 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ 17. YÜZYILDA MAĞRİB’DEN BİR SEYYAH: ELAYYÂŞÎ’NİN SEYAHATNAMESİNDE HAREMEYN YOLCULUĞU ŞEYDA NUR ERSÖZ 2501160376 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. NURETTİN GEMİCİ İSTANBUL – 2019 iii ÖZ 17. YÜZYILDA MAĞRİB’DEN BİR SEYYAH: EL-AYYÂŞÎ VE SEYAHATNAMESİNDE HAREMEYN YOLCULUĞU Şeyda Nur ERSÖZ Ebû Sâlim el-Ayyâşî (1037/1090) 17. Yüzyıl Mağrib tarihinin siyasi, sosyal ve dini hayatını şekillendiren mutasavvıf, fakih, seyyah kimliklerini kendinde toplamış entelektüel bir şahsiyet olarak karşımıza çıkar. Babasının kurduğu zaviyeye gösterdiği ihtimam ile Fas ve civarında şöhreti artan Ayyâşî’nin yaşamının ilk dönemini Mağrib’te yetişme süreci, ikinci merhalesini de Hicaz Bölgesi’ne üç defa gerçekleştirdiği ve ilmî kimliğini geliştirdiği, manevi olgunlaşma sürecini tamamladığı rıhleleri olarak değerlendirebiliriz. Bu bağlamda; ülkemizde henüz tarihi bir vesika olarak üzerinde durulmamış olan bu seyahatnamenin, edebiyat alanı dışındaki bir araştırmanın parçası olması amacı ile Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin hac seyahatnamesinde Haremeyn bölgesini konu edindik. Daha önce kapsamlı bir araştırmaya konu olmadığı için Ayyâşî’nin biyografisini ve eğitim hayatının ve zaviyesinin kimliğini inşa etmesindeki önemini, tespit ettik. 17. Yüzyıl Fas tarihinde ilmî ortamın ve zaviyelerin etkisinin Ayyâşî Zaviyesi özelinde anlaşılmasını sağlamaya çalıştık. Ardından er-Rihletü’l-Ayyâşiyye adlı seyahatnamesi ile birlikte hac yolculuğunu ele aldık. Böylece Haremeyn bölgesine Osmanlı Devleti sınırları dışından gelen mutasavvıf bir sûfînin hac yolculuğundaki menzillerini, Mısır’ın sosyal durumunu, Haremeyn bölgesinde Osmanlı’nın faaliyetlerini, bölgedeki ziyaretgâhları, özellikle Ayyâşî’nin Mekke ve Medine’ye bakışını ve burada edindiği tecrübeleri işleme yöntemlerini tespit etme imkânı bulduk. Anahtar Kelimeler: el-Ayyâşî, Haremeyn, Seyahat, Mağrib iv ABSTRACT A TRAVELLER FROM MAGHREB IN 17th CENTURY: AL-AYYASHI AND HIS TRAVEL TO HARAMAYN IN HIS TRAVEL BOOK Şeyda Nur ERSÖZ Abu Salim al-Ayyashi was an intellectual figure known as a sufi, scribe, and traveller who shaped the political, social and religious life of the 17th century Moorish history. Ayyaşi showed great importance to the small monastery that his father founded and that made him very popular in Morrocco and its neighbourhood. The first period of his life can be identified as growing up in Maghreb and the second part is his three travels to the Hijaz area in which he developed his scholar identity and completed his spiritual maturation. In this context, we aimed to study Haramayn in Abu Salim Al-Ayyashi's pilgrimage travel book to study travel books within a non-literature study although they are still not accepted as historical records in our country. Since he has not been involved in a detailed study before, we also examined Al-Ayyashi's biography, educational background and the importance of the monastery in building his identity. We tried to show the efficiency of scholarly environments and monasteries in 17th century Moroccon history on the example of al-Ayyashi. Then we examined his pilgrimage with his travel book called Rihla al-Ayyâshi. We had the opportunity to determine where a sufi from outside the borders of the Ottoman arriving on the Haramayn region stopped during his pilgrimage travel, the social status of Egypt, the activities of the Ottoman Empire in Haramayn region, visiting places in the region and especially how al-Ayyashi saw Mecca and Medina and made use of his experiences there. Key Words: al-Ayyashi, Haramayn, Travel, Maghreb v ÖNSÖZ Tarihin en eski olgularından biri sayılan seyahat kültürü İslam’ın farklı coğrafyalarda yayılması ile kendine has bir boyut kazanmış ve İslam kültürü ve mirası ile özdeş hale gelmiş, Müslüman ulema seyahat ve ilim arasındaki irtibata büyük önem atfetmiştir. Bir süre sonra rıhleler âlim olma yolunu açan en önemli etken olarak görülmeye başlanmış, ayet ve hadislerde de seyahate yapılan atıfların bulunması ile bu durum İslam dünyasında daha da pekişmiştir. Özellikle Dâru’l İslam olarak tanımlanan yerlerde mekik dokuyan Müslüman seyyahlar, bir süre sonra yolculuklarını en ince detaylarına kadar kaydetmişler, bir nevi tarihe dipnot düşmüşler ve bizi yaşadıkları dönemin sosyal, politik, dini olaylarının içine çoğu zaman tarafsız bir şekilde götürmeyi başarmışlardır. Âlim bir seyyah olan Ebu Sâlim el-Ayyâşî’nin (1037/1090) hayatı ve erRıhletü’l-Ayyâşiyye adlı eseri Fas, Mısır ve Haremeyn tarihine ışık tutacak bilgiler vermesi yanında, dönemin hac güzergâhlarını, hacıların karşılaştığı zorlukları ve kendi döneminin ilmi tartışmalarını, ilim öğrenmede takip edilen metotları göstermesi açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı; ülkemizde araştırmalara henüz konu olmamış, fakat Mağrib tarihinde önemli bir yer tutan el-Ayyâşî’nin yaşamı ve ilmî kimliğinin ortaya konması, Ayyâşî Zaviyesi özelinde Kuzey Afrika’da ve 17. Yüzyılda sûfilerin etkilerinin anlaşılması ve Ayyâşî’nin seyahatnamesinde Haremeyn bölgesi ziyaretgâhlarının belirlenerek, dönemin Hicaz bölgesindeki ilim merkezlerinin ve ilim adamlarının faaliyetlerinin de tespit edilmesidir. Bu amaca mâtuf olarak, öncelikle Ayyâşî’nin biyografisini ele aldık. İlmî şahsiyetini incelemek suretiyle seyahatnamesini kaleme alma amacını da netleştirmiş olduk. Ebû Sâlim el-Ayyâşî de seyahatnamesini kendi tanımı ile Divânü’l-ilm olarak düşünmüş ve bu minvalde kaleme almıştır. Onun amacı; gerçekleştirdiği hac yolculuğunda uğradığı menzilleri sıralamak veya gördüğü şeyleri anlatmak değildir. Bilakis ilmî-manevi tekâmülünün seyrini ön planda çıkararak hac yolculuğunu anlatmak ve döneme ışık tutmaktır, ki bu konuda oldukça başarılı bir yöntem izlemiştir. vi Ayrıca ilme ve ilim adamı yetiştirme konusuna verilen önem her geçen gün artarken, tarihte farklı coğrafyalarda yetişmiş ilim adamlarının faaliyetleri, yaşadıkları dönemdeki sosyal, dini, iktisadi ve siyasi etkilerinin doğru bir şekilde açığa çıkarılması gerekmektedir. Bu bağlamda, halen Fas’ta hüküm süren Hamzaviyye Zaviyesi’de ayrıca bir araştırma konusudur. Fakat biz çalışmamızda zaviye tarihine kısa bir bölüm ayırarak, asıl amacımız olan Ayyâşî ve Haremeyn anlatımı üzerine yoğunlaştık. Konunun araştırılmasında karşılaştığımız en büyük sorun kaynakların Arapça ve Fransızca oluşu idi. Fransızca kaynaklara çok az yer vererek, daha çok Arapça kaynaklara yöneldik. Ayyâşî’nin İthâf’ül-Ehillâ ve İktifâül-Eser adlı kitaplarına dayanarak oluşturduğumuz biyografi kısmı ve seyahatnamesi çalışmanın temel kaynakları olmuştur. Torunu Abdullah el-Ayyâşî’nin kaleme aldığı el-İhyâ ve’l-İntiâş adlı Ayt Ayyâş kabilesi hakkında birincil kaynak konumundadır. Rabat Kütüphanesi’nde ve Hamzaviyye Zaviyesi kütüphanesinde birer nüshasının bulunduğu esere imkânların kısıtlı olması sebebiyle erişelemiş, tezin metni bu esere atıfla yazılanlar ve Ebû Sâlim’in kendi eserlerinde verdiği bilgiler ışığında meydana getirilmiştir. Çalışmamızın bundan sonra 17. Yüzyıl Mağrib bölgesi sûfîlerini özellikle de el-Ayyâşî hakkında araştırma yapmak isteyenlere kaynak niteliğinde olmasını temenni ederiz. Tez sürecinde her daim yardımını esirgemeyen kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Nurettin Gemici’ye ve aileme teşekkürü bir borç bilirim. Şeyda Nur ERSÖZ SAMSUN-2019 vii İÇİNDEKİLER ÖZ...............................................................................................................................iii ABSTRACT............................................................................................................... iv ÖNSÖZ........................................................................................................................ v KISALTMALAR LİSTESİ....................................................................................... x GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM EBÛ SALİM EL-AYYÂŞÎ 1.1. Ayt Ayyâş Kabilesi ve Ayyâşî Ailesi................................................... 8 1.1.1. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Doğumu, Nisbesi ve Hayatı ............................. 11 1.1.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin İlmî Kişiliği, Hocaları ve Yetişmesine Katkısı Olan Şahsiyetler.................................................................................................. 14 1.1.3. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Talebeleri ......................................................... 26 1.1.4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Eserleri ve el-Ayyâşî Kütüphanesi................... 30 1.2. XVII. Yüzyılda Kuzey Afrika’da Zaviyeler ve Etkileri ................. 40 1.2.1. Ayyâşî Zaviyesi ve Bir Mutasavvıf olarak Ayyâşî................................... 46 1.2.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî ve Diğer İlimler ...................................................... 54 İKİNCİ BÖLÜM EBÛ SÂLİM EL-AYYÂŞÎ’NİN SEYAHATLERİ, SEYAHATNAMESİ VE MAĞRİB’TEN MISIR’A KADAR YOLCULUĞU 2.1. er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye Adlı Eseri ve Seyahatname Yazmadaki Amacı ......................................................................................................... 62 2.1.1. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Hac Yolculuğu Hazırlığı .................................. 67 2.1.2. Fas’tan Ayrılışı ve Sicilmâse’ye Gelişi .................................................... 68 2.1.3. Tuwat Bölgesi Ziyaretgâhları ................................................................... 70 2.1.4. Sicilmâse’den Ayrılışı Esnasında Karşılaşılan Zorluklar......................... 71 2.1.5. Aşiyye’de Konaklama ve Yaşanan Zorluklar........................................... 72 2.1.6. Vâdi Riğ’de Konaklama Esnasında Yaşanan Zorluklar ........................... 74 2. 2. Kafilenin Osmanlı İdaresi Altındaki Tunus’a Girişi..................... 76 2. 3. Trablus’a Giriş ve el-Ayyâşî’nin Bakışı İle Trablus Eyaleti......... 77 viii 2.3.1. Trablus Ziyaretgâhları ve Şeyhlerle Buluşması........................................ 79 2.3.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Trablus’tan Ayrılışı.......................................... 79 2.3.3. Trablus- Mısır Arasında Yer Alan Ziyaretgâhlar ..................................... 80 2. 4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Kahire’ye Gelişi ve Şehirde İkameti..... 82 2.4.1. Kahire İlim Meclislerinden İstifadesi ....................................................... 85 2.4.2. Mısır’daki Türbe ve Kabirleri Ziyareti ..................................................... 87 2.4.3. Mısır Surresinin Kahire’den Ayrılışına Tanıklık Etmesi.......................... 88 2.4.4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Kahire’den Ayrılışı .......................................... 91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EBÛ SÂLİM EL-AYYÂŞÎ’NİN HİCAZ BÖLGESİNE GELİŞİ 3. 1. el-Ayyâşî’nin Akabe’den Hicaz’a Geçişi ........................................ 94 3.1.1. Vâdi en-Nâr’da Karşılaşılan Zorluklar ..................................................... 96 3.1.2. el-Ayyâşî’nin Yenbû’ya Girişi ................................................................. 97 3.1.3. Bedir Savaşı’nın Cereyan Ettiği Bölgeyi Ziyaret ..................................... 98 3. 2. Mekke Güzergâhındaki Ziyaret Yerleri......................................... 99 3. 3. el-Ayyâşî’nin Mekke-i Mükerreme’ye Gelişi................................. 99 3.3.1. Hac Farizası İçin Yaptığı Hazırlıkları..................................................... 101 3.3.2. Hac Farizasının İfası ve Haccın Kutsal Mekânları ................................. 101 3.3.3. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ziyaret Ettiği Diğer Kutsal Mekânlar .......................................................................................................................... 104 3. 4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ziyaret Ettiği Şeyhler ve Onlarla Münasebeti................................................................................ 105 3. 5. Medine-i Münevvere Yolculuğu.................................................... 106 3.5.1. el-Ayyâşî’nin Medine Ziyareti ............................................................... 107 3.5.2. el-Ayyâşî’nin Medine’deki İlmî Faaliyetleri .......................................... 114 3.5.3. Medine Halkının Dini Törenleri, Kutlamaları ve Çeşitli Gelenekleri .... 115 3.5.4. el-Ayyâşî’nin Medine İzlenimleri........................................................... 116 3.6. el-Ayyâşî’nin Medine’den Mekke’ye Dönüş Yolculuğu............... 119 3.6.1. Mekke’de Yaşanan Sel Vakası ve Mescid-i Haram’daki Su Baskının Yol Açtığı Tahribat.................................................................................................. 119 3.7. el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ramazan Ayına Dair İzlenimleri.......... 120 ix 3.8. Mekke Ziyaretgâhları...................................................................... 121 3.8.1. Cidde Yolculuğu ve Ziyaret Mekânları .................................................. 123 3.8.2. El-Ayyâşî’nin Cidde’de Ziyaret Ettiği Mekânlar ................................... 123 3.8.3. Taif Yolculuğu ve Ziyaret Mekânları ..................................................... 124 3.9. Mağrib’e Dönüş Yolculuğu ve yol Menzilleri ............................... 125 SONUÇ.................................................................................................................... 128 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 132 EKLER……………………………………………………………………………140 x KISALTMALAR LİSTESİ a.e. : Aynı eser a.g.e. : Adı geçen eser BAE. : Birleşik Arap Emirlikleri bkz. : Bakınız c. : Cilt Çev. : Çeviren Ed. : Editör Haz. : Hazırlayan h. : Hicri m. : Miladi s. : Sayfa S. : Sayı t.y. : Tarih yok TDV. : Türkiye Diyanet Vakfı Terc. : Tercüme eden Thk. : Tahkik eden TTK : Türk Tarih Kurumu vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerleri Yay. : Yayınevi 1 GİRİŞ Musa b. Nusayr’ın fethi ile İslamlaşma sürecine giren Kuzey Afrika, İslam’ın yayılış serüveninde en uç noktalardan birini temsil etmektedir. Akdeniz’e olan liman şehirleri ve Avrupa’ya açılan kapı olması sebebiyle tarih boyunca siyasî ve ticarî faaliyetlerdeki stratejik konumu günümüze kadar hiç önemini yitirmemiştir. Özellikle İspanya, Venedik, Fransa ve Osmanlı1 gibi devletlerin de ilgi odağı olmuştur. Korsanların yoğun olduğu coğrafya Endülüs’e komşu olması sebebiyle de bilim ve kültürden de uzak kalmamış, ilmî çalışmalara ve medenî gelişmelere daima açık olmuştur. Berberi asıllı kabilelerin nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturduğu Kuzey Afrika, fetihlerle birlikte gelen yoğun Arap nüfusla ve Endülüs’ün düşüşü ile hicret eden Müslümanlara da ev sahipliği yapmıştır. Mağrib bölgesi genellikle Peygambere kadar uzanan dini bir bağ ile yönetilmiş ve hanedanlar meşruiyeti bu şekilde sağlamaya çalışmışlardır. 1511 yılında kurulan Fas’ta hüküm süren Fas şerifleri hânedanlarından biri olan Sa’dîler’in Hz. Peygamberin sütannesi Halîme’nin kabilesi Benî Sa‘d’a mensup olduğunu söyleyenler olduğu gibi torunu Hz. Hasan’ın soyundan geldiği görüşünü kabul edenler de vardır. Sa‘dîler’in kuruluş döneminde Mağrib-i Aksa’nın Akdeniz kıyıları İspanyolların, Atlantik sahilleri Portekizlilerin tarafından işgali altındadır2 . Mahalli idarelerin topraklarını savunamadığı bu dönemde, işgal güçlerine karşı mücadelede kabileleri yönlendiren ve öne çıkan gruplar şerifler, tarikat şeyhleri ve murâbıtlar olmuştur. Vattâsîler’in tarih sahnesinden çekildiği dönemde, Portekizliler’e karşı yürütülen 1 Cezayir halkının Osmanlı’dan yardım talebine Sultan I.Selim olumlu yanıt vermiş ve 1510 yılından itibaren Barbaros Hayreddin Paşa’nın da katkılarıyla Cezayir Osmanlı yönetimine bağlanmıştır. Tilimsan’a kadar gelen Barbaros Hayreddin, kardeşi Oruç Reis ve İshak’ın katledilmesi ile dönmek zorunda kalmış ve Osmanlı Devleti sonraki tarihlerde de Fas bölgesine hâkim olamamıştır. Ali Muhammed Sallabi, Osmanlı Tarihi, Kuruluşu, Yükselişi ve Çöküşü, Çev. Cezayir Polat, Ravza Yay., İstanbul, 2007, s. 302-305. 2 Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, çev. Yavuz Alagon, İletişim Yay., İstanbul, 1997, s. 292-293.; Erik Gılbert, Jonathan T. Reynolds, Dünya Tarihinde Kuzey Afrika (Tarihöncesinden Günümüze), Terc. Mehmet Demirkaya, Küre Yay., İstanbul, 2016, s.322. 2 cihad hareketine Sûsü’l-aksâ bölgesinde yaşayan Sa‘dî liderleri öncülük etmişlerdir. Hz. Hasan soyundan olmaları ve bu mücadelede kazandıkları başarılar onları millî kahramanlar haline dönüştürmüştür. Bu esnada cihadda etkili isimlerden biri olan Cezûliyye tarikatı şeyhi Muhammed b. Mübârek el-Akāvî’nin talebiyle hıristiyanlara karşı mücadeleyi organize etmek üzere Ebû Abdullah Mevlây Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman es-Sa‘dî, Sûs bölgesine çağırılmıştır. Kabile reisleriyle Der‘a’dan Sûs bölgesindeki Tîdsî köyüne giden Muhammed, Sûs bölgesinin cihad emîri olarak burada toplanan yaklaşık elli kabile reisinden biat almıştır. (916/1511) Portekizliler’e karşı Fonti’de başarı kazanarak kısa sürede bütün kabilelerin desteğini sağladığı ve Fas’ın güneyinde hâkimiyet alanını genişlettiği için de Kāim-Biemrillâh unvanı verilmiştir. Tarihçiler tarafından Sa‘dîler hânedanının kurucusu ve ilk hükümdarı sayılan Muhammed büyük oğlu Ahmed’i veliaht tayin ederek veliahtlık sistemine dayalı bir idare başlatmış ve 1659’daki devletin yıkılışına kadar sultanlar bu şekilde yönetime devam etmişlerdir.3 Kızıldeniz’de Portekiz egemenliğine son vermek için savunma yöntemini kullanan Osmanlı Devleti, Akdeniz’de gücünü İspanyol yayılmasını durdurmak ve Cezâyir, Trablus ve Tunus’ta müstahkem bir zincir oluşturmak için çaba göstermiş, ancak Fas’ın batısına geçmeyi başaramamış, Atlantik sularını geçemeyerek, Fas’ın kıyı bölgelerinde etkinlik gösterememiştir. Fakat 16. Yüzyılda Tunus ve Cezayir’in fethi ile doğuda hâkimiyet kurmaya muvaffak olmuştur. 4 İspanyollara karşı çetin mücadele veren Osmanlı denizcileri 1580’lerden sonra daha barışçıl ilişkiler geliştirmeye yönelmişler ve Sa’dîler ile de birtakım anlaşmalar yaparak, siyasi nüfuz sağlamaya çalışarak Akdeniz ve Sahra Bölgesini kontrol altında tutmaya çalışmışlardır. 5 3 İsmail Ceran, “Sa’dîler”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XXXV, İstanbul, 2008, s. 407-410. E. Gilbert, a.g.e., s. 323. 4 Hourani, a.g.e., s. 292. André Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çev. Ali Berktay, İstanbul, 1995. s.V. Hamdi Lahma, “Alevî, Sa’dî ve Osmanlı Devletleri Yazışmalarına Göre Fasİstanbul İlişkileri”, Osmanlı Yönetiminde Arap Coğrafyası: Sosyal, Siyasî ve İdarî Yapı, Milletlerarası İlmî Toplantı, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2016, s. 246. 5 Hourani, a.g.e., s. 262. Şâkir Mustafa, Mevsûatü Düveli’l-Âlemi’l-İslâmiyyi ve Ricâlihâ,Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, Beyrut, 1993, C. III, s. 1795. 3 Hicri 11, miladi 17. yüzyıl Mağrib tarihi açısından siyasî, iktisâdî ve ictimâî köklü değişimin yaşandığı bir dönem olarak görülmektedir. Onaltıncı yüzyıl sonları ile onyedinci yüzyıl başlarında Fas Sa’dîler Devleti’nin çöküşü ve Alevî (Filâlî) Şerifler Devleti’nin kuruluşuna sahne olmuştur. Sa’dî Sultanı Ahmed el-Mansur’un, oğlu Muhammed el-Me’mun ile savaşı sırasında vefatı ile ülke Mansur’un üç oğlu arasındaki iktidar mücadelesinde büyük bir kaosa sürüklenmiştir. Fas şehrini ele geçiren Muhammed el-Me’mun’un oğulları Abdullah ve kardeşi Ebû Fâris, Marakeş’i ele geçiren Zeydan ile karşı karşıya gelmişler ve ülkeyi kuzey ve güney olarak ikiye ayırmıştır.6 Muhammed el-Me’mun’un oğlu Abdullah’ın Fas hâkimiyetini güçlendirmek için Mağrib’in en stratejik konumdaki liman şehirlerinden biri olan Arâiş’i İspanyollara vermesi ve karşılığında onların yardımını temin etmeye çalışması ile ülkeyi içinden çıkılamayacak siyasi bir zorluğa sürüklenmiş, tarihçiler nezdinde Sa’dîler’in o zamana kadar aldığı en büyük darbe olmuş ve bir daha toparlanamayan devlet, hızlı bir şekilde yıkılış sürecine girmiştir. Abdullah’ın bu hatası Fas’ta çeşitli tarikat mensuplarını ve civar kabileleri isyana sürüklemiş ve şehir büyük bir anarşi ile baş başa kalmıştır. Zeydan’ın güneydeki hâkimiyeti de giderek zayıflamış, üç defa başkentinden kovulmuş ve 1628’deki vefatına kadar ülke içinde etkinlik gösteremez hale gelmiş fakat yine de saltanatını devam ettirmiştir.7 Fıkhî meseleleri fakihlerle tartışabilecek kadar fıkha hâkimiyeti, Ebû Atıyye ve Zemahşerî’ye atıfla tefsir yazmış olmasının8 saltanatını devam ettirmesinde etkisi olduğu görülmektedir. Nitekim ilmî kişiliği halk arasında hala kendisine saygı ve güven duyulmasına katkı sağlamıştır. Zeydan’ın vefat ettiği yıl aynı zamanda Ayyâşî’nin tüm bu karışıklıklar içindeki dünyaya geldiği seneye tesadüf etmektedir.9 Onun ölümüyle halk Sâ’di saltanatına olan güvenini tamamen kaybetmiş ve bir nevi şehir devletleri sayılabilecek, tarikat şeyhlerinin ve kabile liderlerinin kurduğu devletçikler ortaya çıkmıştır. Kabilelerin ve kabile içinde 6 İsmail Yiğit, Siyasi Dini Kültürel Sosyal İslam Tarihi, C.IX,s.387-389. P. M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hikmet Yay., İstanbul, ty., C.III, s. 133. 7 İ. Yiğit, a.g.e., s.390. 8 Hüseyin Mu’nis, Tarihu’l-Mağrib, Beyrut, y.y., 1992 C.II, s. 213. 9 Hayruddîn ez-Ziriklî, el-Âlâm, Dâru’l-ilmi’l-Melâyîn, Beyrut, 2002, C. IV, s. 129. 4 yetişen şeyhlerin hala baskın olduğu bölgede, din adamları ve onların sahip oldukları maddi-manevi imkânlar da bu çöküş ve yeniden doğuşun gidişatını her açıdan etkilemiştir. Atlas Okyanusu sahilleri Mücahid Ayyâşî’nin10 Mağrib-i Aksa ise Muhammed el-Hac ed-Dilâî’nin- ki Ayt Ayyâş kabilesi de Muhammed ed-Dilâî’yi desteklemiştir- hâkimiyetine geçmiştir. Ayyâşî ile Dilâî arasında da kanlı savaşlar gerçekleşmiş, Ayyâşî’nin ölümü ile Muhammed el-Hac ed-Dilâî Fas’ı kuşatmış ve ele geçirmiştir.11 Kuzey kesimi tamamen hâkimiyeti altına alan ed-Dilâî artık bir tarikat şeyhi değil devlet başkanı gibi hareket etmiş, Avrupalılarla ticari ilişkiler kurmuş, fakat hristiyan yayılmacılığına karşı da mücadelesini sürdürmüştür. Böylece Mağrib’in kuzeyinde tek bir zaviyenin hüküm sürdüğü bir dönem de yaşanmıştır. Dilâîler’e karşı güçlü bir şekilde ortaya çıkan Filâlî Şeriflerinden Mevlây Muhammed b. Şerif’de mağlup olmuş ve karşılıklı yapılan anlaşma ile Cebel-i Beni Ayyâş’tan Sahra’ya kadar olan kesim Mevlây Muhammed’e bırakılmıştır.12 1668’de halkın da desteğini alan Mevlay Reşid, Dilâîlere karşı yapılan savaşta üstün gelmiş ve Dilâî zaviyesini tarumar edip, bir nevi onlara karşı cadı avı başlatmıştır. Bu konu hakkında dikkat çekilmesi gereken önemli noktalardan biri de; halkın büyük çoğunluğunun kırsal kesimde yaşaması sebebiyle sultanların köylerde ve kasabalarda, Sahra Bölgesi’nde güvenliği sağlama konusunda yetersiz kalmalarıdır. Ayrıca buralardan elde edilen vergilerin Mahzen’e13 göre de düşük olması, kırsal 10 “Muhammed b. Abdillah el-Ayyâşî (ö. 1640/41); Nisbesi ez-Zeyyânî olmasına rağmen Ayyâşî ismi ile meşhur olmuş ve bölge siyasetinde güçlü bir kimsedir. Sultan Zeydan’ın vefatı ile birlikte Mağribi Aksa’yı ele geçirmiş ve etkin bir tarikatı olan şahsiyet olarak karşımıza çıkar. İsminin Muhammed olması ve birçok kaynakta sadece Mücahid el-Ayyâşî olarak geçtiğinden dolayı için Ebû Sâlim’in babası ile karıştırılabilmektedir Hakkında daha detaylı araştırma yapıldığında nisbesi ve vefat tarihi ile Muhammed b. Ebîbekr olmadığı anlaşılmaktadır. Mağrib-i Aksa için Dilâîlerle karşı karşıya gelen Ayyâşî, bir suikast sonucu öldürülmüştür. Abdülkerim el-Kureyyim, el-Mağrib fi Ahdi’d-Devleti’sSa’diyye, Rabat, y.y., 1977, s.334-335. Jamil M. Abun-Nasr, A Hıstory of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge University Press, s. 223-227. Muhammed Müzeyyen, Fas ve Bâdiyetühâ (Müsâhemetü fî Târihi’l-Mağribi’s- Sâ’dî), Rabat, 1986, C. I, s.229. Aziz Samih, Şimâli Afrika’da Türkler, 1936, İstanbul, s. 212-213. 11 P. M. Holt, a.g.e., C.III, s.134. 12 el- Kureyyim, a.g.e., s. 334-335. İsmail Ceran, Fas Tarihi, TTK Yay., Ankara, 2012, s. 657-661. 13 Bir şeyi saklamak, biriktirmek anlamındaki “hazn” kökünden ism-i mekân olan “mahzen” kavramı, Ağlebî Emîri 1. İbrahim’in (800-812) Abbâsî beytü’l-mâline göndermek üzere, içine haraç ve zekât vergilerini koyduğu demir sandıkları ifade etmek için kullanılmıştır. XII. Yüzyılın ortalarından itibaren Fas’ta hüküm süren Müslüman hânedenlarda, hazinenin beslediği idari yapıyı, yani hükümeti de kapsayacak şekilde anlamı genişleyen mahzen terimi, Sa’dîler dönemi âlimlerinden İbn Asker elMağribî’nin “mesâlihu’l-Mahzen” tabiriyle devletin bütün birimlerini kapsayacak şekilde anlam değişmesine uğramış bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Ahmed el-Mansur (1578-1603) tarafından kurumsallaştırılan Mahzen, bütün yetkilerin sultanın elinde blunduğu idârî sistemi tanımlamak için 5 kesime önem verilmemesinde etkili olmuştur. Böylece köy ve kasabalarda yaşayan kabileler, zaviyelerin de etkisi ve öncülüğünde sık sık isyan etmişlerdir. Mağrib tarihine baktığımızda siyasî ve ekonomik etkinlikleri göze çarpan zaviyelerin toplum içinde yaptıkları sosyal ve ilmî hizmetler de görmezden gelinemeyecek kadar çoktur. Camilerinin hemen hepsinin kütüphanelere sahip olduğu bölgede özellikle zaviye kütüphanelerinin ilmi gelişime sundukları katkı büyüktür. Örneğin; onaltıncı yüzyılda Der’a’da kurulan Tamgrut Kütüphanesi bünyesinde barındırdığı eserlerle Avrupalı müsteşrik çevrelerde de meşhur olmuştur. Tüm bu hadiselerin yaşandığı dönemde etkinlik gösteren Ayyâşî Zaviyesi de Fas tarihini etkileyen amillerden biri olmuş ve Ebû Sâlim bu etki alanını genişleten, tekkenin faaliyetlerinin yayılmasını sağlayan en önemli karakter olarak karşımıza çıkmıştır. Seyahatleri sayesinde kazandığı ilmî ve kültürel birikimi de bu yolda en büyük yardımcısı olmuştur. Özellikle maşrık tarafına gerçekleştirdiği hac yolculukları ile dönemin doğu ve batı İslam dünyasının fikrî perspektifini şahsında meczetmiş ve 17. yüzyıl tarihinde etkin bir sûfî seyyah olarak karşımıza çıkmıştır. Bu noktada en önemli eseri, ilimlerin birçoğunu bir arada toplamayı hedeflediği er-Rıhle adlı, hac yolculuğunu kaleme aldığı seyahatnamesi olmuştur. Hicaz'ın 1517’de Osmanlılara geçmesinden itibaren dört asır boyunca Osmanlı devleti tarafından büyük bir itinayla düzenlenen hac kervanları her yıl binlerce insanın katıldığı ve başkanı, kumandanı, ordusu, kadısı, imamı, çadırcıları ve daha nice görevlileriyle birlikte adeta hareket halinde minyatür bir devlet özelliği taşımaktaydılar. Hac seyahatnameleri Osmanlı devletini ve toplumunu yakından ilgilendiren bu hac kervanlarının veya bağımsız özel hacı gruplarının genellikle sekiz aydan daha fazla süren hac yolculuklarının bir çeşit hikâyeleri niteliğinde oluşturmuşlardır. Sayılan ve vasıflıları az olsa da bu eserler Osmanlı coğrafyasını, toplumunu ve bireyini tanımamıza yardımcı olabilecek önemli kaynaklardandır. Tezkirelerin, modern tarih ve ansiklopedilerin haklarında çok az bilgi verdiği bu kullanılmış, ülke toprakları hükümete itaat eden Arap kabilelerden oluşan bölge; “Bilâdü’l-Mahzen” ve yönetimin meşruiyetini tanımakla birlikte, vergiden kaçınan kabilelerin meskûn olduğu “Bilâdü’s-Sibâ” olarak iki kısma ayrılmıştır. Özetle; mahzen terimi, Ayyâşî’nin yaşadığı dönemde Fas’ta sultanın hükmünün tam olarak geçerli olduğu bölgeleri ifade eden bir terim olarak kullanımı yaygınlaşmıştır. 13 İsmail Yiğit, “Mahzen”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XXVII, Ankara, 2003, s. 401-402. 6 önemli kaynaklar üzerinde şu ana kadar yapılmış müstakil toplu bir çalışma göze çarpmamaktadır. Bizim amacımız; Ebû Sâlim’in dîvânü’l ilm olarak kaleme aldığı eserinin izinde Haremeyn ve Hicaz bölgesine Osmanlı dışından sûfî bir seyyahın bakış açısını sunmak ve Fas tarihinde önemli bir yer tutan âlim bir kişiliğin yaşamının da ortaya konulmasını sağlamaktır. Bu amaçla üç bölümden oluşan çalışmamızın birinci bölümünde temel kaynak olarak; a. İktifâü’l Eser bâ’de Zihâbi’l-Ehli’l- Eser: Ebû Sâlim el-Ayyâşî’ye ait olan bu eser Muhammed b. Ğâzî’nin el Müselselâtü’l-Aşeratü’l-Müntehabe14 adlı Fihrisi’nden sonra Mağrib bölgesinin en kapsamlı ve en önemli fihrisi olarak kabul edilmektedir. El-Ayyâşî 1657/1068 yılında kaleme aldığı eserini15 öğrencisi Ahmed b. Saîd el –Müceylidî’nin isteği üzerine on bir fasıl olarak tertip etmiştir. Tarihçiler ve terâcim müellifleri nezdinde kaynak kitaplardan kabul edilmiştir. Eser sayesinde Ayyâşî’nin tüm eğitim öğretim hayatını ve tecrübe ettiği şeylere ulaşma imkânı elde etmiş oluyoruz. Böylece çocukluğundan başlayarak, dönemin ilim havzalarındaki şeyhlere varıncaya kadar pek çok bilgiyi bir arada bulabiliyoruz.16 b. İthâfü’l-Ehillâ bi Esânîdi’l-Meşâyihi’l-Ecillâ: Yine Ebû Sâlim’in kaleme almış olduğu bu eser, birinci bölümün temel kaynaklarından biri olmuştur. Genel olarak bu eserde Ayyâşî kendisi ve ailesi ile birlikte Mağribli âlimler adına seyahatlerinde elde etmiş olduğu icazetnâmelerin metinlerini sunmuştur. Aynı zamanda Mağrib’te sohbetinde bulunduğu, ilim halkasına dâhil olduğu şeyhleri ve 14 Muhammed Abdulhay b. Abdilkebîr el-Kettânî el-İdrisî el-Hasanî, Fihrisül Feharis Ve’l-Esbât ve Mû’cemu’l Meâcimi ve’ş-Şeyhât ve’s-Silsilât, Dâru’l-Garbi’l-İslamî, Beyrut, C. II, s.79. 15 Ebû Sâlim Abdullah b. Muhammed el-Ayyâşî, İktifâü’l-Eser bâ’de Zihâbi Ehli’l-Eser Fihrisü Ebû Sâlim el-Ayyâşî, Thk. Nüfeyse ez-Zehebî, 1. bs., Rabat, ed-Dâru’l-Beyzâ, 1996, s.73. Eserin sekiz farklı nishası olup, kullanılan tahkikli neşri yedi farklı nüshaya dayanılarak hazırlanmış olup, tam olmayan bir nüsha kullanılmamıştır. Bu nüshalar: 1. Rabat Haseniyye Kütüphanesi 3917 numara, “ ح “başlığı altında yer almaktadır. 2. Selâ es-Subeyhiyye Kütüphanesi 756 sayılı “ص“başlığı altında yer alan nüshadır. 3. Rabat Halk Kütüphanesi’nde yer alan nüshalar; 956 “د“, 1427” ك“, 849” ج“, 70” ج “ve 280 “ق “ işaretleri altında bulunmakta olup muhakkike bunları kullarak eseri tahkik etmiştir. el-Ayyâşî, İktifâü’l-Eser, s. 92-93. 16 El-Ayyâşî, a.g.e., s. 88. 7 dostlarına da eserde yer vermiştir. Bu sayede Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin dâhil olduğu ilmî kültürü ve buna etki eden şahsiyetleri de inceleyebiliyoruz. 17 c. Er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye: Eserinde özellikle İslam beldelerinde gelişen hadis isnad ve rivayet metotlarını inceleyen Ebû Sâlim, farklı yöntemleri de öğrenme fırsatı bulmuştur. Onun eseri döneminin özelliklerini, hac yolculuğunu, müellifinin şahsiyetini ve ilmî faaliyetlerini yansıtmakta olup bu noktada bize yol gösterici olmuştur. Ayyâşî’nin rıhlesi aynı zamanda edebiyat, tarih ve tasavvufun döneme dair bir kaydıdır. Bu anlamda temel bir kaynak eser niteliği taşır diyebiliriz. Kitabında 17. Yüzyılda Mağrib ve Hicaz bölgesindeki zaviyeleri, yolları, kütüphaneleri, hazireleri, su kaynaklarını kaydetmesi, bu bölgelerin eşrafından ulemasına kadar önde gelen şahsiyetleri hakkında bilgiler vermesi Ebû Sâlim ve seyahatnamesi hakkında bir araştırmayı gerekli kılmaktadır. Böylece er-Rıhle üzerine yapılacak bir araştırma ile h. 11. Yüzyılın siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel olaylarına da ışık tutulmuş olacaktır. Özellikle üç kaynağı eksende tutarak bu tezi oluşturmaya ve yukarıda sıraladığımız amaçlarımızı gerçekleştirmeye çalıştık. 17 Tezin çeşitli kısımlarında temel kaynak olma özelliği taşıyan bu eserin yazma nüshaları Madrid Kütüphanesi’nde 5275 numaralı yazmalarda mevcuttur. Muhakkikin iki nüsha halinde teslim aldığı yazmaların biri İthâfü’l-Ehillâ diğeri de Mesâlikü’l-Hidâye başlığını taşımaktadır. Ebû Sâlim Abdullah b. Muhammed el-Ayyâşî, İthâfü’l-Ehillâ bi İcâzâti’l-Meşâyihi’l- Ecillâ, Thk. Muhammed es-Sezzâhî, 1. bs., Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1999, s. 8. 8 BİRİNCİ BÖLÜM EBÛ SALİM EL-AYYÂŞÎ 1.1. Ayt Ayyâş Kabilesi ve Ayyâşî Ailesi Ayt Ayyaş Kabilesi,18 sahrada yer alan Sicilmâse sınırı ile Büyük Atlas Dağları arasında kalan bölgede yaşayan, aslen berberi kabilelerdendir. Dağlarla ile çevrili bu alan Mağrib bölgesi için stratejik bir öneme de haizdir. Ayyâşî ailesi bölgedeki dini ve ilmî faaliyetlerde olduğu gibi gıda ve güvenlik sorunları gibi sosyal olaylar karşısında da sessiz kalmamış, yetiştirdiği âlimler ve kurduğu zaviye ile özellikle 17 yy. Fas tarihinde hem siyasi hem ictimai alanlarda önemli bir rol üstlenmiştir. Bugünkü anlamı ile bölgenin kanaat önderlerinden olmuştur diyebiliriz. Mağrib’te tasavvufî yapılar geçmişten günümüze kadar güçlü bir şekilde korunarak gelmişler ve toplumun yönlendirilmesinde etkin ve baskın bir görünüm arz etmişlerdir. Bu durumun oluşmasında kabile yapısı ve kabilevî tarikat anlayışının etkili olduğunu görmekteyiz. Çünkü tarikat şeyhi aynı zamanda kabilenin ya önde gelen kişilerinden biri veya kabile lideridir ve zaten içinde bulunduğu toplum doğal olarak ona bağlı sayılmaktadır. Ailenin tarihi, yetiştirdiği âlimler, zaviyenin önde gelen şeyhleri ve kültürel hayatları hakkındaki en güvenilir ve kapsamlı bilgileri Abdullah b. Ömer b. Abdülkerim el-Ayyâşî’nin el-İhyâ ve’l-intiâş adlı eserinde bulmak mümkündür.19 Ebû Sâlim’in büyük dedesi Abdullah b. Abdurrahman Mağrib bölgesine gelerek, buraya yerleşmiştir. İlk önce Cezayir sınırları içinde kalan el-Ghozlane şehrine gelen Abdullah b. Abdurrahman, daha sonra Atlas Dağları’nın yer aldığı bölgeye intikal 18 “Ayt” kelimesi berberce “oğlu/ oğulları” demek olup Arapçadaki “benû/ evlâd” teriminin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Berberilerden yalnız üç grup için geçerli olan bu ismi, Fas’ta Ayt Ayyâş ve Ayt Atta kullanmaktadır.” CH. Pellat, “Ayt”, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Ed. By; B. Lewis, CH. Pellat, J. Schacht, Vol. I, Leiden, 1986, s. 792. R. Basset, “Ayt”, İslâm Ansiklopedisi İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografi Lugati, 5. Bs., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, s. 77. 19 Ebû Sâlim Abdullah b. Muhammed el-Ayyâşî, İthâfü’l-Ehillâ bi İcâzâti’l-Meşâyihi’l- Ecillâ, Thk. Muhammed es-Sezzâhî, 1. bs., Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1999, s.11. Eserin yazma nüshası Hamzaviyye Zaviyesi’nde 244 numaralı 2 cüz olarak mevcuttur. Rabat Kütüphanesi’nde de mikrofilm olarak muhafaza edilmektedir. Ancak biz bu yazmalara imkânların kısıtlı olması sebebiyle erişemedik. 9 ederek burada evlenmiştir. Vefat etmeden önce oğlu Yusuf’u da yerine halife olarak tayin etmiştir. Yusuf ise zaviyenin güneydoğusunda yer alan eski Kasr-ı Ayt Ya’kub’a taşınarak, Ayt Ayyaş ile akraba olduğu evliliği gerçekleştirir ve kabileye nisbet edilen Ayyâş ismi de bu sayede devam ettirilir. İmamlık, müezzinlik, sıbyan mektebi muallimliği gibi dini vazifelerde bulunan şeyh, çeşitli kabilelerin de bir araya gelmesini sağlayarak barış ortamının oluşmasına sunduğu katkı ile de dikkat çekmiştir.20 Beş çocuğu olan Yusuf’un dördünden nesebi devam etmiştir. Ayyâşî ailesi bazı kaynaklarda İdrîsî şeriflere nisbet edilmiş, Musa b. Ebî’lÂfiye’den çekinen aile üyelerinin çeşitli kabilelere sığınarak varlığını devam ettirdiğini söylemişler ve Ebû Sâlim’in tavîl bahrinden olan şiirlerindeki ifadelerle bu görüşlerini desteklemişlerdir.21 Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Nesebi: Ebû Sâlim’in el-İhya ve’l- İntiaş adlı eserden tespit edilebilen silsilesi Abdurrahman el-Fekîkî’ye kadar götürülmektedir. Sırasıyla zikredecek olursak: Abdurrahman el-Fekîkî Abdullah b. Abdurrahman Yusuf b. Abdullah Muhammed b. Yusuf Musa b. Muhammed Yusuf b. Musa Ebubekr b. Yusuf Abdullah b. Ebibekr Abdullah b. Ebîbekr Ebû Sâlim elAyyâşî, Abdullah b. Muhammed olarak zikredilmiştir.22 20 el-Ayyâşî, İktifâü’l-Eser, s. 28. Abdullah Bin Nasr el-Alevî, Min ‘Alâmi’l-Fikr ve’l- Edeb fî fecri’d-Devleti’l-Aleviyye, Ebû Sâlim el-Ayyâşî el-Mutasavvıfı’l-Edîb, el-Memleketü’lMağribiyye, Vizâratü’l-Evkâf ve Şuûni’l-İslâmyye, 1998, s. 59-61. 21 el-Alevî, a.g.e., s. 62. 22 el- Ayyâşî, a.g.e., s. 29. el-Alevî, a.g.e., s. 60 10 Ebû Sâlim’in Babası Şeyh Muhammed b. Ebîbekr (1067) ailenin en önde gelen şahsiyetlerinden biridir. Dönemin önde gelen sûfilerinden olan Şeyh, Fıkıh usulünde otorite sahibidir.23 Dilâî Zâviyesinin önde gelen müritlerinden olmasına rağmen,24 zengin bir kimse değildir. Köylerde, kasabalarda ve sıbyan mekteplerinde muallimlik yaparak hayatını idame ettirmeye ve geçimini temin etmeye çalışan Muhammed b. Ebîbekr25 m. 1634-35/h. 1044 yılında kendi zaviyesini inşa etmiştir.26 M. 1651/h. 1067 yılında vefat eden, te’lif eserleri hakkında bilgi sahibi olamadığımız27 Şeyh Ebû Abdullah’ın vaktinin büyük çoğunluğunu müridlerinin eğitimine ve irşad faaliyetlerine ayırdığını, bu yüzden kitap yazmakla meşgul olmadığını söylemek de mümkün görünmektedir. Ebû Sâlim’in en büyük kardeşi Abdülkerim b. Muhammed babasından sonra zaviyenin misyonunu devam ettirmeye çalışmışsa da, faaliyetleri bu konuda yeterli olmamıştır. Hakkında çok fazla bilgi sahibi olmadığımız m.1664/h.1074 yılında vefat eden Abdulkerim el-Ayyâşî “Envâru’s-Sa’âde fi’s-Salâti al’â sâhibü’ş-Şefa’â” adlı da bir eser te’lif etmiştir.28 Filâli Sultanı Mevlây Reşîd’in baskılarından dolayı Fas şehrine taşınan Ayyâşî ailesi maddi- manevi pek çok zorlukla karşılaşmıştır.(1082/1671) Bu durum 1672/1083 yılı Muharrem ayında Mevlây İsmâil’in29 Ayyâşî ailesini affettiğini belirterek, kendi yurtlarına dönmesine izin vermesine kadar devam etmiştir.30 Ebû Sâlim de tüm bu sıkıntı ve zorluklara maruz kalmış, fakat yine de irşad vazifesini ifâ hususunda titiz davranmıştır. Ebû Sâlim’in oğlu Hamza b. Abdillah el-Ayyâşî (m. 1717/h. 1130)’de ailenin en önde gelen simalarındandır. Babasından sonra zaviyeye olan hizmetleri ve ilmî faaliyetleri açısından yaşadığı dönemin tanınan sûfîlerinden olmuştur. Ayyâşî 23 el-Ayyâşî, İthâfü’l-Ehilla, s. 12. 24 el- Ayyâşî, İktifâü’l-Eser, s. 21. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehilla s. 12. 25 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 29. 26 el-Ayyâşî, a.e., s.21. 27 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 12. 28 el-Ayyâşî, a.e., s. 13. 29 Muhammed Razûk, “Mevlây İsmâil”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XXIX, Ankara, 2004, s. 455- 456. 30 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 27. 11 Zaviyesi’ndeki ilk eğitiminin ardından çeşitli ilim merkezlerini de ziyaret ederek, bölgenin âlim ve şeyhlerinden dersler alan Hamza b. Abdillah, özellikle tasavvufî ilimlerde derin bir bilgiye sahiptir. Abdülkâdir el-Fâsî’den aldığı icazet ile zaviyenin şeyhliğini de üstlenen Şeyh Hamza’nın faaliyetleri bölgede o derece tanınır hale gelmiştir ki; bir süre sonra zaviye de onun ismi ile anılmaya başlanmıştır.31 1.1.1. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Doğumu, Nisbesi ve Hayatı Ebû Sâlim el-Ayyâşî 17. Yüzyılda Fas’ta Zaviyelerin manevi etkinliklerinin olduğu kadar siyasi ve ekonomik olarak baskılarının da arttığı bir dönemde yaşamıştır. Bölgenin önde gelen ailelerinden birine mensup olan Ebû Sâlim, iyi bir tahsil görmüş, Mağrib’de dönemin en yaygın tarikatlarından olan Şazeliyye tarikatına intisap etmiş, birçok hadis şeyhinden icazet almış, fakih, edip, âlim, seyyah bir kişilik olarak karşımıza çıkar. Onun doğduğu dönem Mağrib’te Sâ’dîler Devletinin yıkılıp Alevî (Şerifler) Devleti’nin kurulduğu, siyasi ve ictimai anlamda karmaşanın yaşandığı bir döneme tesadüf etmektedir. Tüm bu yaşanan sıkıntılara rağmen, ailesinin de desteği ile dönemin dini ilimlere dair birikiminden istifade eden ve bu konuda her türlü meşakkate katlanarak hac yolculuklarını da gerçekleştiren Ayyâşî, günümüzde her yönüyle araştırılıp, hatırlanması gereken bir şahsiyettir. Ebû Sâlim hakkındaki bilgileri kendi eserlerinden ve torunlarının yazdıkları üzerinden öğreniyoruz. Kitaplarından bir kısmının el yazması nüshaları günümüze kadar ulaşan Ebû Sâlim’in hayatı ile ilgili bilgiler bulabileceğimiz en önemli eseri elbette son hac yolculuğuna dair yazdığı er-Rihle’sidir. Bununla birlikte İthâfü’l-Ehilla bi icâzâti’l-Meşâihi’l-İclâ adlı eserinde de biyografisine yer vermiştir.32 31 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 13. 32 Bu eserin tahkikli neşri kullanılmıştır. Orjinali Rabat Kütüphanesi’nde yer almaktadır. 12 İsmi; Abdullah b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Yusuf b. Musa b. Muhammed b. Abdillah el-Ayyâşî el-Mağribî el Mâlikî33 olup, lakabı; Afîfi’d-dîni’l-Mâlikî’dir. Künyesi olan Ebû Sâlim ile meşhur olmuştur.34 Soyu İdrisîler’e kadar uzanmaktadır.35 4 Mayıs m.1628/h.1037 yılı Şaban ayının sonunda dünyaya gelen Ayyaşî36 , Mağribli olup, Sahra Çölü’ne bitişik yaşayan, Sicilmâse sınırındaki Berberî kabilelerden olan Ayt Ayyaş’a37 mensuptur. Kabilesine nisbetle de el-Ayyâşî nisbesi ile anılmaya başlanmıştır. Onun hayatını üç aşamada ele alabiliriz. Birinci kısım babasının zaviyesinde ilk eğitimine başladığı, çocukluk ve yetişme dönemi (1059-1037), ikinci aşama ilmî hakikatleri kavramaya başladığı, hac yolculuklarını gerçekleştirdiği dönem38 (1059- 1074), üçüncü merhale ise talebelerinin ve müridlerinin eğitimi ile ilgilendiği, diğer taraftan da eserlerini te’lif ettiği dönem (1074-1090) olarak ayrılabilir. İlk dönemde Ebû Sâlim; zaviye ve çevresinde eğitim hayatını devam ettirmiş, bölgedeki şeyhlerden dini ilimlerin temel eserlerini okumuş, Der’a’ya giderek Nâsıriyye Zaviyesi’nde, Fas’ta Karaviyyin Camii’nde ilim adamlarının ve dini ilimlerin izini sürmüş, Marakeş ve Dilâî Zaviyesi’nde de sohbetlere ve derslere katılmıştır. Babasından sonra bu dönemde karşılaştığı ve hayatında en önemli yeri 33 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 28. el-Alevî, a.g.e., s. 84. Zirikli, a.g.e., C.4, s. 129. Hasan Kâmil Yılmaz, “Ayyâşî”, TDV islam Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1991, s.297. 34 el-Ayyâşî, a.g.e., s. 28. el- Kettânî, a.g.e., C. II, s.832. 35 el-Alevî, a.g.e., s. 84 36 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 28. 37 Zirikli, a.g.e., s.129. Abdilkebîr el- Kettânî, a.g.e., c.II, s. 832. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 23. elAlevî, a.g.e., s. 84. N. Ben Cheneb, “Al-Ayyashi”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, Ed. by, B. Lewis, CH. Pellat, J. Schacht, Leiden, 1986, s. 795. 38 Ebû Sâlim’in maşrık yolculuklarındaki, (h.1059/m.1649) kutsal toprakları ve kutsal emanetleri ziyaret aşkı, kitap ve sünnete olan ittbâsının şiddeti ile yolculuğu boyunca bir takım hallerin tecellisine de mazhar olmuştur. Medine-i Münevvere ve Kahire gibi ilmî anlamda parlayan şehirlerde Arap- İslam kültürüne muttali olmadaki gayreti de bu durumda etkili olmuştur. Bu seyahatlerinde maddi ve manevi bir olgunlaşma yaşadığını söyleyebiliriz. Aynı zamanda kazanmış olduğu tecrübenin getirilerine baktığımızda Ebû Sâlim açıısndan pek çok faydasını faydasını görürüz. Bu tarihten itibaren bölgelerdeki diğer ihvanlarla birtakım ilişkler kurmuş onlarla mektuplaşmaya başlamıştır. el-Ayyâşî, İktifâü’l-Eser, s.31. Muhammed Müzeyyen, Fas ve Bâdiyetühâ (Müsâhemetü fî Târihi’l-Mağribi’s- Sâ’dî), Rabat, 1986, C. I, s.228. 13 işgal eden kimseler, Abdülkâdir el-Fâsî, Hasan el-Yûsî, el-Misnâvî, Muhammed edDilâî’dir.39 İkinci merhale ise; hac yolculuklarını gerçekleştirdiği, doğu İslam dünyası ile tanıştığı ve ilmî perspektifini genişlettiği dönemdir. Ulemanın âdeti olduğu üzere ilim yolculukları gerçekleştiren Ebû Sâlim, ne Mağrib bölgesinde ne de şarkta gittiği şehirlerde ziyaret etmediği, sohbetine katılmadığı, kabrini ziyaret etmediği, ulemâ ve meşâihten kimse kalmamıştır demek yanlış olmaz. Böylece üç defa gerçekleştirdiği hac yolculukları ile (1059-1064 ve 1072 yıllarında) âlimler ile sıkı bağlar kurmuş, her anlamda onlardan istifade etmiş ve ilmî icazet ve silsilelerini sağlam bir hale getirmiştir. Bu seyahatler ile Ebû Sâlim’in dini ve fikrî anlamdaki en verimli dönemi sayılabilir. 40 Üçüncü merhale olarak değerlendirebileceğimiz kısım ise, zaviye şeyhliğini üstlendiği, müridlerinin eğitimine ağırlık verdiği dönemdir. Ayrıca bu yıllarda eserlerini te’lif etmiş, Fas’ta Karaviyyîn Camii’nde de dini ilimlerin çeşitli dallarında dersler vermiştir. Hamza el-Ayyâşî, El-Müceylidî, el-Marakeşî gibi meşhur talebelerini de yine bu zamanlarda yetiştirmiştir. Er-Rihle adlı meşhur eserini de üçüncü hac yolculuğundan dönüşte, bu yıllar arasında kaleme almıştır. Bu dönem Ebû Sâlim’in şöhretinin Kuzey Afrika’da yayıldığı zamana tesadüf etmektedir. Bölgedeki tanınırlığı ve ilmine olan güven sayesinde, kendisine Sultan Mevlây Reşid tarafından Marakeş kadılığı teklif edilmiştir. Hatta kabul etmesi hususunda yakın dostlarından da baskı görmüş fakat o reddetmiştir. Teklifi reddedilen Sultan Reşid, Ayyâşî ve ailesini Fas’a sürgün etmiş (1063 veya 1082) ve orada zorunlu ikamete tabi tutmuştur. Bir müddet Fas’ta kalan aile ancak Mevlây İsmail’in affı ile bölgeye dönebilmiştir. Orada kaldıkları müddetçe maddi- manevi baskıya maruz kalan aile, bir takım sıkıntılar ile de karşılaşmıştır.41 39 el-Alevî, a.g.e., s.84. Ebû Sâlim Abdullah b. Muhammed el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, tahk. Saîd el-Fâdılî, Süleyman el-Kurâşî, 2 Cilt, Dâru’s-Süveydî, BAE., C.I, s. 58-85. el-Ayyâşî, İktifâü’lEser, s. 32. 40 el-Alevî, a.g.e., s. 85-86. el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 34. 41 el-Alevî, a.g.e., s.87. el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s.32. 14 Bazı araştırmacılara göre bu icbârî ikametin Ayyâşî’nin hayatında tarihi olarak bilinmese bile farkedilen faydaları vardır: 1. Ebû Sâlim Sultanın makam mevki ihsanını reddetmiş, böylece tek derdinin eğitim-öğretim faaliyetleri ve ibadet ve kulluk olduğunu göstermiştir. 2. Fas’ta geçirdiği bu süre onun ilmî anlamda zihni oluşumunu da desteklemiştir. Döneminin en önemli şeyhlerinden istifade etmiştir. 3. Bu zorunlu ikametin neticeleri Ayyâşî için olumsuz değil aksine olumlu olmuştur. Faslı Şeyhlerin de itiraf ettiği gibi fikrî bir konum kazanmış ve ilmin başkentinde daima eğitim öğretim ile meşgul olmuş, burada çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.42 Hayatını dini ilimlere, müridlerine ve zaviyesine adayan Ebû Sâlim el-Ayyâşî bölgede yayılan veba salgını neticesinde 10 Zilhicce veya 17 Zilkâde 1090/1679 yılında vefat etmiştir.43 1.1.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin İlmî Kişiliği, Hocaları ve Yetişmesine Katkısı Olan Şahsiyetler Âlimlerin ilmî serüvenlerini incelediğimizde, özellikle modern dönem öncesinde hocaların ve silsilelerin ne kadar önemli olduğu gerçeği ile karşılaşırız. Hadis rivayetleri ile başlayan sened sorma işleminin benzeri, âlim ve şeyhlerin ders aldıkları hocalarının silsilelerini belirtmeleri ile devam etmiştir. Böylece tarihi süreç içerisinde ulmânın ilmî birikiminin izini sürme imkânını elde ediyor, böylece daha sağlam bir zemin oluşturabiliyoruz. Buna bağlı olarak Ayyâşî’de eserlerinde ve risalelerinde sohbetinde bulunduğu, ilim halkalarında derslerine devam ettiği ve kendilerinden icazet aldığı hocalarını zikretmeye önem vermiştir. Tabakât kitaplarında da Ebû Sâlim’in hocalarından bir kısmının ismi verilmiştir. 42 el-Ayyâşî, a.g.e., s. 33. 43 Hasan Kâmil Yılmaz, “Ayyâşî”, TDV islam Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1991, s.297; el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 28. el-Alevî, a.g.e.,s. 88. Abdullah el-Hâcî, ed-Devletü’s-Sâ’diyye Âliyât et-Tedavvur ve Mezâhiru’t-Tedhûr, İfrikiyye eş-Şark, Mağrib, 2013, s. 266. . N. Ben Cheneb, “AlAyyashi”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, Ed. by, B. Lewis, CH. Pellat, J. Schacht, Leiden, 1986, s. 795. Vefat ettiği ay ve gün konusu kaynaklarda ihtilaflı olmakla birlikte sene ve hastalığı konusunda herhangi bir ihtilaf söz konusu değildir. 15 İlk Arapça kaynakları ve temel dini eğitimini ailesinden alan Ebû Sâlim’in bu konuda en büyük destekçisi ve ilk hocası zaviyenin de kurucu şeyhi olan babası Muhammed b. Ebîbekr olmuştur. Fıkıh usûlü ve ferâiz konusunda klasik eserleri de yine bu dönemde okumaya başlamış, hıfzını da babası ile tamamlamıştır. Onun kendisine verdiği eğitimi anlatırken: “Beni babam terbiye etti, ne de güzel terbiye etti. İlim ile doyurdu, besledi, o ne de güzel gıdadır.” sözlerinde görmekteyiz. Aynı zamanda zikir ve evrâdını babasından almış, tarikat şeyhliği hırkasını da ondan giymiştir. Muhammed b. Ebîbekr’in sahip olduğu geniş kütüphane, temel eserler, dîvanlar da Ayyâşî’ye babasının en önemli mirası sayılır.44 1053/1643 yılında Ebû Nasır ed-Der’î’nin zaviyesindeki ilim halkalarına dâhil olan Ebû Sâlim bölgenin önde gelen sûfîleri ve ulemâsı ile tanışmış ve onlardan da ders almıştır. Fıkıh ve hadis, tefsir gibi şer’i ilimlerdeki bilgisini artırmak isteyen Ayyâşî Fas’a giderek Karaviyyîn Cami külliyesindeki derslere devam etmiştir.45 İlim öğrenmeye oldukça iştiyaklı olan Ayyâşî burada ilim adamlarının sohbet halkalarına katılmış, icazetler almış fakat aldığı eğitim ile yetinmemiş, bir nevi bu durum ilmî konulara olan açlığını gidermekte yeterli olmamıştır. İlim öğrenme amacına da mâtuf olarak üç defa doğuya hac yolculuğu vesilesi ile seyahatler gerçekleştiren46 Ebû Sâlim Kahire, İskenderiye, Dimyat, Şam, Kudüs, Mekke, Medine gibi Meşrik’te önde gelen ilim merkezlerini ziyaret etmiştir. Bu şehirlerdeki müderrisleri, mutasavvıfları araştırmış ve onların eğitim merkezlerine giderek ders halkalarına katılmış, bu sayede dinî ilimlerdeki bilgisini artırmış, devrin ilmî merkezlerindeki ortamı teneffüs etmiş ve hocalardan da kendisi ve talep eden kardeşleri veya Mağrib’deki şeyhleri adına icazetnameler almıştır.47 er-Rihle adlı hacimli seyahatnamesinde uğradığı beldelerdeki bu âlimlerden ve derslerinden muhakkak bahsetmiş ve birçoğundan övgü ile söz etmiştir. Kendilerinden teberrük ettiği, ilim öğrendiği veya icazet aldığı hocalarını İktifâü’l-Eser ve İthâfü’l-Ehillâ adlı eserlerinde de serdetmiştir. Ayrıca seyahat ettiği bölgelerdeki münazaralara da 44 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s.36. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 40. El-Alevî, a.g.e., s.88 45 el-Alevî, a.g.e., s. 84. 46 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 40. 47 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.II, s. 253. Örneğin Şeyhi el-Meymûnî’ye veda etmek için gittiğinde ondan bu şekilde talepte bulunmuştur. 16 katılmış, âlimlerin veya şehirlerin geniş kütüphanelerinden faydalanmış ve bazı temel eserleri kendisi için istinsah etmiştir.48 Açıkça görmekteyiz ki Ayyâşî o dönem İslam Dünyası olarak bilinen hemen her beldeyi ziyaret etmiş ve ilmî atmosferinden muhakkak istifade etmiş, böylece ilimde yüksek bir mertebe elde etmiş ve günümüze kadar etkisini sürdüren bir şeyh olarak tanınmıştır. Ebû Sâlim’in ilmî kimliğini inşa etmesinde katkısı olan onlarca âlimden söz etmek mümkündür. Bunlardan bir kısmı daha çok ön plana çıkmış veya Ayyâşî onlardan daha çok istifade etmiş ve ilmî hayatında ona bir şahsiyet kazandırma noktasında diğerlerine nazaran daha çok etkili olmuşlardır. Bu âlim ve şeyhleri çeşitli şekillerde kategorize etmek mümkündür. Biz ders aldığı bölge ve şehirleri dikkate alarak bir ayrım yapacağız. İlk eğitim dönemini Mağrib bölgesinde tamamladığı için öncelikle bu bölge âlimlerinden ve Ayyâşî üzerindeki tesirlerinden bahsetmek gerekir. Abdülkadir b. Ali b. Yusuf el-Fâsî (1091/1680) : Yaşadığı dönemin önde gelen mutasavvıflarından olan Fâsî hakkında Ayyâşî: “ Fıkıh, tefsir, nahiv, beyân, hadis ve tasavvuf gibi ilimlerin birçoğunu ondan öğrendim” sözleri ile hocasını övmüştür.49 Ebû Sâlim şeyhten Hikem-i Atâiyye’yi okumuştur. “Şeyh Muhammed El-Bûnânî’den sonra sened ve sem’â konusunda Fâsî’den daha iyi bir hoca görmedim.” sözleri ile hocasının hadis ilmindeki önemli konumunu da göstermiştir.50 Endülüs’ten Fas’a yerleşen köklü bir ulemâ ailesine mensup olan Fâsî, Fas’ın kuzeyinde bulunan Kasru’l Kebîr’de dünyaya gelmiştir. Cezûliyye ve Zerrûkiyye tarikatının alt kolu sayılan Fâsiyye tarikatı şeyhidir. İlk eğitimini de babasından almış, daha sonra Fas’a giden Abdülkâdir babasının amcası Abdurrahman b. Muhammed elFâsî, Ebu’l-Abbas el-Makkârî ve İbn Âşir el-Fâsî gibi meşhur âlimlerden de ders alarak ilmî serüvenini tamamlamıştır. Şeyh Abdurrahman el-Fâsî’ye intisap ederek 48 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 23-24. 49 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 42. el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 32. 50 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 32-36. 17 dedesi Ebu’l Mehâsin el-Fâsî’nin kurucusu olduğu, Fas’taki Zaviyetü’l-Fâsiyye’nin şeyhliğini üstlenmiştir.51 Şeyh Abdülkâdir, Fas’taki eğitim- öğretim hareketinin öncülerindendir. Halka vaaza oldukça önem veren şeyh, aynı zamanda Ulûmu’l- Hadis’i yeniden ihya etmiş, Usûl-i Fıkıh ve Arapça ders halkalarını genişleterek büyük bir kesimin faydalanmasını sağlamıştır. Ebû Ali el-Yûsî, Ebu’l-Hasan el- Hureyşî, Muhammed b. Abdisselâm elBennân ve Ebû Sâlim gibi yetiştirdiği meşhur ve önemli talebeleri hakkında oğlu Abdurrahman; İbtihâcü’l- beşâir fî men kara’e ‘ale’ş-Şeyh Abdilkâdir adlı eseri kaleme almıştır. Vasiyeti üzerine kendi zaviyesine defnedilen Fâsî’nin birçoğu öğrencileri tarafından bir araya getirilmiş fetva ve ders notlarından oluşan eserleri mevcuttur.52 Ebû Sâlim pek çok defa seyahatnamesinde hocasından söz etmiş ve onunla yaşadığı hadiselerden bahsetmiştir.53 Ebû Bekr b. Yusuf es-Sektânî el-Marâkeşî (1063/1653): Üç defa şark istikametine ilim için seyahat eden es-Sektânî, Mısır ve Hicaz’da iki yıl kalmış, Kudüs’e gitmiş ve on defa haccetmiş, nihayetinde Kahire’ye yerleşmiş ve uzun bir süre orada kalmıştır.54 Farklı coğrafyalara seyahat ederek Kıraat ilimlerinde uzmanlaşan es-Sektânî, oldukça zâhidâne bir hayat yaşamış ve Marâkeş’te vefat etmiştir.55 Sa’diler döneminin seçkin sûfîleri arasındadır. Dönemin önde gelen muhaddis ve fakihlerinden de sayılan şeyh, Ayyâşî ile hem Biskra hem İskenderiye’de (1060/1650) bir arada bulunmuş ve rivayetlerinin hepsini Ebû Sâlim’e vermiş, kendisinden rivayet etmesi hususunda bir de ona icazet vermiştir.56 Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. Nâsır b. Ömer ed-Der‘î elAğlânî (1085/1674): Köklü bir ulema ailesinden gelen İbn Nâsır dedesine nisbetle bu 51 İbrahim Harekât, “Abdülkâdir b. Ali Fâsî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XII, İstanbul, 1995, s. 211. Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Hâlid b. Hammad Selavi, Kitâbü’l-İstiksâ li-ahbâri düveli’lMağribi’l-Aksâ, thk. Cafer Nasıri, Dârü’l-beyzâ, 1954, C. VII, s. 4,45,105,108. 52 İbrahim Harekât, “Abdülkâdir b. Ali Fâsî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. XII, iİstanbul, 1995, s. 211. 53 Bkz. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 58. 54 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 40 -41 55 Muhammed Sağîr b. Muhammed el-Merâkeşî, Safvetun men İnteşera Min Sulehâi’l-Karni’l-Hâdi Aşar, Fes, s.112. Abbas b. İbrahim, el-Î’lâm bi men halle ve Marâkeş ve Ağmât mine’l-A’lâm, thk. Abdülvehhab Benmansur, Rabat 1974, s.215-218. Kadir Özköse, Mağrib’te Tasavvuf, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları no:144, Sivas, 2013, s. 451-452. 56 İktifaül eser s. 37. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 41 . el-Alevî, a.g.e., s.88. 18 isimle anılmaya başlanmıştır. El-Muvattâ ve el-müdevvene hafızı olan şeyh aynı zamanda Mâliki fıkhında fakihtir. Şâzeliyye tarikatına mensup olan İbn Nâsır’a zamanla tarikatın Nâsıriyye kolu nisbet edilmiştir. Sâ’diler’in çöküşü ile birlikte Nâsıriyye Zaviyesi de bu durumdan etkilenmiş ve aile Temgrut Zaviyesi’ne gitmeye karar vermiştir. İlmî faaliyetlerine ara vermeden devam eden İbn Nâsır daha sonraki dönemlerde müsteşrik çevrelerce de tanınan kütüphanenin kurulmasına yardımcı olmuş ve birçok eseri bizzat istinsah etmiştir. Astronomi ve matematikle de ilgilenen şeyhin fıkıh, tefsir ve lûgât gibi alanlardaki ders halkalarına Ayyâşî’de katılmıştır. Ve Mağrib bölgesindeki eğitiminin önemli bir kısmını burada, Nâsıriyye Zaviyesi’nde tamamlamıştır.57 Ebû Alî Nûriddîn Hasen b. Mesûd b. Muhammed el-Yûsî (1102/1691): Yaşadığı dönemin önde gelen edîb ve âlimlerinden kabul edilen Yûsî, Mağrib’in önemli ilim ve kültür merkezleri kabul edilen Sûs, Der’â, Marakeş ve Sicilmâse bölgelerine seyahat etmiş ve buralardaki ilim halkalarına dâhil olmuş, nahiv, sarf, tasavvuf, şiir, mantık, fıkıh, kelam gibi alanlarda icazetler almıştır.58 Önce İbn Nâsır ed-Derî’ye intisap eden Yûsî daha sonra Dilâ köyüne gelerek Dilâî Zaviyesi’nde önce ilim tahsil etmiş, tekkedeki hocalardan icazet almış ve ardından kendisi de zaviyede ders vermeye başlamıştır. Ayyâşî’de şeyhten burada bulunduğu zamanda birçok konuda faydalanmış ve derslerine iştirak etmiştir. Şeyh, Sultan Mevlây Reşid ile yakınlığı sebebiyle, saraydaki toplantılara davet edilmiş, Karaviyyîn Cami’nde dersler vermiş ve büyük bir şöhrete de kavuşmuştur. El Muhâdarât ve Fehresetü’l Yûsî gibi pek çok eseri ve risalesi bulunan Yûsî, Misnavî, İbn Zâkûr, İbn Rahhâl gibi meşhur âlimlerin yetişmesine de katkı sunmuştur.59 Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Meyyâre el-Fâsî (1072/1662): Kaynaklardan bir kısmında döneminin “Mâlik’i” olarak adlandırılmasına rağmen, Yahudi asıllı bir aileye mensup olan Meyyâre bu sebeple resmi bir görev elde edememiş ve düğünlerde kadınlara takı kiralayarak hayatını 57 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 43. el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s.38. El-Alevî, a.g.e., s.89. Mustafa Salim Güven, “İbn Nâsır ed-Derî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2016, Ek Cilt I, s. 596-597. 58 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 41. Tuncay Başoğlu, “Yûsî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C.XXXXIII, s. 615. 59 Tuncay Başoğlu, “Yûsî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C.XXXXIII, s. 615-617. 19 devam ettirmiştir. İbn Âşir, Makkâri gibi âlimlerden ders almış, çeşitli fıkıh kitaplarına şerh ve hâşiyeler yazmıştır.60 Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed Nâsır ed-Der’î (1129/1717): Babasının vefatının ardından Der’iyye zaviyesi’nin şeyhliğini üstlenen İbn Nâsır, Tilimsânî ve Ebu’l Abbas el-Cezûlî gibi meşâihin önde gelenlerinden de dersler almıştır. Ayyâşî’nin yaptığı gibi doğuya dört defa seyahat eden İbn Nâsır, yolculuğu boyunca da ulemadan istifade etmiş, zaviye şeyhliği döneminde ülkesinin çeşitli yerleirnde mescid ve medreselerin inşasına katkı sunmuştur. Ona nisbet edilen Tecdîdü’lMevâsim adlı eser mevcuttur.61 Zaviye onun döneminde ilmî faaliyetleri ile ön plana çıkmış ve o da doğu ve Mağrib bölgesi seyahatlerini anlattığı bir de rihle kaleme almıştır.62 Fas’ta Şeyh Ebu’l-Abbas el-Ebâr’dan Mâlikî fıkhına dair Muhtasar-ı Halîl dersleri alan Ayyâşî, nazarî ve amelî konularda ondan çokça istifade ettiğini dile getirmiştir. Şeyh Muhammed b. Ahmed’den de el-Mürşidi’l Muayyen okuyan Ayyâşî şeyhten bir icazetnâme de almıştır. 63 Ayrıca gerek sohbetinde gerek ilim halkalarında yer aldığı, kendisinden teberrük ettiği veya ona icazet veren daha pek çok hocası olmuştur. Bunlardan bazıları: Muhammed b. Sevde, Abdurrahman b. Abdulkâdir el-Fâsî, Şeyh Muhammed b. Kâsım ed-Dâdesî, Meymûn er-Rutebî, Ahmed b. Celâl, Ahmed b. Ali ez-Zerhûnî, Seyyid Abdüsselâm b. Nâsır, Ahmed b. Ali ez-Zerhûnî, Ebu’l-Hasen Ali ez-Zerhûnî, Ahmed Hamdûn el-Mizvâr, Ebu’l Abbas Ahmed el-Ebâr, Ahmed b. Abdirrahmân etTilimsânî64’dir. Yukarıda bahsi geçen hocalarının yanında, er-Rihle adlı eserinde ve fihrisinde zikrettiği Afrikalı bazı şeyhlerinden de söz etmek mümkündür. Bu şeyler arasında Cezayir’in Konstantin şehri şeyhlerinden olup Konstantin Camii ve ailesinin 60 Ahmet Özel, “Meyyâre”, TDV. İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2004, C. XXIX, s.513-514. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 42. el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s.114-115. el-Alevî, a.g.e., s. 88-89. 61 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 49. el-Alevî, a.g.e., s.89 62 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 61. 63 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser, s. 36. 64 el-Alevî, a.g.e., s. 88-90. 20 zaviyesinde dersler veren, Muhammed b. Abdilkerîm Konstantinî (1662/1073)65, kırk yıl Trablus’ta fetva makamında bulunan, Trablus Camii ve evinde eğitim öğretim faaliyetlerine devam eden Muhammed b. Ahmed b. Mesâhil66 sayılabilir.67 Hac yolculuğu esnasında uzun süre Mısır’da ikamet eden Ayyâşî, bölgedeki çeşitli mezhep ve tarikatlara mensup ulemâ ve meşâihin sohbetinde ve derslerinde hazır bulunmuş, ilmî bilgisinin önemli gelişim aşamalarını tamamladığı yer olmuştur. Zâhir ve bâtın ilimlere vâkıf âlimlerden övgüyle söz eden Ayyâşî Mısır’daki vakitlerini bu hocaların dersleri ve onların eserlerini istinsah ile geçirmiştir. Eserlerinde zikrettiği hocalarından bir kısmı şu şekildedir: Ebü’l-İrşâd Nûrüddîn Alî b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Üchûrî el-Mısrî (1066/1656): Ebû Sâlim’in Mısır’da ders aldığı hocalarındandır. Osmanlı dönemi Mısır ulemasının önde gelen simalarından olan el-Üchûrî, birçoğu Ezher şeyhi olan otuz kadar hocadan Fıkıh, usûl-i fıkıh, arap dili, tasavvuf, hadis, tefsir, mantık, belâgat gibi alanlarda dersler almıştır.68 Yüz yıla yakın bir ömür süren Üchûrî, döneminin âlimlerinden birçoğuna yetişmiş ve bu sayede âli isnad sahibi olmuştur. Böylece Mısırlı talebeleri dışında, diğer bölgelerden gelen çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Bunlar arasında Ezher şeyhi Harâşî, Nureddin eş-Şebramellisî, Abdülbâkî b. Yusuf ezZerkânî, Rudânî ve Ebû Sâlim Ayyâşî gibi tanınmış simalar yer almaktadır. Ayyâşî kendisiyle Özbekiye semtinde bulunan evinde iki defa görüşmüş, hadis kitaplarından bazılarını bizzat ondan almış, Buhârî’nin uşâriyyât ve selâsiyyâtlarını, müselsel hadislerini sem’a etmiş69 ve 13 Şevval 1065’te şeyhten rivayet için icazet almıştır.70 Tasavvuf şeyhi de olan Üchûrî, Sühreverdiyye Tarikatı’nın Büzgâşiyye koluna intisap etmiştir.71 Ebû Sâlim şeyhten Sühreverdî zikri de aldığını kaydetmiştir.72 65 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.II, s. 390-396. 66 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.I, 55-62. 67 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 44-45. 68 Ali Hakan Çavuşoğlu, “Üchûrî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, C. XXXXII, s. 274. 69 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser s. 37, 119-122. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 243-244. 70 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser s. 119-120-149. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II. s. 184. 71 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser s.151-152. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 452. Ayyâşî burada silsilesini de zikretmiştir. 72 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser s. 120-149. 21 Mâlikî mezhebinde fakih olan şeyh, Mağrib uleması ile kuvvetli bağlar kurmuş, onlarla mektuplaşmış ve fetvalar hususunda daima bölge ile iletişim halinde olmuştur. Özellikle Muhtasar-ı Halil şerhi mezhebin gelişimi açısından oldukça etkin bir eser olarak tanınmıştır. Hadis, siyer, fıkıh, kelâm gibi ilimlerde pek çok eser telif etmiş olan Üchûrî, şahsıyla ilgili bir fetvasını beğenmeyen öğrencisinin saldırması sonucu yaralanmış ve derslerine vefatına kadar evinde devam etmiştir.73 Şeyh İbrâhîm el-Meymûnî: Hadis ve beyân ilminin önde gelen şahsiyetlerinden olan şeyh, Mısırdaki ikameti müddetince meclisinde bulunan Ebû Sâlim’e kendisinden sem’a ettiği kitaplarını rivayet konusunda icazet vermiştir. Beydâvî Tefsiri’nde daha çok şerhe yönelmiş olan şeyh Ayyâşî’yi de lâfız, beyân ve meânî ilimlerine yönlendirmiş ve bu alanda teşvik etmiştir. Ebû Sâlim Hicaz’a hareket edinceye kadar Meymûnî’nin derslerini takip etmiş ve ondan Muhtasar-ı Sâ’d okumalarına da devam etmiştir.74 Şeyhin eğitiminden oldukça etkilenen Ebû Sâlim, er-Rihle’sinde hocasının hüsni ahlâkından bahsetmiş ve Şeyh Meymûnî’nin özellikle aklî ilimlerdeki konumundan övgüyle bahsetmiştir. Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Hafâcî (1069/1659): Tefsir, fıkıh, Hadis, edebiyat gibi ilimlerin yanında geometri, cebir, tıp gibi alanlarda da bilgi sahibi olan Şihâbüddîn Hafâcî, Mısır ve Rumeli kadılığı yapmış, Osmanlı dönemi Kâdı’lkudatlarındandır.75 Hanefi imamı olan şeyhten yazmalarını ve müselsel hadisleri sem’a eden Ayyaşî şeyhten bu ilimlere dair icazet almıştır.76 Ebü’z-Ziyâ Nûruddîn Alî b. Alî eş-Şebrâmellisî el-Kâhirî (1087/1676): Ezher’de ders veren Şafii fıkhı, Usul-i Fıkıh, tarih ve kıraat alanlarında otorite sayılan şeyh, Abdurrahman el-Mahallî, Abdülkādir el-Bağdâdî, Abdülganî en-Nâblusî gibi dönemin önde gelen âlimlerine de hocalık yapmıştır.77 Ayyâşî, Suyûtî’nin Uşâriyyât’ı hususunda icâzet almış, farklı alanlardaki ders halkalarına katılmış ve istifadesini 73 Ali Hakan Çavuşoğlu, “Üchûrî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, C. XXXXII, s.274. 74 el-Ayyâşî, İktifâü’l -Eser s. 37-38, 123-126. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, 246-247. 75 Ali Şakir Ergin, “Hafâcî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, C. XV, s. 72. 76 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 38. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 184. 77 Abdullah Kahraman, “Şebramellîsî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, C. XXXVIII. s. 395. 22 açıkça belirtmiş, şeyhin fehm ve zekâ konusunda Allah’ın âyetlerinden olduğunu belirtmiş, hocasından övgüyle bahsetmiştir. 78 Abdüsselâm b. İbrahim b. İbrahim el- Lekânî (1078/1668): Tahsilini babasının ders halkalarında başlayan el-Lekânî, Necmeddin Muhammed b. Ahmed el-Gaytî, Abdülkâdir el-Fâsî gibi âlimlerden de istifade etmiştir.79 Babasının vefatının ardından Ezher’de ders vermeye başlamış ve onun Cevheretü’t- Tevhid gibi akaid risalelerine yazdığı şerhler ile de tanınmıştır.80 Ebû Sâlim’de Kahire’de kaldığı süre içinde şeyhin derslerine devam etmiş, Suyûtî’nin en-Nikâye gibi eserlerini okumuştur. 81 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme el-Kalyûbî (1069/1659): Ezher ulemasının önde gelen şahsiyetlerinden olan Kalyûbî Şafii fıkhında otorite olarak bilinmekte olup, kendisi için “Küçük Şafîi” lakabı da kullanılmıştır. Ebû Sâlim ondan hadis sem’a etmiş, Suyûtî derslerine katılmış ve tüm rivayetleri için ondan icâzetnâme almıştır.82 Yukarıda zikri geçen meşhur âlimlerle birlikte; “Abdülcevâd b. İbrahim etTûrûnî’den (h.1073) şahsî yazmalarını sem’a etmiş83, Ali eş-Şemurkesî, Ebû Mehdî İsâ es-Seâlebî’den icâzet almış, Haremeyndeki ikameti boyunca Îsa es-Seâ’lebî’nin (h.1080) derslerine uzunca bir süre devam etmiş, hatta ondan öğrendiği pek çok şeyi 78 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser s. 38, 130-131. el-Alevî, a.g.e., s.90. 79 el- Kettani, a.g.e., C. I., s.118, C. II, s. 890,1027. 80 Metin Yurdagür, “Lekânî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2003, C. XXVII, s.130. el-Alevî, a.g.e., s. 90. Şeyh el-Lekânî ile Medine-i Münevvre’de tekrar buluşan Ebû Sâlim ondan kendisi için duada bulunmasını istemiştir. Onun için dua ve niyazda bulunan şeyh, Ayyâşî’ye sağ salim evine döneceğini fakat bir daha görüşme fırsatlarının olmayacağını zira kendisinin yakın zamanda vefat edeceğini haber vermiştir. Hocasının söylediğinin kısa zamanda gerçekleştiğini dile getiren Ebû Sâlim onun ehl-i kerametten olduğuna vurgu yapmıştır. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 252. 81 el-Alevî, a.g.e., s.90. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 45. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I. s. 228. 82 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s.38, 130. Cengiz Kallek, “Kalyûbî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, C. IV, s. 270. El-Alevî, a.g.e., s.90. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 230- 231, 242-243. Seyahatnamesinde hocasının derslerine geniş yer veren Ayyâşî, âbık köle veya zina eden kimselere uygulanan katl ve içki içenin cezası gibi konularda da bilgiler almış ve ilmî konularda tartışmaya girmiştir. 83el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 45. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 228. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser s. 129-130. Hocasının pekçok ilme vukufiyeti olduğunu belirten Ebû Sâlim onun elindeki kitaplarına da muttali olduğunu, hadislerdeki meânî konusundaki risalelerini okuduğunu da zikretmiştir.. el-Ayyâşî, erRıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 257. 23 detayları ile rıhlesinde de zikretmiştir.84 Muhammed Tahtâvî85, Abdülkâdîr Celâlüddîn el-Mahallî’nin de derslerinde bulunmuştur. 86 Haremeyn Ebû Sâlim için son nokta olmuş ve buraya gelerek uzun süre kalmıştır. Pekçok hocanın derslerine iştirak etmiş ve yine buradaki âlimlerden özellikle hadis ilmi ve rivayetine dair icâzetnâmeler talep etmiş ve Mağrib ulemasından da icazet isteyenlere rivayet ilmine dair taleplerde bulunmuştur. Ebü’l- İrfân Burhânüddîn İbrahim b. Hasen b. Şihâbüddîn el-Kûrânî eşŞehrezûrî (1101/1690): Necmüddîn el-Gazzî, Safiyyüddîn el-Kuşâşî gibi tanınmış âlimlerden ders alan el-Kûrânî, hadis ve tasavvuf başta olmak üzere, arapça, mantık, hendese, meânî, fıkıh gibi ilim dallarında dönemin ilim havzaları kabul edilen Bağdat, Dımaşk, Mekke, Medine ve Anadolu şehirleri gibi pek çok farklı şehirde dersler almış, Şâfi fakihidir. Başta Nakşibendiyye olmak üzere çeşitli tarikatlara intisap eden Kurânî, hocası Safiyyüddîn el-Kuşâşî’nin vefatı ile Medine’de onun Şüttariyye tarikatına bağlı zaviyesinin başına geçer.87 Ebû Sâlim’de ondan Medine’de bulunduğu süre zarfında hadis ve kelam dersleri alır. Arapça, Farsça ve Türkçe bilen Kurânî çağdaşları tarafından onyedinci yüzyılın müceddidi olarak gösterilmiştir. Ayyâşî, onun Hicaz’da “haddesenâ,ahberenâ” lafızlarını kullanan tek alim olduğunu söyler.88 Şeyhin aklî ilimlere dair yaptığı tanım ve açıklamaları çok beğenmesine rağmen Ayyâşî öğrencilerinin çoğunluğu Türklerden oluştuğu için ağırlıklı olarak Türkçe ve Farsça konuşan şeyhin derslerinden yeterince istifade edemediğini, şeyhin lehçesinin 84 Bkz. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 63-336-340-467, C. II. s. 50-51. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s.131-133. Ebû Sâlim şeyhten hırka giymiş ve Nakşî silsilesine dâhil olmuştur. Kırk Hadis ve diğer rivayetleri için icazet almış, Ravza’daki derslerine de katılmıştır. Mekke’de bulunduğu zaman bayram günü dahî ondan hadis rivayetinde bulunmak için icazet istemeye gitmiş, her türlü faaliyetinde yanında bulunmaya ve onun görüşlerini nakletmeye önem vermiştir. elAyyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.II, s. 148-150. Ebû Mehdi’nin Mescid-i Haram’a yakın olan evinin yanında ondan Ebû Muhammed b. Ebî Zeyd’in yazmalarını dinlemiş ve onun eserleri, diğer rivayetleri ve Mâliki Mezhebi yazmaları için icâzet almıştır. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.II, s. 264. 85 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 133-134. 86 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 38. El-Alevî, a.g.e., s.90-91. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 228-232. 87 Recep Cici, “Kurânî”, TDV. İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2002, C. XXVI, s. 426. 88 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 480. Şeyhe büyük bir hayranlık besleyen Ebû Sâlim onun hakkında çok detaylı bilgilere yer vermiştir. Detaylı bilgi için Bkz. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 479-486. 24 Mele’ Nafî’ el-Acemî’nin kürdi lehçesine benzediği için anlaşmakta zorluk çektiğini söylemiştir. Fakat yine de onun görüşlerini değerlendirmeye tabi tutmuş ve eserlerinde tartışmıştır. Er-Rihle’de şeyhin Mağrib’e intikal eden risalelerini değerlendirmiş ve tartışmaya açmıştır.89 Kûrânî Haremeyn’in en meşhur âlimlerindendir. Bununla birlikte Mekke ve Medine’de halkalarına dâhil olduğu diğer âlimleri şu şekilde sıralayabiliriz: Ebû Zeyd Abdurrahman b. Ali el-Miknâsî (1091/1680): Şark seferi neticesindemekke’ye yerleşen (1040/1630) ve yirmi yılı aşkın bir zamanda burada ikâmet eden Miknâsî, İbn Arâbî’nin tasavvûfî öğretisini savunmuş, talebelerini de bu sistemi öğrenmeye teşvik etmiştir.90 Mekke kadılığı da yapmış olan, muhakkik, müderris Şeyh Tâcü’d-dîn el-Mekkî el-Ensârî (1655/1066)’den Sahih-i Buhârî okumuş ve bazı rivayetleri için de icazet almıştır. Şeyh Muhammed b. Alâeddin el-Bâbilî’den hadis okumuş,91 Şeyh Ali b. Muhammed b. Abdirrahman el-Yemenî ez-Zebîdî(1665/1076)’den hadis ve kıraat öğrenmiş92, iki kardeş olan Zeynel Âbidin el- Hüseynî et-Taberî(1078) ve Ali b. Abdulkâdir el- Hüseynî et-Taberî, Şeyh Ali b. Ahmed el-Yemenî eş-Şâfîi ve Cemâlüddîn el-Hindî en-Nakşibendî93 (1665/1076), Ebû Sâlim İbrâhim b. Abdirrahman el-Hayârî’den de çeşitli ilim dallarında dersler almıştır.94 Medine-i Münevvere’de ise mutasavvıfların kutub olarak kabul ettikleri, Ahmed b. Ali eş-Şinnâvî’nin vefatı ile zaviyesinin başına geçen Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Kuşâşî’den (1071/1661) tasavvuf dersleri95 ve Şeyh İbrahim b. 89 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 39. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 479- 491. 90 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 40-41. 91 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 135-136. 92 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 471-472. Ebû Sâlim 1069 yılında Mekke’de karşılaştığı şeyhten icazet almış ve el-Kuşâşî ile tanışmasına vesile olmuştur. Şeyh Medine’ye geldiğinde de ona İmam İbn Kesîr kıraati üzere Kur’an-ı Kerîm okumuş, kıraati ve hadisleri üzerine icazet almıştır. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 472-476. 93 er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye C. I, s. 333-634. Ebû Sâlim hac vazifesini yerine getirdikten sonra, Davûdiyye medresesinde Şeyh Cemâlüddîn ile görüşür. Şeyh Ali el-Yemenî’ye Nakşibendiyye tarikatının Haremeyn’deki temsilcisini sormuş, o da Şeyh Cemâlüddîn’e götürmüştür. El-Hindî ile tanışmasını aktaran Ayyâşî büyük bir hayranlık ve saygı duyduğu hocasından ve tarikatının faaliyetlerinden övgü ile bahsetmiştir. 94el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s.46-47. El-Alevî, a.g.e., s.91. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye C. I, s. 628. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 136-141. 95 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 45, el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 407-429. 25 Abdurrahman el-Hayârî’den hadis rivayetlerini almıştır.96 Şeyh Kuşâşî ile evinde uzun zaman geçiren Ayyâşî bazı şerh ve risalelerinin istinsahı konusunda şeyhin onu teşvik ettiğini de kaydetmiştir.97 Ali ed-Debî’ el-Yemenî’nin kıraat derslerine iştirak etmiş, tecvid konusunda elMukaddimetü’l-Cezeriyye okuyan tek öğrencisi olmuştur. Günlük devam ettiği bu derslerde İbn Kesîr kıraâti ile hatim okumuş ve icazet almıştır. 98 Aklî ilimlere de ilgi gösteren Ayyâşî, Şeyh Bedreddin el-Hindî’den mantık dersleri de almıştır. Fakat Şeyh Bedreddin’in ilm-i rivayete olan menfi bakış açısından da bigâne değildir. Yine de mantık ilmi söz konusu olduğunda onun uslûp ve belagat konusundaki inceliğini övmekten geri kalmamıştır.99 Fihrisinde zikrettiği daha pek çok derse iştirak eden ve kaynak kitapları okuyan Ayyâşî ilim yolculuğunu da böylece nihayete erdirmiştir.100 Hocalarını serdetmeye çalıştığımız listeye baktığımızda görüleceği üzere, dönemin önde gelen, tanınmış âlimlerinin Ayyâşi’nin ilmî hayatına çok büyük katkısı olmuştur. Eserlerinde de bu durumdan övgüyle bahseden Ebû Sâlim’in biyografisi aslında bir nevi devrin Kuzey Afrika, Mısır ve Hicaz ulemasının da izini sürmek gibidir. Bahsi geçen şeyhlerin pek çoğu ile hac yolculuğu vesilesi tanışmış olan Ayyâşî, ilk yolculuğunda kurduğu bağları koparmamış ve uzun bir sefer olarak nitelendirebileceğimiz son hac yolculuğunda bütün bu âlimlerin ders halkalarına dâhil olmuş ve yeterince istifade etmiştir. 96 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 39. 97 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 46. 98 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 487. Şeyhe intisab ettiğin belirten Ebû Sâlim ondan övgüyle söz etmiş ve hakkında beyitler yazmıştır. 99 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 39. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 629-630. Ebû Sâlim, Şerhu’l Mevâkıf’ı da ilk defa şeyhten okumuştur. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 631. 100 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 39. 26 Bahsi geçen hocalarının kısmı ile farklı âlimlerin ders halkalarında talebe olarak bulunmuş olması,101 da Ayyâşî’nin herhangi bir çıkar veya üstünlük duygusu olmadan, sadece ilim öğrenmeye yöneldiğini bize göstermektedir. Ayrıca yukarıda ismini zikrettiğimiz hocalarının hemen hepsi farklı mezhep veya tarikat silsilelerinin müntesibidir. Ebû Sâlim ilme gösterdiği ihtimam sebebiyle bu kimseler arasında herhangi bir ayrım yapmamıştır. Ulemânın ve meşâihin Hanefî, Şâfîi, Mâturîdî, Eş’arî, Nakşî, Kâdîrî veya Şâzelî olmalarının Ayyâşî’nin zihin dünyasında negatif bir anlamı yoktur. O bütün bu farklılıkları kendi bünyesinde harmanlamış ve ilmî bir kişilik kazanma noktasında basamak olarak görmüş, bununla birlikte farklı düşüncelere açık bir kişi olarak, çok kültürlülüğü en güzel şekilde yansıtmıştır. Âlimlerin mezhep veya meşrebinin onun nezdinde herhangi bir önemi yoktur. Açıkça görülmektedir ki Ebû Sâlim için önemli olan şey, ilmin ve öğrenilmek istenilen şeyin bizatihi kendisi olup, hayatını ilim öğrenme öğretme yoluna adamıştır. 1.1.3. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Talebeleri İlim öğrenmek kadar öğretmek de büyük bir özveri ve kabiliyet gerektiren işlerdendir. İnsanlık tarihi boyunca birinden diğerine aktarılarak günümüze kadar gelen ilmî mirasın varisleri her devirde üzerine düşen görevi yerine getirmiş ve kendisine intikal eden birikimi daha da faydalı hale getirerek sonraki nesile aktarmıştır. Bir önceki bölümde Ayyâşî’nin ilim öğrenme sürecine tanık olduk. Fakat eski çağlardan itibaren eğitim süreçleri öğrenirken aynı zamanda öğretme faaliyeti şeklinde de gerçekleşmiş ve ulema, bir taraftan yeni bilgiler öğrenmeye devam ederken diğer taraftan talebelerinin eğitimini de devam ettirmiştir. Ayyâşî’de kimi zaman aynı ilim halkasında ders okuduğu arkadaşından tahsilde bulunmuş ve icazet almış, kimi zaman da onlara hocalık yapmıştır. Çünkü önemli olan şey bilgi ve elde edilecek olan birikimdir. Yaş ve makam bu bağlamda ön sırada ehemmiyet verilen bir konu olmamıştır. 101 Örneğin; Abdurrahman el-Mahalli ile Şebramellisi’nin dersleirnde bulunmuştur. Aynı zamanda Mahallî’den hadis sem’a etmiş ve şahsi yazışmalarını okumuş ve rivayet konusunda icazet almıştır. elAyyâşî, İktifâü’l –Eser, s 38. 27 Kendi eğitimini şartların elverdiği çerçevede en verimli şekilde ikmâl eden Ayyâşî, hocalık vazifesini de hayatı boyunca devam ettirmiştir. Bineğinin üzerinde iken bile sorulan sorulara cevap verdiği nakledilir. Özellikle uzun vakit geçirdiği Medine-i Münevvere ’de şeyhlerden, hac için bölgeye gelen heyet ve elçilerden de istifade eder. Böylece muhtelif fikirlerde tarikatlar, adetler, lehçeler ve görüşleri tanıma imkânına da kavuşmuştur.102 Ebû Sâlim’in gerek kendi devrinde gerekse vefatından sonra özellikle Kuzey Afrika bölgesinde öne çıkan pek çok talebesi olmuştur. Kısaca bu talebelerini zikredeceğiz. İbrahim b. Ali b. Muhammed ed-Der’î (1742/1155); Özellikle Şeyh İbrahim elKûrânî’den eğitim almak ve tasavvuf eğitimini tamamlamak için şark yolculuğu yapan Derî, Eş-Şumûs’ul-Meşrik bi Esânîdi’l-Meşârika ve’l-Meğâribe eserinin de müellifidir.103 Fas’ta bulunduğu süre içerisinde Ayyâşî’den ders almış ve ondan rivayette bulunan talebeleri arasında yer almıştır.104 Ahmed b. Saîd el-Müceylidî (1682/3-1094): Mâliki fakihi olarak Fas’ta kadılık yapan Müceylidî, şark seferinin son durağı olan Haremeyn’de bir süre ikamet etmiş ve İsâ es-Seâlebî ve İbrahim el-Kûrânî’nin de önde gelen talebelerinden olmuştur. EtTeysîr fi Ahkâmi’t-Te’sîr adlı eserin müellifidir. Müceylidî’nin ilme olan iştiyakını gören Ayyâşî, Mesâlikü’l Hidâye adlı eserinin mukaddimesinde onu övmüş ve tükenmeyen ilim öğrenme isteğinden bahsetmiş, neticede saadete ereceğini söylemiştir.105 Hamza b. Ebî Sâlim (1717/1130): Ayyâşî’nin en büyük oğlu olan Hamza, ondan sonra zaviyenin şeyhliğini de üstlenmiş ve Haremeyn yolculuğu esnasında babasının yaptığı gibi, kendisi ve oğulları için bazı şeyhlerden icâzet talebinde bulunmuştur. Ayyâşî Kütüphanesi ile yakından ilgilenen şeyh, hem kütüphaneye satın alma yolu ile bağışta bulunmuş, hem de kendi istinsah ettiği eserleri buraya bağışlamış, böylece kütüphanenin gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Ayyâşî Zaviyesi’nin en meşhur 102 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 35. 103 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 48. 104 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 62. El-Alevî, a.g.e., s.86. 105 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 48. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 60. El-Alevî, a.g.e., s.86. 28 şeyhi olan Hamza b. Ebî Sâlim sayesinde tekke bugün dahî Sidi Hamza Zaviyesi olarak bilinmektedir.106 Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed Nâsır ed-Der’î (1129/1717): Babasının vefatının ardından Der’iyye Zaviyesi’nin şeyhliğini üstlenen İbn Nâsır, Tilimsânî ve Ebu’l Abbas el-Cezûlî gibi meşâihin önde gelenlerinden de dersler almıştır. Ayyâşî’nin yaptığı gibi doğuya dört defa seyahat eden İbn Nâsır, yolculuğu boyunca da ulemadan istifade etmiş, zaviye şeyhliği döneminde ülkesinin çeşitli yerlerinde mescid ve medreselerin inşasına katkı sunmuştur. Ona nisbet edilen Tecdîdü’lMevâsim adlı bir eser mevcut olup, Mağrib bölgesi seyahatlerini kaleme aldığı bir de rihlesi vardır.107 Zaviyesi onun döneminde ilmî faaliyetleri ile ön plana çıkmış, tanınır hale gelmiştir. Hasan b. Ali el-Uceymî el-Mekkî (1702/1113): Ayyâşi’nin en önemli talebelerinden olan, rihlesinde özel bir bölüm açtığı ve yakın dostu olarak bahsettiği Uceymî için Trablus ve Kahire yolculuklarında da bazı hocalardan icazet talebinde bulunmuştur. Kuşâşî, Rudânî, Şebramellisî gibi daha pek çok âlimden ders almıştır. Târihu Mekke ve’l-Medine ve Beyti’l-Makdis gibi eserleri ile birlikte Mâ’rifeti Turuku’s-Sûfiyye gibi risaleleri de mevcuttur. 108 Ebû Muhammed Abdisselâm b. Ahmed Cessûs (1709/1121): Faslı sûfî ve fakihlerden olan Cessûs, Abdülkâdir el-Fâsî ve Meyyâre gibi şeyhlerden icazet 106 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 60-61. el-Alevî, a.g.e., s.86. 107 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 49. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 61. 108 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 50-51. el-Alevî, a.g.e., s.86. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 63. elAyyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 562. Ebû Sâlim rıhlesinde Kuşâşî’den hırka giydiğini de anlatmaktadır. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 569. Medinede karşılaştığı Muhammed b. Muhammed el-Mağribî er-Rudânî’nin (1683/1094) uzun süre sohbetinde bulunmuş ve ahbaplık etmiştir. “ Daha önce ne o beni ne de ben onu tanırdım, fakat karşılaştığımızda birbirimizden haberdar idik, çok güzel bir münasebet bağ kurduk. Medine’de kalacağımızı öğrendiğinde bize daha önce oturduğu evi tahsis etti. Ve beni Sultan Kayıtbay’ın vakfettiği, Harem-i Şerif’e komşu sayılan kütüphaneye götürdü. Orayı kullanmamız için süpürüp temizledi ki göstermiş olduğu bu davranış ve tevazusu beni utandırdı.” Sözleri ile seyahatnamesinde şeyhten övgü ile bahsetmiştir. Şeyh Rudânî’den risalesini okumuş hatta arkadaşı onun için bu risaleyi istinsah etmiş ve Ayyâşî’de eseri Mağrib’e dönüşte yanında götürmüştür. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 25. 29 almıştır. El-Ed’îyetü’n-Nebeviyye adlı eserin müellifi olan Cessûs Fas’ta hapishanede katledilmiştir.109 Ebû Abdillâh Tayyib b. Muhammed b. Abdilkâdir el-Fâsî (1701/1113): Bölgenin en tanınmış ilim adamlarını yetiştiren ailelerinden birinde dünyaya gelen Fâsî ilk eğitimini de babası ve amcasından almıştır.110 Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Hureyşî el-Fâsî (1730/1143): Abdülkâdir el-Fâsî ve Hasen el-Yûsî gibi şeyhlerden de ders alan, muhaddis ve usûl âlimlerindendir. Ayyâşî Zaviyesi’nde bir süre ikamet etmiş ve tahsiline burada devam etmiştir.111 Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdirrahman b. Abdilkâdir el-Fâsî (1722/1134): çok yönlü bir âlim olan ve birçok alanda eserleri bulunan Abdurrahman b. Abdilkâdir el-Fâsî’nin oğlu olan Ebû Abdillâh, fakih, müerrih ve muhaddis olarak bilinmektedir.112 Muhammed b. Kâsım b. Muhammed b. Zâkûr el-Fâsî (1701/1113- 1708/1120)113: Naklî ilimlerde temeyyüz etmiş olan, fakih, muhaddis ve edîb olarak bilinen Zâkûr, şeyh Hasan el-Yûsî, Ahmed b. el-Hâc, Abdülkâdir el Fâsî gibi Mağrib’in önde gelen hocalarından da ilim tahsil etmiştir.114 Ahmed b. Muhammed (1715/1127): Nâsıriyye Zaviyesinde eğitim faaliyetlerine devam eden ve ders halkası kuran Ahmed b. Muhammed bölgenin seçkin âlimlerinden olan İbn Nâsır ed-Der’î, İbn Mesûd el-Yûsî ’den de icazet almıştır.115 Bütün zikri geçen talebelerine ilaveten Ayyâşî zaviyede bulunduğu dönemlerde de pek çok müridine ders vermiş ve onların ilmî ve manevî eğitimlerini ihmal etmemiştir. Talebelerinden birçoğu sonraki dönemlerin öne çıkan şahsiyetleri arasında yer almıştır. Ayrıca bütün bunlar göstermektedir ki ilim öğrenmeye gösterdiği özen ve 109 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 51, 110 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 51. 111 el-Ayyâşî, a.e., s. 51-52 112 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 52. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 61 113 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 61. 114 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 52 , el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 61. 115 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 62. 30 çabayı öğrencileri ve müridlerinin zâhir ve bâtın ilimlerinde mesafe katetmeleri için de göstermiştir. 1.1.4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Eserleri ve el-Ayyâşî Kütüphanesi İlmî mirasın sonraki kuşaklara aktarımı bizzat alanın uzmanından ders alarak, onunla birlikte bulunmakla mümkün olur veya ortaya koyduğu eserle, zihin dünyası, tecrübeleri ve ilmî birikimi anlaşılabilir. Eser bırakmak, sadece çağdaşı olanlara seslenmek değil, vefatından yüzlerce yıl sonra bile hala talebe yetiştirmek anlamına gelir. Bütün bu amaçlara matuf olarak Ayyâşî de risalelerini te’lif etmiştir. Ebû Sâlim de yalnız kendi dönemindeki öğrencilerinin eğitimi ile yetinmemiş, birçok eser bırakarak sonraki nesillerin de kendi tecrübelerinden ve ilmî mirasından faydalanmasını sağlamıştır. Haremeyn’de mücavir olarak ikame ettiği dönemde Hicaz bölgesinin ilmî havzasından istifade eden Ayyâşî çabaları neticesinde hadis ve rivayet alanında oldukça zengin bir kimse haline gelmiştir. Elde ettiği bu birikimle birlikte; fıkıh,kelâm, hadis, tarih, nahiv, tasavvuf, seyahat, edebiyat gibi farklı mevzularda pek çok risale ve eser te’lif etmiş, Haremeyn ziyaretini bitirdikten sonra 1662/1073 yazılarını da yavaş yavaş gün yüzüne çıkarmaya başlamıştır.116 Bugün dahî Ayyâşî’nin yazmalarının tamamına ulaşmak mümkün olmamaktadır. Ancak farklı terâcim kitaplarında isimleri geçen eserleri çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulmuştur. Hac yolculuğunu kaleme aldığı Er-Rihle ve İktifâül Eser adlı fihrisi dışında diğer eserleri orta hacimli risaleler olup, bir kısmı hala kayıptır.117 Ayyâşî’nin, çeşitli kitaplarda hakkında bilgi verilen eserlerine ve İthâfü’l Ehillâ, İktifâü’l Eser adlı Fihrisleri ve er-Rihle’sine istinaden bu bölüm teşkil etmiştir. Ayyâşî’nin Fihrisleri: Mesâlik’ül Hidaye ilâ Meâlimi’r- Rivâye: 118 İktifâü’l Eser bâ’de Zihâbi’l-Ehli’lEser adıyla da bilinmektedir. Muhammed b. Ğâzî’nin el Müselselâtü’l-Aşeratü’l- 116 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 39. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 53. 117 el-Ayyâşî, a.e., s. 53 118 el-Ayyâşî, a.g.e. s. 56. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 69. 31 Müntehabe119 adlı Fihrisi’nden sonra Mağrib bölgesinin en kapsamlı ve en önemli fihrisi olarak kabul edilen Ayyâşî 1657/1068 yılında kaleme aldığı eserini120 öğrencisi Ahmed b. Saîd el –Müceylidî’nin isteği üzerine on bir fasıl olarak tertip etmiştir. Tarihçiler ve terâcim müellifleri nezdinde kaynak kitaplardan kabul edilmiştir. Bu eser sayesinde Ayyâşî’nin tüm eğitim öğretim hayatını ve tecrübe ettiği şeylere ulaşma imkânı elde etmiş oluyoruz. Böylece çocukluğundan başlayarak, dönemin ilim havzalarındaki şeyhlere varıncaya kadar pek çok bilgiyi bir arada bulabiliyoruz.121 Eserin bilinen sekiz yazması mevcuttur. Nüshalardan bir tanesi tam olmadığı için bölümün oluşturulması esnasında kullandığım tahkikli neşir yedi farklı yazmanın bir araya getirilmesi ile oluşturulmuştur. Bunlar Rabat, Selâ, Halk Kütüphanesi’nde bulunan yazmalardır. Mağrib bölgesinde ders aldığı şeyhleri birinci fasılda zikreden Ayyâşî bu bölümde hocalarının sayısını altıya kadar sınırlamış ve bütün şeyhleri ve hocalarını daha geniş zikredeceği bir eser yazacağını da eklemiştir. İkinci fasılda Mısır’daki şeyhlerini anlatmış ve bunların sayısını da dokuz olarak belirtmiştir. Haremeyn’de birlikte bulunduğu hocalarından yedi kişiden bahsettiği üçüncü bölümün ardından bölge ve şehir ayrımını bırakarak, kendisinden zikir ve evrad telkini aldığı veya hırka giydiği şeyhleri ile dördüncü fasılı tamamlamıştır. Beşinci fasılda ise daha ayrıcalıklı konumda gördüğü yedi tasavvuf şeyhinden bahsetmiş ve yine bu fasılda silsilelerini zikretmiştir. Bu silsileler içinde hadis ile ilgili olanlar da mevcuttur. Altıncı fasılda; hadis, tefsir, fıkıh, usul gibi alanlara dair elli kadar meşhur bazı kaynak kitaplara yer vermiştir. Bu kaynak kitaplar aynı zamanda Ayyâşî’nin ders okuduğu ve eğitimöğretimde kullandığı eserlerdir. Altıncı faslın sonunda ise musanneflerin ravilerine ve onlara isnad edilen bilgileri öğrenmek isteyenler için bir bölüm oluşturmuş ve bu kitapların ümmetin en önemli kaynakları olduğunu, ona ulaşan kimselerin de İslami kaynakların en önemlilerine erişmiş sayılacağını kaydeder. Yedinci fasılda şeyhlerinin İktifâü’l-Eser başlığı ile bu eserin el yazması bir nüshası Rabat Kütüphanesinde 1427 kéf başlığı altında mevcuttur. 119 El-Kettânî, a.g.e., C. II, s.79. 120 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 73 121 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 88. 32 ve yakın arkadaşlarının şiirlerine yer vermiştir. Bir nevi şiir mecmuasıdır da denilebilir. Fas kadısı Muhammed b. Sevde veya Şeyh Abdülkâdir el-Fâsî’nin şiirlerine burada rastlamak mümkündür. Sekizinci fasılda Mâlikî fıkhının Mağrib silsilelerinden kendisine ulaşanları serdetmiştir. Faslın sonunda ise Celâlüddîn esSuyûtî’nin Uşâriyyât’ı hakkında bilgi vermiştir. Bu fihrisini nazım şeklinde olan üç icâzet ile tamamlamıştır.122 İthâfü’l-Ehillâ bi Esânîdi’l-Meşâyihi’l-Ecillâ: Birinci bölümü meydana getirmede en büyük yardımcım bu eser olmuştur. Ayyâşî’nin hocaları başlığı altında incelediğimiz ulemânın büyük kısmı Mısır ve Hicaz bölgesindendi. Tüm hac yolculuklarında Ayyâşî’nin uğradığı her bölgede bu âlimlerin ders halkalarına dâhil olduğunu ve onlardan icazetler aldığını zikretmiştik. Genel olarak bu eserde Ayyâşî kendisi ve ailesi ile birlikte Mağribli âlimler adına seyahatlerinde elde etmiş olduğu icazetnâmelerin metinlerini sunmuştur. Aynı zamanda Mağrib’te sohbetinde bulunduğu, ilim halkasına dâhil olduğu şeyhleri ve dostlarına da eserde yer vermiştir. Bu şeyhler, hocalar veya ailesinden de meşrik’teki ilim silsilelerine dâhil olmak isteyenler Ayyâşî’den kendileri için devrin önde gelen alimlerinden icazet istemesini rica etmişler ve Ebû Sâlim de bir kısmından onlara resmi bir belge olacak şekilde Mekke, Medine, Gazze, Şam, Mısır gibi şehirlerdeki ulemadan senedlerinde zikretmeye izin verecek şekilde icazetnâme almıştır. Bölümü detaylandırma amacıyla kullandığımız nüsha 4 farklı yazmanın bir araya getirilmesi ile oluşturulmuştur. Bu yazmaların iki tanesi Tunus Ulusal Kütüphanesi’nde bir diğeri Berlin Devlet Kütphanesi’nde ve başka bir yazma da Madrid Ulusal Kütüphanesi’nde mevcuttur. Ayrıca Rabat Halk Kütüphanesi ve Hamzaviyye Zaviyesi Kütüphanesi’nde de birer nüsha bulunmaktadır.123 Kitabın ismi kaynaklarda farklı şekillerde geçmektedir. Örneğin Kettânî Fihrisü’l Fehâris’te; İthâfu’l Ehillâ bi esânîdi’l-Ecillâ olarak kaydetmişken İbn Sevde ise, İthâfu’l-Ehillâ bi İcâzâti’l- Ulemâi’l-Ecillâ olarak kaydetmiştir.124 122 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 56-59. 123 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 64-76. 124 el-Ayyâşî, a.e., s. 64. 33 Kelâm ilmine dair eserleri: el-Hükmü bi’l-adli ve’l-insâfi’r-Dâfi’ li’l-hilâf fî mâ vekâ’a beyne fukahâi Sicilmâse mine’l-ihtilaf fî Tekfîri men ekarra bi Vahdâniyetillâhî: Bu manzum eseri 1073/1662 yılında Medine’de tanzim etmiştir. 42 kasideden müteşekkil bu eser Muhammed Menûni kütüphanesindedir.125 Mağrib’te mütekellimûn arasında zuhur eden Vahdaniyet ve Allah’ın sıfatları konusundaki tartışmalar bir takım kimselerin birbirini küfürle itham etmesine kadar gitmiş, Sicilmâse ve Marakeş civarında ortaya çıkan fitne ve şiddet olaylarını önlemeye çalışan Ayyâşî’de konu hakkında bu risaleyi te’lif etmiştir. Eser er-Rihle’den sonra Ayyâşî’nin çevresinde en çok bilinen eseri olup fikri tartışmalar çerçevesinde kaleme alınmıştır. Bu eserinde Kur’an ve sünnet ve Usûli İslâmiyyeyi esas alan Ayyâşî mu’tedil bir yol benimsemeye çalışmıştır. İbn Mahallî’nin dinde çatışma ortamı yaratan görüşlerine karşı çıkan Ayyâşî, aklî ve naklî deliller getirmek suretiyle bunları çürütmüştür.126 Meseleye aynı şekilde itiraz eden Şeyh Hasan el-Yûsî’de Tafilalt’a gelerek durumu bizzat müşahede etmiş ve mütekellim arasındaki tartışmaya ve taassuba tanıklık etmiştir. Bu tartışmalar 1679 yılındaki veba salgınına kadar da devam etmiştir. Fakat salgının etkisi ile tartışmalar azalmıştır.127 Eser hakkında Kettâni: “büyük bir gerçeği üstlendiğini” ifade etmiştir.128 Kitabı Ebû Sâlim’in kendisine İbrâhim el-Kûrânî’nin takdim ettiği telhise nisbetle düzenlediği ve el-Keşf ve’l-Beyân fî Mes’eleti’l- kesbi ve’l-Beyân başlığı altında bir bölüm eklediği de söylenmiştir.129 İzhâru’l- Minne ale’l-Mübeşşirîne bi’l-Cenneti: bu eserinde siyer ve hadis alanındaki yazmalardan faydalanan Ayyâşî, birinci bâbı Hz. Peygamber ve ehl-i beytin şahsiyetine ayırarak yedi bölüm halinde eserini tertip etmiştir. 130 125 Kadir özköse eserin ismini; “El-Hikemu bi’l-adli ve’l-insâfi’d-dâfî’ li’l-hilâfi fima beyne fukahai Sicilmase mine’l-ihtilâf Mecmûatun mine’l-edâhi’n-Nebeviyyeti” olarak belirtmiştir. Özköse, a.g.e., s. 601. 126 el-Ayyâşî, a.e., s. 61- 62. 127 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 52. 128 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ s. 62. 129 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 66. 130 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 66. Bu eser Hamzaviyye zaviyesi kütüphanesinde yazma nüsha olarak mevcuttur. 34 Kelam ilmine dair eserlerinden biri de: Tahmîsü’l-Bürde veya el-Kevâkibü’dDürriyye fî Menâkıbı Eşrafü’l-Beriyye ismiyle bilinen manzum risalesidir. Bunlara ilave olarak; Kasâid, Hâletü’l-Bedr fî Nazmı Esmâi ehli Bedr eserleri de mevcuttur.131 Fıkıh alanında yazdığı bilinen eserleri ise: Ecvibetü’l- Halil ‘Ammâ İsteşkele Kelâmü Halil: Mâlikî fıkhının temel eserlerinden olan Muhtasarı Halil Şerhi olarak kaleme alınmıştır.132 Tahrîru Kelâmu’l- Kavmi fî Emri’n-Nebiyyi Aleyhi’s-Selâm fî’n-Nevmi: Şeyh İbrâhim es-Senûsî’nin Ayyâşî’ye Hz. Peygamberi rüyada görmekle alakalı sorduğu soru üzerine telif ettiği manzum risaledir.133 Raf’u’l-Hacer ani’l-İktidâi bi İmâmi’l-Hicr: Mekke’de Hanefi imamların arkasında namaz kılan Mâlikîlerin namazlarının sıhhat durumu ile alakalı olarak tartışılan konu hakkında bu eseri te’lif ettiğini belirten Ayyâşî, risalesinde gerçeği açıkladığını da belirtmiştir.134 Diğer fıkıh eserleri ise: Şerhu’l-Mahallî, El-‘İlâve fî men Rake’a Mahalli Sucûdu Tilâve, el-Kavlü’l- Muhkem fî Ukûdi’l- Esammi’l-Ebkem, Meûneti’l-Müktesebi ve Bağyeti’t-Tâciri’l-Muhtesib135 başlıklı 370 beyitten oluşan manzum bir kitap, İrşâdu’lmüntesib ila Fehmi meûneti’l- muktesib136 adlı Meûnetü’l-muktesib adlı eserinin şerhi, el-Muğayyirât fî Islâhı’l-Vetriyyât adlı risale ve kitaplardır.137 Hadis ilmine dair eseri: El-Müselselâtu’l-aşeratu’l-muntehab’dır.138 Tasavvuf’a dair eserleri: Tenbîhu zevi’l-himemi’l-âliyeti ale’z-zühdi fi’ddünya’l-fâniyeti139: Tasavvufun ilk dönemde ortaya çıkan ve en çok önemsenen 131 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 66-67. Özköse, a.g.e., 601-602 132 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 60. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 67 133 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 60. 134 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 60. 135 Rabat Kalk Kütüphanesinde 2 nüsha olarak mevcuttur. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 61. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, 67. 136 Rabat Halk Kütüphanesinde ve Hamzaviyye Zaviyesi Kütüphanesi’nde birer nüshası mevcuttur. . elAyyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 61. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 67. 137 Bu eseri ilmü’t-Tevhid başlığı altında zikredenler de olmuştur. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 67 138 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ s. 61, Özköse, a.g.e., s. 601-602. 139 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I., s. 50. Özköse ise eserin ismini; “Tenbîhu ehli’l-himemi’lâliyeti ale’z-zühdi fi’d-dünya’l-fâniyeti olarak zikretmiştir.” Özköse, a.g.e., s.582. 35 konularından zühd hayatına dair bilgiler içeren bu eser, Ayyâşî’nin müridlerine ve talebelerine zahidane yaşamı öğütlemek için ortaya koyduğu bir eserdir. Gazzâlî, Atâullah İskenderî ve İbn Âşir gibi tasavvuf erbabının kitaplarında da bahsi geçen zühd hayatından övgüyle bahseder ve talebelerine bu konuda yol gösterir. 140 Vesiletu’l-ğarik fi-eimmeti’t-tarîk: 300 beyit halinde meşayıha tevessül üzerine yazılmış manzum bir eserdir.141Fas’teki Hızanetu’l-Ahmediyyetu’s- Sevdiyye’de bir nüshası bulunmaktadır.142 Me’âricü’l-Vusûl ilâ usûli Evveli’l-Usûl adlı Ahmed Zerruk’un tarikat usulüne dair 133 beyitlik eseridir. Muhammed b. Kasım Cesûs tarafından şerh edilen risalesi143 ve Elfiyye fî’t- Tasavvuf başlığı altında torunu el-İhyâ ve’l-İntiâş müellifi Abdullah’ın zikrettiği bir eseri de mevcuttur.144 Edebî yönü de bulunan Ayyâşî bir takım kasideler ve manzum eserler de ortaya koymuştur. Bunlar: Şeyh Abdülkâdir el-Fâsî’den Şemâil okuduktan sonra yazdığı Kaside’si, Trablus’tan şeyhi Abdülkâdir b. Ali el-Fâsî’ye Tuhfetü’l-Ekâbir adlı eserin içinde yazdığı manzumesi, yine Risâle adlı bir manzumesi de mevcuttur.145 Mecmuatu’l-emdâhi’n-Nebeviyye: Eserin bir nüshası Zaviyetu’l Hamzaviyye’de bulunmaktadır. İstiğasetun bi –ehli Bedrin: Tunus’taki Mektebetu Hasan Hasanî Abdulvehhab’ta bulunmaktadır. .146” Üç defa hac yolculuğu yapan Ayyâşî mutasavvıf ve âlim kişiliğine uygun olarak seyahatlerini kaleme aldığı eserler ortaya koymuştur. Bu eserlerinden en geniş hacimli ve tamamı neşredilmiş olanı Er-rihletü’l Ayyâşiyye olarak bilinen Mâü’l-Mevâid adlı eserdir. İkinci bölümde hac yolculuğunu da bu eser üzerinden takip edeceğimiz Ayyâşî kitabınu bu üç yolculuğundan edindiği bilgi ve tecrübelerine istinaden son seferinden 140 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 62. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 68. Bu eser; Şevku’l-Arûs ve Ünsü’n-Nufûs veya Risâletü fî Zemmi’d-Dünya gibi isimlerle de bilinmektedir. 141 Özköse, a.g.e., s.582. 142 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser s. 68. Özköse, a.g.e., 601-602. 143 özköse, a.g.e., 601-602. 144 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 67. 145 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 69. 146 Özköse, a.g.e., 601-602. 36 dönüşte (1663/1074) te’lif etmiştir. Bazı kitaplarda edebî eserler arasında da zikredilmiştir. Muhteva ve üslûp bakımından Mağribte yazılmış seyahatnâme türü eserlerle oldukça benzerlik gösteren er-Rihle’de Ayyâşî, hac yolculuğu için hazırlık aşaması, yolun özellikleri, çölü geçmenin yolları ve tehlikeleri, şehirler, uğradığı bölgelerdeki şeyhler ve gördüğü, işittiği konuları zikretmiştir. Onu farklı kılan özelliği ise Ayyâşî’nin eserini bir dîvan gibi yazma gayretidir. Bu amacını rihlesinde de açıkça belirten seyyah, amacına mâtuf olarak birçok önemli mesele ve konuya temas etmiştir.”147 Muhammed el-Misnâvî de bu bakımdan er-Rihle’den övgüyle bahsetmiş ve onu tatLı bir kaynak, birçok ilmî konunda yol gösterici olarak tanımlamıştır. Eser aynı zamanda bize Mağrib’de yaşanan siyâsî, ictimaî olayları da yansıtmaktadır. Böylece meydana gelen savaş ve çatışmaları, fitneleri bizzat yaşayan birinin penceresinden tahkik etme imkânı sağlamaktadır.148 Diğer bir seyahatine dair kitabı ise Er-Rihletü’l-suğrâ olarak bilinen Et-Tâ’rîf ve’l-îcâz adlı eseridir. 1068 yılında yazdığı bu eser Ahmed el-Müceylidî için yazdığı uzunca bir risaledir.149 Bütün bu zikrettiğimiz eserleri ile birlikte Kürrâsetü fî lev eş-Şartiyye adlı, seyahati esnasında kaleme aldığı, sarfa dair risalesi de vardır.150 Oldukça velûd bir yazar olduğunun müşâhede ettiğimiz Ebû Sâlim birçok farklı alanda eğitim aldığı gibi, eser olarak bunları sunmayı da başarabilmiş, farklı alanlara dair ihtisasını ortaya koymuştur. Özellikle ilmî rivayet ve icâzet konusunun çok önemli olduğu bir dönemde gerek elde ettiği rivayetlerin zeminini belirtmede, gerekse icazet verdiği alanları ve kimseleri belirtmede hiçbir sakınca görmede olabildiğince şeffaf davranmış ve bize özellikle Mağrib bölgesinde ilmî birikimin izini sürmede büyük bir kolaylık tanımıştır. Ayyâşî Kütüphanesi: 147 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 53-54. 148 Eser hakkında daha geniş bilgi ikinci bölümde verilmiştir. 149 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 68. 150 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 67. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 62. 37 Mağrib bölgesi tarih boyunca kitaplara ve kütüphanelere oldukça önem verilen bölgelerden olmuştur. Fas’ta Mağrib tarihi kitapları ilk defa İdrisîler döneminde bir araya getirilmiş ve kütüphane kurulmuştur. Yine Fas’ta Yahya el-İdrisî (h.292-307) tarafından inşa edilen İdrisîler kütüphanesi ilk Arapça eserlerden oluşan kütüphane olarak bölge tarihindeki yerini almıştır. Hamzaviyye zaviyesini sonraki süreçte bölgede ilmi manada etkin ve güçlü kılan sebeplerden biri de geniş bir kütüphaneye sahip olmasıdır. Mağrib Kütüphanelerini genel olarak; Sultanlara ait olanlar, şahıslara ait özel kütüphaneler, mescidlerin kütüphaneleri ve medrese ve zaviyelere bağlı kütüphaneler olarak kategorize etmek mümkündür. Mevcut sınıflandırmaya göre Zaviye kütüphanelerinin Mağrib’te önemli bir konumu vardır. Midelt şehrinin güneyinde Tafilalt bölgesinde yer alan Hamziyye Zaviyesindeki el yazması eserler de bu konuda hala önemini korumaktadır.151 Ve bu eserler Vakıflar Bakanlığı bünyesinde koruma altına alınmıştır. Kütüphanenin tarihi zaviyenin kuruluşu ile irtibatlıdır. Muhammed b. Ebî Bekir (1067) ve kardeşi Abdülcebbar’ın (1082) kitaplarını zaviyeye vakfetmesi ile ilk nüvesi oluşturulmuş ve Ebû Sâlim ile kurumsal bir hale bürünmüştür. 152 Sidi Hamza (h. 1130) döneminde ise kütüphane tanınır hale gelmiş ve meşhur olmuştur. Onlardan sonra oğulları ve torunları yazmalara sahip çıkmışlardır. Aile Fas’a sürüldüğü dönemde kitapları da beraberlerinde götürmüştür.153 Dinî ilimlerde derinleşen ve mutasavvıf olan ailenin bu geleneği sebebiyle kütüphanede ekseriyetle fıkıh, dil, nahiv, edebiyat gibi alanlara dair eserler ön plana çıkmaktadır. Sayıları az da olsa mantık, tıp, astronomi gibi alanlara dair eserler de bulmak mümkündür.154 151 Muhammed Haccî, Cevlâtu’t-Târihiyye, Dâru’l Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut,1. Baskı, 1995, C. I, s. 127. Hajji Mohamed, Périples a travers l’Histoire, Dar Al- Gharb Al- Islamı, Beyrouth, 1995, v.1. s. 127. 152 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 64. Bu vakfiyye hala zaviye kütüphanesinde yazma olarak mevcuttur. Fihrisül vasfi, s. 8 153 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 65. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 13. Muhammed Haccî, a.g.e., C. I, s. 127-128. 154 Fihrisül vasfi s. 11 38 Kütüphanenin oluşum sürecinde tüm gücünü seferber eden aile maddî-manevi olarak çok büyük bir gayret göstermiştir. Kendi te’lif veya istinsah ettikleri eserleri buraya bağışlamışlar, ayrıca satın alınan eserler veya hediye, bağış gibi yollarla da kütüphanenin zenginleşmesini sağlamışlardır. Ebû Sâlim’de bu yapının daha geniş ve faydalı bir hâle gelmesi için büyük bir çaba sarf etmiş, birçok eseri ya istinsah etmiş veya tashih etmiştir. Hac yolculuğu esnasında edindiği kitaplarını da kütüphaneye bağışlamıştır. Bağışladığı bu eserlerin bir listesi de yine kütüphanede saklanmıştır.155 Günümüze kadar mevcut yazmaların büyük çoğunluğu kayıtlı bir şekilde ulaşmıştır.156 Ayyâşî 17. Yy. kütüphanelerinin birçoğundan faydalanmış ve geniş bir ilim havzasında hem etkilenen hem etkileyen bir konumda bulunmuştu. Bu durum kütüphanenin zenginleştirme noktasında ona büyük fayda sağlamıştır. Er-Rihle’sinde yolculuk sebeplerinden birini de dönemin önemli eserlerini toplamak olarak belirten Ayyâşî, istediği birçok kitabı elde ettiğini ve bu konuda arkadaşlarının ve hocalarının büyük yardımlarını aldığından söz eder.157 Hocalarının ona yazdığı şerhler veya kendisinin yolculuğu boyunca istinsah ettiği eserler de yine kütüphanede mevcuttur. Örneğin; Kudüs’te bulunduğu süre zarfında Şeyh Mahmûs es-Sâlimî ona Muhammed el-Alemî divanından bir nüshayı takdim etmiştir.Yine Medine-i Münevvere’de Şeyh Muhammed el-Kûrânî158 de şerhlerinden birini ona hediye etmiştir. Aynı zamanda Mağrib ve Meşrık şeyhleri arasında yazılan soru ve cevaplar, risaleler ve mektuplarda kütüphanede bulunmaktadır. Ebû Sâlim’in seyahatlerinde aldığı Sahih-i Buhari’nin ciltleri ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Tehzîbi de örnek gösterilebilir.159 Ebû Sâlim’in oğlu Hamza’nın da kütüphaneye olan katkısı oldukça fazladır. Babasının ardından eserlere sahip çıkmakla kalmamış, doğu seferinden ve Fas başta 155 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 64. el-Alevî, a.g.e., s.67. Muhammed Haccî, a.g.e., c.1. s. 127. 156 El fihrisül vasfi s. 5 157 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.II, s. 359. 158 Fihsrisül vasfi s. 11 Şeyh Kûrânî’nin ona verdiği veya gönderdiği üç adet risale halen kütüphane kataloğunda mevcuttur. 159 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 65. fihrisül vasfi s. 9 39 olmak üzere Mağrib bölgesinden elde ettiği kitapları da kütüphaneye kazandırmış ve yine Ebû Sâlim’in yaptığı gibi birçok eseri istinsah etmiştir.160 Ebû Sâlim’den sonra gelen aile üyeleri de kütüphaneye gerek seyahatlerinden elde ettikleri eserler gerek istinsah ettikleri eserler ile büyük katkılar sağlamıştır. Oğulları, torunları ve akrabalarının çabaları neticesinde dönem açısından düşünüldüğünde rekor denilebilecek sayıda kitap kütüphanede yerini alır. Sonraki dönemlerde de aile üyeleri de kütüphaneye seyahatlerinden elde ettikleri eserleri bağışlamışlar, bölgedeki diğer zaviye kütüphanelerini de müşahede etmişler, böylece oradaki eserlerin de nüshalarını almışlar veya istinsah ettirmişlerdir. Bu nüshaları elde etmek için bazen ücreti mukabilinde müstensihler tutmuşlar ve kütüphanenin eksiklerini tamamlamışlardır.161 Torunlarından Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdullah’ın 1138 yılında gerçekleştirdiği Şark seferinden çok sayıda kitapla dönmüş olmasının da katkısı büyüktür. Bütün bu faaliyetler tıpkı ilk kurucuları olan Muhammed b. Ebî Bekr ve Abdülcebbar b. Ebî Bekr’in yaptığı gibi kütüphane fihrisine kaydedilmiştir. Bu fihrisler sayesinde kütüphane hakkında hemen her türlü bilgi ve belgeye ulaşmak da mümkün olmaktadır.162 Çocukluğundan itibaren rihlelerin ve kitapların ilmî hayatın en önemli ve vazgeçilmez parçaları olduğunu fark eden Ebû Sâlim ömrü boyunca elde ettiği kitapları biriktirmeye ve onlardan faydalanmaya da özen göstermiştir. Bir nevi bu durum onun için bir hobiye dönüşür ve bu sayede enfes musanneflerden oluşan devasa bir kütüphane kurmaya mâlik olur. Bu amacına ulaşmak için seyahatlerinde şehirlerin çarşılarında uzun zaman dolaşmış ve kitap aramış, gittiği her yerde umuma açık olan ve şahıslara ait özel kütüphaneleri ziyaret etmiş, şehre iner inmez kitapçıları ve kütüphaneleri sorar olmuştur. Böylece birçok nadir eseri görme ve tanıma imkânına da kavuşmuştur. Gittiği bölgelerde özellikle müellif nüshalarını araştırmış ve zaman zaman kitap toplama hususunda ifrat ve tefrite kaçmıştır. Bu yüzden maddi zorluklarla 160 Fihrisül vasfi s. 9 161 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 20. 162 Biz kaynaklarda geçtği kadarıyla bilgi elde edebildik. Fakat Evkaf Bakanlığı ile iletişimr geçilirse daha kapsamlı bilgiler elde edilebileceği kanaatindeyiz. 40 karşılaşmış ve Trablus seferinde olduğu gibi kitaplarından bir kısmını satmak durumunda kaldığı zamanlar da olmuştur. Kütüphaneler aynı zamanda âlimlerle buluşma noktasıdır ve bu mekanlarda arapça, felsefe, tasavvuf, fıkıh kültürü ve bilgisini artırma imkanı bulan Ayyâşi elde ettiği birikim sayesinde doğu İslam dünyasında da meşhur bir kimse olmuştur. 163 Örneğin Tunus’un güneyinde Şeyh Muhammed b. Abdullah b. Abdülaziz elHamrûnî’nin özel kütüphanesinde bir daha hiçbir yerde görmediği Abdülgaffâr b. Nûh’un Kitâbü’l-Vecîz’inin ikinci cüz’ünü görmüştür. En çok istifade Haremeyn bölgesindeki, bilhassa da Mekke kütüphanesi olmuştur. Yine Rabat kütüphanesinde de eşsiz eserlerle karşılaşmıştır. Ayrıca ulemadan tanıştığı kimselerle kitaplarını tebadül eden Ayyâşî bu sayede de farklı eserlere de kavuşmuştur. Sidî Muhammed etTikritî’ye kendisinin te’lif ettiği “lev’i Şartiyye” adlı meânî eserini ve Tenbîhu zevi’lHümem adlı tasavvuf eserini takdim ettiğini buna çok sevinen şeyhin de kendisine pek çok te’lifini verdiğini söyler.164 Süreci değerlendirdiğimizde; 16-17. Yy. ilim geleneğinin gelenekleri üzere bir rota izleyen Ebû Sâlim ve ailesi, bölgeye hizmet etmek ve ilmî anlamda tekâmülü sağlamak için her türlü faaliyeti gerçekleştirmişlerdir. Böylece bölgedeki etkinlik ve ağırlıkları hissedilir hale gelmiştir. 1.2. XVII. Yüzyılda Kuzey Afrika’da Zaviyeler ve Etkileri “İnsanın, Allah’ın birliğinin zevkini bütün benliğinde hissederek kendi iç âleminin derinliklerine ve dış âlemin sırlarına ermek için takip ettiği düşünce ve amel sistemi, İslam’ı ve imanı kulluğun gerektirdiği şekilde ahlakı, özü ve ruhu ile yaşama disiplini”165 olarak tarif edilen tasavvuf, kısaca; “Hz Peygamberin örnek ahlakını yaşama biçimi” olarak tanımlanabilir. Nübüvvet ile ortaya çıktığı kabul edilen tasavvuf, ilmî geleneğin zirve noktası, zübdesi ve özü olarak görülmüştür.166 Cibril Hadisi’nde yer alan ihsan kavramına dayandırılarak, Allah’ı görüyormuşçasına ibadet 163 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 29-33. 164 el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 50. 165 İlhan Ayverdi, Misalli büyük Türkçe Sözlük, tasavvuf md., Kubbealtı Yay., 2. Baskı, Kasım, 2011, s.1206. 166 H. Kamil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Yay., İstanbul, 2009, s. 23. 41 etmek, zühd ve takva anlayışı çerçevesinde bir yaşam sürmek olarak tarif edilen tasavvuf anlayışına bağlı olarak h. II. Yüzyıldan sonra hankahlar kurulmaya başlanmıştır. Burada bir araya gelen sûfîler zikir, sohbet ve ilimle meşgul olmuşlar, bazen de inzivaya çekilmişlerdir.167 Hz. Peygambere kadar ulaştırılan silsileler vasıtası ile tasavvufî hareketlerin sistemli bir hâle dönüştürülmesi ile ortaya çıkan tarikatlar da, hiç şüphesiz Müslümanların en eski kurumlarından birini de ifade etmektedir. Tarikatların eğitimini devam ettirebilmesi ve sosyal sorumluluklarını yerine getirebilmesi için kurulan tekke, dergâh, hankâh veya zaviyeler, zamanla farklı hizmetler de ortaya koymaya başlamışlardır. Kimi zaman bir medrese işlevi görmüş, kimi zaman İslamî tebliğin hareket noktasını oluşturmuştur. Bazen devletin askeri savunmasında en etkin rolü üstlenirken bazen de isyanların168 içinde yer almışlardır. Ayrıca toplumun ictimai anlamda gelişmesi, kalkınması ve bir araya gelmesi noktasında da yine tekke ve zaviyeler etkin bir görev üstlenmişlerdir. Bu bağlamda “İslam Dünyası’nda tarikatlar, halkın toplumsal ve dinî taleplerine cevap veren sivil örgütler”169 olarak değerlendirilmektedir. Tarikatlar Kuzey, Orta ve Batı Afrika’da İslam’ın yayılışını sağlayan en önemli kurumlardır. İslamî tebliğin yanında hristiyan misyonerliğine karşı da bir kalkan görevi görmüş olan sûfî teşkilatlar, dini temellerin korunmasında en güçlü yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır.170 Prof. Dr. Annemarie Schimmel’in tarikatların etkileri üzerine yaptığı tespit, durumu vâzıh bir şekilde ortaya koymaktadır: “Her yerde farklı özellikler barındırmasına rağmen, İslam dünyasındaki tüm sınıflara ve toplumlara uygun bir yapı arz eden tarikatlar zenci Afrika’sı ve Endonezya’da uygarlaştırıcı ve 167 Ebû Nasr es-Serrac, el-Lümâ, İslam Tasavvufu Tasavvufla İlgili Sorulara Cevaplar, Terc. ve haz. H. Kamil Yılmaz, İstanbul, 1996, s. 445. Reşat Öngören, “Tarikat”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2011, C. XXXX, s. 95. 168 Osmanlıda Bektaşi ve Celali İsyanları vs. 169 Mogoli Morsy, “Kuzey Afrikada Tasavvufun Rolü”, çev: Kadir Özköse, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, 1999, s. 151. Daha detaylı bilgi için bkz.: İbrahim Harekât, erRibâtât ve’z- Zevâyâ fî Târihi’l- Mağrib, ed-Dâru’l-Beyzâ, Rabat, 1997. 170Abdurrahaman Bedevî, Târîhu Tasavvufi’l-İslâmî münzü’l Bidâye Hattâ nihâyetü’l-Karni’sSânî, Kuveyt, 1975, s.15. P. Shinar, “Note on the Socio-Economic and Cultural Role of sûfî Brotherhoods and Marabutism in the Modern Maghrib”, Proceedings of the First İnternational Congress of Africanits, Accra, 1962 s. 272-285. 42 İslamlaştırıcı bir güç arz etmektedir. Her türlü duruma uyum sağlayabilmesi ile bu yapılar İslam öğretilerinin yayılmasında ideal araçlardır.”171 İspanya’nın Kuzey Afrika’da hâkimiyet kurma girişimlerinde bulunduğu on beşinci yüzyıl bölgede tarikatların daha da güçlenmesini sağlamış, böylece sûfîler Afrika halklarının bir araya gelmesini sağlayan, onları kenetleyen yapılar olmuştur. Buna bağı olarak oluşturdukları direniş örgütleri ile bağımsızlık mücadelelerini de tarih boyunca sürdürmüşlerdir. Özellikle on sekizinci yüzyıldan itibaren emperyalist güçlere karşı mücadelelerde en ön safta yer almışlardır.172 Kuzey Afrika tarikatları ilk yayılışlarından itibaren siyasi hedefleri olan yapılardır. Murabıtlar ve Muvahhidlerde bu durumu kanıtlar niteliktedir.173 Nitekim zaviyeler 16. Ve 17. Yüzyılda siyasi, iktisadi ve sosyal anlamda en önemli konuma sahip kurumlar haline gelmiştir. İktidarın zayıflaması ile meydana gelen boşluğu dolduran bir rol üstlenen zaviyeler, canlılığı sağlayan hayati bir öneme de sahip olmuşlardır. Mağrib’de karşılaşılan siyasi ve askeri zorluklara karşı durarak Şeriflerin iktidara gelmesini sağlayan, cihad için komutanlar yetiştiren kurumlar olarak kendini gösteren zaviyeler, sultanlar üzerinde baskı kurarak onları ülke yönetimi açısından da yönlendiren yapılar olmuştur. Özellikle yönetimin iktidarının zafiyete düştüğü durumlarda mevcut baskıları daha da artmıştır. Zaman zaman şerifler ve zaviye şeyhleri arasında yardımlaşma söz konusu olsa da çekişmeler daha baskındır.174 Kudûrî’nin bu konudaki örneği konuyu daha da açık hale getirmektedir: “17. Yy. sûfilerinden Ebû Zekeriya Yahya b. Abdullah el-Hâhî Cebel’e döndüğünde zaviyede görevlendirilmişti ve yalnızca dini ilimlerle meşgul olan salih ve âlim bir zat idi. 171 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, çev. Ender Gürol, Adam Yay., İstanbul, 1982, s.211. 172 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s.19. Mogoli Morsy, “Kuzey Afrikada Tasavvufun Rolü”, çev: Kadir Özköse, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, 1999, s. 152. “Sufi grupların çokluğu ve ilim ehline olan saygı ve zaviyelerin ve tarikat kollarının bir askeri üs vazifesi görmesine zemin hazırlamış, İslam devletlerini elde tutma istekleri daha da artmıştır. Böylece ehli beytten olan kimseler de bu bağlar sayesinde saygı görmüş el üstünde tutulmuştur.” Şâkir Mustafa, a.g.e. C. III, s. 1813. 173 Spencer j. Trimingham, the Sufi Orders in Islam, London, 1973, s. 46. 174 Abdülmecîd Kudûrî, el-Mağrib ve Avrupa ma beyne’l-karneyni’l-Hâmis aşera ve’s-sâmin Aşera (Mes’eletü’t-Tecavüz), Dâru’l-Beyzâ, 2000, s.133-134. İlmî, siyasî ve dinî faaliyetleri olan zaviyeler olarak üç grupta incelenebilecek olan zaviyelerin genel hareket tarzlarına baktığımızda özellikle Dilâilerin tüm bu alanları bünyesinde topladığını söyleyebiliriz. Nitekim Ayyâşî zaviyesi de her türlü faaliyetinde Dilâîlerin yanında yer almış ve bu rolleri üstlenmiştir. İbrahim Harekât, el-Mağrib Abra’t-Târih, Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse, 2. Bs., Rabat, 1984, C.II, s. 395. 43 Fakat dönemin siyasi şartları onu da siyasetin içine itti. Özellikle Emir Zeydan’a yardımı ve İbn Ebî Mahallî’nin hırsları ile birçok siyasi olayın da içine girmiş oldu.”175 Bu bağlamda Afrika’da tarikatlar, ortaya çıkan siyasi boşluğu dolduran yapılara dönüşmüşler, ribatlar ve zaviyeler, askeri kurumlar gibi hareket etmeye başlamışlardır.176 Bölgede kurulan pek çok devlet sûfî oluşumlardan meydana gelmiştir. Ticâniyye Tarikatının el-Hacc Ömer el-Fûtî önderliğinde kurduğu Büyük Tekrûr Devleti de örnek gösterilebilir.177 Zaviyelerin nüfuzu sultanların gücü, şahsiyeti ve konumu ile doğru orantılı olarak farlılık göstermektedir. İlk nesil zaviyelerin şeriflere olan muhalefeti özellikle Sâ’dî şerifler döneminde ikinci nesil zaviyelerde etkisini azaltmış, daha çok barışçıl bir hava ortaya çıkmıştır. Fakat üçüncü nesil Ahmed Mansur’un vefatı ile yine Zeydan döneminde olduğu gibi muhalefeti artırmıştır. Sâ’dî şerifleri ile zaviye şeyhleri arasındaki çekişmeler çatışmalara kadar gitmiş ve neticede devlet siyasi, iktisadi ve askeri anlamda zayıflamaya başlamıştır. Mevcut çatışma ortamından çıkamayan ve isyanları bastırmakta yetersiz kalan Sâ’dîler Devleti yıkılmış ve neticede Filâlî Şerifleri (Alevîler) ortaya çıkmıştır.178 Şerifler egemenlik alanlarını genişletip, devlet kurmaya yöneldiklerinde, bu durum zaviyelerin menfaatlerine dokunmuş, aralarındaki çekişme daha da büyük bir hal almış ve barış ortamı ve istikrar uzun süre sağlanamamıştır. Zaviyelere karşı sert tutumu ile bilinen Muhammed eş-Şeyh Mağrib bölgesinde üstünlüğü ele geçirdiğinde, kurumları ile her türlü haricî tehlikelere karşı güçlü bir devlet kurmayı istemektedir. Fakat zaviyeler onun için daha önceki durumlarına da bakarak önündeki en büyük engel olarak görünmektedir. Bu yüzden Muhammed eş-Şeyh saltanatı adına da tedirgin olarak zaviye şeyhlerinin durumunu imtihan etme niyetiyle ve Sidî Abdullah el-Kûş’un zaviyesini boşaltarak Marâkeş’ten Fas’a gitmesini sağlar.179 175 Kudûrî, a.g.e., s.133. 176 Şâkir Mustafa, a.g.e. C. III, s. 1813-1817. 177 Camil Ebu’n-Nasr, the Tijaniyye a Sûfî Oder in the Modern World, London, 1971 s.100-141. 178 Kudûrî, a.g.e., s.134-135. 179 Muhammed es-Sağîr el-Efrânî, Nüzhetü’l Hâdî bi Ahbâri Mülûkû’l Karni’l-hâdî, Paris, 1888, s. 42. Kudûrî, a.g.e., s. 135. 44 Zaviyeler ve devlet arasında yaşanan çatışmaların sebeplerinden biri de Sa’dîler’in yeni vergiler ihdas etmesi ve karşı çıkmalarına rağmen zaviyelere de vergi ödeme konusunda yaptıkları baskılardır. Baskı ve dayatmalardan Nâsıriyye, Dilâiyye, Ayyâşiyye, Simlâliyye gibi pek çok zaviye etkilenmiş ve isyanlar çıkarmış veya mevcut ayaklanmalara destek vermişlerdir. Devlet yönetimi ve iç siyaseti bu derece etkileyen kurumların halk üzerindeki tesiri de hayli yüksektir. Tarikatlara intisap eden halk, bir nevi bu kurumların askerleri de olmuştur. Ve onların kurduğu mücahid gruplarında gönüllü savaşçılar olarak yer almışlardır. Mücahid el-Ayyâşî’nin Dilâilerle olan savaşında olduğu gibi ehl-i tarik gruplar da zaman zaman karşı karşıya gelmişler, kendi aralarında veya sultanlar adına savaşmışlarıdır. Fas’taki iktidarın Mahzen’e bile güç yetirememesi ve iktidar zafiyetinin ortaya çıktığı bu dönemde, zaviyelerin bir kurum olarak daha çok önem kazandığı, siyasi ve sosyal önemlerinin arttığı gözlemlenmektedir. Böylece bir dönem faaliyetleri zayıflayan Zaviyeler Mahzen’den, sultanın hâkimiyetinden uzak kalan bölgelerde siyasî karışıklığın artması ile yeniden ihya olmuş, halkın onlara verdiği destek ve duydukları güven de giderek artmıştır. Başta güvenlik olmak üzere, İctimâî, dînî, ilmî görevlerin îfâsı zaviyelerin sultası altında toplanmış, Fas’taki yönetimin yerine zaviyeler kaim olmuştur. Öncelikle kabilelerinin güvenlik ve gıda konularına eğilen zaviye şeyhleri, sorunun çözümü için bir araya gelmiş ve gerek ova gerekse dağlık alanlardaki kabilelerin çıkarları ve emniyetlerini sağlayacak ortak bir karar mekanizması oluşturmuşlardır.180 Toplumsal etkileri yüksek olan bu kurumların, halk arasında sevilen ve saygı duyulan liderleri konumundaki Zaviye şeyhleri aynı zamanda, içinde yaşadıkları bölgenin kabile reisi veya önderi olup, medrese müderrisi veya fakihi konumundadırlar. Bu kadar büyük bir destek sağlamada, bu türden liderliğin etkisi yadsınamazdır. Yukarıdaki sürece de baktığımızda, sûfî oluşumlar bugün yaşadığımız ve gördüğümüz anlamıyla sadece tarikat şeyhi, halkın manevi tekâmülü ile ilgilenen ve zikir ve sohbet meclisi yöneten kimseler olmamışlardır. Hemen her kabilenin aynı zamanda bir şeyhi vardır, birçok kabile kendiliğinden bu şeyhe bağlı kabul edilir ve 180 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 18-19. 45 günlük hayatta yapılan işlerden, toplumsal sorunlara kadar, şeyhler son sözü söyleyen ve toplumu yönlendiren kimselerdir. Kabileler arası barış ve anlaşmanın sağlanması, devlete karşı ortak hareketin oluşmasında tarikat şeyhleri en önemli şahsiyetler olarak karşımıza çıkar. Afrika’daki tarikatların öne çıkan yönlerinden biri de ehli zâhir, ehli bâtın veya ulemâ-meşâih kavgasının olmamasıdır. Medrese ve tarikat arasında bir gerilim olmaması da bu kurumları daha önemli hale getirmiştir.181 Filibeli Ahmed Hilmi bu durumun bir takım sebeplerinden bahsetmiştir. Ona göre; dini ve sosyal görevleri tarikatların yapıyor olması, Afrika’da şiilerin bulunmaması, tarihi meselelerde aralarında çekişmelerin bulunmaması ve her iki grubun aralarında uyum ile yaşaması, bu türden bir çekişmenin yaşanmasına engel olmaktadır.182 Afrika’da zaviye denilince akla sadece zikir ve telkin verilen yer akla gelmemektedir. Bu kurumlar aynı zamanda mahalle mektebi gibi okuma –yazma dersleri vermiş, yetim ve yoksullar için bir konaklama mekanı işlevi görmüş, kimi zaman hastalar için hastane olurken, kimi zaman köy veya kasabada meydana gelen küçük davaların karar merciî olmuştur. Hatta cenaze, akid, nikah gibi işlemler dahi bir süre sonra buralarda yapılmaya başlanmıştır.183 İlmin halk tabanına yayılması ve müridlerin manevi olarak eğitimi zaviyelerin en temel vazifelerinden görülmektedir. Kur’an- Kerim ve Hadis ekseninde şer’i eğitimler devam etmektedir. Kurdukları vakıflar ve halkın onlara olan rağbeti ile zenginleşen zaviyeler ve şeyhler, genellikle silsilenin babadan oğula aktarılması ile mevcut yapıyı ve liderlik konumunu da korumuşlar ve etki alanlarını ve güçlerini de bu sayede artırmışlardır. 181 Mogoli Morsy, North Africa 1800-1900 a Survey the Nile Valley to the Atlantic, Londra,1984, s. 26. 182 Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Senûsiler ve Sultan Abdülhamid, haz. İsmail Cömert, Ses Yay., İstanbul, 1992. s.19-20. Jane Hathaway’a göre Arap kentlerinde de Müslüman ulema ve mutasavvıflar arasında bariz bir çekişme söz konusu değildir. Her türlü entelektüel faaliyete her iki grup da katkı sağlamaktaydı. Jane Hathaway, Arap Kentleri Tarihi, Çev. Gül Çağalı Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2008, s. 144. 183 Enver Behnan Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Türkiye Yay., İstanbul, 1964, s. 443. 46 Yine Ayyâşî Zaviyesi de bu gücün korunduğu bir ortamda kurulmuş ve hayatiyetini devam ettirmiştir. Batılı araştırmacılara göre Kuzey Afrika’da tarikatların faaliyetleri ile kabileler arasında yaşanan çekişme ve savaşlar bastırılmış, fitne faaliyetlerinin önüne geçilmiş ve halklar birbiri ile barıştırılmıştır. Onlara göre; “Afrika’yı İslamlaştıran bir tarikat değilse başka bir tarikattır.” İslam âleminin diğer bölgelerine göre siyasi, dini, ekonomik, sosyal boyutları çok daha geniştir.184 Netice olarak; aralarında zaman zaman çekişmeler meydana gelse bile Afrika’da tasavvufi oluşumlar İslam’ın yayılması, halkın eğitim, gıda ve güvenlik sorunları, toplumsal huzur ve barışın sağlanması gibi her alanda hizmet sunmuş ve faaliyet göstermişlerdir. Halkın beklentilerine her türlü karşılığı veren bu kurumlar, bir süre sonra halkın temsilcisi olmuşlardır. Elde ettikleri nüfuz ve kabilelerin onlara yaptıkları bağış ve kendi kurdukları vakıflar ile ekonomik güçleri artmıştır. Böylece devletler de kendi politikaları için onların desteğine ihtiyaç duymuşlardır. Bilhassa kırsal kesimde devletin karşısında veya yanında olmaları ile yönetimi belirleyen unsurlar, aynı zamanda kabile lideri de tekke şeyhleri olmuştur, diyebiliriz. 1.2.1. Ayyâşî Zaviyesi ve Bir Mutasavvıf olarak Ayyâşî Ayyâşî zaviyesi, kuruluşundan günümüze kadar Fas tarihinde önemli bir konumda ve stratejik bir bölgede yer almaktadır. Bugünkü ismiyle Sidi Hamza Zaviyesi güneydeki Zîz Nehrinin kollarından birinin kenarında Midelt şehrinin güneyinde Tafilâlt civarında, Ayyâşî dağlarının güney doğu eteklerindeki Sicilmâse bölgesinde, yer almaktadır. Zaviyenin olduğu bölge oldukça önemli tatlı su kaynaklarına ev sahipliği yapmakta olup, suyollarının, kanalların ve pınarların olduğu bölgededir.185 Büyük Atlas dağları ve Sicilmâse arasında yer alan Sahra Bölgesi’nde yer alan Zaviye özellikle 17. Yy. Mağrib toplumu için siyasî, iktisadî ve ictimâî alanlarda önemli görevleri üstlenmiştir.186 184 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul 1993, s.223. 185 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 21. fihrisül vasfiyye s. 8. el-Alevî, a.g.e., s.59. Muhammed Haccî, a.g.e., C.I. s.324. 186 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 11. 47 Ebû Sâlim’in babası Muhammed b. Ebî Bekr Ayyâşî Zaviyesi’nin kurucu şeyhi kabul edilir.187 Şeyh Muhammed b. Ebi Bekr, silsileyi Şeyh Ahmed Ezfâl ed-Der’î’den aldığı ders ile Dilâi Zaviyesi’nde tamamlar. Sûfîlerin Seyr-u Sülûku tamamlayabilmeleri ve ilmî tekâmülü için, gurbete çıkmaları, ailelerinden uzak kalıp ilim yolculukları yapmaları, yalnız kalarak uzlete çekilmeleri gibi birçok fedakârlık yapmaları beklenirdi. Sahranın doğusundaki dağlık bölgede yaşayanlar için, ilim yolculukları her ne kadar zor olsa da, Ayyâşî ailesi fertleri bu durumu bir kısıtlama olarak değerlendirmenin de ötesinde, en önemli mesele olarak kabul etmiş ve bu minvalde davranmışlardır. İlim öğrenmek ve seyr-u sülûk söz konusunda olduğunda Muhammed b. Ebîbekr’de üzerine düşen her türlü görevi yerine getirmiş ve sahra bölgesindeki âlimler ve şeyhler ile de bağlantılar kurarak, dinî ve tasavvufî yolculuğunu icâzetnâme ile tamamlamıştır.188 Muhammed b. Ebî Bekr, Şeyhi Muhammed ed-Dilâi’nin de tavsiyesi ile m.1634-35/h. 1044 yılında Kuzey Afrika’da en yaygın sûfî oluşumu olarak bilinen Şâzeliyye Tarikatı’na189 bağlı olarak, Dilâî Zaviyesi’ne benzer bir şekilde kendi zaviyesini inşa etmiştir. Yirmi yıldan daha uzun süre irşad ve eğitim faaliyetleri ile meşgul olan Ebû Abdullah, aynı zamanda mücahid grupların yönetimini de üstlenmiştir. Şeyh Muhammed’in amacı, zaviyedeki eğitim ile içinde yaşadığı kabileyi irşat etmek ve eğitmektir. Zira ilmin halk tabanına yayılması ve müridlerin manevi olarak eğitimi zaviyelerin en temel vazifelerinden görülmektedir. Kur’an- Kerim ve Hadis ekseninde şer’i eğitimler devam etmektedir. Sosyal hayatta aşiretler arasında meydana gelen sorunların çözümü, birlik ve beraberliğin sağlanması da zaviyelerin görevidir. Bu rolünü de hakkıyla gerçekleştiren Ayyâşî Zaviyesi M.17. yy’da Ayt Ayyaş ve komşu üç kabile arasındaki meraların ve 187 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 19. 188 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s.23. el-Alevî, a.g.e., s.64. 189 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, 24,43. el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 12,19. el-Alevî, a.g.e., s.63. Muhammed Haccî, a.g.e., C.1, s. 324. “ Ebu’l Hasan eş-Şâzelî’nin Tunus’taki faaliyetleri ile meydana gelen, Kuzey Afrika menşeli ilk tarikat Şâziliyye tarikatıdır.” Ahmet Murat Özel, “Şâzeliyye” TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2010, C. XXXVIII, s. 387. Nicola A. Ziadeh, Sanusiyah, London, 1958 s. 4. “Kuzey Afrika ve Mısır’da o kadar gösterişli olmayan Şazeli tarikatı sayısız alt tarikatlar doğurarak bu bölgelere kök saldı.” Jane Hathaway, a.g.e., s. 161. 48 otlakların kullanımı konusunda meydana gelen çekişmeyi nihayete erdirmiştir. Anlaşma sağlanmasında o yıllarda bölgede meydana gelen veba salgının da büyük etkisi olmuş, neticede taraflar arasındaki iktisadi sıkıntı son bulmuş ve kabilelerin karşılıklı olarak menfaatlerinin korunması hususunda titiz ve adaletli davranılmıştır. El-İhya ve’l-İnti’âş müellifi de eserinde anlaşmaya katılan kabilelerin ilkbaharda ve yaz mevsiminde otlak arama konusunda uzlaşmaya varıldığını belirtmiştir. Yapılan anlaşma ile köylüler ortak bir hububat deposu inşa etmişlerdir.190 Ayyâşî zaviyesinin kuruluşu ile komşu köyler arasında dayanışmanın da arttığı gözlemlenmiştir. Manevî ve ruhî birlikteliğin yanı sıra köyler arasında sıhriyet ve nesep bağı da kurulmaya başlanmış, köylüler birbirleri ile alışveriş yapar hale gelmişlerdir. Böylece zaviye bölgede barış ve huzur ortamının kurulmasına ve bu durumun korunmasına yardımcı olmuştur. Şeyh Muhammed b. Ebîbekr’in vefatının ardından en büyük oğlu Abdulkerim b. Muhammed. Ebîbekr zaviyenin mes’uliyetini üzerine almış ve babasının yolunda devam etmeye çalışmıştır. Kardeşi Ebû Sâlim son hac yolculuğunda onun için Şam ve Haremeyn ulemasından icazetler talep etse de Abdulkerim el-Ayyâşî’nin bu konuda çok başarılı olduğunu söylemek doğru değildir. Zira ilim ehli ve bölge alimleri ile muhabbeti ve yakınlığı bulunmayan Abdülkerim el-Ayyâşî, zaviyeyi bir ilim ve kültür merkezi haline getirememiş ve derin bir bilgi imkanı ve ilmî ortamlar da sunamamıştır.191 Zaviyenin manevî otoritesinin kabul edilip daha da tanınır hale gelmesi ve maddi gelir kaynaklarının artması, inşa ettirdiği kurslar ve mescidlerin de etkisiyle da Ebû Salim’in döneminde olmuştur. Şeyh Muhammed b. Ebî Bekr’in eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunduğu köyler ve kasabalarda zaviyenin ve manevi etkisinin görünmeye başlaması ile Ebû Sâlim, çevreden bazı akarlar alarak, bir takım mallar edinmiştir. Şeyh olduğunun ve manevî rehberliğinin insanlar tarafından bilinmesi ve açığa çıkması ile serveti ve şöhreti artmıştır. Böylece zaviyeye hediyeler, bağışlar ve hibeler gelmeye başlamış, tekkenin müridleri ve ziyarete gelen heyetler günlük hayatla 190 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 24. 191 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 12. 49 ilgili her konuda ona yardım etmeye başlamışlardır. Zaviye ve şeyhlerinin kazanmış olduğu bu sosyal statü sayesinde, aile çok çeşitli kaynaklara sahip olur, toplumda itibarı artar. Örneğin; Ebû Sâlim ömrünün bundan sonraki kısmında hayatını kazanmak için başka bir alanda çalışmaya gerek duymaz.192 Çünkü bulunduğu ortam bütün gayretiyle eğitim ve manevî tekâmül için çalışmaya, bir nevi kendini vakfetmeye oldukça elverişli bir hale gelmiştir. Neticede Ebû Sâlim Sicilmâse bölgesinin en tanınır mürşidlerinden biri haline gelir. Ebû Sâlim ve oğlu Hamza gibi kabile ve aile içinden ilim adamlarının yetişmesini sağlayan zaviye aynı zamanda civar kabilelerden de tanınmış âlimlerin yetişmesine ve eğitimine en büyük desteği sağlayan kurum olmuştur.193 Ebû medyen b. Ahmed el-Fâsî (ö.1767/1181), Ebu’l Abbas Ahmed b. Abdülaziz es-Sicilmâsî (ö. 1761/1175), Abdülkebîr b. Abdurrahman el- Meczûb el-Fâsî (ö. 1878/1295) gibi âlimler Ayyâşî Zaviyesi’nin ilmî tedrisinden istifade etmişlerdir.194 İlim ehline muhabbeti ile Ayyâşî, zaviyedeki talebeleri ile de yakından ilgilenmiş ve onları ilmî ve manevî alanlarda daima teşvik etmiştir. Böylece onların zaviyeye olan bağlılığının artmasını sağlamıştır.195 Zaviyenin bölgede güçlü ve meşhur hale gelmesini sağlayan şeyhi ise Ebû Sâlim’in oğlu Hamza sayesinde olmuştur. Bu dönemden itibaren zaviye Sidî Hamza veya Hamzaviyye olarak da tanınmış ve günümüzde de kaynakların büyük çoğunluğunda bu şekilde zikredilmiştir. Kuruluş sürecine baktığımızda ise esasında hem Muhammed b. Ebî bekr hem Ebû Sâlim hem de Hamza b. Abdullah’ın ismiyle tanınan kurum zamanla daha çok Hamzaya nisbet edilmiş196, onunla birlikte daha kurumsal bir yapıya bürünen zaviye Hamza b. Abdillah ile en parlak dönemini yaşamıştır. Gerek sûfîler gerekse fukahânın ve bölge âlimlerinin tarih boyunca siyasî, iktisadi ve ictimâi maslahatlar çerçevesinde bir araya geldiğine ve birbirlerine destek olduklarına sıkça tanık olunmaktadır. Ayyâşî Zaviyesi kuruluşundan itibaren Dilâî 192 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 29- 30. 193 Daha detaylı bilgi için bkz. Ebu Sâlim’in Talebeleri başlığı. 194 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 21 195 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s.30. 196 el-Alevî, a.g.e., s. 59. 50 Zaviyesi ile irtibatını koparmamıştır. Şeyh Muhammed el-Hâc ed-Dilâî kuvvetlerinin Filâlî Sultanı Mevlây Reşîd’in (ö.1082/1672) ordusu önünde yenilmesi(1079/1668) ile birlikte Dilâî zaviyesinin tarumar edilerek yıkılması197 ardından Ayyâşî Zaviyesi’nin karşılaştığı sıkıntılar da aradaki bağların kuvvetlenmesinde önemli bir rol oynamıştır.198 Mevlây Reşid’in askerleri tarafından Dilâî ve Ayyâşî müridleri takibata, maruz kalmışlardır. Tüm baskılara rağmen Bölgedeki birçok kabile Dilâî taraftarlarını korumaya devam etmişlerdir. Ve aralarındaki dayanışma sayesinde zaviyeler ayakta kalmaya muvaffak olmuştur. Ayrıca zaviyenin yüzyıllarca hem ilmî sahada hem de müridlerine sunduğu hizmetlerine baktığımızda başarılı olmasında etken olan sebepleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Diğer zaviyelerle özellikle Dilâilerle ve Nâsırîlerle kurdukları iletişim ve bölgedeki âlimlerle ortak hareket ederek, onların tecrübelerinden ve ilmî birikimlerinden, özellikle de kütüphanelerinden bolca faydalanmış olmaları. 2. Kendi özel kütüphanelerini kurup, devrin en önemli eserlerine sahip olmaları ile, ilmî gelişmeleri yakından takip edip haberdar olmaları. Zamanla da bu kütüphanenin bölgenin en önemli kurumu haline gelmiş olması, ne derece başarılı olduklarını bize göstermektedir. 3. Kabile bünyesinde yer alan mücahid ve muharip grupların sağladığı destek, siyasi, iktisadi anlamda zaviyenin gelişmesine, faaliyet alanlarının çeşitlenmesine ve bu anlamda başarılı olmasına en büyük katkıyı sağlamıştır. 4. Nitekim siyasi rüzgârın çok çabuk yön değiştirdiği bir ortamda, kabilenin ve bölge halkından en çok desteği alması, sonraki dönemler açısından da zaviyenin en büyük özelliği olarak karşımıza çıkar. 197 el-Alevî, a.g.e., s.19-20. 198 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s.25. 51 11. yüzyıl Mağrib tasavvufunun kutuplarından kabul edilen Ayyâşî’nin meşhur olmasının pek çok amili vardır. Bunlardan en önemlisi, Ebû Sâlim’in, babası başta olmak üzere ders aldığı birlikte zaman geçirdiği silsilesine dâhil olduğu pek çok mutasavvıf olmuştur. Bu sayede geniş bir bakış açısı kazanmış, farklı ortamlarda bulunması ile de ön plana çıkan bir şahsiyet olmuştur. Babasının kurduğu zaviyede küçük yaşlardan itibaren ondan seyr-u Sulûk eğitimi alan Ayyâşî,199 ailesinden gelen gelenek ile Kuzey Afrika’da en yaygın ve kalabalık tarikat olan Şâzeliyye’ye mensuptur.200 Onun tasavvufî eğitimini incelediğimizde Meşrikî ve Mağribî olmak üzere iki boyuttan bahsedebiliriz. Mağribî olan boyutu Şâzeliyye tarikatı ile irtibatlıdır. Temel silsilesi buradan başlar. Hocası Abdülkâdir el-Fâsî bu anlamda en etkili kişidir. Ezkâr ve evrâdını da ondan almış, yolun esaslarını da yine şeyhinden öğrenmiştir.201 Meşrikî olan kısmı ise; Cemâlüddîn en-Nakşîbendiyye, İbrahim el- Kûrânî, Bedrüddîn elHindî’nin de silsilelerinin bağlı olduğu Nakşibendiyye yoludur. Onların usulünü de benimsemiş ve hac yolculuğunda onlardan aldığı zikir ve evrad ile Nakşî silsilesini de tamamlamıştır.202 Er-Rihle’sinde ise tasavvufun hakikatin bir ifadesi olduğunu dile getirmiş, bu iki tarikat arasındaki farkın zikir ve evrad hususunda olduğunu, fakat temel felsefelerinin aynı olduğunu dile getirmiştir.203 Doğudaki sûfî kollarından Vefâiyye, Bağleviyye, Bekriyye ve Kâdiriyye şeyhleri ile de görüşen Ayyâşî onların sohbetinde bulunmuş ve icazet almıştır. Örneğin; Abdurrahman el-Miknâsî ona tesbih vermiş, hırka giydirmiş ve zikir telkin etmiştir. Yine Ebûbekr es-Sektânî, musafahada bulunmuş, telkin vermiş, hırka giydirmiş ve postuna oturtmuştur.204 Ayyâşî’nin sohbetinde bulunduğu, teberrük ettiği, silsilesine dâhil olduğu, kendisinden kırka giydiği, zikir, evrad telkininde bulunan çok sayıda şeyhi olmuştur. Bunların bir kısmını hocaları başlığı altında incelemiştik. Buna bağlı olarak tarikat şeyhlerinin yalnızca isimlerini zikredeceğiz: 199 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, 43. 200 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 42, el-Alevî, a.g.e., s. 64- 99. 201 el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser s. 41, el-Alevî, a.e, s. 100. 202 el-Alevî, a.e, s. 100. 203 el-Alevî, a.e, s. 101. el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, s. 213. 204 el-Alevî, a.g.e, s. 101. el-Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 49. 52 Babası Muhammed b. Ebibekr Abdülkâdir b. Ali el-Fâsî Muhammed b. Muhammed b. Nâsır ed-Derî Ebûbekr b. Yusuf es-Sektânî Hasen Ali el-Uchûrî Ebû Mehdî İsâ es-Seâlebî Abdülkadir b. Celâlüddîn el-Mahallî Muhammed et-Tahtâî Muhammed b. Muhammed el-Geylânî Ebu’l-Lutf el-Vefâî Muhammed bâ’levî el-Yemenî Abdurrahman b. Muhammed el –Miknâsî Ebu’l Abbas Ahmed el-Kuşâşî Zeynü’l-Âbidin Muhammed el-Bekrî205 İbrâhim b. Hasan el-Kûrânî Cemâlüddîn en-Nakşibendî Ömer b. Abdüssamed El-‘Alemî Abdülkerim el-Konstantinî tasavvufî ilimlerde Ebû Sâlim’e öncülük eden isimler arasındadır.206 Çocukluğundan itibaren kazandığı ahlakî ve ilmî birikimi müridlerine en güzel şekliyle yansıtan Ayyâşî’nin bu yolda -kendisinin de defalarca belirttiği üzeredayandığı temel Kur’an-ı Kerim, Peygamberin sünneti ve mutasavvıfların sünnet üzere takip ettikleri yoldur. Bid’at hurafe, sapkın inançlarla dolu ve katı taassuba sahip her türlü yoldan uzak olmaya çalışan Ebû Sâlim, talebelerine de bütün bunlardan korunmaları gerektiğini nasihat etmiştir. Ona göre âlem-i İslam’ın da büyük 205 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 291. Şeyhten; Estağfirullah ve Lâ ilâhe illallah zikri aldığını dile getiren Ayyâşî, onunla 1064 yılında yaptığı hac sırasında Mekke’de görüştüğünü belirtmiştir. 206 el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 45-46, Daha geniş bilgi için bkz; el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 142- 154. el-Alevî, a.g.e, 94-96. 53 çoğunluğunun kabul ettiği Şâzeliyye tarikatı bu türden bir seyru sulûk takip etmektedir, İslam’ın ruhuna aykırı bulunan şeyler onda yoktur.207 Zühd hayatının tasavvuf yolunun ilk ve en önemli adımlarından olduğuna inanan Ayyâşî zaviyedeki sohbetlerinde halkı zahidane bir yaşama davet etmiş ve onlara; dünya meşgalesini azaltmayı, dünyalıklardan uzak bir yaşamı tavsiye etmiştir. Te’lif ettiği risalesi Tenbîhü zevi’l-Hümemi’l- Âliyeti ‘ale’z-Zühd fi’d-Dünyâ’l- Fâniyeti adlı risalesinde vurguladığı bu hakikatı Trablusta iken Ebû Amr Osman b. Ali’ye yazdığı mektubunda da dile getirmiş ve; Allah’tan gayrı hiçbir şeye dayanmaması gerektiğini, gösterişli ve eğlenceli işlerden uzak durmasını öğütlemiştir. Kendisi de bu babdan olmak üzere sultanın teklif ettiği Marakeş kadılığını reddetmiş ve dünyalık işlerle meşgul olmaktan kaçındığını belirtmiştir.208 Müridlerini de temelde iki esasa yönlendirmiştir; şeriat-ı İslâmiyye ve zühd. Şeriatın iki esası ona göre ilim ve ameldir. Kardeşi Muhammed’e Trablus’tan yazdığı mektubunda; “Nafile ibadetler hususunda titiz davranmasını, zikir ve evradına düzenli devam etmesini tembih etmiş ve onun için evrâdın bir anlamının da ilim öğrenmek olduğunu”209 hatırlatmıştır. Mektubunun devamında ise: “ Seni mescidlerin inşa’sına ve ilme hizmete teşvik etmeliyim. Zira ilim kalbin nurudur. Mescidler ise beldelerin ruhudur. Bunun dışındaki her şey ceset sayılır.” Sözleriyle zühd hayatının sadece bireysel bir sakınma olmayıp, topluma hizmetle olan irtibatını da ortaya koymuştur. Birçok mutasavvıf da tarih boyunca Ayyâşî ile hemfikirdir. Onlara göre de bu temel iki rüknüne riayet eden bir mürid tasavvuf merdiveninin basamaklarını tırmanabilir. Vasiyetinde de müridlerini faydalı işlere teşvik eden Ayyâşî, boş ve lüzumsuz görülen işlerle uğraşmaktansa, müridlerini faydalı amellere teşvik etmiş, nafile namazları artırmalarını tavsiye etmiş ve rızâ-i İlâhiyye’ye ulaştıran amellerin hayırlı olduğunu dile getirmiştir. Tasavvuf anlayışını, yaşadığı dönemde giderek görünürlüğü azalan İslâmî değerleri ihya etme üzerine tesis eden Ayyâşî bu değerlerin yeniden inşâsı üzerine 207 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 37. 208 Hatta bu durum ailenin Fasta zorunlu ikametine sebep olmuştur. (1672/1083). el-Ayyâşî, İthâfü’lEhillâ, s.37. el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 56 209 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 88. 54 yoğunlaşmıştır. Toplumsal ilişkilerin vazgeçilmezi olan, fertleri birbirine sağlam bağlarla bağlayan ve bireyler arasında sağlıklı bir iletişim kurulması için olmazsa olmaz kabul edilen hoşgörü, tevâzû, bağışlama gibi güzel hasletleri ön plana çıkaran Ebû Sâlim müridlerinde bu duygu ve düşüncelerin yeşermesi için olağanüstü bir çaba göstermiştir. Aynı zamanda bid’at ehlinin ortaya attığı kelâmî tartışmalardan da talebelerini uzak tutmaya çabalamış ve onların imanlarını korumaya yardımcı olmak amacıyla bu alanda eserler yazmıştır.210 Katı taassubî anlayışa karşı çıkan Ebû Sâlim, bidatlerden sakındırmaya çalıştığı müridlerine, hayatını iman nuru ile aydınlatmış olanlar için esas yurdun ahiret olduğunu daima hatırlatmıştır. Telkin ettiği ilmî hakikatleri amel etme konusunda da mutasavvıflara yakışır bir yol izleyerek, dünyevi zevklere karşı zayıf olan nefis ile mücadeleyi birinci sıraya yerleştiren Ayyâşî bu muharebede kul olarak yapılması gerekenlerin başına da nefs tezkiyesi, kanaat ve helal lokmayı yerleştirmiştir. Müridlerine tasavvuf kitaplarını okumayı, zühdü ve kanaati telkin etmiş, Allah’ın zikrinden gafil olmadan, daima zikir halinde olmaya teşvik etmiştir.211 Eserlerinde mal biriktirme ve onu çoğaltma hırsından uzak durulmasını öğütleyen Ebû Sâlim, günlük hayatındaki beslenme ve giyinme gibi temel ihtiyaçlarda dahi israftan sakınmış ve görünüşüne önem vermeyi unuttuğu için tanınmaz hale geldiği zamanlar olmuştur. İbadetlerinde son derece hassas olan Ayyâşî Mekke’deki ikameti boyunca Ramazan ayında günde iki defa umre yapmış, ramazanın son on gününde ise itikâfa çekilmiştir. 212 Onun için tasavvuf sadece ferdin vicdanında yaşanan bir hal değildir. İlme ve amele davet başta olmak üzere o bir hayat biçimi ve takip edilmesi gereken bir yoldur.213 1.2.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî ve Diğer İlimler Çocukluğundan itibaren ilimle meşgul olan Ayyâşî, ilk yetişme döneminde zaviyede Arapça öğrenmiş ve dinin temel kaynaklarına dair bilgileri de burada 210 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s.38. 211 el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 47. 212 el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 56. 213 el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 57. 55 almıştır. Ardından Fas’a giden Ebû Sâlim Karaviyyîn camiinde aldığı dersler ile fıkıh ve hadis alanında temayüz etmiştir. Ardından üç defa gerçekleştirdiği meşrik yolculuğu ile doğunun alimleri ve ilmi birikimi ile karşılaşmış ve bu geniş havzadan faydalanmayı ihmal etmemiştir.214 Yolculuğu boyunca aldığı icazetnameler de bu çabanın bir göstergesidir. Ders aldığı hocaları başlığına dikkatle baktığımızda bunların yalnızca mutasavvıflar olmadığını fark ederiz. Ayyâşî Arapça, belâgat, fıkıh, tefsir, hadis, tarih, edebiyat ve şiir alanında temayüz etmiş pek çok şeyhten dersler almış bu sayede birçok farklı ilim dalında kendisini geliştirmiştir. Özellikle hadis alanında elde ettiği birikim ile rivayet silsilelerine dahil olan Ebû Sâlim bu alanda otorite olarak kabul edilmiş, fıkhî konulardaki mertebesi ile de Marakeş kadılığı teklifi almıştır. Bir zaviye şeyhi olarak ön plana çıkmış olsa da Ayyâşî zâhir ilimleri deruhte etmeden bâtıni ilimlere yönelmemiş, dinin tasavvufî ilimlerle olan boyutunda olduğu kadar şer’i ilimlerle olan kısmıyla da yakından alakadar olmuştur. İslamî ilimlerde iki kanatlı olmak olarak tabir edilen ideale ulaşmak için çabalamıştır. Bu bağlamda kısaca toparlayarak diğer ilimlerle olan bağını zikredeceğiz. Tarih alanında; Ebû Sâlim’in belli bir perspektife sahip olduğunu söyleyebiliriz. Farklı verileri bir arada kullanmış ve belgeleri, vesikaları delil olarak getirmiştir. Görmediği kitapları veya risaleleri delil göstermemiş, bu konuda titiz davranmıştır. Eserlerinde kaynaklara gitme yöntemine ittiba etmiştir. Naklettiği bilgileri dikkatle inceledikten sonra metinlerini oluşturmuştur ki daha önceki başlıklarda zikrettiğimiz icazetler ve seferleri boyunca elde ettiği kitaplar da bu durumu açıklar niteliktedir. Tamamını veya bir kısmını okuduğu kaynakları aynı şekilde belirtmiş, şifahî veya kitâbî olarak elde ettiği bilgileri de mutlaka açıklamıştır. Nitekim ilm-i rivayete olan merakı da bunun bir göstergesidir. Er-Rihle adlı eserinde de muttali olduğu tarih kitaplarını ve onlardan edindiği bilgileri zikretmiştir. İbn Haldun’un Mukaddime’si, Tarihu’l İber adlı eseri,215 Zehebî’nin Târihu’l İslam216 eser, Ahmed el-Makrî’nin 214 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 23-24. 215 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I. s..123, C. II, s.22. 216 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 254. 56 Nefhu’t-Tayyib adlı eseri, İbn Batuta’nın seyahatlari, Abderî’nin eserleri, tabakat ve terâcim kitapları vd.217 örnek gösterilebilir.218 Ebû Sâlim gördüğü ve duyduğu verilerin analizinde bilimsel bir yaklaşımı benimsemiş, pek çok unsuru bir arada değerlendirmiştir.219 Örneğin; Mağrib’in doğu sınırlarını belirlenmesinde tabiatı ve iktisadi durumu da ele alarak bir değerlendirme yaparak Mevlây Muhammed b. Şerif döneminde Alevîlerin sultasında bulunan yerleri tesbit etmiştir. 220 Kelâm ve fıkıh ilmine dair yazmış olduğu eserlerden ve kadılık teklifi yapılmış olmasından bu alanda yetkin bir ilim adamı olduğu sonucuna ulaşılabilir. İtikatta Eş’arî, amelde Mâlikî mezhebine bağlı olan Ayyâşî, Mâturidî, Hanefî, Şâfiî gibi diğer mezhepleri de ehl-i sünnet dairesi içinde değerlendirmiş, aralarında kitap ve sünnete ittiba hususunda fark olmadığını söylemiştir. Ancak Hanbelilerden Mücessime’ye, Hanefi ve Şafiîlerden ise Mûtezile’ye meyledenleri eleştirmiştir. Bu noktada Mâlikîleri diğer mezheplerden üstün tutmuş ve onlar arasında bu türden bir yönelim olmadığını dile getirmiştir. İlâhî sıfatlar hususunda Mûtezileyi eleştiren Ebû Sâlim, ehl-i sünnet düşüncesi çerçevesinde bu konunun naklî deliller temelinde sahih sünnet ve aklî delillerle desteklenerek ele alındığını, Hz. Peygamberin ortaya koyduğu şeriat çerçevesinde hareket ettiklerini söyler. Mûtezilî fırkalar ise bir takım vehimler ve salt aklın yönlendirmesi ile hareket etmektedir. Bu fikirleri reddeden Ayyâşî, hocaları İbrahim el-Kûrânî ve Ahmed el-Kûşâşî’nin risalelerinden öğrendiği kesb teorisi221 üzerine Mağrib’te onlara yöneltilen eleştirilere de cevap vermiştir. Tam anlamıyla hocalarının görüşünü benimsememiş olsa dahi, onların bu düşüncelerini belli bir temele dayandırdıklarını söylemiştir.222 217el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 66,91,142. C. II, s. 58,177,405. 218 el- Ayyâşî, İktifâü’l –Eser, s. 47-48 219 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 309. 220 Ebû Sâlim bölge hakkında; “ Muhammed b. Şerîf’in yönetimi altındaki son noktadır” demiştir. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 39. 221 Onlara göre kesb: “Cebir ve tefviz arasında bir durumdur.” el-Alevî, a.g.e., s. 105. 222 el-Alevî, a.g.e., s. 104-107. 57 Muamelat alanındaki meselelerle de yakından ilgilenen Ayyâşî, bu sayede toplumun her an yüzleştiği konulara bigâne kalmadığını da göstermiştir. Bu konuda İbn Cemâa’nın manzum eserlerinin etkisini de görmekteyiz. Birçok farklı ilim dalında, muhtelif hocalardan ders alan Ebû Sâlim onların metodunu ve görüşlerini birebir benimsememiş, zaman zaman yöntemlerinde veya yaşanan hadiselerde tenkit noktalarını bulmuş ve eleştiriler yöneltmiştir. Vaazları, eserleri ve eğitim metodu gibi muhtelif alanlardaki uğraşılarının hepsinde Ebû Sâlim’in eleştirel bir yönü olduğu açıkça görülmektedir. Örneğin; hac yolculuğunda uğradığı ve gözlemler yaptığı Mısır, Şam gibi bölgelerde şer’i makamlardaki görevlendirmelerde yapılan usulleri eleştirmiştir. Hatta bu kurumlarda verilen hükümlerin aleni bir şekilde rüşvet ekseninde verildiğini dile getirmekten çekinmemiştir.223 Bu eleştirisi Müslüman âlimler arasında adalet, kefaet ve ilim gibi konularda ehliyet isteyen makamın meşruluğu konusu büyük bir tartışmaya açılmıştır. Ayrıca; kadılık makamında bulunan kimselerin buna uygun davranışlarda bulunmadığına dikkat çekmiş, Fukahânın nasihatleri dinlemediğini, dini hassasiyetlere dikkat etmediklerini, meşverete önem vermemelerini tenkit etmekten çekinmemiştir.224 Hadis ilmine ayrıca düşkün olan Ayyâşî er-Rıhle’sini yazmadaki amaçlarından birinin de mevcut rivayetleri elde etmek olduğunu belirtmiştir. Zira onun için Mağrib bölgesinde hadis konusunda âlî isnada sahip kimseler bulunmamaktadır. O eserini aynı zamanda musannefler bir araya getirmek ve rivayetleri toplamak için gerçekleştirmiştir.225 Edebî yönü ise daha çok ilmî ve sûfî kimliği arkasında kalmış görünmektedir. Büyük çoğunluğu Hz. Peygambere, evliyalara ve âlimlere övgü içeren şiirleri bir divanda toplanmamış olsa da Arap edebiyatı açısından kıymetlidirler. El-Efrânî ve Fâsî gibi âlimler onun ilme olan sevgisi ve şiirlerine olan beğenilerini eserlerinde dile getirmişlerdir.226 223 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 288. 224 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. II, s. 405. 225 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, s. 53. 226 el-Alevî, a.g.e., s. 109-111. 58 Ayrıca hocalarını zikrettiğimiz başlık altında da görüleceği üzere pozitif bilimler olarak adlandırdığımız; matematik, astronomi, cebir gibi ilimlere de merakı olan Ebû Sâlim bu alanlarda da dersler almıştır. Bütün bunlardan yola çıkarak; ilim öğrenmek için her türlü meşakkate katlanan ve ömrünü buna adayan Ebû Sâlim’in çok yönlü bir kişilik kazandığı ve eserlerinde, derslerinde bu durumu yansıttığını, talebelerine de bir misyon kazandırmada, farklı ilimlerle olan ilişkisinin önemini görmekteyiz. Şiirlerinin büyük çoğunluğuna er-Rihle’sinde yer vermiştir. Bkz. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I-II. 59 İKİNCİ BÖLÜM EBÛ SÂLİM EL-AYYÂŞÎ’NİN SEYAHATLERİ, SEYAHATNAMESİ VE MAĞRİB’TEN MISIR’A KADAR YOLCULUĞU İnsanlık tarihi kadar eski bir olgu olan seyahat kültürü İslam’ın yayılması ile farklı bir veçhe kazanmış, Müslüman ulema seyahate büyük bir önem vermiştir.1 Çünkü; her ne kadar büyük meşakkatlerle karşılaşsalar da yolculuk onlara İslam âlimi olma yolunu açan en büyük etkenlerden olmuştur. Bu sayede kitaplardaki bilgiyi deneyimleme ve yeni bilgiler edinmek mümkün olmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de bu konuya dair ayetler bulunmaktadır.2 Ayrıca Hz. Peygamberin “İlim Çin’de de olsa ona talip olun, çünkü ilim her Müslümana farzdır.”3 hadisi de Müslümanları ilim talebi ile seyahate iten güçlerden biri olmuştur. Ancak Müslüman seyyahlar çok uzun yolculuklar yapmalarına rağmen bunu bir seyahatname kültürü olarak ele almakta epey geç kalmış görünmektedir. Çünkü onlar için seyahat; metin yorumlarına dayanan bir 1 Hikmet Koçyiğit, “Yeryüzünde Seyahat Etmenin Kur’anî Boyutu”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 35, Erzurum 2011, s. 125. 2 Tevbe Sûresi 112: “O tövbekârlar, ibadet edenler, hamd edenler, dünyada yolcu gibi yaşayanlar, rükûa varanlar, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar, Allah’ın sınırlarını gözetenler, müjdele o mü’minleri!” ayetinde dünyada yolcu gibi yaşayanlar olarak tercüme edilen ifade “es-sâihûn” kelimesidir. Sözlük anlamı; seyahat edenlerdir. Kelimeyi sözlük anlamına göre yorumlayanlar; “yeryüzünde seyahat edenler, Mekke’den Medine’ye göç edenler, ilim öğrenmek için yolculuğa çıkanlar, Allah’ın birlik ve kudretini gösteren delilleri gözlemlemek ve onlardan sonuçlar çıkarmak için yollara düşenler” gibi açıklamalar yapmışlardır. Elmalılı bu ayeti yorumlarken: “Seyahat, insanın görmediği, bilmediği bir takım şeylerle karşılaşmasına vesile olan bir dış dünya yolculuğudur.”iİfadelerini kullanmaktadır. 3 Beyhakî, Şuabu’l-İman, Beyrut,1410,2/253. Bu hadis farklı varyantları ile zayıf olarak değerlendirilmiştir. Fakat hadis âlimleri fezâil konularında zayıf hadis ile amel etmekte bir beis olmadığı hususunda birleşmişlerdir. Kuzey Afrika’nın en uç noktasından Haremeyn yolculuğu gerçekleştiren ve seyahatnamesi ile İslam dünyasında en çok bilinen şahsiyet hiç şüphesiz İbn Battuta olmuştur. Mukaddes beldeleri ziyaret aşkı ile dolu olan seyyah bu iştiyakını şu sözleri ile dile getirmiştir: “Kutsal evi haccetmek ve yüce Peygamberimizin mezarını ziyaret amacıyla yedi yüz yirmi beşte Tanrı ayı Receb’in ikisinde, Perşembe günü doğum yerim olan Tanca’da hareket ettim. Ne sohbetiyle ferahlayacak eşim ve dostum ne de beraber yürüdüğüm bir kervan vardı. Lakin kalbime bu kutsal toprakları görme arzusu iyice yerleştiği için dostlarımdan ayrılmayı göze alarak, kuşların yuvadan uçuşu gibi terk ettim yurdumu…” Ayrıca onun seyahatnamesi de Ebû Sâlim’in er-Rıhle’sinde olduğu gibi kullandığı güzergâhları, karşılaşılan tehlikeleri ve Mısır hac kafilesinin karşılanmasındaki törenleri ayrıntılı olarak betimlemektedir. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûtâ Seyahatnamesi, Çev. A. Sait Aykut, YKY, İstanbul, 2005, s. 21. 60 aynılık inşası olmuştur.4 Amaçları meskûn dünyanın sınırlarını genişletme isteği değil, Dâru’l İslam olarak tanımlanan mekânda mekik dokumaktır. Böylece seyyahlar yüzyıllar boyunca gidip-geldikleri coğrafyalarda iz bırakmış ve İslam’ın bakış açısı ile bu mekânları şekillendirmişlerdir. Ulemanın seyahate dair gözlemlerini seyahatnameden ziyade mu’cemlerde bulabiliriz. İslami ilimlere özgü bu tür muhaddislerle ortaya çıkmıştır. Fihristle, seyahatname arasında kabul edilen mu’cem türü eserler, onların güvenilir bir hoca silsilesi oluşturmasını da sağlamıştır.5 Seyyah zümresinin büyük çoğunluğunu sûfîler oluşturduğu için Ayyâşî’nin de en çok ön planda olan tarafı sûfî karakteridir. “Hiçbir şey gözlemlenen bir olgunun yerini tutamaz” ilkesini coğrafyacılarla paylaşan mutasavvıflar, seyahati kendi mekân yorum bilimlerinin başlıca aracı haline getirmiş, dolayısıyla Dâru’l- İslam’ı, kendi seyahatlerinin güzergâhı içinde tinsel bir mekâna dönüştürecek biçimde dolaşmışlardır.6 İslam dini ile birlikte rıhle kavramı da bambaşka bir boyut kazanmış ve Müslüman âlimler için ilim öğrenme ve öğretmenin de bir metodu ve gerekliliği haline gelmiştir. Hatta âlim olmanın bir ön şart olarak değerlendirmek de mümkündür. Fetihlerle birlikte genişleyen coğrafyalarda âlimler hiç durmadan seyahat etmişler, zaman zaman yönetimle sultanlarla yakınlıklar kurmuşlar, bu sayede saray kütüphanelerine erişme imkânına kavuşmuşlar, ulaşmakta güçlük çektikleri eserlere daha rahat ulaşmışlar, ulemayı yakından tanıma fırsatı bulmuşlar, böylece ilmin gelişmesine katkı sağlamışlar ve dönemin dünya algısı içinde çok daha geniş bir perspektif kazanmışlardır. Batıda Ortaçağ olarak adlandırılan fakat İslam kültür ve medeniyetinin izdihar döneminde seyahatlerin etkisini de küçümsememek gerekir. Âlimler tarih boyunca seyahatlerini bilimsel kurumların gelişmesi için bir gereklilik olarak görmüşler, bilgiye ve hakikate giden yolun rıhlelerden geçtiğini dile getirmişler, hem dini hem de siyasi coğrafya birliğini, Allah’ın istediği birlikte yaşama 4 Houarı Touatı, Ortaçağda İslam ve Seyahat; Bir Âlim Uğraşısının Tarihi ve Antropolojisi, çev. Ali Berktay, YKY, 2. Baskı, İstanbul, 2016, s. 10. “Müslüman seyyahların anlatılarını yazıya geçirmeleri 9. yy.sonlarında başlayan bir hadisedir. Oysa ki çok önceleri hadisler toplanmış ve bunun için uzun yolculuklar gerçekleşmiştir.” Houarı Touatı, a.g.e., s. 197. 5 Houarı Touatı, a.g.e., s. 199-200. 6 Houarı Touatı, a.g.e., s. 14. 61 gerçeğini dogmatik açıdan güvence altına alan bir mekân haline getirme çabasına girişmişlerdir. Muhaddislerin başlattığı rıhleler ile başlayan seyahat kültürü zamanla farklı bir boyuta evrilmiş, ilim adamlarını meşru hale getiren icazet silsilesi için bir gereklilik halini almıştır. Birinci bölümde üstünde sıkça durduğumuz Ayyâşî’nin hocaları ve onlardan talep ettiği icazetlerin anlamı da burada yatmaktadır. Bilgiyi meşru kılan icazetnamelerin dönemin önde gelen âlimlerinden alınmış olması ayrı bir önem arz ediyor, böylece talebe de güvenirliliğini tasdiklemiş oluyordu. Nitekim Ayyâşî’nin sem’a ettiği hadisleri ve âlimlerini zikretmesi ve hocalarını ve silsilelerini anlattığı bir eser kaleme alması da hep bu kabilden görülebilir. Çünkü ilmin saf bir şekilde aktarıldığı, en güvenilir yöntem olarak İslam dünyası silsileleri benimsemiştir. Ve bunda da en önemli kriter “dinleme” olarak belirlenmiş ve en verimli şekilde yapılabilmesinin yolu da seyahat olarak gösterilmiştir. Nitekim Ebû Sâlim Mesâlikü’l Hidaye’de ilim öğrenmek için yaptığı doğu seferlerini şu şekilde ifade etmiştir: “Dirayetin ağır bastığı bir dönemde rivayete olan düşkünlüğümü, aşırı isteğimi bastıramadım. Mağrib’te bu konu ile ilgilenen âlimlerden istifade ettim. Ancak onların ilmi benim açlığımı gidermekte yeterli olmadı. Çünkü onlar kitaplarda var olan bilgileri kısaltıyorlar, rivayet silsilelerinin peşine düşmüyorlar ve âli isnad sahibi kimselerden ders almıyorlardı. Bu sebeple doğuya hac niyeti ile yolculuklar gerçekleştirdim.”7 Âlimlere güç ve saygınlık kazandıran seyahat, bilgiyi elinde bulunduran kimseleri birbirine bağlayan bir zincir olmasının yanında, bilginin bütüncül hale gelmesini de sağlamıştır.8 Kadim dönemde bir âlim diğerini sem’a yöntemini kullanmamak, tanınmış hocalardan ders almamış olmak veya seyahat etmemekle itham ediyorsa aslında onu kendi kendine icazet vermekle suçluyor demektedir.9 Çünkü âlim olmanın yolu bütün bunlara sahip olmaktan geçmektedir. 7 el-Ayyâşî, İthâfü’l- Ehillâ, s. 23. 8 Houarı Touatı, a.g.e., s. 43 Mağribli seyyahların genellikle seçkin elit bir zümre olan alimler, fakihler, kadılar veya ediblerden oluştuğu gözlemlenmektedir. Bunlar tuttukları günlüklerde doğunun siyasi, iktisadi, sosyal yapısı hakkındaki gözlemlerini de aktararak, kültürel havzaya tecrübelerini yansıtmışlardır. 9 Houarı Touatı, a.g.e., s. 74. 62 Özellikle de o dönemlerde karşılaşılan zorluklar ve imkânların kısıtlı oluşu düşünüldüğünde, seyahat etmek masraflı bir uğraşıdır. Seyyahlar bazen ihtiyaçlarını karşılamakta zorlanmışlardır. Örneğin; Ebû Sâlim’in zaman zaman parasız kalıp, çok sevdiği kitaplarından bazısını satmak zorunda kaldığını zikretmiştik. Fakat Ebû Sâlim yine de bu konuda şanslıdır. Mağrib bölgesinde elde ettiği akarlar ve bir takım mallar sayesinde çalışmak zorunda kalmamış ve ailesi de onun maşrık yolculuğu için gerekli ihtiyaçlarını karşılamıştır. Tüm bu meşakketlere rağmen seyyahlar zamanla yolculuklarında, gezip görme fırsatı buldukları yerlerin coğrafyasından, karşılaştıkları şehir ve köy halklarının yaşam biçimleri ve kültürlerine kadar, kendilerince farklı ve kayda değer buldukları tecrübelerini yazmaya başlamışlar ve İslam dünyasında da bir seyahatname literatürü oluşturmuşlardır. Seyahatnamelerin bir alt grubunda yer alan hac seyahatnameleri, uzun süren hac yolculuklarının bir nevi hikâyeleri niteliğindedir. Sayıları az olsa da 16. Ve 20. Yüzyıl aralığında kaleme alınan bu eserler Osmanlı coğrafyasını, toplumunu ve bireyini tanımaya yardımcı en önemli kaynaklardandır.10 Ebû Sâlim’in hem Menâzili hac türüne hem de edebî deyahatnâme türüne örnek teşkil edebilecek olan eseri de 17. Yüzyıl’da Fas- Hicaz arasındaki hac menzillerini, hacıların durumunu ve konak yerlerindeki halkın yaşamı ve faaliyetleri hakkında bilgi kaynağı niteliğinde olup, özellikle Haremeyn’in o dönemdeki bir betimlemesi niteliğindedir. 2.1. er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye Adlı Eseri ve Seyahatname Yazmadaki Amacı Seyahat, birçok kültürde bilgi ve hikmetin elde edildiği, kemâlata erişme sürecinin en önemli yollarından sayılmıştır. Bu bağlamda sûfiler için hayat bir yolculuk ve gurbet olarak anlamını bulmuş, kutsal mekânlara gerçekleştirdikleri seyahatler ile de kemâlât yolundaki seyr-u sülûku tamamlamışlardır. Sûfî bir seyyah turist değildir. Çünkü onun amacı keşfedilmemiş yerleri keşfetmek, gittiği gezdiği yerleri tanıtmak veya sırasıyla zikretmek değildir. Mutasavvıflar özellikle hac 10 Menderes Coşkun, “Osmanlı Edebiyatındaki Hac Seyahatnameleri Tipleri,” Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası kongresi Tebliğleri, der. Hidayet Yavuz Nuhoğlu, İstanbul, 2001, s. 189.; Baki Asiltürk, “Türk Edebiyatında Gezi Kitapları Bibliyografyası,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 2, 2000, s. 913. 63 yolculukları ile manevi yolculuklarının basamaklarında ilerlediklerinin farkındadır. Nitekim Ayyâşî’nin Divanü’l-İlm olarak tanımladığı er-Rıhle’si de öncelikle bu amaca mâtuf olarak kaleme alınmıştır. İlerleyen yaşına rağmen son hac yolculuğunu gerçekleştirmiş ve ilmî tekâmülüne katkı sağlayacak her ortamdan istifade etmeyi kendine vazife bilmiştir. Kuzey Afrika’da bulunduğu zaman zarfında bölgedeki ilim ve tasavvuf erbabından istifade eden Ebû Sâlim, doğu seferlerinde de yine aynı yöntemle hareket etmiş, özellikle de tasavvuf, fıkıh, kelâm ve tarih alanında ilmî birikimini daha da genişletme imkânı bulmuştur. Aynı zamanda er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye adlı eserinde de bu yolculuklarında elde ettiği bilgiler ışığında, hadis isnad ve rivayet metotlarını incelemiş, bu sayede diğer İslam beldelerinde gelişen hadis ilmine dair yöntemleri de öğrenme fırsatı bulmuştur. Ayyâşî’nin rıhlesi döneminin özelliklerini, müellifinin şahsiyetini ve ilmî faaliyetlerini yansıtmaktadır. Ebû Sâlim eserini ne eğlence ne de gece masalları olarak okunması için yazmadığını söylemiş, onu Dîvânü’l-ilm olarak tarif etmiş. 11 Aynı zamanda edebiyat, tarih ve tasavvufun döneme dair bir kaydıdır. Bu anlamda temel bir kaynak eser niteliği taşır diyebiliriz. Kitabında 17. yüzyılda Mağrib ve Hicaz bölgesindeki zaviyeleri, yolları, kütüphaneleri, hazireleri, su kaynaklarını kaydetmesi, bu bölgelerin eşrafından ulemasına kadar önde gelen şahsiyetleri hakkında bilgiler vermesi Ebû Sâlim ve seyahatnamesi hakkında bir araştırmayı gerekli kılmaktadır. Onun yolculuğu, Fas’tan Mısır’a oradan da Haremeyn’e uzanan kara hac yolunun da tespitidir. Böylece er-Rıhle üzerine yapılacak bir araştırma ile h. 11. yüzyılın siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel olaylarına da ışık tutulmuş olacaktır. Arap İslam toplumunun yapısının özelliklerini de yine Ayyâşî’nin er-Rıhle’sinde bulmak mümkündür. Çünkü o eserinde karşılaştığı her türlü durumu kaydetmiştir. Uğradığı hemen her yerin havası da dâhil olmak üzere örf ve adetlerini, dinî ve kültürel 11 Muhammed el-Câsir, Müktetifât min Rıhleti’l-Ayyâşî (Mâü’l-Mevâid), Dâru’r-Rufâî, Riyad, 1984, s. 7. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C.I, s. 195. Örneğin; Evliyâ Çelebi seyahatnamesinin hac yolculuğunu anlattığı bölümünü oldukça renkli, ilginç ve eğlenceli bir şekilde tanzim etmeyi tercih etmiştir. Nurettin Gemici, “Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi’nde Hz. Peygamber ve Medine,” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 22, İstanbul, 2010, s. 258. 64 yaşantısını, itikadî yapısını anlatmıştır. Şehirlerdeki yaşam şartlarını ve kazanç yollarını zikretmiş, siyasi yapıdaki değişikliklerin izini sürmemize de imkân tanımıştır. Önce doğal koşullarla başlamış, şehirlerin ve köylerin yüzey şekillerini, coğrafi özelliklerini tarif etmiş, ardından bölge halkını tasvir ederek, toplumun ve tabiatın özelliklerini serdederek, iktisadi ve fikri açıdan özel ve genel bilgiler vermiştir. Gittiği her yerde mescidler, medreseler ve ilim halkaları hakkında sorular sorar. Tasavvuf ehli şeyhlerin ve evliyaların türbelerini ziyaret eder. Gittiği bölgenin çarşı pazarı hakkında bilgiler verir, en kaliteli ve meşhur mallarını anlatır. Ebû Sâlim seyahatnamesi ile döneminde zuhur eden batıl itikadî, sosyal ve siyasî anlayışlarını da eleştirmiş, onların yanlışlıklarını ortaya koymayı hedeflemiştir. Ki eserin bu özelliği onu diğerlerinden ayıran en önemli hususiyetidir. 12 O kaleme aldığı rıhle ile toplumda yayılmaya başlayan bid’at ehlinin görüşlerine karşı çıkmış ve hepsini birden reddettiğini ortaya koymuştur. Yönetici sınıfın aksine bir tavır olsa dahi Ebû Sâlim bir âlimin yapması gerektiği gibi davranmış ve fikirlerini açıklamaktan imtina etmemiştir. Biz tezimizin bu bölümlerinde, Ayyâşî’nin temel aldığımız er-Rıhletü’lAyyâşiyye adlı eserinin son baskılarından birini kullandık. Orijinal yazmaya ulaşma imkânı elde edemedik. Kullandığımız baskı, Rabat Kütüphanesi yazma eserler koleksiyonu 406 kaf numaralı nüshaya dayandırılarak oluşturulmuştur. Aynı zamanda mikrofilm olarak 493 numaralı katalogda saklanmaktadır. Muhakkikin tespitine göre bu nüshayı Ahmed b. Abdurrahmân el-Ayyaşî, Ebu’l-Abbas Sidi Ahmed b. Nâsır edDer’î için istinsah etmiştir. (h.1102) İki cilt halinde ilk olarak Fas’ta basılan bu eser bir takım eklemeler, açıklamalar, dipnotlar ve haşiyeler içermektedir. Er-Rıhle’nin taş baskısı13 da bulunmaktadır ve bu tahric oluşturulurken ondan da faydalanılmış, aradaki hata ve kusurlar giderilmeye çalışılmıştır.14 12 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 14. 13 Taş baskının bir nüshası için bkz. Ebû Sâlim el-Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, Mâü’l Mevâid, 2. Bs., Rabat, 1977. 14 Bazı bölümleri biz de ulaşabildiğimiz taş baskıdan kontrol ederek ilerledik. 65 Eserin er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye olarak isimlendirilme sebebi de; kendisinden faydalanılan nüshaların büyük çoğunluğunun bu şekilde başlıklandırılmış olmasıdır. Ayrıca araştırmacıların pek çoğunun da bu düşüncede olması isimlendirme konusunda böyle bir tercih yapılmasını sağlamıştır. Muhakkik eserin Mâü’l Mevâid adlı bir nüshasına rastlamadığını Ebû Sâlim’in de böyle bir eseri olmadığı kanaatindedir. Hatta çağdaşları arasında Mağrib bölgesinde böyle bir eser yazılmadığı görüşünü belirtmiştir.15 Eserin tahrici için gerekli bütün kaynaklar kullanılmış, usulüne uygun şekilde davranılmış, özellikle Ebû Sâlim’in yazma ve matbû halde bulunan eserleri bu konuda yol gösterici olmuştur.16 Ayrıca eserde kapalı kalan kısımların açıklanmasında, Kur’an-ı Kerim, hadisler, lugât, tabakât ve terâcimler ve buldân türü kitaplar yol gösterici olmuşlardır. Yazmanın zabtı ve tahricinde sözün sahibine yakışır şekilde yapılmasına özen gösteren muhakkik şiirlerin vezinlerini usulüne uygun bir şekilde zikretmiştir. Garîb lafızları belirlemiş ve onları açıkladığı gibi yerel dilde kullanılan âmmî ifadeleri de belirtmiştir. Esere bir de zeyl yapan muhakkik, ayetler, hadisler, âlimler, şehirler, şiirler, ülkeler, nehirler ve göller, zaviyeler, türbeler, makamlar, ribatlar, kiliseler, metinde adı geçen kitaplar, kaynak kitaplar gibi fihristler eklemiş böylece kitabı daha kullanışlı bir hale getirmiştir. Muhakkik Ayyâşî’nin zikrettiği akidevî ve fıkhî görüşlerle aynı fikirde olmasa da bunları Ayyâşî’nin ifade ettiği gibi yazmış, onun mirasına böylece sahip çıkmıştır. Seyahatnamesinde Ayyâşî yolculukta karşılaştığı olaylara binaen kendi içinde de tartışmalara girmiş, bir takım açıklamalar yapmıştır.17 Ayyâşî seyahatnamesini yazarken her daim bir tarihlendirme yapmamıştır. Yolculuğa çıktığı günü kaydetmiş, fakat sonrasında her günü ayrıca belirtmemiştir. 15 Fakat diğer bazı müellifler ise bu konuda muhakkikle aynı görüşte değiller. Çünkü bu isimle basılan eserler de var. Ve bazı kaynaklarda her ikisi farklı eserler gibi bahsedilebiliyor. Müellif ikisinin aynı eser olduğu kanaatindedir. İsam Ansiklopedisi ve TDV İslam Ansiklopedisi müellifleri ise Ayyâşî’nin böyle bir eseri olduğu kanatindedirler. Ve eserin asıl adının Mâü’l-Mevâid olup er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye ismiyle meşhur olduğunu bildirmişlerdir. Bkz. N. Ben Cheneb, “Al-Ayyashi”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, Ed. by, B. Lewis, CH. Pellat, J. Schacht, Leiden, 1986, s. 795. Hasan Kâmil Yılmaz, “Ayyâşî”, TDV islam Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1991, s.297. 16 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 33. 17 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 77. Örneğin; Sidi İbrahim es-Sûsî ile karşılaşmasını anlattığı kısımda şiir, edebiyat ve şairler üzerine bir latife geliştirmiştir. 66 Oysa Nablusî gibi çağdaşı olan seyyahlar bu konuda hassas davranmışlar ve her günü tarih olarak ayrı ayrı belirtmişlerdir.18 Ebû Sâlim eserinde zikrettiği hocaları, âlimler veya şeyhlerin isimlerinden önce onları uzun uzun övmüş, hususi olarak görev yaptıkları yerler varsa belirtmiş, hangi konularda ön plana çıktıklarını anlatmış, sonrasında bilgi verdiği şahsın adını zikretmiştir. Bu durum Arap dünyasındaki aşrı övgü dolu sözlerle yüceltmenin Arap dili ve kültürünün Mağrib’teki bir yansıması olarak görülebilir. Her âlim gibi besmele hamdele ve salvele ile başladığı eserinde hac niyeti ile yola çıktığını belirtmiş ve sahih hadislerden haccın fazileti ve hac için yola çıkanların dikkat etmesi gerekenler konulu hadisleri zikretmiştir.19 Eserinde genel olarak haccı, özel olarak hac yollarını anlatacağını söylemiş, o güne kadar bu kadar detaylı bir hac seyahatnamesi yazılmadığı kanaatinde olduğunu dile getirmiştir. Nitekim eserini içerik bakımından ele aldığımızda, görüşünün doğru olduğunu söyleyebiliriz. Bunlarla birlikte soylu ve asil kimseleri, şeyhleri, edibleri, evliya, ezkiya ve etkiyanın da bu kitapta yer aldığını ve yolculuğunun aynı zamanda onları ziyaret olduğunu belirtmiştir. Eve döndüğünde hissettiği şey, gittiği yerlerin hepsinin orada yaşayanlarla birlikte şan ve şeref kazandığıdır. O bölgelere atfedilen değer oradaki kimselerin sayesinde olmuştur. 20 Bu noktada Arap Kentleri tarihi müellifi Jane Hathaway’ın tespiti çok yerinde görünmektedir. Yazar: “Hac farizasını akla gelebilecek her dinsel tarikten Müslüman âlimi bir araya getirdiği Mekke ve Medine’de, hem sûfîler hem de tasavvufa hararetle karşı olan diğer Müslümanlar, aynı fakih ve muhaddislerden ders alıyor, onların öğretilerinden zaman zaman temelden farklı sonuçlar çıkarıyorlardı.”21 18 en-Nablusî, Abdulganî. el-Hadaretü’l Ünsiyye fi’r Rihleti’l Kudsiyye, Lübnan- Beyrut, 1990. 19 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 50-51: "Her kim hacceder ve haccında refes yapmaz, fasıklık etmezse annesinden doğduğu günkü gibi (günahsız) döner." gibi hadisleri zikredip, Kurtubî’nin tefsirinde bu hadislere yer verdiğini belirtmiştir. “Umre ikinci bir umreye kadar olan günahlara kefarettir. Kabul olunmuş bir haccın is karşılığı ancak cennettir.” Sahih-i Müslim 983,2. 20 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 52-53. 21 Jane Hathaway, a.g.e., s.270-271. 67 Sözleri ile hac farizası ile birlikte İslam dünyasında meydana gelen çeşitliliğe ve ilmî hareketliliğe de dikkat çekmiştir. Haccın farziyeti ile ilgili rivayetleri zikrederek eserini kaleme almaya başlayan Ebû Sâlim: “1064 yılı Rebiü’l Evvel ayının sonlarında Allah bana bu işi kolaylaştırdı. İkinci kez çıktığım hac yolunda Allah’ın da yardımıyla birlikte pek çok kişi ile karşılaştım, tanıştım. İhvanlarla müzakere, ediblerle muhâdara imkânım oldu. Ve daha öncesinde elde etmediğim kadar çok şey kazandım. En büyük faydası da meşâihin rivayetlerini, musanneflerini tetkik etmiş olmam ve taliplerinin hizmetine sunmuş olmamdır. Hocalarım hakkında ayrıca kaleme aldığım eser İktifaü’l- Eser adlı kitabımdır.”22 Sözleriyle ikinci hac yolculuğunun son hac seferi için bir temel teşkil ettiğini ve burada kurduğu bağların sonraki dönemde çok faydası olduğuna da atıf yapmış, ulemanın etkisini göstermiştir. 2.1.1. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Hac Yolculuğu Hazırlığı Kanuni Sultan Süleyman’ın 1566’da vefatı ile başlayan Osmanlı Devleti’nin gerileme süreci yıkılışına kadar yaklaşık üç yüzyıl devam etmiştir. Ayyâşî’nin hac seyahati de bu gerileme dönemi olarak adlandırılan zaman diliminde gerçekleşmiştir. Arap vilayetlerinde 1604’te Mısır Vâlisi’ne karşı askerlerin başlattığı isyanlar zamanla bölgeye yayılmış, hac yolları gittikçe daha da güvenliği düşük bölgeler halini almıştır. 23 Ebû Sâlim 1069 yılında yeni bir hac yolculuğu için hazırlık yapmış olsa da Mağrib bölgesinde de yayılan iç savaş ve kabileler arası fitnenin sebep olduğu olaylar nedeniyle hicaz yolları da kapanmıştır. Böylece çok istemesine rağmen o sene hac yapamamış, 1072 yılına geldiğinde ise Allah’ın yardımını dilemiş ve bu yolculuğu kolaylaştırması için kendisine yardımcı olmasını niyaz etmiştir. Çünkü o tarihten beri devam eden isyanlar, iç karışıklıklar ve salgın hastalıklar nedeniyle yolculuk yapmak hala büyük tehlike arz etmektedir. Bu sebeple hac için yolculuğa çıkmak isteyen 22 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s. 53. Ebû Sâlim’in hac yolculuğu boyunca izlediği rotaya dair yapılan bir internet sitesi çalışması da mevcuttur.Bkz.: 19.06.2019. http://www.almasalik.com/module.do;jsessionid=3F4E02C93999DC710D9977C229316819?moduleI d=435&languageId=en 23 Jane Hathaway, a.g.e., s. 76. 68 kafileler seferden engellenme tehlikesi ile karşı karşıyadırlar. Kendi sözleri ile; Allah’a sığınması ve duaları neticesinde zikrettiği zorluklar kolaylaşmış ve yola çıkmak için bir güç ve kuvvet bulmuştur. Ona göre bu durum biraz da Allah’ın bahşettiği ilhamla gerçekleşmiştir. Rabbine havale ettiği işlerinde istihareye başvurmuş, neticesinde de yolculuk için bir kolaylık görünmüştür. “Bu şekilde davranan kullara Allah’ın yardımı mutlaka erişecektir,” sözleri ile yaptığı istiharenin sonucuna olan güvenini göstermektedir.24 Ebû Sâlim kesin olarak inanmaktadır ki; kim Allah’a güvenir ve ihtiyaçlarını ona yöneltirse onun yardımını görür. Çok net bir şekilde söyleyebiliriz ki Ebû Sâlim’in bu yolculukta Rabbine olan tevekkül ve teslimiyeti tamdır. Daima onun koruması altında olduğunu hissetmiş ve eserinde de sık sık bu durumu tekrar etmiştir. Ebû Sâlim hac yolculuğu için hazırlıklarını tamamlayarak, Rebiü’l-Ahir ayının ilk günü sabah namazını kılar ve ilk önce babasının kabrini ziyaret eder, ardından annesi, amcası ve ailesi ile vedalaşır, onları Allah’ın korumasına emanet eder, dualarını okur ve yola koyulur. İlk duraklarından biri Sidi Abdullah ed-Dâdesî’nin kabridir. Oradan ayrılırken arkadaşları ve ahbapları ile vedalaşır ve onların dualarını da almayı ihmal etmez. Kalanların gidenlere gıpta ile baktığı ve kutsal toprakların hasreti ile yanıp tutuşmakta olduğu bir ortamda artık Ebû Sâlim için yolculuk vaktidir.25 Sicilmâse’den hareket edecek olan kervana yetişmeye çabalayan Ebû Sâlim kafilenin hareket etmek üzere olduğunu öğrenir. Kafileye yetişememekten duyduğu endişe ile çok saygı duyduğu kafile lideri Sidi Muhammed b. Muhammed el-Hafyan’a ve Marakeş kadısı Sidi Muhammed el-Hatîb’e; kervanın bir müddet daha bölgede bekletilmesi talebiyle mektup yazar.26 2.1.2. Fas’tan Ayrılışı ve Sicilmâse’ye Gelişi Yola çıktıkları ilk gün Ebû Sâlim ağlamaktan helak olacak hale geldiğini, yastığının sırılsıklam olduğunu kaydeder. Fakat bu ayrılıktaki ağlamasına ve kalbinin 24 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 54- 56. 25 el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s.67. 26 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 57. 69 haline şaşırmıştır. Neticede acı görünen hadisenin hayra vesile olacağını, Rabbinin kuluna bir genişlik verdiğini düşünür ve ferahlar.27 Kışın başlangıcı olan gece Ta’lâlin de konaklayan kafile ertesi gün yoluna devam eder. Kasr-ı Beni Osman’a gelen kervan burada geceleme kararı alır. Böylece fakih Muhammed es-Sûsî’yi de ziyaret etme bahtiyarlığına ermişlerdir. Ardından meşhur muhaddis Mevlây Abdullah b. Alî b. Tâhir el-Hasenî’nin (h.1044) kabrinde dua eden Ebû Sâlim geceyi de onun oğullarından Muhammed b. Abdullah b. Alî’nin (h. 1089) evinde geçirir. Ardından Sidi Ebîbekr b. Ali b. Muhsin’e uğrar. Bu şeyhi son görüşü olmuş, yolculuktan döndüğünde şeyhin vefat ettiğini öğrenmiştir. Sidi Ahmed b. Abdissâdık’ın zaviyesine geçen Ebû Sâlim bura şahit olduğu karışıklıklardan dolayı oldukça üzülmüştür. Bölge muhasara altına alınmıştır ve iki yüz kadar hurma ağacı kesilmiştir. Fitne ateşinin sönmesi için bol bol dua eden Ayyâşî zaviyeden ayrılır, daha önceden tanıştığı fakih ve müctehid olarak tanımladığı Mevlay Muhammed b. Abdillâh b. Saîd ile karşılaşır ve onunla hasbihal eder.28 Böylece yaşadığı bölgenin önde gelen şahsiyetlerine de veda etmiş, onların dualarını almış, yolculuğa bu bereket ile başlamıştır. Sonraki hafta çarşamba günü Sicilmâse’ye ulaşan Ebû Sâlim burada kervanın onları beklemekte olduğunu görür. Kul hakkından korkan Ebû Sâlim bekletme yüzünden herkesten özür dilemiş ve onlara bol bol dua etmiştir29 Kafile yolculuk için hazırdır, Perşembe günü yola koyulacaktır, ancak yaşanan bir takım aksilikler sebebiyle Cumartesi gününe kadar beklerler.30 Ebû Sâlim’de orada bir süre dinlenir, ihtiyaçlarını tamamlar, evliyaların kabirlerini ve salihleri ziyaret eder.31 Yanlarında getirdikleri üç ata ilaveten Sicilmâse’den de bir at alan Ebû Sâlim artık yolculuk için tam olarak hazırdır.32 27 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 70. 28 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.70-71. 29 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 57. 30 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.72. 31 Abdullah ed-Dekkak gibi Sicilmâse’nin önde gelen mutasavvıflarının kabirlerine gider. Mevlây Muhammed b. Mübarek, Mevlây Muhammed b. Abdullah es-Seyyid (Şeyhi İktifâü’l-Eser’de zikretmiş ve Medine’de onun için icazet talebinde bulunmuştur. Bkz. el-Ayyâşî, İktifâü’l-Eser, s. 90.) gibi tanınmış müderris, fakih ve nahiv âlimlerini ziyaret eder. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, C. I, s.72. 32 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 73-74. 70 2.1.3. Tuwat Bölgesi Ziyaretgâhları Rebiü’l-âhir ayının son perşembesinde köylerden ve kasabalardan geçerek geldikleri ilk bölge Cezayir’in güneyindeki Tuwat’tır. Öncelikle, astronomi ve harfler üzerine eser vermiş olan Sidi Muhammed b. Sâlih ve onun talebesi Sidi Ebî erRavâyin’in kabirlerine giderek buradan teberrük ederler. Bölgede altı gün kadar konaklayan kafile ihtiyaçlarını buradan karşılamıştır. Ebû Sâlim’de burada zayıf düşen atını satar. Meşhur ve çok çeşitli aynı zamanda ucuz olan hurmalardan satın alır. Burada âlimler, askerler, çiftçiler veya devlet görevlisi bürokratlar pek yoktur. Bölgede asıl geçim kaynağı, hurma ticareti ile uğraşan tüccarların faaliyetleridir. Ayrıca develeri de yolculuk için iyi olduğu için, hüccac onları da değiştirmiş veya dinlendirmiş böylece yolculuğunu rahat geçirme imkânına kavuşmuştur.33 Cuma namazını kıldığı camideki hutbeyi de zikretmiş ve imamı eleştiriye tabi tutmuştur. 7 Cemâziyel Evvel Perşembe günü Tuwat’tan ayrılan hac kafilesi ElDağamşah’a (Al-Daghamshah) kadar yoluna devam eder. Kerametleriyle tanınan Sidi Abdullah b. Tamtam’ın34 zaviyesi de yakın olduğu için kafile emiri ve yolculardan bazısı onu ziyarete giderler. Ebû Sâlim ise kumlu bir yer olduğu için yürümekte zorlanmış ve ziyarete katılamamıştır. Ğarîbe başlığı altında Ebû Sâlim karşılaştığı veya duyduğu bir takım acayip hadiseleri nakletmiş ve bunları zaman zaman eleştirmiş veya güldürü olduğundan bahsetmiştir. Bunlardan biri de; Tuwat’lı öğrencilerin anlattığı olaydır. Onların yaşadığı bölgede adamın birisi karısının ona karşı olan şiddet ve kabalığından dolayı onu boşadığını söylemiştir. Bu durum halkın önünde meydana gelince de bölgedeki kimse bir daha kadınla evlenmemiştir. Kadının mağdur olduğu görüldüğü için eski kocası ile yeniden evlendirilmiştir ve oradaki kadıların bu konu hakkında müsbet fetva verdiğini söylemişlerdir. Talebelerin bu ifadelerini garip bulan Ayyâşî şahitlerin olayı etrafa yaymalarını da eleştirmiş ve bu türden şahitlerden Allah’a sığınmıştır. Ayrıca Abdülkâdir el-Fâsî’den okuduğu nevâzilde de bu durumun mümkün olmayacağı, 33 Ebu Abdullah Muhammed; melâmetî olan şeyh, Miknâse bölgesinde yaşamış, 10. Yy. mutasavvıflarındandır. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye C. I, s. 79. 34 Şeyhin hallerinden bahseden Ebû Sâlim uzunca ondan bahsetmiş, Fatiha hakkında hüccacla aralarında geçen hadiseyi serdederek onun ehl-i Ma’rifetten olduğuna kanaat getirdiğini dile getirmiştir. elAyyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, 80-81. 71 kişinin eski eşiyle tekrar evlenemeyeceği görüşünü dile getirmiş,35 fakih yönünü de ortaya çıkarmıştır.36 2.1.4. Sicilmâse’den Ayrılışı Esnasında Karşılaşılan Zorluklar Şeriflerin hükümranlığının Sicilmâse’de son bulduğu nokta olan Ukrat’tan ayrılarak, 12 Cemâziyel Evvel Salı günü tatlı su kaynakları ile meşhur olan ایمكیدن وادي ‘e ulaşan kafile uzun süre kalmadan buradan su ihtiyacını karşılar. Araplar bu belde için; “Vadiye özlem duyarız, her gün oraya geliriz.”37 mealinde şiirler söylemişlerdir. Yoluna devam eden kervan Valâ’da on gün kadar konaklar. Çok fazla rüzgâr ve tozun olduğu bu yerde yaşam şartları ağırlaşmış, çok çeşitli olan hurma ağaçları kurumaya yüz tutmuştur. Çorak hale gelmiş olan köyde Ebû Sâlim’in şu sözlerinden hayat emaresi kalmadığı anlaşılmaktadır: “Ne bir kadın ne de bir erkeğe rastladık. Fakat burada Sidi Muhammed b. Musa medfundur. Köyü kuran, suyu çıkaran ve ağaçları diken kişi odur.” Şeyhe karşı besledikleri saygıdan dolayı hacılar burada dururlar ve onun kabrini ziyaret ederler. Türbede maşrık hattı ile yazılmış Kâdirî Sâdâtına ait icazetnâmeler vardır. Kâdirîlerin köye kadar gelerek şeyhten haberdar olmaları Ayyâşî için şaşılacak bir durumdur. 38 Valâ’dan çıkan Ebû Sâlim bir küçük kaleye de komşu olan, kum fırtınasından gözlerini açamadıkları bir alana ulaşır. Burada kafile yeni katılanlarla daha da genişler. Fakat rüzgâr sebebiyle kalecik olarak nitelendirdiği mekânda konaklarlar. Ebû Sâlim’in daha önceki hac yolculuğunda birlikte olduğu ehl-i kerametten Sidi Ebû Hafs ile karşılaşması ve Ebû Hafs’ın hüccaca olan ikramı da zikredilmeye değerdir. Yöneticiler de dâhil olmak üzere şeyhin uğradığı mekânlarda insanlar ona büyük bir 35 el- Ayyâşî, a.e., s. 84-85 36 Ebû Sâlim fıkhî meselelerle yakından ilgilenmiştir. Sidi İbrâhim es- Sûsî’nin Allah’ı ve Hz. Peygamberi rüyada görmekle alakalı manzum sorusuna uzun süre cevap aramış, fakihlere sormuş, mezhep içi tartışmalar yapmıştır. İbn Hacer el-Askalânî, İmam Gazali, Kastalânî, Kuşeyrî, Şâzelî gibi konu hakkında yorum yapan hemen her âlimin görüşlerine başvurmuş, bunların birbirine karşı yazdığı reddiye veya itirazlara da yer vermiş, ayet ve sahih hadislerle delillendirmiş ve nihayet bir karar vermiştir. el- Ayyâşî, er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye, s. 85-105. Ayrıca birinci bölümde Ayyâşî’nin bu konuda bir risale yazdığını dile getirmiştik. Risalede yer alan bilgilere bu kısımda ulaşmak mümkündür. 37 107. .s ,I .C ,Ayyâşiyye-l’Rıhletü-er ,Ayyâşî -el .”واد امكید ما نعطش فیھ كل یوم نجئ على ما” 38 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.108. 72 ihtimam göstermekte ve ondan teberrük etmektedir. Hal böyle olunca Ayyâşî açısından bu buluşma çok değerlidir.39 Kış ayları olması hasebiyle kurak olan bölgede yolculuk yapmak daha da zor hale gelmektedir zaman zaman hayvanların da yiyecek sıkıntısı çektiği kervanda, küçük kaleden ayrıldıktan sonra Ebû Sâlim devesi için yeşillik bulduğu zaman oldukça sevinmiş ve şükredilecek bir durum olarak anlatmıştır. İki dağın arasında bulunan oldukça büyük bir su kaynağı olan, Arapların; “Uzak kalmakta güçlük çekiyoruz, suyu ne tatlıdır,” dizelerinde büyük bir övgüyle bahsettikleri Zîrâra’ya ulaştıklarında kafile büyük bir ferahlık duymuştur. Fakat yağmacıların pusu kurdukları ve pek çok kişiyi öldürdükleri haberlerinin yayılmasından dolayı oradan ayrılmak durumunda kalmışlardır. Daha sonra tetkik ettiklerinde aslı olmayan bir şâiya olduğunu öğrenmişler ve rahatlamışlardır. Yine de tedbirli davranan hüccac el-Cedîd olarak bilinen suyun kenarında gecelemeyi tercih etmiştir. Dört gün yetecek kadar suyu yanına alan kafile vadinin aşağı tarafında bir yere gelmiş, burada mescid veya kabir benzeri bir yıkıntı bulmuştur. Öğle namazını, rehberin El-Hâc Yusuf’a ait olduğunun ifade ettiği bu mekânda kılmışlar ve yollarına devam etmişlerdir. Ancak aynı gün çok fazla mesafe kat edememişler, develeri için bol yeşillik buldukları yerde uzunca bir süre oyalanmış ve hayvanlarını otlatmışlardır. Burada rastladıkları küçük bir Arap grubundan besledikleri hayvanlardan satın almışlar, hacıların et ihtiyacını da karşılamışlardır. 2.1.5. Aşiyye’de Konaklama ve Yaşanan Zorluklar Bu noktadan sonra yolculuk daha da zor bir hale gelmiştir. Ne insanlar ne de hayvanlar için su bulamaz olmuşlar, açlıktan bîtap düşmüşlerdir. Bir de bunlara kum fırtınası ve serap eklenince kafile ümitsizliğe kapılmaya başlamıştır. Aşiyye’ye geldiklerinde iki gün kadar burada konaklamışlar, Cuma namazını da şehirdeki ElMâlikiyye Camii’nde kılmışlardır. Yazdıklarından yola çıkarak Ebû Sâlim’in şehri beğendiğini söyleyebiliriz. Namazın ardından caminin minaresine çıkmış ve panoramik olarak seyrettiği şehri tasvir etmiştir. Yüz ölçümünü tahmini yarım fersah olabileceğini belirttiği şehrin etrafı su dolu hendeklerle çevrilmiştir ve ancak yedi 39 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 111-112. 73 kapısından birinden içeri girmek mümkündür. Şehrin bu şekilde tasarlanmasındaki en büyük etken bölgede sık sık meydana gelen fitne olayları, isyanlar ve kargaşa sebebiyle saldırılara maruz kalmasıdır. 40 Ebû Sâlim imamın hutbesinde bolca harf hatası, takdim, te’hir ve tahrif olduğunu görmüş, hatta kıldırdığı namazın da hutbesi kadar yanlışlarla dolu olduğunu gözlemlemiştir. Önce İmam Mehdi’ye ardından sultana dua eden imamın bu tavrı da bir ayrıntı olarak Ebû Sâlim’in zihninde yer etmiştir.41 Merakının peşine düşen Ayyâşî namazdan sonra imamın yanına giderek, hutbede adına dua ettiği İmam Mehdi’nin beklenen kişi mi yoksa geçmişte yaşamış bir şahsiyet mi olduğunu sormuştur. İmam ise; kim olduğunu bilmediğini, muhtemelen Hz. Peygamber olabileceğini söyleyince Ebû Sâlim’in ona olan inancı iyiden kırılmıştır.42 Mescidin imamı ile tekrar karşılaşınca onun evine davet edilmiştir. Burada Ayyâşî’de de nüshaları bulunan, Sâhih-i Buhârî, Muvattâ, el-İkmâl gibi bazı kitaplarından cüzlerini ve bir takım şerhler, risaleler ve muhtasarlarını inceleme imkânına kavuşmuştur. Ona yemek ikramında bulunmuş ve birlikte akşam namazına kadar sohbet etmişler ve mescide gitmişlerdir. Mescidde abdest alma yerleri, ihtiyaç gidermek için temiz yerler ve hatta su ısıtmak için bir düzenek bile bulunmaktadır. Ebû Sâlim tüm bu düzen ve bakıma hayran olmuştur. Caminin içine girdiğinde ise daha önce görmediği bir köşede aceleyle teyemmüm yapmakta bir grupla karşılaşır. Hepsinin özür sahibi olup olmadığını araştıran Ebû Sâlim cemaatten, onların İbazîler olduğunu, bu mescitte namazlarını eda ettiklerini, Halku’l-Kur’an gibi konularda Mutezîlî düşünceyi benimsediklerini, sahabeden bir kısmını kabul etmediklerini ve asıl merkezlerinin مزاب جبال‘da (M’zab) olduğunu öğrenir. Şeyhlerine ve âlimlerine عم) amca) diye hitap eden bu fırka, onların bir görüşünü naklederken; “Ammu Davud’a göre böyledir” gibi ifadeler 40 Ayyâşî’nin bölgeye ulaşmasından yaklaşık iki ay önce yine aynı hadiseler meydana gelmiştir. elAyyâşî, a.g.e., C. I, s.115. 41 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 112-114. 42 Ebû Sâlim’e göre imam bir yerden bulduğu hutbe duasını öylece ezberlemiş, düzeltme ihtiyacı hissetmeden okumuştur. Muhtemelen İmam Mehdi olarak duada zikri geçen kişi de Muvahhidler döneminde yaşamış olan sultanlardan el-Mehdi’dir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.115. 74 kullanmaktadırlar.43 M’zab’a Basra’dan gelen bir kimsenin; “Allah burayı ziyaret eden kimseleri ve ziyareti istemez ve kabîh görmüştür.” sözleri ise Ebû Sâlim’e göre hayli ilginçtir. Karşılaştığı duruma hayli şaşıran Ayyâşî olayı araştırır ve güvenebileceği kimselerin de aynı görüşte olduğuna tanık olur.44 Bir sonraki gün kendisine her konuda yardımcı olan mescidin imamına giderek, kütüphane olup olmadığını sorar. İmam da ona; bölge emîrinin bir kütüphanesi olduğunu ve isterse götürebileceğini, emirin bu konuda herkese oldukça yardımsever davrandığını belirtir. Heyecanla oraya giden Ebû Sâlim kırk cilt kadar kitapla karşılaşır. Bunlar daha çok Behram b. Abdillah45 , Şemsüddîn Muhammed b. İbrahim46, Muhammed b. Yusuf b. Ömer es- Senûsî’ye47 ait eserlerdir. Emir ona yemek hazırlar ve bazı fıkhî konularda görüşünü alır. Konuştukları mevzuları kendisine yazılı olarak vermesini de rica eder. Ayyâşî’de konu hakkında ulemanın görüşlerini ve bazı misalleri onun için yazarak hazırlar.48 Belde halkının kullandığı para birimi hakkında da bilgiler veren Ebû Sâlim içindeki bakır miktarını artırdıkları için ayarı düşük dirhem kullandıklarını kaydeder. Anlaşılan o ki şehirde ilgi çeken ve faklı olan pek çok şeyle karşılaşmışlardır ve hepsi de aktarılmaya değer bilgiler olarak görünmektedir. 2.1.6. Vâdi Riğ’de Konaklama Esnasında Yaşanan Zorluklar Aşiyye’den sonra Vurkla ( واركلا, Ouarkla)’ya gelen kafile ardından Vadi Riğ’e ulaşır. Fakat Vurkla emirinin burada hükmü geçmediği gerekçesiyle bölgeye girmelerine izin verilmez. Hatta kervanın mallarından bir kısmına da el koymak isterler. Ebû Sâlim konuştuğu kimselere, hac için yola çıktıklarını, herkesin gurbette olduğunu, herkesin ehlini geride bıraktığından söz eder ve; “Sizden kimse hacca gitmiyor mu da böyle davranıyorsunuz.” sözleriyle onlara çıkışır. Onlar da bu sene cihat ettiklerini bu yüzden kimsenin haccetmediğini, eğer bir kişi hac için yola çıkarsa 43 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.116. 44 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.117. 45 Behram b. Abdillah b. Abdülaziz; Mısır’da Mâlikî mezhebinin koruyucusu olan imamın, Şerhu Muhtasarı İbn Hâcib adlı eseri meşhur olmuştur. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 117. 46 Ebû Abdulah Şemsüddîn Muhammed b. İbrahim; Muhatasarı İbn Hâcib’e iki ayrı şerh yazan şeyh, özellikle farazî fıkıhta öne çıkan simalardandır. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I,. s. 117. 47 Muhammed b. Yusuf b. Ömer es-Senûsî; el-Akîdetü’l Kübrâ ve el-Akîdetü’s-Suğrâ başlıklı iki ayrı eseri bulunan şeyh, Tilimsan âlimlerindendir. 48 Aralarında müzakere ettikleri mevzu; aslın teâruzu durumudur. Emirin de konu hakkında bilgisi olduğunu müşahede eden Ebû Sâlim konuyu daha detaylı olarak onunla tartışmıştır. 75 onun da cihadı kapısında bileceğini49 söylerler. Bölge halkının tavırlarından dolayı Ayyâşî karşılarına çıkan grubun biraz da ahmak olduklarını dile getirmekten geri durmaz. Çünkü ona göre düşünceleri ve hareket tarzları, gereğinden fazla korumacıdır. Maruz kaldıkları kum fırtınasından göz gözü görmez hale gelince, kervan daha fazla durmadan yoluna devam etme kararı almıştır. Vadi Riğ’deki duraklarından bir diğeri bol hurma ağaçları ve güzel binaları olan Ekrak’tır (اكرك(. Burada iyi karşılanan hüccaca emir bir de ziyafetle karşılama düzenlemiştir.50 Bölgede bulunan Ahmed b. Muhammed el-Fâsî’nin bânisi olduğu 817 yılında inşa edilen camiyi ziyaret etmişlerdir. Mescidin mimarisine duyduğu hayranlığı gizleyemeyen Ebû Sâlim açısından en dikkat çekici yönü oldukça yüksek olan minaresidir. 14 Cemâziye’l-âhir Cumartesi günü Vadi Riğ’in merkezi sayılan Tikrit’e (تكرت ( gelen kafile dinlenirken Ebû Sâlim Sidi Muhammed ile fıkhî bir sohbete başlar. Şeyh ona bir takım sorular sorar. Rivayet konusunda da önde gelen bir şahsiyet olan seyyahımız, onun hatalarını düzeltir.51 Ve daha pek çok mesâil hakkında istişare eder ve soruları cevaplarlar.52 Ardından 18 Cemâziye’l-Evvel Çarşamba günü kumunun bol olması ila bilinen Sufa’ya gelirler. Yol boyunca yağan yağmur toprağı sıkılaştırmış, düz bir zemin haline getirmiştir. Bu sayede daha rahat bir şekilde yoluna devam eden kafile çokça hamd etmiştir. Ribah Suyu’nun etrafında kendilerinin ve hayvanlarının ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra Alenda beldesine ulaşırlar. Yoğun yağış sebebiyle bir süre zorunlu ikamet etseler de kum sebebiyle bölge su tutmamaktadır. Yerli halkın da kendisi için bile içecek veya abdest alacak suyu bulması zor olduğu yerde yolcular bir gün boyunca susuz beklemek zorunda kalmıştır.53 Bütün zorluklarla baş etmesi zor olan kervan 49 Bir nevi savaşı kapısına getirmiş, ölüm fermanını imzalamış olmak. 50 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.119. 51 Rivayetlerde geçen Ebû Ümâme’nin kim olduğu noktasında şeyhin tereddütleri vardır ve o fakih Ebû Ümâme el-Bâhilî olduğunu zannetmektedir. Halbuki hadis senedinde ismi geçen kişi Es’ad b. Zürâre ra.’dır. 52 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 120. Vurkla halkının katlinin caiz olup olmadığını soranlara Ayyâşî, büyük günahları işlemedikleri ve isyanlarının da buradaki halkı rahatsız etmemesi sebebiyle helal olmayacağı yönünde hüküm vermiştir. 53 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.123. 76 kafiledekilerin telef olmaması için su bulabilecekleri bir yere doğru hareket eder. Sonraki durakları ise Ebû Sâlim’i ve arkadaşlarını hayrete düşürecek derecede farklı bir yer olan, zemininin neredeyse tamamının tuzla kaplı olduğu topraklardır. Tuzun bittiği yerlerin ise bol yasemin ağaçlarıyla çevrili yeşillik bir yer olmasını tefekkürle seyrederler. Recep ayının ilk günü geldiğinde ise nihayet Nefzâve’ye ulaşmışlardır.54 Kervan Sidi Hâmid el-Cemenî zaviyesinde konaklar. Ebû Sâlim’in bölge hakkında bilgi vermeyi ve durum tespiti yapmayı ihmal etmez. Örneğin; çöl ile kaplı olan bölgenin hurmaları ve su pınarları ünlüdür.55 Ebû Sâlim yerleşim bakımından burayı Mısır’ın köylerine benzetmektedir. Nefzâve’nin isminin tarihte Elf Zaviye olduğu sonrasında bu şekilde anıldığına dair bilgileri ise Arapça’nın İslam öncesi dönemde Mağrib’te konuşulan bir dil olmadığı gerekçesiyle reddetmiştir. Nefzâve bölgesinin köylerinden geçerek ilerleyen kervan yolda toprağı işleyen köylülerle karşılaşır. Buna bağlı olarak Ebû Sâlim halkın büyük çoğunluğunun çiftçilikle geçimini sağladığı görüşüne ulaşmıştır. Bölgedeki ziraat faaliyetlerinde hayvanların kullanım şekli de Ebû Sâlim’in alışkın olduğundan farklıdır.56 2. 2. Kafilenin Osmanlı İdaresi Altındaki Tunus’a Girişi Tunus’a ulaştıklarında Ebû Sâlim’in ilk dikkatini çeken şey su bulmanın oldukça zor olduğu bölgede Osmanlı paşalarından Murad Bey’in komutasında açılan su kuyuları ve yapılan çalışmalar olmuştur. Hüccacla birlikte Nefzâve’den beri onlarla birlikte oğlu da yolculuk yapmış olan Sidi Abdullah b. Abdülaziz’in zaviyesine de uğrarlar. Seyyid olduğunu belirttiği şeyhle karşılaşmaları 1065 yılında olmuştur. Uzun yıllar ağrılı ve bilinmeyen bir hastalığa tutulan seyyid, ilm-i hurûf ile meşgul olmaktadır. Birçok köyde gecelemeden hızla yol alan kafile, sadât-ı kiramdan birçoğunun mezarını ziyaret eder. 1064 yılında bu topraklara yaz mevsiminde geldiğinden söz 54 Burası için bazen köy bazen de şehir tanımı yapılmıştır. Tam olarak o dönemdeki konumunu belirlemek zor görünmektedir. Aşağı Mağrib olarak tanımlanan bölgede yer almakta olup, çöllerle kaplı bir alandadır. 55 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.125. 56 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.126. 77 eden Ayyâşî, neredeyse susuzluktan ölecek dereceye geldiklerini, şu an kış mevsiminde olmalarının onlar için bir nimet olduğunu ve şükretmek gerektiğini dile getirmektedir. Ancak bir sonraki durakları olan etrafı geniş arazilerle çevrili Vadi Kebîr’in suyu da tuzlu olmasına rağmen başka kuyu bulamamaları nedeniyle içimi zor olsa da mevcut suyu kullanmak zorunda kalmışlardır.57 Pek çoğu daha önce hiç deniz görmemiş olan yolcuları bünyesinde barındıran kafile denize ulaştığında hacılar büyük bir ferahlık hissine kavuşmuştur. Birçoğu abdest almak için aşağı doğru inmeye başlamış, tuz kayalıklarından bir miktar da tuz almayı ihmal etmemişlerdir.58 Trablus’a doğru yöneldiklerinde Ebû Sâlim, şeyhi Sidi Muhammed b. Mesâhi’e durumu bildiren manzum bir mektup yazar. Marakeş’ten hareket eden kervanla buluşup, çok da kalabalık ve güçlü olmayan bu kafile ile yola devam ederler. O geceyi Es-Sarman Zaviyesi’de geçirip sabahına Sidi Yahya el-Kemûdî’nin duasını almak için Garbiyye Zaviyesine ulaşırlar. Tekkeden ayrıldıktan sonra Cezayirli hacılarla karşılaşırlar. Bunların içinde Ayyâşî’nin çok saygı duyduğu isimler de vardır. Ayrıca Ebû Sâlim’in daha önceden tanıştığı, uzun süre Haremeyn’de ikamet eden, Vadi Riğ emirinin babası Şeyh İbrahim b. Celâb er-Rîğî’den hocası el-Kuşâşî’nin (h.1071) Medine’de, Sidi Muhammed el-Bâ’levî (h. 1071)ve Şeyh Ebu’l-Hasan et-Taberî’nin (h. 1070) de Mekke’de vefat ettiklerini öğrenir. Şeyhin dualarını alıp Trablus yoluna devam ederler.59 2. 3. Trablus’a Giriş ve el-Ayyâşî’nin Bakışı İle Trablus Eyaleti Ebû Sâlim’in de dâhil olduğu Mağrib kervanının uzun süre kalacağı ilk durak Trablus’tur. 17 Recep Çarşamba günü şehre vâsıl olurlar. Seyyahımız yüz ölçümünün küçük olduğunu söylediği şehre hayranlığını; “Hayırları bol, düşmana karşı kuvvetli, asil kahramanları olan, kusurları gözle görülemeyecek kadar az, güzel binaları ve ferah bahçeleri, yüksek surlar ile uyumlu binaları, geniş bahçeler, zekâsı, vicdanı ve misafirperverlikleri ile ön plana çıkmış, güzel sözden başka 57 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 128-129. 58 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 130. 59 Sidi Abdülhâfız el-Velî, Sidi Muhammed es-Sayd Cezayir kafilesindeki şeyhlerdendir. Onların Cerbe tarafında evleri ve akrabaları olduğu için o yöne doğru gitmektedirler. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 131- 134. 78 bir şey işitmediğimiz insanları ile etrafını denizin çevrelediği, biri deniz tarafında diğeri karaya dönük iki kapısı olan güzel bir şehirdir.” Sözlerinde dile getirmiştir. Kara tarafında yer alan kapısına yakın olan kalede kahramanlıklarıyla bilinen şehrin emirinin ikamet ettiğini özellikle belirtmiş, lakin adı veya rütbesi gibi konularda bilgi vermemiştir. Limanı sayesinde çok sayıda gemileri olan şehrin deniz savaşlarında aktif olduğu bilinen bir gerçektir. Az sayıda olsa da ticaret gemilerine de ev sahipliği yapmaktadır.60 Stratejik konumu ile ile Trablıs daima Osmanlı’nın Kuzey Afrika’daki en önemli kentlerinden olmuştur. Kervanların genellikle bir ay kaldığı şehir, Barka61’ya geçiş için bir hazırlık üssü vazifesi görmektedir. Hacılar, fiyatların uygun olması sebebiyle deve ve kırba gibi yol boyunca gerekli eşyalarını da buradan temin etmektedirler. Zira kış mevsiminde Mısır’a kadar üç ay sürecek uzun bir yolculuk onları beklemektedir.62 Trablus’ta develer Ayyâşî’nin alışkın olduğundan farklı amaçlar için de kullanılmaktadır. Örneğin; tarlalardaki ekim dikim işlerinde ve değirmenlerin döndürülmesinde bu hayvanlar çalıştırılmaktadır. Böylece daha güçlü hale gelen develer, büyük zorluklara ve şartlara da alışmış olurlar. Çölü geçecek olan bir yolcu için iyi bir deveye sahip olmak en önemli hazırlıktır. Öyle anlaşılmaktadır ki kafilenin buradaki develeri tercih etmelerinin sebeplerinden biri de bu özelliklere sahip olmalarıdır. Ayrıca hırsızlık ve dolandırıcılık olaylarının olmadığı, salgın hastalıkların nadiren uğradığı şehir hüccacın da en beğendiği yerlerden biri olmuştur. Deniz subaylarının savaşa gidişine tanık oldukları şehirde, hacıların, seyyahların ve diğer yolcu sayısının çok olmasına rağmen fiyatların beklenen kadar artmış olmaması da herkes için sevindirici unsurlar arasındadır. Çünkü Trablus, Nil çevresindeki köyler veya Mağrib’in sahil bölgesi ile kıyaslandığında nispeten pahalı 60 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 135. 61 Bugünkü bilinen ismi ile Sirenayka: Libya’nın doğusunda bulunan bir vilayet. Ayyâşî burayı daha çok çöl ve susuz bir yer olarak tanımladığı için, yolculuk öncesi hazırlık yapılması gerektiğini vurgulamıştır. 62 Eğer mevsim yaz ise şartlar daha da kolaylaşmakta ve yolculuk süresi iki aya kadar kısalmaktadır. elAyyâşî, a.g.e., C. I, s.135. 79 oluşu ile bilinmektedir.63 Trablus’a girdikleri gün Fas hac kafilesi de şehre ulaşmış ve iki Mağrib kervaı burada buluşmuştur. 2.3.1. Trablus Ziyaretgâhları ve Şeyhlerle Buluşması Şehirdeki âlimleri de ziyaret eden Ebû Sâlim öncelikle Sidi Muhammed b. Ahmed b. Müsâhil’in64 yanına gider. Zamanının büyük çoğunluğunu tedris ve kitap te’lifi ile geçiren şeyh, beldede fıkıhtaki otoritesi ile de tanınmış, ehl-i tarik bir kimsedir. Onunla olan sohbetinden uzunca bir şekilde bahseden Ebû Sâlim şeyhten etkilenmiş görünmektedir. Sidi Muhammed’in amcasının oğlu Sidi Şa’ban b. Müsâhil de nahiv ve tarih ilminde şehrin tanınmış simaları arasındadır. Şeyh ona Trablus’un Cerbe Valisi Turgut Paşa tarafından nasıl ele geçirildiğini ve yönetimini, Türklerin bölgeye gelişini ve Murat Paşa’nın faaliyetlerini, Yavuz Sultan Selim döneminde Tunus’ta yaşananları uzunca anlatır. Ebû Sâlim Trablus’un genç ve zeki müftüsü Sidi Muhammed el-Meknî ile de tanışmıştır. Babası da âlim olan müftünün evi adeta bir ilim merkezi gibidir. Şehirde hiç kimsenin sahip olmadığı nadir eserleri olan büyük bir kütüphaneye sahiptir. Ondan muhtasar-ı İbn Hâcib’i ödünç alan seyyahımız, kendi kitaplarından da ona ödünç vermiş ve hoş sohbetinden müstefid olduğu müftüye beyitler yazmıştır. Hitabeti güçlü olan Şeyh Muhammed, Ulu Cami’de dersler vermektedir. Fakat Ayyâşî bu derslere katılma imkânı bulamadığı için hayli üzgündür.65 Fas’ta bulunan ailesine, arkadaşlarına ve kardeşlerine yazdığı manzum risaleleri “Nefsetü’l-Mesdûr ile’l-İhvân ve’s-Sudûr başlığı altında bu bölümde sunmuştur. Onlara yaşadıklarından bahsetmiş ve bir takım nasihatlerde bulunmuştur. 66 2.3.2. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Trablus’tan Ayrılışı Şehirden ayrılacakları zaman kervanın başına gelen hırsızlık olayı her ne kadar üzücü olsa da hemen yakalanan suçluların cezalandırılması ile rahat bir nefes 63 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 135-136. 64 el-Merâkeşî, Muhammed Sağîr b. Muhammed, Safvetun men inteşera min Ahbâri sulehâi’lKarni’l-Hâdi A’şar, Fes,ty. s. 171 65 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 137-146. 66 Detaylı bilgi için bkz. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.147-157. Kardeşine yazdığı mektubun içeriğinden birinci bölümde bahsetmiştik. 80 almışlardır. Fakat bundan sonra onları güvenliği çok daha az olan kervanların yağmalandığı bir yolculuk beklemektedir. Bu yüzden hacılar geceler boyu uyumadan, patırtı gürültü çıkararak sabahlamaktadır.67 26 Recep Cumartesi’ye tesadüf eden gün hacılar Trablus’tan ayrılır. Bu aynı zamanda ordunun da cihad için bin kadar askerle şehirden ayrılarak gemilerle yola çıktığı güne denk gelmektedir. İnsanlar bu hadiseyi bir nevi şans olarak düşünmüş ve şükretmiştir.68 Trablus halkının hayvanlarını otlattığı, yaz-kış suyu olan Vadi er-Reml üzerinden yine aynı şekilde bir kısmı bereketli olan Vadi Müseyyed’e gelen kafile burada Harem-i Şerîf bevvâblarından69 Şerif Zeyd ile karşılaşırlar ve o da kafileye dâhil olur.70 Genellikle berberi kabilelerin oluşturduğu köylerden geçen hacılar artık sıradağların sona erdiği bölgeye gelmiştir. Yol boyunca şahit olduğu ilginç şeyleri aktarmayı ihmal etmeyen Ebû Sâlim,71 böylece bölgedeki farklı objelerden veya tarihi eserlerden haberdar olmamızı sağlar. Trablus Mısır yolu arasında yer alan geçmiş medeniyetlerin eserlerinin izini sürmemizi de kolaylaştırır. 2.3.3. Trablus- Mısır Arasında Yer Alan Ziyaretgâhlar Bölgenin en önemli ziyaretgâhlardan biri Sidi Ebu’l Abbas Ahmed b. Ahmed Zerrûk el-Burnusî el-Fâsî (h. 899)72 zaviyesi ve türbesidir. Şeyhin torunu Ebu’l-Abbas 67 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 177. 68 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.177. 69 Bevvâb: kapıcı, koruma görevlisi. 70 Ayyâşî sohbet ettiği şeriften birçok şey öğrenir. Küçüklüğünde yaptığı hac yolculuğunda bölgede yaşadıkları kerametler gibi, olayları “garîb” başlığı altında aktarmıştır. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 178- 179. 71 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s.183-186. Örneğin; Vadi Targolat yakınlarındaki kadim su çarklarından bahseder. Şehre suyu taşıyan kanalları olan bu çarklar aklın şaşacağı şekildeki tasarımı ile Ebû Sâlim’i oldukça etkilemiştir. Ayrıca tekkelerden kafileye hac için katılan şeyhleri, onlarla olan sohbetlerini ve kerameterini zikreder. Böylece uğradıkları beldelerdeki zaviyeler ve şeyhleri hakkında bilgi sahibi olurken, o dönemdeki etkilerine de tanık oluyoruz. 72 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.188. Derya Baş, “Zerrûk”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C. XXXXIV, s. 297. Şazeliyye ve Kadiriyye tairkatlarından silsileyi tamalayan şeyhin ekolu daha sonra Zerrûkiyye olarak anılmıştır. Ayyâşî’nin ziyaret ettiği zaviye ve şeyhin türbesi 25 Ağustos 2012’de Libya’da yaşanan olaylar esnasında tahrip edilmiş ve mezarı açılarak içindeki kalıntılar çalınmıştır. 81 ve Maliki fakihlerinden ve şeyhin müridi sayılan Ali b. Azâze’den zaviye ve Zerrûkiyye yolu hakkında bilgi alır.73 5 Şaban Pazar günü tekrar yola koyulan kafile İskenderiye’ye kadar başka bir yer olmadığı için Kasr- Ahmed’de konaklar. Deniz tarafında bulunan Sidi Ebî Şuayfe’nin kabrini ziyaret eden Ayyâşî, türbede Sidi Ebû Türkiyye ( تركیة‘(yi bulur. Şeyh onu sahilde yer alan, insanlar tarafından bilinmeyen, salih zâtların ibadet ettiği mağaralara götürür. O günlerde Cezayir’de bulunan Sidi Ferac tarafından belirlenen mekânda, Allah’ı tesbih ettiğini ve ona ibadet duygusundan başka bir şey hissetmediğini söylemiştir.74 2.3.3.1. Câbiye’de Konaklama Trablus-Mısır arasındaki yolda oldukça yoğun bir anlatım gerçekleştiren Ebû Sâlim ekseriyetle tatlı su kaynaklarından, yiyecek veya binek hayvanı ihtiyacını karşıladıkları menzillerden bahsederek75 Câbiye’ye76 kadar gelmiştir. Görünen o ki şehri çok beğenmiştir. Tarihi binaları ve bezemeleri, etrafı taşlarla örülmüş tatlı su kuyuları ve pınarları, mescidleri ile oldukça düzenli yapıya sahip bir şehirdir. Sahabe kabirleri ve Sahnun’un otuz yıl ders verdiği mescitte yine bu şehirdedir.77 Kahire’ye doğru yol alan kervanın uğradığı köyler artık Mağrib bölgesinden farklı özellikler taşımaya başlamıştır. Bu durumun baş aktörü de Nil Nehri’nin taşıdığı berekettir. Fakat Kahire’de veba salgını olduğuna dair haberlerden dolayı tedirgin olan hacılar Mansuriyye köyüne ulaşır ulaşmaz hızlıca halka karışarak, şehirdeki durumu 73 Daha detaylı bilgi için bkz. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.188-193. Şeyhin kerametleri, vazifeleri ve diğer ilişkileri, silsilesinin devamı gibi konulara yer vermiş, ayrıca bölgede yaşanan sosyal hayatın ipuçlarını göstermiştir. Örneğin; Hacılar arasında, her kim bu zaviyeyi ve şeyhin türbesini ziyaret ederse, yolculuğu boyunca dönünceye kadar koruma altına alınmış olur. Gibi şâyiâlar yayılır. Hüccac kendisini onun duasına mazhar olmuş saymaktadır. el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 193. 74 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 194. 75 Birçok konaklama mekânından ve özelliklerinden bahseder. Bölge tarihi hakkında çalışanlar için yol gösterici olabilecek nitelikte bilgiler verir; Köylerde yaşanan hadiseler, Hristiyanlar ve manastırları, suyolları ve susuz geçilen bölgeler gibi. Fakat biz bunların hepsini zikretmeyeceğiz. Önemli gördüğümüz noktalara değinmekle iktifa edeceğiz. 76 Hz. Ömer döneminde fethedilen Dımeşk bölgesinde yer alan şehirlerdendir. Hz. Ömer’in Kudüs’ü teslim almak için buraya geldiği ardından Kudüs’e hareket ettiği bilinmektedir. 77 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 199. 82 araştırmaya koyulurlar. Kendilerine ulaşan haberlerin gerçeği yansıtmadığını öğrendiklerinde ise rahat bir nefes almışlardır.78 2.3.3.2. Enbâbe’de Konaklama Ramazan ayının sonlarında (Ebû Sâlim 25 Ramazan olarak kaydetmiştir.) Kahire yakınlarındaki Enbâbe’ye geldiklerinde Zerrûkiyye Zaviyesi’nden ayrılmalarının üstünden yaklaşık elli gün geçmiş ve hacılar bunun büyük çoğunluğunu yürüyerek gelmişlerdir.79 Yine de geldikleri mesafe düşünüldüğünde, kervan hızlı davranmış ve daha önceki maşrık seyahatlerinde iki aydan fazla süren yolculuk bu defa elli güne kadar düşmüştür. Ebû Sâlim’e göre en önemli etkenler; hava şartlarının önceki seferlerde olduğundan daha iyi olması, hayvanlarını daha düzenli besleme imkânı bulmaları ve Allah’ın yardımına nail olmalarıdır. Nil kenarında yer alan Enbâbe çarşıları, mescidleri, binaları, suyu ve meyveleri ile bereketli ve nezih bir yerdir. Hacılar yolculukları boyunca o güne kadar görmedikleri rahatlığı ve bolluğu şehirde buldukları için, şehre girmekte aceleci davranmışlar, bol bol alışveriş yaparak ihtiyaçlarını karşılamışlardır.80 2. 4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Kahire’ye Gelişi ve Şehirde İkameti Kuzey Afrika Müslümanlarının hac kafilesi her yıl kara veya deniz yoluyla önce Mısır’a ardından da Haremeyn’e ulaşmıştır. Fas’tan Hicaz’a uzanan güzergâhta yer alan Mısır’a kara yoluyla gelenler urban, deniz yoluyla gelenler ise korsan tehlikesiyle karşı karşıya kalmışlardır.81 Her yıl Mağrib’ten ve Afrika’nın diğer bölglerinden 78 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 219-224. Hacılar Enbâbe’ye geldiklerinde daha önce yola çıkan Mağrib kafilesi ile de karşılaşırlar ve onlara da durumu sorduklarında; Mısır’ın küçük bir kısmında salgın olduğunu ve halkın çok fazla bu durumdan etkilenmediğini tetkik etmiş olurlar. Böylece “Hasbünallah” diyerek kervan Mısır’a girer. 79 Ayyâşî kırkbeş gün boyunca yürüdüklerini kaydetmiştir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 220. 80 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 220 Mağrib hacılarının Mısır’a gelişi Ramazan ayının ikinci yarısına tekabül etmektedir. Kahire’ye ulaşan hacı adaylarının öncelikli meseleleri şehirde herhangi bir salgın hastalık yaşanıp yaşanmadığını kontrol etmek olmuştur. Yunan Lebîb Rezzak Muhammed Müzeyyen, Tarihu el-Alâkatü’l-Mısriyye ve’lMağribiyye, Kahire, 1990, s. 42. 81 Evliya Çelebi Mağrib kafilesinin karşılaştığı bu tehlikeleri mallarının çok olmasına bağlamış ve şöyle demiştir: “ Zîrâ cemî’i Urbân-ı uryân ‘Mağribî’de çok tibir ve bî-kıyâs mal vardır” deyü Urbân yolların beklerler.” Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, YKY, İstanbul, 2005, s. 414. Nitekim Ayyâşî’nin anlatımlarına baktığımızda da maddi sıkıntılardan bahsetmediğini hatta uğradıkları şehirlerde sık sık kervanın ihtiyaçları için alışveriş yaptıklarını görürüz. 83 Mısır’a gelen otuz bin kadar hacı Emîrü’l-Haccın komutasında hareket etmiş ve sorunların çözümünde, yönlendirmede, kervanın korunmasında onunla birlikte hareket etmişlerdir.82 Kuzey Afrika’dan gelen hacılar Mısır üzerinden Haremeyn’e geçiş yaptıkları için Osmanlı belgelerinde Fas’tan gelen hacılar hakkında bilgi bulmak da zorlaşmıştır. İstanbul yerine Kahire’den geçen kervanların sorunları Divân-ı Hümayûn’a çok az geldiği için Osmanlı arşiv belgelerinde de oldukça az yer verilmiştir.83 Mısırlı tarihçilere göre Mısır’da iki grup vardır; mazlumlar ve zalimler. Rab olduğunu ilan eden Firavun84 ile oğulları öldürülen85 mazlum İsrailoğulları’ndan beri devam edegelen durum ülkede bu şekildedir ve hala da değişmemiştir.86 Mısır’da yaşananlar, doğuda ve batıda yaşananlara benzemekle birlikte burada bazı olağanüstü hadiseler tarih boyunca vakâi âdiyeden sayılmaktadır. Konu hakkında Ebû Sâlim’in tespiti oldukça dikkat çekicidir. “Bilinen bir şey varsa onun da; ‘Tüccar, ilim ehli, 82 Özen Tok, “Osmanlı Döneminde Mağrib Hacıları ve Mısır Hac Kafilesi,” Proceedings of the International Congress on The Maghreb and the Western Mediterranean in the Ottoman Era, Rabat, 2009, s. 153. Kahire’den ve Şam’dan başlayan hac yolculuğunda kervanları koruyan karakollar sistemini iyileştirmek ve gerekli su noktalarını sağlamak konusunda Osmanlı makamları sürekli bir çaba göstermişlerdir. Kahire ve Şam Vilayetlerinin belli başlı sorumluluklarından olan bu örgütlenme sayesinde, kervanların güvenliği artırılmaya çalışılmıştır. Her yıl Mağrib’ten ve Afrika içlerinden gelen 30.000-40.000 hacı adayını toparlayan Mısır’da, ülkenin en üst yetkililerinden biri olan hac emirinin kumandasındaki kervanın finansmanı eyalet bütçesinin temel kalemlerinden birini teşkil etmiştir. Bu denli kalabalık insan kitlelerinin pek konuksever sayılamayacak bölgelerde yolculuk etmesinin getirdiği kaçınılmaz güçlükler dışında, alınan tüm önlemlere karşın kervanlar sık sık Bedevi aşiretlerinin çapulculuğuna maruz kaldılar. André Raymond, a.g.e., s. 21-22. 83 Suraiya Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul, 1995, s. 158. Mağrib hacıları konusunda detaylı bilgiyi yine seyahatnamelerden bulmak mümkündür. Ayyâşî’den yaklaşık on yıl sonra gerçekleştirdiği hac yolculuğunda Der beyân-ı ahvâl-i huccâc-ı kavm-i Meğâribe başlığı altında önemli bilgiler veren Evliyâ Çelebi, onların gündüz sıcağında dahî hareket halinde olduklarını, güvenlik çember içinde basiretli bir hareketle tehlikelere karşı koymak için güvenlik çemberi oluşturduklarını şu sözlerle aktarmıştır: “On binden mütecâviz Mağrib huccâcının başka serdârları Abbâsî alemlerin kaldırup pür-silâh ateşfeânlık ederek cânibi Mısır’a müteveccih oldular. Ammâ garâbet budur kim ol şiddet-i hârda tâ vakt-i gurûbâ dek kat-ı Menâzil edüp vakt-i gurûb ki oldu cümle hayme vü hargâh bâr u büngâhların kurup cümle malların ortada bir yere yığup etrafına sıbyan u nisvânların dahi etrâfına bağl (u) hussânların dahi etrafına cemel heccânların çökürüp cümle hayvânâtlarına alîklerin verüp cümle sağîr ü kebîr Mağribî huccâcı emvâl ü erzkların îh3ata edüp el ele kol kola pür âteş tâ sabâha dek bîdâr olup nevbet beklerler.” Evliyâ Çelebi, a.g.e, s. 414. 84 Naziat 24 85 Kasas 4. 86 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 221. Ebû Sâlim, bütün bu yaşananlardan salihlerin ders aldığını ve nefs terbiyesi ile hubb-u riyaset duygularını yok ettikleirni düşünmek istese de yaptığı araştırma neticesinde durumun pek de böyle olmadığını gözlemlemiştir. Ayyâşî’ye göre Mısır tarihi yöneticilerinin zulmü, tüccarların aldatmaları, çalışanların tuzakları, yalacıların sözleri ile doludur. 84 dilenci, mürid, mürşid herkes gündüz vaktinde bellidir. Fakat gece olduğunda hepsi birbirine geçmiştir.” sözleriyle Mısır halkının durumunun girift bir hali olduğunu anlatır. İbn Haldun’un Mısır hakkındaki görüşleriyle de bahsettiği durumu desteklemeyi ihmal etmez. Çarşılarda, pazarlarda hiçbir şekilde hareket etmeyen, yolları kapatan ilginç insanlardan ve kalabalığın boğuculuğu anlatır. Mısır’da acaib başlığı altında zikrettiği en dikkat çekici olaylardan biri de, binicilerin develere aşırı yüklenmeleri, her işte onları acımasızca kullanmaları olmuştur. Gördüğü manzara karşısında Ayyâşî; “Allah onların kalplerinden merhameti söküp almıştır.” İfadelerini kullanmaktan kendini alamaz.87 Ahmed b. Tolun Camii Ebû Sâlim’in Kahire’de en çok beğendiği yapılardan biri olmuştur. Şehrin en eski eserlerinden olan camiyi Mescid-i Haram’a benzetmiştir. Musa as.’ın Rabbi tarafından kurtarıldığı yer olarak da halk arasında bu mekânın tarif edildiğini belirtmiş ve kıblesini rüyada Hz. Peygamberin belirlediği kutsal bir mekân olarak tasvir etmiştir.88 Birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan, Nil’in de bereketiyle tarih boyunca en önemli tarım ve ticaret merkezlerinin üssü haline gelen Mısır, Amr b. As’ın komutasındaki ordunun fethi ile İslamlaşma sürecine girmiş, Fustat şehrinin kurulması ve gelişimi ile de İslam tarihinin önemli merkezlerinden sayılmıştır. Zamanla ilmî bir merkez halini de alan Kahire, Ezher’in kuruluşu ile bu alanda çok daha önemli bir konuma kavuşmuş ve Osmanlı Devleti’nin bölgeye hâkim süreçte de bu özelliğini korumuştur. Ayyâşî’nin Kahire’de karşılaştığı ilk problem, ikamet edecek yer bulmak konusunda karşılaştığı güçlükler olmuştur. Ezher’deki ders halkalarına katılmak için civarda ev arayan seyyahımız bu amacına ulaşamamış, Ezher’e oldukça uzak olan Bedbekiyye denilen yerde birçok kişinin bir arada kaldığı geniş bir ev kiralamak zorunda kalmıştır. Eşyalarını daha önce emanet bıraktığı yerden almış ve dairesine yerleşmiştir. 87 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 224. 88 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 263 85 Kahire’ye yaklaştıklarında haber aldıkları veba salgının da anlatıldığı gibi ciddi boyutta olmadığını müşahede etmiş ve böylece rahatlamıştır. Fakat halktan işittiği kadarıyla daha önceki yıllarda şehirde yaşanan salgında günde bin kişinin öldüğü zamanlar olmuştur.89 2.4.1. Kahire İlim Meclislerinden İstifadesi Kahire’ye geldiğinde karşılaştığı sorunları aşan Ayyâşî artık temel meselesine yönelebilecektir. Onun Mısır’a gelmedeki amacı, daha önce de belirttiğimiz gibi, bölgenin ilim havzasından faydalanmak ve ilmî birikimini artırmak, kendisi ve yakın çevresi için icazetnameler talep etmektir. Soluğu Ezher ve civarında alan Ebû Sâlim vaktinin büyük çoğunluğunu burada geçirmiştir. Böylece ulema ile sürekli irtibatta olmuş, dersler dışında da onlarla sohbet etme imkânına kavuşmuştur. Kahire’deki ilk gününde Şeyh Abdülcevâd et-Tûrûnî ve İbrâhim el-Meymûnî ile hasbihal etmiş, ertesi gün İbrahim el-Lekânî’nin meclisine dâhil olmuştur.90 Onun ilmî ve ahlaki konumundan övgüyle bahsettiği meşhur Kârî Şeyh Sultan b. Sellâme elMısrî’yi (h. 1075)91 ziyaret etmiş, aynı gün öğleden sonra Musa el-Kalyûbî’nin dersine katılmıştır.92 Hocası İsâ es-Seâlebî’ye de Şihâbüddîn el-Hafacî’nin meclisine katılmak konusundaki tereddütlerini iletmiş, şeyhi onu Kahire konusunda uyarmış ve nasıl davranması gerektiğini öğretmiştir.93 Şeyhi İbrahim el-Meymûni’yi ziyareti ise Ebû Sâlim açısından başka bir anlam içermektedir. Kalabalık bir grup olmalarına, Mısırlıların da âdeti olmamasına rağmen şeyh onlara yemek ve kahve ikram etmiştir.94 Kahve ikramı yapıldığında konu 89 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 227. Ortaçağ’ın en büyük salgın hastalığı vebadır. Bu hastalıktan milyonlarca insanın vefat ettiği, şehirlerde ve köylerde hayatın durma noktasına geldiği bilinmektedir. Ebû Sâlim’in de defalarca araştırma yapması, son derece tedbirli ve temkinli davranması bu noktada anlaşılır olmaktadır. Fakat yine de kendisi bir veba salgınında hayatını kaybetmiştir. Önceki yıllarda yaşanan veba salgınlarında günde bin kişinin öldüğü haberi muhtemelen sayının çokluğunu belirtmek için kullanılmış bir mübalağa ifadesidir. 90 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 228. 91 Safve s. 257. 92 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 230. 93 Kahire’nin en meşhur ilim adamlarından biri de Şihaâbüddîn el-Hafacî’dir. Ancak mezhepleri farklı olduğu için Ebû Sâlim onun derslerine katılma noktasında tereddüt etmiş görünmektedir. 94 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 236. Mısır halkı bayramlaşamalarda Ayyâşî’nin; içecek mi yoksa ilaç mı sihir mi ne olduğunu bilmiyorum dediği kahve ikram etmektedir. Çünkü bu içecek Mağrib bölgesinde bilinmeyen bir şeydir. Ebû S3alim ve arkadaşlarının Mısır’da karşılaştıkları bu içeceğin helal olup olmadığı ulema tarafından uzun müddet tartışılmış ve âlimler bu konuda ikiye bölünmüşlerdir. Çünkü 86 hakkında görüşleri tartışan şeyhimiz; İbrahim el-Kûrânî’nin, Safiyyüddîn el-Kûşâşî’ye dayandırdığı görüşünü nakletmiş ve bu içeceğin doğu halkına Allah’ın bir ikramı olduğunu söylediğini zikretmiştir.95 Ebû Sâlim, Şeyh İbrahim el-Meymûnî’ye Abbasi hilafetinin Mısır’da ne zaman sona erdiğine dair sorusuna aldığı cevap hayli ilginçtir. Zira hocasına göre; Sultan Selim Mısır’ı aldığı zaman halife sülalesini katletmiş, ulemadan ve salihlerden bir kısmı da aynı zulme maruz kalmıştır. Şeyh Abdülvehhâb eş-Şârânî96 de durumu anlatırken; “Sultan Selim Mısır’a geldiğinde meczuplar ve hal ehlini katletmiştir.” ifadelerini kullanmış, yaşanan hadisenin de vukuundan önce Ahzab Sûresi 38. Ayette97 haber verildiğini söylemiş98 ve olayın bağlantısını dini bir şekle büründürmüştür. Hasan eş-Şebramellisî’nin sohbet meclisine katılan Ayyâşî onunla Nur-i Muhammedî üzerine uzun bir sohbete dalar. Şeyhin görüşlerine oldukça güvendiğini gösteren Ayyâşî hocasını ve talebelerini Mısır’daki diğer emsallerinden üstün ve ayrı bir konumda değerlendirmiştir.99 Bütün bu zikrettiklerimiz dışında Ayyâşî Kahire’de yaşayan daha birçok âlimin dersine katılmış, mevcut bilgilerini bu ders ortamlarında tartışmış veya onlardan yeni bilgiler öğrenmiştir. Celâlüddîn es- Suyûtî’nin kaleme aldığı eseri; Husnu’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısra ve’l-Kâhira adlı eseri de Mısır tarihi ve tabakâtı açısından o güne kadar benzeri yazılmamış nitelikte bir eser kabul edilmektedir ve Ayyâşî Mısır’da bulunduğu süre zarfında eserden oldukça faydalanmıştır.100 keyf verci bir madde olması ve beyni uyararak uzun süre çalışmasını sağlaması gibi farklı etkileri mevcuttur. Ayyâşî bu etkiler ve mezheplerin görüşlerini tartışmıştır. 95 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s..238-240 Uzun süre uyanık kalarak çalışmayı sağlayan bu madde, sûfiler arasında Sidi Ali b. Ömer eş-Şâzelî elYemenî vasıtası ile yayılmıştır. Yemen’den geldiği bilinen kahve Mekke’den Mısır’a oradan Konstantiniyye’ye kadar tüccarlar vasıtasıyla taşınmakta olup, fiyatları da bölgelere göre artış göstermektedir. Ebû Sâlim’in kahveden ve onun etrafında oluşan kültürden oldukça etkilendiğini söyleyebiliriz. Zira fukahadan sûfîlere kadar konu hakkında görüş beyan eden hemen herkesin fikirlerine yer vermiş ve detaylı bir araştırma yapmıştır. Hatta onunla ilgili ulemanın yazdığı Remel ve Tavîl bahrindeki beyitlere –soru cevap şeklindeki- dahi yer vermiştir 96 Ebû Sâlim şeyhin Vakıhı’l-Envar adlı eserinde yaşanan katliamdan sonra sağ kalan salihleri ve alimleri zikrettiğini söylemiştir. 97 Ahzab 38: “Allah’ın emri, kesinleşmiş bir hükümdür. ۙ َمقْدُو ًرا ْمُر ّٰဃِ قَدَ ًرا “َو َكا َن اَ 98 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 250. 99 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 256. 100 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 223-224. 87 Ramazan ayının yirmi dokuzuncu günü Kahire şeyhleri ders halkalarını hitama erdirmişlerdir. Ebû Sâlim’de hocası Abdüsselâm el-Lekânî’nin sabah namazı sonrası yapılan hâtimesine katılmış, icrâ edilen merasimden oldukça etkilenmiştir. Müderrislerin en iyi öğrencilerinin ve kardeşlerinin dâhil olduğu mecliste hocanın sözü bitince Kârîler yedi kıraat üzere Kur’ân-ı Kerîm’den ayetleri okumuşlar, Hz. Peygamberi öven neşideler ve kasidelerle devam etmişler nihayet dersi veren hocaya dualarla tamamlanmıştır. Ardından Allah-u Teâla’ya hamdü senalar, resulüne, âline ve ashabına salavatlar, ona tabi olanlara, mezhep imamlarına fasih ve bedî bir şeklide yapılan dualar ile nihayete eren programı Ebû Sâlim geniş bir şekilde anlatmıştır. Meclis dağılmadan önce herkes hocalarla musafahalaşmış, birbirlerine dua etmeyi de ihmal etmemişlerdir. Ramazan Bayramı’nı Mısır’da karşılayan hacılar namazı da Ezher Camii’nde eda etmişlerdir. Hutbede hatip özellikle fıtır sadakası ve faziletlerinden bahsetmiş ve bayramda yapılacak güzel işleri anlatmıştır. Hocaları ile bayramlaşmayı ihmal etmeyen Ebû Sâlim halkın dağılmasının ardından Şeyh Sultan ve Şeyh Abdüsselâm ve öğrencileri ile mescitte bayramlaşma imkânı elde etmiştir.101 2.4.2. Mısır’daki Türbe ve Kabirleri Ziyareti Ramazan ayının son gününü türbe ziyaretlerine ayıran Ebû Sâlim Mâlikî mezhebi fakihlerinden Şeyh Ziyâüddîn Halil b. İshak el-Cündî (h. 776), Abdullah elMenûfî (h. 749) ve amcasının oğlu olan Sidi Muhammed b. Abdülcebbâr’ın kabirlerinde dua ve tâ’zimde bulunmuştur. Mücavirlerin ve salih kimselerin mezarlarını da ziyaretin ardından Melikü’l-Azîm olarak bahsettiği Sultan Kayıtbay türbesine giderek dua etmiştir. Kabrin yanı başında bulunan taşın Hz. Peygamberin nakş-ı kademi olduğunu, sultanın değerli taşlarla süslü bu ayak izinin teberrüken mezarına koyulmasını istediğini öğrenmiştir. Ne sultanın ne de insanların bu taşa ibadet ettiklerine şahit olmadığını da özellikle dile getirmiştir. Türbeye girişte ikram edilen gül suyunu almışlar, ellerine ve yüzlerine sürmüşlerdir. Fakat Ayyâşî Arefe günü gerçekleştirdiği bu ziyaretten, havanın çok sıcak olması ve bölgedeki kadınların 101 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 236. 88 adetleri olduğu üzere buraya gelerek, izdihama neden oldukları gerekçesiyle memnun ayrılmamıştır.102 Mahmilin şehirden uğurlandığı gün, meydanın boşalması ile birlikte Kahire’de medfun olan ehl-i beyt mensupları ve Muhammed b. İdris eş-Şâfiî gibi âlimlerin kabir ve türbelerini de ziyaret etmiş, onlardan teberrük ettiğini belirtmiştir.103 2.4.3. Mısır Surresinin Kahire’den Ayrılışına Tanıklık Etmesi Şevval ayının ortalarına doğru Kahire’den hareket edecek hacılar için hazırlanan mahmilin şehirden yollanışı esnasında yapılan tören Ebû Sâlim’in hayran olduğu ve önemli gördüğü hadiseler arasındadır. Şehrin valisi, diğer yöneticiler ve kadıların da hazır bulunduğu törende Kâbe’nin örtüsüne sarılı emanetler ve sancağın uğurlandığı kale kapsında hazır bulunan eşraf ve halkın coşkusuna tanık olmuştur.104 21 Şevval günü ise Mahml-i Kebîr’in Kahire’den çıkışı için öncekine nazaran çok daha kalabalık ve büyük bir tören düzenlenmiştir. Şehrin her tarafını dolaşan mahmil, paşanın ve tarikat şeyhlerinin de vazifelerini yerine getirmesi ile birlikte emîrü’l haccın gözetiminde Kahire’den ayrılmış ve sultana da bilgi vermek amacıyla haberciler İstanbul’a doğru yola koyulmuştur.105 102 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 234-235. 103 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 263. 104 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 260-261. Osmanlılar kendilerinden önceki Müslüman devletler gibi kutsal mekanlara yardım göndermeyi kendilerine mukaddes bir vazife edinmişler ve Haremeyn’e surre gönderme geleneğini Osmanlı’nın Hicaz’dan ayrılışına kadar devam ettirmişlerdir. Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyet Tarihine Genel Bakış, İstabul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., İstanbul, 1977, s. 2. 105 19. Yüzyılda Kahire’ye hacıların gelişine tanıklık eden seyyah Gérard de Nerval: “Sabahleyin başlayan, ama akşama kadar sürmesi gereken hacıların kente girişini görmeye gitmek söz konusuydu şimdi. Kahire’nin nüfusunu şişirmek için ansızın gelen otuz bin kadar insan az buz şey değildi: nitekim Müslüman mahallesinin sokakları kalabalıktan geçilmiyordu. Ama Bab el-Fûtuh’a yani Zafer Kapısı’na ulaşmayı becerdik sonunda. Oraya ulaştıran büyük sokakta, askeri birliklerin düzene soktuğu seyirciler yer almıştı. Çeşitli milletlerin ve mezheplerin, silah armaları ve bayraklarla birbirinden ayırt edildiği kafilenin yürüyüşüne borular, ziller ve tefler eşlik ediyordu. …bedevilerin uzun namlulu tüfekleriyle üzerine binmiş oldukları ve uzun diziler oluşturan develer yeknesak bir hareketle birbirini izliyordu ve biz, dünyada benzeri olmayan bir manzaranın tümünü kent dışına çıkınca görebildik. ..Doğrusu, Tunusluların, Trablusgarplıların, Faslıların ve de Cezayirli yurttaşlarımızın oluşturduğu büyük kalabalık kadar sakallı, karmaşık saçlı ve yabani bir şey göremezdi insan. 1814’te Kazakların Paris’e gelmeleri bile bunun yanında solda sıfır kalırdı. Aşk ilahilerini Allah adını da zikrederek büyük coşku içinde bağırarak söyleyen en kalabalık derviş topluluğu da onların arasında yer alıyordu.” sözleri ile hacıların şehre gelişini bütün ihtişamı ile gözler önüne sermiştir. Mahmil’in şehirden ayrılışı ile ilgili olarak da; “İkindiye doğru, kaleden atılan toplar, alkışlar ve boru sesleri, Muhammet’in yaldızlı elbisesinin içinde bulunduğu, bir tür kutsal sandık olan Mahmil’in kente yaklaştığını belirtiyordu. 89 Mahmilin Mekke’ye uğurlanmasının ardından Ebû Sâlim ve hac kafilesi de yeniden yolculuk hazırlıklarına başlamıştır. 27 Şevval Perşembe günü hacılar Haremeyn’e yoluna çıkmışlardır.106 Ayyâşî’nin eserinin buraya kadar olan kısmında bir takım özellikleri dikkat çekicidir. Başlangıçta da belirttiğimiz gibi o eserini Dîvânü’l-İlim olarak tanımlamış ve bu minvalde hareket etmeye çalışmıştır. Yolculuğu müddetince uğradığı bölgelerdeki âlimleri ve şeyhleri ziyaret etmiş, sohbetlerinde ve derslerinde hazır bulunmuş, onların ilmî birikiminden istifade etmeye büyük bir özen göstermiştir. Özellikle Mısır’da kaldığı süre zarfında kendini tamamen bu işe adamış gibidir. Hemen her ilim meclisinde bulunmuş, tartışma, müzakere ve münazaralara dâhil olmuştur. O günün meseleleri üzerine düşüncelerini ve dinlediği dersleri aktarmış, belli konularda neticelere ulaşmaya çalışmıştır. Mezhep ve tarikat ayrımı gözetmemiş, her kesimden ulema ile irtibat kumuştur. Kervanın en güzel bölümü, en göz kamaştırıcı süvariler, en coşkulu dervişler, yeşil giysili din adamları İslam’ın bu hazinesinin etrafını çevirmişlerdi. Art arda yürüyen yedi ya da sekiz hecin devesi, tüyler takılmış ve süslenmiş başları, koşumlar ve sırtlarına örtülmüş parlak kilimler, bu donanımlar altında öylesine tanınmaz hale gelmişlerdi ki, onları üzerinde periler bulunan semenderlere ya da ejderhalara benzetebilirdi insan…” ifadelerinde olduğu gibi canlı bir tasvir yapmış ve Kahire sürresinin coşkusuna dikkat çekmiştir. Gérard de Nerval, Doğuda Seyahat, çev. Selahattin Hilav, YKY., İstanbul, 2004, s.224-226. Mısır mahmili hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Münir Atalar, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1991, s. 217-218. 106 el- Ayyâşî, ag.e., C. I, s. 269. İslam dünyasının her dönemde dikkat çeken, kutsal hac organizasyonu hiç şüphesiz yabancı seyyahları da celbetmiştir. Onlar açısından oldukça ilginç görülen hac sürreleri hakkında Şam ve Kahire’de bulundukları süre zarfında mutlaka bilgi vermişlerdir. Bunlardan biri de Şam Surresine tanıklık eden Charles M. Doughty izlenimlerini şu şekilde aktarmıştır: “kalktığımızda henüz şafak sökmemişti. Güneş doğduğunda çadırlar söküldü. Develer hazırlanmak üzere grupların yanına götürüldüler ve yüklerinin yanında durdular. O yılki hac dönemini açacak top atışını işitmek için bekledik. Top atışını işittiğimizde saat ona geliyordu. Sonra herhangi bir karışıklık olmaksızın tahtırevanlar ansızın kaldırıldı, diz çökmüş develerin üzerine yerleştirilerek bağlandı ve hepsi kervan ülkelerinde doğmuş olan binlerce binici sessizce hayvanların sırtına tırmandı. Bütün develer doğrulduğunda sürücüler ayakta kaldılar, ya da son ana kadar topularının üzerinde çömelerek oturdular. Öteki kamp ve çadır hizmetkârlarıyla birlikte, yorgunluktan tükenseler de üç yüz fersahı çıplak ayakla yürümek ve kutsal yerlerden dönerken de aynı mesafeyi yıpranmış ayaklarıyla katetmek zorundaydılar. Az sonra ateşlenen ikinci topla birlikte paşanın Tahtırevanı yola koyuluyor ve kervan onun peşi sıra hareket ediyor. Bunu izleyen onbeş ya da yirmi dakika içinde geride kalan bizler uzun konvoyun yola dizilmesini beklemek için duraklamak zorunda kalıyoruz. Sonra develerimizi sürüyoruz ve büyük hac başlıyor.” C. M. Doughty, Travels in Arabia Deserta, Londra, 1921. s. 6-8. 90 Mısır’da medfun olan başta ehl-i beyt olmak üzere, salihlerin, evliyaların ve sultanların kabirlerini ve türbelerini mutlaka ziyaret etmiş, onlara duada bulunmuştur. Buralarda şahit olduğu acaib olayları anlatmış, kültürel ve yerel yaşantı hakkına bilgi sahibi olmamıza yardımcı olmuştur. Özellikle Trablus ve Mısır’daki ikameti müddetince bölge halkı ve yaşantısını çok net bir şekilde aktarmaya özen göstermiştir. Siyasi olaylara mümkün mertebe değinmediğini gözlemlediğimiz Ebû Sâlim’in belli konularda ise sarahaten veya üstü kapalı bir şekilde yer verdiğine şahit olmaktayız. Örneğin Mısır’ın Osmanlı Devleti tarafından fethi hususunda verdiği bilgiler oldukça dikkat çekicidir. Fakat uğradığı şehirlerdeki valilerin veya üst düzey yöneticilerin ismini neredeyse hiç zikretmemiştir. Oysa hocalarından bahsederken onların tanıştığı akrabaları varsa onları dahi anlatmayı kendine vazife edinmiştir. Ayyâşî’nin ilmi hayatına en büyük katkıyı sunan Mısır olduğu için bu tür faaliyetlerine yer vermiş, şehrin yapısı vs. gibi konular şeyhlerin ve ders halkalarının gölgesinde kalmıştır. Detaylı bir şekilde anlattığı kültürel hadiselerin başında surrenin şehirden ayrılışı esnasında gerçekleşen tören olmuştur. Yine hayatında önemli bir yer kapladığı için Mısır halkı hakkında; zeki ve çalışkan olmaları fakat bunu faydalı işlerde kullanmamaları gibi eleştiriler de yapmıştır. Her gün için ayrı ayrı bir tarihlendirme yapmayan Ebû Sâlim daha çok şehirlere veya köylere girdikleri veya oradan ayrıldıkları tarihi kaydetmekle yetinmiştir. Mutasavvıf kimliğini de ortaya koyan seyyahımız yol boyunca her türlü meşakkate sabretmiş, iklim veya bölge şartlarından kaynaklı problemlere katlanmış ve bunlardan şikâyet etmemiş, Allah’ın yardımı ile aşılacağını her fırsatta dile getirmiştir. Açlık, susuzluk, aşırı sıcak veya soğuk, salgın hastalık gibi çeşitli sorunlarla karşılaşsalar dahi her daim hamd ve şükür halinde bulunmuştur. Ayyâşî’nin en çok hamd ettiği durumlardan birisi de kafile de taşradan gelen kimselerin sayısının az olmasıdır. Çünkü onlar yüksek sesle konuşan, birbirleri ile sürekli bir tartışma halinde olan veya kavga çıkaran kimseler olarak bilinmektedir. Ve bu durum özellikle hac yolculuklarında oldukça can sıkıcı hale gelebilmektedir. Ki 91 Mısır halkı az sayıdaki bu taşralı insanlara oldukça müsamahalı davranmış, isteklerini yerine getirmiş ve yaptıkları taşkınlıklarda onlar Mağribli diyerek hoşgörülü ve sabırlı davranmışlardır.107 2.4.4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Kahire’den Ayrılışı Ebû Sâlim eserin genel akışından farklı olarak; Mısır’dan çıkışından Haremeyn’e kadar olan yolculuğunun menzillerini belirlemek için Şeyh Muhammed el-Bekrî’nin risalesinden faydalanmış, sonrasında ise el-Bekrî’nin bahsettiği yerler ile o günkü konaklama mekânlarının değişmiş, yolların ve güzergâhların farklı alanlara kaymış olduğunu fark ederek, bu arzusunu bir kenara bırakmış,108 sadece şeyhin risalesinde yer alan bilgilere ek yapmakla yetinmiştir.109 Hac için bir ay gibi kısa bir zaman kaldığında Ebû Sâlim’in de dâhil olduğu kafile Şevval ayının 27. Günü Mısır’dan hareket etmiş, Mekke’ye doğru yola koyulmuştur. Mısır’ın hacılarla daha da bereketlenen ortamında en büyük pay sahibi hiç şüphesiz Nil Nehri ve onun sağladığı berekettir. Nehir kenarında yer alan küçük kasırlar, satıcılar, bağ ve bostanlar Mısır’ın özellikle de Kahire ve köylerinin en büyük zenginliğidir. Mağribli hacıların büyük çoğunluğu hac emirleri ile birlikte elKarafetü’s Suğrâ110 cihetinden Kahire’den ayrılmaya başlarlamışlar, işlerini tamamlamaya çalışan Ayyâşî gecikmiş ve Babü’n-Nâsır kapısından şehirden ayrılmıştır.111 2.4.4.1. Kahire’den Haremeyn’e Uzanan Hac Yolu Menzilleri Şehirden ayrılan kafilenin ilk durağı Şeyh Şa’rânî’nin de Tabakat’ında ismi geçen Sidi İbrahim el-Mütebevvilî mescidi olmuştur. Bu civarda konaklayan kafile, etrafı yeşilliklerle çevrili ortamda Nil’in tatlı suyundan, Mısır’ın güzel yiyeceklerinden yiyerek geceyi geçirmiş, havanın mutedil olmasından da faydalanarak ertesi gün tekrar 107 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 276-277. 108 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 272. 109 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 278-314. Bu bölümde Acrûd’dan Mekke’ye kadar olan yolculuğunu aktarırken, Şeyh El-Bekrî’nin verdiği bilgilerden kendi yolculuğunun farklı olan kısımlarını aktarmıştır. 110 Kahire’de mezarların olduğu bölge. 111 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 269. 92 yola koyulmuşlardır. Fakat bir müddet sonra hacılara yetişmekte zorluk çeken Ayyâşî ve çevresindekiler çöl bölgesinde yolunu kaybetmişler ve eşkıyalarla karşılaşmışlardır. Oldukça tedirgin olmuş ve korkuya kapılmış olmalarına rağmen onların elinden ancak Allah’ın yardımı ile kurtulmuşlardır.112 Acrûd (Agrod)’dan Nabia’ya devam eden kervan için yolculuğun o güne çok zor geçmediği kanaatindedir. Zira Nil Nehri civarında yol aldıkları için tatlı su kaynaklarına ulaşımda sıkıntı çekmemiş olmak bir kafile için en önemli unsurdur.113 en-Nehîl’e doğru yol alan kervan kum tepeleri ile meşhur Vâdî el-Munsarif’ten geçmiş, geniş bir alanı kapsayan Vâdî’l-Kubâb’ta kısa süre dinlenerek tekrar yola çıkmışlar ve Vâdî Tîh’e114 kadar gelmişlerdir. Bu bölgelerde su sıkıntısı baş göstermiş, ve hayvanlarını sulamak için yeterli suyun olmadığı bu vadiyi de hızla geçerek, üzüm, nar, ayva gibi rengârenk Şam meyvelerinin bolluğu karşısında şaşırdıkları Kal’a Nahle Muhammiye’ye ulaşmıştır.115 En-Nehil’den ayrıldıkları esnada Tunuslu varlıklı bir kadın vefatı ile bineğinde kullandığı mihaffe116 ile gömülmek istenmesine Ebû Sâlim itiraz etmiş, onun da terekesinden bir mal olduğunu söylemiştir. Yolculuğu boyunca bu şekilde küçük görünen durumlara dahi mutlaka müdahale etmiş, âlim bir kişilik olarak insanların hata ve kusurlarını düzeltme konusunda gayretli olmuştur. Akabe’ye ulaşan kafile Rıdvan el-Mütevelli tarafından yaptırıldığı söylenen, üstü açık vaziyetteki küçük mescidde dinlenmiştir. Bir gece Akabe’de geçirdikten sonra güneşin doğuşu ile çıkışı kadar inişi de zor olan bölgeden ayrılmışlardır.117 Geceleri oldukça soğuk olan Akabe’yi Ebû Sâlim Mağrib’in dağlarına benzetmiştir. Yolculuğa devam ettikleri mahal güvenliği düşük olması sebebiyle Arap hırsızların çok olması ile bilinen bölgedir. Buna binaen tedbirli davranan hacılar bir kısmı önden giderek kafileyi koruyacak şekilde ikiye ayrılmışlar, silahlarını yanlarından ayırmadan yola devam etmişlerdir. Fakat herhangi bir yol kesici veya hırsızla karşılaşmadan 112 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 270 113 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 276. 114 Tih bölgesi Hz. Musa’nın İsrailoğulları ile sürgünde kaldıkları yer olarak bilinmektedir. 115 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 279. 116 Sedye benzeri taşımacılıkta kullanılan alet. 117 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 280. Ayyâşî’nin 1066 veya ona yakın tarihlerde vefat ettiğini rivayet ettiği Rıdvân el-Mütevelli Hicaz yolunda yeni kuyuların açılması, mevcut kuyuların ve su yollarının tamiri, yollardaki taşların kaldırılması gibi birçok hizmeti olmuştur. 93 denizin olduğu cihete kadar gelebilmişlerdir. Yaşadıkları tedirginlik ve korku nedeniyle Akabe’de vefat eden hacıların defin işlemlerini gerçekleştiremedikleri için, el-Bendir’e ulaştıklarında ilk yaptıkları cenazelerin kaldırılması olmuştur. Dağın eteğinde yer alan kalesi ve el-Bendir’in (Bander) çoğunlukla Gazze’den gelen yiyeceklerin satıldığı büyükçe çarşısı, fiyatların ucuz olması sebebiyle hacıların ihtiyaçlarını karşıladıkları en önemli duraklardan birisidir. Karanlık bastırınca yakılan ateşlerle yapılan gösterilerde gökyüzündeki yıldızların yere inmesi gibi harikulade görüntüler oluşturulmakta böylece gelen ziyaretçilerin dikkatleri çekilmektedir.118 Şuayb as.’a ithaf edilen mağarayı da gören kafile üzüm gibi bir takım yiyecek ihtiyaçlarını da yanına almış ve Mısır topraklarından ayrılmıştır.119 118 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 281. 119 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 284-285. 94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EBÛ SÂLİM EL-AYYÂŞÎ’NİN HİCAZ BÖLGESİNE GELİŞİ 3. 1. el-Ayyâşî’nin Akabe’den Hicaz’a Geçişi Hicaz bölgesi, Kızıldeniz’in doğu sahili boyunca uzanan, Kuzey’den bugünkü Ürdün’ün liman şehri Akabe (Eyle), güneyde Yemen sınırındaki Asir hattı ve doğuda Necid çölleriyle çevrili Arabistan yarımadasındaki alana verilen isimdir.1 Osmanlı yönetimi içerisinde ise Medine, Mekke, Cidde ile buralara bağlı kaza ve nahiyelerden oluşan ve güneyde Asir, batıda Kızıldeniz, doğuda Necid Sancağı ile kuzeyden Kudüs Sancağı, el-Ariş ve Akabe muhafızlıklarıyla çevrili olan bölgeye Hicaz Vilayeti denilmiştir.2 Osmanlı devletinin Mısır’ı fethi ile birlikte Haremeyn emirleri de Memlüklüler dönemindeki gibi görevlerine devam etmişler, fakat zamanla bölgeye atanan valilerle birlikte Osmanlı’nın asker sayısı da artırılmaya çalışılmış ve böylece güvenlik sorununa da çözüm sunmak istemişlerdir. Çünkü Hicaz Vilayetinde Osmanlı’nın karşılaştığı en önemli sorun zaman zaman yolculuk boyunca Ebû Sâlim’in dâhil olduğu kervanın da başına geldiği gibi bedevi yağmacıların yaptıkları saldırılar olmuştur. Hadarîlerin ekinlerini veya başka bedevi kabilelerin sürülerini de yağmalayan bu grupların çoğunlukla hâkim oldukları bölgelerden geçen hac kervanlarına saldırdıkları ve mallarına el koydukları bilinmektedir. Osmanlı Devleti bu bölgelerde ‘Urban Tahsisatı’ adı altındaki ödenekle bedevileri bu saldırılardan vazgeçirmeye, böylece hac yolunu güvenceye almaya çalışmıştır.3 Padişahlar dini, 1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1972, s. 1. Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Hicaz”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, C.XVII, s. 433. 2 Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Hicaz”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, C.XVII, s. 433. 437. 3 Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti (Vehhabî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1998, s.11. Yavuz Sultan Selim Şam çölünde urban tehlikesini azaltmak amacıyla buradaki bedevilere de bol hediye ve para dağıtmış, hepsine Merâsim-i Şerîfe’ler göndermiştir. Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yay. İstanbul, 1986, C. II, s. 307. Alınan tedbirlere rağmen pekçok olayın yaşanmasının önüne geçilememiştir. Örneğin; “1670 tarihinde hac emiri Süleyman Paşa ile bedevilerin sürre dağıtımı hususundaki anlaşmazlığı nedeniyle kimi kabileler Maan civarında kafileye saldırmışlardır. Saldırının başlamasıyla birlikte Süleyman paşa, kabile liderleri ile görüşerek, onlara surrelerinden başka 3000 altın kuruş daha vermeyi taahhüt etmiştir. Ne varki yanında bu rakamı ödeyecek kadar fazla parası olmayan Süleyman Paşa parayı hacılara borçlanarak tedarik etmiştir.” , İbrahim Fagur, Mevkıfu Kabaili’l-Bedeviyye min Kafileti’l-Hacci’ş-Şami fi karneyni’s-Sabi ve Sâmin Aşer Miladiyeyn, Dirasatü Mecelleti’l İlmiyye Muhakkeme, Amman, Haziran 2002, S. 29, s. 324. 95 sosyal ve ekonomik olarak büyük önem arz eden hac ibadetinin güvenli bir şekilde gerçekleştirilmesi amacıyla gayret göstermişler ve her türlü ihtiyaç için büyük para sarf etmişlerdir.4 “Kutsal makamlara, Mekke emirine, Mekke ve Medine ileri gelenlerine hatta çöl araplarına (Urban’a) gönderilen hediyeler, devlete her sene pahalıya mal olurdu. Bu, imparatorluk idare tarzının bir icabıydı. Osmanlı padişahları, surre alayları ve büyük Haremeyn vakıfları ile mukaddes beldeleri adeta altına boğmuşlar ve bilhassa Revza-ı Mutahhara’yı mücevher müzesine döndermişlerdir.”5 1517 yılında Yavuz Sultan Selim’in Memlüklüler’e karşı kazandığı zaferle6 Osmanlı Devleti idaresine geçen Hicaz ve Haremeyn, Osmanlı’nın bölgeye yaptığı yatırımlarla ve özellikle hac organizasyonu ile kalkınmış ve önemi her geçen gün daha da artmış, bir ilim merkezi olma özelliğini de devam ettirmiştir. Böylece hac mevsiminde bölgeye gelen hacılar, Mekke ve Medine’nin ilim havzasından da yararlanmışlar ve farklı ülkelerden ve vilayetlerden gelen âlimler arasında bağlar kurulmuş, bu sayede ilmî birikimin o dönemin İslam dünyasının her köşesine yayılması sağlanmıştır. Ayyâşî her ne kadar Osmanlı Devleti’nin duraklama döneminde Haremeyn ziyareti gerçekleştirmiş olsa da bölge hala ilim adamları için önemini korumaya devam etmektedir. Ebû Sâlim’in bölgeye gelişi Akabe üzerinden gerçekleşmiştir. Hicaz’ın başlangıcı olarak kabul ettikleri yüzeyi kumlu, etrafı dağlarla çevrili olan Akabetü’sSevdâ’ya doğru inen hacılar taşlık ve ağaçlarla çevrili bir alana gelmişler, Hicaz topraklarına ulaşmış olmanın verdiği sıcaklığı ve iklim değişikliğini de burada net bir şekilde hissetmişlerdir. “Burayı sahil bölgesi ile karıştırmayın, ağaçları vs. daha değişiktir.” diyerek bölgedeki farlılığa dikkat çeken Ebû Sâlim, siyah topraklar olarak 4 “Osmanlı egemenler koşulları dini olduğu kadar siyasi amaçlarla da etkin bir biçime kullandılar. Hac, Osmanlı devleti için, dünyevi otoritesini ve en önemli İslam gücü olma rolünü her yıl ifade etmenin aracıydı. Hicazın da efendileri olmaları nedeniyle, “iki kutsal yerin hizmekarı” sıfatları da doğrulanan Osmanlı Sultanları, haccın iyi işlemesini güvence altında tutma kaygısını hep taşıdılar.” André Raymond, a.g.e., s.21. 5 Münir Atalar, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1991, s. 112. 6 Nikolay İvanov, Osmanlı’nın Arap Ülkelerini Fethi (1516-1571), Çev. İlyas Kemaloğlu, Rakhat Abdıeva, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013, s. 46. Carl Brockelmann, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Çev. Neşet Çağatay, Türk Tarih Kurumu, 3. Bs., Ankara, 2018, s. 239. 96 tasvir ettiği alana ulaştığında farklılığı daha net görmüştür. .7 Suyunun daha tuzlu olması sebebiyle burada ishal gibi çeşitli salgınlara sık rastlanılmaktadır. Akabetü’s- Sevdâ’dan bir kısım ihtiyaçlarını karşılayıp hızlıca geçen kervan, hacıların isimlendirmesiyle Vâdî’l-Akîk olarak bilinen bol miktarda erak8 ağacının bulunduğu vadiye ulaştıklarında, Ebû Sâlim bölgenin ismi ile müsemma olmadığını dile getirmiştir. O gece durmadan yol alan kafile öğleye doğru Vâdî en-Nabt’a9 kadar gelir. Taş yapılardan inşa edilmiş mahkeme binaları ve çok sayıdaki tatlı su kuyuları olan bölgede hacılar su ihtiyacını giderdikten sonra, ikindi vaktinin sonuna doğru dağların eteklerine indiklerinde bir grup harami ile karşılaşıp, büyük bir telaşa kapılırlar. İnsanların çığlıklarını duyan eşkıyalar bölgeden hızlıca kaçmak durumunda kalmışlar ve kervan herhangi bir soyguna maruz kalmadan yoluna devam edebilmiştir. 3.1.1. Vâdi en-Nâr’da Karşılaşılan Zorluklar Vâdî’n-Nâr’da şiddetli bir rüzgâra kapılan kafiledeki herkes bulduğu bir kaya parçası veya ağaç altına sığınmaya çalışmış ve helak olmaktan korkmuşlardır. Ebû Sâlim korkutucu esen bu rüzgâra bir daha yakalanmamak için dua ettiklerini söylemiştir.10 Hacılar yedi düğüm veya yedi zorluk olarak adlandırdıkları bölgedeki yolculuğu esnasında birçok yolcunun telef olduğu bilinen bir gerçektir ve kervan da buradan geçerken büyük bir susuzluk ve zorlukla yüzleşmek durumunda kalmıştır. Ayyâşî sıcağa rağmen kafiledeki herhangi birini vefat etmeden bu bölgeden geçmiş olmalarını Allah’ın bir lütfu olarak görmektedir.11 7 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 294. 8 Misvak yapımında kullanılan, hicaz bölgesinde bulunan ağaçtır. 9 النبط وادى: İbn Melih’in; Mâü’n- Nabt olarak aktardığı bölgedir. Ebû Abdullah Siraceddin Muhammed b. Ahmed Abdülazîz b. Muhammed Kaysi İbn Melih, Ünüsü’s-Sari ve’s-Sarib min İktari’l-Megarib ila Münteha’l-amal ve’l-Mearib Seyyidi’l-eacem ve’l-Earib, thk. Muhammed Fasi, Vizaretü’dDevleti’l-Mükellefet bi’ş-Şuuni’s-Sekafiyye ve’t-Ta’limi’l-Asli, Rabat, 1968, s. 72. 10 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 295. Aynı şekilde Evliya Çelebi’de; “Hatta bizim haccımız senesinde vakt-i şitâ iken on yedi âdem sâm yelinden helâk oldu.” Sözleri ile vadinin rüzgârının şiddetinden bahsetmiştir. Evliyâ Çelebi, a.g.e., s. 414-415. 11 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 296. 97 3.1.2. el-Ayyâşî’nin Yenbû’ya Girişi Yenbu’ hurma bahçeleri, ekili arazileri ve çok sayıdaki pınarları olan köyleri ile Hicazdaki bereketiyle bilinen bölgelerdendir.12 Mısır’dan Hicaz’a yapılan gıda maddesi ticaretinde en önemli limanlardan biri de Yenbu’dur. Buraya uğrayan gemiler Cidde’ye kadar gitmektedir. Bölgenin en büyük dağlarından olan Radvâ dağının yamacında yer alan şehir Hz. Peygamberin de gazveler düzenlediği bir bölgedir.13 Ancak kafilenin Yenbu’ yakınlarında bir grup hırsız ile karşılaşması kervandaki hacıların moralini yitirmesine sebep olmuş, fakat bu badireyi de atlatmamış olmanın ferahlığını da hissetmişlerdir. 14 Mekke emiri Sultan Zeyd adına çalışan çok sayıda işçi de yine burada yaşamaktadır. Yerli halk ürettiği fûl, meyve, bakliyat, tahıl vb. yiyecekleri pazarlara getirip satmakta ve genellikle bu şekilde geçimlerini sağlamaktadır. Çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak ve dinlenmek isteyen hacılar Yenbu’da iki gün kalmışlardır.15 Konakları sürede Mekke, Medine ve diğer Hicaz şehirlerinden gelen yolculardan fiyatların ucuz veya pahalı olması veya hava durumu gibi haberleri öğrenmişler, bu sayede yolculuğu daha güvenli hale getirmeye çalışmışlardır. Bu noktada her dönemde hac kervanlarının sadece Haremeyn bölgesinde değil, hac menzillerinde de ticareti canlandırdığını, farklı vilayet ve ülkelerden gelen insanlarla kültürel alışverişe zemin hazırladığını söyleyebiliriz. Yenbu’da kaldıkları süre içinde Mekke, Medine ve diğer Hicaz şehirlerinden gelen yolculardan fiyatların ucuz veya pahalı olması veya hava durumu gibi haberleri öğrenmişler, bu sayede yolculuğu daha güvenli hale getirmeye çalışmışlardır. Hz. Peygamber döneminde inşa edilen mescidde abdest alan hacılar bir müddet dinlendikten sonra mezar ziyaretlerini de ihmal etmemişlerdir. Ebû Sâlim burada Mağrib bölgesi eşrafından da bir takım kimselerin yaşadığını nakletmiştir.16 12 Mustafa L. Bilge, Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Yenbu”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C. XXXXIII, s. 431. Su kaynaklarının çokluğundan dolayı buraya Yenbu’ denilmiştir. 13 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 297. Hz. Peygamber Buvat, Uşeyre gazveleri ile Sifu’l-Bahr seferini buraya düzenlemiştir. Ben-i Sâlim ve Cüheyne kabileleri Medine’ye yine bu bölgeden gelmiştir. 14 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 296. 15 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 296. 16 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 297. 98 Kumluk ve ağaçları az olan Es-Sekâif ise çok miktarda mum kullanıldığı için Dâru’l –Vakte (الوقدة دار ( olarak bilinmektedir. Bedir savaşında sahabenin yaktığı çok sayıdaki ateşe binaen mescidde yakılan mumların ışığı ve parıltıları ile meşhur olmuştur.17 3.1.3. Bedir Savaşı’nın Cereyan Ettiği Bölgeyi Ziyaret İslam tarihinin en önemli olaylarından biri de, vahiyle savaşa izin verilmesi ve Müslümanların ilk defa silahlı bir mücadeleye girişmesi ve yine ilk defa müşriklere ağır bir darbe indirerek zafere ulaşmalarıdır. Bedir kuyularının olduğu yerde gerçekleştiği için Bedir savaşı olarak bilinen bu mücadeleye katılan sahabiler de Kur’an-ı Kerim’de büyük bir övgüye mazhar olmuşlar, zamanla bölge hacılar için bir ziyaretgâha dönüşmüştür. Ebû Sâlim’de bu amaca matuf olarak Bedir’e gelmiş ve bölge hakkındaki görüşlerini burada yaşadıklarını dile getirmiştir. Güneşin doğuşu ile birlikte kumdan dağların olduğu Bedir’e kadar gelmişler ve bir gece konaklamışlardır. Ebû Sâlim hacıların bahsettiği şehirde çalınan davulların sesini işitmek amacıyla bu dağların üstüne çıkmış fakat yine de bir şey işitmeye muvaffak olamamıştır.18 Bedir tatlı su kaynakları, hurmalıkları ve güzel köyleri ile geniş bir alana tekabül etmektedir. Ebû Sâlim’in nazarında; “Hz. Peygamberin bereketinin yaşandığı yerdir.” Allah’ın yardımı da nihayetinde buraya indirilmiştir. Halkı da mücavirlere tepeden bakan Arapların aksine, kervandaki yolculara oldukça samimi ve iyi davranışları ile dikkat çekmektedir. Daha önceki yolculuklarında Şam’dan gelen kervan ile burada karşılaşan Ebû Sâlim bu defa onları görememiştir. Muhtemelen yol boyunca bir takım zorluklarla karşılaşan Şam kafilesi henüz Bedir’e ulaşamamıştır.19 17 Ayyâşî bölge halkının bu bilgileri konusunda iki büyük hatası olduğunu dile getirmiştir. Birincisi; Hz. Peygamberin çok sayıda ateş yakılmasını emrettiği savaş Mekke’nin fethi olayıdır. Ve ez-Zehrân denilen yerde gerçekleşmiştir. İkincisi ise; Hz. Peygamber ateşleri çok sayıda asker varmış gibi göstererek düşmanı korkutmak için yakmıştır. Fakat artık düşman olmadığına göre böyle bir iş gereksizdir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 300-301. 18 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 301. 19 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s 304. Ayyâşî’den on yıl kadar sonra hac yolculuğu yapan Evliyâ Çelebi yolda herhangi bir baskın veya tehlike ile karşılaşmamış ve döneme göre nisbeten rahat bir yolculuk gerçekleştirmiştir. Nurettin Gemici, a.g.m., s.259. 99 Bedir’den ayrılan hacılar yolda yeni bir kum fırtınasına yakalanır. Fırtınanın geçmesini beklemeden yola devam etmek zorunda kalanlar nihayet havanın sakin olduğu bir yer bularak burada gecelemişlerdir. Sitâre veya Mütîra adıyla bilinen köyde hem su ihtiyaçlarını gidermişler hem de Yemen Şeriflerinden olan Şeyh Yahya olarak bilinen evlliyaullahtan bir zâtın kabrini ziyaret etmişler ve hac ibadetini yerine getirmek için hazırlıklara başlamışlardır.20 3. 2. Mekke Güzergâhındaki Ziyaret Yerleri Yoluna devam eden kafile Vâdî’s- Sükker, Asfan, Vâdî Şerif gibi yerlerde konaklayarak Ümmehâtü’l Mü’minin olan Meymûne ra.’ın kabrini ziyaret etmiş, Ten’im’de Hz. Aişe adına inşa edilen mescide kadar gelmiştir. Burası Hz. Peygamberin hanımı Aişe ile kardeşi Abdurrahman’a Veda Haccı için ihrama girmelerini emrettiği yer olarak bilinmektedir. Umre için gelen yolcular burada ihrama girdikleri için ihram yeri olarak adlandırılmıştır. Yol boyunca karşılaştıkları kimselere Mina’daki durumu sormayı da ihmal etmemişlerdir.21 Cinân-ı Mekke olarak da bilinen ez-Zâhir’de sahabenin önde gelenlerinden Abdullah b. Ömer’in kabrini ziyaret etmişlerdir. Bazıları buranın bir kabir değil de makam olduğunu söylese de Ayyâşî kabrinin burada olduğuna kanaat getirmiş ve hüsn-ü niyetle ziyaretini gerçekleştirmiştir. Hacıların bir kısmı Hz. Peygamberin burada gecelemesi ve gusül abdesti aldığı, ulemanın da bunu müstehab gördüğü gerekçesiyle aynı şeyi yapmışlardır.22 Fakat Ebû Sâlim ve bazı arkadaşları ez-Zâhir’i geçip zü Tuvâ’ya ulaştıklarında burada boy abdesti almışlar ve ikindi namazını eda etmişler, böylece Mekke’ye girmek için hazır hale gelmişlerdir. 3. 3. el-Ayyâşî’nin Mekke-i Mükerreme’ye Gelişi Hicaz bölgesinin en önemli şehri Mekke’dir. Cahiliye döneminde de haccın ve ticaretin kalbi konumundaki Mekke, risaletle birlikte haccın da merkezi olması sebebiyle Müslümanlar için en kutsal mekân olarak kabul edilmiş, savaşlara ve 20 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s 306 21 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s 312. 22 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s 313. 100 saldırılara maruz kalsa da bu konumunu asla kaybetmemiştir.23 Ebû Sâlim’de Kur’anı Kerîm’in kendisine farz kıldığı, İslam’ın temel esası olan ibadetini gerçekleştirmek, kutsal beldeyi ziyaret etmek maksadıyla uzun bir yolculuk gerçekleştirmiş ve nihayet 5 Zilhicce Cumartesi günü bir önceki gün karşılaştıkları Mısır kafilesi ile birlikte ılık esen sam yeli ile Mekke’ye ulaşmıştır. Yolculuğu esnasında haramilerin saldırılarına uğrayan, kervandaki malları yağmalanıp, birkaç kişinin ölümüne sebep olan hadiselerle karşılaşan ve neredeyse geri dönecek hale gelmiş olan Şam kafilesi ise 6-7 Zilhicce tarihlerinde Mekke’ye ulaşmıştır.24 Irak’tan gelen hacı adayları ise tarihin 8 Zilhicce’yi göstermesi sebebiyle, herhangi bir yere yerleşmeden doğrudan Mina’ya geçmişler, yanlarındaki çadırlar ve develer vd. eşyaları sebebiyle ise hacıları zor durumda bırakmışlardır.25 Gurub vakti Bâbü’s-Selâm kapısından Mescid-i Harama giren Ebû Sâlim; “Kalbim sevinçten uçacak gibiydi, büyük bir sürur içinde Bâbü’s-Selâm’dan içeri girdik ve bütün karanlıkları nura çeviren Beytü’l-Atik karşımızdaydı. Yukarıdan aşağı salınan örtüsü ile nur saçıyordu…” diyerek duygularını ifade etmiş ve sözlerini aşağıdaki beyitler ile tamamlamıştır: فكأنھ لما بدا متشمرا والطائفون بھ جمیعا أحدقؤا ملك ھمام ناھض للقاء من قد زاره ولھ إلیھ تشوق فتبادر الغلمان رفع زیولھ حتى إذا رجعوا جمیعا أطلقوا Ebû Sâlim’in Mekke’de yaşanan olumsuz durumlar olarak en çok üzerinde durduğu konu ise hırsızlık vakaları olmuştur. Hacılar bu türden olaylar sık yaşanır hale geldiği için güvenli bir ev bulmakta oldukça zorlanmışlardır. 26 23 Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî, Âsârü’l-Bilad ve Ahbarü’l-İbâd,Dâr Sâdır, Beyrût, t.y., s. 74-75. 24 Hac yolu güvenliğine oldukça önem veren Osmanlı Devleti hac emirleri vasıtasıyla da bu yolların ve kervanların güvenliğini sağlamıştır. Bu konuda en önemli amil, bedevilerden kaynaklanan sıkıntılardır. Urban saldırıları ve Mekke emirlerinin zaafiyeti ve Zeydîlerin tazyiki gibi bazı problemlerle sistemin sıkıntıya düştüğü zamanda da hac emirlerinin atanma yöntemleri değiştirilmiş ve cerde birliği oluşturulmuştur. Mustafa Gürler, XVIII. Asırda Hac Yolunun Güvenliği Mes’elesinde Cerde Başbuğluğu, Osmanlı Yönetiminde Arap Coğrafyası; İdarî, Siyasî ve Coğrafî Yapı, Tartışmalı Milletlerarası Toplantı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016, s. 265-267. 25 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s 315. 26 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s 324. 101 Hac ayları dışında Mekke’nin ileri gelenlerinden emirler, âlimler, salihler, tacirler Mina’da bulunan büyük ve çok odalı evlerde ikamet etmekte olup, Tâcüddîn el-Mâlikî’nin evi buradaki en güzel evler arasında sayılmaktadır.27 3.3.1. Hac Farizası İçin Yaptığı Hazırlıkları İslam’ın beş şartından biri olarak kabul edilen hac ibadeti, sadece kişinin kendi ile alakalı olmayıp, sosyal, kültürel, siyasi ve iktisadi pek çok saiki kendinde toplayan, gücü yetenlere ömürde bir defa farz kılınmış bir ibadettir. Hz. Peygamber döneminden itibaren İslam beldelerinin tamamının bir araya geldiği ve ibadet coşkusunu birlikte yaşadığı en önemli hadiselerdendir. Bu sebeple tarih boyunca Hicaz bölgesine hakim olan güçler hac organizasyonuna büyük önem vermişler ve bu durum devletlerin tüm Müslümanlara özen ve güvenlerini de gösterdikleri bir alan olmuştur. Ebû Sâlim’de bu durumun farkındadır. Ve bundan sonraki anlatımında daha da dakik davranmaya özen göstermiştir. Rabiğ’de hac vazifesi için ihramlarını ve kıyafetlerini yıkayan hacılar, gusül abdesti almışlar, ihram elbiselerini ve yeni nalinlerini giyerek iki rekât namaz kılmışlar, niyetlerinin ardından telbiye getirmişler, uzun bir yolculuğun ardından maddi- manevi temzilenerek en önemli ibadetlerini eda etmek için hazır hale gelmişlerdir.28 3.3.2. Hac Farizasının İfası ve Haccın Kutsal Mekânları Üçüncü defa Haremeyn’e vasıl olan Ebû Sâlim aynı heyecan ve iştiyakla hac ibadeti için hazırdır. Mekke’ye ulaştığında hemen Kabe’yi ilk ziyarette gereken kudüm tavafını yapmış ancak izdiham sebebiyle Hacerü’l-Esved taşını öpmeye muvaffak olamadığı için sadece selamlamakla yetinmiştir. Mültezem’de bir süre durarak etrafı seyretmiş, zemzem suyundan içerek, tavaf namazını eda etmiş ve boş bir zaman bulup Hacerü’l-Esved taşını öpebilmiştir. Ardından Safa Tepesi’ne giderek, ayette haccın şiarı olarak belirtilen sa’yini tamamlamıştır.29 27 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s.325. 28 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 306. 29 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 316. Ebû Sâlim Merve tepesi tarafında yer alan çarşının ve satıcıların hacıları engellediğini görmüştür. Kutsal kabul edilen bir yerde insanların satıştan men edilmesine karşı olsa da onların sa’y yapan hacılara zorluk olmasını da eleştirmekten geri durmaz. 102 Mekke’ye ve Mescid-i Haram’a olan hasretiyle sabah namazını kılıncaya kadar burada kalan Ebû Sâlim tavaf yaparak ve nafile namazla geceyi değerlendirmiştir. Bâb-ü İbrâhim tarafından, Şeyh Muhammed el-Karamisî’nin yakınlarında on iki riyal değerinde ev kiralayarak, değerli eşyalarını da Arafat’tan dönünceye kadar ona emanet ederek vakfe için şeyhin yanından ayrılmıştır. Hac zamanı bölgede hırsızlık olaylarının arttığını ve ikamet ettiği yerde de bu türden vakalara tanıklık ettiğini dile getiren Ebû Sâlim durumdan epey şikâyetçidir.30 Aynı gün hocalarından Şeyh İsâ es-Seâlebî ile karşılaşmasından bahsetmeyi ihmal etmemiş, şeyhin hastalıktan zayıf düşmüş olduğuna şahit olarak üzüntüsünü dile getirmiştir.31 8 Zilhicce günü Mina’ya hareket eden Ayyâşî öncesinde Akabe32 Mescidi’ne uğrayarak dua ve niyazda bulunur. Öğle namazına kadar burada ibadetle meşgul olarak, müezzinin ezanı okuması ile birlikte yeniden ihram elbisesini giyer. Hanefi olan imamın namazı tamamlamasını kendi bağlı bulunduğu Mâlîkî mezhebi açısından hata olarak değerlendiren Ebû Sâlim arkadaşlarına da hatırlatır ve cem-i taksir ile namazı iade ederler,33 geceyi de Malîkîlerde sünnet olduğu üzere Mina’da geçirirler. İyi bir fakih olan Ayyâşî bu durumu önceden tahmin etmiş ancak kargaşaya ve bir ayrılığa mahal vermemek için de ihtiyatlı davranmıştır. Arafat’ta konusunda da mezhebinin gereklerine göre hareket etmiştir. Mağribli bazı hacılar bilgi eksiklikleri sebebiyle sekizinci günü Arafat günü zannederek oraya gitmişler, Ayyâşî ise güneşin doğuşu ile birlikte Arafat’a doğru hareket etmiş, daha önceki hac yolundan daha kolay bir şekilde önce Nemire’ye34 gelmiştir.35 Kısa sürede buranın dışında bir yere gelerek çadırını kurmuş, güneşin zevâliyle birlikte gusül abdesti almış ve hutbenin ardından Ayyâşî ziyaret ettiği yerleri, kutsal mekanları tasvir ederken çok ince nüansalara yer vermemiştir. Oysa birçok seyyah özellikle kutsal yerleri anlatırken hem edebi hem de uzunca anlatımları tercih etmişlerdir. Örneğin İbn Cübeyr, Tuhfetü’l-Haremeyn adlı eserinde Kâbe tasviri yaparken adeta kelimelerle resmini çizmiş, her türlü detayı atlamadan zikretmeye büyük önem göstermiştir. Bkz. İbn Cübeyr, Rıhletü İbn Cübeyr, Dâru Sâdır, Beyrut, 1980, s.59. 30 Yakalanan suçlular insanların gözü önünde hapsedilirken, geceleyin serbest bırakılmaktadır gibi bir iddiası da var. Fakat hac mevsiminden sonraki dönemlerde şehirde tam bir güvenliğin olduğunu, hacca engel olacak düşüncesi ile sıkı güvenlik tedbirlerinin bu dönemde uygulanmadığını gözlemlemiştir. 31 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 317. 32 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 323-324. Hz. Peygambere ensarın biat ettikleri yerde inşa edilmiş olan bu mescit, hacıların da uğrak noktalarından birisidir. 33 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 318. 34 Nemire: Arafat’ın batı tarafındaki bir dağın adıdır. Hz. Peygamber Vedâ haccında buraya gelmiştir. 35 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 317-318. 103 cem ile öğle ve ikindi namazlarını eda etmiştir. Vakfe için Cebel-i Rahme’ye gelen Ebû Sâlim değişik lehçeler, diller, izdiham ve insanların uğultusu sebebiyle hutbeyi tam anlamıyla işitememiş ve eserinde de hutbenin konusunu aktaramadığını belirtmiştir. Artan sıcaklık da hacıların Arafat’taki durumunu daha da zorlaştırmıştır. Müzdelife’de de su ihtiyacını karşılayacakları bir yer olmadığı için Arafat’ta abdestlerini alıp vakfe için Müzdelife’ye yönelmişlerdir.36 Müzdelife vakfesi dönüşünde kiraladıkları eve giden Ebû Sâlim, sabah namazının ardından Mina’ya cemreleri taşlamak için hareket etmiş, havanın sıcak olması sebebiyle yine zorlu bir yolculuk yapmıştır. Mekke Emîri Şerif Zeyd37 şeytan taşlamaya yanındaki görevlinin sıcaktan korunması amacıyla taşıdığı ipekten bir şemsiye ile diğer muhafızları ve askerleriyle birlikte Mina’ya gösterişli bir alayla gelişini biraz da hayranlıkla izlemiştir. Sağlı sollu yol kenarına dizilen halk onu selamlamaktadır. Ebû Sâlim; “Avam onu Allah’ın yardımı seninle olsun diye selamlarken, ulema es-Selâmü aleyküm demektedir.”38 Sözleriyle halk arasındaki karşılmaa merasimlerine de yer vermiştir. Emir Zeyd ise halka başı ile işaret ederek karşılık vermiş ve bir nevi törene dönüşen selamlama işi son bulmuştur. Dönüşte buldukları bir berbere tıraş olmuş, ücretini ödeyip vazifesini yerine getirmiştir.39 Kurban kesim yerlerinden, kesilen kurbanların vasıflarından bahsetmiş, bu sayede muhtaçların ihtiyaçlarının karşılandığını da gözlemlemiştir.40 Mescid-i Haram’a gelen Ebû Sâlim Kâbe-i Muazzama’nın örtüsü İstanbul’dan gelen yenisi ile değiştirildiği için kapıların hizmetliler tarafından kapatıldığını ve hac 36 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 319. 37 Eş-Şerîf Zeyd: Zeyd b. Muhsin b. Hüseyin b. Hasan h.1014 yılında Mekke’de dünyaya gelmiştir. 1041 yılında Mekke emirliği görevi tevdi edilmiştir. h. 1077 yılında yine Mekke’de vefat emiştir. Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşki Muhibbi, Hulâsatü'l-eser fî a'yani'lkarni'l-hadi aşer, Dâru’s-Sâdır, Beyrut, C. II, s.176. Zirikli, el-Alam, C. III, S. 60-61. Ebû Sâlim, Emir Zeyd’in mütevazi ve hüsn-ü ahlak sahibi, yaşadığı dönemin en iyi yöneticilerinden olduğunu aktarmaktadır. Ehl-i beytten bir kısım kimseler gibi bir dönem Zeydiyye mezhebine meyletse bile sonradan Ehl-i sünnet akidesine sahip çıkmış ve Hanefiliği benimsemiştir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 326. Ancak diğer bazı kaynaklarda Emir Zeyd’in selefi olan Şerif İdris’in katletmek istediği Mısır Valisi Ahmed Paşa’yı bir ziyafette zehirlediği rivayet edilmektedir. Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1996, C. V, s. 82-83. 38 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 326. 39 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 320. 40 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 325. 104 emirleri ve kafile başkanları gibi görevliler dışında hiç kimsenin girişine izin verilmediğini görmüş ve geri dönmek zorunda kalmıştır.41 Fıkıhçı kimliği ile ön plana çıkan Ayyâşî sa’y ve tavafın mezheplere göre yapılışı ve hükümleri konusunda tartışmalara latife başlığı altında yer vermiş,42Beytü’l-Atik ismini kullandığı Kâbe’yi tarif etmiş, ölçülerinden bahsetmiş ve gördüklerini elinden geldiğince çizmeye çalışmıştır.43 Şeytan taşlama günlerinin de sona ermesi ile bir kısım hacılar zevalden sonraya bırakarak kerahat vaktinde ibadetlerini yerine getirmiş olsalar da44 hac vazifelerini tamamlayan hacılar, sultanın mahmilinin de Mina’dan ayrılması ile Mağriblilerin büyük çoğunluğu Mekke’de alışveriş yapmak üzere hızlıca hareket etmişler, yalnız Irak kafilesi bir müddet daha burada kalmıştır.45 3.3.3. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ziyaret Ettiği Diğer Kutsal Mekânlar İslam âleminin en kutsal şehri, İslam dininin doğduğu nokta olması sebebiyle Müslümanların tarihinin önemli bir kısmının yaşandığı yerdir. Bu açıdan bakıldığında Kâbe-i Muazzama başta olmak üzere önemli ziyaretgâhlara ve makamlara da ev sahipliği yapmaktadır. Ebû Sâlim de bildiği tüm bu mekânları ziyaret etmiş ve onlardan feyz almıştır. Hz. Peygamberin doğduğu ev olarak rivayet edilen yeri görmek isteyen Ebû Sâlim, bu noktanın nasıl tespit edildiği konusunda kuşkular taşısa da hüsn-ü niyetle ziyaretini tamamladığını ifade etmiştir. 41 Ebû Sâlim’in kısaca bahsettiği Kâbe’nin örtüsünün değişimi hadisesi o dönemde hayli ilgi çekici bir durum olmalıdır. Örneğin 19. Yüzyılda hac vazifesini yerine getiren Eyüp Sabri Paşa bu olayı tüm detayları ile aktarmış, pekçok tairhi bilgiye yer verdiği gibi kumaşının özelliklerinden ve tarih içinde renginin değişiminden bahsetmiştir. Bkz. Eyüb Sabri Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn Haremeyn Tarihi, Mir’ât-ı Mekke, haz. Ömer Fâruk Can, F. Zehra Can, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul, 2018, C. II, s. 995-1007. 42 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 320-321. 43 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 322-323. 44 Ebû Sâlim hacıların son zamana kadar bekleyerek mekruh vakitte ibadetlerini yerine getirmelerini, konu hakkında bilgisiz olmalarına bağlamıştır. Çok defa hacılarda gördüğü eksikliği bu şekilde değerlendirmiştir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 331. 45 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 331.-332. 105 Hz. Fatıma’nın doğduğu yer olarak bilinen Hz. Hatice’nin evini, Hz. Ali’nin doğduğu yeri ve Hz. Ebûbekir’in evini de ziyaret etmiştir. Hz. Fatıma’nın doğduğu ev konusunda öncekine nazaran daha az şüphe ile yaklaştığını söylemiş ve bu mekânların makam, kabir veya mescid olarak kullanıldığını aktarmıştır. Ancak böyle mübarek kabul edilen yerlere seyyahların ve tarihçilerin önceki asırlarda da yeterince ehemmiyet vermediğini bundan dolayı mekânların tespiti noktasında şüphe oluştuğunu eleştirmiş, yine de teberrük ve bereket için bu türden ziyaretleri yaptığını dile getirmeyi ihmal etmemiştir.46 3. 4. Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ziyaret Ettiği Şeyhler ve Onlarla Münasebeti Ayyâşî’nin bu yolculuğunu gerçekleştirmedeki en büyük amacının maşrıkın ilim ve kültür hayatından istifade etmek olduğunu dile getirmiştik. Birinci bölümde de Mekke’de ders aldığı hocalarından bahsettiğimiz için bu başlık altında bazı hocaları ve şeyhlerine olan ziyaretlerini kısaca zikredeceğiz. Mina’dan Çarşamba günü ayrılan Ebû Sâlim, Şeyh Ali el-Yemenî vasıtası ile Haremeyn’de Nakşibendiyye Tarikatı’nın güçlü temsilcilerinden olan Şeyh Cemâlüddîn el-Hindî ile tanışır. Şeyhin davranışlarından oldukça etkilenen Ayyâşî, Mekke’de onun yaptıklarından ve irşad faaliyetlerinden övgüyle bahsetmiştir. Yine aynı gün Zeynü’l- Âbidîn et-Taberî’yi taziye için ziyaret etmiş ve ondan telkin ve hırka giydirmesi için söz almıştır. Cumartesi günü de Mescid-i Haram’da şeyhten Kâdiriyye, Sühreverdiyye ve Kübreviyye hırkası giymiş, ayrıca zikir ve telkin almış, kitaplarından rivayet konusunda da icazet talep etmiş, şeyhte bu isteğine olumlu yanıt vermiştir.47 Şeyh İsâ es-Seâlebi ile görüşen Ayyâşi ondan Nakşî zikri ve telkini almış, Şeyh Safiyyüddîn el-Kuşâşî’nin de aralarında bulunduğu sekiz hırkayı giymiştir.48 Hocası 46 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 358. 47 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 334. 48 Sekiz hırkadan kastının ulemadan belli kimseler adına verilen icazet olduğu anlaşılmaktadır. elAyyâşî, a.g.e., C. I, 336. 106 kendi el yazısı ile yazdığı silsileyi de Ebû Sâlim’e teslim etmiştir.49 Silsileler ve tarikatları karşılaştıran Ebû Sâlim temelde Şâzeliyye ve Nakşibendiyye yolu arasında bir fark olmadığını, bazı ıstılahlarda ve kalbin halleri gibi konularda farklılıklar olduğu tespitini dile getirmiştir.50 Sair vakitlerini de tavaf, namaz, dua ve zikirle geçiren Ebû Sâlim Mekke’nin sıcak havasına daha fazla dayanamaz ve hummaya tutulur ve hacamat yaptırarak şifa bulur.51 3. 5. Medine-i Münevvere Yolculuğu Mekke’den ayrılan ilk kafile olarak Mağribli hacılar 20 Zilhicce Pazar gününden itibaren hac farizalarını bitirmiş, veda tavaflarını yapmış, ticarî işlemlerini, alış verişlerini tamamlamış, ulemanın, salihlerin duasını almış ve Medine-i Münevvere’ye doğru yola çıkmışlardır.52 Ancak sıcaklıklar arttığı ve su bulmak zorlaştığı için Medine’ye ulaşıncaya kadar hacılar oldukça meşakkat çekmişler, Sidi Abdurrahman da dâhil olmak üzere çok kişi hastalanmıştır.53 Yol boyunca Hz. Peygamberin gazvelerinin gerçekleştiği yerleri, konaklama mekânlarını da ziyaret etmişler, böyle yerlere genellikle mescidler inşa edildiğine şahit olmuşlardır. Ayrıca Ebû Sâlim’in anlatımlarından Mekke-Medine arasında yer alan su kuyularının ve konaklama yerlerinin izini sürmek de mümkündür.54 49 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 336-340. Çeşitli hocalarının silsileleri arasında karşılaştırmalara da yer vermiş ve bunların kaynağını da zikretmiştir. Böylece Nakşibendiyye’nin Mekke’deki kaynaklarına ve silsilesine ulaşmak mümkündür. 50 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 343-348. Ayyâşî’nin tasavvufî birikimini ve sûfî kimliğinin boyutlarını burada yaptığı açıklamalarda çok daha net görmemiz mümkündür. Çünkü karşılaştırma yapabilecek kadar Nakşîliğin temel prensiplerini kavramış ve bunları açıklamıştır. 51 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 335. 52 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 362. Ebû Sâlim sıradan bir seyyah olmadığını, kendi dönemindeki ve ondan önceki seyyahları da eserlerinden tanıdığını her fırsatta onlara yaptığı atıflarla belli etmiştir. Örneğin: İbn Reşîd’in ve Şeyh Ebûbekr’in Harmeyn’e dair yazmış olduklarından haberdardır. İbn Reşîd’in seyahatinde anlattığı Hz. Peygamberin Arafat’a çıkışı ile ilgili rivayetlere bir takım eleştiriler de yapmıştır. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 362-363. 53 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 366. 54 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 366-373. Hz muhammed’in doğup büyüdüğü ve ilk vahye muhatap olduğu Mekke ile hicret ettiği ve İslam teşriînin temellerinin atıldığı Medine şehri; İlsam tairhi boyunca tüm Müslümanların ilgi odağı olmuştur. Dünyanın her yerinden Müslümanlar bu iki kutsal şehri ziyaret aşkı ile yollara düşmüş ve amaçlarını gerçekleştirmek için pekçok zorluğa göğüs germişlerdir. İlim ehli kimseler de bu mukaddes beldenin önemini anlatmak amacıyla fezâil türü eserler vermişlerdir. Ayrıca Mekke- Medine tarihine 107 3.5.1. el-Ayyâşî’nin Medine Ziyareti Mağrib kafilesi 2 Muharrem 1073 Perşembe günü Medine-i Münevvere’ye ulaşmıştır.55 Şehre akşam vakti gelen hacılar Mescid-i Nebevî’nin kapalı olduğunu öğrendikleri için bir ribatta gecelemeye karar verir ve eşyalarını buraya bırakırlar. Fecr vaktinde mescidin açıldığını öğrenen Ebû Sâlim yorgun olmasına rağmen, gusledip hazırlanarak açıldığı zaman orada olacak şekilde hızlıca Ravza’ya gider. Hz. Peygamberin cennet bahçelerinden bir bahçe olarak adlandırdığı bölgeyi ziyaret eder, sabah namazını kılar ve diğer Mağrib hacılarının yanına döndüğünde Hz. Peygamberin huzurunda edebe mugayir davranışlarda bulunmamaları konusunda onları uyarır.56 Üç gece kadar Mısır kafilesi ile birlikte kalan Mağribliler güvenliklerini sağladıktan sonra daha uygun yerler bularak oralarda konaklamaya başlarlar.57 Medine’deki ikameti müddetince öncelikle kalabalık ve büyüklüğü ile bilinen Meşhed-i İsmâil civarında konaklayan Ebû Sâlim, sıcak havalarda buradan Mescid-i Nebevi’ye ulaşımda oldukça zorluk çekmektedir. Ayrıca burada her Perşembe düzenlenen sünnet törenleri58 de izdihama yol açmaktadır.59 Ebû Sâlim ve arkadaşları sarıhummaya yakalanarak bir süre Mescide dahî çıkamamışlardır. Bütün bu olumsuz şartlardan dolayı Mescid-i Nebevî’nin doğu tarafında bir ribat kiralamışlar, orada da ancak on beş gün kalabilmişlerdir. Ardından Abdülkâdir Geylâni’ye nisbet edilen bir ribata taşınmışlar bu sayede de mescide oldukça yakın bir mahalle yerleşmişlerdir.60 Böylece Medine’deki ziyaretgâhları da görmek için vakit bulmuşlardır.61 Medine’de hüsn-ü ahlakı sebebiyle şöhreti yayılan Ebû Sâlim’e Mescid-i Nebevi’de Mâlikî fıkhına dair soruları cevaplaması için bir kürsü tahsis edilmiştir.62 dair birçok eser de günümüze kadar ulaşmıştır. İbrahim Barca, es-Semhûdî ve Medine Tarihi, Siyer Yay., İstanbul, 2016, s. 20-21. 55 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 373. 56 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 373. 57 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 373. 58 Her Perşembe erken saatlerde çocuklarının sünnet merasimi için buraya gelen insanlar, şehitlik civarında pilav ve herise gibi yemekleri pişirip dağıtmaktadırlar. 59 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 423-424. 60 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 424-425. El-Ayyâşî, İthâfü’l-Ehillâ, s. 24. 61 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 375. 6262 l- Ayyâşî, a.e., C. II, s.45 108 Şeyh Muhammed el-Fezârî el-Mâliki’de idare ettiği kütüphaneden ihtiyaç duyduğu dîvanlar ve musanneflerden faydalanması hususunda Ayyâşî’ye yardımcı olmuştur. 3.5.1.1. Medine’de Ziyaret Ettiği Türbeler ve Makamlar Bir mutasavvıf olan Ebû Sâlim vefat etmiş olsalar da sahabe, evliya ve Salihlere derin bir saygı beslemekte ve onların maneviyatından feyz almaktadır. Kendi döneminde yaşayan ulemaya karşı derin muhabbetini, türbe ve makamlarda geçmiş dönem âlimleri ve Salihleri için de göstermiş ve gittiği her bölgenin önde gelen zatlerını ziyaret etmeyi ihmal etmemiştir. Medine-i Münevvere de özellikle sahabe kabirlerinin en çok olduğu bir şehir olması münasebetiyle Ebû Sâlim için büyük bir önem arzetmektedir. Medine’nin Bâbü’l-Bakî kapısından çıkınca Safiyye binti Abdilmuttalib’in türbesi yer almaktadır. Medine surlarından sağa doğru devam edildiğinde ise Hz. Peygamberin duraklarından biri olan mescidle karşılaşmış, biraz daha ilerlediğinde ise Âkil b. Ebî Tâlib’in kabrinin de bulunduğu evini görmüştür. Burada ehl-i beytten kimselerinde mezarları yer almaktadır. Merâğî’nin de burada yapılan duaların kabul edileceğine dair görüşünü nakletmiş,63 böylece bu makam ve türbelerin ehemmiyetini vurgulamıştır. Medine surlarının karşısında yer alan büyük kubbenin altında Hasan b. Ali ve annesi, Abbas, Zeyne’l-Âbidîn, Muhammed el-Bâkır, Câfer es-Sâdık gibi ehli beyt büyüklerinin türbesi yer almaktadır. Yine Âkil b. Abdilmuttalib’in evi ile bu meşhed arasındaki yerde Hz. Peygamberin hanımlarından Hz. Hatice ve Hz. Meymûne hariç diğerlerinin kabr-i şerifleri vardır. Ayrıca Peygamberin kızlarından Hz. Fâtıma64 dışındakilerin mezarları da yine bu bölgede yer almaktadır. Hz. Peygamberin oğlu İbrahim’in, Abdurrahman b. Avf, Sa’d b. Ebî Vakkas gibi sahabenin önde gelenlerinin kabrini de bu bölgede ziyaret ettiğini aktarmıştır.65 63 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 376. 64 Fatımâ’nın kabrinin Âkil’in evine daha yakın bir yerde olduğunu söyler. Ayrıca hz. Muhammed Osman b. Maz’un vefat ettiğinde; “Burası kardeşim Osman’ın kabridir ve ehl-i beytimden vefat edenlerin defnedileceği yerdir.” Buyurduğu için mezarlar burada yer almaktadır. Sünen-i Beyhâkî 3. 412, s. 377. 65 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 377-379. 109 Osman b. Affân’ın hûş kevkeb olarak adlandırılan türbesi de bâkî mezarlığının en uç noktalarından birindedir.66 Şeyh Âdem el-Hüseynî en-Nakşibendî, Şeyh Şinnâvî gibi salihlerin ve tarikat silsilelerinin önde gelen isimlerinin mezarları veya türbeleri de yine Bâkî kabristanındadır.67 Ebû Sâlim’in kabir ziyaretlerinde en çok Râfızîler olarak zikrettiği Irak bölgesinden gelen grup dikkatini çekmiştir. Medine’de bulundukları zaman diliminin büyük çoğunluğunu ehl-i beytten Mûsâ Kâzım başta olmak üzere bu mezar ve türbelerde geçiren grup, burada medfun olan kimselere aşırı ta’zimde bulunmaktadır. On iki imamdan saydıkları İsmâil’den sürekli özür dileyen ve onun ismetine yani günahsızlığına inanan Yemenli İsmâîliler ile de aralarında sürekli bir çekişme yaşanmaktadır.68 Ehl-i beyt mezarlarını ziyaret eden Râfızîler çıkışta bir kuyu başında rahmet dileyip dua etmektedirler. Burası İmam Câfer es-Sâdık’ın içine düştüğü ve o güne kadar insanların gözü önünden kaybolduğuna inandıkları yerdir. Ayyâşî bu insanların itikadına özellikle de on iki imam görüşlerine şaşırmakta ve anlayışlarını ahmaklık olarak değerlendirmektedir. Muhammed b. Hasan el-Askerî olarak tanıdıkları on ikinci imam, Mehdi Muntazar’ın hala hayatta olduğuna inanıyor olmalarını da sert bir dil ile eleştirmektedir. Bu konuda hocalarından işittiği rivayetleri de değerlendiren Ebû Sâlim ihtimal vermese de doğru bilginin Allah katında olduğunu söyleyerek mevzuyu kapatmıştır.69 Bâkî’den başka Medine’de üç mezarlık daha bulunmaktadır. Bunların birincisi; Ebû Saîd’in babası Mâlik b. Sinan’ın türbesi,70 Muhammed Nefsü’z-Zekiyye’nin71 66 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 379. Türbe yakın zamanlarda yenilenmiş, büyük kubbesiyle dikkat çekmektedir. 67 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 379. Ayyâşî daha pek çok kişinin ismini zikretmektedir. Bu türbelerin Bâkî mezarlığının hangi cihetinde bulunduğunu tarif etmiştir. Ancak üstünde kubbesi veya türbesi bulunan binaların kim tarafından, ne zaman inşa edildiği gibi konulara yer vermemiştir. 68 el- Ayyâşî, a.e., C. I, 379-380. 69 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, 381. 70 Mâlik b. Sinan uhud şehidlerindendir. Kabrinin üstünü örten bir kubbesi vardır ve bu türbe kadim Medine çarşısının olduğu yerdedir. 71 Muhammed en-Nefsü’z- Zekiyye’nin kardeşi Seyyid İdris ehl-i beytten Mağrib’i ilk defa gelen kişi olarak bilinmektedir. Sicilmâse şerifleri hariç Mağrib’de yaşayan şerifler onun soyundan gelmektedir. Sicilmâse şerifleri ise Nefsü’z- Zekiyye’nin neslindendir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 383. Şâkir Mustafa, a.g.e., C. III, s. 1813. 110 kabri ve Hz. Peygamberin amcası Hamza’nın mezarıdır. Buralar Ebû Sâlim için Medine’de ziyaret edilerek dua ve tevessül edilebilecek yerlerdir.72 3.5.1.2. Hz. Peygamber Dönemine Ait Mescitleri Ziyareti Medine Hz. Peygamberin hicret yurdudur. İlk İslam devleti burada neşet etmiş, sosyal, siyasi ilişkiler bu şehirde yerleşmiştir. Mekke’de yaşanan baskılar neticesinde inşa edilemeyen mescitler ilk defa Medine’de ibadete açılmış ve Müslümanlar rahat bir şekilde hem ibadet edebilecekleri hem de eğitim, tören gibi sosyal işlerini yapabilecekleri yerlere kavuşmuşlardır. Tarih boyunca bazı özelliklerini kaybetseler de mescitler daima İslam’ın en önemli temsil mekânları da olmuştur. Hz. Peygamberin ikinci harem olarak belirlediği Medine’de özellikle Mescid-i Nebevî başta olmak üzere kutsal kabul edilen birçok mescid bulunmaktadır. Ebû Sâlim’de bunları ziyaret etmiş ve özelliklerinden bahsetmiştir. Kuba Mescidi; Kur’an’da takva üzerine inşa edildiği beyan edilen, İslam’ın ilk mescididir. Hz. Peygamberin buraya yapılan ziyaretin umre sevabına denk olduğunu bildirmesi ile hacıların da uğrak yerlerinden olmuştur. Namazlarını eda eden ziyaretçiler, kıble tarafında yer alan muhtemelen Sa’d b. Heyseme’nin evi olan Ali mescidine geçmişler ardından Gülsüm bt. el-Hedem’in73 evini de ziyaret etmişlerdir. Mescidden ayrıldıktan sonra süslü taşlarla bezeli, kendine ait bir vakfı olan ribata gelerek burada dinlenen Ebû Sâlim ve diğer hacılar bina hakkındaki bilgileri Şeyh Salih b. Ahmed el-Yemenî’den almışlar ve etrafı hurma bahçeleri ile çevrili Cuma Mescidi’ne74 doğru hareket etmişlerdir.75 Rehberin ilk isminin Mescid-i Fadîh olduğunu söylediği, o dönemde ise artık Mescid-i Şems olarak bilinen camide yapılan isim değişikliğinin sebebini öğrenememiştir.76 72 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 383. 73 Ensarın hanımlarından olan sahabidir. 74 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 388. 75 Cuma Mescidi, Hz. Peygamberin Kuba’dan çıkınca ilk defa Cuma namazı kıldığı vadinin ortasında inşa edilmiştir. 76 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 389. 111 Mescid-i Kurayza: Hz. Peygamberin kuşatma esnasında namaz kıldığı yerde inşa edilmiştir. o günlerde bir moloz yığınına dönüşen minare kalıntısının bulunduğu mahallin Hz. Peygamberin namaz kıldığı yer olduğuna dair rivayetler de vardır. Hala Ben-i Kurayza’dan kalan evlerin yıkıntılarına da rastlamak mümkündür. Mescid-i Ben-i Zafer: Ebû Sâlim’in aktardığı bilgilere göre ismi değiştirilen mescit, el- Bağle olarak bilinmektedir. Hz. Peygamberin Abdullah b. Mes’ud ve Muaz b. Cebel gibi sahabilerle birlikte buraya geldiği, onlara Kur’an okumalarını emrettiği ve Nisa Sûresi 41. Ayete geldiklerinde ise ağladığı, ardından namaz kıldığı rivayet edilmiştir. Bu mescidin taşlarının bir kısmının Peygamber döneminden kaldığı, bir taş üzerinde bulunan izin Peygamber (sav.)’in vaaz esnasında dayandığı için oluştuğu, diğerinin ise onun parmak izi olduğuna dair inanç sebebiyle insanların onları ziyaret ederek teberrük ettiği nakledilmiştir.77 Yine aynı gün Hz. Peygambere nisbet edilen kuyuları da görmüşlerdir.78 Sair günlerde namaz kılmak için Mescid-i Kıbleteyn ve Mescid-i zü-Bâb’a yolculuk yapmışlardır.79 Ayyâşî Medine’de ziyaret ettiği mekânları, türbeler kabirler, mescidler ve su kuyuları gibi başlıklar altında topladığı için, aynı gün gördüğü mekânları farklı yerlerde zikretmiştir. Bu bazen kafa karıştırıcı olabildiği gibi, belli başlıklar altında toplanmış olması konuları bulmak açısından kolaylaştırıcı bir etki olmuştur. 3.5.1.3. Uhud Dağı Ziyareti Hz. Peygamberin; “Biz Uhud’u severiz, Uhud’da bizi sever.” buyurduğu, İslam tarihinin ikinci savaşının yapıldığı ve Müslümanlardan yetmiş şehidin kabrine de ev sahipliği yapan yerdir Uhud dağları. Medine ahalisi her perşembe Hz. Hamza’nın kabrine ve Uhud Dağı’na gitmeyi adet edinmişlerdir. Büyük bir kubbe ile örtülü olan kabristan içeri girmek isteyenler için ancak Perşembe günü ziyarete açılmaktadır. Bu ziyarete dâhil olan Ebû Sâlim’de Hanefi olduğunu özellikle belirttiği bir grupla yola çıkmıştır.80 Ziyaretin önemli 77 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 390. 78 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 391. 79 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 394-395 80 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 396-397. 112 olmasının bir nedeni de Allah Resulünün manen Ehl-i Medine ile beraber olduğuna inanmış olmalarıdır.81 Ebû Sâlim Uhud Dağı’na, şehitliğine ve orada şehit olan sahabilere özel bir önem göstermiştir ve bunu da zikrettiği ayet ve hadislerle desteklemiştir. Hz. Peygamberin de sık sık ziyaret için geldiğini nakletmiş, bölgeyi etraflıca tarif etmiş ve kutsiyetini sürekli vurgulamıştır.82 Uhud Dağı ve çevresinde Hz. Peygamberin namaz kıldığı veya Hz. Hamza’nın şehit edildiği yerlere çok sayıda mescid inşa edilmiştir. Buralarda abdest alan insanlar namazlarını da rahatlıkla eda edebilmektedir.83 3.5.1.4. Hz. Peygamber Dönemine Nisbet Edilen Medine Su Kuyuları Sultanların kurdukları vakıflar ile su kaynakları ve kuyular korunmakta, sürekli tamir ve bakımları yapılmaktadır. Bunun için hususi görevlendirilmiş hizmetliler alışmaktadır.84 Ebû Sâlim Hz. Peygamber dönemine nisbet edilen yedi kuyu ziyaret etmiştir. Bunlar; Aris Kuyusu: Hz. Osman’ın bir Yahudi’den satın aldığı kuyu85 aynı zamanda onun Hz. Peygamberin yüzüğünü de düşürdüğü yerdir.86 Busâ Kuyusu: Kuba yolu üzerinde bulunan kuyunun hemen yanında küçük bir kuyu daha bulunmaktadır ve bazı insanlar ikisini birbirine karıştırdığını özellikle belirtmiştir.87 Budâ’a Kuyusu: Medine’nin kuzeyindeki kuyunun bulunduğu yerde bir de mescit vardır.88 81 Ebû Sâlim’in aktardığına göre Medine fukahası ona şu şekilde bir menkıbe anlatmıştır; “ hz. Hamza’nın kabrine yapılan bu ziyaretleri hoş görmeyen, bid’at olduğu için halkı da bundan engellemek isteyen bir zat Ravza’da iken bir gün Hz. Peygamberi Ravza’dan çıkarken görür. Ya Rasulullah nereye gidiyorsun diye sorduğunda ise, kafile birlikte Hamza’yı ziyarete gidiyorum cevabını almıştır. Böylece o da yaptığı yanlışın farkına varmış ve grupla birlikte yola koyulmuştur. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 398. 82 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 396-406. 83 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 406-408. Bugün bahsedilen yerlerde herhangi bir mescit bulunmamaktadır. Bunu ifade et. 84 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 420-411. 85 Müslim de bunun rivayeti var 86 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 409. Buhariden bak . 87 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 412. 88 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 413. 113 Hâi Kuyusu: Bâkî kabristanı yakınlarında yer alan kuyunun suyu tatlı olduğu için Hz. Muhammed’in sık sık su içmek için uğradığı rivayet edilmiştir.89 Rûme Kuyusu: Hz. Peygamberin; “Kim bu kuyuyu satın alırsa Allah cennette karşılığını misliyle verecektir.” buyurduğu ve Hz. Osman’ın satın aldığı kuyudur. Ğars Kuyusu: Hz. Peygamberin; “Vefat ettiğim zaman beni Ğars kuyusundan yedi kırba su ile yıkayınız.”90 buyurduğu, Kuba’nın doğusunda yer almaktadır.91 Yesîr Kuyusu: Hz. Peygamber kuyunun isminin ‘Asîra’ (zorluk) olduğunu öğrenince, değiştirilmesini istemiş ve kolaylık anlamına gelen ‘Yesîr’ ismini tercih etmiştir. Fakat Ebû Sâlim buraya geldiğinde kuyu artık el-Ihn (العھن (olarak bilinmektedir.92 Bunlara ek olarak Ebû Sâlim Bi’ru Sukyâ ve Bi’ru zemzemden de bahsetmiştir. Daha çok hurma ağaçlarının sulanması için kullanılan kuyular olduğundan dolayı hacılardan az sayıda kişi tarafından bilinektedir.93 3.5.1.5. Medine Halkının Su Baskınları Nedeniyle Terk Ettiği Vâdiler Hz. Peygamberin hicret ettiği yıllarda da, iklim şartları uygun ve sulama imkânları bol olduğu için Medine halkı genellikle tarımla uğraşmaktadır. Hurma bahçeleri ile Medine Hicaz yarımadasının önde gelen şehirleri arasındadır. Bereketli vadilerin bu durumun oluşmasında önemli rol oynadığı da hakikattir. Ebû Sâlim’in hakkında bilgi aktardığı vadiler Hz. Peygamberin namaz kıldığı, bereketli ve mübarek olarak bahsettiği yerlerdir. Buralardan geçen kanallar sayesinde Medine toprakları sulanmaktadır. Zaman zaman uğradıkları su taşkınları ile bereketli araziler haline gelmişlerdir. 89 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 414. 90 Sünen-i İbn Mâce, 1. 471. Enes ra. Hz. Peygamberin; “Bana Ğars Kuyusundan su getiriniz.” buyurduğunu ve o kuyunun suyundan içtiğini rivayet etmiştir. Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî İbn Hibban, Kitabü’sSikât, C. IX, Dâiretü’l- Meârifi’l-İslâmiyye, Haydarabad, 1973, s. 173. 91 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 414-415. 92 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 415. 93 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 416. Zemzem olarak adlandırılması Mekke’deki zemzem’in bereketine atıfla olmuştur. 114 Vâdi’l-Atîk: Bir ay kadar devam eden sellere maruz kalan vadi Medine’nin batısında yer almaktadır. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “el-Atîk mübarek bir vadidir.”94 Hakkında pek çok beyit yazılan vadi, Medine’nin en büyük arazilerini de içinde barındırmaktadır.95 Vâdî Buthân: Medine evlerinin ortasında yer alan vadidir. Hz. Peygamber burası için: “ Cennet kaplarından bir kaptır (bölgedir)” buyurmuştur. Vâdî Kanât: Medine’nin en büyük vadisi kabul edilmektedir.96 3.5.2. el-Ayyâşî’nin Medine’deki İlmî Faaliyetleri Ebû Sâlim Safer ayı geldiğinde Medine’de yaşayan Mâlikîlerin isteği ile mescidin batı duvarına yakın olan yerde oluşturduğu halkaya, ikindi vaktinden akşam namazına kadar geçen sürede Muhtasar-ı Halil dersleri vermeye başlamıştır. Bir ay kadar devam eden dersler Ayyâşî’nin hummaya yakalanması sebebiyle sekteye uğramıştır.97 Rebiü’l-Evvel ayında ise yine talep üzerine Şeyh Yâsin’den ödünç aldığı Şerhu’l-Menâvî’den takip ederek Cemaziye’l-Âhir ayına kadar Şemâil okutmuştur.98 Sudanlı bazı çevrelerin talebi üzerine Şeyh Senûsî’nin Mukaddimât ve Suyûtî’nin üzerine İtmâmü’d-Dirâye adlı şerhini de yaptığı en-Nikâye adlı eserini okutmuştur.99 94 Sahih-i Buharî, 2/556. 95 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 418. 96 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 420. 97 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 427. 98 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 428. 99 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 430. Bu eserleri daha önce okumadığını belirten Ebû Sâlim, onlarla birlikte meseleleri ele aldığını ve gücü yettiğince öğrenmeye ve öğretmeye çalıştığını dile getirmiştir. Ebû Sâlim bu konulardan bahsederken ilgili görünmemesine rağmen, Irak kafilesinin Medine’ye ancak Safer ayının ortasında ulaşabildiğini, Mekke’den hareket ettikten sonra çok yavaş yol aldıklarını neredeyse kırk gün kadar geçtiğini anlatmıştır. Ayrıca bu kafile kendi ülkesinden hareket etmek için kişi başı elli dinar vergi ödemek zorunda bırakılmıştır. Bu verginin alınıp alınamayacağını tartıaşn Ebû Sâlim kervanın Isfahan’a bağlı olarak geldiğini Arapların bulunduğu Irak bölgesine ulaştığında ise onların güvenliğinden diy^r-ı Rum sultanının sorumlu olduğunu anlatmıştır. Ancak bu bahsinde Osmanlı Sultanının veya devletin güvenlik önlemlerinden bahsetmemiştir. Isfahan’dan gelen bu kimselerle dini meseleleri tartışan Ayyâşî onları Mutezîlî görüşleri sebebiyle de eleştirmiştir. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 431-435. 115 3.5.3. Medine Halkının Dini Törenleri, Kutlamaları ve Çeşitli Gelenekleri Bayramlar, kandiller vs. dini günler Osmanlı coğrafyasında büyük bir coşkuyla ve kendine has geleneklerle kutlanan günler olmuştur. Vahyin merkezi kabul edilen Haremyen’de de bu türden etkinlikle o dönemin en önemli olayları kabul edilmiş ve bir takım hazırlıklarla, halkın da katılımıyla kutlanmıştır. Mevlid-i Nebi Etkinlikleri: Hz. Peygamberin doğumu olarak bilinen 12 Rebiülevvel günü yaklaştığında daha çok Hintli Müslümanlardan oluşan temizlik görevlileri mescitte hummalı bir çalışmaya başlamışlardır. Ebû Sâlim kandillerin ve ışıkların kontrol edildiğini, her türlü detayın dikkatlice düşünülerek hazırlandığını müşahade etmiştir. Mevlid kandili günü yatsı namazından sonra yöneticiler, şairler ve münşidler sırayla kendilerine ayrılan yerlere oturmuşlar, kandile özel olarak hazırlanan ayin başlatmışlardır. Salavatlar, neşideler okunmuş, Hz. Peygambere övgü ve selamlar dile getirilmiş, akabinde de çeşit çeşit şerbetler ve tatlılar ikram edilmiş, rengârenk çiçekler dağıtılmıştır. Çok sayıda kadın da bu kutlamada mescidde hazır bulunmuştur.100 Miraç Kandili: Recep ayının 27. Gecesi Medine halkı ve civardan gelen insanlar mescitlere koşmuş ve sabaha kadar açık olan bu mübarek mekanlarda dua ve namazla meşgul olmuşlar, özellikle Mescid-i Nebevî’de, Allah resulünün huzurunda hacetlerini dile getirerek, yüksek sesle dua eden insanlar gecenin ilerleyen saatlerinde daha da çoğalmıştır.101 Cuma Günleri Tekrarlanan Etkinlikler: Medine halkı Mevlid kandilinde yaptıklarına benzeyen etkinliği her Cuma yapmaktadır. Mescid-i Nebevî süpürülerek temizlenirken, revaklarından birinin altında toplanan insanlar kasideler okumakta mutrip ile taksimler geçilmektedir. Ardından Bâkî kabristanına giden halk, ashabın mezarlarına ve diğerlerine reyhanlar bırakıp dönmektedirler.102 Cuma hutbelerinde öncelikle Hz. Peygambere salat-u selam getirilmekte ardından onun âli ve ashabına selam edilmekte ve Ebû Sâlim’in Sultan-ı Türk dediği Osmanlı hükümdarına -ona göre mübalağalı ifadelerle- ta’zimde bulunulmaktadır. Duadan sonra Şerif Zeyd’de sultana 100 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 438-439. 101 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 465. 102 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 439. 116 ta’zimde bulunmaktadır. En son da Medine Emiri Seyyid Hüseyin b. Hammad’a dua edilmektedir.103 Ay başında Gerçekleştirilen Kutlamalar: Haremeyn halkının adetlerinden biri de her ayın ilk günü yapılan kutlamalardır. Mağrib’te yalnızca bayramlarda veya özel günlerde yapılan bu tarz kutlamalar, Mekke ve Medine’de sürekli tekrar etmektedir. Yeni başlayacak ay için geniş çaplı bir şey yapamayan insanlar dahi evinde bir kutlama düzenlemektedir. Medine’de Nikâh ve Cenaze Gibi Törenler: Medine halkı cenazeleri mescidin içine getirmekte ve namazı da buraka kılarak, Bâkî mezarlığına defnetmektedir. Sadece Rafızîler cenazelerini mescidin dışında bekletmektedir. Ebû Sâlim için cenazenin mescidin içine getirilmesi görülmemiş bir olaydır. Aynı şekilde nikâh törenleri de Mescid-i Nebevî’nin içinde yapılmaktadır.104 3.5.4. el-Ayyâşî’nin Medine İzlenimleri Harem-i Şerif’ini çeşitli işlerini üstlenen, vakıflarla ilgilenen ağalar vardır. Bunlar evlenmemiş kimselerdir ve bütün mesailerini mescide harcamaktadırlar. En üst rütbede kırk kadar ağa bulunur ve bunlardan vefat eden kimselerin yerine talebelerinden biri geçmektedir. Tüm ihtiyaçları Beytü’l-Mâl’den karşılaan ağalardan Nakib ve Harem şeyhi hariç diğerleri özel sebepleri olması haricinde, mescitte ikamet etmektedir.105 Ebû Sâlim’in bahsettiği ağaların yaşam tarzı rahiplere benzer görünse de yetki ve görev bakımından onlarla karıştırılmamalıdır. Haremeyn’de namazların hepsi ilk vaktinde kılınsa da sabah namazı isfirar denilen, biraz daha aydınlık bir vakte te’hir edilmektedir.106 Uzunca bir süre 103 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 463-464. Ebû Sâlim bu tür ifadelerden sıkıntı duyduğunu, en büyük saygı ve teşbihin Allah ve Resulüne yapılması gerektiğini savunmaktadır. “Hâdimü’l-Haremeyn” ifadesinin ise tarihi kaynaklardan edindiği bilgiler doğrultusunda ilk defa Selâhaddin Eyyûbî tarafından kullanıldığını belirtmiştir. Seyyid Hüseyin b. Hammad’da Şerif Zeyd’in emri altında Medine Vilayetini yönetmektedir. 104 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 448-449. 105 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 458-459. Nakib ve ağaların görevleri, geldikleri yerler gibi pek çok konuda detaylı bilgiler için bkz. el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 457-463. 106 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 442. Bu durum Hanefi mezhebinin bir uygulamasıdır. Ebû Sâlim Mâlikî Mezhebi’ne bağlı bir fakih olduğundan dolayı, namazın geciktirilmesine karşı çıkmaktadır. 117 mezheplere ve tanıdığı fakihlere göre sabah namazının vaktini tartışan el-Ayyâşî yine fıkhî bilgisini ortaya koymuş, Hanefilere olan itirazlarını dile getirmiştir.107 Haremeyn’de Mağrib’ten farklı olarak müderrislerin Çarşamba ve Cuma günlerinde hafta tatili yapması, Mağrib’te ise Perşembe Cuma günleri tatil olduğu için Ebû Sâlim’in zorlandığı konulardan biri olmuştur. Çünkü Perşembe günleri Uhud gibi şehir dışında yer alan kutsal yerleri ziyaret günüdür ve derslerini buna göre düzenlemekte sıkıntı yaşamıştır.108 Medine’ye hacıların gelişi ile birlikte fiyatların yükselmesi ve ev kiralama hususunda ev sahiplerinin yaptığı bir takım hileler Ebû Sâlim’in şikâyetçi olduğu konular arasındadır.109 Para birimlerinin değerinin de Ebû Sâlim’in Mağrib’te alışkın olduğundan farklı olması onu sıkıntıya sokan diğer bir husus olmuştur.110 Yerli halkın sürekli etli yemekler yemesini, hatta kadınların; ‘biz et yemeğinden başka bir şey pişirmeyi bilmeyiz.’ sözlerini de eleştirerek ve bunun sağlıklı olmadığını dile getirmiştir.111 Medine halkının süslü evlerde ikamet etmelerini, yeme-içme ve giyinme konusunda abartılı yaşam sürmelerini de tenkit eden Ebû Sâlim, geçmiş dönemlerde ehl-i Medine’nin kanatkar olduğundan bahsetmiş, özellikle acem olarak nitelendirdiği asker ve bürokrat kesimin gösterişe daha düşkün olmasına dikkat çekmiştir.112 Yerli halkın bâdiyede yaşayanları ile şehirde yaşayanları ve acemlerin kıyafetleri de birbirinden farklılık göstermekte olup, giyim tarzlarından onları tanımak mümkün olmaktadır.113 107 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 442-448. Namazın sahih olup olmadığını mezheplere göre tartışan Ebû Sâlim, hadisin varid olduğu durumlarda mezhep görüşlerinin yerini de yeniden gözden geçirmiştir. 108 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 441. 109 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 454. 110 Para biriminin sarf, riyal, dinar veya dirhem olarak isimlendirilmesi konusunda Ebû Sâlim bir takım Mâlikî âlimlerle de münazara yapmıştır. Çünkü bu durum satıcı ile müşteri arasındaki anlaşmazlıklara da temelinde yer almaktadır. el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 450-453. 111 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 456. 112 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 456. Acem olarak nitelendirdiği bu kimseler ekseriyetle Türkler ve Kürtlerdir. Bir nevi Sultanın malını burada harcadıklarını söyleyerek ağır bir ithamda bulunmuştur. 113 el- Ayyâşî, a.e., C. I, s. 457. 118 3.5.4.1. Medine Yönetimi Ayyâşî Medine’deki ikameti boyunca valilerin görevleri hakkında yeterince bilgi edinemediğinden bahsetmiştir. Kaledeki askerlerin emiri hususu da aynı şekildedir. Harem-i Şerif şeyhi ve kale komutanı onun zannına göre aynı statüde görülmektedir. Haremeyn idaresi genel olarak Hüseynî şeriflerin elinde bulunmakta olup o dönemde Şerif Zeyd ve hanımı bu görevi sürdürmektedir. Bütün memurlar ve görevliler nihayetinde sultana bağlı olarak çalışmaktadır. Mekke emiri ile Medine emiri arasında daima bir çekişme olup, birbirlerine askeri ve siyasi anlamda üstünlük sağlamaya çalışmaktadırlar. Mekke’yi sultası altında bulunduran Hasanoğulları o yıllarda galip durumdadır.114 3.5.4.2. Mısır ve Şam Hac Kafileleri Hakkındaki İzlenimleri Mısır’daki ikametinde de bahsettiğimiz gibi Ebû Sâlim kültürel yaşam açısından Mısır halkını eleştirmekte, bir takım uygulamalarını hoş karşılamamaktadır. Bu konu hakkındaki yorumlarını Medine’de tekrar karşılaştığı Mısır ve Şam’dan gelen hacılara dair görüşlerinde yeniden görmekteyiz. Medine’de üç gün geçiren Mısırlı hacıların kafilesi nihayet şehirden ayrılmış, Ebû Sâlim için bu durum büyük bir ferahlık sağlamıştır. Anlaşılan o ki çok kalabalık olmaları ve davranışlarındaki taşkınlık ve aşırılıklar sebebiyle Ayyâşî Mısırlılar hakkında olumlu düşüncelere sahip değildir. Her yıl şehirden ayrılmadan önce mescidin içinde çok sayıda mum yakıp vedalaşma için hazırlık yapan Mısır halkı o sene emirleri ile aralarındaki anlaşmazlık sebebiyle bu ritüeli gerçekleştirmeden yola koyulmuştur. Mısırlı kafilenin ardından, sıcaklıklar sebebiyle hacılardan birkaçının vefat ettiği Şam kervanı Medine’ye ulaşmış, onların gelişi ile birlikte ticari hayat da hareketlenmiştir. Medine’de on gün kalarak Hz. Peygamberin mescidinde kırk vakitten daha fazla namaz kılma şerefine nail olmuşlar, sünnet olarak değerlendirdikleri bu vazifeyi de ifa etmişler, böylece Hz. Peygamberin müjdesine nail olmanın da rahatlığı ile şehirden ayrılmışlardır. On günün sonunda şehirden ayrılan 114 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 464. 119 kervan Tebük yakınlarında onlardan vergi isteyen Arap bir grupla karşı karşıya gelmiş ve mallarının ve develerinin büyük çoğunluğunu kaybetmiş, pek çok kişi de katledilmiştir. Bu durumun en büyük müsebbibi ise o sene değişen kafile emiri olmuştur. Daha önceki yıllarda da aynı grupla karşılaşan emirler onlara belli bir miktar vergi ödeyerek güvenli bir şekilde bölgeden ayrılırken, o yıl kervanın başındaki emir bunu bilmediği için reddetmiş ve acı olayların yaşanmasına sebep olmuştur.115 Görülen o ki alınan tüm tedbirlere rağmen Osmanlı Devleti zaman zaman güvenliği sağlamada yetersiz kalmakta ve kervanlar saldırılara açık hale gelmekte, kendilerine göre bir yöntemle sorunlarını çözmeye çalışmaktadırlar. 3.6. el-Ayyâşî’nin Medine’den Mekke’ye Dönüş Yolculuğu Muharrem ayının ikinci günü Medine’ye gelen Ayyâşî yedi buçuk ay sonra -17 Şaban 1073 günü- hocası İsâ es-Seâlebi ile Ramazan ayını Mekke’de geçirme kararı almışlar ve Medine’den tekrar Mekke’ye doğru hareket etmişlerdir. 116 Medine halkının kalmaları konusundaki ısrarları karşısında Ebû Sâlim istihareye başvurmuş, “Ramazan umresi benimle birlikte yapılmış bir hac gibidir.”117 hadisinde varid olduğu üzere bu müjdeye nail olma niyetiyle iki deve satın almış, üzerine de Ağa Seleym’in hediye ettiği sadece Hicaz’da görmüş olduğu شقدف denilen mahmilleri yerleştirmiş, ihram elbisesini giymiş ve yola koyulmuştur.118 29 Şaban gece yarısında, yaklaşık on iki gün sonra Mekke’ye ulaşan kafile Şam çarşısının arka tarafında Dâru’n-Nedve civarında kiraladıkları eve yerleşmiştir. 3.6.1. Mekke’de Yaşanan Sel Vakası ve Mescid-i Haram’daki Su Baskının Yol Açtığı Tahribat Mekke’ye gelişi ile birlikte umre vazifesini yerine getiren Ebû Sâlim Harem-i Şerif’e döndüğünde aşırı yağmurun sele dönüştüğünü, mescidin içinin tamamen su ile dolduğunu görmüştür. Hatta bir kısım insanlar yüzerek tavaflarını tamamlamaya çalışmakla tehlikeli bir iş yaptıklarının farkında değildir. Mekke emiri Zeyd bizzat 115 el- Ayyâşî, a.g.e., C. I, s. 384-387. 116 Ancak ikisinin beraber yolculuk yaptığına dair bir anlatımı bulunmamaktadır. Daha sonra şeyhi Mekke’ye ulaştığı gün sabah namazında Harem-i Şerif’te görmüştür. el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 140. 117 Sahihi buhari 118 el- Ayyâşî, a.g.e., C.1, s. 467, C. II, s. 135-136. 120 gelerek durumu müşahede etmiş ve yapılan çalışmalar neticesinde Harem’in içindeki su boşaltılmıştır. Suyun çekilmesi ile birlikte geriye çamur kalmış, yüzlerce insan günlerce büyük bir çaba sarf ederek tortuyu temizlemeye uğraşmıştır. Ki bu iş Ramazan ayı boyunca devam ettiği gibi Şevval ayı geldiği halde hala bitirilememiştir. Büyük bir maddi olanak da isteyen temizleme ve yenileme işlemi için Cidde Ağası Süleyman Ağa Sultanın yüz bin dinar tahsisat göndermiştir.119 Selin yol açtığı hasardan Şeyh İsâ es-Seâlebî’de etkilenmiş ve kütüphanesi tarumar olmuş, seksen mücellid kitabı suyun içinde kalmış, şeyh kullanılamaz hale gelen kitaplarının gömülmesini istemiştir.120 Ebû Sâlim Mekke’de yaşanan bu hadisesinin farklı etkileri de olduğunu dile getirmiştir. Örneğin; fiyatlar düşmüş, içilebilir suya ulaşım kolaylaşmış hatta zemzem kuyusunun suyu epey yükselmiş, uzun yılar sonra Mekke’nin havası serin bir hale gelmiştir.121 3.7. el-Ayyâşî’nin Mekke’de Ramazan Ayına Dair İzlenimleri Ramazan ayında Mekke’de özellikle de Harem-i Şerif’te insanlar daha çok ibadetle ve namazla meşgul olmaya başlamışlar ve vakitlerinin büyük çoğunluğunu mescitte veya gece boyu açık olan çarşılarda geçirmeye başlamışlardır. Halkın büyük çoğunluğu her Cuma umre yapmaya başladığı için Ten’im Mekke yolunda sürekli izdiham yaşanmaktadır. Ebû Sâlim’de Cuma günlerinin yanı sıra pazartesi günleri de umre yapabilmek için mikat mahalline gidip gelmiş, Ramazan ayının 21. Gecesi olduğunda ise mescidde itikâfa girmiş, böylece mübarek ayı bereketli bir şekilde değerlendirmiştir.122 Mescid-i Haram içinde bulunan her mezhebin kürsülerinde gece boyu Kur’an-ı Kerim okunmakta olup Ramazan’ın sonu yaklaştığında sırasıyla hatimlerini 119 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s.141-142. Yapılan yenileme çalışmaları ile tavaf ve sa’y alanı ve mezhepelre ait kubbelerin olduğu yerler de yeniden düzenlenmiş, tezyinata daha çok önem verilmiş, kandillerin sayıları artırılmıştır. 120 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 143. 121 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 143-144. Ebû Sâlim yaşanan bu hadiseden sonra Şeyh İsâ es-Seâlebi’nin evinin civarında bir yer kiralamaya muvaffak olmuş, böylece onunla irtibatını daha sıkı bir hale getirmiştir. 122el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 145. 121 tamamlayarak törenler düzenlemektedirler. Yine gece boyu tehlil ve tesbihatlar da devam etmektedir. Sesi güzel olan bu kârîlere çeşitli bağışlar da yapılmaktadır.123 Ramazan ayı boyunca Kâbe’nin kapısı iki defa açılmış, her ikisinde de Ebû Sâlim içeri girerek namaz kılma imkânına kavuşmuştur. Bunun dışında Zilkâde ayında mu’tad süpürme ve temizleme işlemi için Kâbe’nin kapısı açılmış, örtüsü el değmeyecek seviyeye kadar yükseltilmiştir. Bu işleme yerli halk Kâbe’nin ihrama bürünmesi olarak adlandırmışlardır. Ayrıca Şevval ayının sonlarında Mekke’de yaşan selden sonra da temelde hasar gören mermerlerin tadilatı için de Kâbe kapısı açılmıştır. Bütün bunların dışında Şaban ayında halkın ziyaretine açılan Kâbe’nin içini ziyaret hakkı bir gün erkeklere bir gün kadınlara tahsis edilerek umumun burada namaz kılması sağlanmıştır. Ancak bu ziyaretlerde Ayyâşî orada bulunamamıştır. Ayyâşî Beytullah’ın 7 defa kapsının açıldığını anlatmıştır. Bu günler: 1. Yevmü’n- Nahr olarak bilinen Zilhicce’nin onuncu günüdür. Kurban bayramının ilk gününde Kâbe’nin örtüsü değiştirilmektedir. Ancak bu zaman diliminde görevliler dışında herhangi birinin içeri girmesine izin verilmemektedir. 2. Muharrem ayının onuncu günü olan Aşûra günü. 3. Mevlid Kandili’nin kutlandığı Hz. Peygamberin doğduğu gün olan 12 Rebiü’l-Evvel 4. Şaban ayında halka açılan ziyaret günü 5. Ramazan ayında gerçekleşen iki ziyaret 6. Zilkâde ayında yapılandır.124 Ebû Sâlim aynı yıl içinde bu ziyaretlerden beş tanesinde bulunduğunu, bu sayede Allah’ın büyük bir lütfuna eriştiğini belirtmiştir. 3.8. Mekke Ziyaretgâhları Mekke İslam’ın doğduğu şehir olması, Kâbe’nin burada yer alması ve Hz. Peygamberin hayatının büyük kısmını geçirdiği yer olması bakımından en kutsal mekândır. Kur’an-ı Kerim’de Ümmü’l Kur’a olarak bahsedilen şehir, Hz. İbrahim’in 123 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 146-147. 124 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 147. 122 eşi ile oğlu İsmail’i yerleştirmesi ve Kâbe’yi inşa etmesinden itibaren önemini yitirmemiştir. Binlerce yıllık tarihi olan şehir özellikle İslamî dönemin en önemli ve kutsal mekânlarına ev sahipliği yapmaktadır. El-Ayyâşî’nin anlatımları ile bu mübarek yerler aşağıdaki şekildedir. Sevr Mağarası: mücavir bir grup ile Hz. Peygamberin bir müddet kaldığı bu mağarayı 8 Şevval günü ziyaret ettiğini kaydetmiştir.125 Oldukça küçük olan mağaraya iki giriş bulunduğunu, bunlardan Hz. Peygamberin girdiği rivayet edilen tarafın ise çok dar olduğunu, iki kişinin burada nasıl kaldığına şaştığını görüyoruz. Diğer giriş ise içeri girip çıkmakta zorlanan birisi tarafından insanların girişini kolaylaştırmak amacıyla açılmış olup, mağaranın içi ve dışı namaz kılan insanlarla dolup taşmaktadır.126 Hira Mağarası: Zilkade ayının ilk günlerinde bir grup mücavirle birlikte erken saatlerde yola çıkan Ebû Sâlim gün doğumunda ilk vahyin mekanı Hira Mağarası’ndadır. Buranın kutsiyetinden uzunca bahsetmiştir.127 Mekke halkının ziyaretgâh olarak belirlediği alanlardan biri de Abdullah b. Ömer’e nisbet edilen kabirdir. Ebû Sâlim net olarak hatırlayamasa da 13 Zilkade olarak belirttiği gün halktan kadın erkek büyük bir grup buraya ziyaret düzenleyip, civarında da gecelemektedir. Ebû Sâlim, mezarın sahabiye olan aidiyetini araştırmış fakat ulemanın asılsız olduğunu dile getirdiği rivayetler üzerine bina edilen bu kabir ziyaretine katılmamıştır.128 Cîrâne: Mekke’ye on sekiz mil uzaklıkta olan bölge Mekke ile Taif arasında yer almaktadır. Vâkıdî ve Taberî’nin tarih konusunda ihtilaf etmiş olsalar da, Hz. Peygamberin burada ihrama girerek umre yaptığına dair rivayetleri zikretmişlerdir. Ancak Mekke halkı daha sonraki dönemlerde buradan ihrama girmeyi bırakmış, hatta Cîrâne’nin mîkat mahalli olduğunu bileyecek kadar buraya bigâne kalmışlardır. Bu 125 Tevbe 40. Ayette de yine bu mağaradan bahsedilmektedir. 126 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 151-152. 127 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s 164-165. Bazı insanların zaman zaman uzlete çekilme ihtiyacı olduğunu düşünse de uzun vadede bunun mümkün olmadığını, insanın medeni bir varlık olarak diğerlerine de muhtaç olduğu görüşündedir. 128 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s 162. 123 duruma şaşıran Ebû Sâlim: “Fıkıh kitapları da olmasa böyle bir şeyin yapılmadığını zannedeceğim.”129 demekten kendini alamamıştır. 3.8.1. Cidde Yolculuğu ve Ziyaret Mekânları Mekke’de Şâfîi imamlarından Zeyne’l-Âbidin et-Taberî’nin sohbetinde bulunmuş,1064 yılındaki haccında şeyhten icazet almıştır. Kıraat ilminde yeniden ders istemiş fakat şeyh işlerinin çokluğundan dolayı bu talebini reddetmiştir.130 Ebû Sâlim Mekke’de rivayet için içlerinde Ebû Mehdî’nin de yer aldığı farklı şeyhlerden icazet aldığı hadislerin hepsini de senedleri ile zikretmiştir.131 Meşrik ekollerine eserinde oldukça geniş yer veren Ebû Sâlim burada karşılaştığı, tanıştığı âlimleri ve eserlerini, onların görüşlerini belirtmiş, övgülerini veya eleştirilerini dile getirmiştir. Pek çok âlimin icazet silsilesini takip etme imkânını da bizlere sunmuştur. 3.8.2. El-Ayyâşî’nin Cidde’de Ziyaret Ettiği Mekânlar Cidde’de bulunan makam ve kabirleri ziyaret etmek isteyen Ayyâşî kendisi ve hoca İsâ es-Seâlebî için iki merkep kiralayarak makber ve mescidleri ziyaret niyetiyle 10 Şevval Cuma günü yola koyulmuştur. Cidde deniz boyunca uzanan çarşıları, alışveriş mekânları ile hareketli bir şehirdir. Yerli halk genellikle şehir merkezinde yer alan kahvehanelerde oturmakta ve buralarda çeşitli konularda sohbetler yapılmaktadır.132 Hz. Havva’nın Kabri:133 Hz. Havva’nın kabri siyah taşlarla kaplı yaklaşık üç yüz zira’ (arşın) uzunluğundadır.134 129 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 166. Umre için Cîrâne’den ihrama girmek isteyen Ebû Sâlim yol tarifi için halktan birine danıştığında; oradan umre olmaz. Mîkat mahalli Ten’im’dir itirazı ile karşılaştığını kaydetmiştir. 130 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 181. 131 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s 197 132 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s 154. 133 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Âyân, C. V, s. 385. 134 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 153-155. Ebû Sâlim’in Haremeyn’den sonra en çok görmek istediği yer Cidde olmuştur. Mekke ve Cidde arasında bulunan sekiz kadar kahve de yine onun alışık olmadığı bir şeydir. İnsnalar buralardan su ve kahve gibi ihtiyaçlarını karşıladıkları gibi hem kendileri hem de hayvanlarını da dinlendirmişlerdir. 124 Mescid-i Kebîr: Cidde’nin ulu camiidir. Oldukça büyük kırmızı mermerleri ile göze çarpan mescidin sütunları -hocasının verdiği bilgilere göre- Habeşistan’ın fethi ile birlikte oradan getirilmiştir.135 Cidde’de birkaç gün geçirdikten sonra aynı yolu takip ederek hocası ve arkadaşları ile birlikte Mekke’ye geri dönmüşler, Mekke’ye ulaştıklarında Kâbe’nin tadilatıyla birlikte değişikliğe uğradığını, çatısına ek yapıldığını müşahede etmişlerdir.136 3.8.3. Taif Yolculuğu ve Ziyaret Mekânları Tâif, Hz. Peygamberin tebliğ için geldiği fakat taşlanarak kovulduğu, Medine’ye hicretinden çok sonraları İslam’ı kabul eden Hicaz bölgesinin zenginliği ile ön plana çıkmış şehirlerindendir. Ebû Sâlim’in şehri ziyaret etmedeki amacı; türbe ve kabirleri görmek, duada ve niyazda bulunmak, feyzinden teberrük etmektir. Zilkade ayının on dokuzuncu günü Mekke ve Tâif halkından da bir kısım insanların refakatinde yola çıkan Ebû Sâlim öncelikle hac menzillerinden olan Mina ve Müzdelife’ye uğramıştır.137 Tâif: Ebû Sâlim, saray gibi yüksek binaları, üzüm ve hurma bahçeleri ile zengin görünümlü ve güzel bir şehir tasviri çizmiştir. Öncelikle Mescid-i Â’zam’a giden kafile burada Hicaz bölgesnin en öneki kârîlerinden olan Şeyh Abdülaziz b. Hasan b. İsâ et-Tuvâtî ile tanışmış, ardından Seyyid Abdurrahman el Miknâsî’yi şehrin yüksek noktalarından birinde yer alan evinde ziyaret etmiştir.138 Adı geçen şeyhler dışında 135 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s 155. 136 el- Ayyâşî, a.e., C. II, s. 160-161. 137 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 167. Burada Ebû Sâlim Mekke’ye kadar ulaşan su kanallarını da görmüştür. İki koldan şehri sulayan kanallar Cîrâne’den geçmektedir. Tarih kitaplarından okuduğu kadarıyla biri Emevier dönemine aittir diğeri de Abbasiler döneminden Zübeyde bint Câ’fer b. el-Mansur’un yaptırdığıdır. Fakat bu su yolu o döneme kadar sağlam bir şekilde ulaşamamıştır ki, Osmanlılar Haremeyn’e su konusunda büyük bir yatırım yapmışlardır. Ebû Sâlim’e göre bu durum Osmanlı Devleti’nin azametini ve Haremeyn’e verdikleri önemi göstermektedir. Fakat yine de kanalları tamir ettiren ve diğer hizmetleri yapan Padişahın adını zikretmemiş veya tarihi bir bilgi vermemiş, Osmanoğulları olarak bilinen Türkmenler demekle yetinmiştir. Şeyh Abdülaziz’e kıraatını dinlettiği gibi ondan bir de icazet almıştır. el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s.173. 138 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 169-170. 125 Tâif’te ilimle meşgul olan pek kimse olmadığından yakınan Ebû Sâlim bu durumu eleştirmiştir. Mescid-i Âzam’ın civarında bulunan Abdullah b. Abbas’ın kabr-i şerifini de ziyaret etmiş, Huneyn Gazvesi’nden sonra Hz. Peygamberin ve hanımları Ümmü Seleme ve Aişe için çadırların kurulduğu rivayet edilen mekânı görmüş, adını hatırlamadığı birkaç mescidi daha ziyaret etmiştir.139 Tâif şehrinin çarşıları Necid bölgesinden gelenler için bir ticaret merkezidir. Her çeşit meyve ve sebzeyi bulmanın mümkün olduğu bu çarşıdaki bolluk karşısında Ebû Sâlim hayretini gizleyememiştir. Hicaz bölgesinin en güzel şehirlerinden olmasına rağmen haber aldıkları salgın hastalık tehlikesi sebebiyle, kısa sürede ziyaretlerini tamamlamış ve Mekke’ye dönmüşlerdir.140 3.9. Mağrib’e Dönüş Yolculuğu ve Yol Menzilleri İki deve satın alan Ebû Sâlim 2 Muharrem 1074 yılında ikindi namazını eda edip, Hz. Peygambere bol bol salât-u selâm okuyarak, uzunca süre ikameti sayesinde ilmî ve manevi havasını teneffüs ettiği Medine’den, Mağrib hacılarının kaldığı bölgeye en yakın olan Bâbü’ş Şam kapısından çıkarak yeniden Mekke’ye doğru yola koyulur. Şeyhi Molla İbrahim’de şehrin çıkışına kadar yürüyerek onlara veda etmek üzere hazır bulunur. Vâdi Akîk’e geldiklerinde yorulmuşlardır. Bölgenin güvensiz oluşu sebebiyle burada karşılaştıkları deve sahibi bir çiftçiden tedirgin olan Ebû Sâlim’in arkadaşları onları yanına davet etmesine rağmen bu davete olumsuz karşılık vermişler, fakat Ebû Sâlim onun yanına gitmiş ve adam onu devesine bindirerek lütufta bulunmuştur. Bu duruma şaşıran seyyahımız onunla birlikte Zu’l-Huleyfe’ye kadar geldiklerinde yatsı vakti girmiştir. Burada geceleyen kafile sabah yeniden yola çıkmış, şerefli bir bölge olarak tanımladığı er-Ravha’ya geldiklerinde ise vakit akşama yaklaşmış olmasına rağmen burada gecelemeden Mekke’ye doğru devam etmişlerdir. Ertesi gün er-Ravhâ 139 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 175-176. Bu kabrin Hz. Peygamberin oğlu Abdullah’a ait olduğuna dair rivayet olduğunu da söylemiş, ancak tarih kitaplarından edindiği bilgiye göre Abdullah b. Abbas olduğu kanaatine ulaşmıştır. Öyle anlaşılıyor ki Ebû Sâlim Tâif’te yaşadıklarını tam anlamıyla kaydetmemiştir. 140 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 176. 126 yakınlarındaki el-Gazâle mescidini ziyaret etmişler ve es-Safrâ yakınlarına gelinceye kadar mola vermeden yola devam etmişlerdir.141 Bir sonraki gün kafile, Yenbû tarafına doğru yönelerek Bedir şehitlerinden Ubeyde b. Hâris’in kabrini ziyaret etmiş, öğle vaktine doğru oradan ayrılmış ve tatlı suyu bol geniş bir yere ulaşmışlardır. Fakat yerli halk ile Afrikalılar arasında yaşanan çekişmeden dolayı bölgeyi güvensiz görmüşler ve konaklama düşüncesinden vazgeçip yola devam etmişlerdir. Ayyâşî burada herhangi bir saldırıya uğramamış olmalarını veya bir hırsızla karşılaşmadan geçebilmelerini Allah’ın bir lütfu olarak değerlendirmiştir. Hızla yola devam eden hacılar ertesi gün sabah Yenbû’ya gelmişler ve sıcaklıkların artması sebebiyle Yenbû’da iki gün geçirmişler, fakat sıcaklıkların daha da artması ve yol kesicilerin korkusu ile bir gece münadi çağrı yapmış ve hemen harekete geçen kafile Vâdi’n-Nâr’dan ayrılmaya karar vermiştir. Buradan sonraki birkaç günlük yolculukta Ebû Sâlim uğradıkları menzillerin isimlerini zikretmeden geçmiş, yaşadıkları korku, susuzluk ve tehlikelere odaklanmıştır. Anlaşılan o ki karşılaştıkları zorluklar o güne kadar yolculuklarında meydana gelen en sıkıntılı durumlardandır.142 Nihayet el- Muveylih’e kadar gelen hacılar bir gece burada konakladıktan sonra sahil yoluna doğru çıkarak buldukları ilk su kaynağından hayvanlarının su ihtiyaçlarını gidermişler, böylece sıcağın yol açtığı zararlardan bir nebze olsun kurtulmuşlardır. 29 Muharrem’de Gazze’ye doğru yola çıkan Ebû Sâlim Kudüs, el-Halil, Remle, Hân, el-Arîş, Dimyat gibi şehirleri ziyeret etmiş, Nil üzerinden Kahire ve İskenderiye’ye geçmiş, ardından Trablus’a dönerek 17 Şevval 1074 yılında Fas’a ulaşmıştır.143 Ebû Sâlim, doğu ve batı arasında geçen yaşamı boyunca, kütüphane kurmuş, zaviyeyi tanınır hale getirmiş ve yaptığı seyahatlerle de ilmî birikimini genişletmeyi, her ilim dalının üstadlarından dersler almayı ihmal etmemiş, kendinden sonraki Mağribli seyyahlara da temel teşkil edecek, birçok özelliği kendinde 141 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 401. 142 el- Ayyâşî, a.g.e., C. II, s. 402. Ebû Sâlim sıcaklıkların o derece arttığından bahseder ki bu bölgede Mısırlı bir kafile telef olmuş, birçok insan ve yüzlerce binek hayvanı ölmüştür. 143 Muhammed el-Câsir, a.g.e., s.10. 127 barındıran seyahatnamesini yazmış ve 1679 yılında henüz elli üç yaşında iken dâr-ı bekâya irtihal eylemiştir. 128 SONUÇ 17. Yüzyıl, Mağrib siyasi ve toplumsal olarak çok hızlı değişimlerin yaşandığı, iç ve dış tehditlerin oluştuğu bir döneme tesadüf etmektedir. Sürekli isyan eden Berberi kabilelerinin yanında İspanyol ve Portekiz işgalleri de özellikle Fas’ı zor durumda bırakmıştır. Bu zorlu süreçte sadece dini değil ictimai fonksiyonları da olan tekke ve zaviyeler ön plana çıkmış, Ebû Sâlim’in babasının kurduğu zaviyesi de el- Mağribü’lAksâ’nın bağımsızlık mücadelesinde ve toplumsal inşasında önemli roller oynamış, Afrika’da her daim yaşanan berberi isyanlarında da aktif görev almışlardır. Yalnız bir mutasavvıf gibi hareket etmek yerine aksiyoner bir tavır sergilemişler, Sa’di yönetinin haksız tutumlarına karşı isyan hareketlerinin merkezinde olmuşlardır. Kabile mensuplarının aynı zamanda tarikat mensubu sayılıyor olması da, ailenin bölgedeki etkinliğini pekiştirmiş, hem maddî hem manevî pek çok görevi üstlenmişler ve bayraktarlığını yapmışlardır. Bütün bu misyonları gerçekleştirebilmek amacıyla, entelektüel bir âlim olarak tarih sahnesinde yerini alan Ebû Sâlim el-Ayyâşî, içinde yaşadığı toplumun dinamikleri ile hareket etmiş, bölgenin geniş ilmî mirasından payına düşeni elde etmeye gayret etmiş, fakat bununla da yetinmeyerek doğunun ilmî havzasından da faydalanabilmek için genç yaşında üç defa hac yolculuğu gerçekleştirmiştir. Uzun yıllar süren bu yolculuklar sayesinde doğu ve batı arasında ilmî bir bağ ve köprü kurmayı başarmış, farklı kültür ve medeniyetleri tanımıştır. Fas, Mısır ve Hicaz bölgesinin tanınmış hocalarından dersler ve icazetler almış, özellikle tasavvuf, hadis, fıkıh, edebiyat gibi ilimlerde ön plana çıkmış her mezhep ve meşrepten âlimden istifade etmiştir. Fas, Miknas, Marakeş, gibi Kuzey Afrika ilim merkezlerine uzak olan Atlas Dağlarının güneyinde yer alan Midelt bölgesinde ilmî faaliyetlerin yayılması için büyük bir gayret göstermiş, babasından aldığı mirası, yüzyıllarca devam edecek bir gelenek haline getirmeyi başarmış, gerek zaviyede gerekse Karaviyyîn medresesinde verdiği derslerle Afrika’nın tanınmış simalarının yetişmesine de büyük bir katkı sunmuştur. 129 Âlim olmanın getirdiği kitap sevgisi ile de ön plana çıkan Ebû Sâlim, ziyaret ettiği hemen her şehirde kitapçıların ve kütüphanelerin yerini öğrenmiş, şahıslara ait olan veya halka açık kütüphanelerden mutlaka istifade etmiştir. Kendi kaleme aldığı eserlerinden bir kısmını hocalarına takdim ettiği gibi, onların kitaplarından da kendisi için nüshalar yazmayı ihmal etmemiş, maddi zorluklar yaşadığı zamanlarda kitaplarından bir kısmını satmak zorunda kalmıştır. Bu kitap alışverişı aynı zamanda maşrık ve mağrib ulemasının birbiri ile olan ilmî münasebetini de artırmıştır. Ebû Sâlim hayatı ve seyahatleri boyunca diğer insanlarla olan ilişkilerinde değerleri ön planda tutmuş, olayları, sözleri, insanların güçlerinin derecesini ve kültür seviyelerini hemen görüp, fark etmiştir. Olaylara ve insanlara karşı eleştirel bakış açısından uzaklaşmamış ve bu konuda delillerini sunmayı ihmal etmemiştir. Dünyevî makamlardan mümkün olduğunca kaçınan Ebû Sâlim, Fas kadılığı gibi her türlü teklifi reddetmiş ve ilim yolunda yürümeyi tercih etmiş, sûfî bir yaşantı çerçevesinde hayatını devam ettirmiş ve mutasavvıfların bir yaşam biçimi olarak da gördüğü seyahati benimsemiş, Mağrib, Hicaz arasındaki uzun ve tehlikeli yolculuğu çıkmakta tereddüt etmemiştir. Çeşitli ilimleri kendinde cem ettiği bir dîvan olarak tasarladığı er-Rıhle adlı seyahatnamesi hem 17. Yüzyıl Mağribinin hem de Mısır ve Haremeyn’in ilmî birikimi yanında kültürel, coğrafî ve tarihî özelliklerini de yansıtmaktadır. Fas’tan Mekke ve Medine’ye kadar olan hac yolunun izini sürmemizde yardımcı olan bu eser, yol güvenliği, hacıların durumu, hac kervanlarının yaşadığı sıkıntıları günümüze yansıtmakla beraber, bölgedeki tarihi yapıları, türbe, tekke ve zaviyeleri, ribatları, su kuyularını, insanların yaşam biçimini, milli, dini ve kültürel etkinliklerini göstermesi bakımından önem arzetmektedir. Evliya Çelebi veya Nablusî gibi aynı dönem seyyahları ile karşılaştırıldığında çok daha fazla ilmî ve sosyal konulara yer vermiştir. Evliya Çelebi’nin Hicaz bölgesi halkına karşı üstten bakan ve aşağılayıcı yazılarına karşın, Ayyâşî son derece mutedil bir yaklaşımı benimsemiş ve Irak Rafızilerinin mezar ziyaretlerindeki aşırı tavırlarını “ahmaklık” olarak nitelemek gibi istisnai birkaç durum dışında bu çizgisinden ayrılmamıştır. 130 Şeyh Ebûbekir’in yolculuğuna dayanarak anlattığı kısımları mutlaka belirtmiş ve onlara yaptığı eklerle kendi seyahat deneyimini aktarmayı da ihmal etmemiştir. Mekke-Medine-Kahire gibi şehirlere geliş ve gidişi gibi önemli gördüğü olaylar dışında başlıklandırma yapmadığı eserinde, yaşadığı her günü de ayrıca belirtmemiş, tarihlendirme noktasında çok titiz davranmamıştır. Ebû Sâlim çağdaşları ile karşılaştırıldığında, şiirleri dışında eserini oldukça yalın bir dil ve üslup ile kaleme almıştır. Sufizmden bahsetmediği zamanlarda renksiz ve cansız bir anlatımı olduğu eleştirilerine rağmen, her kesimden okuyucuya hitap eden nitelikte bir seyahatname ile döneminin Mağrib- Hicaz arası hac yolculuğuna ışık tutmuştur. Bütün bunların yanında, her ne kadar belli etmese de Ebû Sâlim’in Osmanlı Devleti’ne karşı menfi tavrı da dikkati caliptir. Örneğin; Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethinden sonra Abbasi halifesini ve ailesini katlettiğine yönelik haberi işittiği gibi nakletmiştir. Fakat diğer birçok tarihi konuda hem araştırma yapmış, hem de kendi yorumunu mutlaka eklemiştir. Uğradığı veya konakladığı her bölgeyi birçok detayına kadar aktarmaya özen gösteren Ebû Sâlim, Osmanlı yönetimi söz konusu olduğunda çok az bilgi vermiş, Tunus, Trablus, Kahire gibi birçok şehirde yönetici kademesindeki kimselerin ismini hiç telaffuz etmemiştir. Oysa onun gibi bir kişiliğin bu konuda bilgi sahibi olmaması düşünülemez. Bu durumu, sadece ilmî ve kültürel hadiselerle ilgilenmesi ve sair hususlara dikkat çekmekten kaçınması olarak da değerlendirmek mümkündür. Osmanlı yönetim merkezinin Hanefi mezhebine bağlı olduğunu düşündüğümüzde, hac, namaz gibi ibadetlerde ve kahve kültürü gibi günlük hayata dair konularda da Hanefilerin uygulamalarına da yoğun eleştiriler getirmiştir. Haremeyn’e olan sevgisi ve bağlılığı, Ebû Sâlim’i orada şahit olduğu olumsuz durumları eleştirmekten alıkoymamış, Mekke’deki hırsızlık vakalarında veya Medine halkının lüks ve şatafat içerisindeki yaşamına tepki göstermiştir. Ayrıca Fas’ta zaviyelerin başlattığı isyanlarda, tekkelerin birbirine yardım ettiği veya karşı karşıya geldiği, yoğun çatışmaların yaşandığı isyanlarda dahi, Sultanlar Fransa, Portekiz, İspanya gibi ülkelerden bir takım tavizlerle yardım istemiş olsalar da, Ayyâşî Zaviyesi başta olmak üzere diğer Mağrib zaviyeleri de Müslüman devlet 131 olmasına rağmen yönetime karşı ne bu devletlerden ne de Osmanlı sultanlarından yardım talebinde bulunmamışlardır. Yedi ay süreyle ikamet ettiği Medine’de dini ve tarihi önemi haiz hemen her yeri ziyaret etmeye özen gösteren Ebû Sâlim, bu sayede Medine’nin hemen her köşesini bize aktarmış, fakat bunu bir turist edası ile yapmamıştır. O âlim ve edîb kişiliği ile hareket etmiş, kutsal bir beldeyi ziyaret ettiğinin daima farkında olmuş ve o edeb ile hareket etmiş çevresinden de aynı dikkat ve hassasiyeti göstermelerini beklemiştir. Fakih olmasının avantajı ile hac kafilesinde zaman zaman hac emiri gibi davranmış, hacıların yanlışlarını düzeltmiş, kervanın korunmasında aktif rol oynamıştır. Karşılaştığı her rivayeti olduğu gibi aktaran Ebû Sâlim, konu hakkında kendi görüşlerini de aktarmayı ihmal etmemiş, eserinde zaman zaman uzun tartışmalar yapmıştır. Dini hassasiyetlerinden taviz vermeden, ilmî geleneğini devam ettiren Ayyâşî ailesinin Fas’taki etkisi halen hissedilmekte olup, uzun yıllar boyunca daha devam edecek gibi görünmektedir
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KUR’ÂN-I KERİM’DE CENNET VE CENNETLİKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Reyhan ÇAĞLAYAN Enstitü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : Tefsir Tez Danışmanı: Prof. Dr. Davut AYDÜZ EKİM 2006 T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KUR’ÂN-I KERİM’DE CENNET VE CENNETLİKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Reyhan ÇAĞLAYAN Enstitü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : Tefsir Bu tez 02.10.2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Davut AYDÜZ Yrd. Doç. Dr. Muhittin AKGÜL Yrd. Doç. Dr. A. Faruk KILIÇ Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Reyhan ÇAĞLAYAN 25. 08. 2006 ÖNSÖZ Yaşadığı tarihi boyunca insanoğlu kendine “gayb” olan meseleleri merak etmiştir. Ölüm ve ölüm ötesi hayat da bu meselelerin başında yer almaktadır. İnsanda akıl olması münasebetiyle ister istemez “Ben neyim? Nereden geldim? Nereye gideceğim?” gibi soruları kendisine sormuş, cevabını bulmaya çalışmıştır. Zaten aklı ve ruhu susturmakla, hayatî konular üzerinde düşünmemekle ve dahası düşünmeden yaşamaya çalışmakla insanoğlunun mutluluğu yakalaması güçleşmektedir. İnsanda sürekli merak uyandıran ölüm ve ötesi hayatın en çok dikkat çeken parçası olmasından ve ilahî hitabın da azab ayetlerinden ziyade müjde ve esenlik yönündeki ayetlerle insanlığa seslenmesinden dolayı “Kur’an-ı Kerim’de Cennet ve Cennetlikler” konusu üzerinde durmaya karar verdik. Çalışmam boyunca değerli fikirlerini ve tezime olan ilgisini bir an dahi benden esirgemeyen muhterem danışman hocam Prof. Dr. Davut Aydüz’e, eserin hazırlanışında maddî ve manevî desteklerini her zaman yanımda hissettiğim annem, babam ve kardeşlerime, ayrıca moral vererek beni yalnız bırakmayan dönem arkadaşlarıma ayrı ayrı teşekkürlerimi kendilerine arz ederim. Yetişmemdeki katkıları çok büyük olan tüm hocalarıma da minnettar olduğumu ifade etmek isterim. Tıpkı imtihan dünyasında cenneti hak edebilmek için sarf edilen çaba gibi, gerek şimdi gerekse bundan sonra başarının zirvesinde olabilmek için gerekli gayret bizden, bunun sonucunda beklenen muvaffakiyet ise amelleri zayi etmeyip herkese çalıştığının karşılığını er ya da geç veren, terazisinde zerre kadar sapma olmayan, Rahman ve Rahim olan Allah’a aittir. Reyhan ÇAĞLAYAN 25 Ağustos 2006 Sakary i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR........................................................................iii ÖZET................................................................................................iv SUMMARY.........................................................................................v GİRİŞ...............................................................................................1 BÖLÜM 1: ÂHİRETE İMAN.................................................................6 1.1. Âhiret Kavramı ve Âhiret ile İlgili Durumlar......................................6 1.1.1. Âhiret Kavramı.............................................................6 1.1.2. Âhiret Hayatı...............................................................6 1.1.3. Âhiretin Ruhanîliği/Cismanîliği Meselesi….........................7 1.1.3.1. Âhiretin Cismanî Oluşu...........................................7 1.1.3.2. Âhiretin Ebedî Oluşu.............................................16 1.1.4. Âhirete İman.............................................................19 1.1.5. Âhiretin Halleri...........................................................20 1.2. Âhirete İmanın Pratik Hayattaki Fayda ve Sonuçları.........................23 1.3. Kur’an’da Âhiret Sahneleri Anlatılırken Kullanılan Bediî Üslûb............30 1.4. A’raftakiler.................................................................................31 BÖLÜM 2: CENNET LAFZI................................................................34 2.1. Cennetin Tanımı.........................................................................34 2.2. Kur’an-ı Kerim’de Cennet Lafızları.................................................35 2.3. Cennetin İsimleri........................................................................35 2.3.1 Cennet......................................................................35 2.3.2 Cennetü’n-Naim.........................................................36 2.3.3 Adn..........................................................................37 2.3.4 Firdevs......................................................................40 2.3.5 Hüsna.......................................................................43 2.3.6 Darü’s-Selam.............................................................43 2.3.7 Darü’l-Mukame...........................................................44 2.3.8 Diğer İsimleri.............................................................44 2.4. Cennetin Yeri ve Genişliği............................................................45 2.5. Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğu...............................................47 ii 2.6. Cennete Girmeye Vesile Olan Bazı Ameller.....................................53 2.6.1. Adaklarını Yerine Getirenler……………………………………………….53 2.6.2. Kıyamet Gününden Korkanlar…………………………………………….57 2.6.3. İhtiyaç Sahiplerine Sevdiği Yemeklerden Yedirenler…………60 2.6.4. Sabredenler………………………………………………………………………..62 BÖLÜM 3: CENNET VE CENNETLİKLERE SUNULAN NİMETLER..........64 3.1. Cennete Girmeden Önce Müminlerin Arındırılması............................67 3.2. Cennetin Kapıları........................................................................68 3.3. Cennetin Dereceleri.....................................................................70 3.4. Cennetin Nehirleri.......................................................................72 3.5. Cennetin Pınarları.......................................................................74 3.6. Cennetin Köşk ve Otağları............................................................78 3.7. Cennetin Nuru…………………............................................................82 3.8. Cennetin Ağaç ve Meyveleri..........................................................82 3.9. Cennet Ashabının Varisliği............................................................86 3.10. Cennet Ashabının Genel Durumu.................................................87 3.11. Cennet Nimetlerinin Dünya Metaına Üstünlüğü..............................94 3.12. Cennet Ashabının Yiyecek ve İçeceği............................................97 3.13. Cennet Ashabının Giyim Kuşamı ve Takıları.................................103 3.14. Cennet Ashabının Sedirleri........................................................105 3.15. Cennet Ashabının Hizmetçileri...................................................108 3.16. Cennet Ashabının Bir Araya Gelip Konuşmaları............................109 3.17. Cennette Kadın.......................................................................112 3.18. Cennet Ashabının Cehennemliklere Gülmesi................................115 3.19. Allah’ın Rızası ve Cemalullahı Seyir............................................116 3.20. Cennet Ashabının Selamları, Sözleri ve Dualarının Sonu................119 SONUÇ VE ÖNERİLER....................................................................123 BİBLİYOGRAFYA...........................................................................128 ÖZGEÇMİŞ....................................................................................133 iii KISALTMALAR a.s. : Aleyhisselam. b. : Bin, ibn. by. : Basım yeri yok. bkz. : Bakınız. çev. : Çeviren. DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Hz. : Hazreti. madd. : Maddesi s. : Sayfa. s.a.s. : Sallallahu Aleyhi Vesellem. sy. : Sayı. thk. : Tahkik eden. trc. : Tercüme eden ty. : Tarihi yok. vb. : Ve benzeri. iv SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Kur’ân-ı Kerim’de Cennet ve Cennetlikler Tezin Yazarı: Reyhan ÇAĞLAYAN Tezin Danışmanı: Prof. Dr. Davut AYDÜZ Kabul Tarihi: 02.10.2006 Sayfa Sayısı: V (Ön Kısım) + 133 (Tez) Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı: Tefsir ÖZET İnsan hayatında bazı meseleler vardır ki, onlar, ya bir şahsı veya bir aileyi ya da bir milleti ilgilendirir. Bu çok önemli bir meseledir. İşte ölüm ötesi hayat da bütün insanlığı ilgilendirdiği için en önemli meselelerden biri olarak kabul edilebilir. Ahirette arzu edilen ise rıza-i ilahiye layık bir kul olarak cennete girebilmektir. Hep merak edilen ahiret hayatı ve onun da üstünde cennet nimetleri akıl ve müspet ilimler vasıtasıyla kavranıp çözüme kavuşacak konulardan değildir. Bu yüzden çalışmamızı “Kur’an’da Cennet ve Cennetlikler” şeklinde isimlendirmeyi münasip gördük. Adından anlaşılacağı üzere ayetleri temel olarak aldığımız bu çalışmada ifadelerin muallâkta kalmaması için çok az da olsa hadislerden de tefsir mahiyetinde istifade ettik. Çalışmamız giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Birinci bölümde ahiret, ahirete imanın insana dünyada sağladığı faydalar ve öldükten sonra dirilmenin ruhanî mi yoksa cismanî mi olduğu üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde cennet lafzının Kur’an-ı Kerim’de kullanım şekli, cennetin Kur’an-ı Kerim’de geçen diğer isimleri incelenmeye çalışılmış, cenneti hak ettiren ameller zikredilmiştir. Üçüncü bölümde ise yiyecekten giyeceğe, dualardan konuşmalara, nehirlerden köşklere kadar cennet ashabına sunulan cennet nimetleri ve orada bulunanların zevk ü sefası hakkında bir tasvir yapılmaya çalışılmıştır. Sonuç bölümünde ise yapılan çalışmadan elde edilen bulgu ve kanaatlerin genel bir değerlendirmesi yapılmış, cenneti hak ettiren ameller doğrultusunda çalışanların ne şekilde mükâfatlandırılacağı ve bu mükâfatın kimlere ne şekilde sunulacağı gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ahiret, İman, Cennet, İnsan, Nimet. v Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of The Thesis: The Heaven and People of The Heaven in The Holy Qur’an Author: Reyhan ÇAĞLAYAN Supervisor: Prof. Dr. Davut AYDÜZ Date: 02.10.2006 Nu. of Pages: V (Pre Text) + 133 (Main Body) Department: The Basic Islamic Sciences Subfield: The Exegesis SUMMARY There are some problems in the person life that they interest one person or one family or one nation. This problem is very important. Here the life after death interesting all of the mankind can be accepted one of the most important problems. As for desirable thing in the life after death is able to enter the heaven as a slave worthy consent of God. As that is worried the life of the death and the blessings of the heaven are not one of the subjects analyzed comprehending by means of mind and positive sciences. Therefore we approved to name our study as “The Heaven and People of The Heaven in The Holy Qur’an”. As that is understood from the name of study we took basic versicles, at this study so that not to remain undecided some expressions we benefited the hadiths a little. Our study has consisted entrance, three parts and result. At the first part is emphasized the life after death and profits that the belief of the life after death ensured the person in the world and is revivification spiritual or corporal after death. At the second part was determined form that the heaven word used in Quran and other heaven names that passed in Quran and the acts that made to deserve the heaven. At the third part was described the blessings of the heaven presented the people of heaven and the alives to clothes from food, to speakings from prayers, to villas from rivers. At the final part was appraised inventions and convictions that we came by study generally and was emphasized how people deserved the heaven will be rewarded and this recompense will be presented which people, with which ways. Keywords: The Life After Death, Faith, Heaven, Human, Blessing. 1 GİRİŞ Âhiret inancı bütün insanları ilgilendiren bir inanç esasıdır. Bundan dolayıdır ki, insanlık tarihinde hemen herkes bu konuyla ilgilenmiş, öldükten sonraki hayatı merak etmiştir. “Merak ilmin hocasıdır” sözünde de dile getirildiği gibi bu merak insanoğlunu düşünmeye ve araştırmaya sevk etmiştir. Ancak tüm insanlığın ilgisini çeken bir konuda, doğru ve yeterli bilginin nasıl elde edilebileceği hususu çok önem arz etmektedir. Zira Cennet hayatı gibi akıl, duyular ve modern ilimlerle hakkında doğru bilgi elde edilemeyecek bir konu hakkında başka bilgi kaynakları aranmak zorundadır. Bu kaynak ise vahiydir, doğru haberdir. Vahiy yoluyla veya nakil yoluyla gelen bilgilerin akıl ve ilimle çelişmeden anlaşılması da ayrı bir önem arz etmektedir. Çalışmanın Konusu Büyük insan kitlelerine hitap etmeyi amaçlayan dinler bütün talimat ve telkinlerinde özendirici ve caydırıcı tedbirlerinde onların duygu, düşünce ve idrak seviyelerini hesaba katmışlardır. Bu sebeple semavî dinlerde, özellikle de İslâmiyet’te naslar çerçevesinde yer alan Cennet-Cehennem tasvirlerini söz konusu bakış açısından değerlendirmek gerekir. Düz bir bakışla bedenî ihtiyaçları gideren ve cismanî zevkler sağlayan Cennet nimetleri aslında Cennet sakinleri için amaç değildir. Ulaşılmak istenen asıl hedef Allah rızasıdır. Müslümanlar arasında minnet ve şükran duygularını dile getirmeye vesile olan en samimî ve en yaygın dua ifadesi “Allah razı olsun!” cümlesidir. Allah’ın dostları O’na en yakın olan, O’nun rıza ve muhabbetini kazanan, O’nu gönülden sevip rıza ve teslimiyetle en büyük mutluluğa erenlerdir. Cennet ve Allah rızasını dile getiren bir ayette, “Allah mümin erkeklerle mümin kadınlara içlerinde ebedî kalacakları, zeminlerinden ırmaklar akan Cennetler, adn bahçelerinde güzel meskenler vaad etti. Allah’ın rızası ise hepsinden daha üstündür. İşte en büyük saadet de budur.”1 denilerek uhrevî saadetin bu manevî unsurunun maddî içerikli kavramlarla anlatılan diğer bütün nimetlerden daha değerli olduğu açıkça ifade edilmiştir. 1 Tevbe Suresi, 9/72. 2 Sahih hadislerde belirtildiği gibi bütün müminler Cennetteki yerlerini aldıktan sonra Cenab-ı Hak kendilerine hitap ederek hallerinden memnun olup olmadıklarını soracak, onlar da memnun olduklarını ifade edeceklerdir. Bunun üzerine Allah Teala “Size bundan daha değerli bir şey veriyorum: Size rızamı bahşediyorum, artık size gazabım bir daha dokunmayacak” buyuracaktır.2 Çalışmamızda işlenen Cennet nimetlerini bir amaç değil ilahî rızaya götüren veya onun habercisi olan bir araç olarak görmek en makbul gören davranış olacaktır. Nitekim Cenneti gerçek manada Cennet yapan Allah Teala’nın orada zatıyla tüm salih kullarına tecelli etmesidir. Çünkü ne kadar çalışılırsa çalışılsın içinde O’nun olduğu bir Cenneti kendi kudretimizle şu an yapmamız elbette mümkün değildir. Çalışmanın Önemi İlahî rızayı kazananlar O’nun Cennetine girmeyi hak etmiş olanlardır. O halde Cennetliklerin sahip olduğu nimet de bir lütuftur ki Cennetin bizzat kendisi bu lütfun ve nimetin başında gelenidir. İnsanlığı Cennete teşvik eden ayetlerin Cehennem ile korkutan ayetlerden fazla olması da bu lütfa bir işarettir. İlahî teşvikin bu kadar kuvvetli olması, insanlığın sürekli güzel olanı kötü olana tercih edip güzellik peşinde koşuşturması, bu takibin en önemli sebebinin de karşı konulmaz merak hissinin olması dolayısıyla böyle bir konuda bir çalışma yapmayı uygun gördük. Cennet insanlık tarihi boyunca ardı arkası kesilmeyen dünya sıkıntıları içinde kıvranan, hayattan zevk alamayan, idealindeki mutluluğu yaşadığı düzen içinde bulamayan insanların özlediği bir âlem olmuştur. Bu sebeple diğer dinî uhrevî meseleleriyle olduğu gibi Cennetin tasviri konusuyla da tefsir, hadis ve kelâm âlimleri meşgul olmuş; hatta edebiyatçılar, geniş halk kitlelerine hitap etmeyi amaçlayan eğitimciler de bu konuyla ilgilenmişlerdir. Ancak birçok müellif tarafından yapılan Cennet tasvirlerinin bir kısmı nasslara dayalı olmaktan çok kendi ideal veya hayallerinin ürünü niteliğinde olmuş ve özledikleri mutluluk aleminin çizgilerini taşımıştır. Şa’ranî’nin el- 2 Müslim, Cennet, 9. 3 Yevâkît ve’l-Cevâhir adlı eseri ile Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’sinde bulunan Cennet tasvirlerinde yer yer bu bakış açısı sezilmektedir. Çalışmanın Amacı Başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere İslâm literatüründe Cennet tasvirleriyle ilgili metinler çok geniş hacimlere ulaşmakta ve Cehennemle ilgili tasvirlere nazaran daha fazla yer almaktadır.. Bu durum halik ile mahlûk arasındaki münasebet ve insanın kâinat içindeki yeri konusunda İslâm’ın benimsediği ana temanın bir gereği olmalıdır. İslâmî öğretiye göre Allah ile kul arasındaki ilişkinin odak noktası Allah nezdinde rahmete, kul seviyesinde tazime dönüşen sevgiden ibarettir. Allah’ın rahmetinin tecellisi ise salih kullarla birlikte hata işleyip karşılığını gördükten sonra sırf iman ettiği, kelime-i tevhidi söylediği için Cennete kabul edilmesidir. İşte biz de çalışmamızda bu tecelliyi en güzel halleriyle, akıllarda kalmayan veya unutulmuş olan, merak edilen yönleriyle ortaya koymaya çalıştık. Ayrıca ilahî teşvike mazhar olmuş mükâfat ve ebedî saadet yurduna insanî anlamda bir teşvikte bulunmak istedik. Şüphesiz âhiret inancı düşüncede, nefiste bir genişlik, hayatta bir devamlılık, büyük vazifenin kendisine bağlanabilmesi için beşerî kişiliğin bizzat kendisinin oluşturulmasında bir zarurettir. Aynı şekilde âhiret inancı, nefsin bayağı şehvetlerine hâkim olmak için bir zaruret olduğu gibi hareket sahasını geniş tutmak için insanoğlunun hayatta karşılaştığı felaketlerin kendisini ümitsizliğe düşürmemesi ve yapılan kötülüklerin onu hayırla müjdeleme, hayır işleme ve hayra yöneltme yolunda yürümekten alıkoymaması için de bir zarurettir. Dinlerin çoğu Cennet arzusuna cevap vermeyi amaçlamış ve Cennet hayatını vaad etmiş olmakla birlikte, elde mevcut mukaddes metinler ve bu metinler etrafında oluşan edebî tasvirler içinde herhalde İslâm’ınkinden daha zengin ve tatminkâr olanı mevcut değildir. Ebedî mutluluğun simgesi olan Cennete kavuşma ümidi, bütün Müslümanlar için hayatın birçok güçlüklerine göğüs germeyi, fedakârlıklar göstermeyi göze aldıran bir faktör olmuştur. İlk İslâm 4 şehitleri Sümeyye-Yasir ailesinin bu uğurda çektikleri çilelerden günümüz İslâm dünyasındaki mücadelelere kadar Müslümanların davranışlarında Cennet idealinin en önemli etken olduğu şüphesizdir. Çalışmanın Yöntemi Kur’an- ı Kerim’in çeşitli surelerinde yer alan Cennetle ilgili onlarca ayet genellikle Cennete girmeye vesile olan davranışları belirtmekte, zaman zaman Cenneti tasvir etmekte, Cennet hayatı ve nimetlerinden bahsetmektedir. Hadis kaynaklarında ise bu yekün daha da fazlalaşmaktadır. Ancak çalışmamızın adından da anlaşılacağı üzere biz ayetlerden hareket etmiş olup hadislere yeri geldiğince; tasvirleri beyinlerde canlı tutmak, hafızalara kazımak amacıyla kısmî olarak değindik. Genellikle sahih kaynaklardan olan Buharî ve Müslim’in Sahih’lerinden istifade ettik. Birinci bölümde âhirete iman ve âhirete imanın insan hayatındaki temel faydalarına değindik. Uhrevî hesap sonrası gerçekleşecek hayata geçiş mahiyetinde genel bir üslûbu ve A’raftakilerin hallerini bu bölümde incelemeyi uygun bulduk. İkinci bölümde Cennet lafzının manası ve Cennete verilen diğer isimler üzerinde durarak Cennetin bizzat kendisiyle alakalı Cennetin yeri, sonsuzluğu vb. gibi konulara temas ettik. Üçüncü bölümde ise içerik bakımından Cennete girmeyi hak ettiren amellerden ziyade Cennetin bizzat kendisiyle ilgili olan açıklama ve tefsirlere yer verdik. Bunları yaparken gerektiğince kavram tahlilleri yaparak Cennet nimetlerinin daha iyi anlaşılması için yer yer dünya nimetleriyle aralarındaki benzerlik ve farklılıklara işaret eden rivayet ve tefsirlere de yer verdik. Cennet nimetleriyle ilgili ayetler açıklanırken “Kur’an’ın Kur’an ile Tefsir Metodu”nu kullanmaya gayret ettik. Yani asıl ayetle uzaktan veya yakından ilgili olan diğer ayetlerde geçen yeni kavramlarla kafalarda oluşan soru işaretlerini gidermeye çalıştık. Yine aynı şekilde Cennet ashabının durumunu genel bir bakış açısıyla gözler önüne sermeye çalışarak bu bölümde ele almayı uygun gördük. Her yerde ayrı bir öneme sahip olan kadın meselesini de Cennetteki nimetlerden kadınların ne şekilde istifade ettiğini göstermek amacıyla bu bölümde incelemeye çalıştık. 5 Çalışmamızda Cennetin şu anki varlığı, Hz. Âdem’in yaratıldığı ve sonra çıkarıldığı Cennet ile müminlere vaad edilen Cennetin aynı Cennet olup olmadığı gibi uzun kelâmî tartışmalara girmedik. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in izlediği sistem çerçevesinde tezimizi yazmaya özen gösterdik. Tefsir kitaplarından hem rivayet hem dirayete; hem ilk dönem hem de son dönem eserlerine yer verdik. Olabildiğince İsrailî rivayetlerden kaçınmaya sırf bu tür rivayetleri içeren eserlerden kaynak vermemeye çalıştık. Ancak sahih rivayetlerle ortak noktaları varsa yeri geldiğince belirttik. Çalışmamızı hazırlarken özellikle de Cennet nimetlerinin tasviri hususunda İbn Kayyım el-Cevziyye’nin Hâdî’l-Ervah İlâ Bilâdi’l-Efrah, Kurtubî’nin etTezkire fî Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire isimli eserlerinden istifade ettik. Eserimizde itikadî anlamda konunun başka mecralara sürükleneceği endişesiyle Ehl-i Sünnet dışındaki mezheplerin tefsir ve hadis alanındaki rivayetlerine ve görüşlerine yer vermedik. Sonuç bölümünde ise Cennet nimetlerinin sonsuzluğu ve dünya nimetlerine tartışmasız üstünlünü belirterek konuyla ilgili ne tür çalışmalar yapılabileceğine dair tavsiyelerimizi belirttik. 6 BÖLÜM 1: ÂHİRETE İMAN Âhirete iman hak dinlerin hepsinde mevcut olan ve bütün peygamberlerce teyit edilmiş bir esastır. İptidai kavimler dâhil; Tanrı’nın varlığını kabul eden hemen hemen bütün din ve düşünce sistemlerinde mevcut olmakla beraber, ölümden sonraki bu hayatın mahiyeti ve tasviri hakkında birbirinden farklı görüşler benimsenmiştir. Kur’an-ı Kerim’in her yeri Cennet ve Cehennem dolayısıyla âhiret hayatının tasvirleriyle doludur. Daha önce gelmiş olan kitapların hiç birinde âhiret hayatı, Kur’an’da olduğu kadar açık ve seçik; net ve detaylı anlatılmamıştır. 1.1. Âhiret Kavramı ve Âhiret İle İlgili Durumlar İster çok tanrılı ister tek tanrılı olsun, geçmişte yaşanmış veya günümüzde yaşanmakta olan dinlerin müşterek inanç noktalarından birisi âhiret inancıdır. Dinler tarihine konu olan dinlerin hemen hepsinde ölümden sonra insanın kaderinin ne olacağına cevap ver mek üzere bir âhiret inancı bulunmaktadır. Bu bölümde biz âhiret kavramı, âhiret hayatı ve âhiretteki yaşamın ruh ile mi yoksa beden ile mi olduğu üzerinde durmaya çalışacağız. 1.1.1. Âhiret Kavramı Âhiret kelimesi Arapça lügatte e-h-r kökünden gelmektedir. Son, sona gelen, sonraki anlamlarında kullanılan, sıfat olan ahir kelimesinin müennesidir. Ahir kelimesinin çoğulu evahir şeklinde olup önce, önce gelen, önceki anlamlarındaki mütekaddim kelimesinin zıddıdır.3 Âhiret kavramı Kur’an-ı Kerim’de 110 yerde geçer. Bunun yirmi altısında müzekker ve elyevmü’l-âhir, dokuzunda dâr ile sıfat veya isim tamlaması halinde ed-dârü’lahire, dârü’l-ahire, birinde en-neş’etü’l-ahire tarzında elli yerde de dünya ile mukabele edilmiş olarak zikredilir. 1.1.2. Âhiret Hayatı Bilindiği gibi insan için iki hayat söz konusudur. Bunlardan birisi dünya hayatı diğeri de âhiret hayatıdır. Dünya hayatı ruhun yaratılıp bedene 3 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, I, 29, Beyrut, ts. 7 üflenmesiyle başlamakta, ölümle sona ermektedir. İlahî takdire bağlı olan bu başlangıç ve sonuç her insan için farklı bir süreyi içine alır. Kısaca ecel denilen bu zaman diliminin tükendiği noktada insan için öngörülen dünya hayatı bitmiş ve arkasından ikinci bir hayat yani âhiret hayatı başlamış demektir. Âhiret hayatı da iki aşamadan ibarettir. Birincisi ölümle başlayıp ba’se (dirilişe) kadar süren berzah (kabir hayatı), diğeri de dirilişten sonra sonsuza kadar devam eden ebedî hayattır 4 . 1.1.3. Âhiretin Ruhaniliği/Cismaniliği Meselesi İslam’a göre her varlık sonradan var olur, bir süre yaşar ve sonra ölür,. Dünyamız da sonradan olmuş ve bir gün gelip ölecektir. Kâinatın ve dünyanın ölümü, er ya da geç yeryüzünün ve göklerin düzeninin bozulması şeklinde olacak, yerde ve gökte olan bütün varlıklar hep ölecek ve böylece kıyamet kopacaktır. Evrende bulunan her canlı öldükten ve mevcut düzen bozulduktan sonra, her şey yepyeni bir şekil alacak ve Allah insanları yeniden diriltecektir. Buna öldükten sonra dirilme (ba’s) denilmektedir. Ölüm sonrası hayatın ruh ile mi yoksa beden ile mi olacağı tartışmalı olup bu konuda bilgi vererek Cennet nimetlerinden faydalanmanın ne şekilde olacağının ipuçlarını yakalamaya çalışacağız. 1.1.3.1. Âhiretin Cismanî Oluşu Kur’an-ı Kerim âhiret hayatını tasvir ederken devamlı olarak beş duyu ile algılanabilen tablolar çizmektedir. Gerek Cennet, gerekse Cennet hayatı hep maddi misallerle tablolaştırılmıştır. Kur’an’da pek çok misali bulunan bu tablolardan Nebe’ Suresi’ndekini bir fikir vermesi bakımından arz edelim: “Şüphesiz ki azgınların varacakları nihaî yer olan Cehennem gözetleme yeri olmuştur. Azgınlar orada çağlar boyu kalırlar, orada ne bir serinlik ne de (susamalarını giderecek) bir içecek tatmazlar, ancak (dünyada yaptıklarına) uygun karşılık olarak kaynar su ve irin tadarlar. Çünkü onlar hesap gününün geleceğini ummazlardı. Bizim ayetlerimizi yalanladıkça yalanlamışlardı. Biz ise her şeyi bir kitapta sayıp yazmışızdır. (Onlara orada şöyle denecektir): Tadın! Artık size azap artırmaktan başka bir şey yapacak değiliz. Şüphesiz 4 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 320, İstanbul, 2000. 8 takva sahipleri için umulanı buldukları yer, bahçeler üzüm bağları, göğüsleri olgunlaşmış yaşıt kızlar ve dopdolu kadehler vardır. Orada ne bir boş laf ne de bir yalan işitmezler. Bütün bunlar Rabbinden kafi bir bağıştır.”5 Cennet ehli ve onlara verilecek nimetlere, Cehennem halkı ve onlara uygulanacak azaba dair pek çok ayette yer alan tasvirler, âhiret hayatının cismanî olacağını açıkça gösteren delillerdir.6 Yalnız burada izaha muhtaç bir noktayı hatırlatmakta fayda görüyoruz. Şöyle ki, Kur’an’da âhiret, bazen ayrı ayrı tablolar halinde resmedilmektedir. Bu, ruhun ehemmiyet kazandığı yerde ruhun, cesedin ehemmiyet kazandığı yerde ise, cesedin nazara verilmesi demektir. Sözgelimi, ruhun Allah’a avdetini ifade sadedinde şöyle buyrulmuştur: “ Ey huzura eren nefs! Razı eden ve razı edilmiş olarak (yaptığı işlerle Allah’ı memnun etmiş ve aldığı nimetlerle Allah tarafından memnun edilmiş olarak) rabbine dön. (İyi kullarım) arasına gir.” 7 İnsanın cismaniyetiyle diriltilmesi gereği, onun mahiyetiyle alakalı bir husustur.8 İnsan, ayrılmaz ruhî-fizikî bir bütün olduğundan, ölen bir kimsenin bu dünyada sahip olduğu kimliğe ve kişiliğe, öte dünyada bir beden olmaksızın sahip olması mümkün değildir. Eğer bir ebedî hayat olacaksa, bunun sadece bilincin bekası değil, aynı zamanda kişiliğin sürekliliğini yani kişisel karakterin, kazanılmış bilgilerimizin, hatıralarımızın devamının ve tüm bunların üstünde söz konusu bu kişisel kimliğin farkında olma durumunu da güvence altına alması gerekir. Ayrıca bu hayatın bize, içinde mücadele ettiğimiz, tecrübelerimizi derinleştirip geliştirmemize imkân tanıyacak bir ortama sahip olması da şarttır. Çünkü her yönüyle bizi tatmin edecek hayatın, heyecan ve infiallerimiz açısından istenilen sonucu verebilecek; bizde gerçeklik duygusu uyandıran ve aklen kabul edilebilirlik özelliklerine sahip olması gerekir.9 Bütün bunların gerçekleşmesi için, 5 Nebe, 78/21–36. 6 Sabunî, Maturidiyye Akaidi, s.178 7 Fecr, 89/27-30 8 İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelam, İst., 1341, s.196. 9 Koç, Turan, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz yay., İstanbul 1991, s.164. 9 Yaratıcı’nın var edeceği yeni bir âlemde bedenli bir var oluş, sırf ruhanî bir var oluştan çok daha makul görünmektedir.10 Cismanî haşr hakkında gerek nazil olan Kur’an ayetleri gerekse bu mevzuda varid olan hadis-i şeriflerin, te’vili kabil olmayacak derecede gayet açık ve anlaşılır olması, ona imanın vücubunu ortaya koyması bakımından kafi mahiyettedir. Zaten bu konuda te’vile giden İslam filozofları diye bilinen meşhur zatların dışında müslümanlar arasında ittifak söz konusudur. Görüşlerini ‘ma’dumun iadesinin imkânsızlığı’ ile temellendiren filozoflar, cismanî haşri kabul etmemişlerdir. Onlara göre bir şeyin iadesinden bahsedebilmek için o şeyin muayyen ve bir gerçekliğe sahip olması gerekir; hâlbuki ma’dum sırf bir nefiydir ve bir gerçekliği yoktur.11 Görüldüğü gibi, problem büyük ölçüde ‘ma’dumun iadesi konusunda düğümlenmektedir. Bu durumda ma’dumun iade edilebilirliğinin imkânını ortaya koymak, problemin bir bakıma dolaylı olarak çözümü anlamına gelmektedir. Beden ölümle birlikte çürüyüp yok olmakta ve bunun tekrar iadesi düşünülmektedir. Kelâm âlimleri, insanın ölümü halinde meydana gelen yokluğun mutlak anlamda bir yokluk değil, önceki bir var oluştan sonra meydana gelen bir yokluk olduğunu vurgulamışlardır. Yüce Allah başlangıçta onu yaratmış ve varlık sahasına çıkarmıştır. O’nun kudreti bütün mümkinata şamil olduğundan, herhangi bir imkânsızlık meydana getirmemektedir.12 Aslında filozofların ‘ma’dumun iadesinin imkânsızlığı’ şeklindeki hükümleri, aleyhlerine de kullanılabilir. Çünkü mutlak yokluğun herhangi bir hükmü kabul etmemesi gerekir. Dolayısıyla onların bu hükümleri, ma’dumun hüküm 10 Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, Selçuk yay., İst.,1994, s.255. 11 Kur’an’ın gayet açık olan nassına rağmen filozoflar, ma’dumun aynıyla iadesinin imkânsız olduğu, görüşlerinden hareketle serdettikleri fikirlerin özeti şudur: “Çürüyüp yok olan bedenin âhirette tekrar aynıyla meydana getirilmesi, mümkün değildir. Ama ruh bakidir onda değişiklik söz konusu değildir. Gerçi Allah yeni bir beden yaratıp ruhla birleştirmeğe kadirdir; fakat aynı ruhun farklı bedenlerle birleşmesi, batıl bir inanç olan tenasühü gerektirir. O halde ba’s ve kıyamet sadece ruhlar için geçerlidir. Ayet ve hadislerde geçen cismanî tasvirler ise, insanlara âhiret hayatıyla ilgili gerçekleri daha kolay anlatmak, iyiliğe teşvik ve kötülükten vaz geçirmek için başvurulan sembollerdir.” 12 Cürcanî, Şerhu’l- Mevâkıf, VIII, 295; et-Teftezanî, Şerhu’l-Mekâsıd, V, 82–83. 10 kabul edebileceğini ve iadesinin mümkün olduğunu göstermektedir. ‘Şahıs yok olduğu zaman, onun yokluğu halinde hakkında bir takım hükümler verilemez, dolayısıyla onun varlığını kabulle ilgili hüküm vermek de imkânsızdır’ itirazına cevaben Râzî de benzer bir yaklaşımla şöyle cevap verir: ‘Onun hakkında hüküm vermek imkânsızdır’ sözü de bir hükümdür. Bir şey yokluk halinde hüküm kabul etmeyecekse -sizin verdiğiniz- bu hüküm de yanlıştır. Eğer hüküm kabul ederse bu suâl ortadan kalkacaktır.”13 İslâm âlimleri, ortada bir zaruret ve ciddi bir delil olmaksızın Kitap ve Sünnetin verdiği haberlerin tahyil ve sembolden ibaret olduğu iddiasını, haşri inkârla eşit tutmuşlar ve bunu naslarca sabit olan esas ve maksatlar için zararlı görmüşlerdir. Ayrıca İslâm âlimleri gayet açık olan haberlerin karışık anlam ve tevillere hamledilmesinin nübüvvet açısından bir ikilik oluşturacağına da dikkat çekip bu makamın bütün bunlardan münezzeh olduğunu, ifade etmişlerdir.14 Hususiyle Meşşaî filozofları sık bir eleştiriden geçiren Gazali, onları ölüm ötesi hayata ilişkin bu görüşlerinden ötürü tekfir etmiştir.15 Gazali’nin filozofları bu açıdan tekfir etmesi, hep tartışılmıştır. Çünkü filozoflar ne ölümden sonraki dirilişi ne de ebedî sürecek âhiret hayatını inkâr ediyorlardı. Onlar da, insanın dünya hayatında sahip olacağı duruma göre âhirette mükâfat veya ceza ile karşılaşacağını söylüyorlardı. Bu itibarla biz, tekfir hususunda temkinli olmanın daha isabetli olacağı kanaatindeyiz. Ancak Gazali’nin, ‘Eğer dünya hayatında bedene bir takım vecibeler ve görevler yüklenmişse, zorunlu olarak aynı bedene bir takım ceza ve mükâfatların da tanınmış olması gerekir’ şeklinde özetlenebilecek düşüncesinde, yerinde ve tutarlı bir tavır içinde olduğunu da, hemen belirtmiş olalım. Zira filozofların haşir konusundaki görüşlerinin, İslamî öğretinin genel ve ana ilkeleri karşısındaki durumu bakımından olumlu karşılanabilecek bir yanı yoktur. İnsanın yaratılış bakımından şerefli bir mevkide olmasını, onun ruhanî ve cismanî zevkleri birlikte tadabilme kabiliyetinde aranması gerektiğine dikkat çeken Reşid Rıza da, filozofların dirilişin sadece ruhanî olacağını 13 Râzî, Usuli’d-Din, s.116. 14 Teftezanî, Şerhu’l-Akâid, s.135; Sabunî, Maturidiyye Akaidi, s.178 15 Gazalî, Tehafutu’l- Felasife, Daru’l- Fikri’l-Lübnanî, Beyrut, 1993, s.219. 11 savunmalarını, onların bedenî zevkleri küçümsemelerine bağlar ve bu düşüncenin kökeninin Hintlilere dayandığını söyler.16 İslam düşüncesinde meâdın keyfiyeti hakkında, müslüman filozofların ileri sürdüğü haşr-i ruhanî ve ümmetin üzerinde icma ettiği haşr-i cismanî olmak üzere iki genel görüşe şahit olmaktayız.17 Üzerinde ittifak edilen haşr-i cismanînin keyfiyeti ve tarifi hususunda da müslüman âlimler arasında yorumdan kaynaklanan iki görüş veya grubun teşekkül ettiğini görmekteyiz: a. Haşr-i cismanîyi kabul edenler, b. Hem cismanî hem de ruhanî haşri kabul edenler. a. Haşr-i cismanîyi kabul edenler: Kelâm alimlerinin ekserisi, ruhun kendi başına mücerred bir varlık olmadığı, diğer bir ifadeyle ruhun, bedene sirayet etmiş latîf bir cisim olduğuna kâil olduklarından bunlar, kesif bir beden ve ona sirayet etmiş latif bir cisim olan ruhtan ibaret gördükleri insanın haşrini ifade sadedinde, yalnızca haşr-i cismanî tabirini telaffuz etmişlerdir. Kelamcıların ‘Meâd, yalnız cismanîdir’ sözünü biraz daha açmak gerekirse maksadın şu olduğunu görürüz: Cesetler iade edildiği takdirde, ruhların da iadesinin zaruri ve lazım olması cihetiyle, haşr yalnız cismanidir, demekle yetinilerek ‘ruhların iadesi’ sözünü ayrıca ifadeye lüzum görülmemiştir. b. Hem haşrî ruhanîyi hem de haşrî cismanîyi kabul edenler: Gazalî, Rağıb el-İsfehanî (ö.502/1108) ve Halimî (ö.403/1012) gibi bazı muhakkik zatların, nefs-i nâtıka olarak isimlendirdikleri insan ruhunun, -bedene taallukuyla birlikte- mücerret bir varlık olduğunu ve hakikatte insanın muhatap ve mükellef olan bu mücerret ruhtan ibaret bulunduğunu ve onun, bedenlere latîf bir cisim gibi sirayet etmediğini; bunun için de, bedenlerin fena ve fesadıyla, ruhun fesat ve fenaya uğramayacağını belirtirler. Bu noktadan hareketle mezkûr zatlar, ölüm sebebiyle cüzleri birbirinden ayrılan bedenin haşrini (dağılan cüzlerin bir araya getirilmesini) zikretme yanında, 16 Reşid Rıza, el-Vahyu’l-Muhammedî, s.135. 17 Meadın veya haşrin sınıflandırılması konusunda Saduddin Teftazanî’nin Şerhu’lMevakıf isimli eserinde daha geniş bir perspektiften inkarcıları da dahil ederek yapmış olduğu tasnif ise şöyledir: 1. Meâd, yalnızca cismanîdir, 2. Sadece ruhanîdir, 3. Hem cismanî hem de ruhanîdir, 4. Ne cismanî ne de ruhanî haşr yoktur, 5. Bu mesele hakkında hiç bir şey denemez. (Bkz., et-Teftezanî, Şerhu’l-Makasıd, VIII, 297.) 12 ruhun, ayrıldığı söz konusu bedene yeniden taallukunu ifade noktasında, ayrıca ruhun haşrini de (bedenle yeniden bir araya getirilmesini de) zikrederler.18 Burada konuyla ilgili Gazali’nin farklı bir başka mülahazasını da zikretmek gerekir. Dirilişin aslî parçaya bağlı değil de benzer bir bedenle de olabileceğini ifade eden Gazali, ikinci hayatın ancak ruh ve bedenle birlikte gerçekleşeceğini, yalnız bu bedenin dünya hayatındaki beden olabileceği gibi farklı unsurlardan yaratılmış yeni bir beden olarak da düşünülebileceğini belirtir. Fakat Gazali, aslî bedenle dirilişi ihtimal dışı tutmaz. Şah Veliyullah ed-Dihlevî (ö.1176) de, âhiret hayatının cismanî fakat bu cismaniyetin farklılık arz ettiğini belirtir.19 Bu bağlamda konunun tartışılan başka bir boyutu ise şudur: Tekrar dirilme olayı, bedenin tamamen varlık âleminden yok olmasından sonra mı olacak, yoksa bedenin bütün parçalarının çürüyüp -yerin veya suların derinliklerinde- dağılıp saçılmasından sonra mı olacaktır? Doğrusu, böyle bir soruya Kur’an’da cevap teşkil edecek kat’î bir haber gelmiş değildir. O halde kıyamet gününden önce, bütün eşyayı bir yokluk devresinin saracağını kat’î olarak söylememiz mümkün olmadığı gibi, bunun aksini iddia etmemiz de doğru olmaz. Buna karşılık kesin biçimde bilmemiz gerekli olan, Allah’ın zatı dışında kalan her varlığın haddi zatında helak olması ve yoklukla yüz yüze gelmesi mümkündür. Çünkü ‘var olma’ vasfı onların hepsine dışardan ve sonradan meydana gelmiştir; mahiyetlerinden kaynaklanmış değildir. Bu zaviyeden meseleye bakacak olursak, eşyanın bilfiil yokluğa maruz kalması ya da bozulup dağılması arasında bir fark olmayıp ikisi da aynıdır. Kur’an’da bu hususu açıkça bildiren bir ayet olmasa da bugün modern ilim, kâinatta mevcut olan her şeyin yok olmayıp başka bir hale dönüşeceğini ispat etmiştir. Söz gelimi mum yanar; fakat bir kimyacı bunun unsurlarını tespitte güçlük çekmez. Çünkü o unsurlar yok olmamış, havaya yayılmış bir 18 Yener Öztürk, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, Şanlıurfa, 1999. s. 56. 19 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 67. 13 başka duruma geçmiştir. Buna göre, cisimlerin görünürde kaybolması ancak bir halden başka bir hale geçmesi demektir. Bu çerçevede ayrıntı sayılabilecek diğer bir husus ise şudur: İâdenin, cisimlerin dağılmasından sonra mı yoksa tamamen yokluğa maruz kaldıktan sonra mı olacaktır? Bu noktayla ilgili delil olarak ileri sürülen ayet-i kerimelere bir göz atalım. İadenin tefrikten (dağılıp saçılmadan) sonra cüzlerin bir araya getirilmesi suretiyle olacağını kabul edenlerin delil olarak ileri sürdükleri ayetler: “İnsan, bizim onun kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı zanneder? Elbette kadiriz. (Doğrusu, değil onun kemiklerini bir araya toplamak) onun parmak uçlarını bile düzeltmeye kadiriz.”20 “O gün arz başka bir arza, semavat da başka semavata değiştirilir.”21 “O gün semavat, Allah’ın (kudret) elinde dürülmüş vaziyettedir.”22 İadenin yokluktan sonra tekrar yeni bir yaratma ile olacağını ileri sürenlerin getirdikleri delillere gelince: “Yer yüzünde olan her şey fanîdir.” 23 “Allah’ın zatından başka her şey helak olacaktır.”24 Cumhur, birinci görüşü (iadenin cisimlerin tefrikiyle ilgili olduğu hususunu) tercih edip, ayet-i kerimede zikredilen helak kelimesini şu şekilde açıklamışlardır: Bir şeyin helak edilmesi, daha önce kendisinden yararlanılan durumdan çıkması demektir. Mesela, ‘Falan adam helak oldu’ denir. Bu, falan öldü, demektir. Bir ev harabeye dönüp oturulamayacak hale geldiğinde 20 Kıyame, 75/4–5. 21 İbrahim, 14/48. 22 Zümer, 39/62. 23 Rahman, 55/27. 24 Kasas, 28/88. 14 de bu kelime yine aynı manada kullanılır. Helak kelimesinin tamamen kaybolma ve külliyen yok olma anlamında kullanılması şart değildir.25 Ayet-i kerimelerden ve cumhurun bu meseleyi ele alış tarzından da anlaşılan odur ki, insanın toplanacak ve hayata döndürülecek olan kısmı, onun dünyada kendisiyle yaşadığı (hayata kavuştuğu) aslî parçalardır; bunların dışındaki kısımların tekrar diriltilmesi şart değildir. Zira, bedenin tekrar diriltilmesinde önemli olan talî cüzler değil, aslî cüzlerdir. Ayrıca bir insanın aslî cüzlerini teşkil eden kısımların, bir başka bedenin aslî cüzleri olması mümkün değildir. Şu halde insanın bedeninde fazlalıkların çürüyüp yok olması, toprağa karışması, hatta bir başka canlının bedenine intikal etmesi yeniden diriliş için bir problem teşkil etmemektedir.26 Hususiyle ‘Öldürülen insan bir başka insan tarafından yense ve bu beden diğerinin aslî cüzleri haline gelse, bu durumda hangi bedenin diriltileceği’ şeklinde ortaya atılan problemler karşısında geliştirilen ‘Aslî parçaya göre diriliş’ fikrinin, Hz. Peygamberin (sav.) hadislerine dayandırıldığını görmekteyiz. Hadislerde acbu’z-zeneb ifadesini şöyle bulmaktadır: “Sonra Allah gökten bir (hayat) suyu indirir de bu sayede ölüler, bitkinin yerden bitişi gibi (kabirlerinden) çıkarlar; insan cesedi bütünüyle çürüyüp yok olur, ancak acbu’z-zeneb müstesna. İnsanlar bundan yaratılacaktır.”27 “Toprak insanoğlunun acb dışındaki bütün cesedini yiyip tüketir. İnsan acbden yaratılmıştır; tekrar ondan meydana getirilecektir.”28 Mahiyeti hakkında geçmişte çok şey söylenmiş olan acbu’z- zeneb ile ilgili Şa’ranî’nin getirdiği yorum gayet dikkat çekicidir: “İnsanın kendisinden mîsak alındığı aslolan zerrede, insanın bütün azaları eşkaliyle takdir olunmuştur.”29 25 Cürcanî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevakıf (Siyalkûtî haşiyesiyle birlikte), Matbaatü’s- Seâde, Mısır, ts., VIII, 297; et-Teftezanî, Mes’ud b. Ömer, Şerhu’lMakasıd (Thk.: Abdurrahman Umeyre), ‘Alemu’l- Kütüb, Beyrut 1409/1989, V, 101. 26 Yavuz, Yusuf Şevkî, “Ba’s” md., D.İ.A., VII, 100. 27 Buharî, Tefsir (39), 3; Müslim, Fiten 141; İbn Mâce, Zühd 32. 28 Müslim, Fiten, 142; Ebû Davud, Sünnet 24; Müsned, II, 32. 29 Şa’rani, Abdulvehhab b. Ahmed, el-Yevakît ve’l-Cevahir, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, ts., c.2, s.140. 15 Fahruddin er-Râzî ise, bu hususta ortaya atılan itirazlara cevap sadedinde şöyle der: “Gerçekte insan, bedenin içinde aydınlık nuranî bir cevherdir dersek, bütün problemler son bulur. Kelamcıların dediği gibi şöyle de diyebiliriz: İnsan biri aslî diğeri artık olmak üzere iki çeşit parçadan oluşur. İâde edilecek olan insanın aslî parçasıdır; bir insandaki aslî parçalar, diğer insanda ancak artık şeklinde bulunabilir. Buna göre, problem çözülmüş olur ki, bizim tercih ettiğimiz görüş de buna yakın bir görüştür.”30 Esasen konuyla ilgili hadislerde anlatılmak istenen husus, toprağa karışacak insan cesedinin tekrar yaratılmasına esas teşkil edecek maddî bir unsurun toprakta veya cesedin çürüyüp yok olduğu herhangi bir mekânda varlığını koruyabilmesidir. Acbü’z-zenebin gözle görülebilen küçük bir kemik parçası olarak anlaşılması uygun olmayabilir. Nitekim insanın tekrar yaratılışına esas teşkil edecek maddeden bahseden hadislerde acbü’z-zeneb yerine kuyruk sokumu civarında nokta gibi pek küçük bir şey, nüve anlamını ifade eden acmu’z-zeneb ifadesinin yer aldığı da nakledilmektedir.31 Buna göre insanın acbu’z-zenebden, yani kendisinin fizyolojik özelliklerini taşıyan ve duyularla idrak edilemeyen noktaya benzer küçük bir parçadan yaratılacağı anlaşılmaktadır. Bugün acbu’z-zeneble işaret edilenin, genler ve bu genleri teşkil eden DNA moleküllerinin olabileceği üzerinde önemle durulmaktadır. Modern ilme göre genlerde, kişinin ana ve babadan gelen ırsî özellikleri, göz, saç ve derinin renk ve biçimleri ve psikolojik duyarlılığı gibi özelliklerin bilgisi saklıdır. Bunun için de kromozomlara bilgi bankası denmiştir. Konumuzla alakalı acbü’z-zenebe dair vermeğe çalıştığımız kısa bir bilgiden sonra haşrin cismanîliği hususunda netice olarak diyebiliriz ki, meâd cismanidir. Kur’an-ı Kerimin bu mevzuda çizdiği tablo ve tasvirler bunu açıkça belirtici mahiyettedir. Diğer yandan bunu böyle kabul etmek hem akla hem de ilahî adalet ve hikmete daha uygundur. Ayrıca Allah’ın (c.c.) yarattığı nimetlerin tamamına yakın bölümünün, insanın duyularıyla 30 Râzî, Usûli’d-Dîn, Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire ts. s.118. 31 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 46. 16 algılayacağı bir şekilde ve Yaratıcı’sını takdir edip şükredebileceği bir mahiyette yaratılmış olduğunu biliyoruz. Dünyada bu nimetlerden yararlanan uzuvlarımız, Allah’a ibadette bulunmanın mükâfatı olarak, âhirette de tekrar o nimetlerden aynı şekilde neden istifade etmesinler. 1.1.3.2. Âhiretin Ebedî Oluşu Âhiret hayatının sonsuzluğunu ifade sadedinde akla ilk planda el-hulûd kelimesi gelse de, Kur’an’da bu manayı asıl ifade eden kelime, bölünmez ve ınkıtaya uğramaz bir sonsuz zaman müddetinden ibaret olan ebed32 olduğu anlaşılmaktadır. Şöyle ki, hulûd, bir şeyin fesat ve tağyire maruz kalmadan olduğu hal üzere devamını ifade eder ki, bu da Cennette olanların ‘herhangi bir bozulma ve tağyire maruz kalmadan bulunduğu hal üzere devam etmesi’ manasına gelir. Bu anlamı teyit için Rağıb el-İsfehanî, “Onların etrafında muhalled (özellikleri ve güzellikleri değişmeyecek olan) çocuklar hizmet ederler.”33 ayetindeki muhalledûn kelimesini delil olarak getirir.34 Âhiret hayatının sonsuzluğuna dair Kur’andaki kat’î deliller ise, “Onlar orada ebedî/sonsuz olarak kalacaklardır.”35 mealindeki bir çok yerde sıkça vurgulanan ayetlerdir. Kur’an’a göre Cennet ve Cehennem ebedî olup fena bulmaları söz konusu değildir. Mesela Allah (c.c.), her iki ikamet yurdu ve ehlinin durumunu birlikte Hud suresinde şöyle anlatır: “...O gün, bütün insanların bir arada toplanmış olacakları ve hazır bulunacakları bir gündür. Biz onu (kıyamet gününü) sayılı bir müddet için geciktiririz. Gelecek olan o günde Allah’ın izni olmadan hiçbir kimse konuşamaz. Onların kimi bahtiyar kimi ise bedbahttır. Bedbaht olanlar ateştedirler; orada onların (çok feci) bir nefes alıp vermeleri vardır. Rabbin dilediği hariç, onlar gökler ve yer durdukça orada ebedî kalıcıdırlar. Rabbin ne dilerse onu hakkıyla yapandır. Bahtiyar olanlara gelince; onlar 32 İsfehanî, el-Müfredat, “ebd” mad. 33 Vakıa, 56/17. 34 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 46. 35 Bkz., Nisa, 4/57, 122, 169; Maide, 5/119; Tevbe, 9/22, 100; Kehf, 18/3; Ahzab,33/65; Teğabun, 64/9; Talâk, 65/11; Cinn, 72/23; Beyyine, 98/8. 17 Cennettedirler. Rabbin dilemesi dışında gökler ve yer durdukça ebedî olarak orada kalıcıdırlar. Bu, tükenip kesilmeyen bir lütuf ve ihsandır.”36 Ayetlerde gerek Cennetin gerekse Cehennemin ebediliği açık bir şekilde ifade edilmesine rağmen, Cehennem hayatının bir müddet sonra son bulacağını iddia edenler olmuştur. Bunlar, ‘Gökler ve yer devam ettikçe’ ifadesine dayanarak ‘Cehennemdekilerin cezalarının müddetinin gökler ve yerin devamının müddetine eşit olduğunu; gökler ve yerin de devamlılığı bir gün son bulacağına göre kâfirlerin cezası son bulacaktır’ neticesine varmışlardır. Kur’an’a dayandırılmak istenen bu iddia doğru değildir. Zira Kur’an’ın muhtelif yerlerde “hâlidîne fîhâ” beyanından sonra “ebeden” kaydını düşmesi, esasında böyle bir iddianın tutarsızlığına kesin bir cevaptır. Şu halde söz konusu pasajın sonunda kesintisiz ihsan anlamındaki “Atâen ğayre meczûz” kaydının, Cehennemle ilgili ayette değil de, Cennetle ilgili olan ikinci ayette vurgulanmasından dolayı ‘Cennet sevabı ebedidir, fakat Cehennem azabı bir yerde son bulacaktır’ iddiası doğru değildir. Ayrıca bu ayetlerde kıyamet gününden ve onu takip edecek olan âhiret hallerinden bahsedilmesinden anlamaktayız ki, buradaki gökler ve yerlerden kastın, dünyanın değil âhiretin gökleri ve yeridir.37 Fahruddin Râzî, şart meydana geldiğinde şarta bağlı kılınmış şey de meydana gelir, ama bu durum tersini gerekli kılmaz, yani ‘şart bulunmadığı zaman meşrutun da olmaması gerekmez’ diyerek, gökler ve yer devam etmediğinde azabın da, son bulması gerekmediğini izah sadedinde şöyle bir misal verir. Uzakta bulunan bir şeyi işaret ederek, ‘O, insan ise canlıdır’ dendiğinde onun insan olduğu anlaşılırsa, canlı olduğu neticesi de çıkar. Ama insan olmadığı görülürse canlı olmadığı neticesi de çıkmaz, başka bir canlı olabilir’ der. 38 Cehennemin ebediliğini kabul etmeyenler yine Nebe’ suresinde 23. ayette “Onlar orada çağlar boyu (ahkâban) kalacaklardır.”39] ayetindeki “ahkâb” 36 Hud, 11/103–108. 37 Yazır, Muhammed Hamdi , Hak Dini Kur’an Dili, Eser Kit., İst., 1976, IV, 2823. 38 Râzî, Mefatih, XVIII, 64. 39 Nebe suresi, 78/23. 18 kelimesinin, ‘azabın ancak sayılı çağlar boyunca devam edeceğini’ gösterdiğini ileri sürerek, bunu iddialarını destekleyen bir ifade olarak görmüşlerdir. Aslında Kur’ân-ı Kerim ‘Onlar orada ebedî olarak kalacaklardır’ ifadesiyle bu hususta hiçbir şüphe ve yanlış anlamaya meydan vermeyecek şekilde meseleye açıklık kazandırmıştır. Fakat burada ayette ‘müddeti belli olmayan uzun bir zaman birimini, fakat ebediyeti ifade etmeyen’40 bir anlama sahip olan hukb kelimesini, buna göre nasıl anlayacağız? Hukb kelimesinin, sonlu bir müddeti ifade etmesi sebebiyle, bundan Cehennem azabının sona ereceğini iddia edenlere, tefsircilerin de dikkat çektiği bir hususu hatırlatmak gerekmektedir. Müfred/tekil bir kelime olan ‘hukb’un çoğulu olan ‘ahkâb’ın da sonlu olması gerekmez. Şöyle ki, bu kelimede ‘ard arda gelme’ manası bulunduğu ve az bir müddetin de ard arda gelmesi halinde sonsuza kadar gidebileceği cihetle ‘ahkâb’ devirlece, sonsuza kadar demek olur.41 Bu ifade, ebediliğin insan zihninde ne kadar uzun bir süre olduğunu canlandırmak içindir. Zira insanoğlu sınırlı aklıyla ebediyeti kolay kolay tahayyül edemez, tasavvuruna sığıştıramaz. ‘Çağlar boyu’ gibi ifadeler, bu sonsuz süreyi hayalde canlandırmak açısından daha etkilidir. Sonsuzluk bir nevi parçalara bölünerek idrak ettirilmek istenmiştir. Görüldüğü gibi Kur’an’a göre Cennet ebedî olduğu gibi Cehennem de ebedîdir. Yalnız bu ebedî olan Cehennemde Hz. Peygamber’in bildirdiğine göre kalbinde hardal miktar imanı olan birisi burada ebedî olarak kalmayıp sonunda Cennete gidecektir.42 Mustafa Sabrî Efendi, başta Musa Carullah olmak üzere, Cehennemin ebedî olmadığını ileri sürenlerin bütün iddialarına İlahî Adalet isimli eserinde geniş bir şekilde cevap vermiştir. 40 İsfehanî, el-Müfredat, “hkb” mad. 41 Bkz., Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed, İrşâdu Akli’s-Selîm, Daru İhyai’tTürasi’l-Arabî, Beyrut 1994, IX, 91; Beğavî, Ebu Muhammed el-Huseyn, Meâlimu’tTenzîl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993, IV, 407; İclî, Süleyman b. Ömer, elCemel Ale’l-Celâleyn, Daru Kahraman, İst., ts., IV, 483; İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’lAzîm, VIII, 330. 42 Buharî, Rikak 51; Sünnet 21; Tirmizi, Cehennem 9. 19 Aslında Cehennem hayatının ebedî olmayacağını iddia edenlerin şaşkınlıkları, ‘İnsanın sınırlı ömründe, sınırlı sayıdaki inkâr ve isyanlarına mukabil, sonsuz azaba maruz kalması Allah’ın adaletiyle telif edilemez’ düşüncelerinden kaynaklanmaktadır. Hâlbuki gerek Cennet ehlinin, Cennette; gerekse Cehennem ehlinin, Cehennemde ebediyyen kalmalarının sebebi, her iki tarafın daha önce bulundukları yol üzerinde ısrar etmeleri ve bunu sonuna kadar yaşama niyetlerinin karşılığıdır. Yani, her iki tarafın aldığı karşılık, irade ve niyetlerine göre tecelli etmiştir. Meseleyi farklı bir yaklaşımla ele alan Elmalılı Hamdi Yazır ise, şöyle bir değerlendirmede bulunur: Kâfirin her küfrü, -ebedî olan bir gerçeği inkar demek olduğundan ötürü- ebedî bir yalan ve günahtır ki, yüce Allah’ın rahmetinden sonsuz bir şekilde mahrum kalmayı netice verir. Ebedî günahın cezası veya rahmetten ebediyen mahrum kalmanın manası ise, elbette ebedî bir azaptır. Şu halde insanın sınırlı bir müddet zarfında ebedî bir nimet ve rahmete kavuşmak için kendisine bahşedilen bir fırsatı, bir vesileyi külliyen reddetmesinin, o rahmetten temelli mahrumiyet demek olduğu gayet açıktır.43 1.1.4. Âhirete İman Kur’an-ı Kerim’de yüzden fazla terim ve deyim kullanılarak âhiret akidesi işlenmekte konuyla ilgili ayetler hem Mekkî hem de Medenî surelerde sık sık tekrarlanmaktadır. Bu tekrarın konunun önemini vurgulamak, sorumluluk duygusunu pekiştirmek, dünya ile âhiret arasındaki psikolojik mesafeyi kısaltarak müminin ruhunu yüceltmek ve hayatını ebedîleştirmek gibi hedeflere yönelik olduğunu söylemek mümkündür. Kur’an’ın tasvirine göre dünya hayatı bir oyun ve eğlence, bir süs ve öğünüştür: mal, evlat ve nüfuz yarışıdır. Netice itibariyle o geçici bir faydalanış ve aldanış vesilesidir. Asıl hayat âhiret hayatıdır, huzur ve sükûn sadece ebedî âlemdedir.44 43 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, III, 2112. 44 Bkz, Ankebut, 29/64, Mümin, 40/39, Hadid, 57/20. 20 Fahreddin Râzî’ye göre âhiret konusunun aklî ve naklî olmak üzere iki yönü vardır. İnsan vücudunun ve içinde yaşadığımız kâinatın fani olduğunu öldükten sonra tekrar dirilmenin de imkân dâhilinde olduğunu kabul etmek konunun aklî yönünü, kıyametin nasıl kopacağı ve âhiret hayatının nasıl başlayıp devam edeceği hususu ise naklî yönünü oluşturur.45 Kur’an-ı Kerim’in âhireti ispat metodu, “nereden geldim, nereye gidiyorum?”sorusuna tatminkâr bir cevap bulmaya dayanır.46Düşünen her insansın sormaya mecbur olduğu bu sorunun birinci kısmında materyalist izahı benimsemeyen, kendisine ve içinde yaşadığı tabiata hâkim, mutlak kudrete sahip bir yaratıcının varlığına inanan kimse, söz konusu sorunun ikinci kısmında da aynı düşünce tarzını devam ettirerek öbür âlemin ölümsüzlüğünü kolaylıkla benimser. Diğer yandan insanda fıtrî olarak bulunan adalet duygusu da Âhiretin varlığını zorunlu kılar. Haksızlığı görüp de derinden rencide olan insan büyük bir hesap gününün gerçekleşeceğine inanmak ister. Şayet fakir kötü, zengin iyi bir insan idiyse, adalet yerini bulmuş denebilir: fakat durum tersine ise, ömrünü acılar içinde geçiren dürüst ama fakir insanın mükafat göreceği ikinci bir hayat gereklidir. Ayrıca insan diğer varlıkların aksine kemalini kendi gayretiyle elde eder. Bilgi veya marifet ile elde edilecek olan bu kemal ölünceye kadar bedenin çeşitli fonksiyonlarıyla gerçekleşir. Bu fonksiyonlar bitince kemale erme son noktasına ve çekilen bunca zahmetin karşılığını görme yani ruhun manevi hazları tatma dönemi başlar. 1.1.5. Âhiretin Halleri İnsanın ölümüyle onun âhiret hayatı başlar. Kıyametin kopmasına kadar geçecek olan bu zamana berzah hayatı denir. Âhiretin gerçekleşmesi, bugünkü dünya nizamının bozulmasından sonra olacaktır. Âhiret hayatını üç merhalede incelemek mümkündür: 1. Hayatın zıddı demek olan ölüm insan ve canlıların belirli olan hayat sürelerinin sona ermesinden ibarettir. Bu da ruhla bedenin birbirinden ayrılmasıyla gerçekleşir. Ölümün âhiretin ilk merhalesi olarak tarif edilmesi 45 Fahreddin Râzî, Mefatihu’l-Gayb, I, 8. 46 Topaloğlu, Bekir,“Âhiret”, DİA, I, 399. 21 “insan öldüğünde onun kıyametinin koptuğunu”47 ifade eden hadis gereği kıyametin soğuk yüzünün ortaya çıkması, dehşeti ve fani hayattan insanı alıp ebedî hayatın içine koymasından ileri gelmektedir.48 Ölüm ile başlayıp berzah âlemi diye adlandırılan kabir hayatı da âhiret gibi gayb çerçevesinde değerlendirilebilecek konulardandır. Çünkü onun hakikat ve mahiyetini idrak etmek ruhun mahiyetinin bilinmesine bağlıdır. İnsanın ruh hakkındaki bilgisi de yeterli olmadığına göre49 ölüm hayatının arka planını insanın keşfetmesi henüz mümkün görünmemektedir. Her ne kadar ölümün mahiyeti hakkında yeterli bilgiye sahip değilsek de ruhun bedenden ayrılmasıyla hayatın sona ermediğini ve ruhun yok olmayıp sadece bir âlemden başka bir âleme göç ettiğini biliyoruz. Daha sonra ölü kabre konulduğunda melekler tarafından sorgulanır, dünyada mümin olarak yaşamış ve bu iman üzere ölmüş olanlar Allah’ın yardımıyla sual meleklerinin sorularına kolayca cevap verip50 Cennete ve onun nimetlerine mazhar olurlar51. Dünya hayatında iman etme şerefine ulaşamamış, küfür ve isyan üzere yaşamış olanlar ise, sorgu melekleriyle karşı karşıya gelince onların heybetinden dehşete kapılıp korkarlar ve sorulara cevap veremezler. Buna göre kabir hayatı âhiretteki hesabın ne yönde gelişeceğine dair bir işaret olarak karşımıza çıkmaktadır. 2. Kıyametin kopması Kur’an-ı Kerim’de saat kelimesiyle zikredilmiş ve bu anı Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmiştir. Beklenmedik bir zamanda ve çok süratli olarak gerçekleşecek olan bu olayın dehşetine gökler de yer de dayanamayacak, o günün şiddetinden çocukların saçları ağaracak, emzikli kadınlar bebeklerini unutacak, hamileler çocuklarını düşürecek ve bütün insanlar şaşkına dönecektir.52 Kıyametin nasıl kopacağı hususu Kur’an’da ayrıntılı sayılacak bir şekilde anlatılmıştır. Buna göre görevli melek tarafından “sûr”a üflenecek, Allah’ın 47 Aclûnî, Keşfü’l-Hafa, İstanbul, 1985, II, 368. 48 Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 323, İstanbul, 2000. 49 Bkz. İsra, 17/85. 50 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 287, Beyrut, ts. 51 Bkz. Müslim, Cennet, 7, İstanbul, ts. Tirmizi, Cenaiz, 70, İstanbul, ts. 52 Bkz. A’raf, 7/187, Hacc, 22/1–2, Müzzemmil, 73/17. 22 diledikleri hariç, göklerde ve yerde kim varsa düşüp ölecek; ikinci üfleyişte ise herkes diriltilip mahşere gitmeye hazır olacaktır: “Sura üflenince, Allah’ın diledikleri müstesna olmak üzere göklerde ve yerde ne varsa hepsi ölecektir. Sonra ona bir daha üflenince, bir de ne göresin, onlar ayağa kalkmış bakıyorlar!”(Zümer, 39/68). Sözlükte boru ve üflenince ses çıkaran boynuz anlamına gelmekle beraber sur ıstılahta müfessirlerin verdiği biliye göre ceylan veya başka hayvanların boynuzlarından yapılan ve şiddetli bir ses çıkaran boru53 olarak karşımıza çıkmaktadır. Sur kavramının geçtiği ayetlere bakıldığında söz konusu borunun İsrafil (a.s.) tarafından iki ayrı zamanda kullanacağı anlaşılmaktadır 54. İsrafil’in sura iki kez üfürmesi arasında geçecek süre kesin olarak bilinmemektedir55. Çünkü Ebu Hureyre’den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber (s.a.s.) “Sura iki defa üfürülme olayı arasında kırk zaman vardır.” buyurmuşlardır. Orada bulunanlar hadisi nakleden Ebu Hureyre’ye “Kırk gün mü?” diye sormuşlar, “Bir şey diyemem” cevabını alınca “Kırk ay mı?” demişler, yine “Bir şey diyemem” karşılığını alınca “Kırk yıl mı?” diye sormuşlar, bu soruya da Ebu Hureyre “Bir şey diyemem” cevabını vermiştir56. İlk üfleyiş yok oluşu ifade ederken ikinci üfleyiş tekrar dirilişe ve huzur-u ilahide toplanmaya bir davet niteliği taşımaktadır. 3. Âhirette hesabın başlaması, sura ikinci üfleyişten sonra kabirlerdekilerin tekrar diriltilmesi ve mahşerde toplanmasıyla olacaktır. Kur’an-ı Kerim’de hesap meydanına hareketin bir davetçinin (İsrafil) çağrısıyla olacağı, kişilerin çağrıya karşı koymadan koşuşan çekirgeler gibi belli bir hedefe doğru ilerleyeceği ifade edilir.57 Kıyamet gününde insanların hesaba çekilmesi belli kayıtlara bağlı olarak yapılacaktır. Bunlara Kur’an’da kitap (yazılı belge) adı verilmekte58, Türkçede ise amel defteri olarak bilinmektedir. Amel defteri yazıcı melekler (kiramen kâtibin) tarafından tutulmakta ve kişinin dünyadaki bütün söz, fiil ve bazen de niyetleri hayır ve 53 Reşit Rıza, Tefsiru’l-Menar, VII, 531, Kahire, 1373. 54 İsmail Hakkı Bursevî, Ruhu’l-Beyan, III, 53, Beyrut, ts. 55 Davut Aydüz, Yasin Suresi Tefsiri, İstanbul, 2004, s. 136. 56 Ebu Davud, Sünen, 22; Müslim, Fiten, 141. 57 Bkz., Kamer 54/6-8, Mearic, 70/43-44. 58 İsra Suresi, 17/13-14. 23 şer olarak değerlendirilerek bu deftere geçirilmektedir. Söz konusu yazılı belgenin mahiyeti konusunda (kâğıt üzerinde bir yazı mı, bir mikro kart veya film mi, hücreyi oluşturan gende saklı bir sır mı vb.) herhangi bir şey söylemek mümkün değildir. 1.2. Âhirete İmanın Pratik Hayattaki Sonuçları ve Faydaları Âhirete imanın toplumu meydana getiren fertlerin dünya ve âhiretlerine maddi veya manevi birçok faydalarının olduğunu görmekteyiz. Onun için Allah’a ve âhirete inanan bir insan daima sorumlu ve dengeli bir hayat yaşayacaktır. Sorumlu ve dengeli fertlerden oluşan bir toplum hayatı da huzurlu olacaktır. Şimdi bu faydaları maddeler halinde zikredelim: 1- İnsanoğlu yaratılışı gereği hiçbir zaman yok olmayı istememiş; hatta bu dünyada bile uzun yaşayabilmenin, ölümsüzlüğün çarelerini aramıştır. Yine Kur’an’da şeytanın Hz. Âdem’i kandırmak için ondaki ebedî yaşama arzusundan nasıl faydalandığı anlatılmaktadır 59. Ölüm insan için çaresi olmayan ve önüne geçilemeyen bir son, yaşama arzusunun önüne dikilen, aşılması mümkün olmayan bir engeldir. Böyle olunca ölüm fikri insanda korku ve endişe uyandırmaktadır. İşte insandaki bu ölüm karşısındaki korku, bocalama ve paniğe kapılmanın önüne ancak dinin âhiret hayatı ile ilgili açıklamaları önemli bir teselli ve huzur kaynağı olarak geçebilir60. Buradan anlaşılıyor ki insanın psikolojisinin iyi olması, stressiz, dengeli bir hayat yaşaması, onun Allah’a ve ebedî hayata inanmasına bağlıdır 61. 2- İnsanın bedenî hastalıklardan uzak sağlıklı bir yaşam sürmesi psikolojisinin moralinin manevî huzurunun iyi olmasına bağlıdır. Psikolojisi bozulan insanlar bedenen de sıhhatlerini yitirme riskiyle karşı karşıya kalırlar. Âhirete inanan insan huzuru ve mutluluğu yakaladığı için morali düzgün, psikolojik yapısı sağlam olur. Dolayısıyla bedeni de sağlıklı olma ortamını elde eder. Ayrıca âhirete inanan insan ibadet etmeyi kendisine bir görev bilir. İbadet edince de onların oluşturduğu sağlıklı ortamdan 59 el-A’raf, 7/20; Taha, 20/120. 60 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1983, s. 97. 61 Saffet Senih, Dışa Yansıyan İç Dünyamız, İstanbul, 1989,I, 6. 24 faydalanır. Örneğin namaza başlarken oluşturulan temiz ortam ile oruç esnasındaki sağlıklı ortam, bedenin iç ve dış bir çok hastalığa karşı korunmasını sağlamaktadır. İşte bunun için de Allah’a ve âhirete iman gereklidir. 3- Âhirete inanmanın insanlığın dörtte birini oluşturan çocuklara da faydası vardır. Çünkü ancak Cennet inancı ile onlar çok şiddetli ve üzücü görünen ölümlere dayanabilirler. Annesini, babasını veya bir başka yakınını kaybeden, her gün gazete, radyo ve televizyon gibi medya organlarından ölüm haberlerini duyan, gören bir çocuk, ancak Allah’a ve âhirete imanla teselli bulabilir. Annesini kaybetmiş ise; “Annem öldü, fakat Allah’ın rahmetine gitti. Beni Cennette yine kucağına alıp sevecek. Ben de orada sevgili anneciğimi yeniden göreceğim.” der ve teselli bulup huzur duyabilir62. Yoksa o çocuğun ağlayan gözlerinin yaşları ne ile silinebilir, dağılmış duyguları nasıl teselli edilebilir, kırılmış kalbi ne ile tamir edilebilir?63 4- Âhirete imanın gençlere yönelik faydaları da vardır. Gençlikte insanlar akıldan ziyade hisleri ve duygularıyla hareket ederler. Gençlerin nefislerini ve arzularını gemleyen; tecavüzlerden, zulümlerden ve tahribattan alıkoyan64 ve toplum hayatının güzel işlemesini huzur içinde insanların yaşamasını temin eden ancak Cehennem fikridir. Bir genç mahşer gününde hesaba çekilirken kendisine “Gençliğini nerede ve nasıl geçirdin?”65 sorusunun sorulacağına inanırsa elbette adımını ona göre atacak, sorumlu bir hayat yaşayacak, o dinamik ve enerjik hayatını insanlığın faydasına yönlendirecektir. 5- Gençlere olduğu gibi insanlığın hemen üçte birini yaşlılara da âhirete imanın faydası çoktur. İhtiyarlar ancak ebedî âhiret hayatına inanmakla yakınlarında bulunan kabire karşı tahammül edebilirler. Yaşlanınca adeta çocuklar gibi hassaslaşan ihtiyarlar ölüm ve yokluk gibi insanı üzen, ürküten bu kavramlara karşı ancak hakiki bir hayat ve Cennet ümidi ile karşı koyabilir ve teselli olabilir. Yoksa o şefkate herkesten çok muhtaç duruma 62 Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ankara, 1983, s. 58. 63 Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, İstanbul, 1958, s. 101. 64 Bediüzzaman Said Nursi, Gençlik Rehberi, İstanbul, 1997, s. 163-164. 65 Tirmizi, Kıyamet,1. 25 gelmiş, saygıya layık insanlar öyle bir kalbî ve ruhî sıkıntılar hissedeceklerdi ki, bu dünya onlara zulmetli bir zindan ve hayat dahi sıkıcı bir azap olurdu66. 6- Âhirete imanın aile saadetine de katkısı vardır 67. Toplum hayatının saadeti, dünya huzurunun kaynağı toplumun temel taşı olan ailenin huzur ve saadetinden geçer. Allah’a ve âhirete iman aile bireylerinin en küçükleri olan çocukların kalbine ve aklına küçük yaştan itibaren işlenmiş, ailede o hayat yaşanmış ise; o zaman çocuklar, Allah’a ve peygambere itaatten ve vazifeden sonra anne ve babanın rızalarının çok önemli olduğunu bilecekler, onların rızasını kazanmadan Cennete girişin mümkün olmadığına inanıp onlara yaşlandıkları zaman daha da saygılı ve itaatkâr davranacaklar, öf bile demeyeceklerdir68. Aileyi oluşturan temellerden biri de eşlerdir. Aile hayatının huzur ve mutluluğu, Cennet köşelerinden bir köşe olması, ancak eşlerin birbirlerini vefakârca, fedakârca karşılıklı sevgi, saygı ve hürmet ile olabilir. Bu hakiki hürmet, muhabbet ve merhamet ise; ebedî bir arkadaşlık, daimî bir beraberlik, sönmeyecek bitmeyecek bir hayatta beraber olma inancı ile olabilir. Bu inanç ile bey ihtiyarlamış olan hanımını dahi dünyada kendine bir lütuf olarak görüp âhirette de hurilerden biri olarak görmek isteyeceği aklına gelir69. Zaten geçici bir heves ve güzellik uğruna kurulan yuvalar da yıkılıp gitmeye ve Cehennem hayatına mahkûm olmaya yüz tutmuştur. 7- Yine toplumun belli bir kısmını da hastalar ve sakatlar oluşturmaktadır. Hastane köşelerinde onulmaz dertlere müptela hastalar kazalarda veya doğuştan organlarını kaybetmiş insanlar için bu dünya adeta bir zindandır. Hele bir de inanmayan için hastalık ölümün keşif koludur. Ölüm ise onun nazarında hiçlik, yokluk ve çürüyüp yok olup gidiş; kabir yılanlara akreplere mikroplara yem olmak için konulacağı bir zindandır. Böyle düşünen ve inanan hastanın zaten pamuk ipliğiyle bağlı olduğu hayattan zevk alması düşünülemez. Ancak Allah’a ve âhirete inanan bir hasta bu dünyanın bir imtihan salonu olduğunu bilir, manevi derecelerini artırmaya, Cennetteki 66 Nursi, Sözler, 102. 67 Ömer Faruk Yavuz, Kur’an ve Kıyamet, İstanbul, 1997, s. 230. 68 el-İsra, 17/23–24. 69 M. Fethullah Gülen, Ölüm Ötesi Hayat, İzmir, 1997, s.13. 26 makamını yükseltmeye ve kendisini olgunlaştırmaya bir sebep olarak görür. İnançlı bir hasta her derdin bir dermanının olduğunun, tedavi çarelerine başvurmanın da dinin bir emri ve gereği olduğunun, zira Allah’a kulluğun ibadetlerin ilk şartının sıhhat olduğunun şuurundadır 70. Hasta her an kendisine yaklaşan ölüm ve kabri ancak bedi hayatın giriş kapısı ve fani âlemin bitip baki âleme geçiş koridoru olarak görmekle huzur duyabilir. 8- Dünyanın her yerinde her zamanda hemen herkes bir takım kaza, deprem, sel felaketi, yangın ve harp gibi bela ve musibetlerle karşı karşıyadır. Çoğu kez bu bela ve musibetler insan iradesi dışında oluşur. İşte insan ne zaman, nerede ve ne şekilde karşılaşacağımız belli olmayan bu bela ve musibetlerin karşılığının verileceğine inanmasıyla dayanabilir71. Nitekim peygamberimiz bir hadislerinde, “ Bir mü’mine dünyada bir diken bile batsa, ona sabretmesinin karşılığını Allah verecektir.”72 buyurmaktadır. İşte böylelikle Allah’a ve âhirete inanan bir musibetzede, başına gelen bu bela ve musibetler karşısında ebedi âlemde göreceği rahat ve mükâfatları düşünerek “Bu da geçer yahu” der ve Rabbine tevekkül eder. Bu musibetler anında malına gelen zayiatın sadaka olduğuna, canına gelenin de sabrederse imtihana vesile olacağına inanır, sabırla şükreder. Bazen de bunların birer ikaz olduğunu düşünür, istikameti, doğru yolu bulmasına vesile olur73. 9- İnsan bazen haklı bazen haksız olarak hapishanelere, zindanlara düşebilir. Hapishaneye hiçbir suçu olmadığı halde giren Yusuf (a.s) misali insanlar ömürlerinin tamamını veya en verimli yıllarını zindanda geçirmek zorunda bırakılırlar. Ancak Allah imanıyla hapishaneyi bir medrese, kendilerini müderris veya hoca mahkûmları da talebe gibi görür; iman, Kur’an ve insanlık derslerini orada yaparlar. Gerçekten suç işleyerek hapse girmiş inananlar da yaptıkları suçlardan dolayı samimi bir şekilde tevbe ederler, eşinden dostundan ayrı geçirdiği günler hatırına pişman olurlar ve 70 Bediüzzaman Said Nursi, Lemalar, İstanbul, 1995, s. 214-231. 71 Bakara, 2/155. 72 Tirmizi, Cenaiz, II, 220. 73 Nursi, Sözler, s. 179. 27 kul hakkı varsa helalleşirlerse o hapishane onlar için de bir terbiye hane ve Yusuf’un (a.s) medresesi olabilir. 10- İnsanoğlu toplu yaşarken birtakım kurallara uymalıdır ki, adaletsizlikler olmasın. Fakat ne acıdır ki kuvvet ve kudret sahibi diktatörler zayıf ve güçsüz insanları sömürüp onları ezmektedir74. Tarih öyle firavunlara, nemrutlara, diktatörlere şahit olmuştur ki, dünyayı insanlara Cehennem yapmışlardır. Böyle durumlarda insanın ya malını elinden alırlar veya bedenine zarar verirler hatta öldürebilirler. İşte bu duruma düşmüş elinden hiçbir şey gelmeyen, haksızlığa ve zulme uğramış bu mazlum insanların da tek sığınağı zalimlerden mutlaka hesap soracak ve mazlumun hakkını zalimden alacak olan Allah’a inanmaları ve gördükleri zulüm, işkence ve haksızlıklarının karşılığının verileceği âhirete inanmalarıdır. “De ki: Hak Rabbinizdendir. Öyleyse dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. Biz zalimlere öyle bir Cehennem hazırladık ki, onun duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. Susuzluktan imdat dileyecek olsalar imdatlarına erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su ile cevap verilir. Ne fena bir içecek ve ne kötü bir kalma yeri!” (Kehf, 18/29). İnsanlar arasında gerçek adaletin uygulanması bu dünyada adeta mümkün değildir. İnsanlar ellerinden geldikçe bunu asgariye indirebilirler. İşte insanlardaki hırs, tamah, başkalarına egemen olma, makam ve mevki hastalığı gibi o kadar çok hisler ve duygular var ki her birisi adaletin önünde birer kale duvarı gibidir. İnsanlardaki bu duygular âhiret inancı ile törpülenebilir. Asr- ı saadet döneminde yaşanan örneklerden biri bu konuya ışık tutmaktadır: Mekke’nin fethi anında Mahzum kabilesinden bir kadın hırsızlık yapmıştı. Affedilmesi için Üsame, peygamberimizden (s.a.s) şefaatçi olmuştu. Bunun üzerine peygamberimiz (s.a.s) şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Sizden önceki milletleri helak eden sebep şudur: Aralarında kuvvetli ve şerefli birisi hırsızlık yapar, suç işlerse salıverirler; zayıf birisi hırsızlık yaparsa hemen cezasını verirlerdi. Allah’a yemin ederim ki, eğer Muhammed’in kızı Fatıma dahi hırsızlık yapmış olsaydı, elini keserdim”75 diyerek adaleti insanlar arasında oturtmuştur. 74 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 75 Müslim, Hudûd, 8-9; Ebû Dâvûd, Hudûd, 4; Tirmizî, Hudûd, 6. 28 11-Yahudilik “benim memleketim yalnız bu dünyadır”, Hıristiyanlık ise “bu dünya benim memleketim değildir” derken İslam, “âhiret yurdunu ara, dünyadan nasibini unutma” demektedir. İslam ilahi bir din olması dolayısıyla gerçek amacı kendisine inananların iki dünya saadetlerini temin etmektir. Allah’a ve âhirete inanan bir kişi inancının gereği dünya ve âhirette saadete kavuşmak istiyor ise, alan el değil; veren el olmaya çalışacaktır. Kazanırken helalinden kazanacak, kazandığı malı sadece zarurî ihtiyaçlarına harcayacak, helal yollara harcayacak, zekât ve hayır hasenatı ihmal etmeyecektir. Çünkü zekâtı verilmeyen altın ve gümüşün âhirette vücuduna kızdırılıp yapıştırılacağına76 inanan bir mümin başkalarına yardım elini uzatacaktır. Dolayısıyla kıyamet saati anlayışının tesiri ile oluşan, insanın ve kâinatın sonlu olduğu bilinci bireylerin dinî hayatlarına da canlılık getireceğini77 ve ibadetler hususunda yapılan gafletlere karşı sürekli bir uyarıcı işlevi göreceğini söylemek de mümkündür78. 12- İslam literatüründe ilmi teşvik eden yüzlerce ayet ve hadis vardır. “Hiç bilenler bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9). “İnsan vefat ettiği zaman dünya ile ilişkisi kesilir; ancak şu üç husus hariç: sadaka-i cariye, faydalı bir ilim, salih bir evlat.”79 Elbette bu ve benzeri ayet ve hadisleri kendisine rehber yapan Müslüman her asırda ilmî buluş ve keşiflerin öncülüğünü yapacaktır. Allah’a ve âhiret gününe samimi inanan bir âlim, elbette ilmî çalışmalarının karşılığını şu fani dünyada görmeyebilir. Belki de çoğu zaman yanlış anlaşılıp hakaret ve işkencelere bile maruz kalabilir. Ancak gerçekten inanmış bir âlim bütün bunlara rağmen yaptığı hizmetin karşılığını bu dünyada peşin beklemediği için azim ve gayretinden, mücadelesinden hiçbir şey eksilmeyecektir. Yoksa Allah’a güvenmeyen ve âhirete inanmayan bir insan daha çabuk ümitsizliğe düşer ve mücadele azmini kaybeder. 76 Tevbe, 9/34–35. 77 Süleyman Toprak, Ölümden Sonraki Hayat, Konya, 1994, s. 26. 78 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 79 Müslim, Vasiyet, 3; Ebu Davut, Vesaya, 14. 29 13- Âhiret inancının sosyal hayata etkisinden bahsedilebilecek bir başka husus da kıyamet alametleridir. Alametleri âlimlerin küçük alametler şeklinde niteledikleri ahlakla ilgili alametler ve büyük alametler şeklinde niteledikleri kıyamet öncesi kozmik bozukluklar ve olağanüstü haller şeklinde ikiye ayırmak mümkündür80. İlim adamları tarafından küçük kıyamet alametleri olarak tanınan ahlaki yapının bozulması ile ilgili alametlere şunları örnek olarak verebiliriz: içkinin ve fuhuşun yaygınlaşması, faizin helal sayılması, emanete ihanet edilmesi… vs. Kıyamet ile ilgili olarak zikredilen bu tür ahlak dışı davranışların kıyamet alameti olarak nitelenmesi toplumu bu davranışa karşı uyarmaktadır. Bu davranışların Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) tarafından kıyametle bağlantılı olarak zikredilmesi iki yönden toplum hayatımızda olumlu sonuçlar yaratmaktadır. Birincisi ahlaki yaşantımızda, ikincisi dinî yaşantımızdadır. Kıyamet alametlerinin ekseriyeti ister ahlaki yapıyla ilgili olsun, ister kâinatın kozmik düzeni ile ilgili olsun bozulmayı ifade etmektedir. Geçmiş toplumlarda da yaşanmış olan bu davranışlar bütün kâinatın yaşayacağı yıkım olan kıyamet saati ile irtibatlandırılarak bu davranışlara karşı uyarı dozu artırılmış olmaktadır. Diğer taraftan da kıyamet saati zihinlerde canlı tutulmak istenmektedir ki böylece âhirete karşı bir şuur hali oluşmaktadır. Bundan dolayı kötülüklerden sakınan, kıyamete alamet olabilecek davranışlardan kaçınan ve kıyamet sonrası karşılaşacağı âhiret gününü dikkate alan bir toplumun oluşması yönünde önemli bir adım atılmış olmaktadır. Kaynaklarda kıyametin büyük alametleri olarak zikredilen bizim ise olağanüstü hallerle ilgili kıyamet alameti olarak değerlendirdiğimiz alametlerin sosyal hayatımız üzerindeki muhtemel etkisinden de bahsedilebilir. Mesela Deccal’a İslam’ın hükümlerini kaldıran kimse olduğunun söylenmesi, İsa’nın (a.s.) nüzulünün Hıristiyanlığın tevhide kayarak İslamiyeti kabul etmesi gibi tevil edilerek anlaşılması durumlarında her dönemde kıyamete kadar bu alametlerin sosyal hayatımızda etkin bir 80 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 30 konumda bulunduğu anlamını çıkarmak mümkündür81. Böylece her zaman kesitinde Müslümanların istismar edilsin veya edilmesin Deccal ya da Mesih olarak kabul edecekleri bir durumla karşılaşacakları muhakkaktır. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki Kur’an ve sünnette âhiret hayatının tasvir edilmesindeki asıl gaye bu hayatın dünyada da zihinlerde canlı tutulmasıdır. İşte böyle bir hedefe matuf olan inanç da Müslümanları daima âhirete karşı uyanık tutmakta ve toplumun ahlakî yapısının korunmasına önemli bir katkıda bulunmaktadır. 1.3. Kur’an’da Âhiret Sahneleri Anlatılırken Kullanılan Bediî Üslup Kur’an-ı Kerim’in âhiret konusunu işlerken kullandığı üslûpta dikkatleri çekici bir yön bulunmaktadır. Söz konusu âhiret olaylarının anlatımı sırasında diğer anlatımlardan farklı bir ifade ve anlatım biçimi kullandığı hemen hissedilebilmektedir. Çoğunlukla ilk dönemde gelen vahiylere ait olan bu üslûba ait ifadeler, kısa fakat anlam bakımından yüklü ve gerilimlidir. Kur’an, muhatabı etkileyebilmek, onun dikkatini çekebilmek için yalın ifadeler yerine sanatlı bir üslûbu seçer. Vahiy bu üslûpla muhatapta vicdanî tepkiler uyarır, onun iç hayatında bir hareketlenme meydana getirir.82 İşte Kur’an’da âhiretle ilgili manzaralar da bu üslûp ile ele alınmıştır. Haberden inşaya tavsiften konuşmaya geçilir ve muhatap kendini sanki olayların cereyan ettiği sahne içinde bulur. Kur’an bu dünyada muhataba vaad ettiği âhiret âlemini anlatmıştır. Kur’an dilinde bu âlem sanki bizzat muhatabın gördüğü bir resim, adeta bir canlı, bir şahıs haline gelmiştir. Böylece bu ayetleri okurken, muhatap kâh son derece heyecanlanır, kâh tüyleri ürperir, kâh korkuyla dolar, kâh huzur ve güven duyar, kâh ateşin yalımlarıyla sarılır, kâh Cennetin latif rüzgârlarını hisseder. Böylece vaad edilen günün gelmesinden önce, onu bu dünyada tanır. Kur’an’da âhiret için böyle sözünü ettiğimiz türden sanatlı bir üslûbun kullanılmasının başka bir sebebi de; dünya âlemindeyken farklı, henüz bilmediği bir âlemi muhataba anlatma zarureti olabilir. Bilindiği gibi âhiret gerek fizikî, gerek sosyal ilişkileri alt üst ederek gelir ve insanın yaşayacağı 81 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 236. 82 Soysaldı, H. Mehmet, İnançla İlgili Temel Kavramlar, s. 172. 31 yeni ortama kendi düzenini getirir. Bu yeni âlem dünya hayatından farklı olarak zaman, mekân gibi boyutları değiştirerek gelecektir. Dünya ötesi ya da olağanüstü şartlarda meydana gelecek olayların, olağan bir ortamda dünyada yaşayan muhataplara anlatılıyor olması, her zamankinden farklı bir anlatım tarzını gerekli kılabilir. Yine bunun başka bir tezahürü de üslûpta teşbih sanatının sıklıkla kullanılmasıdır. Âhiretteki nimetler dünya nimetine benzetilir. İbn Kuteybe’ye göre âhiret nimetleri dünyadakinden çok farklı olsa da muhatabın bildiği nimetlere benzetilerek anlatılmalıdır.83 İbn Abbas ise âlemler arasındaki farka ilişkin olarak şunu söyler: “Dünyada sadece Cennette olan şeylerin isimleri vardır.”84 Kur’an’ın âhiret olaylarını tasvir ederken dikkati çeken diğer bir hususta gelecekteki meydana gelecek olayları mazi (di’li geçmiş) bir üslûpla anlatılmasıdır. Kur’an’ın bu üslûbu kullanmadaki amacı; muhataba âhiretle ilgili gelecekte meydana gelecek olayların gerçekleşmesinin kesinliğini ifade etmektir.85 1.4. A’raftakiler A’raf, sur, dağ ve tepenin en yüksek kısmı manasındaki urfun çoğuludur86. Bazı tefsirlerde a’rafın sırat üzerinde yüksek bir yer veya Cennet ile Cehennem arasında Uhud dağına benzer bir mevki olduğu belirtiyorsa da tercih edilen görüşe göre a’raf Cennetle Cehennemi birbirinden ayıran bölgedeki surun yüksek kısmının adıdır.87 A’raf ehlinin kimler olduğu konusunda Kurtubî ve Taberî on iki tefsir vermektedir: 1. Muttakî âlimler, 2. İyi ve kötü amelleri olan kimseler, 83 İbn Kuteybe, Te’vilü Müşkili’l-Kur’an, s. 80, Kahire, 1973. 84 Müslim, Cennet, 2. 85 Soysaldı, H. Mehmet, İnançla İlgili Temel Kavramlar, s. 173. 86 İbn Manzur, Lisanu’lArab, “arf” madd. 87 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VI,86, İstanbul, 1986. 32 3. Şehitler, 4. Salih müminler ve başkalarına iyilik yapmaya hayatlarını vakfeden samimî şehitler, 5. Yakınlarının rızası olmadan harbe katılan ve orada ölenler, 6. Yüzlerinin parlaklığı işe dostlarını ve kara yüzleri ile düşmanlarını tanıyanlar, 7. Kıyamet gününde insanların amellerine şahitlik yapan doğru kimseler, 8. Nebiler, 9. Küçük günah işleyenler, 10.Büyük günah işleyen ve Cennete en son girecek olanlar, 11.Babası belli olmayan çocuklar, 12.Cennete ve Cehenneme girişi sağlamadan önce Cennetlik ve Cehennemlikleri ayırmak için A’raf’ın duvarında bulunan erkek cinsinden meleklerdir88. A’raf ehlinden kimlerin kastedildiği konusunda beyan edilen yorumlar şu şekilde özetlenebilir: 1. İyi ve kötü amelleri birbirine eşit olan müminler. Bunlar başlangıçta Cennete veya Cehenneme konulmayıp ikisi arasında bir müddet bekleyecek, sonra Allah’ın lütfuyla Cennete girecek olan müminlerdir. 2. Âhirette müminlerle kâfirleri yüzlerinden tanıyacak olan melekler. 3. Cennet ve Cehennem ehlini birbirinden ayırarak haklarında şehadette bulunacak olan peygamberler, şehitler ve âlimler gibi yüksek şahsiyetler. 4. Cennete veya Cehenneme girmeyi gerektirecek durumda olmayan belli kişiler. Bunlar da herhangi bir peygamberin tebliğini duymadan ölenler, 88 Taberî, Cami, VIII, 137. 33 müşriklerin buluğ çağından önce ölen çocukları veya gayr-ı meşru evlilikten doğan çocuklardan ibarettir.89 A’raf Suresinde tartıları ağır gelenlerle hafif gelenlerin durumları açıkça belirtilmiş olmakla birlikte günahları sevaplarına eşit olanların akıbeti hakkında herhangi bir açıklama yapılmamış olması birinci maddedeki grubun Araf ehli olması ihtimalini destekler mahiyettedir90: “Gerçek tartı kıyamet günündedir. Tartıları ağır gelenler, işte onlar kurtulanlardır. Tartıları hafif gelenler, ayetlerimize yaptıkları haksızlıklardan ötürü kendilerine çok yazık etmiş kimselerdir.”91 Ayrıca yine Araf Suresinde “İki taraf arasında perde ve burçlar üzerinde her iki tarafı da simalarından tanıyan adamlar vardır; Cennetliklere: “Size selam olsun” derler. Bunlar henüz girmeyen fakat Cenneti uman kimselerdir. Gözleri Cehennemliklere çevrilince: “Rabbimiz bizi zalimlerle beraber bulundurma!” derler.”92 ayeti de bunu teyit etmektedir. Ayetin bu ifadesi karşısında, a’raf ehlinin meleklerden ibaret olduğunu söylemek veya bu zümreyi peygamberler, şehitler ve âlimlerin teşkil ettiğini savunmak mümkün görünmemektedir. Çünkü günah işleme gücüne sahip olmayan ve Cehenneme girme endişesi taşımayan meleklerin böyle bir niyazda bulunmasına gerek yoktur. Bunun gibi Cennette en yüksek makam ve mertebeleri elde edecekleri ve buraya öncelikle girecekleri şüphesiz olan peygamberlerin, şehitlerin ve salih kulların da Cehenneme girme korkusu içinde bulunmaması gerekir. Aslında “Bizi bu zalimler zümresi ile beraber bulundurma!” ifadesi, bu niyazı yapanların âkıbeti hakkında henüz hüküm verilmemiş olduğunun delili sayılır. A’raf ehli “nehrü’l-hayat” ırmağında temizlendikten sonra ancak Cennete girebileceklerdir. Hadise göre A’raf’ı işgal edenler ve temizlenme yerine gidenler (kadınlar değil) erkeklerdir93. 89 Bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “A’raf” madd. DİA, III, 259. 90 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s.82. 91 A’raf Suresi, 7/8-9. 92 A’raf Suresi, 7/4647. 93 Buharî, 8, 115; Müsned, 3, 126; Ayr. Bkz. Taberî, Cami, VIII, 138. 34 Kıyamet sahnelerinden biri olarak Kur’an’da tasvir edilen a’raf olayını hayırla şer arasında mütereddit davranan insanlara tercihlerini hayır yönünde kullanmaları için yapılmış ilahi bir uyarı olarak kabul etmek mümkündür. 35 BÖLÜM 2: CENNET LAFZI Ölüm sonrası hayatta salih kulların girmeyi hak edeceği yer Cennettir. Dolayısıyla bunlar ilahî rızayı kazanmış olan müminlerdir. Onun güzelliklerini anlatan ayetler Cehennemi anlatan ayetlerden fazla olması da bu konuya eğilmeye ayrı bir iştiyak oluşturmaktadır. Biz bu bölümde Cennetin tanımı, Cennete verilen diğer isimler, Cennetin yeri, sonsuzluğu ve ne şekilde hak edileceği üzerinde duracağız. 2.1. Cennetin Tanımı Cennet örtmek, gizlemek manasındaki ّجن’c-n-n’ kökünden isim olup bitki ve ağaçlarıyla toprağı örten bahçe manasına gelir.94 Cennet aslen lügatte masdar binâ-i merredir ki "bir örtüş", "bir kerre setr" demektir ve bu maddenin bütün müştakkâtında (türevlerinde) bir nevi "örtme" mânâsı vardır. Nitekim "cin", herkese görünmez gizli bir çeşit yaratık. "Cinnet", aklın kaybolması; "cen" kararmak, görülen eşyanın bakıştan gizlenmesi demektir. İkinci olarak "Cennet" bir örtü mânâsından zemini görünmez, gayet girift ağaçlarla örtülmüş bahçe ve bostana söylenmiştir. Üçüncü olarak din dilinde, dünya gözüyle görülemeyen Hak gaybda gizli "dâru'ssevab" (sevab yurdun)ın ismi olmuştur ki, Kur'ân'da "el-Cennetü" denildiği zaman bu ortaya çıkar95. Fakat "elif lâm"sız olarak "Cennetün" denildiği zaman yerine göre kâh bu ve kâh ikinci mânâya gelmiştir. "altından ırmaklar akan Cennetler" denildiği zaman da "el-Cennetü"nün cevabı ve mertebeleri kastedilir96. Âhiret hayatında müminlerin ebedî saadet yurdu olan yerin bu şekilde adlandırılmasının sebebi genel görünümüyle dünya bahçelerine benzemesi veya eşsiz nimetlerini insan idrakinden gizlemiş olması yani insanların tasavvur edemediği kadar güzel olmasıdır 97. 94 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, “cnn” madd. 95 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, II, 184. 96 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, II, 186. 97 İsfehani, Müfredatu, “cnn” madd. 36 Batı dillerinde Cennet karşılığı olarak kullanılan paradis/paradise kelimesinin aslı Grekçe paradeisos olup Eski Farsça’da etrafı çevrilmiş yer ağaçlı bahçe anlamındaki pairi-daezandan gelmektedir98. 2.2. Kuran-ı Kerim’de Cennet Lafızları Kur’an-ı Kerim’de müfred, tesniye, cemi şekilleriyle 147 defa geçen Cennet kelimesi yirmi beş yerde dünyadaki bağ bahçe, altı yerde Hz. Adem ile Havva’nın iskan edildiği mekan, bir yerde peygamber efendimizin (sav) yanında Cebrail’i gördüğü sidretü’l-müntehanın civarında bulunan me’va Cenneti99 diğer yüz on yedi yerde100 de âhiret Cenneti manasında kullanılmıştır. Zemininin bir olması, ağaçlarının sarmaş-dolaş olup iç içe bulunmasından dolayı müfred; eşsiz lezzetleriyle hem ruha hem de bedene hitap etmesi sebebiyle tensiye; çok geniş olması, değişik bölümlerinin bulunmasından dolayı da cemi olarak kullanılmıştır ki, böylece bu ifadelerin hepsi de Cenneti övmeye101 yöneliktir. Yine İbn Abbas’tan gelen bir rivayette Cennetlerin cemi olarak kullanılmasının sebebi aşağıda anlatılacağı gibi onların yedi adet olmasındandır 102. İslam literatüründe ebedî saadetle ilgili vaadler, özendirici anlatım ve tasvirler genellikle Cennet ismi etrafında yoğunlaşmış, dil ve edebiyat alanında da daha çok bu kelimeye yer verilmiştir. Cennetin çok sayıdaki ayette çoğul şekliyle de yer alması saadet yurdunun belli bir bölgesinin değil, tamamının adı olduğunu gösterir. 2.3. Cennetin İsimleri İslâm literatüründe Cenneti ifade etmek üzere kullanılan isimleri şu şekilde sıralamak mümkündür: 2.3.1. Cennet: 98 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., DİA, VII, 370. 99 Necm Suresi, 53/ 13–15. 100 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 345. 101 Râzî, Mefatihu’l-Gayb, XXIX, 123. 102İsfehanî, Müfredat, “cnn” madd; Beydavi, Envaru’t-Tenzil, I, 184. 37 Ebedî saadet yurdunu ifade etmek üzere Kur’an-ı Kerim’de, muhtelif hadislerde ve diğer İslâmî eserlerde yer alan isimler içinde en çok kullanılan, içindeki bütün mekân ve imkânları kapsayacak şekilde muhtevası geniş olan bir terimdir. İslam literatüründe ebedî saadetle ilgili vaadler, özendirici anlatım ve tasvirler genellikle Cennet ismi etrafında yoğunlaşmış, dil ve edebiyat alanında da daha çok bu kelimeye yer verilmiştir. Bol su kaynaklarına sahip yeşil bahçe anlamındaki ravza cennat kelimesine muzaf olduğu gibi103bir ayette Cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır 104. Cennetü’l-huld (ebediyet Cenneti), Cennetü’l-me’va (sığınılıp barınılacak yer) terkiplerini her ne kadar bazı âlimler müstakil birer isim olarak kabul etmişlerse105 de bu terkiplerde yer alan huld ve me’va kelimeleri Cenneti niteleyen tamamlayıcı kavramlardır. “Muttakiler emin bir makamda, Cennetlerde ve pınar başlarında olacaklardır” (Duhan suresi, 44/51–52) mealindeki ayette yer alan makam-ı eminin de müstakil bir isim olarak kabul edilmesi isabetli görünmemektedir. Çünkü ikinci ayet makam-ı eminden Cennetin kastedildiğini açıklamakta ve böylece iki ayet birbirini tamamlamaktadır. Sad’d suresinde 49. ayette muttakilere “hoşa gidecek bir yuva” vaad eden ayetteki hüsn-i meâbın ebedî saadet yurdunun müstakil bir adı olmayıp sadece adn Cennetini nitelediği bir sonraki ayetten anlaşılmaktadır. Nitekim ayetlerde “İşte bu bir zikirdir, bir hatırlatmadır. Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlara güzel bir âkıbet vardır. O güzel yer: Kapıları yalnız kendilerine açılmış olan Adn Cennetleridir.” buyrulmaktadır 106. 2.3.2. Cennetü’n-Naim Cennetü’n-naim107 (mutluluklarla dolu Cenneti) terkibi on ayetin üçünde tekil, diğerlerinde çoğul şekliyle (cennatü’n-naim) geçmektedir. Arapça’da refah, huzur ve mutlu hayat anlamına gelen nimet kelimesinden daha 103 Şura Suresi, 42722. 104 Rum suresi, 30/15. 105 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah,s.142. 106 Sa’d Suresi, 38/49-50. 107 Mutaffifin Suresi, 83/22. 38 kapsamlı bir muhtevaya sahip olan naim insana mutluluk veren maddî ve manevî bütün güzellikleri ifade etmektedir. Buna göre cennatü’n-naim, “mutluluklarla dolu Cennetler” manasına gelir. naim gibi olduğu 108ayetlerinde إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيم.ٍ ّ وَإِن الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍَ kelimesinin Cehennemin isimlerinden biri olan cahimin mukabilinde gibi olduğu 109burada إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ علىالأرائك ينظرون ;kullanılması Cennetle ilgili tasvirin baş tarafında yer alması onun Cennet isimlerinden biri olarak kabul edileceğini göstermektedir110. 2.3.3. Adn En belirgin anlamı ile “devamlı ikamet etme veya ikamet edilen yer, bir şeyin merkezi ve ortası, bir cevher veya madenin aslı, yatağı” demek olan adn, on bir ayette cennat kelimesiyle birlikte tekrarlanarak (cennatü adn) ikamet edilecek Cennetler manasında kullanılmıştır 111. Adnın Cennetin belli bir bölümünün adı olduğunu veya çoğul şeklinde kullanılışına bakarak onun tamamını ifade eden bir isim durumunda bulunduğunu söylemek mümkündür. Tevrat’ta Hz. Âdem’in yaratıldıktan sonra içine konulduğu bahçeden Aden diye bahsedilir112. Yapılan tasvirlerde Aden’in Allah’ın bahçesi olduğu, burada dört kola ayrılan bir nehrin aktığı, görünümü güzel çam ve çınar ağaçlarının, meyvesi tatlı bitkilerin bulunduğu anlatılır 113. İbranice “Eden” kelimesi ise Ahd-i Atik’te şahıs, kavim ve yer adı olarak da kullanılır 114. Eden’in kökü, anlamı ve hangi coğrafî bölgenin adı olduğu meselesi tartışmalıdır. Sümer dilinde “çöl, bozkır, ova” anlamlarına gelen “Edin” kelimesiyle ilgisi olduğunu kabul edenler olduğu gibi, Babil dilinde “alüvyonlu ova” manasındaki “edennu” veya “edinnu” kelimesinden geldiğini ileri sürenler de vardır. Edin, Sümer metinlerinde Dicle ile Fırat arasındaki bölgenin adı olarak geçer. Bir 108 İnfitar Suresi, 82/13-14. 109 Mutaffifin suresi, 83/22-23. 110 Topaloğlu, Bekir , “Cennet” madd., DİA, İstanbul, 1988, VII, 374. 111 Topaloğlu, Bekir , “Cennet” madd., DİA, VII, 369. 112 Tekvin, 2/8-15. 113 Tekvin, 2/9-10-13; Hezekiel, 31/8. 114 II. Krallar, 19/12. 39 Sümer efsanesinde ilk insanların bu arazi üzerinde yaşadıkları belirtilir. Diğer taraftan kelimenin İbranice’de “bolluk” ve “sevinç” anlamlarına geldiği de bilinmektedir115. Nitekim Ahd-i Atik’in Yunanca tercümesinde Eden bahçesi “bolluk ve sevinç bahçesi” şeklinde ifade edilmiştir. Adn Kur’an’da cennat kelimesiyle birlikte zikredilerek insanın aslının (Âdem’in) yaratıldığı ve âhirette müminlerin sonsuza kadar kalacağı çeşitli Cennetleri tasvir etmek üzere kullanılır 116. Kur’an’da on bir yerde bahis konusu edilen Adn Cennetleri “içinde güzel meskenlerin, tahtların, altın ve incilerle süslenmiş ince ipekten yeşil elbiselerin, sabah akçam ikram edilen türlü yiyeceklerin, gözleri başkasını görmeyecek kadar eşlerine bağlı hurilerin ve çeşitli ırmakların bulunduğu ebedî bir yurt” olarak tasvir edilir. Boş sözlerin işitilmeyeceği, yorgunluk ve bıkkınlığın hissedilmeyeceği bu yere, sadece iman edip salih amel işleyen, Allah’a karşı ahdini yerine getiren, rablerinin rızasını gözeterek sabreden, namaz kılan, kendilerine verilen rızklardan, gizlice ve açıkça dağıtan, kötülüğe iyilikle karşılık vererek onu ortadan kaldıran, günahlardan Tevbe edip temizlenen, hayırda yarışan, Allah yolundan ayrılmayıp bu uğurda malları ve canlarıyla cihat eden muttaki müminlerin (kadın-erkek) gireceği vaad edilmektedir: الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلاَ يِنقُضُونَ الْمِيثَاق.َ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَاب.ِ وَالَّذِينَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ. جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالمَلاَئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِّن آُلِّ بَاب.ٍ Verdikleri sözde duranlar ve misakı bozmayanlar da işte onlardır. Onlar Rabbin tarafından sana gönderilenin hak ve gerçek olduğunu bilip, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri gözetirler. Rableri olan Allah’tan çekinirler ve pek çetin bir hesaptan endişe ederler. Onlar, sırf Rab’lerinin rızasını kazanmak için sabreder, namazı tam gerektiği şekilde kılarlar. Kendilerine ihsan ettiğimiz rızklardan gerek gizli, gerek açık 115 Y. Şevki Yavuz, “Adn”, DİA, İstanbul, 1999, I, 391. 116 Mahmut Çelebi, Cennetteki Hayat, trc. İsmet Ersöz, İstanbul, ts. s. 18. 40 bir tarzda bağışta bulunur ve kötülüğe iyilikle mukabele ederler. İşte onlardır dünya diyarının güzel âkıbetini kazananlar! O güzel âkıbet Adn Cennetleri olup, onlar babalarından, eşlerinden ve nesillerinden iyi olanlarla birlikte o Cennetlere girerler117. Hadislerde ise bütün eşyaları altın ve gümüşten olan değişik adn Cennetlerinin bulunduğu, burada bulunanların rablerini görmek için ilahî azamet ve Kibriya dışında bir engelle karşılaşmayacakları, yani her an Allah’ı görebilecek kadar yüksek bir mevki sahibi olacakları bildirilir118. İbn Kayyım’ın naklettiği bazı hadislerde adn Cennetinin Allah’ın bizzat kudret eliyle yarattığı dört şeyden biri (diğerleri arş, kalem ve Âdem’dir) olduğu ifade edilir. Tefsirlerde İbn Abbas,İbn Mesud, İbn Ömer ve hasan-ı Basri’ye atfedilen rivayetlerde adn Cennetinin arşın altında, diğer Cennetlerin ortasında bulunan, mukarrebun (peygamberler, şehitler, sıddikler ve alimler) zümresine tahsis adilmiş bir şehir veya saray olduğu, burada altından yapılmış, inci veya yakutlarla süslenmiş, yiyecekler ve hurilerle donatılmış sarayların bulunduğu, içinde tensim ve selsebil pınarlarının aktığı, arşın altından misk kokulu rüzgarların estiği, yani hiçbir insan gözünün görmediği, hayalinin canlandıramadığı nimetlerle dolu olduğu zikredilir119. İbnü’lArabi’ye göre adn Cennetin en yüksek mevkilerinden ibarettir ve çeşitli dereceleri vardır. En yükseğinde Hz. Peygambere ait olan vesile makamı vardır ki bunun bir adı da makam-ı mahmuddur.firdevs, naim ve me’va ve diğer Cennetler Adn Cennetlerinin altında bulunur120. Müfessirlerin büyük çoğunluğu adnın Kur’an ve sünnette özel isim olarak kullanılmasını ve adn Cennetlerinin belli zümrelere ayrılmış olduğunun ifade edilmesini dikkate alarak; Cennetin en yüksek mevkiini teşkil eden, fakat kendi arasında da derecelere ayrılan bir yer olduğunu kabul ederler. Bir kısım müfessirler ise adnın sözlükte “ebedî” ikamet yurdu manasına gelmesini ve Kur’an’da 117 Ra’d Suesi, 13/20-24. Ayrıca bkz., Tevbe Suresi, 9/72; Meryem Suresi, 19/60; Fatır suresi, 35/32-35; Sa’d Suresi, 38/49-52; Mü’min Suresi, 40/7-8; Saf Suresi, 61/11-12. 118 Buhari, Tefsir, 55/1; Müslim, İman, 296. 119 Râzî, Mefatih, XVI, 132-133. 120 Şarani, el-Yevakıt ve’l-Cevahir, II, 189-190. 41 cennat kelimesiyle birlikte (cennatü adn) kullanılmasını delil göstererek, Cennetin tamamına verilen umumî bir ad olduğunu ileri sürerler. Ancak bu görüş pek isabetli görünmemektedir. Çünkü Kur’an’daki tasvirlerinin hepsinde Cennetin ebedî bir ikamet yurdu olduğu açıkça belirtildiği gibi Firdevs, naim, me’va gibi değişik Cennetlerin bulunduğu da haber verilir. Allah’a karşı yaptıkları kulluğun dereceleri farklı olan müminlerin Cennette değişik mevkilerde bulunmaları da tabiîdir. Buna göre adnın değişik mertebelerinin bulunması ve birkaç Cennet mevkiinin adı olması kuvvetle muhtemeldir. Bu itibarla cennat şeklindeki çoğul kelimeyle birlikte kullanılması, Cennetin bütün kısımlarının adı olmasını gerektirmez121. 2.3.4. Firdevs Arapçaya yabancı olması muhtemel olan Firdevs kelimesi özellikle içinde üzüm bulunan bağ, bahçe anlamına gelir122. İslâmî kaynaklarda “firdevs” kelimesinin menşei hakkında farkı görüşler ileri sürülmüştür. Arapça kökenli olduğu iddia edildiği gibi Grekçe veya Farsça’dan geldiği de söylenmektedir. “Firdevs”in sadece Şam yöresinde bahçe anlamında kullanıldığı, dolayısıyla Arapça’ya sonradan girdiği görüşüne karşılık şair Hasan b. Sabit’in bir beytinde geçen “cinan mine’l-firdevs” ifadesi123 delil gösterilerek Araplar’ın eskiden beri bu kelimeye aşina olduğu belirtilmiştir. Ayrıca Arapça’da aynı kökten gelen “çardaklanmış” anlamında müferdes kelimesinin bulunması, kaynağı yabancı olsa da firdevsin Arapça’da yerleşmiş bir kelime olduğunu gösterir. Firdevs kaynaklarda Yemame ve Şam yöresindeki bazı yerlerin özel adı olarak da geçmektedir124. Fahreddin Râzî firdevsin Habeşçe bir kelime olduğunu kaydederken125 Süryanice’den de geldiğini kabul edenler de vardır 126. Kelimenin Arapça’ya Grekçe’den, önce “faradis” (paradeisos; paradise) biçiminde girdiği, daha sonra sunî olarak Firdevs müfredinin türetildiği araştırmacılar tarafından öne sürülmüştür127. 121 Yavuz, Y. Şevki, “Adn”, DİA, I, 391. 122 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, “frds” madd. 123 Hassan b. Sabit, Divan, nşr. Seyyid Hanefi Haseneyn, Kahire, 1983, s. 339. 124 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 144-145. 125 Râzî, Mefatih, XXIII, 82. 126 İbn Habib es-Sülemî, Vasfü’l-Firdevs, Beyrut, 1987, s. 21. 127 M. Said Özervarlı, “Firdevs” madd., DİA, İstanbul, 2000, XI, 123. 42 Firdevs kelimesi bir ayette cennat kelimesiyle128, bir ayette de âhiret Cenneti129 manasına tek başına kullanılmıştır. Bu ayetlerde iman edip iyi davranışlarda bulunanların “Firdevs Cennetleri”ne girecekleri, namazlarında huşu gösterip boş şeylerden yüz çeviren, zekâtlarını veren, iffetlerini koruyan, emanete ve verdikleri söze riayet edenlerle namazlarını sürekli kılanların burayı hak edecekleri bildirilmiştir. Kelime Hz. Peygamberimize nispet edilen ve Cennetten söz eden çeşitli hadislerde de geçmektedir. Bu hadislerde belirtildiğine göre Firdevs Cennetin ortası, en yüksek ve en değerli bölgesi olup arşın altındadır. Aynı zamanda Cennet ırmaklarının fışkırdığı bir bölge olan Firdevs Cennetleri dört tanedir.; ikisinde kullanılan eşya ve süslenmeler altından, diğerlerinde ise gümüştendir. Yine ilgili hadislerde Hz. Peygamberimiz ashabına Allah’tan “Firdevs Cennetleri”ni istemelerini tavsiye etmiş “Cennette yüz derece vardır. Her bir derecenin diğer derece ile arası, sema ile arz arası kadar geniştir. Firdevs, bunların en yukarıda olanıdır. Cennetin dört nehri buradan çıkar. Bunun üstünde Arş vardır. Allah’tan Cennet istediğiniz vakit Firdevs’i isteyin130” ve oğlu şehit düşen Ümmü Harise’ye onun “Firdevs Cennetleri”nin en değerlisine girdiğini müjdelemiştir131. Resul-i Ekrem vefat edince kızı Fatıma’nın “Mekânı Firdevs Cenneti olan babacığım” diyerek ağladığı hadis kaynaklarında belirtilir132. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin mevkuf olrak naklettiği bir rivayette ise firdevsin bizzat ilahî kudret eliyle yaratılan varlıklardan biri olduğu kaydedilir133. İbnü’l-Arabî de Cennet mevkileri arasında yaptığı sıralamada “firdevs”i “adn” Cennetinden sonra ikinci sıraya koyar134. İslâm âlimlerinin nasslarda zikredilen bilgilere ve sahabe yorumlarına dayanarak Firdevs hakkında yaptıkları açıklamaları iki noktada toplamak mümkündür: 128 Kehf Suresi, 18/107. 129 Mü’minun suresi, 23/11. 130 Tirmizi, Cennet, 4. 131 Buhari, Tevhid, 22, Cihat, 4, 14, Megazi, 9; Müsned, II,335, III, 124, 197, 210, IV, 241, 316; Tirmizî, Sıfatü’l-Cenne, 4; İbn Mace, Zühd, 39; Darimî, Rikak, 101. 132 Buhari, Megazi, 83; Müsned, III, 197. 133 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 90. 134 Şa’ranî, el-Yevakıt ve’l-Cevahir, Kahire, 1317, s. 170-176. 43 1. Firdevs Cennetin tamamını ifade eden bir isimdir. Zira müzekker bir kelime olduğu halde Kur’an’da “Firdevs” karşılığında müennes zamiri kullanılmıştır tabirindeki" fîhe "ayetindeki الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ 135. “he” zamiri “firdevs”e işaret etmektedir.bu da onun Cennet yerine Cennet kelimesinin yerine kullanıldığını göstermektedir. Ayrıca Müminun suresinin baş t6arafında namaz kılan, zekât veren, iffetlerini koruyan ve emanete riayet eden müminlerin firdevse varis olup أُوْلَئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُّكْرَمُون nde’Suresi Mearic ,belirtilmiş kalacakları ebediyen orada buyrularak bu vasıflara sahip olanların Cennetlerde ağırlanacakları ifade edilmiştir. Bu ayetler de firdevsin Cennetin bütününü ifade ettiğini ortaya koyar136. 2. Firdevs Cennetin ortasın, en değerli ve en yüksek bölgesini teşkil eden kısımlarının adı 137 olup burada peygamberlerle veliler kalacaktır. Zira hadislerde dört Cennetin en kıymetli bölgesinin Firdevs olduğu açıkça belirtilmiştir. Ayrıca bazı ayetlerde rabbinin huzuruna çıkacağını düşünerek ondan korkanlara iki Cennetin yanında iki Cennet daha verileceği vaad edilmiştir. Bu da Cennetin bütün bölgelerinin aynı olmadığına, yapılan amellere göre farklı derecelerinin bulunduğuna ve firdevsin de onun en değerli mevkiini teşkil ettiğine bir delildir138. Firdevs hakkında ileri sürülen ikinci görüşün daha isabetli olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü bu telakki sahih hadislere dayandığı halde diğeri daha ziyade dil kurallarından hareket eden bir yorum niteliğindedir. Çeşitli nasslardan çıkarılabilecek sonuçlara göre, âhiret saadetine kavuşacak müminlerin hepsinin hak ettiği mükâfat aynı olmadığı gibi ebedî hayatlarını sürdürecekleri Cennetler de nitelik bakımından eşit değildir139. 2.3.5. Hüsna 135 Müminun Suresi, 23/11. 136 Kurtubi, et-Tezkire, Kahire, 1985, s. 518-525. 137 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, terc., Şerafettin Gölcük, İstanbul, ts., s. 48. 138 Hakim et-Tirmizî, Nevadirü’l-Usül, İstanbul, 1293, s. 129. 139 Özervarlı, M. Said, “Firdevs” madd., DİA, XI, 124. 44 İyilik yapanlara Allah tarafından daha büyük bir iyilikle karşılık verileceğini, ayrıca buna bir de ilave yapılacağını ifade eden Yunus Suresi 26. ayetteki “İyi ve güzel davranışlarda bulunanlara en güzel mükâfat yani Cennet ile daha da fazlası (olarak Allah’ın cemalini görmek) var.” hüsna (daha güzel, daha iyi, en güzel en iyi) kelimesinin Cennet anlamına geldiği müfessirlerin büyük çoğunluğu tarafından kabul edilmiştir. Bunlara göre aynı ayetteki ziyadeden maksat da Cennette Allah’ı görme şerefine nail olmaktır 140. Hüsna kelimesine bu ayetin dışında yer aldığı on civarındaki ayette de bu manayı vermek mümkündür. 2.3.6. Darü’s-Selam “Maddî ve manevî afetlerden, hoşa gitmeyen şeylerden korunmuş olma” manasındaki selam ile “ev, yurt" anlamındaki dar kelimesinden oluşan bu terkip iki ayette Cennetin adı olarak zikredilmiştir141. Cennetin esenlik yurdu olduğu şüphesizdir. Allah’ın seçilmiş kulları olan müminlerin ölüm sonrası hayatlarının hem kendi aralarında hem de kendileriyle melekler ve Allah arasında geniş kapsamlı bir “selam” kavramı içinde sonsuza kadar sürüp gideceği ondan fazla ayette ifade edilmiştir142. Ragıp el-İsfehanî gerçek esenliğin ancak Cennette bulunabileceğini, çünkü sonsuz sürekliliğin, ihtiyaç bırakmayan zenginliğin, zillete yer vermeyen şeref ve üstünlüğün, arızasız bir sıhhatin sadece orada mevcut olduğunu söyler143. 2.3.7. Darü’l-Mukame “Asıl durulacak yer, ebedî ikamet edilecek yurt” manasındaki bu terkip de Cennete girenlerin Allah’a hamd ve şükür sırasında bulundukları mekân için kullanacakları bir tabir olmalıdır 144. 2.3.8. Diğer İsimleri “Ev konak Şehir, ülke” anlamına gelen dar kelimesi Kur’an-ı Kerim2de eddarü’l-ahire, darü’l-ahire (âhiret yurdu), akıbetü’d-dar, ukbe’d-dar (dar-ı 140 Taberî, Cami, XI, 73-76. 141 Enam Suresi, 6/127; Yunus Suresi, 10/25. 142 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., İslam Ansiklopedisi. 143 İsfahanî, Müfredat, “slm” madd. 144 Taberî, Cami, XXII, 92. 45 dünyanın sonu) terkipleriyle ve müfessirlerin çoğunluğuna göre bir ayette145 düşünen yurdunu âhiret özellikle onları Biz “إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِآْرَى الدَّار ihlâslı kişiler kıldık.” tek başına Cennet anlamında kullanılmıştır 146. Bu tür kullanımlar asıl huzur ve saadet ülkesinin mümin kullar için yalnız âhiret yurdu olduğu esasına dayanmaktadır. Mutaffifin suresinde iyilerin amel defterlerinin illiyyinde olduğu ifade edilmektedir147. Bazı müfessirler Cennetin yükseklerde bulunduğu genel telakkisine dayanarak illiyyini Cennetin isimlerinden biri olarak kabul etmişleridir. Ancak Taberî’nin de belirttiği gibi yükseklikler manasına gelen illiyyinin Cennetten ibaret olduğunu söylemek için elde güçlü bir delil mevcut değildir148. Nitekim ilgili ayetin devamında illiyyin “gözde meleklerin müşahede ettiği yazılmış kitap” şeklinde açıklanmaktadır: “İlliyyûn” bilir misin nedir? İlliyyûn: müminlerin yaptıkları işlerin kaydedildiği defterdir. Allah’a yakın olanlar ona şahit olurlar.”149 İbn Kayyım el-Cevziyye’nin de Kamer Suresi’nin son ayetinde yer alan mak’adu sıdk terkibini Cennet isimlerinden biri olarak kabul etmesi de isabetli görünmemektedir150. Çünkü bir önceki ayette muttakilerin Cennetlerde bulunacağı ifade edildiğine göre “hak meclisi” veya “yüksek makam” anlamındaki mak’adu sıdk da Cenneti niteleyen bir tabir olmalıdır 151. “Konak, köşk” manasına gelen gurfe çoğulu guraf, gurufat kelimesi Kur’an-ı Kerim’de Cennetle birlikte ve onun bölümleri anlamında kullanıldığı gibi Cennet adının yerine tek başına da kullanılmıştır. Bundan başka ecr (mükâfat, sevap), rahmet, rahmetullah, rizkun kerim (değerli nimet) kelime ve terkipleri de bulundukları ayetlerin anlatım özelliklerine göre Cennet manasını ifade etmektedir. 145 Sa’d Suresi, 38/46. 146 Taberî, Cami, XXIII,110–111. 147 Mutaffifin Suresi, 83/18. 148 Taberî, Cami, XXX, 65–66. 149 Mutaffifin Suresi, 83/19–20–21. 150 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 146. 151 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., İslam Ansiklopedisi. 46 2.4. Cennetin Yeri ve Genişliği Cennetin halen mevcut olup olmadığı hususu tartışmalıdır. Ehl-i Sünnet âlimlerine göre Cennet şu an yaratılmıştır 152. Ebediyen yok olmayacaktır 153. Ancak Mutezile’nin çoğunluğuna göre Cennet ve Cehennem amellerin karşılıklarının görüleceği kıyamet günü yaratılacaktır 154. İbn Kayyım onun mevcudiyetini kabul edenlerin Âdem kıssasını delil olarak göstermelerini eleştirmekte ve Âdem’in iskân edildiği yerin ebediyet Cenneti olup olmadığı konusunun bilginler arasında tartışmalara yol açtığını söylemektedir155. Hâlbuki yaygın telakkiye göre Cennetin varlığı Âdem kıssası ile sabit olmakta, Cehennemin halen mevcudiyeti de onunla kıyaslanmaktadır. Cennetin halen mevcudiyeti kabul edildiği takdirde bu defa nerede bulunduğu meselesiyle karşılaşılmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de genişliği göklerle yer kadar olduğu ifade edilen156 Cennetin bu âlemdeki mekânı için belirgin bir şey söylemek mümkün değildir. Ebediyet âlemindeki yeri hakkında ise mutlak manada gökte, dördüncü veya yedinci semada, yahut yedi semanın üstünde ve arşın altında bulunduğu yolında rivayet edilen çeşitli hasislerin doğruluğu tevsik edilememiştir. Yalnız Cennetin yukarıda, yükseklerde bulunduğu kanaati yaygındır. Nitekim hem ayette geçen “illiyyin” kelimesinde hem de konu ile ilgili hadislerde yer alan”sema” kelimesinde bu anlam vardır. Bazı ayetlerde de Cennet “yüksek” (aliye) kavramı ile nitelendirilmiştir157. İbnü’l-Arabî âhiret için güneş, ay ve yıldızları da ihtiva eden bir Cehennem âlemi tasavvur etmekte, Cenneti de bunun üzerine yerleştirmektedir. Ona göre güneşin cisimleri etkilemesi dünya hayatında yukarıdan aşağıya doğru olacaktır ve Cennetin ısıya muhtaç besinleri Cehennemin hararetiyle olgunlaşacaktır.158 İbnü’l-Arabî’nin 152 Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul, 1982, s.258; M. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul, 1987, s. 226-230; İmâm-ı A’zam, Ebû Hanife, el-Fıkhu’l-Ekber, Terc: Y.Şevki Yavuz, İstanbul, 1979, s. 240. 153 Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, s. 68. 154 Abdülkahir el-Bağdadi, el-Fark Beye’l-Firak, İstanbul, 1928, s. 150; Ayrıca bkz. Hüdaverdi Adam, “Kabir, Cennet ve Cehennem–2”, Yeni ümit, sy. 43, İzmir, 1999, s. 10-13. 155 İbn Kayyım, Hadii’l- Ervah, s. 51. 156 Al-i İmran, 3/133. 157 Hakka, 69/22; Gaşiye, 88/10. 158 İbnü’l-Arabî, Fütuhat, XIII, 437/438. 47 Cennetin Cehennemden daha geniş olacağı telakkisini de yansıtan bu görüşüne paralel açıklamalara ve hayalî bazı şekillere Erzurumlu İbrahim Hakkı ile Yazıcıoğlu Mehmet Efendi’nin eserlerinde de rastlamak mümkündür159. Bu tür yorumların nasslara değil de Müslüman müelliflerin şahsî telakkilerine dayandığı şüphesizdir. “Rabbiniz tarafından verilecek bir mağfirete ve Cennete girmek için yarışın. Öyle bir Cennet ki eni göklerle yerin eni gibi olup Allah’a ve resullerine iman edenler için hazırlanmıştır. İşte bu, Allah’ın dilediği kimselere olan bir ihsanıdır. Allah büyük lütuf sahibidir.”160 Cennetin göklerin ve yerin arzı kadar olduğunu ifade eden yukarıdaki ayetlerin tefsiri için şu farklı görüşler ileri sürülmüştür: 1. Cennetin tasavvur edilemeyecek kadar geniş olduğunu ifade eden bir benzetmedir. Buna göre arz; genişlik yani en demektir. Bir alanın dar cephesini genellikle onun genişliği oluşturduğuna göre Cennetin uzunluğu bu teşbih çerçevesinde çok daha fazla olacaktır. 2. Cennet dünya hayatında insanoğlu tarafından kavranabilen kâinat kadar değerlidir161. 3. Madde âleminin insan idrakine sunuluşu gibi Cennet de onun bilgi ve idrakine sunulmuştur162.bu yorumlar içinde en çok tercih edilen birinci görüştür. Cennet ne yakıcı sıcağın ne de dondurucu soğuğun görülmeyeceği bir yerdir163. 2.5. Cennetin ve Cehennemin Sonsuzluğu İslâm âlimleri ebediyeti yetkinlik, fenayı da eksiklik olarak kabul etmişlerdir. Ebediyet rahmet ve saadet, fena ise gazab ve felakettir. Seçkin kullara 159 Erzurumlu İbrhim Hakkı, Marifetname, İstanbul, 1981s.8-12; Yazıcıoğlu Mehmet, Muhammediyye, İstanbul, 1298, s. 340-341. 160 Hadid, 57/21; Al-i İmran, 3/133. 161 Râzî, Mefatih, IX, 5-6. 162 Şa’ranî, Yevakıt, II, 165-166. 163 İnsan, 76/13. 48 nihayetsiz saadet vaad edildiğine göre Cennet, rıza-i ilahî, Hakk’ın cemalinin müşahede edilmesi gibi saadet vesileleri hiçbir zaman kesintiye uğramamalı, sona ermemelidir. Hz. Âdem’e üflenen ilahî ruh ile varlık sahnesine çıkarılan insanlık alemi yokluğa mahkum edilmemelidir. Nitekim çeşitli ayetlerde Cennetliklerin oradan çıkarılmayacağı, ölümü tatmayacakları, Cennet nimetlerinin tükenmeyip sürekli olacağı ifade edilmiştir164. Hud Suresi’nde (11/106–108) Cehennem azabı için ebediyet kaydı yer almadığı halde Cennet hayatı için “tükenmeyen ve kesintiye uğramayan lütuf” ifadesi kullanılmıştır: فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيق.ٌ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيد.ُ وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذ.ٍ “Bedbahtlar Cehenneme atılacaklar. Çektikleri azabın dehşetinden, devamlı surette anırıp canları çıkasıya feryad edecekler. Senin Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça, orada ebedî kalacaklardır. Çünkü Rabbin dilediğini yapar. Mutlu olanlar ise Cennettedirler. Senin Rabbinin dilemesi hariç gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Kesintisi olmayan bir ihsan içinde olacaklardır.” Bu âyette Cehennemliklerin cezası hakkında “Rabbin dilediğini yapar”, 108. âyette Cennetlikler hakkında ise “kesintisi olmayan ihsan” buyrulmasından bazı âlimler Cennetin ebedî, Cehennem azabının ise sonlu olacağı neticesini çıkarmak istemişlerdir. Rabbü’l-âlemin ne dilerse onu yapar, kimse onun iradesini sınırlayamaz. Fakat O, genellikle -bildiriyor ki- âhiret âleminin devamını ve o devam süresinde de azgınların ateşte ebedî kalmalarını dilemiştir165. İslâm âlimleri Cehennemin veya azabının ebediyeti husussunda ashabdan itibaren ihtilaf ettikleri halde Cehm b. Saffan hariç, Cennetin ebediyeti 164 Hicr, 15/48; Duhan, 44/56; Ra’d, 13/35; Sad, 38/54. 165 Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim Meali, İstanbul, 2001, s. 232. 49 konusunda ittifak etmişlerdir. Cehennemin sonsuzluğu hususunda yapılan tartışmalar aslında Cennetin de ebediyetine ispat niteliğindedir: Kâfirler ve asi müminler için öngörülen azabın vukuunda bilginler arasında ittifak söz konusu olmakla birlikte, Cehennem azabının sonlu veya sonsuz olması hususunda iki farklı yaklaşım mevcuttur166.her ne kadar Cehennemin sonsuz olmadığı fikri Cehm b. Safvan’a isnad edilirse de bazı büyük sahabilerin aynı görüşü paylaşmış olması, söz konusu meselenin daha önce tartışma konusu yapıldığını göstermektedir. Bu fikir sonraları bazı İslam âlimleri tarafından da kabul görerek, Cehennemin ebedi olduğunu iddia edenlere karşı bir anti tez olarak sunulmuştur. Böylece Cehennem azabını sonsuz görenler yanında onun sonluluğunu savunanlar da tarihteki yerlerini almışlardır. Cehennemin sonsuz olduğu iddiası, ehl-i sünnetin ekseriyeti ile Mutezile, Şia ve haricilere aittir. Onlara göre Cehennem azabı kâfirleri her taraftan kuşatacak ve onlar orada ebedi kalacaklardır. Günahkâr müminler ise Cehennemde ebedi kalmazlar167. Söz konusu ekollerin görüşlerini kısaca şöyle özetlemek mümkündür: 1- Bu görüşü paylaşanlara göre Cehennem azabının sonsuzluğu, “Ancak orada ebedî kalmak üzere Cehennem onları yoluna iletecektir.” (Nisa, 4/169), “Allah çılgın bir ateş hazırlamıştır. Onlar orda ebedî olarak kalacaklardır.” (Ahzab, 33/64–65), “Kim Allah ve resulüne karşı gelirse bilsin ki ona, içinde ebedî kalacakları Cehennem ateşi vardır.” ayetlerinde yer alan “ebeden” lafzıyla tekid edilmiştir. Şu halde Cehennem azabı ebedîdir168. 2- Sahabe ve tabiîler Cehennemin sonsuzluğu noktasında icma etmiştir. Dolayısıyla bunun aksini söylemek bidatten başka bir şey değildir169. 166 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 347. 167 Buhari, İman, 15, 33; Tirrmizi, Birr, 61; Nesei, ,İman, 18; İbn Mace, Mukaddime, 9. 168 İbn Kayyım el-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, Kahire ts., s. 292-293. 50 3- Hadislerde sadece asi müminlere şefaat edileceği ve Cehennemden yalnız onların çıkarılacağı haber verilmiştir. Eğer kâfirler de Cehennemden çıkarılacaksa, o zaman şefaatin müminlere tahsis edilmesinin ne anlamı olabilir170? 4- Allah’ın rahmeti dünyada herkese şamil olduğu halde âhirette yalnız müminlere mahsustur171. Bu da müminlerin söz konusu rahmetten istifade ederek günahkâr da olsalar sonuçta Cennete girmeleri, kâfirlerin ise ondan istifade demeyeceklerinden dolayı sonsuz azapta kalmaları manasına gelmektedir. 5- Yüce Allah kâfirleri ebediyen Cehennemde bırakacağını vaad etmiştir. Şayet azabı sona erdirecek olursa sözünden dönmüş olur ki, bu Allah katında muhaldir172. Diğer görüşe göre de Cehennem sonludur, kendisi için takdir edilen süre dolduğu zaman kapatılacaktır. Bunun esas itibariyle Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Abbas, İbn Mesud, Ebu Hureyre, Abdullah b. Amr, Cabir b. Abdillah ve Ebu Said el-Hudri gibi sahabilerin görüşü olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca hadis ve tefsir aimi Abd b. Humeyd ile Şa’bi ve İshak b. Rahuye’nin de aynı görüşü paylaştıkları anlaşılmaktadır 173. Cehennemin sonsuz olmadığını iddia eden söz konusu bilginlerin görüşlerini dayandırdıkları delilleri şöyle sıralamak mümkündür: 1- Yüce Allah üç ayette Cehennemin ebedîliğini kendi irade-i külliyesine bırakmıştır. Yani onun için takdir edilen süreye müdahale imkânı yalnızca Allah’a aittir. Eğer yüce Allah’ın iradesi Cehennemin ebedî olmaması yönünde tecelli ederse o zaman ateşin sonsuzluğu söz konusu edilemeyecektir. Dolayısıyla bu husus ayetlerin beyanına göre en azından 169 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, (trc. Şerafettin Gölcük), İstanbul, 1987, s. 74. 170 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 293. 171 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IV, 2825. 172 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 347. 173 İ. Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, Ankara, 1981, s. 328; Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, İstanbul, 1989, IV, 334. 51 şüphelidir. Yani sonsuzluğu kadar sonluluğu da mümkündür174. Bu ayetler şunlardır: “Durağınız ateştir. Allah’ın dilemesi hariç orada ebedî kalacaksınız…” (Enam, 6/128). “Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar da orada ebedî kalacaklardır…” (Hud, 11/107). “Onlar orada çağlar boyu kalacaklardır.” (Nebe, 78/23). 2- Cennet Allah’ın rahmetinin, Cehennem ise gazabının gereğidir. Kur2an ayetinde175 Allah’ın rahmeti kendi zatına farz kıldığını yani rahmet etmekle kendini yükümlü tuttuğunu belirtmiştir. Ebu Hureyre’nin rivayet etmiş olduğu bir hadiste de Resulullah (s.a.s.): “Allah mahlûkatı yarattığı vakit kendi eliyle rahmetim gazabımı geçmiştir, diye yazdı.”176 demiştir. Yine Resulullah bir başka hadisinde de; “Allah rahmeti yarattığı gün onu yüz rahmet yaptı. Doksan dokuz rahmeti kendi yanında bıraktı, birini de bütün mahlûkata dağıttı. Eğer kâfir Allah katında bulunan rahmetten haberdar olsaydı Cennetten ümit kesmezdi. Mümin de Allah katındaki azabı bilseydi ateşe girmeyeceğinden emin olmazdı.”177 buyurmuştur. Bu hadislere göre Allah’ın rahmeti gazabına üstün gelmektedir. O halde bu iki ilahi sıfatı aynı derecede eşit görmek mümkün değildir178. 3- Büyük sahabi İbn Mesud: “Cehennem için öyle bir zaman gelir ki, kapıları ardına kadar açılır; içinde çağlar boyu kalmış olanlar çıkarlar; artık hiç kimse orada kalmaz”179 demiştir. 4-Cehennem insanların ruhlarına sinen şirk ve günah kirlerini temizlemek için yaratılmıştır. Yani dünyada Tevbe etmeyip günah kirleriyle Allah’ın huzuruna varan insanlar Cehennem ateşinde temizlenirler. Çünkü günah kirlerini en iyi temizleyen ateştir. İnsanlar Cehennemdeki cezalarını çekip 174 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 263. 175 Enam, 6/12. 176 Tirmizi, Davat, 100; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 381. 177 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 349. 178 İbn Kayyım el-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s. 264. 179 Taberî, Camiu’l-Beyan an Te’vili’l-Kur’an, Beyrut, 1986, XII, 71. 52 günah kirlerinden arındıktan sonra ateşten çıkarılırlar. Çünkü artık azabı gerektiren sebep ortadan kalkmıştır. Sebep ortadan kalkınca azabın kendisi de kaldırılır ve böylece sonsuzluk yolunda yalnız rahmetin gereği olan Cennet kalır 180. 5- Rahmetle münasebeti olan her şeyin kendisinde bir gaye olabilir. Fakat gazapla alakalı şeyler ancak bir vasıtadır. Kendisinde bir gaye olan Cennet sonsuza kadar devam etmelidir. Ancak sadece bir temizlenme vasıtası olan Cehenneme gelince bu noktada Cennetin ona üstün gelip geçmesi gerekir181.yani Cennet sonsuz; Cehennem ise sonlu olmalıdır. 6- Allah’ın sonsuza kadar azap edeceği bir varlık yaratması mutlak adaletine aykırıdır. Allah mutlak adaletinin gereği olarak dünyadaki şeri cezalar için bir miktar koymuştur. Böyle olunca sözü edilen mutlak adaleti gereği âhirette de kâfir ve müşrik kullar için miktarı belli cezalar koyması gerekir; çünkü ceza işlenen suç kadar olmalıdır. “Kötülüğün cezası onun benzeri bir kötülüktür.” ayeti182 de bunu ifade etmektedir. Dolayısıyla suça oranla cezanın fazlası zulümdür. Allah ise zulümden münezzehtir. O halde merhametlilerin en merhametlisi olan O Yüce varlığın altmış, yetmiş yıllık bir ömür için ceza olarak sonsuza dek bir süreyi takdir etmesi mümkün değildir183. 7- Allah’ın kuluna azap etmesi esasen kulun kendi yararınadır. Azapta Allah’ın herhangi bir yararı söz konusu değildir. Böyle olunca da sonsuza kadar azap etme de kul için nasıl bir yarar olabilir?184 Her iki grubun görüşlerini ve dayandıkları delilleri sıraladıktan sonra sonuç olarak şunu ifade edelim ki, Cehennemin sonlu olacağını ileri sürmek belki âhiretin bir mükellefiyet yurdu haline getirilmesinden sonra mümkün olabilir. Şöyle ki: Eğer âhiret alemi inkarcılar için bir sorumluluk alemi haline getirilip kafirlerin iman ve itaat etmeleri tasavvur edilirse, o takdirde asırlar boyu süren bir azap içinde söz konusu yükümlülüklerini yerine getirdikten 180 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 264-267. 181 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 351. 182 Şura Suresi, 42/40. 183 Ateş, Süleyman, Çağdaş Tefsir, IV, 332. 184 Ateş, Süleyman, Çağdaş Tefsir, IV, 335–338. 53 sonra, merhametlilerin en merhametlisi olan Allah’ın tıpkı dünyada kullarını yalvarıp yakarmaları, günahlarından Tevbe edip temizlenmeleri için bela ve musibetlere maruz bırakmak suretiyle cezalandırdığı 185 ve sonuçta af dileyenleri bağışladığın gibi inkarcıları da affedebileceği söylenebilir. Ancak bütün bunlara rağmen âhirette kâfirlere karşı uygulanacak muamelenin mülkünde yegâne tasarruf sahibi olan Yüce Allah’ın iradesine bağlı olduğuna inanmak en isabetli bir yol olarak görünmektedir186. Nitekim İbn Kayyım elCevziyye de “Hadi’l-Ervah” adlı eserinde Cehennemin sonlu olup olmayacağı konusunu genişçe ele aldıktan sonra neticede “ eğer bu çok önemli meselede ulaştığımız sonuç öğrenilmek isteniyorsa, şunu söyleyebiliriz ki, müminlerin emiri Hz. Ali’nin: “Yüce Allah irade ettiğini yapar. Bütün yaratıklar ise bir noktada kalıp daha ileri gidemezler” tarzındaki yaklaşımı bizim de kanaatimizi oluşturmaktadır 187 diyerek aynı şeyi dile getirmektedir188. 2.6. Cennete Girmeye Vesile Olan Bazı Ameller Güzelliğin karşılığı da güzelliktir189. Allah’tan korkmanın karşılığı Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak; güzel iş yapmanın karşılığı ise Cennete girmektir. Ayetlerde Cennetlik mü’minlerin özelliklerinden sıklıkla bahsedilmiştir. Bunlardan herhangi bir şüpheye yer vermeden karşılığının doğrudan Cennet olduğunu ifade eden ayetlerden çıkarılabilecek özellikleri şöyle sıralayabiliriz; adaklarını yerine getirenler, kıyamet gününden korkanlar, bollukta ve darlıkta Allah için harcayarak yoksula, yetime ve esire Allah sevgisi için yemek yedirenler, sabredenler190, öfkelerini yutkunup, insanları affedenler, kötülük yaptıklarında Allah’ı hatırlayıp tövbe edenler191, bile bile yaptıklarında ısrar etmeyenler192, daima tövbe ile Allah’a dönenler, Allah’ın 185 Bkz. Enam, 6/40–41. 186 Yusuf Şevki Yavuz, “Azap”, DİA, İstanbul, 1988, IV, 309. 187 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 280. 188 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 352. 189 Rahman, 55/60. 190 İnsan, 76/6-12. 191 Geniş bilgi için bkz. Toshihiko İzitsu, Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, İstanbul, ts., s. 158-159. 192 Al-i İmran, 3/134-135. 54 emirlerini koruyan, yapan, görmeden Rahman’a saygı gösteren, son nefeste Allah’a dönük kalp ile gidenler193, inanıp salih işler yapanlar194. Hz. Peygamberimiz bir gün “İyiliğin karşılığı yalnız iyilik değil midir?” ayetini okudu ve ashabına yönelerek “Rabbiniz ne buyuruyor biliyor musunuz?” diye sordu. Onlar Allah ve Resulü en iyisini bilir diye cevap verdiler. Bunun üzerine Hz. Peygamberimiz (s.a.s.): “Rabbiniz benim kendisine nimet olarak verdiğim kimsenin mükâfatı ancak Cennettir, buyuruyor, diye karşılık verdi”195. Şimdi bu amelleri yerine getirenleri ve amellerindeki sadakatleri ve samimiyetlerini kısaca açıklayalım: 2.6.1. Adaklarını Yerine Getirenler İyi kulların dünyadaki özelliklerinden bir Allah’a vermiş oldukları sözlere sadık kalmalarıdır. O müminler ferdî yaşamlarında da toplum içerisindeki davranışlarında da Allah’a yakınlaşmayı murad ederek ve O’na bağlılıklarını izhar için196 adadıkları adaklarında her zaman sadakat göstermekte ve verdikleri sözün en büyük güvencesi olmaktadırlar. Çünkü böyle davranmak insanın fıtratında vardır. Bu sebepledir ki, o müminler, böyle davranmak suretiyle fıtratlarının doğru yoldan sapmasına müsaade etmemekte ve vermiş oldukları sözde bu güzel tabiatlarının gereği olarak vefalı olmaktadırlar. Müminler kesinlikle bunlardan kurtulma düşüncesine veya onları yük telakki etme gibi bir tutum içerisine de asla girmezler197. يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْماً آَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً “Bu kullar, dünya hayatında iken sözlerinde durur, adadıkları şeyi yerine getirir ve felaketi bütün ufukları tutan kıyamet gününden endişe ederlerdi.” 193 Kaf, 50/32-33. 194 Nisa, 4/57. 195 Alusi, Ruhu’l-Meani,VII, 65. 196 Taberî, Cami, XXVIII, 289. 197 Kutub, Fi Zılâl, VI, 3781. 55 Onlar her zaman adaklarına sadıktırlar. Zira ayette198 mazi olarak değil de “yufûne” şeklinde muzari olarak geçmiştir. Böyle olmasındaki amaç, anlatılan konuyu gözle canlandırmakla birlikte yapılan amelde devamlılık olduğunu bildirmektedir199. Adağı yerine getirmek de şu manalara gelmektedir: 1. Kişinin kendisine farz olan şeyleri yapması: Gerek Allahu Teala’nın gerekse kulun kendisine farz kılmış olduğu bütün kulluk vazifelerini kapsamaktadır. Mananın bu doğrultuda olması durumunda iman da dahil bütün kulluk vazifeleri bu kavramın kapsamına dahildir. 2. Söz verdiği şeyleri yapması: Lügatte “n-z-r” aynı zamanda icap anlamına da geldiği düşünüldüğünde istenilen bütün vazifeler ve verilen sözler nezr olmaktadır. Nitekim Araf Suresi’nde de şöyle buyruluyor: “Rabbinin Âdem evlatlarından, misak aldığını da düşünün: Rabbin onların bellerinden zürriyetlerini almış ve onların kendileri hakkında şahitliklerini isteyerek “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” buyurunca onlar da “Elbette!” diye ikrar etmişlerdi. Kıyamet günü “Bizim bundan haberimiz yoktu!” yahut: “Ne yapalım, daha önce babalarımız Allah’a şirk koştular, biz de onlardan sonra gelen bir nesil idik, şimdi o bâtılı başlatanların yaptıkları sebebiyle bizi imha mı edeceksin?” gibi bahaneler ileri sürmeyesiniz diye Allah bu ikrarı aldı.”200Bu ayetlerde de ifade edildiği gibi bütün insanların Allah’a verdiği bir söz vardır. Bu da onların Allah’ı tanımaları ve O’na kulluk etmeleridir. Ayrıca “adaklarını yerine getirirler” cümlesinin başında mahzuf veya muzmer bir “kanû” filinin olduğu kelamın buna delaleti sebebiyle zikredilmediği 201 söylenmektedir. Böyle olması durumunda cümlenin takdiri “Onlar dünyada adaklarını tastamam yerine getirirlerdi” şeklinde olur. 198 İnsan Suresi, 76/7. 199 Alûsî, Ruhu’l-Meanî, 29/155. 200 A’raf Suresi, 7/172-173. 201 Taberî, Cami, XXVIII, 129. 56 3. Kendi üzerine vacip kıldığı şeyleri yapması 202. Ayetteki “nüzur” kelimesi, tanımına uygun olarak “Kişinin dinî yönden kedisine farz olmayan, Allah’a yakınlık amacıyla kendisine farz kıldığı şey”203 anlamına gelmektedir. Bu durumda ayette müminlerin kendi kendlerine vacip kıldıkları amellerde böyle vefalı oldukları ifade edilmekte, onların Allah’ın kendilerine vacip kıldıkları amellerde böyle vefalı oldukları ifade edilmekte, onların allah2ın kendilerine vacip kıldığı şeylere karşı vefada daha titiz olduğuna işaret ederek mübalağa204 veya bütün vaciplere karşı gösterdikleri vefadan kinaye edilmektedir205. Böylece onlar değil Allah’ın farz kıldığı amelleri yerine getirmekte uyuşuk davranmak, daha fazlasını kendilerine vacip görür ve bu sözlerini de yerine getirirler denilmektedir206. İşte iyi kullarının bu güzel davranışını Hak Teala, İnsan Suresi’nde müminlerin zikredilen rızklara nail oluş sebeplerini açılayan bir başlangıç cümlesiyle “adaklarını yerine getirirler” sözüyle ifade etmektedir. Her halükarda bu hususiyet, “Onlar emanetlerine ve sözlerine riayet ederler”207 ayetinde ifade edildiği gibi bütün müminlerin vaz geçilmez olan ve ahde vefa olarak da bilinen bir özelliğidir. Nitekim adanan bütün adaklar da Allah adına adanmıştır., mesuliyet Allah’a karşıdır ve adaklardaki sadakatin ölçüsünü en iyi bilen yine Allah Teala’dır. İşte bu sebepten ötürü müminler, gerek Allah korkusu, gerekse ahlaklarının güzel olması dolayısıyla hem fert hem de toplumu ilgilendiren bütün ahitlere sadık kalmaktadırlar. Allah Resulü de adaklarda vefanın önemine işaretle şöyle buyurmuştur: “Nezir iki çeşittir: Kimin neszri Allah’a itat ile ilgiliyse bu nezir Allah içindir. 202 Razi, Mefatih, XXIV, 201. 203 Taberî, Cami, XXVIII, 19; Razî, Mefatih, XXIV, 203. 204 Zemahşerî, Keşşaf, IV, 196. 205 Alûsî, Ruhu’l-Meanî, XXIX, 155. 206 Mevdudî, Tefhim, VI, 560. 207 Mü’minun Suresi, 23/8. 57 Bunda vefa gerekir. Kimin nezri de Allah’a isyan ile ilgiliyse işte bu nezir şeytan içindir, bunda vefa yoktur.”208 İlgili ayet209 ve hadislerden anlaşılan şudur ki, gerek insanın ferdî hayatında ve gerekse toplum hayatında huzur ve güven açısından verilen söze sadakat göstermek çok önemlidir. Peygamber Efendimiz’in hayatında görülmektedir ki, O’nun düşmanlarına karşı dahi vefası dolayısıyla bir güven telkin etmesi, İslâm’ın çok kısa bir zamanda geniş coğrafyalara yayılmasında en önemli etkenlerden biri olmuştur. Allah’ın rızasını hedefleyen her mümin için en güzel örnek Resulullah (s.a.s.) olduğuna göre bütün müminlerin hayatında da ahde vefa göstermek, olmazsa olmaz bir kaidedir210. Bu kaideye uyan kimse, Allah’ın sevgisine mazhar olur ve âhirette onun için eşsiz ikramlar vardır. Bu haslet Allah rızası ile birlikte müminlere toplum içerisinde güven duyulmasını da sağlayacaktır. Zira mümin, verdiği söze sadık kalırken sadece Allah’a karşı sorumluluğunu öne çıkarıp kişilere göre muamele etmemektedir. Çünkü Allah Resulü (s.a.s.), bu hususta müminlere nasıl davrandı ise kâfirlere karşı da aynı tutumu sergilemiştir. İşte böyle bir mümin, huzur veren bir toplumun oluşmasında en fazla katkıda bulunan bir birey olacaktır. Çünkü şu bir gerçektir ki, bu güven duygusu olmadan sıhhatli bir toplumun oluşması mümkün değildir. Ahde ve adağa vefasızlık durumunda Allah’ın adını anarak gerek Allah’a gerekse diğer insanlara verdikleri söze âni menfaatler karşılığında ihanet edenler için “Ama Allah’a verdikleri sözü iyice pekiştirdikten sonra bozanlar ve Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk edenler ve yeryüzünde fesat çıkarıp nizamı bozanlar yok mu, İşte onlara sadece lânet vardır. En kötü yurt olan Cehennem vardır.”211 Ayetinde çok acıklı bir son haber verilmektedir. Onlar için Allah’ın gazabıyla birlikte toplum içerisinde de 208 Neseî, Eyman, 41. 209 Âl-i İmran Suresi, 3/76; Nahl suresi, 16/95; İsra suresi, 17/34; Fetih Suresi, 48/10; Enfal Suresi, 8/55-56. 210 Beşir, İslamoğlu, Kur’an’da Müminlerin Özellikleri, İstanbul, ty, s. 122. 211 Ra’d Suresi, 13/25. 58 güven duygusu bulunmamakta ve onlara itibar edilmemektedir bir bakıma sevensiz kalmaktadırlar. 2.6.2. Kıyamet Gününden Korkanlar Cennete girmeye vesile olan amellerden biri de kıyamet günün den korkma olarak ifade edilmiştir212. Cenab-ı Hakk, onların kıyamet gününün şerrinden duydukları endişeyi İnsan Suresi’nde “yehafune” fiili ile ifade etmektedir ki bu durum havf kavramı üzerinde düşünmeyi gerekli kılmaktadır. “Havf” kelimesi “bilinen veya hissedilen bir işaretten dolayı irkilmek, bir tehlike karşısında ne olacağı endişesi içinde olmak”213 manasında mastardır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır ki, o da tarifte ifade edilen irkilme ve endişenin, “havf” olarak ifade edilmesi, ancak kişinin beklenen tehlikeden korunmak amacıyla yapılabilecek her türlü önlemi alması ile mümkündür. Aksi halde “havf” hiçbir önlem almadan sadece gelecek tehlikeyi bekleyip de korkmak değildir. Yani bir müminin dehşeti her tarafı saran kıyamet gününden endişe duyması, üzerine vazife olan mükellefiyetleri yerine getirmesi ve bu vesile ile o günün şerrini bertaraf etmeye çalışması durumunda “havf” olarak adlandırılabilir. “Ümitle ve severek bilinen veya hissedilen bir şeyi kalpten gelen bir özlemle bekleme” anlamına gelen ve “havf”ın mukabili olan “reca”da da durum aynıdır. Mümin ümit ettiği şeye nail olma veya korktuğu şeyden emin olabilme imkanı bulabilmesi için onun gereğini yerine getirmesi mümin ümit ettiği şeye nail olma veya korktuğu şeyden emin olabilme imkanı bulabilmesi için onun gereğini yerine getirmesi gerekir ki, bundan sonra oluşan ve kendisini aşan belirsizlik için duyduğu endişe “havf”, beslediği ümit “reca”, elinde olmayan sebep ve şartlar nedeniyle mahsulün beklediğinden düşük gelebilmesinden korkması da “havf” olarak isimlendirilebilir. Alah Resulü (s.a.s.) bir hadislerinde “Mümin Allah katındaki (kötü) akıbetleri bilseydi, Cennetten ümidini keserdi. Eğer kâfir, Allah’ın rahmetini bilseydi 212 İnsan Suresi, 76/7. 213 İsfehanî, Müfredat, “h-v-f” madd. 59 Cennetten ümidini kesmezdi”214 buyurarak havf ve reca kelimelerinin ifade ettiği mananın özüne dikkat çekmektedir. Dünya ile alakalı meselelerde de kullanılabilen215 havf gerek dünya ve gerekse ahreti ilgilendiren hususlarda olsun her şeyden önce Allah’a karşı hissedilen bir duygudur. Allah’a karşı bu duygunun kalpte belirmesi, yani bu anlamda Allah’tan korkma da O’nun cezasından ve azap tehdidinden çekinerek itaat yolunu tutma ve günahlardan açınma ile olur. Kur’an-ı Kerim’de bu husus şu ayet ile çok belirgin bir şekilde ifade edilmektedir: “Bizim âyetlerimize ancak o kimseler inanır ki kendilerine o âyetler hatırlatıldığında, derslerini hemen alır, secdeye kapanır, Rablerine hamd, O’nu takdis ve tenzih ederler, asla kibirlenmezler. Teheccüd namazı kılmak için yataklarından kalkar, cezalandırmasından endişe ederek, rahmetinden ümid içinde olarak Rab’lerine dua edip yalvarırlar ve kendilerine nasib ettiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.”216 “Havf” ilimle doğru orantılıdır. Zira bu kelime, bazı ayetlerde217 ilim anlamında kullanılmıştır. Ayrıca “Allah’tan kullar içinde ancak âlimler korkar” ayeti218 de havfın ilimle birlikte düşünülmesinin gerekliliğine açıkça işaret etmektedir. Bir içi korku anlamına gelen “havf”ta insan bazen Yüce Allah’ın zat ve sıfatlarını bildiği ve bütün âlemi dilediği anda helak edip kimse O’na mani olamayacağı için O’ndan korkar. Bazen fazla isyana dalması sebebiyle O’nun vereceği cezayı düşünerek O’ndan korkar. Bazen hem O’nun azametini, hem de vereceği cezaları düşünerek O’ndan okrar. Kendi kusurlarını ve Allah Teala’nın azamet sahibi olması hasebiyle kendi yaptığından sorumlu olacağını bildiği nispette O’na karşı korkusu çoğalır ki, Allah’tan en çok korkan O’nu en çok bilendir. Bu bilgi geliştikçe kalbin korkusu da çoğalır. 214 Müslim, Tevbe, 23; Tirmizi, Deavat, 99. 215 İsfehanî, Müfredat, “h-v-f” madd. 216 Secde Suresi, 32/15-16. 217 Bkz. Bakara Suresi, 2/182; Nisa Suresi, 4/135; Enam Suresi, 6/51. 218 Fatır Suresi, 35/28. 60 Sonra bu korku kalpten bedene, diğer aza ve sıfatlara intikal eder ve orada kendisini gösterir. Böylece onlar Allah’a isyandan sakınırlar, yaptıklarıyla gururlanıp da artık yetişir diyerek gafil davranmazlar219. Çünkü onlar çok iyi bilir ki, o günün şerri her yanı kuşatacaktır. O günün şerri, yayılma ve her yanı kaplama hususunda en üst düzeydedir. Kur’an’da açıkça bildirilmektedir ki, “O günün dehşeti gökleri ve yeri kaplar da gök yarılır, yıldızlar saçılır, ay ve güneş katlanıp dürülür, dağlar kökünden sökülüp atılır, sular kabarır ve kâinatta her şey mahvolur.” İşte o günde Allah’ın esenlik verdiği kulları haricindeki bütün mahlûkat bu günün şiddetinden nasibini alır. Kıyamet gününün şiddeti ve korkunçluğu bu ayette “şerr” olarak tabir edilmektedir. Çünkü o günde azaba dûçar olanlar için güzellik adına hiçbir şey yoktur. Sadece zarar ve zorluk vardır. Zira buradaki ifade hastalık vb. kötü hallerin “şerr” diye isimlendirilmesi gibidir220. Kıyamet kelimesi lügatte kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve dirilmek manalarına gelir221. Istılahta ise; 1. Kâinatın nizamının bozulması ve her şeyin alt üst edilerek mahvolması, 2. Helak olan veya ölen şeylerin yeniden dirilerek ayağa kalkması ve mahşere doğru yönelmesi222 anlamlarına gelir. İnsan Suresi’nde iyi kulların endişe duyduğu bildirilen kıyamet gününün bu iki manaya da delaleti mümkündür. Ancak ayette o günün “şerri her yanı saran” şeklinde nitelenmesi, onun kâinatın nizamının bozulduğu gün olarak anlaşılmasını daha makbule şayan kılmaktadır. 2.6.3. İhtiyaç Sahiplerine Sevdiği Yemeklerden Yedirenler 219 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VIII, 200. 220 Razi, Mefatih, XXIV, 242. 221İsfehanî, Müfredat, “k-y-m” madd. 222 Murteza, Gür, İnsan Suresi’nde Cennet ve Cennete Götüren Davranışlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2001, s. 74. 61 Cennete girmeye vesile olan amellerden biri de müminlerin düşkünlere kendi sevdikleri şeylerden yedirmeleridir. Şefkatli olmak müminin en belirgin özelliklerinden biridir. O din bağı dolayısıyla mümin kardeşine karşı merhametli olduğu gibi bütün insanlara hatta bütün canlılara karşı aynı duygu ile yaklaşır. وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَأَسِيراً Müminler kalplerinde taşıdıkları bu merhamet duygusunun teşviki ile birlikte, özellikle Allah’ın rızasını hedefleyerek muhtaç olanlara, kendi sevdikleri ve de arzuladıkları şeylerden yedirirler. Bu da göstermektedir ki, insanı iyilik yapmaya sevk eden şey Yüce Allah’ın rızasını kazanma, şefkat ve merhamet duygusu, insan sevgisi ve paylaşım zevkidir. Bu ayetlerde Hak Teala iyi kulların yoksullara, onları kendilerine tercih ederek yedirdiklerinden bahsederken ihsan çeşitlerinden sadece biri olan açlığı gidermeye değinmektedir. Fakat ayette yedirme ile birlikte giydirme vb. iyiliklerin kastedilmiş olması da muhtemeldir.223 Ayette sadece ihsan çeşitlerinden biri olan yedirmenin zikredilmesi, yemek yedirmenin ihsan çeşitleri arasında en değerli olması dolayısıyladır. Nitekim insan yemek yemekle hayatını idame ettirir ve bunun yanında ikram edilen bir yemek unutulması güç olan bir iyiliktir. Ayette dikkati çeken bir husus da onların muhtaç olanları yedirirken neye rağmen veya neden dolayı yedirdikleridir. Bu konudaki farklılık hâl olması sebebiyle nasb makamında olan “ala hubbihî” kelime grubundaki zamirin delaleti bakımından birden fazla ihtimali taşıması dolayısıyladır. Bu konuda üç ihtimal söz konusudur: 1. Zamir ayette geçen “taam” kelimesine işaret etmektedir. Bu durumda ayet “Onlar, yemeği sevgi, arzu, iştah ve ihtiyaç duymalarına rağmen onu miskine yetime ve esire yedirirler” takdirinde olup müminleri “başkalarını kendilerine tercih etme sıfatı ile nitelemektedir224. 223 Razi, Mefatih, XXIV, 244; Kutub, Fi Zılal, VI, 3781. 224 Razi, Mefatih, XXIV, 245. 62 2. Zamir Allah Teala’ya delalet etmektedir225. Müteakip ayette geçen “livechillah” ifadesi bu hususu destekler mahiyettedir. Bu durumda “ala” harf-i ceri, “lam” harf-i ceri anlamında kullanılmıştır. Anlamı ise “Allah’ın rızasını umarak yedirirler” şeklindedir. 3. Yedirmeyi sevmek olarak da yorumlanmıştır.226 Çünkü yedirme arzusu nefsin tabiatında vardır. Bu durumda ayet “yedirmeyi severek… yedirirler” anlamında olur. Bu tarz bir yaklaşım, müminlerin düşkünlere yedirmelerinde herhangi bir zorlama olmaksızın, bizzat severek ve isteyerek böyle yaptıklarına işaret etmektedir227. Ancak ayeti birinci görüş ışığında ele almak daha güzeldir, çünkü bunda nefse rağmen iyilikte bulunma söz konusudur. Diğerleri ise genelde zengin olanların yaptığı bir davranıştır. Onlar için âhirette Allahu Teala’nın âhiret yurdunda hazırlamış olduğu mükâfatlar hakkında Resulullah (s.a.s.) da şöyle buyurmaktadır; “Müslüman olan bir kul, sahip olduğu her bir maldan Allah yolunda bir çiftini infak ederse, cernnetin kapıcıları onu mutlaka karşılar ve her biri kendi kapılarından girmeleri için davet eder.”228 Yoksulları görüp gözeten kimseler için bu davranışları dolayısıyla ayet ve hadislerin müjdelediği uhrevî mükâfatların yanında dünya hayatlarında da birçok menfaatler vardır. Örneğin bu kimseler yoksula yardım etmek suretiyle maddeye bağımlı olmaktan kurtulmaktadırlar. Mala tamah etmekle oluşacak ihtiraslar zincirini kırmakla malın esiri olmamaktadırlar. Yoksullara şefkatli olanlar bu vesile ile kalplerinin katılaşmasını da önlemiş olurlar. Ellerindeki imkânları Yüce Allah’ın rızasını kazanmak uğruna harcamaları sonucunda Allah katında varlıklarını ebedî kılmaktadırlar. Kendilerine Yüce Allah’ın bahşetmiş olduğu şeyleri yine O’nun yolunda infak ederek O’na 225 Taberî, Cami, XXVIII, 129. 226 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VIII, 200. 227 Alûsi, Ruhu’l-Meani, XXIX, 155. 228 Neseî, Cihad, 45. 63 şükürlerini sunmakta ve zahiren eksilen, ama Allah Teala’nın farklı taraflardan vereceği zenginlik ile mallarını çoğaltmaktadırlar.229 Yardımlaşma ve dayanışmanın dünyevî menfaatleri alan el yani yoksullar açısından bakıldığında da pek çoktur. Fakirlik dinî ve sosyal hayat için oldukça tehlikeli ve bazı insanların imanlarını sarsabilecek nitelikte bir afettir. Yardımlaşma ve dayanışma öncelikle yoksul kimseleri ihtiyacın esiri olmaktan kurtarmakta, onlar için çalışmaya teşvik niteliği taşımaktadır, zira töhmet duygusu ve kendisinin de yardım eden konumunda olma isteği teşvik edici bir rol üstlenmektedir. Fakirlerde oluşan zenginlere karşı kıskançlık vb. kötü ahlakın ürünü davranışların yaygınlaşması bu vesile ile engellenmiş ve onların da toplum içinde itibarı yükseltilmiş olmaktadır. Nitekim yoksulluğun peçesinde kıvranan bu kimseler yardım neticesinde biraz da olsa seviyeli bir yaşam sürebilecek ve başkalrına muhtaç olma zilletinden kurtulabilecekleridir. Aynı zamanda bu, toplum için bir nevi sosyal güvenlik ve sigorta niteliği taşımakta, toplum içerisindeki manevî değerleri kuvvetlendirmekte, toplumda bir orta sınıfın oluşmasına katkıda bulunmakla sosyal dengeyi kurmakta, fertlerin toplum düşmanları ile işbirliğini önlemekte ve en önemlisi de toplum bireylerini birbirine kenetlemektedir. 2.6.4. Sabredenler Öncelikle kendi sevgisine mazhar olan kullarını o dehşeti büyük günde diğerlerinden ayrı tutup o günün şerrinden koruyacağını haber veren Cenabı Hak bu müjdeli haberin peşinde de onlara sabırla ve sebatla kullukta bulunmalarına karşılık Cennet ve ipek elbiseler bahşedeceğini bildirmektedir. “İşte onlara, hak yolda sabır ve sebat göstermelerine karşılık, kendilerine Cennetin üstün sarayları verilecek. Oraya selamla, hürmetle buyur edileceklerdir.” ayetinde230 de müminlerin sabırları mukabilinde elde edecekleri mükâfat müjdelenmektedir. 229 Sebe Suresi, 34/39. 230 Furkan Suresi, 25/75. 64 Sabır, “Darlıkta kendini tutmak” demektir. Terim olarak ise “aklın ve şeriatın gerektirdiği hallerde nefsi hapsetme, kendine hâkim olma” demektir231. Sabır, amaçsız bir boyun eğme ve teslimiyet değil, aksine genel fayda ve ortak gayenin gerçekleşmesi için tahammül göstermektir. Zira ayetlerde övgü ile bahsedilen bir özellik olan sabır, ancak kişinin bencilliğe ve kendisi ile başkalarının çıkarlarına sınır çizdiği zaman mümkün olmaktadır. Sabrın manası çok geniştir. Musibet anında dayanma sabır olduğu gibi, savaşta meydandan kaçmayıp direnmek de sabırdır. Gerektiğinde sır saklama, dili gereksiz sözlerden koruma da sabırdır. Sabrı genel olarak şu şekilde tasnif etmek mümkündür: • Dünyevî belalara karşı gösterilen sabır, • Nefsin kötü isteklerine karşı gösterilen sabır, • Allah’a itaatte sabır, • İnsanları Allah’a davette başa gelecek sıkıntılara sabır, • Düşmanla yüz yüze gelindiğinde gösterilen sabır, • Beşerî münasebetlerde başa gelebilecek her türlü sıkıntıya karşı sabır 232. Mümine sağlamış olduğu faydalara binaen Resulullah (s.a.s.) ümmetine daima Sabri tavsiye etmiş ve sabır hususunda onları teşvik etmiştir: “Müminin işine şaşılır. Zira işlerinin hepsi onun için hayırdır. Bu ayrıcalık yalnızca mümine mahsustur. Nitekim o sevinirse şükreder, bu onun için hayırdır. Başına bela gelirse sabreder, bu da onun için hayırdır”233. Ayet ve hadislerin ısrarla üzerinde durması ve sağlamış olduğu güzellikler dolayısıyla sabır, bütün Müslümanlara vacip olan bir davranıştır. Nitekim bu hususta ümmetin ittifakı mevcuttur. 231 İsfehanî, Müfredat, “s-b-r” madd. 232 Akgül, KurAn-ı Kerim’de Hz. Peygamber, s. 137. 233 Müslim, Zühd, 64. 65 BÖLÜM 3: CENNET VE CENNETLİKLERE SUNULAN NİMETLER Cennetliklere sunulan nimetlerin başında tabii ki bizzat Cennetin kendisi gelmektedir. Amellerine göre bu Cennetler artmakta veya azalmakta güzellikte farklılaşmaktadır. Nitekim “Rabbinin huzuruna çıkmaktan endişe duyan mümine iki Cennet var.” ayetinde olduğu gibi insan ve cinlerden kim ki, kendilerini yaratan, gözeten ve her türlü fiillerini kaydeden Rabbinin makamından korkup kıyamet günü hesap için onun huzuruna çıkmaktan çekinir de ona göre bir hayat çizgisi takip ederse şüphesiz onun için iki Cennet vardır 234. Bu iki Cennetan tabiri ıstılahi anlamda Kur’an’da sadece Rahman suresinde geçmektedir. Ayetin sibakında Cehennemliklere verilen ateş ve kaynar su gibi iki dehşetli azabı anlattıktan sonra 46. ayette sanki iki azaba karşılık Cennetliklere verilen iki nimeti yani iki Cenneti tergib ve terhib metoduna uygun olma üzere vaad etmektedir. Böylece her iki grup arasındaki korkunç farkı akıl ve kalp gözü önüne sermektedir235. Salih kimselere verilen bu iki Cennet hakkında birçok görüş ileri sürülmüştür: 1. Biri sağlam inancı için, biri de güzel ameli için; 2. Biri günahlardan sakındığı için, biri de emirlere itaat ettiği için, 3. Biri güzel amellerin karşılığı biri de Allah’ın fazladan yaptığı ihsan olarak, 4. Biri cismanî, diğeri de ruhanî Cennet, 5. Biri Adn, biri de Naim Cenneti, 6. Biri takva sahibi insanların, biri de takvalı cinlerin gireceği Cennettir236. Yine Rahman suresinde devam eden ayetlerde اَمِيهِف) o ikisinde) yerine نَِّيهِف (onlarda) ibaresi kullanılarak her iki Cennetin birçok Cennet/bahçe ihtiva 234 Kurtubi, Cami, XVII, 176. 235 Muhammed Sabuni, Saffetü’t-Tefasir, Beyrut, 1986, III, 100. 236 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 116. 66 etmiş olduğuna yahut herkese ikişer Cennetten daha fazlasının verileceğine işaret edilmiştir237. Ya da bu kelime iki Cennet için değil, çoğul olarak kullanılan yataklar için söz konusudur. Bu takdirde zarfiyeti ifade eden “fi” ile tabir edilmesi, yataklarda oturan veya onlara uzanan kimselerin, yatakların yumuşaklığı sebebiyle onlarda kaybolmuşçasına gömüldüklerine işarettir238. Cennetliklere bu iki Cennet haricinde de Cennetler verileceği anlam zıt iki ya” dünihima min “ifadesindeki وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ 239.bildirilmiştir verilmiştir. Birincisi önceki Cennetlerden daha ileri daha üstün; ikincisi onlardan daha geri, daha aşağı bir mertebedir. Birinci görüşe göre ilk iki Cennet, fazilet ve değer bakımından son iki Cennetten daha üstündür. Alimlerin birçoğuna göre ilk iki Cennet; derecesi yüksek olan ve “sabikun/mukarrebun” adı verilen Salih kimseler içindir.son iki Cennet ise, kitabı sağından verilen ve ashab-ı yemin denilen kimselerin gireceği yerlerdir240. Bu konu ile alakalı ayetlerden her iki grup Cennet arasında bazı farklılıklar bulunduğu anlaşılmaktadır. İlk iki Cennet için; “Çeşit çeşit ağaçlarla doludur” denilmiş, son iki Cennet için ise ِانَامَّتَهْدُم yani koyu yeşil ifadesi kullanılmıştır. İlk ikisi için “İkisinde de akıp giden iki kaynak vardır.”241 diğer ikisi içinse, “İkisinde de durmadan fışkıran iki kaynak vardır”242 denilmiştir ki, bu daha gür olan suyu gösterir. İlk Cennetler için; “İkisinde de her türlü meyveden çift çift vardır”243 ifadesi kullanılırken, sondakiler için; “İkisinde de meyveler, hurma ve nar vardır.”244 denilmiştir. Birinci ifade daha genel ve kapsamlıdır. İlk Cennetler için; “Hepsi de astarları atlastan yataklara/minderlere yaslanırlar”245, diğerleri için; “Yeşil yastıklara ve 237 Hazin, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Beyrut, ts., VI, 150; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 384. 238 Beki, Niyazi, Rahman Suresi, s. 144. 239 Rahman, 55/62. 240 Kurtubi, Cami, XVII, 1832; Zemahşeri, Keşşaf an :Hakaiki’t-Tenzil, Beyrut, 1416, IV, 453. 241 Rahman, 55/50. 242 Rahman, 55/66. 243 Rahman, 55/52. 244 Rahman, 55/68. 245 Rahman, 55/54. 67 harikulade güzel döşemelere yaslanırlar”246 denilmiştir ki, ilk ifadeler daha kuvvetlidir. Çünkü orada döşemelerin sadece iç yüzlerinden söz edilerek astarlarının atlastan olduğu vurgulanmış olmakla, dış yüzlerinin tarif edilemeyecek kadar harika olduğuna işaret edilmektedir. Yine ilk iki Cennet için; “Oralarda gözlerini yalnız eşlerine çevirmiş güzeller vardır ki, bunlardan önce onlara ne insan ne de cin dokunmuştur”247 denilirken son ikisi için; “Otağlar içinde sahiplerine tahsis edilmiş huriler vardır”248 denilmiştir ki, birinci ifade daha kuvvetli ve daha uzundur. Yine ilk ikisi için; “Onlar yakut gibi pembe yüzlü ve inci gibi bembeyaz tenlidirler”249 ifadesi kullanılırken son iki Cennet için; “İçlerinde huyu güzel, yüzü güzel kadınlar vardır”250 denilmiştir ki, birinci ifade daha parlak ve daha kapsamlıdır 251. Bir hadis-i şerifte şöyle buyrulmuştur: “Cennette kapıları ve her şeyi gümüşten olan iki Cennetin yanı sıra, kapıları ve her şeyi altından olan iki Cennet daha vardır. Adn Cennetinde ise, Cennet ehli ile rablerine bakmaları arasında, ancak O’nun yüzünü örten kibriya (büyüklük) perdesi vardır”252. Dünya nimetlerinin hiç birine benzemeyen Cennet nimetleri insan akıl ve hayalinin tasavvur edemeyeceği bir güzelliktedir. Peygamber efendimiz bir hadislerinde şöyle buyuruyor: Cenabı Hak buyuruyor ki: “Salih kullarım için ben Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insan gönlünün hatırlamadığı birtakım nimetler hazırladım”253. Hadisi rivayet eden Ebu Hureyre (ö. 59/679) “İsterseniz artık onlar için işlediklerine bir mükâfat olarak gözlerin aydın olacağı (nimetlerden) kendilerine neler gizlenmiş bulunduğunu kimse bilmez.”254 ayetini okuyunuz.” demiştir. Kur’an-ı Kerim’de birçok sürede anlatılan Cennet nimetlerine Rahman Sûresinde büyük ölçüde rastlamak mümkündür. Rahman Sûresinde tasvir 246 Rahman, 55/76. 247 Rahman, 55/56. 248 Rahman, 55/72. 249 Rahman, 55/58. 250 Rahman, 55/70. 251 İbn Cüzeyy, et-Teshil li Ulumi’t-Tenzil, by, ts, IV, 86; Kurtubi, Cami, XVII, 183– 184. 252 Tirmizi, Cennet, 3. 253 Buhari, Tevhid, 35; Müslim, Cennet, 2. 254 Secde, 32/17. 68 edilen dünya ve özellikle âhiretteki Cennet nimetlerinin zevkleri, evlilik olayında duyulan zevklere ve gösterilen süslere benzetildiği için “Arusu’lKur’an” ismi bu sureye isim olarak verilmiştir255. Aynı zamanda 31 defa üzerinde gelinin zikredilmesi çokça ayetinin فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ tekrarlanan görülen giysilerin ve takıların çeşitliliğine benzetilmiştir256. Kur’an-ı Kerim ve sahih hadislerde mevcut beyanlara dayanarak Cennet nimetlerinin ana özelliklerini şu şekilde tespit etmek mümkündür: 1. Sonsuz lüks ve konfor, 2. Sürekli barış ve huzur, 3. Cennet ehlinin hem beden3i hem ruhî bakımdan son derece güçlü ve yetenekli olmaları, 4. Manevî tatmin, 5. Allah’ı görmek, O’nunla konuşmak, 6. Bütün bunları saran bir ebediyet257. 3.1. Cennete Girmeden Önce Müminlerin Arındırılması Cennet; iyilikler, güzellikler diyarıdır. Orada kötü olanlar, kötü ve çirkin şeyler olmayacaktır. Dünyada, şeytanın insanı vurmakta kullandığı ve onun körüklediği kötü duyguların, Cennette olmadığı bilinmektedir. Kısacası Cennette; rekabet258, kin, tasa, nefret vs. gibi duygular yoktur259. Cennet ehlinin ruhî portreleri konusunda en çok vurgulanan özellik, onların kalplerinde kin ve nefretin bulunmayacağı hususudur: وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا آُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا آُنتُمْ تَعْمَلُون.َ 255 Kurtubi, Cami, XVII, 51. 256 İbn Aşur, et-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus, 1984, XX, 227. 257 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” mad., DİA, VII, 381. 258 Taberî, Cami, XXII, 81. 259 Osman, Oral, 100 Soruda Âhiret Hayatı, İstanbul, 2003, s. 78. 69 “Öyle bir halde ki içlerinde kin kabilinden ne varsa hepsini söküp çıkarırız, önlerinden ırmaklar akar. “Hamdolsun bizi bu Cennete eriştiren Allah’a! Eğer Allah bizi muvaffak kılmasaydı, biz kendiliğimizden yol bulamazdık. Rabbimizin elçilerinin gerçeği bildirdikleri bir kere daha kesinlikle anlaşılmıştır” derler. Kendilerine de: “İşte güzel işlerinize karşılık, karşınızda duran şu muhteşem Cennete vâris kılındınız, buyurun!” diye nida edilir.”260 Kin, hıyanet ve düşmanlık manasına gelen261 “ğıll”in sökülüp atılmasını ifade eden bu ayet Cennete gireceklerin manevî bir arındırma262 operasyonuna tabi tutulacağının delilidir. İnsanın gücünün yetmediği bir lan olarak görülen kalpten kinin atılması meselesinde Allah Teala devreye girerek kulunun gönlündeki kini söküp atmaktadır 263 . Dünyada dost, ahbap iken âhirette birbirine düşman olan yalanlayıcı kâfirler Cehennemde birbirlerine lanet edip çekişirken iman edip salih ameller işleyen müminler ise Cennette dost, samimî, saf kardeşlik içindedirler. Kendilerini esenlik ve dostluk okşamaktadır 264. 3.2. Cennetin Kapıları Cennetin sekiz kapısının olduğu ilk dönemlerden beri kabul edilegelmiştir. Ancak Cehennem ait yedi kapının mevcudiyeti Kur’an-ı Kerim’de açıkça zikredildiği halde265 Cennetin sadece kapılarının bulunduğu ifade edilmiş ve sayıları hakkında herhangi bir işarette bulunulmamıştır. Zümer Suresi’nde kıyamet günü Cennet kapılarının açılışından bahseden ayette “vav” harfinin sekiz sayısını ifade ettiğini (vav-ı semaniyye) ileri sürenlerin ilmî bir delile dayanmadıkları kabul edilmiştir266. 260 Araf, 7/43. 261 İsfehanî, Müfredat, “ğ-l-l” mad. 262 Bkz. Müslim, Cennet, 16-17. 263 Bayraktar, Bayraklı, Yeni bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, İstanbul, 2003, VII, 131. 264 Kutup, Kur’an’da Kıyamet Sahneleri, Ankara, ts. s. 141. 265 Hicr, 15/44. 266 Kurtubî, Tezkire, s. 535; İbn Kayyım, , s. 82. 70 وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِين.َ “Rab’lerine karşı gelmekten sakınanlar ise bölük bölük Cennete sevk olunurlar. Nihayet oraya varıp da kapıları açılınca Cennet bekçileri “Selam olsun sizlere, ne mutlu size! Haydi, ebediyyen kalmak üzere, giriniz oraya!” derler.”267 Râzî Zümer Suresi 71. ayette yer alan “Cehennemin kapıları açıldı” şeklinde “vav” harfi olmadan gelen ifade ile 73. ayette “Cennet kapıları açıldı” şeklinde “vav” harfinin gelmesiyle oluşan ifadeyi şu şekilde açıklamıştır: Cehennemin kapıları, Cehennemlikler oraya geldiğinde açılacaktır. Cennetin kapıları ise Cennetlikler oraya gelmeden önce açılmış olacaktır. Râzî bu açılamasına “Kapıları sadece kendilerine açılmış “adn” Cennetleri vardır”268 ayetini delil göstermektedir269. Ancak bir kısmı kütüb-i sitede yer alan çeşitli hadislerde Cennetin sekiz kapısı olduğu belirtilmektedir270. Aynı hadis kaynaklarının derledikleri rivayetlere dayanarak kapıların genişliği için verdikleri çok uzun mesafelere bakılırsa Cennet kapıları aynı zamanda onun bölümlerini de ifade etmiş olmalıdır. Nitekim bazı eserler sekiz Cennet kapısını adlarını kaydederken bazı küçük farklarla Cennetin isimlerini zikretmişlerdir. İbnü’l-Arabî de Fütuhat’ında Cennetin sekiz kapısını sayarken onun bilinen isimlerini sıralar ve en üstün bölümü diye kabul ettiği adn Cennetini müminlerin Allah’ı görecekleri sırada bulunacakları yer olarak kaydeder. Bunun da üstünde vesile Cenneti bulunur ki burası Hz. Peygamberimize (s.a.s.) aittir. Kurtubî’nin hadis olarak zikrettiği bazı rivayetlere dayanarak Cennet kapılarını on üçe çıkarmasına271 İbn Kesir karşı çıkmakta ve onun bu görüşü için yeterli delili olmadığını söylemektedir272. Herhalde Kurtubî Cennet kapılarının sayısını çoğaltırken onun bölümlerinden ziyade bölümlerinin 267 Zümer Suresi, 39/73. 268 Sad Suresi, 38/50. 269 Râzî, Mefatih, XIX, 232. 270 Buhari, Tefsir, 50/1; Müslim, Cennet, 34. 271 Kurtubî, Tezkire, s. 535. 272 İbn Kesir, Nihaye, Beyrut, ts. II, 147-160. 71 içindeki bazı özel mekânlara yol veren girişleri kastetmiştir. Sahih hadislerin belirttiğine göre bu mekânlara belli amel sahipleri girecektir. Mesela namaz kılanlar namaz kapısından, cihada katılanlar cihat kapısından, Allah yolunda harcama yapanlar sadaka kapısından, oruç tutanlar da “reyyan” kapısından gireceklerdir. Cennet kapılarının Cehenneminkinden daha fazla ve Cennetin tasavvur edilemeyecek kadar geniş olması, Cennet ehlinin Cehennemliklerden çok olacağını gösterir. 3.3. Cennetin Dereceleri Kur’an’ın birçok defa, Cennette derecelerin mevcudiyetini tasdik etmesine rağmen, Mutezilîler bütün Cennetlikler için mutlak eşit olan mükâfata inanmışlardır. Akılcı sistemleri icabı, serbest ve şuurlu amelleri sayesinde Cennete layık olan müminler arasında ayırım yapamamışlardır. Bundan dolayıdır ki Nazzam “Allah’ın kendilerine Cenneti bahşettiği kimseler arasında tercih olmayacağını” ileri sürerek Kur’an’ın manasını zorlamıştır. “Hz. Peygamberimizin oğlu İbrahim Cennette diğer müminlerin oğullarından fazla bir dereceye sahip olmayacaktır.”273 diyen Nazzam’a göre Kur’an’da sık sık zikredilen “derece” kelimesi rütbe, derece manasına gelmemelidir, fakat dajha ziyade Zemahşerî’nin sıkça tefsir ettiği 274 gibi “şan ve şeref” manasınadır. Bununla beraber Zemahşerî âhirette derece fikrinin açıkça teyit edildiği İsra Suresi’nin 21. ayetinde bu manayı vermemektedir: “Hepsine, dünyayı isteyenlere de, âhireti isteyenlere de Rabbinin ihsanından veririz. Rabbinin ihsanı kısıtlanmış değildir. Bak nasıl dünyada onların kimini kimine üstün kıldık! Elbette âhirette erişilecek daha büyük mertebeler, kazanılacak daha yüksek faziletler vardır.” Burada Zemahşerî ayeti kelime manasıyla edebî olarak tefsir etmiştir: “Âhirette müminler arasındaki farklılık buradakinden daha büyük 273 Bağdadî, El-Fark Beyne’l-Firak, s.131. 274 Zemahşerî, Keşşaf, II, 196. 72 olmayacaktır.” diyor. “Zira Âhiretteki hayat bir mükafat ve lütuftur; ve bu iki hayat (dünya ve âhiret) benzer olamazlar”275. Yine bu ayetlerden anlaşılıyor ki dünyayı tercih eden kınanmış ve tartaklanmış halde Cehennemi boylarken, âhireti tercih edenler ve bu yolda gereken çalışmayı yapanlar ise, âhirette övgülerle karşılaşacaklardır. Yüceler âleminde onurlandırılacaklardır. Güzel bir hedef için güzel bir çalışma sergilemelerinin, uzak ve aydınlık ufuklara yönelmelerinin karşılığı olarak... Dünya için yaşamak kurtçuklara, sürüngenlere, böceklere, kuşlara, yırtıcı ve evcil hayvanlara yakışır bir hayattır. Âhiret için yaşamak ise, Allah tarafından onurlandırılmış olan insana yaraşır bir hayattır. Çünkü yüce Allah, insanı yaratmış, ona şekil vermiş, ayakları yerde bulunsa da kendisini yükseklere doğru çeken gizli bir güç olan ruhu ona vermiştir. Buna rağmen onların hem bu kesimi, hem de diğer kesimi Allah'ın bağışından yararlanırlar. Dünyayı isteyene nasibini dünyada, âhireti isteyene de nasibini âhirette veren O'dur. Allah'ın bağışına hiç kimse ne engel olabilir ne de yasaklayabilir. Allah'ın bağışı geneldir. Onu Allah'ın iradesi dilediği biçimde yönlendirir276. Yeryüzünün alanı dardır. Bir kara parçası olarak dünya sınırlıdır. Buna rağmen yeryüzünde yaşayan insanlar, şartları, imkânları, hedefleri ve amelleri açısından birbirinden çok farklıdırlar. Alabildiğine geniş ve alabildiğine uzun bir zamanı kapsayan, yani dünyanın bütünü ile yanında bir sinek kanadı kadar değeri bulunmayan âhirette onların aralarındaki farklar nasıl olur acaba? Gerçekten farklı olmak isteyen, büyük üstünlükler elde etmek isteyen, bunların geniş bir alana ve geniş bir zamana sahip olan, Allah’tan başkasının sınırlarını bilemediği âhirette olduğunu bilmelidir. Dileyen yarışçılar, bu konuda yarışsınlar. Basit, değersiz dünya malı konusunda değil!.. 275 Zemahşerî, Keşşaf, II, 656. 276 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 125. 73 Cennetteki derecelerden bahseden ayetler bilhassa malla ve canla cihadın teşvikinde gündeme gelmektedir277. Cennetteki en yüksek dereceye gelince, o vesiledir ki, Hz. Peygamberimiz (s.a.s.)’in derecesidir. Allah’ın arşına en yakın derece olduğu için “vesile” adı verilmiştir278. Vesile’nin manası vuslat (kavuşma)dandır. Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) ümmetine dua ile Allah’tan bir yakınlığa ve iman ziyadeliğine nail olmaları için, kendisine vesileyi istemelerini emretmiştir. 3.4. Cennetin Nehirleri Kur’an-ı Kerim’de yer alan Cennet tasvirleri içinde, kelimenin çoğul olarak kullanıldığı ayetlerin ekserisinde altlarından nehirlerin aktığı ifade edilmiştir. İbn Kayyım’ın da belirttiği gibi bu ayetlerde geçen “taht” zarfı, Cennet olmayıpجَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ tabakası alt görünmeyen toprağının ağaçların, binaların ve benzeri tesislerin zemini ve eteği anlamına gelir. Cennetin yüzeyinin üstünde (havada akıyormuş gibi) yaygın bir vaziyette akmak anlamına gelir ki bu da manzaraların en güzelidir279. Dolayısıyla bazı müfessirlerin dediği gibi nehirlerin toprak altından aktığını söylemek veya “taht” zarfını “Cennet halkının emri altında” şeklinde te’vil etmek doğru değildir280. Hadis olarak da nakledilen bazı rivayetlerden faydalanan âlimler, Cennetteki nehirlerin nehir yataklarında değil, yüzeyden aktıkları kanaatine varmışlardır. Cennet nehirlerinin mevcudiyetini belirten ayetler onların mahiyetleri hakkında bilgi vermezken Muhammed Suresi’ndeki ayet farklı bir tasvir yapar: “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara vaad edilen Cennetin durumu ise şudur: Orada bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içerken lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır. Onlara orada her türlü meyve ile bir de Rab’leri tarafından bir mağfiret vardır. 277 Hadid Suresi, 57/10; Nisa, 4/46; Sebe Suresi, 35/37. 278 Ulutürk, Veli, Kıyamet ve Âhiret, s. 474. 279 Çelebi, Mahmut, Cennetteki Hayat, s. 116. 280 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 255-256; krş. Taberî, Cami, I, 132-133. 74 Bu nimetlere erişenler hiç, ateşte devamlı kalıp, kaynar sulardan içirilip bununla bağırsakları lime lime olan kimseler gibi olur mu?” 281 Buna göre Cennette içimi bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları ve süzülmüş baldan ırmaklar vardır. Buharî ile Tirmizî’nin birbirini tamamlar mahiyette naklettikleri bir hadiste Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) Firdevs’in Cennetin ortasını ve en üst kısmını teşkil ettiğini, dört nehrin de oradan çıktığını da haber vermektedir282. Burada sözü edilen dört nehir Muhammed Suresi’nde anlatılan nehirler olmalıdır. Öyle anlaşılıyor ki bu özel nehirler diğer birçok ayette tekrarlanan genel nehirlerden ayrıdır. Kur’an-ı Kerim’in 108. suresine adını veren de “çok şey” anlamına gelen “kevser”den ne kastedildiği müfessirler arasında tartışmalıdır. Taberî, kevsere “Cennetteki bir nehir, birçok meziyet (hayr-ı kesir), Cennetteki bir havuz” manalarını veren âlimlerin görüşünü kaydettikten sonra kendisinin kevserin bir nehir olduğu tarzındaki görüşü tercih ettiğini söyler283. Fahrettin Râzî ise selef âlimlerince meşhur ve yaygın olduğunu kaydettiği “nehir” manasından başlamak üzere kevser için on beş yorum sıralar ve kevserin Cennetteki hem bir nehrin hem de bir havuzun adı olduğu kanaatine temayül gösterir284. Bu manalardan başka kevsere peygamberliğin şerefi, ümmetin âlimleri, Resulullah’ın tabilerinin ve ümmetinin ve evlatlarının çokluğu olarak da manalandırılmıştır 285. Fakat bütün bu manalar söylenmekle beraber tefsircilerin çoğu “çok hayır” manasında ısrar etmişlerdir286. Çünkü asıl lügat itibariyle anlaşılan en geniş mana odur. Diğerlerine kevser denilmesi, hep bu 281 Muhammed, 47/15. 282 Buharî, Tevhid, 22; Tirmizî, Sıfatü’l-Cenne, 4. 283 Taberî, Cami, XXX, 207-210. 284 Râzî, Mefatih, XXXII, 124-126; Ayrıca bkz. Mevdudî, Tefhimü’l-Kur’an, İstanbul, 2001, VII, 320. 285 Beydavî, Envaru’t-Tenzil, II, 316. 286 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 558; Seyyid Kutup, Fi Zılal, XVI, 399. 75 “çok hayır” manası itibariyledir. Bunda dünyaya ve âhirete mahsus tasavvur olunabilen ve henüz tasavvur olunamayan her “çok hayır” dâhil olabilir287. 3.5. Cennetin Pınarları Sudan yaratılan insanın en çok hoşlandığı şeylerin başında hiç kesilmeden akan tertemiz tatlı su kaynakları gelir. Özellikle zemininden ırmakların aktığı bağ bahçe ve parklar insanlara tarifi imkânsız haz ve lezzet verir. Kur’an فِيهِمَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ .mevcuttur bilgiler değişik ilgili pınarlarla bu ayetlerinde ayetindeki kaynaklar hakkında birinin Selsebil, diğerinin Tesnim olduğu söylenmiştir. Bir başka görüşe göre ise kaynaklardan birinden sürekli olarak arı duru ve hiç bozulmayan bir su akar. Diğerinden ise içenlere lezzet veren meşrubat akar. İki kaynak ifadesi bazılarına göre biri yukarıdan ve biri de aşağıdan olmak üzere sahibinin istediği tarzda akabilen iki kaynak manasına gelir. Bu kaynak pınarlar Cennet ehlinin evlerine yağmur gibi misk, amber ve kâfur saçar288. Bu görüşleri ayrı ayrı destekleyen ayetler vardır: “Onlara karışımında zencefil bulunan kadehler ikram edilir. Bu içecekler, adı Selsebil olan pınardandır.”(İnsan, 75/18). “Kendilerine ağzı mühürlü saf şarap şişelerinden şarap ikram edilir. Hitamı misktir, içildiğinde sonu mis gibi kokar. İşte yarışacaklarsa insanlar, bu Cennet devletine konmak için yarışsınlar! O şaraba Tesnim içkisi de karıştırılır”.(Mutaffifin, 83/25–27). “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara vaad edilen Cennetin durumu ise şudur: Orada bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içerken lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır”.(Muhammed, 47/15). İnsanlığı yaratan Allah yarattığını en iyi tanıyan, gönüllerine etki edecek etkeni ve kendilerini eğitecek uygun motifi en iyi bilendir. Sonra bir de onları nimetlendirecek ve azaplandıracak en uygun yöntemi de yine en iyi O bilir. 287 Davut, Aydüz, Kısa Surelerin Tefsiri, İstanbul, 2003, s. 159. 288 Kurtubi, Cami, XVII, 178-179; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 117. 76 İnsanlar sınıf sınıftır. İnsanların ruhları çeşit çeşit, karakterleri de yine ayrı ayrıdır. Bütün insanlar, temel yapı bakımından birdirler. Ancak bir fert olarak her insan diğerinden farklıdır. Bundan dolayı yüce Allah, kulları hakkında araçsız olan bilgisine uygun olarak, çeşit çeşit nimetleri, azapları nimet ve üzüntüleri ayrı ayrı sıralamıştır. Bazı insanlar vardır ki onları eğitmek amel etmeye istek ve gayretlerini harekete geçirmek, için tadı doğal olan tatlı su nehirlerinin veya ekşimemiş süt ırmaklarının veyahut süzme bal nehirlerinin veya içenlere tat veren şarap ırmaklarının kendilerine verilmesi uygun düşer. Ayrıca bunlar mükafat (ödül) olarak uygun olduğu gibi gönüllerini hoşnut etmeye de elverişlidir. Veya bu kimselere verilecek çeşit çeşit meyveler ve bununla birlikte Cehennem azabından kurtulmalarını ve Cennetlerden yararlanmalarını sağlayan Rablerinden bir bağış da uygun olabilir. Kısacası bu gibilerin hem eğitilmelerine uygun ve hem de mükâfat olarak verilmeye elverişli nimetler verilecektir289. Bazı insanlar da vermiş olduğu sayılara sığmaz nimetlerine karşılık Allah'a şükretmiş olmak için ibadet ederler. Ya da Allah'ı sevdikleri için ve kendisine sevenin sevgilisine yaklaşmayı arzu etmesi misali, itaatlerle kendisine yaklaşmış olmak için ibadet ederler. Veya bu gibiler Allah'ın kendilerini hoşnut olmadığı bir durumda görmesinden utandıkları için ibadet ederler. Bunun ötesinde ibadetlerinde Cenneti, Cehennemi nimeti ve azabı sözün tam anlamı ile gözetmezler. Böylelerine hem eğitim ve hem de karşılık olarak Allah'ın onlara "İman edip iyi ameller işleyenlere gelince Allah onlara sevgi armağan edecektir." (Meryem suresi, 96) sözü ya da kendilerinin "Doğru bir yerde kudret sahibi bir hükümdarın katında." (Kamer suresi, 55) olacaklarını bilmeleri yeterlidir. Birçok yerde geçtiği gibi Hicr Suresi 45. ayette de geçen pınar ifadesi Cehennemin yedi kapısından sonra zikredilmiştir. Belki de Cennetteki pınarlar, Cehennemin kapılarına karşılık olmaları için sahnede yer almaktadır 290. Cehennemdeki korku ve endişeye karşılık, onlar esenlik ve 289 Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’an, XIII, 221. 290 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 183. 77 güven içindedirler. Yakıcı susuzluk uyandıran, boğucu Cehennem dumanları arasında değillerdir. Bunları kimin hak edeceğine dair özel br tanım da şu ayetlerde yer almaktadır: إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن آَأْسٍ آَانَ مِزَاجُهَا آَافُورا. عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً “İyiler kâfur karışımlı bir içeceği tastan içerler. Bu Allah'ın iyi kullarının istedikleri yere akmasını sağlayarak içebilecekleri bir pınardır.”291 Bu ayetlerin ilkinde Cennetteki iyi kulların içeceğinin kâfur karışımı bir sıvı olduğu belirtiliyor. Cennetlikler yerden oluk oluk kaynayan bu bol ve gür akışlı içeceği kâse kâse içerler. Ke’s, kâse demektir. Dolu kadehe denir. Boş olursa ke's denmez. Meşhur mânâda bunun hakikati, içinde içki bulunan kadehin kendisidir. Özellikle içindeki içkiye de denir. İçki içenlerin asıl maksadı neticede içkinin vereceği neşe olduğu için daha sonraları bu kelime zikr-i sebeb irade-i müsebbeb (sebebi söyleyip neticeyi kastetme) yoluyla tam neşeden mecaz olarak kullanılmıştır ki, edebiyatta bu mânâda kullanılışı yaygın olmuştur. Şu halde "tam anlamıyla dolgun, vereceği neşe içinde hiç sarhoşluk ve sersemlik bulunmayan, o anda ve daha sonra her türlü gam ve kederden uzak saf ve duru bir hayat zevki, demek olur. Böyle bir hayat ise, "Kuşkusuz âhiret yurdu, işte gerçek hayat odur."(Ankebut, 29/64) delilince ancak âhiret hayatıdır. Mizâc, alet bildiren bir isim mânâsında olarak bir şeye katılan katkı demektir ki, özelliği bunda görünür. Mesela, bir şerbete katılan gül suyu onun mizacı, katkısı olmuştur. Sonundaki zamiri, kâsenin yerini tutmaktadır. Ke's, dolu kabın kendisinin ismi olduğuna göre, kâfur, kadehin katkısı olmuş olur. Bu ise, o kâsenin sırçası, "gümüşten billurlar" âyetinden de anlaşılacağı üzere kâfur tabiatında beyaz ve hoş demek olabileceği gibi, o kasenin içine katılan içkinin kâfur özelliğinde, görülmedik bir içki demek olduğunu da ifadeedebilir. Bundan başka "katkısı olmak", kabın kendisinden ziyade içindeki içkiye daha uygun olacağına göre burada "kâse"den maksat, içindeki içilecek şey demek olup bunun katkısı da o içilecek içkiye katılan temiz ve hoş bir katkı demek olur. Önceki mânâya göre kâfur, bildiğimiz 291 İnsan Suresi, 76/5-6. 78 mânâda düşünülebilir. Bilindiği gibi kâfur, beyaz ve hoş bir renkte, güzel kokulu, serin, antiseptik yani kötü kokuya karşı ve doğal olarak kalbi kuvvetlendirme özelliğini taşıyan meşhur bir şeydir. Bir kâsenin kendisinin bu tabiatta olması onun temizliğini, hoşluğunu, güzelliğini ifade eden eşsiz bir "istiare-i temsiliyye" olur. İkinci ve üçüncü mânâlara göre ise kâfur, bilinen mânâsında değil, dünyada bilinmeyen bambaşka bir içki veya içki katkısı demek olur. Gerçekte bu mânâ ile kâfur, Cennet çeşmelerinden bir çeşmenin ismi diye rivayet edilmiştir. Buna göre o iyi kişiler, o dolgun kadehten bu kâfur denilen çeşmenin suyunu veya içine o çeşmeden katılan bir Cennet şarabını içecekler demek olur. Bu takdirde "bir kaynak" sözü, kâfurdan bedel veya onun açıklayıcısıdır. Yani, o kâsenin katkısı olan kâfur, bir ayn, bir çeşme, başka bir tâbirle bir kaynak, bir kaynak gözü, bir pınardır. İkinci ve evvelki takdirde ise "içerler" fiilinin mefûlü (tümleci)dür. Yani katkısı kâfur olan o kâseden, hiç durmadan akan ve sonsuz hayat kaynağı olan bir çeşme suyu veya o su ile karıştırılmış bir içki içerler. Buna Vâkıa Sûresi'nde imanda en ileride olanların nitelikleri anlatılırken "Akan içki kaynağından doldurulmuş kadehler. Ondan başları ağrıtılmaz, akılları giderilmez."(Vâkıa, 56/18, 19) denilmiş, Saffât Sûresi'nde de, "Maîn'den doldurulmuş bir kadehle onların etrafında dolaşılır. Bembeyaz, içenlere lezzet verir. Onda ne bir zararlı sonuç vardır, ne de içenlere sarhoşluk verir."(Sâffat, 37/45–47) denilmiştir. Bu sûrede geçen "kâfur", Saffât Sûresi'nde geçen "bembeyaz, içenlere lezzet verir" ve Muhammed Sûresi'nde geçen "Tadı değişmeyen sütten ırmaklar."(Muhammed, 47/15) gibi nitelikler birbirlerine yakın mânâdadırlar. Eski Araplar içkilerine kimi zaman "kâfur" kimi zaman da "zencefil" katarak onun lezzetini artırırlardı. Bu yüzden onlara Cennette, içine "kafur" karıştırılmış bol ve gür bir içecek pınarının olduğu, Üstelik bu içeceğin "temiz" sarhoşluk vermeyen bir nitelikte olduğu haber veriliyor. Yani, kafûr ile karışık bir su demek değildir. Tabii bu; suyu temiz ve soğuk, kokusu da kafûr gibi olan bir çeşme olacaktır. Bu içeceğin dünya içkilerinden daha tatlı olduğunu, vücuda verdiği hazzın dünya içkilerinin sağladıkları hazdan üstün 79 ve kat kat fazla olduğunu söylemeye bile gerek yoktur. Belirtilen niteliklerin amacı, anlamayı yakınlaştırmaktır. Çünkü yüce Allah biliyor ki, insanlar bu nitelikler olmaksızın, o bilgilerine kapatılmış gayb âlemini hayallerinde canlandıramazlar. Metinde "ebrar" kelimesi geçmektedir. Bundan kasıt, hakkıyla Allah'a itaat eden, Allah'ın emirlerini, farzlarını yerine getiren ve men ettiği şeylerden uzak duran, iyilik yapıp ihsanda bulunan ve bir de sözünde ve yemininde duran kimselerdir292. Cennetlikler ilk ayette "iyi kullar" ikinci ayette ise "Allah'ın kulları" olarak tanımlanıyorlar. "İbadullah - Allah'ın Kulları", "İbadu'r-Rahman - Rahman'ın Kulları" ifadeleri lugavî olarak bütün insanlar için kullanılabilir. Çünkü herkes Allah'ın kuludur. Fakat Kur'an-ı Kerim'de bu kelimelerin kullanıldığı yerlerde bunlardan, Allah'ın salih kulları kastedilmektedir293. Allah'a itaat etmekten uzak durmuş kötü insanları Allah, kendi mübarek isimlerine mensub etmeyerek bu şerefli lakapları temiz tutmuştur. Bu nimet ve onurlandırma sergisi ortasında ilk tanımın amacı cana yakınlık, ağırlama ve ayrıcalık ilanı iken ikinci tanımlamanın amacı yüce Allah'a yakınlık imajını pekiştirmektir. Sonuç olarak denebilir ki, Cennet içeceği baş ağrısı vermeyen, sarhoş etmeyen, içenlere zevk bahşeden bembeyaz bir kaynaktan çıkar294. Bu içildiği zaman sarhoş etmediği gibi ne baş dönmesi yapar295, ne günah işlemeye iter, ne de saçmalatır 296. 3.6. Cennetin Köşk ve Otağları Cennetliklere altlarından ırmaklar akan, üst üste bina dilmiş köşkler vardır 297. أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَاما.ً 292 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 145. 293 Mevdudî, Tefhim, V, 212. 294 Saffat, 37/45-47. 295 Vakıa, 56/19. 296 Tur, 52/23. 297 Zümer, 39/20. 80 “İşte onlar sabretmiş olmalarının karşılığı olarak özel Cennet odaları ile ödüllendirilirler: Bu odalarda esenlik dilekleri ve selamla karşılanırlar.” Ayette geçen "el-Gurfeh" kelimesinden maksat Cennetin kendisi olabileceği gibi Cennette özel bir yerde olabilir. Aslında yüksek bina ve konakların terası, kulesi gibi en yüksek noktası demek olup burada gökyüzünün burçlarına uygun olarak bir yükseklik ifade etmektedir. Bu sebeple olmalıdır ki, yedinci gök diye de tefsir edilmiştir298. Aslında “gurfe” malikâne olup kelime genellikle iki katlı bir evin "üst katı" için kullanılır 299. Nitekim yeryüzünde insanlar da misafir ağırlamak istediklerinde gelenekler icabı evlerinin en güzel ve en uygun odasını seçerler. İşte nitelikleri ve özellikleri biraz önce anlatılan bu saygın konuklar özel Cennet odalarında esenlik dilekleri ve selamla ağırlanırlar. Bu, onların işaret edilen niteliklerini ve özelliklerini ısrarla korumalarının, sabretmelerinin ödülüdür. Bu ifadenin kullanılmasının özel bir anlamı vardır. Çünkü nitelikleri ve özellikleri tavizsiz sürdürme kararı nefsin istek ve arzularına, dünya hayatının aldatmacalarına ve düşük içgüdülerine karşı sabretmeyi gerektirir. Mücadeleyi, çabayı doğru yolda sürdürmek ancak sabırla mümkündür. Üst üste bina edilmiş yapılar içinse Allah Teala şöyle buyuruyor: لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَاد.َ “Lâkin Rab’lerini sayıp kötülüklerden sakınanlar için, içinden ırmaklar akan, üstüste odalar ihtiva eden yüksek köşkler vardır. Bu Allah’ın bir vaadidir. Allah ise vaadinden asla caymaz.”300 Üst üste bina edilen katlardan oluşan köşklerin ve onların altından akan ırmakların sergilediği manzara, Cehennem ehlinin altlarını ve üstlerini kat kat saran ateş sahnesini karşılamaktadır. Kur'an-ı Kerim'in ifade üslubu, sahneleri gözler önüne sererken bu karşılıklı dengelemeye, bu simetrik ifade 298 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 78. 299 Mevdudi, Tefhim, IV, 56. 300 Zümer Suresi, 39/20. 81 tarzına her zaman riayet etmektedir. Hurilerin içinde olduğu çadırlara gelince: حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِي الْخِيَامِ “Çadırlar içerisinde gözlerini yalnız kocalarına çevirmiş huriler vardır.”301 Ayetlerde geçen ve çadır otağ manasına gelen “hıyam” kelimesinin bildiğimiz çadırdan daha farklı manaları içerdiği şüphesizdir. Nitekim “hıyam”ın tekili olan “hayme” kelimesi ev anlamında da kullanılır. Yapılan rivayetlere göre Hz. Ömer ve Hz. İbn Abbas, ayetteki “hıyam”ı Cennetin güzelliğine yakışır bir tarzda, harika incilerden yapılan evler olarak anlamışlardır 302. Hayme, Arap evlerinin yuvarlak olanına denir ki, işte çadır diye isimlendirilen bu evdir. Bazıları dedi ki, üç yahut dört direk üzerine kurulup üstü Sümâm denilen otlukla kapatılan ve havanın sıcağını alta geçirmeyen bir evdir. Yahut mutlaka ağaç dallarından yapılan eve denir ki, Türkçe'de bu tip evlere salaş adı verilir. Kısaca ifade etmek gerekirse Araplar'ın kıldan yuvarlak kubbe tarzında yaptıkları, bazan dikdörtgen biçiminde olan evleridir303. Deriden dahi yapılabilir. İşte bunlara çadır denilir. Ayrıca ağaçtan yapılanları Türkmen dilinde "alacık", sazlıktan yapılanlara ise "hüg" ismi verilir. Bu bilinen çadırlar hâlâ yapılmaktadır. Çadırların otak, şemşiyye, kubbe ve aylak gibi türleri vardır. Fakat burada Cennet çadırlarının inciden olduğu nakledilmiştir. Buharî, Müslim, Tirmizî ve diğerleri Ebû Mûsa el-Eş'arî'den Peygamber (s.a.v)'in şöyle buyurduğunu nakletmişlerdir. "Çadır, içi boş bir incidir: "Dürretin mücevvefetün" Gökte boyu altmış mildir. Her köşesinde müminin bir ehli (yakını) vardır. Diğerleri onları görmezler, mümin bunları dolaşır." Bir takımlarının da Ebu'd-Derdâ'dan yaptıkları rivayete göre "Hayme, büyük bir incidir ve inciden yetmiş kapısı mevcuttur."304 Şüphe yok ki bunlar, Cennet evlerinin sefâsını tasvir etmek için yapılan temsillerden ibarettir. 301 Rahman Suresi, 55/72. 302 Taberî, Cami, XIII, 160. 303 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 45. 304 Müslim, Cennet, 12. 82 Râzî de der ki: "Çadırlar içinde kocalarından başkasına bakmayan hûriler." Sözü, hûrilerin büyüklüklerine işarettir. Çünkü onlar, yasaklama ve hapsetmek suretiyle bakışlarını kendi kocalarına çevirmiş değillerdir."305 Ahşabdan oda gibi yapılan çadırlar yatak odası, olarak kullanılırlardı. Hatta Araplar, kıldan yaptıkları evlere çadır ismini verirlerdi. Çünkü bunlar, ikamet için hazırlanmış çadırlardı. Bunu tesbit ettikten sonra şunu da ifade edelim ki bu ayet306, gayet güzel bir mânâya işaret eder. Şöyle ki: Cennette mümin bir şeyi elde etmek için harekete ihtiyaç hissetmez, eşya ona doğru hareket eder. Binaenaleyh o hareket etmeden yiyeceği içeceği gelir. Arzu ettikleri şeyler, üzerlerinde dolaşırlar. Hûrîler evlerde bulunurlar, istedikleri vakit müminlere intikalleri çadırlarla olur. Müminlerin köşkleri vardır, huriler o çadırlardan köşklere inerler. Buradan hareketle çadırlara Elmalılı “cibinlik” anlamını vermiştir307. "Çadırlar" ifadesiyle, dünyada zenginlerin bahçelerde piknik için kurdukları çadırlar kastolunuyor olabilir. Tahminen Cennet ehli kendi saraylarında hanımlarıyla yaşarken, çadırlarda huriler piknik için, her türlü eğlence için hazırlık yapacaklardır 308. Çadır" sözcüğü, çöl hayatını; çağrıştırır. O çöl hayatına ilişkin bir konfordur, ya da çölde yaşayan insanların isteklerinin sembolik bir ifadesidir309. Bu Cennetlerdeki çadırların dışına hiç çıkmazlar. Fakat bu konudaki gerçek şudur ki, dünyada insanların yaptığı en yüksek binalar, Hindistan'daki Tac Mahal ve New York'un gökdelenleri bile Cennet'in "yüce konaklar"nın çirkin bir müsveddesinden başka bir şey değildir. Bu konaklar öylesine muhteşem, yüce ve güzeldir ki, insan zihni onların ihtişamını hayal bile edemez. 3.7. Cennetin Nuru 305 Râzî, Mefratih, XIII, 167. 306 Saffat Suresi, 37/49. 307 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 129. 308 Mevdudî, Tefhim, V, 36. 309 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 132. 83 Yemek, içmek ve Cennetteki her zevk bu semavî ruhlara uygun olarak manevî bir anlam taşımalıdır. İnsan Suresi 21. ayette yer alan berrak içki Râzî’ye göre ilahî Zat’tan çıkan ışıklardır 310, bir kısım müfessirlerin düşündüğü gibi bir çeşit gazozlu su değildir: Onların Rabbi, kendilerine tertemiz bir içki ikram edip şöyle demiştir: “İşte bütün bunlar sizin mükâfatınızdır. Gayretleriniz makbul oldu.” Yüce nur kaynakları farklı olduğu gibi kuvvette, bollukta ve berraklıkta da kaynaklar birbirinden farklılık gösterirler. Bazıları soğukluğa ve kâfur kuruluğuna sahiptir; ondan içen kişi korkuya, hıçkırıklara ve sıkıntıya dalar, bazıları sıcaklığa ve zencefil kuruluğundadırlar; oradan içen kişi ise vücuduna ve maddi şeylere o kadar alakasızdır ki Allah’tan başka hiçbir şey görmez. Daha sonra insan ruhu birbiri ardından kaynakları ve nurları gezer, şüphesiz sonunda gezilerinde sebepler ve neticeler, Yüce Varlık’a, Vacibü’lVücud’a yani Kadir Allah’ın mutlak nuruna ulaşırlar311. Oradayken ve bu içkiden ildiğinde, daha önce alınan bütün içkilerin hatırası unutulur. Yüce nurla mukayese edilen her nur Allah’ınkinin yanında bir hiçtir. Sevgili kulların ulaştığı son basamak burasıdır. İşte bunun için Allah Cennetliklerin mükâfat bölümünü “Ve Rableri onlara tertemiz, berrak bir içikiden içirecek” ayetiyle bitirmiştir312. 3.8. Cennetin Ağaç ve Meyveleri Sözlük anlamı bağ bahçe olan Cennette ağaçların bulunması tabiidir. Çeşitli ayetlerde gölgelerden, dallardan sarmaş dolaş olmuş koyu yeşilliklerden, meyveleri kolayca toplanabilen ağaçlardan bahsedildiği gibi; özel olarak nar, hurma, reyhan, kiraz, muz gibi ağaç ve bitkilerden de söz edilir313. Cennette türlü meyveler, hurmalıklar, nar ağaçları 314, bağlar315, dikensiz sedir ağaçları, salkımları sarkmış muz ağaçları 316 bulunur. Rahman 310 Râzî, Mefatih, VIII, 283. 311 Râzî, Mefatih, VIII, 284. 312 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 134. 313 Rahman, 55/12-68; Vakıa, 56/28-29. 314 Rahman, 55/68. 315 Nebe, 78/32. 316 Vakıa, 56/28-29. 84 budakların dal hem kelimesiyle 317efnan buyrularak ذَوَاتَا أَفْنَانٍ suresinde çokluğu hem de çeşitlerin bolluğu anlatılmıştır 318. İşte bu çeşitlerin fazlalığı lezzeti artırmaktadır. Daha çok halka hitap eden dinî-edebî eserlerde söz konusu edilen “tûba ağacı”nın mevcudiyeti ise kesin değildir. İman ve güzel amel sahipleri için iyi bir ebediyet hayatının hazırlandığını ifade eden ayet-i kerimedeki319 tûba kelimesi sözlükte iyilik, güzellik, iyi ve güzel karşılanan her şey anlamına gelir. الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ “Ne mutlu iman edip de makbul ve güzel işler yapanlara! Eninde sonunda dönüp gidilecek güzel yurt onların olacak.” Müfessirlerin bu kelimeye verdikleri sekiz kadar manadan biri de tûba ağacıdır. Râzî’nin de dolaylı olarak belirttiği gibi kelimeyi sözlük anlamından çıkarıp dar bir anlama tahsis etmek doğru değildir320. Bunun yerine “ebedî saadete vesile olan her güzel şey”321 manası verildiği takdirde bağ, bahçe ve ağaçlar da dâhil olmak üzere her imkân kelimenin kapsamına alınmış olur. Şa’ranî, Hz. Âdem’in bütün insan türünün atası olduğu gibi tûbânın da bütün Cennet ağaçlarının aslı olabileceğini kaydeder322. İbn Ebi’d-Dünya’nın Resulullah’a nisbetle rivayet ettiği uzunca bir metinde, Cennetteki tûbâ ağacının büyüklüğü, yaprakları, çiçekleri, meyveleri ve çeşitli özellikleri belirtildikten sonra gölgesinde bulunan Cennetliklerin fevkalâde niteliklere sahip atlara binerek Allah’ı ziyaret edişleri anlatılmaktadır. Ancak İbn Kesir, bu hadisin eski âlimlerden birinin indî görüşü iken yanlışlıkla hadis diye Resulullah’a nispet edilmiş olabileceğini söyler323. 317 Efnan kelimesi “fenen”in çoğulu olarak dal-budak manasına; “fenn”in çoğulu olarak da çeşit anlamına gelir. 318 Taberî, Camiu’l-Beyan, XIII, 147. 319 Ra’d Suresi, 13/29. 320 Râzî, Mefatih, XIX, 52. 321 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 99. 322 Şa’ranî, Yevakıt ve’l-Cevahir, II, 172. 323 İbn Kesir, Nihaye, II, 520-523. 85 فِيهِمَا مِن آُلِّ ٍ فَاآِهَة زَوْجَان suresinde Rahman olarak meyveleri Ağaçların ayetinde iki Cennetteki her türlü meyveden çifter çifter olduğu ifade edilmektedir. İbn Abbas’a göre dünyada acı tatlı ne kadar meyve varsa, onların hepsi, hatta Ebu Cehil karpuzu bile -fakat tatlı olarak- Cennette vardır 324. Ancak dünya ile âhiret meyveleri arasında sadece isim ve görünüş benzerliği vardır 325. Cennettekiler elbette dünyadakilerle kıyaslanmayacak kadar güzeldir. Ayette geçen “İki Cennetin de devşirilecek meyveleri ellerinin altındadır.” cümlesi Rahman olan Allah’ın sonsuz merhametini ve salih kullarına olan yakın ilgisini göstermektedir. Ayağa kalkmaya, yukarıya tırmanıp zahmet çekmeye gerek yoktur. Dileyen ayakta, dileyen oturarak, dileyen yatarak bu nimetlerden istifade edebilir326. İki sınıf meyve ifadesi şu şekilde değerlendirilmiştir: 1. Dünyada iken gördüğünüz ve tanıdığınız meyve çeşitleri ile hiç görmediğiniz garip ve acı bir güzelliğe sahip olan meyveler, 2. Birbirinden farklı olmayan, aynı tadı ve aynı lezzeti veren taze ve kuru meyve327 çeşitleridir. Cennet ehline her türlü meyve, hurma ve narın varlığı Rahman suresinde meyvelerin ayetindeki فِيهِمَا فَاآِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ .belirtilmektedir ayette 68. hepsinin tenvinle zikredilmesi onları benzeri görülmedik derecede bilinmez hale getirerek üstün kılmaktadır. Fakiheden sonra özellikle hurma ve narın zikredilmesi bunların yemiş olmaktan başka ilaç gibi özelliklerinin de bulunmasıdır. Bakara suresinin 238. ayetinde “Namaza ve orta namaza devam edin” şeklindeki ifadeyle önce genel olarak namaza ardından da özellikle ikindi namazına dikkat çekmekle; bu namazın ayrı bir önene sahip olduğuna işaret edildiği gibi, burada da genel olarak meyvelerden sonra 324 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 117. 325 Taberî, Camiu’l-Beyan, I, 174. 326 Nesefi, Medariku’t-Tenzil ve Hakaiku’t-Te’vil, Beyrut, ts., VI, 147; Hazin, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Beyrut, ts., VI, 157; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 118. 327 Alusi, Ruhu’l-Meani, I, 204; Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, III, 300. 86 özellikle bu iki meyveye dikkat çekilmiştir328. Bu dikkat çekici tekrarda Cennetlikler için bir teşvik ifadesi söz konusu olmakla beraber Cennete girmenin vesikası olan imanı güçlendirmeleri açısından da bu iki meyvenin rolü olduğu hususu vurgulanmıştır. Akıl gözü ile hurma ile nara dikkat eden kimse fiziksel yapıları, tatları, gıda değerleri ve şifalı elementleri ile bu meyvelerin bütün tesadüfleri ortadan kaldıracak mükemmellikte olduğunu anlayacak ve bunları bilerek yapan bir yaratıcının sonsuz ilim ve kudretine işaret edecek delilleri bulacaktır 329. Vakıa Suresi’nde bahsedilen kirazın zikri ise şöyledir: وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِين.ِ فِي سِدْرٍ مَّخْضُود.ٍ وَطَلْحٍ مَّنضُود.ٍ وَظِلٍّ مَّمْدُودٍ . وَمَاء مَّسْكُوب.ٍ وَفَاآِهَةٍ آَثِيرَة.ٍ لَّا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَة.ٍ “Ashab-ı yemin ki ne ashab-ı yemin! Ne mutludur onlar! Dalbastı kirazlar, Dolgun salkımlı muzlar, Yayılmış gölgeler... Şırıl şırıl akan sular... Tükenmeyen, eksilmeyen, hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler içindedirler”330 Sidr-i Mahdûd: Arabistan kirazı denilen meşhur nabk ağacının ismidir. iki mânâ ile tefsir edilmiştir. Birincisi, silinmiş, tesviye edilmiş ve düzeltilmiş demektir. Arabistan ağacı dikenli olduğu için burada sidr-i mahdûd denilerek Cennet ağacının dikensiz olduğu anlatılmıştır 331. İkincisi, meyvesinin çokluğundan dalları bükülmüş mânâsına tefsir edilmiştir ki Elmalılı bunu, "dal bastı" tabirine yakın görerek meâlde de "dal bastı kiraz" diye ifade 328 Kurtubi, Cami, XVII, 186; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 386-387. 329 Beki, Niyazi, Rahman Suresi, s. 151. 330 Vakıa Suresi, 56/27-33. 331 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 189. 87 etmeyi diğer mânâdaki dikensizlik anlamına da uygun olacağını ifade etmiştir332. Cennetliklere Cennet meyvelerinden birisi ne zaman kendilerine verilse, yabancılık çekmeden istifade ederek her defasında “Bu evvelce rızıklandığımız şeydi” diyeceklerdir333. Allah’ın yanında daima ebedî bir neş'enin zevki vardır, rıdvân (Allah'ın rızası) zevki. Acaba iki âlemdeki bu zevk, bu semere (meyve) hakikaten aynı çeşitten midir? Hayır aynı çeşitten değil. Benzerdirler, birbirine karşılıklı olarak bir benzeyişleri vardır. Ve önce onlar buna bu benzeyiş halinde sevk olunmuşlardır. Gerçekte ise aralarında aynı şey olma bakımından büyük farklar vardır. Bu cümleden olarak biri saf olmayan, diğeri saftır; biri gaybe ait zevk, diğeri tamamen görme, görünmedir. Dünyada bu rızık, bu semere, gölgesiyle sırf ruhanî ve aklî olarak tadılır. Âhirette ise tam hakikati ile ayn-ı vücut (aynı varlık) olarak hakka'l-yakîn (gerçekliğinde şüphe olmayan) bir şekilde tadılır. Sonuç olarak biri elden kaçabilir, kesik, sonlu, ebedî olmayan; diğeri kaçmaz, devamlı ve ebedîdir. Bu âyetin bu iki cümlesi bize gösteriyor ki, dünyada anlayış ne kadar yükselir, iman ve amel de onunla ne kadar uygun olursa âhirete ait meyveler de o kadar çok olacak ve o oranda yükselecektir. 3.9. Cennet Ashabının Vârisliği Kur’an-ı Kerim’de bazen Cennet ashabının varis olduğundan bahsedilmektedir. Müminlerin özelliklerini zikreden Müminun suresi’nde şöyle ifade edilmiştir: أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُون.َ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُون.َ “İşte vâris olanlar, ebedî kalacakları Firdevs Cennetine vâris olanlar onlardır onlar!” İki ayette de varis olmaktan bahsetmenin hikmeti birincisinde dünya, ikincisinde âhiret olarak tefsir edilebilir334. Bunu Enbiya Suresi 105. ayetteki “Yeryüzüne salih kullarım varis olacaklardır.” ayeti de delil olarak 332 Bkz. Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 192. 333 Bakara, 2/25. 334 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, XIII, 193. 88 getirilmektedir. Demek ki ilk veraset dünya hükümranlığını ele geçirmek, siyasi erke sahip olmak anlamına gelmektedir. 11. ayetteki varis olma ise âhiretle alakalı olup bunun Firdevs denen Cennet olduğu anlaşılmaktadır. Yani Cennetlikler ben başta Cehennemliklere hazırlanmış olup ancak kötü amelleri neticesinde hak etmedikleri Cennetleri Cennetliklere miras bırakmış görünmektedirler. Konuyla ilgili olarak da İbn Arabî de âhirete üç Cennet olduğunu kabul etmektedir: Birincisi doğumdan altı yaş sonuna kadar büluğ çağına ulaşmayan çocukların bırakıldığı Cennetü’l-ihtisas yani “ayrı tutma Cenneti”dir. Allah kulları arasından istediği kimselere ihtisas Cenneti hususunda istediğini verir. Deliler, bir peygambere sahip olmayıp ilimlerinin kılavuzluğunda Allah’ın birliğini kabul edenler bu Cennetin sakinleri arasındadırlar. İkincisi miras Cennetidir. Bu Cennet, müminler arasından ve daha önce zikrettiklerimizden Cennete giren her varlığın elde ettiği Cennetttir. Ancak buradaki Cennet eğer girebilmiş olsalar idi ateş ehline hazırlanmış olan Cenneti ifade etmektedir. Üçüncüsü amel Cennetidir. Yani amellerinin neticesine göre insanların kendisine sahip olacağı Cennettir335. Bu ameller Cenneti, İbn Arabi’ye göre, nakilci müfessirler tarafından anlatılan bütün harikaları ihtiva eder336. 3.10. Cennet Ashabının Genel Durumu Cennet Kur’an-ı Kerim’de genellikle iman ve salih amel sahiplerine vaad edilmiştir. Müslüman ailelerin ergenlik çağına gelmeden ölen çocuklarının Cennete gireceği alimlerin çoğunluğu tarafından kabul edilmekte, ancak müşriklerin çocukları için tereddütler bulunmaktadır. Mutlak adalet, nihayetsiz lütuf ve rahmet sahibi olan Allah, mükellef olmayan kullarını Cehennemle cezalandırmayacağına göre çocukların ve delilerin ebediyet âlemindeki yerlerinin Cennet olacağı kabul edilmelidir. Hak dinin varlığından ve peygamberlerin tebliğinden haberdar olmayan insanlar da akıllarıyla 335 İbn Arabi, Fütuhat, I, 353-363. 336 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 170. 89 kainatın yaratıcısı ve yöneticisini idrak etseler bile onun emir ve yasakları hususunda bilgi sahibi olamayacaklardır. Bu husus dikkate alınarak onların da dinî yükümlülük açısından çocuklar ve deliler gibi mazur görülecekleri düşünülebilir337. Cennete girmenin temel şartı olan iman, Allah ile kul arasında mevcut sevgi bağının kuldaki yansımasından ibaret olup hiçbir şekilde yokluğu düşünülemez. “Faydalı işler” anlamına gelen salih amellere gelince insan hayatı boyunca dinî ölçüler açısından yapılması veya terk edilmesi gereken şeyler olmak üzere iki gruba ayrılan bu fiillerin hm sayısı çok, hem de işleniş biçimleri değişiktir. Bir kişinin bunların tamamını yerine getirmesi fiilen imkânsızdır. İbn Kayyım Cennete girmeye vesile olan amelleri ayetlere dayanarak saydıktan sonra Maun Suresi’nin son ayetlerinden de istifade ederek bunları iki noktada özetler: “İbadetlerini gösteriş için yaparlar, zekât ve diğer yardımlarını esirger, vermezler.”338 Yaratanın kulluğunda samimiyet, yaratılmışlara şefkat. Bu da nihaî olarak bir noktada yoğunlaşır: Allah ile O’nun sevdiği bütün hususlarda uyum içinde olmak339. Bir ayette ebediyet nimetlerinin peygamberler, sıddikler, şehitler ve salihlere ait olacağı ifade edilirken340 Cennetin semavat ve arz kadar geniş olduğunu ifade eden başka bir ayette kötülüklerden sakınma yanında bollukta ve darlıkta başkalarına yardım etme, öfkeyi yenme, insanların kusurlarını bağışlama ve işlediği günahlarda ısrar etmeyip Allah’tan af dileme hasletleri sıralanır 341. Bir kısmına göre burada sıralanan salih ameller asında doğudan Cennete girmeyi gerektirmeyip sadece Allah’ın rahmet ve muhabbetine nail olmayı sağlar. Ne var ki O’nun rahmet ve muhabbetinin tecellileri içinde şüphe yok 337 Kurtubi, Tezkire, s. 591-600. 338 Mâun Suresi, 107/6-7. 339 İbn Kayyım, Hadîl’-Ervah, s. 549-551. 340 Nisa Suresi, 4/69. 341 Al-i İmran Suresi, 3/ 134–135. 90 ki Cennet de vardır. Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) amel ve ibadette aşırı gitmeyi menettiği hadislerinin birinde ilahî rahmet olmadan kimsenin Cennete giremeyeceğini beyan ederek orta yolun takip edilmesini ve ümitli olunmasını tavsiye etmiştir342. Bu tür tavsiyelerin zahitlerin amellerine güvenmemeleri ve kendilerini Allah’ın azabından emin telakki etmemeleri gibi dolaylı bazı uyarıları da kapsadığı şüphesizdir. Dünya hayatında insanları en çok meşgul eden konulardan biri olan ekonomik farklılığın Cennet hayatını da ilgilendirdiği görülmektedir. İmam Müslim fakir müminlerin zenginlerden önce Cennete gireceklerini dile getiren hadisler rivayet etmiştir343. Fakat İbn Kayyım’ın da belirttiği gibi bu durum, fakirlerin zenginlerden mutlak manada üstün oluşundan değil, zenginlerin hesaplarının uzun sürmesinden kaynaklanacaktır. Zira vecibelerini yerine getiren zengin, dinî hayatı itibariyle fakirden üstün olabilir. Cennetlikler ile ilgili bir diğer husus da nimetlerin ve orada kalışlarının devamlı olduğu344 ve dünya metaından daha üstün şeylere sahip olmalarının ayetlerde sık sık vurgulanmasıdır 345: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآب.ِ قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَاد.ِ “İnsanlara kadınlar, oğullar, yüklerle altın ve gümüş yığınları, salma atlar, davarlar, ekinler kabilinden aşırı sevgiyle bağlanılan şeyler çok süslü gösterilmiştir. Halbuki bunlar dünya hayatının geçici faydalarını sağlayan şeylerdir. Oysa varılacak yerin (ebedî hayatın) bütün güzellikleri Allah katındadır”346 342 Müslim, Münafikîn, 78. 343 Müslim, zühd, 37. 344 Zuhruf Suresi, 43/71. 345 Al-i İmran Suresi, 3/14–15; Taha Suresi, 20/131; Al-i İmran Suresi, 3/198. 346 Ali-İmran Suresi, 3/198. 91 “De ki: “Size, ihtirasla istediğiniz o şeylerden çok daha iyisini bildireyim mi? İşte Allah’a karşı gelmekten sakınan müttakiler için Rab’leri nezdinde içinden ırmaklar akan cennetler olup, kendileri orada ebedî kalacaklardır. Hem orada onlara tertemiz eşler ve hepsinin de üstünde Allah’ın rızası vardır. Allah bütün kullarını hakkıyla görmektedir.”347 Şehvetle ilgisi çok olan, bütünüyle şehvet kesilmiş gibi bulunan şeylere karşı duyulan muhabbet, yahut sırf şehvet için sevilen, onlar arasından bu sayılan şeyler insanlara çok süslü, çok ziynetli gösterildi, bunları pek hoş gördüler, sevilecek şeyler yalnızca bunlar zannettiler. Bir taraftan bunların meşru birer nimet olması özelliği, bir de hayalî ve gayri meşru bir şeye sebep olması özelliği vardır. Birincisinde süsleyen Allah, ikincisinde süsleyen şeytan ve beşerin bilgisizliğidir ki, fenalığı ve kınanması bu bakımdandır. Şehvet nefsin arzu ettiği şeye atılışıdır ki gönül çekmek, canı istemek diye söylenir. Bunun ifrat derecesine hırs ve şehvet denilir. Dilimizde şehvet, iştahtan daha özel bir anlama gelir ise de aslında değildir. Burada şehevat, bütünüyle şehvet kesilmiş iştah çekici şeyler anlamına kullanılmış ve aşağısıyla tefsir edilmiştir. Bununla beraber mef'ûl manasına alınarak şehvet kendi manasında bırakılmak ve aşağısı da "hübb"ün beyanı olmak ihtimali vardır. Evlat ve hele oğullar demektir. Bunda kadınlar tarafından mülahaza olunan şehevat sevgisine de bir ima vardır. Zira "nâs" kelimesi bütün insanlara ve kadın ile erkeğe şamil olmak üzere genel anlamlı bir kelimedir. Fakat kınama açıkça erkeklere tevcih olunmuş, kadınlar sevmek değil, sevilmek mevkiinde gösterilmiştir. Bununla beraber âyet Allah katındaki mutlak gerçeği değil, bir bakış açısını, bir zihniyeti dile getirmiştir. "Kanatîr" kantarın çoğuludur, "mukantara" ise kantarlanmış demektir. Kantarların kantarlanması da darb suretiyle (çarpım yapılarak) çoğaltılmıştır ki, mübalağa için olur348. Aritmetik ifadesiyle en az "kantar kerre kantar" demek gibidir349. Kantar en büyük ağırlık birimidir ki, çeşitli zamanlarda, değişik kavimler tarafından farklı şekilde kullanılmış olduğu bilinmektedir. Mesela bir zamanlar Afrika ve Endülüs'te sekiz bin miskal, sonra yüz rıtıl bir 347 Al-i İmran, 3/15. 348 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, IV, 167. 349 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, III, 143. 92 kantar sayılmıştır. Hz. Peygamber'den bin iki yüz ukye (okka) veya on iki bin ukye veya bin iki yüz dinar diye üç ayrı rivayet de bulunmaktadır. Mutlak olması bakımından herhangi bir sayı değil, en yüksek tartıda birçok şey demek olur. Nitekim Araplarda kantar miktarı belli olmayan bir ağırlık ve tartıdır. Veyahut yerle gök arası kadar mal demektir diye de lügat rivayetleri bulunmaktadır. İşte böyle şehevat muhabbetini pek güzel bir şey zannetmeleridir ki, kendilerini her fenalığa sürükler. Bu iştah çekici şeylere böylesine muhabbet ise göründüğü kadar güzel bir şey değildir. Bunların amaç ve gaye edinilmeye değer yanları yoktur. Nihayet bunlar bayağı bir hayatın unsurlarıdır. Dönüp dolaşıp varılacak ve hayatın gayesi edinilecek şey bunlar değildir. Allah'ın yanındakidir ki, bu dünya hayatından geçilip Allah'a varıldığı zaman ona erilir. Bundan dolayı o şehevat, o iştah çekici şeyler, dünya hayatını sürdürmek ve geçip Allah'a gitmek için faydalanılmak üzere verilmiş birer araç olmak bakımından Allah tarafından ihsan edilmiş birer nimet iseler de bu bayağı hayata ve onun eşyaları olan şehevata muhabbet etmek ve bu yüzden Allah yanındaki güzel mevkii feda etmek ne kadar büyük budalalıktır, ne kadar alçaklıktır. Bunları anlatmak için: “De ki, size, o istediklerinizden daha hayırlısını haber vereyim mi? Korunan kullar için Rablerinin yanında Cennetler var ki, altlarından ırmaklar akar, içlerinde ebedî kalmak üzere onlara, hem tertemiz eşler var, hem de Allah'dan bir rıza vardır. Allah, o kulları görür.”350 Her çeşit nimet bulunan bu güzel Cennetler, bu daimî gönül alan ve henüz gizli vatanlar, bu tertemiz pak çiftler, o içinde bulunduğumuz geçici, aldatıcı, basit ve alçak hayattaki iştah çeken şeylerden daha güzel, çok daha hayırlıdır. Allah'ın tam anlamıyla bir rızası ise hepsinden büyük, her lezzetten yüksektir. Fakat bu güzel yurt, bu güzel yuva herkese değildir. Dünyanın her an durmadan değişen ve geçici olan iştah çekici şeylerine 350 Al-i İmran Suresi, 3/15. 93 sevgiyle bağlanmaktan sakınıp, kötü akıbetten korunan muttakilere mahsustur. Böyle olmayanlar güzel yuvaya eremez, rıdvan lezzetini bulamaz. Başında o geçici lezzetleri elde etmenin hırs ve çabasıyla yanar tutuşurlar, sonunda ondan mahrum kalmanın acısı ve azabı içindedirler. Bu korunma (ittika) da kuru laftan ve gösterişten ibaret bir korunma değildir. Allah, kullarının içini dışını, ne yapıp ne işlediklerini görür. İmanlarını şüpheden uzak olarak ikrar ve itiraf edip bu sayede günahlarına mağfiret dileyen, hiçbir lezzete imkân bırakmayan ateş azabından korunmalarını niyaz eden, sabırlı, sözlerinde, niyet, davranış ve işlerinde dürüst ve doğru olan, huşû içinde ibadet ve taata devam eden, mallarını Allah yolunda infak eden, karanlıkların aydınlığa, gafletlerin açıklığa ve uyanıklığa dönüştüğü o seher vakitlerinde istiğfar eyleyen kullarını görür ve gözetir, güzel yurdu ve en büyük rıdvanını böyle kullarına verir. Şu halde ta başta yürekten inanıp tasdik etmek ve imanını da hiç çekinmeden dil ile ikrar etmek, günahların bağışlanmasına ve azaptan korunmaya vesile ve sebep ise de, hiç şüphesiz en güzel sonuç ve en büyük rıza, sayılan özellikleri kendilerine huy ve alışkanlık edinmiş olan takva ve ibadet ehli müslümanlara aittir. Cennetliklere verilen nimetlerden meyveler hem dünyadaki ibadetlerinin meyveleri olarak algılanabilir hem de oradaki yeme ve içme zevkini anlatan bir teşvik unsuru olarak da görülebilir351. Allah Teâlâ daha sonra "Orada ne dilerlerse onlarındır"352 buyurmuştur. Bu ifade ile İlgili iki bahis vardır: Birincisi: Bu ifade, orada bütün hayır ve mutlulukların mevcut olduğuna delalet eder. Bu ifade, Hak Teâlâ'nın, "Canlarınızın isteyeceği, gözlerinizin hoşlanacağı ne varsa oradadır"'(Zuhruf,71) ifadesinden daha beliğdir. Çünkü "Orada ne dilerlerse onlarındır" ifadesinin içinde hem bu iki şey (yani canın istediği, gözün hoşlandığı) şeyler ve bunlarla beraber başka kısımlar (nimetler) vardır. İkincisi: "Orada ne dilerlerse onlarındır" ifadesi, "Bu hal ancak Cennettle söz konusudur" demektir. Çünkü bu ifade, hasr (sadece) manasınadır ki, bu da, 351 Saffat Suresi, 37/46. 352 Nahl Suresi, 16/31. 94 insanın bu dünyada, her dilediğini elde edemeyeceğini gösterir. Allah Teâlâ 'İşte Allah takvaya erenleri böyle mükâfatlandırır" buyurmuştur. Bu, "Takvanın mükâfatı işte böyle olur" demektir. Hak Teâlâ daha sonra sözü, muttakilerin sıfatlarına getirerek "Bunlar, meleklerin pâk ve âsûde olarak canlarını alacakları kimselerdir" buyurmuştur. Bu ifâde, "Melekler, kendilerine zulmedenlerin canlarını alacakları zaman..." (Nahl, 28) ifadesinin mukabili (karşılığı) olarak getirilmiştir. Binaenaleyh bu müttakilere ait bir özelliktir. Gerek, "işte Allah takvaya erenleri böyle mükâfatlandırır" ifadesi, gerekse, "Meleklerin pâk ve âsûde olarak canlarını alacakları kimseler" ifadesi pek çok manaları içinde toplayan özlü ifadelerdir. Çünkü bu ifadelerin içine, muttakilerin emrolundukları herşeyi yaptıkları, nehyolundukları herşeyden kaçtıkları, üstün huy ve meziyetlere sahip oldukları, kötü huylardan ve cismanî alakaların esiri olmaktan uzak olduktan, tertemiz kutsî varlığın huzuruna yöneldikleri ve ruhlarının (canlarının) kolayca ve güzelce alındığı, bu esnada Cennetle müjdeiendikleri, böylece onların bütün Cennetleri ve hallerini müşahede ettikleri hususları girer. Durumu böyle olan bir kimse, Ölümden acı duymaz. Hasan el-Basrî ayette bahsedilen ölümün, "haşr" zamanı olan vefat olduğunu söylemiş ise de, ekseri müfessirler bunun, onların ruhları (canlan) alınırken meydana gelen ölüm olduğu görüşündedirler353. Allah Teâlâ daha sonra, bu noktada muttakilere "... Girin Cennete" denileceğini beyan etmiştir. Hasan el-Basrî, işte bu ifadeden dolayı, o ölüm ile, "Haşr vefatının kastedildiğine istidlal ederek şöyle demiştir: "Çünkü dünyada onların canlan alınırken onlara, "işlemekte olduğunuz iyi hareketlerin karşılığı olmak üzere girin Cennete" denilmez. Ekseri müfessirlerin tercih ettiği birinci görüştekiler şöyle demişlerdir: "Melekler onları Cennetle müjdeleyince, Cennetler sanki artık onların yurdu olmuş ve sanki onlar orada imiş gibi olur. Bundan dolayı onlara, "Girin Cennete" denilmesi ile, "Bu Cennetler size tahsis edilmiştir. Siz artık sanki orada 353 Râzî, Mefatih, XIV, 154. 95 sayılırsınız" manası kastedilmiştir. 354 Orada bunlara hiçbir yorgunluk ve zahmet de değmez. Onlar Cennetten de çıkarılacak değillerdir355. Cennet baki ve daimi olduğu gibi oradakiler de fani değildir356. 3.11. Cennet Nimetlerinin Dünya Metaına Üstünlüğü Âhiret hayatının tasviri mevzuunda yapılan başlıca görüşler üç grupta toplanabilir: Birincisi günümüze kadar müminler topluluğunun takip ettiği nakilci âlimlerin çoğunluğunun görüşüdür. Bu kategori Kur’an ayetlerini kelime anlamında alır ve Cennet hayatı tablosunu aşağı yukarı tam olarak hissî ve bedenî kabul eder, kavrar. İkincisi keşif ve ince sezgi vasıtasıyla Kur’an’dan çıkan batınî manaları Cennet tasvirinde değerlendiren mutasavvıfların düşüncesidir. Bedenî her lezzet bu sınıf için bir manevi gerçeğe sahiptir. Bununla beraber bazı istisnalar hariç mutasavvıflar toptan Cennet lezzetlerinin müşahhas hakikatini inkâr etmeyi halk kitlesi ve kadılardan çekincelerinden dolayı başaramamışlardır. Üçüncüsü Kur’an’ın kendisinde vahyedildiği Arap lisanının ruhuna göre âhiret hayatının tasvirî Kur’anî verilerini tevil eden dilcilerin görüşüdür357. Birinci kategori kelime manacı ve serttir. Kur’an’ın üslûp özelliğine tam değer vermemektedir. İkinci sınıf açık bir kaideden hareket etmeyen ince şahsî sezgiler üzerine dayanmaktadır. Fakat üçüncü kategori kelime manacı olmaksızın ve Batınî teviller bulmaya gayret etmeksizin lezzet ve azapların tasviri üzerinde tarafsız olarak düşünmektedir. 354 Râzî, Mefatih, XIV, 208-209. 355 Hicr, 15/47-48. 356 Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, s. 259; Sabuni, Maturidiyye Akaidi, trc. Bekir Topaloğlu, İstanbul, 1978, s. 186; Abdulkahir el-Bağdadi, Usulü’d-Din, İstanbul, 1928, s. 238. 357 Subhi Salih, Ölümden sonra Diriliş, s. 201. 96 Dil âlimleri âhiretin tasvirî verilerinin manasını açıklamak için Kur’anî metni derinleştirmeye muktedir olmakla birlikte bu, Cennetin nimetlerinin tamamen manevî ve mücerret olacağı manasına gelmemektedir. Fakat vahiy ilk olarak Araplara hitap ettiğinden onların idrakine zor, yeni terimler yaratmamak için hiçbir zaman hissetmedikleri büyük arzulardan bahsederken kullandıkları kendi öz ifadelerini kullanmıştır. Bunun için Kur’an-ı Kerim bilhassa hurileri et, şarap, süt, meyveler, yataklar, altın, gümüş ve incileri zikretmiştir. Böylece bu kelimeler genel etimolojik ve özel dinî olmak üzere iki manaya sahiptirler. Örneğin şarap etimolojik görüş noktasından bilinen içkidir. Fakat Kur’an-ı Kerim’de hayal edilemez Cennet lezzeti fikrini hatıra getirmektedir. Ancak yine de bu zevklerin aslî gerçeğini bilmek yalnız Allah’a aittir. Cennet nimetlerinin dünyadakilerle benzer olmadıklarını şöyle ifade edebiliriz: 1. Cennet mutlak nimetin ikamet yeridir. Gerçekten onun lezzetlerini bu dünyadakilerle mukayese etmek icap etmez. İbn Abbas’ın dediği gibi isimler benzerler, ama gerçekler tamamen farklıdır 358. Nitekim bir kutsi hadiste şöyle buyrulmaktadır: “Ben Azimü’ş-Şan, salih kullarım için gözlerin görmediği, kulakların işitmediği ve insanın hayal ve hatırından hiç geçmeyen nimetler hazırladım.”359 Aynı manaya yakın Secde Suresi 17. ayette de şöyle buyrulur: “Yaptıklarına karşılık Allah katında onlar için göz aydınlığı olacak ne mükâfatların saklandığını kimse bilemez.” 2. Cennet lezzetlerini tarif, tasvir için Kur’an-ı Kerim ortaya çıktığı Arap ortamındaki carî ve alışılmış terimleri kullanmıştır. Fakat Arap olmayan milletler bilhassa çağımızda icat ettikleri yeni lezzetlere sahiptirler ve onları her an geliştirmektedirler. Artık modern insan kâfur veya zencefil karışımı şaraptan daha nefis içeceklere; altın veya gümüş bileziklerden daha kıymetli mücevherlere; işlemeli kumaş veya yeşil satenden daha güzel elbiselere sahiptirler. O halde Kur’an-ı Kerim’in örnekler ve temsiller zikrettiğini itiraf 358 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 204. 359 Buhari, Tevhit, 35; Müslim, Cennet, 2. 97 etmek lazımdır. Yoksa insanlar, âhirette ilahî mükâfata nail olan Cennetliklerden daha fazla burada kendi öz zevk araçlarıyla zevklenmiş olacaklardı. 3. Bütün devirlerde hikmet sahipleri kendi arzularıyla bedenî her çeşit arzudan vaz geçmemişlerdir, zira tüm canlılar gibi yemek ve içmekten usanmışlardır. Bu dünyada nefret ettikleri aynı lezzetlerle âhirette onları mükâfatlandırmak saçma olmaz mı? Aslında tek yönlü düşünülünce Cennetin hissî tarafından hayret etmeye sebep vardır. Fakat bu hissî taraf, gerçekten son derece üstün olan bir şeyin temsilidir. Cennet zevklerini üç vasıfla nitelendirmek lazımdır: • Öncelikle hissîdirler, duyulurlar. • Bununla beraber onların aslı, bu aşağı dünyanın zevklerine mukayese edilerek ancak anlaşılır. • Onlara üstün olarak düşünülebilecek olan manevî zevkleri uzak arayla aşmışlardır. Bu üç vasıf değerlendirilirse, mutluluk yurdunda Cennetliklerin üstün saadetinden hayret etmeye sebep kalmaz360. 4. dünyamızda yiyecek, içecek ve diğer bedenî ihtiyaçlar insan cinsinin korunması içindir. Fakat âhirette Cennetlikler bozulmayan bir vücutla donanacaklardır. O halde Cennette ne açlık, ne susuzluk, ne de yorgunluk hissetmedikleri halde bu dünyada hissettikleri aynı ihtiyaçları tatmin ederek Cennetliklerin mükâfatlandırılmaması gerekmektedir. 5. Bu âlemde her canlı için ölüm kaçınılmazdır. Fakat âhirette Cennetlikler asla ölmeksizin sonsuz olarak yaşarlar. Ölüm kaygısı bizi yemeye, içmeye ve mümkün olan bütün zevklere sahip olmaya teşvik etmektedir. O halde Cennet nimetlerinin ebediyet yurdunda çok üstün bir gerçeğe sahip olması aşikâr olmaktadır. 360 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 206. 98 6. Cennetlikler Cennette hurilerden eşe sahip olacaklardır. Tenkitçi zekâlar her zaman Cennetliklere söz verilen şehvetle alay etmektedirler. Fakat Cennette hurilerle sağlanan zevkin hakikati insan idrakince anlaşılmayan üstün bir lezzetin temsili olduğu ifade edilirse Kur’an-ı Kerim’de tarifi yapılan hurilerin devamlı zikriyle hiç kimse istihza edemeyecektir. Yine aynı şekilde mümin kadınlar da semavî yaratıklar olan hurilerin dağıttığı asil lezzete sahip olmaya mümin erkeklerle iştirak etmiş olurlar361. 3.12. Cennet Ashabının Yiyecek ve İçeceği Bozulmaz bir vücutla donanmış olan Cennetlikler temiz bir zevkle yerler içerler. Sindirim artıkları ise vücutları nem halinde yayılan misk kokulu geğirme şekline dönüşerek vücuttan atılır 362. Cennet meyveleri sayılırken bunların çeşit çeşit olduğu, muz ve kiraz ağaçlarının vurgusundan sonra da kuş etinin zikredildiğini bilhassa Vakıa Suresi’nde görmekteyiz: “Bir de... tercih edecekleri meyveler... Canlarının istediği kuş etleri... ….Dalbastı kirazlar, Dolgun salkımlı muzlar… Tükenmeyen, eksilmeyen, hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler içindedirler.”363 Dikkat edilirse burada ilk zikredilen meyve ardından kuş etidir. Nimetler içerisinde meyvenin diğerlerine üstünlüğü olarak da algılanabilir. Ayrıca dünyadaki gibi bir eksilme veya tükenme olmaması da yine Cennete ait şevkin artırılmasına dair bir özelliktir364. 361 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 207. 362 Müslim, Cennet, 146; Müsned, 3, 116; İbn Kayyım, , 166. 363 Vakıa Suresi, 56/22-32. 364 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X. 88; Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIV, 252. 99 وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّون.َ آِتَابٌ مَّرْقُوم.ٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ .إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيم.ٍ عَلَى الْأَرَائِكِ يَنظُرُون.َ تَعْرِفُ فِيوُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيم.ِ يُسْقَوْنَ مِن رَّحِيقٍ مَّخْتُوم.ٍ خِتَامُهُ مِسْكٌ وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُون.َ وَمِزَاجُهُ مِن تَسْنِيم.ٍ عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُون.َ “İlliyyûn” bilir misin nedir? İlliyyûn: müminlerin yaptıkları işlerin kaydedildiği defterdir. Allah’a yakın olanlar ona şahit olurlar. İşte o hayırlı insanlar, naîm Cennetlerindedirler. Koltukları üzerinde neşe ile etrafa bakınırlar. Sen onlara bakınca yüzlerinde, Cennet nimetlerinden yararlanmanın sevincini okursun. Kendilerine ağzı mühürlü saf şarap şişelerinden şarap ikram edilir. Hitamı misktir, içildiğinde sonu mis gibi kokar. İşte yarışacaklarsa insanlar, bu Cennet devletine konmak için yarışsınlar! O şaraba Tesnim içkisi de karıştırılır. Tesnim de, Allah’a yakın olanların içecekleri bir kaynaktır.”365 Rahiyk, hiç karışığı olmayan saf şarap, en eskisi, en hoşu da denilmiş ve hepsinin yakın mânâlar olduğu söylenmiştir. Elmalılı tefsirinde de ifade edildiğine göre, horoz gözü gibi berrak olana denir ki buna "bâde-i nâb" yani, "hâlis, duru şarap" denilir, "Ruhak" da denilir. Burada "neşesi ve lezzeti çok, sersemlik ve baş ağrıtma özelliği yok, Sâffât Sûresi'nde geçtiği üzere, "Bembeyaz, içenlere lezzet verir. Onda zararlı bir sonuç da yok."(Sâffat, 37/46–47) diye nitelenen "beyaz şarap" şeklinde tefsir edilmiştir. Nitekim Mukâtil, "beyaz şarap" demekle buna işaret etmiştir366. Nitekim Muhammed Sûresi'nde; "Takva sahiplerine vaad edilen Cennetin durumu şudur: Orada bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şaraptan ırmaklar, sâfi süzme baldan 365 Mutaffifin Suresi, 83/19-28. 366 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 46. 100 ırmaklar vardır."(Muhammed, 47/15) âyetinde nitelenen dört tür Cennet ırmağından biri de içenlere sırf lezzet olan şarap ırmakları olduğu anlatılırken bunlardan muradın, neşe ve lezzetin mükemmelliğini anlatmak için kullanılan temsili bir ifadedir. Burada "rahîk", "İçenlere lezzet veren şaraptan nehirler." (Muhammed, 47/15) buyrulan şarap ırmaklarından başka özel bir şarap olduğu için şöyle niteleniyor ki: mühürlü, ancak içecek olanların yanında açılır. Kapları miskten mühürle kapanmış, gayet temiz ve nefistir. Diğer bir mânâ ile, içiminin son damlası güzel bir nihayet bulan bir şarap ki sonu misk; bitimi, kesimi misk; içildiği zaman sonu bir misk kokar. İçilirken tat alma lezzetinin mükemmelliğini gidermemek için misk kokusu içimin sonunda duyulmaya başlar. Bu hal hem o kokunun, hem de o içkinin hoş niteliklerinden birini teşkil eder. İçildiği zaman sonsuz sefasından dolayı gerek içenlerde ve gerek bulunduğu kapta bir keder, bir tortu bırakmaz, yalnız bir misk kokusu bırakır. İçinde kâfur karışımı olan içeceklere de Cennetin pınarları bahsinde değindiğimiz gibi İnsan suresi’nde zikredilmiştir367.zencefil de karıştırılmış olup bu içecekler içimliğinin hoşluğundan dolayı bilhassa salih kullara içirilirken “selsebil” adını almaktadır 368. Bir de "hıtâm," "hâtem" gibi mühür mânâsına geldiğinden "onun hıtâmı misktir" demek, mührü misktir demek olabilir. Kırâetlerin bazısında ikinci şekliyle okunması da bu mânâyı destekler. Bununla beraber bir şeyin mührü onun sonu, nihayeti demek olduğundan kabına ve içimine göre yine zikredilen iki mânâ geçerlidir369. Bu durumda da misk kokusu ondan ayrılmayan şeylerden olup, daha çok sonunda ortaya çıkar demek olur. Kesimi ve sonunun böyle misk olması nihayetinde bir vuslat neşesinin bulunacağını da koklatmış olur ki yüzlerde parıldayan o nimet parlaklığı bu 367 İnsan Suresi, 76/5-6,17. 368 Muhammed Suresi, 47/17-18; Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIII, 69. 369 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 49. 101 neşenin bir görüntüsüdür. İşte iyilere böyle sonu misk olan özel bir şarap sunulur. “İşte ancak onda”. bu cümle, o saf şarabın nitelikleri arasında geçen bir ara cümlesidir. Bundan sonraki niteliklerini açıklamaya geçmeden önce, tam bu misk kokusunun duyulduğu anda ona imrendirecek süratle bu konuda yarışa teşvik için araya sokulmuştur. "o", işaret ismi nimeti veya saf şarabı gösterebilirse de şarabın nitelikleri arasında söylendiği için şarabı göstermesi nazma daha uygundur; şarabın sonuna işaret olması ise hem nazım hem mânâca daha uygundur. Zira saf şarabın kemalini gösteren sonu, metinde en son zikredilmiş olmakla beraber gerçekleşme hususu uzak olduğu için ‘işte'nin mânâsına daha uygun düşmektedir. Bu zarfın fiilden önce getirilmesi ise "ancak onda." mânâsını ifade etmek içindir. Yani şimdi birbirleriyle yarışanlar, bu dünyada nefis şeyler elde etme yarışı yapıp imrenecek olanlar dünya şaraplarında, lezzetlerinde değil, o gün iyilere sunulacak olan bu sonu misk kokulu saf şarapta, özellikle bu misk olan sonu elde etme hususunda yarışsın, imrenme yarısına girsin. Çünkü bu misk olan sonuç, bu sonsuz neşe öyle enfes, öyle yüksektir ki asıl yarışı yapılacak şey odur. Münafese, başkasında görülen bir olgunluğa imrenip ona yetişmek veya daha ileri gitmek için nefislerin güzel şeylerde yarışması duygusudur ki nefsin şerefinden ve gayesinin yüceliğinden kaynaklanır. Haset ile arasındaki fark açıktır. Haset eden olgunluk ve kemale düşmandır. Haset ettiği kimsenin zarar görmesinden, nimetinin yok olmasından memnun kalır. Burada sözü edilen yarışcı ise olgunluğa âşıktır. O, karşısındakinin aşağı düşmesini değil, kendisinin daha ileri gitmesini ister. Bunda yarışma ve müsabaka ise, "çalışanlar bunun için çalışsınlar."(Sâffat, 37/61) emri gereğince iyi işte yarış ile olur. Tesnim, esasen hörgüçleyerek yukarı çıkartmak, yükseltmek mânâsına mastar olup yükseklik mânâsıyla Cennet çeşmelerinden bir çeşmenin ismidir. İbnü Abbas'tan rivayet edildiğine göre Cennet içkilerinin en yükseğidir. Kelbi'den rivayet edildiğine göre Cennettekilere üst taraflarındangelir. Denilmiştir kî: Havada yükseltilmiş olarak akıp kaplarına yeteri kadar dökülür370. Onu yüksek olanlar içer, içenleri yükseltir. Nitekim şöyle tefsir ediliyor: Bir pınar, bir çeşme ki o Tesnim Allah'a yaklaştırılmış olanlar onunla içer yani aynen içerler, sade o Tesmini içer, içme işlerini onunla yaparlar. Allah'a yaklaştırılmış kulların derecesinde olmayan diğer iyi kullara, amel defterleri sağlarından verilen diğer kullara ise karıştırılarak sunulur. Buradaki 'ya birkaç şekilde mânâ verilmiş ise de İbnü Abbas demiştir ki: Cennettekilerin içtiği içkilerin en şereflisi ve en güzeli Tesnim'dir371. Çünkü Allah'a yaklaştırılmış kullar onu katıksız olarak içerler. Kitapları sağlarından verilen iyi kullara ise içecekleri karıştırılarak sunulur. Demek ki "karışımı Tesnim'dendir" âyeti kitapları sağ taraflarından verilen ebrâr (iyi, itaatli kullar) hakkındadır. Bu âyet de onlardan daha yüksek olan mukarrebûn (Allah'a yaklaştırılmış kullar) hakkındadır. Âyetin bir yükselme ifade eden akışından da Tesnim'in o mühürlü saf şaraptan daha üstün ve güzel olduğu anlaşılır. Zira Vâkıa Sûresi'nde mükellefler (yükümlü kullar) üç sınıfa ayrılmış, "İmanda en ileri geçenler de ileridedirler. İşte onlar Allah'a yaklaştırılmış olanlardır." (Vâkıa, 56/10-11) buyrulmuş olduğundan mukarrebun, Hakk'ın huzurunda bütün mertebelerin ilersinde bulunan birincilerdir. Yukarıdaki "Ona Allah'a yaklaştırılmış olanlar şahit olur." âyetinden ve "İyi kulların yaptığı iyilikler, Allah'a yaklaştırılmış kulların yaptığı kötülüklerdir." meşhur sözünden de anlaşıldığı üzere ebrar (iyi kullar), mukarrebûnun daha altında olarak Vâkıa Sûresi'nde anlatılan "kitapları sağından verilenler" demek olur. Onun için "Karışımı Tesnim'dendir." bunların içtiği karışık şarabı; da sırf Tesnim'in, mukarreb kulların şarabı olduğunu ifade etmiş olur. O nedenle buna şu mânâları vermişlerdir: Sırf Tesnim'i Allah'a yaklaştırılmış kullar içer. Bu, onların şarabıdır. Yahut onlar Tesnim ile kanar, onunla lezzet alırlar. Yahut "bâ" "mîn" mânâsına olarak "ondan içerler, onunla karıştırarak o saf şarabı 370 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 51. 371 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 52. 103 içerler" mânâsına olmak daha açık gibi görünürse de bu durumda mukarrebûn ile ebrârın dereceleri ayırt edilmemiş ve Tesnim'in niçin mukarreb kulların şarabı olduğu açıklığa kavuşmamış olur. Yahut onun karışık olarak içilmesi daha mukarreblere özel olduğu, bu surette de en önde olan mukarrebler derecesine varmayan ebrar ondan içemeyecekleri gibi, mukarreblerin de saf olarak değil, karışık olarak içebilecekleri söylenmiş olur. Arada geçen ve yarışmayı emreden "yarışanlar ancak onda yarışsın" cümlesiyle bunun bir münasebeti varsa da, İbnü Abbas gibi İbnü Mesud'dan, Hasen'den, Ebu Sâlih'den dahi "Mukarrebler onu sade olarak içer ve ebrara karıştırılarak sunulur." diye rivayet edilen mânâ daha uygundur372. Çoğunluğun görüşüne göre ebrar, kitapları sağlarından verilenler; mukarrebûn ise, sabikun yani en önde olanlardır. Bununla beraber bazıları, "Bu âyette ebrar ile mukarrebun bir mânâyadır. Cennette nimet içinde yüzecek olanlara böyle denilmiştir." demişler ise de, burada da ebrar ile mukarrabun arasında fark göremeyenler âyetin zevkine erememişler demektir. İbn Abbas’ın görüşünü de zikreden Râzî’ye göre bu, nehirlerin fazilette farklı olduğunu gösterir. Demek ki Tesnim, Cennet nehirlerinin en üstünü; mukarrebun da Cennettekilerin en üstünüdür. Cennette Tesnim, Allah'ı tanıma ve onun yüce zatına bakma lezzetidir. Rahiyk de varlıklar âlemini tetkik edip düşünmekle sevinip neşelenmektir. Mukarrebun Tesnim'den başkasını içmezler, yani ancak Allah'ın zatına bakıp düşünmekle meşgul olurlar. Kitapları sağlarından verilenlerin içkileri ise karışık olur. Bakışları bazan Allah'a, bazan onun yaratıklarına olur. İnsan Sûresi’nde bahsedilen zencefil karışımlı kadeh hakkında ise şu söylenebilir: Zencebil, zencefil dediğimiz bilinen hoş kokulu baharatın ismidir ki bazı içeceklere katılınca hoş bir lezzet ve koku meydana getirir. Önce kâfur katkılı kadeh, burada da zencefil katkılı kadeh denilmesinden ve birinde "içerler", öbüründe de "onlara içirilir" tabiri kullanılmasından iki tür 372 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 53. 104 kadeh anlaşılıyor ki birinin çalışarak kazanıldığına, diğerinin Allah vergisi olduğuna işaret olsa gerektir. Cennetliklerin içeceklerini bir özelliği de baş döndürmemesi, sarhoş etmemesidir: “Bu içkiden ötürü baş ağrısı çekmezler, sarhoş da olmazlar.”373 Yani, bu "içki" dünyadaki içkilerde bulunan iki zarardan ârî olacaktır. Sözgelimi dünyadaki içkilerin kokusu pis, tadı acı olur ve içildikten sonra mideyi etkilerler. Daha sonra beyine de tesir eder ve baş döndürürler, sonunda karaciğerin işleyişini bozarak, vücudu hasta yaparlar. Hatta sarhoşluk etkisini kaybettikten sonra bile insan sersemleşir. İşte bunlar bedenî zararlardır. İkincisi, insanlar içki içtikten sonra aldıkları alkolün etkisiyle ağızlarına geleni hiç düşünmeden söylerler. Bu da içkinin akıl üzerindeki tahribidir. İnsanlar bu zararlara sırf zevk alabilmek uğruna katlanmaktadırlar. Ancak Cennetteki içkinin "berrak, içenlere lezzet veren" bir özellik taşımasına rağmen, dünyadaki içkiler gibi zararlar ihtiva etmeyeceği bildirilmiştir374. 3.13. Cennet Ehlinin Giyim Kuşamı ve Takıları Cennete ait konfor Cennet ehlinin giyeceği ve takılarına da yansımaktadır. عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً “Üzerlerinde ince, yeşil ipekten ve atlastan elbiseler vardır, bileklerine gümüş bilezikler takılmıştır. Rabbleri onlara temiz içecekler sunmuştur.”375 Ayetin orijinalinde yer alan "sündüs" sözcüğü, "ince ipek kumaş", "istebrak" sözcüğü ise "kalın ve astarlı kumaş" anlamına gelir. Cennetlikler bu süsleri ve bu göz kamaştırıcı konforu Rablerinden alırlar. Başka bir deyimle bu görkemli hayat dekoru, kerem sahibi yüce Allah'ın cömert bağışıdır. Bu durum, elde edilen nimetlerin değerini arttıran, ek bir değerdir. 373 Vakıa Suresi, 56/19. 374 Mevdudi, Tefhim, V, 56. 375 İnsan Suresi, 76/21. 105 Ve gümüşten bileziklerle süslenmişlerdir. "Onlar süslenmişlerdir." cümlesindeki zamir, hizmet eden ölümsüz hizmetçilerin yerini tuttuğuna göre, bunların böyle süslenmeleri akla uygundur. Cenneti kazanan kadınlar hakkında da bu mana uygundur376. Erkekler hakkında bu tarz süslenmek nasıl övülebilir? diye bir soru akla gelebilir. Bunu Cennettekilerin zevkine havale etmek şeklinde bir cevap yeterli olabilirse de bunun akla uygun bir yorumu da yok değildir. Çünkü kollarındaki bu bilezikler, Cennet ehlinin dünyada elleriyle yapıp uzmanlaştıkları salih amellerin simgesi olan mükâfattır. Bazı âyetlerde altın ve gümüş bilezikler diye bunların derecelerindeki farklılığa da işaret buyrulmuştur. Bazıları, "gümüş hizmet edenlerin, altın ise hizmet edilenlerindir. Burada hizmet edenlerin süsü olması itibarıyla gümüş denilmiştir" demişlerse de altının parlaklığına karşılık gümüşün rengindeki beyazlığın daha çok samimiyet ve saflığı simgelemesi ve bir de altına oranla çokluğundan dolayı herkese yararı daha kapsamlı olması nedeniyle burada sade gümüş denilmiş olması daha uygundur. Sonra şu da unutulmamalıdır ki, bu gümüş, bildiğimiz gümüş değil, o âleme özgü bir gümüştür. Bütün bunların yanında bu âyet, cismâni ve ruhanî bazı işaret yollu mânâlar da ilham edebilirse de onlar zevklerin inceliklerine ait sırlardır. Kehf Suresi 31. ayette "Orada tahtlar üzerine kurularak kendilerine altın bilezikler takılacak, ince ve kalın ipekten yeşil elbiseler giyecekler." denilmiştir. Aynı konuya Hacc Suresi 23. ayette ve Fatır Suresi 33. ayette de değinilmiştir. Bu ayetlerin hepsini birleştirerek mütalaa edecek olursak üç şeklin de mümkün olduğu anlaşılır. Birincisi, istedikleri zaman altın ve istedikleri zaman gümüş bilezik takınacaklar. İkincisi, altın ve gümüş bilezikleri aynı zamanda takınacaklar. Çünkü böylece daha güzel olacaklardır. Üçüncüsü, istediği zaman altın bilezik, istediği zaman da gümüş bilezik takınacaklardır. Şimdi, bu çeşit mücevheratı kadınlar takınır. Burada erkekler için de aynı şeyin söylenilmesi ne anlama gelir? diye sorulabilir. Şöyle cevap verilebilir. Eskiden krallar ve reisler ellerine, boyunlarına ve taçlarına çeşitli mücevherler takarlardı. Zuhruf Suresi 53. ayette beyan edildiği gibi Hz. Musa (a.s) elinde bir baston ve sadece bir örtü içerisinde Firavun'un yanına geldiğinde "Ben âlemlerin Rabbi'nin elçisiyim" 376 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 298. 106 deyince Firavun yanında bulunanlara "Bu ne biçim bir elçidir, bu kıyafette benim karşıma çıkmış" demişti377. Yani "eğer onu gönderen yeryüzünün ve gökyüzünün Hâkimi ise niye onu altın bileziklerle ve emrinde meleklerden bir ordu ile donatmamıştır" demek istiyordu. 3.14. Cennet Ashabının Sedirleri Cennetliklere astarları atlastan yataklar ve sedirler bahşedilmiştir. Nitekim “O Cennetlikler, astarları kalın atlastan döşeklere yaslanırlar. Her iki Cennetin devşirilecek meyveleri, hemen ellerinin altında olacaktır.”378 buyrularak bu dile getirilmiştir. Kur’an-ı Kerim burada astarların durumunu belirtip onların güzelliklerini anlatırken dış yüzlerinin durumunu saklı tutmuş ve böylece insanların merakını uyandırmıştır. Bununla “Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için ne mutluluklar saklandığını hiç kimse bilemez.” (Secde, 32/17) ayetinin gösterdiği gibi müşterilerin nazar-ı dikkatleri Cennetin akıl مُتَّكِئِينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ 380ayette bir Başka 379.çekilmiştir güzelliklerine almaz malzemelerinin tefrişat gibi yatak ve minder ,yastık buyrularak وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ de çok güzel ve harika olduğu vurgulanmaktadır. Burada yer alan “abkari” kelimesi görülmemiş derecedeki güzelliği ifade eder. Müfredi “abkariyye”dir. Bu özelliğinden dolayıdır ki cahiliye dönemindeki Araplar “Abkar”ın cinlerin yaşadığı bir belde olduğuna inanıyor ve sıra dışı gördükleri hususlar için bu kelimeyi kullanıyorlardı. “Refref” ise sözlük anlamı itibariyle yükseklik ifade eden “r-f-a”dan türemiş olup yükseklik demektir. Ancak ayetteki kullanılışına göre; minder, yastık381 Cennet bahçesi, yatakların üzerine serilen çarşaf, ince nazik kumaş, bahçelere benzeyen bir çeşit mensucat, perde ve döşeme yapılan yeşil kumaş, döşeklerin, tahtların, karyolaların, yaygıların, perdelerin sarkan etekleri, yere gelen saçaklarına ve salkım söğüt gibi dalları aşağı doğru sarkan ince ve nazik ağaca ve çadırların etekleri, çayırlık ve çimenlik gibi daha birçok mana verilmiştir382. Abkârî 377 Mevdudi, Tefhim, III, 148. 378 Rahman Suresi, 55/54. 379 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 118. 380 Rahman Suresi, 55/76. 381 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIV, 233. 382 Taberî, Cami, XIII, 163–165; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 124; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 78. 107 tanafisi sihan, yani kalın kumaş, dibâc yani ipek kumaş, zerabi halı kilim, döşeme anlamlarına gelmektedir383. Doğrusunu Allah bilir. Şimdi bütün bu açıklamalardan sonra ayetin öncesindeki "müdhâmmetân"ın karinesiyle şöyle özetleyebiliriz: Buna göre refref, o yağız yeşil Cennetlerin çimeni, abkarîler de Cennet ehlinin şimdiki durumda sırrını açıklaması mümkün olmayan güzel elbiseleri olabilir. Sedir, taht anlamında kullanılan bir diğer kavram da serirdir: فِيهَا سُرُرٌ مَّرْفُوعَة.ٌ وَأَآْوَابٌ مَّوْضُوعَة.ٌ وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَة.ٌ وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَة.ٌ “Orada üstün, kıymetli tahtlar... Hazırlanmış kadehler... Dizilmiş koltuklar, yastıklar... Yayılmış halılar ve döşemeler...”384 Serîr, üzerinde sevinç ve neşe ile oturulan taht, sandalye veya yatılan karyola ve köşk kabilinden şeylere denir. Yükseltilmiş denilmesinin sebebi de zeminden yüksekliği veya şerefi itibarıyladır. Vakıa Suresi 16. ayette zikredilen sururun tekil halidir. Sürurun sıfatı olarak gelen mevdûne, altın, inci, yâkut ve elmas gibi mücevher işlemeli, yani murassa veya birbirlerine yakın dizilmiş tertipli ve düzenli demektir. Sıra sıra dizilmiş yastıklar, nunun zammesi ve kesresi ile dayanmak için konulan koltuk yastığı demektir. “Serilmiş (yahut yer yer yayılmış) döşemeler vardır.” derken "zâ"nın zammesi veya kesresi ile zürbiye, nefis ve kıymetli döşemeler demektir. Zerabiyy, sararmış ve kızarmış olmakla beraber yeşilliği de bulunan otlara da denilir ve fiilinde, "bitki, içinde yeşillik bulunduğu halde sarardı ve kızardı" denilir. Döşemelere zerabiyy denilmesi buna benzetme suretiyle olduğu da söylenmiştir. Lakin Ragıb demiştir ki: "Zerabiyy, aslında bir yere mensup benekli dokumalardır. Sonra istiare olarak döşemeler için 383 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 79. 384 Gaşiye Suresi, 88/13–16. 108 kullanılmıştır."385 Aynı zamanda ince tüylü halılara, saçaklı yaygılara da denir386. İnce püskülü ve kadifesi bulunan halılar (tanâfis), koltuk yastıkları (nemarik) ve nefis döşemeler (zerabi) birbirlerinin yerine de kullanılmaktadır 387. Bu tahtlara otururken kardeşçe kin ve nefret olmadan oturduklarını da yine bize Kur’an-ı Kerim haber vermektedir: “Onların kalplerindeki kini söküp çıkarmışızdır. Dost ve kardeş olarak, divanlar üzerinde karşı karşıya otururlar.”388 Rahat ve huzur içindedirler. Kafalarında hiçbir dert, hiçbir endişenin ağırlığı yok. İçinde yüzdükleri nimetlerden yana hiçbir kuşku taşımıyorlar. “Bitecek, tükenecek” diye korku yok içlerinde. Karşı karşıya oturmuş sohbet ediyorlar389.sevinç anlamına gelen surûr ile burada yükseltilmiş taht kavramı olan surur arasında bir bağlantı vardır. Bu oturma yerlerinin yüksekliği sevinç, yani mutluluk veren meclislerdir390. Taht anlamında kullanılan bir diğer kavram da erike olup ayetlerde391 çoğulu eraik olarak gelmektedir: هُمْ وَأَزْوَاجُهُمْ فِي ظِلَالٍ عَلَى الْأَرَائِكِ مُتَّكِؤُون.َ "Erâik" kelimesi, gölgeliklerle kaplı bir tür taht anlamına gelen ‘erîke'nin çoğuludur. Bu da müminlerin âhirette dünya kralları gibi tahtlarda oturacaklarını göstermektedir392. Ayrıca haclede yani gelin odasında döşenen süslü koltuktur393. 3.15. Cennet Ashabının Hizmetçileri وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَّنثُوراً 385 İsfehanî, Müfredat, “zrb” madd. 386 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 183. 387 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XII, 67. 388 Hicr suresi, 15/47. 389 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VIII, 75. 390 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, X, 371. 391 Kehf Suresi, 18/31; Yasin Suresi, 36/56. 392 Mevdudî, Tefhim, IV, 112. 393 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 234. 109 “Etraflarında ebedî Cennet çocukları dolaşır durur ki, onları gördüğünde parlaklıklarından ötürü etrafa saçılan inciler sanırsın.”394 Muhalledun ifadesi ile, yaşlarının değişmeyeceği gençler kast olunuyorlar. Hz. Ali ve Hasan Basri'ye göre bu gençler, dünyada ne günahları ne de sevapları olmayan gençlerdir. Sevapları olmadığı için Cenneti, günahları olmadığı için de Cehennemi hak etmemiş Gyr-i Müslimlerin çocuklarıdır. Onların ebeveyni de Cennete girememiştir. Ancak Müslümanlara, çocuklarının da Cennette kendileriyle birlikte olacağı, Allah'ın bir va'didir395. Lü'lü, parıldayan büyük inci demektir. وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمَانٌ لَّهُمْ آَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَّكْنُون.ٌ “Etraflarında kendi hizmetlerine tahsis edilmiş, sedef içinde saklı inci gibi pırıl pırıl civanlar dolaşır.”396 Ayette "ğılmanun lehum" buyrulmayıp "ğılmânuhum" buyrulsaydı onların dünyadaki hizmetçilerinin Cennette de onlara hizmetçi yapılacağı zannedilebilirdi. Hâlbuki Cennete giren herkes dünyada onu hak ettiğinden dolayı Cennete girecektir. Dünyada hizmetini yaptığı kimseye, Cennete girdikten sonra da hizmet etmesine hiçbir sebep yoktur. Dünyadaki bir hizmetçi, iyi amelleri sebebi ile Cennette, hizmet ettiği adama göre daha yüksek mertebede de olabilir. Bu bakımdan "ğılmanun lehum" buyrularak o yanlış anlamaya fırsat bırakılmamıştır. Bu ifade, Cennette onlara hizmet için tahsis edilmiş erkek çocuklar olacağına açıklık getirmiştir. Hem de onlar Cennet ehline altın kadeh ve tepsilerle Cennet nimetlerini ikram etmekle görevlendirilmişlerdir397. 3.16. Cennet Ashabının Bir Araya Gelip Konuşmaları Tatlı ve sevimli Cennet sahnesinin atmosferini tamama erdirmek için yüce Allah, aralarında geçen sohbetlerini, geçmişlerini yad etmelerini ve gark oldukları nimet, güzellik, bolluk, rahatlık, hoşnutluk ve emniyetin sebeplerini 394 İnsan Suresi, 76/19. 395 Bkz, Tur Suresi, 52/21. 396 Tur Suresi, 52/24. 397 Zuhruf, 43/71. 110 birbirlerine sıralamalarını yansıtmakta ve canlandırmaktadır. Ve gönüllere bu nimetin sırlarını açıklamakta ve onlara bu nimete götüren yolu göstermektedir: وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءلُون.َ قَالُوا إِنَّا آُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنَا مُشْفِقِين.َ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُوم.ِ إِنَّا آُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيم.ُ “Birbirlerinin yanına gelip şöyle sorup sohbet etmeye başlarlar. Biz dünyada, ailemiz içinde iken sonumuzdan endişe ederdik. Ama şükürler olsun ki Allah bize lütfetti ve bizi, o kavuran ateşten korudu. Çünkü biz daha önce Allah’a dua ve ibadet eder, bizi ateşten korumasını niyaz ederdik. Gerçekten O, berr’dir, rahîmdir (hayırların kaynağıdır, merhamet ve ihsanı boldur)”398 O halde bu nimetlerin sırrı, onların bu günden sakınarak hayat sürdürmüş olmalarıdır. Rabbleri ile karşılaşmanın korkusunu içlerinde duyarak hayat sürmeleridir. Rabblerinin hesaba çekmesinden korkarak yaşamalarıdır. Ve nihayet insana aldatıcı emniyet hissi veren, insanı oyalayıp meşgul eden ailelerinin arasında yaşamakla birlikte bunlara aldanmayıp, onlarla meşgul olmamalarındandır. İşte o zaman yüce Allah kendilerine lütfetmiş ve kendilerini yakıp kavurucu zehir gibi vücuda sızan semum azabından korumuştur. Semum çok sıcak rüzgâr demektir399. Bu kelimeyle anlatılmak istenen, vücudun içine işleyen, zehirli, sıcak, samm denilen Cehennemden yükselecek olan yakıcı alevlerin sıcak rüzgârlarıdır. Burada zikri geçen azaptan maksat, Cehennem ateşi veya buna benzetilen korkunç dünya hayatıdır 400. Yüce Allah kendilerinin takvalarını, korkularını ve huşularını bildiği için kendi katından bir lütuf ve ihsan olmak üzere onları korumuştur. Onlar bunu bilmektedirler. Onlar ulu Allah'ın fazlı ve ihsanı olmadan sadece amelin insanı Cennete sokamayacağını bilmektedirler. Amelin, insanın olanca gücünü harcadığına, kulun yüce Allah'ın katındaki şeyleri arzu etmiş 398 Tur Suresi, 52/25-28. 399 Mvdudî, Tefhim, V, 28. 400 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 99. 111 olduğuna tanıklık etmekten öte bir fonksiyonunun olmadığını da bilmişlerdir. İnsanı Allah'ın ihsanına layık kılan da işte budur. Onlar Allah'tan çekinip korkmalarının yanında O'na dua etmektedirler: "Biz bundan önce yalnız O'na yalvarırdık." Ve onlar, Allah'ın kullarına karşı ihsan ve rahmetinin olduğunu bilmekteydiler: "Çünkü iyilik eden, esirgeyen O'dur O."401 Böylece nimet diyarında, ikrama eren kurtulmuşlar zümresinin kendi aralarındaki fısıltılı konuşmalarından, oraya ulaşma yollarının sırrı ortaya çıkmış oluyor. Cennettekiler boş ve yalan söz söylemedikleri gibi işitmezler de: “Orada ne boş bir söz ve ne de yalan işitirler.402 Sadece selam ve selamet sözleri duyarlar. Orada ziyafetleri sabah akşam kendilerine sunulacaktır.”403 Bir de bu nimetlere ek olarak, kendilerine, vicdanın tadına vardığı ve aklın kavrayabildiği bir atmosfer sağlanmıştır. "Orada ne boş bir söz ve ne de yalan işitirler." Orada yaşadıkları hayat, boş sözlerden ve tartışmanın eşlik ettiği inkârcılıktan korunmuş bir hayattır. Çünkü gerçek, üzerinde tartışmaya ve inkâr etmeye ve içinde hiçbir yarar olmayan boş söze yer olmayacak kadar apaçık ortadadır. Bu öyle bir yücelik öyle bir doyumdur ki tam edebiyat yurduna layıktır. Yine Cennetlikler birbirlerinden dünyada iyi tanıdıkları yakın ve akrabalarını da sorarlar: “Birbirleriyle sohbete girerler. Derken biri der ki: “Sahi, benim de yakın bir arkadaşım vardı. 401 Tur Suresi, 52/28 402 Nebe Suresi, 78/35. 403 Meryem Suresi, 19/62. 112 Yanıma gelir, iğneli iğneli “Sen de mi,” derdi, “bu masala inananlar arasında yer alıyorsun? Yani biz ölüp çürümüş kemik, toz toprak haline geldikten sonra, biz mi dirilip hesap vereceğiz, buna da inanılır mı?” “Şimdi ister misiniz onu size göstereyim?” dedi. Onlar da arzu edince, derhal bir tarama yapıp onu Cehennemin tam ortasında buldu. “Vallahi,” dedi “nerdeyse beni de düştüğün o helâke sürükleyecektin! Rabbimin hidayet nimeti yetişmeseydi, eli kolu kelepçeli getirilip o azaba atılanlardan olacaktım!” Sonra Cennetteki arkadaşlarına dönerek: “O ilk ölümümüzden sonra artık bize burada ölüm olmayacak değil mi, o azap bize hiç ulaşmayacak değil mi? Ne güzel! Şükürler olsun! İşte kurtuluş, işte büyük başarı diye buna derler. Çalışanlar, asıl, böyle bir başarı elde etmek için çalışsınlar!”404 Yüce Allah’ın âhirette ve onun başlangıcı olan öldükten sonra dirilmeye inanmayan kişi ile buna inananın arkadaşlığını örnek vermesi manidardır. Bu farklı inanca sahip olanların konuşması, âhirette intikal edecek, orada bile söz konusu edilecektir. Yasin Suresi’nde de benzer bir diyalog aktarılmaktadır 405. Cennetlik olan arkadaşının, onu Cehennemin ortasında görmesi, Cennet ile Cehennemin birbirine çok yakın oldukları anlamına gelmektedir. Zaten A’raf Suresi 44–50. ayetlerine baktığımızda, Cennet ile Cehennemin arasında bir perdenin olduğu, Cennetlikler ile Cehennemliklerin birbirleriyle konuşacağı anlaşılmış olacaktır. “Helak edecektin.” ifadesinden anlıyoruz ki, öldükten sonra dirilmeyi ve âhirette ilk sorgulamayı inkâr eden kişi, mümin olanı etkileyip yoldan çıkarmak durumunda idi. Müslüman olan pasif, inkar eden ise aktif olduğu için, onu imana davet etme yerine kendisi ondan etkileniyordu. 404 Saffat Suresi, 37/50–61. 405 Yasin Suresi, 36/78. 113 Diğer taraftan bu ayetler, müminlerin inançlarını korumaları gerektiğini ve bu korumanın bazı ortamlarda çok zor olduğunu göstermektedir. Yemin ile birlikte “neredeyse” ifadesinden bu zorluğu çıkarmaktayız. Demek ki, insan insanı Cehenneme götürecek derecede etkileyebilmektedir. Netice olarak diyebiliriz ki, arkadaş grubu bazen akan bir sel durumuna gelebilir; gruptaki kişilerin iradelerini ellerinden alabilir ve o kişiler akıntıya karşı duramazlar. Gruba hâkim olanların inancı ve görüşü, grubun tamamını etkileyebilir. Grubu teşkil eden kişilerin iradeleri küçülüp etkinlikleri arttıkça grup dinî inançlarından daha değerli hale gelebilir. Bu bir dinî grup olabilir; o zaman grup başkanının görüşü her şeyin önüne geçebilir. Böylece onun etrafındaki iradesi ellerinden alınmış olanlar; o kişinin görüşünü din olarak görmeye başlar. Eğer grubun önde geleni, inançsız ise iradesini ona teslim edenleri inkâra doğru sürükleyecektir. İşte ayette bu durum anlatılmaktadır. Cennetlik olan kişinin, bu etkinin ağırlığını yeminle ortaya koyması da buna delil teşkil etmektedir406. 3.17. Cennette Kadın Cennette defteri sağdan verilenler için ceylan gözlü, bakire, eşlerine düşkün ve hepsi bir yaşta407, göğüsleri tomurcuklanmış408 hanımlar bulunacaktır. Bu huri gözlü hanımlar el değmemiş, örtülü yumurta gibi bakışlarını da yalnız erkeklerine çevirmişlerdir409. Bu ve buna benzer birçok ayette huri ifadesi genelde ِفْالطَّر ُاتَرِاصَق tamlamasıyla birlikte anılmıştır. Bu tamlamaya verilen manaların hepsi de övgüyü ifade eder. Birincisi, gözlerini/bakışlarını yalnız eşlerine çeviren, başkalarına bakmaya tenezzül etmeyen güzeller demektir. Âlimlerin çoğu bu görüşü benimsemiştir. İkincisi, bakanın bakışlarını kendisine çeken, gören bir gözü başkasına bakmak istemeyecek derecede kendisine bağlayan güzeller anlamındadır. Üçüncüsü, şuraya buraya bakmayan, süzgün bakışları kendi önlerine çevrilmiş edep, haya, vakar ve nezaketiyle dikkat 406 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, XVI, 140. 407 Vakıa, 56/35–38. 408 Nebe, 78/33. 409 Saffat, 37/48–49. 114 çeken seçkin eşler demektir. Bazı haberlerde Cennetteki bu hurilerin bakışları şöyle tasvir edilmiştir: Onlardan her biri kocalarına “Rabbin hakkı için ben Cennette senden daha güzelini görmüyorum. Beni sana, seni de bana eş yapan Allah’a hamd olsun” derler410. Burada bir ailenin temel şartı olan karşılıklı saygı, sevgi ve güven ortamına işaret edilmiştir. İffetli olmakla beraber eşlerin özellikle kadınların güvensizliğe yol açacak her türlü davranıştan uzak kalmaları esastır. “Bunlardan önce onlara ne insan ne de cin dokunmuştur” ifadesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Bu cümleden anlaşılan şudur: Cennet kadınlarının hepsi iffetli ve bakiredir. Demek ki Cennete girmenin bir yolu da iffetli olmaktan geçer. Ayetin manası, cinlerden olan kadınlara cin, insanlardan olan kadınlara da insan eli değmemiştir. Ya da cin ve insanlardan olan erkekler, insanlardan olan kadınlara dokunmamıştır. Bu özellikler hem dünyadan Cennete giden kadınlar, hem de huriler için söz konusudur: إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَاراً “Gerçekten biz onları (dünyadan giden kadınlarla hurileri) apayrı bir biçimde yarattık. Onları eşlerine düşkün ve yaşıt bakireler kıldık” (Vakıa, 56/35–37) Bu ayetlerde de Cennet kadınlarının bu seçkin vasıflarına yer verilmiştir. Rivayetlere göre Cennete giden insanların kadın erkek hepsi411 kılsız, tüysüz, yaratılıştan sürmeli ve 33 yaşlarında olacaklardır 412. Buna göre yukarıdaki ayette söz konusu yapılan ve Cennet kadınlarının yaşıt olduklarını ifade eden etrab kelimesi onların otuz üç yaşında olacağına işaret etmektedir. Müfessirlerin çoğu bu kelimeyi böyle açıklamıştır 413. Cennet gibi güzide bir mekânda yaşamasına rağmen huri ancak sevgilisinin gelişiyle saadete kavuşur. Eşini dünya kadınının tanımadığı bir yumuşaklık 410 Alusi, Ruhu’l-Meani, XVII, 152. 411 Vakıa Suresi, 56/37; Sad Suresi,38/52. 412 Bkz. Tirmzi, Cennet, 12; Ahmed b. Hanbel, II/295; Ayrıca bkz., İbn Kayyım, , 158; Suphi salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 62. 413 Zemahşeri, Keşşaf, IV, 462; Beydavi, Enavaru’t-Tenzil, VI, 158; Nesefi, Medarik, VI, 157. 115 ve şefkatli, tatlı bir hareketle kabul eder; ona doğru bir mükâfat olduğunu söylemek için ilerler414. Cennet kadınları ruhça olduğu gibi bedence de yakut saflığında ve mücevher kıymetinde olduğu tenlerinin ise incilerin rengine benzediği ifade edilir415. Hem bunlar fizikî ve ahlakî nezaket ve necabet yönünden Yüce Allah’ın Dolayısıyla .olmuşlardır layık iltifatına şeklindeki فِيهِنّ خَيْرَاتٌ حِسَانٌ güzeldir onlar hem bedenen hem de ruhen temiz kılınmışlardır 416. Cennette çocuk yapma olmadığı gibi huriler dünya kadınları gibi devrî bir yorgunluğa da malik değildirler. Asla hamile olmazlar. Ne tükürür, ne sümkürür, ne de hasta olurlar. Eşleri gibi bütün bu tabi zaruretlerden uzaktırlar417. Hayrat; seçkinler, en hayırlılar, en iyi kadınlar; hisan ise güzeller anlamındadır. Âlimler Kur’an’ın buradaki icazlı ifadesinde zikredilmeyen muzafun ileyh (tamlayan) durumundaki kelimeleri bulmaya çalışmışlardır. Hz. Peygamberimizin (s.a.s.) bunu “hayratü’l-ahlak”, “hisanü’l-vücuh” şeklinde açıkladığına dair rivayetler söz konusudur418. Buna göre ayetin anlamı “O Cennetlerde güzel huylu, güzel yüzlü kadınlar vardır” şeklinde olur. Bu genç varlıkların karşılıklı aşkı açıkça yeryüzü sakinlerinin tanımadığı yüce bir zevktir419. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki bir mükâfat temsili olan bu huriler dünya hanımlarından daha üstün değildirler. Aksine dünya hanımları onlara 70.000 defa daha üstündür. Zira onlar bu dünyada erkeklerle aynı hak ve vazifelere sahiptirler, bilhassa din sahasında bu böyledir: Onlar abdest alırlar, namaz kılıp zekat verirler. (Bunlardan hiç birini huriler yapmamıştır.) “Ölümsüzlük onlardadır. Asla yok olmayacaklardır. Her türlü zevk onlar içindir, ne acı ne de endişe tanımayacaklardır.”420 3.18. Cennet Ashabının Cehennemliklere Gülmesi 414 Taberî, Cami, XXVI, 79. 415 Rahman, 55/58; Saffat, 37/48–49. 416 Muhittin, Akgül, Ayetler ve Hadisler Işığında Hayatımız–2, İstanbul, 2002, s. 41. 417 Müslim, Cennet, 8; İbn Kayyım, , s. 111. 418 Taberî, Cami, XIII, 158. 419 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, 172. 420 Müsned, I, 156. 116 “Cürümlere, suçlara batanlar dünyada iken, müminlerle alay edip onlara gülerlerdi. Yanlarından geçerken kaş göz hareketleriyle onları küçümserlerdi. Ailelerine döndüklerinde yaptıkları bu işlerle övünüp eğlenirlerdi. Onları gördükleri zaman: “Şunlar kaçık insanlar, anormal tipler!” derlerdi. Hoş bunları müminlere gözcü tayin eden de yoktu ya! (Fuzulî bir tarzda, kendi kendilerinde öyle bir yetki görürlerdi). İşte bu gün de, müminler kâfirlerin üstüne gülerler.”421 Mekke'de Ebu Cehil, Velid b. Muğire, As b. Vail ve benzeri Kureyş müşrikleri, Ammâr, Süheyb, Habbâb ve Bilal gibi fakir müminlerle alay ediyorlardı. Ayetin iniş sebebinin bu olduğu rivayet edilmiştir. İnkârcılar iman edenlerle, alay edip onlara gülüyorlardı, onlarla eğleniyorlardı. Ya fakir oldukları sebebiyle perişan bir halde yaşadıkları için ya zayıf olduklarından uygulanan işkencelere karşılık veremedikleri için ya da ekonomik ve sosyal statüsü düşük insanlarla muhatab olmaktan kaçındıkları için. İşte bütün bunlar suçluların eğlenme dürtüsünü harekete geçiriyordu. Onlar müminleri alay konusu ediyorlardı. çirkin duygularını tatmin etme aracı kılıyorlardı. Onlara işkence ve eziyet ediyorlardı. Ardından kalkıp alçak ve çirkin bir şekilde alay konusu ediyor, gülüp eğleniyorlardı. İnanmış müminlerin başlarına gelenlere sabredişlerini, yüce ahlaki ilkelere bağlılıklarını islamın ahlakı ile donanmalarını hafife alıyorlardı. Ve onlarla karşılaştıklarında müminler o günahkârların veya o günahkârlar müminlerin yanlarından geçtiklerinde günahkârlar birbirlerine gamzeleriyle, göz uçlarıyla veya elleriyle422 işaret ederlerdi. Yine günahkârlar, bulundukları yerlerden evlerine ailelerine döndükleri zaman da zevklenerek, müminlere yaptıklarını birbirlerine söyleyip eğlenerek gülüşe gülüşe giderlerdi. 421 Mutaffifin Suresi, 83/29–34. 422 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 96. 117 Fekihin, mizahlı söz, latife mânâsına gelen "fükâhe"den türemiş olup "fekih" kelimesinin çoğuludur423. Müminleri (uzaktan, yakından herhangi bir yerde) gördüklerinde de o günahkâr suçlular derlerdi: cidden bunlar ki bunlarla maksatları yalnız gördükleri değil genellikle bütün müminlerdir. Kuşkusuz sapıklık içindeler, yolunu kaybetmiş şaşkın sapıklar, yani göz önünde hazır dünya nimetine, dünya zevkine bakmıyorlar da aslı var mı, yok mu belli olmayan âhiret sevabına inanarak akılsızlık ediyor, yanlış yola gidiyorlar diye bütün müminlerin şaşkın ve sapık olduğuna hükmediyorlardı ve bunu vurgulu ifadelerle kuvvetli kuvvetli söylüyorlardı. Oysa böyle diyen günahkâr suçlular o müminlerin üzerlerine Allah tarafından muhafız gönderilmemişlerdir. Kendileri sonunu düşünmeyerek günah içinde yuvarlanırken onlara acıyorlarmış gibi doğru veya sapık yolda olduklarına hakemlik ve tanıklık etmeye hakları yoktu. O gün de, yani o kâfirlerin inanmadıkları bu öldükten sonra dirilme, kalkış ve ceza günü de iman edenler kâfirlere güleceklerdir424. 3.19. Allah’ın Rızası ve Cemalullahı Seyir Cennetteki nimetlerin en büyüğü Allah’ın rızasını kazanmak ve Allah’ın cemalini müşahede etmektir425. Nitekim ayetlerde şöyle buyruluyor: “Allah’ın rızasını kazanmak ise (bütün Cennet nimetlerinden) daha büyüktür. İşte en büyük kazanç (ve saadet)tir.”426 Allah'dan bir rıdvan yani Allah'ın rızasından olan bir küçücük şey bile ekberdir, yani en büyüktür. Bütün bu sayılan Cennet nimetlerinin hepsinden daha büyüktür. Çünkü her hayrın ve her mutluluğun, her şerefin ve her yüceliğin dayanağı odur. Bunun doğrudan doğruya vaad olunan nimetler dizisi içinde gösterilmemesi dikkat çekici bir şeydir. Allah bilir, bunun 423 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 105. 424 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 97. 425 A. Cüneyt, Eren, Kur’an’da Cennet, sy. 43, İzmir, 1999, s. 27–31. 426 Tevbe Suresi, 9/72. 118 hikmeti, her vaadin içeriğinde her iki dünya için geçerli olan bir mânânın bulunmasıdır, denilmiştir. Fakat rivayet olunmuştur ki: Allah Teâlâ, Cennet ehline "Razı oldunuz mu? Hoşnut musunuz?" Buyuracak, onlar da "Ey Rabbimiz, nasıl olmayız ki, bize başka kullarından hiç birine vermediğin nimeti verdin." diyecekler. Bunun üzerine buyuracak ki, "Size bundan da büyüğünü vereceğim.", "Bundan daha üstün ne olabilir?" diyecekler. İşte o zaman Allah Teâlâ aradaki perdeyi kaldırıp buyuracak ki; "Size rıdvanımı helâl kılacağım ve artık size sonsuza kadar hiç gazap etmeyeceğim."427 Ayetlerin birbirini tefsir etmesine binaen Yunus Suresi’nde “İyi ve güzel davranışlarda bulunanlara en güzel mükâfat yani Cennet ile daha da fazlası (olarak Allah’ın cemalini görmek) var”.buyurulmuştur. Buradan anlaşılan mağfiret ve Rıdvan; yani Hüsna Cennet, ziyade de Allah'a mülaki olmaktır, denilmiştir428. Allahu Teala’nın Cennette görülmesi hadisesine bu ayetler ışık tutmakla beraber aşağıdaki ayet de açıklık getirmektedir: “O gün rablerine bakan ter ü taze ışık saçan yüzler vardır.429” Ehl-i sünnet âlimlerine göre âhirette müminlerin Allah’ı görmeleri aklen caiz, naklen ise vaciptir430. Aslında insan düşüncesi peşin hükümlerden ve her türlü dış çevrenin etkilerinden arınarak kendi başına kalırsa, aksine bir delil bulunmadığı sürece Allah’ın âhirette görülebileceğini aklen kabul eder. Nakil ise zaten Allah’ın âhirette görülebileceğini ispat etmektedir. Ehl-i sünnete mensup müfessir, muhaddis ve mütekellimler, müminlerin âhirette Allah’ı göreceklerini yukarıdaki ayet ve hadislerin zahir manalarına dayanarak ispat etmeye çalışmışlardır. 427 Müslim, İman, 80; Tirmizi, Cennet, 16; Bkz, Ahmet Faiz, Kıyamet ve Âhiret, trc, Veli Ulutürk, Konya, 1991, s. 514. 428 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 178. 429 Kıyame Suresi, 75/22-23. 430 Sabuni, Bidaye, s. 97. 119 Önderliğini Mutezile’nin yaptığı Havaric ve bazı Mürcie fırkaları ise aynı ayetlerin zahir manalarını tevil ederek ve fakat rüyeti ispat eden hadislere hiç değer vermeksizin Allah Teala’nın görülmeyeceğini, görülmesinin imkânsız olduğunu ileri sürmüşler ve delil olarak da “Gözler O’na erişemez. Onun ilmi ise bütün gözleri ihata eder.”431 aytiyle “Ya Rabbî!” dedi, “göster bana Zatını, bakayım Sana!” Allah Teâla şöyle cevap verdi:“Sen Beni göremezsin. Ama şimdi şu dağa bak, eğer yerinde durursa sen de Beni görürsün!”432 ayetlerini delil olarak getirmişlerdir. Hâlbuki ehl-i Sünnet’e göre birinci ayet, Allah’ın görülmesini (rüyet) değil idraki nefyetmektedir. Yani Allah’ın hiçbir zaman idrak ve ihata edilemeyeceğini bildirmektedir. İkinci ayetteki “len terani” ibaresindeki “len” edatı ebedîlik değil, tekid ifade ettiğinden, Musa (a.s.)’ın bu dünyada iken Allah’ı göremeyeceğini ortaya koymaktadır. Dünyada imkânsız olan, âhirette de imkânsız olacaktır demek değildir433. İnsan varlığının o gün böyle bir sınırsız gerçeğin doruğuna tırmanmasının beklenebilmesi için toprak kaynaklı ve sınırlı yapısının kayıtlarından arınması gerekir. Bu arınmada olmaksızın böyle bir yüzleşmenin gerçekleşmesini umması bir yana, onun hayalini bile kafasında canlandıramaz. Buna göre Cennette yüce Allah'ın görülüp görülemeyeceğine ilişkin gerek mutezile mezhebinin, gerek ehl-i sünnet karşıtlarının ve gerekse kelâm bilginlerinin giriştikleri uzun ve bıktırıcı tartışmalar boş ve anlamsızdır 434. Bu tartışmanın tarafları bu büyük gerçeği yeryüzü kaynaklı kriterle değerlendirmekte, yeryüzü çekimli kavramlara bağımlı aklın baskısı altındaki insandan söz etmekte, bu sınırsız gerçeği sınırlı kavrama güçlerinin kapasitesine sığdırmaya çalışmaktadırlar.. 431 Enam Suresi, 6/103. 432 Araf Suresi 7/143. 433 Geniş bilgi için bakınız, Sabunî, Bidaye, 97-102, Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, trc. Süleyman Uludağ, s. 183-189; Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 77-85. 434 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XV, 395. 120 Kullandığımız sözcüklerin anlamları bile aklımızın sınırlı kavrama kapasitesine ve hayal ufkumuzun sınırlarına bağlıdır. Sözcükler kafanızdaki kavramların bağımlılığından kurtulup özgürleşince nitelikleri değişir. Sözcükler, anlam kapasiteleri insan kafasındaki kavramlara bağlı olarak değişen birer sembolden başka bir şey değildirler. Eğer insanın kavrama kapasitesi değişirse bu kapasite ile birlikte kafasındaki kavram birikimi de değişir. O zaman bu değişimin doğal bir sonucu olarak sözcüklerin anlamları da değişir. Bizler yeryüzünde düşünme kapasitemizin elverdiği oranda bu semboller aracılığı ile düşünür, iletişim kurarız. O halde kelimelerinin anlamlarını bile değişmez bir zemine oturtamadığımız sınırsız bir gerçeği nasıl tartışma konusu yapabiliriz? Buna göre sırf bu gerçeği hayal etmemizin sağladığı uçsuz-bucaksız mutluluğu ve kutsal sevinci beklemeye koyulalım. Ruhlarımız bu beklentinin coşkunluğu ile meşgul olsun. Çünkü bu beklenti başlı başına öyle büyük bir nimettir ki, ancak doğrudan doğruya yüce Allah'ı görme nimeti onun üzerine çıkabilir. Bu da işte nimetlerin en üstünüdür. 3.20. Cennet Ashabının Selamları, Sözleri ve Dualarının Sonu Cennetliklerin bu kadar badireler atlatıp en güzel nimetlere sahip olduktan sonra muhtemelen dünyada da yaptıkları gibi yapacakları şey hamd etmek olacaktır: دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلاَمٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّه ِرَبِّ الْعَالَمِين.َ Onların orada duaları, “Sübhansın Allah’ım! Her türlü noksandan münezzeh ve yücesin!” demek, birbirlerine iyi dilek ve temennileri ise hep “selam!” dır. Duaları “El-hamdülillahi Rabbi’l-âlemin” (Hamd âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.) diye sona erer.435 Cennet hayatı ile ilgili bu vakıalar iman edenlerin nasıl yüksek düşünceli olduklarını ve nasıl asil niteliklere sahip bulunduklarını açıkça göstermek 435 Yunus Suresi, 10/10. 121 içindir. Müminler bu dünya imtihanını başarıyla verdikten sonra Cennete girdiklerinde bu dünyada sahip oldukları yüksek seciye örneğini aynen orada da gösterecekler. Lüks eşyalar, müzik aletleri, şarap ve kadın gibi hemen istenecek şeyler yerine onlar, Rabblerine hamdü sena ilahileri söyleyecekler436. Bu bir takım çarpık fikirli insanların çizdikleri Cennet resmini de yalanlamaktadır. Gerçek şu ki, müminlerin bu dünyadayken sergiledikleri yüksek kişilikler, yüce düşünüş biçimleri, bu dünyadayken biçimlendirdikleri ahlaki seciye, duygu, istek ve arzularını tabi tuttukları tavizsiz eğitim, Cennetteki hayatta daha da bariz hale gelecektir. Tıpkı dünya hayatındayken yaptıkları gibi ve hatta daha fazlasıyla orada da Allah'a hamdedici ve O'nun ismini yüceltici, tesbih edici ilahiler söylemekten hoşlanmalarının nedeni budur. En belirgin nitelikleri haline gelen başlıca uğraşları, `dualarıdır.' Bu da başta, Allah'ı noksan sıfatlardan tenzih etmeleri, işin sonunda Allah'a şükretmeleridir. Bu ikisi arasında, ya birbirlerine ya da kendileri ile Rahman'ın melekleri arasında gerçekleşen selamı yer almaktadır 437. Onların Cennet'teki en büyük istek ve arzuları, tıpkı dünya hayatındayken cemaat içinde yaptıkları gibi birbirilerine selam vermeleridir438. Görülüyor ki burada duanın ilki tesbihtir. Yani Allah’ı noksan sıfatlardan uzak tutmaktadır. İkinci kullandıkları söz de tahiyyedir. Tahiyye esenlik dilemek manalarına gelir. Esenlik de rahmet dileyerek istenir. Selam kelimesi burada rahmet anlamına gelmektedir. Naim Cennetlerindeki kişiler birbirlerine rahmetle esenlik dileyecekler, birbirlerine bu şekilde dua edeceklerdir. Duaların sonunda ise verdiği nimetler için Allah’a hamd gelmektedir. Bundan dolayıdır ki ayetten bazı âlimler sübhaneke, Fatiha ve tahiyyenin okunması hükmünü çıkarmışlardır 439. Orada hamd etmelerinin sebebi ise şu ayetlerde açıklanmaktadır: 436 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 66; İbn Kayyım el-Cevziyye, , s. 182. 437 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 143. 438 Mevdudi, Tefhim, III, 132. 439 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, VIII, 449–450. 122 وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُور.ٌ الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوب.ٌ “Cennette şöyle derler: Hamdolsun bizden her türlü endişeyi gideren Allah’a. Gerçekten Rabbimiz gafurdur, şekûrdur (çok affedicidir, kullarının amellerini ve şükürlerini kabul edip mükâfatlarını fazlasıyla verir). Çünkü O, lütfu ile bizi devamlı kalınacak olan yerde yerleştirdi. Burada artık bize ne yorgunluk olacak, ne de usanç gelecektir.” 440 Buradan anlaşılıyor ki, tasayı gidermesi, bağışlaması, çok nimet vermesi, Cennete yerleştirmesi, yorgunluk duymamaları ve usanç hissetmemeleri onlar için Allah’a hamd etme sebebi olmaktadır. Bu ayetlerin yansıttıkları hava konfor, huzur ve mutluluk havasıdır. Kullanılan seçme sözcüklerin melodileri ve mesajları bu cana yakın, bu sıcak, bu rahmet saçıcı hava ile yüklüdürler ve metnin anlamı ile ahenkli bir bütün oluşturmaktadırlar. Öyle ki, "üzüntü" anlamına gelen "hazen" sözcüğünün bile yumuşak okunan kalıbı seçilmiş, "hüzn" biçimindeki sert okunuşlu ve gırtlağı tırmalayıcı kalıbından kaçınılmıştır. Bu arada Cennet "istikrar yurdu"dur; "yorgunluk" ile "bıkkınlık" Cennetliklere ilişmemektedir bile. Kısacası ayette kullanılan tüm sözcüklerin melodisi yumuşak, tatlı ve sessiz akışlıdır 441. Aslında onlar sadece Cennet içinde değil daha girişte Allah’a imtihan dünyası ve hesabı kazasız belasız atlattıkları için hamd etmekteydiler: Rab’lerine karşı gelmekten sakınanlar ise bölük bölük Cennete sevk olunurlar. Nihayet oraya varıp da kapıları açılınca Cennet bekçileri “Selam olsun sizlere, ne mutlu size! Haydi, ebediyyen kalmak üzere, giriniz oraya!” derler. 440 Fatır Suresi, 35/34-35. 441 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XII, 216. 123 Onlar şöyle karşılık verirler: “Hamd-ü senalar olsun o Allah’a ki sözünde durdu ve dilediğimiz yerinde oturacağımız şekilde bizi Cennete yerleştirdi. Çalışanların mükâfatları ne güzelmiş! 442 Bu, çok güzel bir karşılama, hoş bir övgüdür. Nedeni de açıklanıyor: Siz arındınız; temizlendiniz. Siz tertemiz idiniz. Tertemiz olarak geldiniz. Cennette ancak güzellik vardır. Oraya ancak güzel, tertemiz olanlar girerler. Onlar, bu güzelim nimetler içinde sonsuza dek kalacaklardır. Tam bu sırada Cennetliklerin, Allah'ı övgü ve takdis ile yücelten terennümlerinin sesleri yükseliyor: “Hamd-ü senalar olsun o Allah’a ki sözünde durdu ve dilediğimiz yerinde oturacağımız şekilde bizi Cennete yerleştirdi.” Sahne, insanın içini korku, ürperti ve saygı ile dolduran bir telkinle sona eriyor. Bu sona eriş, sahnenin bütün havası ve gölgesiyle uyum içine giriyor. Tevhid sûresi şahane bir uyum ile sona eriyor. Bütün bir varlık tam bir boyun eğiş ve teslimiyet içinde hamd ile Rabb'ine yöneliyor. Sonraki ayetten de anlaşıldığı üzere melekler de dâhil olmak üzere her canlı ve her varlık tam bir teslimiyet içinde hamd sözcüğünü dile getiriyor. 442 Zümer Suresi, 39/73–74. 124 SONUÇ VE ÖNERİLER Ölüm ötesi düşüncesi tarih boyunca insanoğlunun ilgi odağı olmuştur. İnanan-inanmayan herkes ister istemez bununla ilgilenmiştir. Geniş, kapsamlı bir araştırmayı gerektiren bu konu elbette küçük çalışmalarla çözüme kavuşamaz. Ancak “En uzun yolculuklara bir adımla başlanır” atasözünü kendimize rehber yaparak mükemmele ulaşmada bir adım da bizden olsun istedik. Çalışmamızda âhiretin sözlük anlamı ve Kur’an’da âhiret kavramı üzerinde kısaca durmaya çalıştık. Ancak âhiretin ve Cennet hayatının müspet ilimlerle deneye tabi tutularak değil ancak vahiy ve “doğru haber” ile öğrenilebileceğini bir kez daha bu çalışma vasıtasıyla anlamış olduk. Nitekim bu konu İslâm literatüründe sem’iyyat olarak geçmektedir. Âhiret hayatının ruhanî mi yoksa cismanî mi olduğu hususunda ise hem ruhanî hem de cismanî olduğu kanaatine vardık. Âhirete iman bahsine değinirken onun daha çok şu anki pratik fayda ve sonuçlarını incelemeye çalışarak aklına ve kalbine âhiretin varlığını kesin olarak yerleştirmiş ve inanmış fert ve toplumların daha huzurlu ve mutlu bir ortam oluşturduklarını vurgulamış olduk. Allah’a ve âhirete inanan insanların karşılıklı hak ve hukuka riayet ettiklerini, dünyada yaptıkları iyilik ve kötülüklerin mükafat veya cezasını mutlaka bir başka alemde göreceğine inanan insanların sorumlu bir hayat yaşadıklarını temel psikoloji kitaplarından da istifade ederek gözler önüne sermeye gayret ettik. Kur’an-ı Kerim’de âhiret sahnelerinden Cehennem anlatılırken üslubun sertleştiğini ve kelimelerin de ona göre sert harflerden oluştuğunu vurguladık. Cennet sahnelerini anlatırken Kur’an-ı Kerim üslubunun yumuşamaya doğru bir hal alıp kelimelerin de aynı ahenge katıldığını gördük. Seyit Kutup’un Kur’an’da Edebî Tasvir ve Kur’an’da Kıyamet Sahneleri gibi eserlerinin daha da geliştirilerek Cennet ve Cehennem anlatılırken kullanılan üslubu işleyen çalışmaların yapılması gerektiğine kanaat getirdik. Bunun için ilgili ayetlerin daha iyi anlaşılması için Cennet ve Cehennem anlatılırken 125 kullanılan üslubu ele alacak yüksek lisans ve doktora düzeyinde çalışmalar yapılması kapalı kalmış bazı noktaları açığa kavuşturacaktır. A’raftakilerin kimler olacağı hususunda farklı görüşleri dile getirerek A’rafın aslında hayır ile şer arasında gelgit yaşayan insanlara ilahî hitabın bir uyarısı şeklinde sıhhatli bir bakış açısı sunmaya çalıştık. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde Cennet lafzı üstünde durarak hangi manalara geldiğini ifade ettikten sonra kelimenin aslında bir gizlilik, saklılık anlamının olması hasebiyle Cennete de altındaki güzellikleri saklayan bahçe manasını vermeyi uygun gördük. Gerçi Cennet bu dünyaya göre bir bakıma yine “saklı”dır. İçindeki güzellikler ancak oraya gidince fark edilecektir. Cennete verilen isimlerden yedi tanesini sıhhatli bularak diğerlerinin isim olmaktan ziyade ayette geçen o anki ifadeyi tamamlayan bir tür sıfat olduğu kanaatine vardık. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki çoğu kez sıfatlar tamlandıkları ismin yerine de kullanılabilmektedir. Cennetin en yüksek yerinin Adn mı yoksa Firdevs mi olduğu hususunda ise şöyle diyebiliriz: Cennet aslında her bir parçası Cennet olarak adlandırılan ebedî saadet yurdudur. Adn buranın geniş bir alanı Firdevs ise bu alanın ortasında yer alan en yüksek ve en değerli mekândır. Cennetin yeri meselesinde farklı görüşler olsa da hepsinin ortak noktasının Cennetin yedi kat semada olduğu yani âlimlerin bir “yükseklik” fikriyle hareket ettiklerini vurguladık. Cennetteki nimetlerin dünyadaki nimetlere göre farklılık arz ettiğini ifade ettikten sonra, Cennetin şu an var olduğunu söyleyerek sonsuzluğu ile ilgili delilleri verip ebedî olacağı ebedî olacağı görüşünü benimsedik. Cennet nimetlerini hak ettiren amelleri konuya geçiş sadedinde sadece Kur’an-ı Kerim’den hareketle alt alta zikretmek oraya gidiş biletinin göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konudaki sıralamaya dikkat edilirse yapılan şeylerin temelinde Allah için yapılması yatmaktadır ki bu da ayetlerin aslında insanları bu yöne teşviki hususunda önemli bir detayı olarak karşımıza çıkmaktadır. 126 Son olarak ise Cennetin nimetleri konusunu ele alarak buradaki nimetlerin başında Cennetin bizzat kendisinin geldiğini göstermeye gayret ettik. Aslında Cennet bir araç olup asıl amaç ilahî rızaya nail olup cemalullah ile müşerref olmaktır. Bu gayeyi de düstur edinerek nimetlerin aslında insanın hem ruhuna hem de bedenine hitap ederek ihtiyaçlarını gideren bir vasıta olduğu görülecektir. Ayetlerde geçen ifadelerin cismanî yönünün ağır basması orada yaşanacak olan hayatın sadece ruhanî bir hayat olmayacağını göstermektedir. Nimetlerden istifade dişin dünya hayatından farklı olan yönlerinin başında gelenlerden biri de Cennete girmeden önce insanlığın bir arınmadan geçmesidir. Bu arınma hem o zevkleri ruhuna kadar tatmayı sağlamakta hem de insanlar arasındaki kin, haset ve içinde hırsın bulunmuş olduğu yarışı kaldırarak yerine ülfeti, kardeşliği, huzur içinde yaşamayı getirmektedir. Cennetin kapılarının sekiz olduğu yaygın bir kanaat olmakla birlikte eserlerde daha fazla kapının zikredilmesinde Cennetin diğer isimlerinin kullanılması ve özel mekânlara giden kapılarının varlığından bahsedilmesi sebep olmuştur. İşlenen amellerin büyüklüğüne göre hak edilen yerin genişliği veya mekânın güzelliği biçiminde bir derecelendirmenin daha doğrusu bir adaletin olduğu da vakidir. Bunu bir aile veya bir kabile içerisindeki farklı kabiliyetlere göre verilen farklı görev ve fırsatlar olarak algılamak yerinde olacaktır. Cennetin tasviri yapılırken altlarından ırmaklar akan şeklinde ifade edilmesi insanoğlu için suyun ne derece önemli ve cezp edici olduğunu göstermektedir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bir yerde nehirlerden bir başka yerde de pınarlardan bahsedilmektedir. Cennetin köşklerinden bahsedilirken bazen köşk, bazen otağ/çadır ifadesi kullanılmıştır. Nimet deyince ilk akla gelen meyve ve ağaçların dünyadakine görüntüde benzeyip tat bakımından daha güzel olduğu ilgili rivayetlerden anlaşılmaktadır. Aynı şekilde dünyadaki yeme içme bir bakıma hayatta 127 kalma mücadelesi için bir faaliyetken Cennetteki amaç bir mücadele değil latif bir tat alma eylemidir. Cennettekilerin giyim kuşamı ve üzerine kuruldukları tahtların anlatım tarzının o zamanki en güzel kumaş ve döşemelerle ifade edilmesi mahiyetinin farklı olacağına dair bizlere ipucu vermektedir. Ayetlerde Cennetliklerin otuz üç yaşında olup hizmetçilerinin genç kız ve erkeklerden (huri ve gılman) oluşması vurgulandıktan sonra “muhalledun” tabiri ile hiç yaşlanmayacakları anlaşılmaktadır. Cennetliklerin konuşmalarının vaki olacağı anlatıldıktan sonra konuşmanın içeriği daha da önem arz etmektedir. Nitekim Cennetlikler âhireti hesaba katmayan, inançsız yakın ve akrabalarından veya tanıdıklarından bazılarının hallerini araştırıp Cehennemde olduğunu görünce hallerine şükrederek dünyada onların kendilerine gülmesi karşılığında Cennetteki rahat yerlerinden dünyayı hatırlatır bir mahiyette onlara güleceklerdir. Kadının Cennette dünyada yaşamış olduğu bazı özel hallerinden Cennete girişteki ilk arındırmayla temizleneceklerini rivayetlerden yola çıkarak ifade ettik. Çalışmamızın da yazılış gayelerinden biri olan Cennetteki asıl nimetin cemalullah olduğunu ortaya koyduk. Cennetliklerin bu kadar nimete ek olarak onların da daha üstünde bir nimet olan Allah Teala’yı görmelerinden sonraki şükür ve secde halinde bir sahnenin kapanışı gibi tezimize son noktayı koymayı uygun bulduk. Tıpkı Yunus Suresi 10. ayette olduğu gibi muhteşem son: Sözleri selam, duaları tesbih, dualarının sonu da elhamdülillahtır. Bu çalışmamızdan da anlaşılacağı üzere Cennet ve Cehennem hayatını deneyle keşfetmek mümkün değildir. Ancak insandaki merak sürekli araştırmaya götüreceğinden dolayı Cennet ve Cehennemin karşılıklı olarak anlatılacağı doktora seviyesinde bir çalışma yapılması ihtiyaç olarak görülmektedir. Çünkü her şey zıddıyla daha iyi anlaşılmaktadır. 128 Cennetin şu an var olup olmadığı, Hz. Âdem’in yaratıldığı ve daha sonra çıkarılmış olduğu Cennet ile müminlere vaad edilen ebedî saadet yurdu olan Cennetin aynı yerler olup olmadığı da üzerinde sıhhatli bir bakış açısı yakalayabilmek için akademik düzeyde çalışılması gereken önemli konulardandır. 129 BİBLİYOGRAFYA ACLÛNÎ, Muhammed b. İsmail (1985), Keşfü’l-Hafa Müzilü’l-İlbas, İstanbul. ADAM, Hüdaverdi (1999), “Kabir, Cennet ve Cehennem–2”, Yeni Ümit, sy. 43, İzmir. AHMED b. Hanbel (1
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FAHREDDİN RÂZÎ'NİN TEFSÎR-İ KEBÎR'İNDE CENNET CEHENNEM TASVİRLERİ Hazırlayan Süleyman KAPLAN Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Danışman Dr. Öğr. Üyesi Enver BAYRAM TOKAT - 2018 i BİLİMSEL ETİK SAYFASI Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tez yazım kılavuzuna göre Dr. Öğr. Üyesi Enver BAYRAM danışmanlığında hazırlamış olduğum “Fahreddin Râzî'nin Tefsîr-i Kebîr'inde Cennet Cehennem Tasvirleri” adlı Yüksek Lisans tezimin bilimsel etik değerlere ve kurallara uygun, özgün bir çalışma olduğunu, aksinin tespit edilmesi halinde her türlü yasal yaptırımı kabul edeceğimi beyan ederim. 29/11/2018 Süleyman KAPLAN ii ÖNSÖZ İnsanlık binlerce yıldır “Öldükten sonra ne olacağız?” sorusunu sormuş ve bu sorunun cevabını aramıştır. Bu cevap arayışı bazen insanın kendi iç dünyasında son bulurken bazen de çıkmazlara girmiştir. İşte bu noktada din devreye girmiş ve insanı bu çıkmazdan kurtarmak için doktrinler geliştirmiştir. Diğer dinlerin geliştirdiği doktrinler hep bir noktada tıkanırken, Allah Teâlâ'nın ilk insan Âdem (a.s.)'dan itibaren tüm insanlığa göndermiş olduğu İslam dini bu sorunun cevabını en güzel şekilde vermiş ve akıllarda hiçbir soru işareti bırakmamıştır. Büyük İslam mütefekkiri Fahreddin Râzî de konuya hassâsiyetle yaklaşmış, naklî ve aklî deliller ile konunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Bu çalışmanın konusunun belirlenmesinde ve takip edilen yolun her aşamasında bana ışık tutan danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Enver Bayram'a, yüksek lisans derslerinde kendilerinden istifâde ettiğimiz Doç. Dr. Hüseyin Çelik ve Dr. Öğr. Üyesi Süleyman Pak hocalarımıza, bu çalışma esnasında manevî desteğini esirgemeyen eşime, bu çalışmadan dolayı bir takım aktivitelerden mahrum kalan oğlum Abdulkadir'e ve kızlarım Zeynep, Zehra'ya, katkısı dokunan tüm hocalarıma ve dostlarıma cân-ı gönülden teşekkür ederim. Bu çalışmayı, 1995 yılının baharında, henüz ömrünün baharında iken bu dünyadan ayrılan canım annemin ve onun yokluğunda merhamet kanatlarını üzerime geren ama bir sonbahar günü ağaçtan düşen bir yaprak misâli ansızın yanımdan ayrılan sevgili halamın rûhuna ithâf ediyorum. Süleyman KAPLAN 01/11/ 2018 iii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI............................................................................................. i ÖNSÖZ ............................................................................................................................ ii İÇİNDEKİLER................................................................................................................iii ÖZET .............................................................................................................................. vii ABSTRACT...................................................................................................................viii KISALTMALAR............................................................................................................. ix GİRİŞ 1. TEZİN KONUSU VE AMACI .................................................................................... 1 2. TEZİN SINIRLARI VE YÖNTEMİ ........................................................................... 1 3. TEZİN KAYNAKLARI .............................................................................................. 1 4. FAHREDDİN RÂZÎ .................................................................................................... 2 4.1. Hayatı ................................................................................................................. 2 4.2. Öğrenimi ............................................................................................................ 5 4.3. İlmî Şahsiyeti...................................................................................................... 6 4.4. Talebeleri ............................................................................................................ 8 4.5. Eserleri................................................................................................................ 9 5. MEFÂTİHU'L-GAYB ............................................................................................... 11 5.1. Metodu ............................................................................................................. 12 5.2. Kaynakları ........................................................................................................ 13 5.3. Tenkitler ........................................................................................................... 14 5.4. Tesiri ................................................................................................................ 15 6. FAHREDDİN RÂZÎ'NİN HAYATI, DÜŞÜNCELERİ VE ESERLERİ ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR ........................................................................................... 15 BİRİNCİ BÖLÜM TEFSÎR-İ KEBÎR'DE CENNET TASVİRLERİ 1.1. ÖLÜM SONRASI HAYAT..................................................................................... 21 iv 1.2. CENNETİN SÖZLÜK VE TERİM ANLAMI ....................................................... 25 1.3. CENNETLE İLGİLİ BAZI MESELELER ............................................................. 28 1.3.1. Cennetin Büyüklüğü ..................................................................................... 28 1.3.2. Cennette Zaman ............................................................................................ 28 1.3.3. Cennette Mükellefiyet .................................................................................. 29 1.3.4. Cenneti Elde Etme ........................................................................................ 30 1.3.5. Cennete Vâris Olma ...................................................................................... 31 1.4. CENNETİN DERECELERİ ................................................................................... 32 35 ....................................................................................................... ( َع ْد ن) Adn 1.4.1. ٖعي م) Naîm 1.4.2. 37 .................................................................................................... (النَّ فِ ْر َد ْو س) Firdevs 1.4.3. ْ 40 .............................................................................................(ال 1.4.4. Me'vâ (ويٰ ْ َما ْ 41 ................................................................................................. (ال 42 ....................................................................................(َدا ر ال َّسََلِم) Dârusselâm 1.4.5. ٰي) Hüsnâ 1.4.6. ح ْسن ْ 43 ................................................................................................ (ال غ ْرفَة ) Gurfe 1.4.7. ْ 44 ...................................................................................................(ال 1.4.8. Dâru'l-Mukâme (مةَ مقَا ْ 45 .............................................................................(َدا ر ال ْ ْٰل ِخ َرة ) Âhire-l'Dâru 1.4.9. 46 ............................................................................... (ال َّدا ر ا 1.4.10. Ukbe'd-Dâr ( ِ بَى ال َّدار 46 ..................................................................................( عقْ 1.4.11. Âkıbetü'd-Dâr ( ِ ال َّدار 46 ............................................................................. ( َعاقِبَة 1.5. CENNET NİMETLERİ .......................................................................................... 47 1.5.1.Yiyecekler ...................................................................................................... 48 1.5.2. İçecekler ........................................................................................................ 50 1.5.3. Giyecekler ..................................................................................................... 56 1.5.4. Meskenler ..................................................................................................... 57 1.5.5. Eşler ve Hizmetçiler ..................................................................................... 59 1.5.6. Sükûnet ......................................................................................................... 64 v İKİNCİ BÖLÜM TEFSÎR-İ KEBÎR'DE CEHENNEM TASVİRLERİ 2.1. CEHENNEMİN SÖZLÜK VE TERİM ANLAMI ................................................ 68 2.2. CEHENNEMLE İLGİLİ BAZI MESELELER ...................................................... 69 2.2.1. Cehennemin Vasıfları ................................................................................... 69 2.2.2. Cehennemin Yakıtı ....................................................................................... 70 2.2.3. Cehenneme Atılma ....................................................................................... 71 2.2.4. Herkesin Cehenneme Girip Girmeyeceği...................................................... 71 2.2.5.Cehennemde Görevli Melekler ...................................................................... 73 2.3. CEHENNEMİN DEREKELERİ ............................................................................ 74 75 .............................................................................................( َجهَنَّم) Cehennem 2.3.1. ٰظى) Lezâ 2.3.2. 76 ...................................................................................................... (لَ َمة ) Hutame 2.3.3. حطَ ْ 76 ..............................................................................................(ال 78 .....................................................................................................(ال َّس ِعي ر) Saîr 2.3.4. 80 ..................................................................................................... ( َسقَ ر) Sekar 2.3.5. َج ِحي م) Cahîm 2.3.6. ْ 81 .................................................................................................(ال يَة ) Hâviye 2.3.7. ِ 84 ................................................................................................. (هَاو 2.3.8. Diğerleri ........................................................................................................ 85 2.4. CEHENNEM AZABI ............................................................................................. 85 2.4.1. Cehennem Azabının Vasıfları ....................................................................... 86 2.4.2. Cehennem Azabının Çeşitleri ....................................................................... 90 2.4.2.1. Fizyolojik Azap .................................................................................. 90 2.4.2.2. Psikolojik Azap ................................................................................. 106 vi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEM HAKKINDA TARTIŞMALI BAZI MESELELER VE BU MESELELER HAKKINDA FAHREDDİN RÂZÎ'NİN GÖRÜŞLERİ 3.1. CENNET VE CEHENNEMİN MEVCUDİYETİ MESELESİ ............................ 111 3.2. CENNET VE CEHENNEMİN EBEDÎLİĞİ MESELESİ .................................... 115 3.3. CENNET VE CEHENNEM EHLİ ....................................................................... 123 3.3.1. Müşrik ......................................................................................................... 124 3.3.2. Münâfık ....................................................................................................... 125 3.3.3. Ehl-i Kitap .................................................................................................. 127 3.3.4. Fâsık ............................................................................................................ 135 3.3.5. Muvahhid/Muttakî ...................................................................................... 139 3.4. RU'YETULLAH MESELESİ ............................................................................... 140 3.5. A'RÂF MESELESİ ............................................................................................... 146 SONUÇ ....................................................................................................................... 148 KAYNAKÇA .............................................................................................................. 151 ÖZGEMİŞ ................................................................................................................... 163 vii ÖZET Tez, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde; tezin konusu, amacı, sınırları ve metodu belirtildikten sonra, Fahreddin Râzî'nin hayatı, öğrenimi, ilmî şahsiyeti, talebeleri ve eserleri hakkında açıklama yapılmıştır. Daha sonra da Tefsîr-i Kebîr hakkındaki değerlendirmelere yer verilmiştir. Birinci bölümde; ölüm sonrası hayata ve bu konuda inançların ortaya koyduğu öğretilere, cennet kelimesinin sözlük ve terim anlamına, cennetin büyüklüğü, cennette zaman, mükellefiyet, cenneti elde etme ve cennete vâris olma gibi meselelere yer verilmiştir. Ardından da, cennetin derecelerini oluşturan Adn, Naîm, Firdevs, Me'vâ, Dârusselâm, Hüsnâ, Gurfe, Dâru’l-Mukâme ve diğerleri hakkında açıklamalar yapılmıştır. Bu bölümün sonunda cennet nimetlerinin özellikleri ve çeşitleri hakkındaki açıklamalara değinilmiştir. Cehennem tasvirlerini oluşturan ikinci bölümde cehennem kelimesinin sözlük ve terim anlamını açıklandıktan sonra cehennemin vasıfları, yakıtı, cehenneme atılma, herkesin cehenneme girip girmeyeceği ve cehennemde görevli melekler gibi konular hakkında açıklamalar yapılmıştır. Akabinde, cehennemin derekelerini oluşturan Cehennem, Lezâ, Hutame, Saîr, Sekar, Cahîm, Hâviye ve diğerleri ile cehennem azabının özellikleri ve çeşitleri hakkında açıklamalar yapılmıştır. Üçüncü bölümde; cennet ve cehennemin mevcudiyeti, ebediyeti, ehillerinin kimler olduğu, ru’yetullah, A'râf ve ehli gibi tartışmalı konular hakkında diğer âlimler ile Fahreddin Râzî'nin görüşleri karşılaştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Cennet, Cehennem, Nimet, Azap viii ABSTRACT The thesis consists of an introduction and three parts. After explaining the topic, objective, scope and methodology of the thesis, detailed explanations are provided as to Fakh al-Din al Razi’s life, his academic life and scholar personality, as well as his disciples and his works. Then, some evaluations are made about Tafsir al-Kabir. The first part of the thesis defines Paradise and Hell both literally and as a term and discusses issues such as life after death and teachings of worldwide beliefs about it as well as the vastness of Paradise, time and obligations in Paradise, and obtaining and inheriting Paradise. The topic is followed by some further explanations as to the layers of Paradise, namely And, Naeem, Firdaws, Mawa, Dar-us Salam, Husna, Gurfe, and Dar-al Muqama and more. At the end of this part, detailed information is given about the attributes and types of blessings in Paradise. In part two which contains depictions of Hell, after the word Hell is defined both literally and as a term, explanations are given as to its characteristics, its fuel and its guardian angels, as well as being thrown into Hellfire, and whether or not everyone will enter it. After that, further explanations are given about the layers of Hell, namely Jahannam, Ladthaa, Hatamah, Sa’err, Saqar, Jaheem, Haawiyah and more, as well as the attributes and the types of perdition. In part three, comparisons are made between Fakh al-Din al Razi’s views and those of other scholars regarding controversial topics such as the existence, eternity of Paradise and Hell, and who their dwellers will be, seeing Allah, the purgatory and its dwellers. Keywords: Paradise, Hell, Blessings, Perdition ix KISALTMALAR ABD Ana Bilim Dalı a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale a.g.md. Adı geçen madde b. İbn Bk. Bakınız BD Bilim Dalı c. Cilt Çev. Çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DİB Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. Editör h. Hicri Hz. Hazreti İFD İlahiyat Fakültesi Dergisi İSAM İslami Araştırmalar Merkezi m. Miladi MEB Milli Eğitim Bakanlığı ö. Ölüm r.a. Radıyallahü anhü/anhâ s. Sayfa s.a.v. Sallallâhü aleyhi ve sellem SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü ss. Sayfa sayısı TİB Temel İslam Bilimleri thk. Tahkik eden TDV Türkiye Diyanet Vakfı t.y. Tarih yok vb. Ve benzeri y.y. Yer yok 1 GİRİŞ 1. TEZİN KONUSU VE AMACI Şüphesiz, cennet ve cehennem hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Ancak ilim dünyasında eserleri ve düşünceleri üzerine çokça çalışma yapılan ve bir ekol olan büyük İslam mütefekkiri Fahreddin Râzî'nin böylesine önemli bir konu hakkındaki görüşlerine dâir herhangi bir çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Bu yüzden Fahreddin Râzî'nin Tefsîr-i Kebîr'inde naklî deliller ve aklî istidlâller ile cennet ve cehennemi nasıl tasvir ettiğine yönelik bir çalışma yapılmaya karar verilmiştir. Çalışmanın amacı, Fahreddin Râzî'nin düşüncelerini savunmak ya da eleştirmek değildir. Matbû halde yaklaşık dokuz bin sayfadan müteşekkil olan Tefsîr-i Kebîr'de dağınık halde bulunan konuyla ilgili bilgileri bir madenci misâli arayıp bulmak, bu gizli hazineleri bir araya getirmek ve belli başlıklar halinde tasnif ederek bir bütün halinde ortaya koymaya ve değerlendirmeye çalışmaktır. 2. TEZİN SINIRLARI VE YÖNTEMİ Yapılan çalışmada Fahreddin Râzî'nin Tefsîr-i Kebîr'i esas alınmıştır. Bazı konularda diğer müfessirlerin görüşlerine yer verilmiş ve bu görüşler ile Fahreddin Râzî'nin görüşleri arasında karşılaştırma yapılmıştır. Çalışmada yöntem olarak: tetkik, tespit, tasnif, tertip ve tezyin'den oluşan beş kademeli bir yöntem takip edilmiştir. İlk olarak konu ile ilgili yapılan çalışmalar incelenmiştir. Yapılan incelemelerden sonra bu çalışmalardan nasıl istifâde edilebileceği tespit edilmiştir. Tefsîr-i Kebîr'den ve diğer kaynaklardan tespit edilen bilgiler belli ana başlıklar altında tasnif edilmiştir. Tasnif edilen bu bilgiler “birinci, ikinci, üçüncü…” başlıklar halinde bir tertibe tâbî tutulmuş, daha sonra konular arasındaki bütünlük ve insicâm sağlanmaya çalışılmıştır. 3. TEZİN KAYNAKLARI Tezin giriş bölümünde, İbn Ebî Usaybia'nın Uyûnu'l-Enbâ'sı, İbn Hallikân'ın Vefeyâtü'l-Â'yân'ı, es-Safedî'nin el-Vâfî'si, el-Kıftî'nin İhbâru'l-Ulemâ'sı, es-Sübkî'nin Tabakâtu'ş-Şâfiiyyeti'l-Kübrâ'sı, İbnü'l-İmâd'ın Şezerâtü'z-Zeheb'i gibi Fahreddin 2 Râzî'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler veren tabakât kitaplarından ve Râzî'nin eserlerinin evveline yazılan mukaddimelerden istifâde edilmiştir. Bu konuda en çok istifâde edilen eser, Süleyman Uludağ'ın "Fahrettin Râzî Hayatı - Fikirleri - Eserleri" adlı kitabıdır. Tefsîr-i Kebîr hakkındaki bölümde ise, İsmail Cerrahoğlu'nun Fahreddin er-Râzî ve Tefsiri, Yasin Ceylan'ın Fahreddin Râzî'nin Mefâtihu'l-Gayb Tefsiri Üzerine Bazı Mülâhazalar adlı makalelerinden istifâde edilmiştir. Birinci ve ikinci bölümde ana kaynak Tefsîr-i Kebîr'dir. Bununla birlikte, kelimelerin sözlük anlamları araştırılırken İbn Manzûr'un Lisânü'l-Arab'ına, elİsfehânî'nin el-Müfredât'ına, Cevherî'nin, es-Sıhah'ına başvurulmuştur. Terim anlamlarında ise, ülkemizde yapılan çalışmaların en kapsamlısı ve güzîdesi olan Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi'nden istifâde edilmiştir. Kur'ân-ı Kerîm'de geçen kelimeler için de, Muhammed Fuad Abdulbâkî'nin Mu'cemü'l-Müfehres li Elfâzi'lKur'ân adlı eserinden yararlanılmıştır. Tartışmalı konulara yer verilen üçüncü bölümde, Bayraktar Bayraklı, Süleyman Ateş gibi özellikle yakın dönemde yaşayan âlimlerin görüşlerine yer verilmiş ve bu görüşler ile Fahreddin Râzî'nin görüşleri karşılaştırılmıştır. 4. FAHREDDİN RÂZÎ Bu bölümde, Fahreddin Râzî'nin hayatı, öğrenimi, ilmî şahsiyeti, talebeleri ve eserleri hakkındaki açıklamalara yer verilecektir. 4.1. Hayatı Kaynaklarda yer alan bilgileri bir araya getirdiğimiz zaman Fahreddin Râzî'nin künyeleri ile beraber tam ismi, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin b. elHasan b. Ali el-Kuraşî et-Teymî el-Bekrî et-Taberistanî er-Râzî el-Eş'arî eş-Şâfiî şeklindedir. Rey şehrinde doğduğu için "er-Râzî", aslen Taberistanlı oldukları için "etTaberistanî", Hz. Ebû Bekir'in soyundan geldiği için "el-Bekrî", "et-Teymî", "el-Kuraşî" denilmiştir.1 1 İmâdüddîn Ebu'l-Fidâ İsmail b. Ömer İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, Abdullah b. Abdulmuhsin etTürkî (thk.), Dâru Hicr, 1419/1998, c.XVII, s. 11; Salâhuddîn b. Halil b. Aybek es-Sâfedî, el-Vafî bi'lVefeyât, Dâru İhyâi't-Türâsi'l Arabî, Ahmed el-Arnavûd - Türkî Mustafa (thk.), Beyrut: 1420/2000, c.IV, s.175; Tacuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî, Tabakâtü'ş-Şâfiiyyeti'l Kübrâ, 3 Râzî'nin Hz. Ebû Bekir'in soyundan değil de Hz. Ömer'in soyundan geldiğini hatta Arap olmadığını dahi ileri sürenler de olmuştur.2 Olguner, yazmış olduğu eserine "Üç Türk İslam Mütefekkiri 'İbn Sinâ - Fahreddin Râzî - Nasireddin Tûsî' Düşüncesinde Var Oluş" adını vermiş, ancak eserin içeriğinde konuyla ilgili herhangi bir delil, düşünce ve kaynak gösteriminde bulunmamıştır.3 Uludağ ise, Râzî'nin eserlerinin hiçbir yerinde Hz. Ebû Bekir veya Hz. Ömer'in soyundan geldiğini belirtmediğini, şâyet böyle olsaydı bunu bir iftihar meselesi edinerek eserlerinde zikretmesi gerektiğini söylemiştir. O'na göre, Râzî'nin Arap veya Fars asıllı olduğuna dâir kesin delil yoktur. Bu yüzden Arap ve İranlı olması kadar Türk olması da mümkündür.4 Ayrıca, Râzî babasına nispetle "İbnü'l-Hatîb", "İbnü Hatîbi'r-Rey", ilmî alandaki yetkinliğinden dolayı "el-İmâm", "el-Allâme", "Sultânu'l-Mütekellimîn", "İmâmu'lMütekellimîn", "Şeyhu'l-İslam", "Ebu'l-Meâlî", "Ebu'l-Fadl", "Fahrurrâzî", Osmanlı âlimleri arasında da "Şeyhu'l-Ulemâ" diye anılmıştır. En çok "Fahreddin Râzî" diye meşhur olmuştur.5 Hicri 25 Ramazan 543 (Miladi 6 Şubat 1149) tarihinde Büyük Selçuklu devletinin başkenti Rey şehrinde doğduğunu6 söyleyenler olduğu gibi 544 yılında Abdulfettah Muhammed el-Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî (thk.), Dâru İhyâi'l-Kütübi'l Arabiyye, Kahire: 1383/1964, c.VIII, s. 81; Ebu'l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b.Muhammed b. Ebî Bekr İbn Hallikân, Vefeyâtü'l-A'yân ve Ebnâü Ebnâi'z-Zemân, İhsan Abbâs (thk.), Dâru Sâder, Beyrut: 1398/1978, c.IV, s.248; Cemâluddîn Ebi'l-Hasen Ali b. el-Kâdî el-Eşref Yûsuf el-Kıftî, İhbâru'l-Ulemâ bi Ahbâri'l-Hukemâ, Kahire: 1326, s.190; Şehabuddîn Ebi'l-Felâh Abdilhayy İbn Ahmed b. Muhammed İbnü'l-İmâd, Şezerâtü'z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Abdulkadir el-Arnavûd - Mahmud el-Arnavûd (thk.), Dâru İbn Kesîr, Beyrut: 1406/1986, c.VII, s.40; Celâluddîn Abdirrahman es-Suyûtî, Tabakâtü'l-Müfessirîn, Ali Muhammed Ömer (thk.), Mektebetü Vehbe, Kahire: 1396/1976, s.115; Ömer Rıza Kehhâle, Mu'cemu'l-Müellifîn, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut: 1414/1993, c.III, s.558; İsmail Paşa el-Bağdadî, Hediyetü'l-Ârifîn Esmâü'l-Müellifîn Âsâru'l-Musannifîn, Dâru İhyâi't-Türâsi'l Arabî, Beyrut: 1955, c.II, s.107; Muhammed el-Mu'tasım Billah el-Bağdâdî, el-Mebâhisü'l Meşrikıyye Mukaddimesi, Dâru'l-Kitabi'l Arabî, Beyrut:1410/1990, c.I, s.11. 2 Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî Hayatı Fikirleri Eserleri, Harf Yayınları, Ankara: 2014, s.22-23. 3 Fahrettin Olguner, Üç Türk İslam Mütefekkiri 'İbn Sinâ-Fahreddin Râzî-Nasireddin Tûsî' Düşüncesinde Var Oluş, Üçdal Neşriyat, İstanbul: 1984, s.10-11. 4 Uludağ, a.g.e., s.22-24. 5 Kehhâle, a.g.e., c.III,s.558; el-Bağdâdî, Mebâhisü'l-Meşrikıyye Mukaddimesi, c.I, s.11; Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî, Tabakâtü'l-Müfessirîn, Dâru'l-Kütübi-l İlmiyye, Beyrut: 1403/1983, c.II, s.216; Ali b. Enceb, ed-Dürrü's-Semîn, Ahmed Şevkî-Muhammed Said Hanesî (thk.), Dâru Gurâbi'l-İslamî, Tunus: 1430/2009, s.240; Muhammed Hüseyn ez-Zehebî, et-Tefsiru ve'l Müfessirûn, Mektebetü Vehbe, Kahire: 1396/1976, c.I, s.206; İsmail Paşa el-Bağdâdî, a.g.e., s.107; Muhammed Hicâzî, Ismetü'l-Enbiyâ Mukaddimesi, Mektebetü's-Sikâfeti'd-Dîniyye, Kahire: 1406/1986, s.3; Uludağ, a.g.e., s.31. 6 Kehhâle, a.g.e., c.III, s.558; İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihaye, c.XVII, s.13; İbnü'l-İmâd, a.g.e, c.VII, s.40; Abdurrauf Saîd, Şerhu Esmâillahi'l-Hüsnâ Mukaddimesi, Dâru'l-Kitâbi'l Arabî, Beyrut: 1404/1984, s.8; Ahmed b. Mustafa Taşköprüzâde, Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî 4 doğduğunu nakledenler de vardır.7 el-Alvânî, Râzî'nin, Yûsuf sûresinin 42. âyetini tefsir ederken elli yedi yaşında olduğunu ve sûrenin tefsirini 601 yılında bitirdiğini belirtmesine8 istinâden 544 yılında doğduğunu söylemiştir. 9 Râzî'nin babasının adı Ziyâeddîn Ömer'dir. Rey şehrinde hatiplik yaptığı için "Hatîbü'r-Rey" diye tanınmıştır.10 Râzî'nin Rukneddîn adında bir kardeşi, Şemseddîn ve Ziyâeddîn adında iki oğlu, bir de kızı vardır. Kızını, Harizmşâh'ın veziri Âlâu'l-Mülk ile evlendirmiştir.11 Rey'de doğan ve 16 yaşında babası vefât edene kadar burada yaşayan Râzî, daha sonra Simnan, Merağa Harizm, Buhârâ, Semerkant, Serahs, Cürcan, Hocend, Benâkit, Tûs, Herat ve Gazne gibi İran, Harizm, Maverâünnehir, Horasan ve Kuzeybatı Hindistan şehirlerini birkaç defa gezmiştir. Râzî, bazı eserlerinde bulunduğu yerlere işaret etse de gezileri hakkında ayrıntılı bilgi vermediği için onun nereleri kaç defa gezdiğini, hangi tarihlerde nerelerde bulunduğunu kesin olarak bilmek mümkün değildir.12 Gezileri esnasında birçok âlimle, tüccarla ve sultanlarla tanışmış, Mu'tezile, Kerrâmiyye, Haşeviyye ve Mâturîdiyye gibi diğer mezheplere mensup âlimlerle münâzaralar yapmıştır. Bu münâzaraların bazısının sonucu olarak, bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kalmış ve ekonomik olarak çok sıkıntılar çekmiştir. Ancak ömrünün sonuna doğru büyük bir rahata ve servete sahip olmuştur. Bazıları bu serveti, sultanlarla iyi geçinmesine bağlarken bazıları da iki oğlunu zengin bir tabibin kızlarıyla evlendirmesine ve tabip öldükten sonra tüm mal varlığının Râzî'ye ve ailesine kalmasına bağlamışlardır.13 Mevdûâti’l-Ulûm, Dâru'l-Kütübi'l İlmiyye, Beyrut: 1985, c.II, s.102; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtü-l Müfessirîn, Ravza Yayınları, İstanbul: 2008, c.II, s.488. 7 İbn Hallikân, a.g.e., c.IV, s.252; ez-Zehebî, a.g.e., c.I, s.206; ed-Dâvûdî, a.g.e., c.II, s.216; es-Suyûtî, a.g.e., s.115; es-Sâfedî, a.g.e., c.4, s.175; Câbir Feyyaz el-Alvânî, el-Mahsul fî İlmi Usûli'l-Fıkh Mukaddimesi, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut: t.y., c.I, s.32. 8 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.18, s.188. 9 Cabir Feyyaz el-Alvânî, a.g.e., c.I, s.32. 10 es-Sübkî, a.g.e., c.VII, s.242. 11 İbn Ebî Usaybia, Uyûnu'l Enbâ fî Tabakâti'l-Etibbâ, Nizâr Rıza (thk.), Dâru Mektebeti'l-Hayat, Beyrut: t.y., s. 465; es-Sübkî, a.g.e., c.VII, s.242; Uludağ, a.g.e., s.9. 12 Uludağ, a.g.e., s.12-13. 13 el-Kıftî, a.g.e., s.190; es-Sübkî, a.g.e., c.VIII, s.86; İbn Hacer, a.g.e, c.VI, s.319. 5 Râzî, h.606 (m.1209) yılında, bir rivâyete göre Ramazan ayının on beşinde cuma günü, 14 diğer rivâyete göre ise, Şevvâl ayının ilk pazartesi gününde yani Ramazan bayramında Herat'ta vefât etmiştir.15 İbn Enceb ise, Kurban Bayramı gününde vefât ettiğini nakletmiştir.16 Râzî'nin seveni olduğu kadar sevmeyeni de çoktur. Râzî'yi sevmeyenler onu İslam düşmanı olarak ilan etmiş ve ona saldırılarda bulunmuşlardır. 17 Hatta bazı kaynaklar onun, Kerrâmîleri tekfir etmesinden dolayı Kerrâmîler tarafından zehirlenerek öldürülmüş olabileceğini nakletmektedir.18 Râzî, talebesi Ebû Bekir el-İsfehânî'ye yazdırdığı vasiyeti üzerine Muzdahan Köyü yakınındaki Masâkıb dağına gömülmüştür.19 Bazılarına göre ise, Râzî'ye düşman olan kimseler tarafından mezarının kazılmasından ve cesedine zarar verilmesinden korkulduğu için evine defnedilmiş ama Masâkıb dağına gömülmüş görüntüsü verilmiştir. 20 4.2. Öğrenimi Râzî'nin ilk hocası, babası Ziyâeddîn Ömer'dir. Ziyâeddîn Ömer, akâidde İmâmu'l-Harameyn Ebu'l-Meâlî, fıkıhta, Muhyissünne el-Beğavî gibi önemli âlimlerin talebesidir. Râzî, on altı yaşında babasını kaybedinceye kadar babasından dersler almıştır. 21 Büyük bir hatip, fakîh, mütekellim, sûfî, edip, muhaddis olan Ziyâeddîn Ömer aynı zamanda kelam ilmine dâir iki ciltlik "Ğâyetü'l-Merâm" adlı eserin de müellifidir. es-Sübkî, bu kitabı ehl-i sünnet kitaplarının en nefisi ve en mükemmeli olarak tavsif etmiştir.22 Râzî, kitaplarında zaman zaman "eş-Şeyhu'l Vâlid", el-Üstâzü'l Vâlid", el-İmâmü's Saîd" diyerek babasını yâd etmiştir.23 Çok zeki bir çocuk olan Râzî, 14 Muhammed el-Mu'tasım Billah el-Bağdâdî, a.g.e., c.I, s.12. 15 İbn Hallikân, a.g.e., c.IV, s.252. 16 İbn Enceb, a.g.e., s.241; İbn Kesîr, el-Bidaye ve'n-Nihaye, c.XVII, s.12. 17 J.H. Kramers, "Râzî", MEB İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 1964, c.IX, s.646. 18 es-Sübkî, a.g.e., c.VIII, s.86; İbnü'l-İmâd, a.g.e., c.IV, s.40. 19 İbn Hallikân, a.g.e., c.IV, s.252. 20 Uludağ, a.g.e., s.19. 21 İbn Hallikân, a.g.e., c.IV, s.250. 22 es-Sübkî, a.g.e., c.VII, s.242. 23 el-Ulvânî, a.g.e., c.I, s.33. 6 daha küçük yaşta iken el-Cüveynî'nin eş-Şâmil'ini, Gazâlî'nin el-Mustafâ'sını ezberlemiştir.24 Babasının ölümünden sonra Simnan'a giden Râzî, burada Kemal es-Simnânî'den fıkıh dersleri almıştır. Daha sonra Rey'e dönen Râzî, burada zamanın meşhur filozoflarından Mecduddîn el-Cîlî'den felsefe ve kelam dersleri almaya başlamıştır. elCîlî Rey'den ayrılıp Merağa'ya giderken Râzî de onunla birlikte Merağa'ya gitmiş ve burada derslerine devam etmiştir.25 Necmuddîn el-Kübrâ'dan zühd ve tasavvuf dersleri aldığı söylenmiştir.26 Tıp, astronomi, dil ve edebiyat gibi birçok ilimle ilgilenen Râzî, kendi kendini yetiştiren, ilim için devamlı gezen bir âlimdir. Bu ilimleri gezdiği yerlerdeki değişik kişilerden ve oralarda bulunan kütüphanelerdeki türlü kitaplardan öğrenmiş olması mümkündür.27 4.3. İlmî Şahsiyeti Hicri altıncı yüzyılın ikinci yarısı ile yedinci yüzyılın başlarında yaşamıştır. Kaynaklarda Râzî için "zamanının eşi benzeri olmayan büyük âlimi" manasına gelen "نسيج وحده" ve" فريد عصره" 28 gibi ifâdeler kullanılmıştır.29 Îtikatta Eş'arî, fıkıhta Şâfiî mezhebine bağlı olan Râzî, ilmî alanda kendini geliştirdikçe daha rahat hareket etmiş, zaman zaman İmam Eş'arî'nin görüşlerine katılmamış mu'tezilî görüşleri benimseyerek Eş'arî'yi tenkit etmiştir. Îtikatta bu şekilde serbest davranmasına rağmen fıkıh da ise sağlam bir İmâm-ı Şâfiî takipçisidir.30 Râzî; tefsir, kelam, fıkıh, usûlü fıkıh, felsefe, mantık, tıp, astronomi ve matematik gibi birçok ilim dalında kendini yetiştirmiştir.31 Tefsir kitaplarında "imam 24 es-Sâfedî, a.g.e, c.IV, s.176; Uludağ, a.g.e., s.11. 25 Uludağ, a.g.e., s.13. 26 Bilmen, a.g.e., c.II, s.488. 27 Uludağ, a.g.e., s.12. 28 İbn Hallikân, a.g.e, s.249. 29 Yusuf Şevki Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA., Ankara: 1995, c.XII, s. 89. ; Uludağ, a.g.e., s.33. 30 Uludağ, a.g.e., s.10; Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s. 90. 31 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s. 89. 7 dedi" denildiğinde bununla Fahreddin Râzî anlaşılmıştır.32 Bazıları onu, hicri VI. asrın müceddidi33 olarak kabul etmiştir.34 İslam akâidini kesin delillerle kanıtlayıp muhâlif görüşleri reddetmeyi peygamber mesleği olarak gördüğü35 ve dünya âleminde izzet, âhiret âleminde de saadet kazandıracağına inandığı için en çok kelam ilmi ile meşgul olmuş ve kelam ilmini ilimlerin en şereflisi ve en mükemmeli olarak görmüştür. 36 Râzî'nin uzmanlaştığı bir diğer alan da felsefe ve mantıktır. Felsefe ile kelamı birleştirerek "felsefî kelam" dönemini başlatmıştır.37 İbn Haldun'a göre, kelam âlimleri içinde mantığı bir âlet olmaktan çok bağımsız bir bilim dalı kabul eden ilk âlim Fahreddin Râzî'dir.38 Pek parlak bir fikre, büyük bir muhâkeme ve tenkit kudretine mâlik bulunduğu için 39 felsefe ve mantık ilminin teknik ve metotlarını kullanarak, hem diğer dinlere hem de diğer mezheplere mensup birçok kişi ile münâzara etmiştir. Fakat hiçbir zaman mutaassıb bir kişiliğe kapılmamış, kendisine muhalif olan -Kerrâmiyye vb. bozuk mezheplere mensup olanlar hâriç- hiçbir kelamcıyı ve felsefeciyi tekfîr etmemiştir. Onların da Allah'ı ta'zim etmeye çalıştıklarını fakat bazen hata yaptıklarını söylemiştir.40 Tasavvuf ilmiyle de ilgilenen Râzî, tefsirinde yer yer iş'ârî te'viller yapmıştır. Kur'ân'da söz ve yazıyla ifâde edilmesi mümkün olmayan sırların tevhidin en yüksek mertebesinde bulunduklarını ve ancak ehli keşf tarafından bilinebileceğini belirtmiştir.41 Râzî, hadis ilmi açısından farklı değerlendirmelere tâbî tutulmuştur. Bazıları tarafından Râzî'nin bir hadis râvîsi gibi zayıf veya sika olarak değerlendirilmesini42 32 Bilmen, a.g.e., c.II, s.493. 33 Müceddid: Bir işi ya da bir şeyi ciddiyetle ve bir yöntemle yeniden ve aslına uygun biçimde yenileme faaliyetine tecdîd denir. Tecdidi gerçekleştiren kimseye ise müceddid denir. Tahsin Görgün, "Tecdid" DİA, Ankara: 2011, c.XL, s.234. 34 İsmail Cerrahoğlu, Fahreddin er-Râzî ve Tefsiri, Atatürk Üniv. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Sevinç Matbaası, Ankara: 1977, s. 9. 35 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.90. 36 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 8. 37 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.90. 38 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.90. 39 Bilmen, a.g.e., c.II, s. 489. 40 Cerrahoğlu, a.g.m., s.10. 41 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.90. 42 ez-Zehebî, hadis rivâyeti açısından Râzî'yi zayıf kabul ederken; es-Sübkî sika olduğunu söylemiştir. Bk: es-Sübkî, a.g.e., c.VIII, s.88; Bilmen, a.g.e., c.II, s. 494. 8 doğru bulmayan Bilmen, "Bu zât, muhaddislerden değildir ki, bu i'tibar ile zuâfadan olup olmadığı bahis mevzuu olsun." demiştir.43 Tefsirinde zikrettiği hadislerin çoğu Kütübü's-Sitte de geçmekle birlikte genellikle Gazâlî'nin İhyâi Ulûmiddîn'inden yararlanmıştır.44 Ayrıca, fıkıh, usûlü fıkıh, tıp, astronomi, matematik gibi diğer ilim dallarında eserler yazan ve otorite olarak kabul edilen Râzî, Arapça ve Farsça şiirde de iddialıdır.45 Kendinden sonra büyük bir ilim ve düşünce dünyası bırakan Râzî, birçok yönüyle incelenmiştir. Onun düşüncelerini benimseyip izini takip edenler olduğu gibi, İbn Teymiyye, Seyfuddîn el-Âmidî, Nasîruddûn Tûsî, Esîruddîn el-Ebherî, Sirâcuddîn el-Urmevî gibi âlimler ise Râzî'nin görüşlerini eleştirmişlerdir.46 4.4. Talebeleri Zâhirî ve bâtınî ilimleri uhdesinde cem eden Râzî birçok talebe yetiştirmiştir. İbn Ebî Usaybia'nın rivâyetine göre, Râzî atına bindiği zaman yanında üç yüz civarında talebe onun peşinden giderdi. 47 Râzî'nin talebeleri arasında hükümdarlar ve şehzâdeler de vardı. Şirvan hükümdarı Muhammed b. Rıdvân Menûçehr ve Harizmşâh Muhammed Tökiş'in oğlu Alâaddîn Tökiş, Râzî'nin talebelerindendir. Râzî, Uyûnu'l-Hikme Şerhi'ni Muhammed b. Rıdvân'a ithaf etmiştir. Alâaddîn Tökiş de, Harizm'de Râzî için bir medrese yaptırmış ve Râzî burada birçok talebe yetiştirmiştir.48 Râzî’nin öğrencileri genellikle felsefe, mantık, tıp, astronomi, kelam ve usûlü fıkıh gibi aklî ilimlerde uzmanlaşmış ve bu alanlarda eserler vermişlerdir. Ebû Bekir İbrahim el-İsfehânî, Muhammed b. Rıdvân, Kutbuddîn el-Mısrî (ö.618/1221), Esîruddîn el-Ebherî (ö.663/1264), Tâcuddîn el-Urmevî (ö.656/1285), Sirâcuddîn el-Urmevî (ö.676/1277), Şemsuddîn Hüsrevşâhî (ö.653/1255), Efdaluddîn el-Huncî (ö.646/1248), Şemsuddîn el-Hiyûyî (ö.637/1239) onun talebelerinden bazısıdır.49 43 Bilmen, a.g.e., c.II, s. 494. 44 Lutfullah Cebeci, "Mefâtihu'l-Gayb", D.İ.A., Ankara: 2003, c.XXVIII, s.349. 45 Tahir Harîmî Balcıoğlu, Büyük İslam Mütefekkiri Fahrüddin-i Râzî, DİB Dergisi, Sayı; 6, Ankara: 1962, s.22. 46 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.93. 47 İbn Ebî Usaybia, a.g.e., s. 462. 48 Uludağ, a.g.e., s.29. 49 Uludağ, a.g.e., s. 49-50. 9 4.5. Eserleri Fahreddin Râzî'nin başta İslamî ilimler olmak üzere birçok ilim dalına ait eserleri bulunmaktadır. Yazdığı eserler daha o hayatta iken meşhur olmuş ve neşredildikçe insanlar önceki âlimlerin kitaplarını bırakıp Râzî'nin eserlerine yönelmişlerdir.50 Çünkü O'nun kendine has bir üslûbu olup, öyle çalakalem, düz ve müteselsil yazmamıştır.51 Râzî'nin eserlerinin tamamı günümüze kadar ulaşmadığı için eserlerinin sayısı tam olarak bilinememektedir. İbn Kesîr, Râzî'nin eserlerinin sayısının iki yüz civarında olduğunu söylemiştir. 52 Uludağ, eserinde Râzî'ye ait olduğu söylenen 219 adet eser saymış, bunlardan 32 tanesinin Râzî'ye ait olmadığını, 12 tanesinin Râzî'ye âidiyetinin şüpheli olduğunu, bazı eserlerin ise birden fazla isimle kaynaklarda geçtiğini söylemiştir.53 Aynı şekilde, bu konuda çalışma yapan ez-Zerkân, 194 eser;54 el-Ulvânî de 229 adet eser saymıştır. Onlar da saydıkları eserlerin bir kısmının Râzî'ye ait olmadığını, bir kısmının ise âidiyetinin şüpheli olduğunu söylemişlerdir.55 Râzî'ye nispet edilen eserlerin sayısının olduğundan fazla çıkmasının bir takım sebepleri vardır. Eserlerinin kaynaklarda birden fazla isimle geçmesi, Râzî künyesine sahip başka âlimlerin eserleriyle karışması ve Râzî'nin şöhretinden yararlanmak isteyen bazı kimselerin eserlerini Râzî'ye nispet etmeleri bu sebeplerden bazısıdır.56 Râzî'nin yazmış olduğu eserlerden bazıları şunlardır: Tefsir ilmine dâir eserleri: et-Tefsîru'l Kebîr Mefâtihu'l-Gayb, Esrâru'l-Kur'ân, Mefâtihu'l-Ulûm, Esrâru't-Tenzîl ve Envâru't-Te'vîl, Acâibu'l-Kur'ân, Tefsîru Sûreti'lİhlâs. Kelam ilmine dâir eserleri: el-Muhassal, el-Metâlibu'l Âliye, Kitâbu'l-Erbaîn, el-Meâlim, Esâsü't-Takdîs, ez-Zübde fî Ilmi'l-Kelâm, Levâmiu'l-Beyyinât, Ismetü'lEnbiyâ, Nihâyetü'l-Ukûl, el-Mesâilü'l Hamsûn fî Usûli'd-Din, İ'tikâdü Fırakı'l-Müslimîn 50 ez-Zehebî, a.g.e., c. I, s.206. 51 Hüseyin Atay, Kelama Giriş, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara: 1978, s.9. 52 İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, c.XVII, s.11. 53 Uludağ, a.g.e., s.54-81. 54 ez-Zerkân, a.g.e., s.62-153. 55 el-Ulvânî, a.g.e., s.131-142. 56 Uludağ, a.g.e., s.57. 10 ve'l Müşrikîn, Münâzarât, Halku'l Kur'ân Beyne'l-Mu'tezile ve Ehli's-Sünne, Münâzara fi'r-Red ale'n-Nasârâ, el-Halk ve'l Ba's, Metâliu'l-Îmân, Şerhu'r-Rubâiyyât fî İsbâti Vâcibi'l Vücûd, Hudûsü'l-Âlem, Zâd-ı Meâd, Kitâbu'l-Îmân. Felsefe, Mantık ve Ahlak ilmine dâir eserleri: el-Mebâhisü'l Meşrıkıyye, elMülahhas fi'l-Hikme ve'l Mantık, Şerhu'l-İşârât ve't-Tenbîhât, Lübâbü'l-İşârât, Aksâmu'l-Lezzât, Ta'cîzü'l-Felâsife, Mebâhisü'l-Hudûd, el-Âyâytü'l Beyyinât fi'l-Mantık, en-Nefs ve'r-Rûh ve Şerhu Kuvâhumâ, el-Mantıku'l Kebîr, el-Ahlâk. Fıkıh ve Usûlü Fıkıh ilmine dâir eserleri: el-Mahsûl, el-Bürhânu'l Bahâiyye / Risâle-i Bahâiyye, el-Kâşif an Usûli'd-Delâil/el-Cedel, İbtâlü'l-Kıyâs, İhkâmü'l-Ahkâm, Şerhu'l-Vecîz li'l-Gazâlî fi'l-Fıkh. Arap Dili ve Edebiyatına dâir eserleri: Nihâyetü'l-İ'câz fî Dirâyeti'l-İ'câz, Şerhu Nehci'l-Belâğa, el-Muharrer fi'n-Nahv, Şerhu Saktı'z-Zend. Biyografi türü eserleri: Menâkıbu'l-İmâmi'ş-Şâfiî, eş-Şeceretü'l Mübâreke fi'lEnâsibi't-Tâlibiyye, Fedâilü'l-Ashâb. Tıp, Astronomi, Matematik ve diğer ilimlerine dâir eserleri: Câ'miu'l-Ulûm, Şerhu'l-Kânûn, et-Tıbbu'l Kebîr, er-Ravzatü'l 'Ârız fî Ilâci'l-Merîz, et-Teşrîh mine'r-Re's ile'l-Halk, el-Eşribe, el-Ahkâmu'l Alâiyye fi'l-Ahkâmi's-Semâviyye, er-Riyâzu'l Münîka, er-Risâle fî Ilmi'l-Hey'e, Hadâiku'l-Envâr fî Hakâikı'l-Esrâr, Risâle fî Ilmi'l-Firâse, elHendese, el-Vasiyye57 Râzî'ye âidiyeti en çok tartışılan kitap, "es-Sırru'l Mektûm fî Muhâtabeti'nNücûm" adlı eserdir. İbn Hacer, bunun apaçık sihir üzerine yazılan bir kitap olduğunu söyler ve "İnşâallah bu eseri yazdığı için tövbe etmiştir." diye niyazda bulunur.58 İbn Teymiyye, bu eserdeki görüşlerin küfür olduğu kanaatindedir. 59 es-Sübkî ise, "Yaptığımız araştırmalar sonucu diyoruz ki, bu eser -onun olmadığı halde- ona nispet edilmiştir. Ona nispeti doğru olsa bile bu kitap sihirle ilgili değildir." diyerek bu kitabın 57 Eserler hakkında daha fazla bilgi için bk. Uludağ, a.g.e., s.54-81; Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s.93-94; Muhammed Sâlih ez-Zerkân, Fahruddin er-Râzî ve Ârâuhu'l-Kelâmiyye ve'lFelsefiyye, Dâru'l-Fikr, s.62-153; Tâhâ Câbir el-Ulvânî, el-İmâm Fahruddin er-Râzî ve Musannefâtuhû, Dârusselâm, Kahire: 1431/2010, s.131-142. 58 Ahmed b. Ali İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü'l-Mîzân, Abdulfettâh Ebû Gudde (thk.), Dâru'l-Beşâiri'l İslâmiyye, Beyrut: 1423/2002, c.VI, s.318. 59 Uludağ, a.g.e., s.76. 11 Râzî'ye ait olmadığını söylemektedir.60 Bilmen'e göre de, bu kitabı Râzî'ye isnad etmek ona iftira atmak demektir. Bu kitaba revaç kazandırmak için Râzî'ye nispet edilmiştir.61 Ceylan da, son yıllarda yapılan araştırmaların, bu kitabın Râzî'ye nispetini doğruladığını, fakat kitabın içeriğinin iddiaları doğrulamadığını, çünkü Râzî'nin tefsirindeki sihir ile ilgili görüşleri incelendiğinde, onun İslam'ın yasakladığı sihri tecvîz etmediğinin görüleceğini söylemiştir. 62 5. MEFÂTİHU'L-GAYB Râzî, ilim hayatını ideal bir tefsirle taçlandırmak istediği için ömrünün sonuna doğru tüm ilmî birikimini kullanarak Tefsîr-i Kebîr diye meşhur olan Mefâtihu'l-Gayb'ı yazmıştır. Nitekim kaleme aldığı bu tefsir, hem kendi alanında bir ilk hem de bir zirve olmuş ve sonraki dönem tefsir anlayışını büyük ölçüde etkilemiştir.63 Çünkü Râzî'den önceki tefsirler belli kalıplar içerisinde sıkışıyor ve sürekli aynı bilgiler tekrar ediyordu. Artık bu şekilde yeni tefsirlerin yazılmasından çok bir fayda beklenemezdi.64 Bu yüzden Râzî, geçmiş müfessirlerden nakillerde bulunmakla birlikte tefsirinde kendi dirâyetini de kullanmıştır. Râzî, bu tefsiri yazmaktaki maksadını, "akıl prensipleri ve istidlâl yolları ışığında Kur'ân'a yöneltilen hücumları önlemek, İslam inancıyla ilgili istidlâlleri güçlendirmek ve bu konuda ileri sürülen karşı fikirleri reddetmek" şeklinde açıklamıştır.65 Kur'ân-ı Kerîm'de her türlü bilginin mevcut olduğuna inanan Râzî, bu sebeple birçok ilme dâir bilgilere tefsirinde yer vermiştir. 66 Nitekim bu durumu kendisi şu şekilde izah etmiştir: "Kur'ân bütün ilimlerin kaynağıdır. Kelam ilminin tamamı Kur'ân-ı Kerîm'de vardır. Fıkıh ilminin tamamı Kur'ân-ı Kerîm'den alınmıştır. Aynı şekilde, usûlü fıkıh, nahiv ve lügat ilmi gibi birçok ilim Kur'ân'dan alınmıştır." 67 Bu 60 es-Sübkî, a.g.e., c.VIII, s.88. 61 Bilmen, a.g.e., c.II, s.494. 62 Ankebût Ceylan, Fahreddin Râzî'nin Mefâtihu'l-Gayb Tefsiri Üzerine Bazı Mülâhazalar, İslamî Araştırmalar, Sayı: III, Yıl: 1987, s.50. 63 Muammer Erbaş, Sünnî Tefsir Geleneğinde Mu'tezilenin Yeri -I (Mefâtihu'l-Gayb Örneği), Dokuz Eylül Üniversitesi İFD, Sayı XX, İzmir: 2004, s.76. 64 Bilmen, a.g.e., c.II, s. 494. 65 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.348. 66 Ceylan, a.g.m., s.49. 67 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.117. 12 yüzden eserinin hacmi artmış ve anlaşılması zor olan, kendisine ulaşılamayan bir tefsir olarak görülmüştür.68 Tefsirini yazmaya ne zaman başladığı tam olarak bilinmemektedir. İlk önce, müstakil olarak Fâtiha sûresinin tefsirini yazmış, daha sonra diğer sûreleri eklemiştir. Sûrelerin sonunda tarih belirten Râzî, ilk olarak Âl-i İmrân sûresinin sonunda tarih belirtmiştir ki o tarih, 1 Rebîu'l-Âhir 595'tir.69 Bu bilgilerden yola çıkarak tefsirini 593- 595 yıllarında yazmaya başlamış olması muhtemeldir. 70 Tefsîr-i Kebîr hakkında meşhur olan habere göre, Râzî, tefsirini Fetih sûresine kadar yazmış ve bitiremeden vefât etmiştir. Fetih sûresinden ilerisini ise Necmuddîn Ahmed b. Muhammed el-Mahzûmî el-Kamûlî yazmıştır. Bunu nakledenlerin en büyük delili, en son tarihin Fetih sûresinin sonunda belirtilmesi (19 Zilhicce 603) 71 ve Fetih sûresinden sonraki sûrelerin hiç birinin bitiminde tarih belirtilmemiş olmamasıdır.72 Ancak, Râzî üzerine çalışma yapan İbn Âşûr, Muhsin Abdulhamid, Muhammed Sâlih ez-Zerkân 73 ve Cerrahoğlu gibi âlimlere göre ise Tefsîr-i Kebîr'in tamamını Râzî yazmıştır. Cerrahoğlu bu hususu şöyle açıklamıştır: "Râzî üzerine yapılan ciddi incelemeler onun eserinin tamamını kendisi yazdığı yönündedir. Bu ihtilafın ortaya çıkmasının asıl nedeni, hacimli olan eserin tamamının okunmamış olmasından ileri gelir. Üslûb özellikleri dikkatlice incelendiğinde Fâtiha'dan Nâs'a kadar tamamının Râzî tarafından yazıldığı görülür. Yazılanlar ise daha çok talebelerin yazdığı yan kayıt kabilinden olan şeylerdir. Bunlar istinsah esnasında metne girmiş olabilir fakat bunlar aslı bozacak kadar çok değildir." 74 5.1. Metodu Tefsir'de Mushaf tertibi esas alınmıştır. Fâtiha sûresi müstakil bir cilttir.75 Her sûre müstakil bir kitap halinde olup, kitaplar bâblara, bâblar meselelere ayrılır. Her meselede mukaddimeler, huccetler, latifeler, nükteler, vecihler ve sualler bulunur. 68 Cerrahoğlu, a.g.m., s.7. 69 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.133. 70 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 13-14. 71 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.99. 72 İbn Hallikân, a.g.e., c.IV, s.249; İbnü'l İmâd, a.g.e., c.VII, s.40; ed-Dâvûdî, a.g.e., c.II, s.217. 73 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.348. 74 Cerrahoğlu, a.g.m., s.14. 75 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.348. 13 Müslümanların ahlakî yönden meleke sahibi olmaları için sâlih kimselerin hikâyeleri, sûfîlerin kıssaları, hâkimlerin mev'ızeleri ve âdil hükümdarların davranışları anlatılır.76 Usûl olarak ilk önce, Kur'ân'ın Kur'ân ile tefsir edilmesini benimser. Çünkü o, Allah'ın kelamının yine Allah'ın kelamı ile açıklanmasının doğruya en yakın yol olduğuna inanır.77 Daha sonra, Kur'ân'ın sünnet ile tefsirini yapar. Zikrettiği hadislerin üçte ikisi Kütübü's-Sitte'de yer alır. Kaynak olarak genellikle Gazâlî'nin İhyâi Ulûmiddîn'ini kullanır. 78 Âyetlerin nüzûl sebeplerine de önem verir. Çünkü âyetlerin anlaşılması ancak bununla mümkün olur. İsrailiyyâtı faydalı görmeyip sağlam aklî delillerle İsrailiyyâtı tenkit etse de,79 tefsirinde İsrâiliyyât olarak bilinen birçok rivâyet vardır. Bu tür rivâyetlerin önemli bir oranını tenkit etmek kastıyla tefsirine almış ise de tefsirde tenkit etmediği, hatta yapılan tenkitlere cevap vererek savunduğu İsrâilî haberler de vardır. 80 Kıraat farklılıklarına, lügat ve nahiv meselelerine, âyetler ve sûreler arasındaki tenâsübe önem verir. Mütaşâbih âyetlerin zâhiri üzerinde durmayıp te'vile yönelir. Âyetlerin ve sûrelerin faziletinden bahseder.81 Kur'ân'da nesh'in varlığını kabul etse de, mensûh âyetlerin sayısını az gösterme eğilimindedir.82 Tefsir'de kelamî konulara oldukça yer verilir. Bu, kelamî konuları Kur'ân âyetleri ile ispat etmeye çalışmasından kaynaklanmaktadır. 83 Ahkâm âyetlerinin tefsirlerinde mezheplerin ihtilaflarına genişçe yer verir, usûlü fıkıh ile ilgili açıklamalar yapar ve âyetlerden nasıl hüküm istinbât edildiğini gösterir. Ayrıca, tasavvufî açıklamalara ve değerlendirmelere yer verir.84 5.2. Kaynakları Râzî'nin kaynakları arasında ilk sırayı sahâbe ve tabiîlerden gelen rivâyetler yer alır. Özellikle İbn Abbâs, Râzî için ilk muteber kaynaktır. Tabiînden, Mücâhid, Katâde, es-Süddî, Hasan el-Basrî, Said b. Cübeyr, Ebû Aliyye gibi âlimlerin görüşlerine yer 76 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 15. 77 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 28. 78 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.349. 79 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 31. 80Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, Râzî Tefsirinde İsrâiliyyât, Muhammet Yılmaz (çev.), Çukurova Üniversitesi İFD, Adana: 2001, Sayı II, c.I, s.71. 81 Cerrahoğlu, a.g.m., s.24-37. 82 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.349. 83 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 15. 84 Cebeci, a.g.md., c.XXVIII, s.349. 14 vermiş ve görüşleri değerlendirmiştir. Lügat ve nahiv konularında, el-Ferrâ, ez-Zeccâc, el-Kâffâl, Ebû Müslim el-İsfehânî'nin görüşlerini kabul eder. Lügat ve belâgat konusunda en çok Cârullah ez-Zemahşerî'ye itimad eder. Bir müfessir olarak kabul edilmediği halde Gazâlî'nin görüşlerine de itibar eder. Fıkhî konularda ise el-Cassâs'ın Ahkâmu-l Kur'ân'ına yer verir. Râzî, Taberî'yi tefsirinde çok az zikretse bile, Taberî tefsiri onun için çok önemli bir kaynaktır. İsmini zikretmese de Taberî'den çok istifâde etmiştir.85 Ayrıca, Mu'tezile âlimlerinin görüşlerine yer verir. Bu alanda ilk sırayı Ebû Ali el-Cübbâî alır. Özellikle Mu'tezile akîdesini naklederken bu zâta itimat eder. Bir diğeri de el-Kâdî Abdulcebbâr'dır. Tabii ki, Mu'tezile âlimlerinin görüşlerini nakletmesinin amacı onların görüşlerini eleştirmektir. Bunun için önce onlarla kendi kendine bir tartışmaya girer ve onların görüşlerini reddeder.86 5.3. Tenkitler Râzî'yi seven, öven ve onu takip edenler olduğu gibi onun fikirlerine ve düşüncelerine katılmayıp onu eleştirenler de olmuştur. Örneğin: İbn Temiyye, Râzî'nin tefsirini eleştirerek "Onda tefsirin dışında her şey var." derken, es-Sübkî ise "Onda tefsirle birlikte her şey var." demiş ve bu eleştiriye cevap vermiştir.87 Tefsîr-i Kebîr hakkında yapılan tenkitlerden bazısı şunlardır: Okuyucunun her âyetten sonra uzun açıklamalardan dolayı müellifin kendi görüşünü anlamakta zorluk çekmesi. Bu uzun açıklamalarda çok değişik kaynaklardan bilgilerin aktarılması ve bu bilgiler arasında bir ortak yönün bulunmaya çalışılması. 88 Muhaliflerin, özellikle Mu'tezilenin görüşlerinin uzun uzadıya zikredilmesi, ancak cevaplarının kısa ve öz tutulması ve bu sebeple ehl-i sünnet'in elinin zayıflatılması. 89 Bu tenkitlere en kısa ve net şekilde cevabı Ömer Nasuhi Bilmen şu şekilde vermiştir: "Müellifi beşer olan koskoca bir kitapta bâzı isabetsiz yazıların, müteâlâaların bulunması pek zarûrî görülmelidir." 90 85 Cerrahoğlu, a.g.m., s. 17-25. 86 Cerrahoğlu, a.g.m., s.17-25. 87 Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, c.XII, s. 90. 88 Ceylan, a.g.m., s.50. 89 Ceylan, a.g.m., s.49. 90 Bilmen, a.g.e., c.II, s. 494. 15 5.4. Tesiri Düşünceleri zaman içerisinde bir ekol haline gelen Râzî'yi pek çok âlim takip etmiştir. Beydâvî, Envâru't-Tenzîl'indeki kelamî konularda tamamen Râzî'ye itimat etmiştir. Ebû Hayyan, el-Bahru'l-Muhît'inde Râzî'den nakillerde bulunmuştur. Bir rivâyet tefsiri olmasına rağmen İbn Kesîr'in kaynakları arasında da Râzî vardır. Âlûsî'nin Rûhu'l-Meânî'si -aradaki bazı farklar saymazsa- Râzî tefsirinin ikinci nüshası gibi kabul edilmiştir. Muhammed Abduh ve talebesi Muhammed Reşîd Rızâ, Ebûssuud, İsmail Hakkı Bursevî, el-Merağî ve Elmalılı Hamdi Yazır da Râzî'den büyük ölçüde istifâde etmiştir. 91 6. FAHREDDİN RÂZÎ'NİN HAYATI, DÜŞÜNCELERİ VE ESERLERİ ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR Râzî'nin hayatı, düşünceleri ve eserleri üzerine hem İslam dünyasında hem de İslam dünyasının dışında -bir çok dilde- kitap, doktora ve yüksek lisans tezi, makale, ansiklopedi maddesi, sempozyum, panel, konferans ve başka birçok çalışma yapılmıştır. Sadece ülkemizde yazılan çalışmalar bile yüzler ile ifâde edilecek kadar çoktur. İslam dünyasında ve İslam dünyasının dışında yapılan diğer çalışmaları da katarsak sayı binlere ulaşacaktır. Bütün bunları bir araya getirmek ve bir liste halinde sunmak çok zor, belki de imkânsızdır. Aslıda bütün bu çalışmalar, Fahreddin Râzî'nin ne kadar büyük bir ilmî şahsiyet olduğunun da bir göstergesidir. Râzî hakkında yapılan çalışmalar Ülkemiz Dışında Yapılan Çalışmalar ve Ülkemizde Yapılan Çalışmalar olmak üzere iki başlık halinde sunulacaktır. a) Ülkemiz Dışında Yapılan Çalışmalar Râzî'nin hayatı, eserleri ve düşünceleri üzerine gerek İslam dünyasında gerekse İslam dünyasının dışında birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bazıları şunlardır: Abdulazîz el-Mecdûb, el-İmâmu'l Hâkim Fahruddin er-Râzî min Hılâli Tefsirihî; 92 Ali Muhammed Hasan Ammârî, el-İmâm Fahruddin er-Râzî; Hayatuhû ve 91 Cerrahoğlu, a.g.m., s.54-56. 92 Abdulaziz el-Mecdûb, el-İmâmu'l Hakîm Fahruddin er-Râzî min Hılâli Tefsirihî, Dâru İbn Hazm, 2008, 194 s. 16 Âsâruhû; 93 Fâize Sâlim Sâlih Yahya Ahmed, Ilmü'l-Meânî fi't-Tefsîri'l Kebîr li Fahriddin er-Râzî ve Eseruhû fi'd-Dirâseti'l Belâğıyye;94 Hadîce Hammâdî el-Abdullah, Menhecu’l-İmâm Fahriddîn er-Râzî Beyne’l-Eşâ‘ire ve’l-Mu'tezile; 95 Hani Nu'man Ferhat, Mesâilü'l-Hilâf Beyne Fahriddin er-Râzî ve'n-Nâsîriddîn et-Tûsî; 96 Îlâf Binti Yahya İmâm, Mevkıfu'r-Râzî min Mesâili'l-Esmâ' ve'l-Ahkâm fi't-Tefsîri'l Kebîr; 97 Mâhir Mehdî Hilâl, Fahruddin er-Râzî Belâğıyyen;98 Max Horten, Die Philosophischen Ansichten von Râzî und Tusi,99 Die Spekulative und Positive Thelogie des Islam nach Râzî und ihre kritik durch Tusi;100 Mâyil Herevî, Şerh-i Hâl-u Zindegi-u Münâzarât-ı Fahreddin-i Râzî; 101 Muhammed Huseyn Ebû Sa'dî, en-Nefs ve Hulûluhâ Inde Fahreddin er-Râzî;102 Muhammed İbrahim Abdurrahman, Minhâcu Fahriddin er-Râzî fi't-Tefsîr Beyne Menâhici Muâsirihî; 103 Muhammed Terîkî, ez-Zâtü'l İlâhiyye Inde Fahreddin er-Râzî; 104 Muhsin Abdulhamid Âlûsî, er-Râzî Müfessiran; 105 Râid Abdilcelîl el-Avâvide, İmâm Fahruddin er-Râzî ve Felsefetühu-l Halkıyye; 106 Shalahudin Kafrawi, Fakhr al-Din al-Râzî's Methodology in İnterpreting the Qur'an;107 Şevkî Ali Ömer, Nazariyyâtü'l-Ma'rife Inde Fahreddin er-Râzî. 108 93 Ali Muhammed Hasan Ammarî, el-İmâm Fahruddin er-Râzî; Hayatuhû ve Âsâruhû, Kahire: 1388/1969, 218 s. 94 Fâize Sâlim Sâlih Yahya Ahmed, İlmü'l-Meânî fi't-Tefsîri'l Kebîr li Fahriddin er-Râzî ve Eseruhû fi'd-Dirâseti'l Belâğıyye, Ümmü'l-Kurâ Üniversitesi, Dotora Tezi, Mekke: 1412/1996 c.I-II, 629 s. 95 Hadîce Hammâdî el-Abdullah, Menhecu’l-İmâm Fahriddîn er-Râzî Beyne’l-Eşâ‘ire ve’l-Mu'tezile, Dâru'n-Nevâdir, Dımaşk: 1433/2012, c.I-II, 1129 s. 96 Hani Nu'man Ferhat, Mesâilü'l-Hilâf Beyne Fahriddin er-Râzî ve'n-Nasiriddin et-Tûsî, Beyrut: 1418/1997, 384 s. 97 Îlâf Binti Yahya İmâm, Mevkıfu'r-Râzî min Mesâili'l Esmâ' ve'l-Ahkâm fi't-Tefsîri-l Kebîr, Ümmü-l Kurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, Mekke: 1432/2011, c.I-II, 866 s. 98 Mâhir Mehdî Hilâl, Fahruddin er-Râzî Belâğıyyen, ed-Dâru'l Vataniyye, Bağdat: 1394/1977, 308 s. 99 Max Horten, Die Philosophischen Ansichten von Râzî und Tusi, Bonn: 1910, 258 s. 100 Horten, Die Spekulative und Positive Thelogie des Islam nach Râzî und ihre kritik durch Tusi, Leipzig: 1912, 384 s. 101 Mâyil Herevî, Şerhi Hâlu Zindegiu Münazarâtı Fahreddini Râzî, Afganistan: 1343, 373 s. 102 Muhammed Huseyn Ebû Sa'dî, en-Nefs ve Hulûluhâ Inde Fahreddin er-Râzî, Kahire: 1989, 412 s. 103 Muhammed İbrahim Abdurrahman, Minhâcu Fahriddin er-Râzî fi't-Tefsîr Beyne Menâhici Muâsirih, Kahire: 1989, 261 s. 104 Muhammed Terîkî, ez-Zâtü'l-İlâhiyye Inde Fahreddin er-Râzî, Tunus: 1984, 370 s. 105 Muhsin Abdulhamid Âlûsî, er-Râzî Müfessiran, Doktora Tezi, Bağdat: 1394/1974, 334 s. 106 Râid Abdilcelîl el-Avâvide, İmâm Fahruddin er-Râzî ve Felsefetühu'l-Halkıyye, Âlemü'l-Kütübi'l Hadîs, İrbid: 2016, 250 s. 107 Shalahudin Kafrawî, Fakhr al-Din al-Râzî's Methodology in İnterpreting the Qur'an, Yüksek Lisans Tezi, McGill Üniversitesi, Kanada: 1998, 123 s. 108 Şevkî Ali Ömer, Nazariyyâtü'l-Ma'rife Inde Fahreddin er-Râzî, Kahire Üniversitesi, Doktora Tezi, Kahire: 1991, 402 s. 17 6.2. Ülkemizde Yapılan Çalışmalar Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de Râzî'nin hayatı, eserleri ve düşünceleri üzerine kitaplar, makaleler, doktora ve yüksek lisans tezleri yazılmış, sempozyumlar, paneller ve konferanslar düzenlenmiştir. Bu alanda yazılan kitapların en başta geleni ve en müfîdi, şüphesiz Süleyman Uludağ'ın, "Fahreddin Râzî Hayatı - Fikirleri - Eserleri" adlı kitabıdır. Ayrıca, Ömer Türker - Osman Demir editörlüğünde "İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî" 109 adlı kitap yayımlanmıştır. Fahreddin Râzî'nin birçok yönüne değinilen kitapta yazısı bulunan kişiler ve konu başlıkları şu şekildedir: Ömer Türker, Kelam ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî; 110 Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzî’nin Hayatı, Hâmileri; 111 Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi; 112 Müstakim Arıcı, İslâm Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü; 113 Agil Şirinov, İşârât Geleneği Bağlamında Fahreddin er-Râzî; 114 Tuncay Başoğlu, Fıkıh Usûlünde Fahreddin er-Râzî Mektebi; 115 Nasrullah Hacımüftüoğlu, Fahreddin er-Râzî’nin Belâgat ve İ’câz Teorisi; 116 Mustafa Öztürk, Tefsirde Fahreddin er-Râzî; 117 Kadir Gömbeyaz, Bir Fırak Müellifi Olarak Fahreddin er-Râzî; 118 Hidayet Işık, Fahreddin erRâzî ve Dinler Tarihi; 119 Şaban Haklı, Fahreddin er-Râzî’nin Bilgi Teorisi; 120 Veysel 109 Ömer Türker - Osman Demir (Ed.), İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, 615 s. 110 Ömer Kelâm Türker, Kelam ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 17-40. 111 Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzî’nin Hayatı, Hâmileri, İlmî ve Siyasî İlişkileri, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 41-90. 112 Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 91-164. 113 Müstakim Arıcı, İslâm Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 167-202. 114 Agil Şirinov, İşârât Geleneği Bağlamında Fahreddin er-Râzî, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 203-242. 115 Tuncay Başoğlu, Fıkıh Usûlünde Fahreddin er-Râzî Mektebi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 243-263. 116 Nasrullah Hacımüftüoğlu, Fahreddin er-Râzî’nin Belâgat ve İ’câz Teorisi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 265-278. 117 Mustafa Öztürk, Tefsirde Fahreddin er-Râzî, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin erRâzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 279-346. 118 Kadir Gömbeyaz, Bir Fırak Müellifi Olarak Fahreddin er-Râzî, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 347-378. 119 Hidayet Işık, Fahreddin er-Râzî ve Dinler Tarihi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, 2013, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 379-419. 120 Şaban Haklı, Fahreddin er-Râzî’nin Bilgi Teorisi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, 2013, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 423-452. 18 Kaya, Fahreddin er-Râzî’nin Varlık Görüşü; 121 Muammer İskenderoğlu, Fahreddin erRâzî’de İsbât-ı Vâcib ve Tanrı-Âlem İlişkisi; 122 Muammer İskenderoğlu, Fahreddin erRâzî’de Nübüvvet Teorisi; 123 Osman Demir, Fahreddin er-Râzî’de Cevher-i Ferd ve Heyûlâ-Sûret Teorileri; 124 Hakan Coşar, İşârât Geleneği İçinde Fahreddin er-Râzî Eleştirileri: Seyfeddin el-Âmidî Örneği; 125 Faruk Sancar, Selef Geleneğinde Fahreddin er-Râzî’ye Yöneltilen Metodik Eleştiriler; 126 Cüneyt Kaya, Fahreddin er-Râzî’nin Vasiyeti. 127 İsmail Cerrahoğlu'nun, Fahreddin er-Râzî ve Tefsiri 128 ve Yasin Ceylan'ın, Fahreddin Râzî'nin Mefâtihu'l-Gayb Tefsiri Üzerine Bazı Mülâhazalar 129 adlı makalesini de, makale türüne örnek verebiliriz. Yüksek lisans ve doktora çalışmalarına danışman hocamız Dr. Enver Bayram'ın Râzî Tefsirinde İnsan Tabiatı ile İlgili Ayetlerin Yorumları 130 adlı yüksek lisans, Fahreddin er-Râzî'nin et-Tefsîru'l-Kebîr'inde Tefsir Usûlü Uygulaması131 adlı doktora çalışmasını örnek verebiliriz. Danışman hocamızın bu alanda çalışma yapması ve uzmanlaşması bizim de Râzî üzerine çalışmamıza, Râzî'nin hayatı, eserleri ve düşünceleri hakkında bilgi sahibi olmamıza vesile olmuştur. 121 Veysel Kaya, Fahreddin er-Râzî’nin Varlık Görüşü, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 453-472. 122 Muammer İskenderoğlu, Fahreddin er-Râzî’de İsbât-ı Vâcib ve Tanrı-Âlem İlişkisi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 473-504. 123 Muammer İskenderoğlu, Fahreddin er-Râzî’de Nübüvvet Teorisi, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 505-526. 124 Osman Demir, Fahreddin er-Râzî’de Cevher-i Ferd ve Heyûlâ-Sûret Teorileri, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 527-552. 125 Hakan Coşar, İşârât Geleneği İçinde Fahreddin er-Râzî Eleştirileri: Seyfeddin el-Âmidî Örneği, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, s. 555-577. 126 Faruk Sancar, Selef Geleneğinde Fahreddin er-Râzî’ye Yöneltilen Metodik Eleştiriler, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yayınları, İstanbul: 2013, ss. 579-601. 127 Cüneyt Kaya, Fahreddin er-Râzî’nin Vasiyeti, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin erRâzî, İSAM Yayınları, İstanbul 2013, ss. 603-606 128 İsmail Cerrahoğlu, Fahreddin er-Râzî ve Tefsiri, Atatürk Üniv. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Sevinç Matbaası, Ankara: 1977. ss.7-57. 129 Ankebût Ceylan, Fahreddin Râzî'nin Mefâtihu'l-Gayb Tefsiri Üzerine Bazı Mülâhazalar, İslami Araştırmalar, Sayı: III, 1987, ss.103-116. 130 Enver Bayram, Râzî Tefsirinde İnsan Tabiatı ile İlgili Ayetlerin Yorumları, Ankara Üniversitesi, SBE, Temel İslam Bilimleri ABD, Tefsir BD, Ankara: 2005, 85 s. 131 Enver Bayram, Fahreddin er-Râzî'nin et-Tefsîru'l-Kebîr'inde Tefsir Usûlü Uygulaması, Ankara Üniversitesi, SBE, Temel İslam Bilimleri ABD, Tefsir BD, Ankara: 2011, 202 s. 19 Yukarıda sayılan çalışmaların dışında sempozyum, panel ve konferans gibi diğer faaliyetler de yapılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: 25-26 Aralık 2010 tarihlerinde İSAM konferans salonunda "Vefatının 800. Yıl Dönümü Vesilesiyle Fahreddin Râzî Sempozyumu" adlı bir sempozyum düzenlenmiş, sempozyumda: Muammer İskenderoğlu, Fahreddîn er-Râzî’nin Kelam Eleştirisi; Eşref Altaş, İmam Fahreddin er-Râzî’nin Tesiri; Agil Şirinov, Fahreddîn er-Râzî`nin Kelam Geleneğindeki Yeri; Semih Ceyhan, Fahreddîn er-Râzî’nin Müşâhede Yöntemine Yönelttiği Eleştiriler; Murteza Bedir, Bir Kelamcı-Usulcü Olarak Fahreddîn er-Râzî; Hasan Tuncay Başoğlu, Fıkıh Usûlünde Fahreddîn er-Râzî Mektebi ve Karafî; Burhanettin Tatar, et-Tefsîru’l-Kebîr Mukaddimesinin Yorum Teorisi Açısından Tahlili; Mehmet Emin Maşalı, Bir Mutezile Tefsiri Kaynağı Olarak et-Tefsîru’l-Kebîr; Faig Ahmedzâde, Fahreddîn er-Râzî’ye Göre İ’câzu’l-Kur’ân; Nasrullah Hacımüftüoğlu, Fahreddîn er-Râzî’nin Belâgat Teorisi başlıklı konuşma yapmıştır.132 Bir diğer faaliyet ise Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesinin ev sahipliğinde 16-17 Kasım 2013 tarihlerinde İlci Residence Hotel'de düzenlenen "Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu"dur.133 Bu sempozyumda İbn-i Sinâ, Kutbuddîn Râzî, Necmuddîn Kâtibî, İbn Teymiyye, Esîrüddîn Ebherî, İbn Kemmûne, İbn Rüşd, Nasîruddîn Tûsî ve Fahreddin Râzî gibi birçok âlimlerin görüşleri anlatılmıştır. Daha sonra sempozyum konuşmaları Murat Demirkol - M. Enes Kala editörlüğünde yayınlanmıştır. 134 Bu sempozyumda Fatih Toktaş, Te’vîl ve Tefsir Bağlamında Fahreddin er-Râzî’nin Cismânî Haşr Meselesine Yaklaşımı; 135 Eşref Altaş, Fahreddin er-Râzî’nin 13. Yüzyıldaki Mirası; 136 Hasan Akkanat, Gazâlî’den Sonra Felsefede Ne 132 http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_imajlar/Etkinlikler/sempozyumlar/fahreddin_razi.pdf Erişim Tarihi: (17/02/2018) 133 https://aybu.edu.tr/felsefesempozyumu/contents/files/felsefe_sempozyumu_program.pdf Erişim Tarihi: (15/02/2018) 134 Murat Demirkol - M. Enes (Ed.), Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara: 2014, 856 s. 135 Fatih Toktaş, Te’vîl ve Tefsir Bağlamında Fahreddin Er-Râzî’nin Cismânî Haşr Meselesine Yaklaşımı, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara 2014, ss. 268-276. 136 Eşref Altaş, Fahreddin Er-Râzî’nin 13. Yüzyıldaki Mirası, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara: 2014, ss. 319-331. 20 Başladı/Bitti? 13. Yüzyıl Râzî-Urmevî Okulundan Bir Bakış; 137 İsmail Hanoğlu, XIII. Yüzyıl İslam Düşüncesinin Felsefeliği ve Râzîci İnsiyatifin Arkeolojisi: Düşüncenin Kitabileşmesinden Tabiatın Kavramsallaşmasına; 138 Mehmet Türken, Fahreddin Râzî’nin, “Kitabu’n-Nefs ve’r-Rûh”undaki Ahlak Vurguları 139 başlıklı konuşma yapmıştır. 137 Hasan Akkanat, Gazâlî’den Sonra Felsefede Ne Başladı/Bitti? 13. Yüzyıl Râzî-Urmevî Okulundan Bir Bakış, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara: 2014, ss. 350-390. 138 İsmail Hanoğlu, XIII. Yüzyıl İslam Düşüncesinin Felsefeliği ve Râzîci İnsiyatifin Arkeolojisi: Düşüncenin Kitabileşmesinden Tabiatın Kavramsallaşmasına, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara: 2014, ss. 588-597. 139 Mehmet Türken, Fahreddin Râzî’nin, “Kitabu’n-Nefs ve’r-Ruh”undaki Ahlak Vurguları, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan Ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ankara: 2014, ss. 746-753. 21 BİRİNCİ BÖLÜM TEFSÎR-İ KEBÎR’DE CENNET TASVİRLERİ 1.1. ÖLÜM SONRASI HAYAT Ölümden sonraki hayat meselesi sadece verimsiz bir zihnî veya felsefî kafa işletmesi değil, bilakis her günkü hayatımızı çok yakından alâkadar eden bir meseledir. 140 Çünkü daima düşünen insanoğlu için her şeyin bir anlamı olmalıdır. İnsanın bu anlam arayışı kimi zaman sonuç verirken, kimi zaman da vermez. İşte bu noktada din, insana olaylara dâir bir bakış açısı, hayat ve ölüm ötesinin bilinmeyen ve merak edilenleri hakkında tatmin edici bilgiler verir.141 Nitekim tanrının varlığını kabul eden tüm din ve düşünce sistemlerinde ölüm sonrası hayat inancı mevcuttur.142 Hatta bu inanç, yaratıcı kudret yahut Tanrı inancından bile daha yaygın gözükmektedir. 143 Dinlerin ölümden sonraki hayata bakışı şöyledir: Eski bir din olan Mecûsîlik'te ölümden sonra, iyilikleri ağır basanlar cennete; kötülükleri ağır basanlar ise Erihmen tarafından yönetilen cehenneme girer. Bu inanca göre cehennem bir arınma mekânıdır, burada arınan rûhlar sonunda cennete girecektir.144 Yaşayan dünya dinlerinden olan Hinduizm, Budizm ve Caynizm'de, karma inancı vardır. Ölümden sonraki hayatın nasıl olacağı şu an içinde yaşadığımız hayata bağlıdır. Buna göre, varlıklar bu dünyada yaptıkları eylemlerin sonucuna göre bir sonraki yaşamdaki kalıplarını belirlemiş olurlar.145 Bu çarkın başlangıcı çoğu durumda da sonu yoktur. Bu çark bir arınma ve gelişme kaydetme süreci değil, bir veya sürekli şekilde tekrar tekrar doğmadır.146 Ancak, Budizm'de bu çarktan kurtulmak "istek ve 140 Ebu'l-A'lâ el-Mevdûdî, Ölümden Sonraki Hayat, Hasan Çelikkaya (çev.), İslam Medeniyeti Dergisi, Yıl:2, Sayı:14, İstanbul: 1968, s.8. 141 Ümit Horozcu, Âhiret İnancı ve İnsan Psikolojisi, Din ve Hayat Dergisi, Sayı: XVI, İstanbul: 2012, s.105, 142 Bekir Topaloğlu, "Ahiret", DİA, Ankara: 1988, c.I, s.543. 143 Cafer Sâdık Yaran, Ölümden Sonraki Hayata Yönelik Kuşku ve İ'tirazların Değerlendirilmesi, Din ve Hayat Dergisi, Sayı: XVI, İstanbul: 2012, s.19. 144 Şinasi Gündüz, "Mecûsîlik", DİA, Ankara: 2003, c.XXVIII, s.282. 145 Kürşat Demirci, "Hiduizm", DİA, Ankara: 1998, c.XVIII, s.115; Mahmut Aydın, Ana Hatlarıyla Dinler Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul: 2013, s.182. 146 Mahmut Aydın, Ana Hatlarıyla Dinler Tarihi, s.110. 22 tutkuların, kin ve nefretin yok olması, kişinin yanılarak yolunu şaşırmaktan kurtulması" olarak tanımlanan Nirvana'ya ulaşmakla mümkündür.147 Sihizm'de, kurtuluş guruların ve Guru Granth Sâhib’in öğretilerine dayanan bir hayat sürmeye bağlıyken; 148 Şintoizm’de, bedeni terk eden rûhun kami haline geleceğine inanılmaktadır.149 Sâbiîler’e göre ise beden bu süflî dünyaya ait olup asıl kurtuluş yolu kurtarıcı ilâhî bilgiye sahip olmaktır.150 Bahâîler'e göre, Allah'ın "Hâlik" (قِخالَ ( sıfatının mevcut olmayacağı bir an düşünülemeyeceğinden onlara göre dünya hayatı ebedîdir, cennet ve cehennem ise sadece birer semboldür. Cennet Tanrı'ya yolculuğu, cehennem de yokluğa gitmeyi ifâde eder.151 Yahudi kutsal metinlerinde âhiret ile ilgili kesin bilgilerin olmamasından dolayı Yahudilikte ölüm sonrası hayat tartışmalıdır. Sadûkîler, kutsal metinlerde bulunmadığından, Reformistler, Tanrının merhametiyle bağdaştıramadıklarından dolayı âhiretin varlığını kabul etmemiştir. Ferîsîler ise âhiretin varlığına inanmaktadır.152 Ölümden sonraki hayat ile fazla ilgilenmeyen Hıristiyanlığa göre, kurtuluşa ermiş olanlar veya Hıristiyanlar sonsuz bir ilâhî hayata mazhar olacaklar, günahkârlar ise cehenneme gideceklerdir.153 Peygamberimizin doğduğu Mekke toplumu ölümden sonraki hayata inanmıyorlardı.154 Onların sahip olduğu düşünce, "Bizi ancak zaman helâk eder" 155dir. Buna göre, onların helâk olmak dedikleri şey, ya unutulmak ya da erkek evladının olmaması sonucu neslin kesilmesi demektir. Materyalizmi ve Ateizmi benimseyenler de ölümden sonraki hayatı inkâr etmiştir. Materyalizmin ve materyalistlerin babası sayılan Parmenides'e göre dünya 147 Günay Tümer, "Budizm", DİA, Ankara: 1992, c.VI, s.357. 148 Huzeyfe Sayım, "Sih Dini", DİA, Ankara: 2009, c.XXXVII, s.168. 149 Kürşat Demirci, "Şintoizm", DİA, Ankara: 2010, c.XXXIX, s. 178. 150 Şinasi Gündüz, "Sâbiîlik", DİA, Ankara: 2008, c.XXXV, s.342. 151 Ethem Ruhi Fığlalı, "Bahâîlik", DİA, Ankara: 1991, c.IV, s.467. 152 Ömer Faruk Harman, "Yahudilik", DİA, Ankara: 2013, c. XLIII, s.205. 153 Mehmet Aydın, "Hıristiyanlık", DİA, Ankara: 1998, c.XVII, s.348. 154 Yâsîn, 36/78; Veysel Güllüce, Kur'ân-ı Kerîm'de Âhiret İnancının Temelleri, EKEV Yayınları, Erzurum: 2001, s. 53-60; Mevlüt Güngör, Kur'an Bağlamında İslam Öncesi Mekke Toplumundaki Tanrı ve Ahiret İnancı, Dinî Araştırmalar, c. VIII, s.21-23. 155 Câsiye 45/24. 23 yaratılmamış olup ezelî olduğu gibi aynı zamanda da ebedîdir. Şimdiye kadar tanınmış bütün materyalistler de Parmenides'in bu tezini kabul etmiştir. 156 Onların ölümden sonraki hayatı reddetmelerinin sebeplerinden biri de, konuyla ilgili delilleri yetersiz bulmalarıdır. Örneğin, ünlü ateist Bertran Russell'e ölüp de Tanrı’yla karşılaşırsa ne diyeceği sorulduğunda: “Yeterli kanıt yoktu Tanrım, yeterli kanıt yoktu!” diye cevap vermiştir.157 İslam inancına göre ise dünya hayatından sonra âhiret hayatı vardır. Sözlükte, "son" manasına gelen âhiret, 158 terim olarak ise, "İsrâfil (a.s.)'ın Allah'ın emriyle, kıyametin kopması için Sûr adı verilen bir alete üflemesinden ikinci defa üflemesine ve ondan sonra cennetliklerin cennete, cehennemliklerin cehenneme girmesine kadar geçecek olan zaman veya Sûr'a ikinci üfleyişten başlayıp sonsuza değin gidecek olan zaman" 159 demektir. Âhiret kavramı, Kur'ân'-ı Kerîmde değişik tamlamalar halinde ve yalın halde olmak üzere toplam yüz on yerde geçmektedir. 160 Kur'ân-ı Kerîm'de ölümden sonra bir hayatın olduğu çok sık vurgulanmış161 ve bunun mümkün olduğuna dâir birçok delil ve örnek162 insanlığın önüne konulmuştur. Râzî de, bu konuda şu şekilde istidlâlde bulunmuştur: İnsan anne ve babadan gelen iki ayrı parçadan oluşur. Bunları bir araya getirmeye kâdir olan yüce yaratıcı, insan öldükten ve her bir parçası bir tarafa dağıldıktan sonra da onları bir araya getirmeye kâdirdir. 163 Ayrıca, geçici dünya hayatı için mükemmel bir vücudun yaratılması anlamsızdır. İnsanın bu kadar güzel ve sağlam yaratılması başka bir hayata hazırlık içindir ki, bundan da âhiret hayatının varlığı anlaşılır. 164 Ona göre, eğer kıyamet olmasaydı; Mazlumların hakkının zâlimlerden eksiksiz alınması, itaat edenlere ödüllerinin, kâfirlere de müstehak oldukları cezanın tastamam verilmesi ihmale uğrardı 156 Claude Tresmontant, Ateizmin İlk Kaynakları, Hayrani Altıntaş (çev.), Ankara: Ankara Üniversitesi İFD, Câsiye 1952, c.XXVI, s.446. 157 Alvin Plantınga, Teizm, Ateizm ve Rasyonalite, Ferhat Akdemir (çev.), İstanbul Üniversitesi İFD, İstanbul: 2010, Sayı: 22, s. 286-290. 158 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.36. 159 A. Saim Kılavuz, Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâm'a Giriş, Ensar Yayınları, İstanbul: 2013, s.310. 160 Bekir Topaloğlu, "Âhiret", DİA, Ankara: 1988, c.I, s.543. 161 Bakara 2/28, 56; En'âm 6/60;Tevbe 9/116. 162 Bakara 2/164; A'raf 7/57. 163 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.129. 164 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.86. 24 ki bu da olamazdı. Çünkü bu, Allah'ın; gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunan her şeyi ancak hak ile yaratmış olması gerçeğine ters düşerdi.165 İslâm akâidine göre, öldükten sonra kabre konulan insanlar orada sorguya çekilir ve bu sorgu neticesinde kabir onun için ya cennet bahçelerinden bir bahçe, ya da cehennem çukurlarından bir çukur olur. Bu durum kıyamete kadar devam eder. 166 Kıyametin kopmasından sonra da âhiret ahvaline ait haller belli aşamalar şeklinde cereyân etmeye başlar. Âhiret hayatında ilk olarak ölülerin yeniden canlanarak kabirlerinden çıkması olan ba's olayı gerçekleşir.167 Diriltilen bedenler Mahşer Meydan'ında toplanır168 ve burada toplanan ins ve cinne dünyada yaptıkları her şeyin kayıtlı olduğu amel defteri verilir. Bu defter, cennetliklere (ashâbü'l-yemîn'e) sağ taraftan, cehennemliklere (ashâbü'ş-şimâl'e) ise soldan taraftan veya arkadan verilir.169 Herkesten kitabını okuması istenir. 170 Okuma bilen, bilmeyen herkes Allah'ın ilhamıyla defterini okur. 171 Amel defterlerini okuma işi bitince hesap işi başlar.172 Ceza veya mükâfâtı gerektiren ameller Mizan'da tartılır. 173 Bu işlemler bitinceye kadar kimse yerinden ayrılamaz. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.), "Hiçbir kul, kıyamet gününde, ömrünü nerede tükettiğinden, ilmiyle ne gibi işler yaptığından, malını nereden kazanıp nerede harcadığından, vücudunu nerede yıprattığından hesaba çekilmedikçe bulunduğu yerden kıpırdayamaz." 174 buyurmuştur. Tüm işlemler bittikten sonra mahşer halkı cehennemin üzerinde kurulu olduğu ve ucunun cennete çıktığı rivâyet edilen Sırat köprüsüne yönelir. Mü'minler rahatlıkla bu köprüden geçip cennete ulaşırken; müşrikler ve kâfirler ise bu köprüden aşağı cehenneme düşer.175 165 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.4. 166 Ebû İsa Muhammed b. İsa et-Tirmizî, Câmiu't-Tirmizî, Dârusselâm, Riyad: 2000/1421, Kıyamet, 26 (2460); Salim Öğüt, "Ölü", DİA, Ankara: 2007, c.XXXIV, s. 32; Süleyman Toprak, "Kabir", DİA, Ankara: 2001, c.XXIV, s.37. 167 Yusuf Şevki Yavuz, "Ba's", DİA, Ankara: 1992, c.V, s.98. 168 Süleyman Toprak, "Haşir", DİA, Ankara: 1997, c.XVI, s.416. 169 Hâkka 69/19, 25; İnşikâk 84/7, 10. 170 İsrâ, 17/13-14. 171 A. Saim Kılavuz, "Amel Defteri", Ankara: 1991, c.III, s.20. 172 Emrullah Yüksel, "Hesap", DİA, Ankara: 1998, c.XVII, s.240. 173 Süleyman Toprak, "Mizan", DİA, Ankara: 2005, c.XXX, s.211. 174 Tirmizî, Kıyamet, 1 (2416). 175 Mustafa Akçay, "Sırat", DİA, Ankara: 2009, c.XXXVII, s.118. 25 1.2. CENNETİN SÖZLÜK VE TERİM ANLAMI Sözlükte, "örtmek" manasına gelen cenneti, Râzî, "dalları birbirine girmiş, sık, gölgeli ağaçlardan ve hurmalıklardan meydana gelmiş bir bahçe" olarak tanımlamıştır.176 Râzî, cennet kelimesinin kökeni hakkında değişik görüşler aktarmıştır. Bu kelimeler ve bu kelimeler ile âhiretteki saadet yurdu olan cennet arasındaki alâka şu şekildedir: a) Cin: Sözlükte "örtmek, örtünmek, gizli kalmak" anlamındaki "cenn" kökünden türeyen bir isimdir. Müfredi olan "cinnî", "örtülü ve gizli şey" manasına gelir. Terim olarak "duyularla idrâk edilemeyen, insanlar gibi şuur ve irâdeye sahip bulunan, ilâhî emirlere uymakla yükümlü tutulan ve mü'min ile kâfir gruplarından oluşan varlık türü" anlamına gelir.177 Cennetin bu kökten olmasının sebebi, cinlerin çok hızlı hareket etme kabiliyetine sahip olmalarıyla ilgilidir. Çünkü cennette, cennetlikler istedikleri ve arzu ettikleri şeylere hızlıca erişirler veya çok hızlı bir şekilde onlara eriştirilir.178 b) Cünûn: Sözlükte "örtünmek, gizlenmek, aklını kaybetmek" anlamına gelir. Terim olarak, "söz ve fiillerin nâdir haller dışında normal cereyân etmesini engelleyen akıl bozukluğu" şeklinde tanımlanır. Bu durumdaki kişiye mecnûn (deli) denir. 179 Cennetin bu kelime ile bağlantısı, eğer Allah Teâlâ lütfuyla cennetliklerin aklını sabit tutmasaydı, cennetlik insanlar cennete girip, cennetin nimetlerini görür görmez bir deli misâli akıllarını kaybedebilirlerdi. 180 Bundan da, cennetin ve cennetteki nimetlerin insanın aklını başından alacak kadar güzel olduğu anlaşılır. c) Cinnet: Bu kelimede sözlükte "örtünmek" demektir. Terim olarak "İnsan sinirlediğinde bu sinirin insanın her yerini bürümesi ve insanın aklını sâlim bir şekilde kullanamaması" demektir. Tıpkı asabiyetin aklın üstünü örtmesi gibi cennetin ağaçları da cennetin her yerini örtmüştür. 181 176 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.128. 177 M. Süreyya Şahin, "Cin", DİA, Ankara: 1993, c.VIII, s.5. 178 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.55. 179 İbrahim Kâfî Dönmez, "Cünûn", DİA, Ankara: 1993, c.VIII, s.125. 180 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.55. 181 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.89. 26 d) Cünne: Sözlükte kalkan manasına gelir. Cennet, cennetlikleri cehennemden bir kalkan misâli koruduğu için bu kökten gelmiştir. 182 e) Cenîn: "Örtmek, örtünmek, gizlenmek" anlamındaki "cenn" kökünden türeyen "cenîn", sözlükte "gizli olan şey, anne karnındaki çocuk" gibi manalara gelmektedir. Henüz doğmamış çocuğa, doğum vaktine kadar anne karnında saklandığı için cenîn denmiş, kelime âyet ve hadislerde bu anlamda kullanılmıştır.183 Cennetteki mükellefler, son derece yumuşak olan kendilerine sıcak ve soğuk dokunmayan bir mekânda oldukları için tıpkı anne karnındaymış gibidirler. 184 Bu yüzden bu kökten geldiği söylenmiştir. Râzî'ye göre ise cin, cenîn, cennet, cinnet, mecnûn kelimelerinin hepsinin anlamı aynıdır: Örtünmek. Görünmeyen, örtülü varlıklar oldukları için cin; anne karnında örtülü olduğu için cenîn; asabiyet insanın her yerini örttüğü için cinnet; akıl örtülü olduğu için mecnûn; her yeri ağaçlarla örtülü olduğu için de cennet denilmiştir.185 Cennet kelimesi Kur'ân-ı Kerîm’de altmış dokuz farklı âyette yetmiş defa müfred,186 yedi farklı âyette sekiz defa tesniye,187 altmış yedi farklı âyette altmış dokuz defa ise cemi' 188 olmak üzere toplam yüz kırk yedi defa geçmektedir. Bunlardan yirmi beş yerde dünyadaki bağ bahçe, altı yerde Âdem ile Havvâ'nın iskân edildiği mekân, bir 182 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XXXII, s.55. 183 Mustafa Uzunpostalcı, "Cenin", DİA, Ankara: 1993, c.VII, s.369. 184 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XXXII, s.55. 185 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.89. 186 Bakara, 2/35, 82, 111, 214, 221, 265, 266; Âl-i İmrân, 3/133, 142, 185; Nisâ, 4/124; Mâide 5/72; A'râf, 7/19, 22, 27, 40, 42, 43, 44, 46, 49, 50; Tevbe 9/111; Yûnus, 10/26; Hûd, 11/23, 108; Ra'd, 13/35; Nahl, 16/32; İsrâ, 17/91; Meryem, 17/60, 63; Kehf, 18/35, 39, 40; Tâhâ, 20/117, 121; Furkân, 25/8, 15, 24; Şuarâ 26/85, 90; Ankebût, 29/58; Yâsin, 36/26, 55; Zümer, 39/73, 74; Mü'min, 40/40; Fussilet, 41/30; Şûrâ, 42/7; Zuhruf, 43/70, 72; Ahkâf, 46/14, 16; Muhammed, 47/6, 15; Kâf, 50/31; Necm, 53/15; Vâkıa, 56/89; Hadîd, 57/21; Haşr, 59/20 (iki defa); Tahrîm, 66/11; Kalem, 68/17; Hâkka, 69/22; Meâric, 70/38; İnsân, 76/12; Nâziât, 79/41; Tekvîr, 81/13; Gâşiye, 88/10; Fecr, 89/30. 187 Kehf, 18/32, 33; Sebe, 34/15, 16 (iki defa); Rahmân, 55/46, 54, 62. 188 Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15, 136, 195, 198; Nisâ, 4/13, 57, 122; Mâide, 5/12, 65, 85, 119; En'âm, 6/99, 141; Tevbe 9/21, 72 (iki defa),89,100; Yûnus, 10/9; Ra'd, 13/4, 23; İbrahim, 14/23; Hicr, 15/45; Nahl, 16/31; Kehf, 18/31, 107; Meryem, 19/61; Tâhâ, 20/76; Hac, 22/14, 23, 56; Mü'minûn, 23/19, Furkân, 25/10; Şuarâ, 26/57, 134, 147; Lokmân, 31/8; Secde, 32/19; Fâtır, 35/33; Ankebût, 36/34; Sâffât, 37/43; Sâd, 38/50; Mü'min, 40/8; Şûrâ,42/22; Duhân, 44/25, 52; Muhammed, 47/12; Fetih, 48/5, 17; Kâf, 50/9; Zâriyât, 51/15; Tûr, 52/17; Kamer, 54/54; Vâkıa, 56/12; Hadîd, 57/12; Mücâdele, 58/22; Sâf, 61/12 (iki defa); Tegâbûn, 64/9; Talak, 65/11; Tahrîm, 66/8; Kalem, 68/34; Meâric, 70/35; Nuh, 71/12; Müddessir, 74/40; Nebe, 78/16; Bürûc, 85/11; Beyyine, 98/8. 27 yerde Hz. Peygamber'in yanında Cebrâîl'i gördüğü Sidretü'l-Müntehâ'nın civarında bulunan Me'vâ cenneti,189 diğer yerlerde de âhiret cenneti anlamında kullanılmıştır.190 Cennet kavramının müfred olarak kullanılması cennetlerdeki ağaçlıklar, gölgelikler birbirine bitişik halde olup aralarında verimsiz, kurak, bataklık ve çöl gibi arazilerin olmamasındandır.191 Yani cennetin bahçeleri birbirine o kadar girift haldedir ki o birçok cennet sanki tek bir cennetmiş gibi görünür.192 Onun için masdar binâ-i merre (işin kaç kere yapıldığını gösteren mastar) kalıbında cennet diye isimlendirilmiştir.193 Cennetin tesniye olarak kullanılması birçok şekilde izah edilebilir. Birincisi, cennette bilinen bilinmeyen, maddî manevî gibi iki türlü nimet olmasından dolayı olabilir. 194 İkincisi, birisi cinler için, diğeri de insanlar için olan iki cennet anlamında olabilir. Üçüncüsü, biri kulun yaptığı taatlara karşılık verilen cennet, diğeri de günahlardan kaçınması sebebiyle verilen cennet olabilir. Dördüncüsü, birisi kulun yaptıklarının karşılığı olarak verilen cennet, diğeri de ziyâde olarak verilen cennet olabilir. Beşincisi, biri maddî diğeri de manevî olan iki cennet kast edilmiş olabilir.195 Cennetin cemi' olarak kullanılmasına gelince, cennetin ağaçları, ırmakları, meskenleri çok olduğundan dolayı her bir cennet cennetler makamındadır.196 Yine bu kelimenin çoğul olarak getirilmesi, dünya bahçelerinin alanının ve sayısının sınırlı; cennet bahçelerinin ise sınırsız olması gibi yönlerden dünya bahçelerinin cennet bahçeleri yanındaki değersizliğini ifâde eder.197 Dolayısıyla, cennet kelimesini bazen müfred, bazen tesniye, bazen de cemi' olarak gelmesinde bir tezat ve işkâl yoktur. Çünkü ağaçları, evleri birbirine bitişik olup orada çöl ve boş arazi gibi hiçbir fâsıla girmediği için tek bir cennet; geniş oldukları, çeşitli ağaçları ihtiva ettikleri, çok evler, köşkler bulunduğu için cennetler; maddîmanevî lezzetleri ihtiva ettikleri için iki cennet olarak zikredilmiştir. O halde ifâdelerin 189 Necm, 53/15. 190 Bekir Topaloğlu, "Cennet", DİA, Ankara: 1993, c.VII, s.376. 191 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.126. 192 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.183. 193 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.128. 194 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.126. 195 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.121. 196 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.127. 197 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.183. 28 böyle değişik şekillerde getirilişi övgü içindir. 198 1.3. CENNETLE İLGİLİ BAZI MESELELER Bu bölümde, cennetin ne kadar büyük olduğu, zaman mefhûmunun bulunup bulunmadığı, mükellefiyetin olup olmadığı, cennete, yapılan amellerle mi yoksa Allah'ın lütfuyla mı gidildiği, cennete vâris olmanın ne demek olduğu gibi meseleler hakkında açıklamalar yapılacaktır. 1.3.1. Cennetin Büyüklüğü Kur'ân-ı Kerîm'de cennetin büyüklüğünün "gökler ve yerin eni, genişliği" 199 kadar olduğu ifâde edilmektedir. Bunun, insanın mal ve mülk konusunda oldukça tamahkâr olmasından dolayı200 her bir kişiye verilen cennetin büyüklüğü olduğunu söyleyenler olduğu gibi, insanların düşünce yapısına göre verilmiş bir misâl olduğunu söyleyenler de vardır.201 Râzî de bu görüşü benimsemiştir. Çünkü insanoğluna göre yer ve gökten daha geniş ve daha uzun ömürlü başka bir şey yoktur. Allah Teâlâ da bize bildiğimiz şeylerden misâl getirmiştir.202 1.3.2. Cennette Zaman Zaman, sözlükte “kısa veya uzun vakit, az ya da çok süren bölünebilir müddet” gibi anlamlara gelir.203 Yani zaman denilen şey, ölçülebilen, hesaplanabilen ve sonlu olan bir mefhûmdur. Râzî'ye göre ise cennet sonlu değil, ebedî olduğu için orada zaman mefhûmu yoktur. Bu hususa da Cenâb-ı Hakk'ın "Orada (cennette) ne güneş görürler, ne de dondurucu soğuk." 204 âyeti delâlet eder. Çünkü cennette güneş ve ay yoktur. Güneş ve ayın olmadığı yerde de zaman mefhûmu yoktur. Bu âyet ile kastedilen şey, 198 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.121. 199 Âl-i İmrân, 3/133; Hadîd, 57/21. 200 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.5. 201 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.226. 202 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.6. 203 İlhan Kutluer, "Zaman", DİA, Ankara 2013, c. XLIV, s.111. 204 İnsân, 76/13. 29 cennetin sıcaklık ve soğukluk bakımından mûtedil olduğu veya cennetin pür aydınlık olup orada ne güneşe ne de aya ihtiyaç olmadığıdır.205 "Orada sabah akşam rızıkları vardır." 206 âyeti de cennette zaman mefhûmunun olduğuna değil, cennet rızıklarının devamlı olduğuna delâlet eder.207 1.3.3. Cennette Mükellefiyet İnsanların cennette mükellefiyetin olabileceğini düşünmelerine neden olan bazı âyetler vardır. Bunlardan biri "Orada bozulmayan su ırmakları… Rablerinden de bir bağışlama vardır…" 208 âyetidir. Âyette geçen "mağfiret" kelimesi, günahların Allah tarafından bağışlanması olarak tarif edilir. 209 O zaman akla şöyle bir soru gelir: "Cennette mükellefiyet mi var ki Allah onları bağışlasın?" Râzî'ye göre âyetteki mağfiret, "Onlardan mükellefiyet ve külfetler kaldırılmıştır. Artık onlar, dünyadakinin aksine hesapsız olarak yer, içerler. Çünkü dünyadaki bazı şeylerin yenilmesi, içilmesi yasaktır. Cennette ise hiçbir yasak yoktur." anlamına gelir.210 Yine, âlimler "Yapmakta olduğunuz şeylere karşılık afiyetle yiyin için" 211 âyeti vb. âyetlerde geçen "yiyin, için" gibi ifâdelerin emir ifâde edip etmeyeceği konusunda ihtilaf etmiştir. Bazıları bu ifâdelerin bir emir olduğunu, fakat Allah'ın böyle bir emir vermesinden cennetliklerin sevinç duyacaklarını ve Allah'a ta'zimlerini artacağını, bazıları ise bu ifâdelerin emir olmadığını, bununla ikramın kastedildiğini, emir ve nehyin dünya hayatında olup âhiret hayatında olmadığını söylemiştir.212 "Bunların oradaki duaları, "Seni eksikliklerden uzak tutarız Allah'ım!", aralarındaki esenlik dilekleri, "selâm"; dualarının sonu ise, "Hamd âlemlerin Rabbi Allah'a mahsustur" sözleridir." 213 âyetinde cennetliklerin hamd ve tesbih de bulundukları ifâde edilmektedir. "Bunlar, acaba bu hamd ve tesbihi mükellef oldukları 205 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.232. 206 Meryem, 19/62. 207 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.216. 208 Muhammed, 47/15. 209 Adil Bebek, "Mağfiret", DİA, Ankara: 2003, c.XXVII, s.313. 210 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.51. 211 Mürselât, 77/43. 212 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.103; c.XXX, s.263. 213 Yûnus, 10/10. 30 için mi yaparlar?" sorusuna verilecek cevap, Râzî'ye göre “Hayır.”dır. Onların bu zikirle meşgul olmaları mükellef oldukları için değil, Allah'ı zikretmekten dolayı zevk aldıkları içindir.214 Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.), "Nasıl (dünyada) size nefes alıp vermeniz ilham ediliyorsa, cennetliklere de hamd ve tesbih etmeleri ilham edilir." 215 buyurmuştur.216 Râzî'nin açıklamalarına bütüncül bakıldığında, onun cennette mükellefiyet olmadığı görüşünü benimsediği görülmektedir. 1.3.4. Cenneti Elde Etme Mu'tezile, amellerin karşılığı olan mükâfâtı kullarına vermesinin Allah Teâlâ üzerine vacip olduğunu söylerken; 217 Râzî, cennetin sırf amellerin karşılığı elde edilen bir yer olmadığını, insanın amelleri ile böyle büyük bir mükâfâta ulaşamayacağını, ameller karşılığında olsa bile bunu vermenin Allah Teâlâ üzerine vacip olmadığını savunmaktadır. Bu konuda naklî deliller ve aklî istidlâller getirmiştir. Allah Teâlâ, "İnanıp sâlih ameller işleyenlere gelince Rableri onları rahmetine sokacaktır. İşte bu apaçık başarıdır." 218 buyurmuş ve mükâfâtı rahmet olarak ifâde etmiştir. Mükâfâtın, rahmet adını alabilmesi ancak vacib olmadığı zaman doğru olur.219 Kısacası, yapılan iyiliklere mukâbil Allah Teâlânın mükâfât vermesi O'na vacib oluşundan değil, O'nun va'dinin gereği olduğu içindir.220 Şâyet bunun ameller karşılığı olduğunu kabul etsek bile, bu, sırf amelle elde edilen bir mükâfât değildir. Nitekim Cenâb-ı Hakk, "İman edip sâlih ameller işleyenlere gelince (Allah) onların mükâfâtlarını eksiksiz ödeyecek ve lütfundan onlara daha da fazlasını verecektir…" 221buyurmuştur. Yani, cennetliklerin elde ettikleri nimetlerin bir kısmı yaptıkları sevaplara karşılık olarak verilirken bir kısmı da sırf Allah'ın lütfu ve 214 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.38. 215 Ebu'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kurayşî en-Nisâburî, Sahîhu Müslim, Dâru Tayyibe, Riyad: 2006/1427, c.I-II, Cennet, 18 (2835). 216 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.40. 217 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.226. 218 Câsiye, 45/30. 219 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.241. 220 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.22. 221 Nisâ, 4/173. 31 ikramıdır.222 Bu husustaki bir başka delil de "Şüphesiz Allah (hiç kimseye) zerre kadar zulüm etmez. (Yapılan) çok küçük bir iyilik de olsa onun sevabını kat kat arttırır ve kendi katından büyük bir mükâfât verir." 223 âyetidir. Buradaki kat kat arttırmaktan maksat, miktar bakımından arttırmadır. Meselâ, kişi on derecelik bir sevap işleyebilir ama Allah Teâlâ ona, yirmi, otuz veya daha fazla mükâfât verebilir.224 1.3.5. Cennete Vâris Olma Allah Teâlâ, Kur'ân-ı Kerîm'in birçok yerinde cennetliklerin cennete vâris olduklarını yani onlara miras olarak kaldığını ifâde etmiştir.225 İbrahim (a.s.)'da yaptığı duada Cenâb-ı Hakk'ın kendisini Naîm cennetine vâris kılmasını226 istemiş ve Naîm cennetini vâris olunacak şeye benzetmiştir.227 Bu ifâdenin kullanılmasında bir takım hikmetler vardır. Bunlardan biri, tüm insanoğlunun babası olan Âdem (a.s.)'ın ilk olarak cennette yaşaması, daha sonra onun soyundan gelen muttakîlerin de cennete gidecek olmasıdır. Bu durumda cennet sanki babadan oğla kalan bir miras gibi olmuş olur. Ya da bu, kelimenin sözlük anlamıyla ilgilidir. Çünkü kelimenin sözlük anlamı "gerektirdi - ortaya çıkardı"dır. Dolayısıyla, muttakîlerin iman ve ameli cenneti gerektirmiştir.228 Vâris olma ile kastedilen şeyin Peygamber Efendimizin (s.a.v.) buyurduğu şu husus da olabilir: "Her bir kâfir ve mü'minin mutlaka cennette ve cehennemde birer yerleri vardır. Cennetlikler cennete, cehennemlikler de cehenneme tamamen girdikleri zaman, cennet, cehennemliklerin gözünün önüne getirilir ve onlar cennetteki yerlerine bakarlar. Onlara, "İşte bu (yerler), şâyet Allah´a itaat etmiş olsaydınız, sizin olacaktı" denilir; sonra da, "Ey cennetlikler, yaptığınız (iyi) ameller sebebi ile (cehennemliklerin cennetteki) bu yerlerine siz vâris oldunuz" denilir ve onların yerleri cennetlikler arasında bölüştürülür." 229 222 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VI, s.8. 223 Nisâ, 4/40. 224 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.95. 225 A'râf, 7/43; Meryem, 19/63; Mü'minûn, 23/11; Zümer, 39/74; Zuhruf, 43/72. 226 Şuarâ, 26/85. 227 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.139. 228 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.21-22; c.XXII, s.77. 229 Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rabiî İbn Mâce el-Kazvinî, Sünenü İbn Mâce, Dârusselâm, Riyad: 1999/1420, Zühd, 39 (4341). 32 1.4. CENNETİN DERECELERİ Yüce Allah, Kur'ân-ı Kerîm’de hem peygamberlerin230 hem de diğer insanların değişik sebeplerden mütevellid hepsinin aynı derecede olmadığını, herkesin yaptıklarına göre derecesinin değişeceğini ve Allah Teâlâ'nın dilediği kimselerin derecelerini yükselteceğini bildirmiştir. 231 Velhasıl dünyada tüm insanlar (madden-mânen) aynı derecede olmadığı gibi âhirette de aynı derecede olmayacaklardır. Peygamberimiz (s.a.v.) de bu hususu "İnsanlar (altın ve gümüş madeni gibi) maden madendir." 232 hadisiyle açıklamıştır. Kur'ân-ı Kerîmde, konuyla ilgili âyetlere bakıldığında insanlar arasındaki bu fark hem cennetlikler hem de cehennemlikler için "derece" kelimesiyle ifâde edilmiştir. "Dereke" kelimesi ise yalnız cehennemlikler için kullanılmıştır.233 Ancak, örfen daha çok cennetlikler için "derece", cehennemlikler için de "dereke" ifâdesi kullanılır.234 Bu yüzden burada cennetten bahsederken "Cennetin Dereceleri" başlığını kullanılmıştır. Cehennemden bahsederken de, "Cehennemin Derekeleri" başlığını kullanılacaktır. Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemin kapılarının yedi tane235 olduğu açık bir şekilde belirtilirken cennetin kapılarının kaç tane olduğu açık bir şekilde belirtilmemiştir. Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) bir hadis-i şerif'inde: "Sizden kim abdestini alır ve bunu en güzel şekilde yapar, sonra da "Eşhedü en lâ ilâhe illallâh ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve rasülühû" derse, kendisine cennetin sekiz kapısı açılır; hangisinden dilerse oradan cennete girer." 236 buyurarak cennetin kapılarının sekiz tane olduğunu ifâde etmiştir. Ancak bu sekiz sayısı, sekizle sınırlı olmayı mı ifâde eder, yoksa çokluktan kinâye midir? Bu kapılar ile cennetin bölümlerinin sekiz tane olduğu mu kastedilir ya da bir bölümün birden fazla kapısı var mıdır? Bu ve benzeri sorular hakkında kesin bir cevap vermek neredeyse mümkün değildir. Çünkü hadis-i şerif'te cennetin kapılarının sekiz tane olduğu bildirilmiş fakat bu kapılarla ilgili açıklama yapılmamıştır. Değişik 230 Bakara, 2/253. 231 Nisâ, 4/95, 96; En'âm, 6/83; 132, 165; Tevbe, 9/20; Yûsuf, 12/76; Tâhâ, 20/75; Mü'min, 40/15; Zuhruf, 43/32; Ahkûf, 46/19; Hadîd, 57/10. 232 Müslim, Birr-Sıla-Âdâb, 160 (2638). 233 Nisâ, 4/145. 234 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.66. 235 Hicr, 15/44. 236 Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, Mektebetü'l-Meârif, Riyad: 1998/1419, c.I-III, Tahâret, 65 (169); Tirmizî, Tahâret, 41 (55). 33 hadislerde geçen kapı isimlerini bir araya getirdiğimizde bu sefer sayı sekizden fazla olmaktadır. Nitekim Kurtubî, bu konuyla ilgili hadis-i şeriflerde geçen kapıları bir araya getirmiş ve bunların sayısının on üçe kadar çıktığını söylemiştir. Bunlar: Namaz, Cihad, Sadaka, Reyyân, Tevbe, Rıza, Sabır, Eymen, Duhâ, Hac, Sıla, Umre ve Ümmeti Muhammed kapısıdır.237 Râzî de, cennetin kapılarının sekiz tane olduğuna dâir birtakım istidlâllerde bulunmuştur. Örneğin: Fatiha sûresini tefsir ederken "elhamdülillah" lafzının sekiz harf olduğunu ve bunun cennetin sekiz kapısına delâlet ettiğini,238 bu kapıların, Ma'rifet, Zikir, Şükür, Recâ, Havf, İhlâs, Dua ve Hidâyet kapıları olduğunu söylemiştir.239 Ancak Râzî'ye göre sekiz sayısında şöyle bir incelik vardır: "Cenâb-ı Hakk, Rahmân sûresinin başında sekiz çeşit nimet saymıştır. Bu sekiz sayısında bir hikmet vardır. Çünkü yedi, kâmil sayıdır. Sekiz ise yedinin fazlası demektir. Böylece, Allah Teâlâ bununla nimetlerinin sayılamayacak derecede çok olduğuna işarette bulunmuştur."240 Râzî'nin bu yorumlarından anlaşılmaktadır ki, "cennetin sekiz kapısı vardır." sözündeki "sekiz" çokluktan kinâyedir. Allah Teâlâ, dilediği kimselerin derecesini yükselteceğini bildirmiştir. 241 Bu hususu İbn Abbâs (r.a.) şöyle açıklamıştır: "… Ey oğullar ve babalar! Sizden kim Allah'a daha çok itaat ediyorsa cennette onun derecesi daha yüksek olur. Eğer babanın derecesi daha yüksek ise babanın isteğiyle çocuğun derecesi; çocuğun derecesi daha yüksek ise ana babasının derecesi yükseltilir. Yani cennette kimin kime faydası dokunacak bilinmez." 242 İnsanların cennette ayrı ayrı derecelerde olacağı sabit olunca akla şu sorular gelebilir: Farklı derecelerde olan insanlar birbirleriyle görüşebilecekler mi? İnsanlar farklı derecelerde olacağına göre alt derecede olanlar üste derecede olanları kıskanmaz mı? Alt derecede olanlar kendilerinden üst derecede olanların mazhar oldukları in'âm ve ihsânı görünce üzülmezler mi? 237 Şemsuddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, et-Tezkire fî Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire, es-Sâdık b. Muhammed b. İbrahim (thk.), Mektebetü'l-Dâri'l Minhâc, Riyad: H.1425, I-III, c.II, s.954-955. 238 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.221. 239 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.271. 240 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.88. 241 Mü'min, 40/15. 242 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.188. 34 Cennetliklerin dereceleri her ne kadar birbirlerinden farklı olsa da cennette birbirleriyle görüşeceklerdir. "Kim Allah'a ve Peygambere itaat ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine nimet verdiği peygamberlerle, sıddîklarla, şehidlerle ve iyi kimselerle birliktedirler. Bunlar ne güzel arkadaştır." 243 âyeti ve bu âyetinin sebeb-i nüzûlü ile ilgili vârid olan haberler bu hususa delâlet eder. Âyetin, Hz. Peygamberimizin kölesi Sevbân (r.a.)'nın bir gün peygamberimize "… Âhirette seni görmemekten korkuyorum… Çünkü ben cennete girsem bile sen peygamberlerin makamında, ben ise kulların makamında olacağım. Dolayısıyla seni göremeyeceğim. Eğer cennete giremezsem o zaman da seni asla göremeyeceğim" dediğini ve bunun üzerine nâzil olduğu rivâyet edilmiştir. Bir başka rivâyete göre ise, Ensar'dan bir grubun "Ya Rasülallah, sen cennetin en üst makamında olursun, biz ise seni özleriz… O zaman ne yaparız?" demesi üzerine nâzil olduğu söylenmiştir.244 Yapılan bu açıklamalardan farklı derecelerde olan cennetliklerin birbirleri ile görüşebilecekleri gâyet net bir şekilde anlaşılmaktadır. Ancak, Allah'a ve peygambere itaat eden kimselerin, peygamber ve sıddîklarla beraber olmalarından murat, hepsinin aynı derecede bulunmaları değil onların, cennette yerleri birbirinden uzak olsa bile birbirlerini görecek şekilde bulunmalarıdır. Çünkü perde kalktığı zaman, onlar birbirlerini görecekler ve birbirlerini ziyaret edeceklerdir. 245 Cennetliklerin, aralarında derece farkı olmasından dolayı kalplerinde bir kıskançlığın olmayacağına ise, "Biz, onların kalplerindeki kini söküp attık." 246 âyeti delâlet eder. Allah Teâlâ, cennetliklerin kalbinden kin ve hasedi giderecektir.247 Bu da, iki manaya gelebilir. Birincisi, cennetliklerin dünyada iken aralarında bulunan kinin giderilmesi anlamına; ikincisi de, cennetliklerin derecelerinin birbirinden farklı olmasından kaynaklanan kin manasına.248 Kısacası hiçbir sebepten dolayı cennetlikler arasında kıskançlık ve kin olmayacaktır. Kıskançlığın olmadığı sabit olunca hüzünlenecek bir şey de olmaz. Nitekim Allah Teâlâ, "(Cennetlikler) şöyle derler: "Hamd, bizden hüznü gideren Allah'a 243 Nisâ, 4/69. 244 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.150. 245 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.152. 246 Hicr, 15/47. 247 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.256. 248 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.65. 35 mahsustur…" 249 buyurmuştur. Bu âyetteki "hüzün" ile her türlü hüzün kastedilmiştir.250 ( َع ْد ن) Adn 1.4.1. Sözlükte, "karar kılmak, sabit olmak ikâmet etmek" demektir. 251 Arapça'da "ikâmet etti" manasında "نِ َمَكا ْ ال ِ ب نَ دَعَ " denilir. 252 Terim olarak ise cennetin isimlerinden biridir.253 Adn cenneti Kur'ân-ı Kerîm'de on bir âyette254 ve bunların tamamında "cennât-ü adn" terkibiyle geçmektedir. Kur'ân-ı Kerîme göre; iman edip sâlih ameller işleyen,255 birbirine dost olan, iyiliği emredip kötülüğü yasaklayan, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren,256 Allah'a verdikleri sözü yerine getiren ve sözleşmeyi bozmayan, Allah'ın riâyet edilmesini emrettiği haklara riâyet eden, Rabb'ine saygı besleyen ve kötü hesaptan korkan, Allah'ın rızasını kazanmak için sabreden, Allah'ın kendisine verdiği rızıklardan gizli ve aşikâr infâk eden, 257 hayırlı işlerde öne geçen, 258 Allah'a karşı gelmekten sakınan 259 ve tevbe edip sâlih amel işleyen 260 her kadın ve erkek 261 atalarından, eşlerinden ve çocuklarından iyi olanlarla beraber 262 kendilerine miras kılınan 263 ve kapıları sonuna kadar kendilerine açılmış olan264 Adn cennetlerine girecektir. Onlar, Adn cennetine girdikleri zaman melekler onlara "Sabretmenize karşılık selâm sizlere. Dünya yurdunun sonucu (olan cennet) ne güzeldir!" 265 derler. Orada, onlar için köşkler,266 üzerine kurulacakları tahtlar, altın bilezikler,267 inciler,268 ince ve 249 Fâtır, 35/34. 250 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.25. 251 Ebu'l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed (Râğıb el-İsfehânî), el-Müfredât fî Garâbi'l-Kur'ân, Nizâr Mustafa el-Bâz (neşr.), Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, y.y: t.y. c.II, s.423; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.112, 215. 252 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.55. 253 Y. Şevki Yavuz, "Adn", DİA, Ankara: 1988. c.I, s.391. 254 Tevbe, 9/72; Ra'd, 13/23; Nahl, 16/31; Kehf, 18/31; Meryem, 19/61; Tâhâ, 20/76; Fâtır, 35/33; Sâd, 38/50; Mü'min, 40/8; Sâf, 61/12; Beyyine, 98/8. 255 Beyyine, 98/8. 256 Tevbe, 9/71. 257 Ra'd, 13/20-23. 258 Fâtır, 35/32. 259 Sâd, 38/49. 260 Meryem, 19/60. 261 Tevbe, 9/71, 72. 262 Ra'd, 13/23. 263 Meryem, 19/63. 264 Sâd, 38/50. 265 Ra'd, 13/24. 266 Tevbe, 9/72. 36 kalın ipekten yeşil giysiler, 269 asla tükenmeyen 270 pek çok meyveler ve içecekler, yanlarında gözlerini kendilerinden ayırmayan yaşıt eşler, 271 içinden ırmaklar akan, içinde ebediyyen kalacakları 272 ve kendilerine diledikleri her şeyin verileceği 273 cennetler vardır. Bir de onlara ödüllerin en büyüğü olan Allah'ın rızası vardır.274 Onlar bu nimetleri görünce şöyle derler: "Hamd, bizden hüznü gideren Allah'a mahsustur. Şüphesiz Rabbimiz çok bağışlayandır, şükrün karşılığını verendir. O, lütfuyla bizi kalınacak yurda yerleştirendir. Bize orada bir yorgunluk dokunmaz. Bize orada usanç da gelmez." 275 Adn cennetinin cennetin neresi olduğu hakkında farklı görüşler vardır. İbn Mes'ûd (r.a.): "Adn cennetleri, cennetin tam ortasıdır" demiştir.276 Bu cümleden olarak "Adn" kelimesinin, nimetlerin, emniyetin ve selâmetin merkezi, ortası, kaynağı manasında "ma'den" kökünden geldiği ileri sürülmüştür. 277 İbn Abbâs (r.a.), "Adn cennetinin cennette bulunan bir şehir olduğunu, tavanının Rahmân olan Allah'ın arşı olduğunu ve burada peygamberlerin, şehitlerin ve hidâyete vesile olan imamların bulunduğunu, diğer cennetlerin ise bunun etrafında olduğunu" rivâyet etmiştir. 278 Abdullah İbn Ömer (r.a.) ise, Adn'in cennetteki bir köşkün adı olduğunu rivâyet etmiştir: "Cennette, kendisine Adn denilen bir köşk vardır ki, bunun etrafında burçlar bulunur. O köşkün beş bin kapısı, her kapıda da, beş bin hür ve âzâde kadın bulunmaktadır. Oraya ancak nebîler, sıddîkler veya şehidler girebilir." 279 Bazıları da, "Adn" kelimesinin isim değil de "ebedî olarak ikâmet edecek yer" anlamında sıfat olduğunu kabul etmiştir.280 Bu görüşü benimseyenlere göre, "Adn Cennetleri" ifâdesi cennetin tamamını ifâde eder.281 267 Kehf, 18/31. 268 Fâtır, 35/33. 269 Kehf, 18/31. 270 Sâd, 38/54. 271 Sâd, 38/51, 52. 272 Tâhâ, 20/76. 273 Nahl, 16/31. 274 Beyyine, 98/8. 275 Fâtır, 35/35. 276 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 277 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.55. 278 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 279 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.116. 280 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.116. 281 Y. Şevki Yavuz, "Adn", DİA, Ankara: 1988. c.I, s.391. 37 Yukarıdaki görüşleri zikreden Râzî'nin kendisinin ise, Adn cennetlerinin cennetin belli bir yerinin adı olduğu görüşünü benimsediğini görülmektedir. Bu da, "Allah, mü'min erkeklere ve mü'min kadınlara, ebedî olarak kalacakları, içinden ırmaklar akan cennetler ve Adn cennetlerinde çok güzel köşkler va'detti…" 282 âyetini tefsir ederken yaptığı şu açıklamadan anlaşılmaktadır: "Bu âyette "Adn cennetleri" ifâdesinin "cennetler" ifâdesine atfedilmesi göstermektedir ki, Adn cennetleri diğer cennetlerden ayrı bir cennettir. Çünkü matufun, ma'tufun aleyhden başka olması gerekir. O halde o cennet ehlinin meskenleri Adn cennetleri, manzaraları da etrafındaki diğer cennetlerdir." 283 Adn cennetlerinin güzelliği hakkında İbn Abbâs (r.a.)'ın şöyle dediğini rivâyet etmiştir: "… Adn Cennetlerinde, Tesnîm Pınarı vardır. Yine orada, inci, yâkut ve altından yapılmış köşkler bulunmaktadır. Arş'ın altından güzel bir rüzgâr eser ve böylece orada bulunanların üzerine alabildiğince kokan misk yığınları serper." 284 Cenâb-ı Hakk, Adn cennetlerinin kapılarının cennetliklere açılmış olduğunu bildirmiştir.285 Bununla, "cennetlerde görevli meleklerin bu cennetin sakinlerini görünce onları selâmlayarak 286 hemen kapıları açması" ya da "cennetliklerin bu kapıların açılmasını istediğinde o kapıların açılması, kapanmasını istediklerinde kapanması" manalarının kastedilmesi muhtemeldir.287 ٖعي م) Naîm 1.4.2. (النَّ Naîm, nimetin mübâlağa sîğasıdır, nimetin bol ve ileri derecede olanına Naîm denir. 288 Nimetin ileri derecede olması, onun bulanıklıklardan, karışıklıklardan ve şâibelerden uzak olması demektir. 289 Yani, Naîm cennetleri dünya cennetleri gibi karışık değil, sırf nimetlerle doludur. Orada o nimetleri bulandıracak, tadını kaçıracak hiçbir şey yoktur.290 282 Tevbe, 9/72. 283 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 284 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 285 Sâd, 38/50. 286 Zümer, 39/73. 287 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.201. 288 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.645. 289 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.14. 290 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.83. Şuarâ 38 Naîm kelimesi, Kur'ân-ı Kerîmde on yedi âyette geçmektedir. Yedi âyette " ت ا َجنَّ ِم ٖعي ," النَّ 291üç âyette "مِ ٖعي ِة النَّ ٖعي م , َجنَّ ," َجنَّ ت نَ ٖعي م ا ت " de âyette bir 292 َجنَّ " َونَ 293 şeklinde cennet kelimesiyle birlikte geçmektedir. Diğer âyetlerde ise cennet kelimesi olmaksızın geçmektedir. Bunlardan üçünde cennet anlamında 294 diğerlerinde dünya ve âhiret nimetleri295 anlamında kullanılmıştır. Kur'ân-ı Kerîm'e göre, iman edip sâlih ameller işleyen, 296 Allah'a karşı gelmekten sakınan,297 namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve âhirete de kesin olarak inanan298 Allah'ın hâlis,299 iyi kulları300 Naîm cennetlerine girecektir. Naîm cennetlerine girenler, dikensiz sidir ağaçlarının ve meyveleri küme küme dizili muz ağaçlarının gölgesinde eğleneceklerdir. Onlar, çağlayan bir su başında301 mücevherâtla işlenmiş koltuklar üzerinde karşılıklı olarak otururlar 302 ya da yüksek döşekler üzerine yayılırlar.303 Bir taraftan etrafı seyrederler,304 bir taraftan da önlerine getirilen tükenmeyen ve yasaklanmayan çeşitli meyvelerden, 305 arzu ettikleri kuş etlerinden yerler.306 Ebediyyen genç kalan uşakların sürahi, ibrik ve kadehlere cennet pınarlarından doldurduğu berrak ve içenlere lezzet veren307 el değmemiş saf bir içecek içerler ki, onu içtiklerinde ağızları misk gibi kokar. Bu içeceğin katkısı tesnîmdir ve bundan ancak Allah'a yakın olanlar içer. 308 Bu içeceklerde baş döndürme özelliği yoktur. Ne kadar içerlerse içsinler asla sarhoş olmazlar.309 Yine onlar için, yanlarında bakışlarını yalnızca kendilerine çevirmiş, gün yüzü görmemiş bembeyaz yumurta gibi310 291 Mâide, 5/ 65; Yûnus, 10/9; Hac, 22/56; Lokmân, 31/8; Sâffât, 37/43; Vâkıa, 56/12; Kalem, 68/34. 292 Şuarâ, 26/85; Vâkıa, 56/89; Meâric, 70/38. 293 Tûr, 52/17. 294 Tevbe, 9/21; İnfitâr, 82/13; Mutaffifîn, 83/22. 295 İnsân, 76/20; Mutaffifîn, 83/24; Tekâsür, 102/8. 296 Yûnus, 10/9. 297 Kalem, 68/34. 298 Lokmân, 31/4. 299 Sâffât, 37/40. 300 İnfitâr, 82/13; Mutaffifîn, 83/22. 301 Vâkıa, 56/28-31. 302 Vâkıa, 56/15-16. 303 Vâkıa, 56/34. 304 Mutaffifîn, 83/23. 305 Vâkıa, 56/32-33. 306 Vâkıa, 56/21. 307 Vâkıa, 56/17-18. 308 Mutaffifîn, 83/25-28. 309 Sâffât, 37/47. 310 Sâffât, 37/48-49. 39 veya saklı inci gibi, 311 hep bir yaşıt, eşlerini çok seven, gösterişli, iri gözlü bâkire312 hûrîler313 vardır. Ayrıca onlar orada canlarını sıkacak, kendilerini günaha sokacak hiçbir kötü söz işitmezler. Onların işittiği söz, "Selâm" sözüdür.314 Bu nimetlere karşılık onlar, Allah'ı hamd ve Onu tesbih ederler. 315 Naîm cennetlerinin nimetlerinin bu kadar çok ve muhteşem olmasına rağmen Râzî'ye göre Naîm cennetlerinden daha kıymetli bir cennet daha vardır ki, o da, ma'rifet cennetidir. 316 Ma'rifet, "Allah'ı ve O'nun sıfatlarını, fiillerini, isimlerini ve tecellîlerini manevî tecrübeyle bilmek." demektir.317 Allah'ı tanıma ve bilmenin ayrılmaz vasfı ise yalvarıp yakarmak, korkmak ve haşyet duymaktır. Kalben yapılan zikrin, yalvarıp yakarmadan ve haşyetten ayrı olması, ondan ayrı bulunması imkânsızdır. 318 İnsan, ma'rifetullah'a ne kadar çok dalarsa ondaki bu haller de, o nispette daha mükemmel, daha güçlü ve daha üstün olur. 319 Bu ne kadar kuvvetli ve mükemmel olursa bu tesirlerin ondaki zuhûru da o nispette fazla olur. Bir zaman sonra onun terakkisi artar, kalp nazar-ı ibretle bakar ve gördüğü herhangi bir şeyde, ondan önce Allah'ı görür bir hale gelir. 320 Kısacası, ma'rifetullahın nuru ile aydınlanan nefis, önceki nefisten bambaşka bir nefis haline gelir. 321 Ma'rifetullahtan yoksun bir akıl yok gibidir. Bu yüzden ma'rifetullahtan yoksun olan kimse, ölü gibidir. Nitekim Allah Teâlâ da küfürde inat eden kâfirleri "ölüler"322 diye isimlendirmiştir.323 Cafer es-Sâdık (r.a.) şöyle demiştir: "Naîm, ma'rifet ve müşâhededir. Cahîm ise, şehvetlerin karanlığıdır." Ayrıca naîm'in, kanaat; cahîm'in aç gözlülük; naîm'in, tevekkül; cahîm'in, hırs; naîm'in, Allah ile meşgul olmak; cahîm'in ise, Allah'tan başkasıyla meşgul olmak gibi anlamlara geldiği de söylenmiştir. 324 311 Vâkıa, 56/23. 312 Vâkıa, 56/36-37. 313 Vâkıa, 56/22-23. 314 Vâkıa, 56/25, 26. 315 Yûnus, 10/10. 316 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.179. 317 Süleyman Uludağ, "Marifet", DİA, Ankara: 2003, c.XXVIII, s.54. 318 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XV, s.90. 319 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.97. 320 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.98. 321 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.97. 322 En'âm, 6/36. 323 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XII, s.178. 324 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.85. 40 فِ ْر َد ْو س) Firdevs 1.4.3. ْ (ال Firdevs, sözlükte, "içinde her türlü ağacın, özellikle üzüm bağlarının bulunduğu büyük bahçe" anlamına gelir. Kökeni hakkında âlimler ihtilaf etmiştir. Kimileri Arap şiirinden deliller getirerek Arapça olduğunu söylerken, kimileri de Grekçe'den, Farsça’dan veya Süryanice’den Arap diline geçtiğini söylemişlerdir.325 Râzî, Firdevsin, Habeşçe bir kelime olup, "Cennet" manasına geldiğini söylemekle birlikte 326 Mücâhid'in "Firdevs, Rumca, "Bahçe" manasındadır." dediğini de aktarmaktadır.327 Firdevs kelimesi birçok alanda kullanılmıştır. Edebiyatta sevgilinin ve manzaranın, 328 mimaride mekânların güzelliğini ifâde etmek için, 329 bazı şairlerce mahlâs, 330 bazı müelliflerce kitap, 331 Türkler arasında ise kadın ismi olarak kullanılmıştır.332 Firdevs kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de iki defa geçmektedir. Allah Teâlâ, iman edip sâlih ameller işleyen, namazını huşû ile kılan, faydasız, boş iş ve sözlerden uzak duran, zekâtlarını tastamam veren, namuslarına ve kendilerine verilen emanetlere sahip çıkan, verdikleri sözü tutan, namazlarını kılmaya devam eden mü'minlerin Firdevs cennetine vâris olduklarını ve orada ebedî kalacaklarını ve Firdevs cennetine girenlerin oradan çıkmak ve ayrılmak istemeyeceklerini bildirmektedir.333 Katâde'ye göre Firdevs, cennetin merkezi ve en üstün yeridir. 334 Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Cennet yüz derecedir ve her iki derecesi arasındaki mesafe yüz yıllık yoldur. En üst derecesi ise Firdevs'tir. Dört nehir de cennettendir. Firdevs onların da üstündedir. Binâenaleyh Allah'tan cenneti dilediğinizde, ondan Firdevs'i isteyiniz. Çünkü Firdevs'in üzerinde o Rahman'ın Arşı 325M. Said Özervarlı, "Firdevs", DİA, Ankara: 1996, c.XIII, s.123. 326 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.77. 327 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.158. 328 Mustafa Uzun, "Firdevs", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.124-125. 329 Uzun, a.g.md., s.124-125; Özkan Ertuğrul, "Firdevs Köşkü", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.125. 330 Mehmet Kanar, "Firdevsî", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.125; Orhan F. Köprülü, "Firdevsî, Uzun", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.127. 331 Uzun, a.g.md., s.124-125; Mücteba Uğur, "Firdevsü'l-Ahbar", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.129; İsmail Hakkı Özkan, "Firdevsü-l Hikme", DİA, Ankara: 1996, c. XIII, s.131. 332 Uzun, a.g.md., s.124-125. 333 Kehf, 18/107-108; Mü'minûn, 23/1-11. 334 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.158. 41 vardır ve cennet nehirleri oradan çıkar." 335 Kâ'b da, "Cennetler içinde, Firdevs'den daha üstünü ve yücesi yoktur. Orada, emr-i bi'l-ma'rûf, nehy-i ani'l-münker yapan kimseler bulunacaklardır." demiştir.336 Râzî'ye göre Firdevs cennetinin bir diğer özelliği, Firdevs cennetinin cennetliklerin kaylûle yaptığı mekân olmasıdır. "O gün cennetliklerin kalacakları yer daha hayırlı, dinlenecekleri yer daha güzeldir." 337 âyeti buna delâlet eder ki, cennetlikler Firdevs cennetine gelir kaylûle yapar, daha sonra da iskân ettikleri mahallere dönerler.338 1.4.4. Me'vâ (ويٰ ْ َما ْ (ال Me’vâ, sözlükte, "sığınak, barınak, konak, varılacak yer" anlamına gelir339 ve Kur'ân-ı Kerîm'de dört yerde geçer. Bunlardan üçünde cennet, cennet barınağı, 340 birinde de cehennem barınağı341 anlamında kullanılmıştır. Bu ifâdenin geçtiği âyetlerden biri, Secde sûresinde geçen şu âyettir: "İman edip sâlih amel işleyenlere gelince, onlar için, yapmakta olduklarına karşılık bir mükâfât olarak Me'vâ cennetleri vardır." 342 Bu âyetin önceki âyetlerle olan bağlamından yola çıkarak Me’vâ cennetine, Allah’ın âyetlerine inananlar ve bu âyetleri duyduklarında secdeye kapananlar, büyüklük taslamadan Rab’lerini övenler, kendilerine verilen rızıktan hayır için infâk edenler ile iman edip sâlih ameller işleyenlerin gireceklerini söylemek mümkündür.343 Bir diğeri de, Necm sûresinde geçen, "Me'vâ cenneti onun (Sidre'nin) yanındadır." 344 âyetidir. Bu âyet, Me'vâ cennetinin Sidre’nin yakınlarında olduğuna delâlet eder. Râzî'ye göre Sidre, sedir ağacının meyvesine benzer meyveleri olan yedinci 335 Ahmed b. Hanbel, Müsned, Şuayb el-Arnavûd - Âdil Mürşid (thk.), Müessesetü'r-Risâle, Beyrut: ty. c.XXXVII, s.369 (22695). 336 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.158. 337 Furkân, XXV, s.24. 338 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.68. 339 İbn Manzûr, a.g.e., c.XIV, s.51- 52; el-İsfehânî, el-Müfredât c.I, s.43. 340 Secde, 32/19; Necm, 53/15; Nâziât, 79/41. 341 Nâziât, 79/39. 342 Secde, 32/19. 343 Secde, 32/15-19. 344 Necm, 53/15. 42 kat gökte bulunan bir ağaçtır. 345 Muttakîlere va'dedilen nehirler bu ağacın altından kaynar.346 Bunun, altıncı kat semâda olduğunu söyleyenler de vardır.347 Râzî, bu cennetin, muttakîlere va'dedilen cennet veya şehitlerin rûhlarının bulunduğu cennet ya da meleklere ait bir cennet olabileceğini nakletmiştir.348 Hâkim kanaate göre me'vâ kelimesi cennetin ismi değil, sıfatıdır.349 Bu sebeple, "cennetü-l me'vâ" tamlaması bazı meallerde huzur içinde kalacakları cennetler şeklinde çevrilmiştir. 350 (َدا ر ال َّسََلِم)Dârusselâm 1.4.5. Dârusselâm, "maddî ve manevi afetlerden, hoşa gitmeyen şeylerden korunmuş olma" manasına gelen "selâm" ve "ev" anlamına gelen "dâr" kelimesinden oluşan mürekkeb bir lafızdır.351 Bu ifâde Kur'ân-ı Kerîm'de iki âyette352 geçmektedir. Dârusselâm terkibinin, Selâm'ın, Allah'ın isimlerinden biri olması hasebiyle Dârullah (Allah'ın yurdu) -Beytullah gibi- manasına geldiğini söyleyenler olduğu gibi, Selâm'ın "hoşa gitmeyen her şeyden uzak olma" manasına sıfat olduğunu söyleyenler de olmuştur.353 Bu durumda Dârusselâm, "içerisinde ölüm, acı, küfür ve yorgunluk gibi hoşa gitmeyen şeylerin olmadığı cennet" anlamına gelir. 354 Ayrıca bu cennete, Allah'ın355 ve meleklerin356 cennetlikleri selâmlamasından dolayı Dârusselâm isminin verildiğini söyleyenler de olmuştur.357 Dârusselâm'a "Dârullah" manası verenler, bu yurdu Allah'a izâfe etmenin oranın şerefini arttıracağını söylemişlerdir. Ancak Râzî'ye göre, kelimeyi hakikî manaya 345 28/271-272. 346 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, Yenidoğan Yayın Dağıtım, İstanbul: ty., c.VII, s.268. 347 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.271-272. 348 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.272. 349 Topaloğlu, "Cennet", DİA, c.VII, s.376. 350 Hayrettin Karaman, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfî Dönmez, Sâdrettin Gümüş, Kur'ân Yolu, DİB Yayınları, Ankara: 2012 (4.Baskı), c.IV, s.355. 351 Topaloğlu, "Cennet", DİA, c.VII, s.377. 352 En'âm, 6/127; Yûnus, 10/25. 353 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.156. 354 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.65. 355 Ankebût, 36/58. 356 Ra'd, 13/23-24. 357 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.65. 43 hamletmek mümkün iken mecazî manaya hamletmek doğru değildir. Bu yüzden o, ikinci görüşü benimsediğini belirtmiştir. Ona göre bu mana, insanı daha çok cezbeder.358 Kur'ân-ı Kerîm'de Allah Teâlâ kullarını Dârusselâm'a çağırmıştır. 359 Bu, Dârussselâm'da gözlerin görmediği, kulakların işitmediği ve hiçbir beşerin aklına dahi gelmeyecek şeylerin bulunduğuna delâlet eder. Çünkü Yüce Allah, bir şeyi büyütüp, ona karşı arzu uyandırıp ve o arzu uyandırmada da son derece itina gösterince, bu, o şeyin durumunun son derece mükemmel olduğuna delâlet eder. 360 ٰي) Hüsnâ 1.4.6. ح ْسن ْ (ال Hüsnâ; üstün haslet, lütuf, güzel muamele, güzel sonuç demektir.361 Terim olarak ise cennetin isimlerinden biridir.362 Kur'ân-ı Kerîm'e göre, mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad edenler, 363 güzel işler yapanlar, 364 Allah'ın emirlerine uyanlar, 365 iman edip sâlih ameller işleyenler366 ve Allah yolunda infâk edenler367 cehennemden uzaklaşıp Hüsnâ cennetine girecek, kendilerine arzu ettikleri her türlü nimet verilecek ve orada ebedî olarak kalacaklardır. Onlar, her türlü korku ve kederden uzak olacak, cehennemin hışırtısını dahi duymayacaklardır.368 Hüsnâ kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de on altı âyette369 geçmektedir. Bu âyetlerin bazısında cennetin ismi olarak, bazısında ise sözlük anlamında kullanılmıştır. "Rablerinin emrine uyanlar için mükâfâtın en güzeli (Hüsnâ) vardır…", 370 "Hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah'a isnad ederler. En güzel sonuç (Hüsnâ) 358 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.156. 359 Yûnus, 10/25. 360 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.65. 361 İbn Manzûr, a.g.e, c. III, s. 115; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.66; c.XXII, s.215. 362 Topaloğlu, "Cennet", DİA, c.VII, s.377. 363 Nisâ, 4/95. 364 Yûnus, 10/26. 365 Ra'd, 13/18. 366 Kehf, 18/88. 367 Hadîd, 57/10. 368 Enbiyâ, 21/101-103. 369 Nisâ, 4/95; A'râf, 7/137, 180; Tevbe, 9/107; Yûnus, 10/26; Ra'd, 13/18; Nahl, 16/62; İsrâ, 17/110; Kehf, 8/88; Sâd, 20/8; Enbiyâ, 21/101; Necm, 53/31; Hadîd, 57/10; Haşr, 59/24; Leyl, 92/6, 9. 370 Ra'd, 13/18. 44 kendilerininmiş diye dilleri de yalan uyduruyor…",371 "…Allah, hepsine de en güzel olanı (Hüsnâ'yı) va'detmiştir...", 372 "Şüphesiz kendileri için tarafımızdan en güzeli (Hüsnâ) hazırlanmış olanlar var ya; işte bunlar cehennemden uzaklaştırılmışlardır.",373 "…Allah, hepsine de en güzel olanı (Hüsnâ'yı) va'detmiştir. Allah, bütün yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.",374 "Onun için kim (elinde bulunandan) verir, Allah'a karşı gelmekten sakınır ve Hüsnâ'yı tasdik ederse, biz onu en kolay olana kolayca iletiriz." 375 âyetlerinde tercih edilen görüş Hüsnâ'nın cennetin ismi olduğudur.376 غ ْرفَة ) Gurfe 1.4.7. ْ (ال Sözlükte, "bir şeyi kaldırıp almak, bir şeyi avuçlamak, binanın bir odası veya yüksek yeri" gibi manalara gelir.377 Râzî'ye göre, Gurfe kelimesi Arapça'da "yüksek olan" anlamına gelir. Buna göre, her yüksek bina bir "gurfe"dir. 378 Elmalılı da Gurfe'yi, "büyük binaların kulesi gibi en yüksek noktası" şeklinde tarif etmiştir.379 Gurfe kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de iki yerde müfred,380 üç yerde cemi'381 olmak üzere beş farklı âyette altı defa geçmektedir. Müfred olarak geçtiği yerlerden birinde avuç, 382 diğerinde cennet manasınadır. Cemi' olarak geçtiği yerlerin tamamında cennet ile ilgilidir. Fakat hepsi aynı vezinde değil farklı vezinlerdedir. Üç defa "Guraf ,"( غ َر ف) "( غ َرفَا ت) Gurafât "da defa bir 383 384 vezninde gelmiştir. Kur'ân-ı Kerîm'e göre, iman edip sâlih amel işleyen,385 Tâğût'tan ve ona kulluk etmekten kaçınan, içtenlikle Allah'a yönelen,386 hata etse bile hatasından vazgeçip tevbe eden ve tevbesi kabul edilen, yalancı şahitlik etmeyen, nâhoş bir durumla karşılaştığında 371 Nahl, 16/62. 372 Hadîd, 57/10. 373 Enbiyâ, 21/101. 374 Hadîd, 57/10. 375 Leyl, 92/5-7. 376 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.31; c.XX, s.50; c.XXIX, s.212; c.XXXI, s.198. 377 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.466. 378 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.109. 379 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VI, s.114. 380 Bakara, 2/249; Furkân, 25/75. 381 Ankebût, 29/58; Sebe, 34/37; Zümer, 39/20 (İki Defa). 382 "…Ancak eliyle bir avuç alan başka…" (Bakara, 2/249). 383 Ankebût, 29/58; Zümer, 39/20 (İki Defa). 384 Sebe, 34/37. 385 Ankebût, 29/58; Sebe, 34/37. 386 Zümer, 39/17. 45 vakarlı davranan, kendisine karşı yapılan hataları hoş gören, 387 sabreden ve yalnız Allah'a tevekkül eden,388 Allah'ın âyetlerine karşı duyarsız kalmayan, "Ey Rabbimiz! Eşlerimizi ve çocuklarımızı bize göz aydınlığı kıl ve bizi Allah'a karşı gelmekten sakınanlara önder eyle." diye dua eden,389 aklını kullanan ve kendisine yapılan güzel öğütlere kulak verip Allah'ın hidâyete erdirdiği kimselere390 yaptıklarının karşılığı kat kat verilecek ve onlar gurfe ödülleri ile ödüllendirilip391 orada esenlik dileği ve selâmla karşılanacak, 392 güven içinde 393 içinden ırmaklar akan o cennetlerde ebedî olarak kalacaklardır.394 Râzî, müfessirlerin "Gurfe, cennetin isimlerinden biridir." 395 dediklerini nakletmekle beraber kendisi daha çok Gurfe kelimesine, yüksek dereceler, mevkiler, makamlar, köşkler ve üst üste konaklar manasını vermiş396 ve Allah Teâlâ'nın " نْ مِ ف رَ غ ْْلَنْهَا ر ٖى ِم ْن تَ ْحتِهَا ا تَ ْجر ْوقِهَا غ َر ف َمْبنِيَّة َف...) "üst üste yapılmış ve altlarından ırmaklar akan köşkler…) 397 kavli hakkında şu açıklamaları yapmıştır: "Dünyada, konaklar üst üste yapıldığında aralarında sağlamlık ve güzellik farkı olur. Altta olan üste olana nazaran yapı bakımından kuvvetli ve muhkem iken, üstte olan da altta olana göre daha güzel ve manzarası daha hoştur. Fakat cennet konakları için böylesi durumlar söz konusu değildir. Altta olan ile üstte olan hem sağlamlık bakımından hem de güzellik bakımından birbirine eşittir."398 1.4.8. Dâru'l-Mukâme (مةَ مقَا ْ (َدا ر ال Yurt, ev manasına gelen "dâr" kelimesi ile asıl duracak yer manasına gelen "mukâme" kelimesinden oluşan bir terkiptir. Buradaki mukâme kelimesi, "ikâme" anlamındadır. İsm-i mefûl, bazen masdar anlamında kullanılabilir. "Dâru'l-mukâme" terkibi, dünyanın mükellefin konakladığı bir konak olduğuna, derken oradan kabir konağına göçtüğüne, oradan da toplanma yeri olan Arasat konağına geçtiğine, buradan 387 Furkân, 25/70-72. 388 Ankebût, 29/59. 389 Furkân, 28/73-74. 390 Zümer, 39/18. 391 Sebe, 34/37. 392 Furkân, 25/75. 393 Sebe, 34/37. 394 Ankebût, 29/58. 395 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.109. 396 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.109; c.XXV, s.74, 229. 397 Zümer, 39/20. 398 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.241. 46 da dağıldıklarına işarettir. Böylece, kimileri için cehennem bir varış yeri, kimileri için de cennet "dâru'l-mukâme"399 yani "asıl durulacak, ebedî olarak ikâmet edilecek yer" 400 olur. Dâru'l-Mukâme ifedesi Kur'ân-ı Kerîm'de bir defa geçer. O da, "O, lütfuyla bizi kalınacak yurda yerleştirendir. Bize orada bir yorgunluk dokunmaz. Bize orada usanç da gelmez." 401 âyetidir. ْ ْٰل ِخ َرة ) Âhire-l'Dâru1.4.9. (ال َّدا ر ا Kuran-ı Kerimde sekiz âyette402 geçmektedir. Bu âyetlerin bazısında "cennet" anlamına, bazısında ise "âhiret günü" anlamına gelmektedir. Örneğin, "Dünya hayatı ancak bir oyun ve bir eğlencedir. Elbette ki âhiret yurdu Allah'a karşı gelmekten sakınanlar için daha hayırlıdır. Hâlâ akıllanmayacak mısınız?" 403 âyetinde geçen âhiret yurdu hakkında İbn Abbâs (r.a.) şöyle demiştir: "Dâru'l-Âhire, cennettir. Çünkü cennet, küfür ve günahlardan sakınan kimseler için dünyadan daha hayırlıdır." 404 1.4.10. Ukbe'd-Dâr ( ِ بَى ال َّدار ( عقْ Nihaî varış yeri405 anlamına gelen bu ifâde Kur'ân-ı Kerîm üç âyette406 geçmekte olup, hepsinde cennet manasındadır. Çünkü Cenâb-ı Hakk, dünya hayatından sonra nihâî yer olarak cennete gitmemizi istemektedir.407 1.4.11. Âkıbetü'd-Dâr ( ِ ال َّدار ( َعاقِبَة "Güzel netice" 408 anlamına gelen bu ifâde Kur'ân-ı Kerîm'de iki âyette 409 geçmektedir. Bunlardan biri, "Musa, "Katından kimin hidâyet getirdiğini ve güzel sonucunun kimin olacağını Rabbim daha iyi bilir. Doğrusu zâlimler kurtuluşa 399 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.25-26. 400 Topaloğlu, Cennet, DİA, Ankara: 1993, c.VII, s.377. 401 Fâtır, 35/35. 402 Bakara, 2/94; En'âm, 6/32; A'râf, 7/169; Yûsuf, 12/109; Kasas, 28/77, 83; Ankebût, 29/64; Ahzâb, 33/29. 403 En'âm, 6/32. 404 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XII, s.173. 405 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.37. 406 Ra'd, 13/22, 24, 42. 407 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.37. 408 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.227. 409 En'âm, 6/135; Kasas, 28/37. 47 eremezler" dedi." 410 âyetidir. Çünkü Allah Teâlâ, bu dünyayı, âhiret için bir geçiş köprüsü olarak koymuş ve kullarına, hayırlı neticelere ve güzel sonuca ulaşabilmeleri için, sadece hayırlı şeyleri yapmalarını emretmiştir. 411 Dolayısıyla dünyada Allah'ın istediği şekilde yaşayanlar güzel bir sonuç yani cennet elde edeceklerdir. Ayrıca, "Allah'a karşı gelmekten sakınanlar ise güvenli bir yerdedirler." 412 âyetinde geçen güvenli yer (ن ٖمي م اَ َمقَا ), 413 "iyilerin yazısı "İlliyyûn"dadır." 414 âyetinde geçen ve cennetin yüksek ve geniş bir yer olduğunu ifâde eden415 (نَ وُّي ِّ علِ( ," Onu da en kolay olan için kolayca iletiriz." 416 âyetinde geçen ve "kolay olan" anlamına gelen (ي ْس ٰرى) 417 ifâdeleri de cennet anlamına gelir. 1.5. CENNET NİMETLERİ Cennet nimetleri türlü türlüdür ve her yönüyle mükemmeldir. Bunu, en özlü ve kısa şekilde Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) şu şekilde açıklamıştır: "Orada (cennette), hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği, hiçbir beşerin hatırına dahi gelmeyen şeyler(nimetler) vardır." 418 Allah Teâlâ, Kur'ân-ı Kerîm'de419 âhiret nimetlerinin dünya nimetlerinden daha hayırlı olduğunu bildirmiştir. Çünkü dünya nimetlerine sıkıntılar bulaşmıştır. Âhiret nimetleri ise, her türlü sıkıntıdan uzaktır. Dünya nimetleri sonlu; âhiret nimetleri ise sonsuzdur.420 Sonlu olan ile sonsuz olanın mukâyese edilmesi bir damlanın okyanusla mukâyese edilmesi gibidir. Bu yüzden, dünya menfâtlerini ebedîleştirmek için âhiret menfâtlerini terk etmek ne kadar büyük bir cehalettir.421 Ayrıca, dünyada insanlar bir iş yaptıkları zaman, bir işte çalıştıkları zaman onlara yaptıkları, çalıştıkları kadar karşılık verilir. Âhirette ise, yaptıklarının karşılığı 410 Kasas, 28/37. 411 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.227. 412 Duhân, 44/51. 413 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.224. 414 Mutaffifîn, 83/18. 415 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.97. 416 Leyl, 92/7. 417 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.198. 418 Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buharî, Sahîhu'l-Buhârî, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk- Beyrut: 2002/1423, Bed'ul Halk, 8 (3244). 419 Kasas, 28/60. 420 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.194. 421 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.6. 48 kat kat fazla verilir. 422 Kat kat arttırmaktan maksat miktar bakımından arttırmadır. Meselâ, kişi on derecelik bir sevap işleyebilir ama Allah Teâlâ ona, yirmi, otuz veya daha fazla mükâfât verebilir. 423 Kur'ân-ı Kerîm'de cennet nimetleri için kullanılan "ن و منْمَ ر يْغَ" , ِح َسا ب" 424 ِ َغْير ِ ,"ب 425 ي م" ve ٖ ْز ق َكر ِ " َور 426 gibi ifâdeler, cennet nimetlerinin eziyet vermeden ikram edildiğine, yiyen kişide hoşa gitmeyen herhangi bir durumun olmadığına, bu nimetlerde en ufak bir eksikliğin, noksanlığın bulunmadığına, ardı arkasının kesilmediğine, 427 ancak sonlu olan şeylerin hesabının yapılabileceğine, sonsuz olan şeylerin ise hesabının yapılamayacağına, 428 bu rızkın, zarar ve şaibelerinden uzak, devamlı, çok, saygı ve yüceliklerle iç içe olan çok değerli bir rızık olduğuna delâlet eder. Yine, "Yapmakta olduğunuz şeylere karşılık afiyetle yiyin için." 429 âyetindeki "Âfiyetle" (اًنيپَٖه (ifâdesi, cennet nimetlerinde hastalık yapma, boğazda kalma vb. özelliklerin bulunmadığını ifâde eder. 430 Cennette insanın tuvalet ihtiyacı da yoktur. İnsan bu tür maddî ve beşeriyet gereği olan kötü şeylerden ve pisliklerden berîdir. Aynı şekilde gazab ve şehvet gibi maddî olmayan kötülükler de ondan zâil olur. Böylece insan melekiyyet sıfatlarına bürünür.431 1.5.1.Yiyecekler Kur'ân-ı Kerîm, cennette canların çektiği her çeşit meyvenin ve etin bol bol olduğunu,432 bu nimetlerin asla bitip tükenmediğini, bu konuda herhangi bir yasağın bulunmadığını 433 bildirmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'de, cennette her çeşit meyvenin bulunduğu bildiren ifâde, "meyve" anlamına gelen "فاكهة" 434 kelimesidir. Cennet nimetlerini yiyen kimseler için de, "فاكهون" 435 ifâdesi kullanılmıştır. "Fâkih", zevk-ü safa 422 Nisâ, 4/40. 423 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.95. 424 Fussilet, 41/8; Kalem, 68/3; İnşikâk, 84/25; Tîn, 95/6. 425 Bakara, 2/212; Âl-i İmrân, 3/27, 37; Nûr, 24/38; Sâd, 38/39; Zümer, 39/10; Mü'min, 40/40. 426 Enfâl, 8/4, 74; Hac, 22/50; Nûr, 24/26; Sebe, 34/4. 427 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.113. 428 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VI, s.8. 429 Mürselât, 77/43. 430 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.263. 431 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.76. 432 Tûr, 52/22. 433 Vâkıa, 56/33. 434 Sâd, 38/51. 435 Ankebût, 36/55. 49 içinde nimetlenen kimse demektir.436 Dünyada insanlar acıktıkları için yemek yerler ve bazen önlerine hoşlanmadıkları yemekler gelebilir. Bazen de, yemek çok güzel olsa bile kişinin kalbi dünya işlerinden dolayı kederli olabilir. Bu durumda kişi bu yemekten zevk alamaz. İşte bu ifâde, cennette, yemeğin açlıktan dolayı yenmediğine, kişinin canının çektiği şeyi yediğine, yiyen kişinin bedeniyle birlikte kalbinin de zevk aldığına delâlet eder.437 Ayrıca, "Fâkihe" kelimesinin nekre olarak zikredilmesi, bu nimetlerin ne denli mükemmel olduğuna delâlet eden bir göstergedir.438 Bunun bir benzeri de, Kur'ân-ı Kerîm'de dünya meyvelerinden bahsedilirken ise, cemi' gıllet 439 vezninde َم َرا ِت" َّ الث "kelimesinin kullanılması, cemi' kesret 440 veznindeki "مرَ ُّ "الثِ َمار" veya" الث kelimelerinin kullanılmamasıdır. Bunun nedeni, dünya meyvelerinin âhiret meyveleri karşısındaki azlığını ifâde etmektir.441 Kur'ân- Kerîm'de cennet nimetleri sayılırken zikredilen meyvelerden ikisi hurma ve nar'dır.442 Bunlardan birinin acı, diğerinin ekşi olması; birinin soğuk, diğerinin sıcak olması; birinin harareti düşürmesi, diğerinin yükseltmesi; birinin beslenmek, diğerinin keyif için yenilmesi; birinin sıcak memleketlerin, diğerinin soğuk memleketlerin meyvesi olması; birinin ağacının kısa, diğerinin uzun olması gibi sebepler bunların iki uçta olduğunu gösterir.443 Allah Teâlâ da, hurma ve nar gibi iki ucu zikrederek diğer bütün meyveleri bunun kapsamına dâhil etmiştir. 444 Bundan da, bütün meyvelerin cennette olduğu anlaşılır. 445 Aynı açıklama üzüm ve hurma için de geçerlidir.446 Allah Teâlâ'nın özellikle hurma ve üzümü zikretmesi onların, meyvelerin en şereflisi ve en güzel görünenleri olmasından ileri gelmektedir.447 Bu meyvelerin mâhiyeti hakkında İbn Abbâs'tan (r.a.) şöyle rivâyet edilmiştir: "Cennet hurmalarının ağacı zümrüttür. Toprağı, kırmızı altındır. Dalları cennetlikler için elbise ve giysidir... Onun meyveleri, 436 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.85-86. 437 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.87; c.XXVIII, s.229; c.XXIX, s.92. 438 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.87. 439 Cemi' Gıllet: Üçten dokuza kadar olan çoğullara denir. Mehmet Maksudoğlu, Arapça Dilbilgisi, İFAV Yayınları, İstanbul: 1998, (7. Baskı), s.135. 440 Cemi' Kesret: Ondan büyük olan çoğullara denir. Mehmet Maksudoğlu, Arapça Dilbilgisi, İFAV Yayınları, İstanbul: 1998, (7. Baskı), s.137. 441 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.112-113. 442 Rahmân, 55/68. 443 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.131. 444 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.158. 445 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.158. 446 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.158. 447 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.58. 50 küp ya da kovalar gibidirler... Bunlar, gümüşten daha beyaz, köpükten daha yumuşak, baldan daha tatlıdırlar. Bunların çekirdekleri yoktur."448 Cennetliklerin bu meyveleri nasıl alacağını ise, "Onun meyveleri sarkar." 449 âyetinde anlatmaktadır. Yani, onun meyveleri alacak kişiye yaklaşır o da kolayca alır. İster ayakta, ister oturuyor, isterse yan üstü yatıyor olsun, o meyve ona eğilir o da, o meyveyi alıp yer.450 Kur'ân-ı Kerîm'de cennet nimetleri sayılırken zikredilenlerden biri de kuş etidir.451 Çünkü meyve ve et, nimet ve bolluk içerisinde yüzenlerin yiyecekleridir.452 Kişi bir kuş görüp onu yemeyi canı çekse o kuş hemen onun arzuladığı tarzda pişirilmiş olarak önüne getirilir.453 Yani, onların nimetleri açıkça istemeye ihtiyaçları yoktur.454 Cennetliklerin arzulayıp akıllarından geçirmesi o nimetlerin önlerine gelmesi için yeterlidir. Kısacası, Allah Teâlâ'nın Kur'ân-ı Kerîmde belirli meyveleri ve yiyecekleri zikretmesinden, cennette sadece bu sayılı nimetlerin bulunduğu değil, aksine her türlü meyvenin ve etin bulunduğu anlaşılır. Çünkü Cenâb-ı Hakk'ın, en uç noktaları ve en mükemmel nimetleri zikretmesi, zikretmediği tüm nimetlerin de cennette bulunduğuna delâlet eder. 1.5.2. İçecekler Yemek, insan arzularının en başında gelir. Yemek esnasında veya sonrasında insanın en çok arzuladığı şey ise bir şeyler içmektir. Dünyada insanların âdeti böyledir. Dünyada hal böyle olunca cennette içeceğin bulunmaması düşünülmez. a) Cennet İçkilerinin Özellikleri Allah Teâlâ, cennet içkilerini anlatırken en çok, o cennet içkilerinin ne kadar içilirse içilsin ne sarhoş ettiğini, ne baş ağrısı yaptığını, ne başka türlü bir rahatsızlık 448 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.76. 449 Hâkka, 69/23. 450 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.103. 451 Vâkıa, 56/21. 452 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.233. 453 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.149. 454 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.38-39. 51 verdiğini, ne de insana abuk sabuk şeyler söylettiğini ifâde eder.455 Hâlbuki dünyada bazı içkiler insana otokontrolünü kaybettirir ve insanın hoş olmayan davranışlarda bulunmasına, nâhoş sözler sarf etmesine sebep olur. " َش َرابًا طَه و ًرا" anlatırken içkilerini cennet Teâlâ Allah 456 ifâdesini kullanmıştır. Bu, cennet içkilerinin her yönüyle temiz olduğuna, dünya içeceklerinin vücutta idrara dönüşerek pis hale geldiği halde, cennet içeceklerinin ise misk gibi kokan bir tere dönüştüğüne ve içen kişinin içini temizlediğine işaret eder.457 " َم ْخت و م" biri vasıflarından içkilerinin Cennet 458 olmalarıdır. "Mahtûm", "ağzı mühürlenmiş, sıkıca kapatılmış" demektir.459 Dünyada da âdeten kıymetli şeylerin ağzı sıkıca kapatılır ve mühürlenir. Allah Teâlâ da, insanların âdetine binâen bu içkiler için mühürlenmiş ifâdesini kullanmıştır. Fakat cennette sadece ağzı kapalı içkiler yoktur. "İçenler için bir lezzet olan içki nehirleri..." 460 âyetinde olduğu gibi açıktan akan içkiler de vardır. Ancak, bu ağzı mühürlenmiş içkiler onlardan daha kıymetlidir.461 Cennet içkilerinin özelliğini anlatan ifâdelerden biri de, "ك سْ مِ ,Bunun .462dir "ِختَا مه o içki şişelerinin ağızlarının misk ile kapatılmış olması veya içen kişinin ağzında misk gibi bir koku bırakması manalarına gelmesi muhtemeldir. Ancak, Râzî'ye göre bunun, bir karışım olması, bu karışımın hazmı kolaylaştırması, cennetliklerin şehevî hislerini kuvvetlendirmesi ve bedenlerinin devamlı sağlıklı olmasını sağlaması manasına gelmesi de muhtemeldir.463 b) Cennet İçkilerinin Katkısı Dünyada içeceklere, gerek tadını gerekse kokusunu güzelleştirmesi için birtakım şeyler katılır. Örneğin kimileri, çayın tadını güzelleştirdiğine inandığı için içerisine limon sıkar, kimileri de kokusunu güzelleştirdiğine inandığı için kekik otu katar. Aynı şekilde cennet içkilerinin de birtakım katkıları vardır ve bunu ifâde etmek için "زاجَ مِ" 455 Sâffât, 37/47; Tur, 52/23. 456 İnsân, 76/21. 457 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.238. 458 Mutaffifîn, 83/25. 459 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.190. 460 Muhammed, 47/15. 461 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.99. 462 Mutaffifîn, 83/26. 463 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.100. 52 kelimesi kullanılmıştır. Mizâc, bir şeye katılan katkı demektir.464 Örneğin bir şerbete gül suyu katılsa onun mizâcı gül suyu olmuş olur.465 Kur'ân-ı Kerîm'de mizâc olarak bildirilen şeyler: Kâfûr, Zencebîl ve Tesnîm'dir 1) Tesnîm; "O içeceğin katkısı tesnîmdir." âyetinde geçen Tesnîm, cennette bir çeşmenin adıdır. Tesnîm'in sözlük anlamı, "bir şeyi yüceltme"dir. Bu ismin ona, cennetteki içeceklerin en kıymetlisi olduğu için, yüksekten aktığı için vb. sebeplerden ötürü verildiği söylenmiştir.466 Ayrıca, Tesnîm çeşmesinin Adn cennetlerinde olduğu rivâyet edilmiştir.467 Bu çeşmenin mâhiyeti bilinmemekle birlikte,468 Allah Teâlâ bu çeşmeden mukarrablerin içeceğini bildirmiştir.469 İbn Abbâs (r.a.), bu çeşmeden katkısız olarak yalnız mukarreblerin içeceğini, Ashâb-ı Yemîn'in ise, bunu başka içkilere karışmış olarak içeceklerini söylemiştir.470 2) Kâfûr; Allah Teâlâ, "İyiler ise, katkısı kâfûr olan içecekler dolu bir kadehten içerler." 471 buyurarak cennet içkilerinin katkılarından birinin de kâfûr olduğunu söylemiştir. Elmalılı, kâfur'u, "beyaz ve hoş bir renkte, güzel kokulu, serin, antiseptik yani kötü kokuya karşı ve doğal olarak kalbi kuvvetlendirme özelliğini taşıyan meşhur bir şey" olarak tanımlarken 472 Râzî, dünyadaki kâfûr'un tadının ve kokusunun hoş olmadığını söylemiştir. Ancak, âyetteki Kâfûr'un cennette bulunan bir göze olması ve dünyadaki Kâfûr'un aksine tadının ve kokusunun hoş olması mümkündür.473 3) Zencebîl; Kur'ân-ı Kerîm'de cennet içkilerine katılan bir diğer katkının "Ve orada bir kadehte içirilirler ki ona katılmış olan, Zencebîl'dir." 474 âyetinde bildirilen Zencebîl olduğunu görülmektedir. Zencebîl, zencefil dediğimiz bilinen hoş kokulu baharatın ismidir ki bazı içeceklere katılınca hoş bir lezzet ve koku meydana getirir.475 Araplar da içecekleri şeylere zencebîl katmayı severler. Çünkü bu, o içecekte bir tür acı 464 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.604. 465 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VIII, s.361. 466 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.101. 467 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 468 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.100. 469 Mutaffifîn, 83/28. 470 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.100. 471 İnsân, 76/5. 472 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VIII, s.361. 473 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.225. 474 İnsân, 76/17. 475 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VIII, s.364-365. 53 meydana getirir ve içildiğinde tadı uzun süre hissedilir. Şüphesiz cennetteki zencebîl ise son derece hoş bir şeydir. Çünkü İbn Abbâs (r.a.) şöyle demiştir: "Hakk Teâlâ'nın Kur'ân'da, cennette olacağını bildirdiği şeylerin, dünyada sadece isimleri vardır." 476 c) İçki İçilen Kaplar Dünyada insanların sahip oldukları içki kapları onların refahına delâlet eder. Yani altın bir kaptan içki içen kişinin zenginlik ve refah içerisinde olduğu anlaşılır. Allah Teâlâ da Kur'ân-ı Kerîm'de cennetliklerin, altın,477 gümüş ve kristal (kavârîr)478 kaplardan içki içeceklerini bildirmiştir. Fakat dünyadaki kristaller camdan yapılırken cennetteki kristallerin ham maddesi gümüştür. Allah Teâlâ, o kesîf ve yoğun kumu saf, saydam bir cam haline getirmeye kâdir olduğu gibi, cennet gümüşünü de saydam bir billur kap haline getirmeye de kâdirdir. Bunun böyle olmasının hikmeti, cennetteki gümüşün dünyadaki kum mesâbesinde olduğunu ifâde etmektir.479 Kur'ân-ı Kerîm'de içecek kabı olarak bildirilen şeyler Ke's (سْ Ekvâb 480 , )َكا يق) Ebârîk ,481)اَ ْكَواب) ِ ,(اَبَار نِيَة) Âniye ve 482 ٰ (ا 483 kelimeleridir. Ke's; hem içerisinde içki bulunan cam kap, hem de bizzat içkinin kendisi, 484 Ekvâb; kûb kelimesinin çoğulu olup ibrikten küçük kulpsuz testi veya büyük kadeh, 485 Ebârîk; ibrik kelimesinin çoğulu olup kulpu ve imbiği olan testi, 486 Âniye de kadeh tarzı bir içki kabı487 anlamına gelmektedir. Allah Teâlâ, "Ebediyyen genç kalan uşaklar, onların etrafında cennet pınarından doldurulmuş küpleri (ekvâb), ibrikleri (ebârîk) ve kadehleri (ke's) dolaştırırlar." 488 buyurmuştur. İçki içilen kapların sırlamasında çok hoş bir tertib vardır. Çünkü küplerde bulunan içkiler önce ibrikler doldurulur. Onlardan da cennetliklerin 476 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.234. 477 Zuhruf, 43/71. 478 İnsân, 76/15-16. 479 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.233. 480 Sâffât, 37/45; Tur, 52/23; Vâkıa, 56/18; İnsân, 76/5, 17; Nebe, 78/34. 481 Zuhruf, 43/71; Vâkıa, 56/18; İnsân, 76/15; Gâşiye, 88/14. 482 Vâkıa, 56/18. 483 İnsân, 76/15; Gâşiye, 88/5. 484 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.127. 485 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.154; c.XXIX, s.146. 486 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.146. 487 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.233. 488 Vâkıa, 56/17-18. 54 ellerinde bulunan kadehler doldurulur.489 Râzî'nin bu açıklamasından bu kapların en büyüğünün kûb, orta boyunun ibrik, en küçüğünün de ke's olduğu anlaşılmaktadır. d) Cennet İçkilerinin Kaynakları Dünyada olduğu gibi cennetteki içkilerin de çıktığı kaynaklar vardır. Bu kaynaklardan çıkan içkiler ya olduğu gibi içilir ya da hoş koku katması için başka içkilere katılır. Bazısı, sırf belli bir zümrenin içebileceği kaynaklar olabileceği gibi bazısı da tüm cennetliklerin içebileceği kaynaklardır. Kur'ân-ı Kerîm'de içki kaynağı olarak pınarlardan ve ırmaklardan bahsedilmiştir. Cennetteki tüm içeceklerin kaynağı cennettir.490 Allah Teâlâ, cennette "selsebîl" adında bir pınarın bulunduğunu bildirmektedir. 491 Mâhiyeti hakkında bilgi olmamakla birlikte sözlüklerde ve tefsir kaynaklarında selsebîl kelimesinin “akıcı ve yumuşak olma” anlamına gelen "selâset" ve “peşpeşe gelme” mânasındaki "teselsül" ile ilişkisi üzerinde durulur. 492 Nitekim Araplar, içimi ve boğazdan geçişi kolay tatlı sular için selsel, selsâl ve selsebîl sıfatlarını kullanılır.493 Kelimenin bu manasından dolayı Osmanlı mimarlık terminolojisinde göze ve kulağa huzur verecek biçimde düzenlenmiş yapay çağlayanlara selsebîl denilmiştir.494 Ayrıca, tesnîm ve kâfûr'un da bir kaynak olduğu ifâde edilmektedir.495 Kur'ân-ı Kerîm'de cennet tasvir edilirken en çok kullanılan ifâde, cennetin içerisinden ırmakların aktığıdır. Allah Teâlâ'nın, "ر اَهْنَلْْ ٖى ِم ْن تَ ْحتِهَا ا "تَ ْجر 496 (altlarından ırmaklar akan) ifâdesi, "cennetliklerin önlerinden akan ırmaklar" anlamına gelir.497 Bir yerden ırmak akması hem görsel olarak hem de suyunun sesinin verdiği ahenk ile oraya bir güzellik kattığı gibi aynı zamanda o ırmak, hem insanlar hem hayvanlar hem de bitkilerin susuzluğunu giderir. Su, âlemin hayat sebebidir. 498 Ayrıca, dünyada iskân 489 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.146. 490 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.47. 491 İnsân, 76/18. 492 Lutfullah Cebeci, "Selsebîl", DİA, Ankara: 2009, c.XXXVI, s.447. 493 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.234. 494 M. Baha Tanman, "Selsebîl", DİA, Ankara: 2009, c.XXXVI, s.448. 495 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.225; c.XXXI, s.101. 496 Bakara, 2/25. 497 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.37. 498 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.47. 55 edilen yerlerin en üstünü içlerinden nehirlerin aktığı bağlık bahçelik yerlerdir.499 İçecek kaynağı olan ırmaklar, "Şüphesiz biz sana Kevser'i verdik" 500 ve "Allah'a karşı gelmekten sakınanlara söz verilen cennetin durumu şöyledir: Orada bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır…" 501 âyetlerinde bahsedilen ırmaklardır. Âyette bahsedilen bal, içeceklerin en tatlısıdır. Süt, içmeye çok elverişlidir ve canlıların ilk gıdasıdır. Su, tadı olmasa da harareti giderir. Dünyadaki şarabın tadı ve kokusu her ne kadar kötü olsa da, cennetteki içkilerin her türlü eksiklikten, noksanlıktan, uzak olacağı mâlûmdur.502 Kur'ân-ı Kerîm'de içecek kaynağı olarak bildirilen şeylerden biri olan Kevser,503 sözlükte "kesret" (çokluk) kökünden olup, "alabildiğine çok" anlamına gelir. Terim olarak ise, Râzî, bunun on beş farklı manaya gelmesinin muhtemel olduğunu söylemekle beraber en meşhur ve tercihe şâyân olanın Kevser Irmağı veya Kevser Havuzu manasına gelmesi olduğunu söylemiştir.504 Taberî de, konuyla ilgili bir kaç görüş rivâyet etmekle birlikte doğruya en yakın görüşün, kevser ile kastedilenin kevser ırmağı olduğunu söylemiştir.505 Bunun Kevser Irmağı olduğuna dâir Enes (r.a.), Hz. Peygamber Efendimizin (s.a.v.) şöyle dediğini rivâyet etmiştir: "Cennette, kenarları içi oyuk incilere benzeyen kubbeler gibi olan bir nehir gördüm ve su yatağına elimi vurdum. Bir de baktım ki kokusu hemen yayılan, alabildiğine kokan bir misk. "Bu nedir?" dediğimde, "Bu Allah'ın sana verdiği kevserdir." denildi." 506 507 Yine Peygamber Efendimiz (s.a.v.),"O Rabbimin bana va'dettiği bir nehirdir ve onda çok bol hayırlar vardır." 508 buyurmuştur. Kevser'in bir havuz olduğuna dâir de birçok haber vardır. Ancak, Râzî'ye göre bu iki manayı şu şekilde cem etmek mümkündür: Ya cennetteki ırmaklar bu havuza 499 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.112. 500 Kevser, 108/1. 501 Muhammed, 47/15. 502 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.50. 503 Kevser, 108/1. 504 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.127-130. 505 Taberî, Câmiu'l-Beyân an Te'vîli Âyi'l-Kur'ân, Beşşâr Avvâd Ma'rûf (thk.) Müessesetü'r-Risâle, Beyrut: 1415/1994, c.VII, s.574. 506 Benzer Hadis, Müslim, Tefsîru Sûreti'l-Kevser, 1-3 (3359-3361). 507 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.125. 508 Benzer Hadis, Müslim, Salât, 53 (400). 56 dökülür ya da cennetteki ırmakların kaynağı bu havuzdur ve buradan kollara ayrılır. 509 Ayrıca, Râzî'ye göre, cennette diğer nehirlerden daha büyük ve daha güzel olan bir nehir daha vardır ki bunun kaynağı, Kevser veya Rıdvan çeşmesidir ve orada bulunmak bir şeref ve gıbta vesilesi olur. Orada herkesin oturacağı bir yer vardır. Diğer nehirler cennetin ortasından akar ve herkes onları görürken; o müstesnâ nehri ise yalnız onun kenarında oturanlar görür.510 Sonuç olarak, Kur'ân-ı Kerîm'de ismi ve niteliği bildirilen ırmak ve pınarlar olduğu gibi bildirilmeyenler de vardır. Cennette pınarlar ve ırmakların bulunması hem cennetin güzelliğine güzellik katar hem de cennetliklerin içecek ihtiyacını karşılar. Ancak bu içkilerde, dünyadaki içkilerden farklı olarak sarhoş etme, baş döndürme ve günaha sokma gibi kötü hasletler yoktur. 1.5.3. Giyecekler Güzel giyinmek her insanın arzu ettiği şeylerdendir. Dünyada en güzel elbiseleri ancak zengin olan kimseler giyebilir. Cennette herkes en yüksek refah seviyesinde olacağına göre, şüphesiz cennetliklerin elbiseleri dünyadakilerin elbiselerinden kat be kat güzeldir. Bir de elbiselerin tamamlayıcısı niteliğinde olan aksesuarlar, takılar ve süsler vardır ki, onlar da güzel giyinmenin ayrılmaz bir parçasıdır. Allah Teâlâ, "Üstlerinde ince ve kalın ipekten yeşil elbiseler vardır…" 511 âyetiyle cennetliklerin elbiselerinin ince ve kalın ipeklerden olduğunu bildirmiştir. Çünkü âyette geçen "sündüs", ince ipek; "istebrak" da, kalın ipek anlamına gelir. Bu ifâdelerden cennetliklerin kat kat giyindikleri, ancak en güzel olanın en üste giyindikleri olduğu anlaşılır. 512 Kur'ân-ı Kerîm'de, cennet elbiselerinin güzelliğini ifâde eden kelimelerden biri ي" ,de ِ " َعْبقَر 513 kelimesidir. Meallerde genel olarak "yaygı" manası verilen "Abkariyy" kelimesi, "Abkar'a mensub" manasına gelir. "Abkar" da, Araplarca cinlerin yaşadığı söylenen yerlerden bir yerin adıdır. Dolayısıyla Araplar, çok güzel dokunmuş kumaşa, güzelliğini ifâde etmek için "abkarî" derler. Bu da "sanki bu kumaş, insanüstü bir 509 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.126. 510 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.78-79. 511 Kehf, 18/31; Fâtır, 35/33; Duhân, 44/53; İnsân, 76/12, 21. 512 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.237. 513 Rahmân, 55/76. 57 varlığın işi" manasına gelir.514 Bu ifâdeden de cennetteki elbiselerin ne kadar muazzam olduğu anlaşılır. Kur'ân-ı Kerîmde cennetliklerin elbiselerinin renginin yeşil olduğu bildirilmiştir.515 Bu rengin seçilmesinin hikmetini Râzî şu şekilde açıklamıştır: "Ana renkler üçtür: siyah, beyaz ve kırmızı. Bu renklerden her biri sevgi, nefret gibi birtakım manalar ifâde eder. Yeşilin oluşumunda ise bunların tamamından bir parça vardır. Bu yüzden insan, yaratılışı îcâbı yeşile meyleder. Dolayısıyla, dünyada iken insanın yeşile olan meyli söz konusu olunca Allah Teâlâ, âhiretteki elbiselerin rengini de kişinin dünyadaki zevkine uygun şekilde yeşil olarak zikretmiştir." 516 Burada değineceğimiz meselelerden biri de bu güzel elbiselerin tamamlayıcısı konumunda olan ziynet eşyalarıdır. Allah Teâlâ, cennetliklerin altın, 517 gümüş518 ve inciden519 bileziklerle ziynetleneceklerini bildirmiştir. Burada şöyle bir incelik vardır: Âyetlerde geçen ve "bilezikler" anlamına gelen "رِ َساو َا "kelimesi, çoğulun çoğulu olan bir kelimedir. Çünkü bu kelime, "وارَ سِ " kelimesinin çoğulu olan "رةَ ِ ْسو kelimesinin" اَ çoğuludur. Hâlbuki aynı âyetlerde "elbise" manasına gelen "اسَبِل "kelimesi bu şekilde getirilmemiştir. Çünkü elbiseyi çok giymek, bir soğuğu ya da başka bir şeyi savuşturma ihtiyacına delâlet eder. Dolayısıyla bundan cennette birtakım sıkıntıların olacağı anlaşılır ki bu mümkün değildir. Hâlbuki ziynetler böyle değildir. Ziynetin çokluğu sıkıntıya değil ancak zenginliğe delâlet eder. Ayrıca, cennetliklerin devamlı süslerini takmaları onların yemek pişirmek, çamaşır ve bulaşık yıkamak gibi işlerle uğraşmadıklarını, hiçbir şeye muhtaç olmadıklarını gösterir.520 1.5.4. Meskenler Bir mesken edinmek insanlığın ilk çağından itibaren insanların en büyük ihtiyaç ve arzularından olmuştur. İlkel çağlarda insanlar mağaralarla, taş oyukları ile sırf barınma ihtiyacı karşılarken zaman içerisinde taş, ahşap vb. maddeler ile kendi meskenini yapma işine koyulmuş, zamanın ilerlemesiyle beraber bu konuda tekâmüle 514 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.134. 515 İnsân, 76/21; Benzer âyetler, Kehf, 18/31; Fâtır, 35/33; Duhân, 44/53; İnsân, 76/12. 516 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.133. 517 Kehf, 18/31. 518 İnsân, 76/21. 519 Hac, 22/23. 520 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.25. 58 erişmiştir. Yaşadığımız yüzyıldaki meskenler ise sadece barınma ihtiyacını karşılamakla kalmayıp akıllı teknolojilerle insanlara birçok hizmeti bir arada sunmaktadır. Ancak, dünyadaki meskenler mükemmeliyette ne kadar ilerlerse ilerlesin cennet meskenlerin yanına dahi yaklaşması mümkün değildir. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, "Cennette bir kırbaçlık yer, dünya ve dünyadaki her şeyden daha hayırlıdır." 521 buyurmuştur. " َو َم َسا ِك َن طَيِّبَةً" ,için meskenler cennetteki ederken tasvir cenneti ,Teâlâ Allah (güzel meskenler)522 ifâdesini kullanmıştır. Bu ifâdenin ne anlama geldiğini Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle açıklamıştır: "Bunlar, cennette incilerden yapılmış olan köşklerdir. Her köşkte kırmızı yâkuttan yetmiş dâr; her "dâr"da yeşil zümrütten yetmiş ev; her evde yetmiş divan; her divan üzerinde yetmiş yatak; her yatak üzerinde de, pek güzel hûrîler vardır. Her evde, yetmiş sofra; her sofra üzerinde de yetmiş çeşit yiyecek; her evde de yetmiş hizmetçi vardır. Her sabah vaktinde mü'min kimseye, bütün bu hûrîlerle bir araya gelebilecek kuvvet verilir." 523 Allah Teâlâ, cennetteki köşklerin üst üste olduğunu, 524 manzalarının mükemmel olduğunu 525 bildirmiştir. Çünkü meskenin kendisinin güzelliği kadar çevresinin ve manzarasının güzelliği de önemlidir. Cennetteki meskenlerin yapı malzemesi hakkında Ebû Hureyre (r.a.)'den şu rivâyet edilmiştir: "Ya Resûlallah, bana cennetten bahset! Onlar neden yapılmıştır?" dediğimde, Hz. Peygamber (s.a.v.): "Altın ve gümüş kerpiçlerden ki bunların sıva çamurları, alabildiğince kokan misk; toprakları, za'feran; çakıl taşları, inci ve yâkutlardır... " 526 buyurdu.527 Cennetteki meskenlerin büyüklüğü hakkında İbn Abbâs (r.a.) şöyle demiştir: "Onların uzunluğu bin fersah, eni bin fersah olan içi boş inciden çadırları vardır. Bu çadırların kanatları, altından olan bir kapısı vardır. Melekler her bir kapıdan onların 521 Buhari, Cihad ve Siyer, 12 (2793). 522 Sâf, 61/12. 523 Ebu'l Kasım Süleyman b. Ahmed et-Taberânî, Mu'cemü'l-Kebîr, Hamdî Abdülmecid es-Selefî (thk.), Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire: 2010, c.XVIII, s.160. 524 Zümer, 39/20. 525 Bakara, 2/25. 526 Tirmizî, Cennet, 2 (2526). 527 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.115. 59 yanına girerek onlara: "Allah'ın emrine sabrettiğiniz için sizlere selâm olsun!" diyecekler." 528 Yapılan bu açıklamalardan anlıyoruz ki cennet meskenleri, yapı malzemesi, sağlamlık, güzellik, büyüklük, manzara, dekorasyon, huzur, güven vb. yönlerden mükemmeliyetin en zirve noktasındadır. Dünyadaki en muhteşem saray, en güzel mâlikhâne cennettekilerle kıyas dahi edilemez. 1.5.5. Eşler ve Hizmetçiler Allah Teâlâ, önce erkeği yaratmış ondan da kendisi ile huzur bulması için eşini yaratmış529 ve bunu da kendi kudretini gösteren deliller arasında saymıştır.530 Bu kanûni ilâhînin gereği olarak insanlar devamlı çiftler halinde yaşamış ve çoğalmıştır. Bu yüzden evlenmek, bu dünyada her beşerin arzu ve istekleri arasında olmuş, bu dünyada birbirini seven eşler cennette de yine bir ve beraber olmayı arzulamışlardır. Râzî'ye göre, cennetteki diğer nimetler her ne kadar çok ve güzel olsa da ünsiyetin ancak kendileri ile meydana geldiği kadınların olmaması cennet nimetleri açısından bir eksiklik sayılırdı. Bu yüzden de Allah Teâlâ, onların da cennette var olduğunu, 531 cenneti hak eden kişilerin atalarından, eşlerinden ve çocuklarından iyi olanlarla beraber 532 sevinç ve mutluluk içinde cennete 533 gireceklerini ve eşleri ile birlikte gölgelerde koltuklara yaslanarak534 keyif süreceklerini bildirmiştir. Şüphesiz, bu onların sevincini arttıracaktır. Hatta cennetliklerin sevincini artıran en büyük şeylerden birisinin, onların bir araya gelip dünyadaki hâl ve hâtıralarından bahsetmeleri, sonra da kendilerini kurtardığı ve cennete ulaştırdığı için Allah'a şükretmeleri olduğu söylenmiştir.535 Kur'ân-ı Kerîm'de eş anlamına gelen kavram, "وجْ زَ " ve çoğulu olan "واجَ زْ َا " kavramıdır. Bu kelime Kur'ân-ı Kerîm'de: eş,536 çeşit,537 grup, sınıf,538 tür,539 eşleştirme 528 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.38. 529 Nisâ, 4/1; A'râf, 7/189. 530 Rûm, 30/21. 531 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.194. 532 Ra'd, 13/23. 533 Zuhruf, 43/70. 534 Ankebût, 36/56. 535 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.37. 536 Nisâ, 4/1. 60 ve birleştirme540 gibi anlamlara gelir. Cennetteki eşleri ifâde etmek için de kullanılan bu kelime genellikle "رةَ (tertemiz " (مطَهَّ 541 kelimesiyle tavsif edilir. Genel olarak bu kelimenin "cennet kadınlarının hayız, nifas gibi her türlü hoşa gitmeyen âdetlerden temiz olduğu" manasına geldiği söylense de Râzî'ye göre bu kelime hem erkeğe hem de kadına şâmildir.542 Bu durumda cennetteki hem erkeklerin hem de kadınların kötü âdet, bozuk ahlak ve geçimsizlik gibi istenilmeyen her türlü şeylerden uzak olduğu anlaşılır.543 Cennette cennetliklere hizmet edecek olanlar gılmân, vildân ve hûrîlerdir. 1.5.5.1. Gılmân Allah Teâlâ'nın, "Hizmetlerine verilmiş, kabuğunda saklı inci gibi gençler (gılman) etraflarında dönüp dolaşırlar." 544 âyetinde bildirdiği, âhirette cennetliklere hizmet eden gençlerdir. Bu gençler dünya hizmetçilerinden üstündür. Çünkü dünyadaki hizmetçiler, dünyalık menfât için pervane olurlar. Âhiretteki gençlerin cennetliklerin etrafında dönüp dolaşmaları tamamen cennetliklerin yararınadır. ؤ َمْكن و ن" ,onları Teâlâ Allah ْؤل ل) "kabuğunda saklı inci) diye tavsif etmiştir. İnciye benzetilmeleri, saflık ve temizlikte inci gibi olduklarını beyan etmek içindir. "Meknûn" kelimesi ile kastedilen de, ya renklerindeki berraklığın çok fazla olduğunu ya da sahiplerinin yanından hiç çıkmamış, hep onların yanlarında kalan gün yüzü görmemiş kimseler gibi olduklarını anlatmaktadır.545 1.5.5.2. Vildân Vildân kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de iki defa geçmekte olup546 "Velîd" kelimesinin çoğuludur. 547 Velîd kelimesinin asıl anlamı, "doğum zamanı yakın veya uzak olsun her çocuk" demektir.548 537 Sâd, 38/58. 538 Vâkıa, 56/7. 539 Şuarâ, 26/7. 540 Tekvîr, 81/7. 541 Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15; Nisâ, 4/57. 542 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.130. 543 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.194. 544 Tûr, 52/24. 545 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.234. 546 Vâkıa, 56/17; İnsân, 76/19. 547 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.146. 548 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.690. 61 Bazıları, bunların cennetlik olan mü'minlerin küçük yaşta ölen çocukları olduğunu söylemiştir ki Râzî'ye göre, bu zayıf bir bilgidir. Çünkü mü'minlerden hiç çocuğu olmayanlar olabilir. O zaman bunlara kim hizmet edecektir? Bu durumda bu mü'minlere başkalarının çocuklarının hizmet etmesi gerekir ki, bu câiz değildir. Çünkü çocuğunun başkalarına hizmetçi olduğunu görmek babayı üzebilir. Ancak, bunların, kâfirlerin çocukları olduğunu söylemek daha az mahzurludur. Asıl kastedilen ise onların bedenen/yaşça küçük olduklarıdır.549 Allah Teâlâ, vildân'ı "muhalled" 550 olarak tavsif etmiştir. Bazıları, bunun "küpeli" anlamına geldiğini, vildân'ın nişâne ve süs olarak küpe taktıklarını söylese de 551 Râzî'ye göre doğru olanı, bunların acıkma gibi beşerî ihtiyaçlardan uzak oldukları, ebedî olarak büyümeden ve halleri değişmeden aynı hal üzere kalarak yaşadıklarıdır.552 Allah Teâlâ, vildân'ı "saçılmış inci"lere benzetmiştir.553 Bu teşbîhi, el-Kâdî şöyle açıklamıştır: "Bu çok ilginç ve güzel bir teşbîhtir. Çünkü inciler, dağınık ve saçılmış olduklarında, bir kısmının ışığı, diğerinin üzerine düşüp akseder. Böylece, bir arada olduklarında olmayan çok güzel bir manzara ortaya çıkar.554 1.5.5.3. Hûr Cennetteki eş ve hizmetçilerden olan "Hûr", Kur'ân-ı Kerîm'de dört âyette geçmektedir. 555 Hûr kelimesi "beyaz" manasınadır. 556 Kur'ân-ı Kerîm'de ve hadis-i şeriflerde hûrîlerin tasviriyle ilgili açıklamalar bulunmakla birlikte duyuların ve duyu verilerine dayalı aklî istidlâlin alanlarını aşan âhiret hayatına dâir tasvirler, konunun mâhiyetini anlatmaktan ziyâde genel bir fikir vermektedir. 557 Kur'ân-ı Kerîm'de hûrîlerle ilgili tasvirler şunlardır: 549 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.146. 550 Vâkıa, 56/17; İnsân, 76/19. 551 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.235. 552 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.146. 553 İnsân, 76/19. 554 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.235. 555 Duhân, 44/54; Tûr, 52/20; Rahmân, 55/72; Vâkıa, 56/22. 556 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.224. 557 Bekir Topaloğlu, "Hûri", DİA, Ankara: 1998, c.XVIII, s.387-388. 62 a) "عينِ;" 558 Bu kelime, "iri gözlü, şahin bakışlı kadın" anlamına gelen "اءَينْعَ " kelimesinin çoğuludur.559 Allah Teâlâ'nın vücutta bulunan uzuvlardan özellikle gözü zikretmesinin hikmeti, insanın vücudunun en güzel yerinin yüz, yüzde yer alanlardan ise en güzelinin göz olmasındandır. Ayrıca, "hûr" ve "ıyn" ifâdelerinin birlikte zikredilmesi, hem uzuvlardaki uyumun güzelliğine hem de rûhlardaki kuvvete delâlet eder.560 َراب" (b ْتَا;"561" Yaş ve güzellik bakımından eşit olan" demektir. Onların hepsi aynı yaşta yaratılmıştır. Asla ihtiyarlamaz, kötürüm olmaz ve güzelliklerinden bir şey kaybetmezler. Böyle olunca da bir diğerinin hûrîsini istemek ve kıskanmak gibi bir durum olmaz.562 " َكَوا ِع َب" (c 563; Bu, "ب عْكَ " kelimesinin çoğuludur. Bu kelimenin anlamı, "memeleri tomurcuklanıp yuvarlaklaşan genç kız" demektir. Yani, memeler görünme bakımından, tıpkı topuk ve değirmi gibi yuvarlak bir biçim aldığında bu ifâde kullanılır.564 Kur'ân-ı Kerîm'de böyle bir ifâdenin yer alması, cennetteki hûrîlere karşı olan arzu ve isteğin arttırılması ve bu hûrîlerin mükemmellikte zirve noktada olduklarının belirtilmesi için olabilir. ْب َكار" (d َا;"565" Bâkire" anlamına gelir. Cennetlikler daha önce onları tanımadıkları için akıllarına onların bâkire olmadığı yönünde bir şüphe gelebilir. İşte bu ifâde, cennetliklerin aklına gelebilecek şüpheyi izâle eder. Ayrıca bu bekâretle, dünyadakinden farklı bir bekâret kastedilmiştir. Çünkü dünyadaki bekâret; bir kez zâil olunca, ancak çok zaman sonra yeniden oluşur.566 Cennetteki hûrîler ile olan ilişki her seferinde bir bâkire ile olan ilişki gibidir. Nitekim "Onlara eşlerinden önce ne bir insan, 558 Duhân, 44/54; Tûr, 52/20. 559 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.224. 560 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.230. 561 Sâd, 38/52; Vâkıa, 56/37; Nebe, 78/33. 562 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.162; c.XXVI, s.201. 563 Nebe, 78/33. 564 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.21. 565 Vâkıa, 56/36. 566 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.162. 63 ne bir cin dokunmuştur." 567 âyetleri de onlara hiçbir şekilde dokunulmadığını ve onların ne kadar saygın olduklarını gösteririr. 568 ِم" (e ِخيَا ْ صو َرا ت فِى ال ْمقَ;" 569" Çadırlara kapanmışlar" demektir. Bu ifâde, onların zorla odalara tıkıldıklarına değil, saygınlıklarına bir işarettir. Mü'minler o hûrîleri arzuladıkları zaman o çadırlar mü'minlerin köşklerine doğru yaklaştırılır. Böylece hûrîler, çadırlardan çıkıp o köşklere girerler.570 f) "ن ساَ حِ ت راَ يْخَ;" 571" Huyu ve yüzü güzel" demek olup "O kadınların içinde hayır; dışlarında ise, hayır ve güzellik vardır." anlamına gelir. 572 Cennetteki hazlar, o kadınlarda, hem şekillerinin güzelliği, hem güzel oluşları, hem asil, şerefli ve mükemmel olmaları ile bir arada bulunmaktadır. O kadınların her birinde, bütün bunlar mevcuttur.573 ْر ِف " (g َّالط ت راَ صِ اَق;"574" Bakışlarını kasretmiş/dikmiş" demektir. Bu, onların çok iffetli olduklarına, eşlerinden başka kimseye bakmadıklarına, eşlerini çok sevdiklerine, utangaç, edepli ve terbiyeli olduklarına delâlet eder.575 َم ْر َجا ن" (h ْ يَاق و ت َوال ْ ال نَّ هَّنَكاَ ;" 576" Onlar yâkut ve mercan gibidir." Bu benzetme onların, yâkut ve mercan kadar saf ve berrak olduklarına, ya da inci gibi beyaz, yâkut gibi kırmızı olduğuna işarettir. Ayrıca, mâdenin içerisinde saklı inci ve yâkuta benzetilmeleri onlara hiçbir elin daha önce değmediğine, bâkire olduklarına delâlet eder.577 َمْكن و ِن" (ı ْ ال ِ ؤ ْؤل ُّ ِل الل ْمثَا َكاَ;" 578" Saklı inci gibidirler." Bu da, onların daha önce kimse tarafından görünmediklerini, hiç kimsenin elinin değmediğini anlatan bir teşbîhtir.579 567 Rahmân, 55/56, 74. 568 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.127. 569 Rahmân, 55/72. 570 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.132. 571 Rahmân, 55/70. 572 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.132. 573 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.126-127. 574 Sâffât, 37/48; Sâd, 38/52; Rahmân, 55/56. 575 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.126-127. 576 Rahmân, 55/58. 577 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.128. 578 Vâkıa, 56/23. 579 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.128. 64 Âlimler, bu hûrîlerin kimler olduğu hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu cümleden olarak Hasan el-Basrî, "Bunlar sizin o dişi dökülmüş ihtiyar karılarınızdır. Allah onları yeniden yaratmıştır." derken, Ebû Hureyre (r.a.), "Bunlar, dünya kadınları değildir." demiştir.580 Râzî'nin Tefsîr-i Kebîr'de yer verdiği açıklamalara istinâden onun hûrîler hakkında insanoğlu ile aynı cinsten olmadıklarını düşündüğünü söylemek mümkündür. 581 1.5.6. Sükûnet Dünyada boş boş konuşan, insanın canını sıkan, konuştuğu lafın nereye gittiğini hesap etmeyip kalp kıran, gönül inciten veya senin en mutlu anında olmadık şeyleri söyleyen ve senin mutluluğuna engel olan kişi ve davranışlar vardır. Cennette ise bu hal ve davranışların hiçbirisine yer yoktur. Cennet sükûnet yurdudur, mutluluk yurdudur, zevk-ü safâ yurdudur. "Orada hiçbir boş söz işitmezler." 582 âyeti cennette boş söze yer olmadığını belirtir. Çünkü "lağv", nazarı dikkate alınmayan, değer verilmeyen bir söz demektir ve muteber kimseler nezdinde "lağv" kötü bir şeydir.583 Cennet ise, "lağv"den yani boş şeylerden münezzeh bir yerdir. Orası, Allah'ın komşularının yeridir. Onlar orayı, boş, asılsız, lüzumsuz şeylerle değil, ciddiyet ve hak ile yapılan işlerle elde etmişlerdir. Cennetlikler ancak hikmetli şeyler söylerler. Kendilerini, Cenâb-ı Hakk sürekli nimetlerle rızıklandırdığı için hep O'na hamd-ü senâ ederler.584 "Orada günaha sokan bir şey işitmezler." 585 ve "Orada yalan söz işitmezler." 586 âyetleri de günaha sokan, yalan olan hiçbir sözün cennette söylenmeyeceğine ve duyulmayacağına delâlet eder.587 Ehl-i cennetin cennette canını sıkacak bir şey olmayınca onlar da keyiflerine bakarlar. Kur'ân-ı Kerîm’de cennetliklerin keyfini anlatırken en çok kullanılan tasvirlerden biri cennetliklerin tahtlara kurulduklarıdır. 588 Bunu ifâde etmek için َرائِك" kullanılan ي َكة" kelimesi" اَ ِ رَا "kelimesinin çoğuludur. "Erîke", "gelin odasında 580 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.224. 581 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.162. 582 Gâşiye, 88/11. 583 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.154. 584 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.154. 585 Meryem, 19/62; Vâkıa, 56/25-26. 586 Nebe, 78/35. 587 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.154; c.XXXI, s.22. 588 Kehf, 18/31; Ankebût, 36/56; İnsân, 76/13; Mutaffifîn, 83/23, 35. 65 bulunan koltuk, divan" demektir.589 Yaslanmayı ifâde eden "ء كاَ ِّتِا "kelimesi de, bedenin sağlamlığına, kalbin huzuruna delâlet eder.590 Çünkü bu, nimete gark olmuş, üzerinde bir külfet ve mükellefiyet bulunmayan kalben ve bedenen sağlıklı kimselere has bir durumdur. Zîrâ çalışmak zorunda olan, hasta olan, açlığını gidermek için yemek yiyen kimseler huzurlu bir şekilde yemek yiyemez ve yan gelip yatamaz.591 Ayrıca, Kur'ân-ı Kerîm'de, cennetliklerin birtakım yatak ve döşekler üzerinde keyif sürdükleri de bildirilmiştir. Bunları ifâde etmek için kullanılan kelimeler ise "س ر ر" رش" ve 592 "ف 593 kelimeleridir. "Serîr", sevinç için hazırlanmış, kıymetli ve yüksek bir oturma yeridir. İbn Abbâs (r.a.) şöyle demiştir: "Cenâb-ı Hakk bu tâbir ile zeberced, inci ve yâkut kakmalı, altın tahtları kastetmiştir." 594 Kur'ân-ı Kerîm'de serîr ve furuş'un birtakım vasıfları bildirilmiştir. Bu vasıflardan olan ve "yüksek" anlamına gelen "عةَ و رفْ مَ" 595 kelimesi, bunların, Allah'ın kendisine verdiği bütün nimet ve mülkleri görebilmesi için yukarıya doğru yükseldiğine ve her bir cennetlik için tek bir döşek değil, pek çok döşek olduğuna delâlet eder.596 " َمْو ضونَة " 597 vasfı, kumaşının ipek gibi kıymetli şeylerden örüldüğüne, ayaklarının kıymetli taşlarla süslendiğine, yerleştirildiği yerlerin altından olduğuna;598 "ةَوف صفْ مَ" 599 vasfı da, cennetliklerin yan yana dizilip hep beraber keyif sürdüklerine delâlet eder.600 Bu döşeklerin vasıflarından birisi de, astarlarının kalın ipek kumaştan olmasıdır. 601 Astarının ipekten olduğunun bildirilmesi, dışındaki kumaşın ondan daha kıymetli olduğunu gösterir. Hâlbuki dünyada astarlar değil, yüzler daha güzel olur. Bu da, bu yatak ve döşeklerin kıymetini anlatır.602 589 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.113. 590 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.124. 591 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.229-230; c.XXVI, s.86; c.XXIX, s.123. 592 Hicr, 15/47. Sâffât, 37/44; Zuhruf, 43/ 34; Tûr, 52/20; Vâkıa, 56/15; Gâşiye, 88/13. 593 Rahmân, 55/54; Vâkıa, 56/34. 594 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.159. 595 Vâkıa, 56/34; Gâşiye, 88/13. 596 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.124. 597 Vâkıa, 56/15. 598 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.145. 599 Tûr, 52/20. 600 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.229-230. 601 Rahmân, 55/54. 602 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.124. 66 Cennetliklerin bu tahtlara, yataklara ve döşeklere gölgelerde kuruldukları bildirilmiştir.603 Gölge, cennet tasvirinde en çok kullanılan tasvirlerdendir. Çünkü Arap diyarı oldukça sıcak ve insanların en çok aradıkları şeylerden biri de gölgelik yerlerdir. 604 Allah Teâlâ, onları teşvik için bu argümanı sıkça kullanmıştır. Gölgeyi oluşturan ağaç olarak da, sidir ve muz ağacı zikredilmiştir.605 Sidir, Arabistan kirazı diye meşhur olan,606 tadı ve kokusu çok çekici olmayan, ince yapraklı dikenli bir çöl ağacıdır. Fakat Allah Teâlâ, cennetteki sidir ağacının dikensiz olduğunu bildirmiştir. Muz ağacının ise, meyvesi gâyet tatlı ve yaprakları da oldukça büyüktür. Meyveler konusunda da izah ettiğimiz gibi Allah Teâlâ burada da iki ucu zikretmiştir. Biri yaprakları gâyet küçük olan sidir ağacı; diğeri yaprakları gâyet büyük olan muz ağacı. Kısacası bu iki ucun zikredilmesi cennette her türlü ağacın bulunduğuna ve cennetliklerin bu ağaçların gölgesinde gölgelendiklerine işaret eder.607 Gölgeyi oluşturan ağaçlardan biri de "بىٰو ط" 608 ağacıdır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) , "Tûbâ cennette bir ağaçtır. Onu Allah kendi eliyle dikmiştir. O, ziynetler ve güzel elbiseler bitirir. Dalları ise, cennet duvarının gerisinden bile görünür." 609 buyurmuştur.610 Her konuda olduğu gibi dünyadaki ağaçlar ile cennetteki ağaçlar arasında da bir takım farklar bulunmaktadır. Dünyadaki güzel gölgelikler iri gövdeli ağaçların çok sık olduğu yerlerde olur. Bu durumun cennette olması ise cennette gezip dolaşmaya engeldir. Bu yüzden cennetteki ağaçların gövdeleri çok incedir ama dalları budaklı olup yaprakları oldukça fazladır. Ya da, onlar havada asılı şekildedir. Yani toprağa inen bir gövdeleri yoktur.611 Râzî'ye göre, cennette bu kadar güzel, muhteşem ve mükemmel nimetler bulunmasına rağmen cennetlerden, cennetlerdeki nimetlerden daha büyük bir nimet daha vardır ki o da, Alah'ın rızasını kazanmaktır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) 603 Nisâ, 4/57; Ra'd, 13/35; Ankebût, 36/56; Vâkıa, 56/30; 604 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.122. 605 Vâkıa, 56/28-29. 606 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VII, s.362. 607 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.158. 608 Ra'd, 13/29. 609 İsmail b. Muhammed el-Aclûnî el-Cerrahî, Keşfu'l-Hafâ ve Müzîlü'l-İlbâs, Yûsuf b. Muhammed elHac Ahmed (thk.), Mektebü'l-İlmi'l-Hadis, yy:ty, c.II, s.2/56 (1683). 610 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.42. 611 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.122. 67 de, "…Allah'ın rızası cennetten daha hayırlıdır" 612 buyurmuştur. Râzî'ye göre, insan, beden ve rûhtan meydana gelir. Bedenin cenneti, Kur'ân'da anlatılan cennet; Rûhun cenneti ise Allah'ın rızasıdır.613 Ayrıca, akıl erbâbı nezdinde sabittir ki, Allah'ın rızasına nispetle, içindeki bütün şeylerle birlikte cennet, varlığa nispetle yokluk gibidir. Yani Allah Teâlâ'nın rızasının yanında cennetin ve içerisindekilerin hiçbir kıymeti yoktur. Çünkü cennet, insan nefsinin arzuladığı şey iken; Rıdvan ise Hakk'ın sıfatıdır.614 612 للا ٰ خير من الجنة" رضا و "... Muteber hadis kaynaklarında bulunamamıştır. Bk.Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.56. 613 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.56. 614 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XII, s.120. 68 İKİNCİ BÖLÜM TEFSÎR-İ KEBÎR’DE CEHENNEM TASVİRLERİ Kur'ân-ı Kerîm’de, inkârcıların gideceği azap mekânı olarak tasvir edilen cehenneme insanları sürükleyecek sebeplere bütüncül olarak baktığımızda bunları iki başlık altında toplamamız mümkündür. Birincisi, Allah'a şirk koşmak, İkincisi de, Allah'a inanmakla birlikte Allah'ın istemediği bir şekilde hayat sürmek, Allah'ın emir ve yasaklarına aykırı davranmaktır. Bu bölümde, cehennem'in sözlük ve terim anlamından başlayarak, cehennem ile ilgili bazı meseleleri açıkladıktan sonra cehennemin derekelerinden ve cehennem ehlinin cehennemde karşılaşacağı azap ve cezalardan bahsedecektir. 2.1. CEHENNEMİN SÖZLÜK VE TERİM ANLAMI "Cehennem" kelimesinin aslen Arapça olmadığını söyleyenler olduğu gibi Arapça olduğunu iddia edenlerde vardır. 615 Arapça olmadığını söyleyenler, bu kelimenin Farsça'dan, Grekçe'den veya İbranice'den Arapça'ya geçtiğini ve Arapçalaştığını, 616 acemiyet ve ma'rifelik alâmetleriyle gayr-ı munsarıf olduğunu ve cerri kabul etmemesinin Arapça olmadığına delâlet ettiğini söylemişlerdir.617 Arapça olduğunu kabul edenlere göre ise acemiyet ve ma'rifelikle değil, alemiyet ve müenneslik alâmetleriyle gayr-ı munsarıf olmuştur. Alem olması, âhiretteki ceza yurdunun özel adı olmasından dolayıdır. 618 Müennesliği ise semâîdir. Müennes َء ْت َم ٖصي ًرا" ise delili olduğunun َ َو َسا َعَّد لَه ْم َجهَنَّم َء ْت" fiilinin âyetindeki 619…"َواَ şeklinde " َسا müennes olarak gelmesidir. 620 Bu görüşte olanlara göre cehennem kelimesi "derin 615 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.V, s.183. 616 Ragıb el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.133; Luis Ma’luf, el-Müncid fi'l-Lügat, 21.Baskı, Matbaa-i Kasûlikiyye, Beyrut, 1973, s.108; Ömer Faruk Harman, "Cehennem", DİA, c.VII, s.225. 617 İbn Manzûr, Lisanü'l-Arab, c.XII, s.112. 618 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.II, s.62. 619 Fetih, 48/6. 620 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.78. 69 kuyu" anlamına gelen "امَهنْ جِ " kelimesinden türemiştir. Cehenneme bu ismin verilmesinin sebebi ise dibinin çok derin ve azabının sonsuz olmasından dolayıdır. 621 Terim olarak ise cehennem, âhirette kâfir, müşrik ve münâfıkların sürekli olarak kalacakları, günahkâr mü'minlerin de günahları ölçüsünde cezalandırılacakları azap yerinin adıdır.622 2.2. CEHENNEMLE İLGİLİ BAZI MESELELER Bu bölümde, cehennemin vasıflarından, yakıtından, kulların cehenneme atılmasından, herkesin cehenneme girip girmeyeceği hakkındaki görüşlerden ve cehennemde görevli meleklerden bahsedilecektir. 2.2.1. Cehennemin Vasıfları Allah Teâlâ, Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemin vasıflarını bildirmiştir. Onlardan bazıları şunlardır: "Oraya atıldıklarında, onun kaynarken çıkardığı korkunç uğultuyu işitirler. Neredeyse cehennem öfkeden çatlayacaktır!..." 623 âyeti cehennemin ne kadar öfkeli olduğunu anlatır. Cehennem o kadar öfkelidir ki, öfkeli bir kimsenin çıkardığı gibi bir ses çıkarır ve içerisi kazan gibi kaynayıp kendisine atılanları tâne misâli hoplatır.624 Kur'ân-ı Kerîm'de cehennem için kullanılan, "د اَمهِ ْ َس ال ئْ ِ ب) "Ne kötü bir yataktır!) 625 vb. ifâdeler cehennemin ne kadar kötü bir yer olduğunu gösterir. "سَ ئْ ِ ب "kelimesi şer ve şiddet manasına gelen "ء ساَ ْ بَا ْ ال "kelimesinden me'huzdür.626 Cehennemin vasıflarından biri de gözetleyici olmasıdır.627 Cehennem, Allah'ın düşmanlarının içerisine girmesini gözetler. Şüphesiz onlara çok çetin davranacaktır.628 Ayrıca, "O gün Cehenneme, "Doldun mu?" deriz. O da, "daha var mı?" der" 629 621 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.105. 622 A. Saim Kılavuz, Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâma Giriş, s.346. 623 Mülk, 67/7-8. 624 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.50; c.XXX, s.56-57. 625 Bakara, 2/206; Âl-i İmrân, 3/12, 197; Ra'd, 13/18; Sâd, 38/56. 626 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.184. 627 Nebe, 78/21. 628 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.13. 629 Kâf, 50/30. 70 âyeti de cehennemin dolmak bilmediğine ve çok büyük olduğuna delâlet eder.630 2.2.2. Cehennemin Yakıtı Allah Teâlâ, "...yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten sakının",631 "Şüphesiz, inkâr edenlere, ne malları, ne de evlatları Allah'a karşı hiçbir fayda sağlamaz. Onlar ateşin yakıtıdırlar.",632 "Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun...",633 "Hiç şüphesiz siz ve Allah'tan başka kulluk ettikleriniz cehennem odunusunuz." 634 ve "Hak yoldan sapanlara gelince onlar cehenneme odun olmuşlardır." 635 âyetlerinde cehennemin yakıtının insanlar ve taşlar olduğunu beyan etmiştir. Bu âyetlerde kastedilen taşın mâhiyeti hakkında değişik rivâyetler nakledilmiş ve değişik görüşler ileri sürülmüştür. Mevdûdî, bu taşın, taş kömürü olduğu görüşündedir.636 Nitekim Mücâhid (r.a.) bu taşlar hakkında, "(O taşlar) leşten daha fena kokulu kükürt taşıdır ki, kâfirler ateşle birlikte bununla azap görürler." 637 demiştir. Seyyid Kutub da, burada kastedilen taşlar, yanma özelliği en yüksek olan başka bir madde/maden olabilir demektedir. 638 Bayraklı ise konuya daha farklı yaklaşmış "Şüphenin getirdiği inkâr, insanın kalbindeki iman ormanını yakıp kül ediyor ve orada cascavlak taşlar kalıyor; böylece kalp taşlaşıyor." diyerek burada kastedilen taşların, inkâr ve şüpheden dolayı taşlaşan kalpler olduğunu söylemiştir.639 Erken ve modern dönemde yazılan tefsirlerde bu görüşlere yer verilirken, Râzî'ye göre, burada kastedilen taşlar kükürt taşı veya taş kömürü gibi yanma özelliği olan taşlar değildir. Yanma özelliği olan bir taşın kastedilmesi cehennem ateşinin şiddetini ifâde etmez. Onlarda yanma özelliğinin bulunması zaten bilinen bir şeydir. Dolayısıyla, burada kastedilen taş, hiç yanma özelliği olmayan bir taştır. Ancak böyle bir taşın yanması cehennemin şiddetini ifâde edebilir. Cehennem ateşi öyle şiddetlidir 630 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.159. 631 Bakara, 2/24. 632 Âl-i İmrân, 3/10. 633 Tahrîm, 66/6. 634 Enbiyâ, 21/98. 635 Cin, 72/15. 636 Ebu'l-Âla el-Mevdûdî, Tefhîmu'l-Kur'ân, Komisyon (Muhammaed Han Kayani vd.) (çev.), İnsan Yayınları, İstanbul: 1996, (2. Baskı) c.VI, s.406. 637 Muhammed Ali es-Sâbûnî, Sâfvetü't-Tefâsir, Dâru'l-Kur'âni'l-Kerîm, Beyrut: 1981/1402, c.I, s.42. 638 Seyyid Kutub, Fî Zilâli'l-Kur'ân, Dâru'ş-Şurûk, Kahire: 2003/1423, c.I, s.49. 639 Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kuran Tefsiri, Bayraklı Yayınları, İstanbul: 2003, c.I, s.263. 71 ki, hiç yanıcı olmayan taşlar bile onda cayır cayır yanar.640 Mezkür âyetlerde yakıt olarak zikredilen bir diğer madde de insandır. İnsanın o taşlara benzetilmesi, insanların da tıpkı o taşlar gibi cehennemin içerisine atılacağını teşbîh yoluyla ifâde etmek içindir.641 Şüphesiz, bunun bu şekilde ifâde edilmesi insanın zihninde bambaşka korkular meydana getirir. Bir tarafta taşları yakıp kül eden bir ateş, diğer tarafta bu taşların içerisinde azap gören insan.642 2.2.3. Cehenneme Atılma İyilerin yaptıklarına karşılık cennet ile ödüllendirilmeleri Allah'ın lütfu iken, kötülerin yaptıklarına karşılık cezalandırılmaları ise Allah'ın adâletinin gereğidir. Çünkü cehenneme müstahak olan kimselerin cehennem cezası ile cezalandırılmaları için bunu gerektiren sebeplerin bildirilmesi gerekir ki, Allah Teâlâ da, Kur'ân-ı Kerîm'de cehenneme iletecek suçları açıklamış ve "Kim de Allah'a ve Peygamberine isyan eder ve O'nun koyduğu sınırları aşarsa Allah onu ebedî kalacağı cehennem ateşine sokar. Onun için alçaltıcı bir azap vardır." 643 buyurarak adâletinin tecellî edeceğini ve adâleti gereği âsîleri cehenneme atacağını bildirmiştir.644 2.2.4. Herkesin Cehenneme Girip Girmeyeceği Şüphesiz, âlimlerin böyle bir tartışmaya girişmelerinin sebebi, "(Ey insanlar!) Sizden cehenneme varmayacak hiç kimse yoktur. Rabbin için bu, kesin olarak hükme bağlanmış bir iştir." 645 âyetidir. Âyetin zâhirinden anlaşılan mana, istisnâsız tüm insanların cehenneme girecekleri veya uğrayacakları şeklindedir. Bu da, âlimler arası ihtilafa sebep olmuş, bir kısmı âyetin zâhirine tutunarak herkesin cehenneme uğrayacağını söylerken bir kısmı da başka delillere tutunarak herkesin cehenneme girmeyeceğini söylemiştir. Herkesin cehenneme gireceğini söyleyenler âyette geçen "د ِ وارَ " kelimesine "içine girmek" manasını vermişler ve görüşlerine Allah Teâlâ'nın "نَ دو ِ َوار ْم لَهَا ت oraya Siz…" (اَنْ 640 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.122. 641 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.213. 642 Seyyid Kutub, Fî Zilâli'l-Kur'ân, c.I, s.49. 643 Nisâ, 4/14. 644 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.88. 645 Meryem, 19/71. 72 varacaksınız) َمْو رو د" ve 646 ْ ْر د ال ِ ْو َس ال ئْ ِ وبَ) "...Ne kötü varış yeridir orası!) 647 âyetlerini ve Câbir (r.a.)'nün, "Ben Allah'ın rasulünden şöyle işittim: "Vürûd girmektir, iyi kötü herkes o cehenneme girecektir. Cehennem mü'minlere bir serinlik ve esenlik olacaktır. O kadar serin olacak ki, insanlar onun serinliğinden ötürü ürperip feryat edeceklerdir." 648 rivâyetini delil getirmişlerdir. Bu görüşü benimseyenler, mü'minlerin cehennemden nasıl geçeceği hakkında ise, cehennemde ateşsiz bir bölgenin olacağı ve mü'minlerin oradan geçeceği veya mü'minlerin geçişi esnasında Allah Teâlâ'nın cehennemin ateşini söndüreceği ya da cehennem ateşinin yakıcılığının değişken olduğu, kâfirleri yakarken, mü'minleri yakmayacağı vb. şekillerde te'viller yapmışlardır. Bu görüşte olanlar, mü'minlerin cehenneme girmesinde, cehennemin ne kadar kötü yer olduğunu görünce böyle bir azaptan kurtuldukları için sevinçlerinin artacağı veya onların azap görmeden çekip gittiğini gören kâfirlerin eleminin artacağı gibi hikmetler olduğunu söylemişlerdir.649 Herkesin cehenneme girmeyeceğini söyleyenler ise, âyette geçen "د ِ " َوار kelimesine "cehennemin yakını", cehennemin kenarı" manasını vermişler ve bu yerin de hesap meydanı olduğunu söylemişlerdir. Görüşlerine de, "مْ َده ِ َوار وا ْر َسل sucularını" (فَاَ َء َمْديَ َن" ,650(yolladılar َما َو َر َد َّما َولَ) " Medeyn suyuna varınca),651 âyetlerini ve Arapların, kafile beldeye yaklaştığı zaman söyledikleri "دةَ ْ بَل ْ ال قَافِلَة ْ " َو َر َدت ال 652 sözünü delil getirmişlerdir. Bu görüşü savunanlara göre, bu kelimenin "içine girmek" manasına geldiği kabul edilse bile yine de bundan mü'minlerin de cehenneme gireceği manası çıkmaz. Çünkü âyette geçen "اَده ِ وارَ " kelimesindeki "اَه "zamiri geride bahsedilen kâfirlere râcîdir. Dolayısıyla mana, "Kâfirlerden hiç kimse istisnâ edilmeksizin hepsi cehenneme girecektir." şeklinde olur ve bundan da mü'minlerin cehenneme girmeyecekleri anlaşılır. 646 Enbiyâ, 21/98. 647 Hûd, 11/98. 648 İbn Hanbel, Müsned, c.XXII, s. 396. 649 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.222. 650 Yûsuf, 12/19. 651 Kasas, 28/23. 652 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.221-222. 73 Ayrıca, mü'minlerin cehenneme gireceğini söylemek "Onlar cehennemin hışıltısını bile duymazlar. Canlarının istediği nimetler içinde ebedî olarak kalırlar." 653 âyetiyle ve buna benzer diğer âyetler654 ile çelişir. Herkesin cehenneme gireceğini söyleyenlerin yaptıkları te'viller (cehennem ateşinin kâfirleri yakarken mü'minleri yakmayacağı vb.) Râzî'ye göre, mü'minler için değil de cehennemde vazifeli melekler için söz konusu olabilir. 655Bu yüzden o, mü'minlerin cehenneme girmeyeceği görüşünü benimsemiştir. 656 Ancak, mü'minlerin cehennemin üzerinden geçerken orayı görmeleri mümkündür.657 2.2.5.Cehennemde Görevli Melekler Allah Teâlâ'nın "Biz, cehennemin görevlilerini ancak meleklerden kıldık…" 658 âyeti cehennemdeki görevlilerin melekler olduğuna açıkça delâlet eder. Cehennem görevlilerinin melek olmasının hikmeti vardır. Orada görevli olanlar şâyet azap görenlerle aynı cinsten olmuş olsalardı onlara acıma ve merhamet etme duygusuna kapılabilirlerdi. Bu yüzden böylesine zorlu bir görevi ancak melekler yerine getirebilir. Çünkü onlar için Allah'ın emirlerine karşı gelme gibi bir durum659 düşünülemez.660 Ayrıca, Allah Teâlâ'nın, "Cehennem ateşine itilip atılacakları gün" 661 kavli, cehennemde görevli meleklerinin, kendileri cehennemden uzak oldukları halde, cehennemlikleri oraya attıklarına yani cehennemin içine girmediklerine delâlet eder. Onlar cehennemlikleri cehennemin kenarına kadar sürüklerler ve oradan da cehenneme fırlatırlar veya zincirlerle cehennemlik kimseyi sürükleyerek yüzün koyun cehenneme çekerler.662 Cehennemde görevli meleklerin sayısı hakkında Allah Teâlâ,"Üzerinde on dokuz (görevli melek) vardır." 663 buyurmuştur. Bu meleklerin keyfiyeti şöyle anlatılmıştır: "Cehennem bekçileri, on dokuz tane olup bunlardan biri Mâlik'tir. Mâlik'in de 653 Enbiyâ, 21/102. 654 Bk. Enbiyâ, 21/101; Neml, 27/89. 655 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.222. 656 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.215. 657 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.51. 658 Müddessir, 74/31. 659 Tahrîm, 66/6. 660 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.189-190. 661 Tûr, 52/13. 662 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.227. 663 Müddessir, 74/30. 74 beraberinde on sekiz melek bulunur ki, gözleri şimşek, dişleri ise çatal ve kanca biçiminde olup saçları da ayaklarına değer. Ağızlarından cehennem alevi çıkar. İki omzunun arası bin yıllık yoldur. Tek avuçlarının içi, Rebîa ve Mudar kabilelerini içine alacak kadar büyüktür. Kendilerinde şefkat ve merhamet adına hiçbir şey yoktur. O meleklerden biri, yetmiş bin kişiyi avucunun içine alıp cehennemdeki dilediği yere atar."664 On dokuz sayısı ile ilgi birçok şey söylenmiştir.665 Bu görüşlerin hangisinin doğru olduğunu bulmak kolay değildir. Çünkü Allah Teâlâ, "…Onların sayısını inkâr edenler için bir imtihan vesilesi yaptık…" 666 buyurarak sayının belirtilmesinin nedeninin bir imtihan olduğunu, inananlar ile şüphe edenlerin birbirinden ayrılacağını ifâde etmiştir. Neticede mü'minler inanmış, kâfirler ise inanmamıştır. 667 Ancak aklın gösterdiği yol bunların cehennemde sorumlu melekler olduğu onların da emrinde birçok melek bulunduğudur.668 2.3. CEHENNEMİN DEREKELERİ Cennet tabaka tabaka olduğu gibi cehennem de tabaka tabakadır. Daha önce, Kur'ân-ı Kerîm'de derece kelimesinin hem cennet hem de cehennem için; dereke kelimesinin ise, yalnız cehennem için kullanıldığını belirtmişti. İbn Zeyd bu dereceler hakkında şöyle der: "Cennetliklerin dereceleri yukarı doğrudur, cehennemliklerin dereceleri de aşağı doğrudur." 669 Dahhâk da, "Bir şey üst üste yığıldığında, onun her katına 'derece'; bir şey alt alta sıralanırsa onun her katına 'dereke' denir." demiştir.670 Bu açıklamadan cennetin en güzel yerinin en üst derece; cehennemin en kötü yerinin de en alt dereke olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Kur'ân-ı Kerîm'de cennetin kapılarının sayısı hakkında açık bir bilgi yokken cehennemin kapıları hakkında, "Onun yedi kapısı vardır ve her kapıya onlardan bir 664 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.188. 665 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.175; c.XXX, s.189. 666 Müddessir, 74/31. 667 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.140. 668 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.42. 669 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.23. 670 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XI, s.74. 75 grup ayrılmıştır." 671 buyurulmuş ve cehennemin kapılarının sayısının yedi tane olduğu açıkça belirtilmiştir. Bu kapılar ile üs üste olan yedi dereke672 ya da yedi bölüm kastedilmiştir. Bu kapıların ilki "Cehennem"dir. Sonra, "Lezâ"; sonra, "Hutame"; sonra, "Saîr"; sonra, "Sekar"; sonra, "Cahîm"; sonra, "Hâviye"dir. Bu bölümlere kimlerin gireceği hakkında Dahhâk şöyle demiştir: "İlk tabakaya günahkâr mü'minler girer ve günahları nispetinde azap olunduktan sonra oradan çıkarılırlar. İkincisi, yahudilere; üçüncüsü, hıristiyanlara; dördüncüsü sâbiîlere; beşincisi, mecûsilere; altıncısı, müşriklere; yedincisi de münâfıklara aittir." 673 "Sekiz cennet" ifâdesindeki "sekiz" sayısı mübâlağa ile çokluğu ifâde ettiği gibi "yedi cehennem" ifâdesindeki "yedi" sayısı da muayyen bir sayıyı değil, çokluğu ifâde eder. Nitekim Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Mü'min, bir bağırsağına; kâfir ise yedi bağırsağına yer." 674 Buradaki yedi sayısı, muayyen bir sayı değil çokluktan kinâyedir.675 Bu ifâdeden de cehennemin yalnız yedi bölümü olduğu değil, birçok bölümünün olduğu anlaşılır. ( َجهَنَّم) Cehennem 2.3.1. Cehennem kelimesi, tamamı "âhiretteki azap yurdu" manasına olmak üzere Kur'ân-ı Kerîm'de yetmiş yedi âyette geçer. 676 Kimilerine göre cehennem azap yurdunun tamamının adı iken kimilerine göre ise, yalnız en üst derekenin adıdır.677 Ehli sünnet âlimlerinin genel kanaatine göre, günahkâr mü'minler burada azap görecekler678 671 Hicr, 15/44. 672 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.157. 673 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.157-158. 674 Buhârî, Et'ime 12; Müslim, Eşribe 182. 675 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.137. 676 Bakara, 2/206; Âl-i İmrân, 3/12, 162, 197; Nisâ, 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A'râf, 7/18, 41, 179; Enfâl, 8/16, 36, 37; Tevbe, 9/35, 49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd, 11/119; Ra'd, 13/18; İbrahim, 14/16, 29; Hicr, 15/43; İsrâ, 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf, 18/100, 102, 106; Meryem, 19/68, 86; Sâd, 20/74; Enbiyâ, 21/29, 98; Mü'minûn, 23/103; Furkân, 25/34, 65; Ankebût, 29/54, 68; Secde, 32/13; Fâtır, 35/36; Ankebût, 36/63; Sâd, 38/56, 85; Zümer, 39/32, 60, 71, 72; Mü'min, 40/49, 60, 76; Zuhruf, 43/74; Câsiye, 45/10; Fetih, 48/6; Kâf, 50/24, 30; Tûr, 52/13; Rahmân, 55/43; Mücâdele, 58/8; Tahrîm, 66/9; Mülk, 67/6; Cin, 72/15, 23; Nebe, 78/21; Bürûc, 85/10; Fecr, 89/23; Beyyine, 98/6. 677 Osman Kara, Kur'ân'da Cehennem, Ravza Yayınları, İstanbul: 2014 (Birinci Baskı), s.55. 678 Topaloğlu, "Cehennem", c.VII, s.227. 76 ve cezalarını çektikten sonra bu bölüm bir gün tamamen boşalacaktır.679 Kimileri de, genel olarak azap yurdunun tamamının, özel olarak ta en üst tabakanın adı olduğunu söylemiştir.680 ٰظى) Lezâ 2.3.2. (لَ Lezâ, cehennemin isimlerinden biri olup "hâlis alev" manasına gelir.681 Kur'ân-ı Kerîm'de bir âyette geçer.682 Bu ateşe kimlerin gireceği de "O, (hakka) arka döneni ve (imandan) yüz çevireni; servet toplayıp yığanı kendine çağırır." 683 âyetinde belirtilmiş لِل َّش ٰوى" vasfının ateşin bu ve ًعةَ زاَّ َن) "derileri kavurup çıkaran ateş) 684 olduğu ifâde edilmiştir. Bu, "Ateş, başı, kolları ve bacakları söküp atar, dolayısıyla da et ve deri namına bir şey bırakmaz, hepsini yakıp kül eder." veya "Ateş, sinirleri, topukları, kol ve bacak etlerini yakıp kül eder, parça parça eder." gibi manalara gelir.685 َمة ) Hutame 2.3.3. حطَ ْ (ال Sözlükte,"kırmak, kemik ve benzeri şeyleri ufalamak" manasına gelir. 686 ْي ٰم ن َو جن و " Nitekim َْل يَ ْح ِط َمنَّ كْم سلَ ده) " Karınca, Süleyman ve ordusu sizi kırmasın dedi.) 687 âyetinde sözlük manasında kullanılmıştır. Terim anlamına gelince müfessirler, "Hutame"nin, cehennemin isimlerinden biri olup cehennemin ikinci tabakasının adı olduğunu söylemişlerdir.688 Kur'ân-ı Kerîm'de, iki defa689 geçmekte olup ikisinde de terim anlamında kullanılmıştır. Kur'ân-ı Kerîmde, her hümeze ve lümezinin Hutame'ye gireceği bildirilmiştir.690 Bu kavramların ne manaya geldiğine dâir birçok şey söylenmiştir. Fakat Râzî'ye göre, bunların hepsi mana yönünden birbirine yakın olup bir noktada birleşirler ki o da, bunların, insanların şeref ve haysiyetiyle oynayıp onların kusurlarını ortaya koyan 679 Subhi Salih, Ayet ve Hadislerle Ölümden Sonra Diriliş Cennet-Cehennem, Şerafeddin Gölcük (çev.), Kayıhan Yayınları, İstanbul: 2014, s.63. 680 Topaloğlu, "Cehennem", c.VII, s.227. 681 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.580; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.117. 682 Meâric, 70/15. 683 Meâric, 70/20. 684 Meâric, 70/16. 685 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.117. 686 İbn Manzûr, Lisanü'l-Arab, c.XII, s.137. 687 Neml, 27/18. 688 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.95. 689 Hümeze, 104/4-5. 690 Hümeze, 101/1-4. 77 kimseler olmalarıdır. 691 Ayrıca, Kur'ân-ı Kerîm'de bu kişilerin, dünya malı biriktiren, durmadan onu sayıp döken ve bu malın kendisini ölümsüz kılacağını zanneden kimseler olduğu bildirilmiştir.692 Hümeze ve lümeze ile Hutame arasında şekil bakımından bir uyum olduğu gibi mana bakımından da bir uyum vardır. Bu kimseler insanların onurunu kırdığı gibi Hutame de onları kırıp geçirecektir. Fakat bunlar, ancak kaş göz işaretiyle kırıp geçirirken; Hutame, geride hiçbir şey bırakmayacak biçimde kırıp dökecektir. Yine bu kimseler gıybet etmekle ölü eti yemiş gibi olurlar. Hutame de onların derilerini ve etlerini yiyecektir.693 Kur'ân-ı Kerîm'de Hutame’ye atılacak kişilerin rezil bir şekilde oraya atılacakları bildirilmiştir. 694 Çünkü kâfir, kendisinin dünyada şan ve şeref sahibi kimselerden olduğuna inandığı gibi âhirette de şanlı kimselerden olacağını zannetmektedir. Allah Teâlâ da bunun böyle olmayacağını, onların zannettiği gibi şan ve şeref sahibi kimselerden değil de rezil olan kimselerden olacaklarını ifâde etmek için"ذَ değeri" (نَبَ olmadı, gözden çıkarıldı)695 fiilini kullanmıştır.696 Hutame'nin ateşi ifâde edilirken ateş Allah'a izâfe edilmiş ve "ِ ın'Allah" (نَا ر للا ٰ ateşi) denilmiştir. 697 Ateşin Allah'a izâfe edilmesi, onun büyüklüğünü ve dehşetini anlatmak için olup "Bu, başka ateşlere benzemeyen bir ateştir. Bu ateş, hiç sönmemek üzere tutuşturulmuştur." ya da "Allah'ın emir ve kudretiyle tutuşturulmuş bir ateştir." demektir.698 İnkârcılar bu ateşe atıldıktan sonra bu ateş üzerlerine kapatılır ve onların yüreklerini dağlar.699 Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Ateş, 691 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.93-94. 692 Hümeze, 104/2-3. 693 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.96. 694 Hümeze, 104/4. 695 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.621. 696 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.95. 697 Hümeze, 104/6. 698 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.96. 699 Hümeze, 104/7-8. 78 cehennemlikleri yer. Derken ta kalplerine varıp dayandığında yeme işi sona erer. Hakk Teâlâ, insanların etlerini ve kemiklerini yeniden halkeder." 700 Son olarak bu ateşin içerisinde uzun direklerin olduğu bildirilmiştir. 701 Bu direkler ile kapıların açılmaması için kapılara gerilen direklerin veya cehennemliklerin kendisine bağlandığı ve bu şeklide azap çektiği direklerin kastedilmesi mümkündür.702 (ال َّس ِعي ر) Saîr 2.3.4. "ر عيِ سَ " kelimesi, "tutuşturmak" anlamındaki "ر عْ سَ " kökünden olan bir sıfattır.703 kelimesinden " َم ْس عو َرة" gelen anlamına" tutuşturulmuş ,yanan iyice "kelimesinin " َس ِعي ر" udûl ettiği söylenmiştir. 704 Terim olarak ise, "cehennemliklerin üzerine yakılıp kızgın hale getirilen, böylece kendilerinin de onun için odun haline geldikleri ateş" manasına705 gelip cehennemin isimlerinden birisi olduğu nakledilmiştir.706 Saîr kelimesi, isim olarak Kur'ân-ı Kerîm'de on altı âyette 707 geçmektedir. Bunlardan ikisinde cehennem kelimesi ile birlikte cehennem ateşinin şiddetini ifâde etmek için, 708 bir yerde ise, cennetin karşıtı olarak709 zikredilmiştir. Ayrıca " م حيٖ جَ ْ َذا ال َواِ (zaman alevlendirildiği Cehennem " (س ِّع َر ْت 710 âyetinde fiil olarak "Cahîm" kelimesi ile birlikte geçmektedir. Bu kelimenin çoğulu olan "ر ع س " kelimesi ise, Kamer sûresinde iki defa711 geçmektedir. Râzî, bu kelimeye, dünyada delilik; âhirette de çılgın ateşin içinde olma anlamı vermiştir.712 Bu kelimenin çoğul gelmesine binâen "Âhirette bir tane değil de, birçok Saîr mi vardır?" diye soranlara, "Hayır, bir tane Saîr vardır." diye cevap vermiş ve bu kelimenin çoğul gelmesini şu şekillerde te'vil etmiştir: Cehennemin birçok derekeleri vardır. Her derekenin kendisine özel saîr'i (ateşi) veya her birinde bir saîr'in 700Benzer hadis, Ebû Abdirrahman Abdullah b. Mübârek, ez-Zühd ve'r-Rekâik, Habiburrahman elA'zamî (thk.), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut: t.y., c.II, s.87 (Bâbu Sıfati'n-Nâr); Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.96. 701 Hümeze, 104/8-9. 702 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.97. 703 İbn Manzûr, a.g.e., c.IV, s.365. 704 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.174. 705 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.224. 706 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.51. 707 Nisâ, 4/10, 55; İsrâ, 17/97; Hac, 22/4; Furkân, 25/11; Lokmân, 31/21; Ahzâb, 33/64; Sebe, 34/12; Fâtır, 35/6; Şûrâ, 42/7; Fetih, 48/13; Mülk, 67/5, 10, 11; İnsân, 76/4; İnşikâk, 84/12. 708 Nisâ, 4/55; İsrâ, 17/97. 709 Şûrâ, 42/7. 710 Tekvîr, 81/12. 711 Kamer, 54/24, 47. 712 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.71. 79 olması muhtemel olduğu gibi, bu kelimenin çoğul gelmesi ile cehennem azabının şiddeti ve devamlılığı da kastedilmiş olabilir. Bu durumda mana, "Cehennemlikler bir ateşten başka bir ateşe sokulurlar, her defasında şiddeti artar ve bu böylece devam edip gider." şeklinde olur.713 Allah Teâlâ, insan ve cinlerden714 hiçbir bilgisi olmadığı hâlde Allah hakkında tartışmaya giren715 ve Allah'ı bırakıp hiçbir şey yaratamayan, hiçbir şeye faydası ve zararı olmayan putlara tapanların; "Bu Kur'ân, Muhammed'in uydurduğu bir yalandan başka bir şey değildir." diyerek Allah'ın kitabını inkâr edenlerin; "İnananlara: "Siz ancak büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz." diyerek peygamberin nübüvvetini inkâr edenlerin; 716 "Biz, bir yığın kemik, bir yığın ufantı olduktan sonra mı yeniden bir yaratılışla mı diriltilecek mişiz?" diyerek kıyameti ve âhiret hayatını inkâr edenlerin; 717 Kendilerine, "Allah'ın indirdiğine uyun" denildiği zaman, "Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız." diyerek doğru yola yaklaşmayanların718 ve yetim malı yiyenlerin719 Allah'ın rahmetinden uzak olup720 ashâb-ı saîr taifesinden olduklarını ve azâb-ı saîr'e çarptırılacaklarını bildirmiştir. Bu taife, kıyamet günü körler, dilsizler ve sağırlar olarak yüzüstü haşredileceklerdir. 721 Daha cehenneme gitmeden onun uğultusundan ve kaynarken çıkardığı sesten çok korkacaklardır. Elleri boyunlarına bağlanmış, çatılmış olarak cehennemin daracık bir yerine 722 zincirlere ve demir halkalara723 bağlanmış halde atılacaklardır. Derileri yanıp döküldükçe, azabı tatmaları için onların derileri yenilenecek724 ve orada ebedî olarak kalıp hiçbir dost ve yardımcı bulamayacaklardır.725 Bu azaba dûçar olduktan sonra "Helâk!" diye bağırıp726 ölmeyi isteyecekler ama 713 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.50-51. 714 Sebe, 34/12. 715 Hac, 22/3. 716 Furkân, 25/3-8. 717 İsrâ, 17/98; Furkân, 25/11. 718 Lokmân, 31/21. 719 Nisâ, 4/10. 720 Mülk, 67/11. 721 İsrâ, 17/97. 722 Furkân, 25/12-13. 723 İnsân, 76/4. 724 Nisâ, 4/56. 725 Ahzâb, 33/65. 726 İnşikâk, 84/11. 80 onlara, "Bugün bir kere yok olmayı istemeyin, birçok kere yok olmayı isteyin!" 727 denilecek ve o gün ölümün olmayacağı söylenecektir. Bu azabı görünce dünyada yaptıklarına pişman olacak ve "Keşke Allah'a ve Rasûl'e itaat edeydik." diyecekler ve kendilerinin bu azaba düşmelerine sebep olanlara, "Ey Rabbimiz! Biz önderlerimize ve büyüklerimize itaat ettik de bizi yoldan saptırdılar. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânete uğrat." 728 diye beddua edeceklerdir. ( َسقَ ر) Sekar 2.3.5. Sekar, "şiddetli bir ısıyla yakıp kavurmak" anlamındaki "ر ْسقَ " kökünden isimdir. Arapça'da güneşin yakıp kavurması bu kelimenin fiil haliyle ifâde edilmiştir.729 Terim olarak ise, "cehennemim tabakalarından bir tabaka" olan Sekar, İbn Abbâs (r.a.)'ye göre cehennemin altıncı tabakası olup 730 cehennemde ondan daha kötü ve şerli bir yer yoktur. 731 Tamamı bu manada olmak üzere Kur'ân-ı Kerîm'de toplam dört âyette geçmektedir.732 İnsanı Sekar'a sokacak filler Kur'ân-ı Kerîm'de gâyet açık bir şekilde anlatılmıştır. Allah Teâlâ, bol bol evlat ve mal verdiği, türlü türlü imkânlar sağladığı halde, o kadar ölçüp biçmesine rağmen yine de küfürde inat edip Allah'ın âyetlerini yalanlayan kimsenin iman etmek yerine kendisine verilenlerin daha da artırılmasını umduğunu, ama umduğunu bulamayacağını aksine onu dimdik bir yokuşa sardıracağını ve Sekar'a sokacağını bildirmiştir.733 Yine, Kur'ân hakkında derin derin düşünüp (hakikatte Kur'ân'ın Allah'ın kelamı olduğunu bildiği halde) yüzünü ekşitip kaşlarını çattıktan sonra arkasını dönüp büyüklük taslayarak "Bu, ancak nakledilegelen bir sihirdir. Bu, ancak insan sözüdür." 734 deyip Kur'ân'ı inkâr edenleri Sekar'a sokacağını bildirmiştir. Ayrıca, cennetlikler cehennemliklere "Sizi Sekar'a (cehenneme) ne soktu?" diye sorduklarında onlar, "namaz kılmadıklarını, yoksulu doyurmadıklarını, bâtıla 727 Furkân, 25/14. 728 Ahzâb, 33/66-68. 729 İbn Manzûr, a.g.e., c.IV, s.365. 730 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.188. 731 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XII, s.32. 732 Kamer, 54/48; Müddessir, 74/26, 27, 42. 733 Müddessir, 74/10-19. 734 Müddessir, 74/20-25. 81 inananlarla beraber bâtıla uyduklarını ve ceza gününü yalanladıklarını" söylemişlerdir.735 Yani, bunlar da insanı Sekar'a sürükleyecek fiillerdendir. Bu fiilleri işleyenler, yüzüstü ateşe sürüklenecekler ve onlara "cehennemin dokunuşunu tadın" 736 denilecektir. Sekar'ın tasvir edildiği âyetlerde geçen ve "dimdik yokuş" anlamına gelen " َص عو ًدا" 737 kelimesi ile ehl-i sekar'ın işlerinin zorlaştırılacağının temsil yoluyla anlatılmış olması muhtemel olduğu gibi bunun cehennemde bulunan sarp bir yokuşun veya dağın adı olması da muhtemeldir. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, "Saûd, ateşten bir dağdır. O orada, yetmiş yıl tırmanır; sonra da geri yuvarlanır. Ve bu iş, hep böyle devam eder." 738 buyurmuştur.739 Allah Teâlâ, Sekar'ın et, kemik ne varsa yakıp kül ettiğini, daha sonra bunların yeniden yaratılıp azaba devam edildiğini ve orada görevli on dokuz melek bulunduğunu da bildirmiştir.740 َج ِحي م) Cahîm 2.3.6. ْ (ال Cahîm, sözlükte, "havaya doğru yükselmiş şiddetli ateş", 741 "çukurda yanan büyük ateş" 742 ve "üst üste yığılmış her büyük ateş" 743 gibi manalara gelir. Bazı şarkiyatçılar bu kelimenin aslen İbranice olduğunu söylerken Arap dilcilerine göre ise Cahîm Arapça asıllı bir kelime olup İslam öncesi Arap şiirinde kullanılmıştır.744 Kur'ân-ı Kerîm'de sözlük anlamında, "مِ َج ٖحي ْ ق وه فِى ال ْ ل يَانًا فَاَ وا اْبن وا لَه ب نْ ,Kavmi" (قَال "Onun -İbrahim (a.s.)- için bir bina yapın, (içinde ateş yakın) ve onu ateşe atın" dedi.) 745 âyetinde olmak üzere sadece bir defa geçer. İbn Abbâs (r.a.) bu binayı şu şekilde tarif etmiştir: "Onlar, yüksekliği otuz zirâ, eni yirmi zirâ olan taş duvarlar yaptılar, bu dört duvarın içini ateşle doldurdular ve Hz. İbrahim (a.s.)'ı oraya 735 Müddessir, 74/20-25. 736 Kamer, 54/48. 737 Müddessir, 74/17. 738 Benzer Hadis, Tirmizî, Sıfatü Cehennem 4, (2576.) 739 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.185. 740 Müddessir, 74/28-30. 741 Ebû Nasr İsmail b. Hammad el-Cevherî, es-Sıhâh Tâcu'l-Luga ve Sıhâhu-l Arabiyye, "جحم "md., Dâru'l-Hadîs, Kahire: 2009/1430, s.164. 742 İbn Manzûr, a.g.e., c.XII, s.84. 743 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.139. 744 A. Saim Kılavuz, "Cahîm", DİA, Ankara: 1993, c.VII, s.19. 745 Sâffât, 37/97. 82 attılar." 746 Kurtûbî de yüksekliğinin, seksen arşın; eninin, kırk arşın 747 olduğunu söylemiştir. 748 Bu ateşi yakmak için, hayvanla kırk gün odun taşımışlardır. Ateşi yaktıktan sonra iyice şiddetlenip çok yukarıdan uçup geçecek olan bir kuşu bile yakacak dereceye ulaştığında, İbrahim (a.s.)'ı eli kolu bağlı halde mancınıkla o ateşe fırlatmışlardır.749 Bu da, İbrahim (a.s.) için hazırlanan ateşin ne denli büyük olduğunu ve dünyada insanlar tarafından hazırlanan ateş bu kadar büyük olduğuna göre cehennemde Allah Teâlâ'nın hazırladığı ateşin ne denli büyük olduğunu düşünmek gerektiğini göstermektedir. Terim olarak ise, cehennemin tabakalarından biridir ve ona bu isim, onun insanlara hükümran olmasından dolayı verilmiştir.750 Kur'ân-ı Kerîm'de geçtiği yirmi altı yerin yirmi beşinde751 terim anlamında kullanılmış olup cehennem için kullanılan isimler içerisinde "Cehennem" kelimesinden sonra en çok tekrar edilenidir. Allah Teâlâ, Allah'a inanmayıp putlara tapanların;752 Allah'ın âyetlerini inkâr edenlerin; 753 "Gerçekten biz ve bizden önce yaşayan atalarımız, ölüp bir toprak ve kemik yığını hâline geldikten sonra mı tekrar diriltileceğiz?", 754 "İlk ölümümüzden başka bir ölüm yoktur. Biz diriltilecek değiliz. Eğer doğru söyleyenler iseniz atalarımızı getirin." 755 diyerek âhiret hayatını inkâr edenlerin; kendilerine Allah'ın âyetleri okununca, "eskilerin masalları" 756 diyerek Allah'ın kitabını inkâr edenlerin; kendilerine öğüt verildiği zaman öğüt almayanların; bir mûcize gördükleri zaman onu alaya alıp "Bu bir büyüden başka bir şey değildir." 757 deyip peygamberin nübüvvetini inkâr edenlerin; Allah'ın âyetlerini geçersiz kılmak için gayret edenlerin;758 Allah'tan başka 746 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.138-139. 747 Arşın; Arapçası zirâ'dır. Dirsek ile parmak ucu arası meSâfe uzunluğu demek olup 47-80 cm arası bir uzunluktur. Bk. Mehmet Erkal, "Arşın", DİA, Ankara: 1991, c.III, s.411-413. 748 Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân, Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî (thk.), Müssesetü'r-Risâle, Beyrut: 2006/1428, c.XII, s.226. 749 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.178. 750 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.105. 751 Bakara, 2/119; Mâide, 5/10, 86; Tevbe, 9/113; Hac, 22/51; Şuarâ, 26/91; Sâffât, 37/23, 55, 64, 68, 163; Mü'min, 40/7; Duhân, 44/47, 56; Tûr, 52/18; Vâkıa, 56/94; Hadîd, 57/19; Hâkka, 69/31; Müzzemmil, 73/12; Nâziât, 79/36, 39; Tekvîr, 81/12; İnfitâr, 82/14; Mutaffifîn, 83/16; Tekâsür, 102/6. 752 Hâkka, 69/33. 753 Mâide, 5/10. 754 Sâffât, 37/16-17. 755 Duhân, 44/34-36. 756 Mutaffifîn, 83/13 757 Sâffât, 37/13-15. 758 Hac, 22/51. 83 hiçbir ilâhın olmadığına inanın denildiği zaman, inanmayıp büyüklük taslayarak "Biz, deli bir şair için ilâhlarımızı mı terk edeceğiz?" 759 diyerek atalarını körü körüne taklit edenlerin;760 yoksulu doyurmayı teşvik etmeyenlerin;761 azgınlık edip dünya hayatını tercih eden762 ve İblisin askeri olanların763 ashâb-ı cahîm olduklarını bildirmiştir. Bu zâlimler, eşleri ve Allah'ı bırakıp da tapmakta olduklarını şeylerle beraber764 kıyamet günü Allah'ı görmekten mahrum olacaklar765 ve azab-ı cahîme müstahak olacaklardır. Bu taife, yakalanıp bağlanarak766 bukağılara767 ve uzunluğu yetmiş arşın olan zincirlere vurulacak 768 ve görevli melekler tarafından Cahîm'in ortasına sürüklenecektir. 769 Cehennemin dibine ulaşıncaya kadar, bir yumak gibi yuvarlana yuvarlana gideceklerdir.770 Onların yiyeceği, Cahîm'in dibinde biten, meyveleri sanki şeytan kafası gibi olan ve boğazdan zor geçen Zakkûm ağacının meyvesindir. İçecekleri de, kaynar su (hamîm)771 ve kanlı irin (gıslîn)772 olacaktır. Ayrıca kafalarının üzerinden kaynar sular dökülecek ve onlarla alay edilerek "Tat bakalım! Hani sen güçlüydün, hani sen şerefliydin!?" 773 denilecektir. Onlar da, atalarını körü körüne taklit ettikleri774 ve putları Allah'a eş tuttukları için 775 pişman olacaklar, "Keşke (dünyaya) bir dönüşümüz olsa da inananlardan olsak." 776 diyerek dünyaya yeniden dönmeyi ya da "Keşke ölüm her şeyi bitirseydi." 777 diyerek yok olup gitmeyi isteyeceklerdir. 759 Sâffât, 37/35-36. 760 Sâffât, 37/69-70. 761 Hâkka, 69/34 762 Nâziât, 79/37-39. 763 Şuarâ, 26/94. 764 Sâffât, 37/22-23. 765 Mutaffifîn, 83/15. 766 Hâkka, 69/30. 767 Müzzemmil, 73/12. 768 Hâkka, 69/32. 769 Duhân, 44/47. 770 Şuarâ, 26/94; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.141. 771 Müzzemmil, 73/13; Sâffât, 37/64-67. 772 Hâkka, 69/36. 773 Duhân, 44/48-49. 774 Sâffât, 37/28. 775 Şuarâ, 26/98. 776 Şuarâ, 26/102. 777 Hakka, 69/27. 84 2.3.7. Hâviye ( يَة ِ (هَاو يَة " ِ اوَه "kelimesi sözlükte, "derin çukur" manasına gelir. 778 Terim olarak ise, cehennemin adlarından biri olup cehennemlikler o ateşe yüksekten düştükleri için bu isim verilmiştir. Rivâyet edildiğine göre, onlar bu ateşe tepe üstü düşeceklerdir.779 Bu manada olmak üzere Kur'ân-ı Kerîm'de sadece Kâria sûresinde bir defa geçer.780 Allah Teâlâ, bu sûrede, tartısı ağır gelenlerin hoşnut edici bir hayatı hak edeceklerini bildirirken, tartısı hafif gelenlerin yani hasenesi az olup seyyieleri hasenelerine baskın çıkanların Hâviye'ye düşeceklerini bildirmiştir.781 يَة " ,Teâlâ Allah ِ ُّمه هَاو اَف) "Onun anası Hâviye'dir) 782 buyurmuştur. Çünkü çocuğun dünyada başına bir şey geldiği zaman onun sığınağı annesidir. Tartısı hafif gelenlerin de sığınağı Hâviye olduğu için bu sığınak anneye benzetilmiştir. 783 Allah Teâlâ, bu Hâviye'nin mâhiyetini ve keyfiyetini, " ةَميِ حاَ ر اَن) "kızgın ateş)784 kavliyle îzâh etmiştir. Bunun anlamı, "Diğer ateşler, bu ateşe nispetle, kızgın dahi sayılmazlar." demektir. Bu kadar bir ifâde bile, onun ne denli kızgın olduğuna dikkat çekme hususunda yeterli bir ifâdedir.785 Hâviye'nin, cehennemin yedinci tabakası olduğu rivâyeti 786 göz önüne alındığında Hâviye'ye girecek olanlar münâfıklardır. Çünkü Allah Teâlâ, "Şüphesiz ki münâfıklar, cehennem ateşinin en aşağı derekesindedirler…" 787 buyurmuştur. "Derk-i esfel"den maksat cehennemin en dip noktasıdır.788 Münâfıkların, işlerine geldiği zaman müslümanlara, işlerine geldiği zaman da kâfirlere ve müşriklere sığındığını düşündüğümüzde cehennemde onların sığınağının Hâviye olması gâyet uygundur. 778 İbn Manzûr, a.g.e., c.XV, s.373. 779 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.75. 780 Kâria, 101/9. 781 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.75. 782 Kâria, 101/9. 783 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.76. 784 Kâria, 101/10-11. 785 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.76 786 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.157. 787 Nisâ, 4/145. 788 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XI, s.74. 85 2.3.8. Diğerleri Bunlardan başka cehennem yerine kullanılan başka isimler de vardır. Bunların en meşhuru ve en çok geçeni "ر اَن "kelimesidir. Sözlükte, "görülen alevli ateş", terim olarak da "cehennem ateşi"789 manasına gelen bu kelime Kur'ân-ı Kerîm’de yüz yirmi altı defa geçmekte olup bunlardan on altı tanesinde sözlük anlamında; yüz on tanesinde de, terim anlamında kullanılmıştır. 790 Râzî de, tefsirinde bu kelimeye "cehennem" manasını vermiştir.791 Mutaffifin sûresinin 7 ve 8. âyetlerinde geçen "Siccîn"in cehennemde bulunan bir kuyunun veya bir kayanın adı olduğu rivâyet edilse de âlimlerin çoğuna göre, cehennemin isimlerinden biridir ve yedinci tabakanın adıdır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) "Siccîn, yerin yedi kat tabakasının en aşağısının adıdır." 792 buyurmuştur.793 Ayrıca, "Günahın karşılığı" anlamına gelen "ماً اَثَا;" 794 "yurdun kötüsü" anlamına gelen "ِ ;" سو ء ال َّدار 795 "helâk yurdu" anlamına gelen "ِ بَ َوار ْ ;" َدا َر ال 796 "daha kötüsü" anlamına gelen "ىٰ ;"ال ُّسوا 797 cehennemin sıfat olarak kullanılan ve "ebedîlik yurdu" anlamına gelen "دِ ْ خل ْ ;" َدا ر ال 798 "siyah bir duman" anlamına gelen "م مو حْ َي" 799 ve "aşağıların aşağısı" anlamına gelen "نَ يٖ َل َسافِل ْسفَ "اَ 800 ifâdeleri ile kastedilen de cehennemdir. 2.4. CEHENNEM AZABI Azap kelimesi sözlükte, "soğuk tatlı su, şiddetli acı vermek, yemeyi içmeyi terk etmek, ıstırap gibi bedene ve rûha eziyet eden şey" manasına gelir.801 Terim olarak ise, cehennemde uygulanacak ceza anlamına gelir.802 Kur'ân-ı Kerîm'de türevleriyle birlikte dört yüz doksan defa geçmekte olup genellikle ilâhî emirlere karşı gelenlere verilen 789 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.658. 790 Topaloğlu, "Cehennem", c.VII, s.228. 791 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.107. 792 Ebû Şüca' Şiyreveyh b. Şehredâr b. Şiyreveyh ed-Deylemî, el-Firdevs bi Me'sûri'l-Hıtâb, Dâru'lKütübi'l-İlmiyye, Beyrut: 1986/1406, c.II,, s.337 (3520). 793 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.92-93. 794 Furkân, 25/68; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.205. 795 Ra'd, 13/25; Mü'min, 40/52; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.39. 796 İbrahim, 14/28; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.101. 797 Rûm, 30/10; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.88. 798 Fussilet, 41/28; Topaloğlu, "Cehennem", DİA, c.VII, s.228. 799 Vâkıa, 56/43; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.164. 800 Tîn, 95/5; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXII, s.12. 801 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.58; Cevherî, Sıhah, s.744; el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.425. 802 Osman Kara, a.g.e., s.116. 86 cezanın adı olarak kullanılmıştır. 803 Ayrıca "ب اَعقِ" " ِخ ْز ي" ve 804 805 vb. kelimeler de Kur'ân-ı Kerîm'de azap manasında kullanılan kelimelerden bazısıdır. Bazıları, Allah Teâlâ'nın kullarına azap etmemesi gerektiğini ileri sürmüştür. Buna gerekçe olarak da, azap etmenin ne azap edene (Allah'a) ne de azap olunana bir faydası olmadığını, faydasız işlerden de Allah'ın uzak olduğunu; kâfirlerin iman etmeyeceklerini ilmi ezelîsinde bildiği halde Allah'ın onları yarattığını; kulu günaha sevkeden sebepleri yaratanın da Allah Teâlâ olduğunu söylemişlerdir.806 Bu iddialara şu şekilde cevap verilir: Allah Teâlâ, Rahîm olduğu gibi aynı zamanda Hakîm'dir. Hikmeti bu azabı gerektirir. Çünkü âlemin nizamı, ancak âsîlerin tehdit edilmesi ile temin edilebilir. Dolayısıyla, bu tehdidi Allah Teâlâ söylediği ve onun sözünün de yalan olması mümkün olmadığına göre, mutlaka bu tehdidin gerçekleşmesi gerekir.807 Böyle olunca, azabın varlığını kabul etmemek Allah'ın yalan konuştuğunu kabul etmek olur. 808 Aynı şekilde, azabın varlığı Peygamberimizden tevâtür yoluyla bize nakil olunmuştur. Bu sebeple azabın varlığını inkâr etmek, Peygamberimizi de yalanlamak demektir.809 2.4.1. Cehennem Azabının Vasıfları Cehennem azabının birtakım vasıfları vardır. Bunlar: şiddetli olması, kat kat olması, sürekli olması ve asla hafiflememesi vb. şeylerdir. a) Şiddetli Olması Cehennemdeki azabın en önemli vasfı çok şiddetli olmasıdır. Bu azabı anlatırken " َعَذا ب َع ٖظي م" olduğu kullanmış nın'Teâlâ Allah " َعَذا ب َشٖدي د",(azap bir büyük (810 811(şiddetli َعَذا ب " ,(azap bir ٖيظ " َغل َعَذا ِب" ,(azap bir ağır(812 ْ ْو َق ال " َعَذابًا فَ َعَذابًا " 3 Yusuf Şevki Yavuz, "Azap", DİA, Ankara:1991, c.IV, s.302. 804 Bakara, 2/196. 805 Haşr, 59/5. 806 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.59. 807 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.121. 808 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.18. 809 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.61. 810 Nûr, 24/11. 811 Şûrâ, 42/16. 812 İbrahim, 14/17. 813 Nahl, 16/88. 87 "ن ْك ًرا 814(görülmemiş bir azap), "راً ي ٖ " َعَذابًا َكب ْْلَ ْكبَ َر" ,(azap bir büyük (815 َعَذا َب ا ْ "ال 816(en büyük azap) ve buna benzer birçok ifâde bu azabın ne denli bir şiddete sahip olduğunu göz önüne sermektedir. Esasen, "Andolsun, onlara Rabbinin azabından hafif bir esinti dokunsa, muhakkak "Eyvah bize! Gerçekten biz zâlim kimselerdik" diyeceklerdir." 817 âyeti, âhiret azabının şiddetini anlatmaya yeter de artar. Çünkü âyette geçen " حةَ hafif ",kelimesi" نَفْ esen rüzgâr" demektir. Yani "azabın kendisi değil de esintisi değse feryadı basıp hemen suçlarını itiraf edeceklerine ve pişman olacaklarına göre azabın kendisi değse ne halde olacaklar" demektir.818 Yine, Allah Teâlâ, insanların dünyada maruz kaldıkları/kalacakları azabı " ب ذاَعَ ٰى ْْلَ ْدن ا) "yakın azap) ifâdesiyle âhiret azabını ise, "ِ ْْلَ ْكبَر 819 (azap büyük en " (َعَذا ب ا ifâdesiyle belirtmiştir. Çünkü dünya azabı ne şiddetli, ne de uzundur. Eğer dünyadaki azap çok şiddetli olursa bu azap onu yok eder ve böylece o kişi ölerek bu azaptan kurtulur. Böylece, azap devam etmemiş ve sona ermiş olur. Eğer azap eden kimse, azap edilenin azabının uzamasını isterse, bu sefer de ona çok şiddetli bir şekilde azap etmez. Ama âhiret azabı, hem şiddetli hem de uzun sürelidir.820 Ayrıca, Allah'tan başkasının azabından o kimseyi Allah Teâlâ kurtarabilir ama Allah Teâlâ'nın azabından onu kurtarmaya kimsenin gücü yetmez. Yine, Allah Teâlâ'dan başkasının azabı tek yönlüdür, Allah'ın azabı ise, tüm yönleri ile insanın bedenini ve rûhunu kuşatır.821 Kısacası, bu dünyada çekilen acı ve sıkıntılar, âhiretteki acı ve sıkıntıların yanında tadımlık mesâbesindedir.822 "Artık o gün, Allah'ın edeceği azabı kimse edemez. Onun vuracağı bağı kimse vuramaz." 823 âyetleri de azabın şiddetini anlatan âyetlerdendir. Ayrıca, Kur'ân-ı Kerîm'de azap kelimesinin nekre olarak getirilmesi, künhünü Allah'tan başka kimsenin 814 Kehf, 18/87. 815 Furkân, 25/19. 816 Gâşiye, 88/24. 817 Enbiyâ, 21/46. 818 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.168. 819 Secde, 32/21. 820 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.160. 821 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.179-180. 822 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XV, s.113. 823 Fecr, 89/25-26. 88 bilemeyeceği türden bir azabın olduğunu bildirmek içindir.824 Bu konuda nâzil olan âyetler ve vârid olan hadisler cehennem azabının ne kadar şiddetli olduğunu aşikâr bir şekilde göstermektedir. b) Kat Kat Olması Allah Teâlâ, cennetliklere mükâfâtlarının kat kat verileceğini825 bildirdiği gibi "…Azap onlar için kat kat artırılacaktır…" 826 âyetinde vb. âyetlerde cehennemliklerin azabının da kat kat olacağını bildirmektedir. Bu âyetlerde geçen "ف عْ ضِ " kelimesinin bir şeyin en az iki katı manasına geldiğini yukarısının ise sınırının olmadığını söylemişlerdir.827 Râzî'ye göre azabın kat kat artırılmasının sebebi, inkârcıların hem kendilerinin alabildiğine sapıtmış olmaları hem de diğer insanları hak dinden alıkoyup onları saptırmaya çalışmış olmalarıdır.828 Çünkü Allah Teâlâ, "Andolsun, onlar mutlaka kendi yüklerini ve kendi yükleriyle beraber nice ağır yükleri yükleneceklerdir…" 829 Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, "Kim kötü bir âdet îcat ederse, hem kendisinin hem de Kıyamete kadar bu âdet ile amel edenlerin günahı ve vebâli onun üzerinedir." 830 buyurmuştur. Dolayısıyla saptırdığı kimselerden dolayı onların da ceza çekmesi gerekir.831 c) Sürekli Olması Cehennemin ebedî olmadığını savunanlar dolayısıyla azabın da devamlı olmadığını ve bir gün sona ereceğini savunmaktadırlar. Cehennemin ebedî olduğunu savunanlar ise, ikiye ayrılmıştır. Bir kısmı, hem cehennem hem de cehennemdeki azap ebedîdir derken; bir kısmı da, cehennem bir mekân olarak ebedîdir fakat cehennemdeki azap bir gün sona erecek yani cehennem bir gün boşalacaktır demektedir.832 Sahâbeden Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Mes'ûd, Abdullah b. Amr, Ebû 824 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.58. 825 Sebe, 34/37. 826 Hûd, 11/20; Ayrıca bk. A'râf, 7/38; Nahl, 16/88; Furkân, 25/69. 827 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.61. 828 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.173. 829 Ankebût, 29/13. 830 İbn Mace, Mukaddime, 14. 831 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XX, s.79. 832 Muhyiddîn İbnü'l-Arabî, Ahiret Hayatı Cennet ve Cehennem, Ekrem Demirli (çev.), Litera Yayıncılık, İstanbul: 2015, s. 52. 89 Hureyre, Câbir b. Abdillah ve Ebû Said el-Hudrî; tabiînden Şa'bî, Abd b. Humeyd ve İshak b. Râheveyh; daha sonra da Cehm b. Safvân, Ebu'l-Huzeyl el-Allâf, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, İbnTeymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye ve İbnu'l-Vezir ve son dönem İslam âlimlerinden Musa Cârullah Bigiyef ile İzmirli İsmail Hakkı bu görüşü kabul etmiştir.833 Bazıları ise, cehennemin tamamen boşalacağı düşüncesini kabul etmemiş ve azabın sona ermesinin, cehennemliklerin taşa dönüşmesi, bağışıklık kazanarak artık azabı hissedemez hale gelmesi vb. şekillerde olacağını söylemişlerdir. Hatta İbn Arabî, insanların cehennemde azap görmekten tabiatlarının ateşleşeceğini ve ateşten lezzet almaya başlayacağını söylemiştir.834 Hem cehennemin hem de cehennemdeki azabın ebedî olduğu aklen mümkün olduğu gibi naklen de sabittir. Kuran-ı Kerîm'de, cehennemin ebedî olduğunu835 bildiren âyetler olduğu gibi azabın ebedî olduğunu bildiren âyetler de vardır. Meselâ, " ب ذاَعَ " َوا ِص ب 836 ifâdesinde geçen sıfat, cehennemin değil azabın sıfatıdır ve azabın devamlı (onadır daima itaat " (َولَه ال دٖ ي ن َوا ِصبًا" ,Teâlâ Allah Nitekim .eder delâlet 837olduğuna 838 buyurmuştur. Dolayısıyla bu kelimeden Allah Teâlâ'ya taatin ebedî olarak vacip olduğu anlaşılmaktadır. 839 Bu kelimenin "sonlu bir süre" manasına geldiği söylenmeye kalkışılırsa bu durumda, Allah'a taatin de bir sonunun olduğu söylenmiş olur ki, bu muhaldir. Dolayısıyla bu ifâdeden azabın ebedî olduğu anlaşılmış olur. Kısacası, Râzî'ye göre, cehennemin kendisi ebedî olduğu gibi -bu konu ileride açıklanacaktır- cehennemdeki azap da ebedîdir. Çünkü ümmet-i Muhammed'in büyük çoğunluğu, kâfirlerin azabının devamlı olacağı hususunda ittifak etmişlerdir.840 833 Hasan Rıza Özdemir, Müslüman Olmayanların Cehennem'de Görecekleri Azâbın Ebedîliği Sorunu, Dini Araştırmalar Dergisi, Ocak-Haziran 2017, c.XX, Sayı: 51, s.166 834 Hasan Hüseyin Tunçbilek, İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenâsı Problemi, Çukurova Ünv. İFD, c.VI, Sayı:I, Adana: 2006 (Ocak - Haziran), s.18-32. 835 Nisâ, 4/169; Ahzab, 33/65. 836 Sâffât, 37/9. 837 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.111.; c.XXVI, s.115. 838 Nahl, 16/52. 839 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XX, s.41. 840 Özdemir, a.g.m., s.166; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.51. 90 d) Hafifletilmemesi Allah Teâlâ, birçok âyette cehennem azabının hafiflemeyeceğini bildirmiştir.841 Bazıları, azabın hafifletilmemesinin, hiç kesintiye uğramaması, sürekli devam etmesi; bazıları da şiddetinin azalmaması, aynı şiddette hatta artarak devam etmesi anlamına geldiğini söylemiştir. Râzî'ye göre azabın hafifletilmemesi ile kastedilen, hem kesintiye uğramaması hem de şiddetinin azalmamasıdır.842 2.4.2. Cehennem Azabının Çeşitleri Allah Teâlâ, cehennem azabından bahsederken "ِ ار 843 ,(azabı ateş "(َعَذا ِب النَّ ve "ن هيٖ م ب ذاَعَ)" alçaltıcı bir azap), 844 gibi birbirinden farklı ifâdeler kullanmıştır. Bu ifâdelerden cehennemde hem bedenî, hem de rûhî azabın olduğu anlaşılmaktadır. Maddî azabın merkezinde "ateş azabı" bulunur. Kur'ân-ı Kerîm'de cehennem azabı tasvir edilirken argüman olarak büyük ölçüde "ateş azabı" kullanılır. Hatta cehennem denilince insanların aklına evveli emirde hemen "ateş azabı" gelir. Fakat cehennem azabı, ateş azabından ibâret değildir. Rivâyet edildiğine göre cehennemliklerin kendisinden kaçıp ateşe girmek isteyecekleri soğuk azabı vardır.845 Nitekim Allah Teâlâ da, cehennemde hiç görülmedik azapların olduğunu bildirmiştir.846 Rûhların çekeceği azap ise, Allah'ın cemâlini görememe,847 Allah'ın rahmetinden mahrum kalma, 848 Allah'ın onlarla konuşmaması, 849 Allah'ın onları unutması 850 ve Allah'ın lânetine uğramaları851 vb. şekillerde cereyân edecektir. 2.4.2.1. Fizyolojik Azap Bu beden yapılan sevap ve günahlara vâsıta olduğu gibi sevap ve günahın karşılığının alınmasında da bir araçtır. Bedenin çekeceği fizyolojik azaplar, ateşlere 841 Bakara, 2/86, 162; Âl-i İmrân, 3/88; Nahl, 16/85; Fâtır, 35/36. 842 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.169. 843 Bakara, 2/126. 844 Bakara, 2/90. 845 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.159. 846 Kehf, 18/87. 847 Mutaffifîn, 83/15. 848 Vâkıa, 56/67. 849 Âl-i İmrân, 3/77. 850 Tevbe, 9/67; Sâd, 20/126; Secde, 32/14; Câsiye, 45/34. 851 Bakara, 2/161. 91 atılma, ellere, ayaklara ve boyunlara halkalar, prangalar geçirilerek zincirlerle kaynar sularda sürüklenme, kamçılarla dövülme, yenilmesi ve içilmesi işkence olan şeyleri yeme-içme vb. şekillerde cereyân edecektir. (نَا ر) Ateş 2.4.2.1.1. Sözlükte, "duyularla algılanan alev, ışıklı ve aydınlık olma" anlamına gelen "ر اَن " kelimesi 852 birçok dinde manevî temizlenme veya ceza unsuru kabul edilen bir kavramdır.853 Nâr kelimesi Kur'ân-ı Kerîm’de yüz kırk beş yerde geçmekte olup,854 yüz on sekiz yerde cehennemdeki ateş, yirmi yedi yerde dünyevî ateş manasında kullanılmaktadır.855 Râzî, ateşin dört kısma ayrıldığını söylemiştir. Bunlar: Nuru olan fakat yakmayan ateştir ki, bu Hz. Musa'nın ateşidir. Nuru olmayan, fakat yakan ateştir ki, bu cehennem ateşidir. Hem nuru olan, hem de yakan ateştir ki, bu dünya ateşidir. Hem nuru olamayan hem de yakmayan ateştir ki bu da ağaçlarda bulunan ateştir. 856 "…Azap kâfirleri üstlerinden ve ayaklarının altından bürüyeceği gün, şüphesiz cehennem onları mutlaka kuşatmış olacaktır…" 857 âyeti cehennem ateşinin dünya ateşi gibi yalnız bir yönden değil tüm yönlerden insanı kuşattığına delâlet eder. Ayrıca, insanın bir şekilde dünya ateşini söndürmesi mümkünken cehennem ateşini söndürmesi mümkün değildir.858 Kur'ân-ı Kerîm'de ateşin nasıl bir azap aracı olduğu farklı şekillerde anlatılmıştır. Bunlardan birincisi, en yaygın ve en bilindik olanı, ateşin yakıcı bir madde olarak kullanılmasıdır. Nitekim Allah Teâlâ, cehennemin yakıtının insanlar, taşlar,859 insanların biriktirdiği dünya malları860 olduğunu bildirmiştir. Bazıları, cehennem ateşini, 852 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.658; Bekir Topaloğlu, "Nâr", DİA, Ankara: 2006, cXXXII, s.385. 853 Hikmet Tanyu, "Ateş", DİA, Ankara: 1991, c.IV, s.52. 854 Muhammed Fuad Abdulbakî, el-Mu'cemü'l-Müfehres li Elfazi'l-Kur'âni'l-Kerîm, Dâru'l-Hadîs, Kahire:1364, s.723-725. 855 Bekir Topaloğlu, "Nâr", DİA, Ankara: 2006, c.XXXII, s.385. 856 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXII, s.17. 857 Ankebût, 29/55. 858 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.71-72. 859 Bakara, 2/24; Tahrîm, 66/6. 860 Âl-i İmrân, 3/10. 92 Allah'ın gazabı ile insanoğlunun günahlarının tutuşturduğunu söylemiştir.861 Bu ateşin ne denli bir yakıcı kuvvete sahip olduğunu "Ateş yüzlerini yalar ve onlar orada sırıtır kalırlar" 862 âyetinde net bir şekilde ifâde edilmiştir. Ateşin değmesi ile birlikte onlar pişmiş kelle gibi olurlar.863 Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de bu husus şu şekilde açıklamıştır: "Ateş onu kebap eder. Üst dudağı, başının ortasına kadar büzülüp çekilir. Alt dudağı da göbeğine kadar sarkar." 864 Ateşin azap unsuru olarak kullanılmasının diğer yönü, cehennemlikler için yiyecek olmasıdır. Allah Teâlâ, "Allah'ın indirdiği kitaptan bir kısmını gizleyip onu az bir bedel ile değişenlerin" 865 ve "Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenlerin" 866 karınlarına ateş doldurduklarını yani ateş yediklerini bildirmiştir. Ateşin azap unsuru olarak kullanılması, dağlama ve damgalama şeklinde de gerçekleşecektir. Allah Teâlâ, altın ve gümüş biriktirip bunları Allah yolunda harcamayanların bu altın ve gümüşlerinin ateşte eritilerek onların alınlarının, böğürlerinin ve sırtlarının bunlarla dağlanacağını 867 bildirmiştir. Yine, "Yakında biz onun burnunu damgalayacağız." 868 âyeti de onların burunlarının damgalanacağına delâlet eder. Çünkü kâfirler, sırf gururlarından dolayı peygamberimize düşman olmada ve Allah'ın dinini tenkit etmede ileri gittikleri için, Allah Teâlâ da, insan vücudunun en kıymetli uzvu olan yüzün en dikkat çekici noktası olan burunlarına damga vuracağını ve bu şekilde onları rezil edeceğini bildirmiştir.869 ِسلَة ) Zincir 2.4.2.1.2. ْ ( َسََل ِس ل / ِسل Sözlükte, "bir şeyi bir şeyden çekip, çıkarmak" anlamına gelen "لَّ سَ " fiilinden ْسلَة " 870türeyen سلِ " kelimesi "birbiri içine girmiş muntazam halkalar manasına gelir.871 Bu 861 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.71. 862 Mü'minûn, 23/104. 863 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.113. 864 Tirmizî, Cehennem,5. 865 Bakara, 2/174. 866 Nisâ, 4/10. 867 Tebve, 9/35. 868 Kalem, 68/16. 869 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.79. 870 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.312-313. 871 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.312-313; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.30/105. 93 kelime, biri müfred ( ةَسلْ سلِ ( ikisi de, cemi' (لَسِ لََسَ ( olmak üzere Kur'ân-ı Kerîm'de üç defa geçmektedir.872 Zincirin azap unsuru olarak kullanılması, o zincirler ile inkârcıların cehenneme fırlatılması ve kaynar suda sürüklenmesi şeklinde olacaktır. Bu konuyla alâkalı İbn Abbâs (r.a.) da şöyle demiştir: "Bu zincir, onun dübüründen girer boğazından çıkar, sonra da kafasını ayaklarıyla birleştirir." Kelbî de, "İpin inciye girmesi gibi zincire girer, sonra da kalan kısmı boynu üzerinde toplanır." 873 demiştir. Allah Teâlâ, bu zincirin uzunluğunun yetmiş arşın olduğu bildirmiştir. 874 "Yetmiş arşın" ifâdesi, "Onlar için yetmiş kez bağışlanma dilesen de, Allah onları asla affetmeyecektir." 875 âyetinde olduğu gibi ya çokluktan kinâye, ya da muayyen bir rakamdır. Burada bahsedilen zira' hakkında, "Her zira' yetmiş kulaç, her kulaç ise, Mekke ile Küfe arasındaki mesâfeden daha uzun bir mesâfedir." denilmiştir.876 (اَ ْغََل ل) Halka 2.4.2.1.3. "ل لََغْ َا "kelimesi, "ل غ " kelimesinin çoğulu olup sözlükte, "kendisiyle bağlanılan ve organları ortasına alan şey" anlamına gelmektedir.877 Terim olarak ise, "Şüphesiz biz, kâfirler için zincirler, demir halkalar ve alevli bir ateş hazırladık" 878 âyetinde vb. âyetlerde, cehennemliklerin boyunlarına geçirilen halka; 879 "Onların boyunlarına demir halkalar geçirdik, o halkalar çenelerine dayanmıştır. Bu sebeple kafaları yukarıya kalkık durumdadır" 880 âyetinde, "inkârda inat eden kimseler söylenenleri kabul etmemiş, hakikat karşısında boyun eğmemiş, sanki boynunda bir halka varmış gibi kafasını dimdik tutmakta" manasına gelmektedir.881 872 Mü'min, 40/71; Hâkka, 69/32; İnsân, 76/4. 873 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.30/105 874 Hâkka, 69/32 875 Tevbe, 9/80. 876 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.30/105 877 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.470. 878 İnsân, 76/4. 879 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.224. 880 Ankebût, 36/8. 881 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.41-42. 94 ْصفَا د - اَنْ َكا ل) Bukağı 2.4.2.1.4. (اَ Kur'ân-ı Kerîm'de azap aracı olduğu bildirilen "ل كاَ ْنَا "kelimesi "ل كَ َن "kelimesinin çoğudur. Sözlükte, "hayvanı bağlamak için kullanılan bağ", 882 "kalın, sağlam bağ"883 anlamına gelir. İnsanın hareket etmesini engellediği ve ağırlık yaptığı söylenmiştir.884 Bukağı anlamına gelen "Enkâl" kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de bir defa geçmekte َدْينَا اَنْ َكاًْل َو َج ٖحي ًما" ,da o olup َّن لَ ِا) "Çünkü bizim yanımızda (kâfirler için) bukağılar vardır, cehennem vardır.) 885 âyetidir. Bu âyetin devamında kâfirlere verilecek iki azap daha zikredilmiştir ki, onlar da "boğazdan zor geçen yiyecek" ve "elim bir azap"tır.886 Râzî, bu dört şeyi, rûhî ceza manasına almanın mümkün olduğunu söylemiş ve enkâl'in, "nefsin, bedenî lezzetler ve cismânî bağlarda zincirli kalmaya devam etmesi" 887 manasına geldiğini söylemiştir. ْْلَ ْصفَا ِد" ,Yine ٖمي َن يَ ْو َمئِ ذ مقَ َّرٖني َن فِى ا ِ م ْجر ْ َرى ال " َوتَ 888 (O gün, suçluları zincirlere ْْلَ ْصفَا ِد" ve) .görürsün olarak vurulmuş ي َن مقَ َّرٖني َن فِى ا ٖ َخر ٰ " َوا 889 (Bukağılara bağlı olarak diğerlerini de, onun emrine verdik.) âyetlerinde geçen "د اَصفْ َلَْْا "kelimesi de "bukağı, bağ, zincir, kelepçe" manalarına gelmektedir.890 َمقَا ِم ع) Sopa 2.4.2.1.4. ) Allah Teâlâ, "Melekler, kâfirlerin yüzlerine ve artlarına vura vura ve "haydi tadın yangın azabını" diyerek canlarını alırken bir görseydin." 891 buyurarak cehennemliklerin azap türlerinden birinin de dövülme olduğunu bildirmiştir. Meleklerin َمقَا ِم ع ِم ْن َحٖدي د" ,ise alet kullandıkları vururken kâfirlere مْ هَولَ) " Onlar için bir de demirden topuzlar vardır.) 892 âyetinde beyan etmiştir. 882 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.655. 883 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.167. 884 Cevheri, Sıhah, s.1169; el-İsfehânî, el-Müferdât, c.II, s.655. 885 Müzzemmil, 73/12. 886 Müzzemmil, 73/13. 887 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.167. 888 İbrahim, 14/49. 889 Sâd, 38/38. 890 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.371; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.121-122. 891 Enfâl, 8/50. 892 Hac,22/21. 95 Âyette geçen "ع مِ اَمقَ " kelimesi, "kendisiyle hayvanlara vurulan ve böylece boyun eğmeleri sağlanan kamçı/kırbaç" demek olan "معَ ْمقِ " sözcüğünün çoğuludur. 893 Bu sopaların keyfiyetini Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle açıklamıştır: "Şâyet, o demir sopalardan, kamçılardan bir tanesi yeryüzüne konulsaydı, onu (kaldırmak için) insanlar ve cinler de bir araya gelselerdi, onu yerinden kaldıramazlardı." 894 İbn Abbâs (r.a.) de, meleklerin ellerindeki demir tokmaklar ile kâfirlere vurduklarında vücutlarından alev çıktığını söylemiştir.895 Bu ifâdelerden, kullanılan aletlerin ne kadar büyük olduğu, dolayısıyla onu kullanan görevlilerin de ne denli güçlü olduğu ve vurduklarında ne dehşetli bir acının hâsıl olduğu anlaşılmaktadır. ( َح ِمي م) Su Kaynar 2.4.2.1.5. Hamîm kelimesi, "ateşte ısınan ve son derece sıcak olan" demektir. Hamam da bu kökten gelir.896 Bazıları, "hamîm" kelimesinin, erimiş tunç eriyiği anlamına geldiğini söylemişlerdir ki, Râzî'ye göre bu yanlıştır. Tam aksine, "hamîm", alabildiğine sıcak kaynar su, anlamındadır.897 İbn Abbâs (r.a.) bu su hakkında "Şâyet o suyun bir damlası dünyanın dağlarına düşmüş olsaydı, onları eritirdi." demiştir.898 Kur'ân-ı Kerîm'de on dokuz âyette, yirmi defa geçen "Hamîm" kelimesi, bunlardan beş âyette899 "dost, yardımcı, kurtarıcı" gibi anlamlara gelirken, geriye kalan on dört âyette, "cehennemde azap aracı olarak kullanılan su"900 manasında geçmektedir. Hâkka sûresinin otuz beşinci âyetinde geçen "Hamîm" kelimesine bazı müfessirler 893 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.533. 894 Benzer Hadis, İbn Hanbel, Müsned, c.XVII, s. 334; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.21. 895 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XV, s.146. 896 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.171; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.28. 897 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.16. 898 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.21. 899 Şuarâ, 26/101; Mü'min, 40/18; Fussilet, 41/34; Hâkka, 69/35; Meâric, 70/10 (İki defa.) 900 En'âm, 6/70; Yûnus, 10/4; Hac, 22/19; Sâffât, 37/67; Sâd, 38/57; Mü'min, 40/72; Duhân, 44/46, 48; Muhammed, 47/15; Rahmân, 55/44; Vâkıa, 56/42, 54, 93; Nebe, 78/25. 96 "cehennemde azap aracı olan su" 901 manası verirken, bazıları da, "dost" 902 manası vermiştir. Râzî de, "dost" manası verenlerdendir.903 Cehennemde azap aracı olarak kullanılan su, bazı âyetlerde "cehennemliklerin kafasından aşağı dökülecek veya içerisinde sürüklenecekleri su"904; bazı âyetlerde ise, "cehennemliklere içirilecek su" 905 olarak tasvir edilmektedir. Bizim burada bahsettiğimiz mana, cehennemliklerin başlarından aşağı döküleceği ve içerisinde sürükleneceği kaynar sudur. Cehennemlikler boyunlarında bukağılar ve zincirler olduğu halde bu zincirlerle Hamîm'de sürüklenirler 906 ve bu su onların başından aşağı döküldüğü zaman vücudun dışında yaptığı tahribât gibi içinde de tahribât yapar.907 Cehennemliklere içecek olarak sunulan Hamîm'den ise ileride bahsedilecektir. ( َس مو م) Rüzgâr 2.4.2.1.6. Sözlükte, "bedene iğne ucu gibi etki eden, sıcak rüzgâr, samyeli" anlamına gelen908 bu kelime Kur'ân-ı Kerîm'de üç defa geçmekte olup birinde cinlerin yaratıldığı madde,909 diğerlerinde azap unsuru olarak geçmektedir. ينَا َعَذا َب ال َّس موِم" ,âyetler geçen olarak unsuru Azap ٰ َو َوق ْينَا َعلَ َم َّن للا ٰ "فَ 910 (İman eden ve nesilleri de iman konusunda kendilerinin yoluna uyanlar… Şöyle dediler: "Allah da bize lütfetti ve bizi iliklere işleyen cehennem azabından korudu.") ve "م ميٖ حَ وَ م مو سَ فىٖ" 911 (Onlar(Ashâb-ı Şîmâl), iliklere işleyen bir ateş ve bir kaynar su içindedirler.) âyetlerdir. Semûm hakkında yapılan açıklamalara bütüncül olarak bakıldığında, bu rüzgârın bir şekilde insanın içine nüfûz ettiği ve onda tarif ve tahayyül edilemez acılara sebep olduğu görülmektedir.912 Ayrıca, bu kelimenin "م مو سَ " şeklinde, yani "ل عو َف "vezninde 901 Ömer Nasuhi Bilmen, Kur'ân-ı Kerîm'in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Yayınevi, İstanbul: 1966, c.VIII, s.3827. 902 Vehbe Zuhayli, Tefsîru'l-Münîr, Dâru'l-Fikr, Dımaşk: 2009/1430, c.XV, s.104; Muhammed İzzet Derveze, et-Tefsîru'l-Hadîs, Dâru'l-Gurâbi'l İslamî, Beyrut: 2000/1431, c.V, s.387. 903 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.106. 904 Hac, 22/19; Mü'min, 40/72; Duhân, 44/48; Rahmân, 55/44. 905 En'âm, 6/70. 906 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.79. 907 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.21. 908 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.318. 909 Hicr, 15/27. 910 Tûr, 52/27. 911 Vâkıa, 56/42. 912 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.150; c.XXIX, s.163. 97 olması bu rüzgârın sürekli estiğine ve devamlı azap verdiğine delâlet eder. Çünkü "ل عو َف " vezni Arapçada tekerrür eden şeyler için kullanılır.913 Yani, bu rüzgâr bir kere esip geçmez. Devamlı eserek işkence etmeye devam eder. (يَ ْح مو م) Duman 2.4.2.1.7. " َو ِظ ٍّل ِم ْن يَ ْح مو م" ,Teâlâ Allah 914 (Yahmûmdan bir gölge içerisinde) âyetinde geçen "Yahmûm", cehennemin isimlerinden biri olabileceği gibi "duman ve karanlık" anlamına gelmesi de muhtemeldir. 915 Allah Teâlâ, Vâkıa sûresinde, bu üç azap türünü yani, "Hamîm", "Semûm" ve "Yahmûm"u birlikte zikretmiştir. 916 Râzî'ye göre bu, cehennemliklerin daima azap içinde hor ve hakîr durumda olduklarına bir işaret eder. Çünkü onlar serinlemek için rüzgâra koşsalar Semûm onlara azap eder. Ondan kaçıp bir köşeye saklansalar bu sefer Yahmûm olara azap eder. Bu ikisinden kaçsalar bu sefer Hamîm'e düşeler ve böylece azap durmadan devam eder. Şu şekilde olması da mümkündür: O Semûm onlara çarpınca içleri yanmaya başlar. Bu sefer, Semûm'un yaktığı ateşi söndürmek için Hamîm'e koşarlar ve onu içmeye başlarlar. O da bağırsaklarını paramparça edince bir gölgenin altında serinlemek isterler, bu gölge ise, Yahmûm'dan olan bir gölgedir.917 Velhasıl bir türlü azaptan kurtulamaz ve durmadan azap çekmeye devam ederler. Râzî, "Yahmûm" kelimesinin üç manaya muhtemel olduğunu ifâde etmekle birlikte, akabinde yaptığı açıklamalar "Yahmûm"un zehirli kara duman olduğu yönünde yoğunlaşmaktadır. Bu da, Râzî'nin bu üç manadan "duman" manasını kuvvetli muhtemel gördüğü kanaatini uyandırmaktadır. 2.4.2.1.8. Yiyecekler Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemliklere yiyecek olarak verilen şeylerin karakteristiğine genel olarak bakıldığında onların karın doyurmadığı ve yiyene aşırı derecede acı ve ıstırap verdiği aşikârdır. Kâdî bu yiyecekler hakkında şöyle der: Kâfirlerin âhiretteki bütün yiyeceklerinin açlığa fayda vermeyen cinsten olması gerekir. 913 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.164. 914 Vâkıa, 56/43. 915 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.164. 916 Vâkıa, 56/42-43. 917 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.164. 98 Çünkü yedikleri herhangi bir yiyecek, açlıklarına fayda verse, bu onlar için fayda sağlama ve bir acıma olur. Hâlbuki ilâhî cezalar için, böyle bir şey düşünülemez."918 Bu yiyecek ve içeceklerin zikredilmesinin amacı, cehennemliklerin ne denli düşkün ve perişan olduklarını beyan etmektir. Çünkü cehennemlikler, uzun müddet aç, susuz halde o zincirlere, bukağılara vurulmuş olarak işkence çektikten sonra ateşe atılırlar. Orada bir su ve bir tür bitki görürler, susuzluklarını ve açlıklarını gidermek için o suya ve bitkilere saldırırlar. Fakat o suyun, kandırmayan, tam aksine içlerini dışlarını kavuran; o bitkinin de doyurmayan, açlığa fayda vermeyen bir şey olduğunu görürler. Bu hal hep böyle devam edip gider. 919 Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemliklere yiyecek olarak verileceği bildirilen şeyler; ateş, Zakkûm, Darî' ve Ğusse'dir. (نَا ر) Ateş)a Ateş, bedenin dışına uygulanacak azap argümanlarından biri olduğu gibi aynı zamanda cehennemliklere yemek olarak da sunulacaktır. Bu hususa, "Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, ancak ve ancak karınlarını doldurasıya ateş yemiş olurlar ve zaten onlar çılgın bir ateşe (cehenneme) gireceklerdir." 920 âyeti delâlet eder. Bazıları âyette geçen ifâdenin hakikî mana olduğunu söylemişlerdir. Nitekim Ebû Said el-Hudrî, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) şöyle dediğini rivâyet etmiştir: "Mi'raca yükseltildiğim gece, dudakları deve dudağı gibi olan bir grup gördüm. Onlar için, dudaklarından tutan, sonra da ağızlarına ateşten bir kaya koyan görevliler vardı. Bu kayalar, (onların ağızlarına konulduktan sonra) altlarından çıkıyordu. Bunun üzerine, Cebrâîl (a.s.)'a "Ey Cebrâîl, Bunlar kimler? diye sorduğumda, O da: "Bunlar, haksız yere yetim malı yiyen kimselerdir" dedi." 921 Bazıları ise, âyetin mecaz mana ifâde ettiğini söylemişler ve âyeti şöyle te'vil etmişlerdir: Yetim malı yemek, cehenneme götürmesi ve cehennemi gerektirmesi 918 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.152. 919 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.151. 920 Nisâ, 4/10. 921 Benzer hadis, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn b. Abdillah el-Âcurrî el-Bağdâdî, eş-Şerîa, Abdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Dümeycî (thk.) Dâru'l-Vatan, Riyad: 1999/1420, c.III, s.1529; Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.172. 99 bakımından sanki ateşi yeme gibidir.922 Yani, yetim malı yiyen kendi kendini ateşin içerisine atmış, hem kendini ateşe yem etmiş hem de ateşi kendisine yemek edinmiştir. ( َزقُّو م) Zakkûm) a Zakkûm, Arapça bir kelime olup harflerinin dizilişi, manasının kötü olduğunu gösterir. Çünkü zâ (ز (ve kâf (ق (harfleri, ancak manasız ve kötü şeyleri ifâde için kullanılır.923 Ancak, İslam öncesi dönemde iyi manada kullanılmaktadır. Örneğin, Ebû Cehil'in, câriyesine, "Bizi zakkûmlandır" dediği, onun da, hurma ve kaymak getirdiği, Ebû Cehil'in (arkadaşlarına), "Buyurun zakkûmlanın" dediği rivâyet edilmiştir. Allah Teâlâ'nın zakkûm ile bu manayı kastetmediği açıktır."924 İbn Kesîr'e göre, bazılarının dediği gibi, bununla belirli bir ağacın kastedilmiş olması muhtemeldir. Onlara göre, bu ağacın dalları, cehennemin her yerine uzanır. Tıpkı, cennetteki evlere Tûbâ ağacının dallarının uzaması gibi. Çünkü cennette Tûbâ ağacının dallarının uzanmadığı hiçbir ev yoktur. Ayrıca, Zakkûm denilen bir ağaç türünün kastedilmesi de muhtemeldir.925 Yani bu, cehennemin her yerinde olan bir ağaç türüdür. Yazır, Zakkûm'un, Tihâme'de biten küçük yapraklı, acı ve fena kokan bir ağacın adı olduğunu söylemiştir.926 Râzî'ye göre, Zakkûm hakkında söylenenlere bütüncül bakıldığına ortaya şöyle bir şey çıkar: Netice itibari ile zakkûm, tat bakımından acı, dokunma açısından sıcak ve yakıcı, koku bakımından iğrenç, görünüş bakımından ise simsiyah olup, yenilmesi zor, yutulması güç ve zorla yedirilen bir şeydir.927 Zakkûm kelimesi, Kur'ân-ı Kerîm'de üç âyette928 geçmektedir. Ayrıca, Kur'ân-ı Kerîm'de geçen "mel'un ağaç" 929 ile kastedilen ağaç da, Râzî'ye göre, Zakkûm ağacıdır.930 922 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.172. 923 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.169. 924 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.131. 925 İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l Azîm, Sâmî b. Muhammed es-Selâme (thk.), Dâru Tayyibe, Riyad: 1999/1430 (2. baskı), c.VII, s.19. 926 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.VI, s.447. 927 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.169. 928 Sâffât, 37/62; Duhân, 44/43; Vâkıa, 56/52. 929 İsrâ, 17/60. 930 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XX, s.194. 100 Kur'ân-ı Kerîm'e göre, haktan sapan yalancılar, 931 günahkârlar 932 zakkûm ağacının meyvesinden yiyecektir. Çünkü onlar son derece acıkacaklar, bu ağaçtan yemek mecburiyetinde kalacaklar veya zebanîler onları bu ağaçtan yemeye zorlayacaktır. 933 Bu ağacın vasıfları, "cehennemin dibinde biten bir ağaç olduğu, meyvelerinin şeytanların kafasına benzediği, cehennemliklerin ondan yiyerek karınlarını doldurdukları",934 "onların karnında maden eriyiği gibi kaynadığı"935 ve "bu ağacın zâlimler için bir fitne olduğu"936 şeklinde açıklanmıştır. Zakkûm ağacının meyvelerinin şeytanların kafasına benzetilmesi, bilinen bir maddeye benzetme bâbından değil, düşünülen bir şeye benzetme bâbındandır. Buna göre sanki "Düşünce ve hayallerinizde, en çirkin şey, şeytanların başlarıdır. Dolayısıyla, işte bu ağaç da manzarasının çirkinliği ve şeklinin çarpıklığı hususunda, şeytanların başlarına benzer." denilmek istenmiştir.937 Zâlimler için bir fitne olmasıyla ilgili olarak da birkaç şey söylenmiştir. Birincisi, kâfirler bu âyeti duyunca, "ateş, ağacı yaktığı halde, cehennemde ağacın bitebileceği nasıl düşünülebilir?" demiş ve küfürleri artmıştır. İkincisi, bu ağaç cehennemde o kâfirler için bir fitneye dönüşecektir. Çünkü onlar bundan yemekle mükellef tutulacak ve bu onlara zor gelecektir. Üçüncüsü, buradaki "fitne" ile hem mü'minlerin hem de kâfirlerin imtihan edilmeleri kastedilmiştir. Çünkü bu Zakkûm, onlar tarafından ne olduğu bilinmeyen bir şeydir. Neticede, mü'minler bunu duyunca, keyfiyetini bilmedikleri halde iman etmişler ve nasıl olduğunu Allah'a havâle etmişler, zındıklar duyunca ise, bunu Kur'ân-ı Kerîm'i tenkit etmek için bir fırsat olarak görmüşlerdir.938 Yani, mü'minler imtihanı kazanmış, kâfirler ise kaybetmiştir. 931 Vâkıa, 56/51. 932 Duhân, 44/44. 933 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.132. 934 Sâffât, 37/62-66. 935 Duhân, 44/45-46. 936 Sâffât, 37/62. 937 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.132. 938 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.131. 101 ي ع) 'Darî)b ِ ( َضر Allah Teâlâ, cehennemliklerin yiyeceklerini anlatırken "Onlara, acı ve kötü kokulu bir dikenli bitkiden başka yiyecek yoktur. O, ne besler ne de açlıktan kurtarır." 939 buyurmuş ve onların yemeklerinin "ع ي ِ ضرَ " olduğunu beyan etmiştir. Darî', "kuru diken, denizin sahile vurduğu kırmızı bir bitki" demektir.940 Râzî, Darî'in, "şıbrık", denilen dikenin kuru haline dendiğini ve bunun develerin yediği bir diken türü olduğunu söylemiştir. Bu yaş olduğu zaman develer onu yiyebilir ama kuru olduğunda ise öldürücü bir zehir haline gelir ve develerde kaşıntı yapar. Cehennemdeki Darî'in de dikene benzeyen, sabr bitkisinden daha acı, cîfe'den daha pis kokulu, ateşten daha hararetli bir şey olduğu söylenmiştir.941 Allah Teâlâ, bu yiyeceğin vasfını, "O, ne besler ne de açlıktan kurtarır." diye beyan etmiştir. Çünkü bu yiyeceklerin gıda olarak hiçbir faydası yoktur. Gıda olabilmesi için her şeyden önce bedendeki açlığı gidermesi ve bedene bir kuvvet ve yağ sağlaması gerekir. 942 Hâlbuki bunların hiçbirisi onda yoktur. ( غ َّصة ) Ğussa) c Allah Teâlâ, cehennemliklerin cezalarını sayarken onlardan birinin de َعا ًما َذا غ َّص ة..." َوطَ) " Boğazdan zor geçen yemek…) 943 olduğunu bildirmiştir. Sözlükte, "boğazı tıkayan şey" manasına gelir. 944 İnsanın yemekte zorlandığı bir şeydir. Bu, Cenâb-ı Hakk'ın, "Onlara, acı ve kötü kokulu bir dikenli bitkiden başka yiyecek yoktur." 945 âyetinde de beyan ettiği gibi, Zakkûm ve diken yemeğidir. Müfessirler, "Bu, böğürtlen gibi bir dikendir. O, insanın boğazına takılır, girer ama çıkmaz" demişlerdir.946 939 Gâşiye, 88/6-7. 940 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.385. 941 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.151. 942 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.152. 943 Müzzemmil, 73/13. 944 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.468. 945 Gâşiye, 88/6. 946 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.167. 102 Anlaşıldığı kadarıyla Ğussa, Darî' veya Zakkûm'un niteliğini anlatan bir sıfat, ya da bunlardan başka böğürtlen türü bir dikendir. Ne olursa olsun insana acı ve ıstırap verdiği bir hakikattir. 2.4.2.1.9. İçecekler Dünyada sıcaktan hararetlenen insanın serinlemek için su içmesi veya bir su birikintisine girmesi gibi cehennemlikler de çok hararetlenecek ve serinlemek için kendilerine su verilmesini isteyeceklerdir. Onların bu isteğine mukâbil onlara kızgın bir kaynaktan su içirilecek 947 ve bu su onların bağırsaklarını paramparça edecektir. 948 Müfessirler bu su hakkında şöyle demişlerdir: "İçilen bu suyun harareti, bir damlasının bile dünyadaki dağlardan biri üzerine düşmesi halinde o dağın eriyebileceği bir noktadadır."949 Cehennemin ehlinin derekeleri farklı olduğu gibi yiyecek ve içecekleri de farklı farklıdır. Bazısının içeceği Hamîm, bazısının Sadîd, bazısının da başka bir şeydir.950 ( َح ِمي م) Hamîm) a Allah Teâlâ, kâfirlere,951 Allah'ın âyetleri hakkında tartışanlara, Allah'ın kitabını ve peygamberlerini yalanlayanlara, 952 dinlerini oyun eğlence edinip dünya hayatına dalanlara,953 körü körüne atalarını takip edip doğru yola gelmeyenlere,954 öldükten sonra dirilmeyi955 ve cehennemi yalanlayanlara,956 hesaba çekilmeyi ummayanlara,957 ashâb-ı şimâl'e958 uygun bir ceza olarak959 bağırsakları parça parça edecek960 bir kaynar suyun olduğunu bildirmiştir. Aslında hava ve su dünyadaki en serin ve yaralı şeylerden olduğu halde 947 Gâşiye, 88/5. 948 Muhammed, 47/15. 949 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.151. 950 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.152. 951 Yûnus, 10/4. 952 Mü'min, 40/69-70. 953 En'âm, 6/70. 954 Sâffât, 37/69-70. 955 Vâkıa, 56/47. 956 Rahmân, 55/43. 957 Nebe, 78/27. 958 Vâkıa, 56/41. 959 Nebe, 78/25. 960 Muhammed, 47/15. 103 cehennemdeki hava ve su dünyadakinin tam aksine en zararlı şeylerdendir.961 O kadar zararlıdır ki, bağırsakları paramparça eder962 ve onlar bu şeyin karınlarından çıkmasını arzularlar.963 Fakat bu su, bu kadar zararlı olmasına rağmen cehennemlikler onu susamış bir devenin içişi gibi içeceklerdir.964 Çünkü cehennemlikler çok susayıp hararetlenince su isteyecek ve o esnada gözlerine sıvı bir şey gözükecek ki bu, kendi vücutlarından akan kaynar irinlerdir. Bunu su sanacaklar ve ona doğru, tıpkı susuz kimselerin kapandığı gibi kapanacaklar, ondan âdetâ susamış develerin içişi gibi içeceklerdir. Ama onu çok sıcak bulacaklar ve o su bağırsaklarını yakıp parçalayacaktır.965 ( َغ َّسا ق) Gassâk) b Gecenin çok karanlık olması, cehennem ehlinin cildinden damlayan şey, irin demek olan966 Gassâk kelimesi, "İşte (azap), onu tatsınlar: Bir kaynar su ve bir irin (Gassâk).",967 ve "Orada ne bir serinlik ve ne de içecek bir şey tadacaklar! Ancak, kaynar su ve irin (Gassâk) içecekler." 968 âyetlerinde geçmektedir. Gassâk hakkında ileri sürülen görüşler şöyledir: a) Gassâk, "cehennemliklerden akan irin, sarı su" demektir. Bunun Arap dilinden delili, Arapçada gözyaşı aktığında "ن يْعَ ْ ِت ال َسقَ غَ " denilir. İbn Ömer (r.a.) bu kelimenin manası hakkında şöyle demiştir: "Bu, cehennemliklerden akan irin manasınadır. Bu irinler bir yere toplanır. Onlar da onu içerler." b) Gassâk, kokmuş ve kokuşmuş demektir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle de buyurmuştur: "Şâyet bir kova "gassâk", dünyaya dökülseydi, dünyadakilerin hepsi kokardı..." 969 c) Gassâk, akrep ve yılan gibi zehirli canlıların zehirlerinin içine aktığı bir cehennem gözesidir. d) Gassâk, tıpkı karanlık bir şeyden irkilmesi gibi ürküntü duyulan şey, hoşa 961 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.163. 962 Muhammed, 47/15. 963 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.53. 964 Vâkıa, 56/55. 965 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.119. 966 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.467. 967 Sâd, 38/57. 968 Nebe, 78/25. 969 Benzer Hadis, Tirmizi, cehennem, 4. 104 gitmeyen siyah bir içecek anlamına gelir. Nitekim Allah Teâlâ, "Karanlığı çöktüğü zaman gecenin şerrinden." 970 buyurmuştur. 971 Yapılan açıklamaları bir araya getirdiğimizde bunun çok iğrenç ve çok zararlı bir içecek olduğu aşikârdır. ( َصِدي د) Sadîd) c "Bir şeyden yüz çevirip ondan uzaklaşma" anlamına gelen "دَّصَ " fiilinden türeyen "ديدِصَ " kelimesi, "et ve deri arasında oluşan irin" demektir. 972 Bu kelime, Kur'ân-ı Kerîm'de yalnız bir âyette geçmektedir: "(Zorbalara) irinli su (Sadîd) içirilecektir. Onu yudumlamaya çalışacak fakat boğazından geçiremeyecektir..." 973 Râzî'ye göre burada içirilen şey, cehennemliklerin vücutlarından akan irinin bizâtihî kendisidir. Bazıları, bunun bir teşbîh olduğunu ve mananın "irin gibi olan bir sudan içirilir" şeklinde olduğunu ve Cenâb-ı Hakk'ın, cehennemde irine benzeyen bir şeyi yaratmasının mümkün olduğunu söylemişlerdir.974 Bu durumda, "Sadîd" kelimesi, "Cenâb-ı Hakk'ın, cehennemde, cehennemliklere özel yarattığı, irine benzeyen, irinin özelliklerine sahip bir su" manasına gelir. ( ِغ ْسلِي ن) Gıslîn) d Bir şeyi su ile temizleme manasına gelen "لَ سَ غَ " fiilinden türeyen "ينِسلْ غِ " kelimesi975 Kur'ân-ı Kerîm'de bir âyette geçmekte olup o da, "ن ٖي َّْل ِم ْن ِغ ْسل Kanlı " (َوَْل َط َعا م اِ irinden başka bir yiyeceği de yoktur.) 976 âyetidir. Gıslîn'in, "azaba uğradıklarında, cehennemliklerin vücutlarından akan irin, kan ve sarı su" olduğu söylenmiştir.977 َعا م" kelimesinin Gıslîn ) ِغ ْسلِي ن) ,Âyette َط) "yemek) kelimesinden istisnâ edilmesi Gıslîn'in yemek mi, yoksa içecek mi olduğu hakkında farklı düşünmelere sebep 970 Felak, 113/3. 971 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.202; c.XXXI, s.16. 972 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.362. 973 İbrahim, 14/16-17. 974 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.85. 975 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.467. 976 Hakka, 69/36. 977 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.467. 105 olmuştur. Râzî'ye göre bu, bir yemek olabileceği gibi, cehennemlikler için yemek yerine konulan içecek de olabilir.978 ( م ْه ل) Mühl) e "Mühl" kelimesi, "zeytinyağı tortusu", "altın, gümüş gibi madenlerin eritilmiş sıvı hali", "cehennemliklerin vücutlarından akan kan ve irin" veya "cehenneme ait bir çeşit katran" manasına gelir. Kur'ân-ı Kerîm üç âyette geçmektedir.979 Cehennemlikler susuzluktan çatlayacak hale gelince su isteyecekler ve kendilerine mühl verilecektir.980 Bunun, onların başlarından aşağı dökülüp, yüzlerini yakması mümkün olduğu gibi, onlara içirilmesi ve onların içlerini dağlaması da mümkündür.981 2.4.2.1.10. Giyecekler Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemliklerin elbiselerinin katrandan ve ateşten olduğu bildirilmiştir. a) Katrandan Elbiseler ا ر" م النَّ ن َوتَ ْغ ٰشى و جوهَه ِط َرا ه ْم ِم ْن قَ يل ٖ رابَ سَ) " Gömlekleri katrandandır. Yüzlerini de ateş bürüyecektir.) 982 Âyette geçen "يل ٖ türlü her "olup çoğulu kelimesinin " ِس ْربَا ل" ,kelimesi " َس َراب gömlek" anlamındadır.983 "ن ِط َرا َق "kelimesinin anlamı, "damlayacak durumda olan sıvı katran" demektir. 984 Râzî bunun,"ebhel denilen bir ağaçtan alınan sıvı olduğunu" söylemiştir. Bu sıvı, kaynatılarak uyuz develere sürülür ve o katranın harareti ve yakıcılığı ile uyuz yakılmış olur. Bazen bunun harareti hayvanın içine dahi nüfûz eder. Ayrıca bu sıvının özelliği, çabuk tutuşmasıdır. Rengi siyah, kokusu da kötüdür. 978 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.106. 979 Kehf, 18/29; Duhân, 44/45; Meâric, 70/8. 980 Kehf, 18/29. 981 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.111. 982 İbrahim, 14/50. 983 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.I, s.303. 984 el-İsfehânî, el-Müfredât, c.II, s.527. 106 Cehennemdeki katranda cehennemliklerin vücuduna sürüleceği için o bir tabaka gibi olur ve vücudu örten gömleğe benzer.985 b) Ateşten Elbiseler َح ٖمي م" ْ ِق ر ؤ ِس ِه م ال ْو ر ي َص ُّب ِم ْن فَ َع ْت لَه ْم ثِيَا ب ِم ْن نَا ٖذي َن َكفَ روا ق طِّ َّ الَف...) "...İnkâr edenler için ateşten giysiler biçilmiştir… Başlarının üstünden de kaynar su dökülür." 986 âyetinde cehennemliklere ateşten elbiseler giydirileceği bildirilmiştir. Enes (r.a.)'ye göre, "ateşten elbiseler" ile kastedilen, cehennemin onları çepeçevre kuşatmasıdır. Bu âyetin bir benzeri de, "Onlar için cehennem ateşinden döşek, üstlerinde de cehennem ateşinden örtüler var. İşte biz zâlimleri böyle cezalandırırız." 987 âyetidir. Said İbn Cübeyr (r.a.)'ye göre ise, "ateşten elbiseler" ile kastedilen, ateşte eritilmiş bakır elbiselerdir.988 2.4.2.2. Psikolojik Azap Cehennemde psikolojik azabın var olduğunu ispat etmek naklen sabit olduğu gibi aklen de mümkündür. Çünkü insan tek bir cevherdir. İnsan iyi kötü yaptığı şeyleri uzuvları ile yapar. Bu uzuvlar ise, birer vâsıtadır. Dolayısıyla, bu azaplar her ne kadar uzuvlara nispet edilse de, gerçekte insanın cevherine yani rûha nispet edilmiştir.989 Bu yüzden cehennemde hem bedeni yakan hem de rûhu yakan ateş vardır.990 İslam filozofları rûhânî azabın cismânî azaptan daha şiddetli olduğunu söylemişlerdir. Bunun delili de şudur: Allah Teâlâ, kullarının nasıl dua etmesi gerektiğini öğretirken önce, "Rabbimiz! Bizi ateş azabından koru", sonra da, "Kıyamet günü bizi rüsvay etme." 991 diye dua etmelerini istemiştir. Bundan da anlaşılmaktadır ki, rûhânî azap cismânî azaptan daha şiddetlidir.992 Ayrıca, Allah Teâlâ, "Rabbimiz! Sen kimi cehennem ateşine sokarsan, onu rezil etmişsindir." 993 buyurmuştur. Şâyet cismânî azap rûhânî azaptan daha şiddetli olsaydı, cehenneme giren kimsenin hor ve hakîr 985 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.122. 986 Hac, 22/19. 987 A'râf, 7/41. 988 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIII, s.21. 989 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XV, s.147. 990 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.34. 991 Âl-i İmrân, 3/194. 992 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.127. 993 Âl-i İmrân, 3/192. 107 kılınmakla tehdit edilmesinin bir anlamı olmazdı.994 Yine, Allah Teâlâ, "Şüphesiz, Allah Kâfirleri sevmez." 995 buyurmuştur. Râzî'ye göre bu, lâfzen kısa, mânen uzun bir ifâdedir. Çünkü Allah Teâlâ'nın kulunu sevmemesi demek, azabın en doruk noktası demektir.996 Psikolojik azap, onların Allah'ı görmekten ve O'nunla konuşmaktan mahrum bırakılarak ilâhî lânete uğratılmaları vb. şekillerde vukû olacaktır.997 2.4.2.2.1. Allah'ın Cemâlini Görememe Ehl-i sünnet akîdesine göre, cennetlikler cennette Allah Teâlâ'yı göreceklerdir. Bu naklen de aklen de mümkündür. Mu'tezile başta olmak üzere bazı fırkalara göre ise, bu mümkün değildir. Cehennemliklerin Allah Teâlâ'yı görememelerine gelince bu konuda neredeyse tam bir ittifak söz konusudur. Nitekim Allah Teâlâ, "Hayır, şüphesiz onlar, kıyamet günü Rablerini görmekten mahrum bırakılacaklardır." 998 buyurmuştur. Bu âyet, kâfirlerin Allah Teâlâ'yı kıyamet günü göremeyeceklerine delâlet eder. Allah Teâlâ'yı görmek bir insan için en büyük saadet ve nimettir.999 Bu durumda, bunun tam tersi olan Allah Teâlâ'yı görememek ise insanın maruz kalacağı en büyük acı, ıstırap ve azap olsa gerektir. 2.4.2.2.2. Allah'ın Rahmetinden Mahrum Kalma Rahmet, sözlükte “merhamet etmek, severek ve acıyarak korumak” anlamına gelir. Allah’a nispet edildiğinde ise, merhametin ürünü olan “lütufta bulunma” manasına gelir.1000 Allah Teâlâ da, "Şüphesiz, Allah'a verdikleri sözü ve yeminlerini az bir karşılığa değişenler var ya, işte onların âhirette bir payı yoktur. Allah, kıyamet günü onlarla konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları temizlemeyecektir. Onlar için 994 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.123. 995 Âl-i İmrân, 3/32; Rûm, 30/45. 996 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.113. 997 Yavuz, "Azap", DİA, Ankara:1991, c.IV, s.303. 998 Mutaffifîn, 83/15. 999 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.34. 1000 Abdülhamit Birışık, "Rahmet", DİA; Ankara: 2007, c.XXXIV, s.419. 108 elem dolu bir azap vardır." 1001 buyurarak onların yüzüne bakmayacağını ifâde etmiştir. Onların âhirette hiçbir paylarının olmaması ve Allah'ın onlara bakmaması, onlara hiçbir ta'zim, izzet-i ikram, lütuf ve ihsanda bulunmaması, onları her türlü âhiret menfâtinden mahrum bırakması demektir.1002 2.4.2.2.3. Allah'ın Onlarla Konuşmaması Allah Teâlâ, "Allah'ın indirdiği kitaptan bir kısmını gizleyip onu az bir bedel ile değişenler (var ya), işte onlar karınlarına ateşten başka bir şey doldurmuyorlar. Kıyamet günü Allah, onlarla ne konuşacak ne de onları arıtacaktır. Onlar için elem dolu bir azap vardır." 1003 âyetinde bazı kimselerle konuşmayacağını bildirmiştir. Allah Teâlâ'nın onlarla konuşmayacak olması, onlara ne şiddetli bir gazabı olduğunun göstergesidir. Bu, gazabın şiddetini orta koymak için kinâyeten söylenmiş ifâdedir. 1004 2.4.2.2.4. Allah'ın Onları Unutması Allah Teâlâ, "Bugüne kavuşacağınızı unuttuğunuz gibi, bu gün biz de sizi unutuyoruz." 1005 âyetinde ve bundan başka birçok âyette1006 bazı kimseleri unuttuğunu ifâde etmektedir. Hâlbuki "…Rabbin unutkan değildir." 1007 ve "Rabbim, yanılmaz ve unutmaz." 1008 âyetleri Allah Teâlâ'nın her şeyi bildiğine, hiçbir şeyi unutmadığına ve unutmayacağına delâlet etmektedir.1009 Allah Teâlâ'nın unutması naklen ve aklen imkânsız olunca mevzu bahis olan âyetlerde "Allah'ın unutması" ile kastedilen şey, "onları kendi azapları içinde terk 1001 Âl-i İmrân, 3/77. 1002 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.98. 1003 Bakara, 2/174. Ayrıca bk. Âl-i İmrân, 3/77. 1004 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.98. 1005 Câsiye, 45/34. 1006 A'râf, 7/51; Tevbe, 9/67; Sâd, 20/126;Secde, 32/14. 1007 Meryem, 19/64. 1008 Sâd, 20/52. 1009 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.69. 109 ederiz", 1010 "onlara, unutan kimsenin muamelesi gibi muamelede bulunuruz" 1011 veya "unutulmuş bir şey gibi kabul ederiz"1012 demektir. Şüphesiz unutulma, onların işlediği suçlara uygun bir cezadır. Çünkü Allah Teâlâ, "Bir kötülüğün karşılığı, onun gibi bir kötülüktür (ona denk bir cezadır)…" 1013 buyurmuştur. Onlar Allah'ı ve Allah'ın emirlerini unuttukları için buna mukâbil bir ceza olarak onların cezası da unutulma olarak ifâde edilmiştir.1014 Ayrıca bu ifâde, "Tıpkı unutanın yaptığı gibi, ümitlerinizi tamamen kırmak için, sizi büsbütün terk ettik. Artık size dönüp bakmayacağız." demektir.1015 2.4.2.2.5. Allah'ın Lânet Etmesi Lânet sözlükte, uzaklaştırma, 1016 hakîr ve zelîl kılma 1017 gibi manalara gelir. Terim olarak ise, Allah'ın kulunu rahmetinden ve her türlü âhiret hayrından mahrum etmesi1018 ve azaba ve gazaba dûçâr etmesi1019 anlamına gelir. Kur'ân-ı Kerîm'de kırk bir yerde geçen lânet kavramı "hakâret",1020 "beddua",1021 "Allah'ın rahmetinden uzaklaştırma" 1022 anlamlarında kullanılmıştır. Bu âyetlerde kâfirlere, münâfıklara, zâlimlere, dinî konularda yalan söyleyenlere, kasten adam öldürenlere, akrabalık bağlarını koparanlara, iftiracılara ve bozgunculuk yapanlara lânet edildiği bildirilir. Lânet Allah tarafından olursa "dünyada iyilik ve hidâyetten, âhirette lütuf ve merhametten mahrum bırakma", insan tarafından olursa "küfür, sövme, hakâret, beddua" anlamlarına gelir.1023 Lânet, sakınılacak şeylerin en şiddetlisidir. Çünkü bu, Allah'ın rahmetinden uzaklaşmakla beraber, Allah'ın rahmet kapılarının kulun üzerine tamamen kapanması ve 1010 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.76-77. 1011 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.76-77. 1012 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.242. 1013 Şûrâ,42/40. 1014 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.76-77. 1015 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.157. 1016 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IV, s.161-162. 1017 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.70. 1018 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.13. 1019 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.39. 1020 A'râf, 7/38. 1021 Bakara, 2/159. 1022 Bakara, 2/88; Mâide, 5/78; Ahzâb, 33/57. 1023 Kamil Yaşaroğlu, "Lânet", DİA, c.XXVII, s.101. 110 bir daha açılma umudunun kalmaması demektir. Ateş, zincir vb. araçlarla yapılan azaplardan küçük de olsa kurtulma ümidi varken, lânette tüm kapılar kapanmıştır. Bu yüzden lânet, verilecek cezaların en ağırıdır.1024 1024 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.199. 111 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEM HAKKINDA TARTIŞMALI BAZI MESELELER VE BU MESELELER HAKKINDA FAHREDDİN RÂZÎ'NİN GÖRÜŞLERİ Batı'da genellikle "dinsizlik, Allahsızlık" karşılığında kullanılan Ateizmi 1025 kabul eden ve Allah'ın varlığı veya birliğini, dinin temel hükümlerini inkâr eden mülhidlerin1026 dışında semâvî ve beşerî dinlerin hiçbiri öldükten sonra iyiliklerin ve kötülüklerin karşılığının görüleceğini inkâr etmemiştir. Ancak bunun sıfatı, ismi, yeri ve zamanı gibi birçok konuda ihtilaf ortaya çıkmıştır. 1027 Diğer dinlerde olduğu gibi İslam'ın ödül ve ceza yurdu olarak bildirdiği cennet ve cehennem hakkında da bir takım ihtilaflar olmuştur. Bunlar; cennet ve cehennemin şu an mevcut olup olmadığı, ebedî olup olmadığı, ehillerinin kimler olduğu, öldükten sonra Allah'ın görülüp görülemeyeceği, A'râf vb. konulardır. İşte bu bölümde, ihtilaflı bu meselelere yer verilecek, Fahreddin Râzî'nin görüşleri ile karşıt görüşler karşılaştırılacaktır. 3.1. CENNET VE CEHENNEMİN MEVCUDİYETİ MESELESİ Cennet ve cehennemin şu an mevcut olup olmadığı konusunda üç görüş vardır. Birincisi, cennet ve cehennemin mevcut olduğunu söyleyenler. İkincisi, cennet ve cehennemin mevcut olmadığını söyleyenler. Üçüncüsü, bu konuda bir şey söylemekten kaçınıp sükût edenler. Ehl-i sünnet bilginleri, cennet ve cehennemin şu anda yaratılmış olduğunda ittifak etmiştir.1028 Fahreddin Râzî de bu hususu şu deliller ile ispat etmeye çalışmıştır: 1- "(Cennet) muttakîler için hazırlanmıştır." 1029 , "(Cehennem) Kâfirler için hazırlanmıştır." 1030 vb. âyetler cehennemin şu an mevcut olduğuna delâlet eder. Çünkü 1025 Kenan Gürsoy, "İlhâd", DİA, Ankara: 2000. c.XXII, s.96. 1026 Mustafa Sinanoğlu, "İlhâd", DİA, Ankara: 2000. c.XXII, s.90 1027 el-Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, el-Bed’ ve’t-Târîh, Mektebü's-Sikâfeti'd-Dîniyye, Kahire: ty., c.I, s.84. 1028 Emrullah Fatiş, İbnü'l-Hümâm'a Göre Yaratılmışlık ve Ebediyet Bağlamında Cennet Ve Cehennem, Hikmet Yurdu Düşünce - Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, c.VIII, Sayı: XVI (Temmuz – Aralık, 2015/2), s.85. 1029 Âl-i İmrân, 3/133. 112 ِعَّد ْت" ا) "hazırlandı) sözü mâzîden haber verir. Dolayısıyla o şeyin varlık âlemine girmiş olması ve mevcut olması gerekir.1031 2- "İman edip sâlih ameller işleyenlere, kendileri için içinden ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele…"1032 âyetinde şu anda mü'minlerin cennete mâlik olduğu bildirilmektedir. Şu anda bir şeye sahip olabilmek için mâlik olunanın da şu anda mevcut olması gerekir.1033 3- Kur'ân-ı Kerîm'de Hz. Âdem'in yaşadığı bildirilen cennet1034 de, cennet ve cehennemin şu an mevcut olduğuna birkaç şekilde delâlet eder. a) Âyette geçen "َةَّجنَ ْ ال "lafzındaki elif-lam umum ifâde etmez. Çünkü bütün cennetlere birden yerleşmek mümkün değildir. Dolayısıyla burada bahsedilen cennetin daha önceden bilinen bir cennet olması gerekir. Müslümanlarca bilinen cennet ise, mükâfât yurdu olan cennettir.1035 b) Allah Teâlâ Hz. Âdem'e hitaben, "Şüphesiz senin için orada aç kalmak, çıplak kalmak yoktur. Orada ne susuzluk çekersin ne de güneş altında kalırsın." 1036 buyurmuştur. Bu âyetlerde bahsedilenlerin dünyada olması mümkün değildir. Bu, ancak mükâfât yurdu olan cennette mümkündür.1037 Cennet ve cehennemin şu an yaratılmış olduğunu savunan Fahreddin Râzî'ye göre cennet, yedi kat semânın üstünde ve arşın altındadır.1038 Bu konuya delâlet eden deliller şunlardır: 1- "(Kitabı kendisine sağından verilen kimse) Yüksek bir cennettedir." 1039 ve "Âyetlerimizi yalanlayanlar ve o âyetlere uymayı kibirlerine yediremeyenler var ya, 1030 Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/13; İnsân, 76/4. 1031 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.4; c.IX, s.6; c.XXX, s.224. 1032 Bakara 2/25. 1033 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.126. 1034 Bakara, 2/35. 1035 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.4. 1036 Sâd, 20/118-119. 1037 Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyüb b. Kayyim el-Cevziyye, Hâdi'l-Ervâh ilâ Bilâdi'lEfrâh, Zâid b. Ahmed en-Nüşeyrî (thk.), Dâru Âlemi'l-Fevâid, yy.:ty., c.I, s.58. 1038 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.6. 1039 Hâkka, 69/22. 113 onlara göklerin kapıları açılmaz. Onlar, cennete de giremezler..." 1040 âyetleri cennetin mekân olarak yüksekte yani göklerin üzerinde olduğuna delâlet eder.1041 2- Enes b. Mâlik (r.a.)'ye, "Cennet yerde mi, gökte mi?" diye sorulmuş ve O da şöyle cevap vermiştir: "Hangi yer ve gök cenneti içine alabilir!" "O halde nerededir?" denildiğinde, "Cennet yedi kat göğün üstünde ve arşın altındadır." demiştir.1042 Tefsîr-i Kebîr'de, cennetin yedinci kat semâda olduğunu ayrıntılı bir şekilde, delilleriyle birlikte anlatılırken cehennemin nerede olduğuyla alâkalı bilgiler pek mevcut değildir. Fakat cennet ve cehennemin yaratılmış olduğunu savunanların genel görüşü, cehennem yerin altında, derinliklerindedir.1043 Dırâriyye, Cehmiyye, Mutezile, Hâricîlerden bir grup ve bazı insanlar, cennet ve cehennemin şu an mevcut olmadığını söylemişlerdir. Onlara göre, Yüce Allah her ikisini de kıyamet gününde yaratacaktır. 1044 Bayraklı, "Cenneti insanların amelleri oluşturduğuna göre, cennetin bu dünyadaki boyutu insanlar tarafından oluşturulmakta, âhiretteki boyutu ise kıyametten sonra oluşturulacaktır." 1045 demektedir. Bu görüşte olanların delilleri şunlardır: 1- Allah'ın vechi hâriç, her şey helâk olacaktır." 1046 âyeti cennet ve cehennemin şu an mevcut olmadığına delâlet eder. Çünkü cennet ve cehennemin yaratılmış olduğu düşünüldüğünde, onların da bu evrenin düzeni içerisinde kabul edilmesi ve kıyametle birlikte onların da düzeninin bozulmasının kabul edilmesi kaçınılmaz olacaktır. 1047 Hâlbuki Allah Teâlâ, birçok âyette cennet ve cehennemin ebedî olduğunu bildirmiştir.1048 Yani onların Kıyamet esnasında yok olacak olmaları ebedî olmalarına terstir. 1040 A'râf, 7/40. 1041 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.103; c.XIV, s.62-63. 1042 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.6. 1043 Harman, "Cehennem", DİA, c.VII, s.229. 1044 Hüseyin Tunçbilek, Cennet ve Cehennem Halen Mevcut mu?, Dicle Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, c.VII, Sayı: II, Diyarbakır: 2005, s.57-58. 1045 Bayraklı, a.g.e., c.IV, s.374. 1046 Kasas, 28/88. 1047 Erkan Yar, Diriliş Kuramları ve Gerçeklik Bağlamında Kur'ân’ın Ahiret Hakkındaki Anlatımları, Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2006, c.IX, s.58-59. 1048 Nisâ, 4/57, 122, 169; Mâide, 5/119; Tevbe, 9/22, 100; Kehf, 18/3; Ahzâb, 33/65; Tegâbûn, 64/9; Talak, 65/11; Cin, 72/23; Beyyine, 98/8. 114 Bu görüşü kabul edenlere göre, karşıt görüşte olanların delillerinden olan Hz. Âdem'in cennetten indirilmesi1049 ile Hz. Âdem'in bir bölgeden başka bir bölgeye geçişi kastedilmiştir. Bu ifâdenin bir benzeri "Öyle ise inin şehre! İstedikleriniz orada var." 1050 âyetidir. Dolayısıyla Kur'ân-ı Kerîm'de Hz. Âdem'in yaşadığı bildirilen cennet, mükafât yurdu olan cennet değildir. Bu hususa delâlet eden deliller şunlardır: a) Eğer bu cennet, mükâfât yurdu olan cennet olsa idi, ebedî olurdu. Ebedîlik yurdunda yaşayan Hz. Âdem'in, şeytanın ebedîlik yalanına kanması anlamsız olurdu. Hâlbuki âyetler1051 şeytanın onları ölümsüzlük yalanı ile kandırdığına delâlet eder. b) "…onlar oradan çıkarılacak da değillerdir" 1052 âyeti mükâfât cennetine girenlerin oradan bir daha çıkarılmayacağına, "…yemişleri ve gölgeleri devamlıdır…" 1053 âyeti nimetlerin kesintiye uğramayacağına delâlet eder. Hâlbuki Hz. Âdem cennetten çıkarılmış ve Hz. Âdem'e verilen nimetler kesintiye uğramıştır. c) Allah Teâlâ'nın hikmeti gereği insanlığı başlangıçta ebedî olan ve hiçbir sorumluluğun olmadığı mükâfât cennetinde yaratması uygun değildir. Çünkü o cennet, insanların iman edip iyi işler yapmalarını teşvik için yaratılmıştır.1054 d) Hz. Âdem'in yaşadığı cennetin mükâfât yurdu olan cennet olmasında bir takım şüpheler vardır. Öztürk, cennette yasaklandığı bildirilen ağaç 1055 meselesine dikkat çekmiş ve cennette yasaklanmış bir ağacın olmasını akılla kavramanın mümkün olmadığını, mantıksal açıdan bakıldığında bu ağacın cennette yer almaması gerektiğini söylemiştir.1056 Reşit Rıza, mü'minlere va'd edilen cennet ile Hz. Âdem’in cennetini karşılaştırırken Hz. Âdemin cennetine şeytanın girdiğini hatırlatmış ve "Hâlbuki âhiretteki cennete sadece muttakî mü'minler girebilecektir." demiştir. 1057 Bu görüşü benimseyen Ateş, bu cennetin, yüksek bir tepede bulunan bahçe veya dünyanın ilk 1049 Bakara, 2/36. 1050 Bakara, 2/61. 1051 A'râf, 7/20; Sâd, 20/120. 1052 Hicr, 15/48. 1053 Ra'd 13/35. 1054 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.4. 1055 Bakara, 235; A'râf, 7/19. 1056 Mustafa Öztürk, Âdem, Cennet ve Düşüş, Milel ve Nihal Dergisi, Yıl: I, Sayı: II, İstanbul: 2004 (Haziran) s.177. 1057 Muhammed Reşit Rıza, Tefsîru’l-Menâr (Tefsîru’l-Kur'âni’l-Hakîm), Kahire: 1947, c.I, s.277. 115 zamanlarında yeryüzünün çoğunu kapsayan, tropikal kuşakta balta girmemiş ormanlardan biri olduğunu söylemiştir.1058 Ayrıca bu görüşler hakkında herhangi bir tercih yapmayan kimseler de vardır. Onlar, bu konudaki delilleri zayıf ve birbirine ters bulurlar. Onun için bu konuda konuşmayı değil susmayı tercih ederler.1059 Bu görüşü benimseyen İmam Maturîdî, Hz. Âdem ile eşinin oturduğu cennetin, dünyadaki bir bahçe mi, yoksa mü'minlere va’dedilen cennet mi olduğu hususunda bir tercih yapmamış ve konu ile ilgili bir açıklığın bulunmadığını belirtmiştir.1060 Cennet ve cehennemin şu an mevcut olmadığını söyleyenlere göre kıyamet koptuktan sonra şu an ki göklerin yerine cennetin, yerlerin yerinde de cehennemin yaratılacak olması muhtemeldir.1061 Bu görüşü benimseyenlerden olan Fazlurrahman, Kuran-ı Kerîm'in bu dünyanın mahvedilmesinden değil, tebdîl edilmesinden bahsettiğini, bu hususa da "O gün yer, başka bir yere, gökler de başka göklere dönüştürülür." 1062 âyetinin delâlet ettiğini söyleyerek bu dünyanın, sâkinlerinin mutlu olacağı bir bahçeye (cennete) dönüşeceğini söylemiştir.1063 Cennet ve cehennemin yaratılmış ve yaratılmamış olduğunu söyleyenlerin dışında bir görüş daha vardır ki, o da cennet ve cehennemin şu an inşâ halinde olduğudur. Bu görüşü savunanlardan biri Muhyiddin b. Arabî'dir. Ona göre cennet ve cehennem şu anda mevcut olup henüz yapıları tamamlanmamıştır. Ancak dünya sona erip teklif zamanı bittikten sonra tamamlanacaktır.1064 3.2. CENNET VE CEHENNEMİN EBEDÎLİĞİ MESELESİ Kelam literatüründe cennet ile cehennemin ebedîliği hakkındaki tartışmalar hicri birinci asra dayanmaktadır.1065 Bu konuda âlimler genel olarak üç görüşten birini tercih etmiştir. Birinci görüş, hem cennetin hem de cehennemin ebedî olduğudur. İkinci görüş, 1058 Süleyman Ateş, Kur'ân Ansiklopedisi, Kuba Yayınları, İstanbul: 1997, c.IV, s.317. 1059 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.4. 1060 Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed Mâturîdî, Te’vîlatu Ehli’s-Sünne, Fatıma Yûsuf el Haymî (thk.), Beyrut: 2004, c.I s.38. 1061 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.6. 1062 İbrahim, 14/48. 1063 Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'ân, Alparslan Açıkgenç (çev.), Fecr Yayınları, Ankara: 1987, s.233. 1064 Hüseyin Tunçbilek, Cennet ve Cehennem Halen Mevcut mu?, s.59-60. 1065 Topaloğlu, "Âhiret" , DİA, Ankara: 1988, c.I, s.547. 116 hem cennetin hem de cehennemin fânî olduğudur. Üçüncü görüş ise cennetin ebedî, cehennemin fânî olduğudur. a) Cennet ve Cehennem Ebedîdir Râzî, varlıklar âleminin dört kısma ayrıldığını söylemiştir. Birincisi, ezelî ve ebedî olan varlıktır ki, bu Allah Teâlâ'dır. İkincisi, ne ezelî ne de ebedî olan varlıktır. Bu da dünyadır. Üçüncüsü, ezelî olup ebedî olmayan varlıktır ki, böyle bir varlığın olması mümkün değildir. Dördüncüsü, ebedî olup ezelî olmayan varlıklardır. Bu da âhiret hayatı ve bütün mükellef varlıklardır. Çünkü âhiretin bir başlangıcı vardır, ama sonu yoktur. Mükellef varlıklar da böyledir. Âhiretin ve ister itaatkâr olsun ister günahkâr olsun mükellef varlıkların hayatının bir başlangıcı vardır ama sonu yoktur.1066 Cennet ve cehennemin ebedî olduğunu söyleyenlerin delilleri şunlardır: ْج ر َع ٖظي م" 1- َده اَ َ ِعنْ َّن للا ٰ " َخالِ ٖدي َن ٖفيهَا اَبَ ًدا اِ 1067 (Onlar orada ebedî kalacaklardır. Şüphesiz, Allah katında büyük bir mükâfât vardır.) ve " لَْوَ ا َخالِ ٖدي َن ٖفيهَا اَبَ ًدا َْل يَ ِج دو َن َولِي ً ٖصي ًرا "نَ 1068 (Onlar, orada ebedî olarak kalacaklardır. Hiçbir dost, hiçbir yardımcı bulamayacaklardır.) âyetlerinde ve diğer âyetlerde1069 geçen "داً َبَا "kelimesidir. Müfessirlerin bir kısmı, "huld" ve "ebed" kavramlarının ikisinin "sonsuzluk" manasına geldiğini ve "ebed" kavramının "huld" kavramını te'kit ettiğini söylemiştir.1070 Fakat Râzî, bu görüşe katılmaz. Ona göre "huld" kavramı "uzun süre" anlamına gelir ve sonsuzluğu ifâde etmez. Sonsuzluğu ifâde eden kavram ise "ebed" kavramıdır. Eğer "huld" kavramı sonsuzluğu ifâde etmiş olsaydı, bunun peşine "ebed" kavramının gelmesi, ziyâde ve lüzumsuz bir tekrar olmuş olurdu ki, bu câiz değildir."1071 2- Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Cennetlikler cennete, cehennemlikler de cehenneme girdikten sonra melekler benekli bir koç getirirler ve onu cennet ehli ile cehennem ehlinin ikâmet yerinin arasına koyarlar. Bir ses, “Bunu 1066 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.80. 1067 Tevbe, 9/22. 1068 Ahzâb, 33/65. 1069 Nisâ, 5/74, 122, 169; Mâide, 5/119; Tevbe, 9/100; Kehf, 18/3; Tegâbûn, 64/9; Talak, 65/11; Cin, 72/23; Beyyine, 98/8. 1070 Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, c.II, s.241. 1071 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.131; c.X, s.22; c.XVI, s.16. 117 tanıyor musunuz?” der. Cennet sakinleri korkuyla, cehennemlikler ise sevinçle bakar ve hep birden cevap verirler: “Evet ölümdür.” Bu koç kesilir ve “Ey cennet ehli, orada ebedî olarak ölümsüz bir şekilde yaşayın.” denir." 1072 3- Akıl cennet nimetlerinin sürekli olacağını düşünür. Birileri bu nimetlerin kesileceğini söyleseydi akıl böyle düşünmezdi. Nimetin kaybolacağını bilmek insan için bir korkudur. Nimet ne kadar büyük olursa kaybetme korkusu da o kadar büyük olur. Bu da cennetlikleri devamlı üzüntü ve kedere sevk eder."1073 Hâlbuki cennette üzüntü ve kedere yer yoktur. Bu da gösterir ki, cennet de, cennet nimetleri de ebedîdir. Nitekim Mütenebbî: "Bana göre kederlerin en şiddetlisi, sahibinin sona ereceğini kesin olarak bildiği sevinçtedir." demiştir. Cenâb-ı Hakk, bundan ötürü cennet nimetinin ebedî olduğunu bildirerek "Orada ne dilerlerse, kendileri de ebedî olarak onlarındır" buyurmuştur.1074 Ehl-i sünnet'in büyük çoğunluğu ile Mu'tezile, Şîa ve Hâricîler âhirette kâfirlere uygulanacak azabın ebedî olduğu fikrini benimsemişlerdir.1075 b) Cennet ve Cehennem Fânîdir Kaynaklarda cennet ve cehennemin sonsuz olmadığını iddia eden ilk kişinin Cehm b. Safvân olduğu söylenmektedir. 1076 Bu görüş büyük bir kitle tarafından kabul edilmese de Cehm b. Safvân gibi düşünenler vardır. 1077 Bu görüşü savunanların delilleri şöyledir: 1- Allah Teâlânın isimlerinden biri, el-Âhir'dir. 1078 Âhir isminin tecellî etmesi için de bütün varlıkların yok olması gerekir.1079 Bayraklı konuyu şu şekilde açıklamıştır: "Yüce Allah’ın âhir “son” olduğu sıfatı gerçekleşecektir. Her şey yok olacak, tek o kalacaktır. Kur'ân-ı Kerîm’de cehennem için geçen “hulûd” ve “ebed” kelimelerine “uzun süreli” manasını vermek; “sonsuz” manasını vermemek gerekir."1080 1072 Buhârî, Rikak 50; Müslim, Cennet, 40 (2849). 1073 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.131. 1074 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.55. 1075 Özdemir, a.g.m., s.154. 1076 Topaloğlu, "Âhiret" , DİA, Ankara: 1988, c.I, s.547. 1077 Cafer Kaysıcı, Kur'ân-ı Kerîm’de Mükâfat ve Ceza, Hüner Yayınları, Konya: 2006, s. 311. 1078 Hadîd, 57/3. 1079 Şerafeddin Gölcük, "Cehmiyye", DİA, Ankara: 1993, c.VII, s.235. 1080 Bayraklı, a.g.e., c.IX, s.315; c.XIX, s.18. 118 2- "O'nun zâtından başka her şey yok olacaktır." 1081 "Celâl ve ikram sahibi olan Rabbinin zâtı ise bâki kalacaktır." 1082 âyetleridir. Bu âyetlerde Allah Teâlâ'nın zâtından başka her şeyin helâk olacağı, fenâ bulacağı belirtilmiştir. 3- "Mutsuz olanlara gelince cehennemdedirler. Onların orada şiddetli bir soluyuşları vardır. Onlar, gökler ve yerler durdukça orada ebedî olarak kalacaklardır. Ancak Rabbinin dilemesi başka. Şüphesiz Rabbin istediğini yapandır." 1083 "Mutlu olanlara gelince gökler ve yerler durdukça içinde ebedî kalmak üzere cennettedirler. Ancak Rabbinin dilemesi başka. Bu, onlara ardı kesilmez bir lütuf olarak verilmiştir."1084 Bu âyetlerde geçen "gökler ve yer durdukça" ifâdesi onların ceza müddetlerinin, göklerin ve yerin bâkî kalma müddetine denk olduğunu gösterir. Göklerin ve yerin devam müddetinin sonlu olduğu hususunda ittifak vardır. Yine, bu âyetlerde yapılan istisnâlar, cezalarının süresinden yapılan bir istisnâdır. 1085 Bunlar da cennetteki nimetlerin ve cehennemdeki azapların bir gün sona ereceğine delâlet eder. Bu iddialara şu şekilde cevap verilmiştir: 1- Allah Teâlâ, mümkinât âleminin tümünü yok eder, böylece Kendisinin âhir oluşu gerçekleşir. Ama daha sonra o mümkinât âlemini yeniden var eder ve ebedî olarak bırakır. Ayrıca insanın aklında her şeyin sonu olabilecek mevcut tek varlık Allah'tır. Dolayısıyla, her şeyin sonu olabilmesi, Hakk Teâlâ'ya has bir vasıf olunca pek yerinde olarak o da "Âhir" diye tavsif edilmiştir. Yine, Allah Teâlâ, varlık olma bakımından ilk, istidlâl hususunda da "âhir"dir. Çünkü bütün istidlâllerin maksadı, yaratıcıyı tanımaktır. Yaratıcıya ulaşmak gayesiyle yapılmayan diğer istidlâllerin fazla önemi yoktur.1086 2- Bu âyetlerde Allah'ın zâtından başka her şeyin helâk olacağı, fenâ bulacağı değil, Allah'ın zâtından başka her şeyin helâk olma ve fenâ bulma niteliğinde olduğunu bildirmektir. Yoksa cennet ve cehennemin bir gün helâk olacağı ve fenâ bulacağını 1081 Kasas, 28/88. 1082 Rahmân, 55/27. 1083 Hûd, 11/106-107. 1084 Hûd, 11/108. 1085 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.51. 1086 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIX, s.205-206. 119 bildirmek değildir.1087 Eşyanın ezeliyetini reddetmekle isabetli bir görüş belirten Cehm b. Safvân, ebediyet konusunda aynı isabeti kaydedememiştir. Zîrâ sonradan olan/hâdis nesneler kendiliklerinden değil, Allah'ın yaratmasıyla var olmuşlar ve bu varlıklarını yine O'nun irâde ve kudretiyle devam ettireceklerdir. 1088 Burada kastedilen, bir şeyin aynıyla devam etmesi (bekâ) değil, benzerinin, türünün (emsâl) devam etmesidir. Bu ise gerçek değil, zâhirî bir bekâdır ki buna, “teceddüd-i emsâl” denmektedir.1089 Örneğin, gece ve gündüz, mevsimler durmadan devam eder. İnsan fark etmese de belirli sürelerle tüm hücreleri yenilenir.1090 3- Bu âyetlerde kastedilen gökler ve yer, âhiretteki gökler ve yerdir. Bunun delili, "O gün yer, başka bir yere, gökler de başka göklere tebdîl olunacak." 1091 âyetidir. Dünyadaki gökler ve yer olduğunu kabul etsek bile bu, insanların örfüne göre verilmiş bir misâldir.1092 Çünkü insanoğluna göre yer ve gökten daha geniş ve daha uzun ömürlü başka bir şey yoktur.1093 Âyetlerde yapılan istisnâlara gelince bu, mahşer meydanındaki durma zamanlarının istisnâ edilmesidir. Buna göre Cenâb-ı Hakk sanki "Şakî olanlara gelince onlar ateştedirler. Muhasebe edilmek için durdukları zaman müstesnâ, çünkü onlar o vakit ateşte bulunmazlar..." 1094 buyurmuştur. c) Cennet Ebedî Cehennem Fanîdir Cennetin ebedî, cehennemin ise fânî olduğunu savunanlar görüşlerini, Allah'ın rahmetinin gazabından fazla olması, kısa ömre karşılık uzun cezanın verilmesinin zulüm olması vb. tezler üzerine inşâ etmişlerdir. İzmirli İsmail Hakkı ve Muhammed İkbal bu görüşü benimseyenlerdendir. İzmirli, "ehl-i rahmetin cezası müebbedîdir." diyerek cennetin ebedî olduğunu "azabın 1087 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXV, s.19-20; c.XXIX, s.104-105. 1088 Tunçbilek, a.g.m., s.19. 1089 Metin Yurdagür, "Bekâ", DİA, Ankara:1992, c.V, s.360. 1090 Şaban Döğen, İlimlerin Diliyle Allah, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul: 1992, s.165. 1091 İbrahim, 14/48. 1092 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.52-53. 1093 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.6. 1094 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVIII, s.52-53. 120 ebedî oluşu ilâhî hikmetle telif edilemez." 1095 diyerek cehennemin fânî olduğunu savunmuştur. İkbal de, "Kur'ân-ı Kerîm’in ifâde ettiği cehennem, intikam ateşiyle yanmakta olan bir Allah’ın kullar için hazırlamış olduğu ebedî bir işkence çukuru değildir." 1096 demiştir. Bu görüşü savunanların delilleri şunlardır: 1- En katı kalpli insan bile kendisine kötülük yapan bir kimseye belli bir süreden fazla azap ederse bu diğer insanlar tarafından kınanmasına neden olur. Durum böyle olunca her türlü çirkinlikten münezzeh olan Allah'ın devamlı azap etmesi ona hiç yakışır mı? Dolayısıyla, kısa bir ömre karşılık, ebedî olarak azap etmek zulümdür. Çünkü Allah Teâlâ, "Bir kötülüğün karşılığı, onun gibi bir kötülüktür (ona denk bir cezadır)." 1097 buyurmuştur.1098 2- Allah Teâlâ, kullarının dünyada yaptığı tevbeyi kabul edeceğini bildirmiştir.1099 Dünyada kerem sahibi olan ve onların tevbesini kabul eden Allah'ın âhirette de kullarının kendisine yalvarıp yakarmasının en zirveye ulaştığı esnada onların dualarına icâbet edip onların tevbesini kabul etmeyeceğini nereden biliyorsunuz?1100 3- Allah Teâlâ, "Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfâtını görecektir." 1101 buyurmuştur. Şüphesiz kâfirler de bu dünyada bazı iyilikler yapmıştır. Bu durumda, eğer Allah Teâlâ onların yaptıkları iyiliklerin karşılığını vermezse o iyilikleri zâil etmiş olur ki bu da Hakîm olan Allah Teâlâ'ya yakışmaz.1102 Dolayısıyla bu iyiliklere karşılık da azaplarının bir gün sona ermesi gerekir. ْحقَابًا" 4- ِٖثي َن ٖفيهَا اَ "َْلب 1103 (Devirlerce içinde kalacaklar.) Bu âyette geçen "ب اَحقْ "اَ ب" ,kelimesi ب" .çoğuludur kelimesinin " حقْ ْحق " kelimesinin manasının ise, seksen küsur yıl, yüz yıl ve yetmiş bin yıl olduğu ve bu yılların her bir gününün dünya günüyle bin 1095İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, Sabri Hizmetli (haz.), Umran Yayınları, Ankara:1981,s. 328; İzmirli, Nârın Ebediyeti ve Devamı Hakkında Tedkîkât, Dâru'l-Funûn Matbaası, İstanbul:1341, s.5. 1096 Muhammed İkbal, İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, H. Ahmet Asrar (çev.), Birleşik Yayıncılık, İstanbul: t.y. s.169. 1097 Şûrâ, 42/40. 1098 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.228. 1099 Mü'min 40/60. 1100 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.69. 1101 Zilzâl, 99/7. 1102 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.35. 1103 Nebe, 78/23. 121 yıl olduğu söylenmiştir. Yani, ne kadar uzun olursa olsun neticede sonlu bir zamandır. Bu da cehennemin ebedî olmadığına delâlet eder.1104 5- " َء للا ٰ َّْل َما َشا ٰوي كْم َخالِ ٖدي َن ٖفيهَا اِ ْ ا ر َمث َّالن لَ اَق) "Allah da diyecek ki: "Allah'ın diledikleri (affettikleri) hâriç, içinde ebedî kalmak üzere duracağınız yer ateştir.)1105 Bu âyette yapılan istisnâ Allah'ın dilediği anda azabı sonlandıracağına delâlet eder. Bu iddialara şu şekilde cevap verilmiştir: 1- Allah Teâlâ, kullarına doğruyla yanlışı göstermiş, iyilerin ebediyyen cennete, inkârcıların ebediyyen cehenneme gireceğini haber vermiştir. Kul da kendi irâdesiyle tercihte bulunmuştur. Dolayısıyla, tüm uyarılara rağmen yanlışta ısrar edenlere tehdit ettiği cezayı veren zâlim olmaz.1106 Kısa ömre karşılık ebedî ceza vermeye gelince suçun cezası nimetin kıymetine göre artar. Yüce Allah'ın kulları üzerindeki nimetleri sayısız ve sınırsız olunca buna karşılık işlenen suçta büyük olur.1107 Ayrıca, "O, göğüslerdekini de bilendir." 1108 âyeti kâfirin kalbinde küfrün odaklaştığına, hatta ebediyyen yaşayacak olsaydı bile, Allah'a itaat ve ibadet etmeyeceğine delâlet eder. 1109 Yani ebediyyen yaşasa küfür içinde kalacağına göre, ebediyyen cezaya müstahak olmuş demektir. Ayrıca, mahlûkatın gerçek sahibi ve mâliki olan Allah Teâlâ'dır. O ise mülkünde dilediği gibi tasarrufta bulunur. Dolayısıyla Allah Teâlâ'nın yaptığı hiçbir şey zulüm sayılmaz.1110 2- Kâfirlerin şiddetli acı ve elemlerle çok fazla meşgul olmaları, onların tevbe etmelerine mânî olacaktır. Ayrıca, ehl-i sünnet âlimlerimize göre, Allah Teâlâ, tevbeyi dünyada kabul eder, âhirette ise kabul etmez.1111 3- Onların bu deliline karşılık, "İnkâr edenler ve Allah yolundan alıkoyanlar var ya; işte, Allah onların bütün amellerini boşa çıkarmıştır." 1112 âyeti delil getirilir. Çünkü 1104 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.15. 1105 En'âm, 6/128. 1106 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.228. 1107 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.136. 1108 Fâtır, 35/38. 1109 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.28. 1110 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.105. 1111 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.69. 122 kâfir, amelini Allah rızası için işlememiştir. Dolayısıyla O, herhangi bir iyi amel işlemiş sayılmaz. 1113 Amellerin sübûtunun şartı imandır. İman ise kâfirde yoktur. Şart olmayınca meşrût olmayacağına göre, iman olmayınca da amel olmaz. Şirk, iman hâriç bütün iyilikleri yok eder.1114 Bu iddiaya karşı bir delil de, "İnkâr edenlere gelince onların amelleri ıssız bir çöldeki serap gibidir. Susamış kimse onu su sanır. Yanına geldiğinde hiçbir şey bulamaz." 1115 âyetidir. Allah Teâlâ, inkârcıların yaptığı iyi amelleri çöldeki bir seraba benzetmiştir. Yani, kâfir yaptığı iyiliklerden bir sevap umacak ama umduğunu bulamayacaktır.1116 4- Her ne kadar bu kelimenin süresinin mahdut olduğu söylense de bundan cehennemin ebedî olmadığı anlaşılmaz. Burada, "ahkâb" ile sınırlanan bir çeşit azaptır. Ondan sonra başka bir azap, ondan sonra başka bir azap… Bu böylece ilâ nihâye devam eder. "Ahkâb" kelimesinin bir son ifâde ettiği kabul edilse bile, bu ifâdenin cehennemliklerin cehennemden çıkışlarına delâleti, "mefhûmî" bir delâlettir. Hâlbuki sarâhaten ifâde edilen, onların oradan asla çıkarılmayacaklardır. Çünkü Cenâb-ı Hakk, "Onlar oradan çıkmak isterler. Oysa onlar oradan çıkacak değildirler. Onlar için kalıcı bir azab vardır." 1117 buyurmuştur. Mefhûm'un karşısında mantûk'un tercih edileceğinde şüphe yoktur.1118 5- Burada yapılan istisnâ, mahlûkatın hesaba çekildiği vakitlerden yapılan istisnâdır. Çünkü o zaman insanlar henüz ebedî olarak cehenneme girmemişlerdir. Zîrâ âyettin başındaki, "Onların hepsini bir araya toplayacağı gün" ifâdesi, bu günün Kıyamet günü olduğuna delâlet eder.1119 Netice olarak diyebiliriz ki, cennetin ebedîliği meselesi incelenirken ona ait delil ve bilgiler sathî tarzda hevâ ve hevesin anladığı manada değil de gerçek ve akıl, nakil, 1112 Muhammed, 47/1. Ayrıca bk. Zümer, 39/65. 1113 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.35. 1114 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.46. 1115 Nûr, 24/39. 1116 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.8. 1117 Mâide, 5/37. 1118 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXXI, s.15. 1119 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.159. 123 fıtrat üçgeninde ifâde ve maksadına uygun tarzda anlaşılırsa bu hususta hiçbir problem olmadığı görülür. Aksi takdirde nakil ve fıtrattan yoksun bir şekilde, sadece akılla meseleleri çözmeye çalışmak, hem insanı hataya sevkeder, hem de aklın fıtrata uygun hareket etmemesine neden olur. Zîrâ aklın fıtratı, onu kapasitesi kadar kullanmaktır. Dolayısıyla bu ölçüyü dikkate alan kişi, bu meselede “cennet (ve cehennem) ebedîdir” görüşünü rahatlıkla kabul eder.1120 3.3. CENNET VE CEHENNEM EHLİ İnsanların bir kısmı sadece Allah Teâlâ'nın varlığını değil hiçbir tanrının varlığını kabul etmemiştir. İslam dünyasınca, "ilhâd", batı dünyasında ise, "ateizm" olarak isimlendirilen1121 bu düşünce, "Tanrı'nın varoluşunu inkâr etmekten ibaret olan doktrin" olarak tanımlanmıştır. Descartes, Spinoza, Fichte, Heidegger, Jaspers, Wittgenstein gibi dünyaca ünlü düşünürler ateizmi kabul eden kişilerdendir. 1122 Bir kısmı da Allah Teâlâ'ya inanmak yerine adına Brahma, Vişnu, Şiva, Amon, Ra, Zeus vs. dediği başka tanrılara inanmıştır. Bazıları da Allah Teâlâ'nın varlığına inanmakla birlikte Allah Teâlâ'dan başka tanrılara da inanmıştır. Buna, Eski Sami kavimlerini ve Hicaz bölgesinde yaşayan topluluklar örnek verilebilir. Onlar, birçok tanrıya inanmakla birlikte, bu tanrıların üzerinde mutlak güç ve kudret sahibi yüce bir varlığa da inanıyor ve bu yüce varlığın ismine "Allah" diyorlardı. Ancak, Allah'ı çok uzaklarda resif bir tanrı olarak tasavvur ettikleri için günlük işlerinde ise çevrelerinde putlarını gördükleri, Allah'la aralarında şefaatçi olacaklarına inandıkları düşük derecedeki ilahlara tapıyorlardı.1123 "Andolsun ki onlara: 'Gökleri ve yeri kim yarattı?' diye sorsan, mutlaka; 'Allah' derler. De ki: '(Öyleyse) övgü de yalnız Allah'a mahsustur.' Ama onların çoğu bilmezler" 1124 âyeti de bu hususa delâlet eder. 1120 Cafer Kayısıcı, a.g.e., s. 314. 1121 Mustafa Sinanoğlu, "İlhâd", DİA, Ankara: 2000. c.XXII, s.90 1122Jules Gırardı, Çağdaş Ateizmin Problemi, Murtaza Korlaelçi (çev.), Ankara Üniv. İFD, Ankara: 2000, c. XLI, s.370-371. 1123 Ekrem Sarıkçıoğlu, Kur'âna Göre Müşrikler ve Putperestler, İslami Araştırmalar Dergisi, Sayı: I, Temmuz 1986, s.27. 1124 Lokmân, 31/25. Başka âyetler için bakınız: Ankebût, 29/61; Zümer, 39/38; Zuhruf, 43/9; Mü'minûn, 23/ 84-85; Fâtır,35/42; Ankebût, 29/65. 124 Kimileri de Allah Teâlâ'nın varlığına, birliğine iman edip tevhid inancını benimsemiştir. Bu zümreden olan insanların bir kısmı Allah Teâlâ'nın emir ve yasaklarına dikkat etmiş ve yaşamını buna göre tanzim etmiş, bir kısmı ise, bu hususta gevşeklik göstermiştir. Kimileri ise, ilk başta tevhid inancına sahipken daha sonra şirke düşmüştür. Bir kısmı da zâhirde iman etmiş gibi görünüp hakikatte inkârcı olmuştur. Bu açıklamayı yaptıktan sonra bu bölümde, insanlar beş gruba ayırılacak ve cennet ehli mi yoksa cehennem ehli mi olduklarına dâir Fahreddin Râzî'nin görüşlerine yer verilecektir. Allah Teâlâ'nın varlığını hiç kabul etmeyenler, gerek Allah Teâlâ'ya inanmayıp başka tanrılara inananlar, gerekse Allah Teâlâ'ya inanmakla birlikte başka tanrılara inananlar, "Müşrik"; zâhirde iman etmiş gibi görünüp, hakikatte inkârcı olanlar, "Münâfık"; evveli emirde tevhid inancını benimserken daha sonra şirke düşenler, "Ehli Kitap"; tevhid inancından ayrılmamakla beraber, kullukta gevşeklik gösterenler, "Fâsık"; Allah Teâlâ'nın varlığına, birliğine inanıp, hayatını Allah Teâlâ'nın istediği şekilde tanzim edenler, "Muvahhid/Muttakî" başlığı altında değerlendirmeye tâbî tutulacaktır. 3.3.1. Müşrik Şirk, sözlükte “ortak olmak” ve “ortaklık” anlamına gelir. Terim olarak “Allah’ın zâtında, sıfatlarında, fiillerinde veya O’na ibadet edilmesinde ortağı, dengi yahut benzerinin bulunduğuna inanma” demektir. Şirk koşana, "müşrik", şirk koşulan şeye de "şerîk" denir.1125 Şirkin en bilinen şekli putperestliktir.1126 Putperestliğin tarihini ilk insan Âdem (a.s.)'ın oğullarından olan Kâbil'e kadar götürenler vardır.1127 Şirk'in âhiretteki cezasına gelince, bu husus gâyet açıktır. Çünkü Allah Teâlâ, "Şüphesiz Allah, kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bunun dışında kalan (günah)ları ise dilediği kimseler için bağışlar. Allah'a şirk koşan kimse, şüphesiz büyük bir günah işleyerek iftira etmiş olur." 1128 buyurmuştur. Bu âyet, Allah Teâlâ'nın şirke düşenleri kesinlikle affetmeyeceğine, şirkin dışında kalan günahları ise dilerse affedebileceğine delâlet eder. 1129 "Şüphesiz, inkâr eden kitap ehli ile Allah'a ortak 1125 Mustafa Sinanoğlu, "Şirk", DİA, Ankara: 2010, c.39, s.193. 1126 Ahmet Güç, "Put", DİA, Ankara: 2007, c.XXXIV, s.364. 1127 M.Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, TDV Yayınları, Ankara: 2013 (18. Baskı), c.I, s.73. 1128 Nisâ, 4/48. Benzer âyet: Nisâ, 4/116. 1129 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.112. 125 koşanlar, içinde ebedî kalmak üzere cehennem ateşindedirler. İşte onlar yaratıkların en kötüsüdürler." 1130 âyeti de onların cehennemde ebedî olarak kalacaklarına delâlet eder. Ateistlere gelince, onların şirk koşmadıklarını ve bu yüzden yukarıda zikredilen âyetin kapsamına girmediğini söyleyenler olmuştur. Onlara şu şekilde cevap verilebilir: Allah Teâlâ kendisine ortak koşanları kesinlikle affetmeyeceğini bildirmiştir. Hatta bu müşriklerin bir kısmı başka tanrılara tapmakla birlikte Allah Teâlâ'nın varlığına da inanmaktadır. Hal böyle olunca Allah Teâlâ'nın varlığını hiç kabul etmeyenlerin affedilebileceğini söylemek beyhûde bir umuttur. Yine, Kur'ân-ı Kerîm'de ateizme dâir âyet olmadığı söylenmiştir. Hâlbuki "Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilâh edineni gördün mü?", 1131 "Acaba onlar herhangi bir yaratıcı olmadan mı yaratıldılar?" 1132 ve "Âhirete inanmayanlara dahi elîm bir azâb hazırlamışızdır." 1133 âyetleri onlara cevap teşkil eder. Çünkü onlar, kendi nefislerine uymuş ve doğadaki her şeyin kendiliğinden olduğunu savunmuşlardır. Yine onlar, ölümden sonraki hayatı yani âhireti de inkâr etmişlerdir.1134 Dolayısıyla, onların da müşriklerden farklı olmadıkları ve aynı cezaya dûçâr olacakları ortaya çıkmıştır. 3.3.2. Münâfık Sözlükte, “tarla faresinin yuvasına girmesi, bir kimsenin olduğundan başka görünmesi” anlamındaki nifâk mastarından türemiş bir sıfat olan münâfık kelimesi, terim olarak, "inanmadığı halde kendisini mü'min gösteren kimse" demektir.1135 İslam tarihinde nifâk hareketleri Müslümanların güçlendiği dönem olan Medine döneminde ortaya çıkmıştır. 1136 Âlimler, alenî küfrün mü yoksa münâfıklığın mı daha kötü olduğu hususunda ihtilaf etmişlerdir. Alenî küfrün daha kötü olduğunu söyleyenler, "Kâfir, hem kalben câhil hem de lisânen yalancıdır. Münâfık ise, kalben câhil, lisânen sâdıktır" diyerek alenî küfrün münâfıklıktan daha kötü olduğunu söylemişledir. 1130 Beyyine, 98/6. 1131 Furkân, 25/43. 1132 Tûr, 52/35. 1133 İsrâ, 17/10. 1134 Aydın Topaloğlu, "Materyalizm", DİA, Ankara: 2003, c.XXVIII, s.137. 1135 Hülya Alper, "Münâfık", DİA, Ankara: 2006, c.XXXI, s.565. 1136 H. Ahmet Sezikli, "Münâfık", DİA, Ankara: 2006, c.XXXI, s.568. 126 Münâfıklığın daha kötü olduğunu söyleyenler ise, bu sözü kabul etmemiş ve "Münâfık, her ne kadar lisânen sâdık görünse de aslında o, lisânen de yalancıdır. Çünkü o, iman etmediği halde iman ettiğini söylemektedir." diyerek münâfığın da hem kalben hem de lisânen yalancı olduğunu söylemişler ve bu hususa "Münâfıklar sana geldiklerinde, "Senin, elbette Allah'ın peygamberi olduğuna şahitlik ederiz" derler. Allah senin, elbette kendisinin peygamberi olduğunu biliyor." 1137 âyetini delil getirmiştir. Ayrıca, münâfığın insanların zihinlerini bulandırırken kâfirin böyle olmaması; kâfirin mertçe inancını belirtirken, münâfığın sinsilik etmesi; münâfığın küfrüne bir de istihzâ eklemesi gibi sebepler münâfığın küfrünün daha kötü olduğunu gösterir.1138 Mü'min, kâfirliğini açık olarak ortaya koyan kimseden korunur, ama münâfığın mü'min olduğunu zannederek onunla samimi olur ve ona sırlarını açar. Çünkü münâfık insana şeytan gibi, "Ben senin düşmanınım." diyerek değil, "Ben senin dostunum." diyerek gelir1139 ve duyduklarını gidip kâfirlere anlatır. Kısacası münâfık, mü'minler ile kâfirler arasında gider gelir, her ikisini de hoşnut etmeye alışır ama bu arada Allah'ı kızdırır. 1140 Fahreddin Râzî de, münâfıklığın daha kötü olduğu görüşündedir. Ona göre münâfığın daha kötü olmasının en birinci sebebi onların inananlarla alay etmeleridir.1141 Onların bu tavırlarına mukâbil Allah Teâlâ da âhirette onlarla alay edeceğini bildirmiştir. 1142 Bu durumu İbn Abbâs (r.a.) şöyle anlatmıştır; "Mü'minler cennete, kâfirler de cehenneme girince, Allah, münâfıkların bulunduğu yere cennetten bir kapı açar. Bunu gören münâfıklar kapıya doğru yönelirler, bu esnada da cennetlikler onları seyretmektedir. Onlar bu kapıya tam vardıklarında, kapı yüzlerine kapanır." Bu şekilde Allah Teâlâ onlarla alay eder.1143 Netice olarak münâfıkların küfrünün, müşriklerinkinden daha kötü olduğu sabit olunca onların âhiretteki cezasının da daha kötü olacağı ortaya çıkar. Nitekim Allah 1137 Münâfikûn, 63/1. 1138 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.63-64. 1139 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.77. 1140 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVIII, s.55. 1141 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.63-64. 1142 Mutaffifîn 83/29-34. 1143 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.II, s.73. 127 Teâlâ, "Şüphesiz ki münâfıklar, cehennem ateşinin en aşağı tabakasındadırlar." 1144 buyurmuştur. Âyette geçen "derk-i esfel" cehennemin en dip noktası demektir.1145 3.3.3. Ehl-i Kitap Ehl-i kitap (Ehlü'l-Kitab) tamlaması "ilâhî bir kitaba inananlar" anlamına gelir. Buna göre müslümanlara da ehl-i kitap denilebilir. Ancak, bu terkip terim olarak müslümanlar dışındaki kutsal kitap sahibi din mensupları için kullanılır. Yahudi ve Hıristiyanların ehl-i kitab olduklarına dâir şüphe yoktur. İslam'ın yayılmasına paralel olarak ehl-i kitab'ın sadece Yahudi ve Hıristiyanları ihtiva ettiği kanaati de değişmiştir. Bunun temel sebeplerinden biri Kur'ân-ı Kerîm'de Yahudi ve Hıristiyanların dışında Sabiîlik ve Mecûsîlik gibi dinlerden haber verilmesidir. Bu yüzden Sabiîliğe, Mecûsîliğe hatta Hinduizme inanların da ehl-i kitap olabileceği söylenmiştir.1146 Râzî, ehl-i kitap olarak, Yahudi, Hıristiyan, Sâmirî, Sabiî ve Mecûsîleri1147 saymıştır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de Yahudi ve Hıristiyanların özelinde ehl-i kitab'ın cennete gideceğini söyleyenler olmuştur. Bu görüşü benimseyen Ateş, Kur'ân-ı Kerîm'e ve Hz. Peygamberin nübüvvetine inanmasa bile Allah'a şirksiz, âhirete şeksiz inanan ve sâlih amel işleyenlerin cennete gireceğini söylemiştir. Yine, Kur'ân-ı Kerîm'in önceki kitapları nesh edici değil tasdik edici olduğunu ve Yahudi ve Hıristiyanların bugün ellerinde bulunan Tevrat ve İncil'in tahrif edilmediğini dolayısıyla onlardaki bilgilerin doğru olduğunu söylemiştir. Kısacası O'na göre, Yahudi ve Hıristiyanlar da cennete gidebilir. Çünkü "Cennet Kimsenin Tekelinde Değildir." 1148 Koçyiğit de, Ateş'in bu iddialarına, kullanmış olduğu delillere, "Cennet Mü'minlerin Tekelindedir" 1149 diyerek cevap vermiştir. Daha sonra, Ateş'in yazdığı bir başka makale1150 ile bu tartışma devam etmiştir. Söz konusu sebep ne olursa olsun ortada güneş kadar açık bir hakikat vardır. Bu hakikat de başta peygamberlere ve 1144 Nisâ, 4/145. 1145 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XI, s.78. 1146 Remzi Kaya, "Ehl-i Kitap", DİA, Ankara: 1994, c.X, s.516-518. 1147 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.27. 1148 Süleyman Ateş, Cennet Kimsenin Tekelinde Değildir, İslami Araştırmalar Dergisi, c.III, Sayı: I (Ocak), 1989, s.7-24. 1149 Talat Koçyiğit, Cennet Mü'minlerin Tekelindedir, İslami Araştırmalar Dergisi, c.III, Sayı: III (Temmuz), 1989, s.85-94. 1150 Süleyman Ateş, Cennet Tekelcisi mi?, İslami Araştırmalar Dergisi, c.IV, Sayı:I (Ocak), 1990, s.29- 37. 128 kitaplara iman etmeden sonrasında da dinler silsilesinin son zincirine boyun eğmeden ve son peygamber’e ve ona indirilen kitaba inanmadan cennete girilemeyeceğidir. 1151 Ayrıca, Kur'ân-ı Kerîm'in hiçbir yerinde, bizzat Ateş’in kendisinin de kabul ettiği, tahrîfâtın ve sonradan katmaların olduğu Tevrat’a uyanların felâha ereceğine dâir bir bilgi de yoktur.1152 Ehl-i kitabın müşrik olmadığını söyleyenler, Allah Teâlâ'nın bazı âyetlerde1153 müşriklerle ehli kitabı ayrı ayrı zikretmesini delil getirmişlerdir. Onlara göre bu, onların birbirlerinden farklı olduklarına delâlet eder. Râzî'ye göre bu izah, "Her kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâîl'e ve Mîkâîl'e düşman olursa bilsin ki, Allah da inkâr edenlerin düşmanıdır." 1154 âyeti ile işkâl oluşturur. Allah Teâlâ'nın onları ayrı ayrı zikretmesi küfürdeki derekelerine dikkat çekmek içindir. Putperestler şirkte çok ileri gittikleri için özel olarak "müşrik" diye zikredilmiştir.1155 Bu başlık altında, bu inanç grupları hakkında bilgiler verildikten sonra mevcut ehl-i kitabın şirke düştüklerine ve ebedî azaba müstehak olduklarına dâir Fahreddin Râzî'nin sunduğu deliller serdedilecektir. 3.3.3.1. Mecusîlik Mecûsîlik, Zerdüşt'ün tebliğ ettiği, monoteist bir teoloji içeren inanç ve düşüncelerin eski İran inanç ve gelenekleriyle mezcedilmesinden oluşan bir dindir. Ateş kültüyle ilgili inanç ve ritüelleri sebebiyle "ateşperestlik" adıyla da bilinir. 1156 Hiç sönmeyen bu ateşin bir mûcize olarak peygamberimizin doğduğu gece söndüğü rivâyet edilmiştir.1157 Mecusîlik, Kur'ân-ı Kerîmde bir defa 1158 geçmekle birlikte "Bir de cinleri Allah'a birtakım ortaklar yaptılar. Oysa onları O yarattı. Bilgisizce Allah'a oğullar ve 1151 Şehabeddin Kırdar, İslam’ın Ehl-i Kitab’ın Cennet’teki Durumuna Bakışı, Şırnak Üniversitesi İFD, Şırnak: 2014 c.V, Sayı: X, s.33. 1152 Mustafa Hocaoğlu, Süleyman Ateş’in Tefsirinde Bütünlük Sorunu: Ehli Kitab’ın Cennet’e Girmesi ve Tevrât’ın Tahrifi Meseleleri, İslami Araştırmalar Dergisi, 2012, c.XXIII, s.44. 1153 Beyyine, 98/1. 1154 Bakara, 2/98. 1155 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VI, s.52. 1156 Şinasi Gündüz, "Mecûsîlik", DİA, Ankara: 2003. c.XXVIII, s.279. 1157 A. Himmet Berki, Osman Keskioğlu, Hâtemu'l-Enbiyâ Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yayınları, Ankara:2014 (29. Baskı), s.37. 1158 Hac, 22/17. 129 kızlar da uydurdular. O, onların niteledikleri şeylerden uzaktır, yücedir." 1159 âyetinde bahsedilen kimseler de Râzî'ye göre Mecûsîlerdir.1160 Râzî, Mecûsîlerin inancını şu şekilde açıklamıştır: Bu âlemdeki her türlü hayır, Yezdan'dandır. Bütün kötülükler ise, Erihmen'dendir. Erihmen, bizim şeriatımızda "İblis" diye adlandırılır. Mecûsîlerin bazısı Erihmen'in muhdes olduğuna inanırken bazıları ise, kadim ve ezelî olduğunu kabul eder. Her iki görüşe göre de Erihmen, Yezdan'ın şerîkidir. Bu konuda müttefiktirler. Bu inanca göre, her türlü iyilik Yezdan'dan, her türlü kötülük de Erihmen'dendir. Bu ise, apaçık bir şirktir.1161 3.3.3.2. Sâbiîlik ؤ َن" ِ صابَّ ال "kelimesi, bir dinden çıkıp başka bir dine girmek anlamına gelen "َ " َصبَأ fiilinden gelir. Nitekim Araplar, peygamberimiz onların dinine inanmadı diye peygamberimize1162 ve ona inananlara "sâbiî" demişlerdir. Fakat bu "sâbiî" kelimesi müslümanlar tarafından iyi karşılanmamış ve kabul görmemiştir.1163Terim olarak ise, Güney Mezopotamya’da yaşayan ve ışık-karanlık düalizmine dayalı gnostik inançlarıyla tanınan topluluğun bağlı olduğu bir dindir.1164 Sâbiîliğin tarihini Hz. Nuh'a, Şit'e ve İbrahim'e ulaştıranlar olsa da 1165 kabul gören görüş Sâbiîliğin tarihinin Sâbiîlerce "ışık peygamber" olarak kabul edilen Hz. Yahya ile başladığıdır.1166 Kura'n-ı Kerîm'de Sâbiîlikle ilgili üç âyet vardır. Bu âyetlerin ikisinde Yahudilik, Hıristiyanlık ve Sâbiîlik birlikte zikredilmiş, 1167 birinde de Mecûsîlik ile birlikte 1168 zikredilmiştir. Râzî'ye göre, bu ümmetler içerisinde en sapık olanı Sâbiîlerdir.1169 Sâbiîler'in inancı hakkında değişik görüşler ileri sürülmekle birlikte Râzî'ye göre doğru olan onların yıldızlara taptığıdır. Onlar kâinatın yaratıcısının Allah Teâlâ 1159 En'âm, 6/100. 1160 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.93. 1161 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.93. 1162 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.102. 1163 İsmail Cerrahoğlu, Kur'ânı Kerîm ve Sabiîler, Ankara Ünv. İFD, Ankara:1963, s.104. 1164 Şinasi Gündüz, "Sâbiîlik", DİA, Ankara:2008, c.XXXV, s.341-342. 1165 Cerrahoğlu, Kur'ânı Kerîm ve Sabiîler, s.104. 1166 Şinasi Gündüz, "Sâbiîlik", DİA, Ankara:2008, c.XXXV, s.341-342. 1167 Bakara, 2/62; Mâide, 5/69. 1168 Hac, 22/17. 1169 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XII, s.44. 130 olduğuna inanırlar ancak Allah; hayır, şer, sıhhat ve hastalık gibi şeylerin idaresini yıldızlara vermiş ve yıldızlara ta'zim edilmesini ve onların ibadet için kıble kabul edilmelerini emredilmiştir. Dolayısıyla o yıldızlar âlemleri idare eden birer ilahtır ama onlar da Allah Teâlâ'ya ibadet ederler.1170 Bunun da şirk olduğunda şüphe yoktur. 3.3.3.3. Yahudilik Yahudiliğin etnik kökenleri ilk İbrânî atası kabul edilen Hz. İbrâhim’e dayandırılmakla beraber1171 Yahudi inancına göre peygamberlerin en büyüğü Hz. Musa (a.s.)'dır. Yahudi kutsal kitabı Tevrat ona indirilmiştir.1172 Yahudi kutsal metinlerinde iman esasları açık biçimde belirlenmiş değildir ve bu metinlerde kalıplaşmış bir inanç sistemi yoktur. 1173 Yahudi şeriatının temelini Tanrı tarafından Sînâ Dağında Hz. Musa'ya vahyedilen ve daha sonra iki taş levha üzerine yazılarak Ahid Sandığı'nda korunan on emir oluşturur.1174 3.3.3.4. Hıristiyanlık "Mesih" anlamına gelen "Christ" kelimesine binâen1175 bu inanca sahip olanlara "Christian" -Türkçe'de Hıristiyan- denmiştir. Kur'ân-ı Kerîm'de Hıristiyanları ifâde eden kelime "Nasârâ"dır ve on dört defa geçmektedir. Bu kelimenin, Hz. İsa'nın yardım talebine havarilerin olumlu cevap vermeleri sebebiyle1176 "yardım etmek" anlamındaki "nasr" kökünden geldiği veya Hz. İsa'nın memleketi olan Nâsıra şehrine nispet edildiği söylenmiştir.1177 Hıristiyanlığın kutsal kitabı, Kitab-ı Mukaddes'tir. Bu kitap, Âhd-i Atîk ve Ahd-i Cedîd'den oluşmaktadır. 1178 Hıristiyanlara göre, İsrâiloğulları Tanrı'nın kendileriyle yaptığı ahdi bozunca, Tanrı onlara yeni bir ahid yapmıştır. 1179 Kur'ân-ı Kerîm'de 1170 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.102. 1171 Salime Leyla Gürkan, "Yahudilik", DİA, Ankara:2013, c.XLIII, s.187. 1172 Ömer Faruk Harman, "Yahudilik", c.XLIII, s.197; Harman, "Ahd-i Atîk", DİA, Ankara:1988, c.I, s.494. 1173 Ömer Faruk Harman, "Yahudilik", c.XLIII, s.197; Harman, "Ahd-i Atîk", c.I, s.494. 1174 Abdurrahman Küçük, "Ahid Sandığı", DİA, Ankara:1988, c.I, s.535; Ömer Faruk Harman, "On Emir", DİA, Ankara:2007, c.XXXIII, s.347-348. 1175 Abdurrahman Küçük, Hıristiyanlığın Kısa Tarihi, Atatürk Ünv. İFD, Ankara: 1982, c.XXV, s.439. 1176 Al-i İmrân 3/52; Sâf 61/14. 1177 Kürşat Demirci, "Hıristiyanlık", DİA, Ankara: 1998, c.XVII, s.328. 1178 Mehmet Aydın, "Hıristiyanlık", DİA, Ankara: 1998, c.XVII, s.340. 1179 Hikmet Tanyu, "Ahd-i Cedîd",DİA, Ankara: 1988, c.I, s.501-503. 131 Hıristiyanlığın kutsal kitabı için kullanılan ifâde ise "iyi haber, müjde" anlamına gelen "İncil" kelimesidir.1180 Hıristiyan teologları Hıristiyanlığı monoteist bir din olarak görmektedir. Baba, oğul, Rûhulkudüs'ten oluşan klasik teslis inancını da monoteist bakış açısından yorumlanmaktadır. Fakat kilise her halükârda Tanrı kavramını bir sır olarak kabul etmekte ve bu konudaki açıklamaları daha çok sembolik bir dille yorumlamaktadır.1181 Kur'ân-ı Kerîm'de Yahudi ve Hıristiyanlardan çoğu zaman birlikte bahsedildiği için dolayısıyla Tefsîr-i Kebîr'de bunlarla ilgili açıklamalar da iç içe geçmiştir. Bu yüzden, Yahudi ve Hıristiyanları şirke düşüren ve ebedî azabı gerektiren inanç ve fiiller birlikte zikredilecektir. 1- Allah Teâlâ'ya oğul isnad etmeleri Müşrikler, meleklerin Allah'ın kızları olduğunu söylerken 1182 Yahudiler, Hz. Uzeyr'in; Hıristiyanlar da Hz. İsa'nın Allah Teâlâ'nın oğlu olduğunu söylemişlerdir. Bu hususa, "Yahudiler, "Üzeyr, Allah'ın oğludur." dediler. Hıristiyanlar ise, "İsa Mesih, Allah'ın oğludur." dediler. Bu, onların ağızlarıyla söyledikleri (gerçeği yansıtmayan) sözleridir…" 1183 âyeti delâlet eder. Bu âyetin sebeb-i nüzûlu ile ilgili rivâyet şöyledir: Bir grup Yahudi geldi ve Peygamber Efendimize şöyle dedi: "Sen, kıblemizi terk ettiğin ve Uzeyr'in Allah'ın oğlu olduğunu kabul etmediğin sürece sana nasıl ittiba ederiz?..." İşte bunun üzerine bu âyet nâzil oldu." Onların "Uzeyr Allah'ın oğludur." demelerine neden olan şey, Yahudilere unutturulan ilâhî kitabın Hz. Uzeyr'in dua ve ilticaları sonucu yeniden onun kalbine ve hafızasına indirilmesi ve Yahudileri kutsal kitaplarına yeniden kavuşturmasıdır. Bunun üzerine, "Bu iş, ancak Allah'ın oğlu olduğu için Uzeyir'e müyesser oldu." demişlerdir. Gerek geçmişte gerekse günümüzde bazı Yahudiler veya Yahudi savunucuları 1180 Âl-i İmrân, 3/3, 48, 65; Mâide, 5/46, 47, 66, 68, 110; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/111; Fetih, 48/29; Hadîd, 57/27. 1181 Mehmet Aydın, "Hıristiyanlık", DİA, Ankara: 1998, c.XVII, s.346. 1182 Nahl, 16/57; Enbiyâ, 21/26. 1183 Tevbe, 9/30. 132 Yahudilerin böyle bir şey söylemediğini deseler de Râzî'ye göre, onların sözüne değil, Allah Teâlâ'nın sözüne itibar edilir. Çünkü doğru olan o'dur.1184 Hıristiyanların, "Mesih (İsa) Allah'ın oğludur." demelerine gelince bu açıktır. Biz, Hz. İsa (a.s.)'nın ve ashâbının, insanları "Baba-Oğul" inancına davet etmekten berî olduklarına kesin olarak inanıyoruz. Çünkü bu, küfür çeşitlerinin en fâhişidir.1185 Allah Teâlâ, kıyamet günü Hz. İsa'nın böyle bir inanca sahip olmadığını söyleyeceğini1186 ve onların aleyhinde şahitlik edeceğini1187 bildirmiştir. Yani, Hz. İsa (a.s.), Yahudilerin kendisini yalanlayıp ta'n ettiklerine, Hıristiyanların da kendisini Allah'a şirk koştuklarına şahitlik edecektir.1188 Bu söylemin ortaya çıkışıyla ilgili bazıları, "Bu, Pavlos denilen bir adamın yaydığı söylemdir." demiştir. Râzî'ye göre ise, "İbn" (Oğul) kelimesi Hz. İbrahim için kullanılan "Halil" (Dost) kelimesi gibi övgü için kullanılan bir ifâdedir. Daha sonra Hıristiyanlar, Yahudilerle aralarındaki çekişmede üstünlük kazanmak için bu "İbnOğul" kelimesini, zâhirî olarak "gerçek oğul" manasında tefsir etmişlerdir. Câhiller de buna inanınca böylece bu yanlış inanç Hz. İsa'nın dinine tâbî olanlar arasında yayılmıştır.1189 Şüphesiz bu söylemin ortaya çıkmasında ve yayılmasında Hz. İsa'nın babasız olarak doğması da etkili olmuştur. Ancak bunda şaşıracak bir durum yoktur. Çünkü Hz. Âdem'in beşer olan bir baba ve annesinin olmaması, O'nun Allah'ın oğlu olmasını gerektirmediği gibi, Hz. İsa'nın da beşer olan bir babasının olmaması da O'nun Allah'ın oğlu olmasını gerektirmez. Hz. Âdem'in topraktan yaratılması akla aykırı değilken, Hz. İsa'nın da, ana rahminde bir araya gelmiş ve toplanmış kandan yaratılmış olması da akla aykırı değildir. Âdil ve âkil olan herkes için bu açık bir durumdur.1190 1184 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.29-30. 1185 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.30. 1186 Mâide 5/116. 1187 Nisâ 4/159. 1188 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XI, s.88. 1189 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.30. 1190 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.73. 133 Allah'ın çocuğu olmadığının birçok âyette vurgulanması 1191 bunun naklen mümkün olmadığını gösterirken aklen mümkün değildir. Hıristiyan âlimleri bu oğul meselesini her ne kadar değişik şekillerde te'vil etmeye çalışsalar da hakikatte onlar Hz. İsa'nın Allah'ın oğlu olduğuna inanırlar. Râzî'nin bir Hıristiyanla yaptığı münâzara bunu apaçık ortaya koymaktadır. Münâzara esnasında o hıristiyan şöyle der: "Ben Hz. İsa'nın peygamber olduğunu söylemiyorum, bilakis ben onun ilah olduğunu söylüyorum." 1192 Bu sözün şirk olduğunda şüphe yoktur. Allah'ın çocuğu olmuş olsa bu çocuğun Allah'ın bir parçası olması ve Allah'a ait birtakım sıfatları taşıması gerekir ki, bu muhaldir. Çünkü Allah Teâlâ cüzlere ayrılmayan tek bir varlıktır. Allah'ın tüm sıfatları ulûhiyetle ilgilidir. Ulûhiyetle ilgili sıfatların başkasına geçmesi ona da ulûhiyet sıfatı ekler ki bu da şirktir. Ayrıca çocuğun olması için karşı cinsin de olması ve bunların birbirine denk olması, aynı cinsten olması gerekir.1193 Bu da ikinci bir şirktir. Râzî'ye göre, putlara tapanların şirki, Allah'a oğul isnad edenlerin şirkinden daha hafiftir. Çünkü puta tapanlar, onların yaratıcı bir ilah olmadığını, ilahın bir parçası olmadığını biliyorlar ama onların aracı ve şefaatçi olduğuna inanıyorlar. Allah'a oğul isnad edenler, Allah hakkında hulul ve ittihâdı kabul ediyorlar ki, bu ise, son derece çirkin bir küfürdür.1194 2- Din adamlarını Rab edinmeleri Bu hususa, "Allah’ı bırakıp da din âlimlerini, rahiplerini, özellikle Meryem oğlu Mesîh’i rab edindiler. Oysa tek bir Tanrı’ya kulluk etmekle emrolunmuşlardı. O’ndan başka tanrı yoktur; O yüceler yücesidir, onların yakıştırdıkları eş ve ortaklardan bütünüyle uzaktır." 1195 âyeti delâlet eder. Müfessirlerin çoğuna göre, bu "Rab edinme" ile kastedilen mana, o haham ve rahiplerin âlemin ilahları olduklarına inanma değil, o haham ve rahiplerin her türlü emir ve yasaklarına itaat etmedir. Nitekim Adiyy b. Hâtim'in şöyle dediği rivâyet edilmiştir: 1191 İhlâs, 112/3. Ayrıca Bakınız: Bakara, 2/116; Nisâ, 4/171; Yûnus, 10/68; Zümer, 39/4; Zuhruf, 43/81. 1192 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.74. 1193 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVI, s.222; Ayrıca bk. c.XI, s.164. 1194 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.29. 1195 Tevbe, 9/31. 134 Henüz Hıristiyan iken bir gün Hz. Peygamber (s.a.v.)'e geldim. Hz. Peygamber o esnada Berâe sûresini okuyordu. O, bu âyete gelince "Biz, onlara tapmıyoruz ki?" dedim. Bunun üzerine, Hz. Peygamber (s.a.v.): "Onlar, Allah'ın helal kıldığını haram kılmıyorlar mı, bundan dolayı siz de onları haram kabul etmiyor musunuz? Yine o ruhban ve ahbar, Allah'ın haram kıldığı şeyleri helal saymıyorlar mı, böylece de sizler onları helal kabul etmiyor musunuz?" buyurdu. Ben de "Evet" deyince, Hz. Peygamber (s.a.v.), "İşte bu, onlara ibadet etmek demektir." buyurdu." 1196 Hatta Yahudi avam tabakasının bunlardan tanrıdan korkar gibi korktukları söylenmektedir.1197 Hâlbuki şari' (kanun koyucu) olan yalnız Allah Teâlâ'dır. Bir de, bu hükümlerin Allah Teâlâ'nın hükümlerine aykırı olması tamamen küfürdür. Küfrü tasdik de küfürdür.1198 Yukarıda zikredilenler Yahudi ve Hıristiyanların şirke düştüklerini sabit kılmaktadır. Ayrıca, onların âhiret gününe dâir birtakım şüphelerinin olması,1199 yalnız kendilerinin cennete gireceğini iddia etmeleri, 1200 cehennemde belirli bir süre kalacaklarını söylemeleri,1201 Yahudilerin Cebrâîl (a.s.)'a düşman olduklarını açıkça ifâde etmeleri,1202 Kur'ân'ın Allah'ın kitabı olduğuna dâir birçok delil varken Kur'ân'ı kabul etmemeleri, 1203 Peygamberin nübüvvetine dâir mûcizeler göstermesi ona inanmayı zorunlu kılddığı halde 1204 peygamberimizin nübüvvetine inanmamaları, 1205 atalarının peygamberleri katletmesi, 1206 nesillerinin de bunu tasvip etmesi 1207 gibi sebepler de onların küfrünü ispat eder. Küfrün cezası da ebedî olarak cehennemdir. Şunu da ifede edelim ki, Yahudi ve Hıristiyanları yalnız biz tekfir etmiyoruz. Onlar da birbirini tekfir ediyor. Rivâyet edildiğine göre Necran Hıristiyanları heyeti Hz. Peygamber (s.a.v.)'in yanına gelince, Yahudi âlimler de oraya gelmişti. Daha sonra kendi aralarında tartışmaya ve seslerini yükseltmeye başladılar. Bunun üzerine 1196 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.32. 1197 Mustafa Alıcı, Yahudilikte Otorite Kurumları Üzerine, Ankara Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Tuzla Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul: 2015(Eylül), Sayı: VII, s.19. 1198 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.24. 1199 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVI, s.26. 1200 Bakara, 2/111. 1201 Bakara 2/80. 1202 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.V, s.34. 1203 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.119. 1204 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.168. 1205 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.V, s.34. 1206 Nisâ, 4/155. 1207 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VII, s.207. 135 Yahudiler, Hıristiyanlara: "Sizler dinen hak üzere değilsiniz." deyip Hz. İsa'yı ve İncil'i inkâr ettiler. Hıristiyanlar da, Yahudilere aynı şeyi söyleyip Hz. Musa ve Tevrat'ı inkâr ettiler. 1208 Yukarıdaki açıklamalara istinâden denilebilir ki, her ne kadar Yahudiler ve Hıristiyanlar Allah'a şirk koşmadıklarını söyleseler de Râzî'ye göre onlar da şirk bataklığına düşmüşlerdir. Bu yüzden cehennemde ebedî olarak azap göreceklerdir. 3.3.4. Fâsık Fahreddin Râzî'nin tefsirinden en çok yer verdiği konulardan birisi, belki de birincisi, "fâsığın mü'min olduğu ve ebedî azaba müstehak olmadığı" meselesidir Sözlükte "hurma ve benzeri şeyler için kabuğunu yırtıp çıkmak, belirli bir sınırı aşmak" anlamına gelen "fısk" veya "fusuk" kökünden türemiş bir sıfat olan fâsık'ın,1209 değişik mezheplere ve ilimlere göre farklı tarifleri yapılmıştır.1210 Genel olarak ise, "hak yoldan ayrılma, Allah'ın emirlerine itaatsizlik etme" şeklinde daha özel bir anlam kazanmış, hem müşrik, yahudi, hıristiyan ve münâfıklar, hem de dinin emirlerine aykırı hareket eden müslümanlar fısk kelimesi ve türevleriyle nitelendirilmeye başlanmıştır.1211 Bu tanımda konu edilecek olan fâsık, "dinin emirlerine aykırı hareket eden müslümanlar" kısmıdır. Büyük günah (kebîre), "dinen yasaklandığı konusunda kesin delil bulunan ve hakkında dünyevî veya uhrevî ceza öngörülen davranış" şeklinde tanımlanmıştır. Bu günahın neler olduğu ve kaç tane olduğu ihtilaflıdır. Bazıları bunu belirli bir sayı ile sınırlandırırken bazıları da bunların sayısını yedi yüze kadar çıkarmıştır.1212 Kelam ilminde fâsık terimine ilişkin tartışmalar h.II (m.VIII.) yüzyılın başlarına kadar uzanır ve müslümanlar arasında ihtilafa konu teşkil eden ilk problemlerden olduğu kabul edilir. 1213 Ehl-i sünnet inancına göre, mürtekib-i kebîre mü'mindir ve 1208 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IV, s.8. 1209 Yusuf Şevki Yavuz, "Fâsık", DİA, Ankara: 1995, c.XII, s.202. 1210 Ali Şafak, "Fısk", DİA, Ankara: 1996, c.XIII, s.37; Emin Âşıkkutlu, "Fısk", DİA, Ankara: 1996, c.XIII, s.38. 1211 Ali Şafak, "Fısk", s.37. 1212 Adil Bebek, "Kebîre", DİA, Ankara: 2002, c.XXV, s.163-164. 1213 Yusuf Şevki Yavuz, "Fâsık", DİA, c.XII, s.202. 136 işlediği günahların cezasını çektikten sonra imanının karşılığında cennete gidecektir.1214 Mürcie'ye göre ise, kıble ehlinden büyük günah işleyenler imanları dolayısıyla mü'min, büyük günah işledikleri için de fâsıktır. Böylelerinin âkıbeti Allah Teâlâ'ya kalmıştır, dilerse affeder, dilerse cezalandırır. 1215 Mu'tezile'ye göre büyük günah işleyen kişi, imandan çıkmakla birlikte inanç esaslarını inkâr etmediğinden küfre girmeyip fısk statüsünde bulunur. Bu kişi, işlediği büyük günahtan tevbe etmiş olarak ölürse mükâfâtı hak eder. Ancak, tevbe etmeden ölürse küfür konumuna geçip ebediyyen cehennemde kalır, ancak azabı kâfirlerinkinden hafif olur.1216 Bu hususta en katı olan Hâricîler'dir. Onlara göre, akîde ve amelden oluşan dinin emirlerini yerine getirmeyen ve yasaklarından kaçınmayan kimseler kâfir kabul edilir ve cehennemde ebedî olarak kalacaklarıdır. Hâricîler bu konuda o kadar ileri gitmişlerdir ki, kendileri gibi inanmayan diğer müslümanları da katletmişlerdir.1217 Râzî, fâsığın mü'min olduğunu ispat etmek için ilk önce, âhirette insanların iki sınıf olduğunu, Mu'tezile'nin dediği gibi üçüncü sınıfın bulunmadığını ispat etmeye çalışmıştır. Allah Teâlâ, Kıyamet gününde bazı yüzlerin ağardığını, bazı yüzlerin de karardığını bildirmiştir.1218 Bu da, Kıyamet günü insanların iki sınıfa ayrıldığına delâlet eder. Birincisi mü'minlerdir ki, onların yüzü aktır. İkincisi ise, kâfirlerdir ki, onların da yüzü kararmıştır. Allah Teâlâ bu iki grubun dışında başka bir gruptan bahsetmemiştir. Eğer Mu'tezile'nin dediği gibi üçüncü bir grup olsaydı Allah Teâlâ onları da burada zikrederdi.1219 İnsanların mü'min ve kâfir diye iki sınıfa ayrıldığı sabit olunca fâsığın bu sınıflardan hangisine girdiğine karar vermek gerekir. 1214 Yusuf Şevki Yavuz, "Ehl-i Sünnet", DİA, Ankara: 1994, c.X, s.526. 1215 Sönmez Kutlu, "Mürcie", DİA, Ankara: 2006, c.XXXII, s.42-43. 1216 İlyas Çelebi, "Mu'tezile", DİA, Ankara: 2006, c.XXXI, s.396; Çelebi, "Menzile Beyne'lMenzileteyn", DİA, Ankara: 2004, c.XXIX, s.161. 1217 Ethem Ruhi Fığlalı, "Hâricîler", DİA, Ankara: 1997, c.XVI, s.173. 1218 Âl-i İmrân, 3/106. 1219 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.159. 137 Kâfir, Allah'ın indirdiği hükümlere inanmazken; fâsık, Allah'tan gelenlere iman eder. Ancak amel noktasında Allah'ın emrine muhâlif hareket eder. 1220 Yine kâfir, küfrünün doğru olduğuna inanır ve bunda ısrar eder. Fâsık ise fıskının bir hıyanet ve masiyet olduğunu bilir ve fıskında ısrar etmemeye çalışır.1221 Dolayısıyla fâsığın kâfir olmadığı sabit olunca geriye bir tek mü'min olmak kalır. Mü'min olunca ebedî olarak azap görmemesi gerekir. Mu'tezile ise, fâsığın cennete gidemeyeceğine "muttakîler için hazırlanmış cennet", 1222 "Şüphesiz muttakîler, cennetler içinde ve pınarlar başındadır." 1223 vb. âyetlerde geçen "muttakî" kavramını delil getirmiştir. Onlar, "muttakî, inkârdan ve büyük günahtan kaçınan kimseye denir ve büyük günah sahibinin "muttakî"' diye adlandırılamayacağı hususunda ittifak vardır. Muttakîlerin cennete gireceğini bildiren âyetler ise hasr ifâde eder. Bu durumda cennete yalnız muttakîlerin gireceği anlaşılır. Dolayısıyla büyük günah sahiplerinin cennete girmemesi gerekir." demektedir.1224 Râzî buna şu şekilde cevap vermiştir: "Muttaki" kelimesi ile "şirk koşmaktan ittika eden " kimseler kastedilmiştir. Bu görüş, karşı çıkılamayacak doğru bir görüştür. Çünkü ittika çeşitlerinin en kâmili, inkâr ve şirkten ittika etmektir.1225 Nitekim İbn Abbâs (r.a.), "Muttaki, lâ ilâhe illallah sözü ile şirkten korunmuş olan kimsedir." demiştir.1226 Ayrıca, muttakî'nin bütün takva çeşitlerini yerine getirmesi şart değildir. Takvanın bir çeşidini yapmış olan herkes muttakî olur. Kısacası, muttakî kavramı, ister taat ehli olsun, ister günahkâr olsun, söz ve inanç olarak, "Lâ ilâhe illallah Muhammedurresûlullah" diyen herkesi içine alır. Râzî'ye göre bu, açık bir izah ve net bir sözdür.1227 Mu'tezile, "İman edip sâlih ameller işleyenler ise cennetliklerdir. Onlar orada ebedî kalacaklardır." 1228 vb. âyetlerde cennete girmenin şartının amel-i sâlih olduğunu, fâsıkta ise, amel-i sâlihin bulunmadığını, dolayısıyla cennete gidemeyeceğini 1220 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XI, s.6. 1221 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.63. 1222 Âl-i İmrân, 3/133. 1223 Hicr, 15/25. 1224 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXIV, s.54. 1225 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.263. 1226 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXI, s.223. 1227 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIX, s.158. 1228 Bakara, 2/82. 138 söylemiştir. Râzî, buna da şu şekilde cevap vermiştir: "sâlih amel işleyenler" ifâdesinden, herhangi bir sâlih ameli işleyen anlaşılır. Çünkü iman etmiş, seksen yıl tevhide ve tesbihe devam etmiş olan bir kimse, sâlih amellerin en büyüğünü, taatların en güzelini yapmış kimsedir.1229 Ayrıca, sâlih amelin bir çeşidi de kalp ile yapılandır ki bu da ma'rifetullahtır. 1230 Dolayısıyla fâsık da amel-i sâlih sahibidir. Çünkü o Allah'ın varlığına ve birliğine iman etmiştir. Bu yüzden ebedî olarak cehennemde kalmaması gerekir. Râzî, Mu'tezileye, "yetmiş yıl küfür üzere yaşayıp, hayatının sonuna doğru kalpten gelerek, "Lâ ilâhe illallah, Muhammedün Resûlullah" diyen sonra ölen kimsenin âhiretteki durumu ne olur? diye sorulsa onların, "Rabbu'l-Âlemîn o kimseye, milyonlarca sene muazzam nimetler ve pek yüksek dereceler verir" diye cevap vereceklerini söyler. 1231 O zaman, söz ile kul olduğunu söyleyen kimse, cennete yükselir de yetmiş yıl ameli ile kulluğunu ispat etmeye çalışan kimse nasıl cennetten mahrum bırakılır?1232 Yine, "Yüz sene kulluk toprağına alnını koymuş, Allah Teâlâ'nın celal ve ikram sıfatları ile mevsuf olduğunu ikrar etmiş, Allah'ın birliğine ve tevhidine iman etmiş kimsenin sevabı, şüphesiz bir yudum içkinin günahından daha büyüktür. Kıyamet günü içkinin cezası getirilip onun mükâfâtlarından düşürüldüğü zaman yine geriye -onun için- büyük mükâfât kalır. Dolayısıyla bu günah sebebiyle onun ebedî olarak cehenneme atılması zulüm olur ki bu bâtıldır.1233 Yahya b. Mu'az er-Râzî şöyle demiştir: "Bir saatlik tevhid inancı, yetmiş senelik küfrü yıkar. Ya yetmiş senelik tevhid, nasıl bir saatlik günahı yıkamaz." 1234 Râzî'nin, fâsığın ebedî azaba müstehak olmadığına dâir sunduğu delillerden biri "Artık kim zerre ağırlığınca bir hayır işlerse, onun mükâfâtını görecektir. Kim de zerre ağırlığınca bir kötülük işlerse, onun cezasını görecektir." 1235 âyetidir. Mü'min kimse imanı sebebiyle sevabı günahı nedeniyle de ikâbı hak eder. Dolayısıyla, mü'mine her 1229 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.63-64. 1230 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.112. 1231 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.153. 1232 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.I, s.247. 1233 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.X, s.94. 1234 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XV, s.34. 1235 Zilzâl, 99/7-8. 139 ikisinin karşılığının verilmesi gerekir. İkisinin aynı anda olması imkânsızdır. Böyle olunca karşımıza iki yol çıkar. Birincisi, mükâfâtı verilir daha sonra cezaya çarptırılır. Bu icmâya aykırıdır. İkincisi, önce ceza verilmesi sonra da mükâfâtının verilmesidir ki, doğru olanı budur.1236 Mu'tezile, fâsığın affedilebilmesi için tevbeyi şart koşmuştur. Ehl-i sünnete göre ise af için tevbe şart değildir. Allah Teâlâ dilerse tevbesiz de kulunu affedebilir. Allah'ın aşırıya giden kimselere "kullarım" demesi, "Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin" buyurması, kendisini Rahîm ve Gafûr diye tavsif etmesi 1237 tevbesiz de kulunu affedebileceğine delâlet eder.1238 Fâsığın azap görmeden cennete gitmesinin yollarından biri de şefaat ehli olan birisinin ona şefaat etmesidir. "O gün, Rahmân'ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseden başkasının şefaati fayda vermez." 1239 âyeti de bu hususa delâlet eder. Netice olarak diyoruz ki fâsık mü'mindir ve ebedî azaba müstehak değildir. Ebedî azaptan kurtulması ya Allah Teâlâ'nın onu affetmesiyle, ya şefaat ehli olan birinin ona şefaat etmesiyle ya da cehennemde azap çektikten sonra cennete gitmesiyle olur. 3.3.5. Muvahhid/Muttakî Tevhid, "Allah’ın zâtında, sıfatlarında, mâbud oluşunda bir ve tek olduğunu zihin ve kalp yoluyla kabul etme" anlamına gelir. Tevhidin karşıtı şirktir.1240 Tevhid inancına sahip kimseye "Muvahhid" denir. Takva ise, "dinin emir ve tavsiyelerine uyma, haram ve günahlardan kaçınma hususunda gösterilen titizlik" anlamına gelir. 1241 Bu şekilde hayat süren kişilere "muttakî" denir. Bu kimselerin cennet ehli olduğuna dâir delil getirmeye gerek yoktur. Çünkü Kur'ân-ı Kerîm'in tamamı buna delâlet eder. Zaten, Kur'ân-ı Kerîm'in ana çağrısı, Allah'a Allah'ın istediği gibi inanmak ve ibadet etmektir. Bunu başaran ya da başarmaya gayret eden kimseler cenneti hak etmiş demektir. 1236 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.IX, s.128. 1237 Zümer, 39/53. 1238 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.3-5. 1239 Sâd, 20/109. 1240 Mevlüt Özler, "Tevhid", DİA, Ankara: 2012, c.XLI, s.18. 1241 Süleyman Uludağ, "Takva", DİA, Ankara: 2010, c.XXXIX, s.484. 140 Bütün bu açıklamaları yaptıktan sonra şunu ifâde etmekte fayda vardır: Burada, deliller ışığında kimlerin cennet ehli, kimlerin de cehennem ehli olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. Fakat Râzî'ye göre, bunların hiç birisi Allah Teâlâ'nın irâdesini kısıtlayamaz. Eğer Allah Teâlâ dilerse bütün kâfirleri ve âsîleri cennete; kendisine mukarreb kulları ve sıddîkları cehenneme koyabilir ve bu konuda kendisine asla itiraz edilemez. Bu söz son derece açık bir sözdür.1242 Bu hususa da "Göklerdeki her şey ve yerdeki her şey Allah'ındır. O, dilediğini bağışlar, dilediğine azab eder…" 1243 âyeti delâlet eder. Çünkü Allah Teâlâ yaptıklarından mes'ûl değildir.1244 Allah Teâlâ, hak olan kitabında hak hükmü ortaya koyunca onu kabullenmek gerekir. Allah en doğrusunu bilendir.1245 3.4. RU'YETULLAH MESELESİ Sözlükte “görmek” mânasındaki "ru’yet" kelimesiyle “Allah” lafzından meydana gelen bir terkiptir. "Allah'ı görmek" manasına gelen "Ru’yetullah" terkibi Kur'ân-ı Kerîm'de geçmemektedir. Hadis-i şerifler de ise, “ru’yetü rab” tâbiri geçmektedir.1246 Ru'yetullah, İslamiyet'ten önce Yahudilik ve Hıristiyanlıkta da tartışılan konulardan olup 1247 İslam tarihinde daha ziyâde hicri ikinci yüzyılda ortaya çıkmıştır. 1248 Mu'tezile başta olmak üzere bazı fırkalar, âhirette Allah Teâlâ'yı görebilmenin aklen muhal olduğunu savunmuşlar ve konudaki nasları görüşleri çerçevesinde te'vil etmişlerdir. Sûfîler ve ehl-i sünnet kelâmcıları ise, Allah’ın âhirette görüleceği hususunda icmâ etmişlerdir.1249 Ru'yetullah hakkında delil olarak kullanılan deliller ve bunlar hakkında yapılan yorumlar şöyledir: 1242 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.VIII, s.204. 1243 Âl-i İmrân 3/129. 1244 Enbiyâ, 21/23. 1245 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXVII, s.68. 1246 Temel Yeşilyurt, "Ru'yetullah", DİA, Ankara: 2008, c.XXXV, s.311-312. 1247 Hikmet Akdemir, Taberî'ye Göre Ru'yetullah Meselesi, Harran Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Şanlıurfa: 2002, Sayı: III, s.7. 1248 Yeşilyurt, "Ru'yetullah", DİA, c.XXXV, s.311-312. 1249 Ferzende İdiz, Sûfîlere Göre Rü’yetullah Meselesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Samsun: 2016 (Nisân) c.IX, Sayı: XLIII, s. 2468-2477. 141 1-"Gözler O'nu idrâk edemez ama O, gözleri idrâk eder…" 1250 Mu'tezile, burada geçen idrâk'in gözle görmek manasına geldiğini ve âyetin umum ifâde edip âyette istisnâ yapılmadığını ileri sürerek hiçbir zaman hiçbir kimsenin Allah'ı görmesinin mümkün olmadığını söylemiştir. Râzî'ye göre, âyetteki "el-ebsâr" (gözler) kelimesinin çoğul bir sîga olması ve başındaki elif-lâmın istiğrak manasını ifâde etmesinden dolayı "Gözler O'nu idrâk edemez" ifâdesinden, her gözün O'nu göremeyeceğini anlaşılır ama hiçbir gözün onu göremeyeceği anlaşılmaz. Mesalâ, "Hz. Muhammed (s.a.v.)'e herkes iman etmedi" denildiğinde bu sözden, O'na bazı kimselerin iman etmediği anlaşılır ama hiç kimsenin iman etmediğini anlaşılmaz.1251 Dolayısıyla her göz onu idrâk edemez sözünden de hiçbir gözün onu idrâk edemeyeceği anlaşılmaz. Yani, bazı gözler onu idrâk edebilir. Ayrıca, âyette, Allah Teâlâ'nın görülemeyeceği değil, gözlerin onu idrâk edemeyeceği (kuşatamayacağı) de kastedilmiş olabilir. Görmeyi kabul etmekle, idrâki nefyetmek birbirine zıt değildir. Çünkü ikisi arasında fark vardır. İdrâk, görmekten daha hususîdir. Hususî olanın nefyi, umumî olanın nefyini gerektirmez. 1252 2- "Musa, belirlediğimiz yere (Tûr'a) gelip Rabbi de ona konuşunca, "Rabbim! Bana (kendini) göster, sana bakayım" dedi. Allah da, "Beni (dünyada) katiyen göremezsin. Fakat (şu) dağa bak, eğer o yerinde durursa sen de beni görebilirsin." dedi. Rabbi, dağa tecellî edince onu darmadağın ediverdi. Musa da baygın düştü. Ayılınca, "Seni eksikliklerden uzak tutarım Allah'ım! Sana tövbe ettim. Ben inananların ilkiyim" dedi." 1253 Mu'tezile, bu âyetin, birçok yönden Allah Teâlâ'nın görülemeyeceğine delâlet ettiğini söylemiştir. "O zaman, Hz. Musa (a.s.) neden böyle bir istekte bulunmuştur?" sorusuna şu cevapları vermişlerdir: a) Hz. Musa, ru'yetin Allah hakkında câiz olmadığını bilmiyordu. 1250 En'âm, 6/103. 1251 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.103-109. 1252 Süleyman Pak, Müşkilü'l-Kur'an, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Ünv. SBE Temel İslam Bilimleri ABD Tefsir BD, Konya: 2000, s.345. 1253 A'râf, 7/143. 142 b) Hz. Musa, Allah Teâlâ'yı, kendi nefsi için değil, kavminden dolayı görmeyi istemiştir. c) Hz. Musa, Allah'ı görmeyi değil, Allah katından ızdırârî ve açık bir bilgi istemiştir. d) Bu isteğin maksadı, Allah Teâlâ'nın, kendisinin görülmesinin imkânsız olduğuna delâlet eden naklî delil zikretmesi ve böylece de aklî delillerin naklî delillerle kuvvet kazanmasıdır. Râzî, onların bu iddialarına şu şekilde cevap vermiştir: a) Âyet, Hz. Musa (a.s.)' in, Allah'ı görmeyi istediğine açıkca delâlet etmektedir. Şüphesiz, Hz. Musa (a.s.) Allah'tan neyin istenip neyin istenmeyeceğini gâyet iyi bilir. Eğer Allah'ın görülmesi imkânsız olsaydı, bunu istemezdi. Hz. Musa'nın bunu istemesinden ru'yetin câiz olduğu anlaşılır. Ayrıca, Hz. Musa'ın Allah'ı bilme hususundaki bilgisinin, Mu'tezile'nin düşüklerinden daha az derece olmadığı hususunda ittifak vardır. Dolayısıyla biz, o Mu'tezile'nin hepsinin ru'yetullahın imkânsız olduğunu bildiklerini, Hz. Musa'nın ise bunu bilemediğini farzettiğimizde, Hz. Musa'nın Allah'a dâir bilgisinin, Mu'tezile'nin düşüklerinin her birinin bilgisinden daha az olduğunu kabul etmiş oluruz ki bu, müslümanların icmâı ile bâtıl olan bir görüştür. b) Eğer Hz. Musa (a.s.) kendi nefsi için değil de kavmi için istemiş olsaydı, o zaman Hz. Musa (a.s.), "Onlara kendini göster, sana baksınlar" derdi. Ayrıca, eğer bu, imkânsız bir şeyi istemek olsaydı, o zaman Hz. Musa, kavmini bundan men ederdi. Nitekim onlar, Hz. Musa'ya, "Onların nasıl tanrıları varsa, sen de bize öyle bir tanrı yap" 1254 dediklerinde, O, onları bu isteklerinden, "Siz gerçekten câhil bir milletsiniz." 1255 diyerek men etmiştir. c) Eğer istenilen şey, Allah'ın varlığını gösterecek bir delil (mûcize) olsaydı, Allah Teâlâ, Hz. Musa'ya, diğer mûcizeleri verdiği gibi, o mûcizeyi de verirdi ve Hz. Musa'ya bunu vermemesinin bir hikmeti olmazdı. d) Eğer Hz. Musa (a.s.)'in maksadı, Allah'ın kendisine aklî delilleri 1254 A'râf, 7/138. 1255 A'râf, 7/138. 143 kuvvetlendiren naklî bir delili göstermesi olsaydı, o zaman onun, "Ya Rabbî, senin zâtının görülmesinin imkânsız olduğu hususunda akıllarda zâhir ve açık olan şeyi kuvvetlendirmeni istiyorum." demesi gerekirdi. Böyle demediğine göre bu görüşün de fâsit olduğunu anlamış oluyoruz. Mu'tezile, bu âyetin, birçok yönüyle ru'yetullah'ın mümkün olmadığına delâlet ettiğini ispat etmeye çalışmış ve bu hususta şunları söylemiştir: a) Cenâb-ı Hakk, "نىٖريٰ َت نْ َل) "Beni kat’iyyen göremezsin) buyurmuştur. Bu, Hz. Musa'nın, Allah'ı, ne dünyada ne de Kıyamette kesinlikle göremeyeceğine delâlet eder. Hz. Musa'nın göremeyeceği kesin olunca hiç kimsenin göremeyeceği de kesinleşir. Dolayısıyla, Allah'ın görülmesinin imkânsız olduğu sabit olmuş olur. Çünkü lügatcılardan nakledildiğine göre "نْ َل "edatı, "ebedîyyen" manasına kullanılır. b) Hz. Musa bu yaptığından pişman olmuş ve tevbe etmiştir. Eğer Allah'ı görmeyi istemek günah olmasaydı, o bundan tevbe etmezdi. Eğer ru'yet, mü'min olmanın sıhhatine ters düşen bir günah olmasaydı, o "ben, iman edenlerin ilkiyim" demezdi. Râzî bu iddialara şu şekilde cevap vermiştir: a) Vâhidî (r.a.) şöyle demiştir: "Bu ("نْ َل "edatının "ebedîyyen" manasına gelmesi), lügatcılar hakkında asılsız bir iddiadır. Bu görüşün doğruluğuna şahit olacak ne muteber bir kitap, ne de sahih bir rivâyet vardır." Bunun yanlışlığının delili, Cenâb-ı Hakk'ın, Yahudileri anlatırken söylediği ''Onlar o (ölümü) asla arzu etmezler." 1256 âyetidir. Hâlbuki onlar Kıyamet günü, ölümü temennî edeceklerdir. b) Hz. Musa’nın tevbe etmesi iki şeyden dolayı olabilir. Birincisi, "Dünyada iken seni görme isteğinden dolayı, sana tevbe ettim!" İkincisi, "Senin iznin olmadan seni görme isteğinden tevbe edip sana yöneldim." Râzî, Mu'tezile'nin bu iddialarına cevap verdikten sonra, bu âyetin ru'yetullah'a delâlet ettiğini şu şekillerde açıklamıştır: a) Allah Teâlâ, görülmesini, mümkün olan bir şarta bağlamıştır. Bu şartta, dağın 1256 Bakara, 2/95. 144 yerinde durabilmesidir. Mümkün olan bir şarta bağlanan şey de mümkündür. Dolayısıyla Allah Teâlâ'nın görülmesi de mümkündür. Bu âyette anlatılmak istenen, insanın, Allah'ı görmeye tâkât getiremeyeceğini anlatmaktır. Bunun böyle olduğunun delili ise, dağın onca büyüklüğüne rağmen, Allah'ı görünce un ufak olup paramparça olmasıdır.1257 3- "Hani siz, "Ey Musa! Biz Allah'ı açıktan açığa görmedikçe sana asla inanmayız" demiştiniz. Bunun üzerine siz bakıp dururken sizi yıldırım çarpmıştı." 1258 el-Kâdî Abdulcebbâr şöyle demiştir: Şâyet Allah'ı görmek câiz olsaydı, yıldırımın çarptığı kimseler câiz olan bir şeyi istemiş olurlardı. Bu da onların cezalandırılmasını gerektirmezdi. Râzî, bu iddiaya şöyle cevap vermiştir: Allah'ı görmek ancak âhirette mümkündür. Burada reddolunan ise, dünyada görme istekleridir. Ayrıca, Allah'ın hükmü gereği Allah'ı gören kişiden mükellefiyet kalkar. Dolayısıyla Allah'ı görmeyi istemek mükellefiyetin kalmasını istemektir.1259 4- "Güzel iş yapanlara (karşılık olarak) daha güzeli ve bir de ziyâde vardır." 1260 âyetinde geçen "ziyâde" kelimesine her ne kadar bazıları "iyiliklere on katına kadar hatta daha fazla verilen karşılık", "Allah'ın bağışlaması ve rızası", "Kulların kalplerindeki muhabbetin ziyâdesi" gibi manalar verseler de1261 Râzî'ye göre buradaki "ziyâde" ile kasıt ru'yetullahtır. Bu âyet naklen de, aklen de ru'yetullah'ın mümkün olduğuna delâlet eder. Bu husustaki naklî delil şudur: Hz. Peygamber (s.a.v.), "İyi iş, güzel amel yapanlara da güzel iyilik, bir de ziyâde vardır." 1262 âyetini okumuş ve sonra, "güzel iyilik", cennettir; "ziyâde" de, Allah'ın vechine bakmaktır." buyurmuştur. Aklî delile gelince bu şudur: el-Hüsnâ kelimesi, cennete ve cennetteki ikramlara 1257 Bu konuda tüm söylenenler için bk. Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.196-201. 1258 Bakara 2/55. Benzer âyet, Nisâ 4/153. 1259 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.III, s.83-84. 1260 Yûnus, 10/26. 1261 Burhan Baltacı, Yûnus 10/26. Ayette Yer Alan "Ziyâde" Kelimesinin "Ruyetullah" Olarak Anlaşılmasında Ehl-i Sünnet İnancının Etkisi, Dini Araştırmalar Dergisi, c.VIII, Sayı: XXIV, 2006, s.298-299. 1262 Yûnus, 10/26. 145 delâlet eder. Dolayısıyla, bu "ziyâde"nin cennetteki ikramlardan başka bir şey olması gerekir. Aksi halde, bir tekrar olmuş olur. Netice olarak, bu ziyâde kelimesi ile kastedilen şey ru'yetullah'tır.1263 5- "Orada, görünce (sonsuz) nimetler ve büyük bir mülk (hükümranlık) görürsün." 1264 Bu âyette geçen "ً ملكا "kelimesini, bazı kıraat âlimleri "ً كا ْ مل) " mülk-saltanat) şeklinde okurken, bazıları da, "ً كاِملَ) " Büyük bir melik) şeklinde okumuşlardır. Buna göre mana: "Büyük bir melik, hükümdar görürsün" şeklinde olur. Müslümanlar bu melik'in, ancak Allah Teâlâ olduğu hususunda icmâ etmişlerdir. Râzî'ye göre, delil olarak bu âyete tutunmak, diğer âyetlere tutunmaktan daha güçlüdür.1265 6- "Hayır, şüphesiz onlar, kıyamet günü Rablerini görmekten mahrum bırakılacaklardır." 1266 7- "O gün birtakım yüzler aydındır. Rablerine bakarlar." 1267 Mu'tezile, bu âyette geçen " رةَ ظِ اَن "kelimesinin "görmek" anlamına gelmediğini söylemiş ve bu hususta birçok delil ileri sürmüştür. Râzî de, Mu'tezile'nin iddialarına cevap vererek bu kelimenin "görmek" anlamına geldiğini, mü'minlerin cennette Allah Teâlâ'yı göreceklerini ispat etmiştir.1268 8- Bu hususa çok açık ve net bir şekilde delâlet eden delillerden biri, "(Âhirette) Rabbinizi, dolunay olduğu gece ayı gördüğünüz gibi (açık-seçik) göreceksiniz ve O'nu görmek için izdihama düşmeyeceksiniz." 1269 hadis-i şerîfidir. Buradaki benzetme, görmedeki açıklık itibariyle bir teşbîhtir; yoksa görülen iki şeyin birbirine benzemesi bakımından yapılan bir teşbîh değildir.1270 Sonuç olarak diyebiliriz ki, Râzî'ye göre, âhirette Allah Teâlâ'yı görmek hem naklen hem de aklen mümkündür ve bu, cennette, ehli cennetin ulaşabileceği en büyük 1263 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XVII, s.67. 1264 İnsân, 76/20. 1265 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.108-109. 1266 Mutaffifîn, 83/15. 1267 Kıyâmet, 75/22-23. 1268 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XXX, s.211-214. 1269 Buhârî, Ezan, 129; Tirmizî, Cennet 15-17; İbn Mâce, Mukaddime 13. 1270 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIII, s.109. 146 nimettir. Dünyadaki gözlerimiz Allah Teâlâ'yı görebilecek kapasitede yaratılmamıştır. Ancak âhirette Allah Teâlâ mahlûkatında dilediği değişikliği yapacak1271 ve kullarını kendisini görmeye muktedir şekilde yaratacaktır. 3.5. A'RÂF MESELESİ “رافَ عْ َا “kelimesi, “ف رْ ع “ kelimesinin çoğuludur. “A’râf”, sözlükte, yüksekçe bir yer manasına gelir. “urf” ise tanıma, bilme, doğruyu yanlıştan ayırt etme, idrâk, sezgi, yerden yüksekte olan her şey, bir şeyin veya bir nesnenin en üstte olan kısmı, göze çarpan, tepenin en yüksek olan kısmı, dağ gibi manaları vardır.1272 Örneğin, atın َر ِس" yelesine فَ ْ "urf "yere her olan Yüksek .denilir " ع ْر ف ال دٖ ي ِك" ibiğine horozun ve " ع ْر ف ال denilir.1273 Kur'ân-ı Kerîm'de iki defa 1274 geçen A'râf'ın manası, âlimlerin çoğunun benimsediği görüşe göre, cennet ile cehennem arasına çekilmiş olan sûr'un en yüksek yerleridir. Nitekim İbn Abbâs (r.a.)'ın "A'râf, sıratın en yüksek yerleridir." dediği rivâyet edilmiştir. Râzî de bu görüştedir.1275 Bu sûrun bir kapısı vardır. Mü'minler bu kapıdan cennete girerler. Kâfirler ise, hep o azap ve ateş içinde kalırlar.1276 A'râf üzerinde olduğu bildirilen ve cennetlikleri selâmlayan, cehennemlikleri azarlayan1277 ve "A'râf Ehli" denilen kimseler, itaat edenlerin ve sevâba nâil olanların en ileri gelenleri yani, melekler, peygamberler, ya da şehitlerdir.1278 Tâbir câizse bunlar protokol ehli olup nurdan minberler üzerinde mahşer meydanında yaşanacakları müşâhede edeceklerdir. Şahitliklerine başvurulduğunda da hakikati söyleyeceklerdir.1279 1271 Muhammed Mutevelli Şaravi, Kur'ân'da Kıyamet Sahneleri, Erkan Bulut (çev.), Özgü Yayınları, İstanbul: 2011, s.87. 1272 İbn Manzûr, Lisânü'l-Arab, c.IX, s.241; Seyyid Muhammed Murtazâ el-Hüseynî ez-Zebîdî, Tâcü'lArûs min Cevâhiri'l-Kâmûs, Mustafa Hicazî (thk.), Matbaatü Hükümeti'l-Küveyt:1887/1408, c.XXIV, s.139-144; Ebû Abdirrahman el-Ferahidî, Kitabü’l-Ayn, Abdülhamid Hindâvî (thk.), Dâru'lKütübi'l-Ilmiyye, Beyrut:1424/2003, c.III, s.136; Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbü’l-Lüga, Muhammed Ali en-Neccâr (thk.), ed-Dâru’l-Mısriyye, Kahire: ty., II, 346. 1273 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c.XIV, s.71. 1274 A'râf, 7/46, 48. 1275 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XIV, s.71-73. 1276 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XXIX, s.219. 1277 A'râf, 7/48. 1278 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XIV, s.71-72. 1279 Ahmet Emin Seyhan, “A’râf Ehli” İle İlgili Hadisler Üzerine Bir Değerlendirme, Süleyman Demirel Üniversitesi İFD, Isparta: 2011/1, Sayı: 26, s.121-126. 147 A'râf ehlinin yüce kimseler olduğuna A'râf ehlinin cennetlikleri selâmlaması ve cehennemlikleri azarlamaları delâlet eder. Çünkü amelinin kısa gelmesi veya günahkâr olması gibi sebeplerle cenneti bile hak etmekte zorlanan kişilerin, cennet ehline selâm verip iltifat etmesi ve cehennem ehlini de uyarıp azarlaması uygun değildir. 1280 Cennetlikler ile cehennemlikler hakkında böyle sözleri ancak kulluk vazifesini en iyi şekilde yerine getiren, şahitliklerine başvurulduğu zaman hakikati söyleyen, kendilerine güvenilen, Allah’ın karşısında son derece haklı durumda olan yetkili birilerinin söyleyebilmesi söz konusudur.1281 1280 Necdet Ünal, Kur’ân’ı Kerîm’de A’râf Ve A’râf Halkı, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c.X, Sayı:1, Samsun: 2010, s.50. 1281 Abdul Qadir Nazari, Kur'ân’da A’raf, Basılamamış Y.L. Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi SBE TİB ABD, İstanbul: 2017, s.66. 148 SONUÇ İnsanoğlu öldükten sonra bu dünyada yaptıklarının karşılığını görmek için yeniden diriltilecektir. Amel defteri eline verilecek, hesabı görülecek ve hakkında hüküm verilecektir. Âkıbet ya cennet ya da cehennem olacaktır. Sözlükte, "örtmek" anlamına gelen cennet kelimesinin cin, cünûn, cinnet, cünne ve cenîn kelimesinden türediği söylenmiştir. Râzî'ye göre bu kelimelerin hepsinin anlamı aynıdır: örtünmek. Cennetin de her yeri ağaçlarla örtülü olduğu için oraya cennet denilmiştir. Cennet kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de müfred, tesniye ve cemi' olmak üzere toplam yüz kırk yedi defa geçmektedir. Bunların bazısında dünyadaki bağ bahçe anlamına gelirken çoğunda âhiretteki mükâfât yurdu manasında kullanılmıştır. Cennetin müfred olarak kullanılması, cennetlerdeki ağaçlıkların ve gölgeliklerin birbirine bitişik halde olmasından ve aralarında verimsiz, kurak, bataklık ve çöl gibi arazilerin olmamasından dolayıdır. Tesniye olarak zikredilmesi ise insanlar ve cinler için farklı iki cennet olduğuna veya yapılan amellere karşılık bir cennet, bir de ziyâde olarak verilen cennet olduğuna vb. manalara işarettir. Cemi' olarak kullanılması da cennetteki nimetlerin çokluğuna ve sanki bu cennetin, cennetler mesâbesinde olduğuna delâlet eder. Allah Teâlâ cennetin büyüklüğünü gökler ve yerin eni, genişliği kadar olarak belirtmiştir. Bu ifâde, insanların zihin dünyasına göre söylenmiş bir ifâdedir. Çünkü insanlara göre yerlerden ve gökten daha geniş ve daha uzun ömürlü bir şey yoktur. Cennet ebedî olduğu için orada zaman mefhûmu yoktur. Zaman, ancak ebedî olmayan bir hayat için söz konusudur. Cennette mükellefiyet de yoktur. Çünkü mükellefiyet yurdu bu dünyadır. Hiçbir mükellefiyet bulunmadığı o cennet, mahzâ Cenâb-ı Hakk'ın lütfudur. İnsanların sırf amelleri ile cenneti elde etmeleri mümkün değildir. O cennete girenler sanki kendilerine babalarından miras kalmışçasına orada dilediklerini yapacaklardır. Cennetliklerin dereceleri farklı farklıdır. Herkes derecesine göre bir cennette ikâmet edecektir. Bunlar; Adn, Naîm, Firdevs, Me'vâ, Dârusselâm, Hüsnâ, Gurfe, Dâru'l-Mukâme ve diğer cennetlerdir. Cennetlikler bu cennetlerde keyif içerisinde sefâ 149 süreceklerdir. Diledikleri kuş etleri, meyveler, lezzetli içecekler, akla gelen gelmeyen daha neler neler… Onlar bir şeyi arzuladıklarında etraflarında pervâne olan hizmetçiler hemen onu ikram edecek veya ağaçlar eğilecek, onlar da oturdukları ya da yattıkları yerden o meyveleri alacaklardır. Diledikleri kadar yiyecek, içecekler ama yedikleri, içtikleri hiçbir şey onlara rahatsızlık vermeyecek ve misk gibi bir koku halinde vücutlarından çıkacaktır. Ayrıca, yeşil atlastan dokumuş elbiseler, altın ve zeberced kakmalı tahtlar, yâkut ve zümrütten yapılmış köşkler ve daha önce gün yüzü görmemiş, el değmemiş eşler… Bütün bu nimetlerden daha önemlisi ise rızâ-i ilâhî'yi kazanma ve cemâl-i ilâhî'yi müşâhede etmektir. Sözlükte "derin kuyu" anlamına gelen cehennem kelimesi terim olarak âhiretteki azap yurdunun adıdır. Cehennem inkârcılara karşı o kadar öfkelidir ki, öfkesinden çatlayacakmış gibi bir ses çıkarır. Bu cehennemin yakıtı, insanlar ve taşlardır. Fakat bu taşlar hiç yanma özelliği olmayan taşlardır. Ancak böyle taşların yanması cehennemin ne kadar şiddetli olduğunu gösterir. Cennet Allah'ın lütfu iken, cehennem Allah'ın adâletinin gereğidir. Çünkü Allah Teâlâ kullarının cehenneme girmemesi için onlara her türlü imkânı vermiştir. Buna rağmen kul ısrar ederse Allah Teâlâ da onu adâleti gereği cehenneme atacaktır. Allah Teâlâ cehennemde görevli meleklerin sayısının on dokuz olduğunu bildirmiştir. Aklen uygun olan şey, bunların cehennemde görevli asıl melekler olduğu ve bunların da emrinde başka meleklerin olduğudur. Kur'ân-ı Kerîm'de cehennemin derekelerinin yedi tane olduğu bildirilmiştir. Bunlar; Cehennem, Lezâ, Hutame, Saîr, Sekar, Cahîm, ve Hâviye'dir. Cehennem ehli buralarda fizyolojik ve psikolojik azaba tâbî tutulacaktır. Bu azap öyle bir azaptır ki, şiddeti gün be gün artan, sürekli ve hafiflemeyen bir azaptır. Ateşlere atılma, zincirlere vurulup kaynar sularda sürüklenme, yiyecek olarak hiçbir fayda sağlamayan Zakkûm, Darî' gibi diken yedirilmesi, içecek olarak Hamîm, Gıslîn gibi irinli su içirilmesi, giyecek olarak ateşten ve katrandan elbiseler giydirilmesi 150 ve türlü türlü fizyolojik azaplar. Bu fizyolojik azaplardan daha da beteri Allah Teâlâ'nın onları unutması ve lânet etmesi gibi psikolojik azaplardır. Âhirette mükâfât ve ceza yurdu olan cennet ve cehennem şu an mevcuttur ve ebediyyen de mevcut olacaktır. Aklî ve naklî deliller bu yöndedir. Cennet ve cehennemin ebediyeti, ezeliyeti olmayan bir ebediyettir. Yine cennet ve cehennemin ebediyeti, Allah Teâlâ tarafından yaratılmış bir ebediyettir. Bu yüzden Allah Teâlâ'nın ebedî olması ile cennet ve cehennemin ebedî olması bir değildir. Ateistler ve müşrikler, Allah'a hiç inanmadıkları veya Allah'a inanmakla beraber başka tanrılara da inandıkları için; Münâfıklar, zâhiren inanıyor gibi görünüp bâtınen inanmadıkları için; Mecûsîler, Erihmen'in (Şeytan'ın) şerleri yaratan tanrı olduğuna inandıkları için; Sâbiîler, yıldızların âlemi idâre ettiğini söyledikleri için; Yahudiler ve Hıristiyanlar da Allah'a oğul isnad ettikleri ve din adamlarını Rab edindikleri için şirke düşmüş ve ebedî cehennem azabına müstehak olmuşlardır. Allah'a inanılması gerektiği gibi inanıp tevhid çizgisinden sapmayan muvahhidler ve Allah'ın emir ve yasaklarına dikkat eden muttakîler de cenneti hak etmiştir. Kalbinde imanı olduğu halde kendini günahlardan alıkoyamayan fâsıklar ise, ya Allah Teâlâ'nın bağışlaması ile ya da şefaat hakkına sahip birinin şefaat etmesi ile cennete gidecek ya da cehennemde cezasını çektikten sonra cennete gidecektir. Cennete giden ehli cennet orada Cenâb-ı Hakk'ın cemâlini müşâhede edecektir. Bu istidlâllerin hepsi kelâm-ı ilâhî'ye ve hadîs-i nebî'ye dayanılarak yapılan istidlâllerdir. Asıl olan ise, Allah Teâlâ'nın dilediğini yapabilmesidir. Hiç kimse Allah Teâlâ'nın irâdesi üzerine sınır koyamaz. Yani, Allah Teâlâ dilerse en azılı münkiri cennetine; en âbid ve zâhid kulunu cehennemine koyabilir. Cennet ve cehennemin ortasında bulunan ve adına A'râf edilen duvarın üzerinde bir takım insanlar vardır. Bunlar oradan cennetliklerin cennete, cehennemliklerin de cehenneme girmelerini seyredeceklerdir. Bu esnada cennetlikleri selâmlayarak tebşîr; cehennemlikleri de ta'zir ederler. Bunlar, melekler, peygamberler, ya da şehitler gibi şânı yüce kimselerdir. Böyle bir işi ancak bunlar yapabilir. 151 KAYNAKÇA Kurân-ı Kerîm Abdulbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu'cemü'l Müfehres li Elfâzi'l-Kur'âni'l Kerîm, Dâru'lHadîs, Kahire:1364. Abdurrahman, Muhammed İbrahim, Minhâcu Fahriddin er-Râzî fi't-Tefsîr Beyne Menâhici Muâsirihî, Kahire: 1989, 261 s. el-Abdullah, Hadîce Hammâdî, Menhecu’l-İmâm Fahriddîn er-Râzî Beyne’l-Eşâ‘ire ve’l Mu'tezile, Dâru'n-Nevâdir, Dımaşk: 1433/2012, c.I-II, 1129 s. el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerrâhî, Keşfu'l-Hafâ ve Müzîlü'l-İlbâs, Yûsuf b. Muhammed el-Hâc Ahmed (thk.), Mektebü'l-İlmi'l Hadîs, y.y.: t.y., c.I-II. el-Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn b. Abdillah el-Bağdâdî, eş-Şerîa, Abdul
FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İSLAM KELAMINDA CENNET VE CEHENNEM DANIŞMAN HAZIRLAYAN DOÇ.DR. SELİM ÖZARSLAN MUSTAFA ÇİÇEK ELAZIĞ-2008 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİANA BİLİM DALI İSLAM KELAMINDA CENNET VE CEHENNEM (Yüksek Lisans Tezi) Bu tez…../……/2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile kabul edilmiştir. Danışman: DOÇ.DR. SELİM ÖZARSLAN ELAZIĞ- 2008 Üye Üye Yukarıdaki jüri üyelerinin imzaları tasdik olunur Enstitü Müdürü Doç.Dr. Ahmet AKSIN ÖZET Yüksek Lisans Tezi İSLAM KELAMINDA CENNET VE CEHENNEM Mustafa ÇİÇEK Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı 2008; Sayfa:VIII+94 Cennet ve cehennem akidesi, insanlık tarihinde, yaratıcıya imandan sonra önemli bir yer teşkil etmektedir. İnsanı bu dünyada iyi işler yapmaya sevk eden ve kötülüklerden sakındıran en büyük sebeplerden birisi cennet ve cehennem akidesidir. Cennet nimetleri ve cehennem azabı, bizim bilebildiğimizden çok daha farklı olacaktır. Ebedi saadet yurdunda Allah, müminler tarafından görülecektir. Ancak bizler görülmenin keyfiyetini bilememekteyiz. Halen yaratılmış ve mevcut olan cennet ve cehennem, biz insanlar için ebedi mükafatın veya sonsuz azabın mahalli olacaktır. Sonuç olarak, ebedi hayatta mutlak adalet bizleri beklemektedir. Anahtar Kelimeler: Cennet, Cehennem, Mükafat, İnsan, Ebediyet II ABSTRACT Master Degree Thesis HEAVEN AND HELL IN ISLAMIC THEOLOGY Mustafa ÇİÇEK Fırat University Social Sciences Institute The Department Of The Basic Islamic Sciences 2008; Page: VIII+94 The creed of Heaven and Hell constitutes an important situation after faith of God at history of humanity. It is the creed of heaven and hell that is one of the most important reasons which guides the man to make good things and gets the man avoidfrom wrongs at this world. Heaven blessing and hell pain willbe evenmore differendfrom whichwe can know about them. In the eternal happiness fatherland, God will be seen by believers. But we can not know the situationof that appear. Heaven andwhich are available at present will be place of never- ending reward or endless pain for people. In conclusion, absolute justice is waiting for us at the endless life. Keywords: Heaven, hell, reward, the man, endlessness. III İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................ I ABSTRACT ................................................................................................................. II İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... III KISALTMALAR ....................................................................................................... VII ÖNSÖZ ..................................................................................................................... VIII GİRİŞ İSLAM DIŞINDAKİ DİNLERDE CENNET VE CEHENNEM 1- İlahi Olmayan Dinlerde Cennet ve Cehennem .......................................................... 1 2- İslam’dan Önceki İlahi Dinlerde Cennet ve Cehennem…………………………….5 a- Yahudilikte Cennet ve Cehennem .................................................................... 5 b- Hıristiyanlıkta Cennet ve Cehennem ................................................................ 8 BİRİNCİ BÖLÜM CENNET KAVRAMI 1.1.CENNET’İN TANIMI ........................................................................................... 11 1.1.1. Sözlük Anlamı ............................................................................................. 11 1.1.2. Terim Anlamı ............................................................................................... 13 1.2. CENNET’İN İSİMLERİ ...................................................................................... 14 1.2.1. Cennet .......................................................................................................... 14 1.2.2. Adn ............................................................................................................... 14 1.2.3. Firdevs ......................................................................................................... 15 1.2.4. Naim ............................................................................................................. 16 1.2.5. Gurfe ............................................................................................................ 16 1.2.6. Daru’s-Selam ............................................................................................... 17 1.2.7. Cennetü’l-Me’vâ ve Cennetü’l-Huld .......................................................... 18 1.3. CENNET VE NİMETLERİ .................................................................................. 18 1.3.1.Cennet’in Konumu ..................................................................................... 18 1.3.1.1. Genişliği .................................................................................................... 19 IV 1.3.1.2. Güvenliği .................................................................................................. 20 1.3.1.3. İklim ve Hava ............................................................................................ 20 1.3.2. Cennet’in Nimetleri ..................................................................................... 22 1.3.2.1. Ebedi Cennette Kalmak ....................................................................... 23 1.3.2.2. Diledikleri ve Arzu Ettikleri Her Şeye Sahip Olmak .......................... 25 1.3.2.3. Köşkler, Konaklar ve Tahtlar ............................................................... 25 1.3.2.4. Gümüş Takılar, Altın Kaplar ve İpekler .............................................. 27 1.3.2.5. Yiyecekler ............................................................................................ 28 1.3.2.6. İçecekler .................................................................................................. 30 1.3.2.7. Huriler ..................................................................................................... 32 1.3.2.8. Güzel eşler ........................................................................................... 34 1.3.2.9. Gılmanlar ............................................................................................. 36 1.3.2.10. Vildanlar ............................................................................................. 37 1.3.2.11. Allah, Melekler ve İnsanlar Tarafından Selamlanmak ....................... 38 1.3.2.12. Allah’ın Görülmesi ......................................................................... 39 1.3.2.12.1. Ehl-i Sünnet’in Görüşü ................................................................ 39 1.3.2.12.2. Mu’tezile’nin Görüşü ................................................................... 42 İKİNCİ BÖLÜM CEHENNEM KAVRAMI 2.1. CEHENNEM’İN TANIMI ................................................................................... 45 2.1.1.Sözlük Anlamı .............................................................................................. 45 2.1.2.Terim Anlamı ................................................................................................ 46 2.2. CEHENNEM’İN İSİMLERİ ............................................................................... 47 2.2.1. Cehennem .................................................................................................... 48 2.2.2. Leza .............................................................................................................. 48 2.2.3. Hutame ......................................................................................................... 48 2.2.4. Sair .............................................................................................................. 49 2.2.5. Sakar ........................................................................................................... 49 2.2.6. Cahim .......................................................................................................... 50 V 2.2.7. Haviye ......................................................................................................... 50 2.3. CEHENNNEM VE CEHENNEM EHLİNİN DURUMU .................................... 52 2.3.1.Cehennemin Nasıllığı ................................................................................... 52 2.3.1.1. Kapıları ................................................................................................ 52 2.3.1.2. Genişliği ............................................................................................... 52 2.3.1.3. Sıcaklığı ............................................................................................... 52 2.3.1.4. Cehennemin Vadi ve Kuyuları ............................................................ 53 2.3.1.5. Dağları ................................................................................................. 54 2.3.1.6. Bekçiler ve Zebaniler ........................................................................... 54 2.3.1.6.1. Bekçiler ....................................................................................... 54 2.3.1.6.2. Zebaniler ..................................................................................... 55 2.3.2. Cehennem Azabı .......................................................................................... 56 2.3.2.1. Fiziksel Azap ...................................................................................... 56 2.3.2.1.1.Yiyecekler .................................................................................... 56 2.3.2.1.1.1. Zakkum ............................................................................... 56 2.3.2.1.1.2. Dari ..................................................................................... 57 2.3.2.1.2. İçecekler ...................................................................................... 58 2.3.2.1.2.1. Hamim ................................................................................ 58 2.3.2.1.2.2. Sadid ................................................................................... 58 2.3.2.1.2.3.Gassak .................................................................................. 58 2.3.2.1.2.4.Mühl ..................................................................................... 59 2.3.2.1.3. Kılık-kıyafet ................................................................................ 60 2.3.2.1.4. Diğer Bazı Azap Şekilleri ........................................................... 60 3.2.2.2. Psikolojik Azap ................................................................................... 61 3.2.2.2.1.Allah’ı Görmekten Mahrum Kalma ............................................. 61 3.2.2.2.2.Azabın Bitmemesi ........................................................................ 61 VI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN YARATILMIŞLIĞI MESELESİ 3.1. Mu’tezile’nin Görüşü ........................................................................................... 63 3.2. Ehl-i Sünnet’in Görüşü ....................................................................................... 67 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN EBEDİLİĞİ 4.1. Cennet ve Cehennemin Sonlu Olduğunu Söyleyenler, Delilleri ve Tenkidi ........ 72 4.2. Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğuna Dair Deliller ............................................ 76 4.3. Cehennemin Sonsuzluğunu İnkar Edenler, Delilleri ve Tenkidi ......................... 78 SONUÇ ....................................................................................................................... 86 BİBLOGRAFYA ........................................................................................................ 88 VII KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser Bkz. : Bakınız C : Cilt Çev. : Çeviren MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MEBA : Milli Eğitim Bakanlığı Ansiklopedisi s : Sayfa ŞİA : İslam Ansiklopedisi TDVİA : Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Terc : Tercüme eden Thk : Tahkik Trs : Tarihsiz Vb : Ve benzeri Yay. : Yayınlar VIII ÖNSÖZ Hamd yanlıca alemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Salat ve selam Hz. Muhammad (S.A.V.)’e aline, ashabına ve kıyamete kadar gelecek bütün mü’minlerin üzerine olsun. Cennet ve cehennem düşüncesi insanlık tarihi kadar eski olmamakla beraber, yine insanların en çok merak ettiği, hakkında bilgi sahibi olmak istedikleri konulardan biridir. İnsan, yaratılışı gereği hiçbir zaman yok olma düşüncesini kabullenememiş ve insanın içindeki ebediyet arzusu her zaman devam etmiştir. İnsan bu ebediyet arzusuna da ancak ahirete inanmakla cevap bulabilmiştir. Cennet, insanlık tarihi boyunca, dünya hayatında değişik sıkıntılar çeken, hayatın ağır şartları arasında çaresiz kalan insanların çaresidir. Cennet, idealindeki mutluğu bulamayanların hayallerini süsleyen bir güzellikler ülkesi olmuştur. Cehennem ise; Allah’ın emirlerini yerine getirmeyen ve O’nun yasaklarına uymayanların gideceği azap yeri olmuştur. Ayrıca bu dünyada insanlara kötülük ettiği halde cezasız kalanların cezalandırılacağı bir mekandır. Bütün konularda olduğu gibi, cennet ve cehennemle ilgili bize en açık ve ikna edici bilgileri Kur’an vermektedir. Bu yüzden biz de konumuzu Kur’an üzerine bina etmeye çalıştık. Daha sonra diğer kaynaklardan istifade ettik. Giriş bölümünde, İslam dışındaki diğer dinlerde cennet ve cehennem telakkisini özetlemeye çalıştık. Birinci bölümde İslam inancında cennet ve nimetlerini inceledik. İkinci bölümde cehennem ve cehennem ehlinin durumunu resmetmeye çalıştık. Üçüncü bölümde ise; kelamcılar arasında tartışma konusu olan cennet ve cehennemin yaratılmışlığı meselesini araştırdık. Dördüncü bölümde de, yine bir kelami konu olan cennet ve cehennemin ebediliğini değişik yönlerden ele almaya çalıştık. Bu çalışmada emeği geçen bütün hocalarıma, özellikle danışman hocam Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN’a saygılarımı ve teşekkürlerimi sunuyorum. Elazığ-2008 Mustafa ÇİÇEK GİRİŞ İSLAM DIŞINDAKİ DİNLERDE CENNET VE CEHENNEM Cennet ve cehennem inancı insanlık tarihi kadar eskidir. İlk insandan beri cennet ve cehennem konusu, yaratıcı ihtiyacı ve arayışı insanlığın aklını ve kalbini meşgul etmiştir. Ölümün ürperticiliğine ve hayatın faniliğine karşı çıkış yolları aranmış, Peygamberlerin getirdiği mesajlar zamanla unutulup yerini batıl düşüncelere bıraksa da insanlık hep sonsuz bir hayatın varlığını araştırmıştır. Bu sonsuz hayatın ebediliğine istenilen sıhhat ve doğrulukta olmasa da hep inanılmıştır. Bütün din mensuplarının dünyada yaptıklarına karşılık olarak ahirette uhrevi bir cezanın olacağını kabul etmelerine rağmen, genellikle cezanın eylemine karşılık hak edildiği kadar devam edip, bir gün sona ereceğini düşündükleri rivayet edilir.1 Biz de bu bölümde önce ilahi olmayan dinlerin yaklaşımlarını, sonra da İslam’dan önceki ilahi dinlerin telakkilerini ele alacağız. Daha sonra da İslam’ın cennet ve cehennem inancını etraflıca incelemek için birinci bölüme geçeceğiz. 1- İlahi Olmayan Dinlerde Cennet ve Cehennem Tarih öncesi insanının cennet konusundaki düşüncelerine dair, mevcut kutsal kitapların verdiği malumat dışında, pek az bilgi bulunmaktadır.2 Dinler tarihine umumi bir bakışla bakarsak, cennet mefhumunun gittikçe bir ruhileşme istikametinde geliştiğini söyleyebiliriz.3 İlkel dinlerde cennet mefhumu, onu doğuran medeniyetin karakterlerini aksettirir. Avustralya yerlileri için cennetin zevki, daha geniş ve rahat kulübelere, daha zengin av sahalarına sahip olup hastalık ve tehlikelerden uzak olmaktan ibarettir. İlkel kabilelerde umumiyetle ölümden sonra mutlu veya mutsuz bir hayat yaşama inancı vardır. Hemen 1 Özarslan, Selim, İslamda Ölüm ve Diriliş Öğretisi, Kitap Dünyası Yay. Konya, 2001, s.327. 2 Şahin, M. Süreyya, “cennet mad.”, TDVİA, İstanbul, 1998, c.7, s.374. 3 Türk Ansiklopedisi, “cennet Mad.”, MEB, Milli Eğitim Yay. İstanbul, 1960.c.10, s.l 83. 2 bütün ilkel dinlerde bu hayatın, dünyada ya da gökteki bir yerde gerçekleşeceğine inanılır ve daha çok maddi unsurlarla tasvir edilir.4 Karaip Adalarında yaşayan Toinoların “ab-ı hayat” dedikleri bir suya, bu açıdan değer verdikleri bilinmektedir. Paraguay civarında yaşayan bazı kabileler, ara sıra eskiden kahramanların sığındığı, ayların bol olduğu, bitkilerin kendiliğinden yetiştiği, ölümün bulunmadığı, emsalsiz bir yerin mevcudiyetine inanırlardı.5 Bazı Afrika mitlerinde, insanoğlu yaratılmadan önce bir cennetin var olduğu inancının bulunması dikkat çekicidir. Hastalık ve ölümün bulunmadığı bu cennette, bir olay sonucu bütün güzellikler son bulduğuna ve şimdiki insan hayatının başladığına inanılır. Brezilya’daki Guarani Kızılderilileri, dünyada olduğuna inandıkları, kötülük bulunmayan ülkeyi, dört yüzyıl boyunca göçlerle aradılar. Tanınmış Dinler Tarihi araştırmacısı Micea Eliade, Şamanların rüya ve vecdlerini anlatmada kullandıkları cennet tasvirlerinin, asırlar boyu devam eden telakkileri canlı tuttuğunu düşünmüştür. Dünyada veya gökte bulunan, insanoğlunun ilk mekanı olan, iyilerin ölümden sonra yeniden dönecekleri ümit edilen cennet inancıyla ilgili ilk yazılı kaynak, milattan önce iki binlere ait Sümer literatürüdür. Çivi yazılı bu kaynaklarda Cennet, "Dilman"' denilen ve güneşin doğduğu yere doğru uzandığına inanılan bir adadır. Burası “mutlu insanlar ülkesi, ölümsüzler ülkesi, hayat ülkesi” diye nitelendirilmiştir. Bol suların beslediği, çayır çimen ve meyve yüklü ağaçlarla kaplı Dilman'da, hastalık ve ölüm yoktur.6 Yunan mitolojisinde, ölümden sonraki hayat hakkında birtakım düşüncelerin varlığı mevcuttur. Bu da bir ahiret, yani cennet ve cehennem fikrinin mevcut olduğunu7 göstermektedir. Hatta o kadar ki, ölülerin ruhlarının "kelebek" şeklinde tasvir edildiği dahi görülmüştür. Mısırlılarda, ölümden sonraki hayat akidesi daha eskidir. Mısırlılar dünyanın en 4 Şahin, “cennet mad.” TDVİA, c.7, s.374. 5 Rousseau, Herve, Dinler, (Terc. Osman Pazarlı), Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970, s.76. 6 Şahin, a.g.e. c.7, s.374. 7 Kutub, Seyyid, Kur’an’da Kıyamet Sahneleri, Çev, A.Faruk Haznedaroğlu, İstanbul, 1997, s.30. 3 dindar milletlerinden biridir.8 Başka hiçbir millette ahiret düşüncesi henüz doğmadan, tam bin yıl önce Mısır'da uhrevi hesaba inanç yerleşmiştir. Herkesten önce Mısırlılar ahirete inanmış, ancak üzerinden bin yıl geçtikten sonra, bu inanç diğer milletler arasında yayılmıştır.9 Mısırlılarda, harikulade bir mutluluk adası olan yerdeki cennetin bir eşinin de gökte, saman yolunun ikiye bölündüğü bir yerde bulunduğuna inanılırdı10 Eski Mısır'da mumyaların da önemli bir yeri vardır. İnançlarına göre ruhlar, seyahat ederlerken, cesetlere girmek isteyebilirler. Bundan dolayı da cesedi bozmadan muhafaza etmek gerekirdi.11 Hint dinlerinde alem, kadim olarak kabul edilir. Onlarda ölüm ötesinde, tenasüh, ruh göçü inancı vardır.12 Hinduizm'de cennet kavramı birden fazla değişik anlamdadır. Hint dinlerinde, alemin kadim olduğu, üzerinde cereyan eden olayların bir başka alemde değil, yine bu alemde son bulacağı ve bütün bunların devri, zaman dilimleri içerisinde ortaya çıkacağı kabul edildiğinden, her devrenin sonuna kadar devamlı olmamak üzere cennet veya cehennemde kalınacağı inancı vardır. Ancak Brahmaya (Budizm ve Caynizm'ce Nirvana'ya) kavuşmak gerçek sonu oluşturacaktır. Hindu inancına göre üç tabakadan oluşan alemin en üstünde cennet vardır. Orada semavi tanrılar yaşar. Hint folklorunda ise cennet kutsal Meru Dağının üzerindedir ve oradan dört nehir çıkar.13 Budizm ahiret ismiyle meşgul olmaz; çünkü kurtuluş ferdidir. Dünyanın geleceğinin bilinmesinin, kurtuluş için bir faydasının olmadığı inancı vardır.14 Zaten kurtuluşun ne olduğu, nasıl gerçekleşeceği hakkında da Buda'nın kendisi, açık bir şey söylemiş değildir. Bir bakıma Budizm'deki cennet inancının Nirvana'ya ulaşmak 8 Cilacı, Osman, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, Beyan Yay. İstanbul, 1991, s.69. 9 Kutup, Kıyamet, s.27. 10 Şahin, “cennet mad” TDVİA, c.7, s.374. 11 Cilacı, a.g.e. s.74. 12 Tümer-Günay, Küçük-Abdurrahman, Dinler Tarihi, Akçağ Yay. Ankara, 2002, s.467. 13 Şahin, a.g.e. c.7, s.375. 14 Rousseau, Dinler, s.83. 4 olduğunu söylemek, en doğru ve pratik izah tarzıdır. Çünkü Nirvana'da dünyada duyulan sonsuzluk sönmüş olacak, her türlü faaliyet ve arzular dinmiş bulunacaktır15 Budizm'de cennet ve cehennem inançları olmasına rağmen, orada devamlı kalınacağına inanmazlar. Budizm inancına göre uzun zaman dilimleri ve devreleri vardır. Bunlara "kalpa" derler. Dört devre vardır; alemin sona ermesi devresi, karışıklık devresi, alemin teşkili devresi, alemin devamı devresi. Bir kalpa yüz binlerce yıl sürebilir. Her kalpanın Buda'sı, sonunda da cenneti ve cehennemi vardır. Kalpaların sonu yoktur. İnsan için son Nirvana'ya ulaşmaktır.16 Budizm’in Çin’e girmesiyle; kıyamet ve yeniden diriliş inancı Taoizm(Çin’deki milli din) tarafından büyük çapta benimsenmiştir. Çin Budizm'i ve Taoizmi de insanın öldükten sonra tarafsız on hakimin önüne götürüldüğüne, hükme göre cennete ve cehenneme sevk edildiğine inanılır.17 İran dinlerinden Zerdüşt inancına göre; alemde Hürmüz ve Ehrimen arasındaki mücadele, ölülerin dirilişi, muhakemeleri ve kötülerin erimiş madenlere atılmasıyla sona erecektir. Sonunda kötülük yok edilecek, günahlarından arınmış olan günahkarlar da dahil, bütün geri kalanlar, ebedilik için yeniden dirilmiş olacaktır.18 Cennetin nimetleri hakkında Mazdeizm metinleri, basit ve duygusal bir hayal gücü ve anlayışı levhası çizerler. Mazdeizm'e göre yaratılış Hürmüz'de bütünleşecektir. Bundan sonra insanlar, çalışmak zahmetine katlanmayacaklar, herkes kırk yaşında gibi görünecektir. Orada ölümsüz yaşayacaklar, ihtiyarlıktan ve çürümekten kurulacaklardır.19 İlahi olmayan dinlerdeki cennet ve cehennem inancını bu şekilde özetledik. Şimdi de Yahudilik ve Hıristiyanlıkta cennet ve cehennem inancını incelemeye çalışacağız. 15 Cilacı, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, s.71-72. 16 Tümer-Küçük, Dinler Tarihi, s.374. 17 Şahin, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.375. 18 Tümer-Küçük, a.g.e. s.468. 19 Rousseau, a.g.e. s.78. 5 2-İslam’dan Önceki İlahi Dinlerde Cennet ve Cehennem a-Yahudilik’te Cennet ve Cehennem Tevrat'ta kıyamet ve berzahtan bahsedilmektedir.20 Fakat insan öldükten sonra ruhun ne halde, ne keyfiyette bulunduğu hakkında bir şey zikredilmemektedir.21 Ölüm gerçeği ve ölümden sonra ruhun gideceği yer olan "ölüler diyarı"22 zikredilmektedir. "Rab öldürür ve diriltir. Ölüler diyarına indirir ve çıkarır.”23 Yine "Ölüler diyarı" tabiri insanları kötülüklerden sakındırmak maksadıyla korkutucu bir unsur olarak göze çarpmaktadır. "Kuraklık ve sıcaklık kar sularını alıp götürür. Ölüler diyarı da suç işleyenleri.”24 Görülüyor ki Yahudilikte, ahiret hakkında kesinlik ifade eden bilgiler bulunmamakta, sadece ölüler diyarından söz edilmektedir. Nitekim bu ölüler diyarında insanlar hesap görürler mi? Cennet ve cehennem var mıdır? Gibi sorular muallakta kalmaktadır. Kıyamet alametleri, kabir ahvali, ahiret halleri ile ilgili bilgileri görememekteyiz. Yahudilikte ilk zamanlarda ahirete imanın varlığına dair bilgilere rastlanılmamaktadır. Bu sebeple, eski Yahudilikte ahirete inancın olmadığını iddia edenler vardır.25 Daha sonra Yahudilikte ahiret inancının oluştuğu görülmektedir. Yahudilikteki cennet fikrinin ne zamandan beri var olduğu, başka dinlerden Yahudiliğe bu konuda bir tesirin olup olmadığı hususu, öteden beri münakaşa edilmiştir. 20 Cilacı, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, s.76. 21 Kutup, Kıyamet, s.38. 22 Kitabı Mukaddes, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul, 1997, Hoşea, 13/14. 23 1.Samuel, 2/6. 24 Eyyub, 24/19. 25 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıcından Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, 4.Baskı, Isparta, 2002, s.272. 6 Babil esaretinden sonra, İran tesiriyle Yahudiler arasında kıyamet ve haşir inancının ortaya çıktığı kanaati hakimdir. İyiler için ebedi mükafattan, kötüler içinde ebedi cezadan bahsedilmeye başlanmıştır. Ancak, eski Yahudi mezheplerinden Saddukiler bu inancı Tevrat'ta bulamadıkları için kabul etmezlerdi. Kabbala isimli meşhur tasavvufi eserin taraftarları ise ayrıca ruh göçüne (tenasüh) inanırlardı. Milad yıllarında görülen Esseniler gibi mezheplerde, cennet-cehennem inancı vardır. Daha sonraki asırlarda, tüm Yahudilerce, bu inancın benimsendiği görülür.26 Yahudilikteki cennet ve cehennem fikrinin ne zamandan beri var olduğu konusunda: 1- İran dinindeki Cennet ve Cehennem kavramları Yahudiliğe geçmiştir. 2- Sonradan Zerdüşt dininden Cennet ve Cehennem kavramları Yahudiliğe geçmiştir. 3- Mesih kavramının ortaya çıkışı ile Yahudiler arasındaki “yeryüzündeki cennet" ümidi kaybolmuştur. 4- Sonraki Yahudilerde Cennet, "Eden" adı ile velilerin ve azizlerin yeri olarak kabul edilmiştir.27 Tevrat'ta cennet ve cehennem ile ilgili cümleleri tespit etmek oldukça zor bir iştir. Çünkü Tevrat'ta açık seçik bir cennet ve cehennem mefhumu yer almamaktadır. Bununla birlikte dolaylı anlatımlardan yola çıkarak, Tevrat'ta yer alan ilgili cümleler şu tür bir tasnife tabi tutulabilir. 1- “Aden”’in Rabb'in bahçesi olduğunu bildiren cümleler.28 "Çünkü Rab Sion'u teselli etti, bütün harabelerini teselli etti ve onun çölünü Aden ve bozkırını Rabb’in bahçesi gibi etti; orada meserret ve sevinç, şükran ve terennüm sesi bulunacak."29 2-Rabb’in yeryüzünde bahçeler diktiğini ifade eden cümleler.30 26 Sarıkçıoğlu, Başlangıcından Günümüze Dinler Tarihi, s.272. 27 Cilacı, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, s.78. 28 İşaya, 51/3; Hezekiel, 31/8; Yoel, 2/3; Tekvin, 2/8. 29 İşaya, 51/3. 7 3- Göklerin Rabb'e ait olduğuna, Rabb'in evinin orada bulunduğuna dair cümleler.31 "Ve Mikaya dedi; öyle ise Rabbin sözünü dinle; Rabbi tahtı üzerinde oturmakta ve bütün gökler ordusunu onun yanında, sağında ve solunda durmakta gördüm."32 4- Rabb'in gökten her şeyi işittiğini ve oradan diğer yaratıklarla söyleştiğini bildiren cümleler".33 5- Rabb’in göklerden yiyecek verdiğini ve yağmur yağdırdığını bildiren cümleler.34 6- Gökyüzü gibi yeryüzü saltanatının da Rabb'e ait olduğunu bildiren cümleler.35 7- Rabb'in adil ve saltanatının geçici olmadığını bildiren cümleler.36 8- Rabb'in azabına uğrayanların halini bildiren cümleler.37 Yukarıda da gördüğümüz gibi, Tevrat'ta açık bir şekilde cennet kelimesi geçmemektedir. Fakat kıyamet, berzah ve ahiretten bahsedilmektedir. Ayrıca Kur'an'a baktığımızda, Yahudilerin Hz Musa'dan bu yana bir ahiret inancı olduğunu söyleyebiliriz. Bakara suresinde, Yahudilerin Tanrı'nın seçkin kulları oldukları düşüncesiyle, günahlarının karşılığını kısa süreli çekeceklerine dair inançlarını Kur’an tenkit etmektedir.38 30 Sayılar, 24/6; Nehemya, 2/8; Vaiz, 2/5; Neşidelilerin Keşidesi, 4/13; İşaya,1/30; Hezekiel, 28/14. 31 Tekvin, 28/17; Tensiye, 10/14, 25/19, 33/26; 1.Krallar, 22/19; Nehemya, 9/6; İşaya, 14/13;Yeremya, 17/12; Hezekiel, 1/26. 32 1.Krallar, 22/19. 33 Çıkış, 20/22; 2.Tarihler, 6/21-23-35, 7/14, 30/27. 34 Tekvin, 49/25; Çıkış,16/4; Tesniye28/2; Nehemya, 9/15. 35 1.Samuel, 2/8; Hezekiel, 1/28. 36 1.Tarihler, 17/14; Mezmurlar, 11/17; Daniel, 7/14, 27. 37 Hezekiel, 28/15-16-17. 38 Davutoğlu, Ahmet, Kur’an-ı Kerim ve Meali, Çile Yay. İstanbul, 1981, s.11. 8 b-Hıristiyanlık’ta Cennet ve Cehennem Hıristiyanlığa göre, adil bir hakim olan Tanrı, her iyiliği mükafatlandırıp hiçbir kötülüğü cezasız bırakmaz. Amellerin karşılığı, kısmen bu dünyada görülmekle beraber Allah birçok durumda, faziletli insanları dünyada sıkıntı ve mahrumiyet içinde, azgınları da nimet ve refah içinde bırakır. Zira O'nun hesabı, insanlarınkinden farklıdır. İnsanlara göre uzun olan bir süre, O'nun indinde pek kısadır. Nihai hesap ve karşılık ise ancak ahirette görülecektir.39 Yeni Ahit'te Hıristiyanlığın cennet ve cehennem telakkisine ışık tutan ifadelerde, asıl ağırlık eski Ahit ve Yahudi geleneğidir. Ancak sonraları Hıristiyanlığa özgü farklı yorumlara dayanan ahiret telakkisi oluşmuştur.40 Ölenlerin nihai mükafatlandırılmalarından önce, berzahta cennetle cehennem arasında kaldıkları bir takım yerler vardır ki, buna; "İbrahim'in sinesi" denilir. Bir nevi bekleme salonu olan bu yerde, özellikle vaftiz öncesi ölen çocuklar kalırlar. Zira onlar masum olmakla birlikte cennete de giremeyip, cennetle cehennem arasında kalırlar.41 Hıristiyan inanışına göne ölen kimse ilk muhakemesi sonunda, A’raf‘ta (purgatoire) kalacak, burada onun ruhu beşeri günahların kefaretini ödeyecek, İsa'nın ikinci gelişinden sonra başlayacak olan bin yıllık devrenin başında iyiler, sonunda ise kötüler yeniden dirilecektir. Daha sonra Hz. İsa'nın başkanlığında, büyük genel muhakeme kurulacak ve sonunda iyiler cennete, kötüler cehenneme gidip orada ebedi kalacaklardır.42 İnsanın işlediği suç yüzünden bütün bedeni cehenneme gidip, orada gerekli acıları çekecektir. Kişinin cehenneme gitmemek için, elden geldiğince suçtan kaçınması gerekir. İncil’de geçen şu ifadeler meseleyi özetler mahiyettedir."Eğer elin sürçmene sebep oluyorsa, onu kes; senin için hayata çolak olarak girmek, iki elin olarak cehenneme, sönmez ateşe atılmaktan iyidir. Eğer ayağın sürçmene sebep oluyorsa onu kes; senin için hayata topal olarak girmek, iki ayağın olarak cehenneme atılmaktan iyidir. Eğer gözün sürçmene sebep oluyorsa onu çıkar; senin için bir gözün olarak 39 Yıldırım, Suat, Mevcut Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, Diyanet Yay. Ankara, 1988, s.139. 40 Şahin, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.376. 41 Yıldırım, a.g.e. s.140. 42 Tümer-Küçük, Dinler Tarihi, s.471; Sarıkçıoğlu, Başlangıcından Günümüze Dinler Tarihi, s.346. 9 Allah'ın melekutuna girmek, iki gözün olarak cehenneme atılmaktan iyidir. Orada onların kurdu ölmez ve ateşi sönmez.”43 Öteki dünyada mutlular için ayrılan yer, Havva ile Adem'in kovulmuş oldukları cennettir. Tanrı'nın iradesine uymadıkları için Cennet'ten (Aden) kovulmuş olan Adem ile Havva'nın soyundan gelenler de, bu ilk suç yüzünden lanetlenmişlerdir. Fakat İsa'nın gelmesi, kendini insanların mutluluğuna adaması ve bu yola kanını akıtması, O'na bağlananların Hıristiyan dinini bir bütün olarak benimseyenlerin, yargılandıktan sonra cennet (Aden)’e girmelerini sağlar. Cennet'e, Hıristiyanlığı bütün olarak benimsemiş olanların bile ölümden sonra hemen gitme olanağı yoktur; daha önce ruhun arınması, yargılanması gerekir.44 Ölümden sonra Cennet'te nimete kavuşan, cehennemde azap gören ve A’raf ta (purgatoire) temizlenen yalnız ruhtur. Beden ise toprak olur. Fakat kıyametten sonra Yüce Allah kudretiyle, ruhu bedene iade edecektir. Böylece, ebedi nimet veya azap sadece ruha değil aynı zamanda bedene de vaki olacaktır. Bu suretle nimet veya azap, daha mükemmel bir şekilde his olunacaktır.45 "İnsanın işlediği suç yüzünden bütün bedeni cehenneme atılacak, orada gerekli acıları çekecektir. İncil'de geçen; "...Çünkü senin için azandan birinin yok olması bütün bedeninin cehenneme gitmesinden iyidir"46 ifadesi, azabın bedenen de yaşanılacağını anlatmaktadır. Yine İncil'de, Allah'ın kurtuluş tacı vereceği müjdelerini ihtiva eden cümleler47 vardır. "Bundan böyle salah tacı benim için hazır duruyor; adil ve hakim olan Rab o günde onu bana, ve yalnız bana değil, fakat onun zuhurunu sevmiş olanlara hepsine de verecektir.48 Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, cennet kavramının açıkça geçtiği ayetler vardır. 43 Markos, 9/43-49. 44 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Ansiklopedi Yay. İstanbul, 1999, c.2, s.49-50. 45 Yıldırım, Mevcut Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, s.140. 46 Matta, 5/30. 47 II.Timoteos, 4/8; 1.Petrus, 5/4. 48 II.Timoteos, 4/8. 10 "...Onlardan biri Hz. İsa'ya iman ettiği için Hz. İsa ona şöyle dedi: "Sana doğrusunu söyleyeyim, sen bugün benimle birlikte cennette olacaksın."49 "Kulağı olan işitsin, Ruh kiliselerine ne diyor. Galip olana, ona Allah'ın cennetinde olan hayat ağacından yemeği ihsan edeceğim."50 İncil'de özet olarak, iyi ve doğru kimselerin ebedi mükafatı elde edecekleri ve semada bulunan bir mekanın mevcudiyeti, "göklerin”51 “melekutu"52 şeklinde ifade edilir. Göklerin melekutu bu dünya krallıklarından tamamen farklıdır ve ebediyen devam edecektir. Sadece doğrular oraya gidebilecek ve orada barış içinde ebediyen mutlu hayat süreceklerdir. "Ve bütün melekler tahtın ve ihtiyarlığın ve dört canlı mahlukun etrafında duruyorlardı ve tahtın önüne yüzüstü kapandılar. Allah'a secde kılarak dediler: Amin bereket ve izzet hikmet ve şükran ve hürmet ve kuvvet ve kudret Allah'ımıza ebedler ebedince olsun.”53 Hıristiyanlar arasında, cennet ve cehennem konusunda, mezhepler arasında farklılıklar görülür. Katolik kilisesi cennetle cehennem arasındaki A'raf ı kabul ederler. Ortodokslara göre yalnız cennet ve cehennem vardır. Yine Protestanlar ve başka reform kiliseleri A’raf’ı inkar ederler. Yeni Ahit'in bunlardan bahsetmediğini söylerler.54 Genel olarak bakarsak, Hıristiyanlıktaki ahiret inancı ile İslam'daki ahiret inancı, bazı ihtilaflara rağmen aynı paralelliktedir. Kıyametin kopuşu, öldükten sonra diriliş, ruhlarla birlikte bedenlerin ceza görmesi, hesap günü, cennet, cehennem, a'raf gibi ortak özellikler göze çarpmaktadır. İslam dışındaki diğer dinlerde cennet ve cehennem inancını özetlemeye çalıştık. Şimdi de son ve mükemmel din olan İslam’ın cennet ve cehennem akidesini anlamaya çalışalım. 49 Luka, 23/43. 50 Vahiy, 2/7. 51 Romalılara, 24/17; Vahiy, 7/12, 21/6, 22/5. 52 Romalılara, 2/5-9. 53 Vahiy, 7/11-12. 54 Yıldırım, Mevcut Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, s.140. 11 BİRİNCİ BÖLÜM CENNET KAVRAMI 1.1. CENNET’İN TANIMI 1.1.1. Sözlük Anlamı Cennet; Arapça kök harfleri “c.n.n.” olan “cenne” fiilinden türetilen bir isimdir. Cenne; gizledi, üzerini örttü55, gözle görülmeyecek şekilde üzerini kapattı56 demektir. Cennet, görünen eşyanın bakıştan gizlenmesi, zemini görünmez gayet girift ağaçlarla örtülmüş bahçe, bostan anlamlarına da gelir.57 İsim olarak sık dal ve yaprakları ile zemini gölgelendiren çok ferah ve havadar yer58 anlamına gelmektedir. Ayrıca dalları birbirine girmiş, kesif, gölgeli ağaçlardan, hurmalıklardan meydana gelmiş bir bahçe59 anlamlarına da gelmektedir Cennet’in çoğulu "cinan” veya “cennat"60 şeklinde gelmektedir. Ahiret yurdu olan cennetin Kur’an’da genellikle “cennat” şeklinde çoğul olarak ifade edilmiş olması, onun müstehaklarına göre derece derece veya tabaka tabaka olduğunu göstermektedir.61 Ahiret hayatında müminlerin ebedi saadet yurdu olan bu yerin, bu şekilde adlandırılmasının sebebi, genel görünümüyle dünya bahçelerine benzemesi veya eşsiz nimetlerinin insan idrakinden gizlenmiş olması62 şeklinde anlaşılmaktadır. 55 İbn Manzur, Ebul Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu'l Arap, “Cenne mad.”, Daru Sadır, Beyrut, 1990, c.13, s.94. 56 Ragıb el-İsfehani,el-Huseyn İbn Muhammed ,el-Müfredat fi Garib’l-Kur’an, Mısır 1961, c.13, s.95. 57 Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Sadeleştiren: Komisyon, Azim Dağıtım, İstanbul, tsz, c.l, s.240. 58 Develioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Lugat, Doğuş Matbaası, Ankara, l970, s.l65; Pusmaz, Durak, “Cennet Mad.” ŞİA, İstanbul, 1990, c.l, s.147. 59 Razi, Fahrettin Ebu Abdillah Muhammed bin Ömer, Tefsirul Kebir, Terc. Suat Yıldırım, Akçağ Yay. Ankara, 1998, c.2, s.l67. 60 İbn Manzur, a.ge. c. 13, s.96; el-Mu'cemu'l Vasit, Haz. Komisyon, Çağrı Yay. İstanbul, 1992, c.l, s.l41. 61 Zemahşeri, Carullah Mahmud bin Ömer, Tefsiru’l-Keşşaf an Hakaiki Gavamidi’t-Tenzili ve Uyunu’l-Ekavili fi Vucuhi’t-Te’vil, Thk. Mustafa Hüseyin Ahmet, Daru’r-Riyan li’t-Türas, Kahire, 1987, c.1, s.256-257. 62 Şahin, “Cennet mad.” TDVİA, c.7, s.374. 12 Cennet kelimesi Arap ıstılahında bostan, hurma ve özellikle üzüm ve hurma ağaçlarının bulunduğu bahçe manasında kullanılmaktadır. Bu iki ağacın bulunmadığı bahçeye Araplar cennet demezler.63 Cennet, bina-ı merre (bir kere oluş) şeklinde değerlendirildiğinde, ağaçlarının sıklığı ve dallarının genişliği nedeniyle bir defada örtüp, gölgelendirdiği anlamı çıkmaktadır.64 Cennet kelimesi Kur’an-Kerim’de 147 defa kullanılmıştır. 70 defa “cennet” şeklinde tekil olarak, 8 defa “cennetani” veya “cenneteyni” şeklinde ikil (tesniye) olarak ve 69 defa da “cennat” şeklinde çoğul olarak kullanılmıştır.65 Genel olarak cennet kelimesi Latince’de, Yunanca’da, Farsça’da ve Arapça’da bahçe anlamına geldiği ilk anda görülmektedir. Bazı Türkçe lugatlarda cennet, uçmak, güzel ve havadar bir yer, müminlere Allah tarafından vaad edilen ebedi hayat, iyilik işleyenlerin öldükten sonra mükafat görecekleri yer şeklinde geçmektedir.66 Batı dillerinde cennet karşılığı olarak kullanılan "paradise" kelimesinin aslı Grekçe "paradeisos" olup, eski Farsça'da bu kelime, etrafı duvarla çevrili, içinde ağaç ve yeşillik olan doğal kaynak veya kanallarla beslenen bir bahçeyi ifade eden "pairi -daeza" dan gelmektedir. İbranice, Tevrat'ta ilk insanın yerleştirildiği bahçeyi ifade etmek üzere kullanılan Gan Aden (Aden bahçesi) tanımlamasındaki u gan" kelimesi, Tevrat'ın ilk Yunanca çevirisi olan yetmişler çevirisinde, paradeisos olarak kullanılmıştır. Eski Farsça’daki "pairidaeza" kelimesi, sonraki dönem İbranice'sinde, cennet anlamında kullanılan "pardes" kelimesinin onaya çıkmasına sebep olmuştur. Ancak Yahudi din bilginleri, hem Adem'in yerleştirildiği hem de iyilerin ölüm sonrasında ikamet edecekleri cenneti ifade etmek üzere, “Gan Aden” ismini kullanmaya devam etmişlerdir.67 63 İbn Manzur, a.g.e. “Cenne mad.”, c.13, s.98-100. 64 Ez-Zemahşeri, el-Keşşaf, c.1, s.256-257. 65 Abdülbaki, Muhammed Fuad, Mu’cemu’l-Müfehres li Elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim, Çağrı Yay. İstanbul, 1990, s.180-181. 66 Cilacı, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, s.20-21. 67 Şahin, “Cennet mad.”, TDVİA, c.7, s.374. 13 1.1.2. Terim Anlamı Semavi olan veya olmayan hemen hemen bütün dinlerde cennet veya cennete benzer anlayışların olduğu görülmektedir. Çeşitli dinlerde iyilik işleyenlerin, günahlardan sakınanların, öldükten sonra mükafat göreceklerinden, ebedi saadetten faydalanacaklarından söz edilmektedir.68 Terim olarak cennet; ahiret hayatında, müminlerin ebedi saadet yurdu, nimetler diyarı,69 çeşitli nimetlerle bezenmiş ahiret yurdu,70 maddi ve manevi zevk unsurlarını ihtiva eden, mü’minlerin mükafat evi olarak nitelendirilmektedir.71 Cennet, iman edip dünya ve ahirete ait işleri, kulluk vazifelerini güzel bir şekilde yapan72 takva sahipleri için ahirette hazırlanmış olan ferah ve huzur mekanıdır.73 Cennet, Allah'ın emir ve yasaklarına uygun hareket eden mü’minlerin öldükten sonra başlayacak olan ebedi hayatlarında,74 huzur ve sükun içinde, dertsiz ve kedersiz, gönül hoşnutluğu içinde yaşayacakları saadet ve mutluluk yurdunun adıdır. Cennet, dünya hayatı boyunca tevhid akidesine bağlı olan mümin, müslüman, muttaki, salih, veli, şehit, sıddık, nebi, resul kullar için Allah Teala tarafından hazırlanmış olan ebedi bir ikamet yeridir.75 1.2. CENNETİN İSİMLERİ 1.2.1. Cennet Ebedi saadet yurdunu ifade etmek üzere Kur'an-ı Kerim, hadis ve diğer İslami eserlerde yer alan isimler içinde en çok kullanılan kavram cennettir. İçindeki bütün 68 Cilacı, İlahi Dinlerde Cennet İnancı, s.32. 69 İbn Manzur a.g.e. “Cenne mad.”, c.13, S.100; el-Mu'cemu'l Vasit, c.l, s.141; Şahin, a.g.e. c.7, s.374. 70 Kılavuz, Ahmet Saim, İslam Akaidi ve Kelam'a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1997,s.228. 71 Gölcük, Şerafecdin-Toprak, Süleyman.”Kelam, Tarih, Ekoller, Problemler”, Tekin Kitabevi, Konya, 2001, s.490. 72 Pusmaz, Durak, “Cennet Mad.” ŞİA, 1990, c.1, s.300. 73 Şibay, Halim Sabit, “Cennet Mad.” MEBİA, İstanbul, 1963, C.3, s.102. 74 Osmanlıca Türkçe Lugat, Haz. Komisyon, Türdav Yay. İstanbul, l994, s.55. 75 Gölcük, Toprak, a.g.e. s.430. 14 mekan ve imkanları kapsayacak şekilde, muhtevası geniş olan bir terimdir. İslam literatüründe ebedi saadetle ilgili va'dleri içerir. Özendirici anlatım ve tasvirler genellikle "cennet" ismi etrafında yoğunlaşır; şiir, dil ve edebiyat alanında da daha çok bu kelimeye yer verilmiştir. Diğer isimler tekil olarak kullanıldığı halde cennet birçok ayette çoğul, "cennat" formuyla kullanılmıştır. Bu da, cennet kavramının saadet yurdunun belli bir bölgesinin değil, tamamının adı olduğunu gösterir.76 1.2.2. Adn Sözlükte karar kılmak, sabit olmak, ikamet etmek, bir yeri vatan edinmek gibi manalara gelmektedir.77 Ayrıca “Allah'ın makamı”78 anlamına gelmektedir. Tevrat’ta Hz. Adem yaratıldıktan sonra içine konulduğu bahçeden “Aden” (İbranice-Eden) diye bahsedilir.79 Kur’an’da "Onlar için kapıları açılmış olarak zemininden ırmaklar akan Adn cennetleri var.”80 şeklinde bahsedilmektedir. Tefsirlerde İbn Abbas, İbn Mes’ud, İbn Ömer ve Hasan Basri’ye atfedilen rivayetlerde adn cennetinin; arşın altında ve diğer cennetlerin ortasında bulunan “Mukarrabin” (peygamberler, şehitler, sıddıklar, alimler) zümresine tahsis edilmiş bir şehir veya saray olduğunu, burada altından yapılmış, inci ve yakutla süslenmiş, yiyecekler ve hurilerle donatılmış sarayların bulunduğu, içlerinde tensim ve selsebil pınarlarının aktığı, arşın altından mis kokulu rüzgarların estiği, yani “hiçbir insan gözünün görmediği, hayalinin canlandıramadığı” nimetlerle dolu olduğu zikredilir.81 Bir kısım müfessirler, "adn" kavramının sözlükte, "ebedi ikamet yurdu"' manasına gelmesini ve Kur'an'da cennat kelimesiyle birlikte "Cennat'ü Adn" şeklinde kullanılmasını delil göstererek, ebedi saadet yurdunun tamamına verilen umumi bir ad olduğunu ileri sürerler. Ancak bu görüş pek isabetli görülmemektedir. Çünkü 76 Topaloğlu, Bekir, “Cennet Mad.” TDVİA, İstanbul, 1993, c.7, s.376. 77 Ragıb, Müfredat, s.488; El-Cevziyye, Şemseddin,Ebu Abdullah Muhammed bin Kayyım, Hadi’lErvah ila Biladi’l-Efrah, nşr.Beşir Muhammed Uyun, Daru’l-Beyan, 3. Baskı, 2002, Dimeşk, s.91. 78 Salih, Suphi, Ölümden Sonra Diriliş, terc. Şerafettin Gölcük, Kayıhan Yay. İstanbul, 1998, s.38. 79 Tekvin, 2/8-15. 80 Sad, 38/50; Kehf, 18/31; Taha, 20/76. 81 Yavuz, Yusuf Şevki, “Adn Mad.” TDVİA, c.1, s.154. 15 Kur'an'daki tasvirlerin hepsinde, cennetin ebedi bir ikamet yurdu olduğu açıkça belirtildiği gibi, Firdevs, Naim, Me'va gibi cennetlerin bulunduğu da haber verilir. Allah'a karşı yaptıkları kulluğun derecelerine göre, mü'minlerin değişik mertebelerde bulunması ve birkaç cennet mevkinin adı olması kuvvetle muhtemeldir. Bu itibarla "Cennat’ü Adn" şeklindeki çoğul terkiple birlikte kullanılması cennetin bütün kısımlarının adı olmasını gerektirmez.82 1.2.3. Firdevs Firdevs kelimesinin aslı hakkında ihtilaf vardır. Arapça’ya Habeşçe’den, Rumca’dan veya Farsça’dan geçtiği hususunda görüşler bulunmaktadır. Kelimenin Arapça olduğu da iddia edilmiştir.83 Firdevs, içinde üzüm bulunan bağ bahçe anlamına gelir. Firdevs; cennetin tamamını ifade eden bir isim olabileceği gibi onun ortası, en yüksek ve en değerli bölgesinin özel adı da olabilir.84 Firdevs, cennetin en yüksek yeri ve yüce Allah'ın arşına en yakın kısmı olduğu da söylenir. Diğer cennetlere göre en üstün olan bu cennete, bu isim daha layık gibidir. Firdevs'in asıl anlamı ise bahçe demektir.85 Firdevs, her çeşit bitkiyi cem eden bahçe, bostan manasına gelir. Buradan dört nehir çıkacağı, biri su, biri süt, biri hamr, biride bal nehridir.86 Kur’an-ı Kerim’de yalnız iki ayette geçtiği görülür. "İnanıp iyi işler yapanlara gelince onların konağı da Firdevs cennetleridir."87 “Onlar üzerlerindeki emanetleri gözetirler. Onlar verdikleri sözleri tam tamına tutarlar. Onlar namazları vaktinde eda edip zayi etmekten korurlar. İşte onlar varis olanlar. Onlar ebedi kalacakları Firdevs cennetine varis olanlardır.”88 82 Yavuz, Yusuf Şevki. "Gılman", TDVİA, İstanbul, 1996, c.1, s.398. 83 Yazır, Hak Dini, c.5, s.3430; El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.93. 84 Topaloğlu, Bekir, “Cennet Mad.”, TDVİA, c.7, s.377. 85 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.133. 86 Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Sitte, Akçağ Yay. İstanbul, tsz, c.14, s.238. 87 Kehf, 18/107 88 Mü’minun, 23/8-11. 16 1.2.4. Naim Kur’an’da “cennetü’n-naim” şeklinde geçmekte olan bu terkip on ayetin üçünde tekil (cennetü'n-naim)89 diğerlerinde "cennatü"n-naim"90 şeklinde çoğul olarak bulunmaktadır. Arapça'da "refah, huzur, mutlu hayat" anlamına gelen nimet kelimesinden, daha kapsamlı muhtevaya sahip olan "naim" kavramı, insana mutluluk veren maddi ve manevi bütün güzellikleri ifade etmektedir.91 Naim kavramının bir ayette cehennemin isimlerinden olan "cahim'in"' mukabilinde kullanılması,92 diğer bir ayette de, cennetle ilgili tasvirin baş tarafında tek başına93 yer alması, sebebiyle "naim" kavramının cennetin isimlerinden biri kabul edilebileceğini göstermektedir.94 "İyiler nimet içindedirler." "Müttakiler ise cennetlerde nimet içindedirler." "Sonra o gün size verilen nimetten sorulacaksınız."95 Bu ayetlerde naim kelimesi nimet anlamında kullanılmıştır. Ve Hz. İbrahim’in duaları arasında: "Ya Rabbi beni Naim Cennetlerine varis olanlardan eyle."96 Bu ayetlerde ise "Cennetü'n-naim" yani nimet cenneti anlamında kullanılmıştır. 1.2.5. Gurfe Gurfe “konak, köşk" anlamına gelen bir kelimedir. Gurfe’nin çoğulu; guraf ve gurufat97 şeklinde gelmektedir. Bu kelime Kur'an-ı Kerim’de cennetle birlikte ve onun bölümleri anlamında kullanıldığı gibi cennet adının yerine tek başına da kullanılmıştır. 89 Şuara, 26/85; Vakıa, 56/89; Mearic, 70/38. 90 Maide, 5/65; Lokman, 31/8; Kalem, 68/34; Hac, 22/56; Saffat, 37/43; İnfitar, 82/13; Mutaffifin, 83/22. 91 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.376. 92 İnfitar, 82/13. 93 Mutaffifin, 83/22. 94 Topaloğlu, a.g.e. c.7, s.376. 95 İnfitar,82/13; Tur, 52/17; Tekasür, 102/ 8. 96 Şuara, 26/85. 97 El-Mu’cemu’l-Vasit, Haz. Komisyon, c.1, s.650. 17 "İman edip güzel ve makbul işler yapanları, cennetin yüksek köşklerine yerleştireceğiz. İçinden ırmaklar akan o cennetlere onlar devamlı kalmak üzere gireceklerdir. İş yapanların mükafatları ne güzel.”98 Cennetin bu ismiyle ilgili başka bir ayet de şöyledir: “Bizim nezdimizde size değer kazandıran şey, ne mallarınızın ne de evlatlarınızın çokluğudur. Şu var ki iman edip güzel ve makbul işler yapanlara bu gayretlerinden ötürü kat kat mükafat verilecek ve onlar cennetin yüksek köşklerinde güven ve huzur içinde olacaklardır.”99 1.2.6. Daru’s Selam Cennet yerine kullanılan diğer bir isim de “darusselam”dır. Darusselam; Maddi ve manevi afetlerden, hoşa gitmeyen şeylerden korunmuş olma, manasındaki "selam" ile, "ev, yurt" anlamındaki "dar” kelimesinden oluşmuştur. Bu terkip,100 tüm bela ve afetlerden güvende olunan yer anlamına gelir.101 Daru's-Selam, terkibi Allah'ın yurdu, kurtuluş yurdu, selam yurdu diye tavsif edilmiştir.102 "Selam yurdu" ndan muradın cennet olduğunda şüphe yoktur. Ancak alimler arasında, Daru’s-Selam’a niçin bu ismin verildiği ile ilgili farklı izahlar vardır.103 Bu farklı izahlardan bir tanesi şöyledir: Cennetin Allah’ın “es-Selam” gibi güzel bir ismiyle isimlenmesi, onun her keder, üzüntü ve beladan, hoşlanılmayan her şeyden kurtulmuş olup selamette olmasını sağlamıştır.104 Darusselam, Kur'an-ı Kerim'de iki ayette,105 ebedi saadet yurdunun adı olarak zikredilmiştir. 98 Ankebut, 29/58. 99 Sebe, 34/37. 100 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.377. 101 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.95. 102 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.10, s.177. 103 Razi, a.g.e. c.12, s.353. 104 Aşur, Abdullatif Ahmed, Kur’an’a ve Sünnet’e Göre Cennet Nimetleri, Çev. İsmail Kaya, Konya 1993, s.283; Zemahşeri, Muhamed bin Ömer, Tefsiru’l-Keşşaf an Hakaiki Gavamidi’t-Tenzili ve Uyunu’l-Ekavili fi Vucuhi’t-Te’vil, Thk. Mustafa Hüseyin Ahmet, Daru’r-Riyan li’t-Türas, Kahire, 1987, c.2, s.49. 105 En’am, 6/127; Yunus, 10/25. 18 "Allah, selamet yurduna (cennete) çağırır ve dilediği kimseyi doğru yola hidayet eder.”(En’am, 6/127) “Allah; esenlik yurduna çağırır ve dilediğini doğru yola iletir.” (Yunus, 10/25) 1.2.7. Cennetü'l-Me'va ve Cennetü'I-Huld Cennetü'l Huld ve Cennetü'l-Me'va terkiplerini her ne kadar bazı alimler, müstakil birer isim telakki etmişlerse de, bu terkiplerde yer alan "huld" (ebediyet) ile "me'va" (sığınılıp barınılacak yer) kelimeleri, cenneti niteleyen tamamlayıcı kavramlardır. Duhan süresi 51. ayette geçen "makam-ı emin" terkibinin de müstakil bir isim olarak kabul edilmesi isabetli görünmemektedir. Çünkü 52. ayette, makam-ı eminden kastedilen şeyin cennet olduğu açıklanılmaktadır. Böylece de iki ayet birbirini tamamlamaktadır. Bundan başka Sad suresi 49. ayette geçen "hüsn-i meab" kavramı mevcuttur. Bu kelime, ebedi saadet yurdunun müstakil bir adı olmayıp, bir sonraki ayetten anlaşılacağı üzere Adn cennetini nitelemektedir.106 Bunlardan başka “ecr (mükafat, sevap), rahmet, rahmetullah, rızkun kerim (değerli nimet)" gibi kelime ve terkipler de bulundukları ayetlerin anlatım özelliklerine göre, cennet manasını ifade etmektedirler."107 1.3. CENNET VE NİMETLERİ 1.3.1. CENNETİN KONUMU Bu bölümde cennetin konumu ile ilgili genel bir bilgi vermeye çalışacağız. Cennetin varlığı ve Hz. Adem’in yaşadığı cennet ile alakalı ileride “cennet ve cehennemin yaratılmışlığı” konusunda cennetin konumunu daha ayrıntılı bir şekilde anlatacağız. 106 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.376. 107 Topaloğlu, a.g.e. c.7, s.377. 19 1.3.1.1. Cennetin Genişliği Kur'an cennetin eni, genişliği ve durumu hakkında bizim idrak seviyemizde örnekler vererek cenneti idrakimizde şu şekilde canlandırmaktadır: "Ve Rabbiniz’den bir mağfirete ve eni gökler ile yer genişliğinde olan bir cennete koşunuz ki, takva sahipleri için hazırlanmıştır."108 "Koşunuz Rabbiniz’den bir mağfirete ve bir cennete ki, onun, eni gök ile yerin eni gibidir, Allah'a ve Peygamberlerine iman etmiş olanlar için hazırlanmıştır, işte bu, Allah'ın lütfudur. Bunu dilediği kimseye verir ve Allah pek büyük fazl sahibidir."109 Razi bu ayeti şöyle tefsir eder: "Gökler ve yerin eni gibi geniş" ifadesinden maksat cennetin alabildiğine geniş olduğunun bir ifadesidir. Çünkü bize göre yer ile göklerden daha geniş bir şey yoktur.110 Bu ayetle ilgili müfessirlerin çoğu şu yorumda birleşirler: Gökler ve yer kumaş gibi yayılıp bir birine ulaşınca cennetin enine bir ölçüsü olur. Uzunluğunu ise Allah'tan başka kimse bilmez. 111 Ayrıca insanların ellerindeki küçük teleskopların evrenin sınırsız ve müthiş enginliğini ortaya koydukları günümüzde cennetin uçsuz bucaksız genişliğine ve cennet köşklerine yıldızlara bakar gibi bakılacağına ilişkin açıklamalar, kesin ve gözlenebilir gerçekler haline gelmişlerdir. Artık bu açıklamaları mecaz anlamlarına yormanın hiçbir mantıki gereği kalmamıştır. Mesela yerküre ile güneş arasındaki uzaklık, evrenin enginliği yanında hiçbir şey değildir.112 Zikredilen ayetler incelendiğinde, cennetin ne derece geniş olduğu ve iman sahipleri için hazırlandığı ifade edilmektedir. "Cennetin eni; gökle yerin eni kadardır"113 ifadesinden maksat; cennetin, muhatapların tasavvur edemeyeceği kadar geniş olduğu beyan edilmekle beraber cennet, eni ve boyuyla gözün görebileceği kadar geniş ve yüksek bir mekandan da oluşabilir. 108 Al-i İmran, 3/133. 109 Hadid, 57/21. 110 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.7, s.68. 111 Yazır, Hak Dini, c.2, s.424. 112 Kutub, Seyyid, Fi Zilali’l-Kur’an, Daru’ş-Şuruk, Beyrut, 1992, c.6, s.3492. 113 Al-i İmran, 3 /133; Hadid, 57/21. 20 1.3.1.2. Cennetin Güvenliği Cennetin cehennemden uzak olduğu, güvenli bir yer olduğu ve cennet ehlinin cehennem azabından ve endişesinden emin olduğunu anlatan ayetler şu şekilde gelmektedir: '"Kendilerine Rab'lerinin verdiği şey ile sevinmektedirler ve onları Rab'leri cehennem azabından korumuştur.”114 '"Muhakkak ki, kendileri için bizden bir güzellik takdir edilmiş olanlar, oradan uzak bulundurulmuşlardır. Onun hışıltısını bile duymazlar ve onlar nefislerinin hoşlandığı şeyler içinde daima kalacak kimselerdir."115 Ayette geçen "hasiseha" uğultusu kelimesi, musiki vurgusu ile anlamını tasvir eden kelimelerdendir. Bu kelime vurgusu ile ateşin alev alev yanarken çıkardığı sesi aktarmaktadır. O korkunç sesi canlandırmaktadır. Hiç kuşkusuz bu, insanı ürperten, tüyleri diken diken eden bir sestir. Bu yüzden daha önce kendilerine iyilik bahşedilenler, fiilen bu ateşi tatmak bir yana, yanarken çıkardığı sesten, müşrikleri dehşete düşüren bu büyük panikten kurtulmuşlardır. Canlarının istediği gibi güvenli bir ortamda ve her türlü nimet içinde yaşıyorlar. Melekler onları sevgi ile karşılıyorlar. Bu korkunç ve dehşet verici ortamda içlerine güven duygusunu akıtmak için onlara eşlik ediyorlar.116 Cennetin, cehennemden, cehenneme ait, ses, hışıltı, uğultu ve gürültüden uzak, güvenilir bir yer olduğu ifade edilmektedir. Cennetliklerin ise bütün bu tüyler ürpertici hadiselerden uzak, emin, güvenilir bir şekilde, sevinç içinde yaşam sürecekleri beyan edilmektedir. 1.3.1.3. Cennette İklim ve Hava Kur’an’da: "Onları koyu bir gölgeye sokacağız."117 "O iki cennet koyu yeşil renktedirler."118 denilmektedir. 114 Tur, 52/18. 115 Enbiya, 21 101,102. 116 Kutub, Fi Zilal, c.4, s.2398. 117 Nisa, 4/57. 118 Rahman, 55/22. 21 Razi bu ayetlerdeki gölgeleri şöyle yorumlar: Gölge rahatlık vesile ve sebeplerinin en büyüklerindendir. İşte bu sebep den 'koyu göle' tabiri rahatlıktan kinayedir.119 Başka bir ayette, "Uzanmış, yayılmış gölgeler"120 şeklinde bir tabir vardır. Bu ayeti ise Razi şöyle tefsir eder: Zeval bulmayan hep sürüp giden bir gölge ki bu gölge Allah'ın yarattığı bir gölge, ağaçların gölgesi olmayabilir.121 Yine başka bir ayette, "Orada ne bir güneş ve ne de bir şiddetli soğuk görürler."122 Bu ayeti de aynı müfessir şöyle tefsir eder: Gölge güneşin olduğu yerde olur. Güneş yoksa gölge nasıl olur? Cennet ağaçları öyle bir konumda bulunurlar ki; şayet güneş olsaydı, bu ağaçlar onları güneşten korurdu.123 Diğer müfessirlerin yorumları da şu şekildedir. Onlar güvenli bir toplantıda bir araya gelmiş, sohbet ediyorlar. Çevrelerini saran hava bolluk, refah havasıdır. Bu hava sıcak değil, ılıktır; soğuk değil, serindir. Ne yakıcı rüzgar estiren bir güneş ve ne de dondurucu soğuk vardır. Bu betimlemelere şunları da ekleyebiliriz: Orası başka bir alemdir; orada ne şu bildiğimiz güneş ve ne de onun benzeri olan başka güneşler vardır.124 Cennette ne rahatsız edici bir sıcak, ne de eziyet verici bir soğuk vardır. Sürekli ve ebediyen aynı rahatlıkta ve güzellikte bir havası vardır. Oraya girenler çıkıp dönmek istemezler.125 Kur'an da iklimle ilgili ayetler o kadar açık ve net ki Allah'ın beyanından daha açık bir beyan da bulunmak mümkün değildir. 119 Razi. Tefsiru’l-Kebir, c.8. s.95. 120 Vakıa, 56/30. 121 Razi. a.g.e. c.21, s.202. 122 İnsan, 76/13. 123 Razi, a.g.e. c.22, s.344. 124 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3782. 125 İbn Kesir, Tefsir, c.7, s. 182. 22 1.3.2. Cennet Nimetleri Ehl-i Sünnet kelamcıları cennette müminler için “maddi, ruhani ve manevi” mutluluğun söz konusu olacağını ve bunlara ait araçlar olan nimetlerin varlığını kabul etmiş fakat bunların mahiyetlerinin bilinemeyeceğini, İbn Abbas’ın ifadesiyle, dünyadaki zevk ve araçlarıyla ahirettekiler arasında isim benzerliğinden başka bir ortak yön olmadığını söylemişlerdir. Örneğin, Kur’an ve sünnette yer alan ahirete dair bazı kavramları temsil ve kinaye olarak değerlendiren Maturidi, cennette müminlere ikram edileceği bildirilen nimetleri literal olarak anlatmakta, ancak oradaki insan gibi, bu nesnelerin de dünyadakilerin yenilenmiş ve tekamül ettirilmiş şekli, yani aynısı değil, benzeri olduğunu söylemiştir. Maturidi’ye göre naslardaki cennet ve nimetlerine dair ifade ve üslup, insanın epistemolojik, psikolojik ve pedegojik gerçeklerine uygun olarak seçilmişlerdir.126 Kelamcılığı kadar sufiliği ile de tanınmış bir alim olan Gazzali, ahiret hayatının beden ve ruh olarak yaşanacak bir hayat olacağını, ahiretle ilgili genel ilahi beyanların ve özellikle cennette müminlere lutfedileceği bildirilen mutluluk ve nimetlerin açıklanmasına ilişkin Kur’an hadis lafızlarının apaçık olduğunu bildirmektedir. Ona göre ahiretteki mutluluk ve araçları, insanın bu dünyada elde edeceği gelişimine bağlı olarak “maddi, ruhani ve zihni” gibi türlere ayrılacaktır. Mümin bu dünyadan ahirete aktaracağı kimliğine bağlı olarak, bunlardan birini hatta bazı kimseler ikisini veya tamamını yaşayabileceklerdir. Kur'an-ı Kerim ve sahih hadislerde mevcut beyanlara dayanarak cennet nimetlerinin ana özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1.Sonsuz lüks ve konfor. 2.Sürekli barış ve huzur. 3.Manevi tatmin ve doygunluk. 4.Allah'ı görmek ve Onunla konuşmak. 5.Bedeni ve ruhi güçlülük. 126 Bebek, Adil, “Cennet Meyveleri Örneğinde Ahiret Hayatına Kelami Bir Bakış”, F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ, 2005, Sayı.10/2, s.9. 23 6.Bütün bunları saran bir ebediyet ve sonsuzluk.127 Kur’an; Mü'min kullarının genel manada nimete nail olacaklarını işaret etmekle beraber, cennetteki mükafat ve ödüllerin sonsuz ve minnetsiz olduğunu, ayrıca dünyada yapmış oldukları amellerin en güzeli ile karşılaşacaklarını bildirmektedir. Cezanın Kur'an'da 72 yer de geçmesine karşılık, mükafatın 160 yerde geçtiği dikkate alınacak olursa Kur'an'ın cezalandırmaktan çok mükafatı öngören bir mesaja sahip olduğu söylenebilir."128 Nitekim "Rahmet’im her şeyi kuşatmıştır"129 ayeti de Allah Teala merhamet ve affının çok geniş olduğuna işaret etmektedir. Şimdi bu konuyla ilgili ayet meallerinden bir kaçına bakalım: "Şüphe yok o kimseler ki, iman etmişlerdir ve salih amellerde bulunmuşlardır. Onlar için kesintisiz (başa kakılmayacak)130 bir mükafat var,131 ve elbette onların kötülüklerini örteriz ve onları işlemiş oldukları şeyin en güzeli ile mükafatlandırırız.”132 "İşte o kimseler ki, Rab'leri rahmet içine girdirecektir. İşte apaçık kurtuluş, odur.”133 Rabbimizin Rahmetinin her zaman gazabından daha önde olduğunu ve mümin kullara yaptıkları iyiliklerin ecir ve mükafatını, fazlasıyla vereceğini beyan etmektedir. Şimdi bu nimetleri genel başlıklar altında ayetler çerçevesinde incelemeye çalışalım. 1.3.2. 1. Ebedi Cennette Kalmak Cenab-ı Hak Kur'an-ı Kerim’de iman eden, salih amel işleyen, takva dairesi içinde yaşayan, daima O'nun rızasını gözetleyen kulların cennet ve nimetleriyle 127 Topaloğlu, “Cennet Mad.”, TDVİA, c.7, s.381. 128 Ay, M.Emin, Din Eğitiminde Mükafat ve Ceza, Nil Yay. İzmir, 1994, s.61. 129 A’raf, 7/156. 130 Özsoy-Ömer, Güler-İlhami, Konularına Göre Kur'an, Fecr Yay. Ankara, 1997, s.302. 131 Fussilet, 41/8. 132 Ankebut, 29/7. 133 Casiye, 45/30. 24 müşerref olacaklarını ifade ettikten sonra bu cennetin ebedi, sonsuz ve kesintisiz olduğunu da belirtmektedir. Oradaki süreklilik ile ilgili teşbihle dikkatlerimiz çekilir ve şöyle denilir: "Gökler ve yer durdukça orada ebedi kalacaklardır."134 Cennetteki hayatın sürekli ve devamlı olduğu Kur'an da defaatle vurgulanarak, oradaki hayatın ebediliğine işaret edilir. "Orada sürekli kalacaklardır."135 Ayetlerde geçen “huld” bir şeyin fesat ve tağyire maruz kalmadan, olduğu hal üzere devamını ifade eder ki, bu cennetlikler için söz konusudur.136 Ehli Sünnet’e göre: Huld yani ebedilik ister devamlı olsun, ister olmasın uzun süre durma manasındadır. "Ebeden" sözünün manası "huld" kelimesinin manasında olsaydı tekrar olurdu. Kur’an bu hayatın devamlı ve ebedi oluşunu te'kid için “halidine” devamlı, sürekli kelimesinden sonra “ebeden” kelimesini de kullanmıştır. "Orada sürekli ve ebedi olarak kalacaklardır."137 "Haydi selametle girin oraya, bugün artık ebediyet günüdür.”138 Bu ayetler tam bir saadetten bahseder. Bu ayetleri tefsir eden İbn Kesir; onlar bu emin makamda ölmekten ve bitip tükenmekten emin olarak nimet içinde yüzerler. Bu nimetin ne sonu nede bitimi vardır. Bu nimet sermedi ve ebedi olarak devam eder.139 der. Elmalılı ise şöyle tefsir eder: Cennet nimetleri öyle bir ve ihsandır ki; kesintisiz sürüp giden, sonsuz bir Allah vergisidir, dünyadaki gibi süreli ve sınırlı değildir.140 134 Hud, 11/108. 135 Bakara, 2/25-82; Al-i İmran, 3/15. 136 Öztürk, Yener, Kur'an'da Ahiret, Işık Yay. İstanbul, 2001, s.35. 137 Nisa, 4/57-122. 138 Kaf, 50/24. 139 İbn Kesir, Tefsir, c.l, s.111. 140 Yazır, Hak Dini, c.5, s.13. 25 1.3.2. 2. Diledikleri ve Arzu Ettikleri Her Şeye Sahip Olmak Kur'an'da, Cennet ve nimetlerinin ne denli göz kamaştırıcı, iç okşayıcı olduğu ifade edilmekle beraber orada nefsin arzu ve temenni ettiği her şeyin mevcut olduğu da vaad edilmektedir. “Orada size canlarınızın çektiği, hasılı istediğiniz her şey vardır.”141 Yine bu nimetlerin ebedi oluşu ve iman edip makbul amel işleyenleri ne gibi sürprizler beklediği ve bütün bunların Allah'ın vaadi olduğu beyan edilir. "Onlar için orada ebedi kalacaklar oldukları halde diledikleri her şey vardır. Bu Rabbin üzerine almış olduğu istenen bir vaad olmuştur."142 ''İşte onların dünyada yaptıkları makbul işlere mükafat olarak; gözlerini aydın edecek, gönüllerini ferahlatacak hangi sürprizlerin, hangi nimetlerin saklandığını hiç kimse bilemez." 143 Kısaca cennet ve nimetleri tam bir sürprizler diyarı, akıldan geçmeyen ve hiç umulmayan mükafatların beklediği bir ebedi istirahat mekanı, içi huzur ve güven dolu köşklerin, konakların bulunduğu ebedi saadet yurdudur. 1.3.2. 3. Köşkler, Konaklar ve Tahtlar Cennet; insanlık tarihi boyunca ardı arkası kesilmeyen dünya sıkıntıları içinde kıvranan, hayattan zevk alamayan, idealindeki mutluluğu bulamayan insanların özlem duyduğu bir mekan olmuştur.144 Ayrıca cennet, insanın içindeki sonsuzluk arzusuna, ebedi yaşam isteğine cevap veren bir iç huzur kaynağı olmaktadır. Kur'an-ı Kerim cennetin görünümünü, köşklerini, konaklarını, tahtlarını, kaplarını, yiyecek ve içeceklerini tasvir ederken beşerin seviyesine inerek, somut örnekler vererek her zamanki gibi insan aklının daha kolay anlayacağı, bir üslup kullanmıştır. 141 Fussilet, 41/31; 142 Furkan, 25/16. 143 Secde, 32/17. 144 Topaloğlu, “Cennet Mad.”, TDVİA, c.7, s.377. 26 Cennetliklerin tahtlar üzerinde, kardeş gibi karşı karşıya oturup, etrafı seyredecekleri bildirilmektedir. "Onlar tahtlar üzerinde kardeşler olarak karşı karşıya bulunacaklardır."145 "Birbirleriyle karşı karşıya tahtlar üzerinde.”146 etrafa bakarlar."147 Ayetleri şöyle yorumlanabilir: Cennetliklerin birbirleriyle karşılaşmalarında ve konuşmalarında onlar için hiçbir külfet yoktur. Birbirlerinin hitaplarını uzakta iken duymaları ve görmeleri ancak Allah'ın onların gözlerini, kulaklarını ve seslerini kuvvetlendirmesiyle mümkündür. 148 Başka ayetlerde de şu tasvirler yapılır: “Artık o günde de o iman etmiş olanlar, o kafirlere güleceklerdir. Tahtlar üzerinde seyredeceklerdir.”149 "O günde cennet ehli, bulunduğu yer itibariyle hayırlıdır, istirahatça da daha güzeldir.”150 "Orada astarları kaim atlastan yataklara yaslanırlar, orada yeşil yastıklara harikulade güzel işlemeli döşeklere yaslanırlar.”151 Seyyid Kutub bu ayetle ilgili şu yorumları yapar: Astarların atlastan ve döşeklerin işlemeli olması, bunlar nimetin birinci derecedeki, şehirdeki refah ve konforu sembolize eder. Bu tablolar ve şekiller sırf o nimetleri algılayabilmemizi zihnimizde kolaylaştırmak için verilmiş örneklerdir.152 Razi ise şöyle yorumlar: "Astarları atlastan olan" ifadesinin o yatakların, döşeklerin son derece kıymetli olduklarına, delalet ettiği zira, astarı atlastan olan şeyin dışının ondan daha kıymetli olacağını ve bunun adeta gözün görmediği bir şey olduğunu "sündüsten" yani yumuşak ve ince ipekten olduğunu söylemişlerdir.153 145 Hıcr, 15/47. 146 Saffat, 37/44. 147 Muttaffifın, 83/23. 148 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.18, s.600. 149 Mutaffifin, 83/34-35. 150 Furkan, 56/24. 151 Rahman, 55/54-76. 152 Kutub, Kıyamet, s.315. 153 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.21, s.205. 27 Sonuç olarak cennet nimetleri insanın hayal gücünün ötesinde tasavvurlar üstü bir yaklaşımla sunulmuştur. Zaten Kur'an "Yaptıklarına karşılık olarak onlar için ne gözler aydınlatıcı (nimetlerin) saklandığını hiç kimse bilmez"154 demekle mü'min kulların sürprizlerle karşılaşacağına işaret etmektedir. 1.3.2.4.Gümüş Kaplar, Altın Takılar ve İpek Giysiler Kur'an ev, konak, köşk ve tahtlardan sonra nazarlarımızı insan için zinet sayılan gümüş, altın, takı ve giysilere çevirir. “Etraflarında hizmet edenler; gümüş kaplar, billur kaseler, gümüş parlaklığında billur kaplarla dolaşır, onlara ikram ederler. Cennetlikler içeceklerini kendi iştahları ölçüsünde tayin ederler."155 Taberi’nin bu ayetle ilgili farklı bir yaklaşımı vardır. Cenab-ı Hak bu kapların gümüşten yapılmış olduğunu söyleyerek o kapları vasfetmesi ve övmesi şuna delalet eder. Bilinsin ki cennetin toprağı gümüştendir, zira nerede yaşanılıyorsa oradaki kaplar o yerin toprağından imal edilir.156 Cennetliklerin takılarından bahseden ayetlerden birisi şöyledir: "Adn cennetleridir ki, onlara giriverirler. Orada altından bilezikler ile ve inciler ile süsleneceklerdir.”157 Cennet giysilerinden bahseden: “Onların üzerlerinde ince ve kalın ipekten yeşil elbiseler vardır.158 Ayetinde ayrıntılı tarif yapılır. Bu ayeti yorumlayan Kutub şöyle der: Ayetin orjinalinde yer alan "sündüs" sözcüğü, "ince ipek kumaş", "istebrak" sözcüğü ise "kalın ve astarlı kumaş" anlamına gelir. Cennetlikler bu süsleri ve bu göz kamaştırıcı konforu Rabb’lerinden alırlar. Başka bir deyimle bu görkemli hayat dekoru, kerem sahibi yüce Allah'ın cömert bağışıdır. Bu durum, elde edilen nimetlerin değerini 154 Secde, 32/17. 155 İnsan, 76/15-16. 156 Taberi, Muhammed bin Cerir, Camiul-Beyan an Te’vili’l-Kur’an, Matbaatu’l-Halebi, Mısır, 1954, c.6, s.2687. 157 Fatır, 35/33. 158 İnsan, 76/21. 28 arttıran, ek bir değerdir.159 İbn Kesir ise ayeti şöyle tefsir eder: Cennet ehlinin giyecekleri ipektir. Bir kısmı yeşil ipektir ki gömlek ve benzeri giyecekler bundandır. Bir kısmı da parlak atlastandır. En üste giyilen bu atlas parıl parıl parlar ve göze çarpar.160 Bütün bu ayetlerden anlaşılıyor ki cennetliklerin, elbiseleri ipek, kapları ve takıları altın ve gümüştür. Elbiseler içinde en yumuşağı ipektir, böylece Allah Teala elbisede hem dış güzelliği ve gözün lezzet duymasını, hem de yumuşaklığı ile bedenin lezzet duymasını bir araya getirmiş oluyor.161 1.3.2. 5. Yiyecekler Kur'an'da cennetteki yiyecek ve içeceklerin beş duyu organı ile hissedilecek bir şekilde tasvir edilerek, somut bir ifade ve anlatımın kullanılması insanın duygu ve düşüncelerinin cennet hayatına bir şekilde tevcih edildiğini göstermektedir. Rahman suresindeki anlatımlar da böyledir: ''Rabbinin huzuruna çıkmaktan endişe duyan mümine iki cennet var, her iki cennet de çeşit çeşit ağaçlarla dolu, ikisinde de akıp giden iki pınar var, ikisinde de her çeşit meyveler çift çift var, iki cennetin de devşirmesi yakın, ikisinde de meyveler, hurmalar, narlar var."162 İnsan suresinde de: "Cennetin gölgeleri üzerlerine yaklaştırılmış, meyveleri de eğdirildikçe eğdirilmiştir."163 İfadesi yer almaktadır. Kutub ayetleri şu yorumlarla açıklığı kavuşturmaya çalışır: Cennetlikler geniş yapraklı ağaçların gölgeleri, yere sarkmış dalların ve tatlı, ılık bir havanın altında, koltuklarına kurulmuş olarak safa sürerlerken emirlerindeki hizmetçiler kendilerine gümüş kaplarda getirilen ve yine gümüş maşrapalarla dağıtılan içecekler sunarlar. Bu gümüş maşrapalar gümüşten olmalarına rağmen kristal gibi şeffaftırlar ki, dünyadaki gümüş kaplarda böyle bir özellik görülemez. Aynca bu maşrapalar, bu kaseler hem yararlılığı ve hem de güzelliği bir araya getiren, uygun 159 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3783. 160 İbn Kesir, Tefsir, c.7, s.185. 161 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.248. 162 Rahman, 55/46-48-50-52-54-68. 163 İnsan, 76/14. 29 büyüklüktedirler. Sonra bu içeceğe "zencefil" karıştırılmıştır. Tıpkı daha önce tanıtılan bir cennet içeceğinin içine "kafur" karıştırıldığı gibi. Ayrıca içecek tatlılığından ve hoş içimliliğinden dolayı "selsebil" adı ile anılan bir cennet pınarından sağlanmaktadır.164 Razi cennet ağaçlarıyla dünyadakileri karşılaştırarak meseleyi vuzuha kavuşturmaya çalışır: “Dünyadaki ağaçların kökleri ve gövdesi bulunması gerekli şeylerden olup, insanın bahçelerde rahatça dolaşmasına manidirler. Cenneteki ağaçlar ise, üzerinde enteresan yapraklar, güzel meyveler bulunan dallar şeklinde olup, kalınca gövdeleri yoktur. "Dallı budaklı" ifadesinden kasıt oradaki lezzetlerin nitelenmesidir. Bu cennetteki ağaçların dalları vardır. Cennetlikler de onların altındadırlar, gölgelenirler.”165 Cennet ağaçları ile dünyadaki ağaçlar arasında bir kısım farklılıklar vardır: 1 -Dünyadaki bahçelerin ağaçlarında meyveler, tepelerde, dal uçlarındadır. İnsan arkaya yaslanırken dal uçlarından uzak düşer. Ahirette ise cennetlikler yaslandığı halde, meyveler onlara doğru iner, sarkar. 2-Dünyada bir ağacın meyvesine yaklaşan kimse diğerinden uzaklaşır. Ahirette ise aynı anda ve aynı yerde bütün meyveler yakındır. 3-Cennetteki ağaçlar cennetliklerin yanma gelir, onları bürür ve gölgelendirir. Dünyada durum böyle değildir.166 Cennet ağaçlan cennetlikler için yaratılmış, emre amade kılınmış, cennetlikler ona istedikleri zaman ulaşır, dilediklerinde elde ederler. Bu ayakta yiyene, oturarak yiyene ve yatarak yiyene sıkıntı vermez.167 "Tercih edecekleri meyveler, canlarının istediği kuş etleri, dalbastı kirazlar, dolgun salkımlı muzlar, tükenmeyen, eksilmeyen hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler içindedirler.”168 164 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3782. 165 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.21, s.133. 166 Razi, a.g.e. c.21, s.138. 167 Razi, a.g.e. c.22, s.344. 168 Vakıa, 56/20-21-28-29-32-33. 30 Bu ayete İbn Kesir şu yorumları katar: Yaz, kış, bitmeyen, tükenmeyen, sürekli yenilen, ne zaman isterlerse hazır buldukları meyveler, o meyvelere uzanmalarını ne çöp, ne diken, ne de uzaklık engellemez.169 demektedir. Razi ise; kiraz ağacının yaprakları küçük, muz ağaçlarının yapraklan ise büyüktür. Yapraklan alabildiğine büyük ve küçük olan ağaçlara işaret ederek bu iki uç arasında yer alan her türlü ağaç için bir işaret olmuştur.170 der. "Orada güven içinde her meyveyi isterler."171 "Onlara canlarının istediği meyveden ve etten bol bol vermişizdir.172 Burada etten kasıt kuş etidir. Razi: Kuş etine gelince, mümin onu ister ve canı en ufak biçimde onu çektiğinde o hemen hazır olur. Hatta rivayet olunur ki, kuş uçuyor, müminin canı onu arzuluyor, o anda kuş kızartılmış bir şekilde önüne iner.173 yorumunu yapar. Cennet meyveleri dünyada yenildiği gibi yenilecek, fakat abdest bozmaya çıkılmayacak, vücuttan terle atılacaktır.174 1.3.2.6. İçecekler Cennet içecekleri çeşit çeşittir. İçeceklerin farklı farklı kaynakları mevcuttur. "Bu iki cennette akıp giden iki kaynak vardır ki bunlarda fışkıran iki pınardır."175 Kutub, cennet nimetlerini tefsir eder ve ayetlerdeki su kaynaklarını da şöyle yorumlar: Bu ayetlerde cennetten bahsetme dünya örfüne göre yapılmıştır. Çünkü nimetlenenler bağa, bahçeye girdiklerinde hemen yemeye, içmeye başlamazlar. Rahatlamayı ve ferahlamayı daha önce düşünürler. Allah, gezintinin, sayesinde tamamlanacağı, ağaçların yeşilliği, gözlerin, pınarların akışı gibi şeyleri zikretmiş daha sonra meyvelerden, yiyecek ve içeceklerden bahsetmiştir. Bu iki pınarın suyu yukarıya 169 İbn Kesir, Tefsir, c.6, s.523. 170 Razi, a.g.e. c21, s.200. 171 Duhan, 44/55. 172 Tur, 52/22. 173 Razi, a.g.e.c.21, s.125. 174 İbn Kesir, a.g.e. c.6, s.505. 175 Rahman, 55/50-66. 31 doğru fışkırır, kabarır, müminlere doğru akar. O iki pınar müminlerin bulunduğu yerdedir. Suların hareketi de akış istikameti olarak müminlere doğrudur.176 "Onlara orada, karışımı zencefil olan kadehten içirilir. Bir çeşme ki adına “selsebil” denir. Ve onlara Rab’leri de gayet temiz bir şurup içilmiştir, bu sizin ödülünüzdür. Çalışmanıza karşılık verilmiştir.”177 İbn Kesir, bu ayeti şöyle tefsir eder: Bazen şarap kafur ile karıştırılır ki kafur soğuktur. Bazen de zencefil ile karıştırılır ki o da sıcaktır. Böylece mutedil bir içki elde edilir. Cennetliklere karıştırılarak bu içecekler verilir.178 Diğer bir ayet de şöyledir: "Onların üzerlerine ırmaktan doldurulmuş bir bardak ile dolaşılır. Bembeyaz içenler için lezzetlidir. Kendisinde ne bir sersemletme vardır, ne de onlar onda sarhoş olacaklardır."179 Ayetteki “sersemletme” olamayışını Razi şu şekilde yorumlar: Cennet içkilerinde, içki içmekten dolayı meydana gelen baş ağrısı, aklı bürüme ve rahatsız etme gibi bozuk hallerden hiçbirisi bulunmaz, içenler sarhoş da olmaz. İçki içmedeki fesahatlerin en büyüğü bu olduğu için Allah onun bu özelliğine yer vermiştir.180 Kur’an, cennet içeceklerinden olan şu dört nehirden bahseder: "Muttakiler için va'd olunan cennetin sıfatı, onun içinde bozulmamış sudan ırmaklar ve tadı değişmemiş sütten ırmaklar ve içenler için leziz, şaraptan ırmaklar ve süzülmüş baldan ırmaklar vardır ve onlar için orada her türlü meyvelerden vardır ve Rab'lerinden bağışlanma vardır."181 İçecek ve yiyecekle ilgili bu ayetler, cennet içeceklerinin dünyadakilere benzeyeceğini, ancak dünyadakilerden daha farklı olacağını bildirir. Cennet içecekleri, bedene zevk vereceği gibi ruha ve insanın diğer latifelerine de haz verecektir. 176 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.21, s. 135-149. 177 İnsan, 76/17-18-21-22. 178 İbn Kesir, Tefsir, c.7, s.183. 179 Saffat, 37/45-46-47. 180 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.18, s.602. 181 Muhammed, 47/15. 32 1.3.2.7. Huriler “Hur” kelimesi “beyaz olmak, beyazlaşmak anlamındaki “haver” kökünden gelmektedir. Genellikle dilciler huri için "beyaz tenli, gözünün beyazı saf, siyahı koyu ve yuvarlak, göz kapakları ince ve nazik" tasvirini yapmışlardır.182 Istılah olarak ise “huri” Allah'ın cennetliklere vaad etmiş olduğu güzel kızlardan her biridir.183 Şimdi hurilerle ilgili ayetlerin meallerini zikredelim: "Hem biz onları güzel gözlü hurilerle evlendiririz."184 "Kendilerine temiz ve güzel hurileri de eş yaparız."185 "Sedef içindeki inciler gibi parlayan ceylan gözlü huriler vardır."186 Bu üç ayette huri kelimesi "in" (iri, kara gözlü) kelimesiyle beraber geçmektedir. Sedef içindeki inci; gizli, saklı olan ve henüz güneşin görmediği, gözün ve elin değmediği incidir. Bu ifade hurilerin güzelliklerini ifade için birer kinayedir.187 "Çadırlara kapanmış gün yüzü görmemiş huriler"188 ki bunlar utangaç olup ve hiçbir kimsenin dokunmadığı dilberlerdir. Buradaki eşler serkeş değildir, gözlerini çevrede gezdirmezler, onlar sanki saklı deve kuşu yumurtası gibi terü tazedirler.189 El değmemiş, göz değmemiş, hiçbir el kabuğunu, sedefini kırmamış, hiçbir göz tarafından tırmalanmamış. Bu ifade söz konusu ceylan gözlü huriler konusunda gönül okşayıcı ve somut anlamlar taşır 190 Hurilerin dünya kadınlarından mı olacağı yoksa ayrı bir tür olarak mı yaratılacağı alimler arasında tartışılmıştır. 182 Topaloğlu, Bekir, “Huri Mad.” TDVİA, İstanbul, 1998, c.18, s.387. 183 Erboğa, Halil, “Huri Mad.” ŞİA, İstanbul, 1990, c.3. s.331. 184 Duhan, 44/55. 185 Tur, 52/20. 186 Vakıa, 56/22-23. 187 Kutub, Kıyamet, s.172. 188 Rahman, 55/72. 189 İbn Kesir, Tefsir, c.6, s.504. 190 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3464. 33 "Biz onları yepyeni bir yaratılışla yarattık, eşlerine düşkün, yaşıt bakireler kıldık."191 Müfessirler ayeti şöyle tefsir eder: Bu ifade, ya "onları yoktan yarattık" demektir, çünkü onlar huri kökenlidirler. Ya da "varlıkların devamına yenilik getirdik" anlamındadır. Çünkü bunlar cennetliklere gönderilmiş genç eşlerdir. Onları bakire yaptık: Onlara hiç kimsenin eli değmemiştir. Onlar eşlerine aşık ve onlarla aynı yaştadırlar. Eşlerini çok severler ve onlarla akrandırlar.192 Kutub ayeti böyle yorumlarken İbn Kesir de şu yorumu katar: Yani onları (dünya kadınları) yaşlılar olduktan sonra kendilerini yeniden eski hale getirdik. Ve onlar eşlerine düşkün bir yaşta oldular. Zerafet, melahat ve tatlılıkta eşlerine son derece düşkün, sevimli, hep bir yaşıtta kadınlar haline geldiler.193 Yazır ise şöyle bir yorum getirir: Bu yeniden yaratılan kadınlar dünyada kocamış buruşmuş kadınlardır. Biz onları yeniden, kocalarını çok seven, cilveli, nazlı, güzel söz söyleyen, aynı yaşta hep bir birine denk olarak yarattık.194 Müfessirlere göre hurilerin yoktan yaratılmaları mümkün olabileceği gibi dünya kadınlarından da yaratılmaları muhtemeldir. Sonuç itibariyle diyebiliriz ki; ayetlerden anladığımıza göre, huriler, hem dünya kadınlarından olacak hem de yoktan var edilecektir. Doğruyu bilen yalnız Allah’tır. Huriler mi üstün yoksa cenneti kazanmış dünya kadınları mı? Bu hususta da farklı görüşler olmasına rağmen genel kanaat şudur: İman etmiş salih kullar arasına girmiş kadınlar, hurilerden üstündürler. Çünkü onlar nefisleriyle ve şeytanlarıyla mücadele ederek galip gelmişler ve neticede hakkın rızasını kazanıp, cennete girmişlerdir. Huriler ise diğer nimetler gibi Allah tarafından cennet ehli için yaratılmış bir nimettir.195 191 Vakıa, 56/35-36-37. 192 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3464. 193 İbn Kesir, Tefsir, c.6, s.524. 194 Yazır, Hak Dini, c.7, s.399-400. 195 Erboğa, “Huri Mad.” ŞİA, c.3, s.331. 34 Huriler sözü, sadece bir cinse mi hasredilmiş yoksa birden çok huri cinsi mi var? Bu konuda da farklı yorumlar getirilmiştir. Bu konuda çoğunluğun görüşü, birden çok huri çeşidinin olduğu yönündedir. Bu konuda Razi şöyle der: Cennet ehli için, muazzam odalarda ehli perde huriler vardır ki; bu hurilerin de hizmetçileri ve cariyeleri vardır. Ayrıca sabi olan çocuklarla birlikte dolaşan huriler vardır. Buna göre Cenab-ı Hak adeta o cennetliklerin yanında dolaşan çocuklar ve kadınlar vardır, demek istemiştir.196 1.3.2.8. Güzel Eşler Lugatta eş, çift olan her şeyin biri, birbirine benzeyen veya zıt olan iki şeyden her biri197 olarak tarif edilir. "Onlar için o cennetlerde tertemiz çiftler vardır. 198 Yazır bu ayeti şöyle yorumlar: Tertemiz, pampak çiftler, yani erkekler için hanımlar, hanımlar için kocalar vardır. Bunların hiçbirinde dünyadaki pisliklerden eser yoktur. Bunlar sadece temiz değil her yönden temizlenmiştirler. O hanımlarda ne maddi olan kir, hayız ve nifas ve diğerleri gibi tabii, cismani; ne de ahlaksızlık, geçimsizlik, biçimsizlik, münasebetsizlik olmadığı gibi kocalar da öyle pampak tertemizdirler.199 Diğer Müfessirlerin yorumları da şöyledir: Temiz eşlerden maksat: Onların bedenlerinin her türlü pislikten uzak, kocalarının ise her türlü kötü hasletten temiz olmalarıdır.200 Kir, pas, murdar ve manevi kirlerden uzak temiz iri gözlü eşler, cennetlikler içindir.201 Nimet ne kadar büyük de olsa ünsiyetin ancak meydana geldiği kadınlarla tamamlanır. Allah kadınları, onlarda bulunması arzu edilen bütün sıfatları içine alan tek bir sıfatla tavsif ederek "tertemiz" şeklinde buyurmuştur.202 Temiz olmakla beraber bu eşlerin ne gibi özellikleri vardır. Kur’an ayetleriyle açıklamaya çalışalım. 196 Razi.,Tefsiru’l-Kebir, c.21, s.l86. 197 Abdulbaki, el-Mu’cemu’l Müfehres, s.405. 198 Bakara, 2/25; Al-i imran, 3/15; Nisa, 4/57. 199 Yazır,.Hak Dini, c.l, s.240. 200 Razi,Tefsiru’l-Kebir, c.2 ,s.l70. 201 Sabuni, Saffetü’t-Tefasir, c.l, s.43. 202 Razi, a.g.e. c.6, s.198. 35 "Onların beraberinde, gözleri kocalarından başkasını görmeyen yumuşak bakışlı aynı yaşta güzeller,"203 "güzel gözlü, gün yüzü görmemiş, yumurtanın pembe beyaz renginde eşler,"204 "daha önce cin ve insten hiç kimse kendilerine dokunmamış,"205 "göğüsleri tomurcuklanmış,”206 “kocalarına aşık yaşıtta bakire kızlar”207 “iyi huylu, güzel hanımlar,"208 vardır. Razi’nin ifadeleri içinde bu ayetlerden cennet kadınlarının özellikleri şu şekilde anlaşılmaktadır: 1-Onlar tıpkı iffetli kimselerin meşgul oluşları gibi gözlerini, bakışlarını alı koymuşlardır. Bunlar tıpkı kendisini çadırlar içinde kapalı tutan, bakışlarını başkalarına bakmaktan alı koyanların adeti gibi kendilerini adeta çadırlara hapsetmişlerdir. 2-Bu onların kıymetlerini ve iffetlerini anlatan bir ifadedir. Çünkü kendileri için çok güçlü, başkalarına mani olabilecek, velileri ve akrabaları olan kadınlar dışarı çıkmaktan başkalarına görünmekten çekinirler. Bu onların saygınlıklarına delalet eder. 3-Bu ifade onların güzel gözüktüğüne kocalarını başkalarından alıkoyacak bir biçimde çok sevdiklerine delalet eder. 4-Bu ifade onların utangaç, terbiyeli ve edepli olduklarını gösterir.209 "Aynı yaşta olan güzeller" ifadesi o dilberlerin aynı yaşta olma ihtimalleri olduğu gibi, kocalarıyla aynı yaşta olmaları da muhtemeldir. Böyle bir sıfatla zikredilmesinin sebebi şu da olabilir. O dilberler, görünüm, yaş, süs ve nimet bakımından hep birbirine benzeyince onlara meyil ve arzuda hep aynı seviyede olacaktır. Bu da kıskançlığın olmamasını gerektirir.210 Bu ayetler bizlere cennette ister kadın olsun ister erkek olsun herkes için uygun, güzel, nezih çiftlerin olacağım belirtmektedir. 203 Sa'd, 38/52. 204 Saffat, 37/48-49. 205 Rahman, 55/56. 206 Nebe, 78/33. 207 Vakıa, 56/36-37-38. 208 Rahman, 55/70. 209 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.21, s.l42. 210 Razi, a.g.e. c.6, s.l98. 36 1.3.2.9. Gılmanlar Gılman: Çocuk, bıyığı yeni terlemiş genç hizmetçiler anlamındadır ki; “gulam” (çocuklar) kelimesinin çoğuludur. Kur'an literatüründe cennet ehlinin emrine verilen ve hiçbir zaman yaşlanmayan gençlerdir. Kur'an’da geçen bir ayette “kabuğunda saklanmış inciler gibi taze ve berrak” şeklinde tasvir edilir. Müminlerin iman etmiş zürriyetleriyle birlikte cennette mutlu bir hayat sürerken etraflarında gılmanlar dolaşacaklardır.211 Kur'an’da sadece bir yerde geçmektedir: "'Çevrelerinde de kendilerine mahsus, sedef içinde saklı inci gibi civanlar dolaşır, hizmet eder."212 Ölümsüz gençler etrafında dolanır. Zaman onlara etki etmez. Yaş onların gençliğini yıpratmaz.213 Gılman hakkında tefsircilerin görüşlerini şu üç noktada toplamak mümkündür. 1-Ergenlik çağına gelmeden, mükellef olmadan ölen mümin çocuklarıdır. 2-Kafirlerin mükellef olmadan ölen çocuklarıdır. 3-Müminler için cennette yaratılan hizmetçilerdir. Üçüncü yorum daha isabetli görünmektedir. Nitekim Kur’an onları anlatırken her türlü aşınma ve kirlenmeden korunmuş, cennet ehlinin etrafına saçılmış, özel bir yaratılışa sahip oldukları ve içki sunma görevinden bahsedilerek hizmetçi statüsünde oldukları ifade edilmiştir. Gılman, her türlü aşınma ve kirlenmeden korunmak için kabuğunda saklanırken, buradan çıkarılıp cennet ehlinin etrafına saçılmış incilere benzetildiğinden, onların cennete ait özel bir yaratılışla yaratıldıkları anlaşılmaktadır. Onlar hizmet sunmak gibi özel bir vazife ile ayrı bir konumda olacaklardır.214 Öyle anlaşılıyor ki üçüncü görüş daha ağır basmakta, akla ve nakle daha uygun bir yorum, daha isabetli bir yaklaşım olduğu anlaşılmaktadır. 211 Yavuz, “Gılman Mad.” TDVİA, c.14, s.50; Kademoğlu, Mahmut Rıfat, “Gılman Mad.” ŞİA, Şamil Yay. İstanbul, 1990, c.3, s.43. 212 Tur, 5/25-24. 213 Kutub, Kıyamet, s.172. 214 Yavuz, a.g.e. c.14, s.50. 37 Kur'an da bir yerde geçen “gılman” ile iki yerde geçen “Vildan” kelimelerinin aynı manada kullanıldığı kanaatini taşımaktayız. Ama yine de her şeyin en iyisini Allah bilir. 1.3.2.10. Vildanlar Kur'an-ı Kerim de iki ayette geçen “Vildan”, “velid” (çocuk) kelimesinin çoğulu olan “Vildan” (çocuklar) anlamındadır. Her iki ayette de “ebedi” anlamındaki “muhalled” sıfatıyla nitelendirilmiş olup bu sıfat, gençlerin fizyolojik değişikliğe uğramayacaklarını yaşlanıp yıpranmaktan sürekli korunacaklarını ifade etmektedir.215 "'Çevrelerinde öyle ölümsüz gençler dolaşır ki, onları görsen kendilerini saçılmış inci sanırsın.”216 "Etraflarında, cennet şarabından dolu testiler, sürahiler, kadehlerle, ebediliğe ermiş çocuklar dolaşıp hizmet ederler."217 Bu ayetlere Müfessirlerin dürbünüyle şöyle bakabiliriz: "Vildan"dan maksat, müminlerin küçükleri veya kafirlerin küçük çocukları kastedilmiş olabilir. Asli manada ise; onların doğmuş olup olmamalarına bakılmaksızın sadece küçük olduklarının kastedilmesidir.218 "Muhalledün" yani ebediliğe mahzar edilmiş, ifadesinden ise onlar ebedidirler, ölümleri, yok olmaları söz konusu değildir. Onların halleri değişmez, onlar hep küçük olarak kalırlar, büyümezler. 219 Bu gençler aynı hal üzere devam eden, hiç değişikliğe uğramayan, yaşlanmayan, hep genç kalan delikanlılardır.220 Bu gençler için zaman işlemez. Dünyadaki benzerleri gibi gençlikleri ve tazelikleri zamanın etkisi ile aşınmaz. İşte bu genç hizmetçiler aralarında dolaşırlar.221 215 Kademoğlu, “Gılman Mad.” ŞİA, c.3, s.43; Yavuz, “Gılman Mad.” TDVİA, c.14, s.50. 216 İnsan, 76/19. 217 Vakıa, 56/17-18. 218 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.21, s.l78. 219 Razi, a.g.e. c.21, s.l78. 220 İbn Kesir, Tefsir, c.7, s.184. 38 Allah'ın cennete layık kıldığı müminler son derece değerli ve seçkin insanlardır. Müminlere hizmet etmek için yaratılan hizmetkarlar müminlerin etrafında, arasında dönüp dolaşırlar.222 1.3.2.11. Allah, Melekler ve İnsanlar Tarafından Selamlanmak Cennet ehline verilecek nimetlerden biriside Allah'ın onlarla konuşması ve onlara selam vermesidir. "Çok esirgeyen Rab’den onlara sözle selam vardır."223 Yine cennetliklerin melekler ve cennet bekçileri tarafından selamla karşılanması vardır. "Melekler her kapıdan yanlarına varırlar: Sabretmenize karşılık selam size yurdun sonu ne güzel derler."224 "Cennetin bekçileri selam size ne hoşsunuz ebedi kalmak üzere buraya girin demişlerdir."225 Bu, çok güzel bir karşılama, hoş bir övgüdür. Nedeni de açıklanıyor: Siz arındınız, temizlendiniz. Siz tertemiz idiniz. Tertemiz olarak geldiniz. Cennette ancak güzellik vardır. Oraya ancak güzel, tertemiz olanlar girerler. Onlar, bu güzelim nimetler içinde sonsuza dek kalacaklardır.226 Cennetliklerin birbirleriyle ve müminlerle selamlaşmaları onların gönül huzuru ve itminan içinde olduklarını gösterir. "Onların orada dirlik temennileri “selam”dır.227 Onların tüm hayatı selamdır, esenliktir. Üzerinde esenlik, kanat çırpar, havasında buram buram esenlik (selam) tüter. Bu bol nimetli ve güvenli ortamda melekler onlara selam verir, birbirleri ile selamlaşırlar ve kendilerine rahmeti bol olan Allah'ın selamı iletilir. Kısacası içinde yaşadıkları atmosfer baştanbaşa selam ve esenlik atmosferidir.228 221 Kutub, fi Zilal, c.6, s.3464. 222 Yalçın, Cavit, Mü’minlerin Asıl Yurdu Cennet, Vural Yay. İstanbul, 1997, s.54. 223 Yasin, 36/58. 224 Ra'd, 13/23-24. 225 Zümer, 39/73. 226 Kutub, Fi Zilal, c.5, s.3063. 227 İbrahim, 14/23. 228 Kutub, a.g.e. c.6, s.3464. 39 "Onların orada duası: "Allah’ım sen her türlü eksikliklerden uzaksın" demek, birbirlerine iyi dilek ve temennileri ise hep "selam" dır. Dualarının sonu da: "Alemlerin Rabbi Allah'a hamd olsun" sözleridir.229 1.3.2.12. Allah'ın Görülmesi Ru'yetullah, yani Allah'ın cennette görülmesi, cennet nimetlerinin en güzeli ve en gözde olanıdır. Ehli Sünnet mensubu, müfessir, muhaddis, ve mütekellimler, müminlerin ahirette Allah'ı göreceklerini, ayet ve hadislerin zahir manalarına dayanarak ispat etmeye çalışmışlardır. Mutezile, Havariç ve Rafizilerden bir grup ve Filozoflar aklın, Allah'ın görülemesinin imkansızlığını gösterdiğini iddia ederler.230 1.3.2.12.1. Ehl-i Sünnet’in görüşü Ehl-i sünnete göre ahirette müminlerin Allah’ı görmeleri aklen caiz naklen vaciptir. Nakil (ayet ve hadis) ise Allah'ın ahirette görüleceğini ispat etmektedir.231 Nihayet sahabe, tabiin başta olmak üzere bütün Müslümanlar ayet ve hadislerdeki açık hükümlere istinaden ru'yetin vuku bulacağı inancı üzerinde ittifak etmişlerdir.232 Bu konuda Ehli Sünnet’in dayandığı ayetler ve yorumları şöyledir: 1- "Yüzler (vardır) o gün terütazedir, Rablerini göreceklerdir.”233 Hiç bir tevile ve tahrife girişmeden, ayetin ortaya koyduğu açık mana üzerinde durulacak olursa, mü'minler kıyamet günü Rab’lerini ayan beyan göreceklerdir. 229 Yunus, 10/10. 230 En-Nesefi, Ebu’l-Berekat, Ahmed b. Muhmud, el-Umde fi’l-Akaid, Çev. Temel Yeşilyurt, Kubbealtı Yayınları, Malatya, 2000, s.45. 231 En-Nesei, a.g.e. s.45; Kılavuz, İslam Akaidi ve Kelam'a Giriş, s.230. 232 Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, TDV Yay. Ankara, l998, s.l72. 233 Kıyame, 75/22-23. 40 Müfessirler, ayeti bu manada anladıkları gibi, sahabede Hz. Peygamberden aynı manaya gelen tefsiri rivayet etmiştir.234 2-"Hayır, şüphesiz ki onlar, o gün (kıyamet günü) Rab’lerini de görmekten mahrumdurlar."235 Ayetin öncesinde Allah; ölçü ve tartıda hile yapanlar, kıyamet günü yeniden dirilmeyi inkar edenleri, kafirleri ve akıbetlerini tasvir ederken, onların Rab’lerini görmekten mahrum olacaklarını bildirmektedir. O halde ahiret günü Rabbi görmekten mahrum olmanın, bu ayetle sadece kafirlere tahsis edilmesinden de anlaşılıyor ki, mü'minler bundan mahrum kalmayacaklar, evvelki ayette açıklandığı gibi, bu büyük nimetin ve diğer nimetlerin yüzlere verdiği tazelik, parlaklık ve sevinç içinde Rab’lerini göreceklerdir.236 3-"İyi iş ve güzel amel işleyenlere daha güzel karşılık ve bir de ziyade (Allah’ı görmek) vardır."237 4-"Musa tayin ettiğimiz vakitte gelip de Rabbi ona hitap edince: Ya Rabbi dedi. Göster bana zatını bakayım. Sonra Allah Teala şöyle cevap verdi. Sen beni göremezsin ama şimdi şu dağa bak, eğer yerinde durursa sen de beni görürsün! Derken Rabbi dağa tecelli eder etmez onu un ufak ediverdi. Musa da düşüp bayıldı. Ayılınca: Sen yücesin, sana tevbe ettim, ben inananların ilkiyim dedi."238 Bu ayette Hz. Musa(a.s.) nın görme arzusuna karşı Allah Teala “beni göremezsin” demişse de hakikatte bu olay çeşitli yönlerden ru'yetin vuku bulacağına delalet etmektedir: 234 Koçyiğit, a.g.e. s.173. 235 Muttaffıfın, 83/15. 236 Koçyiğit, Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1974, s.7. 237 Yunus, 10/26. 238 A’raf, 7/143. 41 1-Eğer ru'yet imkansız bir şey olsa idi, Hz. Musa böyle bir talep de bulunmazdı. Çünkü peygamberler için Allah üzerine caiz olmayan şeyleri istemek mümkün değildir.239 2-Hz. Musa Allah’ı görmeyi istemiş, fakat Allah, onun isteğini red ve inkar etmemiştir. Eğer ru'yet muhal olsa idi Allah bunu şiddetle reddederdi. Kur'an’da bunun çeşitli örneklerini görmek mümkündür: Hz. İbrahim Allah’tan ölüyü nasıl dirilttiğini göstermesini istemiş; 240 Hz. İsa semadan sofra indirmesini istemiş; 241 Allah bu istekleri reddetmemiştir. Fakat Hz. Nuh isyan eden oğlunun kurtuluşu için dua ve niyazda bulunduğu zaman Allah onun bu isteğini kabul etmemiş ve ona “cahillerden olmaman için sana öğüt veriyorum.”242 hitabında bulunmuştur. 3-Allah Teala, Hz. Musa'nın görme isteğine karşı daimilik ifade etmeyen manada 'len terani' (beni göremesin) demiş fakat katiyet ve devamlılık ifade eden manada “le terani” (beni hiçbir zaman göremezsin) dememiştir. Her iki mana arasında açık farklar vardır, bu da Allah Teala’nın görüleceğine delalet eder. Ancak Hz. Musa Allah'ı görmek arzu ve hevesiyle bu geçici dünyada sahip olduğu görme kudretinin bundan aciz kalacağını hesaba katamamıştır. Oysa burada üzerinde durulan ru'yet insanların yeniden dirileceği ahiret günü ile ilgilidir. Allah Teala o gün mü'minlere tecelli ettiği zaman O'nu ayan beyan görecek göz kudretini de insanda yaratmaya kadirdir.243 Ebu’l-Berekat en-Nesefi, Allah’ın görülemeyeceğini iddia edenlerin; (görme için) karşıda bulunuş gibi ileri sürdükleri koşullar, Allah’ın bizi görüyor oluşuyla geçersiz olmaktadır şeklinde görüş beyan eder. Ayrıca illet ve koşullar görülene ve görülmeyene göre değişmez. Halbuki burada değişmiştir. Bundan anlaşılmaktadır ki; o, görmeyi gerektirici delillerden (altı yön gibi) değil, var oluşun niteliklerinden olmaktadır.244 239 En-Nesefi, el-Umde, s.45; Koçyiğit, a.g.e. s.174. 240 Bakara, 2/260. 241 Maide, 5/114. 242 Hud, 11/46. 243 Koçyiğit, Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi, s.174. 244 En-Nesefi, el-Umde, s.46. 42 Sünni kelamcıların çoğunluğu bu konuda “vücud delili” denilen bir delili de dikkate alarak Allah'ın görüleceğini söylerler. Bu delile göre bir şeyin görülebilmesinin illeti var olması (vücud) dır. Allah Teala var olduğuna göre O'nun görülmesi de haktır. Fakat İmamı Maturidi “vücud delili”ni kabul etmez. Allah Teala’nın ahirette görüleceğini, bu görmenin mahiyetini bizim kavrayamayacağımızı söyler.245 Maturidi Allah'ın kıyamette görüleceğini, görme meselesinin, hesap, sevap ve ceza günü olan kıyamet hallerinden biri olduğunu fakat görülmenin nasıl olacağını anlatmaya kalkışmanın mantıksız olacağını beyan eder.”246 1.3.2.12.2. Mu’tezile’nin Görüşü Mutezile, Allah yarattıklarına benzetilmiş oluyor düşüncesiyle, O'nun ahirette görülmesini kabul etmemiştir.247 Çünkü, (görme eyleminin gerçekleşmesi için) gören ile görülen arasında karşı karşıya bulunuş, ne fazla uzak ne de fazla yakın olabilecek şekilde ölçülü bir aralık, gören ile görülen nesne arasına ışığın ulaşması gereklidir. Bunların hepsi imkansızdır.248 Mutezile bu konuda delil olarak: "Gözler O'nu idrak edemez. Fakat O, gözleri idrak eder."249 Ayeti ile Hz. Musa (a.s.)’nın talebine karşılık Allah'ın “beni asla göremeyeceksin”250 hitabını ileri sürerler.251 Mutezile Allah'ın görülmesi meselesini cisimlerin görülmesine benzetmektedir. Görenin ve görülenin bir yerde bulunması gerekmektedir. Bu da Allah'a mekan isnad etmek olur ki O, mekandan münezzehtir. Böylelikle Mutezile temeli olmayan bir kıyas yapmaktadır.252 Mutezile’nin "Allah Teala’nın gözle görüleceğini söylersek cihetle muttasıf olduğunu isbat etmiş oluruz. Cihetle muttasıf olmak Allah’tan nefyedilmiştir." 245 Kılavuz, İslam Akaidi ve Kelama Giriş, s.232. 246 Ebu Zehra, Muhammed, İslam da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, Terc. Hasan Karakaya- Kerim Aytekin, Hisar Yay. İstanbul, 1983. 247 Kılavuz, İslam Akaidi ve Kelam'a Giriş, s.232. 248 En-Nesefi, el-Umde, s.45. 249 En'am, 6/103. 250 A’raf, 7/143. 251 Kılavuz, a.g.e. s.223. 252 Ebu Zehra, Siyasi ve İtikadi Mezhebler Tarihi, s.229. 43 Demelerine gelince, görülen bir cihette olursa bu doğrudur. Fakat görülen Zat bir cihette olmazsa O'nun cihetle muttasıf olduğunu ispata götürmez.253 Bununla birlikte Mutezile’nin çoğunluğu Allah’ın kendisini görebileceğini itiraf etmişlerdir. Onlardan bir kısmı ise; Allah’ın görülebileceğini de, kendisini de kabul etmemişlerdir.254 İslam Mezheplerinden olan Şia’nın itikadına göre de Allah’ın dünya ve ahrette görülmesi ilmi ve Kur’ani verilere göre mümkün değildir. Şia’nın bu görüşü de diğer pek çok konuda olduğu gibi Mu’tezile’nin görüşüyle uyuşmaktadır.255 Ru’yet ile ilgili bazı ayetler de şöyledir: İşte onlardır Allah'a yaklaştırılanlar,256 Allah'a kavuşacakları gün: "selam" iltifatı ile karşılanırlar.257 Allah onlardan razı olmuştur, onlarda O'ndan razı olmuşlardır.258 Allah'ın razı olması hepsinden büyüktür."259 "O gün bazı yüzler ağarır, yüzleri ağaranlar ise Allah'ın rahmeti içindedirler.260 Kutub fi-Zilal tefsirinde: Nasıl parıldamasınlar ki, mutlu gözler, doğrudan doğruya Rableri’nin "Cemal"ine bakıyorlar. Peki, insan yüce Allah'ın "Cemal"ini nasıl, hangi organı ile ve hangi yöntemle görür? Bunlar bu ayetin sunduğu sevinçle, coşku ile, mutlulukla, özgürlükle ve heyecanla iletişim kuran mümin bir kalbi hiç ilgilendirmeyen boş sözler, anlamsız tartışmalardır. Buna göre cennette yüce Allah'ın görülüp görülemeyeceğine ilişkin gerek mutezile mezhebinin, gerek Ehl-i sünnet karşıtlarının ve gerekse bir kısım kelam bilginlerinin giriştikleri uzun ve bıktırıcı tartışmalar boş ve anlamsızdır. Bu tartışmanın tarafları bu büyük gerçeği yeryüzü kaynaklı kriterlerle değerlendiriyorlar, yeryüzü çekimli kavramlara bağımlı akim baskısı altındaki insandan 253 Nesefi, Ebu’l-Muin, İslam İnançları, Terc. Cemil Akpınar, Konya, tsz, s.63. 254 En-Nesefi, el-Umde, s.45. 255 Şeyh Saduk, Ebu Cafer Muhammed bin Ali bin Babavehy el-Kumni, Risaletu’l-İtikadi’l-İslamiyye, (Şii İmamiye’nin İnanç Esasları), Çev, E. Ruhi Fığlalı, Ankara, 1978, s.19; Özarslan, Selim, Allah’ın Görülmesi,/Rü’yetullah Sorunu ve Dirilişle İlişkisi, F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2001, c.11, sayı-1, s.278. 256 Vakıa, 56/11. 257 Ahzab, 33/44. 258 Maide, 5/119; Tevbe, 9/100; Fecr, 89/28; Beyyine, 98/8. 259 Tevbe, 9/72. 260 Al-İmran, 3/106-107. 44 söz ediyorlar, bu sınırsız gerçeği sınırlı kavrama güçlerinin kapasitesine sığdırmaya çalışıyorlar.261 der. Ru'yet meselesi, hem bir inanç, hem de bir başka dünya ile ilgili olması hasebiyle, akim dar çerçevesi içinde halledilebilecek bir mesele değildir. Biz kıyamet ahvalini, ancak ayet ve sahih haberlerle öğrenebiliriz.262 Allah'ın görülmesi meselesi Kur'an ayetlerinden ve sahih sünnetten anladığımıza göre cennette vuku bulacağı muhakkaktır. Ancak görülmenin keyfiyetinin nasıl olacağını en iyi bilen Allah’tır. 261 Kutub, Fi Zilal, c.6, s.3771. 262 Koçyiğit, Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi, s.98. 45 İKİNCİ BÖLÜM CEHENNEM KAVRAMI 2.1. CEHENNEM’İN TANIMI 2.1.1. Sözlük Anlamı İslam literatüründe, ahiret hayatının safhalarından birini oluşturan veya kafirler için öngörülen azabın gerçekleşeceği yer olarak bilinen cehennem kelimesinin menşei hakkında çok farklı görüşler mevcuttur. Cehennem kelimesinin Arapça bir kelime olduğunu iddia edenler olduğu gibi, onun Arapça olmadığını, Arapça’ya başka dillerden girdiğini söyleyenler olmuştur. Kur’an-ı Kerim’in yetmiş yedi ayetinde263 yer alan cehennem kelimesi Arapça olduğunu söyleyenler, cehennem kelimesinin Arapça “Cehnam” kelimesinden alındığını, cehnam’ın da “cehm” den türediğini söylemişlerdir. Cehm; galiz, kirli, hoş görülmeyen manasındadır. Ayrıca Cehm, “somurtkan, asık, soğuk yüz”; fiil olarak türevleri de; “kötü davranmak, kaşlarını çatmak,dik dik bakmak264 galiz söz söylemek, kötü ve müstekreh bir yüz ile karşılamak, yüzünü ekşitmek”265 gibi manalara da gelmektedir. Cehnam ise; dibi görünmeyen derin kuyu demektir.266 Arap şiirinde de “cihinnam” kelimesi, derin kuyu anlamında kullanılmıştır.267 Bazı çukurlarından dolayı ateşe verilen isim olduğu da söylenmiştir.268 Cehennem kelimesinin Arapça olduğunu söyleyenler, kelimenin “fa’lele” vezninden geldiğini ve alemiyyet ile tenisten dolayı gayr-ı munsarıf olduğunu kabul etmişlerdir.269 Cehennem özel isim olup semai müennestir. Gayr-ı munsarıf bir kelime olan cehennem, dişilik ve bilirlilik takısı kabul etmemektedir. Bu takıları almaması yabancı dilden geçmiş özel bir isim olmasına bağlanmıştır.270 Cehennem kelimesinin başka dillerden Arapçaya girdiğini iddia edenlerin bir kısmı Farsça’dan geçtiğini271 söylemişlerdir. Bir kısmı da İbranice “ge hinnom” (hinnom vadisi)’ den veya Grekçe “geenna” dan geçmiş olabileceğini söylemişlerdir.272 263 İbn Manzur, Lisanü’l Arap, c.l, s.525; Asım Efendi, Kamus Tercümesi, İstanbul, 1305, c.4, s.226. 264 Ma’luf, Luis, el-Müncid, 21.Baskı, Matbaa-i Kasulikiyye, Beyrut, 1973, s.108; Asım, a.g.e. c.4, s.226; İbn Manzur, a.g.e. c.l, s.525. 265 İbn Manzur, a.g.e. c.l, s.525; Asım, a.g.e. c.4, s.226; Ma’luf, a.g.e. s.108. 266 Elmalılı, Hak Dini, c.2, s.232. 267 İbn Manzur, a.g.e. “Cehennem Mad.”, c.12, s.112; Mu’cemu’l-Vasit, c.1, s.145. 268 Hazin, Alauddin Ali bin Muhammed bin İbrahim el-Bağdadi, Lubabu’t-Te’vil fi Meaniyi’t-Tenzil, Mısır, trs, c.1, s.145. 269 Elmalılı, a.g.e. c.2, s.232. 270 İbn Manzur, a.g.e. c.l, s.525; Asım, a.g.e. c.4, s.226; Ma’luf, a.g.e. s.108. 271 Ragıb, Müfredat, s.102; İbn Manzur, Lisanü’l Arap, c.l, s.525; Şibay, “Cennet Mad.” MEBİA c.3, s.45. 46 Hemen hemen bütün dini inanışlarda, kötülerin ölümden sonra cezalandırılacağı bir yer tasavvur edilir. Bu yerin mahiyeti veya keyfiyeti, inanışlara göre farklılık arz etse bile, neticede bir ceza yeri olabileceği hususunda ortak bir görüş etrafına birleşilmektedir. Özellikle vahye dayalı semavi dinlerde bu görüş daha belirgindir. 2.1.2.Terim Anlamı Cehennem, ahirette günahkar kulların ve kafirlerin gideceği azap yeridir. Yahut Allah'ın azabı hak eden kişilere kendisi ile ceza vereceği ateşin adı ve öldükten sonra varılacak ebedi ceza yurdudur.273 Kur’an’da cehennem, yakıtı insan ve taşlar olan274, tamamıyla doldurulamayacak kadar büyük ve geniş olan275, sıcaklık derecesi bildiğimiz ateşin çok üstünde olan276 bir yer olarak tarif edilir. Cehennem, Kur'an'da cennet mukabili olarak kullanılmıştır. Günahları bağışlanmayanlar, inkarcılar, süfli arzu ve hırslarının ardından koşanların uğrak yahut barınma yeridir. Cennet, yükseliş fikrini sembolize eder. Cennet yolunda, arınma, ahlaken ve ruhen olgunlaşma, kamil insan olma vardır. Cennet yolu, dünyada meşakkatler ve engellerle doludur. Zorluğu aşıp, huzur ve nimete kavuşmak; büyük bir gayret ve engin bir ruh ister. Cehennem ise, düşüşü, alçalmayı temsil eder. Hırslarına ve hevalarına uyanlar, uçsuz bucaksız derinliğe giderler. 277 İbn Manzur, Cevheri’den; "Cehennem, Allah'ın kullarına kendisi ile azap ettiği ateşin adıdır ve ondan Allah'a sığınırız" şeklindeki tanımını naklettikten sonra, Cevheri için; keşke "Allah onunla kullarından hak edenlere azap eder" dese idi daha iyi olurdu" der.278 Cehennem, "Allah'ın tutuşturduğu ateşin ismi"279 veya "yürekleri yakıp saran Allah'ın tutuşturulmuş ateşidir."280 272 Topaloğlu, Bekir,”cennet mad.” TDVİA, c.7, s.225. 273 Ragıb, a.g.e. s.102; İbn Manzur, a.g.e. c.l, s.525; Şibay, a.g.e. c.3, s.45. 274 Bakara, 2/34; Tahmim, 66/6. 275 Kaf, 50/30. 276 Duhan, 44/43. 277 Kurtubi, Şemsüddin Ebi Abdullah Muhammed b. Ahmed, et-Tezkire fi Ahvâli'l-Mevta ve Umuri'l-Ahire, 2.Baskı, Daru'r-Reyyan li't-Türas, Kahire, 1987, s.444. 278 Ma’luf, el-Müncid, s.108. 279 İbn Manzur, Lisanü’l Arap, c.1, s.525. 280 Hümeze, 104/6-7. 47 Cehennem Allah'ın kafirlere, şeriatına başkaldıran ve elçilerini yalanlayanlara hazırlamış olduğu bir yurt olup düşmanlarını cezalandıracağı bir azap ve günahkarları hapsedeceği bir hapishanedir.281 2.2. CEHENNEMİN İSİMLERİ İslami kaynaklarda cehennemle ilgili yedili bir tasnif görmekteyiz. Bu yedili tasnifte, bazen cehennemin şiddet dereceleri, bazen cehennemin tabakaları, bazen cehennemin bölümleri ve bazen de cehennemin kapıları esas alınmıştır.282 Elmalılı bu yedili tasnifi tabaka bazında ele alıyor. Bu tabakaları şöyle anlatıyor. “O cehennemin yedi kapısı vardır. Yani gireceklerin kesretinden dolayı yedi mahalli veyahut azgınlığın enva (çeşitleri) ve derecatına göre evvela cehennem, sonra Leza sonra Hutame, sonra Sair, sonra Sakar, sonra Cahim, sonra Haviye namında yedi tabakası vardır.283 İmam Gazali ise konuya tasavvufi açıdan bakarak, bu yedili tasnifi, insanın günah işleyen yedi azasıyla münasebet kurarak izah etmiştir. “İşte bu, cehennem ve cehennemin şube ve vadileridir. O da dünya vadileri ve dünya şehvetleri nisbetindedir. Cehennemin kapıları da kulun birbirinden daha büyük günahlar işlediği yedi azaları sayısıncadır (beş duyu, kalp, tenasül uzvu). En üst kapı cehennem, sonra Leza, sonra Sair, sonra Sakar, sonra Cahim, en alt kapı da Haviye’dir. Var da Haviye’nin derinliğini düşün. Dünya şehvetlerinin sonu olmadığı gibi Haviye’nin derinliğinin sonu yoktur.284 Bu sınıflandırma, sapıklığın derecesi ve sapıkların sınıflandırılması şeklinde de telakki edilebilir. Bu farklı sınıf ve dereceye göre cehennemin girilecek kapıları ve yerleri vardır. İşledikleri suça göre her biri bir yerden girerler.285 Ömer Nasuhi Bilmen de azap yurdu olan yerlerden cehennemin günahkar mü’minler için hazırlandığını belirtir. Orada geçici olarak azap gördükten sonra cennete girecekler. İkinci derecedeki Leza’nın Yahudilere, Hutame’nin Hıristiyanlara, Sair’in Sabilere (yıldızlara tapanlara), Sakar’ın Mecusilere, Cahim’in inatçı müşriklere, Haviye’nin ise münafıklara hazırlandığı ifade edilmektedir.286 281 Aşkar, Ö. Süleyman, El-Cennetü ve’n-Nar, Daru’n-Nefais, 6.Baskı, Amman-Ürdün, 1995. s.13. 282 İrbili, Muhammed Emin, Tenviru’l-Gulub, Çev. Halil Gönenç, İstanbul, 1984, s.117. 283 Yazır, Hak Dini, c.5, s.3065. 284 Gazzali, Huccetü’l-İslam, Zeynu’d-din, İhya-i Ulumu’d-Din, Çev.Ahmet Serdaroğlu, İstanbul, trs, c.4, s.956. 285 Kutub, Fi Zilal, c.9, s.126. 286 Bilmen, Kur’an-ı Kerim Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, c.4, s.1732. 48 İslam literatüründe genel olarak cehennem isimleri diye yer alan bu yedi kelime alimlere göre farklı katmanlara ayrılmış ve farklı sınıflandırılmalara tabi tutulmuştur. Şimdi de bu yedi ismi açıklamaya çalışacağız. 2.2.1. Cehennem Genel anlamda ahiretteki azap yerinin bütünün adıdır. En üst tabakayı oluşturur, azabı en hafif olan kısımdır. Sünni alimlere göre burası günahkar mü’minlerin azap yeri olacak, bunların azabı sona erdikten sonra da boş kalacaktır. Bu durumda cehennem genel olarak ahiretteki azap yerinin bütününün, özel olarak da en üst tabakasının adı olmaktadır.287 2.2.2. Leza “Halis alev" anlamında cehennemin bir ismidir. Lügat anlamı alevlendirmektir.288 Kur’an’da sadece bir yerde geçmektedir."Fakat ne mümkün! Çünkü o halis alevdir, bedenin bütün uzuvlarını söküp koparandır."289 Şiddetli alevleriyle başın derisini, bedenin her tarafını soyup kavuran, eti ve deriyi kemikten ayıran, kemik üzerinde hiçbir şey bırakmayan cehennemdir.290 2.2.3. Hutame "Hatm" kelimesinden türemiştir. Bir şeyi kırmak, koparmak, ufalamak anlamına gelir. Hutame, "şiddetli bir ateş" demektir. Bir görüşe göre de cehennemin bir kapısının adıdır. İçine atılanları kırıp parçaladığı için bu ismi almıştır.291 "O Allah'ın yüreklerin ta üstüne çıkacak tutuşturulmuş bir ateşidir."292 Kelimenin sözlük anlamı ile Kur’an’daki açıklaması arasında tam bir uygunluk vardır. Zira tutuşturulmuş şiddetli ateş karşılaştığı her şeyi yakıp tahrip eder ve onun en iç kısmına kadar işler. Ahiretteki cezayı ve dolayısıyla cehennem ateşini maddi değil de 287 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.227. 288 İbn Manzur, Lisanü’l Arap, c.15, s.249. 289 Mearic, 70/15-16 290 Taberi, Camiul-Beyan, c.6, s.2618. 291 Asım, Kamus Tecümesi.,c.4, s.241-242. 292 Hümeze, 104/5-6. 49 manevi olarak kabul edenler Hutame’nin ayetteki izahına dayanarak “kalpleri saran ateşli kaygı” şeklinde bir yorum getirirler.293 Mevdudi, Hutame’nin Kur’an’da “Allah’ın ateşi” şeklinde tarif edilmesine şu şekilde açıklık getirmektedir. “ Burada ateş Allah’a nispet edilmiştir. Bunun sebebi de sadece o ateşin korkunçluğunu anlatmak için değil aynı zamanda dünyada mal varlığı nedeniyle gurur ve tekebbür edenlerin Allah indinde ne kadar nefretle karşılandıklarını belirtmek içindir…” söz konusu kişiler bu ateşe atılacaktır.294 2.2.4. Sair Yanmış, alevlenmiş ateş demektir. Ateşi tutuşturmak, alevlendirmek anlamındaki "sa’r" kökünden gelmiştir.295 "...onlara çılgın ateş azabı hazırladık"296 Genellikle cehennemin bir adı olarak geçtiği görülür. “Tutuşturulmuş ateş” anlamında geçtiği yerler de vardır. Bilinen ateşlerden hiçbirine benzemeyen ve şiddetinin derecesini Allah’tan başka kimsenin bilmediği bir kaynar ateştir.297 Kur’an-ı Kerim’de biri fiil şeklinde olmak üzere on yedi ayette yer alır.298 2.2.5.Sakar “Şiddetli bir ısı ile yakıp kavurmak” anlamındaki “sakr” kökünden isimdir. Dört ayette cehennem kelimesi yerine kullanılmıştır.299 "Güneş çalması, yakması" demektir.300 "Sen biliyor musun sakar nedir? Hem (bedeninden hiçbir eser) bırakmaz. Hem yine (eski haline getirip aynı azabı yapmaktan) vazgeçmez o, insana çok susamıştı: " 301 Kurtubi’ye göre sakar kemiği değil eti yakıp tahrip eder. Bu yorum kelimenin sözlük anlamına ve Kur’an’daki kullanımına da uygun düşmektedir.302 293 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.227. 294 Mevdudi, Tefhimu’l-Kur’an, c.7, s.234. 295 Asım, a.g.e. c.2, s.394. 296 Mülk, 67/5. 297 Yazır, Hak dini, c.2, s.1296. 298 Abdulbaki, Mucemü’l-Müfehres, “sa’r mad.”, s.351. 299 Topaloğlu, a.g.e. c.7, s.227. 300 Asım, Kamus Tercümesi, c.2, s.401; Ragıb, Müfredat, s.235. 301 Müddessir, 74/27-29. 50 2.2.6.Cahim Alevi çok şiddetli olan, biri birinin üzerinde ve çukur içinde yanan büyük bir ateşe denir.303 "O alevli ateş daha ziyade kızıştırıldığı zaman"304 Cehennem yerine en çok kullanılan isimdir. Kur’an’da 26 yerde geçmektedir.305 Cehennem tabakaları yönünden altıncı tabaka olup şiddeti bakımından ikinci sıradadır. Burada inatçı müşriklerin cezalandırılacağı rivayet edilir.306 Cahim’in şiddetini ve derinliğini şu ayetlerle daha iyi anlıyoruz: “Onu yakalayın da, (ellerini boynuna) bağlayın; sonra alevli ateşe atın onu! Sonra da onu yetmiş arşın uzunluğunda bir zincir içinde oraya sokun.”307 2.2.7.Haviye Cehennemin isimlerinden olan308 Haviye yedili tasnifte cehennemin yedinci katı olup sıcaklık ve azap yönünden en şiddetlisidir.309 “ Yukarıdan aşağıya düşmek” anlamındaki “hüviy” kökünden isim olan haviye, “uçurum, derin çukur” manasına gelir. Kur’an’da sadece bir yerde zikredilmiş ve aynı yerde “harareti yüksek ateş” 310 diye de tefsir edilmiştir. “Haviye” cehennemin adı olarak bir hadiste de geçmektedir.311 Karia suresinde geçen “ anası haviyedir” ifadesi üzerinde değişik görüşler beyan edilmiştir. Yazır şu yorumu yapar: Haviye, yukarıdan aşağıya düşmek anlamında ism-i faildir. Kelimenin kök anlamında, içi boş, derin, düşüldükçe düşülen engin uçurum gibi manaları da olduğu düşünülünce cehennemin bu en şiddetli azabının icra edildiği mekana, müstahaklarının baş üstü atılacakları anlaşılmaktadır. Çünkü “umm” aynı 302 Topaloğlu, “Cennet Mad.” TDVİA, c.7, s.227. 303 Asım, a.g.e. c.4, s.210. 304 Tekvin, 81/12. 305 Abdulbaki, Mucemü’l-Müfehres “Cahim mad.”, s.164-165. 306 Bilmen, Kur’an-ı Kerim Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, c.7, s.1732. 307 Hakka, 69/30-32. 308 İbn Manzur, a.g.e. “Heva mad.”, c.15, s.373. 309 Develioğlu, a.g.e. “Haviye mad.”, s.410. 310 Karia, 101/9-11. 311 Topaloğlu, a.g.e. c.7, s.227. 51 zamanda boş anlamındadır. Anne anlamı esas alındığında ise kucağına sığınılıp barınılacak yurt ve yatak manası hasıl olmaktadır. Çünkü ana kucağı, sıkıntı anında çocuğun sığınacağı ve barınacağı tek yerdir. İşte bu durumda kızgın ateş olan haviye, onu himaye eden şefkatli(!) anne kucağıdır.312 312 Elmalılı, Hak Dini, c.9, s. 6037; Hazin, Alauddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Bağdadi, Lubabu’t Te’vil fi Meaniyi’t-Tenzil, Mısır, trs. c.4, s.433. 52 2.3.CEHENNEM VE CEHENNEM AZABI 2.3.1.Cehennemin Nasıllığı 2.3.1.1.Kapıları Kur'an'da cehennemin yedi kapısı olduğu bildirilmiştir: "Şeksiz şüphesiz onların topuna vaad olunan yer cehennemdir. Onun yedi kapısı, her kapının onlara ayrılmış birer nasibi vardır."313 İbn Kesir, “Her kapının onlara ayrılmış birer nasibi vardır" ayetini, “Herkes ameline göre birer kapıdan girer ve yine amel derekesine göre bir derekeye yerleşir”314 şeklinde açıklamıştır. 2.3.1.2.Genişliği İnsanlar ve cinlerden birçoğu cehenneme gideceklerdir.315 Cehennemliklerin fiziksel durumu anlatılırken de görüleceği gibi, onlar çok büyük bedenlere sahip olacaklardır. Devasa insanlarla doldurulacak olan cehennem, "doldun mu?"sorusuna, "daha var mı?"diye karşılık verecektir.316 Cehennem dolmak ve doymak bilmeyecek kadar büyüktür diyebiliriz. 2.3.1.3.Sıcaklığı Allah Teala cehennemin sıcaklığı hakkında Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurmaktadır: "İçlerine işleyen sıcak ve kaynar bir su; ve bir de kapkara bir dumandan bir gölge içindedirler ki, o (gölge) ne serin ne de faydalıdır."317 "Onlar doğru yolu bırakıp sapıklığı, mağfirete bedel olarak da azabı satın almış kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne de sabırlıdırlar!"318 Burada da cehennem ateşinin şiddetinden bahsedilmektedir. 313 Hicr, 15/43-44. 314 İbn Kesir, Tefsir, c.2, s.312. 315 A’raf, 7/129. 316 Kaf, 50/30. 317 Vakıa, 42/44. 318 Bakara, 2/175. 53 . 2.3.1.4.Cehennemin Vadi ve Kuyuları Cehennemin vadi ve kuyularından Kur’an’da bahsedilmektedir. Bahsedilen terimlerden bir tanesi “gayy” dır. Bu kelime, Meryem süresinin 59. ayetindeki "gayy" şeklinde geçmektedir. Gayy, kötülük ve sapıklık demektir. Araplara göre her kötülük "gayy" her iyilik de “teşad”dır.319 “Kendilerinden sonra yerlerine öyle bir nesil geldi ki; namazı zayettiler, şehvetlerinin peşine düştüler. Helak çukuruna düşerek cezalarını göreceklerdir.”320 “Gayy” kelimesi ile ilgili farklı yaklaşımlar da vardır. Mesela o, cehennemde bir nehir,321 yahut şehvetlerine uyanların atılacağı kaynar suyu olan bir nehirdir.322 Halk arasında gayy, "gayya kuyusu" olarak meşhur olmuştur. Bu geleneğe uygun olarak Yazır, ilgili ayetin mealini, "Sonra arkalarından bozuk bir güruh halef oldu, namazı zayi ettiler ve şehvetleri ardına düştüler, bunlar da "Gayya'yı boylayacaklar" şeklinde vermiştir.323 Ayrıca Kur’an’da açık olarak geçmediği halde alimler tarafından cehennemin vadi ve kuyularından sayılan “veyl” kelimesi vardır. Bu kelime çirkinlik anlamına gelir. Bazen hüzün ve hüsran için de kullanılır. Veyl, cehennemde bir vadidir diyenler, mutlaka veyl'in cehennemde bir vadi olduğunu söylemek istememişlerdir. Ancak bunu söyleyenler, Allah'ın veyl hitabına muhatab olanların cehennemde hak ettikleri bir yerlerinin bulunduğunu vurgulamaya çalışmışlardır.324 Kur'an'da kullanılan veyl kelimelerinden mutlak anlamda "Cehennemde bulunan bir vadi" olduğu sonucuna varılmasa da, örfümüzde "veyl deresi" şeklindeki kullanımını bulmuştur.325 Başka bir görüşe göre veyl, cehennem kapılarından birisidir.326 319 Sabuni, Nureddin, Maturidiyye Akaidi, Çev. Bekir Topaloğlu, DİB Yay. Ankara, 1991, c.3, s.491. 320 Meryem, 19/59. 321 Kurtubi, a.g.e. s.470. 322 Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed b. El Hüseyin, Kitabü'1-Ba's ve'n-Nüşur, Thk. Ebu Hacer Muhammed es-Said, 1.Baskı, Müessesetü Kütübi's-Sekafi, Beyrut, 1988, s.260. 323 Yazır, a.g.e. c.5, s.3310. 324 Ragıb, Müfredat, s.535. 325 Yazır, Hak Dini, c.8, s.5649. 54 2.3.1.5. Dağları; Saud Ateşten bir dağ olarak kabul edilen "Saud," Müddessir suresi 17. ayetinde geçmektedir. El-İsfehani’nin beyanına göre “Saud”, sarp bir yokuşa tırmanmak demektir. Burada “Saud” ifadesi, sıkıntı ve meşakkati ifade etmek için mecazi olarak kullanılmıştır. Akabe, dağlar arasında bulunan zorlu yol demektir.327 Netice olarak kelimenin özünde bir zorluk ve sıkıntı gizlidir: "Ben onu sarp bir yokuşa sardıracağım."328 2.3.1.6. Bekçiler ve Zebaniler 2.3.1.6.1.Bekçiler Kur'an'da bu konuda şöyle buyrulmaktadır: "Ey Malik! Rabbin bizim işimizi bitirsin (öldürsün)! diye seslenirler. Malik de: Siz böyle kalacaksınız der."329 Cehennemde görevli meleklerin sayısı Kur'an'da şöyle açıklanmaktadır: "Üzerinde on dokuz (melek) vardır."330 İbn Kesir'e göre "ondokuz melek," zebanilerin önderleridir.331 Kurtubi de ondokuz meleğin, zebanilerin reisleri yahut cehennemde görevli meleklerin tamamı olabileceğini söylemektedir.332 '"Ondokuz" rakamından "cehennemin korucuları olan melaike yani zebanilerin anlaşıldığını" söyleyen Yazır, bu işin sır ve hikmetinin dirayetle elde edilecek bir ilim işi olmadığını ve mutlak bir imanı gerekli kılan bir imtihan işi olduğunu" belirtmiştir. Ona göre "ondokuz" rakamından cehennem bekçileri olan "ondokuz melek" anlaşılsa dahi, bunun görevli meleklerin kesin sayısı mı, yoksa nev'ileri mi olduğu bilinmemektedir. Meselenin on dokuz sayısıyla bir muamma olarak ifade edilip haber verilmesi, inkarcılar için bir sıkıntı ve imtihan vesilesi olmuştur333 Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) devrinde bu mihnet ve imtihanın yaşandığını görüyoruz. Süddi'nin naklettiğine göre Ebu'l-Eşedd lakaplı Üseyd b. Halef "on dokuz 326 Kurtubi, et-Tezkire, s.469. 327 Ragıb, Müfredat, s.280. 328 Müddessir, 74/17. 329 Zuhruf, 43/77. 330 Müddessir, 74/30. 331 İbn Kesir, Tefsir, c.3, s.570. 332 Kurtubi, et-Tezkire, s.452. 333 Yazır, Hak Dini, c.8, s.5458-5459. (Özetlenerek alınmıştır) 55 melek" haberini duyunca şöyle demişti: "Kureyşliler! On dokuz tane (melek) kesinlikle sizi korkutmasın. Ben on meleğe karşı sağ, kalan dokuzuna karşı da sol omzumla sizi müdafaa ederim. (Alay ederek) siz de böylece cennete girersiniz!" Bunun üzerine Allah (c.c.) şöyle buyurdu: "Biz o ateşin bekçilerine meleklerden başkasını memur etmedik. Sayılarını da kafirler için, başka değil,ancak bir fitne yaptık..."334 Melekleri az bularak alaya alanlardan birisi de Ebu Cehil'dir. O da bir gün şöyle hitap etmişti: "Kureyşliler! Arkadaşınız, cehennemdeki meleklerin on dokuz tane olduğunu iddia ediyor. Siz kalabalık bir topluluksunuz. Sizden on kişi, cehennem bekçilerinden yalnız birini haklasa bu iş biter."335 2.3.1.6.2. Zebaniler Zebini, "zıbniyye" kelimesinin çoğuludur. Güçlü, kuvvetli, kolluk kuvveti veya polis, cin ve insanların isyankarı gibi manalara gelir. Araplara göre zebani, polise denir. Cehennem ehlini zorla ateşe soktuklarından dolayı bazı meleklere de zebani denmiştir.336 Kur’an’da, "O hemen gidip meclisini çağırsın. Biz de zebanileri çağıracağız"337 buyrulmuştur. Rivayete göre Ebu Cehil, Hz. Peygamber (s.a.v)'i İbrahim makamında namaz kılmaktan alıkoymak istemiş, Hz. Peygamber de ona sert tepki göstermişti. Ebu Cehil; "Ey Muhammed, beni ne ile tehdit ediyorsun. Ben bu vadide adamı en çok olan kimseyim" diye Hz. Peygamber'i tehdit edince yukarıdaki ayet inmiştir. Hadisin ravisi İbn Abbas diyor ki: "Vallahi, eğer Ebu Cehil adamlarını yani meclisini çağırsaydı, Allah'ın zebanileri de onu derhal yakalardı."338 Tahrim Suresi 6.ayetinde Zebaniler; "iri gövdeli, sert tabiatlı, Allah'ın emrettiği şeylere asla isyan etmeyen melekler" olarak tanımlanmışlardır. Sabuni bu ayeti şu şekilde tefsir etmiştir."Bunlar katı kalplidir. Kendilerinden merhamet istenince 334 İbn Kesir, Tefsir, c.3, s.571; Müddessir, 74/31. 335 İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.571. 336 Ma'luf, el-Müncid, s.294; el- Mucemü'l-Vasit, s.390. 337 Alak, 96/17-18. 338 Tirmizi, Muhammed bin İsa b.Sevre, es-Sünen, A. M. Şakir- M. F. Abdulbaki-İbrahim Atve, Çağrı Yay. İstanbul, 1981, c.5, s.444; İbn Kesir, Tefsir, c.3, s.657. 56 acımazlar. Çünkü onlar gazaptan yaratılmışlardır. İnsanoğluna nasıl yemek ve içmek sevdirilmişse onlara da cehennem ehline işkence etmek sevdirilmiştir.”339 2.3.2. Cehennem Azabı Azap, Kur'an ve Hadislere göre, azaba layık olan kimseler için farklı şekillerde uygulanacaktır. Kur'an’da, yaptıkları iyi ve kötü işlere göre her insanın bir derecesinin olduğu 340 ve işledikleri suçlara uygun cezaların verileceği haber verilmektedir. Kurtubi azabın farklılığı ile ilgili şunları şöylemiştir: "Yalnızca inkar eden bir kimsenin küfrü ile insanlara zulmeden, başkaldıran ve isyankar olan bir kimsenin küfrü birbirine denk değildir. Kitap ve Sünnetten öğrendiğimiz gibi kuşkusuz kafirlerin cehennemdeki azapları birbirinden farklıdır. Kati olarak biliyoruz ki, Peygamber ve müslümanları katleden, onların aralarını ayıran ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar ile Peygamberlere ve müslümanlara iyilik edenlerin azabı aynı değildir. Ebu Talib'in durumunu görmüyor musun? Allah Resulü (s.a.v), kendisine yardım edip, düşmanlarına karşı savunduğu ve yaptığı birçok iyilik nedeniyle onu, cehennemin en derin yerinden alıp, Dahdah'a (ateşi daha az olan bir yere) çıkarmıştır."341 Cehennem ehline uygulanacak azabın çeşit ve farklılığı belirlendikten sonra, konuyu bedene uygulanacak azapları içermek üzere fiziksel; cehennem ehli üzerinde oluşturduğu üzüntü ve derin hasreti ortaya koyması açısından da psikolojik olmak üzere iki başlık altında inceleyeceğiz. 2.3.2.1. Fiziksel Azab 2.3.2.1.1. Yiyecekler 2.3.2.1.1.1. Zakkum Zakkum, “zakm” kökünden türemiştir. “Zakm” lügatte, bir şeyi lokma yapıp yutmaktır. Öldüren her yiyeceğe zakkum denir.342 O, cehennemde tadı çok acı ve pis kokulu bir ağaç olup meyvesi ise cehennem ehlinin yiyeceğidir.343 339 Sabuni, Maturidiye Akaidi, c.6, s.497. 340 En'am, 6/112. 341 Kurtubi, et-Tezkire, s.478-479. 342 Ma'luf, el-Müncid, 301; el- Mu'cemü'l-Vasit, s.397. 57 Kafirler cehenneme girdiklerinde kendilerine "nüzul"344 olarak ilk verilecek olan yiyecek, cehennemin dibinden çıkan ve tomurcukları şeytanların başı gibi iğrenç bir ağaç olan zakkum'dur.345 İbn Abbas zakkum ağacının cehennem derekelerinden olan "sakar"da bittiğini, Hasan el-Basri de, "ağacın kökünün cehennemin en derin yerinde, dallarının ise cehennem derekelerinin üzerinde" oluğunu söylemiştir.346 Kur'an-ı Kerim'de belirtildiğine göre mücrimler, cehennemde öyle acıkırlar ki karınlarını dolduruncaya kadar zakkumdan yerler. Zakkum onları öyle susatır ki; iç organlarını parçalayacak derecede kaynar bir içecek olan Hamim'den, hüyam hastalığına347 yakalanmış develer gibi içmelerine rağmen yine de kanmazlar.348 Ayrıca Kur’an’da "Şüphesiz o zakkum ağacı günaha düşkün olanın yemeğidir" buyrulmuştur.349 2.3.2.1.1.2. Dari Dari, Hicaz’da yetişen dikenli bir bitki olup Araplar arasında "şıbrık" olarak bilinir. Bu bitki kuruduktan sonra "Dari" adını alır. Şıbrık bazılarına göre zehirdir.350 Ayette: “Yiyecekleri sadece bir dikenden ibarettir.”351 şeklinde geçmektedir. Sonraki ayette de “dari” ile ilgili, kıyamet günü cehennem ehli onu yediğinde; onu ne semirtir ve ne de açlığını giderir.352 Develer bu bitkiyi yaşken yemesine rağmen, kuruyunca yemezler.353 Katade'nin bildirdiğine göre “Dari”, yiyeceklerin en kötüsü ve en pisidir.354 Cehennem ehli onu yediği vakit "boğazına takılıp kalır."355 Yazır, “Dari” hakkında bir takım rivayetlere temas ettikten sonra şöyle demiştir: "Demek ki Arapça’da “Dari”, değil insanın hayvanın bile yemesi kabil olmayan 343 el-Mucemu'1-Vasit, S.397. 344 Nüzul: "Gelen misafir için hazırlanan ziyafet ve ikram demektir." Bkz. Ragıb, Müfredat, s.489. 345 Saffat, 37/62-68. 346 İbn Kesir, Tefsir, c.3, s.182. 347 Yazır, Hak Dini, c.7, s.4713; İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.436. 348 Vakıa, 56/52-55. 349 Duhan, 44/43-44. 350 el- Mu'cemü'l-Vasit, s.540; Taberi, Camiu’l Beyan, c.15, s.161. 351 Ğaşiye, 88/6. 352 Ğaşiye, 88/7. 353 Kurtubi, et-Tezkire, s.487. 354 İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.632. 355 Müzzemmil, 73/13. 58 dikenli, sert veya yumuşak olsa da gayet fena kokulu, zehir zemberek birkaç türlü dikene ve bitkiye denirmiş. Bu özellikleri bir yana, mühim olan bu yiyeceğin yenilip yutulmak ihtimali olmayan elim vasfıdır."356 2.3.2.1.2. İçecekler 2.3.2.1.2.1. Hamim Hamim, lügatte kaynar su demektir.741 Kur’an’da “Ve onlara: İşte! denir, suçluların yalan saydıkları cehennem! Onlar cehennem ile kaynar su arasında devamlı gidip gelirler.”357 Mevdudi’ye göre bu ayet Hamim’den bahsetmektedir. Mevdudi, tefsirinde bu konuyla ilgili şöyle demiştir: "Onlar cehennemde susadıkça çeşmelere koşacaklar ama orada kaynar sudan başka bir şey bulamayacaklardır. Mecburen o kaynar sudan içecekler ve yine susayacaklardır. Böylece ateş ile çeşme arasında koşarak cezalarını bulacaklardır."358 2.3.2.1.2.2. Sadid Sadid, lügatte, yarayı fesada uğratan iltihab359 veya et ile deri arasında bulunan irindir.360 Mücahid, sadid'in irin ve kandan olduğunu söylemiştir. Katade'ye göre sadid, kan ve irin karışmış olarak kafirin içinden çıkmıştır361 "Ardından da (o inatçı zorbaya) cehennem vardır; kendisine irinli su içirilecektir! Onu yudumlamaya çalışacak, fakat boğazından geçiremeyecek..."362 ayetinin beyanına göre cehennem ehlinin içeceğini temsil eden iğrenç bir içkidir. 2.3.2.1.2.3. Gassak Gassak, bozuk, pis kokulu ve çok soğuk bir suya denilmiştir.363 Bu su kafirlerin derileri ile etleri arasından çıkan bilumum akıntılar, cerahat, irin, gözyaşı ve kanları gibi şeylerden oluşmuş olup cehennem ehlinin içeceğidir.364 356 Yazır, Hak Dini, c.8, s.5776. 357 Rahman, 55/43-44. 358 Mevdudi, Tefhimu’l Kur’an, c.6, s.83; İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.421. 359 el-Mu'cemu'I-Vasit, s.511. 360 A.y.; Ragıb, Müfredat, s.276. 361 İbn Kesir, Tefsir. c.2, s.293. 362 İbrahim, 14/16-17. 363 Asım, Kamus Tercümesi, c.3, s.975. 59 Nebe Suresi 24 ve 25. ayetlerini değerlendiren müfessirler, ayette geçen "gassak'"ın hamimin zıddı olarak aşırı derecede soğuk bir içecek olduğunu söylemişlerdir.365 İbn Kesir bu konuda Rebi b. Enes'in şu görüşünü nakletmiştir: "Hamim'e gelince o, ısısı son sınıra dayanmış sıcaklıktır. Gassak ise cehennem ehlinden çıkan irin, gözyaşı, kan ve cerahatlerinin birikmesiyle oluşmuştur. O, kullanılmayacak kadar soğuk, yüz yüze gelinemeyecek kadar da kokuşmuştur.366 2.3.2.1.2.4. Mühl Lügatte mühl; gümüş, demir, bakır ve altın gibi eritilmiş maden, ince katran, zeytinyağı tortusu veya irine denir.367 Mühl, Kur'an'da üç yerde geçmektedir.368 Kehf suresi 29. ayetinde mühl şöyle anlatılmıştır: "... Eğer onlar (susuzluktan) feryat ve istimdat ederlerse kaynamış ve kalın bir maiye benzeyen, yüzleri kavuran bir su ile imdat olunacaklardır. O ne fena içecektir, ve (o ateş) ne kötü bir dayanaktır." Said b. Cübeyr bu ayeti tefsir ederken “mühl” hakkında şöyle demiştir: "Onlar susadıklarında su isterler ve kendilerine mühl verilir. O son derece kaynar bir sudur. Onu içmek üzere ağızlarına yaklaştırdıklarında onun sıcaklığından dolayı yüz etleri kızararak yere dökülür. Onun bu kötü vasfından dolayı Allah "O ne kötü içecektir" buyurmuştur.369 Yukarıdan beri anlatmaya çalıştığımız cehennemin dört içeceği temelde ortak özellikler taşıyorlar. Bunlar, sıcaklık, soğukluk, kan, irin, kokuşmuşluk gibi daha duyar duymaz insanın canını sıkan, yüzünü buruşturup, keyfini kaçıran özelliklerdir. Sonuç olarak, günahkarları diğer alemde çok korkunç içeceklerin beklediğidir. Kur'an'da buyrulduğu gibi; "(Bu, amellerine) uygun bir cezadır. Çünkü onlar hiçbir hesap ummuyorlardı.”370 364 Taberi, Camiu’l Beyan, c.15, s.13-14. 365 İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.207. 366 İbn Kesir, a.g.e. c.3, s.592; Taberi, a.g.e. c.15, s.13. 367 el-Mu'cemü'I-Vasit, s.897; Asım, a.g.e. c.4, s.98. 368 Kehf, 18/29; Duhan, 44/45; Mearic, 70/8. 369 İbn Kesir, Tefsir, c.2, s.417. 370 Nebe, 78/26-27. 60 2.3.2.1.3. Kılık Kıyafet Kur'an'da bildirildiğine göre, cehennem ehlinin giysileri ateşten biçilecek371 ve giyecek oldukları gömlekleri de katrandan olacaktır.372 Katran, siyah renkli, pis kokulu ve yanıcı bir maddedir. Araplar, develerdeki uyuzu tedavi için katran sürerler.373 Yazır, ayeti değerlendirirken şöyle diyor: "Cehennem halkı katranla sıvanacak. Ve o, adeta onların donu, gömleği olacak. Bu suretle, onların üzerinde dört türlü azap birleşmiş olacaktır: "Çirkin bir renk, fena koku, aşırı sıcaklık ve çabuk tutuşma özelliği."374 Seyyid Kutup ise şöyle değerlendirir; Cehennem ehlinin "bu katranla bulanmış olmaları, onları küçültüp rezil rüsvay ettiği gibi, ateşe yaklaşır yaklaşmaz çabucak tutuşmalarını sağlayacaktır."375 "İşte o küfredenler (yok mu?) onlar için ateşten elbiseler biçilmiştir"376 Said b. Cübeyr, cehennem ehlinin elbiselerinin çokça kızdırılmış bakır madeninden olacağını söylemiştir. Çünkü ona göre bakır ısı düzeyi en çok yükselen bir madendir.377 2.3.2.1.4. Diğer Bazı Azap Şekilleri Kur'an'da yüzleri üstünde sürüklenerek cehenneme atılacak kimselerin olduğundan bahsedilir. Bu kimselerin kitabı ve peygamberlerin getirdiklerini yalanlayanlar olduğu bildirilmiştir. Bu kimseler, inkar, inat ve büyüklenmelerinin karşılığında, boyunlarına kızgın demir halkalar takılmış bir halde zincirlerle yüzükoyun önce hamim'e, daha sonra da ateşe sürükleneceklerdir.378 İbn Kesir'in belirttiği gibi mücrimler, zebanilerin ellerinde bazen hamım'e, bazen de ateşin içine sürüklenip duracaklardır.379 371 "İşte o küfredenler (yok mu?) onlar için ateşten elbiseler biçilmiştir." (Hac, 22/19) 372 “Gömlekleri katrandandır." (İbrahim, 14/50) 373 Sabuni, Saffetü’t Tefasir, c.3, s.262. 374 Yazır, Hak Dini, c.5, s.3033. 375 Kutub, Fi Zilal, c.9, s.85; Hicazi, M. Mahmud, Et- Tefsiru'l- Vadıh, 10. Baskı, Daru't- Tefsir, 1980,Cüz.13, s.83. 376 Hac, 22/19. 377 İbn Kesir, Tefsir, c.2, s.536. 378 Mü'min, 40/70-72; Kamer, 54/48. 379 İbn Kesir, a.g.e. c.4,s.251. 61 2.3.2.2. Psikolojik Azap İnsanın bedenine uygulanan fiziki azabın yanında, onun en önemli yanını oluşturan ruhunu da etkileyen psikolojik bir azap vardır. Bu azap, ruhunu saran hasret ve pişmanlıktır. O, bedenine uygulanan korkunç azaplara kendisinin sebep olduğunu, ahirette elde edeceği ebedi nimet ve zevkleri geçici dünya zevklerine feda ettiği için cehennem ateşi bedenini yakıp dururken hasret ve nedamet ateşi de onun yüreğini yakıp kavuracaktır. Cehennem ehlini psikolojik açıdan rahatsız edip onu derin bir pişmanlığın içine sürükleyecek olan hususları şöyle özetleyebiliriz. 2.3.2.2.1. Allah'ı Görmekten Mahrum Kalma Cennetteki her türlü nimetin içinde en üstün olanı, Allah'ın mü'min kullarından razı olması; en büyüğü ise tecelli etmek suretiyle kullarına cemalini göstermesidir. Tıpkı bunun gibi cehennem azabının da en büyüğü, Allah'ın cehennem ehline görünmemesi, onları kendisinden uzaklaştırıp yüz çevirmesi ve onlardan hoşnut olmamasıdır. Bu konuda Kur'an'da şöyle buyrulmuştur: "Hayır! Bilakis onların işlemekte oldukları (kötülükler) kalplerini kirletmiştir. Hayır! Onlar şüphesiz o gün Rablerinden (O'nu görmekten) mahrum kalmışlardır. Sonra onlar cehenneme girerler.”380 2.3.2.2.2.Azabın Bitmemesi Şüphesiz, cehennem azabının en şiddetli tarafı hiçbir zaman bitmeyecek olmasıdır. "Biz sapık kimseleri kıyamet günü yüzükoyun, körler, dilsizler ve sağırlar olarak haşr ederiz. Varacakları yer Cehennem'dir. Onun ateşi ne zaman sönmeye yüz tutsa hemen alevini artırırız."381 ayetinde de işaret edildiği gibi cehennem ateşinin sönmemesi azabın devamlılığına işarettir. Zuhruf 74. ayette: “Ölümü isterler fakat azapları devamlıdır, ölmezler.” Ölümün ölmeyeceği net bir şekilde ifade edilmektedir. 380 Mutaffifin, 83/14-17. 381 İsra, 4/97. 62 Ölümün gerçekleşmemesi meselesinde farklı görüşler vardır: İbn Arabi'nin naklettiğine göre bir grup, ölümün koç kılığına sokulup boğazlanılacağını belirten hadislere hem içerik, hem de ahad yolla gelmiş olması gibi nedenlerle itiraz etmişlerdir. Onlara göre ölüm araz olduğundan, koç şeklinde bir bedene sokulamaz. Ayrıca boğazlama olayı akıl açısından da mümkün değildir. Akıl açısından imkansız olan bir hadis ancak reddedilir. Diğer bir grup ta, "Şayet hadisin zahiri anlatılan iş için imkansız görülürse o zaman tevil ederiz" demişlerdir. Fakat ne yazık ki, hadisi tevil edeceğiz derken birçok görüş ortaya çıktığı için ihtilafa düşülmüştür. İbn Arabi devamında diyor ki: uBana göre meselenin aslı, hadiste geçtiği gibidir. Takva ve huşu ehli olan, sünnete gönülden bağlı bulunan ilk nesil de bu görüştedir.382 Sonuç olarak denilebilir ki, ölüm, ister koç suretine sokularak kesilsin, isterse herhangi bir canlıya ölüm adı takılarak boğazlansın, ahiret yurdunda ölüm denilen şey olmayacak, orada hem cennet, hem de cehennem ehli ebediyen yaşayacaklardır. Cehennem azabının dehşetinden iyiden iyiye bunalan suçlular için ölümsüzlük daha da kahredici olacak ve "...inkarcı kişi, Keşke toprak olsaydım! " diyecektir.383 382 İbn Arabi, Ebu Bekir Muhammed b. Abdullah el-Maliki, Arızatü'l-Ahvezi bi Şerhi Süneni'tTirmizi, Darü'l-Kütübi'l- İlmiyye, Beyrut, trs, c.10, s.27. 383 Nebe, 78/40. 63 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN YARATILMIŞLIĞLI MESELESİ İslam bilginlerinin çoğu cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu kabul ederken Cehmiyye, Mu’tezile ve Hariciler’den bir grup bunların kıyametin vukuundan sonra yaratılacağını ileri sürer. Konu inanç açısından önem taşımakla birlikte, kelam kitaplarında ve ilgili diğer eserlerde tartışılmıştır.384 3.1. Mu’tezile’nin Görüşü Cennet ve cehennemin yaratılmamış olduğunu ileri süren Mu’tezile, akli ve nakli argümanlar ileri sürmüştür. Cennet ve cehennemin sevap ve ceza gününden önce yaratılmasında bir fayda olmadığı gibi bir hikmet de yoktur. Böyle bir durum da Allah’a layık değildir demişlerdir. Şehristani, cennet ve cehennemin şu anda yaratılmamış olduğunu, varlıklarının bir faydası olmadığını bildirenin Mu’tezile’nin önderlerinden olan Hişam b. Amr el-Fuvati, cennet ve cehennemin fayda ve zarar vermekten hali olduğunu söyler. Şehristani, bu görüşün Mu’tezile’ye temel bir inanış olarak kaldığını nakleder385 Mu'tezile, Allah'ın cenneti, kıyametten sonra yaratacağını iddia eder."Allah'ın böyle yapması gerekmez, şöyle yapması gerekir," gibi sözler sarf ederek, kendi yaptıkları ile, Allah'ın yaptıklarını kıyas ettiler. Şöyle dediler: "Cennetin cezadan önce yaratılması abesle iştigaldir. Nasıl olur da cennet, içinde hiç kimsenin olmadığı, çok büyük ve boş bir mekan olarak durabilir.”386 Mu'tezililere göre, cennet ve cehennem tarafından işgal edilmesi gereken yerlerin bizim dünyamızda ve gezegenler sisteminde hiçbir şekilde olmayışlarından dolayı, 384 Topaloğlu, “Cehennem Mad.” TDVİA, s.228. 385 Şehristani, Muhammed b. Abdulkerim, el-milel ve’n-nihal, Thk. Ahmet Fehmi Muhammed, Daru’lKutubu’l-İlmiyye, Beyrut, trs, s.64; Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.317; Yar, Erkan, “Diriliş Kuramları ve Gerçeklik Bağlamında Kur’an’ın Ahiret Hakkındaki Anlatımları”, Dini Araştırmalar Dergisi, Ankara, 2006, s.57. 386 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.20. 64 şimdiki dünya hayatımızda ahiret hayatının yerinin mevcudiyetini kabul etmek akıl almaz bir iş olur.''387 Kısacası Mu’tezile cennet ve cehennemin dünya ile birlikte yaratılmış halde oluşunu ve hâalen mevcudiyetini kabul etmezler.388 Bu görüşlerini ispatlamak için de zikredeceğimiz ayetleri delil olarak getirirler. Biz de İbn Kayyım El-Cevzi’nin “Hadi’l-Ervah adlı esrinden nakillerle Mu’tezile’nin delil olarak getirdiği ayetleri ve ayetlerin yorumlarını açıklamaya çalışacağız. “Dedik ki ey Adem! Sen eşinle birlikte cennete yerleşin .Onun nimetlerinden istediğiniz yerden, ikiniz de bol bol yeyin.Ama şu ağaca yaklaşmayın.Yoksa zalimlerden olursunuz”389 ayetini Mu’ezile şöyle yorumlar: Bu cennet "Adem ile Havva'nın daha önce yaşadıkları cennet, salihlerin kıyamet gününde girecekleri ebedi saadet yurdu olan cennet değildir. Bu cennet diye ifade edilen yer, yeryüzünde bir yerdedir"390 derler. Mutezile bu görüşlerini desteklemek için diğer ayetleri de şöyle yorumlar: “Derken şeytan onların ayaklarını kaydırarak içinde bulundukları nimet yurdundan çıkardı. Biz de: “ haydi dedik, birbirinize düşman olarak yeryüzüne inin. Siz yeryüzünde belirli bir süre ikamet edip yararlanacaksınız.”391 Cennetten çıkarılmalarını belirten bu ayetteki "hubut" kelimesi, gökten yere inmeyi ifade etmez. Etse etse yüksek bir yerden daha aşağı bir yere inmeyi ifade eder. Bu da kabul edilmez bir şey değildir. Çünkü Adem'in cenneti yeryüzünde en yüksek bir yerde idi, işte oradan yere indirildiler. Allah'ın " Siz yeryüzünde belirli bir süre ikamet edip yararlanacaksınız" İfadesine gelince bu ifade onların daha önce yeryüzünde olmadıklarını belirtmez. Çünkü "yeryüzü" kelimesi bir cins isimdir (içinde çeşitli mekanları bulundurabilir). Onlar bu 387 Salih, Ölümden sonra diriliş, s.111. 388 El-Cevziyye, a.g.e. s.47-49. 389 Bakara, 2/35. 390 El-Cevziyye, a.g.e. s.47-49. 391 Bakara, 2/36. 65 yerlerin en yüksek en hoş en değerli bir yerinde idiler. Kendilerine açlık, çıplaklık, susuzluk duygusu ve sıcaklık dokunmuyordu. Sonra kendilerine bunların hepsi dokunacak bir bölgeye indirildiler. Yaşamları ölümleri ve kabirlerinden çıkışları oradan olacaktı.392 Mu’tezile Ehl-i Sünnet’in söylediklerine karşı yine şöyle yorumlar geliştirmiştir: “Allah, Adem'in cennetini, dünyada bulunmayacak özelliklerle anlatmıştır” sözünüze gelince bunun cevabı şudur: Evet, bu özellikler indirildikleri yerde bulunmaz. Peki, siz o özelliklerin daha önce konuldukları yerde olmadığını nerden biliyorsunuz?393 Yine Mu’tezile, Ehl-i Sünnet’in “Adem(a.s) dünyanın fani ve geçici olduğunu biliyordu. Eğer konduğu cennet dünyada olsaydı, o zaman İblis’in: "Ey Adem! Sana ebedilik ağacını ve bir de tükenmez mülkü göstereyim mi?" Sözünde yalancı olduğunu anlardı” sözünü iki şekilde yorumlamıştır: a) Bir kere "huld" kelimesi, sadece kalışı ifade eder ve kesintisiz süreklilikten daha genel bir anlam taşır. Çünkü "huld" dilde uzun bir duruş demektir. Her şeyin duruş süresi de kendine göredir. Bu kökten olarak Araplar, " muhalled kişi" derler ve bununla yaşlı ve ihtiyar kişiyi kastederler. Yine Arapların, bir başlangıcı olsa bile, üzerinden çok zaman geçen şeylere "kadim" (eski) demeleri de aynı şekilde "huld" kavramının kullanımına benzemektedir. b) Dünyanın bitip ahiretin geleceği ancak vahiyle bilinebilir. Ademe böyle bir bilgi daha önce ulaşmamıştır. Allah Teala ona vahyetmiş ve nübüvvet vermiştir. Fakat bunlar, Kur’an'ın da ifade ettiği gibi yeryüzüne indirilmesinden sonra olmuştur.394 Mu’tezile görüşlerini savunmaya başka delillerle devam eder: Cennet kelimesi belli bir şeyi ifade etmek için kullanılan "el" takısı ile "el- cennet" şeklinde gelmiştir. Bundan ilk akla gelen ebediyet cenneti değildir. Çünkü başka yerde de "el" takısı ile gelmiştir ve orada ebediyet cenneti kastedilmemiştir. Şu ayette olduğu gibi: "Biz onları o bahçe (el-cennet) sahiplerini kınadığımız gibi kınadık. Hani onlar, sabaha girerken bahçeleri hasat edeceklerine yemin etmişlerdi."395 Burada sözün gelişi bu bahçenin 392 El-Cevziyye, Hadi'l-Ervah, s.50. 393 El-Cevziyye, a.g.e. s.51. 394 Bakara, 2/38; Taha, 20/123; El-Cevziyye, a.g.e. s.51. 395 Kalem, 68/17. 66 yeryüzünde olduğunu göstermiyor. Tam aksine Adem’in cennetinin yeryüzünde olduğunu gösteriyor. "Adem ile Havva'nın daha önce yaşadıkları cennet, salihlerin kıyamet gününde girecekleri ebedi saadet yurdu olan cennet değildir. Bu cennet diye ifade edilen yer, yeryüzünde bir yerdedir."' diyen Mu’tezile, yukarıda ifade edildiği gibi Ehl-i Sünnet’in delilerine karşı çıkmış, ayrıca bazı delilerini de özetle şöyle sıralamıştır."396 1) Allah Teala müttakiler için hazırladığı cenneti, "daru"l-muttakin"397 diye nitelendiriyor. Çünkü oraya giren kimse, yerleşerek devamlı kalır. Hz Adem ile Havva orada devamlı kalmadı. Yine Kur'an cenneti, "daru'l- huld" ismiyle nitelendiriyor. Hz Adem orada ebedi olarak kalmadı. 2) Cennet sadece temiz olanların ikamet ettiği, kutsal bir mekandır. Şayet Hz. Adem ebedi cennete ikamet ettiyse, günahkar, kovulmuş ve azarlanmış şeytan, cennete fitne sokmak ve Hz Adem ile Havva'ya vesvese vermek için nasıl cennete ulaşabilir, lanetlenmiş olan, nasıl muttakilerin yurduna girebilir. 3) Allah Teala'nın Hz Adem'i yeryüzünde yarattığı tartışmasızdır. Çünkü Allah Teala hiçbir yerde, Hz. Adem'i yarattıktan sonra, onu semaya naklettiğini zikretmez. Eğer Allah Teala Hz. Adem'i ruhu ve bedeni ile yeryüzünden semaya çıkarsaydı, bunu mutlaka zikrederdi. Allah Teala nasıl olur da, meleklere Adem’i yeryüzünde halife kılacağını haber veriyor da daha sonra da onu, girenlerin ebedi kalacağı cennete yerleştirdiğini söylüyor. 4) İlahi Mesaj ebedi saadet yurdunda, hiç kimsenin günaha düşmeyeceğini, orada boş sözlerin işitilmeyeceğini vadetmiştir. Fakat Hz. Adem, şeytanın yalanını işitmiş ve Allah'ın emrine karşı gelmiştir. Cennet, muttakiler için hazırlanan, emir nehiy ve teklif yeri değil, aksine karşılık ve mükafat yeridir. Fakat burada Allah, Hz Adem ile Havva'yı imtihanın en büyüğü ile denemiştir. Eğer bu yer mükellefiyet yeri olmasaydı. Allah Teala onlara bir ağaçtan yemeyi yasaklamazdı.”398 Mu’tezile’nin bu görüşlerine ilaveten, Mu’tezile’nin görüşünü takviye eden şu 396 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.41-43. 397 Fatır, 55/33. 398 El-Cevziyye, a.g.e. s.46. 67 yorumlar da dikkat çekicidir: Cennet ve cehennemin yaratılmış olduğu düşünüldüğünde, onların da bu evrenin düzeni içerisinde kabul edilmesi ve kıyametle birlikte onların düzeninin de bozulmasının kabul edilmesi kaçınılmaz olacaktır. Nitekim Fazlur Rahman, “Bu bakımdan Kur’an, kainatın mahvedilmesinden değil, tam aksine onun yeni hayat biçimleri ve yeni varlıkların yaratılması için yeni bir düzenlemeye tabi tutulmasından ve sureten tebdilinden bahsetmektedir, demektedir.399 Mu’tezile’nin delillerinden sonra Ehl-i Sünnet’in delilleriyle meseleye açıklık getirmeye çalışalım. 3.2. Ehl-i Sünnet’in Görüşü Cennet ve cehennemin şu anda yaratılmış olduğunu söyleyen Ehl-i Sünnet kelamcılarıdır. Ehl-i Sünnet kelamcıları Kur’an’dan ve hadisten deliller getirmişlerdir. Kur’an’da anlatılan Hz. Adem ve Havva’nın cennette iskan edilmeleri, bir zelle sebebiyle oradan çıkarılmaları olgusu cennetin var olduğunun kanıtıdır. Cennet böyle yaratılmış olunca cehennem de böyledir. Cehennemsiz cennetin yaratıldığını kabul eden kimse yoktur.400 "Adem'in cenneti ebediyet cennetidir" diyen Ehl-i Sünnet, “Adem'in cenneti yeryüzünde bir cennettir” diyen Mu’tezile’ye şu cevapları vermiştir:401 Allah Teala ebediyet cennetine girişin, ancak kıyamet günü olacağını haber vermiştir, henüz oraya giriş zamanı gelmemiştir, sözünüze gelince bu söz devamlı ve içinde kalmak üzere gireceğimiz mutlak giriş hakkında geçerlidir. Kıyamet gününden önce ise arızi girişler olabilir. Nitekim Peygamber (s.a.v) İsra gecesi cennete girmiştir. Mü'minlerin ve şehitlerin ruhları cennette bir berzahta bulunurlar. Bu girişler. Allah'ın haber verdiği kıyamet günündeki girişten ayrıdır. Ebedi giriş elbette kıyamet gününde olacaktır. Şimdi siz herhangi bir girişin daha dünyadayken olmayacağını nereden 399 Yar, Dini Araştırmalar dergisi, s.58-59. 400 Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.316. 401 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.52. 68 anladınız da ebediyet cenneti olmadığını öne sürerek kendinize delil getirdiniz.402 Ehl-i Sünnet’in diğer bir delili şöyledir: İblis'in gökten çıkarılıp indirilmesinden sonra Adem'e vesvese vermesi kıssasını delil getirmeniz ise Allah'a yemin olsun ki görüşünüzün doğruluğuna dair en güçlü ve en belirgin delilinizdir. Gökten İblis'in inişinden sonra göğe yükselip tekrar cennete girmesi i1e ilgili olarak öne sürülen, o. zoraki açıklamaları da gerçekten insaflı bir insan kabul edemiyor. Ancak Allah Teala’nın takdir buyurduğu imtihan ve belaların tamam olması için İblis'in onlara şöyle geçici bir yükseliş yapmış olmasında, engel teşkil edecek bir şey yoktur. Böyle geçici bir yükseliş, onun için orada, daha önce olduğu gibi yer tutma ve oturup kalma anlamı taşımayacaktır. Yani bu türden geçici bir yükseliş ile, inmesinin emredilmesi arasında bir zıtlık yoktur.403 Diğer bir delil de: Adem'in yeryüzündeki topraktan yaratılmasına gelince onda şüphe yoktur. Ancak siz onun yaratılışının yeryüzünde tamamlandığını nereden biliyorsunuz? Halbuki Allah Teala şöyle buyurmaktadır: " Adem'e isimlerin tümünü öğretti. Sonra onları meleklere sunup, haydi doğru iseniz, onların isimlerini bana söyleyin, dedi. Dediler ki: Sen yücesin bizim senin bize öğrettiğinden başka bir bilgimiz yoktur. Şüphesiz Sen bilen, Hakimsin. Allah dedi ki: "Ey Adem! Bunlara onların isimlerini haber ver. Adem, onlara onların isimlerini haber verince, Allah, ben size ben göklerin ve yerlerin gaybını bilirim dememiş miydim? Dedi."404 İşte bu ayet Adem'in meleklerle beraber gökte bulunduğunu göstermektedir. Şöyle ki onlara, o isimleri haber vermiştir. Değilse meleklerin hepsi yere inmiş ve Adem'in sözlerini işitmiş değillerdir. Eğer Adem'in yaratılışı yerde tamamlanmış olsa bile, Allah Teala'nın taktir buyurduğu böyle bir iş için onu göğe yükseltmesinde de bir engel bulunmaz. Sonra da onu tekrar yere indirmiştir.405 Ehl-i Sünnet Kelamcıları, Mu’tezile’nin: “Cennet ceza ve sevap yurdudur, teklif yurdu değildir. Allah, Adem'i o ağaçtan yemekten sakındırdığı için onu mükellef kılmıştır. O halde Adem'in cenneti bir teklif yurdudur. Ebediyet yurdu olan cennet değildir.” iddasını şu şekilde çürütüyor: 402 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.52. 403 El-Cevziyye, a.g.e. s.52. 404 Bakara, 2/31-33. 405 El-Cevziyye, a.g.e. s.53. 69 a) Cennetin teklif yurdu olma özelliği, mü'minler oraya girdiği zaman ortadan kalkacaktır. Dünya hayatında iken orada teklifin bulunmayacağına dair hiçbir engel yoktur. b)O cennetteki Adem'e yapılan teklif, bu dünyada insanlara yapılan namaz, oruç gibi teklifler türünden bir teklif olmayıp, bütün ağaçlar içinde sadece bir ağacın veya o türden sadece birinin yenmesinin yasaklanmasından ibaretti. Küçük bir yasağın ebediyet cennetinde olması imkansız bir şey değildir.406 Görüldüğü gibi Adem’in cennetinin, kıyametten sonra mü'minlerin gireceği yer mi? Yoksa cennete benzer dünyada veya başka bir mekanda, özel olarak hazırlanmış bir yer mi olduğu konusu uzun uzun tartışılmıştır. Cennet ve cehennemin halen mevcut ve yaratılmış olduğunu söyleyenlerden biri de Maturidi kelamcılarından İbn Hümam’dır. İbn Hümam, cennet ve cehennemin yaratılmış olduğuna Kur’an’dan deliller getirir. Kur’an’da cennet ve cehennemden söz edilen yerlerde kullanılan mazi siğalarını, cennetten çıkarılan veya indirilen Adem ve Havva’nın kıssalarını gösterir.407 "Rabbinizin mağfiretine ve takva sahipleri için hazırlamış olduğu eni göklerle yer kadar olan cennete koşun."408 “İnkar edenler için hazırlanmış ateşten sakının”409 “Ey Adem! Eşin ve sen cennette kal, orada olandan istediğiniz yerde bol bol yeyin.”410 Bu ayetlerde cennetin Allah’tan sakınanlar, cehennemin ise inkar edenler için hazırlanmış olduğu mazi siğasıyla bildirilmiştir. Bu ayetlerin zahirinden anlaşılan mana, 406 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.54. 407 İbn Hümam, Muhammed bin Abdi’l-Vahid bin Abdu’l-Hamid bin Mesud Kemalü’d-Din, Kitab elMüsayere, (Kemaleddin İbn Ebu Şerif’in el-Müsameresi ve İbn Kutluboğa’nın Haşiyesi ile birlikte), Bulak, 1899, s.248-249; Özarslan, Selim, Maturidi Kelamcısı İbn Hümam’ın Kelami Görüşleri, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2003, s.95. 408 Al-i İmran, 3/133. 409 Al-i İmran, 3/131. 410 Bakara, 2/35. 70 onların varlıklarına yani mevcut olduklarına delalet etmektedir. Bu gibi ayetlerin zahiri anlamlarını terk ederek tevile gitmek için herhangi bir zaruret söz konusu değildir.411 Aynı ayette geçen “cennet” in, mü’minlerin ahirette varacağı cennet olduğunu özellikle ilk dönem müfessirleri ortaya koymuştur. Razi tefsirinde, bu ayetle ilgili görüşleri sıralayarak, sonunda kendi görüşünü ortaya koyar.412 1) Bu ayette zikredilen cennetin, yerde mi gökte mi olduğu, mü'minlerin hesaptan sonra gidecekleri ebedi saadet yurdu mu yoksa, başka bir cennet mi olduğu konusunda ihtilaf edilmiştir. Ebu-1 Kasım el Belhi ve Ebu Müslim Esbehani gibi bazı alimler, Allah Teala’nın Bakara suresinde zikrettiği; İsrailoğullarına hitaben: "Bir şehre inin. Orada size istediğiniz var.”(Bakara 2/61) Bu ayetteki "ihbat" bir arazi parçasından diğerine intikal etmektir. Bu sebeple bu cennet yeryüzündedir demektedirler. 2) Razi ikinci görüş olarak, Muhammed ibn Abdulvehhab bin Selam el Cibai'nin (Mu'tezile imamlarından, "Reddü aleyhi-1 Eşari" adlı tefsiri vardır.) "Bu cennet yedinci kat semadadır" görüşünü nakleder. 3) Üçüncüsünde, "bu görüş arkadaşlarımız olan cumhurun görüşüdür"413 diyerek, bu cennetin sevap yurdu olan, ebedi cennet olduğunu kabul eder. Al-i İmran 3/133 ayetinin tefsirinde Razi; "Cennetin eninin gökler ve yerin eni gibi olması ne demektir?" diye bir soru sorar ve bununla ilgili yapılan izahları verir. Bu izahlardan bize en makul geleni şudur; Maksat, o cennetin alabildiğine geniş olduğunu anlatmaktır. Çünkü bize göre ver ile göklerden daha geniş bir şey yoktur. Bunun bir benzeri de. "Onlar, gökler ve yer durdukça orada ebedi kalıcıdırlar"414 ayetidir. Çünkü bize göre her şeyin en uzun ömürlüsü gökler ve yerdir. Biz insanlara bildiklerimize uygun şekilde hitap edilmiştir.”415 411 İbn Hümam, Müsayere, s.248-249; Özarslan, Maturidi Kelamcısı İbn Hümam’ın Kelami Görüşleri, s.95. 412 Razi, Tefsiru’l Kebir, c.4, s.3. 413 Razi, a.g.e. c.4, s.4. 414 Ra’d, 13/107. 415 Razi, a.g.e. c.7, s.68. 71 Razi aynı zamanda bu ayete dayanarak, cennetin ve cehennemin şu anda, yaratılmış olmadıklarını, Allah'ın onları (cennet ve cehennem) kıyamet koptuktan sonra yaratacağını söyleyenlerin bulunduğunu ifade eder. "'Bu takdirde cennetin göklerin yerinde; cehennemin de yeryüzünün yerinde yaratılacak olmaları uzak bir ihtimal sayılmaz" der. Fakat" Allah Teala'nın Kur’an'ın başka ayetlerinde ifade ettiği "uiddet li’l-muttakin" “(muttakiler için hazırlanmıştır) ifadesinin zahirinin, cennet ile cehennemin şu anda yaratılmış olduklarına delalet etmektedir.”416 diye ekler. Bazı ayetlerde cennet, yüksek (aliye) kavramı ile nitelendirilmiştir.417 Bu ve bunun gibi ayetlerden hareketle, cennetin gökyüzünde olduğunu söyleyenler vardır. Muhyiddin İbn Arabi ise; cennet ve cehennemin halen inşa halinde olduğunu ve bunun kıyamete kadar devam edeceğini ileri sürmüştür; zira bunların her ikisi de mükellefiyetlerin iyi ve kötü amelleriyle inşa edilmektedir.418 demiştir. Yukarıdan beri ebedi saadet yurdunun nerede ve nasıl olduğu, Adem ile Havva'nın yaşadığı mekan, mü'minlerin kıyametten sonra gidecekleri cennet mi? Yoksa yeryüzünde herhangi bir mekan mı? Gibi sorular üzerindeki görüş ayrılıklarını verdik. Sonuç olarak cennet ve cehennemden bahseden İlahi Mesaj, genişliğinin göklerle yer kadar olduğu olduğunu söyler. Cennet ve cehennemin bu alemdeki mekanı için belirgin bir şey söylemek mümkün değildir. Ebediyet alemindeki yeri hakkında ise mutlak manada gökte, dördüncü veya yedinci semada, yahut yedi semanın üstünde ve arşın altında bulunduğu yolunda rivayetler mevcuttur. Burada bize düşen, bu gibi gaybi konularda bize bildirilenlerle yetinerek, hakikatinin ancak Allah katında olduğuna inanmaktır. 416 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.7, s.69. 417 Hakka, 69/22; Ğaşiye, 88/10. 418 Topaloğlu, “Cehennem mad.” TDVİA, s.229. 72 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN EBEDİLİĞİ İslam kelamda cennet ve cehennemin ebediliği, kelamcılar arasında tartışılan konulardan birisi olmuştur. İslam düşünce tarihinin pek de geç sayılamayacak devirlerinden itibaren bu problemin çözümü için değişik görüşler ileri sürülmüştür. Sayıları çok sınırlı olmasına rağmen bir grup bu problemi; cennet, cehennem ve buradakilerin ebediliğini nefyederek çözmeye çalışmıştır. Bunların dışında kalan büyük çoğunluk ise nassları olduğu gibi kabul ederek, çelişkili gibi görünen bu durumun halledilmesi için değişik düşünce tarzları geliştirmişlerdir. Cennet, cehennem ve burada bulunanların ebediliğini yok sayan birinci grubu Cehm b.Saffan, Ebu’l-Huzeyl el-Allaf ve Rafizilerden bir grup oluşturmaktadır.419 Bunların dışında kalan bütün İslam alimleri cennet ve nimetlerinin, cehennem ve azabının fena bulmayacağı konusunda ittifak etmişlerse de bazı alimlerin cehennemin ve azabının sona ereceğini söyledikleri görülmektedir.420 4.1. Cennet ve Cehennemin Sonlu Olduğunu Söyleyenler, Delilleri ve Tenkidi Cehm b.Saffan; cennet, cehennem ve burada bulunanların uzun müddet buralarda kaldıktan sonra bütün her şey gibi bunların da bir gün yok olacağını tıpkı ezelde Allah’tan başka hiçbir şey olmadığı gibi gelecekte de O’nun zatından başka hiçbir şeyin olamayacağını ileri sürmüştür.421 Cehm b.Saffan, kelamcıların alemin hudusunu ispat etmek için kullandıkları delili, ters çevirerek cennet, cehennem ve burada bulunanların ebediliğini nefyetmek için 419 Eş’ari, Ebu’l-Hasan, Ali bin İsmail, Makalatu’l-İslamiyyin ve İhtilafi’l-Musallin, Tahkik Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, El-Mektebetu’l-Asliyye, Beyrut, 1990, c.2, s.168; İbn Hazm, El-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ahval ve’n-Nihal, Mektebetü’s-Selamu’l-Alemi, Trs, c.4, s.69-70; Bağdadi, Ebu Mansur Abdulkahir, Kitab Usulu’d-Din, Daru’l-Kütübü’l-İslamiyye, Beyrut, 1981, s. 69-70. 420 Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.328. 421 Eş’ari, a.g.e. c.2, s.168. 73 kullanmıştır.422 Allah’ın kudreti ve ilmiyle varlık kazanan her şeyin bir gayesinin ve nihayetinin olduğunu, ezelde Allah ile beraber hiçbir şey olmadığı gibi, ebedde de onunla beraber hiçbir şeyin olmayacağını düşünmektedir. Cehm b.Safvan’a göre cennet ve cehennem yaratılmış (hadis) varlıklardır ve bunu için yok olmaları gerekir.423 Yine ona göre hareket cismin özelliğidir ve hadistir. Ezel yönünde başlangıcı olmayan bir hareket söz konusu olmadığı gibi sonsuzluk yönünde de son bulmayan bir hareket düşünülemez. Cennet ve cehennem için de bu durum geçerlidir. Öyleyse onların da hareketleri sükun bulacaktır.424 Cehm b.Safvan, Kur’an’da bazı azap ayetlerinde azap süresinin şart ve istisnaya bağlanmasını da425 bu görüşüne delil getirmektedir. Bu ayetleri dışında kalan ve birçok yerde geçen diğer ayetlerdeki “huld”, “ebed”, “beka” gibi kavramları uzun müddet kalma olarak anlatmaktadır. Ona göre bu kelimeler, te’kid, mecaz ve mübalağa olarak değerlendirilmelidir. Ayrıca Cehm b.Safvan’a göre Allah’ın “Ahir” isminin tecelli edebilmesi için Allah’tan başka her şeyin yok olması gerekmektedir. Cehm b.Safvan; cennet, cehennem ve burada bulunanların yok olacağını savunmakla birçok tenkide maruz kalmıştır. Cennet ve cehennemin ebedi olacağını düşünenler tarafından eleştirildiği gibi426 cehennemin bir süre sonra son bulacağını, sadece cennetin ebedi kalacağını düşünenler tarafından da bu ikisi arasında ayrım yapmadığı için eleştirilmiştir.427 Maturidi kelam ekolünün kurucusu olan Ebu Mansur Maturidi, Cehmiyye’nin kurucusu Cehm b. Safvan’ın, cennet ve cehennemin sonlu olduğu şeklindeki bu görüşünü reddetmektedir. Çünkü ona göre, onların cennet ve cehennemin fani olduğu tarzındaki bu mütalaalarını şu ayet nakzetmektedir.” Ayetlerimizi yalanlayıp onlara karşı büyüklük taslayanlar. İşte onlar cehennemliklerdir. Orada temelli kalacaklardır.”428 422 İbn Ebi’l-İz, Ali bin Muhammed, Şerhu Akidedi’t-Tahaviyye, el-Mektebetü’l-İslamiyyi, 4. Baskı Beyrut, 1971,s.480; El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.312. 423 El-Cevziyye, a.g.e. s.311. 424 İbn Ebi’l-İz, a.g.e. s.480. 425 Hud, 11/107-108; En’am, 6/128. 426 Eş’ari, Makalat, 2/167; Bağdadi, Usulu’d-Din, s.238. 427 El-Cevziyye, a.g.e. s.312. 428 Araf, 7/36. 74 Yine Maturidi, Cehmiyye’nin görüşlerine dayanak yaptığı Allah’ın ilk, son ve baki olduğunu ifade eden ayeti yanlış yorumlamakta olduklarını ifade etmektedir. Cehmiyye şayet cennet ve cehennem sonlu olmazsa, sonsuzlukta Allah gibi olacaklarını ifade etmişlerdir. İşte Maturidi’nin anlayışına göre yanlış yorum buradadır. Zira Allah kendi zatıyla evvel, son ve bakidir. Cennet ve onun içindekiler ise kendi dışındaki bir sebepten dolayı bakidir.429 Ebu’l-Huzeyl el-Allaf ise cennet ve cehennemi aynı kategoride değerlendiren bir diğer düşünürdür. O cennet ve cehennemin hareketlerinin bir gün sona ereceğini ve buz mesabesinde hareketsiz kalarak, devamlı bir sükun halinde varlıklarını sürdürecekleri görüşünü ileri sürmüştür.430 Görüldüğü gibi Ebu’l-Huzeyl el-Allaf; cennet, cehennem ve burada olanların yok olacağını savunmayıp, sadece onların hareketsiz, sükun halinde varlıklarını sürdüreceği kanaatindedir.431 Herhalde bununla Ebu Huzeyl’in demek istediği bir süre sonra cennet ve cehennem sakinlerinin azaba ve sevaba bağışıklık kazanacakları, acıyı ve zevki hissetmeyecekleridir. Maturidi kelamcılarından olan Pezdevi buna benzer bir ifadeyi Rafiziye’den olan Hişam b. Hakem için kullanarak, onun cehennemliklerin cennetliklerin haline dönüşeceğini, akıllarının başlarından gidip kendilerini kaybedeceklerini, sarhoş ve baygın hale geleceklerini iddia ettiğini söyler.432 Ebu’l-Huzeyl el-Allaf, Allah’ın takdir ettiği şeylerin son bulacağını433 ve Cehm gibi ezele doğru sonu olan hareketin ebed yönünde de sonu olacağını düşünmektedir. Ona göre her sayılabilen şeyin bir sonu vardır. Hareket de sayılabilme özelliği 429 Maturidi, Ebu Mansur, Tevilatu Ehli’s-Sünne, Thk. Muhammed Müstefid er-Rahman, Bağdat, 1983, s.75; Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.329. 430 Eş’ari, Makalat, c.2, s.167; Bağdadi, Usulu’d-Din, s.238. 431 İbn Hazm, El-Fasl, c.4, s.70. 432 Pezdevi, Ebu Yusr Muhammed, Usulu’d-Din (Terc. Şerafettim Gölcük), İstanbul, 1988, s.239; Özarslan, e.g.e. s.331. 433 Bağdadi, Mezhepler Arasındaki Farklar, Çev, Prof. Dr. E. Ruhi Fığlalı, TDV Yay. Ankara, 1991.s.89. 75 gösterdiğine göre mutlaka bir sonu olmalıdır ve bu durum cennet ve cehennem için de geçerlidir.434 Ebu’l-Huzeyl el-Allaf’ın, Allah’ın takdir ettiği şeylerin yok olmasından sonra Allah’ın herhangi bir şeye gücü yetmeyeceği görüşü, sert tenkitlere maruz kalmıştır. Bazı Mu’tezile ileri gelenlerinin bu görüşü mazur göstermeye yönelik gayretleri de bu tenkitleri de zayıflatamamıştır.435 Mutezile’den Cahız’a göre; cehennemlikler temelli azapta olmayacaklar, onlar ateşin tabiatına dönüşeceklerdir. Yine ona göre cehennem ateşi ehlini kendisine doğru cezb edecektir.436 Mu’tezile’ye mensup bu isimlerden dolayı olacak Fahreddin Razi, Mu’tezile ve Havaric’in büyük çoğunluğunun mükafat ve azabın son bulacağı görüşünde olduklarını söyler.437 Yine bir kısım mülhitler, ilk Yunan filozofları da, cehennem ateşinin canlıya hayat veren beden rutubetini yok edeceğini ileri sürerek, canlılığın, hayatın ve azabın ebediliğini mümkün görmemişlerdir.438 Halbuki bu görüşün reddi şu Kur’an ifadesiyle mümkündür: “Doğrusu, ayetlerimizi inkar edenleri ateşe sokacağız; derilerinin her yanışında, azabı tatmaları için onları başka derilerle değiştireceğiz. Allah güçlüdür. Hakimdir.”439 Rafizilerden bir gruba göre ise; cennetlikler cennetten, cehennemlikler de cehennemden Allah’ın dilediği bir yere çıkacaklardır.440 Bu görüşlerinin mesnetsiz olduğu birazdan zikredeceğimiz delillerle açıkça ortaya konulacaktır. 434 İbn Hazm, a.g.e. c.4, s.70. 435 Bağdadi, Usulu’d-Din, s.89. 436 Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, s.65. 437 Razi, Fahreddin, Mealimu Usulu’d-Din, Çev, Nadim Macit, Erzurum, 1996, s.117; Özarslan a.g.e. s.331. 438 Harputi, Abdüllatif, Tekmile-i Tenkihu’l-Kelam, Necm İstikbal Matbaası, İstanbul, 1911, s.345; Özarslan, a.g.e. s.331. 439 Nisa, 47/56. 440 İbn Hazm, el-Fasl, c.4, s.84. 76 4.2. Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğuna Dair Deliller Cehm b. Safvan Ebu’l-Huzeyl el-Allaf dışında kalan ve büyük çoğunluğu oluşturan İslam düşünürleri, Allah’ın ebediliği yanında ebedi varlıkların olabilmesine imkan tanımışlardır. Bu iki düşünür dışında en azından cennetin ve orada bulunanların ebediliği hususunda oluşan ittifak441 bunu göstermektedir. Bununla birlikte kelamcılar bir cismin bekasının sadece Allah’ın dilemesiyle olabileceğini söylerler. Hiçbir cismin tek başına kendine yeterli olarak hiç değişmeden ve bitmeden varlığını sürdürmesi mümkün olmadığına göre, bir cismin bekası, sadece Allah’ın iradesi, yaratması, benzerlerini yenilemesiyle mümkündür.442 Bu durum, cennet ve cehennem için de geçerlidir. Bunların ebediliği, Allah’ın bunları yok oldukları anda tekrar yaratması, aynı anda bunların benzerlerini getirmesiyle mümkündür. Cennet, cehennem ve burada bulunanların ebediliğine imkan tanıyanlar, Cehm b.Safvan ve Ebu’l-Huzeyl el-Allaf’ın “hadis” olanın yok olması ve ezele doğru sonu olan hareketin gelecekte de sükun bulmasına dair görüşlerini de reddetmektedirler. Onlara göre ezelde sonu olan bir hareket, Allah’ın dilemesi ve yaratmasıyla son bulmayıp devam edebilir. Yine aynı şekilde hadis olan bir varlık, Allah’ın tekrar yaratıp onu yenilemesiyle varlığını devam ettirebilir. Çünkü Allah her zaman Kadir, Faal ve Halık’tır, zaman ve mekan Allah’ın bu sıfatlarına halel getirmemektedir. Allah’ın bu sıfatları devam ettikçe varlıkların devamlı yenilenmesi mümkündür. Bu ise sadece Allah’ın dilemesine ve yaratmasına bağlıdır.443 Kur’an’da “her canlının ölümü tadacağı”444 ve “ Allah’ın zatından başka her şeyin helak olacağı”na445 dair yer alan ayetler, muarızlarınca cennet ve cehennemin ebediliğini ortadan kaldırmak üzere delil olarak kullanılmışsa da, cennet ve cehennemin ebediliğini savunanlar ayetleri bu dünya hayatına hamletmişlerdir. Onlar bu ayetlerde bahis konusu 441 Eş’ari, Makalat, c.2, s.167; İbn Hazm, a.g.e. c.4, s.70. 442 Taftazani, Saadettin, Ömer bin Mes’ud, Şerh’ul-Makasıt, Tahkik: Abdurrahman b. Ümeyye, Alemi’l-Kütüb, 1.Baskı, Beyrut, 1389, c.2, s.121. 443 İbn Ebi’l-İz, Akideti’t-Tahaviyye, s.480. 444 Al-i İmran, 3/185. 445 Kasas, 28/88; Rahman, 55/26-27. 77 edilen şeylerin ayetlerin siyak ve sibakından anlaşılacağı üzere ahiret alemi için geçerli olmayıp, bu dünya hayatı için geçerli olduklarını düşünmektedirler. Cennetin ebediliğini savunanlar, bu ebedilikle, Allah’ın bekasını ayırmalarına rağmen, buradaki ebediliği sonsuzluk, tükenmezlik, kesintisizlik manasına anlamışlardır.446 Şüphesiz onları bu fikre götüren en büyük amil, cennetin ebedi olduğuna, ehlinin oradan çıkartılmayacağına, oradaki nimetlerin asla son bulmayacağına dair, Kur’an’da yer alan ifadelerdir. Bu ayetlerden bir kısmı şöyledir: “Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacak ve onlar oradan çıkarılmayacaklardır.”447 “Şüphesiz bu bizim rızkımızdır. O hiç tükenmez.”448 “Orada ilk ölümden başka bir ölüm tatmazlar ve Allah onları cehennem azabından korumuştur.”449 “Allah, mümin erkeklere ve mümin kadınlara içinde ebedi kalmak üzere altından ırmaklar akan cennetler ve adn cennetlerinde güzel meskenler va’detti.Allahın rızası ise hepsinden büyüktür.” 450 Bu ayetlerden ve bunların benzeri birçok ayetten anlaşılacağı üzere, cennet ehli orada ebedi olarak kalacaklar, orada hiçbir ölümle karşılaşmayacaklar, oradan hiç çıkartılmayacaklardır. Cennetliklerin durumu böyle olunca cehennemliklerin durumu da aynıdır. Nitekim Kur’an’da, cennet ehli oradan hiç çıkartılmayacakları için, cennetin bir ismi de “daru’ul-huld”dur.451 Aynı zamanda Kur’an ve Sünnet nassları, hem cennetin, hem de cehennemin şu anda mevcut olduğunu, kıyamet, haşir ve hesap süreçlerinden sonra cennetlikler 446 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.311. 447 Hicr, 15/48. 448 Sa’d, 38/54. 449 Duhan, 44/56. 450 Tevbe, 9/72. 451 Furkan, 25/15. 78 cennete, cehennemlikler cehenneme gittikten sonra orada ebedi kalacaklarını açık bir şekilde ifade etmektedir. Şu kadar ki, cennete gidenlerin hiç birisi oradan bir daha çıkmayacak, ancak cehenneme gidenlerin bir kısmı, yani günahkar mü’minler, günahları miktarınca azap gördükten sonra cehennemden azad edilecek ve ebedi hayatlarına cennette devam edeceklerdir. Ancak; bizim varlığımızın sonsuzluğunun, Allah Teala’nın varlığının sonsuzluğu “gibi” olmayacağını, zira bizim sonsuzluğumuzun da varlığımız gibi “mümkin”, O’nun sonsuzluğunun ise varlığı gibi “zorunlu” olduğunu unutmamak gerekir.452 Abdülkahir el-Bağdadi, Usulu’d-Din’inde bütün Ehl-i Sünnet Kelamcılarının ve ümmetin geçmiş hayırlı alimlerinin cennet ve cehennemin, cennetliklerin nimetlerinin, cehennemliklerin azaplarının devamlı ve sonsuz oldukları üzerinde fikir birliğine vardıkların bildirir.453 4.3. Cehennemin Sonsuzluğunu İnkar Edenler, Delilleri ve Tenkidi Cennet ehli ve burada bulunan nimetlerin ebediliği konusunda bir fikir birliğinden söz etmek mümkünse de, aynı şeyi cehennem ve burada bulunanlar için söylemek mümkün görülmemektedir. Her ne kadar bazı muteber kaynaklarda cehennemin ebediliği hususunda bir ittifaktan454 söz ediliyorsa da, bu durumun pek de gerçeği yansıttığı söylenemez. Nitekim önemli bir grup alim cehennemin yok olacağını savunmaktadırlar. Bir de bu görüşü destekleyen Sahabe ve Tabiin dönemlerine dayandırılan bazı rivayetlerin olması455 görüş birliğini ortadan kaldırmaktadır. Cehennem ve ehli hakkındaki görüşlerden birisi, Allah’ın cehennemi yok edip, cehennem azabını sona erdireceğini, çünkü onu sonlu kıldığını iddia edenlerin 452 Sifil Ebubekir, Milli Gazete ( Köşe Yazısı ), 15 Haziran 2005. 453 Bağdadi, Usulu’d-Din, s.238; Sabuni, Nureddin Ahmed bin Ebu Bekir, el-Bidaye fi Usulu’d-Din, Çev, Bekir Topaloğlu, Ankara, 1995, s.92-93; Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.334. 454 Eş’ari, Makalat, c.21, s.67; İbn Hazm, el-Fasl, c.4, s.69. 455 Taberi, Camiul-Beyan, c.12, s.120-121. 79 görüşüdür. Bu görüş İbn Teymiyye ve talebesi İbn Kayyım’a aittir. Onlar bu görüşü Sahaben Hz.Ömer, İbn Mes’ud, Ebu Hureyre, Ebu Said El Hudri gibi şahıslara nispet etmektedirler. Bu görüş sahipleri görüşlerini ispatlamak için akli ve nakli deliller ileri sürmüşlerdir:456 İleri sürdükleri delillerden biri cehennem azabının şart ve istisnaya bağlandığı ayet şöyledir: “Rabbinin dilediği hariç ( şaki olanlar) gökler ve yer durdukça o ateşte ebedi olarak kalırlar. Rabbin istediğini hakkıyla yapandır.”457 Cehennemin yok olacağını düşünenler ayette geçen yer ve gökten kastın dünya hayatındaki yer ve gök olduğunu düşünmektedirler. Bu ayete dayanarak cehennem azabının Allah’ın dilemesiyle son bulacağını, buradan çıkarılacakların karşı tarafın iddia ettiği gibi sadece ehli kıble olmayıp cehennemde bulunan herkesin buna dahil olduklarını ileri sürmektedirler. Ayrıca bir sonraki ayette cennet için yapılan istisnadan sonra gelen “bitmez tükenmez” lafzıyla cennetin ebediliği kesinleşmiş olmasına rağmen cehennem için yapılan istisnadan sonra gelen “istediğini yapandır” lafzında böyle bir durumun söz konusu olmadığını ileri sürmektedirler.” Nitekim bu ayeti, Ömer, İbn Mus’ut, Said el-Hudri gibi Sahabeler de böyle anlamışlardır. Bu Sahabelerin görüşlerine uygun olarak Ku’an’da cehennem için kullanılan “ebed, huld” kelimeleri bu ayete göre değerlendirilmeli ve uzun süre kalma manasında anlaşılmalıdır”458 demişlerdir. Cehennem ve azabının devamlı olduğunu düşünenler Allah’ın azabının şart ve istisnaya bağlanmasının, azabın bir gün sona ereceğine delil olamayacağını düşünmektedirler. Allah böyle bir istisna yapmakla, üzerine hiçbir şeyin vacip olmadığını, O’nu zorlayan hiçbir şeyin bulunmadığını göstermiştir. Nitekim ayetin sonunda “istediğini yapandır” ifadesi bunu te’kid etmektedir. Ayette geçen yerler ve gökler ahiret hayatındaki yerler ve gökler olabileceği gibi, Arap dilinde ebediyeti belirtmek üzere kullanılan bir deyim de olabilir.459 456 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.317. 457 Hud, 11/107. 458 El-Cevziyye, a.g.e. s.321-328. 459 Mustafa Sabri, Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymeti İlmiyesi, Daru’l-Hilafetu’l-Aliyye, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul, 1335, s.115-122- s.27-28. 80 Ayette azabın müddeti Allahın dilemesine bırakılmasına rağmen, Allah hiçbir zaman azabı sona erdireceğine dair bir haber vermemiştir. Buna karşılık Kur’an’da azabın ebedi olacağına dair birçok ayet mevcuttur. Bu da Allah’ın iradesinin ebedilik tarafında tecelli edeceğini gösterir. Ayrıca bu ayetin ebediyeti nefyettiği düşünülse bile, bu durumun bir sonraki ayet için de geçerli olması gerekir ki, bunun muhal olduğunu Cehm ve Allaf dışında herkes kabul etmiştir.460 Öncelikle Allah’ın hiçbir ayetinde şüpheli bir durum yoktur. Burada şüpheli durum nerededir? Ayetteki gökler ve yer ile dünyadaki gökler ve yer değil, ahiretin gökleri ve yeri kastedilmiştir. Bunun delili de şu ayeti kerimedir: “ Yerin başka bir yerle, göklerin de başka göklerle değiştirildiği gün…”461 Ahiret hayatı ebedi olduğundan onun gökleri de yeri de ebedi olacaktır. Bunlar ebedi olunca onların azabı da devamlı olacaktır. Başka bir delilde Araplar, devamlılığı ve sürekliliği ifade etmek için “ gökler ve yer durdukça ifadesini kullanmaktadırlar.462 Cehennem ve azabının yok olacağını söyleyenler Kur’an’da Nebe suresi 23. ayette azap süresinin “ahkab” kelimesiyle takdir edilmesini de kendilerini destekleyen bir delil olarak göstermektedirler. Bu görüşü savunanlar “ahkab” kelimesinin sınırlı bir zaman için kullanıldığını, hiçbir zaman “ebed” kelimesine karşılık olamayacağını ileri sürerek, cehennem ve azabının asırlar boyu devam ettikten sonra, bir gün sona ereceğine inanmaktadırlar.463 İbn Kesir tefsirinde ifade edildiğine göre; Katade “ahkab”ı kendisinde kesilme olmayan her müddet geçtikçe ondan sonrakinin gelmesi olarak açıklamıştır.464Zemahşeri de kelimenin tefsirini yaparken bunun sadece peş peşine gelecek zamanlar için kullanıldığını söylemiştir.465 Yine aynı müfessir ahkab kelimesinin ayrı bir şekilde de izah edilebileceğini söylemiştir ki şöyledir: “ Ayetteki “ahkaban” kelimesi, yağmuru, hayır ve bereketi az olduğunda kullanılan “hakibe amuna” sözüyle, bol rızık elde edemeyen kimse hakkında kullanılan, “hakibe fulan fehuve hakibun” ifadesine ulaşır ki 460 Mustafa Sabri, a.g.e. s.28. 461 İbrahim, 14/48. 462 Razi, Tefsiru’l-Kebir, c.18, s.63-64; Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.342. 463 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.328. 464 İbn Kesir, Tefsir, c.4, s.448; Özarslan, a.g.e. s.337. 465 Zemahşeri, el-Keşşaf, c.4, s.688; Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.337. 81 bunun çoğulu da ahkab olur. Böylece ayetteki bu kelime “Onlar orada bir kıtlık ve darlık içinde oldukları halde beklerler” takdirinde, kelime hal olarak mansup olmuş olur. “Orada ne bir serinlik, ne de içecek bir şey tadarlar” ifadesi de bunun bir tefsiri olur.” demiştir.466 “Ahkab” kelimesini Hamdi Yazır şöyle açıklamaktadır: “Ahkab” hukubun cem’idir. “Hukub” tetabu’ ve tevali manasını tazammum ederek, karn, asır gibi alettevali bir çok seneleri ihtiva eden bir devir demektir ki, seksen küsur sene diye sayi’dir. Hukub mütenahi bir müddet ifade ettiğinden dolayı, buradan cehennem azabının tenahisini anlamak isteyenler olmuştur. Lakin gaflet edilmemek iktiza eder ki, müfret olan “hukub”un mütenahi olmasından cem’i olan “ahkab”ın mütenahi olması gerekmez. Müfessirin demişlerdir ki, tetabu’ ve tevali manası bulunduğu ve az bir müddetinde tevali ve tetabu’ namütenahi gidebileceği cihetle “ahkab” demek, devirlerce namütenahi demek olur. Sonra buradan tenahi fehm olunduğu farzedilse bile bu bir mefhumu muhaliftir. Diğer ayetlerde sarih olan ebed nasslarına muaraza etmez.467 Mustafa Sabri ise, bir başka yönden bu ayetin muarızlarının delili olmayacağını ileri sürmektedir. Çünkü muarızları cehennem azabının değil cehennemin yok olacağını ve böylece azabın biteceğini savunmaktadırlar. Oysa bu ayette “ahkab” kelimesi cehennem için değil, cehennem azabı için kullanılmıştır. Cehennemin bir gün yok olacağını düşüneler buna benzer daha pek çok delil ileri sürmektedirler. Onlar cennet ehlinin ebedi olduklarına inanmalarına rağmen, cehennemin son bulacağına, bu yüzden azabın biteceğine kanidirler. Onlara göre cehennem azabının ebedi olması, cehennemin de ebedi olmasını gerektirmemektedir. Nitekim hapishane olarak duran bir yerden bir mahkum çıkarılsa “hapishaneden çıkarıldı” denir. Fakat hapishanenin harap olması veya hapishanelik sıfatını kaybetmesi sebebiyle kurtulanlara hapishaneden çıkarıldılar denmez. Bunun gibi cehennemin yok olmasıyla oradan çıkartılanlara da cehennemden çıkarıldılar denilemez diye 466 Zemahşeri, a.g.e. c.4, s.689; Özarslan, a.g.e. s.337. 467 Yazır, Hak Dini, c.8, s.5542. 82 düşünmektedirler.468 Bu sayede cehennemin yok olacağına dair haberlerle, cehennemden çıkışın mümkün olmadığını, bildiren ayetlerin çelişmediğini zannetmektedirler. Halbuki “Onların malları da oğulları da Allah’a karşı kendilerine bir fayda vermez. Onlar cehennemde ebedidirler. Onlar orada ebedi kalacaklardır.”469 Ayeti onların bu delillerinin ne kadar dayanaksız olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Cehennem ve azabının yok olacağını söyleyenlerin en önemli delilleri bunlar olmakla beraber, diğer bir delilleri de şöyledir: Cennet Allah’ın rahmet ve rızasının gereğidir. Cehennem ise azap ve hoşnutsuzluğunun gereğidir. Rahmetin gazaba baskın ve onu geçmiş olduğu biliniyor. Şayet bunların hükümleri denk olursa rahmet gazabı geçmiş değil, bu ikisi denk olur. Bu da mümkün değildir.470 Yine Allah’ın azabı sonsuzdur, asla kesilmez, cehennem yok olmaz farz edilse bile bu haberler vaid türünden olurdu. Oysa vaidden caymak lütuf sayılır. Tehditlerinden vazgeçenler övülürler. Kullar için beğenilen bu halin, Allah hakkında da gerçekleşmemesi, beğenilmemesi düşünülemez.471 Yine İbn Arabi, Allah’ın va’dini yerine getirmesinin Allah’a yakıştığı gibi, vaidinden dönmesinin Allah’a daha çok yakışacağını düşünmektedir.472 Cehennem ve azabının ebediliğini kabul edenler de, ebediliği kabul etmeyenlerin delillerini şöyle çürütürler: Cennet Allah’ın hoşnutluk, rıza ve rahmetinin gereği olurken, cehennem O’nun hoşnutsuzluk ve gazabının gereğidir. Bunun böyle olması, cennetin ebedi olmasına engel olmadığı gibi cehennemin de ebedi olmasına engel değildir. Yine ilahi rahmetin gazaptan fazla olması azabın mutlaka sona ermesini gerektirmez. Bunu azabın hafifletilmesi, nimet gibi telakki edilmesi veya azap görenlerin rahmete nail olanlara oranla daha az sayıda olması şeklinde yorumlamak da mümkündür.473 468 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.327. 469 Beyine, 98/6. 470 El-Cevziyye, a.g.e. s.329. 471 El-Cevziyye, a.g.e. s.329-331. 472 El-Cevziyye, a.g.e. s.316. 473 Özarslan, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, s.346-347. 83 Cehennemin bir gün yok olacağını savunanlardan biri de Carullah Bigiyev’dir. Bigiyev, görüşünü destekleyen deliller ileri sürmüştür. İlk delili, İbn Kayyım’da da gördüğümüz üzere, Kur’an’da Allah’ın azap etmesinin ve azap süresinin, Allah’ın dilemesine bırakılmış olmasıdır.474 Cehennem ve içindekilerin azabının yok olacağını düşünenlerin dediği gibi, Allah’ın affetmesi her şeye ve herkese şamildir manasına gelmez. Bu cümleyi Allah’ın dilediğini yapmaya kudretinin olmadığını söylemek için değil, inkarcıları affetmeyeceğini bildirmek için söylüyoruz. Yine Allah’ın vaidini yani tehdidini geriye bırakmayacağını söylememesi, tehdidini yerine bırakacağı anlamına gelmez. Hele cehennemin içindekilerle birlikte yok olacağı anlamına hiç gelmez.475 Cehennem ve azabını yok olacağını iddia edenler, cehennemde ebedi azabın çok manasız ve hikmetsiz bir iş olacağına ve bu azaba kimsenin dayanamayacağına kanidirler. Mustafa Sabri, bu iddiaları pek ciddiye almamaktadır. Buna karşılık onların iddia ettiği gibi, ebedi azaba dayanamayanların asırlarca azaba da dayanamayacağını söylemektedir.476 Cehennem ve azabı ile alakalı görüş bildirenlerden birisi de Muhyiddin İbn Arabi’dir. O cehennem ve burada bulunanların ebediyetine kanidir. Fakat ona göre burada bulunanlar, belirli bir süre sonra azabı hissetmeyecekler, hatta zevk alacaklardır.477 İbn Arabi’nin Futuhat’taki görüşlerini inceleyen Mustafa Sabri Efendi, bu görüşlerin çoğunun bir delile dayanmadığını, aralarında çelişkiler olduğunu ve İslam inancına uymayan bir çok iddianın olduğunu belirtmektedir.478 Cehennemin yok olacağını düşünenler hakkında dikkat çekici bir husus, onların cehennemin yok oluşundan sonra orada bulunanların akıbeti hususunda suskun kalmalarıdır. Bu görüşün sahipleri bu hususta açık bir yön tayin edememişlerdir 474 Bigiyev, Musa Carullah, Rahmet-i İlahiye Burhanları, Sadeleştiren Hikmet Akpur, Önsöz Yay. İstanbul, 1991, s.18-20. 475 Özarslan, a.g.e. s.348-349. 476 Mustafa Sabri, Yeni İslam Müctehidleri, s.108-109. 477 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.317. 478 Mustafa Sabri, a.g.e. s.115-122. 84 Daha önce bir çok İslam aliminin cehennem ve azabının ebediliğine hükmetmiş olduklarını belirtmiştik. Her ne kadar cehennem ve azabının yok olacağını savunanların iddia ettiği gibi bu hususta bir ittifak yoksa da yine de bir çok alim cehennem ve azabının ebedi olduğunu düşünmektedir. Cehennemin ve azabının ebedi olacağını ise şu delillerle ifade edebiliriz: Bu delillerin ilkini Kur’an’da cehennem azabı hakkında “huld, ebed” lafızlarının kullanıldığı, cehennemden çıkışın mümkün olmadığını belirten ayetler oluşturmaktadır.479 Bu ayetlerden bazıları şöyledir: “Ehl-i Kitap ve müşriklerden İslam’ı kabul etmeyen münkirler, ebedi olarak ateşe girerler. İşte onlar halkın en şerlileridir.”480 “Allah erkek münafıklara da, kadın münafıklara da, kafirlere de içinde ebedi kalacakları cehennem ateşini va’detti. O onlara yeter. Onlar için devamlı azap vardır”481 “Bunun böyle olmasının sebebi şudur: Siz Allah’ın ayetlerini alaya aldınız. Dünya hayatı sizi aldattı. Artık bugün ateşten çıkarılmayacak ve onların özür dilemeleri de kabul edilmeyecektir.482 Cehennemin ve azabının son bulacağını düşünenler, cehennemin son bulacağına dair Sahabe ve Tabiin’den gelen rivayetleri delil olarak dillendirirler. Bu rivayetler ise şunlardır: “Cehennem ehli ateşe, kumsaldaki kumların sayısınca kalsalar da birgün gelir mutlaka oradan çıkarlar.”483 Bir diğer rivayette Abdullah İbn Mes’ud’a nispet edilmektedir ve şöyledir: “Bir gün gelir, cehennemde azap edilecek kimse kalmaz. Bu ise orada asırlarca kalıştan 479 İbn Hazm, el-Fasl, c.4, s.71; El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.324. 480 Beyyine, 98/6. 481 Ahzab, 33/64-65. 482 Tevbe, 9/63. 483 El-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s.317. 85 sonradır.”484 “İki yurttan en çabuk imar edileni ve en çabuk yıkılanı cehennemdir.” Bu rivayet Tabiin alimlerinden Şa’bi’ye nispet edilmektedir.485 Cehennemin ve azabının ebediyetine kani olanlar Sahabe ve Tabiin’den rivayet edilen ve cehennemin yok olacağını vurgulayan bazı sözlerin, bu Sahabeler tarafından söylenmesinin mümkün olmadığını düşünmektedirler. Çünkü bu sözler Kur’an ayetlerine açıkça muhalefet etmektedirler. Bunun için bu sözlerin Sahabelerce söylenmesi imkansızdır.486 El-Cevziyye’nin bildirdiğine göre cehennem ve azabının ebediyetini savunanların delillerinden birisi de şudur: Hz. Peygamber’den “Kalbinde zerre miktarı iman bulunan cehennemden çıkarılacağı ve şefaatin mü’minler için geçerli olduğu” rivayet edilmiştir. Eğer kafirler de ateşten çıkarılsa, Hz. Peygamber’in bu durumu mü’minlere has kılması abes olur. Ayrıca iman etmeyen kişilerden azabın giderilmeyeceği, hatta belki sürekli olarak cezalandırılacaklarını akıl da gerekli görür. Çünkü Kur’an’da kafirlerin dünyada ebedi kalmaları halinde bile inkarlarıdan vazgeçmeyecekleri bildirilmiştir. Bu da onların ebedi bir inkar içinde olduklarını gösterir. Ebedi inkara verilen ebedi ceza aklın kabul edebileceği bir şeydir.487 Görüldüğü gibi İslam ümmetinden birçok düşünür, cehennem ve azabının ebedi olduğu kanaatindedir. Bu düşünürler, cehennem için “huld, ebed” gibi kavramların kullanılmasını, cehennem azabının tükenmeyeceğini, orada ölümün olmadığını, cehennemden çıkışın mümkün olmadığını bildiren ayetleri temel alarak bu kanaate ulaşmışlardır. Bu düşünürlerin, cehennem için kullanılan “huld” ve “ebed” kavramlarını, sonsuzluk manasına kabul ettikleri görülmektedir. 484 Taberi, Camiul-Beyan, c.12, s.120-121. 485 Taberi, a.g.e. c.12, s.120-121. 486 İbn Hazm, el-Fasl, c.4, s.71;Mustafa Sabri, Yeni İslam Müctehidleri, s.104-110. 487 El-Cevziyye, a.g.e. s.235-236. 86 SONUÇ İlk insandan günümüze kadar bütün inanç sistemlerinde, cennet özlemi ve cehennem korkusu önemli bir yere sahip olmuştur. İlahi olmayan dinlerde cennet ve cehennem telakkisi bazı yönlerden eksiktir. Eksik ve yanlış olan bilgiler ise; insanları yanlış olan dini inanışlara yöneltmiştir. Ahiret inancı Yahudilik’te muğlak, Hıristiyanlık’ta ise; daha anlaşılır ve İslam’a yakın bir çizgide kendini göstermektedir. Son ve mükemmel din İslam, zihinlerde şüpheye yer bırakmayacak şekilde bir ahiret inancı getirmiştir. Ana umdeleri Kur’an ve Hadis olan İslam, mütefekkirlerin ve mütekellimlerin izah ve yorumlarıyla cennet ve cehennem akidesini toplumun hafızasına nakşetmiştir. İslam’ın ilahi mesajının birçok ayetinde, ahirete iman, Allah’a imanla birlikte zikredilmektedir. Cennette; dünyadaki gibi ölüm, yorgunluk, dert, hastalık vb. gibi insanın huzurunu bozan hiçbir şey yoktur. Güven, huzur ve mutluluk, Allah’ın cemalini müşahede, tükenmeyen bir gençlik ve ölümsüzlük… gibi saymakla bitiremeyeceğimiz nimetler duyanların şevklerini arttırmaktadır. Kur'an, Tevhit akidesine inanmaya olan çağrısında, cennet nimetlerinin güzelliklerini uzun uzun anlatır. İnsanların bu nimetlere ulaşma arzularını uyandırır. Bu tasvirlerin hemen arkasından, insanların dikkatini cehenneme ve azaplarına yönlendirir. Yani Kur'an ne çok korkutarak ümitsizlik ne de fazla müjdeleyerek başıboşluk oluşturur. İkisi arasında, müstakim bir yolu insana kazandırmak ister. Cehennem ile ilgili Kur’an’ın üslubu korkutucu ve sakındırıcıdır. Emir ve yasakları yerine getirmeyenlerin hüsrana uğrayacaklarını beyan eden Kur’an, insanın çok zalim ve cahil olduğunu hatırlatarak şeytanın desiselerine karşı bizleri uyarmaktadır. Bunlarla birlikte azap sahnelerinden ve cehennem ehlinin durumundan da bahsetmektedir. Cennet ve cehennemin yaratılmış olup olmadığını ve ebediyeti kelamcılar arasında tartışılmıştır. Bu tartışmalar, değişik görüşleri de beraberinde getirmiştir. Ehl-i Sünnet kelamcıları, cennet ve cehennemin halen yaratılmış ve mevcut olduğunu dillendirerek, Kur’an ve Sünnet temelli delillendirme yoluna giderler. 87 Cehmiyye, Mutezile ve Hariciler’den bir grup ise; cennet ve cehennemin mevcudiyetlerinin kıyametin vukuundan sonra gerçekleşeceğini söylerler. Cennet ve cehennemin ebediliğini, genel itibariyle Mu’tezile ve Rafiziler’in dışındaki bütün İslam alimleri tarafından kabul edilmektedir. Bununla birlikte bu grupların dışında cehennemin ve azabının sonsuzluğunu kabul etmeyen mütekellimler de vardır. Cennet bütün güzellikleriyle, cehennem de tüm ürkütücülüğü ile ebediyen kalmak üzere biz insanları beklemektedirler. Bilinmeyenleri bilen sadece Allah’tır
SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı KUR’ÂN’DA CENNET CEHENNEM TASVİRLERİ BAĞLAMINDA ÖDÜL VE CEZA EĞİTİMİ Yüksek Lisans Tezi Habibe KAYACI Sivas Mayıs 2019 SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı KUR’ÂN’DA CENNET CEHENNEM TASVİRLERİ BAĞLAMINDA ÖDÜL VE CEZA EĞİTİMİ Yüksek Lisans Tezi Habibe KAYACI Tez Danışmanı: Doç. Dr. Bilal DELİSER Sivas Mayıs 2019 ÖNSÖZ Kur’ân’ı Kerim dünya hayatının gelip geçici olduğunu, asıl ikamet yerinin ise ahiret hayatı olduğunu vurgulamaktadır. Ahiret hayatı, dünyada yapılan iyilik ve kötülüklerin karşılık bulduğu yerdir. Bu durum insanları davranış bakımından sorumlu kılmaktadır. Bilindiği gibi insan aklı ve iradesi olan bir varlıktır. Bunlar ona seçimleri olan özgür bir yaşam alanı tanımaktadır. İnanç noktasında iman ya da küfür seçimiyle başlayan bu yolculuk davranış alanında iyi ve kötü tercihiyle devam etmektedir. Bu sebeple bu dünyadaki seçimlerinin sonucu, ahirette cennet ya da cehennem hayatıyla karşılık bulmaktadır. Dolayısıyla öldükten sonra dirilip hesaba çekileceğinin şuurunda olan insan, dünyanın geçici olduğunun bilincinden hareketle davranışlarına çeki düzen vermeye çalışmaktadır. Yüce Allah, insanları tercihlerine göre ödüllendirmekte ya da cezalandırmaktadır. Ödül ve ceza insanın hayatının her aşamasında var olan iki önemli kavramdır. İnsan hayatının her döneminde bu kavramlarla karşılaşmakta, bunlarla yaşamına yön vermektedir. Bu sebeple cennet ve cehennem tasvirlerinde söz konusu olan ödül ve cezanın mahiyeti ve türleri çalışmamızda ele alınmıştır. İki bölüm halinde hazırladığımız bu çalışmayı “Kur’ân’da Cennet ve Cehennem Tasvirleri Bağlamında Ödül ve Ceza Eğitimi” olarak belirledik. Birinci bölümü cennet ve cehennem tasvirlerine ayrılmıştır. İkinci bölümde ise ödül ve cezanın tanımı ve çeşitlerine değinerek cennet ve cehennem tasvirlerinde ön plana çıkan ödül ve cezanın türlerinden bahsedilmiştir. Bu çalışmanın her aşamasında bana destek olan, yardımlarını esirgemeyen, zorlukları kolaylaştıran ve cesaretlendiren başta danışman hocam Doç. Dr. Bilal DELİSER olmak üzere Prof. Dr. Ömer Faruk YAVUZ, Prof. Dr. Hasan KESKİN, Prof. Dr. Ömer ASLAN, Prof. Dr. Talip ÖZDEŞ ve Dr. Zeynep CERAN’a sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca ilme ve öğrenmeye verdiği kıymetten dolayı her türlü imkânları önümüze sunan, ilgisini ve sevgisini her daim üzerimizden eksiltmeyen sevgili babam Rahmi KAYACI’ya teşekkür ederim. İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................i KISALTMALAR ....................................................................................................... v ÖZET.........................................................................................................................vii GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 1. Araştırmanın Konusu ve Önemi.......................................................................... 1 2. Araştırmanın Amacı ............................................................................................ 2 3. Araştırmanın Sınırları ve Kaynaklar ................................................................... 2 BİRİNCİ BÖLÜM...................................................................................................... 5 KUR’ÂN’DA CENNET CEHENNEM ve TASVİRLERİ...................................... 5 1.1. Cennet Kelimesinin Kavramsal Çerçevesi....................................................... 5 1.1.1. Cennetin Sözlük Anlamı........................................................................... 5 1.1.2. Cennetin Terim Anlamı............................................................................ 6 1.2. Cehennem Kelimesinin Kavramsal Çerçevesi ................................................. 7 1.2.1. Cehennemin Sözlük Anlamı..................................................................... 7 1.2.2. Cehennemin Terim Anlamı ...................................................................... 8 1.3. Kur’ân-ı Kerim’de Cennet Tasvirleri............................................................... 8 1.3.1. Cennetin İsimleri ...................................................................................... 9 1.3.1.1. Cennet ............................................................................................. 11 1.3.1.2. Firdevs............................................................................................. 11 1.3.1.3. Cennetü’n-Naîm.............................................................................. 12 1.3.1.4. Adn.................................................................................................. 13 1.3.1.5. Dârüsselâm...................................................................................... 14 1.3.1.6. Hüsnâ .............................................................................................. 14 1.3.1.7. Dârulmukâme.................................................................................. 16 1.3.2. Cennet Nimetleri..................................................................................... 16 1.3.2.1. Cennette Eşya, Hizmet ve Giyim.................................................... 17 1.3.2.2. Cennet İçecekleri ve Yiyecekleri.................................................... 19 1.3.2.3. Cennette Huzur ............................................................................... 22 1.3.2.4. Allah Rızası ve Ru’yetullah............................................................ 22 1.3.3. Cennet Ehli ve Özellikleri ...................................................................... 25 i 1.3.3.1. İman Edip, Sâlih Amel İşleyenler...................................................25 1.3.3.2. Sabredenler......................................................................................27 1.3.3.3. Allah’ a ve Peygambere İtaat Edenler.............................................28 1.3.3.4. İyilik Yapanlar ve İyilikte Önde Olanlar ........................................30 1.3.3.5. Takva Sahibi Olanlar ......................................................................34 1.4. Kur’ân-ı Kerim’de Cehennem Tasvirleri .......................................................36 1.4.1. Cehennemin İsimleri...............................................................................36 1.4.1.1. Cehennem........................................................................................38 1.4.1.2. Cahîm..............................................................................................38 1.4.1.3. Hâviye .............................................................................................39 1.4.1.4. Hutame ............................................................................................39 1.4.1.5. Lezâ.................................................................................................40 1.4.1.6. Saîr ..................................................................................................40 1.4.1.7. Sekar................................................................................................41 1.4.2. Cehennem Azabı.....................................................................................41 1.4.2.1. Cehennemin Yiyecek ve İçecekleri.................................................42 1.4.2.2. Cehennemde Kıyafet, Eşya ve Mekân ............................................46 1.4.2.3. Cehennemde Hüsran .......................................................................47 1.4.3. Cehennem Ehli ve Özellikleri.................................................................49 1.4.3.1. İnkâr Edenler, Kâfirler ....................................................................50 1.4.3.2. Münafıklar......................................................................................52 1.4.3.3. Kasten (Haksız Yere) Cana Kıyanlar..............................................54 1.4.3.4. Faiz Yiyenler...................................................................................56 1.4.3.5. Şirk Koşanlar...................................................................................57 İKİNCİ BÖLÜM ......................................................................................................61 CENNET CEHENNEM TASVİRLERİ VE ÖDÜL CEZA..................................61 2.1. Ödül ve Ceza Eğitimi .....................................................................................61 2.1.1. Eğitimde Ödüllendirme...........................................................................63 2.1.1.1. Ödülün Tanımı ve Amacı................................................................63 2.1.1.2. Ödül Türleri.....................................................................................64 2.1.1.2.1. Maddi Ödül..............................................................................65 2.1.1.2.2. Manevi Ödül............................................................................67 ii 2.1.2. Eğitimde Cezalandırma .......................................................................... 69 2.1.2.1. Cezanın Tanımı ve Amacı .............................................................. 69 2.1.2.2. Cezanın Türleri ............................................................................... 71 2.1.2.2.1. Maddi ceza .............................................................................. 71 2.1.2.2.2. Manevi Ceza............................................................................ 74 2.2. Cennet Tasvirleri ve Ödül Eğitimi ................................................................. 79 2.2.1. Maddi Ödüller........................................................................................ 79 2.2.2. Manevi Ödüller....................................................................................... 80 2.2.2.1. Sevgi ve Değer Vermek.................................................................. 81 2.2.2.2. Güven Ortamı Sunmak ................................................................... 82 2.2.2.3. Ümit Vermek .................................................................................. 83 2.2.2.4. Müjdelemek .................................................................................... 84 2.2.2.5. Sonsuz Huzur içinde yaşamak ........................................................ 85 2.2.2.6. Davranışın Karşılığının Verilmesi .................................................. 86 2.3. Cehennem Tasvirleri ve Ceza Eğitimi............................................................ 89 2.3.1. Maddi Ceza............................................................................................. 90 2.3.2. Manevi Ceza ........................................................................................... 91 2.3.2.1. Allah’ın Sevgisinden Mahrumiyet, Gazabına Uğramak................. 91 2.3.2.2.Uyarma/İkaz..................................................................................... 92 2.3.2.3. Kınama, Azarlama .......................................................................... 94 2.3.2.4. Tehdit ve Gözdağı vermek.............................................................. 96 2.3.2.5. Korku ve Endişe.............................................................................. 97 2.3.2.6. Zaman Tanıma/Mühlet Verme........................................................ 98 2.3.2.7. Pişmanlık, Nefsiyle Hesaplaşma..................................................... 99 2.3.2.8. Kötü Davranışın Karşılığını Yaşatma........................................... 100 2.3.2.9. Sonsuza Dek Süren Acı ve Istırap ................................................ 102 SONUÇ.................................................................................................................... 105 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 109 ÖZ GEÇMİŞ........................................................................................................... 117 iii iv KISALTMALAR as. : Aleyhisselam b. : Bin Bk./bk. : Bakınız b.y. : Basım Yeri Yok DİA : Diyanet İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi M.Ü : Marmara Üniversitesi S.A.V. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem TDK : Türk Dil Kurumu TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Trc./trc. : Tercüme Eden Thk. : Tahkik t.s : Tarihsiz v.dğr. : Ve diğerleri v vi ÖZET İnsanlar ölümden sonraki hayatı merak etmekte âhiret yurdunu, cennet ve cehennemi ancak tahayyül ederek anlamaya çalışmaktadır. Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de bizler için soyut olan cennet ve cehennem hayatını zihinlerimizin algılayacağı şekilde tasvir ederek anlatmaktadır. Yapılan iyiliğin ve kötülüğün karşılığını, âhirette mutlaka vereceğini bildirmekte kimseye haksızlık yapılmayacağını haber vermektedir. Kur’ân-ı Kerim’de insanlar iyi davranışlarının karşılığı olarak cennetle müjdelenmekte, kötü davranışlarının neticesinde ise cehennem azabıyla uyarılmaktadır. Dünyadaki davranışlarımızın karşılığı olarak cennet ve cehennem tasvirlerinde bahsedilen ödül ve ceza disiplini, insan davranışlarının kontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Ayrıca Yüce Allah’ın ödüllendirme ve cezalandırma metodu günümüz sosyal hayatına, hukuk ve eğitim sistemine ışık tutmaktadır. Ödül ve cezanın güzel davranışların devamı, kötü davranışların da terkinin sağlanması yönünde terbiye edici etkisi bulunmaktadır. Dolayısıyla huzurlu ve problemsiz bir hayatın devamı, ödül ve ceza disiplininin sağlıklı işleyişine bağlıdır. Bu sebeple “Kur’ân’da Cennet Cehennem Tasvirleri Bağlamında Ödül ve Ceza Eğitimi” çalışmamızın konusu olmuştur. İki bölüm halinde hazırlanan konumuza Kur’ân-ı Kerim kaynaklık etmektedir. Birinci bölümde cennet ve cehennem tasvirleri anlatılmış, âyetler Kur’ân bütünlüğü içinde araştırılmıştır. İkinci bölümde ise ödül ve ceza disiplininin ne olduğundan; cennet ve cehennem tasvirlerinde ortaya çıkan ödül ve ceza eğitiminden bahsedilmiştir. Araştırmamızda elde edilen sonuçlar belirtilmiştir. Sonuç olarak görülmüştür ki; cennet ve cehennem insan davranışlarının neticesinde âhirette karşımıza çıkan ödül ve cezanın karşılığıdır. Yüce Allah cennet ve cehennem tasvirleriyle kendisinin ödüllendirme ve cezalandırma metodunu ortaya koymaktadır. Bu tasvirlerde bahsedilen anlatım aynı zamanda insan davranışlarının nasıl ve ne şekilde değerlendirilmesi gerektiği yönünde, kriterler de sunmaktadır. Kısacası cennet ve cehennem tasvirleri insan davranışlarını eğitmektedir. Anahtar Kelimeler: Tefsir, Cennet, Cehennem, Ödül, Ceza, vii viii ABSTRACT People wonder about the life after death and they are trying to understand both the hereafter and heaven and hell with their imagination. Almighty Allah describes, in Qur’an, heaven and hell which are abstract to us by portraying the way our minds can understand. Allah held that the provision of both favor and evil that is done by people will be repaid in hereafter and he reports that no injustice would be done. In Qur’an, people are heralded with heaven as the provision of their good behaviors and they are warned by perdition as a result of their bad behaviors. As a consequence of our behaviors reward and punishment disciplines mentioned in the depiction of heaven and hell, provides the control of human behavior. Also, Almighty Allah's reward and punishment method, today shed light on our social life, education and law system. The reward and punishment has the effect on the continuation of good behavior and ensuring the abandonment of bad behavior. Hence the continuation of a peaceful and problem-free life depends on the healthy functioning of reward and punishment discipline. Therefore, "Reward and Punishment Education in the Context of Heaven and Hell Depictions in the Qur’an" has been the subject of our study. Qur’an is the source of our subject which is prepared in two parts. In the first part, heaven and hell depictions are described and verses were searched in the own integrity of Qur’an. In the second part, it has been mentioned what is the discipline of reward and punishment and education of reward and punishment emerged in the depiction of heaven and hell. The results obtained from this study are given. As a result, it has been seen that heaven and hell are equal to reward and punishment that we face in hereafter as a result of human behaviors. Almighty Allah, reveals his reward and punishment method with his depiction of heaven and hell. Mention in these depictions also offers criteria in terms of in what way human behaviors should be considered. In short, heaven and hell depictions educate human behavior. Key Words: Tafsir, Heaven, Hell, Reward, Punishment ix x GİRİŞ 1. Araştırmanın Konusu ve Önemi Cennet ve cehennem hayatı geçmişten günümüze bütün dinlerde, bilhassa İslâm dininin literatüründe geniş yer tutmuş, ölümden sonraki hayat her zaman merak konusu olmuştur. Bu tasvirler dünyadaki davranışlarımızın karşılığı olarak ödül ve ceza teminatı bağlamında sunulmuştur. Ayrıca âhirette ödül ve cezanın olması insan davranışlarını ve hareketlerini etkilemektedir. Dünya hayatında yaptıkları nedeniyle hesaba çekileceğini bilmesi kişinin kendisini kontrol altına almasını ve davranışlarına çeki düzen vermesini sağlamaktadır. Kur’ân ve sünnette, cennet ve cehennem tasvirleri bağlamında sunulan anlatım bu mekânlara olan merakımızı gidermekte; bu yerlerin niteliklerini hakkında bilgi sunmaktadır. Ödül ve ceza bir eğitim metodu olarak eski çağlardan beri kullanılmış ve kullanılmaya devam etmektedir. Ödül ve ceza aklı başında her bireyin kabullendiği ve olmasını istediği disiplin yöntemleridir. İnsanda var olan adalet duygusu, hak arayışı gibi sebeplerde bu sistemi zaten zorunlu kılmaktadır. Allah Teâlâ’nın cennet cehennem tasvirleri bağlamında sunmuş olduğu ödül ve ceza metodu bu eğitim disiplininin niteliklerini bize sunmaktadır. Bu açıdan da çalışmamızın konusunu cennet cehennem tasvirlerinde ödül ceza eğitimi olarak belirledik. Yüce Allah insanı akıl ve özgür irade sahibi üstün bir varlık olarak yaratmıştır. İnsanları doğru yola iletmek için kutsal kitaplar ve Peygamberler göndermiştir. Kur’ân-ı Kerim bu kitapların sonuncusu ve değişmemiş olanıdır. Dolayısıyla Kur’ân-ı Kerim’de yer alan bilgiler insan hayatı için son derece önemlidir. Dolayısıyla dünyada yaptığımız davranışların karşılığı olarak vaad edilen cennet ve cehennem hayatı insanoğlu için önemli bir yer teşkil etmektedir. Bir lütuf, saadet, ikram yeri olarak cennet kullara ödül olarak; işkence ve azap yeri olan cehennem de ceza olarak sunulmuştur. Yüce Allah güzel davranışlarda bulunan kullarını âhirette cennet hayatı ile ödüllendireceğini bildirmekte, cennete vereceği ödülleri de Kur’ân-ı Kerim’de ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. Aynı şekilde kötü davranışların karşılığında ise azabından bahsetmekte, nasıl cezalandıracağını ise yine 1 Kur’ân-ı Kerim’de bildirmektedir. Bu sebeple ebedîyet yurdunun iki farklı emsalini içeren cennet ve cehennem tasvirleri insanların dikkatini çekmiş, yaşam şekillerine yön vermiştir. İnsanoğlunun hayatına çeki düzen vermesini sağlayan ödül ve ceza hayatın her aşamasında eğitimin ayrılmaz bir parçası olarak kullanılmış ve kullanılmaya devam edilmektedir. Dolayısıyla cennet ve cehennem tasvirlerinde ortaya çıkan ödül ve ceza eğitimi önem arz etmektedir. Bu tasvirlerden yola çıkılarak hazırlanacak olan ödül ve cezanın nitelikleri, sınırları günümüz problemlerini de aydınlatacak niteliktedir. Elbette ki cennet ve cehennem hayatı üzerine daha önceden yapılmış ilmi çalışmalar bulunmaktadır. Ancak bu anlatımların ödül ve ceza eğitimi ile mukayese edilerek anlatılması konumuzu ayrıcalıklı kılmaktadır. 2. Araştırmanın Amacı Bu çalışmamızın hedefi, cennet ve cehennem tasvirlerinde sunulan ödül ve ceza eğitiminin metodunu belirlemek, terazinin iki kefesini dolduracak olan bu değerlerin Kur’ân’da nasıl sunulduğunu ortaya koymaktır. Bu bağlamda cennette ödül ve cehennemde cezayı gerektiren davranışlar, sunulan ödül ve cezanın nitelik ve niceliklerini de araştırmak çalışmamızın amaçları arasındadır. 3. Araştırmanın Sınırları ve Kaynaklar Çalışmamız Kur’ân-ı Kerim bütünlüğü içerisinde ele alınmıştır. Araştırmamızın konusu Cennet ve cehennem tasvirleriyle sınırlı tutularak hazırlanmıştır. Bu sebeple ödül ve ceza konusundaki değerlendirmemiz cennet ve cehennem tasvirlerini bağlamaktadır. Bu çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm “Kur’ân’da Cennet Cehennem Tasvirleri” başlığı altında ele alınmıştır. Bu amaçla da öncelikle cennet ve cehennem kavramlarının tanımları üzerinde durulmuş, cennet isimleri, cennet nimetleri ve cennet ehlinden bahsedilmiştir. Aynı şekilde cehennem isimleri, cehennem azabı ve cehennem ehlinden de bahsedilerek bu bölüm tamamlanmıştır. İkinci bölüm ise “Cennet Cehennem Tasvirleri Ve ÖdülCeza” başlığı dikkate alınarak hazırlanmıştır. Bu bölümde de ilk olarak eğitimde ödüllendirme ve cezalandırma sistemi üzerinde durulmuştur. Bu sebeple ödül ve cezanın tanımları yapılmış, ödül ve cezanın amacından ve türlerinden bahsedilmiştir. 2 Cennet tasvirlerinde ortaya çıkan ödül eğitimi ve cehennem tasvirlerinde vurgulanan ceza eğitiminden bahsedilerek çalışmamız tamamlanmıştır. Araştırmamız başta Kur’ân-ı Kerim olmak üzere Buhârî, Müslim, Tirmizî, İbn Mâce, Ebû Davûd gibi muhaddislerin eserlerinden faydalanılarak hazırlanmıştır. Bunun yanında Fahreddin er-Râzî, İbn Kesîr, Seyyid Kutup, Mevdudi, Elmalılı M. Hamdi Yazır, Ömer Nasuhi Bilmen gibi müfessirlerin tefsir kitaplarından çokça yararlanılmıştır. Müfredât, Lisânu’l-Arap sözlüklerin yanı sıra Türkçe sözlükler ve TDV İslâm Ansiklopedisi kaynakları kullanılarak konumuz desteklenmiştir. Ayrıca M. Emin Ay, H. Fikret Kanad gibi eğitimcilerin kitaplarından da istifade edilerek konumuz zenginleştirilmiştir. 3 4 BİRİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN’DA CENNET CEHENNEM ve TASVİRLERİ 1.1. Cennet Kelimesinin Kavramsal Çerçevesi 1.1.1. Cennetin Sözlük Anlamı Arap dilinin kurallarına göre bir kelimenin manasına vakıf olabilmek için o kelimenin hangi kökten türetildiğini bilmek önemlidir. Cennet kelimesi de c-n-n kökünden türetilmiş olup, “duyu organlarıyla idrak edilemeyip, ona gizli tutulan şey” anlamında bir isimdir.1 “Üzerini gece örtünce bir yıldız gördü.” (el-Enâm 6/76) Âyetinde de bu manada kullanılmıştır. C-n-n kökünden türetilmiş diğer sözcüklerde de gizli ve örtülü anlamını görmek mümkündür. Cin; görünmeyen canlı varlıklar, mecnun; aklı örtülü olan, cenin; bebeğin anne karnında örtülü ya da gizli olması, cünne; kalkan anlamında olup, münafıkların yalanlarını yeminle gizleyip gerçeği saklamaları, cinnet; aklın örtünmesi, deli olmak örneklerinde de bu durum görülmektedir.2 Bu kelime gece için kullanıldığında “cenan” olmakta, gecenin iyice kararması ve örtünmesi anlamına gelmektedir. Aşağıdaki şiir buna örnek gösterilmiştir: “Olmayaydı eğer gecenin karanlığı, bizim komşumuz yetişmişti mutlaka Iyad b. Naşib’e; Zürrims ile ( kumlarda biten ağaçlık olan) el- Erta’da.”3 Cennet kelimesi; “içinde ağaç ve hurmaları bulunan bahçe” anlamına da gelmektedir. 4 “Andolsun Sebe halkı için kendi yurtlarında bir ibret vardır: Biri sağda biri solda iki bahçe bulunuyordu…” (Sebe’ 34/15) âyetinde bu manada kullanılmıştır. 1 Râğıb el-İsfehâni, Müfredâtü Elfâzu’l Kur’ân, thk. Safvan Adnan Davûdî, 3. Baskı (Dımeşk: Dârul Kalem, 2002), 203. 2 Muhammed Fuâd Abdülbâkî, “cnn”, el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim (Kahire: Dârul Hadis, 1422/2001), 220-221. 3 Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebûbekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, trc. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul: Buruc Yayınları, 1998), 7:68-69. 4 Ebul Fazıl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 3. Baskı (Beyrut: Dârus-Sadır, 1994), 13:100. 5 Cennet kelimesinin bu şekillerde isimlendirilmesinin sebebi dünyada bulunan bahçelere benzetilmesinden dolayı ya da fiziksel özelliklerinin ve nimetlerinin içeriğini duyularımızla hissedebilmenin gizli tutulmuş olmasındandır. 5 Hayal edilip dünyadakilerle benzerlik kurulmasına rağmen, gerçek mahiyetinin saklandığı aşikârdır. Cennet kelimesinin Batı dillerinde karşılığına bakıldığında onu ifade etmek için “paradis” kelimesi kullanılmaktadır. Bu kelimenin aslında Grekçe paradeisos olup eski Farsçada “etrafı çevrilmiş yer, ağaçlı bahçe” anlamına gelen “pairi-daeza” dan geldiği belirtilmektedir. 6 Cennet, insanoğlunun dünya hayatında da arzuladığı, kendisinden faydalandığı, ağaçları, meyvesi olan bahçe kavramıyla ifade edilmiştir. Âhiret yurdunun tüm mekânlarında olduğu gibi bu yerin de gerçek manada sahip olduğu özelliklerini insan duyu organlarıyla algılayamaz. Bir şeyin gizli olması ona olan merakı, heyecanı artırır. Muhtevası fizik ötesi olan cennetin ve neticede âhiret yurdunun insan şuuruna gizli tutulmasında da bu hikmet gözetilmiş olabilir. Bununla birlikte görüldüğü gibi metafizik bir kavram olan cennet; bağ bahçe, ve bitki örtüsünün zemini örtmasi gibi gizli, örtülü anlamlarına gelmektedir. Fiziki alanda sahip olduğu bu manaların fizik ötesi alanla bir bağı bulunmaktadır. Çünkü Kur’ân’da bahçe, yeşillik, ırmak gibi anlamlarda cennet tasvirleri yapılmaktadır. (ElBakara 2/25; el-En'âm 6/99) Ayrıca ahiretteki cennette insanlar için gizli kalmakta, gözle görülememektedir. Bu sebeple fiziki alanda sahip olduğu anlamla metafizik boyutta kazandığı anlam arasında analojik bir iişki bulunmaktadır.7 1.1.2. Cennetin Terim Anlamı Din terminolojisinde bir terim olarak cennet, Yüce Allah’ın iman edip sâlih ameller işleyen kullarına âhirette vaat ettiği nimetlerin ve özel mükâfatların bulunduğu yurdu ifade etmektedir. 8 5 İsfehâni, Müfredât, 204. 6 M. Süreyya Şahin, “Cennet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV yayınları, 1993), 7: 374. 7 Ömer Faruk Yavuz, Kur’an’da Sembolik Dil (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006), 313-315. 8 Fikret Karaman, Dini Kavramlar Sözlüğü (Ankara: DİB yayınları, 2006), 96. 6 Cennet için, Allah tarafından bildirilenleri kabul eden mü’minlere âhirette ödül mahiyetinde sunulan sonsuz mükâfat diyarıdır, denilir. 9 Hoşnutlukların yeri olan, hoş bir hayatın sürüldüğü; Allah’ın kullarından memnun kaldığı ebedî yerdir.10 Şeklinde tanımlamalar da yapılmıştır. Kısacası cennet; Allah Teâlâ’nın mü’min kullarına ödül olarak hazırladığı özel mekândır. Bu yer ki “genişliği yer ile gök kadar olan” (el-Hadid 57/21), “içinde temelli kalınacak olan” (el-Beyyine 98/8), “esenlik ve dirlik” (el-Furkan 25/75), “cömertçe verilmiş rızık ve bağışlama” ( el-Hac 22/50) yeridir. Kur’ân’ da cennet kelimesinin kullanımlarına bakıldığında müfred, tesniye ve cemi olarak toplam 147 yerde geçtiği görülmektedir. Bunlardan 70’i müfred 7’si tesniye ve 70’i de cemi olarak yer almıştır. 11 Cennet kelimesinin tanımlarına baktığımızda ortaya çıkan tablo şudur: İçine girmeden görülemeyen, çeşitli nimetlere sahip bağ ve bahçeleri olan özel bir yerdir. Âhirette Allah’a iman edip güzel davranışlarda bulunanlar için özel olarak hazırlanmış ebedî mükâfat diyarıdır. Dünya hayatında arzu edilen nimetlerin daha güzelinin âhirette mümin kullara; huzur, şifa, esenlik kaynağı olarak maddi ve manevi şekillerde sunulmasıdır. Dünyada yapılan sâlih amellere karşılığı olarak verilen bir ödüldür. 1.2. Cehennem Kelimesinin Kavramsal Çerçevesi 1.2.1. Cehennemin Sözlük Anlamı Cehennem; sözlükte “derin, dipsiz, dibi görünmeyen kuyu” anlamına gelen bir sözdür.12 Aslının Farsça “cihnam” kelimesinden gelmiş olduğu tahmin edilmekte olup bu kelime Allah’ın tutuşturulmuş ateşi anlamında bir isimdir. 13 Yağmurunu bırakmış bulut anlamına gelen “Cehame”den dolayı da cehennem diye isimlendirildiği belirtilmiştir. Buna göre bulut yağmuru bıraktığı için rahmetten 9 Şinasi Gündüz, Din ve İnanç sözlüğü, (Ankara: Vadi yayınları, 1998), 80. Ayrıca bk. Dînî Terimler Sözlüğü, Kemal Yavuz v.dğr. (B.y. Türkiye Gazetesi yayınları, ts.) 1: 68. 10 Suad el hâkim, İbnu’l Arabi Sözlüğü, trc. Ekrem Demirli, (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004), 134. 11Abdülbâkî, “Cnn”, 220-224. 12 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab ( Beyrut: Dârus Sadır, 1990), 12:112. 13 İsfehâni, Müfredât, 209-210. 7 uzaklaşmıştır ve “cehame” olmuştur. Çünkü yağmur rahmet demektir. Allah da cehennemden rahmetini çekmiş böylece cehennemin görüntüsü çirkinleşmiştir.14 Cehennem kelimesinin kökeni hakkında farklı görüşler ileri sürülmüş olup bu görüşlerden biri de kavramın aslının İbranice “ ge ben hinnom” ya da Farsça “ Cihmen kökünden gelmiş olabileceği şeklindedir.15 Grekçede geenna, Latincede gehenna olarak geçen kelimenin aslının İbranice “ge hinnom”dan ( hinnom vadisi) gelmiş olma ihtimalinin yüksek olduğu belirtilmiştir. Büyük ihtimalle Arapçaya buradan geçmiştir. Hinnom vadisinde Yahuda kralları çocuklarını ateşle yakıp tanrılarına kurban ediyorlardı. Bundaki amaçları ise cehennem tanrıları olan Molek’in öfkesinin yatışacağına olan inançlarıydı. İsrail peygamberlerinin Hinnom Vadisi’ni lanetlemeleri üzerine daha sonraki krallar döneminde bu ahlaksızca davranışlarını terk etmişlerdir. İnsanların bu yerde ateşten geçirilmesinden dolayı öldükten sonraki azap yerlerine bu ismi vermişlerdir.16 Bütün bunlar cehennemin derin kuyu anlamında olduğunu ortaya koymaktadır. 1.2.2. Cehennemin Terim Anlamı Bir terim olarak cehennem; bu dünyada İslâm’ı kabul etmeyenlerin yani Allah’a iman etmeyenlerin ebedîyyen kalacağı, imanı olduğu halde sâlih amelde bulunmayanların ise günahlarının karşılığında ceza çekeceği azap yeri olarak tanımlanmıştır. 17 Cehennem kelimesinin Kur’ân-ı Kerim’ de 77 yerde geçtiği görülmektedir.18 Geçtiği yerlerde daha çok azabı hak edenlerin, Allah’ın emirlerine uymayanların cezalandırılacağı yer manasında kullanılmıştır. 1.3. Kur’ân-ı Kerim’de Cennet Tasvirleri Öldükten sonraki hayat; cennet, cehennem gibi konular insanlar için hep bir merak konusu olmuştur. Âhiret hayatının duyularımızla idrak edilebilmesi mümkün 14 Suud el Hakim, İbnul Arabi sözlüğü, 130. 15 Ali Toksarı, İslâmi Kavramlar Sözlüğü, (Ankara: Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, 1997), 149. 16 Ömer Faruk Harman, “Cehennem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV yayınları, 1993), 7: 225. Bk. Orhan Hançerlioğlu, İslâm İnançları Sözlüğü, 2. Baskı (İstanbul: Remzi kitapevi, 1994), 51. 17 Fikret Karaman, Dini Kavramlar Sözlüğü, 87. 18 Bk. Cehennem kelimesinin geçtiği âyetler için Abdülbâkî, “Chn”, 226-227. 8 olmadığı için bu âleme ait bilgileri ancak güvenilir kaynaklardan edinebiliriz. Yüce yaratıcının kelamı olan Kur’ân-ı Kerim’den istifade edilerek bu bölümde cennet tasvirleri hakkında bilgi verilecektir. Bu bölümde Cennetin isimleri, cennet nimetleri ve cennet ehlinin özellikleri üzerinde durulacaktır. 1.3.1. Cennetin İsimleri Kur’ân-ı Kerim’de 147 yerde geçen cennet kelimesinin geçtiği yerlere bakıldığında farklı anlamları ifade ettiği görülmektedir. Dünyada, bildiğimiz bağ ve bahçe anlamında yirmi beş yerde; Âdem ile Havva’nın yerleştirildiği mekân olarak altı yerde; Hz. Peygamber’in Cebrail’i gördüğü Sidretül Münteha’da bulunan Meva Cennetini anlatmak için de bir yerde geçmiş; bunun dışındaki diğer âyetlerde ise âhiret yurdu olan cenneti anlatmak amacıyla yer aldığı görülmüştür.19 Kur’ân-ı Kerim’de yer alan cennetle ilgili isimler konusunda onun sıfatı, bölümleri ya da müteradifi mi olduğu konusunda tam bir ittifak yoktur. Bunun sebebi Kur’ân’da bu konuda kesin bir ayrımın bulunmamasıdır. Bununla birlikte cennet kelimesinin Kur’ân’da geçiş şekillerine ve bu kelimenin aldığı isimlere göre farklı yorumlar yapılmıştır. Bu görüşlerden birisine göre cennet, birden fazladır ve çeşitleri vardır. İbn Abbas’tan gelen rivâyetle İsfehânî Kur’ân’da “cennetler” (el-Kehf 18/107) şeklinde çoğul ibarenin bulunmasını cennetlerin yedi tane olmasına bağlamıştır. Ona göre Bu cennetler: Cennet’ül firdevs, adn, cennetü’n-naîm, dârü’l huld, cennetu’l-me’va, dârusselâm ve illiyyîn’den ibarettir.20 Dârü’l huld ve cennetü’l-me’vâ için, huld’un ebedîyet, sonsuzluk manasına gelmesinden Me’vâ’nın ise sığınılacak yer anlamında olmasından dolayı, isimden ziyade cenneti niteleyen kelimeler olduğu düşünülmüştür.21 Benzer şekilde İlliyyîn kelimesinin geçtiği âyete bakılarak “Ama iyilerin defteri yüksek katlardadır.” (el Mutaffifîn 83/18) yükseklik anlamı içermesinden dolayı onu cennetin isimleri arasında saymak için yeterli bir delil olmadığı düşünülmüştür. 22 Bunun dışında “dâr” sözcüğü bir ayette tek başına olmak üzere (Sâd 38/46) kimi zamanda ed-dârü’l-âhire, dârü’l-âhire (âhiret yurdu), ukbe’d-dâr ( yurdun sonu) gibi sözcüklerle beraber cennet anlamını karşılayacak 19 Bekir Topaloğlu, “Cennet” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7:376. 20 İsfehâni, Müfredât, 204. 21 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 376. 22 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 9 şekilde âyetlerde yer almaktadır. (el-Enâm 6/32; el-Ankebût 29/64; er-Ra’d 13/22,24) Aynı şekilde bu kalıplar da inananlar için asıl kurtuluş yolunun âhiret yurdu (cennet) olduğunu anlatmak için kullanılmıştır.23 Yani niteleme özelliğine sahiptir. Konak, köşk anlamına gelen “gurfe”nin cennetin hem bir bölümü olarak hem de onun yerine geçen kelime olarak kullanıldığı belirtilmişken; ecr, rahmet, rahmetullah, rızkun kerîm kelimelerinin de mana itibariyle cenneti ifade edecek şekilde kullanıldığı görülmektedir.24 Rahmân sûresinde ise iki cennete ilaveten iki tane daha olmak üzere dört cennetten bahsedilmektedir. (er-Râhman 55/46,62) Bu durumda akıllara birden fazla cennet olup olmadığını getirebilir. Burada geçen cennetler kelimesine verilen manalar da çeşitlilik arz etmekte olup kast olunan manayı anlamaya yönelik çeşitli yorumlar yapılmıştır. Bunlardan birisi de cennetin burada sözlük anlamıyla kullanılmış olabileceği yönünde olup yani iki cennet (iki bahçe) dışında ilaveten iki cennet ( iki bahçe) daha verileceği şeklindedir.25 Yine diğer ihtimaller de düşünülerek dört cennetten ikisinin Mukarrebun diye isimlendirilen kişilere; diğer ikisinin de Ashabul Meymene ya da Ashabul Yemin olarak bahsedilen mü’minlere verileceği şeklindedir.26 Buna sebep olarak da bu kimselerin Kur’ân’da sâlih kimseler olarak bahsedilmesi gösterilmiştir. (el-Vâkıa 56/8-11) Bir Kur’ân üslubu olarak tesniye zikredilip tekil kastedillmiş de olabilir.27 Yukarıda da bahsedildiği gibi farklı şekilleriyle ve manalarıyla cenneti ifade etmek için farklı kelimeler kullanılmıştır. Cenneti anlatmak için farklı isimlerle cennetin zikredilmesi elbetteki Allah’ın ilminin bir zenginliğidir. Bununla birlikte anlaşılmaktadır ki bu isimler kimi zaman niteleme amacıyla kimi zaman da cennetin bir bölümünü anlatmak için kullanılmıştır. 23 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 24 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 25Ebu’l Al’a Mevdudi, Tefhimu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, trc. Muhammed Han Kayanî v.dğr. 2. Baskı (İstanbul, İnsan Yayınları, 1996), 6: 85. 26 Mevdudi, Tefhimu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 6: 85. 27 Bilal Deliser, Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usulü (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014), 144. 10 Bu bölümde cennetin isimleri olarak İslâm literatürüne geçmiş olanlardan28 yedi tanesi üzerinde kısaca durulacaktır. 1.3.1.1. Cennet Cennet; âhiretteki mükâfat yurdunu anlatmak için Kur’an-ı Kerim’de yer alan isimler içinde en çok kullanılanıdır, çoğuluyla birlikte birçok âyette yer almaktadır.29 Cennet kelimesinin bu şekilde çoğu âyette cemi şekliyle ( cennat) yer alması diğer isimlerin ise müfred şeklinde gelmesinden dolayı bu kelimenin mükâfat diyarının tamamını anlatmaktadır.30 Sanat, edebiyat, tarih gibi birçok alanda yapılan çalışmalarda ve anlatımlarda çoğunlukla cennet ismi tercih edilip kullanılmaktadır.31 Terim manasıyla bütünleşmiş halde toplumun her kesiminden insana hitap edecek şekilde diğer isimlere nazaran cennet kelimesi daha çok tercih edilmektedir. 1.3.1.2. Firdevs Sözlükte Firdevs: “içinde üzüm bulunan bahçe” anlamına gelen bir isimdir. 32 Kur’ân-ı Kerim’de ise iki ayrı yerde geçmektedir. Bir âyette cennet kelimesinin çoğuluyla birlikte (el-Kehf 18/107) geçmekte, diğer ayette ise âhiret cenneti (elMü’minûn 23/11) anlamında tek başına kullanılmıştır.33 Bu âyetlerde iman edip iyi işler yapanların, namaz kılıp zekât verenlerin, boş işlerden yüz çevirenlerin, ırzlarını koruyanların, emanete ve sözlerine riâyet edenlerin firdevse varis olacakları belirtilmiştir. Firdevs’in cennetin tamamını ya da bir bölümünü ifade ettiği konusunda farklı yaklaşımlar vardır. Birinci yaklaşım firdevsin cennetin tamamını ifade ettiği şeklindedir. Çünkü Kur’ân-ı Kerim’de yer alan âyeti kerimede firdevs, kendisi müzekker bir isim olduğu halde onu ifade etmek üzere müennes zamiri gelmiştir. Ayrıca Mü’minun sûresinde firdevse kimlerin gireceği belirtilmiş, aynı özelliklerden Meâric sûresinde de geçtiği görülmüş olup bu kimselerin ise cennetlerde olacağından 28 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 29 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 376. 30 Topaloğlu, “Cennet”, 7:376. 31 Topaloğlu, “Cennet”, 7:376. 32 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 3.Baskı ( Beyrut: Dârus Sadır,1994), 6: 163. 33 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 11 bahsedilmiştir. (el-Meâric 70/22-35) Bu yüzden de cennetin tamamını ifade ettiği düşünülmüştür.34 Diğer bir yaklaşım da firdevsin cennetin bir bölümü olduğudur. Çünkü firdevs, cennet dereceleri içinde en yüksek en gözde ve itidal olan bölümü olup, meyve bahçesi anlamını içermektedir. 35 Konuyla ilgili bir hadis-i şerif de şöyledir: “Cennette yüz derece vardır ki, Allah onları Allah yolunda cihat eden mücahitler için hazırlamıştır. İki derece arasındaki mesafe, gökle yer arasındaki mesafe gibidir. Siz Allah’tan (cennet) istemeyi dilediğinizde Ondan firdevsi isteyin. O cennetin efdalidir ve cennetin en yücesidir.”36 Firdevs’i cennetin tamamını değil de bir bölümünü ifade edecek şekilde anlamak daha yerinde ve makul görünmektedir. Netice itibariyle Allah’ın emirlerini yerine getirme doğrultusunda herkes aynı hassasiyete sahip değildir. Bu durumda gerçek manada Hakkı tanıyan ve güzel davranışlarda bulunan mü’minler için cennetin bir bölümünde özel bir ödüllendirme olabilir. İman edip Sâlih amel işleyenler namaz, oruç gibi dini ve ahlaki vazifelerini yerine getirenler kısacası âyette belirtilen vasıflara sahip olanlar için cennetlerin en yükseği, efdali olan bağları bahçeleri olan firdevs cenneti layık görülmüştür. Hadiste belirtildiği gibi orası en yüksek makam olduğu için de oradan ayrılıp başka bir makama geçmek istemeyeceklerdir. 1.3.1.3. Cennetü’n-Naîm Naîm; Arapça bir sözcük olup “güzel hal içinde olmak” anlamına gelmektedir.37 Kur’ân-ı Kerim’de on yerde geçen naîm sözcüğü üç yerde tekil onun dışındaki yerlerde çoğul haliyle gelmiştir.38 Naîm sözcüğünün huzur, mutlu hayat anlamına gelen nimet kelimesinden daha kapsamlı olduğu belirtilmiş, onun insana huzur verecek mutlu olmasını sağlayacak maddi ve manevi her türlü nimeti içerdiği ifade edilmiştir. 39 Cehennemin 34 M. Said Özervarlı, “Firdevs”, TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13:123- 124. 35 Vehbe Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, trc. Kurul, (İstanbul: Bilimevi Yayınları, 2003), 8: 290. 36 Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, trc. Kamil Miras, 4. Baskı (Ankara: DİB Yayınları, 1978), 8: 258. Ayrıca bk. Sünen-i Tirmizî Tercemesi, trc. Osman Zeki Mollamehmetoğlu (İstanbul: Yunus Emre Yayınları ts.), 4: 308. 37 İsfehâni, Müfredât, 814. 38 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 376. 39 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 376. 12 isimlerinden olan cahîmin karşılığında bir âyette naîm kelimesinin geçmesinden dolayı (el-İnfitâr 82/13-14) cennetin isimlerinden biri olarak düşünülmüştür.40 Bu âyette iyiler ve kötüler karşılaştırılmakta akıbetleri anlatılmaktadır. İyiler (naîm) mutluluklar içinde, kötülerin ise cahîm (ateşte) olacağı belirtilmiştir. Aynı şekilde Hz İbrahim’in de naîm cennetine varis olmak için dua ettiği âyette görülmektedir. (eşŞuarâ 26/85) 1.3.1.4. Adn Adn kelimesi sözlükte “bir mekânda ikamet etmek, istikrar ve sebat kılmak” gibi anlamlara gelmektedir.41 Cennât kelimesiyle beraber kullanılmasından dolayı âhiretteki ebediyet cennetini tasvir etmektedir. 42 Kur’ân-ı Kerim’de on bir âyette geçmektedir. Geçtiği yerlerde sabah akşam hazır olan rızık, türlü meyve ve yiyecekler, gözlerini eşlerine dikmiş güzeller, altın ve inciden süsler, ince ve kalın ipekten elbiseler ve içinde ırmakların aktığı yer olarak tasvir edilmiştir. (en-Nahl 16/31; el-Kehf 18/31; Meryem 19/61-62; Fâtır 35/33; Sâd 38/51-52) Bir Hadis-i Şerif’te Adn cenneti hakkında Hz. Peygamber ( sav) şöyle buyurmuştur: “İki cennet vardır ki bunların kapları ve içlerindeki eşya gümüştendir. Diğer iki cennet daha vardır ki bunların kapları ve eşyaları da altındandır. Adn cennetindeki cennet ehli ile bunların Rablerine nazarları arasında Allah’ın vechinde (yüzünde) Kibriya ridasından başka bir şey bulunmayacaktır.”43 Müfessirlerin çoğuna göre adn, cennetin bir bölümünü ifade etmekte bir kısmına göre de kimi âyetlerde cennat kelimesiyle (Sâd 38/50; Fâtır 35/33; es-Saff 61/12) beraber kullanılmasından dolayı cennetin tamamını ifade etmektedir.44 Birinci görüş daha isabetli gözükmektedir. Cennâtü adn kullanılması onun tamamının adı olduğu anlamına gelmez. Ayrıca Kur’ân’da adn dışında firdevs, naîm gibi cennet isimlerinden de bahsedilmektedir. Üstelik adn kelimesi insanın özünün Âdem’den geldiğini de belirtmektedir. 45 40 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 376. 41 İsfehâni, Müfredât, 553. 42 Y.Şevki Yavuz , “Adn” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/391. 43 Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, trc. Mehmed Sofuoğlu (İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1988), 1: 248-249. 44 Yavuz, “Adn”, 1:391. 45 Yavuz, “Adn”, 1:391. 13 1.3.1.5. Dârüsselâm Selâm kelimesi “zahir ve batın afetlerden, elemlerden, kederlerden korunmak, uzaklaşmak” manasına gelmektedir.46 Dârüsselâm şeklinde kullanıldığında ise kurtuluş yurdu anlamında cenneti ifade etmektedir.47 Her türlü afetlerden, kötülüklerden güven içinde olmak anlamında kullanılan selâm kelimesi, ev anlamını içeren dâr kelimesiyle beraber cennetin ismi manasında iki âyette (el-Enâm 6/127; Yunus 10/25) yer almıştır. 48 Dârüsselâm tabiri ile ilgili iki görüş öne sürülmüştür: Bunlardan birisi selâm sözcüğünün aynı zamanda Allah’ın isimlerinden biri olduğu için dârüsselâm denildiğinde Allah’ın evi şeklinde anlaşılabilir olmasıdır. Buna sebep olarak da “beytullah”, “dârul-lah” ifadelerinin kullanımına benzer olması örnek verilmiştir. İkinci görüşte selam kelimesinin dâr kelimesini sıfatı olarak geldiği şeklindedir. Bu durumda dârüsselâm selam/kurtuluş yurdu anlamına gelmektedir.49 Sonsuza dek süren kalıcılığın, bitmeyen zenginliğin, zillete düşürmeyen bir izzetin; ayrıca hastalıksız bir sıhhat halinin olmasından dolayı asıl selametin ise cennette olduğu ifade edilmiştir.50 Selamet yurdunun; içinde bulunanların birbirine selam verdiği “müebbet ikametgâh” kelimesiyle tasvir edilmesi de oldukça manidardır. 51 Orada dünya hayatında olduğu gibi sıkıntılar, hastalıklar, savaşlar olmayacak selam sözü işitilecek esenlik ve barış inananları kuşatacaktır. Bu yüzden cennet dârüsselâmdır. 1.3.1.6. Hüsnâ Kur’ân-ı Kerim’de “İyi davrananlara, daima daha iyisi ve fazlası verilir.” (Yunus 10/26) Âyetinde hüsnâ kelimesi geçmektedir. Güzel davrananlara daha iyisi (hüsnâ)’nın verileceğinden kastın cennet olduğu, fazlasının ise Allah Teâlâ’yı görmek olduğu müfessirlerin çoğunluğu tarafından kabul edilmiştir.52 Aynı şekilde hüsnâ kelimesi, geçtiği diğer âyetlerde de aynı manayı içerecek şekilde 46 İsfehâni, Müfredât, 421. 47 Abdülbâkî, “Slm”, 439. 48 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 49 Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b El-Hüseyn Fahreddîn er-Râzî, Mefatihul-Ğayb, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981), 17:78-79. 50 İsfehâni, Müfredât, 421. 51 Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, (İstanbul: Bilmen Yayınları, 1964), 3:1380. 52 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 14 kullanılmaktadır.53 Başka bir âyette de “İyiliğin karşılığı ancak iyilik değil midir?” (er-Rahmân 55/60). Buyrulmaktadır. İyilik yapanlara; daha iyisi “hüsnâ” ve fazlasından kasıt olan ödüller müfessirler tarafından şu şekillerde yorumlanmıştır: —İyilerden kasıt mahşer günü beklemek gibi hesap görülmeden önce olabilecek üzücü olaylardan kurtulmuş olmaktır.54 —Mükâfat olarak bir iyiliğe karşılık on katından yedi yüz katına kadar sevabın artırılması demektir. Fazlalıktan kasıt da huriler, saraylar gibi cennette verilen her türlü maddi ve manevi nimetlerdir. Bundan daha kıymetli olanında Allah’ın yüzüne bakmak olduğu belirtilmiştir.55 — Hüsnâ cennet anlamında fazlası da Allah’ı seyredebilmek, onun cemâlini görebilmek olarak yorumlanmıştır. 56 Bir hadiste Süheyb’den rivayetle Hz. Peygamber “İyi davrananlara daha iyisi ve fazlası var” âyetini okuyup şöyle buyurmuştur: “Cennet ehli cennete girdiği zaman Allah-u Teâlâ “ Bir şey istiyor musunuz ki artırayım?” buyurur. Yüzlerimizi ağartmadın mı? Bizleri ateşten kurtarıp cennete girdirmedin mi? Derler. Allah Teâlâ hicabı kaldırıverir. Artık onlara Aziz ve Celil olan Rablerine nazar etmekten daha sevimli hiçbir şey verilmiş değildir.”57 Hüsnâ ile maksadın iyilik yapanların cennetle mükâfatlandırılması olduğu görülmektedir. Cennete girmiş birisi için daha fazlası olacak ödülün ancak Allah’ı görmek olduğu düşünülebilir. Zira istediği her şeye kavuşmuş bir kişiye gizemli kalan tek şey Cemalullah’tır. 53 Topaloğlu, “Cennet”, 7: 377. 54 Seyyid Kutup, Fi Zilali’l Kur’ân, trc. İ. Hakkı Şengüler, v.dğr. (İstanbul: Hikmet yayınevi, ts.), 7: 550. 55, İbn Kesîr, Ebu’l Fida İsmail, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, trc. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989), 8: 3795. 56 Ali Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’t-Tefasir) (İstanbul: Arslan yayınları, 1990), 7: 394. 57 Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, 1: 249. 15 1.3.1.7. Dârulmukâme Mukâme kelimesi “bir yerde ikâmet etmek” anlamında kullanılan bir sözcüktür.58 Geçici, sonlu dünyanın terk edilip, asıl ikâmet yerine göç edilmesinden dolayı bu anlamı almış olmalıdır. İkâmet yeri olarak cenneti karşılayacak şekilde Kur’ân da geçmektedir. (Fâtır 35/35) 1.3.2. Cennet Nimetleri Dünya hayatı; elem, meşakkat, acizlik ve sıkıntılarla dolu olup insanoğlunun imtihan olduğu bir yerdir. Bu mekânda geçici ikamet eden insan, bu problemleri aşıp sonsuza dek yaşamayı ve sonsuz huzuru arzulamaktadır. Elbette ki ebedî bir hayat içinde sonsuza dek mutlu yaşamak, mutluluklarla dolu bir hayat sürmek herkesin hayalidir. Bilhassa da âhireti inkâr eden insanların ölümsüzlüğe çare aramasında da bu dünyadan yok olup gitme korkusu yatmaktadır. Ölümden sonra yeni bir hayatın varlığı, maddi ve manevi her türlü nimetin vaat edilmesi onu Tanrı inancına götürmekte ve Tanrı’ya bağlanmasını sağlamaktadır. Allah’ın emirlerine itaatin ve dünya hayatındaki meşakkatlere karşı sabretmenin karşılığında ödüllendirileceğini bilen insan korku ve kaygılarından uzaklaşır. Çünkü artık dünyada kazanılan ameller neticesinde hesap verileceğinin ve ameli güzel olanların cennet nimetleriyle mükâfatlandırılacağının bilincindedir. Bu bölümde Kur’ân-ı Kerim’deki âyetlerden yola çıkılarak cennet nimetleri üzerinde durulacaktır. Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de Yâsîn, Duhân, Zuhruf, Rahmân,Vâkıa, Nebe, İnsân gibi birçok sûrede cennetteki nimetlerden bahsetmektedir. Nimet kelimesi “güzel hâl” anlamına gelmektedir.59 Bilhassa Rahmân sûresinde Allah Teâlâ dünya ve âhirette verdiği nimetlerden bahsetmektedir. Sûre içerisinde ise toplam 31 defa "Artık Rabbinizin nimetlerinden hangisini inkâr edebilirsiniz?" ifadesi yer almaktadır. Bu sûre aynı zamanda ayrıntılı bir cennet manzarası da ortaya koymaktadır. Âhiret hayatı cennet ve cehennem gibi konular insan için bilinmeyen, gayb konumundadır. Cennette vaat edilen güzelliklerin neler olduğunu Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de haber vermektedir. Kur’ân âyetleri ve bu konuyla ilgili Hz. 58 İsfehâni, Müfredât, 690. 59 İsfehâni, Müfredât, 814. 16 Peygamberin sözlerine baktığımız zaman, cennet nimetlerinden kast olunan ödüller; hem insanın fiziki yönden doyumunu hem de ruhi yönden tatmin olmasını sağlamaktadır.60 Allah Teâlâ’nın lütfu ve ihsanı olan bu nimetler elbette saymakla tükenmez. “Orada onlara ne isterlerse vardır. Katımızda daha fazlası da vardır.” (Kaf 50/35) Âyeti de aslında bu konunun özeti gibidir. Yüce Allah kullarına cennette dünya hayatında arzuladıkları rahatlık ve huzurun en güzelini vaat etmiştir. Bu ödüller Arap toplumunun ideal yaşam tarzına da örnek oluşturmaktadır. Cennet nimetlerine baktığımızda maddi ve manevi birçok ödülün sunulmuş olduğunu görmekteyiz. Bu bölümde âyetlerden yola çıkarak bu nimetlerin neler olduğu hakkında bilgi vermeye çalışacağız. Öncelikle fiziksel ihtiyaçlar olan; yeme içme kıyafet giyim kuşam, barınma gibi alanlardaki nimetlerden bahsedilecek, akabinde ise ruhi doyumu sağlayan cennet nimetlerinden bahsedilecektir. 1.3.2.1. Cennette Eşya, Hizmet ve Giyim Eşya denildiği zaman aklımıza kalite, rahatlık ve gösteriş gelir. Lüksün ve konforun sembolü olarak tahtlardan bahsedilmektedir. Âyetlerde cennette “mü’minlerin tahtların üzerinde oturup” (el-Kehf 18/31), “onlara yaslandıkları” (Yâsîn 36/56; et-Tûr 52/20; el-Vâkıa 56/15-16; el-İnsân 76/13) yer almaktadır. Bu tahtlar anlatılırken “eraik” ve “surur” kelimeleriyle ifade edilmiştir. Eraik; “Taht üzerindeki gelin için süslenen köşe” anlamına gelen bir kelimedir. Bu şekilde isimlendirilmesin sebebi olarak; erak denilen bir ağaçtan yapılmış olmasından ya da ikamet için yapılmış bir mekân olmasından dolayıdır. 61 Surur ise üzerine oturulan döşek/koltuk anlamına gelen bir sözcüktür.62 Bu tahtlar “altın ve değerli taşlarla” (elVâkıa 56/15) işlenmiştir, mücevherle donatılmıştır. Lüks yaşamı işaret eden rahat döşemelerde ağırlanan mü’minler, arzuladıkları rızıkları isteyebileceklerdir. Ölümsüz gençler ve sedefteki inciler gibi ceylan gözlü kimselerin onların ihtiyaçlarını karşılamak üzere etraflarında yer alacağını Kur’ân haber vermektedir. (el-Vâkıa 56/17-18; et-Tûr 52/24) Kur’ân da hizmetçiler için kullanılan tabir “vildan” (el60Topaloğlu, “Cennet”, 7: 381. 61 İsfehâni, Müfredât, 73. 62 İsfehâni, Müfredât, 405. 17 Vâkıa 56/17; el-İnsân 76/19) ve “gılman” (et-Tûr 52/24) şeklindedir. Vildan; “veled” kelimesinin çoğulu olup “doğan çocuk” anlamına gelmektedir.63 Gılman ise; gulam kelimesinin çoğuludur. “Bıyığı terlemiş genç” anlamına gelmektedir.64 Gılman’ın özelliği “sedef içine gizlenmiş inci gibi” dir. Bu durum (etTûr 52/24) âyetinde belirtilmiştir. İnci bilindiği üzere midye gibi kabuklu hayvanların içinden çıkan, nadir bulunan, kıymetli bir süs eşyasıdır. İşte bu hizmetlilerde o derece kıymetli olmalılar ki inciye benzetilmişlerdir. Hizmetleri “gümüş kaplarda ve billur kâselerde” (el-İnsân 76/15), “altın kadeh ve tepsilerde” (ez-Zuhruf 43/71) sunacaklardır. Ayrıca “parlak atlastan yataklar” (er-Rahmân 55/54), “sıra sıra yastıklar ve serilmiş, yumuşak tüylü halılar” (el-Ğaşiye 88/15-16) cennet ehlinin hizmetine sunulacaktır. Cennet ehlinin üzerlerinde ise dünyada arzuladığımız paha biçilemez kıyafetlerle Allah Teâlâ’nın onları ödüllendirmesi söz konusudur: “Üzerlerinde ince yeşil ipekli, parlak atlastan elbiseler vardır; gümüş bileziklerle süslenmişlerdir; Rableri onlara tertemiz içecekler içerir.” (el-İnsân 76/21) Âyette yer alan sündüs: “dokunmuş ince ipek” anlamına gelen bir sözcüktür. İstebrak sözcüğü ise “kalın ipek” anlamında kullanılmıştır.65 Kur’ân’da birçok âyette kumaş türü olarak ipek yer almıştır. (el-Kehf 18/31; el-Hac 22/23; Fâtır 35/33; ed-Duhân 44/53) İpek; zarif ve naif duran, şık görünüşlü kullanımda hafif bir kumaştır. Yüce Allah’ın değerli eşyalarla kullarını ödüllendirdiği görülmektedir. Takı ve süs eşyası olarak inci, gümüş ve altın bilezikler yer almaktadır. Dünya hayatında değer verilen, vazgeçilemeyen bilhassa da kadınların zevkine hitap eden bu kıymetli eşyaların ödül olarak mü’minlere sunulduğu görülmektedir. Bu durum bir âyette “Doğrusu, Allah inanıp yararı işler işleyenleri altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. Orada altın bilezikler ve inciler takınırlar.” (el-Hac 22/23) İfadesiyle, başka bir âyette de “…gümüş bileziklerle süslenmişlerdir” (el-İnsân 76/21) şeklinde yer almıştır. Zevkin, lüksün ve ihtişamın işaretleri olan bu ziynetler cennette mü’min kullara vaat edilen mükâfatlardır. Bu eşyalar tarihi süreç içerisinde de hep kıymetli eşyalar arasında yer almıştır. 63 İsfehâni, Müfredât,883. 64 İbn Manzûr, Lisanul Arab, (Beyrut: Dârus Sadır, 1990), 12/440. 65 İsfehâni, Müfredât, 404. 18 1.3.2.2. Cennet İçecekleri ve Yiyecekleri Cennette fiziksel ihtiyaçlar olan yiyecek ve içeceklerden de bahsedilmiştir Kimsenin tatmadığı, ağzı mühürlü özel bir rayihası olan içeceklerden şu şekilde anlatılmıştır: “Onlara ağızları mühürlü kaplarda hâlis şaraplar sunulacak. İçildikten sonra ağızda misk kokusu bırakan şaraplar… İmrenenler işte buna imrenmelidirler. Cennetteki o nefis şarabın karışımında tesnim de vardır. Tesnim Allah’a yakın olanların içecekleri bir pınardır.” (el Mutaffifîn 83/25-27) Burada geçen “rahiyk” kelimesi şarap anlamında kullanılan bir sözdür.66 Bu şarabın özellikleri genel olarak onun saf halde olması, mühürlü olmasından dolayı kendisine bir şey karışmamış yani dokunulmamış olması, sonunda ise güzel bir rayihası bulunmasıdır.67 Müfessirlerden Vehbe Zühaylî, rahiyk yani âyette geçen şarabın dört tane sıfatı olduğundan bahseder. Bunlardan ilki mühürlü olduğu için korunmuş ve değerlidir. İkincisi, içildiğinde sonunda misk, güzel koku bırakmasıdır. Üçüncüsü; bu özelliklerinden dolayı değerlidir, değerinden dolayı yarış konusu olabilir. Çünkü diğer içeceklerden farklıdır. Dördüncüsü ise özelliğinde katkı olarak tesnim bulunmasıdır. Bu sebeple de en değerli şaraptır demiştir.68 Bu içeceklerden anlaşıldığı üzere buradaki şarabın özelliği kokusunun güzel olmasıdır. Dünyadaki içkilerin aksine içildikten sonra ağızda hoş bir tat bırakmasıdır. Bunlar diğer şaraplara benzemeyecek, bu içecekler daha önce içilip kullanılmamış mühürlü kaplarda gelecektir. Âyette belirtildiği üzere şarabın karışımında tesnim bulunmaktadır. Tesnim kelimesi için yukarıdan, yüksek bir yerden aşağıya doğru akan su denilmiştir.69 Cennette bu tesnimli karışımdan herkes içemeyecek sadece mukarrebunun (Allah’a yakınlaşanlar) istifade edeceği ayette belirtilmiştir. İnsan sûresinin 5-6. âyetinde “ Şüphesiz iyiler kafur katılmış bir tastan içerler. Bu ancak Allah’ın kullarının taşıra taşıra içebileceği bir pınardır.” 17-18. âyetlerinde ise “ orada zencefil karışık bir tasla içirilirler. O pınara Selsebil denir.” Buyrulmaktadır. Burada zencefil ve kâfur karıştırılmış içeceklerden bahsedilmiştir. 66 İsfehâni, Müfredât, 346. Bk. Çanga, Kur’ân-ı Kerim Lügati ilavelerle Mu’cemü’l Müfehres (İstanbul: Timaş Yayınları.2010), 207. 67 Kutup, Fi Zilali’l Kur’ân, 16:93. Ayrıca rahıyk için bk. Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’tTefasir), 15:538. Mevdudi, Tefhimu’l Kur’ân Kur’ân-ın Anlamı ve Tefsiri, 7:69. 68 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15:417. 69 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15:417. 19 Zencefil günlük hayatta şifa amacıyla kullanılan kokulu bir baharattır. Kokusunun güzelliğinden ötürü Arap milletinin içkilerine zencefil katarak içtikleri bilinmektedir. 70 Kâfur için de Arapların bu kokudan hoşlandığından dolayı başka ülkelerden (Hindistan ve Çin)den getirdikleri de belirtilmiştir.71 Yine aynı şekilde Kâfur da soğuk olma özelliğinin, zencefilde ise sıcaklık verme yönünün olduğu da söylenmiştir.72 Bu karışımlar “selsebil” adı verilen pınardan doldurulacaktır. Selsebilin ne olduğu konusunda getirilen yorumlar da farklıdır. İbn Kesîr “selsebil” için İkrime’nin cennette bulunan bir pınarın ismi dediğini Mücahid’inde düzgün ve ahenkli akışından dolayı bu adı almış olacağını belirttiğini söylemiştir. Yine Katade’nin suyundan ve düzgün akışından dolayı, İbn Cerir etTaberi’ninde boğazdan geçişinin rahat olduğundan dolayı selsebil ismini aldığını belirttikleri nakledilmiştir.73 Cennette yer alan içeceklerin bir özelliği de şöyle anlatılmaktadır: “ Baş ağrısı vermeyen, sarhoş etmeyen, içenlere zevk bahşeden bembeyaz bir kaynaktan doldurulmuş kadehler sunulur.” (es-Sâffat 37/45-47) Bu içkilerde insanı rahatsız eden bir durum söz konusu değildir. Aksine içildikçe zevk verdiği buna karşılık da sarhoş etmediği âyetten anlaşılmaktadır. Dünyadaki içkiler içildikten sonra ciddi sağlık sorunlarına yol açmakta, kişiyi kim olduğunu hatırlamayacak kadar rezil duruma düşürmektedir. “orada saçmalatmayan ve günaha sokmayan içki kadehlerini elden ele dolaştırırlar.” (et-Tûr 52/23) Âyetinde de belirtildiği gibi cennette sunulan içkide zararlı hiçbir özellik bulunmamaktadır. Kokusu da pis olmayacak aksine âyette de belirtildiği üzere “misk” (el-Mutaffifîn 83/26) olacaktır. Allah Teâlâ zararı olan dünya içkisi yasaklamış, ondan uzak duranlara âhirette her yönüyle mükemmel olan içecekler hazırlamıştır. Cennette dört çeşit ırmağın olacağı âyette şu şekilde anlatılmıştır: “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara söz verilen cennet şöyledir: Orada temiz su ırmakları, tadı bozulmayan süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları, süzme bal ırmakları vardır.” (Muhammed 47/15) Burada sudan, sütten, şaraptan ve baldan 70 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15: 285. 71 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri (b.y. Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.), 10: 241. 72 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 10: 246. 73 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, trc. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990), 14: 8221. 20 oluşan ırmaklardan bahsedilmiştir. Yine bu içeceklerde de görülmektedir ki dünyadakiler gibi değişme bozulma, zarar verip hasta etme özellikleri yoktur. Saf ve temiz halleriyle layık olanların istifadesine sunulmuştur. Cennette çeşitli yiyecek ve içeceklerden bahsedilmekle birlikte bazı yiyecek ve meyvelerin isimlerinin özel olarak geçtiği görülmektedir. Bunlardan bazıları şunlardır: “Hurma ve nar ağaçları” (er-Rahmân 55/68), “dikensiz kiraz ağaçları, salkımları sarkmış muz ağaçları” (el-Vâkıa 56/28-29), “kuş eti” (el-Vâkıa 56/21) bulunmaktadır. Meyve; f-k-h sözcüğünden türetilmiştir. Kelime kök itibariyle memnuniyet ve hoşnutluk ve meyve manasına gelen bir sözcüktür.74 Yani yenildiğinde kendisinden hoşnut olunan, memnun kalınan yiyecekler olarak düşünülebilir. Cennette mü’minler kendilerine ikram edilen meyveleri yediklerinde dünyada yediklerinin aynısı zannedecekler “…bu daha önce de rızıklandırıldığımızdır…” (el-Bakara 2/25). Diyeceklerdir. Ebu Hureyrenin Resulullah’tan rivayetine göre Cenabı Hak şöyle buyurmuştur: “Sâlih kullarım için ben cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insanın gönlünün hatırlamadığı birtakım nimetler hazırladım.”75 Bu meyveler dünyada bildiklerimize görüntü itibariyle benzemesine rağmen anlaşılan tat, lezzet, etkisi bakımından daha üstün olacaktır. “Beğendiklerinden meyvelerle canlarının istediğinden kuş eti ile dolanırlar” (el-Vâkıa 56/20-21). Âyeti zikredilerek etten bilhassa da kuş etinden bahsedilmiştir. Bu durum kuş etinin diğer etlerden daha lezzetli olmasına bağlanmıştır, aynı şekilde âyette etten önce meyveden bahsedilmesinin sebebi olarak da meyvenin sindirimi kolaylaştırıp iştah vermesi ve sağlığa olan faydasından dolayı olduğu söylenilmiştir. 76 Cennette bu tür maddi yiyeceklerin zikredilmesi bunların vücuttan nasıl uzaklaştırılacağı sorusunu da akla getirmektedir. Bu konudaki bir hadisi şerif şöyledir: “ Muhakkak ki cennet ahalisi cennette yerler, içerler fakat sümkürmezler” Sahabiler: Yenen şeylerin hali nasıl olur? Diye sordular. Rasulullah: Geğirme ve 74 İsfehâni, Müfredât, 643,644. 75 Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerh-i, 9: 42. Sahîh-i Müslim ve Tercemesi, 8: 352. 76 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 14:215. 21 misk terlemesi gibi terleme olur. Buyurmuştur.”77 Yenilenler misk olduğu gibi bunların vücudu terki de yine misk kokusu olacaktır. Sonuç olarak görülmektedir ki cennette verilen maddi nimetler dünyadakilerle kıyaslanamayacak nitelikte olup hiçbir zararlı etkisi de bulunmamaktadır. 1.3.2.3. Cennette Huzur Cennette fiziksel anlamda sunulan bu nimetler dışında bir de manevi olarak ruhsal boyutta yaşanan tatmin söz konusudur. Cennette mü’minlerin yeme, içme ve eğlenmenin yanı sıra manevi bir tatmin, huzurlu bir hayat yaşamaları söz konusudur. Bu durum âyetlerde şu ifadelerle yer almıştır: “Gönüllerinden kin adına ne varsa çıkarılacak” (el-A’râf 7/43; el-Hicr 15/47) “hoşnut olup” (el-Fecr 89/27), “esenlik veren sözler işitecekler” (Meryem 19/62), “dirlik temennileri selam” (İbrahim 14/23) olacaktır. Orada kötü ve boş söz konuşulmayacağı, mü’minlerin birbirlerini kıskanmayacakları ayetlerden anlaşılmaktadır. Onlar kalplerindeki kinden arındırıldıkları için herkes birbirine selam dileklerinde bulunacak, nazik ve hoş bir yaşam süreceklerdir. Cennette mü’minlerin birbirleriyle oturup sohbet edecekleri, hatta dünyadaki bazı arkadaşlarından da bahsedecekleri de âyetlerde belirtilmiştir. (es-Saffât 37/50-59) 1.3.2.4. Allah Rızası ve Ru’yetullah Allah’ın rızası ve Ru’yetullah, cennet ehline sunulan manevi nimetler içerisinde yer alır. Cenab-ı Allah kullarına O’na itaatin karşılığında hesapsız nimetler hazırlamıştır. Bu nimetlerin en büyüğü ise onun rızasını kazanmak ve Allah Teâla’yı görebilmektir. Kur’ân-ı Kerim’de şöyle buyrulmuştur: “Allah mü’min erkeklere ve mü’min kadınlara, içinde derelerin çağladığı cennetler, Adn cennetlerinde çok güzel köşkler/ konaklar vaat etmiştir. Onlar cennette temelli kalacaklardır. Ama bütün bunların ötesinde en büyük ve en değerli nimet, Allah’ın onlardan razı olmasıdır. İşte en büyük bahtiyarlık budur.” (et-Tevbe 9/72) Bu manevi tatmin diğer nimetlerin oluşma sebebidir. Ebu Said Hudri (r.a)’ dan rivâyetle Rasulullah (sav) şöyle buyurmuştur: “Allah cennette: 77 Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, 8: 362. 22 “Ey ehl-i cennet! Diye hitap eder. Onlarda: —Ey Rabbimiz! Ferman buyurun emrinizi ifaya her zaman hazırız ve ubudiyete daimiz, derler. Cenab-ı Hak: —Nasıl şu halinizden razı mısınız? Buyurur. —Rabbimiz! Nasıl razı olmayalım, sen bize hiç kimseye vermediğin bunca nimetleri ihsan buyurdun. —Size ben bunlardan daha şerefli bir nimet vereceğim. —Rabbimiz bu nimetlerden daha kıymetli nasıl bir nimet olabilir ki? —Sizden razı, hoşnut olmamın şerefi size layık kılındı. Artık bundan böyle ebedî size darılmayacağım.”78 Buyurur. Cennet ehli için büyük bir müjde verilmiştir. Sonsuza dek Allah’ın rızası onları kuşatmıştır. Allah’ın rızasını elde edenler, büyük mükâfatla müjdelemektedir. Bununla ilgili olarak bir âyette şöyle buyrulmuştur: “ Ey gönül huzuruna ermiş olan ruh! Sen Rabbinden razı, o senden razı olarak dön Rabbine! Sen de katıl has kullarımın içine, gir cennetime!” (el-Fecr 89/27-30) Elbette ki insan için Yüce Allah’ın kendisinden razı olduğunu bilmesi kadar büyük mutluluk, müjde olamaz. Ru’yetullah kelimesi ise mü’minlerin âhirette gözleriyle Allah’ı görebilmesi anlamında bir sözdür.79 “İyi davrananlara, daima daha iyisi ve fazlası verilir...” (Yunus 10/26) Âyetinde iyinin (hüsnâ) cennet; fazlasının ise Allah’ı görmek manasında yorumlandığına Hüsnâ kelimesini açıklarken değinmiştik. Yüce Allah “O gün birtakım yüzler Rablerine bakıp parlayacaktır.” (elKıyâmet 75/22-23) Buyurmuştur. Bu âyet, Allah’ın cennette görülebileceği bilgisini ortaya koymaktadır. Buna karşın bazı âlimlerde ru’yetin mümkün olmadığını savunmuşlardır. Örnek olarak da “…Musa: "Rabbim! Bana Kendini göster, Sana bakayım" dedi. Allah: "Sen Beni göremezsin ama dağa bak, eğer o yerinde kalırsa sen de Beni göreceksin" buyurdu. Rabbi dağa tecelli edince onu yerle bir etti ve Musa da baygın düştü…” (el-A’râf 7/143) Âyetini delil getirmişlerdir. Allah’ın görülmesi konusu hadis-i şeriflerde de şu şekillerde yer almıştır: 78Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, 12: 212. Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, 8: 355. 79 İlyas Çelebi, İslâm’ın İnanç Esasları (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İSAM Yayınları, 2009), 72. 23 Hz Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: “Cennet ehli cennete girdiği zaman Allah Teâlâ “Bir şey istiyor musunuz ki arttırayım” buyurur. Yüzlerimizi ağartmadın mı, bizleri ateşten kurtarıp cennete girdirmedin mi? Derler. Müteakiben hicabı kaldırıverir. Artık onlara Aziz ve Celil olan Rablerine nazar etmekten daha sevimli bir şey verilmiş değildir.”80 Buhârî ve Müslim de yer alan bir hadis-i şerife göre de “ayın on dördünde bediri yahut da bulutsuz bir günde de güneşi görmek gibi” Allah’ın da görüleceği belirtilmiştir.81 Ruyetullah konusu âlimler arasında tartışma konusu olmuştur. Bilhassa Ehli sünnet vu Mu‘tezile âlimleri arasında tartışılmıştır. Ehli Sünnet âlimlerine göre ru’yet olayının gerçekleşmesi imkân dâhilindedir. Çünkü görme olayının gerçekleşmesi için varlığın vücut bulması yeterli görülmüştür. Bununla beraber Mu’tezile âlimleri de Allah’ı görmek için onun bir şekle girmesi gerektiğini, böyle bir durumunda sonradan yaratılanlara ait bir özellik olması sebebiyle dünyadaki gibi bir görmenin olmayacağını savunmuşlardır.82 Fazlurrahman’a göre de bu tartışmalar yerinde değildir, çünkü bu durum yani Allah’ın görülüp görülemeyeceği sorusu uzun yıllar devam etmiş lüzumsuz sorunlara sebep olmuştur.83 Dünyada ru’yetullah’ın olmaması âhirette de olmayacağı anlamına gelmez. Diğer durumda Allah’ın cemali zihinlerde sırrını korumaya devam edecek, nimetlerin mutluluğunu yaşayan cennet ehli bir taraftan da kendilerini yaratan, rızıklandıran Rabbin, ru’yetini de merak edecektir. Hadislerde yer alan bu gerçek âyetlerin tefsirinde ve te’vilinde ihtilaf oluşturmuştur. Her ne kadar naslarda kesin bir ibare olmasa da bu sevinç mü’minlerin gönüllerinde yer tutacak, bu coşku ve heyecan âhiret arzusunu artıracaktır. Yunus Ermenin de dediği gibi: “Cennet cennet didükleri Bir ev ile birkaç huri İsteyene virgil anı 80 Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 1: 249. 81 Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, trc. Kamil Miras, 5. Baskı (Ankara: DİB Yayınları, 1978), 2:494; Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 1: 251-252. 82 Çelebi, İslâm’ın İnanç Esasları, 73-74. 83 Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân, trc. Alparslan Açıkgenç, 11. Baskı (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011) , 178. 24 Bana seni gerek seni”84 Yunus Emre’nin bu sözü Tasavvuf düşünce sistemiyle bağdaştırıldığı zaman daha yerinde ve doğru anlaşılmaktadır. İlk başlarda yanlış anlaşılsa da aslında o maddi hazlar için değil yaratanına kavuşmak için cenneti arzulamıştır. 1.3.3. Cennet Ehli ve Özellikleri Kur’ân-ı Kerim’de cennet nimetleri anlatılmakla birlikte cennet ehli ve özelliklerinden de bahsedilmiştir. Bir ödülün hak edilmesi için istenilen davranışın sergilenmesi gerekir. Elbette ki her ödülün karşılığında bir takım fedakârlık gerekir. Allah Teâlâ bu dünyada bazı davranışların yapılmasını emretmiş, kimi davranışları da kötülüğü neticesinde uyarmış ve yasaklanmıştır. Vahiy yoluyla bizleri ikaz eden Yüce Allah peygamberleri de rehberler olarak göndermiştir. Yapılması gerekenler, terk edilmesi istenenler şeklinde iki grupta toplanan bu fiiller çeşitlidir ve çoktur. Cennete girmeyi gerektiren davranışlar birçok âyette yer almıştır. Bu âyetlerin ana temasında vurgulanan şart “inanıp, sâlih amel işleyenler” (el-Bakara 2/25; en-Nisâ 4/57; el-Kehf 18/107; er-Rûm 30/15; Lokman 31/8; esSecde 32/19; el-Câsiye 45/30) ifadesidir. Bununla birlikte cennet ehlinin özellikleri “Rablerine karşı gelmekten sakınan” (er-Ra’d 13/35), “sabreden” (el-Furkan 25/75, “rablerinin rızasını isteyerek zorluklara dayanan, namaz kılan, kendilerine verilen rızıktan gizlice ve açıktan veren, kötülüğü iyilikle savan” (er-Ra’d 13/22) kimseler şeklindedir. Bu bölümde cennet ehlinin bariz özelliklerinden bazıları; özellikle de iman, ibadet ve ahlak alanında sergilenmesi gereken davranışlardan birkaç tanesi belirlenip işlenecektir. 1.3.3.1. İman Edip, Sâlih Amel İşleyenler Âyetlerde çok sık dile getirilen bir konu da Cenab-ı Allah’a imandır. Bununla ilgili bir âyet “inanan ve yararlı iş işleyenlere Allah’ın verdiği söz gereğince, içinde temelli kalacakları nimet cennetleri vardır…” (Lokman 31/8-9) şeklindedir. Allah’a iman; onun varlığını, birliğini kabul etmektir. Bunu ifade etmek için kullandığımız kelime Allah Teâlâ’nın geçmişten günümüze bütün peygamberlere ilettiği vahyin 84 Mustafa Özçelik, Bizim Yunus, 6. Baskı (İstanbul: Nar yayınları, 2016), 213. 25 temelini oluşturan “la ilahe illallah” ( Allah’tan başka ilah yoktur) sözüdür.85 Bu söz cennet yolunun ilk ve en önemli adımıdır. Cennete girmeye vesile olan iman sadece Allah’a değil peygamberine de imanı gerektirmektedir. Bir âyette "Rabbiniz tarafından bağışlanmaya, Allah ve Resulü’ne inananlar için hazırlanmış ve genişliği gökle yerin genişliği kadar olan bir cennete koşuşun...” (el-Hadid 57/21) buyrulmaktadır. Allah Teâlâ doğru inancı ve doğru davranışları anlatması için elçiler göndermiştir. Bu elçilere ve resulü Muhammed (sav)’e inanmak imanın şartıdır. Zaten Allah’a inanan bir kişinin onun kendisiyle birlikte iman edilmesini istediği şeyleri de kabul etmemesi çelişkidir. Kur’ân-ı Kerim’de cennet ehlinden bahsedilirken birçok âyette imandan sonra sâlih amel zikredilmiştir. Yüce Allah “İnanıp sâlih amel işleyenler, işte onlar cennetliklerdir. Orada ebedî kalacaklardır.” (el-Bakara 2/82) buyurmuştur. Sâlih amel: Allah’ın Kur’ân’da bildirdiği emirlere ve yasaklara riâyet ederek, Peygamberin de sünnetine uyarak O’nun ve peygamberin hoşnut olacağı işleri yerine getirmek anlamına gelir86 Yani Kur’ân kurtuluş için imanı temel nitelik olarak görmekle beraber, imanla birlikte sâlih ameli olanların kurtulacağını zikrederek iman ile sâlih amel arasındaki bağlantıyı göstermektedir.87 Kendini güzel davranışlarla yani sâlih amellerle göstermeyen bir imanın iman olmayacağını, iman ettiğini söylediği halde Allah’ın koymuş olduğu düzeni, dini bozup bozgunculuk çıkaranların, ahlaki ilkeleri hiçe sayanların imanla bir alakalarının olmadığı belirtilmiştir. Bu yüzden iman ve sâlih amel arasında ayrılmaz bir ilişki vardır.”88 Bu sebeple inanç açısından güvende olmanın tatminini yaşayan kalpler güzel davranışlarla kendisini kanıtlamalıdır. Ancak bu şekilde inancı, pratiğe dökülecek, hayat bulacaktır. Kur’ân-ı Kerim’de “Şüphesiz Allah'a iman edip, sâlih amel işleyenleri Allah, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. Allah elbette istediğini yapar.” (el-Hac 22/14) Buyrulmuştur. Yüce Allah dilediği her şeyi yapmaya güç yetirendir. O, imam edenleri; hayırda yarışıp güzel işler yapanları; haramlardan uzak duranları; cennetle mükâfatlandıracağını bildirmiştir. 85 M.M. el Azami, Vahyedilişinden derlenişine Kur’ân Tarihi, trc. Ömer Türker-Fatih Serenli, 2. Baskı (İstanbul: İz Yayıncılık, 2011), 78-79. 86 İsmail Karagöz, Âyet ve Hadislerin Işığında Sevgi ve Dostluk, (Anakara: DİB Yayınları, 2002), 133. 87 Çelebi, İslâm’ın İnanç Esasları, 15. 88 Kutup, Fi Zilali’l Kur’ân, 1:182. 26 Sonuç olarak diyebiliriz ki cennet ehlinin özellikleriyle ilgili olan âyetlerde imandan sonra sâlih amel zikredilmiştir. İmanın kendisini sâlih amellerle göstermesi gerekir. İmansız bir amelin de âhirette hiçbir faydası yoktur. Bunu Kur’ân şu meselle haber vermektedir. “Rablerini inkâr edenlerin durumu (şudur): Onların amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler. İyiden iyiye sapıtma işte budur.” (İbrahim 14/18). Amelsiz bir imanda canlılığını, pratikliğini kaybedecektir. Böyle bir iman güzel davranışlarda kendini yenile imkânı bulamayacaktır. Bu yüzden iman ve sâlih amel cennet ehlinin en önemli özellikleri arasında yer alır. 1.3.3.2. Sabredenler Sabır; “nefsi tutmaktır” yani onu aklın ve şer’in hapsetmeyi gerektirdiği şeylere karşı tutmak anlamına gelir. 89 Kur’ân-ı Kerim’de “İşte onlar sabrettiklerinden dolayı cennetin en yüksek dereceleriyle ödüllendirilirler. Orada esenlik ve dirlik ile karşılanırlar.” (el-Furkan 25/75) Buyrulmuştur. Cenabı Allah sabırlı kullarını, cennetle müjdelemektedir. Sabır tahammül etmektir, katlanmaktır. Sabır ümitle beklemektir, mücadele etmektir. İnsanoğlu mutlulukları, sevinçleri, eğlence ve zevkleri yaşamakla birlikte felaketlere belalara uğramakta; sıkıntı ve eziyetlerle, hastalıklarla karşılaşmaktadır. Kur’ân-ı Kerim’de ölüm, açlık, kuraklık, mal, can ve ürünlerden kayıplarla, korku ile imtihanların olduğu, sabredenlerin ise cennetle müjdelendiği bildirilmektedir. (elBakara 2/155; ÂL-i İmrân 3/186) Kula yakışan hayrın ve şerrin Allah’tan olduğunu bilip, bu kötü hallere sabredebilmesidir. Sabretmek kolay sergilenen bir davranış değildir ki ödülü cennet olmuştur. Toplumumuzda da sabrın zorluğu ve sonucunun hayır olmasıyla ilgili “sabır acıdır; ama meyvesi tatlıdır” denmiştir. En güzel örneğimiz olan Hz. Peygamber’den de müşriklerin eziyetlerine karşı sabretmesi istenmiştir. (el-Meâric 70/5) Mustansır Mir ise âyetlerden yola çıkarak, sabrın sadakat ve sebat içerdiğini (Âl-i İmrân 3/186; Lokman 31/17; eş-Şûrâ 42/43) belirterek, sahip olduğu herhangi bir şeyi kaybetmek zorunda kaldığında ya da savaş gibi hayati tehlike arz eden 89 İsfehâni, Müfredât, 474. 27 durumlarda (el-Bakara 2/155-177), bir de düşmanın eziyetlerine katlanılması gerektiğinde (İbrahim 14/12) sabrın ortaya çıktığından bahsetmiştir.90 Sabır dişini sıkıp bekleyebilmektir. Kur’ân insanoğlunun aceleci yaratıldığını haber vermektedir. (el-Enbiyâ 21/37) Aceleci olmak insanı isyana, küfre düşürebilir. Allah’ın bizim için takdir etmiş olduğu sonucu beklememiz gerekir. “Sabırlarına karşılık onlara bir cennet ve ipekten elbiseler verir.” (el-İnsân 76/12). Âyetinde de belirtildiği gibi sabırsız davranıp pişman olmak yerine bekleyip güzel sonuçları görmek gerekir. Kişinin iradesini kullanarak Allah’ın emirlerine itaat ve yasaklarından kaçınma konusunda gösterdiği hal, sabrın bir kısmını oluşturduğu gibi; hastalık, ölüm gibi kendi elinde olmayan durumlara karşı takındığı tutum da sabrın diğer kısmını oluşturmaktadır.91 Sabrı faydalı, acı bir ilaç olarak tanımlayan Erzurumlu İbrahim Hakkı ise sabrı dört kısım olarak nitelemiştir. Bunlar taate sabır, günahları terk etmede gösterilen sabır, dünyaya sabır ve bela ve musibet zamanında gösterilen sabırdır.92 Hz. Eyüp (as) da Kur’ân-ı Kerim’de “…Doğrusu Biz onu pek sabırlı bulduk. Ne güzel kuldu o! O, gerçekten Allah’a yönelirdi.” İfadesiyle göstermiş olduğu sabırdan dolayı övülmüştür. Sabrın bir diğer halini de Yakup (as)’ın hali bize öğretmektedir. Zira O acılara, zulümlere, musibetlere karşı “…Bundan sonra (bana düşen) güzel bir sabırdır…” (Yûsuf 12/18). Demiştir. Tanımlarından ve örneklerinden de anlaşıldığı üzere sabır, insanın bedenine ve ruhuna ağır gelen her türlü zahmete, eziyete, problemlere karşı tahammül etme, dayanabilme gücünü ifade etmektedir. Bu davranışın mükafatı da cennet olarak karşımıza çıkmaktadır. 1.3.3.3. Allah’ a ve Peygambere İtaat Edenler İtaat; ta-ve-a kökünden türemiş, emredileni yerine getirmek, uyum göstermek, bağlı kalmak, anlamlarına gelen bir sözcüktür.93 Toplum yaşamını düzenleyip, huzur ve güven içinde sağlıklı yaşam sürmek, varlıklara sahip olduğu değerleri yükleyip, 90 Mustansır Mîr, Kur’ân-ı Terimler ve Kavramlar Sözlüğü, trc. Murat Çiftkaya, (İstanbul: İnkılap Yayınları, 1996), 167-168. 91 Abdulkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, trc. Dilaver Selvi (İstanbul: Semerkand Yayın Dağıtım, 2009), 222. 92 Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mârifetnâme (İstanbul: Bedir Yayınevi, 1997), 2: 742. 93 İsfehâni, Müfredât, 529. 28 insani bir yaşam elde etmek itaat kavramıyla doğrudan bağlantılıdır. İtaat kavramı Allah’a olan bağlılığımızı ifade eder. Bu da onun emirlerine uyup, yasaklarından sakınmakla olur Allah’a itaat etmek; ona inanıp, varlığını kabullenmenin, Ona kul olmanın zorunlu bir sonucu olmaktadır. Kur’ân-ı Kerım’de mü’minlerden şu şekilde bahsedilmiştir: “Mü’min erkekler ve mü’min kadınlar birbirlerinin dostlarıdır. İyiliği emreder, kötülükten alıkoyarlar. Namazı dosdoğru kılar, zekâtı verirler. Allah’a ve Resûlüne itaat ederler. İşte bunlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.” (et-Tevbe 9/71) Bu âyette Allah’ın merhametine layık olanlar müjdelemiş, onların emredilen ibadetleri yerine getirenler ve Allah’a ve elçisine itaat edenler olduğu vurgulanmıştır. Her şeyden önce sevgi ve saygıya layık olan Allah Teâlâ’dır. Allah’a karşı saygının yolu ona itaat etmektir. Bu dünyanın geçici olduğunu bilip onun rızasını kazanmaya çalışmaktır. Bu da ona itaatle mümkündür. Kur’ân-ı Kerim’ deki birçok âyet ona itaati emretmektedir. İnsan için itaat etmek vazgeçilmez bir davranış şekli olmakla beraber itaat edeceği varlığı seçmesi konusunda insanın iradesi serbest bırakılmıştır.94 Yanlış varlık ya da kişilere itaat edenlerin durumu ise âyette şu şekilde dile getirilmiştir: “O gün yüzleri ateşte çevrilirken ah derler: ah ne olurdu bizler Allaha itaat edeydik, Peygambere itaat edeydik.” (el-Ahzâb 33/66) Bununla birlikte kurtuluşa erecek olanlar Allah’a boyun eğip, ona itaat edenlerdir. Bu durum bir âyette “İşte bütün bu hükümler, Allah'ın koyduğu hükümler ve çizdiği sınırlardır. Kim Allah'a ve Peygamberine itâat ederse Allah onu altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. Onlar, orada ebedî olarak kalacaklardır. İşte büyük kurtuluş budur.” (en-Nisâ 4/13) şeklinde yer almıştır. Allah Teâlâ kendisine itaati emrederken resulüne de itaat edilmesini istemiştir. Hz. Peygamber yaşayan Kur’ân olduğu için ona itaat Allah’ın emirlerine itaatle bir görülmüştür. “Kim peygambere itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur. Kim de yüz çevirirse, biz seni onlara bekçi olarak göndermedik.” ( en-Nisâ 4/80) Âyetinde de bu konu vurgulanmıştır. Hz. Peygamber Allah Teâlâ’nın mesajlarını insanlara ulaştırmakla vazifelenmişti. Allah’tan aldığı emirleri insanlara nakleden Peygamberin sözüne itaat, elbette ki Allah’a itaat etmektir. Bununla ilgili bir âyette 94 Ömer Mahir Alper, “İtaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları 2001), 23: 444. 29 “De ki: 'Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir.” (Âl-i İmrân 3/31) şeklindedir. Konuyla ilgili bir hadis de şöyledir: Ebu Hureyre’den rivâyetle Resulullah (sav) şöyle buyurmuştur: “Ümmetimin hepsi cennete girecektir; ancak imtina edenler giremeyecektir. Ashabı Kiram —Ya Rasulullah kimler imtina edecektir? Diye sordular. Resulü Ekrem’de —Her kim bana itaat ederse cennete girecektir. Her kim de bana asi olursa, o da ( davetimi kabulden ve emirlerime itaatten) imtina etmiş olur ( ve cennete giremez) buyurdu.”95 Peygambere olan sevginin onun getirdiği dine uymakla olacağı belirtilmiş bu sevginin onun şahsı için değil de seçilmiş bir peygamber olmasından dolayı olduğu anlatılmıştır.96 Sonuç olarak diyebiliriz ki Allah’a ve Peygambere itaat birbiriyle bütündür. Biri diğerinden ayrı düşünülemez. Peygambere itaat Allah’ın lütfuna, merhametine mazhar olmayı, kurtuluşa ermeyi, cennetle mükâfatlanmayı sunmaktadır. Bu yüzden de cennete girmeye vesile olan en önemli davranışlardandır ve cennet ehlinin bir özelliğidir. 1.3.3.4. İyilik Yapanlar ve İyilikte Önde Olanlar Kur’ân-ı Kerim birçok âyette “emri bil maruf nehyi anil münker” ( iyiliği emredip kötülükten uzaklaştırmak) prensibini vazife edinmemiz istenmektedir. (Âl-i İmrân 3/104, 110; A’râf 7/199; et-Tevbe 9/71; el-Hac 22/41) Yüce Allah bununla ilgili olarak “Siz; hayra çağıran, iyiliği (marufu) emreden ve kötülükten (münkerden) sakındıran bir topluluk olun. Kurtuluşa erenler işte bunlardır.” (Âl-i İmrân 3/104). Buyurmuştur. Bu âyet önemli bir vazifeden bahsetmektedir. Müslümanlar, iyiliği anlatan kötülükten, çirkin şeylerden uzak tutmakla görevli kılınmaktadır. Elbette bu durum müslümanın dini bilgisi yüksek, ahlakı olgun, tecrübesi sabit, kişiliği belirgin ve İslâm’a uygun sıfatlara sahip olmasını gerekli kılmaktadır. Her Müslümanın iyilik 95 Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, 12:402 96 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 2: 192. 30 işleyip, kötülükten uzak durması gerekir; ama irşat ve hitap işini yüklenmek bilhassa bu işe yetkili olanların sorumluluğunda olmalıdır. Bu insanlar öğütlerini önce kendi hayatlarında pratiğe dökmelidir. Bir başka âyette de Yüce Allah “Ey Ümmet-i Muhammed! Siz insanların iyiliği için meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği yayar, kötülüğü önlersiniz, çünkü Allah’a inanırsınız…” ( Âl-i İmrân 3/110) buyrulmaktadır. Bu âyette İslâm ümmetinin ümmetlerin hayırlısı olarak görülme ve övülme sebebi Allah’a iman, iyiliği teşvik, kötülükten men etme olarak belirtilmiştir. Bu üç şartın olmaması tam tersi helak sebebi olarak görülmüştür.97 Nitekim münafıkların kötülüğü emredip, iyilikten men ettikleri, Allah’ı unutup terk ettikleri belirtilmiş olup cehennem ateşiyle cezalandırılacakları âyetlerde anlatılmıştır. (etTevbe 9/67-68) İsrailoğullarından da küfre sapanların, isyan etmeleri, taşkınlık edip haddi aşmalarından dolayı lanetlendiği kötülük yaptıklarında da birbirlerini kötülükten vazgeçirmedikleri için çirkin bir davranış içinde bulundukları âyetlerde yer almıştır. (el-Mâide 5/78-79) Ayrıca Kur’ân-ı Kerim’de doğru yoldan uzaklaştıran kötülüğe davet eden davetçiye uyanların pişmanlıklarından şu şekilde bahsedilmiştir: “…Keşke falancayı dost edinmeseydim. And olsun ki beni, bana gelen Kuran'dan o saptırdı.” (el-Furkan 25/27-29) şeklindedir. Bir Hadis-i Şerif’te ise Abdullah ibn Mesut’ tan rivâyetle Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah’ın benden evvelki ümmetlere gönderdiği her Nebinin kendi ümmetinden sünnetini alan ve emirlerine uyan muhakkak birtakım havarileri ve sahabileri vardır. Sonra onların ardından yapmayacakları şeyleri söyleyen ve emrolunmadıkları işleri yapan bir takım nesiller zuhur eder. İşte kim bunlara karşı eliyle mücadele ederse o, bir mü’mindir. Onlara karşı kim diliyle mücadele ederse o da bir mü’mindir. Onlara karşı kim kalbiyle mücadele yaparsa o da mü’mindir. Ama bunu ötesinde imandan bir hardal tanesi de yoktur.”98 Bilindiği gibi Yüce Allah peygamberlerini insanları doğru yola davet etmekle görevlendirmiştir. Hz. Peygamber’e ise “Kalk, ve (insanları) uyar.” (el-Müddessir 74/2), şeklinde gelen emirle tebliğ görevi verilmiştir. Ayrıca gerçekleri söylemenin öğüt ve nasihat vermenin insanlara faydalı olacağı, bundan düşünüp ders alanların çıkacağı âyetlerde belirtilmiş (ez-Zâriyât 51/55; el-A’lâ 87/9-10), insanların birbirlerine hakkı ve sabrı 97 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 2: 310-311. 98 Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 1: 110. 31 tavsiye etmeleri (el-Asr 103/1-3) istenmiştir. Aslında her türlü davetin özünü bu temel ilke “iyiliği teşvik, kötülükten men etme” oluşturmaktadır. Cennet ve cehennem tasvirlerinin ana temasının da bu mesaja yönelik olduğunu görebiliriz O halde her insan bir rehberdir, yeryüzünde iyiliklerin ve güzelliklerin yayılmasını amaç edinmelidir. İmam Gazali bu hususta beş mertebeden bahseder. Bunlar tarif, güzel sözlerle nasihat etmek, sert konuşmak, fiilen müdahale edip kötülüğe engel olmak ve şiddettir. Şiddetten kastın dayak ile korkutarak o işi yapmaktan men etmek olduğunu belirtmiştir.99 “Mü’min erkek ve mü’min kadınlar birbirlerinin yaran ve yardımcısıdırlar. Onlar iyiliğin hâkim, kötülüğün mahkûm olması için uğraşırlar…” (et-Tevbe 9/71) Âyeti de mü’minlere önemli bir görev yüklemektedir. İyilik ve güzelliklerin yayılması, barışın ve hoşgörünün hâkim olması, günah, kötü fiil ve davranışların men edilmesi mü’minlerin birbirlerine yardımcı olmalarına bağlıdır. İnsanları iyiliğe yönlendirmek kolay olmadığı gibi, kötü davranışlardan uzak tutmak da kolay değildir. Bu merhameti, sabrı, güler yüzlü ve affedici olmayı gerektirir. Hz. Peygamber bunu en güzel şekilde uygulamıştır. Birbirlerinin yaranı olan mü’minlerin Allah’ın rahmetine, rızasına ulaşmaları yapacakları iyiliklerde saklıdır. Bakara sûresinde de iyiliğin ne olduğundan şu şekilde bahsedilmiştir: “Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz iyilik değildir. Ama iyilik, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden; mala olan sevgisine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, isteyipdilenene ve kölelere (özgürlükleri için) veren; namazı dosdoğru kılan, zekatı veren ve ahitleştiklerinde ahitlerine vefa gösterenler ile zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabredenler(in tutum ve davranışlarıdır). İşte bunlar, doğru olanlardır ve müttaki olanlar da bunlardır.” (el-Bakara 2/177) Âyeti Allah katında asıl iyiliğin ne olduğunu, aynı zamanda iyilik sahiplerinin sıfatlarını ortaya koymaktadır. Tabidir ki iman bu vasıfların başında yer almıştır. Asıl iyiliğin öncelikle iman olduğu vurgulanmış olup namaz, zekât gibi ibadetlere dikkat çekilmiş akabinde de bazı ahlaki davranışlara değinilmiştir. İman edenlerden malını yakınlarından başlamak üzere ihtiyaç sahiplerine dağıtması istenmiştir. Bilhassa da mala olan düşkünlüğüne, 99 Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed Gazali, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, trc. Ahmed Serdaroğlu (İstanbul, Bedir Yayınevi, 1973), 2/782. 32 bağlılığına rağmen bunu ihtiyaç sahiplerine dağıtmayı tercih edenler asıl iyilik sahipleridir. Bu kişiler malını Allah yolunda harcamanın yanında zekâtını da unutmazlar, namazlarını kılarlar, verdikleri sözlere sahip çıkarlar. Hastalıkla, savaş zamanlarında imtihan edilirler; ancak onlar bu en zor durumlarda dahi sabretmeyi bilirler. İşte bunlar muttaki olanlardır. İyilik ve hayır işlemekte önde olmanın mükâfatı ise şu âyetlerde dile getirilmiştir: İyilik işlemekte önde olanlar, karşılıklarını almakta da önde olanlardır. Naîm cennetlerinde Allah’a en çok yaklaştırılmış olanlar işte bunlardır.” (el-Vâkıa 56/10-12) Bu âyeti kerime kendinden önceki âyetler bağlamında değerlendirildiğinde Vakıa sûresinde üç grup insan modeli ön plana çıkarılmıştır: 1. Grup Ashab-ı meymene (kitabı sağ taraftan verilenler) (el-Vâkıa 56/8) 2. Grup Ashab-ı meşeme ( kitabı sol taraftan verilenler) (el-Vâkıa 56/9) 3. Grup Sabikun ( öne geçenler) (el-Vâkıa 56/10) Birinci ve üçüncü grup halleri güzel olanlar, mutlular; ikinci grup ise halleri çok korkunç olanlar, bedbahtlar olarak nitelendirilmiştir. Özel olarak da üçüncü grupta yer alan Sabikun (iyilik işlemekte öne geçenler) Mukarrebun ( Allah’a en yakın olanlar) sıfatıyla şereflendirilmiştir. (el-Vâkıa 56/11) Sabikun yani öne geçenlerin belirgin özelliklerine gelince onların, Allah Teâlâ’nın ve elçisinin davetine hiç düşünmeden “lebbeyk” diyenler, iyiliği emir ve kötülüğü uzaklaştırmak konusunda her türlü zorluğa rağmen devam edenler olduğu söylenmiştir.100 Sabikun için “O öne geçenler evvelkilerden bir cemeaatir ve biraz da sonrakilerdendir.” (el-Vâkıa 56/13-14) Denilmiştir. Sabıkundan olan öncekiler ve sonrakilerle kimin kast edildiği konusunda ise farklı rivayetler vardır. Bu görüşler şu şekildedir: 100 Mevdudi, Tefhimu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 6: 94. 33 Birinci görüşe göre öncekiler; Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar gelen ümmetler; sonrakiler ise Hz. Muhammed’in ümmetinden olanlar denilmiştir.101 İkinci görüşe göre ise öncekiler ve sonrakilerinden kast olunan Hz. Muhammed’in ümmeti olmasıdır.102 Bir diğer görüş ise ümmetlerin hepsinin öncekileri ve sonrakilerin ya da bu ümmetin önceki ve sonrakileri diye belirtilmiştir.103 Her peygamber kendi döneminde çeşitli işkence ve zorluklara maruz kalmıştır. Bu zorlu süreçte, herkesin onları yalnız bıraktığı zamanda öncü dediğimiz birtakım insanlar onların yanında yer almıştır, İslâm’a ve Müslümanlara birçok hizmette bulunmuşlardır. Dolayısıyla bu şekilde önde olanların bir kısmı Hz. Peygamber’den öncekiler, bir kısmı da bu ümmetten olabilir. Bununla beraber Mevduddi’nin de belirttiği gibi her üç ihtimalin de doğru olması mümkündür.104 En doğrusunu Allah bilir. 1.3.3.5. Takva Sahibi Olanlar Kur’ân-ı Kerim’de birçok âyette takva sahibi olanların kurtuluşa erdiği ve cennetle mükâfatlandırıldığı üzerinde durulmuştur. “(Ey Muhammed) De ki: Size bundan daha iyisini haber vereyim mi? Takva sahiplerine Rablerinin katında, altlarından ırmaklar akan, içlerinde temelli kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır. Allah kullarını görür.” (Âl-i İmrân 3/15) “Allah’a saygılı olanlar cenette ve pınar başlarındadırlar.” (el-Hicr 15/45) “Allah’ a karşı gelmekten sakınanlar Rablerinin kendilerine verdiğini almış olarak bahçelerde ve pınar başlarındadırlar. Çünkü onlar bundan önce iyi davrananlardı.” (ez-Zâriyât 51/15-16) 101 İsmail Hakkı Bursevi, Ruhul Beyan Tefsiri, trc. Heyet, 5. Baskı (İstanbul: Damla Yayınevi, ts.), 8: 436-437. 102 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 9:219 103 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili (b.y. Eser Neşriyat,1979) , 7/4710. 104 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 6: 95. 34 Takva, nefsi korktuğu şeylere karşı muhafaza etmek anlamına gelir. Şer’i manada ise nefsi günahlardan korumak anlamında bir sözcüktür.105 Allah’ın azabını düşünüp, kişinin kendini korumaya çalışmasıdır. Bu da Allah’ın yasaklarından kaçınıp emirlerine itaat etmekle olur. Takva sahipleri, Allah’tan hakkıyla korkanlar, ona karşı saygılı olanlar, sorumluluklarının bilincinde olup, attığı her adımda Allah rızasını gözetenlerdir. Takva; ince düşünmek, her hareketini bilinçli yapmaktır. Allah’tan korkmak ona karşı duyulan saygıyla ilgilidir. Sevip saydığımız sıradan bir insanın karşısında dahi aşırı hürmet gösteren bir kişinin, kendisini yaratan, rızıklandıran rabbinin karşısında da en ufak bir hata yapmaktan korkması gerekir. Onun emirlerini yerine getirememekten, yasaklarına yaklaşmaktan korkar. Bu yüzden her davranışı ince düşünüp, ince hesaplar. Takvada asıl olanın, öncelikle Allah’a ortak koşmamak, günahtan uzak durmak, akabinde de şüpheli şeyleri terk etmek ve malayini olandan uzaklaşmak olduğu belirtilmiştir.106 Takva; sâlih bir amelin, sağlam bir karakterin işaretidir. Kur’ân-ı Kerim bağlamında takva sahiplerinin sıfatlarına baktığımızda şu özellikler karşımıza çıkar: -“Onlar gabya inanırlar, namazı hakkıyla kılarlar, kendilerine bahşettiğimiz maldan mülkten Allah’ a itaat ve insanlık uğruna harcarlar, sana indirilene ve senden önceki indirilene de inanırlar, âhirete de şeksiz- şüphesiz inanırlar, işte onlar Rablerinin gösterdiği yolda yürüyen kimselerdir.” (el-Bakara 2/2-5) -“Allah’ a yönelip onun buyruklarına riâyet eden, kimsenin olmadığı yerde Rahman’ dan korkan ve Allah’ a yönelmiş bir gönülle gelen” (Kaf 50/32-33) -“Allah’a yürekten teslim olanlar” (el-Kalem 68/35) -“Yaptığı iyiliği başkasının iyiliğine karşılık olarak değil; ancak yüce Rabbinin hoşnutluğunu gözeterek yapan” (el-Leyl 92/19-20) lardır. Cennet takvalı olmaya, takvalı olmak da iman ve sâlih amele bağlanmıştır. Muttakilerin kalb-i selimle Allah’a iman etmesi, şirkten ve fenalıklardan uzaklaşıp 105 İsfehâni, Müfredât, 881. 106 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, 158. 35 bedenini ve ruhunu terbiye etmesi gerekir. Bir âyette de belirtildiği gibi Allah denildiği zaman yüreklerin titremesi (el-Enfâl 8/2) gerekir. 1.4. Kur’ân-ı Kerim’de Cehennem Tasvirleri Mükâfat ve mücazat; güzel ve faydalı bir davranışın sergilenmesi, çirkin ve zararlı olan bir eylemin ise gerçekleşmemesi için ortaya konulmuş yaptırımlardır. Her iki durumda insanın kendi eliyle yaptıklarına karşılık ortaya çıkmaktadır. Yüce Allah âhirette ödül olarak cenneti, ceza olarak ise cehennemi vaat etmiştir. Bu bölümde bir azap mahalli olarak cehennem ve isimlerinden, cehennem tasvirlerinden ve cehennem ehlinden bahsedilecektir. Cehennem tasvirleri anlatılırken oradaki maddi ve manevi cezalar âyetler ışığında anlatılacaktır. Cehennem ehline değinilecek ve onları cezaya sevk eden davranışlarından bir kısmı üzerinde durulacaktır. 1.4.1. Cehennemin İsimleri Kur’ân-ı Kerim’de 77 yerde geçen cehennem kelimesi daha çok cennetin karşıtı olarak âhirette ki azap görülen yeri anlatmak için kullanılmıştır.107 Kuran’da Cehennem kelimesinin yanında bu azabı anlatan başka kelimelerde bulunmaktadır. Yer, mekân anlamında “mesvâ” (ez-Zümer 39/72) ve “me’vâ” (et-Tevbe 9/95) kelimeleri kullanılmıştır.108 Aynı şekilde Sûü’d dâr ( kötü yer) (er-Ra’d 13/25) ve dâru’l-bevâr ( helak yurdu) (İbrahim 14/28) tanımlamaları da cehennemim (yermekân) olduğunu belirten ifadelerdir.109 Ateş anlamındaki “nâr” da birçok âyette yer almıştır. (el-Bakara 2/24,39,80; Âl-i İmrân 3/10,16,24; en-Nisâ 4/145; el-Mâide 5/29,37,72; el-A’râf 7/12-36). Bu kelime cehennemde ki azabın türünü anlatmak için kullanılmış olmakla beraber A’râf sûresinde cennet ehline ( ashabul-cenne) karşılık olarak cehennem ehli ( ashabun-nar) şeklinde gelmesi ( el-A’râf 7/50) onu cennetin karşıtı bir ifade olarak yer aldığını göstermiştir.110 Cehennem ile ilgili âyetlerde cezalandırmanın en bariz şekli olarak ateşin geçtiği görülür. Çünkü ateş insana fizyolojik olarak etki eden elem ve ızdırap 107 Topaloğlu, “Cehennem”, 7:227. 108 Topaloğlu, “Cehennem”, 7:227. 109Galip Türcan, Kur’ân’da Âhiret İnancı, (Ankara: Aziz Andaç Yayınları, 2006), 332. 110 Türcan, Kur’ân’da Âhiret İnancı, 329. 36 kaynağıdır. Cehennem anlatılırken kötü varış yeri, dönüş yeri anlamına gelen Şerra maâb (Sâd 38/55; en-Nbe 78/22), bi’se’l masîr/ mihad (el-Bakara 2/126; Âl-i İmrân 3/12,197; el-Hac 22/72) ve sâet masîrâ (en-Nisâ 4/97; el-Furkan 25/15) ifadeleri tamlama olarak kullanılmıştır.111 Sıcak, kaynar su anlamında “hamim” (el-Hac 22/19) kullanılmış112 olup Hamim âyetlerde “iç organları ve derileri parçalayan” (el-Hac 22/20), “bağırsakları paramparça eden” (Muhammed 47/15) özelliği vurgulanarak cehennemdeki azap şekillerinden biri olarak yer almıştır. Ayrıca zindan, hapishane anlamını içeren “hasîr” (el-İsrâ 17/8)kelimesi de cehennemin ismi olarak nitelenmiştir.113 Görüldüğü üzere kimi zaman cehennemle beraber kimi zaman da onu karşılayacak şekilde cehennemdeki azap şekillerini ya da bölümleri anlatmak için birbirinden farklı sözcükler yer almıştır, Cehennemin yedi kapısı olduğunu âyette (elHicr 15/44) belirtilmiştir. Bundan dolayı cehennem isimlerinden yedi tanesi üzerinde durulmuştur.114 Bu yedi tanesinin Kur’ân’da en fazla yer alanının cehennem olduğu belirtilirmiş diğerlerinin isimleri de şu şekilde açıklanmıştır: “Cehennem (derin kuyu); nâr (ateş); Cahîm (son derece büyük, alevleri kat kat yükselen ateş); Hâviye (düşenlerin çoğunun geri dönemediği uçurum); Saîr ( çılgın ateş ve alev); sakar (ateş); hutame (obur ve kızgın ateş).”115 Yedi kapı ifadesinin rakam ifade ettiğini söyleyen müfessirler olduğu gibi birbirinden farklı yedi dereceye işaret ettiğini söyleyenler de olmuştur.116 Bazı âlimler cehennemin katman halinde olduğunu düşünüp üst katta cehennemin en altta ise Hâviyenin yer aldığını geri kalanlarında ikisinin arasında bulunduğunu belirtmişlerdir.117 Yine de yedi kapı ifadesinin yedi tabakaya işaret ettiğini gösteren 111Türcan, Kur’ân’da Ahret İnancı, 332. 112 Mukatil b. Süleyman, Kur’ân Terimleri Sözlüğü, trc. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul, İşaret Yayınları, 2004), 428. 113 Türcan, Kur’ân’da Ahret İnancı, 332. 114 Topaloğlu, “Cehennem”, 7:227. 115 Ahmet Saim Kılavuz, İslâm’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, ilmi müşavir ve redaktör İbrahim Kafi Dönmez, (İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,1997), 1/273. 116 Konuyla ilgili geniş bilgi için bk. Sabûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-Tefasir, trc. Sadreddin Gümüş-Nedim Yılmaz (İstanbul, İz Yayıncılık, ts.), 3/272. ; Kutup, Fi Zilali’l Kur’ân, 9:125-.126. Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri (İstanbul: Bilmen Yayınevi 1964), 4/1731. Ali Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’t-Tefasir), 9: 233-234. 117 Topaloğlu “Cehennem”, 7: 229. 37 ilmi bir gerçekliğin olmadığı belirtilmiştir.118 Aynı şekilde bazılarınca da bu durum; yani, cehennemin sıfatları olduğu görülen bu isimlerin, tabaka yahut derece gibi düşünülmesi bir “an’anne”dir.119 İmam Gazali de bu konuda, herkesin azabının kendi isyan ve günahına göre olduğundan bahsetmiştir.120 Herkesin işledikleri günahlar birbirinden farklı olması, nihâyetinde verilecek olan cezaların da farklı olabileceği düşündürmektedir. Bizim kanaatimiz de yedi kapının yedi tabakaya; yani birbirinden farklı azap merhalelerinin olduğunu belirttiği şeklindedir. Nitekim şu âyetlerde bu görüşü desteklemektedir. “…Firavun hanedanını azabın en şiddetlisine sokun.”(el-Mü’min 40/46) “Şüphesiz münafıklar cehennemin en aşağı tabakasındadırlar.” (en-Nisâ 4/145) Âyetlerinde azabın derecelerinden bahsedilmiştir. Bu bölümde cehennemi ifade etmek üzere kullanılan yedi isim üzerinde kısaca durmaya çalışacağız. 1.4.1.1. Cehennem Cehennem: Cehennemde azabı en az olandan en çok olana doğru yapılan sınıflandırmada; en üstte olan tabaka olduğu ifade edilmekte olup, günahkar mü’minlerin günahları oranında ceza çekeceği yer olduğu belirtilmiştir. Genel bir ifadeyle de bütün azap mahallini belirtmek üzere kullanıldığı belirtilmiştir. 121 1.4.1.2. Cahîm Cahîm; c-h-m kökünden türemiş bir isim olup “ şiddetli yanan ateş, alevli ateş, derin kuyu” anlamına gelmektedir. Cehennemin azabı en çok olan tabakalarından biridir.122 Cahîm, Kur’ân-ı Kerim’de 26 yerde geçmekte olup bu âyetlerde çoğunlukla cehennemin yerine, onu ifade etmek üzere kullanılmıştır.123 Bu âyetlerde Cahîm de 118 Topaloğlu “Cehennem”, 7: 229. 119 Halim Sabit Şibay, “Cehennem” , İslâm Ansiklopedisi (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi,1997), 3/45. 120 Gazali, Ecel Kıyamet Ölüm ve Ötesi, trc. Ahmet Yılmaz-Mahmut Çoşkun (İstanbul: Merve Yayınları, 2001), 209. 121 Topaloğlu “Cehennem”, 7:227. 122 İsmail Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, 79-80. 123 A. Saim Kılavuz, “Cahîm” 7: 19. 38 yer alacak şahısların ön plana çıkan özellikleri şöyledir: “küfreden ve âyetlerimizi yalanlayanlar” (el-Mâide 5/10), “zulmedenler, onlarla işbirliği edenler” (es-Sâffat 37/22), “hak yoldan sapanlar” (el-Vâkıa 56/92), “Allah’a inanmayıp, yoksulu doyurmaya yanaşmayan” (el-Hâkka 69/30-34), “hesap gününü yalanlayan (el Mutaffifîn 83/11), “âyetler tebliğ edildiğinde eskilerin masallarıdır diyen” (el Mutaffifîn 83/13), “işledikleri günahtan kalpleri kararanlar” (el-Mutaffifîn 83/14). Ayrıca içenleri yakan, tomurcukları son derece çirkin olup, yenildiğinde karnı şişiren zakkum ağacının, cehennemin (Cahîm)’in dibinden çıkacağı âyette belirtilmiştir. (esSâffat 37/64-68). 1.4.1.3. Hâviye Kur’ân da bir yerde geçmektedir: “Ama kimin de tartıları hafif gelirse, işte onun anası Hâviye’dir. Sen Hâviye’nin ne oluğunu ne bileceksin? O kızgın bir ateştir.” (el-Kâria 101/8-11). Hâviye “hu-vi-ye” kökünden türeyen bir sözcük olup “yüksekten alçağa düşmek” anlamına gelir.124 Cehennemin isimlerinde biridir. Derin olmasından dolayı bu ismi aldığı belirtilmiştir. Şiddetli kızgın bir ateş olup hararetli ve parlıyor olması da özellikleri arasında sayılmıştır.125 “Artık onun anası Hâviye’dir.” kısmında farklı izahlar yapılmıştır. Bu konuda Fahreddin er-Râzî, Hâviye’nin yüksekten düşüldüğü için düşüldüğü yerde sanki bir çukur gibi olacağını belirtmiştir. Aynı zamanda kendisine sığınılan kişi olma özelliğinden olayı benzetme yapılarak mecazi yolla anne özelliği taşımaktadır. Ayrıca Ahfeş, Kelbi ve Katade, Hâviye’ye tepe üstü düşüleceğini ifade etmişlerdir.126 1.4.1.4. Hutame Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “Hayır, Andolsun ki o Hutame’ye atılacaktır. Hutame’nin ne olduğunu sen ne bileceksin? O Allah’ın yüreklere işleyen tutuşturulmuş ateşidir.” (el-Hümeze 104/4-7) Buyurmaktadır. Hutame, “bir şeyi kırmak, ufalamak” gibi manalari içeren “h-t-m” kökünden türeyen bir kelimedir.127 Kur’ân-ı Kerim’de bir sûrenin içinde yer alır, geçtiği yerde de “Allah’ın yüreklere 124 İsfehâni, Müfredât, 849. 125 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri (İstanbul: Bilmen Yayınevi 1966), 8:4085. 126 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 32:74. 127 İsfehâni, Müfredât, 242. 39 kadar tırmanan tutuşturulmuş ateşi” şeklinde mana verilmiştir.128 Ateşe benzetilerek aşırı yiyen obur kişileri anlatmak içinde Hutame denildiği belirtilmiştir. Ancak anlamının “kırıp geçirmek” ifadesiyle daha çok bağdaştığı söylenilmiştir. 129 Hutame denilen şey, cehennem ehli için sonsuza dek sönmeden yanan bir ateştir.130 Kelime manası olarak düşündüğümüzde Hutame’nin insanın vücudunu parçalaması, eritene kadar da yakması özelliği göze çarpmaktadır. 1.4.1.5. Lezâ Kur’ân-ı Kerim’de bir yerde geçer: “Hayır, (ne mümkün)! Şüphesiz cehennem, derileri kavurup çıkaran alevli ateştir.” (el-Meâric 70/15-16). Lezâ, sözlükte “saf ateş” anlamına gelmektedir.131 Lezâ’nın özelliği “şeva” ve “ nezzaaten” sözcükleriyle anlatılmıştır. Şeva kelimesi için el ve ayak gibi organları ifade ettiği, başın derisi gibi manaları içerdiği belirtilmiştir. Halk içinde ise bu kelimenin “eşva” kelimesinden türediği söylenmekte olup manası ise avcının avlanırken avının can alıcı noktasına değil de kol ve bacak gibi organlarına isabet edecek şekilde avlanması denilmiştir. Nezzaaten sözcüğü içinde deri ve organların yanıp soyulması ve kül olması manası verilmiştir.132 Bu manalardan yola çıkılarak Lezâ’nın elleri, ayakları, deriyi yakıp soyan şiddetli bir alev olduğu söylenilebilir. 1.4.1.6. Saîr Saîr, “Ateşin tutuşturulması” anlamında bir kelimedir.133. Kur’ân-ı Kerim’de 17 âyette geçmekte olup genellikle cehennemin bir ismi olarak yer almıştır.134 Yüce Allah “…(Âhirette) de onlara alevli ateş azabını hazırladık.” (Mülk 67/5); “Zaten onlar, kıyamet saatini de yalanladılar. O saatin geleceğini yalanlayanlara çılgın alevli bir ateş hazırlamışızdır. Bu ateş, onlara uzak bir yerden gözükünce, onun kaynamasını ve uğultusunu işitirler.”(el-Furkan 25/11-12). Buyurmaktadır. Âyetinde ye alan Saîr’in canlı olduğunu, bu yüzden kıyameti yalanlayanları uzaktan dahi 128 Topaloğlu “Cehennem”, 7:227. 129 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, 9: 6092. 130 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, 8: 4094. 131 İsfehâni, Müfredât, 740. 132 Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri, 2. Baskı (İstanbul: Bayraklı yayınları, 2007), 19/582. 133 İsfehâni, Müfredât, 411. 134 Topaloğlu “Cehennem”, 7:227. 40 görse, onlara olan öfkesinden ötürü uğultulu sesler çıkarıp onlardan intikam almak istediği belirtilmiştir.135 Kelime manasından da anlaşılacağı üzere bu ateşin özelliği yakılarak iyice kızıştırılmasıdır. 1.4.1.7. Sekar Sekar: “S-k-r” kökünden türeyen, “Şiddetli bir ısı ile yakıp kavurmak” anlamına gelen bir sözcüktür.136 “Ben onu Sekar’a (cehenneme) sokacağım. Sekar’ın ne olduğunu sen ne bileceksin. Geride bir şey koymaz, bırakmaz. Derileri kavurur.” (el-Müddessir 74/26-29). Şeklinde Kur’ân-ı Kerim’de geçmektedir. Bu ateşin özelliği hakkında; tekrar tekrar yakması, yandıkça tükenen insan vücudun her seferinden öncekinden daha şiddetli bir şekilde yeniden yanması ve bu işlemin ise sonsuza dek devam etmesi denilmiştir.137 Sonuç olarak diyebiliriz ki, cehennem için kullanılan bu kelimelere sözlük manaları itibariyle baktığımızda, hepsinde azap olarak, ateşin çeşitli şekillerinin ve etkilerinin ifade edildiğini görmekteyiz. Genel anlamda ateşin şiddeti vurgulanmıştır. Çünkü o bütün vücuda işlemekte, deriye kemiğe ulaşmakta ve onu tekrar tekrar yok etmektedir. Özel manada ise birbirinden farklı azap merhalelerine işaret etmektedir. Kısacası bütün bu kavramların ortak özelliği cehennemin yerine kullanılan isimler olmaları ve onun farklı özelliklerini göstermesidir. 1.4.2. Cehennem Azabı Dünya imtihan yeridir. Bu imtihanda başarılı olmak bir takım fedakârlıklar gerektirmektedir. Kula düşen görev Rabbine itaat etmek, onun emirlerine sımsıkı sarılmaktır. Yüce Allah bu âlemi yaratmış ve sosyal hayatın devamı için bir takım kurallar koymuştur. Bu yasalar insan fıtratıyla ve toplum yaşamıyla uyumludur. Buna rağmen insanoğlu seçimlerini geçici zevk ve eğlencelere harcayarak dünya menfaatlerini, ebedî saadete tercih etmektedir. Hayır ve şer açık ve ortadadır. İnsan hayrı isteyip kötülüklerden uzak durmalıdır. Çünkü davranışlarının bir sonucu olarak onu ödül ve ceza beklemektedir. 135 Seyyid Kutup, Kur’ân’da Kıyamet Sahneleri (cennet-cehennem), trc. Süleyman Ateş 3. Baskı (B.y. Hilal Yayınları,t.s) 151-152. 136 Topaloğlu “Cehennem”, 7:227. 137 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15:218. 41 Ödül ve ceza Allah’ın adl isim şerifinin somut bir soncudur. Aksi halde inkârcıların, zalimlerin, kötülükte ısrar edip, haksızlık edenlerin yaptıkları yanına kalırdı. Cehennem Kur’ân’da maddi ve manevi azap şekilleriyle birçok âyette tasvir edilmiştir. Müddessir, Vâkıa, Ğaşiye, Ahzâb, Hac, A’râf, Tevbe, Hâkka, Furkan, Nebe, Kehf, Secde, Mü’min, Mü’minun gibi birçok sûrede bu azaptan bahsedilmiştir. Cehennem azabı bütün duyu organlarını etkileyecek bir azap olarak âyetlerde anlatılmıştır. Özellikle de cehennem azabı, ateş ve onun yakıcılığıyla dile getirilmiştir. İnsana sorumluluklarını hatırlatması, tefekkürünü aydınlatması, maneviyatını eğitmesi açısından cehennem azabı uyarıcıdır. Kur’ân-ı Kerim bağlamında düşündüğümüz zaman cennet nimetlerinin tam tersinin cehennem azabı olarak karşımıza çıktığını görüyoruz. Bu azabın bariz özelikleri şunlardır: 1. Ateşten yiyecek ve içecekler 2. Ateşten mekân ve kıyafet 3. Sürekli pişmanlık ve hüsran 4. Kin, birbirlerini suçlama ve yalnızlık 5. Allah’ın gazabı ve laneti Kur’ân-ı Kerim’de cenneti müjdeleyen âyetler yanında fiziksel ve psikolojik anlamda cezalar içeren cehennem sahneleri de gözler önüne serilmiştir. Bu bölümde, cehennemdeki azap ve çeşitleri üzerinde durulacaktır. 1.4.2.1. Cehennemin Yiyecek ve İçecekleri Kur’ân-ı Kerim’de cehennemde bahsedilen yiyecek ve içecek isimleri şu şekildedir: 1. Kaynar su ve irin (hamim ve gassak) 2. Zakkum 3. Kanla karışık irinli su ( sadid ve gıslin) 4. Acı ve kötü kokulu dikenli bitki (darî’) 5. Boğazdan geçmeyen yiyecek (gussa) 42 Âyeti kerimeler de sıkça bahsedilen yiyecek içecek “hamim”ve “gassak” tır. Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “ Orada ne bir serinlik ve ne de içecek bir şey tadacaklar! Ancak uygun bir ceza olarak kaynar su ve irin içecekler.” (en-Nebe 78/24-26); “İşte bu kaynar su ve irindir; artık onu tatsınlar.” (Sâd 38/57); “Eğer sapıtmış yalanlayanlardan ise, ona kaynar sudan ziyafet sunulur.” (el-Vâkıa 56/92- 93). Buyurmuştur. Hamim’in “kaynar su, sıcak yağmur” anlamını taşıyan bir kelime olduğu belirtilmiş, Gassak için de irin; yani “kan ile karışmış ince su” denilmiştir.138 Bununla beraber Gassak hakkında da onun dondurucu soğuk su anlamını içerdiğini söyleyenler olmuştur. Buna dayanarak da cehennemdeki içeceklerin için kaynar su yahut dondurucu su yada irinli su olduğu belirtilmiştir.139 Muhammed Esed’e göre ise Gassak ruhun “buz gibi karanlığı” anlamına gelir. Ona göre Gassak için yapılan diğer yorumlar kurgusal olup, bir dayanağı yoktur.140 Hamim kelimesi de mecazi anlam da düşünülerek, “yakıcı ümitsizlik” manasına geldiği belirtilmiştir.141 Kelimelerin mecazi anlamları düşünülerek yapılan bu yorumlar psikolojik birer ceza olabilirler. Lakin ilk anlamları gâyet açıktır. Bu kelimeler fizyolojik birer cezayı da nitelemektedir. Cennet ehli canlarının istediği, gönüllerinden geçen her türlü nimetle; cehennem ehli de kaynar su ve derilerinin arasından çıkan pis sıvıyla ağırlanacaktır. Kaynar suyu sadece içmekle kalmayıp başlarının üstünden dökülecek onunla haşlanacaklar, ateş ve su arasında azap üstüne azap yaşayacaklardır. Bu durum bir âyette şu şekilde ifade edilmiştir: “Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin. Sonra da başının üzerine kaynar su azabından dökün!” (ed-Duhân 44/47-48). Zakkum: Kur’ân-ı Kerim’de Zakkum’dan “Konukluk olarak bu mu iyidir, yoksa zakkum ağacı mı? Biz o ağacı haksızlık yapanlar için bir sınama yaptık. O cehennemin dibinde yetişen bir ağaçtır. Tomurcukları şeytanın başları gibidir.”(esSaffat 37/62-65); “Şüphesiz ki zakkum ağacı (cehennemdeki) günahkârların yiyeceğidir. Kaynar su nasıl fokurduyorsa, erimiş maden gibi o da karınlarda fokurdar.” (ed-Duhân 44/43-46). Şeklinde bahsedilmiştir. 138 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, 8:3947. 139 Ateş, Yüce Kur’ân-ın Çağdaş Tefsiri, 10:292. 140 Muhammed, Esed, Kur’ân Mesajı Meal- Tefsir, trc. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, 5. Baskı (İstanbul: İşaret Yayınları, 1999), 3:931,47. Not. 141 Esed, Kur’ân Mesajı Meal- Tefsir, 1:240,62.dipnot. 43 Zakkum, cehennemde bulunan tiksinç, kötü yiyeceklerin adı anlamına gelen bir kelimedir.142 Zakkumun Tihame denilen bir yerde yetiştiği belirtilmiş olup şâyet bu ağacın koparıldığı zaman içindeki sıvının koparana bulaştığı taktirde onun deri hastalığına yakalandığı belirtilmiştir. Aynı şekilde bu ağacın Hindistan da bulunan “tor” denilen bir ağaca benzediği söylenir.143 Bahsedilen bu ağaç zakkuma benzeyen, özellik olarak onu andıran bir ağaç türü olabilir. Bununla birlikte zakkum âyette de belirtildiği gibi cehennem de yetişen özel bir ağaçtır. Özünü ateşten alan bir bitkinin yenildiğinde, sindirildiğinde yine ateş olacak mide de fokurdayıp duracaktır. Tomurcuklarının şeytanın başına benzetilmesi konusunda farklı izahlar yapılmıştır: Bu görüşlerden birincisi gerçek anlamda şeytanın başı değil de mecazen çirkinliğinden dolayı benzetme yapılmasıdır. İkinci bir görüş ise şeytanın başının yılan şeklinde olduğu, çirkinliğinden dolayı yılana benzetilmesidir. Bir diğer görüş de çirkin başlı bir bitki olmasıdır. Bu görüşleri değerlendiren Fahreddin er-Râzî de kendisinin birinci görüşte olduğunu belirtmiştir.144 Mevdudi de aynı görüşte olup bunun bir teşbih olduğunu söyler. Ona göre nasıl ki güzel bir kız periye benzetiliyorsa yada nur yüzlü biri için melek deniliyorsa yahut da kötü kimselerin şeytana benzetilmesi gibi buradaki durumda bir benzetmedir145 Şeytanı göremediğimiz içim mahiyeti bilemiyoruz. Buna rağmen zararlı etkisi ve zihinlerde çirkin bir imajı bulunmaktadır. Dolayısıyla zakkum görüntü olarak yada vücuda verdiği zararından dolayı şeytana benzetilmiş olabilir. Her halükarda bu bitkinin yüzüne bakılmayacak kadar çirkin olduğu anlaşılmaktadır. Buna rağmen cehennemlikler o bitkiyi tadacaklardır. Çünkü bu onlara yaptıklarına karşılık olarak orada sunulan bir cezadır. Sadîd ve Gıslîn Kur’ân-ı Kerim’de “Arkasından cehennem var; orada kanlı, irinli su (sadid) içirilecektir.” (İbrahim 14/16). Buyrulmaktadır. Sadîd; anlam olarak “ et ile deri 142 İsfehâni, Müfredât, 380. 143 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân- Kur’ân’ın anlamı ve Tefsiri, 5:21. 144 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 26:142. 145 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân- Kur’ân’ın anlamı ve Tefsiri, 5:23. 44 arasındaki irin, iltihap” manasını içermektedir.146 Bu irinli suyun “kusmuk ya da kan ile” karıştığı belirtilmiştir.147 Başka bir âyette de “Günahkarların yiyeceği olan kanlı irinden (gıslin) başka bir yiyeceği de yoktur. (el-Hâkka 69/36-37). Buyrulmuştur. Gıslîn için ise “cehennemliklerin irinleri ve onlardan akan irin ya da kan” tanımı yapılmıştır.148 Katade’nin Gıslîn için “cehennem ehlinin yiyeceklerini en kötüsüdür.” dediği Rebi Dahhak’ında Gıslîn’in cehennemde bulunan bir ağaç olduğunu söyledikleri nakledilmiştir.149 Başka bir müfessir da gıslîn kelimesine günahkarların yiyeceği olması hasebiyle mecazi olarak “pislik” manasını vermiştir.150 Darî Kur’ân-ı Kerim’de Darî: “Semirtmeyen, açlığı gidermeyen kötü kokulu dikenden (darî) başka bir yiyeceği yoktur.” (el-Ğaşiye 88/6-7) Şeklinde geçmektedir. Darî kelimesi için “kuru diken” denilmiştir.151 Kimi rivâyetlerde de bu kelime, yeşilken develerin yediği kendisine “şıbrık” denilen bir bitki olarak geçmektedir. Bu bitkiye büyüdüğünde ise “darî” denilmekte, zehirli olduğu içinde artık develerin onu yememektedir.152 Âyet mealinden de anlaşılacağı üzere Her hâlükârda bu bitki iğrenç kokulu olacak buna rağmen açlıktan dolayı onu yemek isteyenlere bir faydası olmayacaktır. Çünkü o hem zehirlidir hem de bir dikendir. Hayvanların dahi yemekten uzak durduğu bu berbat yiyecek yiyenlerin açlığına faydası olmadığı gibi onları zehriyle daha da kötü bir hale getireceği düşünülebilir. Gussa Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “Katımızdan onlar için ağır boyunduruklar, cehennem, boğazdan geçmeyen bir yiyecek (gussa) ve can yakıcı azap vardır.” (elMüzzemmil 73/12-13). Buyurmuştur. İbn Abbas da bu yiyeceğin yani Gussa’nın boğaza takılıp kalacağını ne girip ne de çıkacağını belirtmiştir.153 146 İsfehâni, Müfredât, 477. 147 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 7:189. 148 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15: 95. 149 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, trc. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990), 14: 8086. 150 Esed, Kur’ân Mesajı Meal-Tefsir, 3:1184, 20. Dipnot. 151 İsfehâni, Müfredât, 506. 152 Kutub, Fi Zilalil Kur’ân, 16: 181. 153 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, 14: 8170. 45 Sonuç olarak görülmektedir ki cehennemin yiyecek ve içecekleri; zehirli, boğazı parçalayan kötü görünümlü bitkiler; kaynar su, irin ve derilerden çıkan iltihaplardır. 1.4.2.2. Cehennemde Kıyafet, Eşya ve Mekân Kur’ân-ı Kerim’de birçok âyeti Kerime’de cehennem ehlinin sahip olduğu her şeyin ateşten olduğu bahsedilmiştir, bazısı şunlardır: “Şu Rableri hakkında tartışmaya giren iki taraf: kâfir olanlar için ateşten bir elbise biçilmiştir, başlarına da kaynar sular dökülür.” (el-Hac 22/19). “Gömlekleri katrandan olacak, yüzlerini ateş bürüyecektir.” (İbrahim 14/50). Vehve Zuhaylî katrandan üzerlerine giyilen gömlek yerine derilerinin üzerine giydirilen şey olarak bahsetmiştir ve bu katranın dört özelliği bulunduğunu belirtmiştir. Bunlar yakıcı olması, ateşinin deriye hızlı ulaşması, renginin karalığından dolayı korkunçluğu ve kötü kokusudur.154 Böylece azabın şiddetini bütün duyu organlarıyla yaşayacaktır. Cehennem ehlinin içinde bulunduğu durumu anlatan âyetlerden bir kısmı da şöyledir: “Cehennem ateşi onların altlarına döşek, üstlerine yorgan olacak. İşte biz kâfirlikte direnenleri böyle cezalandırırız.” (el-A’râf 7/41). “ Defterleri soldan verilenler; ne yazık onlara! Bunlar, içlerine işleyen bir sıcaklık ve kaynar su içinde, serinliği ve hoşluğu olmayan kara bir dumanın gölgesinde bulunurlar. (el-Vâkıa 56/41-45). “Boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu halde kaynar suda sürünecekler, sonrada ateşte yakılacaklardır.” (el-Mü’min 40/71-72). “Yakalayın onu ellerini de boynuna bağlayın onun. Sonra cehenneme ulaştırın onu. Sonra onu boyu yetmiş arşın olan zincire vurun.” (el-Hâkka 69/30-32). “Demir topuzlarda onlar içindir.” (el-Hac 22/21). Dünyada bir suçluya uygulanan ceza misali suçluların elleri boyunlarına kelepçelenerek zincirlere vurulacaktır. Suçlulara uygulana muamele olarak “yakalayın, bağlayın, zincirleyin” şeklinde ilgili görevlilere verilen emirler söz 154 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 7:231. 46 konusudur. Bu emrin muhatabının cehennemdeki görevliler olduğu belirtilmiştir.155 İşte suçlular; yaptıklarının karşılığında âyetlerde de görüldüğü gibi ateşten demir halkalar, demir topuzlar, kelepçeler ve zincirlerle azap görmektedirler. Üzerlerine örtülen kıyafet ateşten, ayağını değdiği yer ateş, içtiği kaynar su; yani her şeyin yakıcı ve azap dolu olduğu görülmektedir. . Kendisi bizzat ateş olan cehennem serinlemek isteyenlere kaynar su ikram etmekte, ateşte yananlara da gölgesinde dinlenecekleri kara bir duman sunmaktadır. Cennette sunulan “sürekli bir gölgelenmenin” (er-Ra’d 13/35) karşılığında cehennemde ızdırabı artıran bir gölgeden bahsedilmiştir. Cehennemdeki azabın dehşetini anlatan âyeti kerimeler davranışlarımızı düzeltmemiz konusunda bizi uyarmaktadır. Kısacası, cehennem ehlinin yiyeceği, içeceği, giyeceği, oturduğu, yaslandığı, dokunduğu her şey ateşten ve kaynar sudan ibaret olacaktır. Âyetlerde görüldüğü üzere bu eşyalar onlara rahatlık maksadıyla değil azaplarının şiddetini artırmak, azaplarına azap katmak içindir. 1.4.2.3. Cehennemde Hüsran Cehennemde fiziksel anlamda bedene zarar veren bu ağır azaplar dışında ruhunda acı çekmesi söz konusudur. Kur’ân-ı Kerim’de bununla ilgili âyetlere bakıldığı zaman cehennem ehlinin pişman olduğu görülmektedir Cehenneme atılanlar, kendilerine vaad edilenlerin gerçek olduğunu gördüklerinde yaptıklarına pişman pişman bir şekilde tekrar dünyaya dönmek için yalvarmaktadır: “Onlar orada: “Rabbimiz bizi çıkar; yaptığımızdan başka yararlı işler yapalım” diye bağrışırlar…” (el-Fâtır 35/37) “…Yüzleri ateşe çevrildiği gün: “ Keşke Allah’a itaat etseydik, keşke elçiye itaat etseydik” derler.” (el-Ahzâb 33/66) “…Keşke geriye bir dönüşümüz olsa da, inananlardan olsak derler.” (eş-Şuara 26/102) “Keşkelerin” fayda vermediği açıktır. Onların bu isteklerine verilen cevap ise manidardır: “…O zaman onlara: “Sizi öğüt alacak kişinin öğüt alabileceği kadar bir süre yaşatmadık mı? Size uyarıcı da gelmişti. Artık azabı tadın; zalimlerin yardımcısı yoktur.” Deriz.” (el-Fâtır 35/37) Cehennem ehli kendilerini hak yoldan çeviren yandaşlarıyla, üzerlerinden sorumluluğu atabilmek için tartışma içine girecek ve birbirlerini suçlayacaklardır. 155 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 15:95. 47 Bununla ilgili âyetler: “Rabbimiz! Bunu kim başımıza getirdiyse, ateşte onun azabını kat kat artır, derler.” (Sâd 38/61) “Rabbimiz! Biz yöneticilerimize ve büyüklerimize itaat etmiştik, fakat onlar bizi yoldan saptırmışlar. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver, onları büyük bir lanete uğrat derler.” (el-Ahzâb 33/67-68) Şeklindedir. Kur’ân-ı Kerim’e bakıldığı zaman cehennem ehli, kendilerine uygulanan cezanın sonsuzluğu ve şiddeti karşısında hüsrana uğramaktadır. Yaşadıkları acı ve ızdırabın yok olması için yalvarmakta hatta ölmeyi arzulamaktadırlar. Ancak bir müddet bile olsa azap onları terk etmemektedir. Yok olmak düşüncesi bile insanı korkuturken Cehennemden kurtulmak için ölmeyi isteyecektir. Yanan derileri dahi başka derilerle değiştirilecek yine azabı tatmaya devam edeceklerdir. İste bu durumu anlatan âyetlerden bazıları şunlardır: Cehennemde şöyle seslenirler: “Ey nöbetçi! Rabbin hiç değilse canımızı alsın. Nöbetçi: siz böyle kalacaksınız der.” (ez-Zuhruf 43/77) “ Ellerli boyunlarına bağlanarak Onun dar bir yerine atıldıkları zaman, orada yok olmak için yalvarırlar.” (el-Furkan 25/13) “O gün kişi, ellerinin (yapıp) öne sürdüğü işlere bakar ve kâfir: 'Keşke ben toprak olsaydım' der.’ (en-Nebe 78/40) “Ateşte olanlar cehennem bekçilerine: “Rabbinize yalvarın da, hiç değilse bir gün azabımızı hafifletsin” derler.” (el-Mü’min 40/49) “Şüphesiz âyetlerimizi inkâr edenleri gün gelecek bir ateşe sokacağız; onların derileri pişip acı duymaz hale geldikçe, derilerini başka derilerle değiştiririz ki acıyı duysunlar! Allah daima üstün ve hakîmdir.” (en-Nisâ 4/56) Cehennem ehli kimi zaman bekçilerden yardım istemekte kimi zaman da Rabbimiz diyerek Allah’tan yardım istedikleri aşikârdır. Özellikle yaptıklarından dolayı pişmanlık duyanlar “Rabbimiz bizi buradan çıkar” (el-Mü’minûn 23/107) çığlıkları içerisinde yalvarmaktadırlar. Cehennemde azabın sürekliliğinden bahsedilmiştir. Bu yakıcı azabın karşısında ümitlerde tükenmiş, âcizane bir hal söz konusudur. Kur’ân-ı Kerim’de “Suçlular temelli kalacakları cehennem azabı içindedirler. Azaba hiç ara verilmez, onlar orada tamamen umutsuzdurlar.“ (ez-Zuhruf 43/74-75) Buyrulmaktadır. 48 Cehennem ehli hüsrandadır. Bilhassa da kendilerine hak geldiği halde inkâr edenler elim bir azap içerisindedir. Daha da elim olanı ise bunların Allah’ın ve kullarının lanetine uğramalarıdır. Bu durumu anlatan âyet şu şekildedir. “İşte bunların cezası, Allah'ın, meleklerin, insanların hepsinin lanetine uğramalarıdır. Orada temellidirler; onlardan azab hafifletilmez; onların azabı geciktirilmez.” (Âl-i İmrân 3/87-88) Seyyid kutup Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lanetinin olmasından dolayı bu azabın bedene değil kalbe işlediğinden bahseder. 156 Kısacası görülmektedir ki cehennem ehline uygulanan fiziksel cezalar, onları manevi olarak da pişmanlığa sevk etmiş, sonunda hüsrana uğramışlardır. Cehennemde yapmış oldukları kötü davranışlarının karşılığı kendilerine maddi ve manevi olarak yaşatılmıştır. 1.4.3. Cehennem Ehli ve Özellikleri Allah Teâlâ her dönemde bilhassa da insanoğlunun inkârının ve azgınlığının aşırıya kaçıp Hakkı unutmaya yüz tuttukları zamanlarda elçiler göndermiş ve onları uyarmıştır. Akıl gibi bir hazineyi de lütfederek varlığının ve hükümlerinin insan yaşantısının olmazsa olmazı olduğunu göstermiştir. Dünya hayatının idare ve ihya edilmesi için bir takım kurallar koymuştur. Öncelikle varlığından haberdar etmiş, kendisine iman edilmesini istemiştir. İman edenlere de kendilerinin huzur bulması için toplumun birlikteliği ve dayanışması gibi hususları da ön plana çıkaran bazı sorumluluklar yüklemiştir. Bu amaçla bazı davranışları yasaklamıştır. Terk edilmesi gereken davranışlar şeklinde söyleyeceğimiz bu fiiller yapılması halinde cezayı da beraberinde getirmiştir. Allah Teâlâ’nın merhamet ve lütuf içeren isim ve sıfatlarının yanında azabın şiddetini içeren vasıflarını da unutmamak gerekir. Cennetin göz kamaştırıcı sahnelerinin yanında Cehennemin dehşet verici manzarası da birçok âyeti kerimede gözler önüne serilmiştir. Kalpleri ürperten, ruhumuzu titreten bu azabın çeşitlerinden bahsettik. Bu bölümde ise bu azaba layık olanların (cehennem ehlinin) özelliklerinden bahsedilecek, bu özelliklerinin bazısının üzerinde özellikle durmaya çalışacağız. Nitekim âyetlere bakıldığında bilhassa şu 156 Seyyid Kutup, Kur’ân’da Kıyamet Sahneleri (cennet-cehennem), 362. 49 niteliklere sahip kimseler olduklarını görürüz: “Rablerini inkâr edenler” (el-Mülk 67/6), “İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlar” (el-Hac 22/57), “her türlü iyiliğe engel olan, insanları şüpheye düşürtüp doğru yoldan şaşırtan, hak hukuk tanımayıp azgınlaşan, üstelik Allah’ın yanı sıra başka tanrılar edinmiş olanlar” (Kaf 50/24-26), “Münafıklar” (en-Nisâ 4/145), “Kıyameti yalanlayanlar” (el-Furkan 25/11), “Onlar (putlar), azgınlar ve İblisin adamları” (eş-Şuarâ 26/94-95), “Tartıları hafif gelen” (el Kâria 101/8-9), “Defterleri soldan verilenler” (el-Vâkıa 56/41), “Yeryüzünde haksız yere büyüklük taslayıp, yoldan çıkanlar” (el-Ahkaf 46/20), “ Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda harcamayanlar” (et-Tevbe 9/34), Kasıtlı yere cana kıyanlar” (en-Nisâ 4/93). Genel anlamda âyetlerde ön plana çıkan vurgu iman konusudur. Bilhassa Allah Teâlâ’yı ve âyetlerini inkâr edenlerin azap ehli olduğu görülmektedir. Bunun yanında amel konusunda da hassasiyet gösterip emir ve yasaklara dikkat etmek gerekmektedir. Bu bölümde cehennem ehli ve özellikleri üzerinde durulacaktır. 1.4.3.1. İnkâr Edenler, Kâfirler Kâfir kelimesi “k-f-r” kökünden türetilmiş, sözlükte “bir şeyi örtmek” anlamında gelmektedir. 157 Kur’ân-ı Kerim de geçen manalarına göre de Allah’ın birliğini inkâr etmek; delili inkâr etmek; nimete nankörlük yani nimeti inkâr etme ve uzaklaşmak-berî olmak üzere dört farklı şekilde izah edilmiştir. 158 Kur’ân-ı Kerim’deki ilk anlamının ise iman esaslarını kabul etmeme, yani Allah’ı Peygamberini, kitabı gibi amentü esaslarına inanmamak anlamında “inkâr etmek” olduğu belirtilmiştir. 159 Allah Teâlâ’nın birliğini görmezlikten gelen, umursamayan, O’nun tekliğini inkâr edenler Allah’ın rahmetinden de uzak kalacak kişilerdir. Netice itibariyle bu kişiler hem Yüce Allah’ı hem de onun verdiği nimetleri örtbas edip inkâr etmektedirler. Bu manada nankördürler. Bu azaptan onları kurtaracak hiçbir yardımcı ya da iltimasın da olmayacağını âyetler haber vermektedir. İşte böyle kimselerin sonu cehennem azabıdır. İşte bunlar Hakkın ve gerçeğin bilincinde olmasına rağmen, 157 İsfehâni, Müfredât, 714. 158 Mukatil, Kur’ân Terimleri Sözlüğü, 116-118. 159 Mîr, Kur’ân’î Terimler ve Kavramlar Sözlüğü, 124. 50 bu bilgilerinin üzerini örtüp kendi hevalarının peşine koşan kişilerdir. Bu durumları anlatan âyetler şu şekildedir: “İnkâr eden kimseler ve âyetlerimizi yalan sayanlar cehennemlik olanlardır, onlar orada temelli kalacaklardır.” (el-Bakara 2/39) “Muhakkak ki inkâr edenler ve kâfir oldukları halde de ölenler, yeryüzü dolusu altın fidye verseler bile hiç birisinden asla kabul edilmeyecektir. İşte dayanılmaz azap onlar içindir. Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” (Âl-i İmrân 3/91) Kâfir olarak ölenlerin, âhirette dünya dolusu altını olsa bunların hepsini de azaptan kurtulmak için feda etmiş olsa yine de azaptan kurtulmasının mümkün olmadığı âyette belirtilmektedir. 160Bir başka âyette de “Yok, yapamadıysanız ki hiçbir zaman yapamayacaksınız, o halde yakıtı insanlar ve taşlardan olan, inkârcılar için hazırlanmış ateşten sakının.” (el-Bakara 2/24) ifadesi yer alır. Kâfirler âhirette yaptıkları hatanın farkına varacak ancak geç kalmış bu farkındalık onlara bir fayda sağlamayacaktır. Yüce Allah “Gün gelecek kâfirler/müşrikler, “keşke vaktiyle Allah’a teslimiyet göstermiş olsaydık” diye yanıp yakılacaktır.” (el-Hicr 15/2) buyurmaktadır. İşte bu doğruları bilip de göz göre göre inkâr edenler düştükleri bu rezil konum karşısında herkesin lanetine uğrayacaktır. Adeta herkes onları kınamaktadır. Bununla ilgili olarak Allah Teâla “Gerçek şu ki, (Allah'ı, peygamber'i, Kur’ân-ı) inkâr edip kâfir olarak ölenlerin üzerinde Allah'ın, meleklerin ve tüm insanların laneti vardır. Onlar ebedî olarak lanet içinde kalırlar. Artık ne kendilerinden azap hafifletilir ne de yüzlerine bakılır.” (el-Bakara 2/161-162) buyurmuştur. Âyetinde bahsedilen azapla ilgili üç durum vurgulanmıştır. Bunlar azabın ebedî olması yani sonsuza dek sürmesi, kesinlikle hafifletilmemesi ve tükenmeyip yenilenmesidir. 161 İmam Gazali de kâfir için, sadece dünyayı düşünüp ona bağlanan Allah’tan ise yüz çeviren kimse diye bahsetmiştir. 162 Kâfir kendisi dünyaya bağlar ve sadece ona kilitlenir. Onun âhirete dair bir çabası yoktur. İşte bu yüzden âhirette elleri 160 Mehmet Vehbi, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân) 4. Baskı (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1967), 2: 664. 161 Mehmed Vehbi, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân) 4. Baskı (İstanbul: Üçdal Neşriyat, ts.) 1: 274. 162 Gazali, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, 4:238. 51 bomboş kalacaktır. İnkâr edenlerin yaptıkları amellerin âhirette onlara bir faydası olmayacaktır. Belki de en acı olanı da budur. Onların yaptıkları tüm işler boşa çıkacaktır. Bu durum bazı ayetlerde şöyle ifade edilmiştir: “İnkâr edenlerin işleri engin çöllerdeki serap gibidir. Susayan kimse onu su zanneder, fakat oraya geldiğinde hiçbir şey bulamaz. Orada Allah'ı bulur ve O da hesabını görür. Allah hesabı çabuk görendir veya derin denizin karanlıklarına benzer. Onu üst üste dalgalar ve dalgaların üstünde de bulutlar örter; karanlıklar üstünde karanlıklar; insan elini uzattığı zaman, nerdeyse onu bile göremez. Allah'ın nur vermediği kimsenin nuru olmaz.” (en-Nûr 24/39-40) Görüldüğü gibi İnkârcılar, yaptıklarının kendilerine fayda sağlayacağını zannetmekte hâlbuki inkârları sebebiyle onların iyi davranışları Allah katında bir değer atfetmemektedir. Bir serap görür gibi amellerinin boşa çıktığını görüp hayal kırıklığını da düşeceklerdir. Yahut da karanlıklara hapsedilecek bu öyle bir karanlık ki onların üzerine kat kat giydirilecek kendi elini dahi göremeyecektir. Sonuç olarak görülmektedir ki amellerimizi değerli kılan ölçü Allah’a imandır. İmanımızdaki samimiyeti de hayata geçiren sâlih amellerimizdir. İnsanı bu dünyada ve âhirette kurtuluşa çıkaran doğru bir inançtır. Ve bu inanca bağlı olarak ortaya çıkan güzel davranışlarıdır. 1.4.3.2. Münafıklar Münafık; Arapça da “bir şeyin satılmak, ölüm ya da yok olmak gibi sebeplerden ötürü bitmesi, tükenmesi” anlamına gelen n-f-k kökünden türeyen bir kelimedir.163 Istılahta ise kalbiyle inanmadığı halde bunu gizleyerek dili ile inandığını söyleyen kimselere denilmiştir. Münafığın bu özelliğine nifak da denildiği belirtilmiştir. 164 Aynı kökten türeyen nifak kelimesi için de dine bir kapıdan girip başka kapıdan çıkan” anlamı verilmiştir.165 Kur’ân-ı Kerim’de “Doğrusu münafıklar; cehennemin en alt tabakasındadırlar. Onlara hiçbir yardımcı da bulamazsın.” (en-Nisâ 4/145) buyrulmaktadır. Ayette “Cehennemin dibi” münafıklara layık görülmüştür. Bu 163 İsfehâni, Müfredât, 819. 164 İsmail Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, 495- 496. 165 İsfehâni, Müfredât, 819. 52 noktada akla gelen soru hangi davranışlarından dolayı onların bu çetin, elim ve şiddetli azabın kaynağına isimlerini yazdıklarıdır. Kur’ân-ı Kerim’deki âyetlere baktığımız zaman münafıkların öne çıkan özellikleri şunlardır: "ağızlarıyla kalplerinde olmayanı söyleyen" (Âl-i İmrân 3/167), “Müslümanlarla birlikte olunca mü'min olduklarını beyan edip şeytanlarıyla başbaşa kalınca da, onlara: "Emin olun biz sizinle beraberiz, biz (Müslümanlarla) alay edicileriz" (el-Bakara 2/14), diyenler “inananları bırakıp da kâfirleri dost edinen” (en-Nisâ 4/139) kimselerdir. Davranış olarak da şu özelliklere sahiptirler: “namaza tembel tembel kalkar, insanlara gösteriş yaparlar, ne müsümanlarla, ne de kafirlerle olur, ikisi arasında bocalayarak Allah'ı pek az anarlar” (en-Nisâ 4/142- 143), “kötülüğü emrederler, iyilikten alıkoyarlar, ellerini sımsıkı tutarlar.” (et-Tevbe 9/67), “yalancılardır” (el-Münâfıkûn 63/1), “korkak bir topluluktur.” (et-Tevbe 9/56). Ömer Nasuhi Bilmen; Münâfıkları, kâfirlerin “en habisi” olarak nitelendirmiş, bundan dolayı da azabı hak ettiğini belirtmiştir. Ayrıca onların fırsat buldukça İslâm düşmanlarına katılıp Müslümanlara hileler kurup zarar verdiğinden bahsetmiştir. 166 Kâfirin küfrü ortadadır. Niyeti bellidir ve bunu gizlememiştir. Fakat münafık kalbindeki küfrünü saklayıp kendini Müslüman göstererek İslâm’a ve Müslümanlara zarar veren kişilerdir. Bu yüzdende cehennemin en alt derecesi onlara layık görülmüş olabilir. Yüce Allah kendisinin gizli olan her şeyi bildiğini onlarında bu durumlarından haberdar olduğunu şu şekilde dile getirmiştir: “Peki o münafıklar bilmezler mi ki Allah onların tüm sırlarını, gizli kapaklı konuşmalarını bilir…” (eTevbe 9/78) Münafıklar niyetlerini, inançlarını gizledikleri için bir kimse hakkında şu münafıktır denilmesi mümkün değildir. Herkesin kalbinde olanı ancak Allah bilir. Niyet okumakla böyle bir tespitte de bulunulamaz. Ancak sıfatları onları tanıtabilir. Hz. Peygamber de bir Hadisi Şerifinde şöyle buyurmuştur. “Münafığın alametleri üçtür: —Söz söylerken yalan söyler —Va’d ettiği vakit sözünde durmaz 166 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri (İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.), 2: 693. 53 —Kendisine bir şey emniyet edildiği zaman hıyanet eder.”167 Böylece münafıkların en belirgin vasıfları zikredilmiştir. Bir âyette “Ey şanlı Peygamber! Kâfirler ve münafıklarla mücahede et. Onlara karşı sert davran. Onların varacakları yer cehennemdir. Ne kötü bir dönüş yeridir orası!” (et-Tevbe 9/73) buyrulmaktadır. Âyetin münafıklar hakkında nazil olduğu belirtilmiş, Peygambere daha önce savaşa katılmamak için izin istediklerinde onlara yumuşak davrandığı gibi davranmaması emredilmiştir. Onlara sert davranması gerektiği âyette söylenilmiş olup bundan kastın ise buğz etmek ve yanından uzaklaştırmak olduğu belirtilmiştir.168 Artık münafıklara hak ettikleri değerin verilme zamanıdır. Onlara karşı sert bir tavır takınması gerektiği ve savaşılması emri Hz. Peygambere verilmiştir. Mevdudi, bu zamana kadar münafıklara savaşılmamış olmasını iki sebebe bağlar: Bunlar dışardaki düşmanla savaşılmasından dolayı içerde bir çatışmanın göze alınamaması ve imanlarındaki bu problemden kurtulmaları için onlara gerekli zamanın verilmiş olmasıdır. 169 Ayetteki bu emirle birlikte onlara uygulanan tutum ve davranışlarda değişikliğe gidilmiştir. Sonuç olarak görülmektedir ki; münafıklar, kâfirlerle dostluk kurup, Müslümanları aldatan kimelerdir. Bunlar İslâm’a ve Müslümanlara düşman olduğu halde inanmış görüntüsü veren ikiyüzlü kimselerdir. Kur’ân-ı Kerim’de cehennem ehli olarak zikredilmektedirler. 1.4.3.3. Kasten (Haksız Yere) Cana Kıyanlar Kur’ân-ı Kerim’de “Kim bir mü’mini kasten öldürürse cezası, içinde ebedîyyen kalacağı cehennemdir. Allah ona gazap etmiş, ona lânet etmiş ve onun için büyük bir azap hazırlamıştır.” (en-Nisâ 4/93) Buyrulmaktadır. Allah Teâlâ canı mukaddes kılmıştır. Yoktan var eden o olduğu gibi verdiği canı alan da odur. Her can bir diğeriyle eşit oranda kıymetlidir. Bir insanın en temel hakkı yaşam hakkıdır. Yüce Allah bu âyeti kerimesinde kasıtlı yere cana kıyanlara ebedî cehennemi, gazabını, lanetini ve azabını hazırladığını belirtmiştir. 167 Buhârî, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, 1:45. 168 Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’t-Tefasir), 7:153. 169 Mevdudi, Tefhımu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 2: 252. 54 Haksız yere kan dökmek haramdır. “Haklı bir sebep olmadıkça Allah’ın haram kıldığı cana kıymayın…” (el-İsrâ 17/33) buyrulmuştur. Bir insanı kırmak, üzmek, aşağılamak gibi davranışlar dahi yasaklanmışken kaldı ki onun canına kıymak, hem de haksız yere; şuursuzluğun, hadsizliğin en derin safhasını göstermektedir. Sonunda tüm dünyayı verseler dahi haksız yere cana kıymanın imanla örtüşmediği belirtilmiştir.170 Yüce Allah “Bu nedenle, İsrâiloğullarına şunu yazdık: Kim bir nefsi, bir nefse ya da yeryüzündeki bir fesada karşılık olmaksızın (haksızca) öldürürse, sanki bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de onu (öldürmesine engel olarak) diriltirse, bütün insanları diriltmiş gibi olur…” (el-Mâide 5/32). Buyurmuştur. Bir canı kurtarmak bütün insanları kurtarmak kadar kıymetlidir. Bir canın öldürülmesi de bütün inanları öldürmüş olmaya eş görülmüştür. Çünkü bir toplum ki aynı türü oluşturan insan kitlesinin bir araya gelmesiyle oluşur. O kitledeki her bir can bir diğeri kadar değerlidir. Yaşlı, genç ya da bebek olması fark etmeksizin hepsi aynı şeref ve önemdedir. Yaratan ve Ona ruhundan üfleyen Allah’tır. (es-Secde 32/7- 9) Aynı zamanda o toplumda sergilenen iyi bir davranış bütün insanlar için model oluşturduğu gibi zararlı bir davranışta tüm insanlara örnek olmaktadır. Öldürme olayını ilk başlatan Hz Âdem’in oğullarından Kabil’in kardeşi Habil’i canına kıymasıyla olmuştur. (el-Mâide 5/27-31) Bu davranış bir Hadisi Şerif’te şu şekilde belirtilmiştir. “Hiçbir âdemoğlu zulüm ile öldürülmez; ancak onun kanı (nın günahı)’ ndan birinci Âdem (atanın) oğlu (kabil hesabına) bir pay ayrılır. Çünkü bu cinayeti adet edenlerin önderi odur.(kardeşi Habil’i öldürmüştür.)”171 Cinayet büyük bir zulümdür. İnsana yakışan iyi ve faydalı işlerde önder ve örnek olmaktır. Başkasının canına kıyanlar bedelini hem dünyevi hem de Uhrevî âlemde kendi canlarıyla ödeyeceklerdir. Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerim’de haram kıldığı işleri anlatırken bunlar arasında haksız yere cana kıymayı da almıştır. (el-Enâm 6/151) Kasten öldürme insan hakkına saldırıdır, tecavüzdür. İnsanlar, nefsani duygularına hâkim olup birlikte yaşamanın 170 Seyyid Kutup, Fi Zilalil Kur’ân, trc. İ.Hakkı Şengüler v.dğr. 2. Baskı (İstanbul: Hikmet Yayınevi, 1974), 3:391. 171 Sahîh Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi, 9:83. 55 zevkine varmalıdır. Farklılıkları tanışıp kaynaşma olarak algılamalı, kin ve nefret gibi insanı zulme sürükleyen, kötü duygulardan arınmalıdır. 1.4.3.4. Faiz Yiyenler Türkçemize faiz olarak yerleşen bu kelime Kur’ân’da riba olarak geçmektedir. Riba kelimesi ise “malın aslına yapılan fazlalık, bilhassa da şeriatta iki taraftan birine yapılan fazlalık” olarak tarif edilmiştir.172 Ribaya anaparaya ek olarak alınan fazla para da denilir.173 Dini bir terim olarak ise sözleşmede yer alan karşılıksız fazlalığı yahut da aynı sınıfta yer alan ribevi malların veresiye satılmasını ifade etmektedir. 174 Faiz haksız kazanca yol açmakta, ihtiyacı olanların ise sömürülmesine neden olmaktadır. Faiz, bir grup insanların ana sermayenin üzerinden emek harcamadan, çalışmadan kazanç elde etmeye çalışmalarının sonucudur. Hâlbuki İslâm dini faizi yasaklamış buna karşılık “karzı haseni” (Allah için güzel borç verme) teşvik etmiştir. Faizle borç vermeyi dinimiz yasaklamıştır. Bu yasağa uymayanların Allah ve Resulüyle savaşa girdiği âyeti kerimede belirtilmiştir. (el-Bakara 2/279) Bizzat Allah ve Resulünün bu kimselere açtığı savaşın sonunu, düşünmek bile insanı korkutmaktadır. Buna tehdide rağmen hala faizle uğraşanların, faiz yemeyi normalleştirenlerin, onu helal göstermeye çalışanların sonu ne kadar acıdır. Kur’ân-ı Kerim’de “Ribâ/faiz yiyen kimseler (kabirlerinden), tıpkı şeytan çarpmış kimseler gibi çarpılmış olarak kalkarlar. Onların bu hali, ‘alış-veriş (ticâret) de fâiz gibidir’ demelerindendir. Oysaki Allah, ticareti helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan sonra kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olan kendisinindir ve işi Allah’a kalmıştır (Allah dilerse onu affeder). Kim tekrar fâize dönerse, işte onlar ateş ashabıdır, orada devamlı kalırlar. (el-Bakara 2/275) Buyrulmaktadır. Faiz yiyenlerin durumu şeytanın çarptı kimselere benzetilmiştir. Zeki Duman Günümüzde sara hastası olarak bilinen, (hastanın kendini şiddetle yere atıp bağırması bundan dolayı da yorgun ve bitkin düşmesi) olarak bahsedilen durumu, önceki dönemlerde Arap halkının “Şeytan çarpmış, Cin çarpmış” olarak 172 İsfehâni, Müfredât, 340. 173 M. Zeki Duman, Beyanu’l-Hak, 2. Baskı (Ankara: Fecr Yayınları, 2008), 3: 133. 174 Mehmet Canbulat, Dini Kavramlar Sözlüğü, 555. 56 isimlendirdiklerinden bahseder. 175 Bu durum -onların kabirden kalkışı- kimilerince de deli bir adamın dengesiz hareketlerine benzetilmiş, ahrette de deli olarak diriltilecekleri vurgulanmıştır.176 Demek ki faizle uğraşan kişiler yedikleri haksız kazancın verdiği zararla dengesini kaybetmiş bir halde acı ve ızdırap duyarak yerlerinden kalkacaklardır. Hâlbuki Allah alışverişi helal kılmış, emek ve çaba sarf etmeden elde edilen fazlalığı yani kar elde etmeyi haram kılmıştır. Yüce Allah “İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz herhangi bir fâiz, Allah katında artmaz. Allah’ın rızâsını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte zekâtı veren o kimseler, evet onlar (sevaplarını ve mallarını) kat kat arttıranlardır.” (er-Rûm 30/39) buyurmaktadır. Zekât, ihtiyaç sahiplerine belli bir miktar malı olanların, mallarının bir kısmını vermesidir.177 Zekâtta yardımlaşma ve dayanışma vardır. Buna nispetle Allah katında verilenin yeri kat kat artırılmaktadır. Lakin Faiz de haksız kazanç ve karşı tarafı zor duruma sokma söz konusudur. Dolayısıyla faiz yoluyla daha fazla kazandığını zanneden kişi Allah’ın katında kaybetmektedir. Veda hutbesinde de Peygamberimiz faizi yasakladığını özellikle belirtmiştir.178 1.4.3.5. Şirk Koşanlar Sözlükte ortak kılmak manasında olan bu kelime, din literatüründe Allah Teâlânın eşi ve benzeri olduğunu kabul etmeyi ifade etmektedir.179 Şirk Allah’la beraber başka İlahların olduğunu kabul etmek, başkalarını ona denk tutarak, ortak koşmaktır. Allah’a şirk koşanların ahretteki mekânı cehennemdir. Kur’ân-ı Kerim’de “…Kim Allah’a ortak koşarsa artık Allah ona cenneti muhakkak haram kılmıştır. Onun barınağı da ateştir. Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” (el- Mâide 5/72) buyrulmaktadır. 175 Duman, Beyanu’l-Hak, 3:133. 176 Mevdudi, Tefhımu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 1: 217. 177 Lütfi Şentürk-Seyfettin Yazıcı, İslâm İlmihali, 16. Baskı (Ankara: DİB Yayınları, 2009), 266. 178 Şentürk- Yazıcı, İslâm İlmihali, 523. 179Fikret Karaman, Dini Kavramlar Sözlüğü, 621. 57 İslâm’a göre birden fazla ilah inancı evrenin düzenine ve dengesine aykırıdır. Yüce Allah “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu.” (el-Enbiyâ 21/22) buyurmuştur. Birden fazla ilah edinme evrendeki kaosun ve problemlerin işaretidir. İnsanın fıtratına uygun olan tevhit inancıdır. Tevhit için “Allah’tan başka ilah olmadığının tasdikidir” denilmiştir. 180 Tarihi süreç içerisinde her topluma elçiler gönderilmiş ve Allah’a ortak koşmamaları konusunda uyarılmışlardır. Buna rağmen kendi yanlış saplantılarını ve geleneklerini dinleştiren insanlar tevhit akidesinden uzaklaşmışlardır. Öyle ki kendi putunu kendi yapıp, elleriyle yaptıklarına tapınır hale gelmişlerdir. Kur’ân-ın ifadesiyle Hz. Lokman’ın da söylediği gibi “şirk büyük bir zulümdür.” (Lokman 31/13) Fıtratımızda var olan inanma ihtiyacını karşılayacak olan inanç Tevhit hakikatidir. Kendileri gibi yaratılmış varlıklardan imdat dilemek kişinin acziyetinin ve aklını kullanamayışının işaretidir. Aklını kullanan her insan bu çağrının bir aldanıştan başka bir şey olmadığını fark eder. Allah’ı bırakıp da yardım istedikleri putların âhirette onlara hiçbir faydası olmayacaktır. Kur’ân’da da yer aldığı gibi O gün onlar Allah’a ortak koştuklarını yardıma çağıracaklar; ancak o uydurma ilahlarından hiçbir cevap alamayacaklar, rezil ve perişan olacaklardır.(en-Nahl 16/27;el-Kehf 18/52) Allah Teâlâ çok bağışlayıcı ve merhametlidir. Kullarının hatalarını ve günahlarını dilerse affeder. Kendisine hak yol geldikten sonra şirkte ısrar edenleri ise kesinlikle affetmeyeceğini belirtmiştir. “Şüphesiz Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz. Bunun dışındaki günahları dilediği kimseler için bağışlar. Allah’a ortak koşan kuşkusuz derin bir sapıklığa düşmüştür.” (en-Nisâ 4/116) Müşrikler hidâyetten saparak kendilerini ateşe atmışlardır. Kur’ân-ı Kerim’de tevhit kavramı sürekli vurgulanmış ve onun zıddı olan şirk ise kesinlikle reddedilmiştir. Allah’a ortaklar edinenlerin durumu bir âyette şu misalle anlatılmıştır: “Kim Allah’a şirk koşarsa sanki o gökten yere düşmektedir de kuşlar onu didik didik etmektedir veya rüzgâr onu ıssız bir yere sürükleyip atmış gibidir.” (el-Hac 22/31) Hak yoldan uzaklaşan kişinin hali yırtıcı kuşlara yem olan kişinin durumuna benzetilmiştir. Yahut da rüzgâr onu önüne katıp ıssız yerlere sürüklemektedir. Allah’a karşı böyle bir iftirada bulunmasından dolayı o artık 180 İsmail R. Faruki, Tevhid, trc. Dilaver Yardım-Latif Boyacı, 4. Baskı (İstanbul: İnsan Yayınları, 2006), 58. 58 paramparçadır, dağılıp gitmiştir. Yukardaki âyette yer alan benzetme bazen de mecaz anlamında düşünülüp yorumlanmıştır. Buna göre gök; insanın fıtratı, kuş; lider ya da şeytanlar, rüzgâr ise nefis ve arzu olarak tefsir edilmiştir. Yani insanlar yaratılışından gelen Tevhid ilkesini reddederek aşağılık olan şirk çukuruna kendilerini bırakmışlardır.181 Bu sapık seçimlerinin sonucu âyette de belirtildiği gibi kimselerin olmadığı bir yere savrulup atılmak olmuştur. Görüldüğü gibi şirk, Allah’ın kesinlikle yasakladığı ve affetmeyeceğini bildirdiği bir inançtır. Şirk insanın fıtratına, evrendeki düzene aykırı bir eylemdir. Buna rağmen bunda ısrar edenlerin yeri cehennemdir. Bu durum açık bir şekilde âyetlerde belirtilmiştir. Genel olarak birinci bölümü değerlendirdiğimizde şu sonuçlara ulaşabiliriz: Cennet ve cehennem metafizik alana ait kavramlardır. Müteşabihler içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla muhatap kişi bunu dünya boyutundan hareketle analoji yaparak anlayabilmektedir.182 Cennet ve cehennem tasvirlerinde sevinç, uyarı, korku gibi mesajları daha fazla görebilmekteyiz. Kur’ân-ı Kerim’de Cennet tasvirleriyle daha çok tebşir (müjdelemek), cehennem tasvirleriyle de inzar (uyarmak) yöntemi kullanılarak kendilerini bekleyen akıbetin ne olduğu konusunun insanların zihinlerde canlı tutulması sağlanmak istenmiştir.183 Kur’ân-ı Kerim’de hayır-şer (ez-Zilzâl 99/7-8); cennet-cehennem ( el-A’râf 7/44); hayat- ölüm (en-Necm 53/44; et-Tevbe 9/116; edDuhân 44/8); dünya-âhiret(el-Bakara 2/86; Âl-i İmrân 3/56; İbrahim 14/27); iyilikkötülük (en-Neml 27/46; Âl-i İmrân 3/120); “inanan-inkâr eden” (el-Mâide 5/9-10) gibi zıt kavramların genellikle beraber kullanıldığı ya da birbiri ardınca geldiği görülmektedir. Bu durumun konunun mahiyetinin daha iyi kavranmasını sağlamak ve tüm yönleriyle mukayese yapmaya ortam sağlamak olduğu belirtilmiştir.184 Kuran’da da cennet nimetleriyle müjdelemek ya da cehennem azabıyla korkutmak konusunda âyetler yalnız başına kullanılmamakta ümit ve korku iki zıt duygu birlikte sunularak davranış terbiyesi yapılmaktadır. Bu durumdan dolayı kişi ne tamamıyla 181 Mevdudi, Tefhımu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 3:363. 182 Yavuz, Kur’an’da Sembolik Dil, 304. 183 Bünyamin Okumuş, Kur’ân’dan Öğütler II, 3. Baskı (Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010), 147. 184 Aydın, Kur’ân’da Psikolojik İkna,43. 59 Allah’ın rahmetine güvenip her şeyi boş vermekte, ne de azaptan korkup ümitsizliğe düşmektedir.185 Dolayısıyla cennet cehennem tasvirlerinde verilen mesajlarla insan davranışların kontrol edilmesi sağlamaktadır. Bu sebeple insanlar cennet nimetlerine ulaşmak ve cehennem azabından korunmak için Allah’ın emirlerine itaat ve yasaklarından kaçınmaya özen göstermelidirler. 185 Necati, Kur’ân ve Psikoloji, 147-148. 60 İKİNCİ BÖLÜM CENNET CEHENNEM TASVİRLERİ VE ÖDÜL CEZA 2.1. Ödül ve Ceza Eğitimi İnsan, dünyada yaşadığı müddetçe barış ve huzur içinde sağlıklı bir hayatı arzu eder. Bu amaçlarını gerçekleştirmek için toplum düzenini korumaya çalışır. Ailesine, komşusuna, arkadaşlarına, akrabalarına ve genel olarak tüm insanlara ve tüm canlılara karşı görevleri olduğunun bilincindedir. Özel olarak da kendine ve yaratan Rabbine karşıda sorumlulukları olduğunun farkındadır. Toplumsal ilişkilerin sağlıklı bir şekilde yürümesi herkesin üzerine düşen görevi yerine getirmesiyle olur. Bunun içinde bir takım kuralların konulması gerekir. Bu kuralların işlevliği ise ödül ve cezanın varlığıyla sağlanır. Her ne kadar ödülün sevindirici yanı cezanın da ürkütücü tarafı bulunsa da yerine ve zamanına göre her iki disipline de ihtiyaç duyulmaktadır. Genel anlamda çocuk yetiştirmede ve eğitimde, cezalandırmak metodu pek hoş görülmese de hukuki anlamda, mazlumun ve mağdurun hakkının korunması için şarttır. Çünkü her iki disiplininde terbiye edici özelliği bulunmaktadır. Toplumdaki düzenli işleyiş, asayiş ve güvenlik, hukukun korunması gibi sebeplerde bunu zorunlu kılmaktadır. Dünyadaki düzenin devamı adaletli bir sisteme, bu sistem ise ödül ve cezanın düzenli bir şekilde işleyişine bağlıdır. Ödül ve ceza bir eğitim metodu olarak da hayatın her aşamasında karşımıza çıkmaktadır. Eğitim bir süreçtir ve kişinin öğrenmesi hayatı boyu devam eder. Ailede başlayan çocuk eğitimi, okulda ve toplumda devam eder. Çocuğa olumlu davranışların kazandırılması ve devam etmesi, istenmeyen davranışların engellenmesi gibi sebeplerle eğitimde ödül ve cezaya başvurulmaktadır. Ödül ve ceza adaleti ayakta tutan iki önemli mekanizmadır. Eğitimde bu iki metot güzel muamele ve sert davranmak olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada öncelikli olan güzellikle insanları yola getirmektir Yüce Allah davranışların karşılığı olarak Kur’ân-ı Kerim’de, bu iki metodu kullanmıştır. İyilik edenlerin ve kötülük yapanların dünya ve ahiretteki karşılıkları âyetlerde yer almıştır. Bilindiği gibi Yüce Allah insanları varlığından haberdar 61 etmek, onlara mesajlarını ulaştırmak için insanların içinden Peygamberler seçmiştir. Onlara doğru yolu göstermek için Kutsal kitaplar göndermiştir. Kur’ân-ı Kerim’de bu gönderilen kitapların sonuncusudur ve tüm insanlara gönderilmiştir. Allah Teâlâ Kur’ân’da insanlardan yapmasını istedikleri ve yasakladığı davranışların ne olduğunu açık bir şekilde belirtmiştir. Bu sorumlulukları yerine getirme konusunda iradi olarak insana özgürlük tanınmıştır. Seçimlerinin karşılığı olarak ödül ve ceza verileceğini âyetler haber vermektedir. (el-Bakara 2/281; Âl-i İmrân 3/30,185; Lokman 31/16; Yâsîn 36/54; el-Mü’min 40/17; el-Ahkaf 46/19; er-Rahmân 55/31; ez-Zilzâl 99/7-8) Âhirette, iyi ya da kötü yapılan her davranışın zerre miktarı dahi olsa bir karşılığı bulunmaktadır.(ez-Zilzâl 99/7-8) Âhirette hesabın doğal bir sonucu olarak ödül ve ceza karşımıza çıkmaktadır.186 Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “O hanginizin daha güzel iş yapacağınızı denemek için, ölümü ve hayatı yarattı. O, üstündür, bağışlayandır.” (el-Mülk 67/2) buyurmaktadır. Ölüm ile hayatın yaratılışı imtihandır. Çünkü Allah Teâlâ’nın kudret ve ilim sıfatının neticesi olarak, mükâfat ve ceza yönünden herkese yaptığının karşılığının tam olarak verilmesi bu imtihanı gerekli kılmaktadır.187 Bu imtihanın amacı ise kulların hallerini kendine bildirmektir. Neticesinde ise kimlerin mükâfat ve mücazata layık olduklarını ortaya çıkarmaktır.188 Ödül ve ceza Allah’ın koyduğu yasaların ayrılmaz bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. 189 Bu bölümde cennet ve cehennem tasvirlerindeki âyetlerden yola çıkılarak ödül ve ceza eğitiminden bahsedilecektir. Öncelikle eğitimde kullanılan ödül ve ceza disiplini üzerinde durulacaktır. Cennet ve Cehennemle ilgili âyetlerde yer alan ödül ve ceza disiplininden ve türlerinden bahsedilerek konu işlenecektir. 186 Mustafa İslâmoğlu, Kur’ân Sûrelerinin Kimliği, 11. Baskı (İstanbul, Akabe Vakfı Yayınları, 2011), 426. 187 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 30:54-55. 188 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tesiri, (İstanbul, Bilmen Yayınevi, 1966), 8/3781. 189 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 2:425. 62 2.1.1. Eğitimde Ödüllendirme 2.1.1.1. Ödülün Tanımı ve Amacı Ödül kelimesi Türkçe sözlüklerde “bir başarı karşılığında verilen armağan, mükâfat”190; “bir iyiliğe karşı verilen armağan, mükâfat”191 şeklinde geçmektedir. Türkçemize ödül olarak yerleşen bu kelimenin Arapça karşılığı “kefe’e” kökünden türeyen “armağan, ödül, bir iyiliğin karşılığı” anlamına gelen mükâfat sözcüğüdür.192 Bu sebeple konu işlenirken ödül ve mükâfat kelimeleri birbirinin yerine kullanılmıştır. Arapçada Ödül anlamını içeren bir diğer kelime ise “bir şeyin karşılığı, mükâfat, ceza” anlamına gelen “c-z-y” kökünden türeyen ceza sözcüğüdür.193 Bu manalarda ceza kelimesi hem iyi hem de kötü davranışların karşılığı olarak Kur’ân-ı Kerim’de yer almaktadır. Bu kelime ödül, iyi karşılık anlamında Kur’ân-ı Kerim’de 17 yerde geçmektedir. (Âl-i İmrân 3/136; el-Mâide 5/85; el-Kehf 18/88; el-Furkan 25/15; es-Secde 32/17; Sebe’34/37; ez-Zümer 39/34; el-Ahkaf 46/14; en-Necm 53/41; el-Kamer 54/14; er-Rahmân 50/60; el-Vâkıa 56/24; el-İnsân 76/9, 12, 22; enNebe 78/36; el-Beyyine 98/8) Ceza kelimesinden türeyip de aynı manaya gelen fiillerin de 34 yerde geçtiği belirtilmiştir. (Âl-i İmrân 3/114; el-En'âm 6/84; et-Tevbe 9/121; Yunus 10/4; Yûsuf 12/22,88; en-Nahl 16/31, 96, 97; Tâ-hâ 20/15; Mü’minûn 23/111; en-Nûr 24/38; elFurkan 25/75; el-Kasas 28/14, 25; el-Ankebût 29/7; er-Rûm30/45; el-Ahzâb 33/24; Sebe’ 34/4; Yâsîn 36/54; es-Sâffât 37/39,80, 105, 110, 121, 131; ez-Zümer 39/35; elMü’min 40/17; el-Câsiye 45/22, 28; en-Necm 53/31; el-Kamer 54/35; el-Mürselât 77/44; el-Leyl 92/19) Bu durumda ceza kelimesi ödül, mükâfat, iyi karşılık anlamlarında 51 yerde geçmektedir.194 Bunun dışında “e-c-r” kelimesi de Kur’ân-ı Kerim’de ödül anlamında kullanılmaktadır. Bu âyetlerin sayısı ise 109’dur. 195 190 TDK Türkçe Sözlük, 10. Baskı, (Ankara: TDK Yayınları, 2005), 1530. 191 Türkçe Sözlük 2, 1. Baskı (Ankara; Dil Derneği Yayınları, 1999), 2/1031. 192 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 1:139. 193 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 14:143. 194 Bk, Mehmet Emin Ay, “Kur’ân-ı Kerim’de Disiplin, Mukafat ve Ceza Kavramları”, Uudağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 4/4 (4/92): 253. 63 Ödül verilirken güzel davranışın karşılığında o davranışa denk ya da daha fazlası verilerek mükâfatlandırılabilir. Bununla ilgili âyetler şu şekildedir: “İyiliğin karşılığı ancak iyilik değil midir?” (er-Rahmân 55/60). “Kim ortaya bir iyilik koyarsa ona on katı verilir; ortaya bir kötülük koyan ise ancak misliyle cezalandırılır; onlara haksızlık yapılmaz.” (el-En’am 6/160). “Mallarını Allah yolunda sarf edenlerin durumu, her başağında yüz tane olmak üzere yedi başak veren tanenin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah'ın lütfü geniştir, O her şeyi bilendir.” (elBakara 2/261). Âyeti Kerimelerde misli ve üzerinde olan bir mükâfatlandırma söz konusudur. Mislinin üzerinde bir ödüllendirme elbette ki o davranışın tekrarı üzerinde olumlu etki bırakır. Bir taraftan da Yüce Allah’ın iyi davranışlarda bulunanları fazlasıyla mükâfatlandırması cömertliğinin bir nişanesidir. Ödüllendirmede yapılan olumlu davranışlara aynısı ya da daha fazlası verilerek o davranışın devamının teşvik edilmesi söz konusudur.196 Bu durumda mükâfatın yani ödülün amacı iyi bir davranışın tekrar edilmesini sağlayabilmektir.197 Ödül eğitimi kişinin davranışlarında ve zihin dünyasında olumlu etki oluşturmaktadır. İnsan psikolojisi geçmişin acılarını ve kötü taraflarını hatırlamaktan ziyade güzel ve hoş taraflarını hafızasında tutmakta eski acıları aklına geldiğinde ise bunu aynı şiddette yaşamamaktadır. Mükâfat cezaya oranla daha etkili bir yöntemdir.198 Bu yüzden eğitimde cezadan önce ödül yöntemiyle terbiye etmek amaçlanmalı, güzel nasihat ve öğütlerle yanlış davranışın önüne geçilmelidir. Netice olarak diyebiliriz ki iyi davranışların karşılığında verilen ödül, yine bu iyi davranışın devamı için etkili bir metottur. Bu amacından uzaklaşmadığı müddetçe ve abartılmadığı sürece ödülün eğitimde kullanılması olumlu etki oluşturacaktır. 2.1.1.2. Ödül Türleri Eğitim de ödül türleri maddi ve manevi olarak iki tür olarak sınıflandırılmıştır. Psikolojik olarak ise içsel ve dışsal ödüller şeklinde sınıflandırmalar söz konusudur. Burada konumuz açısından birinci tür sınıflandırma üzerinde durulacaktır. 195 Abdülbâkî, “Ecr”, 16-17. 196 Abdurrahman Dodurgalı, Ailede Din Eğitimi, 3. Baskı (İstanbul: Timaş Yayınları 2010), 96. 197 H. Fikret Kanad, Kısaltılmış Pedagoji (Ankara, Milli Eğitim Basımevi,1966), 83. 198 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 83. 64 2.1.1.2.1. Maddi Ödül Maddi olan şeylerle kişilerin başarılarının desteklenmesidir. Bu ödüllendirme şeklinde bireylerin başarıların ve olumlu davranışlarını takdir edilip devamını sağlamak amaçlı, çeşitli armağanlarla mükâfatlandırma söz konusudur.199 Bilhassa öğrencilerin ve çocukların istenilen davranışlarını pekiştirmek amaçlı, eğitimde kullanılan etkili bir ödül çeşididir. Bununla birlikte yaşı ve kavrama yeteneği ilerleyen çocuklar için yavaş yavaş maddi mükâfatların bırakılarak onurunu ve duygularını tatmin edici manevi ve ahlaki mükâfatlara yer verilmesi gerekir. 200 Ayrıca haksız bir fiil olan rüşvetin, ödül olarak kullanılması ise yanlış bir davranış olup ödülün amacıyla alakası bulunmamaktadır.201 Çünkü bu durum adaleti ortadan kaldıran meşru olmayan bir çıkar sağlama yoludur.202 Maddi ödül arzu ve istekleri yerine getirmek ve armağanlarla ödüllendirmek olarak iki şekilde sınıflandırılmıştır. 1. Arzu ve İstekleri Yerine Getirmek Kişinin göstermiş olduğu olumlu davranışa karşılık makul bir çerçevede ailesi ya da yakınları tarafından arzu ve isteklerine olumlu dönüt verilmesidir.203 Arzu ve isteklerine olumlu yanıt verilmesi kişilerde ruhi bir rahatlama yaşatır. Bu durum ileriye dönük olumlu davranışlarını da etkileyecektir ancak; bireylerin olur olmaz her davranışının ödüllendirilmesi onu doyumsuz ve kıymet bilmez birisi haline dönüştüreceği için ancak belli davranışlar kazandırılmak istendiğinde bu ödüle başvurulması gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca ödülün amaç değil araç olarak görülmesi gerektiği, aksi halde kişilerde ödülün bağımlılık haline dönüşeceği, ödüllendirilmediğinde olumsuz davranışlar sergileyeceği vurgulanmıştır. Bu yüzden eğitimde, başlangıçta yerinde ve zamanında kullanılan maddi ödülün zamanla yerini takdir ve değer içeren ifadelere bırakması gerektiği üzerinde durulmuştur.204 199 Mehmet Emin Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 3. Baskı (İstanbul, Düşünce Kitabevi Yayınları, 2005), 19. 200 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 85. 201 Bünyamin Çetinkaya, Ruhsal Açıdan Sağlıklı Aile Sağlıklı Çocuk, 2. Baskı ( Ankara, Pegem A Yayınları, 2007), 158. 202 Şentürk-Yazıcı, İslâm İlmihali, 366. 203 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 19. 204 Çetinkaya, Ruhsal Açıdan Sağlıklı Aile Sağlıklı Çocuk, 158-159. 65 2. Armağanlarla Ödüllendirmek Maddi mükâfat türünün en yüksek aşamasını bu mükâfat türü oluşturmakta, çeşitli hediyeler kullanılarak kişilerin başarısının devamı sağlanmak istenmektedir. 205 Yerine göre verilen bazı küçük mükâfatlar birey için faydalı olabilmekte ancak gereğinden fazla verilmesi durumunda kişiyi şımarıklaştıracağı ve duygularını körelteceği unutulmamalıdır. 206 Bu yüzden bu ödül türü kullanılırken küçük armağanlar seçilmeli ve sürekli kullanılmamalıdır. Şâyet ödül önceden vaad edilmişse belirtilen zamanda verilmelidir. Böylece karşılıklı güven duygusu da gerçekleşmiş olur. Bu durum bir hadisi şerifte “işçinin ücretini teri kurumadan önce veriniz.”207 Şeklinde yer almıştır. Ayrıca Hz. Peygamber’in insanlar bir şey istediğinde onları boş çevirmediği, bol ihsanda bulunduğu, onlara atiyyeler verdiği bilinmektedir. Bu şekilde ihsanda bulunmasından dolayı ona buğz eden birisinin daha sonra onu çok sevdiği belirtilmiştir.208 Benzer şekilde kendisinden koyun istemeye gelen bir kişiye istediklerini vermiş bu kişi bundan memnun olarak kabilesine dönmüştür. Akabinde ise Hz Peygamber’in cömertliğinden hoşnut olduğunu ifade ederek onları İslâm’a davet ettiği görülmektedir.209 Bu hadisin devamında Hz Enes bazen bazıların böyle dünyaya isteyerek Müslüman olduğunu ama İslâm girdikten sonra İslâm’ın onlara da tüm dünyalıklardan daha sevimli geldiğini belirtmiştir. Netice olarak diyebiliriz ki çeşitli hediyelerle insanları ödüllendirmek onları mutlu etmekte ve güzel davranışlar sergilemesinde etkili olmaktadır. Ebetteki bu uygulamada armağanın niteliği ve niceliği kişiye ve davranışın niteliğine göre ayarlanmalıdır. Makul ölçülerde bu ödüllendirme yöntemine başvurulmalı, her zaman olmasa da zaman zaman kullanılmalıdır. İnsanların eşyayı sevdiği, maddi nimetlerden hoşlandığı unutulmamalıdır. 205 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 19. 206 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 84. 207 Ebu Abdullah Muhammed b. Yezir er-Rebei el- Kazvini İbn Mace, Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, trc. Haydar Hatipoğlu (İstanbul, Kahraman Yayınları,1983), 6/581. 208 Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 7: 193-194. 209 Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 7:193. 66 2.1.1.2.2. Manevi Ödül Bu ödül türünde kişi ya da bireylere maddi bir şey verilmemekte manevi olarak onu rahatlatan, mutlu olup hoşlanacağı ifadeler kullanılmaktadır.210 Manevi ödül için doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki şekilde sınıflandırma yapılmıştır. Buna göre doğrudan alınan ödül kişinin dünyada iken bizzat aldığı ödüldür. Dolaylı olanı ise cennete girmek gibi belli bir zamana bağlı olan, bireylerin hayattayken alamadığı ödüldür.211 Manevi olarak verilen mükâfatlar üç gruba ayrılarak incelenmiştir: 1. Sevgi ve İlgi Göstermek Sevgi, her canlının fıtratında bulunan, ruhuna hoş gelen duygulardan biridir. İnsanlara ve diğer canlılara sevgiyle yaklaşmak onları mutlu edecektir. En yaygın kullanılan bu ödül türü, yerinde kullanıldığı zaman en etkili mükâfat şekline dönüşebilmektedir.212 Gerek çocukların ve yetişkinlerin eğitiminde gerek okullardaki eğitim öğretim faaliyetlerinde kalıcı bir terbiyenin sağlanmasında sevgi temel ilkedir.213 Sevilmek ve ilgi görmek, günümüzün hızla gelişen teknoloji dünyasında insanımızın en çok hasret kaldığı duygulardır. Sadece insanların değil diğer canlılarında sevgi ve ilgi gördüğünde olumlu davranışlar ve etkiler gösterdiği deneylerle kanıtlanmıştır.214 Sevginin gün içindeki davranışlarımıza enerji kattığı ve en etkili ilaç olduğu unutulmamalıdır. 215 Sevgi en ucuz aynı zamanda en etkili bir ödül türüdür. Sevgi göstermek ve ilgili olmak yerine göre birçok maddi ödülden daha da etkili olabilir. Sadece maddi bir ödül almak için güdülenmiş bir kişi yalnız o ödülün karşılığındaki davranışı yerine getirir. Ama sevginizin ve ilgininiz farkında olan bir çocuk ya da öğrenci istediğiniz diğer davranışları da yerine getirmeye özen gösterecektir. Bu yüzden insanların gönlüne girmek, sevgisini kazanmak önemlidir. 2. Övmek, Tebrik ve Takdir etmek 210 Ay, Din Eğitiminde Mükâfat ve Ceza, 18. 211 Abdülhamid Bilali, Davetçi Eğitimi ve Ahlakı, trc. Vahdettin İnce 3. Baskı (İstanbul: Buruc Yayınları,2011), 119. 212 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 18. 213 Kerim Buladı, Kulluğun Zirvesi Allah Sevgisi (İstanbul: Kayıhan Yayınları 2015) 18. 214 Muhammed Bozdağ, Sevgi Zekası “Yaşama Sevinci”, 101. Baskı (İstanbul: Yediveren yayınları, 2015), 297. 215 Bozdağ, Sevgi Zekası “Yaşama Sevinci”, 19. 67 İnsanın fıtratında yer alan beğenilme duygusunun, bilhassa da ergenlik yıllarında baskın olarak kendini gösterdiği bilinmektedir.216 Elbette ki her yaştan ve her kesimden insan başarısının övülmesinden, takdir edilmesinden onur duyar ve mutlu olur. Bir şeyleri başarmış olmasının başkaları tarafından görülüp olumlu bir şekilde pekiştirilmesi, tebrik edilmesi kişide manevi bir doyum yaşatır. Takdir; beğenme, değer biçme, değer verme anlamları içeren bir kelimedir.217 Takdir etmenin türlerinin de kişiyi dinlemek, öperek ödüllendirmek ve cesaretlendirmek şeklinde olduğu belirtilmiştir. Dinlemek bir insana değer vermenin, onu takdir etmenin en önemli işaretlerindendir. Kişileri dinlerken sözünün kesilmemesi, onun söylediklerine önem verildiğinin yüz ifadeleriyle de desteklenmesi onda kendisine önem verildiği duygusunu oluşturmaktadır.218 Öperek ödüllendirildiğinde ise ailesinin kendisini beğendiği ve ailesi tarafından sevildiği hissi uyanmakta, cesaretlendirmek de kişilik gelişimi üzerinde olumlu etki uyandırıp özgüven becerisi kazandırmaktadır. Hz Peygamberin çocukları sevdiği, onları öptüğü bilinmektedir. Bu durum bir hadiste şu şekilde yer almıştır: “Akra İbn Habis, Peygamber’i Hasan’ı öperken gördü de; benim on çocuğum vardır, onlardan hiçbirini öpmedim dedi. Bunun üzerine Rasulullah: “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz.” buyurdu.”219 Çocukların kendilerini değerli hissetmeye ihtiyaçları vardır. Görüldüğü üzere Hz Peygamber’in de hayatında insanlara değer verdiği, onları önemsediği görülmektedir. Bir defasında da hutbe esnasında yabancı bir kimsenin gelip dinden sorması üzerine hutbeden inip onunla görüştüğü, sonra tekrar dönüp hutbeyi tamamladığı belirtilmiştir.220 Güzel bir davranış görüldüğünde kişilerin takdir ve taltif edilmesi, sevineceği bir şeyle mükâfatlandırılması ve insanlar arasında güzel hareketinden dolayı övülmesi kişiyi iyiliğe yönlendirmektedir. 221 Bu tarz bir ödüllendirme büyük küçük herkes üzerinde olumlu etki bırakmaktadır. Çünkü insanlar kendilerine değer verildiği zaman mutlu olabilmektedirler. 216 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 18. 217 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 13. Baskı (Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1996), 1025. 218 Bilali, Davetçi Eğitimi ve Ahlakı, 119-121. 219 Müslim, Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 7: 198. 220 Müslim, Müslim, Sahîhi Müslim ve Tercümesi, 3: 38. 221 Gazali, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, 3/167. 68 2.1.2. Eğitimde Cezalandırma 2.1.2.1. Cezanın Tanımı ve Amacı Ceza kelimesi Türkçe sözlüklerde “ceza, karşılık (iyi veya kötü), azap”222; “suç, kusur veya yanlış hareketler sonucunda tadbik edilen müeyyide” 223; “uygunsuz davranışlarda bulunanlara uygulanan üzüntü, sıkıntı, acı verici işlem veya yaptırım”224 olarak tanımlanmaktadır. Ceza sözcüğü, Türkçemize daha çok kötü davranışlara verilen karşılık olarak geçmiştir. Kur’ân-ı Kerim’de iyi ve kötü davranışların karşılığında uygulanan yaptırım anlamında kullanılan ceza kelimesi, fıkıh dilinde suçluya uygulanan maddi, manevi hukuki yaptırma gücünü ifade etmektedir.225 Ceza kelimesi daha geniş bir kapsamda, dünya ve âhiret hayatını ihya edici düzenlemeleri sağlayan; iman, ibadet, ahlak gibi alanlarda ve insani ilişkilerde güvenli ve huzurlu bir ortamı sağlamak amaçlı her türlü ıslah edici tedbirleri içine almaktadır. 226 Ceza sözcüğü, cezalandırmak ve ceza anlamında Kur’ân da 22 yerde geçmektedir. (El-Bakara 2/85, 191; Âl-i İmrân 3/87; en-Nisâ 4/93; el-Mâide 5/29, 33, 38, 95; et-Tevbe 9/26, 82, 95; Yunus 10/27; Yûsuf 12/25, 74, 75; el-İsrâ 17/63, 98; el-Kehf 18/106; Fussilet 41/28; eş-Şûrâ 42/40; el-Haşr 59/17; en-Nebe 78/26) Aynı kelimeden türeyen 30 âyette de aynı manada kullanılmıştır.227 Kur’ân-ı Kerim’de ceza anlamına gelen kelimelerden birisi de “ikab” sözcüğüdür. 228 Bu kelime de ceza anlamında 20 âyette geçmektedir.229 Mehmet Emin Ay, ödül anlamına gelen kelimelerin geçtiği âyet sayısının ceza anlamını içeren kelimelerden fazla olduğunu belirtmiştir. Bu şekilde nicelik olarak mükâfat anlamının ceza kavramının önüne 222 Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, 139. 223 D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, 6. Baskı (İstanbul: Beyan Yayınları,1989) ,166. 224 TDK Türkçe Sözlük, 10. Baskı (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005), 363. 225 İbrahim Paçacı, Dini Kavramlar sözlüğü, 99. 226 Adil Bebek,”Ceza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları,1993), 7: 469. 227 Abdülbâkî, “Czy”, 206-208. 228 İsfehâni, Müfredât, 575. 229 Abdülbâkî, “Akb”, 573-574. 69 geçmesi, Kur’ân’ın cezadan daha çok mükâfatı ön plana çıkarması şeklinde yorumlamıştır.230 Ceza verilirken işlenen suça denk bir karşılığın verilmesi gerekir.231 Bu durum bir âyette “Bir kötülüğün karşılığı, aynı şekilde bir kötülüktür. Ama kim affeder ve barışırsa, onun ecri Allah'a aittir. Doğrusu O, zulmedenleri sevmez.” (eşŞûrâ 42/40) şeklinde yer almıştır. İyiliğe fazlasıyla karşılık vermenin Allah’ın lütfu olduğu kötülüğe ise fazlasıyla ceza vermenin zulm olduğu belirtilmiştir. Allah lütfu gereği iyilikte bulunanlara fazlasıyla karşılık vermekte, adaleti gereği de kötülükte bulunanlara yalnız misliyle muamele etmektedir. 232 Cezanın verilme sebepleri şu şekilde açıklanmıştır: a. Sosyal hayatın düzenini sağlamak, huzur ve güven içeren bir ortam oluşturmaktır. b. Suçun ve suçlunun teşhir edilerek diğer insanların bundan ibret almasını sağlamaktır. Buna temel olarak da “…Onların ceza görmesine, inananlardan bir topluluk da şahit olsun.” (en-Nûr 24/2.) âyeti örnek gösterilmiştir. c. Kötü davranışın tekrarlanmasına engel olmak, alışkanlık haline dönüşmesini ortadan kaldırmaktır. d. Suçun başkaları tarafından örnek alınmasına mani olmaktır. Aksi halde işlenen suçun karşısında bir yaptırımın olmaması diğer insanlar için caydırıcı olmaktan çıkabilir. e. Cezanın koruyucu ve eğitici bir yönünün olduğunu gösterebilmektir.233 Cezanın amacı ise, kişilerin istenmeyen davranışı ortadan kaldırmak ve tekrar edilmesine engel olmaktır. 234 Genellikle iyi davranışları kazandırmaktan ziyade kötü davranışları engellemek için ceza kullanılmaktadır.235 Ancak cezanın caydırıcı ve önleyici olması yanında eğitici ve ıslah edici özelliğinin de bulunması 230 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 52. 231 Bebek, “Ceza”, 7: 469. 232 Ateş,Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 6/390. 233 M. Faruk Bayraktar, İslâm Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münasebetleri, 11. Baskı (İstanbul: M.Ü. . İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018), 224-225. 234 M. Faruk Bayraktar, “Eğitimde Disiplin, Ceza ve Dayak Üzerine”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1994 ), 98. 235 Dodurgalı, Ailede Din Eğitimi, 99. 70 gerekmektedir. 236 Aksi halde verilen cezalar bir süre sonra amacından uzaklaşmakta, kötü davranışın ise tekrarı artmaktadır. İslâm dininde muhafazası istenilen temel değerler; can, mal, akıl, din ve ırz emir ve yasaklarla, cezalarla koruma altına alınmıştır.237 Netice itibariyle cezaların genel amacı suçun işlenmesine engel olmak, yani caydırıcılık özel amacı ise suçluların ıslah edilerek toplum düzenini sağlamaya çalışmaktır. 238 Cezanın etki edebilmesi için bazı kurallara uyulması gerektiği belirtilmiştir. Bunlar şu şekildedir: — Ceza verirken adil olunmalıdır. Yani öfkeyle hareket edilmemeli, soğukkanlı davranılmalıdır. — Ölçülü hareket edilmeli sık sık cezaya başvurulmamalıdır. — Kişinin kendisine değil davranışına kusur bulunmalı, hatası sürekli yüzüne vurulmamalıdır. — Ceza geciktirilmemeli, zamanında uygulanmalıdır.239 Sonuç olarak diyebiliriz ki ceza gelişi güzel uygulanmamalı amacına hizmet etmelidir. Sadece kötü davranışı engellemekle kalmamalı aynı zamanda terbiye edici olmalıdır. 2.1.2.2. Cezanın Türleri Ödülde olduğu gibi cezanın da türleri bulunmaktadır. Eğitimde kullanılan ceza türleri de maddi ve manevi olarak iki şekilde yer almıştır. 2.1.2.2.1. Maddi ceza Bedeni ya da fiziki ceza olarak da geçen bu tip bir cezalandırmada ruhi olarak da hissetme söz konusu olup en ağır aşamasını dayak oluşturmaktadır.240 236 Ali Bardakoğlu, “Ceza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul,TDV Yayınları,1993) 7:473. 237 Bardakoğlu, “Ceza”, 7:472. 238 Şamil Dağcı, İslâm Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Müessir Fiiller, 2. Baskı (Ankara: DİB Yayınları, 1999) 33-34. 239 H. Fikret Kanad, Ailede Çocuk Terbiyesi, 2. Baskı (İstanbul, Milli Eğitim Basımevi,1976), 105- 108. 240 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 24. 71 Dayak da bedene ve organlara zarar verme söz konusudur. Bu yüzden Hz Peygamber bir hadisinde “ Herhangi biriniz kardeşi ile dövüştüğünde yüz (e vurmak) tan sakınsın”241 buyurmuştur. Bir hadisi şerifte ise “Allah’ın tayın ettiği hadlerden biri hususunda olmak müstesna hiçbir kimse on kamçıdan fazla kamçılanamaz.”242 Buyurmuştur. Hadisi Şerif’te Allah’ın belirlediği bir miktar yoksa bunun on kamçıdan fazla olmaması gerektiği belirtilmiştir. Kur’ân-ı Kerim’e baktığımızda da aile hayatının düzenini sağlamak amaçlı, güzel öğüt ve nasihatin fayda vermediği durumlarda kadın-erkek ilişkilerinde bu cezalandırma şekli görülebilmektedir. Yüce Allah “Serkeşlik etmelerinden endişelendiğiniz kadınlara öğüt verin, yataklarında onları yalnız bırakın, nihâyet dövün. Size itaat ediyorlarsa aleyhlerine yol aramayın. Doğrusu Allah (c.c.) yücedir, büyüktür.” (en-Nisâ 4/34) buyurmaktadır. Âyeti Kerimede bazı davranışlarından dolayı kadınlar için öncelikle öğüt verilmesi, bundan anlamayanların yataklarında yalnız bırakılmaları, son çare olarak ise dövülmelerinden bahsedilmiştir. İbn Kesîr, serkeşlik etmekten kastın; kadının kocasını emrine itaat etmemesi, ona buğz edip ondan yüz çevirmesi, üstünlük kurması gibi anlamlara geldiği söylemiştir. Dövmek konusunda ise İbn Abbas ve çoğunluğun “incitmeksizin dövmek”; Hasan el Basri’nin “iz bırakmayacak bir şekilde dövmek”; fıkıh âlimlerinin ise “bir organı kırmamak ve iz bırakmamak” şeklinde dövmek manalarını verdiklerini belirtmiştir. Bütün bunlardan sonra itaat etmelerine binaen ve âyetin devamında Allah’ın Ali, Kerim olmasının vurgulanmasındaki gayenin, şayet kocalarının kadınlara haksız yere zulümde bulunması durumunda, onların intikamını Allah’ın alacağı şeklinde bir tehdit olduğu da vurgulanmıştır.243 Hz Peygamberin eğitim metodunda göze çarpan hadislerden biri de “Çocuklarınıza onlar yedi yaşında iken namaz kılmayı emrediniz. Onlar on yaşında geldikleri halde kılmamakta ısrar ederlerse dövünüz ve bu yaştan itibaren yataklarını ayırınız”244 şeklindedir. Burada zamana yayılmış, alıştırma amaçlı bir eğitim metodu dikkatimizi çekmektedir. Ayrıca çocuk eğitiminin erken yaşlarda başlatılması 241 Sahîh Müslim ve Tercümesi, 8: 81. 242 Sahîh Müslim ve Tercümesi, 5:309-310. 243 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, 4:1681-1682. 244 Sünen-i Ebû Davûd ve Tercemesi, trc. İbrahim Kocaşlı (İstanbul: Milli Gazete Yayınları,1983), 1:369. 72 gerektiğinin önemine işaret etmektedir. Bu hadis, ailenin çocuğunu eğitirken acele etmeden, uzun bir zaman içerisinde, alıştırma yoluyla terbiye etmesi gerektiğini göstermektedir. Çünkü bireylere ergenlik çağında verilecek bilgilerin, söylenilecek sözlerin tesir etmesi daha öncesinde verilen sağlam bir eğitime bağlıdır.245 İslâmi eğitimin erken yaşlarda başlatılmasının önemli olduğu, kişinin temel karakterini, şahsiyetini oluşturacak alışkanlık ve kazanımların küçüklükte ekilen tohumlarla şekillendiği unutulmaması gereken bir gerçektir.246 Bu sebeple erken yaşlarda verilen doğru eğitimin bireylerin alışkanlık ve huylarının altyapısını oluşturacağı unutulmamalıdır. Bu hadisin namazın önemin ortaya koymak amaçlı, eğitimde çocuğun dövülebileceğini ifade eden tek hadis olduğu belirtilmiştir.247Buradaki dövmenin şiddet ya da aşırılık ifade etmediği de göz ardı edilmemelidir. Zira Hz Peygamberin çocuklara ve yanında yetişenlere karşı güzel muamelesi ve hoşgörüsü malumdur. Enes bin Malik bu durumu şöyle anlatmıştır: “Rasulullah’a on sene hizmet ettim. Allah’a yemin ederim ki bana katiyyen bir defa uff demedi. Herhangi bir şey için de bana: “Bunu niçin böyle yaptın, şöyle yapsaydın ya!” demedi.”248 Şeklindedir. Dayak, tüm çarelerin tükendiği durumda kişilerin sağlığına zarar vermeksizin suçu önlemek amaçlı uygulanabilir. 249 Kimi zamanda dayağın, eğitici amaçtan uzak, ölçüsü kaçabilen, etkisi kısa süren bir eğitim disiplini olduğu belirtilmiştir. Yine de ölçüyü aşmadıkça ve kişide bir eziklik bırakmadıkça öfke yatıştırma aracı olarak kullanılmaksızın, seyrek olarak uygulanabileceği üzerinde durulmuştur.250 İslâm eğitiminde pedagojik anlamda ilk eser veren İbn Sahnun251 her zaman olmasa da iyiliği için bazen çocukların dövülebileceğinden bahsetmiştir. Yalnız bu durumda da haddi aşmamak gerektiğini Kur’ân-ı Kerim öğretiminde üçe kadar derse karşı tembelliği varsa da ondan fazla olmamak şartıyla vurulabileceğinden 245 Bayraktar, İslâm Eğitiminde Öğretmen Öğrenci Münasebetleri, 105. 246 İbrahim Canan, İslâmda Temel Eğitim Esasları (İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1980), 12. 247 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 66. 248 Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, Kitabul Fedail, cilt bak,190. 51(2309) nolu hadis. 249 Vehbi Vakkasoğlu, Sevgi Merkezli Çocuk Eğitimi, 15. Baskı (İstanbul: Nesil Yayınları,2011), 127. 250 Atalay Yörükoğlu, Çocuk Ruh Sağlığı, 20. Baskı (İstanbul: Özgür Yayınları, 1996), 202-205. 251 İbn Sahnun’un Adabul-Muallimin isimli eseri İslâm Eğitim Tarihinin pedagoji alanında ilk eseri arasında kabul edilmiş 1966 yılında Süleyman Ateş ve H.R.Öymen tarafından İslâm’da Öğretmen ve Öğrenci Meselelerine Dair Geniş Risale” adı altında tercüme edilmiştir. Aynı eser 1995 yılında M.Faruk Bayraktar tarafından “Eğitimin ve Öğretimin Esasları” olarak tercüme edilmiştir. Bu çalışmada M. Faruk Bayraktar’ın tercümesinden faydalanılmıştır. 73 bahsetmiştir. Üç vuruştan fazlası içinde babasının izni olması gerektiği vurgulamıştır. 252 Aynı şekilde İslâm eğitimcilerinden bir kısmının ( Gazali, İbn Sina, İbnul Kayyım el cevziyye, İbn Sahnun) uyarılara rağmen yapılan olumsuz davranışlar söz konusu ise çocuğun ve öğrencinin eğitiminde, sınırları gözetmek kaydıyla dövülebileceğini söyledikleri nakledilmiştir. Bazı İslâm Eğitimcilerinin ise ( İbn Haldun, Alaaddin Çelebi, İbrahim Hakkı) fayda vermeyeceğinden dolayı dayağın ceza olarak kullanılmasına karşı çıktıklarından bahsedilmiştir. 253 Bedeni cezalar, kişiyi korkaklığa, yalan söylemeye, ürkek ve güvensiz bir kişiliğe sürüklediğinden dolayı zararlı ve lüzumsuz görülmüştür.254 Tüm bunlara rağmen maddi ceza uygulanmalı diyenler için; kızmadan, bireylerin duyarlılığına ve fıtratına dikkat ederek, bilhassa da kız çocuklarının kabalaşmalarına ve hırpalanmasına engel olmak şartıyla, uygulanabileceği söylenilmiştir. Ayrıca sinirli kişilerin dövülmemesi gerektiği gibi tavsiyelerde bulunulmuştur.255 Eğitimde şiddet, sert disiplin anlayışı yerine sevgiyle yaklaşmak olumlu davranış üzerinde daha etkili olmaktadır. 256 Böylece toplumda şiddet yanlısı değil sevgi ve merhamet odaklı nesiller yetişmiş olur. Netice itibariyle fiziksel bir ceza olan dayak konusunda bazı durumlarda izin verenler ve karşı çıkanlar bulunmaktadır. Genel olarak da dövme bir ceza disiplini olarak tercih edilmek istenmemekte, son çare olarak ıslah etmek amaçlı kullanılması tavsiye edilmektedir. 2.1.2.2.2. Manevi Ceza Manevi olarak kişilerin duygu dünyasına ve vicdan melekesine ulaşarak olumsuz davranışlarının karşılıksız kalmadığını onlara yaşatmaktır. Manevi cezadan kasıt çocuk ve gençlerin duygu ve düşünceleri üzerinde olumlu etki 252 İbn Sahnun, Eğitim ve Öğretimin Esasları Adabu’l- Muallimin, trc. M. Faruk. Bayraktar, 4. Baskı (İstanbul, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014), 52-53. 253 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 87. 254 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 73-74. 255 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 76. 256 M. Faruk Bayraktar, “Eğitimde Disiplin, Ceza ve Dayak Üzerine”, 106. 74 bırakabilmektir.257 Bu şekilde yaptıklarından pişmanlık duymaları sağlanmalıdır. Mehmet Emin Ay, manevi cezaları sevgi ve ilgiyi azaltmak; tenkit uyarı kınama; azarlama ve hakaret olmak üzere üç grupta toplamıştır.258 Burada bu başlıklar altında manevi ceza türlerinden bahsedilecektir. 1. Sevgi ve ilgiyi Azaltmak Manevi cezalar içinde en hafifi olup, bu ceza türünün amacı olumsuz davranışının oluştuğu durumda gösterilen sevgi ve ilgiyi azaltarak durumdan hoşnut olunmadığını göstermektir.259 Kişiler yaptığı davranışın hoş karşılanmadığını bu şekilde fark etmelidir. 2. Tenkit Uyarı ve Kınama Tenkit “eleştirme, eleştiri” anlamına gelmektedir. 260 Eleştirme olumlu ve olumsuz iki şekilde olabilir. Ceza anlamında eleştirme olumsuz yönde olandır. Kişinin hatalı davranışlarının eleştirilerek bir daha tekrarlamaması amaçlanmaktadır. Uyarıda yapılan hatalı davranışa karşı sözlü ya da yazılı olarak “ikaz ve tenbih” söz konusudur.261 Kınamak ise “yapılan bir işin kötü olduğu belirtir bir biçimde söz söylemek, ayıplamak, takbih etmek” anlamını içerir.262 Kınamadan amaç, kötü davranışın tekrarlanması durumunda kişilerin cezalndırılacağını kesin bir dille belirtmektir. Mehmet Emin Ay yaptığı araştırma sonucunda aile ortamında tenkit ve uyarının bir ceza olarak uygulanıp kullanıldığını, kınamanın ise neredeyse hiç kullanılmadığını, okullarda ise her üç cezanın da yer aldığını belirtmiştir.263 3. Azarlama ve Hakaret Azarlama; Uyarmanın biraz daha ağır bir şekli olup korkutmak ve düşündürmek amaçlı sert bir dil kullanmaktır. 264 Manevi cezalar içinde en ağır 257 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 78. 258 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 21-23. 259 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 22. 260 TDK Türkçe Sözlük, 10. Baskı (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 2005), 1952. 261 Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, 1122. 262 TDK Türkçe Sözlük, 1155. 263 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 23. 264 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 79. 75 olanının azarlama ve hakaret olduğu belirtilmiştir.265 Hem azarlama hem de hakaret de kaba ve sert bir dil kullanılması söz konusudur. Azarlama metoduna en son çare olarak başvurulmalı, kişileri rencide edici, onur kırıcı ifadelerden kaçınılmalıdır. Psikolojik olarak bundan etkilenecek hassas insanlar üzerinde ise kullanılmamalıdır.266 Tüm uyarılara ve ikazlara rağmen, haddini aşıp iyilikten anlamayan, göz göre göre yanlışında ısrar edenler üzerinde azarlama ve hakaret uygulanabilir.267 Kişilerin cezayla eğitilmesinin ilk başlarda işe yaradığı düşünülse de ilerleyen yıllarda pişmanlıkla sonuçlandığı görülmüştür. Çünkü cezanın ileriki yaşlarda etkisini göstermediği, hem verevi hem de alanı çaresizliğe ve tükenmişliğe sevk ettiği ortaya çıkmıştır.268 Bundan dolayı ceza verilmeden önce bazı hususlara dikkat edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Verilecek cezanın çocuğun yaşına uygun olması, ilk başta cezalandırmayıp onunla konuşulması, uyarılması, hatanın kaynağını öğrenip onunla ilgili yanlışın ortadan kaldırılması bunlar arasındadır. Ceza verilmesini ortadan kaldıran en önemli faktörün bilgi vermek olduğu belirtilmiştir. İstenilmeyen davranışın ne olduğu ve neden yasaklandığı konusunda kişilerin gerekli bilgiyi önceden öğrenmiş olması vurgulanmış olup cezayı ortadan kaldırmak için bazı çözümler önerilmiştir. Bunların seviyeye uygun açık bilgilendirme, çocuğa yedi yaşına kadar ceza vermemek, pişmanlık söz konusu ise cezada acele etmemek yani bağışlamaktır. Yine de cezanın verilmesi gerektiğinde bunun daha çok manevi olması; sevdiği şeylerden mahrum edilmesi ve şahsının değil davranışını kınanması şeklinde olmalıdır. 269 Yani cezalandırmadan önce yanlış davranışın düzeltilmesi için tüm yolların denenmiş olması gerekir. 270 Tüm ikaz ve uyarılara rağmen yanlışın devamı söz konusu ise ceza yöntemine başvurulabilir. Aynı şekilde istenmeyen davranışı engellemek için ceza vermeden önce davranışı terk etmesi için örnek olmak ve önleyici açıklamalarda bulunmak engellenemediği takdirde söz ile tepki vermek 265 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 23. 266 Mehmet Emin Ay, Ailede ve Okulda Din Eğitimi, 7. Baskı ( İstanbul: TFM yayıncılık, ts.), 115. 267 Ahmet Önkal, Rasulullah’ın İslâm’a Davet Metodu, 25. Baskı ( İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2016), 221-222. 268 Adem Güneş, Kişilik Gelişiminde Cezasız Eğitim, 1. Baskı (İstanbul: Timaş yayınları, 2017) , 16- 18. 269 Vehbi Vakkasoğlu, Sevgi Merkezli Çocuk Eğitimi, 15. Baskı (İstanbul: Nesil Yayınları,2011), 126. 270 Bilali, Davetçi Eğitimi ve Ahlakı, 124-125 76 gerektiği belirtilir. Bunlara rağmen kötü davranışın gerçekleşmesi söz konusu ise sonuçlarını gösterip pişman olması sağlanmalı ve davranışın sonuçları ona yaşatılmalıdır.271 Ceza gelişigüzel uygulanmamalı amacına hizmet etmelidir. Bir kimsenin bilmeyerek yaptığı bir davranıştan dolayı dövülmesi, insanlar içinde aşağılanması, akılcı bir davranış olmayıp etrafına zarar veren, öfkeli, saldırgan, korkak bir kişinin topluma kazandırılması demektir.272 Etkili bir anne baba eğitimi sayesinde çocuklara hiçbir ceza türüyle ceza verilmesine gerek kalmaksınız sorumluluklarını bilen, bilinçli, ailesinin ihtiyaçlarını göz önünde tutan bireylerin yetiştirilmesi sağlanabilir.273 Bu yüzden öncelikle anne ve babaların ödül ve ceza eğitimi konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Gerek ailede, gerek okulda hatta hayatın tüm aşamasında yerinde ve zamanında kullanılmayan ödül ve cezalar zulm sebebidir. Disiplini sağlamaya çalışan anne baba ve eğitimcilerin orantısız kullandıkları ödül ve cezalar çocuklar ve gençler için tehlike oluşturmakta, onları şiddet ve kaba kuvvete itebilmektedir. Bu sebeple de ödül ve ceza eğitimi, öncelikle kullanılış amacına hizmet etmelidir. Bir İslâm Eğitimcisi olan İbn Cemaa’nın eğitim anlayışında yer alan cezalandırma yollarından şu şekilde bahsedilmiştir. — Öğrenci şâyet sınıf ortamında herkesin içinde olumsuz davranışı gerçekleştiriyorsa, öncelikle şahsına hitap edilmeden ima ile uyarılması gerekir. — Çirkin davranıştan vazgeçmeme durumunda, öğretmen yanına çağırıp davranışının yanlış olduğunu sessizce söylemelidir, idraki kuvvetli olan öğrenciye işaret etmek de yeterlidir. — Bu durumda da kötü davranış terkedilmiyorsa alelade ve sert bir şekilde yarılması gerekir. 271 Dodurgalı, Ailede Din Eğitimi, 101. 272 Çetinkaya, Ruhsal Açıdan Sağlıklı Aile Sağlıklı Çocuk, 160. 273 Thomos Gordon, Etkili Anne Baba Eğitimi, trc. Dilek Tekin- Nazlı Özkan, 11. Baskı (İstanbul: Profil Yayıncılık,2015), 21. 77 — Kötü davranışın diğer öğrenciler tarafından örnek alınması söz konusu ise öğrenciye dersten uzaklaşma cezası verilebileceği gibi gerekirse ilgi de kesilebilir.274 Mehmet Emin Ay da İslâm eğitimcilerinin görüşlerinden yola çıkarak cezalandırmayla ilgili verilen mesajları şu şekilde özetlemiştir. — Öncelikle bilgi verilmeli, iyi ve kötünün ne olduğu açıklanmalıdır. — İyi davranışlarından dolayı takdir edilmeli, kötü davranış söz konusu ise başkaları üzerinden temsil getirilerek kötü davranış belirtilmelidir. — Hemen cezalandırılmamalı, kötü davranış tekrar ediyorsa insanların olmadığı yerde uyarılmalıdır, azarlanmamalıdır. — Gizli yapılan şeylere fırsat verilmemeli, yanlış davranış üzerindeki ısrarı yok edilmeye çalışılmalıdır.275 Bunlara ek olarak ceza verirken kişinin ruh ve beden yapısı göz önünde bulundurulmalı herkese aynı ceza uygulanmamalıdır.276 Yani eğitimde birey faktörü göz önünde tutulmalıdır. Her öğrencinin fiziksel özellikleri ve psikolojik yapısı aynı değildir. Dolayısıyla verilen cezanın uyandıracağı etki de aynı olmaz. Burada en göz alıcı noktalardan biriside H.Fikret Kanad’ın da belirttiği gibi en iyi ceza çocuğun ruhuna etki eden ceza olmalıdır.277 Dolayısıyla etkisi önceden kestirilemediği için ceza verilirken bilinçli bir şekilde hareket etmek gerekir.278 İbn Haldun da eğitimde şiddet gibi ağır cezalar kullanılmasının özellikle küçük çocuklar için zararlı olduğunu belirtmiştir. Aynı şekilde eziyet altında yetişen bir öğrencinin de korkaklığa, yalancılığa ve aldatmaya yöneleceğini, zamanla bunları alışkanlık haline dönüştüreceğini, yeteneklerini ve iyi huylarını da kaybedeceğini ifade etmiştir.279 İnsan davranışlarının eğitiminde ceza, bir disiplin yöntemi şeklinde son çare olarak kullanılmaktadır. Ancak bu durumda da fiziksel ve şiddet içeren, insan 274 M. Faruk Bayraktar, İbn Cemaa’dan Öğretmen Ve Öğrencilere Öğütler, 4. Baskı (İstanbul, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015), 46-47. 275 Ay, Din Eğitiminde Mukafat ve Ceza, 87. 276 M. Faruk Bayraktar, İslâm Eğitiminde Öğretmen Öğrenci Münasebetleri, 227. 277 Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, 79. 278 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, 6. Baskı (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996), 159. 279İbn Haldun, Mukaddime II, Hazırlayan Süleyman Uludağ, 2. Baskı (İstanbul: Dergah Yayınları,1991), 1300. 78 psikolojisinde yaralar açacak ve kişinin yaşantısını zedeleyecek uygulamalardan kaçınılması tavsiye edilmektedir. Ceza vermeden önce bilgi verilmesi yani doğrunun ve yanlışın ne olduğunun anlatılıp, kötü fiillerden uzak durulmasını tavsiye edilmesi konunun önem arzeden kısmını oluşturmaktadır. Bir diğer önemli nokta ise cezanın tüm çarelerin tükendiği zaman uygulanmasıdır. 2.2. Cennet Tasvirleri ve Ödül Eğitimi Cennetin kendisi varlığı itibariyle bir ödüldür. Bu mükâfat diyarını Yüce Allah, kullarının hoşuna gideceği her türlü cismani ve manevi lezzetlerle donatmıştır. Cennet tasvirleri ve cennet nimetlerinin ne olduğu hakkında bir önceki bölümde bahsedilmiştir. Bu bölümde anlatılmak istenen ise Kur’ân-ı Kerim’de cennet tasvirlerinde yer alan maddi manevi ödüllendirme metodudur. Ödülün maddi ve manevi boyutu üzerinde durulacak ve bir eğitim metodu olarak değerlendirilecektir. 2.2.1. Maddi Ödüller Cismani yani maddi ödüller denildiğinde giyim kuşam, yeme içme, barınma, eşya gibi özellikler zihnimizde canlanır. Kur’ân-ı Kerim’de cennet tasvirleri anlatılırken bu mükâfatlara sıkça yer verilmiştir. Yüce Allah insanı, onu güzel davranışlara yönlendirecek her yönden hoşuna gidecek ödüller sunarak terbiye etmektedir. Bu ödüllerden bir kısmı da cismanidir. Cennet nimetleri bölümünde bunların ne olduğundan genel anlamda bahsedilmiştir. Burada düşünülmesi gereken bu ödüllerin davranışa yönlendirmedeki önemidir. İnsanlar, kendisine ve ailesine rahat bir hayat sunmak için dünyada çalışıp çabalar. Dünya nimetlerinden faydalanmak için emek harcar. Yüce Allah hem dünyada hem de âhirette mü’min kullarına güzel davranışlarını karşılığı olarak her türlü nimeti vaad etmekte, onları ödüllendireceğini bildirmektedir. Bu durum bir âyette “Erkek ve kadından her kim inanmış olarak yararlı bir iş yaparsa, onu (dünyada) hoş bir hayatla yaşatırız ( daima huzur içinde olur, halinden memnun olur âhirette ise) onların ücretini yaptıklarının en güzeliyle veririz.” (en-Nahl 16/97) şeklinde yer almıştır. Bu âyette hem dünyada hem de âhirette verilen ödüllendirme söz konusudur. Başka bir âyette ise “Hiç şüphesiz muttakiler, cennetlerde ve nimet içindedirler Rablerinin verdikleriyle 'sevinçli ve mutludurlar'. Rableri, kendilerini 'çılgınca yanan cehennemin' azabından korumuştur. "Yaptıklarınızdan dolayı afiyetle yiyin ve için." Özenle dizilmiş tahtlar 79 üzerinde yaslanmışlardır. Ve biz onları iri ceylan gözlü hurilerle evlendirmişiz.” (etTûr 52/17-20) Buyrulmaktadır. Bu âyetlerde; başlı başına cehennem azabından korunmuş olmak dahi bir nimet iken onların ayrıca cennette zihinlerden geçen en güzel zevk ve eğlenceye tabi olduklarını göstermektedir.280 Benzer şekilde cennettekilerin durumu; cismani nimetlerle birlikte mutlu bir hayat sürmeleri, cennet ehlinin keyifli manzaraları âyetlerde şu şekilde yer almıştır: “Allah'a karşı gelmekten sakınanlar ise güvenli bir yerdedirler. Bahçelerde ve pınar başlarındadırlar. İnce ipekten ve parlak atlastan elbiseler giyinerek karşılıklı otururlar. İşte böyle. Ayrıca onları iri siyah gözlü hurilerle evlendirmişizdir. Orada, güven içinde olarak her türlü meyveyi isterler. Orada, ilk ölümden başka bir ölüm tatmazlar. Allah onları cehennem azabından korumuştur. Bunlar, Rabbinden bir lütuf olarak verilmiştir. İşte bu büyük başarıdır.” (ed-Duhân 44/51-57) Cennetteki bu nimetler, dünyadakiler gibi zarar ve ziyana uğramamakta bilakis azalma, tükenme, kuruma, çürüme gibi afetlerden uzak olmaktadır. 281 Görüldüğü gibi cennet tasvirlerinde yer alan âyetlerde, dünyada bütün bir ömrünü kimseye muhtaç olmadan yaşamak amacıyla çalışıp çabalayan insana, onu sevindirecek her türlü fiziksel ihtiyaçlarını giderecek ödüllerin vaadi söz konusudur. İnsanın hayallerini süsleyen her türlü maddi imkânın, cennete hiçbir zahmet çekilmeksizin kendilerine verileceğinden bahsedilmesi elbette kişileri dünyada iyi işler yapmaya ve ödülü verene layık olmaya yönlendirmektedir. İnsan yaratılışı gereği cismani lezzetlere ihtiyaç duymakta ve onları elde etmekten mutlu olmaktadır. Cennet tasvirlerinde de bu ödüller sıkça vurgulanmış, kişi için cezbedici olması sağlanmıştır. 2.2.2. Manevi Ödüller İnsanın ruhuna etki eden, ona mutluluk ve sevinç yaşatan manevi olan değerlerlerdir. Bu değerler; sevgi, saygı, değerli hissetmek, ilgi görmek, övülmek, her türlü sıkıntıdan uzak; meşakkatsiz, huzurla dolu bir ortam içinde bulunmak olarak düşünülebilir. Kur’ân-ı Kerim’de iyi davranışlarının karşılığında verilen manevi ödüller âhiret yurdunda, cennet tasvirlerinde karşımıza çıkmaktadır. Bu 280 Kutup, Fi zilali’l Kur’ân, 14:99. 281 Mehmed Vehbi, Büyük Kur’an Tefsiri Hülasat’ül Beyan fî Tefsir’il Kur’ân, 4. Baskı ( İstanbul: Üçdal Neşriyat, ts.),4:1980. 80 ödüllerin hesaptan önce iyi davranışa yönlendirmeyi ve doğru davranışı gerçekleştirmeyi amaçladığı görülmektedir. Hesap sonrasında ise manevi tatmin devam etmekte cennet ehli çeşitli nimetlerle ödüllendirilmektedir. Bu amaçla bu bölümde cennet tasvirlerinde bahsedilen manevi ödüllerin mahiyeti ve iyi davranışa yönlendirmedeki etkisi üzerinde durulacaktır. Bu manevi ödüller belli başlıklar altında anlatılacaktır. 2.2.2.1. Sevgi ve Değer Vermek İnsan fıtratı gereği sevmek ve sevilmek ister. Kendini, ailesini, malını, dünyayı sever. Bu sevginin zirvesini ise Allah’a ve Resulüne olan sevgi oluşturmaktadır. Bu amaçla kişi her eylemini Allah’ın rızasını kazanmak için sarf eder.282 Kur’ân-ı Kerim’de “De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, akrabanız, elde ettiğiniz mallar, durgun gitmesinden korktuğunuz ticaret, hoşunuza giden evler sizce Allah'tan, Peygamberinden ve Allah yolunda savaşmaktan daha sevgili ise, Allah'ın buyruğu gelene kadar bekleyin. Allah fasık kimseleri doğru yola eriştirmez.” (et-Tevbe 9/24) buyrulmaktadır. Yani hiçbir sevginin Allah sevgisinin önüne geçirilmemesi istenmektedir. İnsan yaratılışı gereği anne, baba, çocuk, akraba ve mal sevgisine sahiptir; bu sevgi normaldir. Fakat hiçbir sevgi, Allah ve Peygamber sevgisinden üstün olmamalıdır283 Aynı şekilde Kur’ân-ı Kerim’de inananların en çok Allah’ı sevdikleri vurgulanır. (el-Bakara 2/165) Allah’ın sevgisini kazanmak ise sevgilerin en büyüğüdür. Yüce Allah’ın “çok tevbe edenleri” (el-Bakara 2/222), “sabredenleri” (Âl-i İmrân 3/146), “iyi davrananları” (Âl-i İmrân 3/148), “kendisine dayanıp güvenenleri” (Âl-i İmrân 3/159), “iyilik edenleri” (el-Mâide 5/13), “âdil olanları” (el-Mâide 5/42), “(haksızlıktan) sakınanları” (et-Tevbe 9/4), “çok temizlenenleri” (et-Tevbe 9/108) sevdiği âyetlerde yer almıştır. Allah’ın sevdiği kullardan olmak en büyük mükâfatlardandır. Çünkü Allah Teâla sevdiği kullarını hoş bir çağrıyla cennetine davet etmektedir. Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “Ey huzur içinde olan can! O, senden sen de O’ndan hoşnut olarak Rabbine dön. Ey can iyi kullarım arasına gir. Cennetime gir.” (el-Fecr 89/ 27-30) buyurmaktadır. Yüce Allah sevdiği davranışların 282 Muhammed Oman Necati, Kur’ân ve Psikoloji, trc. Hayati Aydın 4. Baskı (Ankara: Fecr Yayınları, 2017) 68. 283 Ateş,Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 4:47. 81 ne olduğunu bildirmiştir. Onun sevgisini, hoşnutluğunu ve rızasını kazanmak isteyen bu fiilleri yerine getirmeye çalışır. Bu sebeple de nihai amacı Allah sevgisi olan kişi hem dünyada hem de âhirette mutluluk, güzellik, huzur ve sevince kavuşur.284 Allah sevgisi mü’minin bütün davranışlarını ve hareketlerinin etkileyen onu isyandan uzak tutan, mutluluğa ulaştıran temel güçtür.285 Sevgi bir yaptırımdır. Allah’ı seven kişi onun emirlerine itaat etmeye yasaklarından ise sakınmaya çalışır. Bu davranışları da onları ilahi saadete götürür. Kısacası, sevgiyle eğitilmeyecek hiçbir şey yoktur. 2.2.2.2. Güven Ortamı Sunmak Güven, inanmanın doğal bir sonucu olarak onun ahlaki karşılığını oluşturmaktadır. 286 Güven içerisinde korkudan emin olarak yaşamak herkesin arzudur. İnsanlar bu dünya da çeşitli sıkıntılarla karşılaşır, imtihan olurlar. Bu durum Kur’ân-ı Kerim’de “Muhakkak sizi biraz korku, biraz açlık ve mallardan, canlardan, ürünlerden biraz eksiltmekle deneriz, sabredenleri müjdele.” (el-Bakara 2/155) şeklinde yer almıştır. Kur’ân-ı Kerim’de Yüce Allah, sâlih kullarını her türlü tehlikeden uzak güvenli bir yerde ağırlayacağını haber vermektedir. Cennet tasvirlerinde vurgulanan konulardan birisi de güven içerisinde geçen bir yaşamdır. Kur’ân-ı Kerim’de “Muttakilere gelince; muhakkak onlar, güvenli bir makamdadırlar.” (ed-Duhân 44/51) ifadesi yer alır. Güvenli makam; içinde zahmet olmayan, korku, endişe, kaygı, tehlike gibi acizliklere mahal bırakmayan bir yerdir.287 Bir mekânı güzelleştiren şeylerden biri, korku duyulacak her türlü şeylerin bulunmamasına ve içinde gezilip görülecek yerlerin olmasına bağlanmıştır.288 İnsanlar bazen birbirlerine dahi güvenememekte; dostlarından, arkadaşlarından, akrabalarından kısacası kendi cinslerinden ve yaratılmış diğer varlıklardan gelecek zararlardan kendilerini koruyamamaktadır. Bu acizlik onu sonsuza dek yaşayacağı güvenli bir hayat arzusuna yöneltir. Bir âyette “Bizim 284 Necati, Kur’ân ve Psikoloji, 76. 285 Muhammed Osman Necati, Hadis ve Psikoloji, trc. Mustafa Işık, 3. Baskı ( Ankara: Fecr Yayınları 2016) 66. 286 Mustafa İslâmoğlu, Kur’ân Sûrelerinin Kimliği, 11. Baskı (İstanbul, Akaba Vakfı Yayınları,2011), 406. 287 Mevdudi, Tefhimu’l Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 5: 311 288Râzî, Mefatihul-Ğayb,27:254. 82 katımızda sizi (bize) yaklaştıracak olan ne mallarınız, ne de evlatlarınızdır; ancak iman edip sâlih amellerde bulunanlar başka. İşte onlar; onlar için yaptıklarına karşılık olmak üzere kat kat mükâfat vardır ve onlar yüksek köşklerinde güven içindedirler.” (Sebe’ 34/37) buyrulmuştur. İman edip, sâlih amel işleyenlerin endişe, korku, eziyet, tehdit gibi her çeşit korkudan emin olarak, güven içinde yaşadıkları âyette anlatılmıştır.289 Allah Teâlâ yalnızca kendisine dayanılıp güvenilmesini istemekte (el-Ahzâb 33/3;et-Teğabun 64/13); iyilikle gelenleri ödüllendireceğini, onların güven ve huzur içinde olacaklarını (en-Neml 27/89) bildirmektedir. Kendisine güvenenleri sadece âhirette değil dünyada iken de mükâfatlandırdığını âyetlerde bildirmiştir. Burada kıyamet gününde Allah’ın huzuruna iyilikle gelenlerin fazlasıyla karşılığını alacağı, güven içinde olup korkmayacakları vurgulanmıştır.290 Dolayısıyla her türlü tehlikeden uzak güvenli bir hayatın cennet tasvirlerinde vaad edilmesi, insanları Allah’ın rızasını kazanmaya ve güzel davranışlar sergilemeye yönlendirecektir. 2.2.2.3. Ümit Vermek İnsanlar kimi zaman bilerek ya da bilmeyerek günah işlemekte, hatalara düşebilmektedir. İnananlara, cennet nimetleriyle ümit verilmesi onları sorumluluklarını bilen, Allah’ın emirlerine itaat eden, iyiliklere yönelen bir yapıya bürünmesini sağlamaktadır.291 Yüce Allah mü’min kullarını cennetle ödüllendireceği vaat ederek O’nun rahmetinden ümit kesilmemesini istemektedir. Kur’ân-ı Kerim’de “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (ez-Zümer 39/53) buyrulmaktadır. Ümit insanın ruhunu canlı tutar. Onun güzel davranışlara yönelmesinde aktif rol oynar. Yaptığı yanlışların Allah tarafından bağışlanabileceğini bilmesi sebebiyle kişi ümidini kaybetmez. Elbette bu hatanın tekrarına ve ısrarına neden olmaktan ziyade pişmanlığı ve tövbeye yönlendiren bir ümittir. Yani hem bağışlanacağını ummalı aynı zaman da Allah’ın azabından korkmalıdır. Bir âyeti kerime de “Allah'ın âyetlerini ve O'na kavuşmayı inkâr edenler -işte onlar- benim rahmetimden ümitlerini kesmişlerdir ve onlar için acıklı bir azap vardır.” (el-Ankebût 29/23) buyrulmuştur. Bu âyette inkârcıların, 289 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, trc. Bekir Karlığa-Bederettin Çetiner (İstanbul: Çağrı Yayınları 1990), 12/6663. 290 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 6: 390. 291 Necati, Kur’ân ve Psikoloji, 147. 83 inkârları sebebiyle Allah’ın rahmetini ummadıkları ve azabı hak ettikleri görülmektedir. Benzer şekilde Kur’ân’da Allah’ın rahmetinden kâfirler ve sapıklardan başkasının ümit kesmeyeceği belirtilmiştir. (Yûsuf 12/87; el-Hicr 15/56) Yüce Allah “Allah'ın kitabını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah için) gizli ve açık sarfedenler, asla zarara uğramayacak bir kazanç umabilirler. Çünkü Allah onlara mükâfatlarını tam tamına verecek, üstelik lütfundan onlara fazlasını da ihsan edecektir. Şüphesiz O, çok bağışlayandır, şükrün karşılığını verendir.” (Fâtır 35/29-30) Buyurmuştur. Allah’ın lütfu neticesinde yaptıklarına karşılık olarak karlı bir alışverişin, garantili bir kazancın, bol mukâfatlı bir hayatın ümit edilebileceği bu âyetlerde belirtilmiştir.292 Dolayısıyla Allah’ın azabında korkarak ve rahmetinden ümit kesmeden, güzel davranışlarının karşılığını alacağı ümidiyle yaşamak insana huzur verir ve yol gösterir. 2.2.2.4. Müjdelemek Müjde; sevindiren, mükâfatlı, hayırlı, her türlü güzel haberleri içine alan bir kelime olup, Allah’ın müjdelediği kimselerden olmak en büyük en kıymetli ödüllerden biridir.293 Yüce Allah “Şüphesiz ki bu Kur’ân en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan müminlere, kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeler.” Buyurmuştur. (el-İsrâ 17/9) Kur’ân-ı Kerim’in amaçlarından birisini de sâlih amellerde bulunan mü’minleri, âhirette karşılık olarak cennetle müjdelemek oluşturmaktadır.294 Yüce Allah bir âyette de “İyi bilin ki, Allah'ın dostlarına korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar Allah'a inanmış ve O'na karşı gelmekten sakınmışlardır. Dünya hayatında da, ahirette de müjde onlaradır. Allah'ın sözlerinde hiçbir değişme yoktur. Bu büyük başarıdır.” (Yunus 10/62-64) buyurmuştur. Allah’a imanın arkasından emirlerine uyanlara, dünya ve âhiret müjdesi verilmektedir. Bu müjdeleme etkisi itibariyle dünya ve âhirette kişinin yüzünü güldürecek, onu sevindirecek haber olarak değerlendirilmiştir.295 Bu müjdelemeden amaç iman 292 Kutup, Fi Zilalil Kur’ân, 12: 213. 293 Zuhaylî, Tefsirül Münir, 6: 195-196. 294 Zuhaylî, Tefsirül Münir, 8: 26,27. 295 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 17:131-133 84 etmeye ve sâlih amel işlemeye teşviktir.296 Bu şekilde Yüce Allah ödüllendireceğinin müjdesini vererek kullarını güzel davranışlara yönlendirmektedir. Bu durum olumlu davranışların gerçekleşmesi için yönlendirici bir etki oluşturmaktadır. Çünkü sonu ödül olan bir vaad söz konusudur. Bir başka âyette ise “Tâğut'a kulluk etmekten kaçınıp, Allah'a yönelenlere müjde vardır. Kullarımı müjdele” (ez-Zümer 39/17) denilmiştir. Tağutun Allah dışında tapılan varlıklar, şeytan yada azgın kâfir olabileceği söylenilmiştir. Bu sebeple bunlara uymayıp Allah’a kul olmayı tercih edenlere “müjdeler olsun” denilmektedir.297 Müjdeden amaç yalnız Allah’ı Rab kabul edenlerin dünya ve âhirette çeşitli hayırlara layık görülmesidir. Bu hayırlar dünyada methedilmek, âhirette ise kabir, sırat, cennet olmak üzere her merhalede melekler tarafından karşılanmak ve hak ettikleri müjdelerin onlara sunulmasıdır. 298 Netice itibariyle görülmektedir ki Allah’ın emirlerine itaat edip, yasaklarından uzak duranlara müjdeli haberler verilmekte, onlar için büyük mükâfatlar olduğu bildirilmektedir. 2.2.2.5. Sonsuz Huzur içinde yaşamak Kur’ân-ı Kerim’de birçok âyette cennete vaad edilen hayatın sonsuz olduğu anlatılır. Cennetteki hayatın ebedî olduğu konusunda İslâm âlimlerinin görüş birliği içinde olduğu belirtilmiştir.299 Cennette ebedîliğinin belirtilmesindeki amaç; nimetlerin geçici olmadığının insanlara hatırlatılarak, güzel davranışlarındaki istikrarın devam etmesini sağlamaktır. 300 Sonsuz olan bu hayat bütün yönleriyle tüm sıkıtı ve acizliklerden uzak olduğu müddetçe tam anlamıyla bir ödüle dönüşmektedir. Aksinin ise nimetten çok külfet olacağı belirtilmiştir.301 Dolayısıyla şayet cennette hayat belli bir müddet olsaydı bu ödül pek de cazip gelmeyebilirdi. Bu durum da insanlar, Allah’ın emirlerine itaat noktasında istikrarlı olmak istemezlerdi. Nitekim Kur’ân verilen rızıkların tükenmeyeceği bizlere haber vermektedir. (Sâd 38/54) 296 Zuhaylî, Tefsirül Münir, 6: 195. 297 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 7: 539. 298 Vehbi, Büyük Kur’ân Tefsiri Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân 12: 4860. 299 Kaysıcı, Kur’ân-ı Kerim’de Mükâfat ve Ceza, 307. 300 Kaysıcı, Kur’ân-ı Kerim’de Mükâfat ve Ceza, 126. 301 Hayati Aydın, Kur’ân’da Psikolojik İkna, 118. 85 Benzer şekilde Kur’ân-ı Kerim’de “Orada kendilerine hiç bir zahmet ve meşakkat dokunmaz, oradan hiç çıkarılmazlar.” (el-Hicr 15/48) buyrulmaktadır. Nimetin en iyisi devamı olanıdır, cennet ise kemali olan zevali olmayan bir yer olduğu için bu âyetin, cennette hayatın ebedî olduğunu ve oradan hiç kimsenin çıkarılmayacağını müjdelediği, belirtilmiştir.302 Yüce Allah “Yüzleri ağaranlar ise artık Allah'ın rahmeti içindedirler. Onlar orada ebedî kalacaklardır.” (Âl-i İmrân 3/107) buyurmuştur. Bu âyeti kerime de yüzleri ağaranların, yani o gün sevinç içinde olanların cennette ebedî kalacakları anlatılmak istenmiştir.303 Başka bir âyette ise “Mutlu olanlar ise cennettedirler. Rabbinin dilemesi hariç gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Kesintisi olmayan bir ihsan içinde olacaklardır.” (Hûd 11/108) ifadesi yer alır. Cennet hayatının ebedî olduğu gösteren âyetlerden biridir. Âyette geçen “gökler ve yer durdukça” ifadesinden gayenin benzetme anlamında olup ebedîliği kast ettiği söylenmiştir.304 Çünkü Arapların bir şeyin sürekliliğini anlatmak için “gökler ve yer durdukça bu şey vardır.” tabirini kullandıklarından bahsedilir. Bununla beraber bu ifadenin gerçek anlamında âhiretin göğü ve yeri olabileceği ya da manevi olarak düzenin değişmesi anlamına gelebileceğini, yine de en iyisini Allah’ın bileceği belirtilmiştir.305 Cennetin ebedî olmaması endişe ve tasaya neden olabilir. 306 Belli bir müddet rahat bir hayat yaşayıp bunun bir sonu olduğunu düşünen insan daha sonra ne olacağı konusunda kaygılanır. Kendilerine mükâfat olarak sunulan çeşit çeşit nimetlerin tükenecek olmasından korkar ve bundan maddi ve manevi olarak tatmin olmaz. Dolayısıyla cennette sonsuza dek huzur içinde yaşayacağını bilmesi elbette kişileri iyi davranışlara ve güzel ahlaklı olmaya yönlendirir. 2.2.2.6. Davranışın Karşılığının Verilmesi Dünyada iken kendisinden istenilen güzel davranışları ve sorumlulukları yerine getiren kimselere âhirette vaad edilen ödüllerin verildiği Kur’ân-ı Kerim’de görülmektedir. 302 Vehbi, Büyük Kur’an Tefsiri Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân, 7:2752. 303 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 2:89. 304 Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’t-Tefasir), 8:141. 305 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 4:331-332. 306 Vehbi, Büyük Kur’an Tefsiri Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân, 7:2752. 86 Cennet kapıları açıldığında bekçilerin cennet ehlini gıpta ile karşılaması âyette şu şekilde tasvir edilmiştir: “Rab’lerine karşı gelmekten sakınanlar ise bölük bölük cennete sevkolunurlar. Nihâyet oraya varıp da kapıları açılınca cennet bekçileri “Selam olsun sizlere, ne mutlu size! Haydi, ebedîyyen kalmak üzere, giriniz oraya!” derler.”(ez-Zümer 39/73) Cennet ehli ise ödülünü almanın sevincini âyetin devamında şu şekilde dile getirmiştir: “Onlar şöyle karşılık verirler: “Hamd-ü senalar olsun o Allah’a ki sözünde durdu ve dilediğimiz yerinde oturacağımız şekilde bizi cennete yerleştirdi. Çalışanların mükâfatları ne güzelmiş!” (ez-Zümer 39/74) Âyetlerde bekçilerin adeta “hoş geldiniz” şeklindeki nazik bir hitapla cennet ehlini karşıladıkları görülmekte olup, cennet ehlinin de durumdan memnuniyetlerini Allah’a hamdu senalar getirerek dile getirmeleri söz konusudur.307 Cennet ehlinin güzel amellerinin karşılığını almış olmaktan dolayı “çalışanların mükâfatı ne güzelmiş” şeklinde duygularını ifade etmeleri, kalplerin huzur bulması ve tatmin olması olarak düşünülebilir. Allah’a karşı gelmekten sakınanların güzel davranışlarının karşılığını almaları Kur’ân-ı Kerim’de şu şekilde yer almıştır: “Doğrusu, Allah'a karşı gelmekten sakınanlar, Rablerinin kendilerine verdiğini almış olarak bahçelerde ve pınar başlarındadırlar. Çünkü onlar, bundan önce iyi davrananlardı.” (ez-Zâriyât 51/15-16) Âyetin devamı ise bu ödüle layık görülme sebeplerini anlatır: “Onlar, geceleri az uyuyanlardı. Seher vakitlerinde bağışlanma dilerlerdi. Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardı, onu verirlerdi.” (ez-Zâriyât 51/17-19) Kur’ân-ı Kerim’de “Kitabı sağından verilen; "Alın, kitabımı okuyun, doğrusu bir hesaplaşma ile karşılaşacağımı umuyordum" der. Artık o, meyveleri sarkmış, yüksek bir bahçede, hoş bir yaşayış içindedir. Onlara şöyle denir: "Geçmiş günlerde, peşinen işlediklerinize karşılık afiyetle yiyiniz içiniz." (el-Hâkka 69/19-24) buyrulmuştur. Kendini dünyada iken hesaba hazırlamış kimsenin, amel defteri sağ tarafından verildiğinde yaşadığı tarif edilmez mutluluğunu, defterini herkese göstererek ilan etmesi söz konusudur. Onlara yaptıkları iyiliklere karşılık âhirette yiyip içmeleri söylenilmiştir.308 Cennet ehli güzel davranışlarının karşılığında şeref konuğu olarak ağırlanmaktadır. “ O gün, cennetliklerin, kalacakları yer daha hayırlı, 307 Kutup, Fi Zilalil Kur’ân, 12: 482-483. 308 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 10: 44-45. 87 dinlenecekleri yer daha güzeldir.” (el-Furkan 25/24) Âyetinde de görüldüğü gibi cehennem hayatıyla kıyaslandığında cennet ehlinin güzel, sabit bir makamda, hoş bir hayat içerisinde istirahat etmektedirler. 309 Tüm bu müjdelere rağmen imandan sonra inkârın gelmesi ödülü ortadan kaldırmaktadır. Yüce Allah insanın hüsranda olduğunu, iman edip sâlih amel işleyenlerin, birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenlerin bundan müstesna olduğunu haber vermektedir. (el-Asr 103/2-3) İmanın olmaması ise en büyük hüsran sebebidir. Allah’ı inkâr edenlerin cehennem ehli olduğundan bir önceki bölümde bahsedilmiştir. Burada daha acı bir durum olan imanla şereflendikten sonra küfre yönelenlerin acı akıbetinden bahsedilecektir. Kur’ân-ı Kerim’de Yüce Allah “Kalbi imanla dolu olarak mutmain iken, dini inkâr etmeye mecbur bırakılıp da yalnız dilleriyle inkâr sözünü söyleyenler hariç, kim imanından sonra Allah’ı inkâr ederek gönlünü inkâra açar, göğsüne küfrü yerleştirirse, onlara Allah tarafından bir gazap, hem de müthiş bir azap vardır.” (en-Nahl 16/106) buyurmaktadır. Allah’a inandığı halde inancından dönerek inkâra yönelip, küfrü tercih edenlerin Allah’ın azabına ve gazabına uğrayacakları âyette haber verilmiştir. Bu durum kalbinde iman olduğu hale zorla dinden döndürülmeye çalışılan, dili ile inkâr etmeye mecbur bırakılan kişileri kapsamamaktadır. Bir başka âyette ise “Kendilerine kesin ve açık deliller gelmiş ve Resulün hak peygamber olduğuna şehadet etmiş iken, imanlarından sonra küfre sapan bir topluluğu hiç Allah hidâyete erdirir mi? Yok, yok! Allah, zalimler güruhunu cennete giden yola koymaz, emellerine kavuşturmaz.” (Âl-i İmrân 3/86) buyrulmuştur. İman ettikten sonra ellerine geçen fırsatı değerlendirmeyip tekrardan küfür bataklığına düşenlerin cezaya layık oldukları âyette belirtilmiştir.310 Yüce Allah “İmanlarından sonra küfre sapanların, sonra inkârda daha da ileri gidenlerin tövbeleri asla kabul edilmez. İşte asıl sapıklar bunlardır.” (Âl-i İmrân 3/90) buyurmuştur. Burada ise farklı bir grup olan imandan sonra inkâr eden birde inkârlarını ileri boyuta taşıyan kimselerden bahsedilmiştir. Âyetin devamında bu kimselerin kâfir olarak ölmeleri 309 Zuhaylî, Tefsirul Münir, 10: 45. 310 Kutup, Fi Zilalil Kur’ân, 2:346. 88 durumunda dünya dolusu altını azaptan kurtulmak için fidye verseler dahi kabul olunmayacağı ifade edilmiştir. (Âl-i İmrân 3/91) Kur’ân-ı Kerim’de bahsedilen bir diğer kimseler ise imandan sonra inkâr edip, sonra tekrar iman edip sonra da tekrardan inkâr edenlerin halidir. Bunların durumu da âyette şu şekilde yer almıştır: “Onlar ki iman ettikten sonra inkâr ettiler. Sonra tekrar iman edip sonra inkâr ettiler. Sonra da inkârlarını artırdılar... İşte onları Allah ne affeder, ne de doğru yola çıkarır.”(en-Nisâ 4/137) Bunların kalbine iman yerleşmemiş imanla küfür arasında bocalayıp küfürde sebat kılan kimseler olduğu belirtilmiş olup, burada karakterize edilen tipin ise nifak örneği olduğu belirtilmiştir.311 Ayrıca küfürden sonra gelen imanın onu yok edeceği yani onun için bir kurtuluş olduğu fakat; imandan sonra tekrar gelen küfrün ise bir cinâyet, korkunç bir sapıklık olduğu ifade edilir.312 Bu âyette bahsedilen tip iman-inkâr-iman-inkâr şeklinde oluşan inkârda karar kılıp bunu da daha da artıran ciddiyeti ve samimiyeti olmayan insanlardır. Dolayısıyla bu tip insanlar ellerine geçen fırsatı tepeledikleri için âhiret hayatında mükâfattan yoksun kalmaktadırlar. 2.3. Cehennem Tasvirleri ve Ceza Eğitimi Yüce Allah dünya hayatında insanlara vahiy ile doğru yolu göstermiş emir ve yasakları konusunda ilahi kitaplar göndererek gerekli bilgilendirmeyi yapmıştır. Bir âyette “Allah, bir milleti doğru yola eriştirdikten sonra, sakınacakları şeyleri onlara açıklamadıkça, sapıklığa düşürmez. Allah şüphesiz her şeyi bilir.” (et-Tevbe 9/115) buyrulmaktadır. Yani Allah Teâla’nın bir şeyin iyiliği ya da kötülüğü konusunda bilgi vermeden kimseyi sorumlu tutmayacağı belirtilmiştir.313 Selim aklı ve iradesi insanı sorumlu bir varlık haline getirmiştir. Kur’ân-ı Kerim’de Yüce Allah “And olsun ki, biz insanoğullarını şerefli kıldık, onların karada ve denizde gezmesini sağladık, temiz şeylerle onları rızıklandırdık, yaratıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık.” (el-İsrâ 17/70) Buyurarak insana verdiği değeri göstermiştir. Nasıl davranması gerektiği konusunda bilgi sahibi olan insan davranışlarının sonuçları olarak ödül ve cezaya tabi tutulmuştur. Kötü davranışta bulunmaması için cehennem 311 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 2: 384. 312 Kutup, Fi Zilalil Kur’ân, 3: 497. 313 Vehbi, Büyük Kur’ân Tefsiri Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân, 4. Baskı (İstanbul: Üçdal Neşriyat,ts.), 6: 2136. 89 azabının olduğu konusunda uyarılmış ve korkutulmuştur. Her türlü bilgi ve uyarıya rağmen kötü davranışın gerçekleşmesi ise cezayı hak kılmaktadır. Cehennemde ceza azaptır. Azabın hem bedene hem de ruha etki özelliğinden dolayı maddi ve manevi yönü bulunmaktadır.314 Bu bölümde cehennem tasvirlerinde yer alan cezalandırmanın maddi ve manevi yönleri üzerinde durulacaktır. 2.3.1. Maddi Ceza Kişinin vücuduna etki eden ve fiziksel olarak acı çekmesine neden olan cezalardır. Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de “O gün onların ateş üzerinde azap görecekleri gündür.” (ez-Zâriyât 51/13) buyurmaktadır. Bu ayette ateşle cezalandırma söz konusudur. Cezanın şiddetinin ve süresini anlatan âyetlerden biri de “Âyetlerimizi inkâr edenleri yarın cehenneme sokacağız. Derileri kızarıp yandıkça, yerine taze deri yaratacağız, ta ki cezaları olan azabı iyice tatsınlar.” (enNisâ 4/56) şeklindedir. Acının yenilenen derilerle devam etmesi; azabın sürekli olarak hissedilmesi anlamına gelmektedir.315 Bu durum aynı zamanda insan bedeninin azabı bizzat tatması demektir. Konuyla ilgili bir başka âyette “Ateş onların yüzlerini yalar, dişleri sırıtıp kalır.” (el-Mü’minûn 23/104) şeklindedir. Cehennem ehlinin azap çekerken dört özelliği bulunduğu belirtilir. Bunlar aldanmış olmaları, ateşte ebedî olarak kalmaları, ateşin etlerine ve derilerine ulaşıp onu yiyip bitirmesi ve sonunda pişmiş kelle gibi yüzlerinde azap işaretlerinin görülüyor olarak kalmalarıdır.316 Cehennem tasvirlerinden yola çıkılarak cismani cezaların dondurucu soğuk, ateş, zincirler, demir topuzlar, kaynar su, ateşten kıyafetler, katran, dikenli yiyecekler olduğu görülür.317 Sonuç olarak denilebilir ki nasıl cennette emsalsiz mükâfatlar varsa cehennemde de maddi, manevi ceza bulunmaktadır. Cezalandırmada acıma söz konusu olmamakta, böylece yapılan kötülükler karşılıksız kalmamaktadır. 314 Yusuf Şevki Yavuz, “azap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları,1991), 4: 302. 315 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 2: 303. 316 Zuhaylî, Tefsirü’l-Münir, 9: 358-359. 317 Yavuz, “Azap”, 303. 90 2.3.2. Manevi Ceza Cezanın bir türü de manevi olarak insanı huzursuz eden onun acı ve ızdırap çekmesine sebep olan ruhun zarar gördüğü şeylerdir. Cehennem tasvirlerinde anlatılan cezalar öncelikle kötü davranışı önlemeye yöneliktir. Bu zararlı davranışın gerçeklemesi ve tekrarında ısrar söz konusu ise dengiyle verilen cezalar söz konusudur. Bu cezalar şunlardır: 2.3.2.1. Allah’ın Sevgisinden Mahrumiyet, Gazabına Uğramak Kur’ân-ı Kerim’e bakıldığı zaman “küfürde ve günahta ısrar eden hiç kimseyi” (el-Bakara 2/276), “kâfirleri”( Âl-i İmrân 3/32; er-Rûm 30/45), “zalimleri” ( Âl-i İmrân 3/140), “kendini beğenen ve daima böbürlenip duran kimseyi” (en-Nisâ 4/36), “hainliği meslek edinmiş günahkârları” (en-Nisâ 4/107), “bozguncuları” (elMâide 5/64; el-Kasas 28/77), “israf edenleri” (el-Enâm 6/141), “haddi aşanları” (elA’râf 7/55), “hainleri” (el-Enfâl 8/58), “büyüklük taslayanları” (en-Nahl 16/23), “hain ve nankör olan herkesi” (el-Hac 22/38), “şımarıkları” (el-Kasas 28/76) Allah’ın sevmediği görülmektedir. Allah’ın sevgisinden mahrum kalmak manevi bir azaptır. Bundan daha kötüsü ise Allah’ın gazabına uğramaktır. Bununla ilgili Kur’ân-ı Kerim’de “Allah katında bundan daha kötü bir karşılığın bulunduğunu size haber vereyim mi?” de, Allah kime lanet ve gazab ederse, kimlerden maymunlar, domuzlar ve şeytana kullar kılarsa, işte onlar yeri en kötü ve doğru yoldan en çok sapmış olanlardır.” (el-Mâide 5/60) buyrulmaktadır. Allah’ın bir kimseyi lanetlemesi; onu rahmetinden kovup uzaklaştırması anlamında yorumlanırken “Allah’ın gazabı” ise o kimseden ebedîyyen razı olmaması şeklinde açıklanmıştır.318 Ayette Allah’ın gazabını ve lanetini üzerlerine çekenlerin domuz ve maymunlara çevrilmesinden bahsedilmektedir. Allah’tan başkasına tapınmaları sebebiyle, bu çirkin ve iğrenç hareketlerinden dolayı böylelerinin doğru yoldan sapmış kimseler olduğu, yerlerinin ise cehennem oluşu vurgulanır.319 Başka bir âyette ise “Onlardan çoğunun kâfirleri velî edindiklerini görürsün. Bu iş -ki onu bizzat kendileri yapmış ve üzerlerine Allah’ın hışmını çekmişlerdir- ne kötü bir davranıştır! Onlar cehennem azabında devamlı 318 Zuhaylî, Tefsirül Münir, 3: 507. 319 Zuhaylî, Tefsirül Münir, 3: 508. 91 kalacaklardır. Eğer Allah’a, Peygamber’e ve ona indirilen vahye imanları olsaydı, kâfirleri velî edinmezlerdi. Fakat onların çoğu yoldan çıkmış kimselerdir.”(el-Mâide 5/80-81) buyrulmuştur. Allah’ın indirdiğine uymayıp, kâfirleri dost edinenler, çirkin, iğrenç davranışlarından dolayı kıyamete kadar süren Allah’ın gazabını üzerlerine çekmişlerdir. Bu davranışın âhirette ise kötü karşılığı, azabı bulunmaktadır.320 Yüce Allah’ın gazabının sonucunu azap oluşturmaktadır. 321 Kur’ân-ı Kerim’de yer alan âyetlerden birisi de Ve Allah hakkındaki kötü zan besleyen münafık erkeklerle münafık kadınlara, müşrik erkeklerle müşrik kadınlara azab etsin. Kötülük onların başlarına dönsün. Allah; onlara gazabetmiş, la'netlemiş ve cehennemi kendileri için hazırlamıştır. (el-Fetih 48/6) şeklindedir. Âyette geçen Allah’ın onlara gazaplanması; ağır ve tehditkâr bir azap ifadesini içermektedir. 322 Bir kimsenin sevgisinden mahrum kalmak manevi bir cezalandırma şeklidir. Çünkü bu onun gözünden düşmenin bir işaretidir. Hele ki de onu öfkelendirmek ise daha şiddetli bir karşılı ifade etmektedir. Yüce Allah’ın hoşuna gitmeyen davranışları sergileyenler de Allah’ın hiddetini ve gazabını üzerlerine çekmekte, bu davranışlarının da karşılıksız kalmayacağı âyetlerde görülmektedir. 2.3.2.2.Uyarma/İkaz İslâm eğitimin iki temel kaynağı olan, Allah’ın kelamı Kur’ân-ı Kerim ve Hz Peygamber’in sözlerine baktığımız zaman öncelikle güzel nasihatle, sözle uyarmanın temel prensip olduğunu görürüz. Hz Peygamber’in tatlı dille insanları uyardığı, bununda olumlu sonuçlar verdiği âyette şu şekilde yer almıştır: “…Eğer kaba ve katı kalpli olsaydın şüphesiz çevrenden dağılır giderlerdi…” (Âl-i İmrân 3/159) Bir hadiste de Hz Ayşe’den rivâyetle Hz. Peygamber: “ Ya Ayşe Şüphesiz ki Allah Rafik’tir (kullarına karşı lütufkârdır). Rıfkı ( sözde işte nazikliği, yumuşak huyluluğu) sever. Şiddete (sertlik ve kabalığa) karşı vermediği, (hatta) ondan başkalarına da vermediği şeyleri rıfka verir.”323 Buyurmuştur. Hz Musa’nın da firavunu güzel bir sözle, yumuşak bir huyla uyarması istenilmiştir. Bu durum Kur’ân-ı Kerim’de “Gidin. Firavun’a, zira o iyice azdı. Ona tatlı, yumuşak bir tarzda 320 Arslan, Büyük Kur’ân Tefsir, 4: 337. 321 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 3:42. 322 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 28/84. 323 Sahîh-i Muslim ve Tercemesi, 8:59. 92 hitab edin. Olur ki aklını başına alır, yahut hiç değilse biraz çekinir.” Şeklinde yer almıştır. (Tâ-hâ 20/43-44) Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır atasözünün de insanlara güzel davranış kazandırmadaki önemi toplumca bilinen bir gerçektir. Bir âyeti kerimede de “Sen insanları Allah yoluna hikmetle, güzel ve makul öğütlerle dâvet et, gerektiği zaman da onlarla en güzel tarzda mücadele et…” (en-Nahl 16/125) buyrulmuştur. Bu âyet insanları eğitmede hikmet ve güzel öğütün önemini ortaya koymaktadır. Nasihat ve öğütte bulunmak eğitimde ceza yolunu kapayan önemli bir adımdır. Bu durum aynı zamanda Kur’ân-ı Kerim’in terbiye metodunu oluşturmaktadır.324 Çünkü hikmet; basiret sahibi olup kişinin akıl ve kalbine hitap edebilmektir. Kişinin zihin dünyası, içinde bulunduğu şartları da göz önünde tutarak yapılan terbiye metodudur. 325 Güzel öğüt ise karşıdakinin mutluluğunu düşünmek, ona güzel amelleri sevdirmek, sadece mantığına değil duygularına da hitap edebilmektir.326 Bu sebeple hem akla hem de ruha yönelmek önem arz etmektedir. Kur’ân-ı Kerim’de Lokman hekimin oğluna yaptığı nasihat ve tavsiyelerde dikkate şayandır. (Lokman 31/13-19) Ancak bazı durumlarda vardır ki güzel nasihatin ve kibar davranışın fayda vermediği anlardır, burada yöntemin değişmesi gerekir. İyilikten anlamayanların ıslahı cezayla mümkündür. Cezalandırmadan önce uyarmak Yüce Allah’ın sünnetinin gereğidir. Kur’ân-ı Kerim’de “Bununla birlikte hangi memleketi, helak ettikse muhakkak onu uyarıcı (peygamberleri) olmuştur.” (eş-Şuarâ 26/208) buyrularak uyarılmadan hiçbir toplumun cezalandırılmadığı belirtilmiştir. Bu durum aynı zamanda bu Yüce Allah’ın adl ismi şerifinin bir tezahürüdür. Kur’ân-ı Kerim’de “Neredeyse cehennem öfkeden patlayacaktır! Her bir grup içine atıldığında, bekçileri onlara sorar: "Size bir uyarıcı gelmedi mi?" (el-Mülk 67/8) şeklinde geçen âyette cehennem ehli sorgulanmaktadır. Bu soruya âyetin devamında kendilerine uyarıcı geldiğini fakat bu uyarıcıları dinlemediklerini, onları yalanladıklarını itiraf ederek cevap vermektedirler. (el-Mülk 67/9-10) Bir başka âyette de “Biz, gelmesi yaklaşmış bir azabı bildirerek sizi uyarıyoruz…”(en324 Bayraktar, İslâm Eğitiminde Öğretmen Öğrenci Münasebetleri, 222. 325 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 3: 70. 326 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 3: 71. 93 Nebe78/40) buyrulmaktadır. Burada da kâfirlerin gerçekleşmesi kesin olan kıyamet günüyle uyarılması ve korkutulması söz konusudur.327 Yüce Allah “Hayır hayır (öğüt almazlar). Aya andolsun ki, dönüp gitmekte olan geceye, ağarmakta olan sabaha andolsun ki, O (cehennem), büyük musibetlerden biridir. İnsanlık için, uyarıcıdır. Sizden ileri gitmek ya da geri kalmak isteyen kimseler için (uyarıcıdır.).” (el-Müddessir 74/35-36) buyurmuştur. Yüce Allah’ın gücünün ve kudretinin bir nişanesi olarak Aya, geceye ve sabaha yemin edilerek cehennemle insanlar uyarılmaktadır.328 Ayrıca bu âyetlerde cehennemin hem iyiliğe ve hayra yönelen insanlar için hem de kötülüğe ve şerre yönelen kişiler için bir uyarıcı ve korkutucu yanının bulunduğundan bahsedilmiştir.329 Yine Kur’ân-ı Kerim’de alevler saçan şiddetli bir ateşten bahsedilerek insanlar uyarılmakta ve korkutulmaktadır. (el-Leyl 92/14) Sonuç olarak görülmektedir ki Kuran-ı Kerim‘in eğitim metodunda öncelikle güzel öğütlerle insanların uyarılması söz konusudur. Bununla birlikte nasihat işlemeyen insanları Yüce Allah cehennem azabıyla uyarmakta, korkutmaktadır. 2.3.2.3. Kınama, Azarlama Azarlama; güzel muameleden anlamayanlar, söylenilenleri dikkate almayıp her türlü uyarı ve ikazlara kulak tıkayanlar, haddi aşan kişiler için sert ifadeler kullanmak anlamına gelir.330 Kur’ân’da bazı davranışlarından dolayı insanlar kınanmakta, onlar için “vay haline, yazıklar olsun, veyl olsun” (el-Bakara 2/79; Meryem 19/37; el Sâd 38/27; et-Tûr 52/11; el-Mutaffifîn 83/1,10; el-Hümeze 104/1) ifadeleri kullanılmaktadır. Aynı şekilde Allah’ın emrine itaat etmediği için şeytanın kınandığı ve kovulduğu (el-A’râf 7/18), şirk koşanların (el-İsrâ 17/22,39) da kınanmış olarak cehenneme gideceğinden bahsedilir. Yine bazı âyetlerde ise yaptığı yanlışın farkına varıp kendi kendini kınayan kimselerden de bahsedilmiştir. Firavunun hali buna örnektir. Kur’ân’da onun durumundan “Nihâyet onu da ordularını da yakalayıp denize attık, bu sırada kendini kınayıp duruyordu.” (ez-Zâriyât 51/40) şeklinde bahsedilmiştir. Hz. Yunus’un 327 Zuhaylî. Tefsirul Münir, 15: 338. 328 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân, 6: 523. 329 Vehbe Zuhaylî, Tefsirul Münir, 15: 228. 330 Önkal, Rasulullah’ın İslâm’a Davet Metodu, 221-222. 94 hatasının farkına varıp pişmanlık duyması, bundan dolayı kendini kınaması da “Yunus kendini kınayıp dururken onu bir balık yuttu.” (es-Sâffât 37/142) Âyetinde belirtilmiştir. Yine Kur’ân’da bahçe sahipleri diye bilinen kişilerden bahsedilmektedir. Onların fakirlerin hakkının vermemek için erkenden mahsul toplamaya gittikleri, ancak kendilerine bir ceza olarak bahçelerinin bir afet sonucu yok olduğunu görmeleri Kur’ân’da anlatılmaktadır. (el-Kalem 68/17-20) Bunun sonucunda hatalarının farkına varıp kendilerini kınamaktadırlar: “(Nihâyet) şöyle dediler: Yazıklar olsun bize! Gerçekten biz azgın kişilermişiz.” (el-Kalem 68/31) Aynı şekilde Allah’a karşı geldiği için pişman olup kendini kınayanların durumu Kur’ân’da şu şekilde yer almıştır: “Rabbime karşı yaptığım bunca kusurdan dolayı yazıklar olsun bana! Yazıklar olsun bana ki ben O’nun diniyle, kitabıyla alay edenler arasında yer aldım!” (ez-Zümer 39/56) Allah’ın kınamasındansa insanın kendi yaptıklarına pişman olup kendini kınaması, tövbe etmesi daha güzeldir. Ancak bu pişmanlığın ölüm gelip çatmadan önce gerçekleşmesi efdaldir. Çünkü son anda ölüm korkusuyla yapılan tövbelerin kabul olmadığı belirtilmiştir. (en-Nisâ 4/18) Firavunda son anda tövbe etmiş, bu durum “Şimdi mi (iman ettin)! Hâlbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.” (Yunus 10/91) diye belirtilmiştir. Mürselât sûresinde ise on defa “O gün, (hakikatleri) yalan sayanların vay haline!” (el-Mürselât 77/15,19,24,28,34,37,40,45,47,49) buyrulmaktadır. Allah’ın gücünün kudretinin işaretlerini görmelerine rağmen, öldükten sonra dirilmeyi yalanlamaları, yaptıklarının karşılıksız kalacağını zannetmeleri, hesaplarının görülmeyeceğini düşünmelerinde dolayı onlara bu hitapla seslenilmiştir.331 Yalanladıklarıyla yüzleştikleri gün vay onların haline denilerek içinde bulundukları durumun kınandığı görülmektedir. Kınama ve azarlama insanlara yaptığı kötü davranışın farkına varıp onun üzerine düşündürmesi ve kendini düzeltmesi açısından uygulanan bir cezadır. Bu şekilde kişilere içinde bulundukları çirkin durumun izahı yapılmakta ve bu davranışlarının karşılıksız kalmayacağı haber verilmektedir. 331 Mevdudi, Tefhimul Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, 6:584-587. 95 2.3.2.4. Tehdit ve Gözdağı vermek Tehdit ve gözdağından maksat; suçun işlenmesine engel olmak için ceza vermeden önce gözü korkutmak, gerekirse cezalandıracağını bildirmektir.332 Kur’ânı Kerim’de azgınlaşanlar, Allah’ın emrinin dışında bir yol takip edenler kendilerini yakalayacak azapla tehdit edilmişlerdir. Tüm uyarılara kulak asmayan kendilerine gönderilen Peygamberlerin ikazlarını alaya alan kimselerin, azabın bir an önce getirilmesini istedikleri âyette şu şekilde yer almıştır:. “Dediler ki: Ey Nuh! Bizimle mücadele ettin ve bize karşı mücadelede çok ileri gittin. Eğer doğrulardan isen, kendisiyle bizi tehdit ettiğini (azabı) bize getir!”(Hûd 11/32) Benzer Şekilde diğer Peygamberlerden de kendilerini tehdit ettikleri azabı bir an önce getirmelerini istedikleri Kur’ân’da görülmektedir. (el-A’râf,7/70,77; el-Enbiyâ 21/38; en-Neml 27/71; Yâsîn 36/48; el-Ahkaf 46/22; el-Mülk 67/25) Hz. Sâlih de kavminden, kendilerine Allah tarafından gönderilen deveye zarar vermemelerini istemekte aksi halde azaba uğrayacaklarını kendilerine haber vermektedir. (Hûd 11/64) Allah’ın koyduğu kuralı çiğneyerek kendilerine yazık eden bu kavme üç gün mühlet verildiği âyette şöyle yer almıştır: “Fakat Semûd kavmi o deveyi, ayaklarını keserek öldürdüler. Sâlih dedi ki: "Yurdunuzda üç gün daha yaşayın (sonra helâk olacaksınız)!" Bu söz, yalanlanamayan bir tehdit idi.” (Hûd 11/65) Dünyada iken azapla tehdit edilenlerin yine dünyada azabı şiddetli bir şekilde yaşadıkları da Kur’ân’da görülmektedir. Bu durum “Nitekim, onlardan her birini günahı sebebiyle cezalandırdık. Kiminin üzerine taşlar savuran rüzgârlar gönderdik, kimini korkunç bir ses yakaladı, kimini yerin dibine geçirdik, kimini de suda boğduk. Allah onlara zulmetmiyor, asıl onlar kendilerine zulmediyorlardı. (el-Ankebût 29/40) âyetinde açık bir şekilde yer almıştır. Âyeti Kerimelerde daha önceki kavimlerin başına gelen azaplar anlatılarak Yüce Allah’ın azabının tezahürlerini gösterilmektedir. Kur’ân-ı Kerim’de yer alan gözdağı ifadelerinden biri de “Öyle İse bekle onlarda beklemektedirler.” (ed-Duhân 44/59) âyetidir. Burada yalanlayanları bekleyen çok acı, dehşet saçan, korkunç bir akıbetin ifadesi söz konusudur.333 Bu âyet temsil yerindeyse adeta bir meydan okuma gibidir. Başka bir âyette ise 332 Önkal, Rasulullah’ın İslâm’a Davet Metodu, 222-223. 333 Kutup, Fi zilalil Kur’ân, 13: 254. 96 “İnanmayanlara de ki: Elinizden geleni yapın, biz de yapacağız. Bekleyin, biz de bekleyeceğiz.” İfadesi yer alır. (Hûd 11/121-122) İman etmeyenlere bir tehdit ifadesidir. Adeta onlara elinizden geleni ardınıza koymayın, yapacağınızı yapın, bizimle ilgili düşündüğünüz son ne ise bekleyin, zira biz de size inecek azabı bekleyeceğiz denilmiştir.334 Görüldüğü gibi Yüce Allah azgınlaşan kimseleri ve kavimleri cezalandıracağı konusunda uyarmış, dikkate almayanların da dünyada iken azaba uğradıklarından Kur’ân-ı Kerim’de bahsetmiştir. Kimi zamanda bu azap ve tehdit ifadelerinin karşılığı âhiret yurduna bırakılmıştır. 2.3.2.5. Korku ve Endişe Korku insanın doğasında bulunan bir duygu olup, hareketlerine yön veren önemli bir etkendir. Kur’ân-ı Kerim’de âhiretteki azap şekilleri ve çeşitleri, âyetlerde vurgulanarak insanlar doğru yola iletilmek istenmektedir. Yüce Allah cehennem tasvirlerinde azabının şiddetinden örnekler vererek korku ile cezalandırmaktadır. Bu sebeple kötü amellerinin karşılığının âhirette verileceğini bilmesi insanları, kendine ve davranışlarına çeki düzen vermeye yönlendirir. Allah’ın azabıyla korkutması; mü’minlerin, O’nun emirlerine sarılıp, günah olan şeylerden uzaklaşmalarını sağlayacağı için en faydalı korku çeşidi olarak görülmüştür. 335 İnsanın bilmediği şeyden korkmayacağından hareketle övülmesi gereken korkunun; kişi ile Allah’ın yasakları arasına engel koyan, ona perde olan, onu davranışlarının sonucunu düşündürmeye iten korku olması gerekir. 336 Bu sebeple kişinin günahtan uzaklaşıp Allah’a yaklaşması sağlayan iffet, takva gibi ameller korkunun faziletlerinden sayılmıştır.337 Kur’ân-ı Kerim’de cehennem ehlinin dünyada iken ateş azabıyla korkutulması söz konusudur. Bir âyette “Onların üstlerinde ateşten tabakalar, altlarında da (öyle) tabakalar var. İşte Allah kullarını bununla korkutuyor. Ey kullarım! Yalnızca benden korkun.” (Ez-Zümer 39/16) buyrulmaktadır. Benzer 334 Zuhaylî, Tefsirül-Münir, 6: 425 335 Necati, Hadis ve Psikoloji, 83. 336 İbn Kayyım El- Cevziyye, Medâricu’s Salikîn Kur’ân’i Tasavvufun Esasları, trc. Ali Ataç v.dğr. (İstanbul: İnsan Yayınları, 1990), 1: 398. 337 Gazali, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, 4: 294. 97 şekilde kâfirlerin kalplerine korku salıncağı ve gidecekleri yerin cehennem olduğu belirtilmiştir.(Âl-i İmrân 3/151) Bir âyeti kerimede ise cennettekilerin konuşmasına yer verilmiş; dünyada iken ilahi azaptan korkup buna göre hareket ettikleri için cehennemde de hücrelere işleyen kavurucu azaptan korunduklarından bahsedilmiştir. (et-Tûr 52/25-27) Korku, bir cezalandırma şeklidir. Terbiye etmede kullanılan bir eğitim metodudur. Okulda düşük not almaktan korkan bir öğrenci bu durumdan endişe duyar ve derslerine daha çok çalışır. Ya da ailesi tarafından yasaklanan bir davranışı yapan bir çocuk, bundan dolayı ceza alacağını bildiği sürece korkup vazgeçer. İşte kötü davranışları yüzünden Yüce Allah tarafından cezalandırılacağını bilen bir kişi de Allah’ın azabından korkar ve kendine çeki düzen verir. Allah Teâlâ’nın emirlerine itaat eder, yasaklarından kaçınmaya çalışır. 2.3.2.6. Zaman Tanıma/Mühlet Verme Zaman tanımak yani mühlet vermek denildiğinde akla gelen ilk manalarından biri; kötü yolda olanların hatalarının farkına varıp tövbe etmeleri için, kendilerini düzeltme adına verilmiş bir fırsat olmasıdır.338 Bu durum ceza vermeden önce ona bir şans tanımak gibi düşünülebilir. Şayet işledikleri günahlar yüzünden insanlar hemen cezalandırılmış olsa yeryüzünde hiçbir kimsenin kalmayacağı âyette belirtilmiştir. (Fâtır 35/45) Allah Teâlâ günahları yüzünden insanları hemen cezalandırmamakta onlara mühlet vermektedir; ancak inkârcılar için verilen zaman fırsat olmaktan çıkıp günahlarının artmasına neden olmaktadır. Bu durum Kur’ân-ı Kerim’de şu şekilde anlatılmıştır: “İnkâra koşuşanlar sana kaygı vermesin, Onlar Allah’ın dînine asla zarar veremezler. Allah onlara âhirette nasip vermemek istiyor. Onlara büyük bir azap vardır. İmana bedel inkârı tercih edenler Allah’ın dînine hiç bir zarar veremezler ve onlar için gâyet acı bir azap vardır. O kâfirler kendilerine mühlet vermemizin kendileri hakkında hayır olduğunu sanmasınlar. Onlara mühlet vermemiz, günahlarının artması içindir. Onlara zelil ve perişan eden bir azap vardır.” (Âl-i İmrân 3/176-178) Zeki Duman zaman ve imkanın kaçırıldıktan sonra bir daha ele geçmeyeceğinden dolayı çok iyi değerlendirilmesi gereken iki fırsat olduğundan bahseder. Dolayısıyla da inkâr edenler kendilerine tanınan zamanı iyi 338 Kaysıcı, Kur’ân’da Mükâfat ve Ceza, 214. 98 değerlendirmedikleri için zaman onların aleyhine işlemektedir.339 Bu yüzden de onlara tanınan bu mühlet aslında onlar için bir ödül değil aksine azaplarını artırmak için bir cezadır. Kur’ân-ı Kerim’de buyrulan “De ki: Tehdit edilegeldiğiniz (azap), yakın mıdır, yoksa Rabbim onun için uzun bir süre mi koyar, ben bilmem.” (el-Cinn 72/25) âyetinde ise azabın zamanını sadece Allah’ın belirlediği ve bildiği belirtilmiştir. Başka bir âyette de “Eğer Allah insanlara, hayrı çarçabuk istedikleri gibi şerri de acele verseydi, elbette onların ecelleri bitirilmiş olurdu. Fakat bize kavuşmayı beklemeyenleri biz, azgınlıkları içinde bocalar bir halde (kendi başlarına) bırakırız.” (Yunus 10/11) buyrulmuştur. Şayet onların istediği gibi azap hemen verilseydi imtihan dünyasının bir anlamının kalmayacağı, ilk günah olayından itibaren sonlarının geleceği, bu yüzden de cezalarının âhirete ertelendiği belirtilmiştir.340 Yüce Allah kötü davranışları yüzünden insanları anında cezalandırmamakta onlara zaman tanımaktadır. Bu mühlet kendini düzeltmek isteyenler için bir fırsata dönüşürken, azgınlıkta ısrar edenlerinde azabının artmasına sebep olmaktadır. 2.3.2.7. Pişmanlık, Nefsiyle Hesaplaşma Dünyada iken inanmadıkları azabın âhirette kendilerine yaşatılması sonucu cehennem ehli pişman olmaktadır. Azapla yüzleşen cehennem ehli acı içinde kıvranmakta, yaptıklarından pişman bir şekilde dünyaya tekrar dönüp iyilerden olmayı arzulamaktadır. Bu durum bir âyette şu şekilde yer almıştır: “Ya da azab gördüğü zaman: Benim için bir kere daha (dünyaya dönme fırsatı) olsaydı da, ihsan edenlerden olsaydım. (diyeceği günden sakının).” (Ez-Zümer 39/58) Şâyet bu arzuları gerçek olsa, tekrar Dünyaya dönmüş olsalar yine aynı günahlarına devem edecekleri, onların yalancı oldukları Kur’ân-ı Kerim’de belirtilmiştir. (el-Enâm 6/28) Benzer şekilde kendisiyle bir hesaplaşma içine girenler, hakikate kulaklarını tıkadıklarını itiraf etmektedirler: "Eğer kulak vermiş veya akletmiş olsaydık, çılgın alevli cehennemlikler içinde olmazdık" derler. (el-Mülk 67/10) İşte cehennem ehli gerçeklerle yüzleştiği zaman pişmanlığı dile getirmekte fakat son pişmanlık fayda vermemektedir. 339 Duman, Beyanul-Hak, 3: 236. 340 Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Hayreddin Karaman v.dğr. (Ankara: DİB Yayınları, 2007), 3: 88. 99 Kur’ân-ı Kerim zamanı geldiğinde zalimlerin acı içindeki kıvranışlarını şu şekilde tasvir etmektedir: “O gün zalim, parmaklarını ısırır “Eyvah!” der, “keşke o Peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Eyvah! Keşke falanı dost edinmeseydim! Vallahi bana gelen öğütten (Kur’ândan) beni o uzaklaştırdı. Zaten şeytan, insanı işte böyle uçuruma sürükleyip sonra da yüzüstü, yalnız bırakır.” (El-Furkan 25/27-29) Âyette geçen zalimin tüm zalimleri kapsadığı gibi özel olarak da Peygamberi memnun etmek için kelime-i şahadet getiren sonra da dinden dönen Ukbe b. Ebi Muayt’ hakkında olduğu belirtilmiştir. Buna göre Ebu Muayt daha sonra arkadaşı Übeyy b. Halef’i razı etmek için dinden dönmüştür. Aynı zamanda âyette belirtilen durum, kıyamet gününde Peygambere itaat etmeyip, insan ve cin şeytanlarını dost edinenlerin, üzüntü ve pişmanlıklarını dile getirmeleri hali olarak da görülmüştür. 341 Cehennem ehlinin yapıklarına pişman olduğu ve manevi bir azap içinde kıvrandıkları ortadadır. Zamanında kulak tıkadıkları hakikatlere şahit olmak, onları geri dönüşü olmayan bir hüsrana ve “keşkeler” içinde sızlanmaya itmiştir. 2.3.2.8. Kötü Davranışın Karşılığını Yaşatma Allah Teâlâ hesap öncesinde kullarını davranışlarına çeki düzen vermeleri konusunda uyarmakta, yanlış davranışları sebebiyle kınamakta, haddi aşanları ise tehdit ederek korkutmaktadır. Bunlara rağmen yasakladığı davranışların gerçekleşmesi ve tekrarı dünyada ve âhirette azapla muamele olarak karşımıza çıkmaktadır. Âhirette hesap görüldükten sonra kitabı sol tarafından verilen kimse yaptıklarını karşılığını almakta, cezasını çekmektedir. İşte şimdi kendilerinin daha önce uyarıldıkları fakat dikkate almadıkları azabı tatma zamanıdır. Bu durum Kur’ân’da şu şekilde bahsedilmiştir: “Fakat kitabı kendisine solundan verilen kimse: "Kitabım keşke bana verilmeseydi; keşke hesabımın ne olduğunu bilmeseydim; bu iş keşke son bulmuş olsaydı; malım bana fayda vermedi; gücüm de kalmadı der. İlgililere şöyle buyurulur: "O'nu alın, bağlayın. Sonra cehenneme yaslayın. Sonra onu boyu yetmiş arşın olan zincire vurun. Çünkü o, yüce Allah'a inanmazdı. Yoksulun yiyeceği ile ilgilenmezdi. Bu sebeple burada bugün onun bir acıyanı yoktur. Günahkârların yiyeceği olan kanlı irinden başka bir yiyeceği de yoktur." (elHakkâ 69/25-37) Âyetlerde hesab defterini görüp bununla yüzleşen kimsenin 341 Zuhaylî, Tefsirul Münir, 10:46-47. 100 acınacak durumu tasvir edilmiştir. Bu durum manevi azabın maddi azaptan daha elem verici olduğunu göstermektedir. 342 Kur’ân-ı Kerim’de yer alan bir başka âyette “Suçluyu yakalayın, cehennemin ortasına sürükleyin, sonra başına azap olarak kaynar su dökün" denir, sonra ona: "Tad bakalım, hani şerefli olan, değerli olan yalnız sendin. İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir” denir.” (Ed-Duhân 44/47-50) buyrulmaktadır. Âyette yer alan “tad bakalım, hani şerefli olan, değerli olan yalnız sendin.” ifadesine getirilen izahları Fahreddin er-Râzî şu şekilde belirtmiştir: -Bu hitap şekli kullanılarak adata onlara “Aslında sen böyle değilsin” denilmek istenilmiştir. Yani onların değer ve şeref yoksunu olduğu belirtilmiştir. -Yine bu ifadenin Ebu Cehil’e nispetle onun Hz Peygamber’e “ O’nun soyu içinde, benden daha ulu ve şerefli kimse yoktur. Allah’a yemin ederim ki sen ve Rabbin, bana hiçbir şey yapamazsınız.” Dediği belirtilmiş olup kast olunan kişi odur. -Bu ifadeyle kâfirlere adeta siz izzet ve şerefi Allah dışında başka şeylerde arıyordunuz, şimdi içine düştüğününüz duruma bakın denilmektedir.343 Aslında bu izahların hepsi, cehennem ehlinin içinde bulunduğu durumu; onur ve şereften uzak bedbaht halini ortaya koymaktadır. Dünyada iken inananlarla dalga geçenlerin, âhirette cezalandırıldıkları anın mü’minlere gösterilmesi ise âyetlerde şu şekilde yer almıştır: “Suçlular, şüphesiz, inanmış olanlara gülerlerdi. Yanlarından geçtikleri zaman da birbirlerine göz kırparlardı. Taraftarlarına vardıklarında bununla eğlenirlerdi. İnananları gördükleri zaman: "Doğrusu bunlar sapık olanlardır" derlerdi. Oysa kendileri, inananlara gözcü olarak gönderilmemişlerdi. Bugün de, inananlar inkârcılara gülerler. Tahtlar üzerinde, inkârcıların yaptıkları şeylerin karşılığının nasıl verildiğini seyrederler.” (el-Mutaffifîn 83/29-36) Âyetlerde görüldüğü gibi bir zamanlar alay edip dalga geçtikleri Mü’minler, Allah’ın rahmeti içinde keyif sürerken mücrimlerin yaptıklarının karşılığını aldıklarını izlemektedirler.344 Bütün bunlar göstermektedir ki Allah’ın terazisinde hiçbir davranış karşılıksız kalmamakta, yapılan iyilik de kötülük 342 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 30:113. 343 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 27/253. 344 Kutup, Fi Zilal-il Kur’ân, 16: 97. 101 de er ya da geç karşılığını bulmaktadır. Yüce Allah davranışlarının karşılığı olarak cehennemin mutlaka görüleceğini ve nimetlerden hesaba çekinileceğini bizlere haber vermektedir. (et-Tekâsür 102/6-8). 2.3.2.9. Sonsuza Dek Süren Acı ve Istırap Kur’ân-ı Kerim’de “Doğrusu, yeryüzünde olan bütün şeyler ve onların bir katı daha kâfirlerin olsa da, kıyamet gününün azabından kurtulmak için fidye verseler kabul edilmez. Onlara elem verici azab vardır. Ateşten çıkmak isterler, çıkamazlar. Onlara sürekli azap vardır.” (el-Mâide 5/36-37) buyrulmuştur. Küfrün ve şirkin en büyük günah olması sebebiyle bu âyetler kâfirlerin azaptan kurtulmalarının imkânsız olduğu, onların cehennemde sürekli kalacakları manasında yorumlanmıştır.345 Başka bir âyette “Cehennem bekçisine şöyle feryat ederler: Malik! Ne olur, tükendik artık! Rabbin canımızı alsın, bitirsin işimizi!” O da: “Ölüp kurtulmak yok, ebedî kalacaksınız burada” der.” (ez-Zuhruf 43/77) ifadesi yer alır. Burada hiç ümit belirtisi olmayan, bir an bile durmayan, sürekli olan bir azabın, dayanılmaz bir acının tasviri söz konusudur.346 İbn Abbas’tan gelen bir rivâyetle Malik’in bin sene durup “Siz böyle kalacaksınız” diyeceği rivâyet edilmiştir. İbn Hatim’de bu rivâyeti, cehennemden çıkış ve kurtuluşun olmadığı şeklinde açıklamıştır.347 Cehennem ehli için mutluluk verici bir haber bulunmamaktadır. Kendilerine elçi olarak, melek gönderilmesini yahut da Allah’ı görmeyi bekleyip, azgınlıkta ileri gidenlerin (el-Furkan 25/21) durumu Kur’ân’da “Gün gelecek, melekleri görecekler; fakat o gün o suçluları sevindirecek hiçbir haber olmayacak ve melekler onlara: “Sevinmek size haram! Haram!” diyecekler.”dir. (el-Furkan 25/22) şeklinde yer almıştır. Melekleri ya ölüm anında ya da kıyamet gününde göreceklerinden bahsedilmiş, onlar için sevinçli bir durumun olmadığı tam tersi cehennem ve Allah’ın gazabının müjde olarak sunulması söz konusudur.348 Kur’ân-ı Kerim’de yer alan bir âyette şu şekildedir: “Âyetlerimizi yalan sayanlara ve onları kabule tenezzül etmeyenlere gök kapıları açılmayacak ve deve 345 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 2: 521. 346 Kutup, Fi zilalil Kur’ân, 13: 217. 347 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, 13: 7168. 348 Zuhaylî, Tesirul Münir, 10: 42. 102 iğne deliğinden geçmedikçe onlar da cennete giremeyeceklerdir. İşte Biz, suçlu kâfirleri böyle cezalandırırız!” (el-A’râf 7/40) Bu âyette cüssesi itibariyle devenin iğnenin deliğinden geçmesi muhal olduğu için onlarında cennete girmelerinin imkânsız olduğu görülmektedir. 349 Dolayısıyla kâfirlerin, “yüzde yüz olarak” yani kesinlikle cennete giremeyeceklerinden bahsedilmektedir.350 Anlaşılan odur ki kâfirlerin cennete girmeleri söz konusu olmayıp acı ve ıstırabın ise sürekliliği bulunmaktadır. Tüm bunlara rağman Allah’tan bağışlanma dileyerek cezadan kurtulabilmek mümkündür. İslâm dininde yapılan hatalardan, işlenen suçlardan, pişmanlık duyulup Allah’tan af dilendiği müddetçe kurtulabilmek mümkündür. Tövbe etmek ve bağışlanma dilemek; kişinin Allah nezdindeki durumunu düzeltebileceği gibi uhrevî cezasının da kalkmasını sağlayabilmektedir.351 Kur’ân-ı Kerim’de iman ettikten sonra tekrardan küfre dönenlerin affolunmayacağı, Allah’ın meleklerin ve tüm insanların lanetine uğrayacakları ve cezalarının hafifletilmeyeceği bildirilmektedir. (Âl-i İmrân 3/86-88) Âyetin devamında ise “Ancak daha sonra tövbe edip nefislerini ıslah edenler, bu hükmün dışındadır. Çünkü Allah gafurdur, rahîmdir (çok affedicidir, merhamet ve ihsanı boldur).” (Âl-i İmrân 3/89) buyrulmaktadır. İbn Abbas’tan gelen rivâyetle ensardan biri Müslüman olduktan sonra dinden çıkıp tekrar küfre dönmüş, sonra da pişman olup tekrar Müslüman olmak istemiştir. Kavmine de “benim için tövbe var mı?” Peygamber’e sorun dediği belirtilmiştir. Bu âyetin bunun üzerine indiği nakledilmiştir.352 Bu durumda tövbe kapısı her zaman açıktır. İnkârcı bile olsa, tövbe edip İslâm’a dönmesi nihâyetinde ve inancında sebat ettiği müddetçe Yüce Allah affedeceğini bildirmiştir. 349 Vehbi, Büyük Kur’ân Tefsiri Hulâsat’ül Beyân fî Tefsîr’il Kur’ân, 4:1626. 350 Arslan, Büyük Kur’ân Tefsiri (Hulâsatü’t-Tefasir), 5:515. 351 Bardakoğlu, “Ceza”, 7: 477. 352 İbn Kesîr, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, 4:1295. 103 104 SONUÇ “Kur’ân’da Cennet Cehennem Tasvirleri Bağlamında Ödül ve Ceza Eğitimi” adlı çalışmamızı yapmamızdaki amacımız, Yüce Allah’ın ödüllendirme ve cezalandırma disiplinini ortaya koymak ve bir eğitim metodu olarak bundan istifade edebilmekti. Bu amaçla öncelikle cennet ve cehennem hayatı üzerinde durduk. Mahiyeti fizikötesi olan cennet ve cehennem insanoğlunun en çok merak ettiği konulardan birisidir. Cennet, sözlükte “bahçe ve gizlilik” manasına gelmekte, cehennemin ise “dibi görünmeyen kuyu” anlamınını içermektedir. Cennet ve cehennemin farklı isimleri bulunmaktadır. Bu isimler, cennet ve cehennem yerine kullanılmıştır. Kimi zamanda bu isimler cennet ve cehennemin bir bölümü olarak ya da niteleme veya mekân vurgusu ifade etmek üzere gelmektedir. Bu isimler muhatabın anlayacı şekilde dünya boyutundan hareketle analoji yapılarak analatılmıştır. Cennet nimetleri ve cehennem azabında da bu durumu görebilmek mümkündür. Ayrıca hem nimetlerin hem de azabın kişinin üzerinde fiziksel ve ruhsal etkileri bulunmaktadır. Cennet, Allah’a iman edip güzel davranışlarda bulunanlara verilen bir ödüldür. İnsanın aklından dahi geçiremeyeceği nimetlerle doludur. Cehennemin ise Allah’a inanmayan ve emirlerine itaatsizlik eden kimselere, kötü davranışlarının karşılığı olarak verilen bir ceza olmakta, azabı ise daha çok ateş ile anlatılmaktadır. Dolayısıyla ödül ve ceza bir karşılık ifade etmektedir. Çalışmamızın devamında ödül ve ceza eğitiminden amacından ve türlerinden bahsettik. Ödül ve ceza, toplum hayatının devamı için gerekli olan vazgeçilmez bir yaptırımdır. Suçun önlenmesi ve güzel davranışların tekrarını sağlamak amaçlı bu iki disiplin eğitimde ve hukuk gibi diğer alanlarda tercih edilmektedir. Dolayısıyla ödül ve ceza iyiliğin ve kötülüğün karşılıksız kalmadığını gösteren bir terbiye metodu olarak anlaşılmaktadır. Ayrıca ödül ve cezanın maddi ve manevi yönleri bulunmaktadır. Bildiğimiz gibi insanın yapısı beden ve ruhtan oluşmaktadır. Kur’ân bağlamında baktığımızda insanın ruh-beden yapısı birlikte düşünülerek her ikisini de etkileyecek ödül ve ceza yöntemleri kullanılmıştır. Bu sebeple cennet tasvirlerinde yer alan ödüllerin ve cehennem tasvirlerinde bahsedilen cezaların maddi ve manevi boyutu bulunmaktadır. 105 Kur’ân’da cennet tasvirlerinde ödülün karşılığı olarak tebşir dediğimiz müjdelemenin, cehennem tasvirlerinde ise cezanın karşılığı olarak inzar dediğimiz uyarma yöntemi kullanılmıştır. Dolayısıyla güzel davrananları müjdelemek, onları bir takım maddi ve manevi nimetlerle ödüllendirmek gerekmektedir. Ayrıca kötü davranaışta bulunanları öncelikle uyarmalı, davranış devam ettiği takdirde ise uygun karşılıkla cezalandırmak gerekmektedir. Ayrıca Kur’ân-ı Kerim’de müjde ve korku içeren ayetlerin yan yana ya da peş peşe gelmektedir. Cennet ve cehennem tasvirlerinde yer alan müjde ve korku ifadelerinin bu şekilde yer alması ödül ve ceza anlatımının denge ifade ettiğini göstermektedir. Aynı zamanda bu tasvirlerde insan fıtratının yapısı ve özellikleri ile bütünlük içeren bir anlatım söz konusudur. Dünyada yaşadığımız sürece var olan ödül ve ceza âhirette de devam etmektedir. Uhrevî âlemde ödülün karşılığı cennet; cezanın karşılığı ise cehennem hayatı oluşturmaktadır. Ödül ve ceza yapılan her türlü davranışının bir karşılığı olarak verilmektedir. Ödül iyi davranışların karşılığında verilmekte ve tekrarının olması amaçlandığında tercih edilmektedir. Ceza ise kötü davranışların karşılığında, ona engel olmak ve ıslah etmek amaçlı kullanılmaktadır. Ödül ve cezanın kişinin hem bedenine hem de ruhuna etki eden özelliği bulunduğu uutulmamalıdır. Davranışlarının sonucu kişilere mutlaka yaşatılmalıdır. Çünkü Ödül ve ceza bir terbiye metodudur. Cezalandırmadan önce güzel öğüt ve nasihatlerle kişilerin doğruyu görmeleri sağlanmalıdır. Cezalandırmadan önce bilgilendirme ve uyarmak Yüce Allah’ın eğitim metodudur. Ancak iyilik ve güzel sözden anlamayanlar için yöntem değiştirilmeli ve sert muamele uygulanmalıdır. Ayrıca ceza son çare olarak tercih edilmelidir. Her zaman olmasa da çok nadir durumlarda belli şartları gözetmek kaydıyla dayak da maddi bir ceza olarak kullanılabilir. Ödül de müjdelemek ceza da ise uyarmak ana temadır. Ödüllendirmede dengi ve daha fazlası ile karşılık verilmektedir. Bu durum güzel davranışın devamında da etkili olmaktadır. Cezalandırma ise yapılan davranışa dengiyle yapılan bir muamele olup misliyle karşılık verilir. Çünkü cezada fazlasıyla karşılık vermek zulm olarak görülmüştür. Yüce Allah’ın cezalandırmada acele etmediği görülür. Dolayısıyla cezalandırmadan önce zaman tanımak önemlidir. Şayet ödül ve ceza için bir zaman 106 tayın edilmiş ise zamanında uygulanmalıdır. Ödül ve ceza amaç değil araçtır. Allah’ın sevgisini ve rızasını kazanmak en büyük ödül iken; gazabına uğramak ve lanetini çekmek de en büyük cezadır. Kur’ân’ı Kerim’de hem ödüle hemde cezaya yer verilmiştir. Ödülün ve cezanın kaldırılma gerekçeleri anlatılmıştır. İmandan sonra gelen inkâr ödülü ortadan kaldırırken, af dilemek ve bağışlanmak ise cezayı ortadan kaldırabilmektedir. Sonuç olarak hem cezanın hem de ödülün eğitici bir yönü bulunmaktadır
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KUR’ÂN-I KERİM’DE CENNET VE CENNETLİKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Reyhan ÇAĞLAYAN Enstitü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : Tefsir Bu tez 02.10.2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Davut AYDÜZ Yrd. Doç. Dr. Muhittin AKGÜL Yrd. Doç. Dr. A. Faruk KILIÇ Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Reyhan ÇAĞLAYAN 25. 08. 2006 ÖNSÖZ Yaşadığı tarihi boyunca insanoğlu kendine “gayb” olan meseleleri merak etmiştir. Ölüm ve ölüm ötesi hayat da bu meselelerin başında yer almaktadır. İnsanda akıl olması münasebetiyle ister istemez “Ben neyim? Nereden geldim? Nereye gideceğim?” gibi soruları kendisine sormuş, cevabını bulmaya çalışmıştır. Zaten aklı ve ruhu susturmakla, hayatî konular üzerinde düşünmemekle ve dahası düşünmeden yaşamaya çalışmakla insanoğlunun mutluluğu yakalaması güçleşmektedir. İnsanda sürekli merak uyandıran ölüm ve ötesi hayatın en çok dikkat çeken parçası olmasından ve ilahî hitabın da azab ayetlerinden ziyade müjde ve esenlik yönündeki ayetlerle insanlığa seslenmesinden dolayı “Kur’an-ı Kerim’de Cennet ve Cennetlikler” konusu üzerinde durmaya karar verdik. Çalışmam boyunca değerli fikirlerini ve tezime olan ilgisini bir an dahi benden esirgemeyen muhterem danışman hocam Prof. Dr. Davut Aydüz’e, eserin hazırlanışında maddî ve manevî desteklerini her zaman yanımda hissettiğim annem, babam ve kardeşlerime, ayrıca moral vererek beni yalnız bırakmayan dönem arkadaşlarıma ayrı ayrı teşekkürlerimi kendilerine arz ederim. Yetişmemdeki katkıları çok büyük olan tüm hocalarıma da minnettar olduğumu ifade etmek isterim. Tıpkı imtihan dünyasında cenneti hak edebilmek için sarf edilen çaba gibi, gerek şimdi gerekse bundan sonra başarının zirvesinde olabilmek için gerekli gayret bizden, bunun sonucunda beklenen muvaffakiyet ise amelleri zayi etmeyip herkese çalıştığının karşılığını er ya da geç veren, terazisinde zerre kadar sapma olmayan, Rahman ve Rahim olan Allah’a aittir. Reyhan ÇAĞLAYAN 25 Ağustos 2006 Sakary i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR........................................................................iii ÖZET................................................................................................iv SUMMARY.........................................................................................v GİRİŞ...............................................................................................1 BÖLÜM 1: ÂHİRETE İMAN.................................................................6 1.1. Âhiret Kavramı ve Âhiret ile İlgili Durumlar......................................6 1.1.1. Âhiret Kavramı.............................................................6 1.1.2. Âhiret Hayatı...............................................................6 1.1.3. Âhiretin Ruhanîliği/Cismanîliği Meselesi….........................7 1.1.3.1. Âhiretin Cismanî Oluşu...........................................7 1.1.3.2. Âhiretin Ebedî Oluşu.............................................16 1.1.4. Âhirete İman.............................................................19 1.1.5. Âhiretin Halleri...........................................................20 1.2. Âhirete İmanın Pratik Hayattaki Fayda ve Sonuçları.........................23 1.3. Kur’an’da Âhiret Sahneleri Anlatılırken Kullanılan Bediî Üslûb............30 1.4. A’raftakiler.................................................................................31 BÖLÜM 2: CENNET LAFZI................................................................34 2.1. Cennetin Tanımı.........................................................................34 2.2. Kur’an-ı Kerim’de Cennet Lafızları.................................................35 2.3. Cennetin İsimleri........................................................................35 2.3.1 Cennet......................................................................35 2.3.2 Cennetü’n-Naim.........................................................36 2.3.3 Adn..........................................................................37 2.3.4 Firdevs......................................................................40 2.3.5 Hüsna.......................................................................43 2.3.6 Darü’s-Selam.............................................................43 2.3.7 Darü’l-Mukame...........................................................44 2.3.8 Diğer İsimleri.............................................................44 2.4. Cennetin Yeri ve Genişliği............................................................45 2.5. Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğu...............................................47 ii 2.6. Cennete Girmeye Vesile Olan Bazı Ameller.....................................53 2.6.1. Adaklarını Yerine Getirenler……………………………………………….53 2.6.2. Kıyamet Gününden Korkanlar…………………………………………….57 2.6.3. İhtiyaç Sahiplerine Sevdiği Yemeklerden Yedirenler…………60 2.6.4. Sabredenler………………………………………………………………………..62 BÖLÜM 3: CENNET VE CENNETLİKLERE SUNULAN NİMETLER..........64 3.1. Cennete Girmeden Önce Müminlerin Arındırılması............................67 3.2. Cennetin Kapıları........................................................................68 3.3. Cennetin Dereceleri.....................................................................70 3.4. Cennetin Nehirleri.......................................................................72 3.5. Cennetin Pınarları.......................................................................74 3.6. Cennetin Köşk ve Otağları............................................................78 3.7. Cennetin Nuru…………………............................................................82 3.8. Cennetin Ağaç ve Meyveleri..........................................................82 3.9. Cennet Ashabının Varisliği............................................................86 3.10. Cennet Ashabının Genel Durumu.................................................87 3.11. Cennet Nimetlerinin Dünya Metaına Üstünlüğü..............................94 3.12. Cennet Ashabının Yiyecek ve İçeceği............................................97 3.13. Cennet Ashabının Giyim Kuşamı ve Takıları.................................103 3.14. Cennet Ashabının Sedirleri........................................................105 3.15. Cennet Ashabının Hizmetçileri...................................................108 3.16. Cennet Ashabının Bir Araya Gelip Konuşmaları............................109 3.17. Cennette Kadın.......................................................................112 3.18. Cennet Ashabının Cehennemliklere Gülmesi................................115 3.19. Allah’ın Rızası ve Cemalullahı Seyir............................................116 3.20. Cennet Ashabının Selamları, Sözleri ve Dualarının Sonu................119 SONUÇ VE ÖNERİLER....................................................................123 BİBLİYOGRAFYA...........................................................................128 ÖZGEÇMİŞ....................................................................................133 iii KISALTMALAR a.s. : Aleyhisselam. b. : Bin, ibn. by. : Basım yeri yok. bkz. : Bakınız. çev. : Çeviren. DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Hz. : Hazreti. madd. : Maddesi s. : Sayfa. s.a.s. : Sallallahu Aleyhi Vesellem. sy. : Sayı. thk. : Tahkik eden. trc. : Tercüme eden ty. : Tarihi yok. vb. : Ve benzeri. iv SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Kur’ân-ı Kerim’de Cennet ve Cennetlikler Tezin Yazarı: Reyhan ÇAĞLAYAN Tezin Danışmanı: Prof. Dr. Davut AYDÜZ Kabul Tarihi: 02.10.2006 Sayfa Sayısı: V (Ön Kısım) + 133 (Tez) Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı: Tefsir ÖZET İnsan hayatında bazı meseleler vardır ki, onlar, ya bir şahsı veya bir aileyi ya da bir milleti ilgilendirir. Bu çok önemli bir meseledir. İşte ölüm ötesi hayat da bütün insanlığı ilgilendirdiği için en önemli meselelerden biri olarak kabul edilebilir. Ahirette arzu edilen ise rıza-i ilahiye layık bir kul olarak cennete girebilmektir. Hep merak edilen ahiret hayatı ve onun da üstünde cennet nimetleri akıl ve müspet ilimler vasıtasıyla kavranıp çözüme kavuşacak konulardan değildir. Bu yüzden çalışmamızı “Kur’an’da Cennet ve Cennetlikler” şeklinde isimlendirmeyi münasip gördük. Adından anlaşılacağı üzere ayetleri temel olarak aldığımız bu çalışmada ifadelerin muallâkta kalmaması için çok az da olsa hadislerden de tefsir mahiyetinde istifade ettik. Çalışmamız giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Birinci bölümde ahiret, ahirete imanın insana dünyada sağladığı faydalar ve öldükten sonra dirilmenin ruhanî mi yoksa cismanî mi olduğu üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde cennet lafzının Kur’an-ı Kerim’de kullanım şekli, cennetin Kur’an-ı Kerim’de geçen diğer isimleri incelenmeye çalışılmış, cenneti hak ettiren ameller zikredilmiştir. Üçüncü bölümde ise yiyecekten giyeceğe, dualardan konuşmalara, nehirlerden köşklere kadar cennet ashabına sunulan cennet nimetleri ve orada bulunanların zevk ü sefası hakkında bir tasvir yapılmaya çalışılmıştır. Sonuç bölümünde ise yapılan çalışmadan elde edilen bulgu ve kanaatlerin genel bir değerlendirmesi yapılmış, cenneti hak ettiren ameller doğrultusunda çalışanların ne şekilde mükâfatlandırılacağı ve bu mükâfatın kimlere ne şekilde sunulacağı gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ahiret, İman, Cennet, İnsan, Nimet. v Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of The Thesis: The Heaven and People of The Heaven in The Holy Qur’an Author: Reyhan ÇAĞLAYAN Supervisor: Prof. Dr. Davut AYDÜZ Date: 02.10.2006 Nu. of Pages: V (Pre Text) + 133 (Main Body) Department: The Basic Islamic Sciences Subfield: The Exegesis SUMMARY There are some problems in the person life that they interest one person or one family or one nation. This problem is very important. Here the life after death interesting all of the mankind can be accepted one of the most important problems. As for desirable thing in the life after death is able to enter the heaven as a slave worthy consent of God. As that is worried the life of the death and the blessings of the heaven are not one of the subjects analyzed comprehending by means of mind and positive sciences. Therefore we approved to name our study as “The Heaven and People of The Heaven in The Holy Qur’an”. As that is understood from the name of study we took basic versicles, at this study so that not to remain undecided some expressions we benefited the hadiths a little. Our study has consisted entrance, three parts and result. At the first part is emphasized the life after death and profits that the belief of the life after death ensured the person in the world and is revivification spiritual or corporal after death. At the second part was determined form that the heaven word used in Quran and other heaven names that passed in Quran and the acts that made to deserve the heaven. At the third part was described the blessings of the heaven presented the people of heaven and the alives to clothes from food, to speakings from prayers, to villas from rivers. At the final part was appraised inventions and convictions that we came by study generally and was emphasized how people deserved the heaven will be rewarded and this recompense will be presented which people, with which ways. Keywords: The Life After Death, Faith, Heaven, Human, Blessing. 1 GİRİŞ Âhiret inancı bütün insanları ilgilendiren bir inanç esasıdır. Bundan dolayıdır ki, insanlık tarihinde hemen herkes bu konuyla ilgilenmiş, öldükten sonraki hayatı merak etmiştir. “Merak ilmin hocasıdır” sözünde de dile getirildiği gibi bu merak insanoğlunu düşünmeye ve araştırmaya sevk etmiştir. Ancak tüm insanlığın ilgisini çeken bir konuda, doğru ve yeterli bilginin nasıl elde edilebileceği hususu çok önem arz etmektedir. Zira Cennet hayatı gibi akıl, duyular ve modern ilimlerle hakkında doğru bilgi elde edilemeyecek bir konu hakkında başka bilgi kaynakları aranmak zorundadır. Bu kaynak ise vahiydir, doğru haberdir. Vahiy yoluyla veya nakil yoluyla gelen bilgilerin akıl ve ilimle çelişmeden anlaşılması da ayrı bir önem arz etmektedir. Çalışmanın Konusu Büyük insan kitlelerine hitap etmeyi amaçlayan dinler bütün talimat ve telkinlerinde özendirici ve caydırıcı tedbirlerinde onların duygu, düşünce ve idrak seviyelerini hesaba katmışlardır. Bu sebeple semavî dinlerde, özellikle de İslâmiyet’te naslar çerçevesinde yer alan Cennet-Cehennem tasvirlerini söz konusu bakış açısından değerlendirmek gerekir. Düz bir bakışla bedenî ihtiyaçları gideren ve cismanî zevkler sağlayan Cennet nimetleri aslında Cennet sakinleri için amaç değildir. Ulaşılmak istenen asıl hedef Allah rızasıdır. Müslümanlar arasında minnet ve şükran duygularını dile getirmeye vesile olan en samimî ve en yaygın dua ifadesi “Allah razı olsun!” cümlesidir. Allah’ın dostları O’na en yakın olan, O’nun rıza ve muhabbetini kazanan, O’nu gönülden sevip rıza ve teslimiyetle en büyük mutluluğa erenlerdir. Cennet ve Allah rızasını dile getiren bir ayette, “Allah mümin erkeklerle mümin kadınlara içlerinde ebedî kalacakları, zeminlerinden ırmaklar akan Cennetler, adn bahçelerinde güzel meskenler vaad etti. Allah’ın rızası ise hepsinden daha üstündür. İşte en büyük saadet de budur.”1 denilerek uhrevî saadetin bu manevî unsurunun maddî içerikli kavramlarla anlatılan diğer bütün nimetlerden daha değerli olduğu açıkça ifade edilmiştir. 1 Tevbe Suresi, 9/72. 2 Sahih hadislerde belirtildiği gibi bütün müminler Cennetteki yerlerini aldıktan sonra Cenab-ı Hak kendilerine hitap ederek hallerinden memnun olup olmadıklarını soracak, onlar da memnun olduklarını ifade edeceklerdir. Bunun üzerine Allah Teala “Size bundan daha değerli bir şey veriyorum: Size rızamı bahşediyorum, artık size gazabım bir daha dokunmayacak” buyuracaktır.2 Çalışmamızda işlenen Cennet nimetlerini bir amaç değil ilahî rızaya götüren veya onun habercisi olan bir araç olarak görmek en makbul gören davranış olacaktır. Nitekim Cenneti gerçek manada Cennet yapan Allah Teala’nın orada zatıyla tüm salih kullarına tecelli etmesidir. Çünkü ne kadar çalışılırsa çalışılsın içinde O’nun olduğu bir Cenneti kendi kudretimizle şu an yapmamız elbette mümkün değildir. Çalışmanın Önemi İlahî rızayı kazananlar O’nun Cennetine girmeyi hak etmiş olanlardır. O halde Cennetliklerin sahip olduğu nimet de bir lütuftur ki Cennetin bizzat kendisi bu lütfun ve nimetin başında gelenidir. İnsanlığı Cennete teşvik eden ayetlerin Cehennem ile korkutan ayetlerden fazla olması da bu lütfa bir işarettir. İlahî teşvikin bu kadar kuvvetli olması, insanlığın sürekli güzel olanı kötü olana tercih edip güzellik peşinde koşuşturması, bu takibin en önemli sebebinin de karşı konulmaz merak hissinin olması dolayısıyla böyle bir konuda bir çalışma yapmayı uygun gördük. Cennet insanlık tarihi boyunca ardı arkası kesilmeyen dünya sıkıntıları içinde kıvranan, hayattan zevk alamayan, idealindeki mutluluğu yaşadığı düzen içinde bulamayan insanların özlediği bir âlem olmuştur. Bu sebeple diğer dinî uhrevî meseleleriyle olduğu gibi Cennetin tasviri konusuyla da tefsir, hadis ve kelâm âlimleri meşgul olmuş; hatta edebiyatçılar, geniş halk kitlelerine hitap etmeyi amaçlayan eğitimciler de bu konuyla ilgilenmişlerdir. Ancak birçok müellif tarafından yapılan Cennet tasvirlerinin bir kısmı nasslara dayalı olmaktan çok kendi ideal veya hayallerinin ürünü niteliğinde olmuş ve özledikleri mutluluk aleminin çizgilerini taşımıştır. Şa’ranî’nin el- 2 Müslim, Cennet, 9. 3 Yevâkît ve’l-Cevâhir adlı eseri ile Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’sinde bulunan Cennet tasvirlerinde yer yer bu bakış açısı sezilmektedir. Çalışmanın Amacı Başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere İslâm literatüründe Cennet tasvirleriyle ilgili metinler çok geniş hacimlere ulaşmakta ve Cehennemle ilgili tasvirlere nazaran daha fazla yer almaktadır.. Bu durum halik ile mahlûk arasındaki münasebet ve insanın kâinat içindeki yeri konusunda İslâm’ın benimsediği ana temanın bir gereği olmalıdır. İslâmî öğretiye göre Allah ile kul arasındaki ilişkinin odak noktası Allah nezdinde rahmete, kul seviyesinde tazime dönüşen sevgiden ibarettir. Allah’ın rahmetinin tecellisi ise salih kullarla birlikte hata işleyip karşılığını gördükten sonra sırf iman ettiği, kelime-i tevhidi söylediği için Cennete kabul edilmesidir. İşte biz de çalışmamızda bu tecelliyi en güzel halleriyle, akıllarda kalmayan veya unutulmuş olan, merak edilen yönleriyle ortaya koymaya çalıştık. Ayrıca ilahî teşvike mazhar olmuş mükâfat ve ebedî saadet yurduna insanî anlamda bir teşvikte bulunmak istedik. Şüphesiz âhiret inancı düşüncede, nefiste bir genişlik, hayatta bir devamlılık, büyük vazifenin kendisine bağlanabilmesi için beşerî kişiliğin bizzat kendisinin oluşturulmasında bir zarurettir. Aynı şekilde âhiret inancı, nefsin bayağı şehvetlerine hâkim olmak için bir zaruret olduğu gibi hareket sahasını geniş tutmak için insanoğlunun hayatta karşılaştığı felaketlerin kendisini ümitsizliğe düşürmemesi ve yapılan kötülüklerin onu hayırla müjdeleme, hayır işleme ve hayra yöneltme yolunda yürümekten alıkoymaması için de bir zarurettir. Dinlerin çoğu Cennet arzusuna cevap vermeyi amaçlamış ve Cennet hayatını vaad etmiş olmakla birlikte, elde mevcut mukaddes metinler ve bu metinler etrafında oluşan edebî tasvirler içinde herhalde İslâm’ınkinden daha zengin ve tatminkâr olanı mevcut değildir. Ebedî mutluluğun simgesi olan Cennete kavuşma ümidi, bütün Müslümanlar için hayatın birçok güçlüklerine göğüs germeyi, fedakârlıklar göstermeyi göze aldıran bir faktör olmuştur. İlk İslâm 4 şehitleri Sümeyye-Yasir ailesinin bu uğurda çektikleri çilelerden günümüz İslâm dünyasındaki mücadelelere kadar Müslümanların davranışlarında Cennet idealinin en önemli etken olduğu şüphesizdir. Çalışmanın Yöntemi Kur’an- ı Kerim’in çeşitli surelerinde yer alan Cennetle ilgili onlarca ayet genellikle Cennete girmeye vesile olan davranışları belirtmekte, zaman zaman Cenneti tasvir etmekte, Cennet hayatı ve nimetlerinden bahsetmektedir. Hadis kaynaklarında ise bu yekün daha da fazlalaşmaktadır. Ancak çalışmamızın adından da anlaşılacağı üzere biz ayetlerden hareket etmiş olup hadislere yeri geldiğince; tasvirleri beyinlerde canlı tutmak, hafızalara kazımak amacıyla kısmî olarak değindik. Genellikle sahih kaynaklardan olan Buharî ve Müslim’in Sahih’lerinden istifade ettik. Birinci bölümde âhirete iman ve âhirete imanın insan hayatındaki temel faydalarına değindik. Uhrevî hesap sonrası gerçekleşecek hayata geçiş mahiyetinde genel bir üslûbu ve A’raftakilerin hallerini bu bölümde incelemeyi uygun bulduk. İkinci bölümde Cennet lafzının manası ve Cennete verilen diğer isimler üzerinde durarak Cennetin bizzat kendisiyle alakalı Cennetin yeri, sonsuzluğu vb. gibi konulara temas ettik. Üçüncü bölümde ise içerik bakımından Cennete girmeyi hak ettiren amellerden ziyade Cennetin bizzat kendisiyle ilgili olan açıklama ve tefsirlere yer verdik. Bunları yaparken gerektiğince kavram tahlilleri yaparak Cennet nimetlerinin daha iyi anlaşılması için yer yer dünya nimetleriyle aralarındaki benzerlik ve farklılıklara işaret eden rivayet ve tefsirlere de yer verdik. Cennet nimetleriyle ilgili ayetler açıklanırken “Kur’an’ın Kur’an ile Tefsir Metodu”nu kullanmaya gayret ettik. Yani asıl ayetle uzaktan veya yakından ilgili olan diğer ayetlerde geçen yeni kavramlarla kafalarda oluşan soru işaretlerini gidermeye çalıştık. Yine aynı şekilde Cennet ashabının durumunu genel bir bakış açısıyla gözler önüne sermeye çalışarak bu bölümde ele almayı uygun gördük. Her yerde ayrı bir öneme sahip olan kadın meselesini de Cennetteki nimetlerden kadınların ne şekilde istifade ettiğini göstermek amacıyla bu bölümde incelemeye çalıştık. 5 Çalışmamızda Cennetin şu anki varlığı, Hz. Âdem’in yaratıldığı ve sonra çıkarıldığı Cennet ile müminlere vaad edilen Cennetin aynı Cennet olup olmadığı gibi uzun kelâmî tartışmalara girmedik. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in izlediği sistem çerçevesinde tezimizi yazmaya özen gösterdik. Tefsir kitaplarından hem rivayet hem dirayete; hem ilk dönem hem de son dönem eserlerine yer verdik. Olabildiğince İsrailî rivayetlerden kaçınmaya sırf bu tür rivayetleri içeren eserlerden kaynak vermemeye çalıştık. Ancak sahih rivayetlerle ortak noktaları varsa yeri geldiğince belirttik. Çalışmamızı hazırlarken özellikle de Cennet nimetlerinin tasviri hususunda İbn Kayyım el-Cevziyye’nin Hâdî’l-Ervah İlâ Bilâdi’l-Efrah, Kurtubî’nin etTezkire fî Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire isimli eserlerinden istifade ettik. Eserimizde itikadî anlamda konunun başka mecralara sürükleneceği endişesiyle Ehl-i Sünnet dışındaki mezheplerin tefsir ve hadis alanındaki rivayetlerine ve görüşlerine yer vermedik. Sonuç bölümünde ise Cennet nimetlerinin sonsuzluğu ve dünya nimetlerine tartışmasız üstünlünü belirterek konuyla ilgili ne tür çalışmalar yapılabileceğine dair tavsiyelerimizi belirttik. 6 BÖLÜM 1: ÂHİRETE İMAN Âhirete iman hak dinlerin hepsinde mevcut olan ve bütün peygamberlerce teyit edilmiş bir esastır. İptidai kavimler dâhil; Tanrı’nın varlığını kabul eden hemen hemen bütün din ve düşünce sistemlerinde mevcut olmakla beraber, ölümden sonraki bu hayatın mahiyeti ve tasviri hakkında birbirinden farklı görüşler benimsenmiştir. Kur’an-ı Kerim’in her yeri Cennet ve Cehennem dolayısıyla âhiret hayatının tasvirleriyle doludur. Daha önce gelmiş olan kitapların hiç birinde âhiret hayatı, Kur’an’da olduğu kadar açık ve seçik; net ve detaylı anlatılmamıştır. 1.1. Âhiret Kavramı ve Âhiret İle İlgili Durumlar İster çok tanrılı ister tek tanrılı olsun, geçmişte yaşanmış veya günümüzde yaşanmakta olan dinlerin müşterek inanç noktalarından birisi âhiret inancıdır. Dinler tarihine konu olan dinlerin hemen hepsinde ölümden sonra insanın kaderinin ne olacağına cevap ver mek üzere bir âhiret inancı bulunmaktadır. Bu bölümde biz âhiret kavramı, âhiret hayatı ve âhiretteki yaşamın ruh ile mi yoksa beden ile mi olduğu üzerinde durmaya çalışacağız. 1.1.1. Âhiret Kavramı Âhiret kelimesi Arapça lügatte e-h-r kökünden gelmektedir. Son, sona gelen, sonraki anlamlarında kullanılan, sıfat olan ahir kelimesinin müennesidir. Ahir kelimesinin çoğulu evahir şeklinde olup önce, önce gelen, önceki anlamlarındaki mütekaddim kelimesinin zıddıdır.3 Âhiret kavramı Kur’an-ı Kerim’de 110 yerde geçer. Bunun yirmi altısında müzekker ve elyevmü’l-âhir, dokuzunda dâr ile sıfat veya isim tamlaması halinde ed-dârü’lahire, dârü’l-ahire, birinde en-neş’etü’l-ahire tarzında elli yerde de dünya ile mukabele edilmiş olarak zikredilir. 1.1.2. Âhiret Hayatı Bilindiği gibi insan için iki hayat söz konusudur. Bunlardan birisi dünya hayatı diğeri de âhiret hayatıdır. Dünya hayatı ruhun yaratılıp bedene 3 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, I, 29, Beyrut, ts. 7 üflenmesiyle başlamakta, ölümle sona ermektedir. İlahî takdire bağlı olan bu başlangıç ve sonuç her insan için farklı bir süreyi içine alır. Kısaca ecel denilen bu zaman diliminin tükendiği noktada insan için öngörülen dünya hayatı bitmiş ve arkasından ikinci bir hayat yani âhiret hayatı başlamış demektir. Âhiret hayatı da iki aşamadan ibarettir. Birincisi ölümle başlayıp ba’se (dirilişe) kadar süren berzah (kabir hayatı), diğeri de dirilişten sonra sonsuza kadar devam eden ebedî hayattır 4 . 1.1.3. Âhiretin Ruhaniliği/Cismaniliği Meselesi İslam’a göre her varlık sonradan var olur, bir süre yaşar ve sonra ölür,. Dünyamız da sonradan olmuş ve bir gün gelip ölecektir. Kâinatın ve dünyanın ölümü, er ya da geç yeryüzünün ve göklerin düzeninin bozulması şeklinde olacak, yerde ve gökte olan bütün varlıklar hep ölecek ve böylece kıyamet kopacaktır. Evrende bulunan her canlı öldükten ve mevcut düzen bozulduktan sonra, her şey yepyeni bir şekil alacak ve Allah insanları yeniden diriltecektir. Buna öldükten sonra dirilme (ba’s) denilmektedir. Ölüm sonrası hayatın ruh ile mi yoksa beden ile mi olacağı tartışmalı olup bu konuda bilgi vererek Cennet nimetlerinden faydalanmanın ne şekilde olacağının ipuçlarını yakalamaya çalışacağız. 1.1.3.1. Âhiretin Cismanî Oluşu Kur’an-ı Kerim âhiret hayatını tasvir ederken devamlı olarak beş duyu ile algılanabilen tablolar çizmektedir. Gerek Cennet, gerekse Cennet hayatı hep maddi misallerle tablolaştırılmıştır. Kur’an’da pek çok misali bulunan bu tablolardan Nebe’ Suresi’ndekini bir fikir vermesi bakımından arz edelim: “Şüphesiz ki azgınların varacakları nihaî yer olan Cehennem gözetleme yeri olmuştur. Azgınlar orada çağlar boyu kalırlar, orada ne bir serinlik ne de (susamalarını giderecek) bir içecek tatmazlar, ancak (dünyada yaptıklarına) uygun karşılık olarak kaynar su ve irin tadarlar. Çünkü onlar hesap gününün geleceğini ummazlardı. Bizim ayetlerimizi yalanladıkça yalanlamışlardı. Biz ise her şeyi bir kitapta sayıp yazmışızdır. (Onlara orada şöyle denecektir): Tadın! Artık size azap artırmaktan başka bir şey yapacak değiliz. Şüphesiz 4 Muhsin Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 320, İstanbul, 2000. 8 takva sahipleri için umulanı buldukları yer, bahçeler üzüm bağları, göğüsleri olgunlaşmış yaşıt kızlar ve dopdolu kadehler vardır. Orada ne bir boş laf ne de bir yalan işitmezler. Bütün bunlar Rabbinden kafi bir bağıştır.”5 Cennet ehli ve onlara verilecek nimetlere, Cehennem halkı ve onlara uygulanacak azaba dair pek çok ayette yer alan tasvirler, âhiret hayatının cismanî olacağını açıkça gösteren delillerdir.6 Yalnız burada izaha muhtaç bir noktayı hatırlatmakta fayda görüyoruz. Şöyle ki, Kur’an’da âhiret, bazen ayrı ayrı tablolar halinde resmedilmektedir. Bu, ruhun ehemmiyet kazandığı yerde ruhun, cesedin ehemmiyet kazandığı yerde ise, cesedin nazara verilmesi demektir. Sözgelimi, ruhun Allah’a avdetini ifade sadedinde şöyle buyrulmuştur: “ Ey huzura eren nefs! Razı eden ve razı edilmiş olarak (yaptığı işlerle Allah’ı memnun etmiş ve aldığı nimetlerle Allah tarafından memnun edilmiş olarak) rabbine dön. (İyi kullarım) arasına gir.” 7 İnsanın cismaniyetiyle diriltilmesi gereği, onun mahiyetiyle alakalı bir husustur.8 İnsan, ayrılmaz ruhî-fizikî bir bütün olduğundan, ölen bir kimsenin bu dünyada sahip olduğu kimliğe ve kişiliğe, öte dünyada bir beden olmaksızın sahip olması mümkün değildir. Eğer bir ebedî hayat olacaksa, bunun sadece bilincin bekası değil, aynı zamanda kişiliğin sürekliliğini yani kişisel karakterin, kazanılmış bilgilerimizin, hatıralarımızın devamının ve tüm bunların üstünde söz konusu bu kişisel kimliğin farkında olma durumunu da güvence altına alması gerekir. Ayrıca bu hayatın bize, içinde mücadele ettiğimiz, tecrübelerimizi derinleştirip geliştirmemize imkân tanıyacak bir ortama sahip olması da şarttır. Çünkü her yönüyle bizi tatmin edecek hayatın, heyecan ve infiallerimiz açısından istenilen sonucu verebilecek; bizde gerçeklik duygusu uyandıran ve aklen kabul edilebilirlik özelliklerine sahip olması gerekir.9 Bütün bunların gerçekleşmesi için, 5 Nebe, 78/21–36. 6 Sabunî, Maturidiyye Akaidi, s.178 7 Fecr, 89/27-30 8 İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelam, İst., 1341, s.196. 9 Koç, Turan, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz yay., İstanbul 1991, s.164. 9 Yaratıcı’nın var edeceği yeni bir âlemde bedenli bir var oluş, sırf ruhanî bir var oluştan çok daha makul görünmektedir.10 Cismanî haşr hakkında gerek nazil olan Kur’an ayetleri gerekse bu mevzuda varid olan hadis-i şeriflerin, te’vili kabil olmayacak derecede gayet açık ve anlaşılır olması, ona imanın vücubunu ortaya koyması bakımından kafi mahiyettedir. Zaten bu konuda te’vile giden İslam filozofları diye bilinen meşhur zatların dışında müslümanlar arasında ittifak söz konusudur. Görüşlerini ‘ma’dumun iadesinin imkânsızlığı’ ile temellendiren filozoflar, cismanî haşri kabul etmemişlerdir. Onlara göre bir şeyin iadesinden bahsedebilmek için o şeyin muayyen ve bir gerçekliğe sahip olması gerekir; hâlbuki ma’dum sırf bir nefiydir ve bir gerçekliği yoktur.11 Görüldüğü gibi, problem büyük ölçüde ‘ma’dumun iadesi konusunda düğümlenmektedir. Bu durumda ma’dumun iade edilebilirliğinin imkânını ortaya koymak, problemin bir bakıma dolaylı olarak çözümü anlamına gelmektedir. Beden ölümle birlikte çürüyüp yok olmakta ve bunun tekrar iadesi düşünülmektedir. Kelâm âlimleri, insanın ölümü halinde meydana gelen yokluğun mutlak anlamda bir yokluk değil, önceki bir var oluştan sonra meydana gelen bir yokluk olduğunu vurgulamışlardır. Yüce Allah başlangıçta onu yaratmış ve varlık sahasına çıkarmıştır. O’nun kudreti bütün mümkinata şamil olduğundan, herhangi bir imkânsızlık meydana getirmemektedir.12 Aslında filozofların ‘ma’dumun iadesinin imkânsızlığı’ şeklindeki hükümleri, aleyhlerine de kullanılabilir. Çünkü mutlak yokluğun herhangi bir hükmü kabul etmemesi gerekir. Dolayısıyla onların bu hükümleri, ma’dumun hüküm 10 Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, Selçuk yay., İst.,1994, s.255. 11 Kur’an’ın gayet açık olan nassına rağmen filozoflar, ma’dumun aynıyla iadesinin imkânsız olduğu, görüşlerinden hareketle serdettikleri fikirlerin özeti şudur: “Çürüyüp yok olan bedenin âhirette tekrar aynıyla meydana getirilmesi, mümkün değildir. Ama ruh bakidir onda değişiklik söz konusu değildir. Gerçi Allah yeni bir beden yaratıp ruhla birleştirmeğe kadirdir; fakat aynı ruhun farklı bedenlerle birleşmesi, batıl bir inanç olan tenasühü gerektirir. O halde ba’s ve kıyamet sadece ruhlar için geçerlidir. Ayet ve hadislerde geçen cismanî tasvirler ise, insanlara âhiret hayatıyla ilgili gerçekleri daha kolay anlatmak, iyiliğe teşvik ve kötülükten vaz geçirmek için başvurulan sembollerdir.” 12 Cürcanî, Şerhu’l- Mevâkıf, VIII, 295; et-Teftezanî, Şerhu’l-Mekâsıd, V, 82–83. 10 kabul edebileceğini ve iadesinin mümkün olduğunu göstermektedir. ‘Şahıs yok olduğu zaman, onun yokluğu halinde hakkında bir takım hükümler verilemez, dolayısıyla onun varlığını kabulle ilgili hüküm vermek de imkânsızdır’ itirazına cevaben Râzî de benzer bir yaklaşımla şöyle cevap verir: ‘Onun hakkında hüküm vermek imkânsızdır’ sözü de bir hükümdür. Bir şey yokluk halinde hüküm kabul etmeyecekse -sizin verdiğiniz- bu hüküm de yanlıştır. Eğer hüküm kabul ederse bu suâl ortadan kalkacaktır.”13 İslâm âlimleri, ortada bir zaruret ve ciddi bir delil olmaksızın Kitap ve Sünnetin verdiği haberlerin tahyil ve sembolden ibaret olduğu iddiasını, haşri inkârla eşit tutmuşlar ve bunu naslarca sabit olan esas ve maksatlar için zararlı görmüşlerdir. Ayrıca İslâm âlimleri gayet açık olan haberlerin karışık anlam ve tevillere hamledilmesinin nübüvvet açısından bir ikilik oluşturacağına da dikkat çekip bu makamın bütün bunlardan münezzeh olduğunu, ifade etmişlerdir.14 Hususiyle Meşşaî filozofları sık bir eleştiriden geçiren Gazali, onları ölüm ötesi hayata ilişkin bu görüşlerinden ötürü tekfir etmiştir.15 Gazali’nin filozofları bu açıdan tekfir etmesi, hep tartışılmıştır. Çünkü filozoflar ne ölümden sonraki dirilişi ne de ebedî sürecek âhiret hayatını inkâr ediyorlardı. Onlar da, insanın dünya hayatında sahip olacağı duruma göre âhirette mükâfat veya ceza ile karşılaşacağını söylüyorlardı. Bu itibarla biz, tekfir hususunda temkinli olmanın daha isabetli olacağı kanaatindeyiz. Ancak Gazali’nin, ‘Eğer dünya hayatında bedene bir takım vecibeler ve görevler yüklenmişse, zorunlu olarak aynı bedene bir takım ceza ve mükâfatların da tanınmış olması gerekir’ şeklinde özetlenebilecek düşüncesinde, yerinde ve tutarlı bir tavır içinde olduğunu da, hemen belirtmiş olalım. Zira filozofların haşir konusundaki görüşlerinin, İslamî öğretinin genel ve ana ilkeleri karşısındaki durumu bakımından olumlu karşılanabilecek bir yanı yoktur. İnsanın yaratılış bakımından şerefli bir mevkide olmasını, onun ruhanî ve cismanî zevkleri birlikte tadabilme kabiliyetinde aranması gerektiğine dikkat çeken Reşid Rıza da, filozofların dirilişin sadece ruhanî olacağını 13 Râzî, Usuli’d-Din, s.116. 14 Teftezanî, Şerhu’l-Akâid, s.135; Sabunî, Maturidiyye Akaidi, s.178 15 Gazalî, Tehafutu’l- Felasife, Daru’l- Fikri’l-Lübnanî, Beyrut, 1993, s.219. 11 savunmalarını, onların bedenî zevkleri küçümsemelerine bağlar ve bu düşüncenin kökeninin Hintlilere dayandığını söyler.16 İslam düşüncesinde meâdın keyfiyeti hakkında, müslüman filozofların ileri sürdüğü haşr-i ruhanî ve ümmetin üzerinde icma ettiği haşr-i cismanî olmak üzere iki genel görüşe şahit olmaktayız.17 Üzerinde ittifak edilen haşr-i cismanînin keyfiyeti ve tarifi hususunda da müslüman âlimler arasında yorumdan kaynaklanan iki görüş veya grubun teşekkül ettiğini görmekteyiz: a. Haşr-i cismanîyi kabul edenler, b. Hem cismanî hem de ruhanî haşri kabul edenler. a. Haşr-i cismanîyi kabul edenler: Kelâm alimlerinin ekserisi, ruhun kendi başına mücerred bir varlık olmadığı, diğer bir ifadeyle ruhun, bedene sirayet etmiş latîf bir cisim olduğuna kâil olduklarından bunlar, kesif bir beden ve ona sirayet etmiş latif bir cisim olan ruhtan ibaret gördükleri insanın haşrini ifade sadedinde, yalnızca haşr-i cismanî tabirini telaffuz etmişlerdir. Kelamcıların ‘Meâd, yalnız cismanîdir’ sözünü biraz daha açmak gerekirse maksadın şu olduğunu görürüz: Cesetler iade edildiği takdirde, ruhların da iadesinin zaruri ve lazım olması cihetiyle, haşr yalnız cismanidir, demekle yetinilerek ‘ruhların iadesi’ sözünü ayrıca ifadeye lüzum görülmemiştir. b. Hem haşrî ruhanîyi hem de haşrî cismanîyi kabul edenler: Gazalî, Rağıb el-İsfehanî (ö.502/1108) ve Halimî (ö.403/1012) gibi bazı muhakkik zatların, nefs-i nâtıka olarak isimlendirdikleri insan ruhunun, -bedene taallukuyla birlikte- mücerret bir varlık olduğunu ve hakikatte insanın muhatap ve mükellef olan bu mücerret ruhtan ibaret bulunduğunu ve onun, bedenlere latîf bir cisim gibi sirayet etmediğini; bunun için de, bedenlerin fena ve fesadıyla, ruhun fesat ve fenaya uğramayacağını belirtirler. Bu noktadan hareketle mezkûr zatlar, ölüm sebebiyle cüzleri birbirinden ayrılan bedenin haşrini (dağılan cüzlerin bir araya getirilmesini) zikretme yanında, 16 Reşid Rıza, el-Vahyu’l-Muhammedî, s.135. 17 Meadın veya haşrin sınıflandırılması konusunda Saduddin Teftazanî’nin Şerhu’lMevakıf isimli eserinde daha geniş bir perspektiften inkarcıları da dahil ederek yapmış olduğu tasnif ise şöyledir: 1. Meâd, yalnızca cismanîdir, 2. Sadece ruhanîdir, 3. Hem cismanî hem de ruhanîdir, 4. Ne cismanî ne de ruhanî haşr yoktur, 5. Bu mesele hakkında hiç bir şey denemez. (Bkz., et-Teftezanî, Şerhu’l-Makasıd, VIII, 297.) 12 ruhun, ayrıldığı söz konusu bedene yeniden taallukunu ifade noktasında, ayrıca ruhun haşrini de (bedenle yeniden bir araya getirilmesini de) zikrederler.18 Burada konuyla ilgili Gazali’nin farklı bir başka mülahazasını da zikretmek gerekir. Dirilişin aslî parçaya bağlı değil de benzer bir bedenle de olabileceğini ifade eden Gazali, ikinci hayatın ancak ruh ve bedenle birlikte gerçekleşeceğini, yalnız bu bedenin dünya hayatındaki beden olabileceği gibi farklı unsurlardan yaratılmış yeni bir beden olarak da düşünülebileceğini belirtir. Fakat Gazali, aslî bedenle dirilişi ihtimal dışı tutmaz. Şah Veliyullah ed-Dihlevî (ö.1176) de, âhiret hayatının cismanî fakat bu cismaniyetin farklılık arz ettiğini belirtir.19 Bu bağlamda konunun tartışılan başka bir boyutu ise şudur: Tekrar dirilme olayı, bedenin tamamen varlık âleminden yok olmasından sonra mı olacak, yoksa bedenin bütün parçalarının çürüyüp -yerin veya suların derinliklerinde- dağılıp saçılmasından sonra mı olacaktır? Doğrusu, böyle bir soruya Kur’an’da cevap teşkil edecek kat’î bir haber gelmiş değildir. O halde kıyamet gününden önce, bütün eşyayı bir yokluk devresinin saracağını kat’î olarak söylememiz mümkün olmadığı gibi, bunun aksini iddia etmemiz de doğru olmaz. Buna karşılık kesin biçimde bilmemiz gerekli olan, Allah’ın zatı dışında kalan her varlığın haddi zatında helak olması ve yoklukla yüz yüze gelmesi mümkündür. Çünkü ‘var olma’ vasfı onların hepsine dışardan ve sonradan meydana gelmiştir; mahiyetlerinden kaynaklanmış değildir. Bu zaviyeden meseleye bakacak olursak, eşyanın bilfiil yokluğa maruz kalması ya da bozulup dağılması arasında bir fark olmayıp ikisi da aynıdır. Kur’an’da bu hususu açıkça bildiren bir ayet olmasa da bugün modern ilim, kâinatta mevcut olan her şeyin yok olmayıp başka bir hale dönüşeceğini ispat etmiştir. Söz gelimi mum yanar; fakat bir kimyacı bunun unsurlarını tespitte güçlük çekmez. Çünkü o unsurlar yok olmamış, havaya yayılmış bir 18 Yener Öztürk, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, Şanlıurfa, 1999. s. 56. 19 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 67. 13 başka duruma geçmiştir. Buna göre, cisimlerin görünürde kaybolması ancak bir halden başka bir hale geçmesi demektir. Bu çerçevede ayrıntı sayılabilecek diğer bir husus ise şudur: İâdenin, cisimlerin dağılmasından sonra mı yoksa tamamen yokluğa maruz kaldıktan sonra mı olacaktır? Bu noktayla ilgili delil olarak ileri sürülen ayet-i kerimelere bir göz atalım. İadenin tefrikten (dağılıp saçılmadan) sonra cüzlerin bir araya getirilmesi suretiyle olacağını kabul edenlerin delil olarak ileri sürdükleri ayetler: “İnsan, bizim onun kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı zanneder? Elbette kadiriz. (Doğrusu, değil onun kemiklerini bir araya toplamak) onun parmak uçlarını bile düzeltmeye kadiriz.”20 “O gün arz başka bir arza, semavat da başka semavata değiştirilir.”21 “O gün semavat, Allah’ın (kudret) elinde dürülmüş vaziyettedir.”22 İadenin yokluktan sonra tekrar yeni bir yaratma ile olacağını ileri sürenlerin getirdikleri delillere gelince: “Yer yüzünde olan her şey fanîdir.” 23 “Allah’ın zatından başka her şey helak olacaktır.”24 Cumhur, birinci görüşü (iadenin cisimlerin tefrikiyle ilgili olduğu hususunu) tercih edip, ayet-i kerimede zikredilen helak kelimesini şu şekilde açıklamışlardır: Bir şeyin helak edilmesi, daha önce kendisinden yararlanılan durumdan çıkması demektir. Mesela, ‘Falan adam helak oldu’ denir. Bu, falan öldü, demektir. Bir ev harabeye dönüp oturulamayacak hale geldiğinde 20 Kıyame, 75/4–5. 21 İbrahim, 14/48. 22 Zümer, 39/62. 23 Rahman, 55/27. 24 Kasas, 28/88. 14 de bu kelime yine aynı manada kullanılır. Helak kelimesinin tamamen kaybolma ve külliyen yok olma anlamında kullanılması şart değildir.25 Ayet-i kerimelerden ve cumhurun bu meseleyi ele alış tarzından da anlaşılan odur ki, insanın toplanacak ve hayata döndürülecek olan kısmı, onun dünyada kendisiyle yaşadığı (hayata kavuştuğu) aslî parçalardır; bunların dışındaki kısımların tekrar diriltilmesi şart değildir. Zira, bedenin tekrar diriltilmesinde önemli olan talî cüzler değil, aslî cüzlerdir. Ayrıca bir insanın aslî cüzlerini teşkil eden kısımların, bir başka bedenin aslî cüzleri olması mümkün değildir. Şu halde insanın bedeninde fazlalıkların çürüyüp yok olması, toprağa karışması, hatta bir başka canlının bedenine intikal etmesi yeniden diriliş için bir problem teşkil etmemektedir.26 Hususiyle ‘Öldürülen insan bir başka insan tarafından yense ve bu beden diğerinin aslî cüzleri haline gelse, bu durumda hangi bedenin diriltileceği’ şeklinde ortaya atılan problemler karşısında geliştirilen ‘Aslî parçaya göre diriliş’ fikrinin, Hz. Peygamberin (sav.) hadislerine dayandırıldığını görmekteyiz. Hadislerde acbu’z-zeneb ifadesini şöyle bulmaktadır: “Sonra Allah gökten bir (hayat) suyu indirir de bu sayede ölüler, bitkinin yerden bitişi gibi (kabirlerinden) çıkarlar; insan cesedi bütünüyle çürüyüp yok olur, ancak acbu’z-zeneb müstesna. İnsanlar bundan yaratılacaktır.”27 “Toprak insanoğlunun acb dışındaki bütün cesedini yiyip tüketir. İnsan acbden yaratılmıştır; tekrar ondan meydana getirilecektir.”28 Mahiyeti hakkında geçmişte çok şey söylenmiş olan acbu’z- zeneb ile ilgili Şa’ranî’nin getirdiği yorum gayet dikkat çekicidir: “İnsanın kendisinden mîsak alındığı aslolan zerrede, insanın bütün azaları eşkaliyle takdir olunmuştur.”29 25 Cürcanî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevakıf (Siyalkûtî haşiyesiyle birlikte), Matbaatü’s- Seâde, Mısır, ts., VIII, 297; et-Teftezanî, Mes’ud b. Ömer, Şerhu’lMakasıd (Thk.: Abdurrahman Umeyre), ‘Alemu’l- Kütüb, Beyrut 1409/1989, V, 101. 26 Yavuz, Yusuf Şevkî, “Ba’s” md., D.İ.A., VII, 100. 27 Buharî, Tefsir (39), 3; Müslim, Fiten 141; İbn Mâce, Zühd 32. 28 Müslim, Fiten, 142; Ebû Davud, Sünnet 24; Müsned, II, 32. 29 Şa’rani, Abdulvehhab b. Ahmed, el-Yevakît ve’l-Cevahir, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, ts., c.2, s.140. 15 Fahruddin er-Râzî ise, bu hususta ortaya atılan itirazlara cevap sadedinde şöyle der: “Gerçekte insan, bedenin içinde aydınlık nuranî bir cevherdir dersek, bütün problemler son bulur. Kelamcıların dediği gibi şöyle de diyebiliriz: İnsan biri aslî diğeri artık olmak üzere iki çeşit parçadan oluşur. İâde edilecek olan insanın aslî parçasıdır; bir insandaki aslî parçalar, diğer insanda ancak artık şeklinde bulunabilir. Buna göre, problem çözülmüş olur ki, bizim tercih ettiğimiz görüş de buna yakın bir görüştür.”30 Esasen konuyla ilgili hadislerde anlatılmak istenen husus, toprağa karışacak insan cesedinin tekrar yaratılmasına esas teşkil edecek maddî bir unsurun toprakta veya cesedin çürüyüp yok olduğu herhangi bir mekânda varlığını koruyabilmesidir. Acbü’z-zenebin gözle görülebilen küçük bir kemik parçası olarak anlaşılması uygun olmayabilir. Nitekim insanın tekrar yaratılışına esas teşkil edecek maddeden bahseden hadislerde acbü’z-zeneb yerine kuyruk sokumu civarında nokta gibi pek küçük bir şey, nüve anlamını ifade eden acmu’z-zeneb ifadesinin yer aldığı da nakledilmektedir.31 Buna göre insanın acbu’z-zenebden, yani kendisinin fizyolojik özelliklerini taşıyan ve duyularla idrak edilemeyen noktaya benzer küçük bir parçadan yaratılacağı anlaşılmaktadır. Bugün acbu’z-zeneble işaret edilenin, genler ve bu genleri teşkil eden DNA moleküllerinin olabileceği üzerinde önemle durulmaktadır. Modern ilme göre genlerde, kişinin ana ve babadan gelen ırsî özellikleri, göz, saç ve derinin renk ve biçimleri ve psikolojik duyarlılığı gibi özelliklerin bilgisi saklıdır. Bunun için de kromozomlara bilgi bankası denmiştir. Konumuzla alakalı acbü’z-zenebe dair vermeğe çalıştığımız kısa bir bilgiden sonra haşrin cismanîliği hususunda netice olarak diyebiliriz ki, meâd cismanidir. Kur’an-ı Kerimin bu mevzuda çizdiği tablo ve tasvirler bunu açıkça belirtici mahiyettedir. Diğer yandan bunu böyle kabul etmek hem akla hem de ilahî adalet ve hikmete daha uygundur. Ayrıca Allah’ın (c.c.) yarattığı nimetlerin tamamına yakın bölümünün, insanın duyularıyla 30 Râzî, Usûli’d-Dîn, Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire ts. s.118. 31 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 46. 16 algılayacağı bir şekilde ve Yaratıcı’sını takdir edip şükredebileceği bir mahiyette yaratılmış olduğunu biliyoruz. Dünyada bu nimetlerden yararlanan uzuvlarımız, Allah’a ibadette bulunmanın mükâfatı olarak, âhirette de tekrar o nimetlerden aynı şekilde neden istifade etmesinler. 1.1.3.2. Âhiretin Ebedî Oluşu Âhiret hayatının sonsuzluğunu ifade sadedinde akla ilk planda el-hulûd kelimesi gelse de, Kur’an’da bu manayı asıl ifade eden kelime, bölünmez ve ınkıtaya uğramaz bir sonsuz zaman müddetinden ibaret olan ebed32 olduğu anlaşılmaktadır. Şöyle ki, hulûd, bir şeyin fesat ve tağyire maruz kalmadan olduğu hal üzere devamını ifade eder ki, bu da Cennette olanların ‘herhangi bir bozulma ve tağyire maruz kalmadan bulunduğu hal üzere devam etmesi’ manasına gelir. Bu anlamı teyit için Rağıb el-İsfehanî, “Onların etrafında muhalled (özellikleri ve güzellikleri değişmeyecek olan) çocuklar hizmet ederler.”33 ayetindeki muhalledûn kelimesini delil olarak getirir.34 Âhiret hayatının sonsuzluğuna dair Kur’andaki kat’î deliller ise, “Onlar orada ebedî/sonsuz olarak kalacaklardır.”35 mealindeki bir çok yerde sıkça vurgulanan ayetlerdir. Kur’an’a göre Cennet ve Cehennem ebedî olup fena bulmaları söz konusu değildir. Mesela Allah (c.c.), her iki ikamet yurdu ve ehlinin durumunu birlikte Hud suresinde şöyle anlatır: “...O gün, bütün insanların bir arada toplanmış olacakları ve hazır bulunacakları bir gündür. Biz onu (kıyamet gününü) sayılı bir müddet için geciktiririz. Gelecek olan o günde Allah’ın izni olmadan hiçbir kimse konuşamaz. Onların kimi bahtiyar kimi ise bedbahttır. Bedbaht olanlar ateştedirler; orada onların (çok feci) bir nefes alıp vermeleri vardır. Rabbin dilediği hariç, onlar gökler ve yer durdukça orada ebedî kalıcıdırlar. Rabbin ne dilerse onu hakkıyla yapandır. Bahtiyar olanlara gelince; onlar 32 İsfehanî, el-Müfredat, “ebd” mad. 33 Vakıa, 56/17. 34 Öztürk, Yener, Kur’an-ı Kerim’in Âhiretin Varlığını İspat Ve İkna Metodu, s. 46. 35 Bkz., Nisa, 4/57, 122, 169; Maide, 5/119; Tevbe, 9/22, 100; Kehf, 18/3; Ahzab,33/65; Teğabun, 64/9; Talâk, 65/11; Cinn, 72/23; Beyyine, 98/8. 17 Cennettedirler. Rabbin dilemesi dışında gökler ve yer durdukça ebedî olarak orada kalıcıdırlar. Bu, tükenip kesilmeyen bir lütuf ve ihsandır.”36 Ayetlerde gerek Cennetin gerekse Cehennemin ebediliği açık bir şekilde ifade edilmesine rağmen, Cehennem hayatının bir müddet sonra son bulacağını iddia edenler olmuştur. Bunlar, ‘Gökler ve yer devam ettikçe’ ifadesine dayanarak ‘Cehennemdekilerin cezalarının müddetinin gökler ve yerin devamının müddetine eşit olduğunu; gökler ve yerin de devamlılığı bir gün son bulacağına göre kâfirlerin cezası son bulacaktır’ neticesine varmışlardır. Kur’an’a dayandırılmak istenen bu iddia doğru değildir. Zira Kur’an’ın muhtelif yerlerde “hâlidîne fîhâ” beyanından sonra “ebeden” kaydını düşmesi, esasında böyle bir iddianın tutarsızlığına kesin bir cevaptır. Şu halde söz konusu pasajın sonunda kesintisiz ihsan anlamındaki “Atâen ğayre meczûz” kaydının, Cehennemle ilgili ayette değil de, Cennetle ilgili olan ikinci ayette vurgulanmasından dolayı ‘Cennet sevabı ebedidir, fakat Cehennem azabı bir yerde son bulacaktır’ iddiası doğru değildir. Ayrıca bu ayetlerde kıyamet gününden ve onu takip edecek olan âhiret hallerinden bahsedilmesinden anlamaktayız ki, buradaki gökler ve yerlerden kastın, dünyanın değil âhiretin gökleri ve yeridir.37 Fahruddin Râzî, şart meydana geldiğinde şarta bağlı kılınmış şey de meydana gelir, ama bu durum tersini gerekli kılmaz, yani ‘şart bulunmadığı zaman meşrutun da olmaması gerekmez’ diyerek, gökler ve yer devam etmediğinde azabın da, son bulması gerekmediğini izah sadedinde şöyle bir misal verir. Uzakta bulunan bir şeyi işaret ederek, ‘O, insan ise canlıdır’ dendiğinde onun insan olduğu anlaşılırsa, canlı olduğu neticesi de çıkar. Ama insan olmadığı görülürse canlı olmadığı neticesi de çıkmaz, başka bir canlı olabilir’ der. 38 Cehennemin ebediliğini kabul etmeyenler yine Nebe’ suresinde 23. ayette “Onlar orada çağlar boyu (ahkâban) kalacaklardır.”39] ayetindeki “ahkâb” 36 Hud, 11/103–108. 37 Yazır, Muhammed Hamdi , Hak Dini Kur’an Dili, Eser Kit., İst., 1976, IV, 2823. 38 Râzî, Mefatih, XVIII, 64. 39 Nebe suresi, 78/23. 18 kelimesinin, ‘azabın ancak sayılı çağlar boyunca devam edeceğini’ gösterdiğini ileri sürerek, bunu iddialarını destekleyen bir ifade olarak görmüşlerdir. Aslında Kur’ân-ı Kerim ‘Onlar orada ebedî olarak kalacaklardır’ ifadesiyle bu hususta hiçbir şüphe ve yanlış anlamaya meydan vermeyecek şekilde meseleye açıklık kazandırmıştır. Fakat burada ayette ‘müddeti belli olmayan uzun bir zaman birimini, fakat ebediyeti ifade etmeyen’40 bir anlama sahip olan hukb kelimesini, buna göre nasıl anlayacağız? Hukb kelimesinin, sonlu bir müddeti ifade etmesi sebebiyle, bundan Cehennem azabının sona ereceğini iddia edenlere, tefsircilerin de dikkat çektiği bir hususu hatırlatmak gerekmektedir. Müfred/tekil bir kelime olan ‘hukb’un çoğulu olan ‘ahkâb’ın da sonlu olması gerekmez. Şöyle ki, bu kelimede ‘ard arda gelme’ manası bulunduğu ve az bir müddetin de ard arda gelmesi halinde sonsuza kadar gidebileceği cihetle ‘ahkâb’ devirlece, sonsuza kadar demek olur.41 Bu ifade, ebediliğin insan zihninde ne kadar uzun bir süre olduğunu canlandırmak içindir. Zira insanoğlu sınırlı aklıyla ebediyeti kolay kolay tahayyül edemez, tasavvuruna sığıştıramaz. ‘Çağlar boyu’ gibi ifadeler, bu sonsuz süreyi hayalde canlandırmak açısından daha etkilidir. Sonsuzluk bir nevi parçalara bölünerek idrak ettirilmek istenmiştir. Görüldüğü gibi Kur’an’a göre Cennet ebedî olduğu gibi Cehennem de ebedîdir. Yalnız bu ebedî olan Cehennemde Hz. Peygamber’in bildirdiğine göre kalbinde hardal miktar imanı olan birisi burada ebedî olarak kalmayıp sonunda Cennete gidecektir.42 Mustafa Sabrî Efendi, başta Musa Carullah olmak üzere, Cehennemin ebedî olmadığını ileri sürenlerin bütün iddialarına İlahî Adalet isimli eserinde geniş bir şekilde cevap vermiştir. 40 İsfehanî, el-Müfredat, “hkb” mad. 41 Bkz., Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed, İrşâdu Akli’s-Selîm, Daru İhyai’tTürasi’l-Arabî, Beyrut 1994, IX, 91; Beğavî, Ebu Muhammed el-Huseyn, Meâlimu’tTenzîl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993, IV, 407; İclî, Süleyman b. Ömer, elCemel Ale’l-Celâleyn, Daru Kahraman, İst., ts., IV, 483; İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’lAzîm, VIII, 330. 42 Buharî, Rikak 51; Sünnet 21; Tirmizi, Cehennem 9. 19 Aslında Cehennem hayatının ebedî olmayacağını iddia edenlerin şaşkınlıkları, ‘İnsanın sınırlı ömründe, sınırlı sayıdaki inkâr ve isyanlarına mukabil, sonsuz azaba maruz kalması Allah’ın adaletiyle telif edilemez’ düşüncelerinden kaynaklanmaktadır. Hâlbuki gerek Cennet ehlinin, Cennette; gerekse Cehennem ehlinin, Cehennemde ebediyyen kalmalarının sebebi, her iki tarafın daha önce bulundukları yol üzerinde ısrar etmeleri ve bunu sonuna kadar yaşama niyetlerinin karşılığıdır. Yani, her iki tarafın aldığı karşılık, irade ve niyetlerine göre tecelli etmiştir. Meseleyi farklı bir yaklaşımla ele alan Elmalılı Hamdi Yazır ise, şöyle bir değerlendirmede bulunur: Kâfirin her küfrü, -ebedî olan bir gerçeği inkar demek olduğundan ötürü- ebedî bir yalan ve günahtır ki, yüce Allah’ın rahmetinden sonsuz bir şekilde mahrum kalmayı netice verir. Ebedî günahın cezası veya rahmetten ebediyen mahrum kalmanın manası ise, elbette ebedî bir azaptır. Şu halde insanın sınırlı bir müddet zarfında ebedî bir nimet ve rahmete kavuşmak için kendisine bahşedilen bir fırsatı, bir vesileyi külliyen reddetmesinin, o rahmetten temelli mahrumiyet demek olduğu gayet açıktır.43 1.1.4. Âhirete İman Kur’an-ı Kerim’de yüzden fazla terim ve deyim kullanılarak âhiret akidesi işlenmekte konuyla ilgili ayetler hem Mekkî hem de Medenî surelerde sık sık tekrarlanmaktadır. Bu tekrarın konunun önemini vurgulamak, sorumluluk duygusunu pekiştirmek, dünya ile âhiret arasındaki psikolojik mesafeyi kısaltarak müminin ruhunu yüceltmek ve hayatını ebedîleştirmek gibi hedeflere yönelik olduğunu söylemek mümkündür. Kur’an’ın tasvirine göre dünya hayatı bir oyun ve eğlence, bir süs ve öğünüştür: mal, evlat ve nüfuz yarışıdır. Netice itibariyle o geçici bir faydalanış ve aldanış vesilesidir. Asıl hayat âhiret hayatıdır, huzur ve sükûn sadece ebedî âlemdedir.44 43 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, III, 2112. 44 Bkz, Ankebut, 29/64, Mümin, 40/39, Hadid, 57/20. 20 Fahreddin Râzî’ye göre âhiret konusunun aklî ve naklî olmak üzere iki yönü vardır. İnsan vücudunun ve içinde yaşadığımız kâinatın fani olduğunu öldükten sonra tekrar dirilmenin de imkân dâhilinde olduğunu kabul etmek konunun aklî yönünü, kıyametin nasıl kopacağı ve âhiret hayatının nasıl başlayıp devam edeceği hususu ise naklî yönünü oluşturur.45 Kur’an-ı Kerim’in âhireti ispat metodu, “nereden geldim, nereye gidiyorum?”sorusuna tatminkâr bir cevap bulmaya dayanır.46Düşünen her insansın sormaya mecbur olduğu bu sorunun birinci kısmında materyalist izahı benimsemeyen, kendisine ve içinde yaşadığı tabiata hâkim, mutlak kudrete sahip bir yaratıcının varlığına inanan kimse, söz konusu sorunun ikinci kısmında da aynı düşünce tarzını devam ettirerek öbür âlemin ölümsüzlüğünü kolaylıkla benimser. Diğer yandan insanda fıtrî olarak bulunan adalet duygusu da Âhiretin varlığını zorunlu kılar. Haksızlığı görüp de derinden rencide olan insan büyük bir hesap gününün gerçekleşeceğine inanmak ister. Şayet fakir kötü, zengin iyi bir insan idiyse, adalet yerini bulmuş denebilir: fakat durum tersine ise, ömrünü acılar içinde geçiren dürüst ama fakir insanın mükafat göreceği ikinci bir hayat gereklidir. Ayrıca insan diğer varlıkların aksine kemalini kendi gayretiyle elde eder. Bilgi veya marifet ile elde edilecek olan bu kemal ölünceye kadar bedenin çeşitli fonksiyonlarıyla gerçekleşir. Bu fonksiyonlar bitince kemale erme son noktasına ve çekilen bunca zahmetin karşılığını görme yani ruhun manevi hazları tatma dönemi başlar. 1.1.5. Âhiretin Halleri İnsanın ölümüyle onun âhiret hayatı başlar. Kıyametin kopmasına kadar geçecek olan bu zamana berzah hayatı denir. Âhiretin gerçekleşmesi, bugünkü dünya nizamının bozulmasından sonra olacaktır. Âhiret hayatını üç merhalede incelemek mümkündür: 1. Hayatın zıddı demek olan ölüm insan ve canlıların belirli olan hayat sürelerinin sona ermesinden ibarettir. Bu da ruhla bedenin birbirinden ayrılmasıyla gerçekleşir. Ölümün âhiretin ilk merhalesi olarak tarif edilmesi 45 Fahreddin Râzî, Mefatihu’l-Gayb, I, 8. 46 Topaloğlu, Bekir,“Âhiret”, DİA, I, 399. 21 “insan öldüğünde onun kıyametinin koptuğunu”47 ifade eden hadis gereği kıyametin soğuk yüzünün ortaya çıkması, dehşeti ve fani hayattan insanı alıp ebedî hayatın içine koymasından ileri gelmektedir.48 Ölüm ile başlayıp berzah âlemi diye adlandırılan kabir hayatı da âhiret gibi gayb çerçevesinde değerlendirilebilecek konulardandır. Çünkü onun hakikat ve mahiyetini idrak etmek ruhun mahiyetinin bilinmesine bağlıdır. İnsanın ruh hakkındaki bilgisi de yeterli olmadığına göre49 ölüm hayatının arka planını insanın keşfetmesi henüz mümkün görünmemektedir. Her ne kadar ölümün mahiyeti hakkında yeterli bilgiye sahip değilsek de ruhun bedenden ayrılmasıyla hayatın sona ermediğini ve ruhun yok olmayıp sadece bir âlemden başka bir âleme göç ettiğini biliyoruz. Daha sonra ölü kabre konulduğunda melekler tarafından sorgulanır, dünyada mümin olarak yaşamış ve bu iman üzere ölmüş olanlar Allah’ın yardımıyla sual meleklerinin sorularına kolayca cevap verip50 Cennete ve onun nimetlerine mazhar olurlar51. Dünya hayatında iman etme şerefine ulaşamamış, küfür ve isyan üzere yaşamış olanlar ise, sorgu melekleriyle karşı karşıya gelince onların heybetinden dehşete kapılıp korkarlar ve sorulara cevap veremezler. Buna göre kabir hayatı âhiretteki hesabın ne yönde gelişeceğine dair bir işaret olarak karşımıza çıkmaktadır. 2. Kıyametin kopması Kur’an-ı Kerim’de saat kelimesiyle zikredilmiş ve bu anı Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmiştir. Beklenmedik bir zamanda ve çok süratli olarak gerçekleşecek olan bu olayın dehşetine gökler de yer de dayanamayacak, o günün şiddetinden çocukların saçları ağaracak, emzikli kadınlar bebeklerini unutacak, hamileler çocuklarını düşürecek ve bütün insanlar şaşkına dönecektir.52 Kıyametin nasıl kopacağı hususu Kur’an’da ayrıntılı sayılacak bir şekilde anlatılmıştır. Buna göre görevli melek tarafından “sûr”a üflenecek, Allah’ın 47 Aclûnî, Keşfü’l-Hafa, İstanbul, 1985, II, 368. 48 Demirci, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 323, İstanbul, 2000. 49 Bkz. İsra, 17/85. 50 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 287, Beyrut, ts. 51 Bkz. Müslim, Cennet, 7, İstanbul, ts. Tirmizi, Cenaiz, 70, İstanbul, ts. 52 Bkz. A’raf, 7/187, Hacc, 22/1–2, Müzzemmil, 73/17. 22 diledikleri hariç, göklerde ve yerde kim varsa düşüp ölecek; ikinci üfleyişte ise herkes diriltilip mahşere gitmeye hazır olacaktır: “Sura üflenince, Allah’ın diledikleri müstesna olmak üzere göklerde ve yerde ne varsa hepsi ölecektir. Sonra ona bir daha üflenince, bir de ne göresin, onlar ayağa kalkmış bakıyorlar!”(Zümer, 39/68). Sözlükte boru ve üflenince ses çıkaran boynuz anlamına gelmekle beraber sur ıstılahta müfessirlerin verdiği biliye göre ceylan veya başka hayvanların boynuzlarından yapılan ve şiddetli bir ses çıkaran boru53 olarak karşımıza çıkmaktadır. Sur kavramının geçtiği ayetlere bakıldığında söz konusu borunun İsrafil (a.s.) tarafından iki ayrı zamanda kullanacağı anlaşılmaktadır 54. İsrafil’in sura iki kez üfürmesi arasında geçecek süre kesin olarak bilinmemektedir55. Çünkü Ebu Hureyre’den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber (s.a.s.) “Sura iki defa üfürülme olayı arasında kırk zaman vardır.” buyurmuşlardır. Orada bulunanlar hadisi nakleden Ebu Hureyre’ye “Kırk gün mü?” diye sormuşlar, “Bir şey diyemem” cevabını alınca “Kırk ay mı?” demişler, yine “Bir şey diyemem” karşılığını alınca “Kırk yıl mı?” diye sormuşlar, bu soruya da Ebu Hureyre “Bir şey diyemem” cevabını vermiştir56. İlk üfleyiş yok oluşu ifade ederken ikinci üfleyiş tekrar dirilişe ve huzur-u ilahide toplanmaya bir davet niteliği taşımaktadır. 3. Âhirette hesabın başlaması, sura ikinci üfleyişten sonra kabirlerdekilerin tekrar diriltilmesi ve mahşerde toplanmasıyla olacaktır. Kur’an-ı Kerim’de hesap meydanına hareketin bir davetçinin (İsrafil) çağrısıyla olacağı, kişilerin çağrıya karşı koymadan koşuşan çekirgeler gibi belli bir hedefe doğru ilerleyeceği ifade edilir.57 Kıyamet gününde insanların hesaba çekilmesi belli kayıtlara bağlı olarak yapılacaktır. Bunlara Kur’an’da kitap (yazılı belge) adı verilmekte58, Türkçede ise amel defteri olarak bilinmektedir. Amel defteri yazıcı melekler (kiramen kâtibin) tarafından tutulmakta ve kişinin dünyadaki bütün söz, fiil ve bazen de niyetleri hayır ve 53 Reşit Rıza, Tefsiru’l-Menar, VII, 531, Kahire, 1373. 54 İsmail Hakkı Bursevî, Ruhu’l-Beyan, III, 53, Beyrut, ts. 55 Davut Aydüz, Yasin Suresi Tefsiri, İstanbul, 2004, s. 136. 56 Ebu Davud, Sünen, 22; Müslim, Fiten, 141. 57 Bkz., Kamer 54/6-8, Mearic, 70/43-44. 58 İsra Suresi, 17/13-14. 23 şer olarak değerlendirilerek bu deftere geçirilmektedir. Söz konusu yazılı belgenin mahiyeti konusunda (kâğıt üzerinde bir yazı mı, bir mikro kart veya film mi, hücreyi oluşturan gende saklı bir sır mı vb.) herhangi bir şey söylemek mümkün değildir. 1.2. Âhirete İmanın Pratik Hayattaki Sonuçları ve Faydaları Âhirete imanın toplumu meydana getiren fertlerin dünya ve âhiretlerine maddi veya manevi birçok faydalarının olduğunu görmekteyiz. Onun için Allah’a ve âhirete inanan bir insan daima sorumlu ve dengeli bir hayat yaşayacaktır. Sorumlu ve dengeli fertlerden oluşan bir toplum hayatı da huzurlu olacaktır. Şimdi bu faydaları maddeler halinde zikredelim: 1- İnsanoğlu yaratılışı gereği hiçbir zaman yok olmayı istememiş; hatta bu dünyada bile uzun yaşayabilmenin, ölümsüzlüğün çarelerini aramıştır. Yine Kur’an’da şeytanın Hz. Âdem’i kandırmak için ondaki ebedî yaşama arzusundan nasıl faydalandığı anlatılmaktadır 59. Ölüm insan için çaresi olmayan ve önüne geçilemeyen bir son, yaşama arzusunun önüne dikilen, aşılması mümkün olmayan bir engeldir. Böyle olunca ölüm fikri insanda korku ve endişe uyandırmaktadır. İşte insandaki bu ölüm karşısındaki korku, bocalama ve paniğe kapılmanın önüne ancak dinin âhiret hayatı ile ilgili açıklamaları önemli bir teselli ve huzur kaynağı olarak geçebilir60. Buradan anlaşılıyor ki insanın psikolojisinin iyi olması, stressiz, dengeli bir hayat yaşaması, onun Allah’a ve ebedî hayata inanmasına bağlıdır 61. 2- İnsanın bedenî hastalıklardan uzak sağlıklı bir yaşam sürmesi psikolojisinin moralinin manevî huzurunun iyi olmasına bağlıdır. Psikolojisi bozulan insanlar bedenen de sıhhatlerini yitirme riskiyle karşı karşıya kalırlar. Âhirete inanan insan huzuru ve mutluluğu yakaladığı için morali düzgün, psikolojik yapısı sağlam olur. Dolayısıyla bedeni de sağlıklı olma ortamını elde eder. Ayrıca âhirete inanan insan ibadet etmeyi kendisine bir görev bilir. İbadet edince de onların oluşturduğu sağlıklı ortamdan 59 el-A’raf, 7/20; Taha, 20/120. 60 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1983, s. 97. 61 Saffet Senih, Dışa Yansıyan İç Dünyamız, İstanbul, 1989,I, 6. 24 faydalanır. Örneğin namaza başlarken oluşturulan temiz ortam ile oruç esnasındaki sağlıklı ortam, bedenin iç ve dış bir çok hastalığa karşı korunmasını sağlamaktadır. İşte bunun için de Allah’a ve âhirete iman gereklidir. 3- Âhirete inanmanın insanlığın dörtte birini oluşturan çocuklara da faydası vardır. Çünkü ancak Cennet inancı ile onlar çok şiddetli ve üzücü görünen ölümlere dayanabilirler. Annesini, babasını veya bir başka yakınını kaybeden, her gün gazete, radyo ve televizyon gibi medya organlarından ölüm haberlerini duyan, gören bir çocuk, ancak Allah’a ve âhirete imanla teselli bulabilir. Annesini kaybetmiş ise; “Annem öldü, fakat Allah’ın rahmetine gitti. Beni Cennette yine kucağına alıp sevecek. Ben de orada sevgili anneciğimi yeniden göreceğim.” der ve teselli bulup huzur duyabilir62. Yoksa o çocuğun ağlayan gözlerinin yaşları ne ile silinebilir, dağılmış duyguları nasıl teselli edilebilir, kırılmış kalbi ne ile tamir edilebilir?63 4- Âhirete imanın gençlere yönelik faydaları da vardır. Gençlikte insanlar akıldan ziyade hisleri ve duygularıyla hareket ederler. Gençlerin nefislerini ve arzularını gemleyen; tecavüzlerden, zulümlerden ve tahribattan alıkoyan64 ve toplum hayatının güzel işlemesini huzur içinde insanların yaşamasını temin eden ancak Cehennem fikridir. Bir genç mahşer gününde hesaba çekilirken kendisine “Gençliğini nerede ve nasıl geçirdin?”65 sorusunun sorulacağına inanırsa elbette adımını ona göre atacak, sorumlu bir hayat yaşayacak, o dinamik ve enerjik hayatını insanlığın faydasına yönlendirecektir. 5- Gençlere olduğu gibi insanlığın hemen üçte birini yaşlılara da âhirete imanın faydası çoktur. İhtiyarlar ancak ebedî âhiret hayatına inanmakla yakınlarında bulunan kabire karşı tahammül edebilirler. Yaşlanınca adeta çocuklar gibi hassaslaşan ihtiyarlar ölüm ve yokluk gibi insanı üzen, ürküten bu kavramlara karşı ancak hakiki bir hayat ve Cennet ümidi ile karşı koyabilir ve teselli olabilir. Yoksa o şefkate herkesten çok muhtaç duruma 62 Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ankara, 1983, s. 58. 63 Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, İstanbul, 1958, s. 101. 64 Bediüzzaman Said Nursi, Gençlik Rehberi, İstanbul, 1997, s. 163-164. 65 Tirmizi, Kıyamet,1. 25 gelmiş, saygıya layık insanlar öyle bir kalbî ve ruhî sıkıntılar hissedeceklerdi ki, bu dünya onlara zulmetli bir zindan ve hayat dahi sıkıcı bir azap olurdu66. 6- Âhirete imanın aile saadetine de katkısı vardır 67. Toplum hayatının saadeti, dünya huzurunun kaynağı toplumun temel taşı olan ailenin huzur ve saadetinden geçer. Allah’a ve âhirete iman aile bireylerinin en küçükleri olan çocukların kalbine ve aklına küçük yaştan itibaren işlenmiş, ailede o hayat yaşanmış ise; o zaman çocuklar, Allah’a ve peygambere itaatten ve vazifeden sonra anne ve babanın rızalarının çok önemli olduğunu bilecekler, onların rızasını kazanmadan Cennete girişin mümkün olmadığına inanıp onlara yaşlandıkları zaman daha da saygılı ve itaatkâr davranacaklar, öf bile demeyeceklerdir68. Aileyi oluşturan temellerden biri de eşlerdir. Aile hayatının huzur ve mutluluğu, Cennet köşelerinden bir köşe olması, ancak eşlerin birbirlerini vefakârca, fedakârca karşılıklı sevgi, saygı ve hürmet ile olabilir. Bu hakiki hürmet, muhabbet ve merhamet ise; ebedî bir arkadaşlık, daimî bir beraberlik, sönmeyecek bitmeyecek bir hayatta beraber olma inancı ile olabilir. Bu inanç ile bey ihtiyarlamış olan hanımını dahi dünyada kendine bir lütuf olarak görüp âhirette de hurilerden biri olarak görmek isteyeceği aklına gelir69. Zaten geçici bir heves ve güzellik uğruna kurulan yuvalar da yıkılıp gitmeye ve Cehennem hayatına mahkûm olmaya yüz tutmuştur. 7- Yine toplumun belli bir kısmını da hastalar ve sakatlar oluşturmaktadır. Hastane köşelerinde onulmaz dertlere müptela hastalar kazalarda veya doğuştan organlarını kaybetmiş insanlar için bu dünya adeta bir zindandır. Hele bir de inanmayan için hastalık ölümün keşif koludur. Ölüm ise onun nazarında hiçlik, yokluk ve çürüyüp yok olup gidiş; kabir yılanlara akreplere mikroplara yem olmak için konulacağı bir zindandır. Böyle düşünen ve inanan hastanın zaten pamuk ipliğiyle bağlı olduğu hayattan zevk alması düşünülemez. Ancak Allah’a ve âhirete inanan bir hasta bu dünyanın bir imtihan salonu olduğunu bilir, manevi derecelerini artırmaya, Cennetteki 66 Nursi, Sözler, 102. 67 Ömer Faruk Yavuz, Kur’an ve Kıyamet, İstanbul, 1997, s. 230. 68 el-İsra, 17/23–24. 69 M. Fethullah Gülen, Ölüm Ötesi Hayat, İzmir, 1997, s.13. 26 makamını yükseltmeye ve kendisini olgunlaştırmaya bir sebep olarak görür. İnançlı bir hasta her derdin bir dermanının olduğunun, tedavi çarelerine başvurmanın da dinin bir emri ve gereği olduğunun, zira Allah’a kulluğun ibadetlerin ilk şartının sıhhat olduğunun şuurundadır 70. Hasta her an kendisine yaklaşan ölüm ve kabri ancak bedi hayatın giriş kapısı ve fani âlemin bitip baki âleme geçiş koridoru olarak görmekle huzur duyabilir. 8- Dünyanın her yerinde her zamanda hemen herkes bir takım kaza, deprem, sel felaketi, yangın ve harp gibi bela ve musibetlerle karşı karşıyadır. Çoğu kez bu bela ve musibetler insan iradesi dışında oluşur. İşte insan ne zaman, nerede ve ne şekilde karşılaşacağımız belli olmayan bu bela ve musibetlerin karşılığının verileceğine inanmasıyla dayanabilir71. Nitekim peygamberimiz bir hadislerinde, “ Bir mü’mine dünyada bir diken bile batsa, ona sabretmesinin karşılığını Allah verecektir.”72 buyurmaktadır. İşte böylelikle Allah’a ve âhirete inanan bir musibetzede, başına gelen bu bela ve musibetler karşısında ebedi âlemde göreceği rahat ve mükâfatları düşünerek “Bu da geçer yahu” der ve Rabbine tevekkül eder. Bu musibetler anında malına gelen zayiatın sadaka olduğuna, canına gelenin de sabrederse imtihana vesile olacağına inanır, sabırla şükreder. Bazen de bunların birer ikaz olduğunu düşünür, istikameti, doğru yolu bulmasına vesile olur73. 9- İnsan bazen haklı bazen haksız olarak hapishanelere, zindanlara düşebilir. Hapishaneye hiçbir suçu olmadığı halde giren Yusuf (a.s) misali insanlar ömürlerinin tamamını veya en verimli yıllarını zindanda geçirmek zorunda bırakılırlar. Ancak Allah imanıyla hapishaneyi bir medrese, kendilerini müderris veya hoca mahkûmları da talebe gibi görür; iman, Kur’an ve insanlık derslerini orada yaparlar. Gerçekten suç işleyerek hapse girmiş inananlar da yaptıkları suçlardan dolayı samimi bir şekilde tevbe ederler, eşinden dostundan ayrı geçirdiği günler hatırına pişman olurlar ve 70 Bediüzzaman Said Nursi, Lemalar, İstanbul, 1995, s. 214-231. 71 Bakara, 2/155. 72 Tirmizi, Cenaiz, II, 220. 73 Nursi, Sözler, s. 179. 27 kul hakkı varsa helalleşirlerse o hapishane onlar için de bir terbiye hane ve Yusuf’un (a.s) medresesi olabilir. 10- İnsanoğlu toplu yaşarken birtakım kurallara uymalıdır ki, adaletsizlikler olmasın. Fakat ne acıdır ki kuvvet ve kudret sahibi diktatörler zayıf ve güçsüz insanları sömürüp onları ezmektedir74. Tarih öyle firavunlara, nemrutlara, diktatörlere şahit olmuştur ki, dünyayı insanlara Cehennem yapmışlardır. Böyle durumlarda insanın ya malını elinden alırlar veya bedenine zarar verirler hatta öldürebilirler. İşte bu duruma düşmüş elinden hiçbir şey gelmeyen, haksızlığa ve zulme uğramış bu mazlum insanların da tek sığınağı zalimlerden mutlaka hesap soracak ve mazlumun hakkını zalimden alacak olan Allah’a inanmaları ve gördükleri zulüm, işkence ve haksızlıklarının karşılığının verileceği âhirete inanmalarıdır. “De ki: Hak Rabbinizdendir. Öyleyse dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. Biz zalimlere öyle bir Cehennem hazırladık ki, onun duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. Susuzluktan imdat dileyecek olsalar imdatlarına erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su ile cevap verilir. Ne fena bir içecek ve ne kötü bir kalma yeri!” (Kehf, 18/29). İnsanlar arasında gerçek adaletin uygulanması bu dünyada adeta mümkün değildir. İnsanlar ellerinden geldikçe bunu asgariye indirebilirler. İşte insanlardaki hırs, tamah, başkalarına egemen olma, makam ve mevki hastalığı gibi o kadar çok hisler ve duygular var ki her birisi adaletin önünde birer kale duvarı gibidir. İnsanlardaki bu duygular âhiret inancı ile törpülenebilir. Asr- ı saadet döneminde yaşanan örneklerden biri bu konuya ışık tutmaktadır: Mekke’nin fethi anında Mahzum kabilesinden bir kadın hırsızlık yapmıştı. Affedilmesi için Üsame, peygamberimizden (s.a.s) şefaatçi olmuştu. Bunun üzerine peygamberimiz (s.a.s) şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Sizden önceki milletleri helak eden sebep şudur: Aralarında kuvvetli ve şerefli birisi hırsızlık yapar, suç işlerse salıverirler; zayıf birisi hırsızlık yaparsa hemen cezasını verirlerdi. Allah’a yemin ederim ki, eğer Muhammed’in kızı Fatıma dahi hırsızlık yapmış olsaydı, elini keserdim”75 diyerek adaleti insanlar arasında oturtmuştur. 74 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 75 Müslim, Hudûd, 8-9; Ebû Dâvûd, Hudûd, 4; Tirmizî, Hudûd, 6. 28 11-Yahudilik “benim memleketim yalnız bu dünyadır”, Hıristiyanlık ise “bu dünya benim memleketim değildir” derken İslam, “âhiret yurdunu ara, dünyadan nasibini unutma” demektedir. İslam ilahi bir din olması dolayısıyla gerçek amacı kendisine inananların iki dünya saadetlerini temin etmektir. Allah’a ve âhirete inanan bir kişi inancının gereği dünya ve âhirette saadete kavuşmak istiyor ise, alan el değil; veren el olmaya çalışacaktır. Kazanırken helalinden kazanacak, kazandığı malı sadece zarurî ihtiyaçlarına harcayacak, helal yollara harcayacak, zekât ve hayır hasenatı ihmal etmeyecektir. Çünkü zekâtı verilmeyen altın ve gümüşün âhirette vücuduna kızdırılıp yapıştırılacağına76 inanan bir mümin başkalarına yardım elini uzatacaktır. Dolayısıyla kıyamet saati anlayışının tesiri ile oluşan, insanın ve kâinatın sonlu olduğu bilinci bireylerin dinî hayatlarına da canlılık getireceğini77 ve ibadetler hususunda yapılan gafletlere karşı sürekli bir uyarıcı işlevi göreceğini söylemek de mümkündür78. 12- İslam literatüründe ilmi teşvik eden yüzlerce ayet ve hadis vardır. “Hiç bilenler bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9). “İnsan vefat ettiği zaman dünya ile ilişkisi kesilir; ancak şu üç husus hariç: sadaka-i cariye, faydalı bir ilim, salih bir evlat.”79 Elbette bu ve benzeri ayet ve hadisleri kendisine rehber yapan Müslüman her asırda ilmî buluş ve keşiflerin öncülüğünü yapacaktır. Allah’a ve âhiret gününe samimi inanan bir âlim, elbette ilmî çalışmalarının karşılığını şu fani dünyada görmeyebilir. Belki de çoğu zaman yanlış anlaşılıp hakaret ve işkencelere bile maruz kalabilir. Ancak gerçekten inanmış bir âlim bütün bunlara rağmen yaptığı hizmetin karşılığını bu dünyada peşin beklemediği için azim ve gayretinden, mücadelesinden hiçbir şey eksilmeyecektir. Yoksa Allah’a güvenmeyen ve âhirete inanmayan bir insan daha çabuk ümitsizliğe düşer ve mücadele azmini kaybeder. 76 Tevbe, 9/34–35. 77 Süleyman Toprak, Ölümden Sonraki Hayat, Konya, 1994, s. 26. 78 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 79 Müslim, Vasiyet, 3; Ebu Davut, Vesaya, 14. 29 13- Âhiret inancının sosyal hayata etkisinden bahsedilebilecek bir başka husus da kıyamet alametleridir. Alametleri âlimlerin küçük alametler şeklinde niteledikleri ahlakla ilgili alametler ve büyük alametler şeklinde niteledikleri kıyamet öncesi kozmik bozukluklar ve olağanüstü haller şeklinde ikiye ayırmak mümkündür80. İlim adamları tarafından küçük kıyamet alametleri olarak tanınan ahlaki yapının bozulması ile ilgili alametlere şunları örnek olarak verebiliriz: içkinin ve fuhuşun yaygınlaşması, faizin helal sayılması, emanete ihanet edilmesi… vs. Kıyamet ile ilgili olarak zikredilen bu tür ahlak dışı davranışların kıyamet alameti olarak nitelenmesi toplumu bu davranışa karşı uyarmaktadır. Bu davranışların Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) tarafından kıyametle bağlantılı olarak zikredilmesi iki yönden toplum hayatımızda olumlu sonuçlar yaratmaktadır. Birincisi ahlaki yaşantımızda, ikincisi dinî yaşantımızdadır. Kıyamet alametlerinin ekseriyeti ister ahlaki yapıyla ilgili olsun, ister kâinatın kozmik düzeni ile ilgili olsun bozulmayı ifade etmektedir. Geçmiş toplumlarda da yaşanmış olan bu davranışlar bütün kâinatın yaşayacağı yıkım olan kıyamet saati ile irtibatlandırılarak bu davranışlara karşı uyarı dozu artırılmış olmaktadır. Diğer taraftan da kıyamet saati zihinlerde canlı tutulmak istenmektedir ki böylece âhirete karşı bir şuur hali oluşmaktadır. Bundan dolayı kötülüklerden sakınan, kıyamete alamet olabilecek davranışlardan kaçınan ve kıyamet sonrası karşılaşacağı âhiret gününü dikkate alan bir toplumun oluşması yönünde önemli bir adım atılmış olmaktadır. Kaynaklarda kıyametin büyük alametleri olarak zikredilen bizim ise olağanüstü hallerle ilgili kıyamet alameti olarak değerlendirdiğimiz alametlerin sosyal hayatımız üzerindeki muhtemel etkisinden de bahsedilebilir. Mesela Deccal’a İslam’ın hükümlerini kaldıran kimse olduğunun söylenmesi, İsa’nın (a.s.) nüzulünün Hıristiyanlığın tevhide kayarak İslamiyeti kabul etmesi gibi tevil edilerek anlaşılması durumlarında her dönemde kıyamete kadar bu alametlerin sosyal hayatımızda etkin bir 80 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 230. 30 konumda bulunduğu anlamını çıkarmak mümkündür81. Böylece her zaman kesitinde Müslümanların istismar edilsin veya edilmesin Deccal ya da Mesih olarak kabul edecekleri bir durumla karşılaşacakları muhakkaktır. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki Kur’an ve sünnette âhiret hayatının tasvir edilmesindeki asıl gaye bu hayatın dünyada da zihinlerde canlı tutulmasıdır. İşte böyle bir hedefe matuf olan inanç da Müslümanları daima âhirete karşı uyanık tutmakta ve toplumun ahlakî yapısının korunmasına önemli bir katkıda bulunmaktadır. 1.3. Kur’an’da Âhiret Sahneleri Anlatılırken Kullanılan Bediî Üslup Kur’an-ı Kerim’in âhiret konusunu işlerken kullandığı üslûpta dikkatleri çekici bir yön bulunmaktadır. Söz konusu âhiret olaylarının anlatımı sırasında diğer anlatımlardan farklı bir ifade ve anlatım biçimi kullandığı hemen hissedilebilmektedir. Çoğunlukla ilk dönemde gelen vahiylere ait olan bu üslûba ait ifadeler, kısa fakat anlam bakımından yüklü ve gerilimlidir. Kur’an, muhatabı etkileyebilmek, onun dikkatini çekebilmek için yalın ifadeler yerine sanatlı bir üslûbu seçer. Vahiy bu üslûpla muhatapta vicdanî tepkiler uyarır, onun iç hayatında bir hareketlenme meydana getirir.82 İşte Kur’an’da âhiretle ilgili manzaralar da bu üslûp ile ele alınmıştır. Haberden inşaya tavsiften konuşmaya geçilir ve muhatap kendini sanki olayların cereyan ettiği sahne içinde bulur. Kur’an bu dünyada muhataba vaad ettiği âhiret âlemini anlatmıştır. Kur’an dilinde bu âlem sanki bizzat muhatabın gördüğü bir resim, adeta bir canlı, bir şahıs haline gelmiştir. Böylece bu ayetleri okurken, muhatap kâh son derece heyecanlanır, kâh tüyleri ürperir, kâh korkuyla dolar, kâh huzur ve güven duyar, kâh ateşin yalımlarıyla sarılır, kâh Cennetin latif rüzgârlarını hisseder. Böylece vaad edilen günün gelmesinden önce, onu bu dünyada tanır. Kur’an’da âhiret için böyle sözünü ettiğimiz türden sanatlı bir üslûbun kullanılmasının başka bir sebebi de; dünya âlemindeyken farklı, henüz bilmediği bir âlemi muhataba anlatma zarureti olabilir. Bilindiği gibi âhiret gerek fizikî, gerek sosyal ilişkileri alt üst ederek gelir ve insanın yaşayacağı 81 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, s. 236. 82 Soysaldı, H. Mehmet, İnançla İlgili Temel Kavramlar, s. 172. 31 yeni ortama kendi düzenini getirir. Bu yeni âlem dünya hayatından farklı olarak zaman, mekân gibi boyutları değiştirerek gelecektir. Dünya ötesi ya da olağanüstü şartlarda meydana gelecek olayların, olağan bir ortamda dünyada yaşayan muhataplara anlatılıyor olması, her zamankinden farklı bir anlatım tarzını gerekli kılabilir. Yine bunun başka bir tezahürü de üslûpta teşbih sanatının sıklıkla kullanılmasıdır. Âhiretteki nimetler dünya nimetine benzetilir. İbn Kuteybe’ye göre âhiret nimetleri dünyadakinden çok farklı olsa da muhatabın bildiği nimetlere benzetilerek anlatılmalıdır.83 İbn Abbas ise âlemler arasındaki farka ilişkin olarak şunu söyler: “Dünyada sadece Cennette olan şeylerin isimleri vardır.”84 Kur’an’ın âhiret olaylarını tasvir ederken dikkati çeken diğer bir hususta gelecekteki meydana gelecek olayları mazi (di’li geçmiş) bir üslûpla anlatılmasıdır. Kur’an’ın bu üslûbu kullanmadaki amacı; muhataba âhiretle ilgili gelecekte meydana gelecek olayların gerçekleşmesinin kesinliğini ifade etmektir.85 1.4. A’raftakiler A’raf, sur, dağ ve tepenin en yüksek kısmı manasındaki urfun çoğuludur86. Bazı tefsirlerde a’rafın sırat üzerinde yüksek bir yer veya Cennet ile Cehennem arasında Uhud dağına benzer bir mevki olduğu belirtiyorsa da tercih edilen görüşe göre a’raf Cennetle Cehennemi birbirinden ayıran bölgedeki surun yüksek kısmının adıdır.87 A’raf ehlinin kimler olduğu konusunda Kurtubî ve Taberî on iki tefsir vermektedir: 1. Muttakî âlimler, 2. İyi ve kötü amelleri olan kimseler, 83 İbn Kuteybe, Te’vilü Müşkili’l-Kur’an, s. 80, Kahire, 1973. 84 Müslim, Cennet, 2. 85 Soysaldı, H. Mehmet, İnançla İlgili Temel Kavramlar, s. 173. 86 İbn Manzur, Lisanu’lArab, “arf” madd. 87 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VI,86, İstanbul, 1986. 32 3. Şehitler, 4. Salih müminler ve başkalarına iyilik yapmaya hayatlarını vakfeden samimî şehitler, 5. Yakınlarının rızası olmadan harbe katılan ve orada ölenler, 6. Yüzlerinin parlaklığı işe dostlarını ve kara yüzleri ile düşmanlarını tanıyanlar, 7. Kıyamet gününde insanların amellerine şahitlik yapan doğru kimseler, 8. Nebiler, 9. Küçük günah işleyenler, 10.Büyük günah işleyen ve Cennete en son girecek olanlar, 11.Babası belli olmayan çocuklar, 12.Cennete ve Cehenneme girişi sağlamadan önce Cennetlik ve Cehennemlikleri ayırmak için A’raf’ın duvarında bulunan erkek cinsinden meleklerdir88. A’raf ehlinden kimlerin kastedildiği konusunda beyan edilen yorumlar şu şekilde özetlenebilir: 1. İyi ve kötü amelleri birbirine eşit olan müminler. Bunlar başlangıçta Cennete veya Cehenneme konulmayıp ikisi arasında bir müddet bekleyecek, sonra Allah’ın lütfuyla Cennete girecek olan müminlerdir. 2. Âhirette müminlerle kâfirleri yüzlerinden tanıyacak olan melekler. 3. Cennet ve Cehennem ehlini birbirinden ayırarak haklarında şehadette bulunacak olan peygamberler, şehitler ve âlimler gibi yüksek şahsiyetler. 4. Cennete veya Cehenneme girmeyi gerektirecek durumda olmayan belli kişiler. Bunlar da herhangi bir peygamberin tebliğini duymadan ölenler, 88 Taberî, Cami, VIII, 137. 33 müşriklerin buluğ çağından önce ölen çocukları veya gayr-ı meşru evlilikten doğan çocuklardan ibarettir.89 A’raf Suresinde tartıları ağır gelenlerle hafif gelenlerin durumları açıkça belirtilmiş olmakla birlikte günahları sevaplarına eşit olanların akıbeti hakkında herhangi bir açıklama yapılmamış olması birinci maddedeki grubun Araf ehli olması ihtimalini destekler mahiyettedir90: “Gerçek tartı kıyamet günündedir. Tartıları ağır gelenler, işte onlar kurtulanlardır. Tartıları hafif gelenler, ayetlerimize yaptıkları haksızlıklardan ötürü kendilerine çok yazık etmiş kimselerdir.”91 Ayrıca yine Araf Suresinde “İki taraf arasında perde ve burçlar üzerinde her iki tarafı da simalarından tanıyan adamlar vardır; Cennetliklere: “Size selam olsun” derler. Bunlar henüz girmeyen fakat Cenneti uman kimselerdir. Gözleri Cehennemliklere çevrilince: “Rabbimiz bizi zalimlerle beraber bulundurma!” derler.”92 ayeti de bunu teyit etmektedir. Ayetin bu ifadesi karşısında, a’raf ehlinin meleklerden ibaret olduğunu söylemek veya bu zümreyi peygamberler, şehitler ve âlimlerin teşkil ettiğini savunmak mümkün görünmemektedir. Çünkü günah işleme gücüne sahip olmayan ve Cehenneme girme endişesi taşımayan meleklerin böyle bir niyazda bulunmasına gerek yoktur. Bunun gibi Cennette en yüksek makam ve mertebeleri elde edecekleri ve buraya öncelikle girecekleri şüphesiz olan peygamberlerin, şehitlerin ve salih kulların da Cehenneme girme korkusu içinde bulunmaması gerekir. Aslında “Bizi bu zalimler zümresi ile beraber bulundurma!” ifadesi, bu niyazı yapanların âkıbeti hakkında henüz hüküm verilmemiş olduğunun delili sayılır. A’raf ehli “nehrü’l-hayat” ırmağında temizlendikten sonra ancak Cennete girebileceklerdir. Hadise göre A’raf’ı işgal edenler ve temizlenme yerine gidenler (kadınlar değil) erkeklerdir93. 89 Bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “A’raf” madd. DİA, III, 259. 90 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s.82. 91 A’raf Suresi, 7/8-9. 92 A’raf Suresi, 7/4647. 93 Buharî, 8, 115; Müsned, 3, 126; Ayr. Bkz. Taberî, Cami, VIII, 138. 34 Kıyamet sahnelerinden biri olarak Kur’an’da tasvir edilen a’raf olayını hayırla şer arasında mütereddit davranan insanlara tercihlerini hayır yönünde kullanmaları için yapılmış ilahi bir uyarı olarak kabul etmek mümkündür. 35 BÖLÜM 2: CENNET LAFZI Ölüm sonrası hayatta salih kulların girmeyi hak edeceği yer Cennettir. Dolayısıyla bunlar ilahî rızayı kazanmış olan müminlerdir. Onun güzelliklerini anlatan ayetler Cehennemi anlatan ayetlerden fazla olması da bu konuya eğilmeye ayrı bir iştiyak oluşturmaktadır. Biz bu bölümde Cennetin tanımı, Cennete verilen diğer isimler, Cennetin yeri, sonsuzluğu ve ne şekilde hak edileceği üzerinde duracağız. 2.1. Cennetin Tanımı Cennet örtmek, gizlemek manasındaki ّجن’c-n-n’ kökünden isim olup bitki ve ağaçlarıyla toprağı örten bahçe manasına gelir.94 Cennet aslen lügatte masdar binâ-i merredir ki "bir örtüş", "bir kerre setr" demektir ve bu maddenin bütün müştakkâtında (türevlerinde) bir nevi "örtme" mânâsı vardır. Nitekim "cin", herkese görünmez gizli bir çeşit yaratık. "Cinnet", aklın kaybolması; "cen" kararmak, görülen eşyanın bakıştan gizlenmesi demektir. İkinci olarak "Cennet" bir örtü mânâsından zemini görünmez, gayet girift ağaçlarla örtülmüş bahçe ve bostana söylenmiştir. Üçüncü olarak din dilinde, dünya gözüyle görülemeyen Hak gaybda gizli "dâru'ssevab" (sevab yurdun)ın ismi olmuştur ki, Kur'ân'da "el-Cennetü" denildiği zaman bu ortaya çıkar95. Fakat "elif lâm"sız olarak "Cennetün" denildiği zaman yerine göre kâh bu ve kâh ikinci mânâya gelmiştir. "altından ırmaklar akan Cennetler" denildiği zaman da "el-Cennetü"nün cevabı ve mertebeleri kastedilir96. Âhiret hayatında müminlerin ebedî saadet yurdu olan yerin bu şekilde adlandırılmasının sebebi genel görünümüyle dünya bahçelerine benzemesi veya eşsiz nimetlerini insan idrakinden gizlemiş olması yani insanların tasavvur edemediği kadar güzel olmasıdır 97. 94 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, “cnn” madd. 95 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, II, 184. 96 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, II, 186. 97 İsfehani, Müfredatu, “cnn” madd. 36 Batı dillerinde Cennet karşılığı olarak kullanılan paradis/paradise kelimesinin aslı Grekçe paradeisos olup Eski Farsça’da etrafı çevrilmiş yer ağaçlı bahçe anlamındaki pairi-daezandan gelmektedir98. 2.2. Kuran-ı Kerim’de Cennet Lafızları Kur’an-ı Kerim’de müfred, tesniye, cemi şekilleriyle 147 defa geçen Cennet kelimesi yirmi beş yerde dünyadaki bağ bahçe, altı yerde Hz. Adem ile Havva’nın iskan edildiği mekan, bir yerde peygamber efendimizin (sav) yanında Cebrail’i gördüğü sidretü’l-müntehanın civarında bulunan me’va Cenneti99 diğer yüz on yedi yerde100 de âhiret Cenneti manasında kullanılmıştır. Zemininin bir olması, ağaçlarının sarmaş-dolaş olup iç içe bulunmasından dolayı müfred; eşsiz lezzetleriyle hem ruha hem de bedene hitap etmesi sebebiyle tensiye; çok geniş olması, değişik bölümlerinin bulunmasından dolayı da cemi olarak kullanılmıştır ki, böylece bu ifadelerin hepsi de Cenneti övmeye101 yöneliktir. Yine İbn Abbas’tan gelen bir rivayette Cennetlerin cemi olarak kullanılmasının sebebi aşağıda anlatılacağı gibi onların yedi adet olmasındandır 102. İslam literatüründe ebedî saadetle ilgili vaadler, özendirici anlatım ve tasvirler genellikle Cennet ismi etrafında yoğunlaşmış, dil ve edebiyat alanında da daha çok bu kelimeye yer verilmiştir. Cennetin çok sayıdaki ayette çoğul şekliyle de yer alması saadet yurdunun belli bir bölgesinin değil, tamamının adı olduğunu gösterir. 2.3. Cennetin İsimleri İslâm literatüründe Cenneti ifade etmek üzere kullanılan isimleri şu şekilde sıralamak mümkündür: 2.3.1. Cennet: 98 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., DİA, VII, 370. 99 Necm Suresi, 53/ 13–15. 100 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 345. 101 Râzî, Mefatihu’l-Gayb, XXIX, 123. 102İsfehanî, Müfredat, “cnn” madd; Beydavi, Envaru’t-Tenzil, I, 184. 37 Ebedî saadet yurdunu ifade etmek üzere Kur’an-ı Kerim’de, muhtelif hadislerde ve diğer İslâmî eserlerde yer alan isimler içinde en çok kullanılan, içindeki bütün mekân ve imkânları kapsayacak şekilde muhtevası geniş olan bir terimdir. İslam literatüründe ebedî saadetle ilgili vaadler, özendirici anlatım ve tasvirler genellikle Cennet ismi etrafında yoğunlaşmış, dil ve edebiyat alanında da daha çok bu kelimeye yer verilmiştir. Bol su kaynaklarına sahip yeşil bahçe anlamındaki ravza cennat kelimesine muzaf olduğu gibi103bir ayette Cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır 104. Cennetü’l-huld (ebediyet Cenneti), Cennetü’l-me’va (sığınılıp barınılacak yer) terkiplerini her ne kadar bazı âlimler müstakil birer isim olarak kabul etmişlerse105 de bu terkiplerde yer alan huld ve me’va kelimeleri Cenneti niteleyen tamamlayıcı kavramlardır. “Muttakiler emin bir makamda, Cennetlerde ve pınar başlarında olacaklardır” (Duhan suresi, 44/51–52) mealindeki ayette yer alan makam-ı eminin de müstakil bir isim olarak kabul edilmesi isabetli görünmemektedir. Çünkü ikinci ayet makam-ı eminden Cennetin kastedildiğini açıklamakta ve böylece iki ayet birbirini tamamlamaktadır. Sad’d suresinde 49. ayette muttakilere “hoşa gidecek bir yuva” vaad eden ayetteki hüsn-i meâbın ebedî saadet yurdunun müstakil bir adı olmayıp sadece adn Cennetini nitelediği bir sonraki ayetten anlaşılmaktadır. Nitekim ayetlerde “İşte bu bir zikirdir, bir hatırlatmadır. Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlara güzel bir âkıbet vardır. O güzel yer: Kapıları yalnız kendilerine açılmış olan Adn Cennetleridir.” buyrulmaktadır 106. 2.3.2. Cennetü’n-Naim Cennetü’n-naim107 (mutluluklarla dolu Cenneti) terkibi on ayetin üçünde tekil, diğerlerinde çoğul şekliyle (cennatü’n-naim) geçmektedir. Arapça’da refah, huzur ve mutlu hayat anlamına gelen nimet kelimesinden daha 103 Şura Suresi, 42722. 104 Rum suresi, 30/15. 105 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah,s.142. 106 Sa’d Suresi, 38/49-50. 107 Mutaffifin Suresi, 83/22. 38 kapsamlı bir muhtevaya sahip olan naim insana mutluluk veren maddî ve manevî bütün güzellikleri ifade etmektedir. Buna göre cennatü’n-naim, “mutluluklarla dolu Cennetler” manasına gelir. naim gibi olduğu 108ayetlerinde إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيم.ٍ ّ وَإِن الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍَ kelimesinin Cehennemin isimlerinden biri olan cahimin mukabilinde gibi olduğu 109burada إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ علىالأرائك ينظرون ;kullanılması Cennetle ilgili tasvirin baş tarafında yer alması onun Cennet isimlerinden biri olarak kabul edileceğini göstermektedir110. 2.3.3. Adn En belirgin anlamı ile “devamlı ikamet etme veya ikamet edilen yer, bir şeyin merkezi ve ortası, bir cevher veya madenin aslı, yatağı” demek olan adn, on bir ayette cennat kelimesiyle birlikte tekrarlanarak (cennatü adn) ikamet edilecek Cennetler manasında kullanılmıştır 111. Adnın Cennetin belli bir bölümünün adı olduğunu veya çoğul şeklinde kullanılışına bakarak onun tamamını ifade eden bir isim durumunda bulunduğunu söylemek mümkündür. Tevrat’ta Hz. Âdem’in yaratıldıktan sonra içine konulduğu bahçeden Aden diye bahsedilir112. Yapılan tasvirlerde Aden’in Allah’ın bahçesi olduğu, burada dört kola ayrılan bir nehrin aktığı, görünümü güzel çam ve çınar ağaçlarının, meyvesi tatlı bitkilerin bulunduğu anlatılır 113. İbranice “Eden” kelimesi ise Ahd-i Atik’te şahıs, kavim ve yer adı olarak da kullanılır 114. Eden’in kökü, anlamı ve hangi coğrafî bölgenin adı olduğu meselesi tartışmalıdır. Sümer dilinde “çöl, bozkır, ova” anlamlarına gelen “Edin” kelimesiyle ilgisi olduğunu kabul edenler olduğu gibi, Babil dilinde “alüvyonlu ova” manasındaki “edennu” veya “edinnu” kelimesinden geldiğini ileri sürenler de vardır. Edin, Sümer metinlerinde Dicle ile Fırat arasındaki bölgenin adı olarak geçer. Bir 108 İnfitar Suresi, 82/13-14. 109 Mutaffifin suresi, 83/22-23. 110 Topaloğlu, Bekir , “Cennet” madd., DİA, İstanbul, 1988, VII, 374. 111 Topaloğlu, Bekir , “Cennet” madd., DİA, VII, 369. 112 Tekvin, 2/8-15. 113 Tekvin, 2/9-10-13; Hezekiel, 31/8. 114 II. Krallar, 19/12. 39 Sümer efsanesinde ilk insanların bu arazi üzerinde yaşadıkları belirtilir. Diğer taraftan kelimenin İbranice’de “bolluk” ve “sevinç” anlamlarına geldiği de bilinmektedir115. Nitekim Ahd-i Atik’in Yunanca tercümesinde Eden bahçesi “bolluk ve sevinç bahçesi” şeklinde ifade edilmiştir. Adn Kur’an’da cennat kelimesiyle birlikte zikredilerek insanın aslının (Âdem’in) yaratıldığı ve âhirette müminlerin sonsuza kadar kalacağı çeşitli Cennetleri tasvir etmek üzere kullanılır 116. Kur’an’da on bir yerde bahis konusu edilen Adn Cennetleri “içinde güzel meskenlerin, tahtların, altın ve incilerle süslenmiş ince ipekten yeşil elbiselerin, sabah akçam ikram edilen türlü yiyeceklerin, gözleri başkasını görmeyecek kadar eşlerine bağlı hurilerin ve çeşitli ırmakların bulunduğu ebedî bir yurt” olarak tasvir edilir. Boş sözlerin işitilmeyeceği, yorgunluk ve bıkkınlığın hissedilmeyeceği bu yere, sadece iman edip salih amel işleyen, Allah’a karşı ahdini yerine getiren, rablerinin rızasını gözeterek sabreden, namaz kılan, kendilerine verilen rızklardan, gizlice ve açıkça dağıtan, kötülüğe iyilikle karşılık vererek onu ortadan kaldıran, günahlardan Tevbe edip temizlenen, hayırda yarışan, Allah yolundan ayrılmayıp bu uğurda malları ve canlarıyla cihat eden muttaki müminlerin (kadın-erkek) gireceği vaad edilmektedir: الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلاَ يِنقُضُونَ الْمِيثَاق.َ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَاب.ِ وَالَّذِينَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ. جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالمَلاَئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِّن آُلِّ بَاب.ٍ Verdikleri sözde duranlar ve misakı bozmayanlar da işte onlardır. Onlar Rabbin tarafından sana gönderilenin hak ve gerçek olduğunu bilip, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri gözetirler. Rableri olan Allah’tan çekinirler ve pek çetin bir hesaptan endişe ederler. Onlar, sırf Rab’lerinin rızasını kazanmak için sabreder, namazı tam gerektiği şekilde kılarlar. Kendilerine ihsan ettiğimiz rızklardan gerek gizli, gerek açık 115 Y. Şevki Yavuz, “Adn”, DİA, İstanbul, 1999, I, 391. 116 Mahmut Çelebi, Cennetteki Hayat, trc. İsmet Ersöz, İstanbul, ts. s. 18. 40 bir tarzda bağışta bulunur ve kötülüğe iyilikle mukabele ederler. İşte onlardır dünya diyarının güzel âkıbetini kazananlar! O güzel âkıbet Adn Cennetleri olup, onlar babalarından, eşlerinden ve nesillerinden iyi olanlarla birlikte o Cennetlere girerler117. Hadislerde ise bütün eşyaları altın ve gümüşten olan değişik adn Cennetlerinin bulunduğu, burada bulunanların rablerini görmek için ilahî azamet ve Kibriya dışında bir engelle karşılaşmayacakları, yani her an Allah’ı görebilecek kadar yüksek bir mevki sahibi olacakları bildirilir118. İbn Kayyım’ın naklettiği bazı hadislerde adn Cennetinin Allah’ın bizzat kudret eliyle yarattığı dört şeyden biri (diğerleri arş, kalem ve Âdem’dir) olduğu ifade edilir. Tefsirlerde İbn Abbas,İbn Mesud, İbn Ömer ve hasan-ı Basri’ye atfedilen rivayetlerde adn Cennetinin arşın altında, diğer Cennetlerin ortasında bulunan, mukarrebun (peygamberler, şehitler, sıddikler ve alimler) zümresine tahsis adilmiş bir şehir veya saray olduğu, burada altından yapılmış, inci veya yakutlarla süslenmiş, yiyecekler ve hurilerle donatılmış sarayların bulunduğu, içinde tensim ve selsebil pınarlarının aktığı, arşın altından misk kokulu rüzgarların estiği, yani hiçbir insan gözünün görmediği, hayalinin canlandıramadığı nimetlerle dolu olduğu zikredilir119. İbnü’lArabi’ye göre adn Cennetin en yüksek mevkilerinden ibarettir ve çeşitli dereceleri vardır. En yükseğinde Hz. Peygambere ait olan vesile makamı vardır ki bunun bir adı da makam-ı mahmuddur.firdevs, naim ve me’va ve diğer Cennetler Adn Cennetlerinin altında bulunur120. Müfessirlerin büyük çoğunluğu adnın Kur’an ve sünnette özel isim olarak kullanılmasını ve adn Cennetlerinin belli zümrelere ayrılmış olduğunun ifade edilmesini dikkate alarak; Cennetin en yüksek mevkiini teşkil eden, fakat kendi arasında da derecelere ayrılan bir yer olduğunu kabul ederler. Bir kısım müfessirler ise adnın sözlükte “ebedî” ikamet yurdu manasına gelmesini ve Kur’an’da 117 Ra’d Suesi, 13/20-24. Ayrıca bkz., Tevbe Suresi, 9/72; Meryem Suresi, 19/60; Fatır suresi, 35/32-35; Sa’d Suresi, 38/49-52; Mü’min Suresi, 40/7-8; Saf Suresi, 61/11-12. 118 Buhari, Tefsir, 55/1; Müslim, İman, 296. 119 Râzî, Mefatih, XVI, 132-133. 120 Şarani, el-Yevakıt ve’l-Cevahir, II, 189-190. 41 cennat kelimesiyle birlikte (cennatü adn) kullanılmasını delil göstererek, Cennetin tamamına verilen umumî bir ad olduğunu ileri sürerler. Ancak bu görüş pek isabetli görünmemektedir. Çünkü Kur’an’daki tasvirlerinin hepsinde Cennetin ebedî bir ikamet yurdu olduğu açıkça belirtildiği gibi Firdevs, naim, me’va gibi değişik Cennetlerin bulunduğu da haber verilir. Allah’a karşı yaptıkları kulluğun dereceleri farklı olan müminlerin Cennette değişik mevkilerde bulunmaları da tabiîdir. Buna göre adnın değişik mertebelerinin bulunması ve birkaç Cennet mevkiinin adı olması kuvvetle muhtemeldir. Bu itibarla cennat şeklindeki çoğul kelimeyle birlikte kullanılması, Cennetin bütün kısımlarının adı olmasını gerektirmez121. 2.3.4. Firdevs Arapçaya yabancı olması muhtemel olan Firdevs kelimesi özellikle içinde üzüm bulunan bağ, bahçe anlamına gelir122. İslâmî kaynaklarda “firdevs” kelimesinin menşei hakkında farkı görüşler ileri sürülmüştür. Arapça kökenli olduğu iddia edildiği gibi Grekçe veya Farsça’dan geldiği de söylenmektedir. “Firdevs”in sadece Şam yöresinde bahçe anlamında kullanıldığı, dolayısıyla Arapça’ya sonradan girdiği görüşüne karşılık şair Hasan b. Sabit’in bir beytinde geçen “cinan mine’l-firdevs” ifadesi123 delil gösterilerek Araplar’ın eskiden beri bu kelimeye aşina olduğu belirtilmiştir. Ayrıca Arapça’da aynı kökten gelen “çardaklanmış” anlamında müferdes kelimesinin bulunması, kaynağı yabancı olsa da firdevsin Arapça’da yerleşmiş bir kelime olduğunu gösterir. Firdevs kaynaklarda Yemame ve Şam yöresindeki bazı yerlerin özel adı olarak da geçmektedir124. Fahreddin Râzî firdevsin Habeşçe bir kelime olduğunu kaydederken125 Süryanice’den de geldiğini kabul edenler de vardır 126. Kelimenin Arapça’ya Grekçe’den, önce “faradis” (paradeisos; paradise) biçiminde girdiği, daha sonra sunî olarak Firdevs müfredinin türetildiği araştırmacılar tarafından öne sürülmüştür127. 121 Yavuz, Y. Şevki, “Adn”, DİA, I, 391. 122 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, “frds” madd. 123 Hassan b. Sabit, Divan, nşr. Seyyid Hanefi Haseneyn, Kahire, 1983, s. 339. 124 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 144-145. 125 Râzî, Mefatih, XXIII, 82. 126 İbn Habib es-Sülemî, Vasfü’l-Firdevs, Beyrut, 1987, s. 21. 127 M. Said Özervarlı, “Firdevs” madd., DİA, İstanbul, 2000, XI, 123. 42 Firdevs kelimesi bir ayette cennat kelimesiyle128, bir ayette de âhiret Cenneti129 manasına tek başına kullanılmıştır. Bu ayetlerde iman edip iyi davranışlarda bulunanların “Firdevs Cennetleri”ne girecekleri, namazlarında huşu gösterip boş şeylerden yüz çeviren, zekâtlarını veren, iffetlerini koruyan, emanete ve verdikleri söze riayet edenlerle namazlarını sürekli kılanların burayı hak edecekleri bildirilmiştir. Kelime Hz. Peygamberimize nispet edilen ve Cennetten söz eden çeşitli hadislerde de geçmektedir. Bu hadislerde belirtildiğine göre Firdevs Cennetin ortası, en yüksek ve en değerli bölgesi olup arşın altındadır. Aynı zamanda Cennet ırmaklarının fışkırdığı bir bölge olan Firdevs Cennetleri dört tanedir.; ikisinde kullanılan eşya ve süslenmeler altından, diğerlerinde ise gümüştendir. Yine ilgili hadislerde Hz. Peygamberimiz ashabına Allah’tan “Firdevs Cennetleri”ni istemelerini tavsiye etmiş “Cennette yüz derece vardır. Her bir derecenin diğer derece ile arası, sema ile arz arası kadar geniştir. Firdevs, bunların en yukarıda olanıdır. Cennetin dört nehri buradan çıkar. Bunun üstünde Arş vardır. Allah’tan Cennet istediğiniz vakit Firdevs’i isteyin130” ve oğlu şehit düşen Ümmü Harise’ye onun “Firdevs Cennetleri”nin en değerlisine girdiğini müjdelemiştir131. Resul-i Ekrem vefat edince kızı Fatıma’nın “Mekânı Firdevs Cenneti olan babacığım” diyerek ağladığı hadis kaynaklarında belirtilir132. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin mevkuf olrak naklettiği bir rivayette ise firdevsin bizzat ilahî kudret eliyle yaratılan varlıklardan biri olduğu kaydedilir133. İbnü’l-Arabî de Cennet mevkileri arasında yaptığı sıralamada “firdevs”i “adn” Cennetinden sonra ikinci sıraya koyar134. İslâm âlimlerinin nasslarda zikredilen bilgilere ve sahabe yorumlarına dayanarak Firdevs hakkında yaptıkları açıklamaları iki noktada toplamak mümkündür: 128 Kehf Suresi, 18/107. 129 Mü’minun suresi, 23/11. 130 Tirmizi, Cennet, 4. 131 Buhari, Tevhid, 22, Cihat, 4, 14, Megazi, 9; Müsned, II,335, III, 124, 197, 210, IV, 241, 316; Tirmizî, Sıfatü’l-Cenne, 4; İbn Mace, Zühd, 39; Darimî, Rikak, 101. 132 Buhari, Megazi, 83; Müsned, III, 197. 133 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 90. 134 Şa’ranî, el-Yevakıt ve’l-Cevahir, Kahire, 1317, s. 170-176. 43 1. Firdevs Cennetin tamamını ifade eden bir isimdir. Zira müzekker bir kelime olduğu halde Kur’an’da “Firdevs” karşılığında müennes zamiri kullanılmıştır tabirindeki" fîhe "ayetindeki الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ 135. “he” zamiri “firdevs”e işaret etmektedir.bu da onun Cennet yerine Cennet kelimesinin yerine kullanıldığını göstermektedir. Ayrıca Müminun suresinin baş t6arafında namaz kılan, zekât veren, iffetlerini koruyan ve emanete riayet eden müminlerin firdevse varis olup أُوْلَئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُّكْرَمُون nde’Suresi Mearic ,belirtilmiş kalacakları ebediyen orada buyrularak bu vasıflara sahip olanların Cennetlerde ağırlanacakları ifade edilmiştir. Bu ayetler de firdevsin Cennetin bütününü ifade ettiğini ortaya koyar136. 2. Firdevs Cennetin ortasın, en değerli ve en yüksek bölgesini teşkil eden kısımlarının adı 137 olup burada peygamberlerle veliler kalacaktır. Zira hadislerde dört Cennetin en kıymetli bölgesinin Firdevs olduğu açıkça belirtilmiştir. Ayrıca bazı ayetlerde rabbinin huzuruna çıkacağını düşünerek ondan korkanlara iki Cennetin yanında iki Cennet daha verileceği vaad edilmiştir. Bu da Cennetin bütün bölgelerinin aynı olmadığına, yapılan amellere göre farklı derecelerinin bulunduğuna ve firdevsin de onun en değerli mevkiini teşkil ettiğine bir delildir138. Firdevs hakkında ileri sürülen ikinci görüşün daha isabetli olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü bu telakki sahih hadislere dayandığı halde diğeri daha ziyade dil kurallarından hareket eden bir yorum niteliğindedir. Çeşitli nasslardan çıkarılabilecek sonuçlara göre, âhiret saadetine kavuşacak müminlerin hepsinin hak ettiği mükâfat aynı olmadığı gibi ebedî hayatlarını sürdürecekleri Cennetler de nitelik bakımından eşit değildir139. 2.3.5. Hüsna 135 Müminun Suresi, 23/11. 136 Kurtubi, et-Tezkire, Kahire, 1985, s. 518-525. 137 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, terc., Şerafettin Gölcük, İstanbul, ts., s. 48. 138 Hakim et-Tirmizî, Nevadirü’l-Usül, İstanbul, 1293, s. 129. 139 Özervarlı, M. Said, “Firdevs” madd., DİA, XI, 124. 44 İyilik yapanlara Allah tarafından daha büyük bir iyilikle karşılık verileceğini, ayrıca buna bir de ilave yapılacağını ifade eden Yunus Suresi 26. ayetteki “İyi ve güzel davranışlarda bulunanlara en güzel mükâfat yani Cennet ile daha da fazlası (olarak Allah’ın cemalini görmek) var.” hüsna (daha güzel, daha iyi, en güzel en iyi) kelimesinin Cennet anlamına geldiği müfessirlerin büyük çoğunluğu tarafından kabul edilmiştir. Bunlara göre aynı ayetteki ziyadeden maksat da Cennette Allah’ı görme şerefine nail olmaktır 140. Hüsna kelimesine bu ayetin dışında yer aldığı on civarındaki ayette de bu manayı vermek mümkündür. 2.3.6. Darü’s-Selam “Maddî ve manevî afetlerden, hoşa gitmeyen şeylerden korunmuş olma” manasındaki selam ile “ev, yurt" anlamındaki dar kelimesinden oluşan bu terkip iki ayette Cennetin adı olarak zikredilmiştir141. Cennetin esenlik yurdu olduğu şüphesizdir. Allah’ın seçilmiş kulları olan müminlerin ölüm sonrası hayatlarının hem kendi aralarında hem de kendileriyle melekler ve Allah arasında geniş kapsamlı bir “selam” kavramı içinde sonsuza kadar sürüp gideceği ondan fazla ayette ifade edilmiştir142. Ragıp el-İsfehanî gerçek esenliğin ancak Cennette bulunabileceğini, çünkü sonsuz sürekliliğin, ihtiyaç bırakmayan zenginliğin, zillete yer vermeyen şeref ve üstünlüğün, arızasız bir sıhhatin sadece orada mevcut olduğunu söyler143. 2.3.7. Darü’l-Mukame “Asıl durulacak yer, ebedî ikamet edilecek yurt” manasındaki bu terkip de Cennete girenlerin Allah’a hamd ve şükür sırasında bulundukları mekân için kullanacakları bir tabir olmalıdır 144. 2.3.8. Diğer İsimleri “Ev konak Şehir, ülke” anlamına gelen dar kelimesi Kur’an-ı Kerim2de eddarü’l-ahire, darü’l-ahire (âhiret yurdu), akıbetü’d-dar, ukbe’d-dar (dar-ı 140 Taberî, Cami, XI, 73-76. 141 Enam Suresi, 6/127; Yunus Suresi, 10/25. 142 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., İslam Ansiklopedisi. 143 İsfahanî, Müfredat, “slm” madd. 144 Taberî, Cami, XXII, 92. dünyanın sonu) terkipleriyle ve müfessirlerin çoğunluğuna göre bir ayette145 düşünen yurdunu âhiret özellikle onları Biz “إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِآْرَى الدَّار ihlâslı kişiler kıldık.” tek başına Cennet anlamında kullanılmıştır 146. Bu tür kullanımlar asıl huzur ve saadet ülkesinin mümin kullar için yalnız âhiret yurdu olduğu esasına dayanmaktadır. Mutaffifin suresinde iyilerin amel defterlerinin illiyyinde olduğu ifade edilmektedir147. Bazı müfessirler Cennetin yükseklerde bulunduğu genel telakkisine dayanarak illiyyini Cennetin isimlerinden biri olarak kabul etmişleridir. Ancak Taberî’nin de belirttiği gibi yükseklikler manasına gelen illiyyinin Cennetten ibaret olduğunu söylemek için elde güçlü bir delil mevcut değildir148. Nitekim ilgili ayetin devamında illiyyin “gözde meleklerin müşahede ettiği yazılmış kitap” şeklinde açıklanmaktadır: “İlliyyûn” bilir misin nedir? İlliyyûn: müminlerin yaptıkları işlerin kaydedildiği defterdir. Allah’a yakın olanlar ona şahit olurlar.”149 İbn Kayyım el-Cevziyye’nin de Kamer Suresi’nin son ayetinde yer alan mak’adu sıdk terkibini Cennet isimlerinden biri olarak kabul etmesi de isabetli görünmemektedir150. Çünkü bir önceki ayette muttakilerin Cennetlerde bulunacağı ifade edildiğine göre “hak meclisi” veya “yüksek makam” anlamındaki mak’adu sıdk da Cenneti niteleyen bir tabir olmalıdır 151. “Konak, köşk” manasına gelen gurfe çoğulu guraf, gurufat kelimesi Kur’an-ı Kerim’de Cennetle birlikte ve onun bölümleri anlamında kullanıldığı gibi Cennet adının yerine tek başına da kullanılmıştır. Bundan başka ecr (mükâfat, sevap), rahmet, rahmetullah, rizkun kerim (değerli nimet) kelime ve terkipleri de bulundukları ayetlerin anlatım özelliklerine göre Cennet manasını ifade etmektedir. 145 Sa’d Suresi, 38/46. 146 Taberî, Cami, XXIII,110–111. 147 Mutaffifin Suresi, 83/18. 148 Taberî, Cami, XXX, 65–66. 149 Mutaffifin Suresi, 83/19–20–21. 150 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 146. 151 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” madd., İslam Ansiklopedisi. 46 2.4. Cennetin Yeri ve Genişliği Cennetin halen mevcut olup olmadığı hususu tartışmalıdır. Ehl-i Sünnet âlimlerine göre Cennet şu an yaratılmıştır 152. Ebediyen yok olmayacaktır 153. Ancak Mutezile’nin çoğunluğuna göre Cennet ve Cehennem amellerin karşılıklarının görüleceği kıyamet günü yaratılacaktır 154. İbn Kayyım onun mevcudiyetini kabul edenlerin Âdem kıssasını delil olarak göstermelerini eleştirmekte ve Âdem’in iskân edildiği yerin ebediyet Cenneti olup olmadığı konusunun bilginler arasında tartışmalara yol açtığını söylemektedir155. Hâlbuki yaygın telakkiye göre Cennetin varlığı Âdem kıssası ile sabit olmakta, Cehennemin halen mevcudiyeti de onunla kıyaslanmaktadır. Cennetin halen mevcudiyeti kabul edildiği takdirde bu defa nerede bulunduğu meselesiyle karşılaşılmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de genişliği göklerle yer kadar olduğu ifade edilen156 Cennetin bu âlemdeki mekânı için belirgin bir şey söylemek mümkün değildir. Ebediyet âlemindeki yeri hakkında ise mutlak manada gökte, dördüncü veya yedinci semada, yahut yedi semanın üstünde ve arşın altında bulunduğu yolında rivayet edilen çeşitli hasislerin doğruluğu tevsik edilememiştir. Yalnız Cennetin yukarıda, yükseklerde bulunduğu kanaati yaygındır. Nitekim hem ayette geçen “illiyyin” kelimesinde hem de konu ile ilgili hadislerde yer alan”sema” kelimesinde bu anlam vardır. Bazı ayetlerde de Cennet “yüksek” (aliye) kavramı ile nitelendirilmiştir157. İbnü’l-Arabî âhiret için güneş, ay ve yıldızları da ihtiva eden bir Cehennem âlemi tasavvur etmekte, Cenneti de bunun üzerine yerleştirmektedir. Ona göre güneşin cisimleri etkilemesi dünya hayatında yukarıdan aşağıya doğru olacaktır ve Cennetin ısıya muhtaç besinleri Cehennemin hararetiyle olgunlaşacaktır.158 İbnü’l-Arabî’nin 152 Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul, 1982, s.258; M. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul, 1987, s. 226-230; İmâm-ı A’zam, Ebû Hanife, el-Fıkhu’l-Ekber, Terc: Y.Şevki Yavuz, İstanbul, 1979, s. 240. 153 Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, s. 68. 154 Abdülkahir el-Bağdadi, el-Fark Beye’l-Firak, İstanbul, 1928, s. 150; Ayrıca bkz. Hüdaverdi Adam, “Kabir, Cennet ve Cehennem–2”, Yeni ümit, sy. 43, İzmir, 1999, s. 10-13. 155 İbn Kayyım, Hadii’l- Ervah, s. 51. 156 Al-i İmran, 3/133. 157 Hakka, 69/22; Gaşiye, 88/10. 158 İbnü’l-Arabî, Fütuhat, XIII, 437/438. 47 Cennetin Cehennemden daha geniş olacağı telakkisini de yansıtan bu görüşüne paralel açıklamalara ve hayalî bazı şekillere Erzurumlu İbrahim Hakkı ile Yazıcıoğlu Mehmet Efendi’nin eserlerinde de rastlamak mümkündür159. Bu tür yorumların nasslara değil de Müslüman müelliflerin şahsî telakkilerine dayandığı şüphesizdir. “Rabbiniz tarafından verilecek bir mağfirete ve Cennete girmek için yarışın. Öyle bir Cennet ki eni göklerle yerin eni gibi olup Allah’a ve resullerine iman edenler için hazırlanmıştır. İşte bu, Allah’ın dilediği kimselere olan bir ihsanıdır. Allah büyük lütuf sahibidir.”160 Cennetin göklerin ve yerin arzı kadar olduğunu ifade eden yukarıdaki ayetlerin tefsiri için şu farklı görüşler ileri sürülmüştür: 1. Cennetin tasavvur edilemeyecek kadar geniş olduğunu ifade eden bir benzetmedir. Buna göre arz; genişlik yani en demektir. Bir alanın dar cephesini genellikle onun genişliği oluşturduğuna göre Cennetin uzunluğu bu teşbih çerçevesinde çok daha fazla olacaktır. 2. Cennet dünya hayatında insanoğlu tarafından kavranabilen kâinat kadar değerlidir161. 3. Madde âleminin insan idrakine sunuluşu gibi Cennet de onun bilgi ve idrakine sunulmuştur162.bu yorumlar içinde en çok tercih edilen birinci görüştür. Cennet ne yakıcı sıcağın ne de dondurucu soğuğun görülmeyeceği bir yerdir163. 2.5. Cennetin ve Cehennemin Sonsuzluğu İslâm âlimleri ebediyeti yetkinlik, fenayı da eksiklik olarak kabul etmişlerdir. Ebediyet rahmet ve saadet, fena ise gazab ve felakettir. Seçkin kullara 159 Erzurumlu İbrhim Hakkı, Marifetname, İstanbul, 1981s.8-12; Yazıcıoğlu Mehmet, Muhammediyye, İstanbul, 1298, s. 340-341. 160 Hadid, 57/21; Al-i İmran, 3/133. 161 Râzî, Mefatih, IX, 5-6. 162 Şa’ranî, Yevakıt, II, 165-166. 163 İnsan, 76/13. 48 nihayetsiz saadet vaad edildiğine göre Cennet, rıza-i ilahî, Hakk’ın cemalinin müşahede edilmesi gibi saadet vesileleri hiçbir zaman kesintiye uğramamalı, sona ermemelidir. Hz. Âdem’e üflenen ilahî ruh ile varlık sahnesine çıkarılan insanlık alemi yokluğa mahkum edilmemelidir. Nitekim çeşitli ayetlerde Cennetliklerin oradan çıkarılmayacağı, ölümü tatmayacakları, Cennet nimetlerinin tükenmeyip sürekli olacağı ifade edilmiştir164. Hud Suresi’nde (11/106–108) Cehennem azabı için ebediyet kaydı yer almadığı halde Cennet hayatı için “tükenmeyen ve kesintiye uğramayan lütuf” ifadesi kullanılmıştır: فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيق.ٌ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيد.ُ وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذ.ٍ “Bedbahtlar Cehenneme atılacaklar. Çektikleri azabın dehşetinden, devamlı surette anırıp canları çıkasıya feryad edecekler. Senin Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça, orada ebedî kalacaklardır. Çünkü Rabbin dilediğini yapar. Mutlu olanlar ise Cennettedirler. Senin Rabbinin dilemesi hariç gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Kesintisi olmayan bir ihsan içinde olacaklardır.” Bu âyette Cehennemliklerin cezası hakkında “Rabbin dilediğini yapar”, 108. âyette Cennetlikler hakkında ise “kesintisi olmayan ihsan” buyrulmasından bazı âlimler Cennetin ebedî, Cehennem azabının ise sonlu olacağı neticesini çıkarmak istemişlerdir. Rabbü’l-âlemin ne dilerse onu yapar, kimse onun iradesini sınırlayamaz. Fakat O, genellikle -bildiriyor ki- âhiret âleminin devamını ve o devam süresinde de azgınların ateşte ebedî kalmalarını dilemiştir165. İslâm âlimleri Cehennemin veya azabının ebediyeti husussunda ashabdan itibaren ihtilaf ettikleri halde Cehm b. Saffan hariç, Cennetin ebediyeti 164 Hicr, 15/48; Duhan, 44/56; Ra’d, 13/35; Sad, 38/54. 165 Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim Meali, İstanbul, 2001, s. 232. 49 konusunda ittifak etmişlerdir. Cehennemin sonsuzluğu hususunda yapılan tartışmalar aslında Cennetin de ebediyetine ispat niteliğindedir: Kâfirler ve asi müminler için öngörülen azabın vukuunda bilginler arasında ittifak söz konusu olmakla birlikte, Cehennem azabının sonlu veya sonsuz olması hususunda iki farklı yaklaşım mevcuttur166.her ne kadar Cehennemin sonsuz olmadığı fikri Cehm b. Safvan’a isnad edilirse de bazı büyük sahabilerin aynı görüşü paylaşmış olması, söz konusu meselenin daha önce tartışma konusu yapıldığını göstermektedir. Bu fikir sonraları bazı İslam âlimleri tarafından da kabul görerek, Cehennemin ebedi olduğunu iddia edenlere karşı bir anti tez olarak sunulmuştur. Böylece Cehennem azabını sonsuz görenler yanında onun sonluluğunu savunanlar da tarihteki yerlerini almışlardır. Cehennemin sonsuz olduğu iddiası, ehl-i sünnetin ekseriyeti ile Mutezile, Şia ve haricilere aittir. Onlara göre Cehennem azabı kâfirleri her taraftan kuşatacak ve onlar orada ebedi kalacaklardır. Günahkâr müminler ise Cehennemde ebedi kalmazlar167. Söz konusu ekollerin görüşlerini kısaca şöyle özetlemek mümkündür: 1- Bu görüşü paylaşanlara göre Cehennem azabının sonsuzluğu, “Ancak orada ebedî kalmak üzere Cehennem onları yoluna iletecektir.” (Nisa, 4/169), “Allah çılgın bir ateş hazırlamıştır. Onlar orda ebedî olarak kalacaklardır.” (Ahzab, 33/64–65), “Kim Allah ve resulüne karşı gelirse bilsin ki ona, içinde ebedî kalacakları Cehennem ateşi vardır.” ayetlerinde yer alan “ebeden” lafzıyla tekid edilmiştir. Şu halde Cehennem azabı ebedîdir168. 2- Sahabe ve tabiîler Cehennemin sonsuzluğu noktasında icma etmiştir. Dolayısıyla bunun aksini söylemek bidatten başka bir şey değildir169. 166 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 347. 167 Buhari, İman, 15, 33; Tirrmizi, Birr, 61; Nesei, ,İman, 18; İbn Mace, Mukaddime, 9. 168 İbn Kayyım el-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, Kahire ts., s. 292-293. 50 3- Hadislerde sadece asi müminlere şefaat edileceği ve Cehennemden yalnız onların çıkarılacağı haber verilmiştir. Eğer kâfirler de Cehennemden çıkarılacaksa, o zaman şefaatin müminlere tahsis edilmesinin ne anlamı olabilir170? 4- Allah’ın rahmeti dünyada herkese şamil olduğu halde âhirette yalnız müminlere mahsustur171. Bu da müminlerin söz konusu rahmetten istifade ederek günahkâr da olsalar sonuçta Cennete girmeleri, kâfirlerin ise ondan istifade demeyeceklerinden dolayı sonsuz azapta kalmaları manasına gelmektedir. 5- Yüce Allah kâfirleri ebediyen Cehennemde bırakacağını vaad etmiştir. Şayet azabı sona erdirecek olursa sözünden dönmüş olur ki, bu Allah katında muhaldir172. Diğer görüşe göre de Cehennem sonludur, kendisi için takdir edilen süre dolduğu zaman kapatılacaktır. Bunun esas itibariyle Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Abbas, İbn Mesud, Ebu Hureyre, Abdullah b. Amr, Cabir b. Abdillah ve Ebu Said el-Hudri gibi sahabilerin görüşü olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca hadis ve tefsir aimi Abd b. Humeyd ile Şa’bi ve İshak b. Rahuye’nin de aynı görüşü paylaştıkları anlaşılmaktadır 173. Cehennemin sonsuz olmadığını iddia eden söz konusu bilginlerin görüşlerini dayandırdıkları delilleri şöyle sıralamak mümkündür: 1- Yüce Allah üç ayette Cehennemin ebedîliğini kendi irade-i külliyesine bırakmıştır. Yani onun için takdir edilen süreye müdahale imkânı yalnızca Allah’a aittir. Eğer yüce Allah’ın iradesi Cehennemin ebedî olmaması yönünde tecelli ederse o zaman ateşin sonsuzluğu söz konusu edilemeyecektir. Dolayısıyla bu husus ayetlerin beyanına göre en azından 169 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, (trc. Şerafettin Gölcük), İstanbul, 1987, s. 74. 170 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 293. 171 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IV, 2825. 172 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 347. 173 İ. Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, Ankara, 1981, s. 328; Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, İstanbul, 1989, IV, 334. 51 şüphelidir. Yani sonsuzluğu kadar sonluluğu da mümkündür174. Bu ayetler şunlardır: “Durağınız ateştir. Allah’ın dilemesi hariç orada ebedî kalacaksınız…” (Enam, 6/128). “Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar da orada ebedî kalacaklardır…” (Hud, 11/107). “Onlar orada çağlar boyu kalacaklardır.” (Nebe, 78/23). 2- Cennet Allah’ın rahmetinin, Cehennem ise gazabının gereğidir. Kur2an ayetinde175 Allah’ın rahmeti kendi zatına farz kıldığını yani rahmet etmekle kendini yükümlü tuttuğunu belirtmiştir. Ebu Hureyre’nin rivayet etmiş olduğu bir hadiste de Resulullah (s.a.s.): “Allah mahlûkatı yarattığı vakit kendi eliyle rahmetim gazabımı geçmiştir, diye yazdı.”176 demiştir. Yine Resulullah bir başka hadisinde de; “Allah rahmeti yarattığı gün onu yüz rahmet yaptı. Doksan dokuz rahmeti kendi yanında bıraktı, birini de bütün mahlûkata dağıttı. Eğer kâfir Allah katında bulunan rahmetten haberdar olsaydı Cennetten ümit kesmezdi. Mümin de Allah katındaki azabı bilseydi ateşe girmeyeceğinden emin olmazdı.”177 buyurmuştur. Bu hadislere göre Allah’ın rahmeti gazabına üstün gelmektedir. O halde bu iki ilahi sıfatı aynı derecede eşit görmek mümkün değildir178. 3- Büyük sahabi İbn Mesud: “Cehennem için öyle bir zaman gelir ki, kapıları ardına kadar açılır; içinde çağlar boyu kalmış olanlar çıkarlar; artık hiç kimse orada kalmaz”179 demiştir. 4-Cehennem insanların ruhlarına sinen şirk ve günah kirlerini temizlemek için yaratılmıştır. Yani dünyada Tevbe etmeyip günah kirleriyle Allah’ın huzuruna varan insanlar Cehennem ateşinde temizlenirler. Çünkü günah kirlerini en iyi temizleyen ateştir. İnsanlar Cehennemdeki cezalarını çekip 174 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 263. 175 Enam, 6/12. 176 Tirmizi, Davat, 100; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 381. 177 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 349. 178 İbn Kayyım el-Cevziyye, Hadi’l-Ervah, s. 264. 179 Taberî, Camiu’l-Beyan an Te’vili’l-Kur’an, Beyrut, 1986, XII, 71. 52 günah kirlerinden arındıktan sonra ateşten çıkarılırlar. Çünkü artık azabı gerektiren sebep ortadan kalkmıştır. Sebep ortadan kalkınca azabın kendisi de kaldırılır ve böylece sonsuzluk yolunda yalnız rahmetin gereği olan Cennet kalır 180. 5- Rahmetle münasebeti olan her şeyin kendisinde bir gaye olabilir. Fakat gazapla alakalı şeyler ancak bir vasıtadır. Kendisinde bir gaye olan Cennet sonsuza kadar devam etmelidir. Ancak sadece bir temizlenme vasıtası olan Cehenneme gelince bu noktada Cennetin ona üstün gelip geçmesi gerekir181.yani Cennet sonsuz; Cehennem ise sonlu olmalıdır. 6- Allah’ın sonsuza kadar azap edeceği bir varlık yaratması mutlak adaletine aykırıdır. Allah mutlak adaletinin gereği olarak dünyadaki şeri cezalar için bir miktar koymuştur. Böyle olunca sözü edilen mutlak adaleti gereği âhirette de kâfir ve müşrik kullar için miktarı belli cezalar koyması gerekir; çünkü ceza işlenen suç kadar olmalıdır. “Kötülüğün cezası onun benzeri bir kötülüktür.” ayeti182 de bunu ifade etmektedir. Dolayısıyla suça oranla cezanın fazlası zulümdür. Allah ise zulümden münezzehtir. O halde merhametlilerin en merhametlisi olan O Yüce varlığın altmış, yetmiş yıllık bir ömür için ceza olarak sonsuza dek bir süreyi takdir etmesi mümkün değildir183. 7- Allah’ın kuluna azap etmesi esasen kulun kendi yararınadır. Azapta Allah’ın herhangi bir yararı söz konusu değildir. Böyle olunca da sonsuza kadar azap etme de kul için nasıl bir yarar olabilir?184 Her iki grubun görüşlerini ve dayandıkları delilleri sıraladıktan sonra sonuç olarak şunu ifade edelim ki, Cehennemin sonlu olacağını ileri sürmek belki âhiretin bir mükellefiyet yurdu haline getirilmesinden sonra mümkün olabilir. Şöyle ki: Eğer âhiret alemi inkarcılar için bir sorumluluk alemi haline getirilip kafirlerin iman ve itaat etmeleri tasavvur edilirse, o takdirde asırlar boyu süren bir azap içinde söz konusu yükümlülüklerini yerine getirdikten 180 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 264-267. 181 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 351. 182 Şura Suresi, 42/40. 183 Ateş, Süleyman, Çağdaş Tefsir, IV, 332. 184 Ateş, Süleyman, Çağdaş Tefsir, IV, 335–338. 53 sonra, merhametlilerin en merhametlisi olan Allah’ın tıpkı dünyada kullarını yalvarıp yakarmaları, günahlarından Tevbe edip temizlenmeleri için bela ve musibetlere maruz bırakmak suretiyle cezalandırdığı 185 ve sonuçta af dileyenleri bağışladığın gibi inkarcıları da affedebileceği söylenebilir. Ancak bütün bunlara rağmen âhirette kâfirlere karşı uygulanacak muamelenin mülkünde yegâne tasarruf sahibi olan Yüce Allah’ın iradesine bağlı olduğuna inanmak en isabetli bir yol olarak görünmektedir186. Nitekim İbn Kayyım elCevziyye de “Hadi’l-Ervah” adlı eserinde Cehennemin sonlu olup olmayacağı konusunu genişçe ele aldıktan sonra neticede “ eğer bu çok önemli meselede ulaştığımız sonuç öğrenilmek isteniyorsa, şunu söyleyebiliriz ki, müminlerin emiri Hz. Ali’nin: “Yüce Allah irade ettiğini yapar. Bütün yaratıklar ise bir noktada kalıp daha ileri gidemezler” tarzındaki yaklaşımı bizim de kanaatimizi oluşturmaktadır 187 diyerek aynı şeyi dile getirmektedir188. 2.6. Cennete Girmeye Vesile Olan Bazı Ameller Güzelliğin karşılığı da güzelliktir189. Allah’tan korkmanın karşılığı Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak; güzel iş yapmanın karşılığı ise Cennete girmektir. Ayetlerde Cennetlik mü’minlerin özelliklerinden sıklıkla bahsedilmiştir. Bunlardan herhangi bir şüpheye yer vermeden karşılığının doğrudan Cennet olduğunu ifade eden ayetlerden çıkarılabilecek özellikleri şöyle sıralayabiliriz; adaklarını yerine getirenler, kıyamet gününden korkanlar, bollukta ve darlıkta Allah için harcayarak yoksula, yetime ve esire Allah sevgisi için yemek yedirenler, sabredenler190, öfkelerini yutkunup, insanları affedenler, kötülük yaptıklarında Allah’ı hatırlayıp tövbe edenler191, bile bile yaptıklarında ısrar etmeyenler192, daima tövbe ile Allah’a dönenler, Allah’ın 185 Bkz. Enam, 6/40–41. 186 Yusuf Şevki Yavuz, “Azap”, DİA, İstanbul, 1988, IV, 309. 187 İbn Kayyım, Hadi’l-Ervah, s. 280. 188 Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, s. 352. 189 Rahman, 55/60. 190 İnsan, 76/6-12. 191 Geniş bilgi için bkz. Toshihiko İzitsu, Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, İstanbul, ts., s. 158-159. 192 Al-i İmran, 3/134-135. 54 emirlerini koruyan, yapan, görmeden Rahman’a saygı gösteren, son nefeste Allah’a dönük kalp ile gidenler193, inanıp salih işler yapanlar194. Hz. Peygamberimiz bir gün “İyiliğin karşılığı yalnız iyilik değil midir?” ayetini okudu ve ashabına yönelerek “Rabbiniz ne buyuruyor biliyor musunuz?” diye sordu. Onlar Allah ve Resulü en iyisini bilir diye cevap verdiler. Bunun üzerine Hz. Peygamberimiz (s.a.s.): “Rabbiniz benim kendisine nimet olarak verdiğim kimsenin mükâfatı ancak Cennettir, buyuruyor, diye karşılık verdi”195. Şimdi bu amelleri yerine getirenleri ve amellerindeki sadakatleri ve samimiyetlerini kısaca açıklayalım: 2.6.1. Adaklarını Yerine Getirenler İyi kulların dünyadaki özelliklerinden bir Allah’a vermiş oldukları sözlere sadık kalmalarıdır. O müminler ferdî yaşamlarında da toplum içerisindeki davranışlarında da Allah’a yakınlaşmayı murad ederek ve O’na bağlılıklarını izhar için196 adadıkları adaklarında her zaman sadakat göstermekte ve verdikleri sözün en büyük güvencesi olmaktadırlar. Çünkü böyle davranmak insanın fıtratında vardır. Bu sebepledir ki, o müminler, böyle davranmak suretiyle fıtratlarının doğru yoldan sapmasına müsaade etmemekte ve vermiş oldukları sözde bu güzel tabiatlarının gereği olarak vefalı olmaktadırlar. Müminler kesinlikle bunlardan kurtulma düşüncesine veya onları yük telakki etme gibi bir tutum içerisine de asla girmezler197. يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْماً آَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً “Bu kullar, dünya hayatında iken sözlerinde durur, adadıkları şeyi yerine getirir ve felaketi bütün ufukları tutan kıyamet gününden endişe ederlerdi.” 193 Kaf, 50/32-33. 194 Nisa, 4/57. 195 Alusi, Ruhu’l-Meani,VII, 65. 196 Taberî, Cami, XXVIII, 289. 197 Kutub, Fi Zılâl, VI, 3781. 55 Onlar her zaman adaklarına sadıktırlar. Zira ayette198 mazi olarak değil de “yufûne” şeklinde muzari olarak geçmiştir. Böyle olmasındaki amaç, anlatılan konuyu gözle canlandırmakla birlikte yapılan amelde devamlılık olduğunu bildirmektedir199. Adağı yerine getirmek de şu manalara gelmektedir: 1. Kişinin kendisine farz olan şeyleri yapması: Gerek Allahu Teala’nın gerekse kulun kendisine farz kılmış olduğu bütün kulluk vazifelerini kapsamaktadır. Mananın bu doğrultuda olması durumunda iman da dahil bütün kulluk vazifeleri bu kavramın kapsamına dahildir. 2. Söz verdiği şeyleri yapması: Lügatte “n-z-r” aynı zamanda icap anlamına da geldiği düşünüldüğünde istenilen bütün vazifeler ve verilen sözler nezr olmaktadır. Nitekim Araf Suresi’nde de şöyle buyruluyor: “Rabbinin Âdem evlatlarından, misak aldığını da düşünün: Rabbin onların bellerinden zürriyetlerini almış ve onların kendileri hakkında şahitliklerini isteyerek “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” buyurunca onlar da “Elbette!” diye ikrar etmişlerdi. Kıyamet günü “Bizim bundan haberimiz yoktu!” yahut: “Ne yapalım, daha önce babalarımız Allah’a şirk koştular, biz de onlardan sonra gelen bir nesil idik, şimdi o bâtılı başlatanların yaptıkları sebebiyle bizi imha mı edeceksin?” gibi bahaneler ileri sürmeyesiniz diye Allah bu ikrarı aldı.”200Bu ayetlerde de ifade edildiği gibi bütün insanların Allah’a verdiği bir söz vardır. Bu da onların Allah’ı tanımaları ve O’na kulluk etmeleridir. Ayrıca “adaklarını yerine getirirler” cümlesinin başında mahzuf veya muzmer bir “kanû” filinin olduğu kelamın buna delaleti sebebiyle zikredilmediği 201 söylenmektedir. Böyle olması durumunda cümlenin takdiri “Onlar dünyada adaklarını tastamam yerine getirirlerdi” şeklinde olur. 198 İnsan Suresi, 76/7. 199 Alûsî, Ruhu’l-Meanî, 29/155. 200 A’raf Suresi, 7/172-173. 201 Taberî, Cami, XXVIII, 129. 56 3. Kendi üzerine vacip kıldığı şeyleri yapması 202. Ayetteki “nüzur” kelimesi, tanımına uygun olarak “Kişinin dinî yönden kedisine farz olmayan, Allah’a yakınlık amacıyla kendisine farz kıldığı şey”203 anlamına gelmektedir. Bu durumda ayette müminlerin kendi kendlerine vacip kıldıkları amellerde böyle vefalı oldukları ifade edilmekte, onların Allah’ın kendilerine vacip kıldıkları amellerde böyle vefalı oldukları ifade edilmekte, onların allah2ın kendilerine vacip kıldığı şeylere karşı vefada daha titiz olduğuna işaret ederek mübalağa204 veya bütün vaciplere karşı gösterdikleri vefadan kinaye edilmektedir205. Böylece onlar değil Allah’ın farz kıldığı amelleri yerine getirmekte uyuşuk davranmak, daha fazlasını kendilerine vacip görür ve bu sözlerini de yerine getirirler denilmektedir206. İşte iyi kullarının bu güzel davranışını Hak Teala, İnsan Suresi’nde müminlerin zikredilen rızklara nail oluş sebeplerini açılayan bir başlangıç cümlesiyle “adaklarını yerine getirirler” sözüyle ifade etmektedir. Her halükarda bu hususiyet, “Onlar emanetlerine ve sözlerine riayet ederler”207 ayetinde ifade edildiği gibi bütün müminlerin vaz geçilmez olan ve ahde vefa olarak da bilinen bir özelliğidir. Nitekim adanan bütün adaklar da Allah adına adanmıştır., mesuliyet Allah’a karşıdır ve adaklardaki sadakatin ölçüsünü en iyi bilen yine Allah Teala’dır. İşte bu sebepten ötürü müminler, gerek Allah korkusu, gerekse ahlaklarının güzel olması dolayısıyla hem fert hem de toplumu ilgilendiren bütün ahitlere sadık kalmaktadırlar. Allah Resulü de adaklarda vefanın önemine işaretle şöyle buyurmuştur: “Nezir iki çeşittir: Kimin neszri Allah’a itat ile ilgiliyse bu nezir Allah içindir. 202 Razi, Mefatih, XXIV, 201. 203 Taberî, Cami, XXVIII, 19; Razî, Mefatih, XXIV, 203. 204 Zemahşerî, Keşşaf, IV, 196. 205 Alûsî, Ruhu’l-Meanî, XXIX, 155. 206 Mevdudî, Tefhim, VI, 560. 207 Mü’minun Suresi, 23/8. 57 Bunda vefa gerekir. Kimin nezri de Allah’a isyan ile ilgiliyse işte bu nezir şeytan içindir, bunda vefa yoktur.”208 İlgili ayet209 ve hadislerden anlaşılan şudur ki, gerek insanın ferdî hayatında ve gerekse toplum hayatında huzur ve güven açısından verilen söze sadakat göstermek çok önemlidir. Peygamber Efendimiz’in hayatında görülmektedir ki, O’nun düşmanlarına karşı dahi vefası dolayısıyla bir güven telkin etmesi, İslâm’ın çok kısa bir zamanda geniş coğrafyalara yayılmasında en önemli etkenlerden biri olmuştur. Allah’ın rızasını hedefleyen her mümin için en güzel örnek Resulullah (s.a.s.) olduğuna göre bütün müminlerin hayatında da ahde vefa göstermek, olmazsa olmaz bir kaidedir210. Bu kaideye uyan kimse, Allah’ın sevgisine mazhar olur ve âhirette onun için eşsiz ikramlar vardır. Bu haslet Allah rızası ile birlikte müminlere toplum içerisinde güven duyulmasını da sağlayacaktır. Zira mümin, verdiği söze sadık kalırken sadece Allah’a karşı sorumluluğunu öne çıkarıp kişilere göre muamele etmemektedir. Çünkü Allah Resulü (s.a.s.), bu hususta müminlere nasıl davrandı ise kâfirlere karşı da aynı tutumu sergilemiştir. İşte böyle bir mümin, huzur veren bir toplumun oluşmasında en fazla katkıda bulunan bir birey olacaktır. Çünkü şu bir gerçektir ki, bu güven duygusu olmadan sıhhatli bir toplumun oluşması mümkün değildir. Ahde ve adağa vefasızlık durumunda Allah’ın adını anarak gerek Allah’a gerekse diğer insanlara verdikleri söze âni menfaatler karşılığında ihanet edenler için “Ama Allah’a verdikleri sözü iyice pekiştirdikten sonra bozanlar ve Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk edenler ve yeryüzünde fesat çıkarıp nizamı bozanlar yok mu, İşte onlara sadece lânet vardır. En kötü yurt olan Cehennem vardır.”211 Ayetinde çok acıklı bir son haber verilmektedir. Onlar için Allah’ın gazabıyla birlikte toplum içerisinde de 208 Neseî, Eyman, 41. 209 Âl-i İmran Suresi, 3/76; Nahl suresi, 16/95; İsra suresi, 17/34; Fetih Suresi, 48/10; Enfal Suresi, 8/55-56. 210 Beşir, İslamoğlu, Kur’an’da Müminlerin Özellikleri, İstanbul, ty, s. 122. 211 Ra’d Suresi, 13/25. 58 güven duygusu bulunmamakta ve onlara itibar edilmemektedir bir bakıma sevensiz kalmaktadırlar. 2.6.2. Kıyamet Gününden Korkanlar Cennete girmeye vesile olan amellerden biri de kıyamet günün den korkma olarak ifade edilmiştir212. Cenab-ı Hakk, onların kıyamet gününün şerrinden duydukları endişeyi İnsan Suresi’nde “yehafune” fiili ile ifade etmektedir ki bu durum havf kavramı üzerinde düşünmeyi gerekli kılmaktadır. “Havf” kelimesi “bilinen veya hissedilen bir işaretten dolayı irkilmek, bir tehlike karşısında ne olacağı endişesi içinde olmak”213 manasında mastardır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır ki, o da tarifte ifade edilen irkilme ve endişenin, “havf” olarak ifade edilmesi, ancak kişinin beklenen tehlikeden korunmak amacıyla yapılabilecek her türlü önlemi alması ile mümkündür. Aksi halde “havf” hiçbir önlem almadan sadece gelecek tehlikeyi bekleyip de korkmak değildir. Yani bir müminin dehşeti her tarafı saran kıyamet gününden endişe duyması, üzerine vazife olan mükellefiyetleri yerine getirmesi ve bu vesile ile o günün şerrini bertaraf etmeye çalışması durumunda “havf” olarak adlandırılabilir. “Ümitle ve severek bilinen veya hissedilen bir şeyi kalpten gelen bir özlemle bekleme” anlamına gelen ve “havf”ın mukabili olan “reca”da da durum aynıdır. Mümin ümit ettiği şeye nail olma veya korktuğu şeyden emin olabilme imkanı bulabilmesi için onun gereğini yerine getirmesi mümin ümit ettiği şeye nail olma veya korktuğu şeyden emin olabilme imkanı bulabilmesi için onun gereğini yerine getirmesi gerekir ki, bundan sonra oluşan ve kendisini aşan belirsizlik için duyduğu endişe “havf”, beslediği ümit “reca”, elinde olmayan sebep ve şartlar nedeniyle mahsulün beklediğinden düşük gelebilmesinden korkması da “havf” olarak isimlendirilebilir. Alah Resulü (s.a.s.) bir hadislerinde “Mümin Allah katındaki (kötü) akıbetleri bilseydi, Cennetten ümidini keserdi. Eğer kâfir, Allah’ın rahmetini bilseydi 212 İnsan Suresi, 76/7. 213 İsfehanî, Müfredat, “h-v-f” madd. 59 Cennetten ümidini kesmezdi”214 buyurarak havf ve reca kelimelerinin ifade ettiği mananın özüne dikkat çekmektedir. Dünya ile alakalı meselelerde de kullanılabilen215 havf gerek dünya ve gerekse ahreti ilgilendiren hususlarda olsun her şeyden önce Allah’a karşı hissedilen bir duygudur. Allah’a karşı bu duygunun kalpte belirmesi, yani bu anlamda Allah’tan korkma da O’nun cezasından ve azap tehdidinden çekinerek itaat yolunu tutma ve günahlardan açınma ile olur. Kur’an-ı Kerim’de bu husus şu ayet ile çok belirgin bir şekilde ifade edilmektedir: “Bizim âyetlerimize ancak o kimseler inanır ki kendilerine o âyetler hatırlatıldığında, derslerini hemen alır, secdeye kapanır, Rablerine hamd, O’nu takdis ve tenzih ederler, asla kibirlenmezler. Teheccüd namazı kılmak için yataklarından kalkar, cezalandırmasından endişe ederek, rahmetinden ümid içinde olarak Rab’lerine dua edip yalvarırlar ve kendilerine nasib ettiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.”216 “Havf” ilimle doğru orantılıdır. Zira bu kelime, bazı ayetlerde217 ilim anlamında kullanılmıştır. Ayrıca “Allah’tan kullar içinde ancak âlimler korkar” ayeti218 de havfın ilimle birlikte düşünülmesinin gerekliliğine açıkça işaret etmektedir. Bir içi korku anlamına gelen “havf”ta insan bazen Yüce Allah’ın zat ve sıfatlarını bildiği ve bütün âlemi dilediği anda helak edip kimse O’na mani olamayacağı için O’ndan korkar. Bazen fazla isyana dalması sebebiyle O’nun vereceği cezayı düşünerek O’ndan korkar. Bazen hem O’nun azametini, hem de vereceği cezaları düşünerek O’ndan okrar. Kendi kusurlarını ve Allah Teala’nın azamet sahibi olması hasebiyle kendi yaptığından sorumlu olacağını bildiği nispette O’na karşı korkusu çoğalır ki, Allah’tan en çok korkan O’nu en çok bilendir. Bu bilgi geliştikçe kalbin korkusu da çoğalır. 214 Müslim, Tevbe, 23; Tirmizi, Deavat, 99. 215 İsfehanî, Müfredat, “h-v-f” madd. 216 Secde Suresi, 32/15-16. 217 Bkz. Bakara Suresi, 2/182; Nisa Suresi, 4/135; Enam Suresi, 6/51. 218 Fatır Suresi, 35/28. 60 Sonra bu korku kalpten bedene, diğer aza ve sıfatlara intikal eder ve orada kendisini gösterir. Böylece onlar Allah’a isyandan sakınırlar, yaptıklarıyla gururlanıp da artık yetişir diyerek gafil davranmazlar219. Çünkü onlar çok iyi bilir ki, o günün şerri her yanı kuşatacaktır. O günün şerri, yayılma ve her yanı kaplama hususunda en üst düzeydedir. Kur’an’da açıkça bildirilmektedir ki, “O günün dehşeti gökleri ve yeri kaplar da gök yarılır, yıldızlar saçılır, ay ve güneş katlanıp dürülür, dağlar kökünden sökülüp atılır, sular kabarır ve kâinatta her şey mahvolur.” İşte o günde Allah’ın esenlik verdiği kulları haricindeki bütün mahlûkat bu günün şiddetinden nasibini alır. Kıyamet gününün şiddeti ve korkunçluğu bu ayette “şerr” olarak tabir edilmektedir. Çünkü o günde azaba dûçar olanlar için güzellik adına hiçbir şey yoktur. Sadece zarar ve zorluk vardır. Zira buradaki ifade hastalık vb. kötü hallerin “şerr” diye isimlendirilmesi gibidir220. Kıyamet kelimesi lügatte kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve dirilmek manalarına gelir221. Istılahta ise; 1. Kâinatın nizamının bozulması ve her şeyin alt üst edilerek mahvolması, 2. Helak olan veya ölen şeylerin yeniden dirilerek ayağa kalkması ve mahşere doğru yönelmesi222 anlamlarına gelir. İnsan Suresi’nde iyi kulların endişe duyduğu bildirilen kıyamet gününün bu iki manaya da delaleti mümkündür. Ancak ayette o günün “şerri her yanı saran” şeklinde nitelenmesi, onun kâinatın nizamının bozulduğu gün olarak anlaşılmasını daha makbule şayan kılmaktadır. 2.6.3. İhtiyaç Sahiplerine Sevdiği Yemeklerden Yedirenler 219 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VIII, 200. 220 Razi, Mefatih, XXIV, 242. 221İsfehanî, Müfredat, “k-y-m” madd. 222 Murteza, Gür, İnsan Suresi’nde Cennet ve Cennete Götüren Davranışlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2001, s. 74. 61 Cennete girmeye vesile olan amellerden biri de müminlerin düşkünlere kendi sevdikleri şeylerden yedirmeleridir. Şefkatli olmak müminin en belirgin özelliklerinden biridir. O din bağı dolayısıyla mümin kardeşine karşı merhametli olduğu gibi bütün insanlara hatta bütün canlılara karşı aynı duygu ile yaklaşır. وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَأَسِيراً Müminler kalplerinde taşıdıkları bu merhamet duygusunun teşviki ile birlikte, özellikle Allah’ın rızasını hedefleyerek muhtaç olanlara, kendi sevdikleri ve de arzuladıkları şeylerden yedirirler. Bu da göstermektedir ki, insanı iyilik yapmaya sevk eden şey Yüce Allah’ın rızasını kazanma, şefkat ve merhamet duygusu, insan sevgisi ve paylaşım zevkidir. Bu ayetlerde Hak Teala iyi kulların yoksullara, onları kendilerine tercih ederek yedirdiklerinden bahsederken ihsan çeşitlerinden sadece biri olan açlığı gidermeye değinmektedir. Fakat ayette yedirme ile birlikte giydirme vb. iyiliklerin kastedilmiş olması da muhtemeldir.223 Ayette sadece ihsan çeşitlerinden biri olan yedirmenin zikredilmesi, yemek yedirmenin ihsan çeşitleri arasında en değerli olması dolayısıyladır. Nitekim insan yemek yemekle hayatını idame ettirir ve bunun yanında ikram edilen bir yemek unutulması güç olan bir iyiliktir. Ayette dikkati çeken bir husus da onların muhtaç olanları yedirirken neye rağmen veya neden dolayı yedirdikleridir. Bu konudaki farklılık hâl olması sebebiyle nasb makamında olan “ala hubbihî” kelime grubundaki zamirin delaleti bakımından birden fazla ihtimali taşıması dolayısıyladır. Bu konuda üç ihtimal söz konusudur: 1. Zamir ayette geçen “taam” kelimesine işaret etmektedir. Bu durumda ayet “Onlar, yemeği sevgi, arzu, iştah ve ihtiyaç duymalarına rağmen onu miskine yetime ve esire yedirirler” takdirinde olup müminleri “başkalarını kendilerine tercih etme sıfatı ile nitelemektedir224. 223 Razi, Mefatih, XXIV, 244; Kutub, Fi Zılal, VI, 3781. 224 Razi, Mefatih, XXIV, 245. 62 2. Zamir Allah Teala’ya delalet etmektedir225. Müteakip ayette geçen “livechillah” ifadesi bu hususu destekler mahiyettedir. Bu durumda “ala” harf-i ceri, “lam” harf-i ceri anlamında kullanılmıştır. Anlamı ise “Allah’ın rızasını umarak yedirirler” şeklindedir. 3. Yedirmeyi sevmek olarak da yorumlanmıştır.226 Çünkü yedirme arzusu nefsin tabiatında vardır. Bu durumda ayet “yedirmeyi severek… yedirirler” anlamında olur. Bu tarz bir yaklaşım, müminlerin düşkünlere yedirmelerinde herhangi bir zorlama olmaksızın, bizzat severek ve isteyerek böyle yaptıklarına işaret etmektedir227. Ancak ayeti birinci görüş ışığında ele almak daha güzeldir, çünkü bunda nefse rağmen iyilikte bulunma söz konusudur. Diğerleri ise genelde zengin olanların yaptığı bir davranıştır. Onlar için âhirette Allahu Teala’nın âhiret yurdunda hazırlamış olduğu mükâfatlar hakkında Resulullah (s.a.s.) da şöyle buyurmaktadır; “Müslüman olan bir kul, sahip olduğu her bir maldan Allah yolunda bir çiftini infak ederse, cernnetin kapıcıları onu mutlaka karşılar ve her biri kendi kapılarından girmeleri için davet eder.”228 Yoksulları görüp gözeten kimseler için bu davranışları dolayısıyla ayet ve hadislerin müjdelediği uhrevî mükâfatların yanında dünya hayatlarında da birçok menfaatler vardır. Örneğin bu kimseler yoksula yardım etmek suretiyle maddeye bağımlı olmaktan kurtulmaktadırlar. Mala tamah etmekle oluşacak ihtiraslar zincirini kırmakla malın esiri olmamaktadırlar. Yoksullara şefkatli olanlar bu vesile ile kalplerinin katılaşmasını da önlemiş olurlar. Ellerindeki imkânları Yüce Allah’ın rızasını kazanmak uğruna harcamaları sonucunda Allah katında varlıklarını ebedî kılmaktadırlar. Kendilerine Yüce Allah’ın bahşetmiş olduğu şeyleri yine O’nun yolunda infak ederek O’na 225 Taberî, Cami, XXVIII, 129. 226 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VIII, 200. 227 Alûsi, Ruhu’l-Meani, XXIX, 155. 228 Neseî, Cihad, 45. 63 şükürlerini sunmakta ve zahiren eksilen, ama Allah Teala’nın farklı taraflardan vereceği zenginlik ile mallarını çoğaltmaktadırlar.229 Yardımlaşma ve dayanışmanın dünyevî menfaatleri alan el yani yoksullar açısından bakıldığında da pek çoktur. Fakirlik dinî ve sosyal hayat için oldukça tehlikeli ve bazı insanların imanlarını sarsabilecek nitelikte bir afettir. Yardımlaşma ve dayanışma öncelikle yoksul kimseleri ihtiyacın esiri olmaktan kurtarmakta, onlar için çalışmaya teşvik niteliği taşımaktadır, zira töhmet duygusu ve kendisinin de yardım eden konumunda olma isteği teşvik edici bir rol üstlenmektedir. Fakirlerde oluşan zenginlere karşı kıskançlık vb. kötü ahlakın ürünü davranışların yaygınlaşması bu vesile ile engellenmiş ve onların da toplum içinde itibarı yükseltilmiş olmaktadır. Nitekim yoksulluğun peçesinde kıvranan bu kimseler yardım neticesinde biraz da olsa seviyeli bir yaşam sürebilecek ve başkalrına muhtaç olma zilletinden kurtulabilecekleridir. Aynı zamanda bu, toplum için bir nevi sosyal güvenlik ve sigorta niteliği taşımakta, toplum içerisindeki manevî değerleri kuvvetlendirmekte, toplumda bir orta sınıfın oluşmasına katkıda bulunmakla sosyal dengeyi kurmakta, fertlerin toplum düşmanları ile işbirliğini önlemekte ve en önemlisi de toplum bireylerini birbirine kenetlemektedir. 2.6.4. Sabredenler Öncelikle kendi sevgisine mazhar olan kullarını o dehşeti büyük günde diğerlerinden ayrı tutup o günün şerrinden koruyacağını haber veren Cenabı Hak bu müjdeli haberin peşinde de onlara sabırla ve sebatla kullukta bulunmalarına karşılık Cennet ve ipek elbiseler bahşedeceğini bildirmektedir. “İşte onlara, hak yolda sabır ve sebat göstermelerine karşılık, kendilerine Cennetin üstün sarayları verilecek. Oraya selamla, hürmetle buyur edileceklerdir.” ayetinde230 de müminlerin sabırları mukabilinde elde edecekleri mükâfat müjdelenmektedir. 229 Sebe Suresi, 34/39. 230 Furkan Suresi, 25/75. 64 Sabır, “Darlıkta kendini tutmak” demektir. Terim olarak ise “aklın ve şeriatın gerektirdiği hallerde nefsi hapsetme, kendine hâkim olma” demektir231. Sabır, amaçsız bir boyun eğme ve teslimiyet değil, aksine genel fayda ve ortak gayenin gerçekleşmesi için tahammül göstermektir. Zira ayetlerde övgü ile bahsedilen bir özellik olan sabır, ancak kişinin bencilliğe ve kendisi ile başkalarının çıkarlarına sınır çizdiği zaman mümkün olmaktadır. Sabrın manası çok geniştir. Musibet anında dayanma sabır olduğu gibi, savaşta meydandan kaçmayıp direnmek de sabırdır. Gerektiğinde sır saklama, dili gereksiz sözlerden koruma da sabırdır. Sabrı genel olarak şu şekilde tasnif etmek mümkündür: • Dünyevî belalara karşı gösterilen sabır, • Nefsin kötü isteklerine karşı gösterilen sabır, • Allah’a itaatte sabır, • İnsanları Allah’a davette başa gelecek sıkıntılara sabır, • Düşmanla yüz yüze gelindiğinde gösterilen sabır, • Beşerî münasebetlerde başa gelebilecek her türlü sıkıntıya karşı sabır 232. Mümine sağlamış olduğu faydalara binaen Resulullah (s.a.s.) ümmetine daima Sabri tavsiye etmiş ve sabır hususunda onları teşvik etmiştir: “Müminin işine şaşılır. Zira işlerinin hepsi onun için hayırdır. Bu ayrıcalık yalnızca mümine mahsustur. Nitekim o sevinirse şükreder, bu onun için hayırdır. Başına bela gelirse sabreder, bu da onun için hayırdır”233. Ayet ve hadislerin ısrarla üzerinde durması ve sağlamış olduğu güzellikler dolayısıyla sabır, bütün Müslümanlara vacip olan bir davranıştır. Nitekim bu hususta ümmetin ittifakı mevcuttur. 231 İsfehanî, Müfredat, “s-b-r” madd. 232 Akgül, KurAn-ı Kerim’de Hz. Peygamber, s. 137. 233 Müslim, Zühd, 64. 65 BÖLÜM 3: CENNET VE CENNETLİKLERE SUNULAN NİMETLER Cennetliklere sunulan nimetlerin başında tabii ki bizzat Cennetin kendisi gelmektedir. Amellerine göre bu Cennetler artmakta veya azalmakta güzellikte farklılaşmaktadır. Nitekim “Rabbinin huzuruna çıkmaktan endişe duyan mümine iki Cennet var.” ayetinde olduğu gibi insan ve cinlerden kim ki, kendilerini yaratan, gözeten ve her türlü fiillerini kaydeden Rabbinin makamından korkup kıyamet günü hesap için onun huzuruna çıkmaktan çekinir de ona göre bir hayat çizgisi takip ederse şüphesiz onun için iki Cennet vardır 234. Bu iki Cennetan tabiri ıstılahi anlamda Kur’an’da sadece Rahman suresinde geçmektedir. Ayetin sibakında Cehennemliklere verilen ateş ve kaynar su gibi iki dehşetli azabı anlattıktan sonra 46. ayette sanki iki azaba karşılık Cennetliklere verilen iki nimeti yani iki Cenneti tergib ve terhib metoduna uygun olma üzere vaad etmektedir. Böylece her iki grup arasındaki korkunç farkı akıl ve kalp gözü önüne sermektedir235. Salih kimselere verilen bu iki Cennet hakkında birçok görüş ileri sürülmüştür: 1. Biri sağlam inancı için, biri de güzel ameli için; 2. Biri günahlardan sakındığı için, biri de emirlere itaat ettiği için, 3. Biri güzel amellerin karşılığı biri de Allah’ın fazladan yaptığı ihsan olarak, 4. Biri cismanî, diğeri de ruhanî Cennet, 5. Biri Adn, biri de Naim Cenneti, 6. Biri takva sahibi insanların, biri de takvalı cinlerin gireceği Cennettir236. Yine Rahman suresinde devam eden ayetlerde اَمِيهِف) o ikisinde) yerine نَِّيهِف (onlarda) ibaresi kullanılarak her iki Cennetin birçok Cennet/bahçe ihtiva 234 Kurtubi, Cami, XVII, 176. 235 Muhammed Sabuni, Saffetü’t-Tefasir, Beyrut, 1986, III, 100. 236 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 116. 66 etmiş olduğuna yahut herkese ikişer Cennetten daha fazlasının verileceğine işaret edilmiştir237. Ya da bu kelime iki Cennet için değil, çoğul olarak kullanılan yataklar için söz konusudur. Bu takdirde zarfiyeti ifade eden “fi” ile tabir edilmesi, yataklarda oturan veya onlara uzanan kimselerin, yatakların yumuşaklığı sebebiyle onlarda kaybolmuşçasına gömüldüklerine işarettir238. Cennetliklere bu iki Cennet haricinde de Cennetler verileceği anlam zıt iki ya” dünihima min “ifadesindeki وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ 239.bildirilmiştir verilmiştir. Birincisi önceki Cennetlerden daha ileri daha üstün; ikincisi onlardan daha geri, daha aşağı bir mertebedir. Birinci görüşe göre ilk iki Cennet, fazilet ve değer bakımından son iki Cennetten daha üstündür. Alimlerin birçoğuna göre ilk iki Cennet; derecesi yüksek olan ve “sabikun/mukarrebun” adı verilen Salih kimseler içindir.son iki Cennet ise, kitabı sağından verilen ve ashab-ı yemin denilen kimselerin gireceği yerlerdir240. Bu konu ile alakalı ayetlerden her iki grup Cennet arasında bazı farklılıklar bulunduğu anlaşılmaktadır. İlk iki Cennet için; “Çeşit çeşit ağaçlarla doludur” denilmiş, son iki Cennet için ise ِانَامَّتَهْدُم yani koyu yeşil ifadesi kullanılmıştır. İlk ikisi için “İkisinde de akıp giden iki kaynak vardır.”241 diğer ikisi içinse, “İkisinde de durmadan fışkıran iki kaynak vardır”242 denilmiştir ki, bu daha gür olan suyu gösterir. İlk Cennetler için; “İkisinde de her türlü meyveden çift çift vardır”243 ifadesi kullanılırken, sondakiler için; “İkisinde de meyveler, hurma ve nar vardır.”244 denilmiştir. Birinci ifade daha genel ve kapsamlıdır. İlk Cennetler için; “Hepsi de astarları atlastan yataklara/minderlere yaslanırlar”245, diğerleri için; “Yeşil yastıklara ve 237 Hazin, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Beyrut, ts., VI, 150; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 384. 238 Beki, Niyazi, Rahman Suresi, s. 144. 239 Rahman, 55/62. 240 Kurtubi, Cami, XVII, 1832; Zemahşeri, Keşşaf an :Hakaiki’t-Tenzil, Beyrut, 1416, IV, 453. 241 Rahman, 55/50. 242 Rahman, 55/66. 243 Rahman, 55/52. 244 Rahman, 55/68. 245 Rahman, 55/54. 67 harikulade güzel döşemelere yaslanırlar”246 denilmiştir ki, ilk ifadeler daha kuvvetlidir. Çünkü orada döşemelerin sadece iç yüzlerinden söz edilerek astarlarının atlastan olduğu vurgulanmış olmakla, dış yüzlerinin tarif edilemeyecek kadar harika olduğuna işaret edilmektedir. Yine ilk iki Cennet için; “Oralarda gözlerini yalnız eşlerine çevirmiş güzeller vardır ki, bunlardan önce onlara ne insan ne de cin dokunmuştur”247 denilirken son ikisi için; “Otağlar içinde sahiplerine tahsis edilmiş huriler vardır”248 denilmiştir ki, birinci ifade daha kuvvetli ve daha uzundur. Yine ilk ikisi için; “Onlar yakut gibi pembe yüzlü ve inci gibi bembeyaz tenlidirler”249 ifadesi kullanılırken son iki Cennet için; “İçlerinde huyu güzel, yüzü güzel kadınlar vardır”250 denilmiştir ki, birinci ifade daha parlak ve daha kapsamlıdır 251. Bir hadis-i şerifte şöyle buyrulmuştur: “Cennette kapıları ve her şeyi gümüşten olan iki Cennetin yanı sıra, kapıları ve her şeyi altından olan iki Cennet daha vardır. Adn Cennetinde ise, Cennet ehli ile rablerine bakmaları arasında, ancak O’nun yüzünü örten kibriya (büyüklük) perdesi vardır”252. Dünya nimetlerinin hiç birine benzemeyen Cennet nimetleri insan akıl ve hayalinin tasavvur edemeyeceği bir güzelliktedir. Peygamber efendimiz bir hadislerinde şöyle buyuruyor: Cenabı Hak buyuruyor ki: “Salih kullarım için ben Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insan gönlünün hatırlamadığı birtakım nimetler hazırladım”253. Hadisi rivayet eden Ebu Hureyre (ö. 59/679) “İsterseniz artık onlar için işlediklerine bir mükâfat olarak gözlerin aydın olacağı (nimetlerden) kendilerine neler gizlenmiş bulunduğunu kimse bilmez.”254 ayetini okuyunuz.” demiştir. Kur’an-ı Kerim’de birçok sürede anlatılan Cennet nimetlerine Rahman Sûresinde büyük ölçüde rastlamak mümkündür. Rahman Sûresinde tasvir 246 Rahman, 55/76. 247 Rahman, 55/56. 248 Rahman, 55/72. 249 Rahman, 55/58. 250 Rahman, 55/70. 251 İbn Cüzeyy, et-Teshil li Ulumi’t-Tenzil, by, ts, IV, 86; Kurtubi, Cami, XVII, 183– 184. 252 Tirmizi, Cennet, 3. 253 Buhari, Tevhid, 35; Müslim, Cennet, 2. 254 Secde, 32/17. 68 edilen dünya ve özellikle âhiretteki Cennet nimetlerinin zevkleri, evlilik olayında duyulan zevklere ve gösterilen süslere benzetildiği için “Arusu’lKur’an” ismi bu sureye isim olarak verilmiştir255. Aynı zamanda 31 defa üzerinde gelinin zikredilmesi çokça ayetinin فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ tekrarlanan görülen giysilerin ve takıların çeşitliliğine benzetilmiştir256. Kur’an-ı Kerim ve sahih hadislerde mevcut beyanlara dayanarak Cennet nimetlerinin ana özelliklerini şu şekilde tespit etmek mümkündür: 1. Sonsuz lüks ve konfor, 2. Sürekli barış ve huzur, 3. Cennet ehlinin hem beden3i hem ruhî bakımdan son derece güçlü ve yetenekli olmaları, 4. Manevî tatmin, 5. Allah’ı görmek, O’nunla konuşmak, 6. Bütün bunları saran bir ebediyet257. 3.1. Cennete Girmeden Önce Müminlerin Arındırılması Cennet; iyilikler, güzellikler diyarıdır. Orada kötü olanlar, kötü ve çirkin şeyler olmayacaktır. Dünyada, şeytanın insanı vurmakta kullandığı ve onun körüklediği kötü duyguların, Cennette olmadığı bilinmektedir. Kısacası Cennette; rekabet258, kin, tasa, nefret vs. gibi duygular yoktur259. Cennet ehlinin ruhî portreleri konusunda en çok vurgulanan özellik, onların kalplerinde kin ve nefretin bulunmayacağı hususudur: وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا آُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا آُنتُمْ تَعْمَلُون.َ 255 Kurtubi, Cami, XVII, 51. 256 İbn Aşur, et-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus, 1984, XX, 227. 257 Topaloğlu, Bekir, “Cennet” mad., DİA, VII, 381. 258 Taberî, Cami, XXII, 81. 259 Osman, Oral, 100 Soruda Âhiret Hayatı, İstanbul, 2003, s. 78. 69 “Öyle bir halde ki içlerinde kin kabilinden ne varsa hepsini söküp çıkarırız, önlerinden ırmaklar akar. “Hamdolsun bizi bu Cennete eriştiren Allah’a! Eğer Allah bizi muvaffak kılmasaydı, biz kendiliğimizden yol bulamazdık. Rabbimizin elçilerinin gerçeği bildirdikleri bir kere daha kesinlikle anlaşılmıştır” derler. Kendilerine de: “İşte güzel işlerinize karşılık, karşınızda duran şu muhteşem Cennete vâris kılındınız, buyurun!” diye nida edilir.”260 Kin, hıyanet ve düşmanlık manasına gelen261 “ğıll”in sökülüp atılmasını ifade eden bu ayet Cennete gireceklerin manevî bir arındırma262 operasyonuna tabi tutulacağının delilidir. İnsanın gücünün yetmediği bir lan olarak görülen kalpten kinin atılması meselesinde Allah Teala devreye girerek kulunun gönlündeki kini söküp atmaktadır 263 . Dünyada dost, ahbap iken âhirette birbirine düşman olan yalanlayıcı kâfirler Cehennemde birbirlerine lanet edip çekişirken iman edip salih ameller işleyen müminler ise Cennette dost, samimî, saf kardeşlik içindedirler. Kendilerini esenlik ve dostluk okşamaktadır 264. 3.2. Cennetin Kapıları Cennetin sekiz kapısının olduğu ilk dönemlerden beri kabul edilegelmiştir. Ancak Cehennem ait yedi kapının mevcudiyeti Kur’an-ı Kerim’de açıkça zikredildiği halde265 Cennetin sadece kapılarının bulunduğu ifade edilmiş ve sayıları hakkında herhangi bir işarette bulunulmamıştır. Zümer Suresi’nde kıyamet günü Cennet kapılarının açılışından bahseden ayette “vav” harfinin sekiz sayısını ifade ettiğini (vav-ı semaniyye) ileri sürenlerin ilmî bir delile dayanmadıkları kabul edilmiştir266. 260 Araf, 7/43. 261 İsfehanî, Müfredat, “ğ-l-l” mad. 262 Bkz. Müslim, Cennet, 16-17. 263 Bayraktar, Bayraklı, Yeni bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, İstanbul, 2003, VII, 131. 264 Kutup, Kur’an’da Kıyamet Sahneleri, Ankara, ts. s. 141. 265 Hicr, 15/44. 266 Kurtubî, Tezkire, s. 535; İbn Kayyım, , s. 82. 70 وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِين.َ “Rab’lerine karşı gelmekten sakınanlar ise bölük bölük Cennete sevk olunurlar. Nihayet oraya varıp da kapıları açılınca Cennet bekçileri “Selam olsun sizlere, ne mutlu size! Haydi, ebediyyen kalmak üzere, giriniz oraya!” derler.”267 Râzî Zümer Suresi 71. ayette yer alan “Cehennemin kapıları açıldı” şeklinde “vav” harfi olmadan gelen ifade ile 73. ayette “Cennet kapıları açıldı” şeklinde “vav” harfinin gelmesiyle oluşan ifadeyi şu şekilde açıklamıştır: Cehennemin kapıları, Cehennemlikler oraya geldiğinde açılacaktır. Cennetin kapıları ise Cennetlikler oraya gelmeden önce açılmış olacaktır. Râzî bu açılamasına “Kapıları sadece kendilerine açılmış “adn” Cennetleri vardır”268 ayetini delil göstermektedir269. Ancak bir kısmı kütüb-i sitede yer alan çeşitli hadislerde Cennetin sekiz kapısı olduğu belirtilmektedir270. Aynı hadis kaynaklarının derledikleri rivayetlere dayanarak kapıların genişliği için verdikleri çok uzun mesafelere bakılırsa Cennet kapıları aynı zamanda onun bölümlerini de ifade etmiş olmalıdır. Nitekim bazı eserler sekiz Cennet kapısını adlarını kaydederken bazı küçük farklarla Cennetin isimlerini zikretmişlerdir. İbnü’l-Arabî de Fütuhat’ında Cennetin sekiz kapısını sayarken onun bilinen isimlerini sıralar ve en üstün bölümü diye kabul ettiği adn Cennetini müminlerin Allah’ı görecekleri sırada bulunacakları yer olarak kaydeder. Bunun da üstünde vesile Cenneti bulunur ki burası Hz. Peygamberimize (s.a.s.) aittir. Kurtubî’nin hadis olarak zikrettiği bazı rivayetlere dayanarak Cennet kapılarını on üçe çıkarmasına271 İbn Kesir karşı çıkmakta ve onun bu görüşü için yeterli delili olmadığını söylemektedir272. Herhalde Kurtubî Cennet kapılarının sayısını çoğaltırken onun bölümlerinden ziyade bölümlerinin 267 Zümer Suresi, 39/73. 268 Sad Suresi, 38/50. 269 Râzî, Mefatih, XIX, 232. 270 Buhari, Tefsir, 50/1; Müslim, Cennet, 34. 271 Kurtubî, Tezkire, s. 535. 272 İbn Kesir, Nihaye, Beyrut, ts. II, 147-160. 71 içindeki bazı özel mekânlara yol veren girişleri kastetmiştir. Sahih hadislerin belirttiğine göre bu mekânlara belli amel sahipleri girecektir. Mesela namaz kılanlar namaz kapısından, cihada katılanlar cihat kapısından, Allah yolunda harcama yapanlar sadaka kapısından, oruç tutanlar da “reyyan” kapısından gireceklerdir. Cennet kapılarının Cehenneminkinden daha fazla ve Cennetin tasavvur edilemeyecek kadar geniş olması, Cennet ehlinin Cehennemliklerden çok olacağını gösterir. 3.3. Cennetin Dereceleri Kur’an’ın birçok defa, Cennette derecelerin mevcudiyetini tasdik etmesine rağmen, Mutezilîler bütün Cennetlikler için mutlak eşit olan mükâfata inanmışlardır. Akılcı sistemleri icabı, serbest ve şuurlu amelleri sayesinde Cennete layık olan müminler arasında ayırım yapamamışlardır. Bundan dolayıdır ki Nazzam “Allah’ın kendilerine Cenneti bahşettiği kimseler arasında tercih olmayacağını” ileri sürerek Kur’an’ın manasını zorlamıştır. “Hz. Peygamberimizin oğlu İbrahim Cennette diğer müminlerin oğullarından fazla bir dereceye sahip olmayacaktır.”273 diyen Nazzam’a göre Kur’an’da sık sık zikredilen “derece” kelimesi rütbe, derece manasına gelmemelidir, fakat dajha ziyade Zemahşerî’nin sıkça tefsir ettiği 274 gibi “şan ve şeref” manasınadır. Bununla beraber Zemahşerî âhirette derece fikrinin açıkça teyit edildiği İsra Suresi’nin 21. ayetinde bu manayı vermemektedir: “Hepsine, dünyayı isteyenlere de, âhireti isteyenlere de Rabbinin ihsanından veririz. Rabbinin ihsanı kısıtlanmış değildir. Bak nasıl dünyada onların kimini kimine üstün kıldık! Elbette âhirette erişilecek daha büyük mertebeler, kazanılacak daha yüksek faziletler vardır.” Burada Zemahşerî ayeti kelime manasıyla edebî olarak tefsir etmiştir: “Âhirette müminler arasındaki farklılık buradakinden daha büyük 273 Bağdadî, El-Fark Beyne’l-Firak, s.131. 274 Zemahşerî, Keşşaf, II, 196. 72 olmayacaktır.” diyor. “Zira Âhiretteki hayat bir mükafat ve lütuftur; ve bu iki hayat (dünya ve âhiret) benzer olamazlar”275. Yine bu ayetlerden anlaşılıyor ki dünyayı tercih eden kınanmış ve tartaklanmış halde Cehennemi boylarken, âhireti tercih edenler ve bu yolda gereken çalışmayı yapanlar ise, âhirette övgülerle karşılaşacaklardır. Yüceler âleminde onurlandırılacaklardır. Güzel bir hedef için güzel bir çalışma sergilemelerinin, uzak ve aydınlık ufuklara yönelmelerinin karşılığı olarak... Dünya için yaşamak kurtçuklara, sürüngenlere, böceklere, kuşlara, yırtıcı ve evcil hayvanlara yakışır bir hayattır. Âhiret için yaşamak ise, Allah tarafından onurlandırılmış olan insana yaraşır bir hayattır. Çünkü yüce Allah, insanı yaratmış, ona şekil vermiş, ayakları yerde bulunsa da kendisini yükseklere doğru çeken gizli bir güç olan ruhu ona vermiştir. Buna rağmen onların hem bu kesimi, hem de diğer kesimi Allah'ın bağışından yararlanırlar. Dünyayı isteyene nasibini dünyada, âhireti isteyene de nasibini âhirette veren O'dur. Allah'ın bağışına hiç kimse ne engel olabilir ne de yasaklayabilir. Allah'ın bağışı geneldir. Onu Allah'ın iradesi dilediği biçimde yönlendirir276. Yeryüzünün alanı dardır. Bir kara parçası olarak dünya sınırlıdır. Buna rağmen yeryüzünde yaşayan insanlar, şartları, imkânları, hedefleri ve amelleri açısından birbirinden çok farklıdırlar. Alabildiğine geniş ve alabildiğine uzun bir zamanı kapsayan, yani dünyanın bütünü ile yanında bir sinek kanadı kadar değeri bulunmayan âhirette onların aralarındaki farklar nasıl olur acaba? Gerçekten farklı olmak isteyen, büyük üstünlükler elde etmek isteyen, bunların geniş bir alana ve geniş bir zamana sahip olan, Allah’tan başkasının sınırlarını bilemediği âhirette olduğunu bilmelidir. Dileyen yarışçılar, bu konuda yarışsınlar. Basit, değersiz dünya malı konusunda değil!.. 275 Zemahşerî, Keşşaf, II, 656. 276 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 125. 73 Cennetteki derecelerden bahseden ayetler bilhassa malla ve canla cihadın teşvikinde gündeme gelmektedir277. Cennetteki en yüksek dereceye gelince, o vesiledir ki, Hz. Peygamberimiz (s.a.s.)’in derecesidir. Allah’ın arşına en yakın derece olduğu için “vesile” adı verilmiştir278. Vesile’nin manası vuslat (kavuşma)dandır. Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) ümmetine dua ile Allah’tan bir yakınlığa ve iman ziyadeliğine nail olmaları için, kendisine vesileyi istemelerini emretmiştir. 3.4. Cennetin Nehirleri Kur’an-ı Kerim’de yer alan Cennet tasvirleri içinde, kelimenin çoğul olarak kullanıldığı ayetlerin ekserisinde altlarından nehirlerin aktığı ifade edilmiştir. İbn Kayyım’ın da belirttiği gibi bu ayetlerde geçen “taht” zarfı, Cennet olmayıpجَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ tabakası alt görünmeyen toprağının ağaçların, binaların ve benzeri tesislerin zemini ve eteği anlamına gelir. Cennetin yüzeyinin üstünde (havada akıyormuş gibi) yaygın bir vaziyette akmak anlamına gelir ki bu da manzaraların en güzelidir279. Dolayısıyla bazı müfessirlerin dediği gibi nehirlerin toprak altından aktığını söylemek veya “taht” zarfını “Cennet halkının emri altında” şeklinde te’vil etmek doğru değildir280. Hadis olarak da nakledilen bazı rivayetlerden faydalanan âlimler, Cennetteki nehirlerin nehir yataklarında değil, yüzeyden aktıkları kanaatine varmışlardır. Cennet nehirlerinin mevcudiyetini belirten ayetler onların mahiyetleri hakkında bilgi vermezken Muhammed Suresi’ndeki ayet farklı bir tasvir yapar: “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara vaad edilen Cennetin durumu ise şudur: Orada bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içerken lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır. Onlara orada her türlü meyve ile bir de Rab’leri tarafından bir mağfiret vardır. 277 Hadid Suresi, 57/10; Nisa, 4/46; Sebe Suresi, 35/37. 278 Ulutürk, Veli, Kıyamet ve Âhiret, s. 474. 279 Çelebi, Mahmut, Cennetteki Hayat, s. 116. 280 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, s. 255-256; krş. Taberî, Cami, I, 132-133. 74 Bu nimetlere erişenler hiç, ateşte devamlı kalıp, kaynar sulardan içirilip bununla bağırsakları lime lime olan kimseler gibi olur mu?” 281 Buna göre Cennette içimi bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları ve süzülmüş baldan ırmaklar vardır. Buharî ile Tirmizî’nin birbirini tamamlar mahiyette naklettikleri bir hadiste Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) Firdevs’in Cennetin ortasını ve en üst kısmını teşkil ettiğini, dört nehrin de oradan çıktığını da haber vermektedir282. Burada sözü edilen dört nehir Muhammed Suresi’nde anlatılan nehirler olmalıdır. Öyle anlaşılıyor ki bu özel nehirler diğer birçok ayette tekrarlanan genel nehirlerden ayrıdır. Kur’an-ı Kerim’in 108. suresine adını veren de “çok şey” anlamına gelen “kevser”den ne kastedildiği müfessirler arasında tartışmalıdır. Taberî, kevsere “Cennetteki bir nehir, birçok meziyet (hayr-ı kesir), Cennetteki bir havuz” manalarını veren âlimlerin görüşünü kaydettikten sonra kendisinin kevserin bir nehir olduğu tarzındaki görüşü tercih ettiğini söyler283. Fahrettin Râzî ise selef âlimlerince meşhur ve yaygın olduğunu kaydettiği “nehir” manasından başlamak üzere kevser için on beş yorum sıralar ve kevserin Cennetteki hem bir nehrin hem de bir havuzun adı olduğu kanaatine temayül gösterir284. Bu manalardan başka kevsere peygamberliğin şerefi, ümmetin âlimleri, Resulullah’ın tabilerinin ve ümmetinin ve evlatlarının çokluğu olarak da manalandırılmıştır 285. Fakat bütün bu manalar söylenmekle beraber tefsircilerin çoğu “çok hayır” manasında ısrar etmişlerdir286. Çünkü asıl lügat itibariyle anlaşılan en geniş mana odur. Diğerlerine kevser denilmesi, hep bu 281 Muhammed, 47/15. 282 Buharî, Tevhid, 22; Tirmizî, Sıfatü’l-Cenne, 4. 283 Taberî, Cami, XXX, 207-210. 284 Râzî, Mefatih, XXXII, 124-126; Ayrıca bkz. Mevdudî, Tefhimü’l-Kur’an, İstanbul, 2001, VII, 320. 285 Beydavî, Envaru’t-Tenzil, II, 316. 286 İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, IV, 558; Seyyid Kutup, Fi Zılal, XVI, 399. 75 “çok hayır” manası itibariyledir. Bunda dünyaya ve âhirete mahsus tasavvur olunabilen ve henüz tasavvur olunamayan her “çok hayır” dâhil olabilir287. 3.5. Cennetin Pınarları Sudan yaratılan insanın en çok hoşlandığı şeylerin başında hiç kesilmeden akan tertemiz tatlı su kaynakları gelir. Özellikle zemininden ırmakların aktığı bağ bahçe ve parklar insanlara tarifi imkânsız haz ve lezzet verir. Kur’an فِيهِمَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ .mevcuttur bilgiler değişik ilgili pınarlarla bu ayetlerinde ayetindeki kaynaklar hakkında birinin Selsebil, diğerinin Tesnim olduğu söylenmiştir. Bir başka görüşe göre ise kaynaklardan birinden sürekli olarak arı duru ve hiç bozulmayan bir su akar. Diğerinden ise içenlere lezzet veren meşrubat akar. İki kaynak ifadesi bazılarına göre biri yukarıdan ve biri de aşağıdan olmak üzere sahibinin istediği tarzda akabilen iki kaynak manasına gelir. Bu kaynak pınarlar Cennet ehlinin evlerine yağmur gibi misk, amber ve kâfur saçar288. Bu görüşleri ayrı ayrı destekleyen ayetler vardır: “Onlara karışımında zencefil bulunan kadehler ikram edilir. Bu içecekler, adı Selsebil olan pınardandır.”(İnsan, 75/18). “Kendilerine ağzı mühürlü saf şarap şişelerinden şarap ikram edilir. Hitamı misktir, içildiğinde sonu mis gibi kokar. İşte yarışacaklarsa insanlar, bu Cennet devletine konmak için yarışsınlar! O şaraba Tesnim içkisi de karıştırılır”.(Mutaffifin, 83/25–27). “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara vaad edilen Cennetin durumu ise şudur: Orada bozulmayan su ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içerken lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır”.(Muhammed, 47/15). İnsanlığı yaratan Allah yarattığını en iyi tanıyan, gönüllerine etki edecek etkeni ve kendilerini eğitecek uygun motifi en iyi bilendir. Sonra bir de onları nimetlendirecek ve azaplandıracak en uygun yöntemi de yine en iyi O bilir. 287 Davut, Aydüz, Kısa Surelerin Tefsiri, İstanbul, 2003, s. 159. 288 Kurtubi, Cami, XVII, 178-179; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 117. 76 İnsanlar sınıf sınıftır. İnsanların ruhları çeşit çeşit, karakterleri de yine ayrı ayrıdır. Bütün insanlar, temel yapı bakımından birdirler. Ancak bir fert olarak her insan diğerinden farklıdır. Bundan dolayı yüce Allah, kulları hakkında araçsız olan bilgisine uygun olarak, çeşit çeşit nimetleri, azapları nimet ve üzüntüleri ayrı ayrı sıralamıştır. Bazı insanlar vardır ki onları eğitmek amel etmeye istek ve gayretlerini harekete geçirmek, için tadı doğal olan tatlı su nehirlerinin veya ekşimemiş süt ırmaklarının veyahut süzme bal nehirlerinin veya içenlere tat veren şarap ırmaklarının kendilerine verilmesi uygun düşer. Ayrıca bunlar mükafat (ödül) olarak uygun olduğu gibi gönüllerini hoşnut etmeye de elverişlidir. Veya bu kimselere verilecek çeşit çeşit meyveler ve bununla birlikte Cehennem azabından kurtulmalarını ve Cennetlerden yararlanmalarını sağlayan Rablerinden bir bağış da uygun olabilir. Kısacası bu gibilerin hem eğitilmelerine uygun ve hem de mükâfat olarak verilmeye elverişli nimetler verilecektir289. Bazı insanlar da vermiş olduğu sayılara sığmaz nimetlerine karşılık Allah'a şükretmiş olmak için ibadet ederler. Ya da Allah'ı sevdikleri için ve kendisine sevenin sevgilisine yaklaşmayı arzu etmesi misali, itaatlerle kendisine yaklaşmış olmak için ibadet ederler. Veya bu gibiler Allah'ın kendilerini hoşnut olmadığı bir durumda görmesinden utandıkları için ibadet ederler. Bunun ötesinde ibadetlerinde Cenneti, Cehennemi nimeti ve azabı sözün tam anlamı ile gözetmezler. Böylelerine hem eğitim ve hem de karşılık olarak Allah'ın onlara "İman edip iyi ameller işleyenlere gelince Allah onlara sevgi armağan edecektir." (Meryem suresi, 96) sözü ya da kendilerinin "Doğru bir yerde kudret sahibi bir hükümdarın katında." (Kamer suresi, 55) olacaklarını bilmeleri yeterlidir. Birçok yerde geçtiği gibi Hicr Suresi 45. ayette de geçen pınar ifadesi Cehennemin yedi kapısından sonra zikredilmiştir. Belki de Cennetteki pınarlar, Cehennemin kapılarına karşılık olmaları için sahnede yer almaktadır 290. Cehennemdeki korku ve endişeye karşılık, onlar esenlik ve 289 Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’an, XIII, 221. 290 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 183. 77 güven içindedirler. Yakıcı susuzluk uyandıran, boğucu Cehennem dumanları arasında değillerdir. Bunları kimin hak edeceğine dair özel br tanım da şu ayetlerde yer almaktadır: إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن آَأْسٍ آَانَ مِزَاجُهَا آَافُورا. عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً “İyiler kâfur karışımlı bir içeceği tastan içerler. Bu Allah'ın iyi kullarının istedikleri yere akmasını sağlayarak içebilecekleri bir pınardır.”291 Bu ayetlerin ilkinde Cennetteki iyi kulların içeceğinin kâfur karışımı bir sıvı olduğu belirtiliyor. Cennetlikler yerden oluk oluk kaynayan bu bol ve gür akışlı içeceği kâse kâse içerler. Ke’s, kâse demektir. Dolu kadehe denir. Boş olursa ke's denmez. Meşhur mânâda bunun hakikati, içinde içki bulunan kadehin kendisidir. Özellikle içindeki içkiye de denir. İçki içenlerin asıl maksadı neticede içkinin vereceği neşe olduğu için daha sonraları bu kelime zikr-i sebeb irade-i müsebbeb (sebebi söyleyip neticeyi kastetme) yoluyla tam neşeden mecaz olarak kullanılmıştır ki, edebiyatta bu mânâda kullanılışı yaygın olmuştur. Şu halde "tam anlamıyla dolgun, vereceği neşe içinde hiç sarhoşluk ve sersemlik bulunmayan, o anda ve daha sonra her türlü gam ve kederden uzak saf ve duru bir hayat zevki, demek olur. Böyle bir hayat ise, "Kuşkusuz âhiret yurdu, işte gerçek hayat odur."(Ankebut, 29/64) delilince ancak âhiret hayatıdır. Mizâc, alet bildiren bir isim mânâsında olarak bir şeye katılan katkı demektir ki, özelliği bunda görünür. Mesela, bir şerbete katılan gül suyu onun mizacı, katkısı olmuştur. Sonundaki zamiri, kâsenin yerini tutmaktadır. Ke's, dolu kabın kendisinin ismi olduğuna göre, kâfur, kadehin katkısı olmuş olur. Bu ise, o kâsenin sırçası, "gümüşten billurlar" âyetinden de anlaşılacağı üzere kâfur tabiatında beyaz ve hoş demek olabileceği gibi, o kasenin içine katılan içkinin kâfur özelliğinde, görülmedik bir içki demek olduğunu da ifadeedebilir. Bundan başka "katkısı olmak", kabın kendisinden ziyade içindeki içkiye daha uygun olacağına göre burada "kâse"den maksat, içindeki içilecek şey demek olup bunun katkısı da o içilecek içkiye katılan temiz ve hoş bir katkı demek olur. Önceki mânâya göre kâfur, bildiğimiz 291 İnsan Suresi, 76/5-6. 78 mânâda düşünülebilir. Bilindiği gibi kâfur, beyaz ve hoş bir renkte, güzel kokulu, serin, antiseptik yani kötü kokuya karşı ve doğal olarak kalbi kuvvetlendirme özelliğini taşıyan meşhur bir şeydir. Bir kâsenin kendisinin bu tabiatta olması onun temizliğini, hoşluğunu, güzelliğini ifade eden eşsiz bir "istiare-i temsiliyye" olur. İkinci ve üçüncü mânâlara göre ise kâfur, bilinen mânâsında değil, dünyada bilinmeyen bambaşka bir içki veya içki katkısı demek olur. Gerçekte bu mânâ ile kâfur, Cennet çeşmelerinden bir çeşmenin ismi diye rivayet edilmiştir. Buna göre o iyi kişiler, o dolgun kadehten bu kâfur denilen çeşmenin suyunu veya içine o çeşmeden katılan bir Cennet şarabını içecekler demek olur. Bu takdirde "bir kaynak" sözü, kâfurdan bedel veya onun açıklayıcısıdır. Yani, o kâsenin katkısı olan kâfur, bir ayn, bir çeşme, başka bir tâbirle bir kaynak, bir kaynak gözü, bir pınardır. İkinci ve evvelki takdirde ise "içerler" fiilinin mefûlü (tümleci)dür. Yani katkısı kâfur olan o kâseden, hiç durmadan akan ve sonsuz hayat kaynağı olan bir çeşme suyu veya o su ile karıştırılmış bir içki içerler. Buna Vâkıa Sûresi'nde imanda en ileride olanların nitelikleri anlatılırken "Akan içki kaynağından doldurulmuş kadehler. Ondan başları ağrıtılmaz, akılları giderilmez."(Vâkıa, 56/18, 19) denilmiş, Saffât Sûresi'nde de, "Maîn'den doldurulmuş bir kadehle onların etrafında dolaşılır. Bembeyaz, içenlere lezzet verir. Onda ne bir zararlı sonuç vardır, ne de içenlere sarhoşluk verir."(Sâffat, 37/45–47) denilmiştir. Bu sûrede geçen "kâfur", Saffât Sûresi'nde geçen "bembeyaz, içenlere lezzet verir" ve Muhammed Sûresi'nde geçen "Tadı değişmeyen sütten ırmaklar."(Muhammed, 47/15) gibi nitelikler birbirlerine yakın mânâdadırlar. Eski Araplar içkilerine kimi zaman "kâfur" kimi zaman da "zencefil" katarak onun lezzetini artırırlardı. Bu yüzden onlara Cennette, içine "kafur" karıştırılmış bol ve gür bir içecek pınarının olduğu, Üstelik bu içeceğin "temiz" sarhoşluk vermeyen bir nitelikte olduğu haber veriliyor. Yani, kafûr ile karışık bir su demek değildir. Tabii bu; suyu temiz ve soğuk, kokusu da kafûr gibi olan bir çeşme olacaktır. Bu içeceğin dünya içkilerinden daha tatlı olduğunu, vücuda verdiği hazzın dünya içkilerinin sağladıkları hazdan üstün 79 ve kat kat fazla olduğunu söylemeye bile gerek yoktur. Belirtilen niteliklerin amacı, anlamayı yakınlaştırmaktır. Çünkü yüce Allah biliyor ki, insanlar bu nitelikler olmaksızın, o bilgilerine kapatılmış gayb âlemini hayallerinde canlandıramazlar. Metinde "ebrar" kelimesi geçmektedir. Bundan kasıt, hakkıyla Allah'a itaat eden, Allah'ın emirlerini, farzlarını yerine getiren ve men ettiği şeylerden uzak duran, iyilik yapıp ihsanda bulunan ve bir de sözünde ve yemininde duran kimselerdir292. Cennetlikler ilk ayette "iyi kullar" ikinci ayette ise "Allah'ın kulları" olarak tanımlanıyorlar. "İbadullah - Allah'ın Kulları", "İbadu'r-Rahman - Rahman'ın Kulları" ifadeleri lugavî olarak bütün insanlar için kullanılabilir. Çünkü herkes Allah'ın kuludur. Fakat Kur'an-ı Kerim'de bu kelimelerin kullanıldığı yerlerde bunlardan, Allah'ın salih kulları kastedilmektedir293. Allah'a itaat etmekten uzak durmuş kötü insanları Allah, kendi mübarek isimlerine mensub etmeyerek bu şerefli lakapları temiz tutmuştur. Bu nimet ve onurlandırma sergisi ortasında ilk tanımın amacı cana yakınlık, ağırlama ve ayrıcalık ilanı iken ikinci tanımlamanın amacı yüce Allah'a yakınlık imajını pekiştirmektir. Sonuç olarak denebilir ki, Cennet içeceği baş ağrısı vermeyen, sarhoş etmeyen, içenlere zevk bahşeden bembeyaz bir kaynaktan çıkar294. Bu içildiği zaman sarhoş etmediği gibi ne baş dönmesi yapar295, ne günah işlemeye iter, ne de saçmalatır 296. 3.6. Cennetin Köşk ve Otağları Cennetliklere altlarından ırmaklar akan, üst üste bina dilmiş köşkler vardır 297. أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَاما.ً 292 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 145. 293 Mevdudî, Tefhim, V, 212. 294 Saffat, 37/45-47. 295 Vakıa, 56/19. 296 Tur, 52/23. 297 Zümer, 39/20. 80 “İşte onlar sabretmiş olmalarının karşılığı olarak özel Cennet odaları ile ödüllendirilirler: Bu odalarda esenlik dilekleri ve selamla karşılanırlar.” Ayette geçen "el-Gurfeh" kelimesinden maksat Cennetin kendisi olabileceği gibi Cennette özel bir yerde olabilir. Aslında yüksek bina ve konakların terası, kulesi gibi en yüksek noktası demek olup burada gökyüzünün burçlarına uygun olarak bir yükseklik ifade etmektedir. Bu sebeple olmalıdır ki, yedinci gök diye de tefsir edilmiştir298. Aslında “gurfe” malikâne olup kelime genellikle iki katlı bir evin "üst katı" için kullanılır 299. Nitekim yeryüzünde insanlar da misafir ağırlamak istediklerinde gelenekler icabı evlerinin en güzel ve en uygun odasını seçerler. İşte nitelikleri ve özellikleri biraz önce anlatılan bu saygın konuklar özel Cennet odalarında esenlik dilekleri ve selamla ağırlanırlar. Bu, onların işaret edilen niteliklerini ve özelliklerini ısrarla korumalarının, sabretmelerinin ödülüdür. Bu ifadenin kullanılmasının özel bir anlamı vardır. Çünkü nitelikleri ve özellikleri tavizsiz sürdürme kararı nefsin istek ve arzularına, dünya hayatının aldatmacalarına ve düşük içgüdülerine karşı sabretmeyi gerektirir. Mücadeleyi, çabayı doğru yolda sürdürmek ancak sabırla mümkündür. Üst üste bina edilmiş yapılar içinse Allah Teala şöyle buyuruyor: لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَاد.َ “Lâkin Rab’lerini sayıp kötülüklerden sakınanlar için, içinden ırmaklar akan, üstüste odalar ihtiva eden yüksek köşkler vardır. Bu Allah’ın bir vaadidir. Allah ise vaadinden asla caymaz.”300 Üst üste bina edilen katlardan oluşan köşklerin ve onların altından akan ırmakların sergilediği manzara, Cehennem ehlinin altlarını ve üstlerini kat kat saran ateş sahnesini karşılamaktadır. Kur'an-ı Kerim'in ifade üslubu, sahneleri gözler önüne sererken bu karşılıklı dengelemeye, bu simetrik ifade 298 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 78. 299 Mevdudi, Tefhim, IV, 56. 300 Zümer Suresi, 39/20. 81 tarzına her zaman riayet etmektedir. Hurilerin içinde olduğu çadırlara gelince: حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِي الْخِيَامِ “Çadırlar içerisinde gözlerini yalnız kocalarına çevirmiş huriler vardır.”301 Ayetlerde geçen ve çadır otağ manasına gelen “hıyam” kelimesinin bildiğimiz çadırdan daha farklı manaları içerdiği şüphesizdir. Nitekim “hıyam”ın tekili olan “hayme” kelimesi ev anlamında da kullanılır. Yapılan rivayetlere göre Hz. Ömer ve Hz. İbn Abbas, ayetteki “hıyam”ı Cennetin güzelliğine yakışır bir tarzda, harika incilerden yapılan evler olarak anlamışlardır 302. Hayme, Arap evlerinin yuvarlak olanına denir ki, işte çadır diye isimlendirilen bu evdir. Bazıları dedi ki, üç yahut dört direk üzerine kurulup üstü Sümâm denilen otlukla kapatılan ve havanın sıcağını alta geçirmeyen bir evdir. Yahut mutlaka ağaç dallarından yapılan eve denir ki, Türkçe'de bu tip evlere salaş adı verilir. Kısaca ifade etmek gerekirse Araplar'ın kıldan yuvarlak kubbe tarzında yaptıkları, bazan dikdörtgen biçiminde olan evleridir303. Deriden dahi yapılabilir. İşte bunlara çadır denilir. Ayrıca ağaçtan yapılanları Türkmen dilinde "alacık", sazlıktan yapılanlara ise "hüg" ismi verilir. Bu bilinen çadırlar hâlâ yapılmaktadır. Çadırların otak, şemşiyye, kubbe ve aylak gibi türleri vardır. Fakat burada Cennet çadırlarının inciden olduğu nakledilmiştir. Buharî, Müslim, Tirmizî ve diğerleri Ebû Mûsa el-Eş'arî'den Peygamber (s.a.v)'in şöyle buyurduğunu nakletmişlerdir. "Çadır, içi boş bir incidir: "Dürretin mücevvefetün" Gökte boyu altmış mildir. Her köşesinde müminin bir ehli (yakını) vardır. Diğerleri onları görmezler, mümin bunları dolaşır." Bir takımlarının da Ebu'd-Derdâ'dan yaptıkları rivayete göre "Hayme, büyük bir incidir ve inciden yetmiş kapısı mevcuttur."304 Şüphe yok ki bunlar, Cennet evlerinin sefâsını tasvir etmek için yapılan temsillerden ibarettir. 301 Rahman Suresi, 55/72. 302 Taberî, Cami, XIII, 160. 303 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 45. 304 Müslim, Cennet, 12. 82 Râzî de der ki: "Çadırlar içinde kocalarından başkasına bakmayan hûriler." Sözü, hûrilerin büyüklüklerine işarettir. Çünkü onlar, yasaklama ve hapsetmek suretiyle bakışlarını kendi kocalarına çevirmiş değillerdir."305 Ahşabdan oda gibi yapılan çadırlar yatak odası, olarak kullanılırlardı. Hatta Araplar, kıldan yaptıkları evlere çadır ismini verirlerdi. Çünkü bunlar, ikamet için hazırlanmış çadırlardı. Bunu tesbit ettikten sonra şunu da ifade edelim ki bu ayet306, gayet güzel bir mânâya işaret eder. Şöyle ki: Cennette mümin bir şeyi elde etmek için harekete ihtiyaç hissetmez, eşya ona doğru hareket eder. Binaenaleyh o hareket etmeden yiyeceği içeceği gelir. Arzu ettikleri şeyler, üzerlerinde dolaşırlar. Hûrîler evlerde bulunurlar, istedikleri vakit müminlere intikalleri çadırlarla olur. Müminlerin köşkleri vardır, huriler o çadırlardan köşklere inerler. Buradan hareketle çadırlara Elmalılı “cibinlik” anlamını vermiştir307. "Çadırlar" ifadesiyle, dünyada zenginlerin bahçelerde piknik için kurdukları çadırlar kastolunuyor olabilir. Tahminen Cennet ehli kendi saraylarında hanımlarıyla yaşarken, çadırlarda huriler piknik için, her türlü eğlence için hazırlık yapacaklardır 308. Çadır" sözcüğü, çöl hayatını; çağrıştırır. O çöl hayatına ilişkin bir konfordur, ya da çölde yaşayan insanların isteklerinin sembolik bir ifadesidir309. Bu Cennetlerdeki çadırların dışına hiç çıkmazlar. Fakat bu konudaki gerçek şudur ki, dünyada insanların yaptığı en yüksek binalar, Hindistan'daki Tac Mahal ve New York'un gökdelenleri bile Cennet'in "yüce konaklar"nın çirkin bir müsveddesinden başka bir şey değildir. Bu konaklar öylesine muhteşem, yüce ve güzeldir ki, insan zihni onların ihtişamını hayal bile edemez. 3.7. Cennetin Nuru 305 Râzî, Mefratih, XIII, 167. 306 Saffat Suresi, 37/49. 307 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 129. 308 Mevdudî, Tefhim, V, 36. 309 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 132. 83 Yemek, içmek ve Cennetteki her zevk bu semavî ruhlara uygun olarak manevî bir anlam taşımalıdır. İnsan Suresi 21. ayette yer alan berrak içki Râzî’ye göre ilahî Zat’tan çıkan ışıklardır 310, bir kısım müfessirlerin düşündüğü gibi bir çeşit gazozlu su değildir: Onların Rabbi, kendilerine tertemiz bir içki ikram edip şöyle demiştir: “İşte bütün bunlar sizin mükâfatınızdır. Gayretleriniz makbul oldu.” Yüce nur kaynakları farklı olduğu gibi kuvvette, bollukta ve berraklıkta da kaynaklar birbirinden farklılık gösterirler. Bazıları soğukluğa ve kâfur kuruluğuna sahiptir; ondan içen kişi korkuya, hıçkırıklara ve sıkıntıya dalar, bazıları sıcaklığa ve zencefil kuruluğundadırlar; oradan içen kişi ise vücuduna ve maddi şeylere o kadar alakasızdır ki Allah’tan başka hiçbir şey görmez. Daha sonra insan ruhu birbiri ardından kaynakları ve nurları gezer, şüphesiz sonunda gezilerinde sebepler ve neticeler, Yüce Varlık’a, Vacibü’lVücud’a yani Kadir Allah’ın mutlak nuruna ulaşırlar311. Oradayken ve bu içkiden ildiğinde, daha önce alınan bütün içkilerin hatırası unutulur. Yüce nurla mukayese edilen her nur Allah’ınkinin yanında bir hiçtir. Sevgili kulların ulaştığı son basamak burasıdır. İşte bunun için Allah Cennetliklerin mükâfat bölümünü “Ve Rableri onlara tertemiz, berrak bir içikiden içirecek” ayetiyle bitirmiştir312. 3.8. Cennetin Ağaç ve Meyveleri Sözlük anlamı bağ bahçe olan Cennette ağaçların bulunması tabiidir. Çeşitli ayetlerde gölgelerden, dallardan sarmaş dolaş olmuş koyu yeşilliklerden, meyveleri kolayca toplanabilen ağaçlardan bahsedildiği gibi; özel olarak nar, hurma, reyhan, kiraz, muz gibi ağaç ve bitkilerden de söz edilir313. Cennette türlü meyveler, hurmalıklar, nar ağaçları 314, bağlar315, dikensiz sedir ağaçları, salkımları sarkmış muz ağaçları 316 bulunur. Rahman 310 Râzî, Mefatih, VIII, 283. 311 Râzî, Mefatih, VIII, 284. 312 Subhi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 134. 313 Rahman, 55/12-68; Vakıa, 56/28-29. 314 Rahman, 55/68. 315 Nebe, 78/32. 316 Vakıa, 56/28-29. 84 budakların dal hem kelimesiyle 317efnan buyrularak ذَوَاتَا أَفْنَانٍ suresinde çokluğu hem de çeşitlerin bolluğu anlatılmıştır 318. İşte bu çeşitlerin fazlalığı lezzeti artırmaktadır. Daha çok halka hitap eden dinî-edebî eserlerde söz konusu edilen “tûba ağacı”nın mevcudiyeti ise kesin değildir. İman ve güzel amel sahipleri için iyi bir ebediyet hayatının hazırlandığını ifade eden ayet-i kerimedeki319 tûba kelimesi sözlükte iyilik, güzellik, iyi ve güzel karşılanan her şey anlamına gelir. الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ “Ne mutlu iman edip de makbul ve güzel işler yapanlara! Eninde sonunda dönüp gidilecek güzel yurt onların olacak.” Müfessirlerin bu kelimeye verdikleri sekiz kadar manadan biri de tûba ağacıdır. Râzî’nin de dolaylı olarak belirttiği gibi kelimeyi sözlük anlamından çıkarıp dar bir anlama tahsis etmek doğru değildir320. Bunun yerine “ebedî saadete vesile olan her güzel şey”321 manası verildiği takdirde bağ, bahçe ve ağaçlar da dâhil olmak üzere her imkân kelimenin kapsamına alınmış olur. Şa’ranî, Hz. Âdem’in bütün insan türünün atası olduğu gibi tûbânın da bütün Cennet ağaçlarının aslı olabileceğini kaydeder322. İbn Ebi’d-Dünya’nın Resulullah’a nisbetle rivayet ettiği uzunca bir metinde, Cennetteki tûbâ ağacının büyüklüğü, yaprakları, çiçekleri, meyveleri ve çeşitli özellikleri belirtildikten sonra gölgesinde bulunan Cennetliklerin fevkalâde niteliklere sahip atlara binerek Allah’ı ziyaret edişleri anlatılmaktadır. Ancak İbn Kesir, bu hadisin eski âlimlerden birinin indî görüşü iken yanlışlıkla hadis diye Resulullah’a nispet edilmiş olabileceğini söyler323. 317 Efnan kelimesi “fenen”in çoğulu olarak dal-budak manasına; “fenn”in çoğulu olarak da çeşit anlamına gelir. 318 Taberî, Camiu’l-Beyan, XIII, 147. 319 Ra’d Suresi, 13/29. 320 Râzî, Mefatih, XIX, 52. 321 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 99. 322 Şa’ranî, Yevakıt ve’l-Cevahir, II, 172. 323 İbn Kesir, Nihaye, II, 520-523. 85 فِيهِمَا مِن آُلِّ ٍ فَاآِهَة زَوْجَان suresinde Rahman olarak meyveleri Ağaçların ayetinde iki Cennetteki her türlü meyveden çifter çifter olduğu ifade edilmektedir. İbn Abbas’a göre dünyada acı tatlı ne kadar meyve varsa, onların hepsi, hatta Ebu Cehil karpuzu bile -fakat tatlı olarak- Cennette vardır 324. Ancak dünya ile âhiret meyveleri arasında sadece isim ve görünüş benzerliği vardır 325. Cennettekiler elbette dünyadakilerle kıyaslanmayacak kadar güzeldir. Ayette geçen “İki Cennetin de devşirilecek meyveleri ellerinin altındadır.” cümlesi Rahman olan Allah’ın sonsuz merhametini ve salih kullarına olan yakın ilgisini göstermektedir. Ayağa kalkmaya, yukarıya tırmanıp zahmet çekmeye gerek yoktur. Dileyen ayakta, dileyen oturarak, dileyen yatarak bu nimetlerden istifade edebilir326. İki sınıf meyve ifadesi şu şekilde değerlendirilmiştir: 1. Dünyada iken gördüğünüz ve tanıdığınız meyve çeşitleri ile hiç görmediğiniz garip ve acı bir güzelliğe sahip olan meyveler, 2. Birbirinden farklı olmayan, aynı tadı ve aynı lezzeti veren taze ve kuru meyve327 çeşitleridir. Cennet ehline her türlü meyve, hurma ve narın varlığı Rahman suresinde meyvelerin ayetindeki فِيهِمَا فَاآِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ .belirtilmektedir ayette 68. hepsinin tenvinle zikredilmesi onları benzeri görülmedik derecede bilinmez hale getirerek üstün kılmaktadır. Fakiheden sonra özellikle hurma ve narın zikredilmesi bunların yemiş olmaktan başka ilaç gibi özelliklerinin de bulunmasıdır. Bakara suresinin 238. ayetinde “Namaza ve orta namaza devam edin” şeklindeki ifadeyle önce genel olarak namaza ardından da özellikle ikindi namazına dikkat çekmekle; bu namazın ayrı bir önene sahip olduğuna işaret edildiği gibi, burada da genel olarak meyvelerden sonra 324 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 117. 325 Taberî, Camiu’l-Beyan, I, 174. 326 Nesefi, Medariku’t-Tenzil ve Hakaiku’t-Te’vil, Beyrut, ts., VI, 147; Hazin, Lübabü’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil, Beyrut, ts., VI, 157; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 118. 327 Alusi, Ruhu’l-Meani, I, 204; Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, III, 300. 86 özellikle bu iki meyveye dikkat çekilmiştir328. Bu dikkat çekici tekrarda Cennetlikler için bir teşvik ifadesi söz konusu olmakla beraber Cennete girmenin vesikası olan imanı güçlendirmeleri açısından da bu iki meyvenin rolü olduğu hususu vurgulanmıştır. Akıl gözü ile hurma ile nara dikkat eden kimse fiziksel yapıları, tatları, gıda değerleri ve şifalı elementleri ile bu meyvelerin bütün tesadüfleri ortadan kaldıracak mükemmellikte olduğunu anlayacak ve bunları bilerek yapan bir yaratıcının sonsuz ilim ve kudretine işaret edecek delilleri bulacaktır 329. Vakıa Suresi’nde bahsedilen kirazın zikri ise şöyledir: وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِين.ِ فِي سِدْرٍ مَّخْضُود.ٍ وَطَلْحٍ مَّنضُود.ٍ وَظِلٍّ مَّمْدُودٍ . وَمَاء مَّسْكُوب.ٍ وَفَاآِهَةٍ آَثِيرَة.ٍ لَّا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَة.ٍ “Ashab-ı yemin ki ne ashab-ı yemin! Ne mutludur onlar! Dalbastı kirazlar, Dolgun salkımlı muzlar, Yayılmış gölgeler... Şırıl şırıl akan sular... Tükenmeyen, eksilmeyen, hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler içindedirler”330 Sidr-i Mahdûd: Arabistan kirazı denilen meşhur nabk ağacının ismidir. iki mânâ ile tefsir edilmiştir. Birincisi, silinmiş, tesviye edilmiş ve düzeltilmiş demektir. Arabistan ağacı dikenli olduğu için burada sidr-i mahdûd denilerek Cennet ağacının dikensiz olduğu anlatılmıştır 331. İkincisi, meyvesinin çokluğundan dalları bükülmüş mânâsına tefsir edilmiştir ki Elmalılı bunu, "dal bastı" tabirine yakın görerek meâlde de "dal bastı kiraz" diye ifade 328 Kurtubi, Cami, XVII, 186; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 386-387. 329 Beki, Niyazi, Rahman Suresi, s. 151. 330 Vakıa Suresi, 56/27-33. 331 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 189. 87 etmeyi diğer mânâdaki dikensizlik anlamına da uygun olacağını ifade etmiştir332. Cennetliklere Cennet meyvelerinden birisi ne zaman kendilerine verilse, yabancılık çekmeden istifade ederek her defasında “Bu evvelce rızıklandığımız şeydi” diyeceklerdir333. Allah’ın yanında daima ebedî bir neş'enin zevki vardır, rıdvân (Allah'ın rızası) zevki. Acaba iki âlemdeki bu zevk, bu semere (meyve) hakikaten aynı çeşitten midir? Hayır aynı çeşitten değil. Benzerdirler, birbirine karşılıklı olarak bir benzeyişleri vardır. Ve önce onlar buna bu benzeyiş halinde sevk olunmuşlardır. Gerçekte ise aralarında aynı şey olma bakımından büyük farklar vardır. Bu cümleden olarak biri saf olmayan, diğeri saftır; biri gaybe ait zevk, diğeri tamamen görme, görünmedir. Dünyada bu rızık, bu semere, gölgesiyle sırf ruhanî ve aklî olarak tadılır. Âhirette ise tam hakikati ile ayn-ı vücut (aynı varlık) olarak hakka'l-yakîn (gerçekliğinde şüphe olmayan) bir şekilde tadılır. Sonuç olarak biri elden kaçabilir, kesik, sonlu, ebedî olmayan; diğeri kaçmaz, devamlı ve ebedîdir. Bu âyetin bu iki cümlesi bize gösteriyor ki, dünyada anlayış ne kadar yükselir, iman ve amel de onunla ne kadar uygun olursa âhirete ait meyveler de o kadar çok olacak ve o oranda yükselecektir. 3.9. Cennet Ashabının Vârisliği Kur’an-ı Kerim’de bazen Cennet ashabının varis olduğundan bahsedilmektedir. Müminlerin özelliklerini zikreden Müminun suresi’nde şöyle ifade edilmiştir: أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُون.َ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُون.َ “İşte vâris olanlar, ebedî kalacakları Firdevs Cennetine vâris olanlar onlardır onlar!” İki ayette de varis olmaktan bahsetmenin hikmeti birincisinde dünya, ikincisinde âhiret olarak tefsir edilebilir334. Bunu Enbiya Suresi 105. ayetteki “Yeryüzüne salih kullarım varis olacaklardır.” ayeti de delil olarak 332 Bkz. Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 192. 333 Bakara, 2/25. 334 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, XIII, 193. 88 getirilmektedir. Demek ki ilk veraset dünya hükümranlığını ele geçirmek, siyasi erke sahip olmak anlamına gelmektedir. 11. ayetteki varis olma ise âhiretle alakalı olup bunun Firdevs denen Cennet olduğu anlaşılmaktadır. Yani Cennetlikler ben başta Cehennemliklere hazırlanmış olup ancak kötü amelleri neticesinde hak etmedikleri Cennetleri Cennetliklere miras bırakmış görünmektedirler. Konuyla ilgili olarak da İbn Arabî de âhirete üç Cennet olduğunu kabul etmektedir: Birincisi doğumdan altı yaş sonuna kadar büluğ çağına ulaşmayan çocukların bırakıldığı Cennetü’l-ihtisas yani “ayrı tutma Cenneti”dir. Allah kulları arasından istediği kimselere ihtisas Cenneti hususunda istediğini verir. Deliler, bir peygambere sahip olmayıp ilimlerinin kılavuzluğunda Allah’ın birliğini kabul edenler bu Cennetin sakinleri arasındadırlar. İkincisi miras Cennetidir. Bu Cennet, müminler arasından ve daha önce zikrettiklerimizden Cennete giren her varlığın elde ettiği Cennetttir. Ancak buradaki Cennet eğer girebilmiş olsalar idi ateş ehline hazırlanmış olan Cenneti ifade etmektedir. Üçüncüsü amel Cennetidir. Yani amellerinin neticesine göre insanların kendisine sahip olacağı Cennettir335. Bu ameller Cenneti, İbn Arabi’ye göre, nakilci müfessirler tarafından anlatılan bütün harikaları ihtiva eder336. 3.10. Cennet Ashabının Genel Durumu Cennet Kur’an-ı Kerim’de genellikle iman ve salih amel sahiplerine vaad edilmiştir. Müslüman ailelerin ergenlik çağına gelmeden ölen çocuklarının Cennete gireceği alimlerin çoğunluğu tarafından kabul edilmekte, ancak müşriklerin çocukları için tereddütler bulunmaktadır. Mutlak adalet, nihayetsiz lütuf ve rahmet sahibi olan Allah, mükellef olmayan kullarını Cehennemle cezalandırmayacağına göre çocukların ve delilerin ebediyet âlemindeki yerlerinin Cennet olacağı kabul edilmelidir. Hak dinin varlığından ve peygamberlerin tebliğinden haberdar olmayan insanlar da akıllarıyla 335 İbn Arabi, Fütuhat, I, 353-363. 336 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 170. 89 kainatın yaratıcısı ve yöneticisini idrak etseler bile onun emir ve yasakları hususunda bilgi sahibi olamayacaklardır. Bu husus dikkate alınarak onların da dinî yükümlülük açısından çocuklar ve deliler gibi mazur görülecekleri düşünülebilir337. Cennete girmenin temel şartı olan iman, Allah ile kul arasında mevcut sevgi bağının kuldaki yansımasından ibaret olup hiçbir şekilde yokluğu düşünülemez. “Faydalı işler” anlamına gelen salih amellere gelince insan hayatı boyunca dinî ölçüler açısından yapılması veya terk edilmesi gereken şeyler olmak üzere iki gruba ayrılan bu fiillerin hm sayısı çok, hem de işleniş biçimleri değişiktir. Bir kişinin bunların tamamını yerine getirmesi fiilen imkânsızdır. İbn Kayyım Cennete girmeye vesile olan amelleri ayetlere dayanarak saydıktan sonra Maun Suresi’nin son ayetlerinden de istifade ederek bunları iki noktada özetler: “İbadetlerini gösteriş için yaparlar, zekât ve diğer yardımlarını esirger, vermezler.”338 Yaratanın kulluğunda samimiyet, yaratılmışlara şefkat. Bu da nihaî olarak bir noktada yoğunlaşır: Allah ile O’nun sevdiği bütün hususlarda uyum içinde olmak339. Bir ayette ebediyet nimetlerinin peygamberler, sıddikler, şehitler ve salihlere ait olacağı ifade edilirken340 Cennetin semavat ve arz kadar geniş olduğunu ifade eden başka bir ayette kötülüklerden sakınma yanında bollukta ve darlıkta başkalarına yardım etme, öfkeyi yenme, insanların kusurlarını bağışlama ve işlediği günahlarda ısrar etmeyip Allah’tan af dileme hasletleri sıralanır 341. Bir kısmına göre burada sıralanan salih ameller asında doğudan Cennete girmeyi gerektirmeyip sadece Allah’ın rahmet ve muhabbetine nail olmayı sağlar. Ne var ki O’nun rahmet ve muhabbetinin tecellileri içinde şüphe yok 337 Kurtubi, Tezkire, s. 591-600. 338 Mâun Suresi, 107/6-7. 339 İbn Kayyım, Hadîl’-Ervah, s. 549-551. 340 Nisa Suresi, 4/69. 341 Al-i İmran Suresi, 3/ 134–135. 90 ki Cennet de vardır. Hz. Peygamberimiz (s.a.s.) amel ve ibadette aşırı gitmeyi menettiği hadislerinin birinde ilahî rahmet olmadan kimsenin Cennete giremeyeceğini beyan ederek orta yolun takip edilmesini ve ümitli olunmasını tavsiye etmiştir342. Bu tür tavsiyelerin zahitlerin amellerine güvenmemeleri ve kendilerini Allah’ın azabından emin telakki etmemeleri gibi dolaylı bazı uyarıları da kapsadığı şüphesizdir. Dünya hayatında insanları en çok meşgul eden konulardan biri olan ekonomik farklılığın Cennet hayatını da ilgilendirdiği görülmektedir. İmam Müslim fakir müminlerin zenginlerden önce Cennete gireceklerini dile getiren hadisler rivayet etmiştir343. Fakat İbn Kayyım’ın da belirttiği gibi bu durum, fakirlerin zenginlerden mutlak manada üstün oluşundan değil, zenginlerin hesaplarının uzun sürmesinden kaynaklanacaktır. Zira vecibelerini yerine getiren zengin, dinî hayatı itibariyle fakirden üstün olabilir. Cennetlikler ile ilgili bir diğer husus da nimetlerin ve orada kalışlarının devamlı olduğu344 ve dünya metaından daha üstün şeylere sahip olmalarının ayetlerde sık sık vurgulanmasıdır 345: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآب.ِ قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَاد.ِ “İnsanlara kadınlar, oğullar, yüklerle altın ve gümüş yığınları, salma atlar, davarlar, ekinler kabilinden aşırı sevgiyle bağlanılan şeyler çok süslü gösterilmiştir. Halbuki bunlar dünya hayatının geçici faydalarını sağlayan şeylerdir. Oysa varılacak yerin (ebedî hayatın) bütün güzellikleri Allah katındadır”346 342 Müslim, Münafikîn, 78. 343 Müslim, zühd, 37. 344 Zuhruf Suresi, 43/71. 345 Al-i İmran Suresi, 3/14–15; Taha Suresi, 20/131; Al-i İmran Suresi, 3/198. 346 Ali-İmran Suresi, 3/198. 91 “De ki: “Size, ihtirasla istediğiniz o şeylerden çok daha iyisini bildireyim mi? İşte Allah’a karşı gelmekten sakınan müttakiler için Rab’leri nezdinde içinden ırmaklar akan cennetler olup, kendileri orada ebedî kalacaklardır. Hem orada onlara tertemiz eşler ve hepsinin de üstünde Allah’ın rızası vardır. Allah bütün kullarını hakkıyla görmektedir.”347 Şehvetle ilgisi çok olan, bütünüyle şehvet kesilmiş gibi bulunan şeylere karşı duyulan muhabbet, yahut sırf şehvet için sevilen, onlar arasından bu sayılan şeyler insanlara çok süslü, çok ziynetli gösterildi, bunları pek hoş gördüler, sevilecek şeyler yalnızca bunlar zannettiler. Bir taraftan bunların meşru birer nimet olması özelliği, bir de hayalî ve gayri meşru bir şeye sebep olması özelliği vardır. Birincisinde süsleyen Allah, ikincisinde süsleyen şeytan ve beşerin bilgisizliğidir ki, fenalığı ve kınanması bu bakımdandır. Şehvet nefsin arzu ettiği şeye atılışıdır ki gönül çekmek, canı istemek diye söylenir. Bunun ifrat derecesine hırs ve şehvet denilir. Dilimizde şehvet, iştahtan daha özel bir anlama gelir ise de aslında değildir. Burada şehevat, bütünüyle şehvet kesilmiş iştah çekici şeyler anlamına kullanılmış ve aşağısıyla tefsir edilmiştir. Bununla beraber mef'ûl manasına alınarak şehvet kendi manasında bırakılmak ve aşağısı da "hübb"ün beyanı olmak ihtimali vardır. Evlat ve hele oğullar demektir. Bunda kadınlar tarafından mülahaza olunan şehevat sevgisine de bir ima vardır. Zira "nâs" kelimesi bütün insanlara ve kadın ile erkeğe şamil olmak üzere genel anlamlı bir kelimedir. Fakat kınama açıkça erkeklere tevcih olunmuş, kadınlar sevmek değil, sevilmek mevkiinde gösterilmiştir. Bununla beraber âyet Allah katındaki mutlak gerçeği değil, bir bakış açısını, bir zihniyeti dile getirmiştir. "Kanatîr" kantarın çoğuludur, "mukantara" ise kantarlanmış demektir. Kantarların kantarlanması da darb suretiyle (çarpım yapılarak) çoğaltılmıştır ki, mübalağa için olur348. Aritmetik ifadesiyle en az "kantar kerre kantar" demek gibidir349. Kantar en büyük ağırlık birimidir ki, çeşitli zamanlarda, değişik kavimler tarafından farklı şekilde kullanılmış olduğu bilinmektedir. Mesela bir zamanlar Afrika ve Endülüs'te sekiz bin miskal, sonra yüz rıtıl bir 347 Al-i İmran, 3/15. 348 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, IV, 167. 349 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, III, 143. 92 kantar sayılmıştır. Hz. Peygamber'den bin iki yüz ukye (okka) veya on iki bin ukye veya bin iki yüz dinar diye üç ayrı rivayet de bulunmaktadır. Mutlak olması bakımından herhangi bir sayı değil, en yüksek tartıda birçok şey demek olur. Nitekim Araplarda kantar miktarı belli olmayan bir ağırlık ve tartıdır. Veyahut yerle gök arası kadar mal demektir diye de lügat rivayetleri bulunmaktadır. İşte böyle şehevat muhabbetini pek güzel bir şey zannetmeleridir ki, kendilerini her fenalığa sürükler. Bu iştah çekici şeylere böylesine muhabbet ise göründüğü kadar güzel bir şey değildir. Bunların amaç ve gaye edinilmeye değer yanları yoktur. Nihayet bunlar bayağı bir hayatın unsurlarıdır. Dönüp dolaşıp varılacak ve hayatın gayesi edinilecek şey bunlar değildir. Allah'ın yanındakidir ki, bu dünya hayatından geçilip Allah'a varıldığı zaman ona erilir. Bundan dolayı o şehevat, o iştah çekici şeyler, dünya hayatını sürdürmek ve geçip Allah'a gitmek için faydalanılmak üzere verilmiş birer araç olmak bakımından Allah tarafından ihsan edilmiş birer nimet iseler de bu bayağı hayata ve onun eşyaları olan şehevata muhabbet etmek ve bu yüzden Allah yanındaki güzel mevkii feda etmek ne kadar büyük budalalıktır, ne kadar alçaklıktır. Bunları anlatmak için: “De ki, size, o istediklerinizden daha hayırlısını haber vereyim mi? Korunan kullar için Rablerinin yanında Cennetler var ki, altlarından ırmaklar akar, içlerinde ebedî kalmak üzere onlara, hem tertemiz eşler var, hem de Allah'dan bir rıza vardır. Allah, o kulları görür.”350 Her çeşit nimet bulunan bu güzel Cennetler, bu daimî gönül alan ve henüz gizli vatanlar, bu tertemiz pak çiftler, o içinde bulunduğumuz geçici, aldatıcı, basit ve alçak hayattaki iştah çeken şeylerden daha güzel, çok daha hayırlıdır. Allah'ın tam anlamıyla bir rızası ise hepsinden büyük, her lezzetten yüksektir. Fakat bu güzel yurt, bu güzel yuva herkese değildir. Dünyanın her an durmadan değişen ve geçici olan iştah çekici şeylerine 350 Al-i İmran Suresi, 3/15. 93 sevgiyle bağlanmaktan sakınıp, kötü akıbetten korunan muttakilere mahsustur. Böyle olmayanlar güzel yuvaya eremez, rıdvan lezzetini bulamaz. Başında o geçici lezzetleri elde etmenin hırs ve çabasıyla yanar tutuşurlar, sonunda ondan mahrum kalmanın acısı ve azabı içindedirler. Bu korunma (ittika) da kuru laftan ve gösterişten ibaret bir korunma değildir. Allah, kullarının içini dışını, ne yapıp ne işlediklerini görür. İmanlarını şüpheden uzak olarak ikrar ve itiraf edip bu sayede günahlarına mağfiret dileyen, hiçbir lezzete imkân bırakmayan ateş azabından korunmalarını niyaz eden, sabırlı, sözlerinde, niyet, davranış ve işlerinde dürüst ve doğru olan, huşû içinde ibadet ve taata devam eden, mallarını Allah yolunda infak eden, karanlıkların aydınlığa, gafletlerin açıklığa ve uyanıklığa dönüştüğü o seher vakitlerinde istiğfar eyleyen kullarını görür ve gözetir, güzel yurdu ve en büyük rıdvanını böyle kullarına verir. Şu halde ta başta yürekten inanıp tasdik etmek ve imanını da hiç çekinmeden dil ile ikrar etmek, günahların bağışlanmasına ve azaptan korunmaya vesile ve sebep ise de, hiç şüphesiz en güzel sonuç ve en büyük rıza, sayılan özellikleri kendilerine huy ve alışkanlık edinmiş olan takva ve ibadet ehli müslümanlara aittir. Cennetliklere verilen nimetlerden meyveler hem dünyadaki ibadetlerinin meyveleri olarak algılanabilir hem de oradaki yeme ve içme zevkini anlatan bir teşvik unsuru olarak da görülebilir351. Allah Teâlâ daha sonra "Orada ne dilerlerse onlarındır"352 buyurmuştur. Bu ifade ile İlgili iki bahis vardır: Birincisi: Bu ifade, orada bütün hayır ve mutlulukların mevcut olduğuna delalet eder. Bu ifade, Hak Teâlâ'nın, "Canlarınızın isteyeceği, gözlerinizin hoşlanacağı ne varsa oradadır"'(Zuhruf,71) ifadesinden daha beliğdir. Çünkü "Orada ne dilerlerse onlarındır" ifadesinin içinde hem bu iki şey (yani canın istediği, gözün hoşlandığı) şeyler ve bunlarla beraber başka kısımlar (nimetler) vardır. İkincisi: "Orada ne dilerlerse onlarındır" ifadesi, "Bu hal ancak Cennettle söz konusudur" demektir. Çünkü bu ifade, hasr (sadece) manasınadır ki, bu da, 351 Saffat Suresi, 37/46. 352 Nahl Suresi, 16/31. 94 insanın bu dünyada, her dilediğini elde edemeyeceğini gösterir. Allah Teâlâ 'İşte Allah takvaya erenleri böyle mükâfatlandırır" buyurmuştur. Bu, "Takvanın mükâfatı işte böyle olur" demektir. Hak Teâlâ daha sonra sözü, muttakilerin sıfatlarına getirerek "Bunlar, meleklerin pâk ve âsûde olarak canlarını alacakları kimselerdir" buyurmuştur. Bu ifâde, "Melekler, kendilerine zulmedenlerin canlarını alacakları zaman..." (Nahl, 28) ifadesinin mukabili (karşılığı) olarak getirilmiştir. Binaenaleyh bu müttakilere ait bir özelliktir. Gerek, "işte Allah takvaya erenleri böyle mükâfatlandırır" ifadesi, gerekse, "Meleklerin pâk ve âsûde olarak canlarını alacakları kimseler" ifadesi pek çok manaları içinde toplayan özlü ifadelerdir. Çünkü bu ifadelerin içine, muttakilerin emrolundukları herşeyi yaptıkları, nehyolundukları herşeyden kaçtıkları, üstün huy ve meziyetlere sahip oldukları, kötü huylardan ve cismanî alakaların esiri olmaktan uzak olduktan, tertemiz kutsî varlığın huzuruna yöneldikleri ve ruhlarının (canlarının) kolayca ve güzelce alındığı, bu esnada Cennetle müjdeiendikleri, böylece onların bütün Cennetleri ve hallerini müşahede ettikleri hususları girer. Durumu böyle olan bir kimse, Ölümden acı duymaz. Hasan el-Basrî ayette bahsedilen ölümün, "haşr" zamanı olan vefat olduğunu söylemiş ise de, ekseri müfessirler bunun, onların ruhları (canlan) alınırken meydana gelen ölüm olduğu görüşündedirler353. Allah Teâlâ daha sonra, bu noktada muttakilere "... Girin Cennete" denileceğini beyan etmiştir. Hasan el-Basrî, işte bu ifadeden dolayı, o ölüm ile, "Haşr vefatının kastedildiğine istidlal ederek şöyle demiştir: "Çünkü dünyada onların canlan alınırken onlara, "işlemekte olduğunuz iyi hareketlerin karşılığı olmak üzere girin Cennete" denilmez. Ekseri müfessirlerin tercih ettiği birinci görüştekiler şöyle demişlerdir: "Melekler onları Cennetle müjdeleyince, Cennetler sanki artık onların yurdu olmuş ve sanki onlar orada imiş gibi olur. Bundan dolayı onlara, "Girin Cennete" denilmesi ile, "Bu Cennetler size tahsis edilmiştir. Siz artık sanki orada 353 Râzî, Mefatih, XIV, 154. 95 sayılırsınız" manası kastedilmiştir. 354 Orada bunlara hiçbir yorgunluk ve zahmet de değmez. Onlar Cennetten de çıkarılacak değillerdir355. Cennet baki ve daimi olduğu gibi oradakiler de fani değildir356. 3.11. Cennet Nimetlerinin Dünya Metaına Üstünlüğü Âhiret hayatının tasviri mevzuunda yapılan başlıca görüşler üç grupta toplanabilir: Birincisi günümüze kadar müminler topluluğunun takip ettiği nakilci âlimlerin çoğunluğunun görüşüdür. Bu kategori Kur’an ayetlerini kelime anlamında alır ve Cennet hayatı tablosunu aşağı yukarı tam olarak hissî ve bedenî kabul eder, kavrar. İkincisi keşif ve ince sezgi vasıtasıyla Kur’an’dan çıkan batınî manaları Cennet tasvirinde değerlendiren mutasavvıfların düşüncesidir. Bedenî her lezzet bu sınıf için bir manevi gerçeğe sahiptir. Bununla beraber bazı istisnalar hariç mutasavvıflar toptan Cennet lezzetlerinin müşahhas hakikatini inkâr etmeyi halk kitlesi ve kadılardan çekincelerinden dolayı başaramamışlardır. Üçüncüsü Kur’an’ın kendisinde vahyedildiği Arap lisanının ruhuna göre âhiret hayatının tasvirî Kur’anî verilerini tevil eden dilcilerin görüşüdür357. Birinci kategori kelime manacı ve serttir. Kur’an’ın üslûp özelliğine tam değer vermemektedir. İkinci sınıf açık bir kaideden hareket etmeyen ince şahsî sezgiler üzerine dayanmaktadır. Fakat üçüncü kategori kelime manacı olmaksızın ve Batınî teviller bulmaya gayret etmeksizin lezzet ve azapların tasviri üzerinde tarafsız olarak düşünmektedir. 354 Râzî, Mefatih, XIV, 208-209. 355 Hicr, 15/47-48. 356 Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, s. 259; Sabuni, Maturidiyye Akaidi, trc. Bekir Topaloğlu, İstanbul, 1978, s. 186; Abdulkahir el-Bağdadi, Usulü’d-Din, İstanbul, 1928, s. 238. 357 Subhi Salih, Ölümden sonra Diriliş, s. 201. 96 Dil âlimleri âhiretin tasvirî verilerinin manasını açıklamak için Kur’anî metni derinleştirmeye muktedir olmakla birlikte bu, Cennetin nimetlerinin tamamen manevî ve mücerret olacağı manasına gelmemektedir. Fakat vahiy ilk olarak Araplara hitap ettiğinden onların idrakine zor, yeni terimler yaratmamak için hiçbir zaman hissetmedikleri büyük arzulardan bahsederken kullandıkları kendi öz ifadelerini kullanmıştır. Bunun için Kur’an-ı Kerim bilhassa hurileri et, şarap, süt, meyveler, yataklar, altın, gümüş ve incileri zikretmiştir. Böylece bu kelimeler genel etimolojik ve özel dinî olmak üzere iki manaya sahiptirler. Örneğin şarap etimolojik görüş noktasından bilinen içkidir. Fakat Kur’an-ı Kerim’de hayal edilemez Cennet lezzeti fikrini hatıra getirmektedir. Ancak yine de bu zevklerin aslî gerçeğini bilmek yalnız Allah’a aittir. Cennet nimetlerinin dünyadakilerle benzer olmadıklarını şöyle ifade edebiliriz: 1. Cennet mutlak nimetin ikamet yeridir. Gerçekten onun lezzetlerini bu dünyadakilerle mukayese etmek icap etmez. İbn Abbas’ın dediği gibi isimler benzerler, ama gerçekler tamamen farklıdır 358. Nitekim bir kutsi hadiste şöyle buyrulmaktadır: “Ben Azimü’ş-Şan, salih kullarım için gözlerin görmediği, kulakların işitmediği ve insanın hayal ve hatırından hiç geçmeyen nimetler hazırladım.”359 Aynı manaya yakın Secde Suresi 17. ayette de şöyle buyrulur: “Yaptıklarına karşılık Allah katında onlar için göz aydınlığı olacak ne mükâfatların saklandığını kimse bilemez.” 2. Cennet lezzetlerini tarif, tasvir için Kur’an-ı Kerim ortaya çıktığı Arap ortamındaki carî ve alışılmış terimleri kullanmıştır. Fakat Arap olmayan milletler bilhassa çağımızda icat ettikleri yeni lezzetlere sahiptirler ve onları her an geliştirmektedirler. Artık modern insan kâfur veya zencefil karışımı şaraptan daha nefis içeceklere; altın veya gümüş bileziklerden daha kıymetli mücevherlere; işlemeli kumaş veya yeşil satenden daha güzel elbiselere sahiptirler. O halde Kur’an-ı Kerim’in örnekler ve temsiller zikrettiğini itiraf 358 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 204. 359 Buhari, Tevhit, 35; Müslim, Cennet, 2. 97 etmek lazımdır. Yoksa insanlar, âhirette ilahî mükâfata nail olan Cennetliklerden daha fazla burada kendi öz zevk araçlarıyla zevklenmiş olacaklardı. 3. Bütün devirlerde hikmet sahipleri kendi arzularıyla bedenî her çeşit arzudan vaz geçmemişlerdir, zira tüm canlılar gibi yemek ve içmekten usanmışlardır. Bu dünyada nefret ettikleri aynı lezzetlerle âhirette onları mükâfatlandırmak saçma olmaz mı? Aslında tek yönlü düşünülünce Cennetin hissî tarafından hayret etmeye sebep vardır. Fakat bu hissî taraf, gerçekten son derece üstün olan bir şeyin temsilidir. Cennet zevklerini üç vasıfla nitelendirmek lazımdır: • Öncelikle hissîdirler, duyulurlar. • Bununla beraber onların aslı, bu aşağı dünyanın zevklerine mukayese edilerek ancak anlaşılır. • Onlara üstün olarak düşünülebilecek olan manevî zevkleri uzak arayla aşmışlardır. Bu üç vasıf değerlendirilirse, mutluluk yurdunda Cennetliklerin üstün saadetinden hayret etmeye sebep kalmaz360. 4. dünyamızda yiyecek, içecek ve diğer bedenî ihtiyaçlar insan cinsinin korunması içindir. Fakat âhirette Cennetlikler bozulmayan bir vücutla donanacaklardır. O halde Cennette ne açlık, ne susuzluk, ne de yorgunluk hissetmedikleri halde bu dünyada hissettikleri aynı ihtiyaçları tatmin ederek Cennetliklerin mükâfatlandırılmaması gerekmektedir. 5. Bu âlemde her canlı için ölüm kaçınılmazdır. Fakat âhirette Cennetlikler asla ölmeksizin sonsuz olarak yaşarlar. Ölüm kaygısı bizi yemeye, içmeye ve mümkün olan bütün zevklere sahip olmaya teşvik etmektedir. O halde Cennet nimetlerinin ebediyet yurdunda çok üstün bir gerçeğe sahip olması aşikâr olmaktadır. 360 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 206. 98 6. Cennetlikler Cennette hurilerden eşe sahip olacaklardır. Tenkitçi zekâlar her zaman Cennetliklere söz verilen şehvetle alay etmektedirler. Fakat Cennette hurilerle sağlanan zevkin hakikati insan idrakince anlaşılmayan üstün bir lezzetin temsili olduğu ifade edilirse Kur’an-ı Kerim’de tarifi yapılan hurilerin devamlı zikriyle hiç kimse istihza edemeyecektir. Yine aynı şekilde mümin kadınlar da semavî yaratıklar olan hurilerin dağıttığı asil lezzete sahip olmaya mümin erkeklerle iştirak etmiş olurlar361. 3.12. Cennet Ashabının Yiyecek ve İçeceği Bozulmaz bir vücutla donanmış olan Cennetlikler temiz bir zevkle yerler içerler. Sindirim artıkları ise vücutları nem halinde yayılan misk kokulu geğirme şekline dönüşerek vücuttan atılır 362. Cennet meyveleri sayılırken bunların çeşit çeşit olduğu, muz ve kiraz ağaçlarının vurgusundan sonra da kuş etinin zikredildiğini bilhassa Vakıa Suresi’nde görmekteyiz: “Bir de... tercih edecekleri meyveler... Canlarının istediği kuş etleri... ….Dalbastı kirazlar, Dolgun salkımlı muzlar… Tükenmeyen, eksilmeyen, hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler içindedirler.”363 Dikkat edilirse burada ilk zikredilen meyve ardından kuş etidir. Nimetler içerisinde meyvenin diğerlerine üstünlüğü olarak da algılanabilir. Ayrıca dünyadaki gibi bir eksilme veya tükenme olmaması da yine Cennete ait şevkin artırılmasına dair bir özelliktir364. 361 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 207. 362 Müslim, Cennet, 146; Müsned, 3, 116; İbn Kayyım, , 166. 363 Vakıa Suresi, 56/22-32. 364 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X. 88; Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIV, 252. 99 وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّون.َ آِتَابٌ مَّرْقُوم.ٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ .إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيم.ٍ عَلَى الْأَرَائِكِ يَنظُرُون.َ تَعْرِفُ فِيوُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيم.ِ يُسْقَوْنَ مِن رَّحِيقٍ مَّخْتُوم.ٍ خِتَامُهُ مِسْكٌ وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُون.َ وَمِزَاجُهُ مِن تَسْنِيم.ٍ عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُون.َ “İlliyyûn” bilir misin nedir? İlliyyûn: müminlerin yaptıkları işlerin kaydedildiği defterdir. Allah’a yakın olanlar ona şahit olurlar. İşte o hayırlı insanlar, naîm Cennetlerindedirler. Koltukları üzerinde neşe ile etrafa bakınırlar. Sen onlara bakınca yüzlerinde, Cennet nimetlerinden yararlanmanın sevincini okursun. Kendilerine ağzı mühürlü saf şarap şişelerinden şarap ikram edilir. Hitamı misktir, içildiğinde sonu mis gibi kokar. İşte yarışacaklarsa insanlar, bu Cennet devletine konmak için yarışsınlar! O şaraba Tesnim içkisi de karıştırılır. Tesnim de, Allah’a yakın olanların içecekleri bir kaynaktır.”365 Rahiyk, hiç karışığı olmayan saf şarap, en eskisi, en hoşu da denilmiş ve hepsinin yakın mânâlar olduğu söylenmiştir. Elmalılı tefsirinde de ifade edildiğine göre, horoz gözü gibi berrak olana denir ki buna "bâde-i nâb" yani, "hâlis, duru şarap" denilir, "Ruhak" da denilir. Burada "neşesi ve lezzeti çok, sersemlik ve baş ağrıtma özelliği yok, Sâffât Sûresi'nde geçtiği üzere, "Bembeyaz, içenlere lezzet verir. Onda zararlı bir sonuç da yok."(Sâffat, 37/46–47) diye nitelenen "beyaz şarap" şeklinde tefsir edilmiştir. Nitekim Mukâtil, "beyaz şarap" demekle buna işaret etmiştir366. Nitekim Muhammed Sûresi'nde; "Takva sahiplerine vaad edilen Cennetin durumu şudur: Orada bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şaraptan ırmaklar, sâfi süzme baldan 365 Mutaffifin Suresi, 83/19-28. 366 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 46. 100 ırmaklar vardır."(Muhammed, 47/15) âyetinde nitelenen dört tür Cennet ırmağından biri de içenlere sırf lezzet olan şarap ırmakları olduğu anlatılırken bunlardan muradın, neşe ve lezzetin mükemmelliğini anlatmak için kullanılan temsili bir ifadedir. Burada "rahîk", "İçenlere lezzet veren şaraptan nehirler." (Muhammed, 47/15) buyrulan şarap ırmaklarından başka özel bir şarap olduğu için şöyle niteleniyor ki: mühürlü, ancak içecek olanların yanında açılır. Kapları miskten mühürle kapanmış, gayet temiz ve nefistir. Diğer bir mânâ ile, içiminin son damlası güzel bir nihayet bulan bir şarap ki sonu misk; bitimi, kesimi misk; içildiği zaman sonu bir misk kokar. İçilirken tat alma lezzetinin mükemmelliğini gidermemek için misk kokusu içimin sonunda duyulmaya başlar. Bu hal hem o kokunun, hem de o içkinin hoş niteliklerinden birini teşkil eder. İçildiği zaman sonsuz sefasından dolayı gerek içenlerde ve gerek bulunduğu kapta bir keder, bir tortu bırakmaz, yalnız bir misk kokusu bırakır. İçinde kâfur karışımı olan içeceklere de Cennetin pınarları bahsinde değindiğimiz gibi İnsan suresi’nde zikredilmiştir367.zencefil de karıştırılmış olup bu içecekler içimliğinin hoşluğundan dolayı bilhassa salih kullara içirilirken “selsebil” adını almaktadır 368. Bir de "hıtâm," "hâtem" gibi mühür mânâsına geldiğinden "onun hıtâmı misktir" demek, mührü misktir demek olabilir. Kırâetlerin bazısında ikinci şekliyle okunması da bu mânâyı destekler. Bununla beraber bir şeyin mührü onun sonu, nihayeti demek olduğundan kabına ve içimine göre yine zikredilen iki mânâ geçerlidir369. Bu durumda da misk kokusu ondan ayrılmayan şeylerden olup, daha çok sonunda ortaya çıkar demek olur. Kesimi ve sonunun böyle misk olması nihayetinde bir vuslat neşesinin bulunacağını da koklatmış olur ki yüzlerde parıldayan o nimet parlaklığı bu 367 İnsan Suresi, 76/5-6,17. 368 Muhammed Suresi, 47/17-18; Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIII, 69. 369 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 49. 101 neşenin bir görüntüsüdür. İşte iyilere böyle sonu misk olan özel bir şarap sunulur. “İşte ancak onda”. bu cümle, o saf şarabın nitelikleri arasında geçen bir ara cümlesidir. Bundan sonraki niteliklerini açıklamaya geçmeden önce, tam bu misk kokusunun duyulduğu anda ona imrendirecek süratle bu konuda yarışa teşvik için araya sokulmuştur. "o", işaret ismi nimeti veya saf şarabı gösterebilirse de şarabın nitelikleri arasında söylendiği için şarabı göstermesi nazma daha uygundur; şarabın sonuna işaret olması ise hem nazım hem mânâca daha uygundur. Zira saf şarabın kemalini gösteren sonu, metinde en son zikredilmiş olmakla beraber gerçekleşme hususu uzak olduğu için ‘işte'nin mânâsına daha uygun düşmektedir. Bu zarfın fiilden önce getirilmesi ise "ancak onda." mânâsını ifade etmek içindir. Yani şimdi birbirleriyle yarışanlar, bu dünyada nefis şeyler elde etme yarışı yapıp imrenecek olanlar dünya şaraplarında, lezzetlerinde değil, o gün iyilere sunulacak olan bu sonu misk kokulu saf şarapta, özellikle bu misk olan sonu elde etme hususunda yarışsın, imrenme yarısına girsin. Çünkü bu misk olan sonuç, bu sonsuz neşe öyle enfes, öyle yüksektir ki asıl yarışı yapılacak şey odur. Münafese, başkasında görülen bir olgunluğa imrenip ona yetişmek veya daha ileri gitmek için nefislerin güzel şeylerde yarışması duygusudur ki nefsin şerefinden ve gayesinin yüceliğinden kaynaklanır. Haset ile arasındaki fark açıktır. Haset eden olgunluk ve kemale düşmandır. Haset ettiği kimsenin zarar görmesinden, nimetinin yok olmasından memnun kalır. Burada sözü edilen yarışcı ise olgunluğa âşıktır. O, karşısındakinin aşağı düşmesini değil, kendisinin daha ileri gitmesini ister. Bunda yarışma ve müsabaka ise, "çalışanlar bunun için çalışsınlar."(Sâffat, 37/61) emri gereğince iyi işte yarış ile olur. Tesnim, esasen hörgüçleyerek yukarı çıkartmak, yükseltmek mânâsına mastar olup yükseklik mânâsıyla Cennet çeşmelerinden bir çeşmenin ismidir. İbnü Abbas'tan rivayet edildiğine göre Cennet içkilerinin en yükseğidir. Kelbi'den rivayet edildiğine göre Cennettekilere üst taraflarından 102 gelir. Denilmiştir kî: Havada yükseltilmiş olarak akıp kaplarına yeteri kadar dökülür370. Onu yüksek olanlar içer, içenleri yükseltir. Nitekim şöyle tefsir ediliyor: Bir pınar, bir çeşme ki o Tesnim Allah'a yaklaştırılmış olanlar onunla içer yani aynen içerler, sade o Tesmini içer, içme işlerini onunla yaparlar. Allah'a yaklaştırılmış kulların derecesinde olmayan diğer iyi kullara, amel defterleri sağlarından verilen diğer kullara ise karıştırılarak sunulur. Buradaki 'ya birkaç şekilde mânâ verilmiş ise de İbnü Abbas demiştir ki: Cennettekilerin içtiği içkilerin en şereflisi ve en güzeli Tesnim'dir371. Çünkü Allah'a yaklaştırılmış kullar onu katıksız olarak içerler. Kitapları sağlarından verilen iyi kullara ise içecekleri karıştırılarak sunulur. Demek ki "karışımı Tesnim'dendir" âyeti kitapları sağ taraflarından verilen ebrâr (iyi, itaatli kullar) hakkındadır. Bu âyet de onlardan daha yüksek olan mukarrebûn (Allah'a yaklaştırılmış kullar) hakkındadır. Âyetin bir yükselme ifade eden akışından da Tesnim'in o mühürlü saf şaraptan daha üstün ve güzel olduğu anlaşılır. Zira Vâkıa Sûresi'nde mükellefler (yükümlü kullar) üç sınıfa ayrılmış, "İmanda en ileri geçenler de ileridedirler. İşte onlar Allah'a yaklaştırılmış olanlardır." (Vâkıa, 56/10-11) buyrulmuş olduğundan mukarrebun, Hakk'ın huzurunda bütün mertebelerin ilersinde bulunan birincilerdir. Yukarıdaki "Ona Allah'a yaklaştırılmış olanlar şahit olur." âyetinden ve "İyi kulların yaptığı iyilikler, Allah'a yaklaştırılmış kulların yaptığı kötülüklerdir." meşhur sözünden de anlaşıldığı üzere ebrar (iyi kullar), mukarrebûnun daha altında olarak Vâkıa Sûresi'nde anlatılan "kitapları sağından verilenler" demek olur. Onun için "Karışımı Tesnim'dendir." bunların içtiği karışık şarabı; da sırf Tesnim'in, mukarreb kulların şarabı olduğunu ifade etmiş olur. O nedenle buna şu mânâları vermişlerdir: Sırf Tesnim'i Allah'a yaklaştırılmış kullar içer. Bu, onların şarabıdır. Yahut onlar Tesnim ile kanar, onunla lezzet alırlar. Yahut "bâ" "mîn" mânâsına olarak "ondan içerler, onunla karıştırarak o saf şarabı 370 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 51. 371 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 52. 103 içerler" mânâsına olmak daha açık gibi görünürse de bu durumda mukarrebûn ile ebrârın dereceleri ayırt edilmemiş ve Tesnim'in niçin mukarreb kulların şarabı olduğu açıklığa kavuşmamış olur. Yahut onun karışık olarak içilmesi daha mukarreblere özel olduğu, bu surette de en önde olan mukarrebler derecesine varmayan ebrar ondan içemeyecekleri gibi, mukarreblerin de saf olarak değil, karışık olarak içebilecekleri söylenmiş olur. Arada geçen ve yarışmayı emreden "yarışanlar ancak onda yarışsın" cümlesiyle bunun bir münasebeti varsa da, İbnü Abbas gibi İbnü Mesud'dan, Hasen'den, Ebu Sâlih'den dahi "Mukarrebler onu sade olarak içer ve ebrara karıştırılarak sunulur." diye rivayet edilen mânâ daha uygundur372. Çoğunluğun görüşüne göre ebrar, kitapları sağlarından verilenler; mukarrebûn ise, sabikun yani en önde olanlardır. Bununla beraber bazıları, "Bu âyette ebrar ile mukarrebun bir mânâyadır. Cennette nimet içinde yüzecek olanlara böyle denilmiştir." demişler ise de, burada da ebrar ile mukarrabun arasında fark göremeyenler âyetin zevkine erememişler demektir. İbn Abbas’ın görüşünü de zikreden Râzî’ye göre bu, nehirlerin fazilette farklı olduğunu gösterir. Demek ki Tesnim, Cennet nehirlerinin en üstünü; mukarrebun da Cennettekilerin en üstünüdür. Cennette Tesnim, Allah'ı tanıma ve onun yüce zatına bakma lezzetidir. Rahiyk de varlıklar âlemini tetkik edip düşünmekle sevinip neşelenmektir. Mukarrebun Tesnim'den başkasını içmezler, yani ancak Allah'ın zatına bakıp düşünmekle meşgul olurlar. Kitapları sağlarından verilenlerin içkileri ise karışık olur. Bakışları bazan Allah'a, bazan onun yaratıklarına olur. İnsan Sûresi’nde bahsedilen zencefil karışımlı kadeh hakkında ise şu söylenebilir: Zencebil, zencefil dediğimiz bilinen hoş kokulu baharatın ismidir ki bazı içeceklere katılınca hoş bir lezzet ve koku meydana getirir. Önce kâfur katkılı kadeh, burada da zencefil katkılı kadeh denilmesinden ve birinde "içerler", öbüründe de "onlara içirilir" tabiri kullanılmasından iki tür 372 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 53. 104 kadeh anlaşılıyor ki birinin çalışarak kazanıldığına, diğerinin Allah vergisi olduğuna işaret olsa gerektir. Cennetliklerin içeceklerini bir özelliği de baş döndürmemesi, sarhoş etmemesidir: “Bu içkiden ötürü baş ağrısı çekmezler, sarhoş da olmazlar.”373 Yani, bu "içki" dünyadaki içkilerde bulunan iki zarardan ârî olacaktır. Sözgelimi dünyadaki içkilerin kokusu pis, tadı acı olur ve içildikten sonra mideyi etkilerler. Daha sonra beyine de tesir eder ve baş döndürürler, sonunda karaciğerin işleyişini bozarak, vücudu hasta yaparlar. Hatta sarhoşluk etkisini kaybettikten sonra bile insan sersemleşir. İşte bunlar bedenî zararlardır. İkincisi, insanlar içki içtikten sonra aldıkları alkolün etkisiyle ağızlarına geleni hiç düşünmeden söylerler. Bu da içkinin akıl üzerindeki tahribidir. İnsanlar bu zararlara sırf zevk alabilmek uğruna katlanmaktadırlar. Ancak Cennetteki içkinin "berrak, içenlere lezzet veren" bir özellik taşımasına rağmen, dünyadaki içkiler gibi zararlar ihtiva etmeyeceği bildirilmiştir374. 3.13. Cennet Ehlinin Giyim Kuşamı ve Takıları Cennete ait konfor Cennet ehlinin giyeceği ve takılarına da yansımaktadır. عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً “Üzerlerinde ince, yeşil ipekten ve atlastan elbiseler vardır, bileklerine gümüş bilezikler takılmıştır. Rabbleri onlara temiz içecekler sunmuştur.”375 Ayetin orijinalinde yer alan "sündüs" sözcüğü, "ince ipek kumaş", "istebrak" sözcüğü ise "kalın ve astarlı kumaş" anlamına gelir. Cennetlikler bu süsleri ve bu göz kamaştırıcı konforu Rablerinden alırlar. Başka bir deyimle bu görkemli hayat dekoru, kerem sahibi yüce Allah'ın cömert bağışıdır. Bu durum, elde edilen nimetlerin değerini arttıran, ek bir değerdir. 373 Vakıa Suresi, 56/19. 374 Mevdudi, Tefhim, V, 56. 375 İnsan Suresi, 76/21. 105 Ve gümüşten bileziklerle süslenmişlerdir. "Onlar süslenmişlerdir." cümlesindeki zamir, hizmet eden ölümsüz hizmetçilerin yerini tuttuğuna göre, bunların böyle süslenmeleri akla uygundur. Cenneti kazanan kadınlar hakkında da bu mana uygundur376. Erkekler hakkında bu tarz süslenmek nasıl övülebilir? diye bir soru akla gelebilir. Bunu Cennettekilerin zevkine havale etmek şeklinde bir cevap yeterli olabilirse de bunun akla uygun bir yorumu da yok değildir. Çünkü kollarındaki bu bilezikler, Cennet ehlinin dünyada elleriyle yapıp uzmanlaştıkları salih amellerin simgesi olan mükâfattır. Bazı âyetlerde altın ve gümüş bilezikler diye bunların derecelerindeki farklılığa da işaret buyrulmuştur. Bazıları, "gümüş hizmet edenlerin, altın ise hizmet edilenlerindir. Burada hizmet edenlerin süsü olması itibarıyla gümüş denilmiştir" demişlerse de altının parlaklığına karşılık gümüşün rengindeki beyazlığın daha çok samimiyet ve saflığı simgelemesi ve bir de altına oranla çokluğundan dolayı herkese yararı daha kapsamlı olması nedeniyle burada sade gümüş denilmiş olması daha uygundur. Sonra şu da unutulmamalıdır ki, bu gümüş, bildiğimiz gümüş değil, o âleme özgü bir gümüştür. Bütün bunların yanında bu âyet, cismâni ve ruhanî bazı işaret yollu mânâlar da ilham edebilirse de onlar zevklerin inceliklerine ait sırlardır. Kehf Suresi 31. ayette "Orada tahtlar üzerine kurularak kendilerine altın bilezikler takılacak, ince ve kalın ipekten yeşil elbiseler giyecekler." denilmiştir. Aynı konuya Hacc Suresi 23. ayette ve Fatır Suresi 33. ayette de değinilmiştir. Bu ayetlerin hepsini birleştirerek mütalaa edecek olursak üç şeklin de mümkün olduğu anlaşılır. Birincisi, istedikleri zaman altın ve istedikleri zaman gümüş bilezik takınacaklar. İkincisi, altın ve gümüş bilezikleri aynı zamanda takınacaklar. Çünkü böylece daha güzel olacaklardır. Üçüncüsü, istediği zaman altın bilezik, istediği zaman da gümüş bilezik takınacaklardır. Şimdi, bu çeşit mücevheratı kadınlar takınır. Burada erkekler için de aynı şeyin söylenilmesi ne anlama gelir? diye sorulabilir. Şöyle cevap verilebilir. Eskiden krallar ve reisler ellerine, boyunlarına ve taçlarına çeşitli mücevherler takarlardı. Zuhruf Suresi 53. ayette beyan edildiği gibi Hz. Musa (a.s) elinde bir baston ve sadece bir örtü içerisinde Firavun'un yanına geldiğinde "Ben âlemlerin Rabbi'nin elçisiyim" 376 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, X, 298. 106 deyince Firavun yanında bulunanlara "Bu ne biçim bir elçidir, bu kıyafette benim karşıma çıkmış" demişti377. Yani "eğer onu gönderen yeryüzünün ve gökyüzünün Hâkimi ise niye onu altın bileziklerle ve emrinde meleklerden bir ordu ile donatmamıştır" demek istiyordu. 3.14. Cennet Ashabının Sedirleri Cennetliklere astarları atlastan yataklar ve sedirler bahşedilmiştir. Nitekim “O Cennetlikler, astarları kalın atlastan döşeklere yaslanırlar. Her iki Cennetin devşirilecek meyveleri, hemen ellerinin altında olacaktır.”378 buyrularak bu dile getirilmiştir. Kur’an-ı Kerim burada astarların durumunu belirtip onların güzelliklerini anlatırken dış yüzlerinin durumunu saklı tutmuş ve böylece insanların merakını uyandırmıştır. Bununla “Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için ne mutluluklar saklandığını hiç kimse bilemez.” (Secde, 32/17) ayetinin gösterdiği gibi müşterilerin nazar-ı dikkatleri Cennetin akıl مُتَّكِئِينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ 380ayette bir Başka 379.çekilmiştir güzelliklerine almaz malzemelerinin tefrişat gibi yatak ve minder ,yastık buyrularak وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ de çok güzel ve harika olduğu vurgulanmaktadır. Burada yer alan “abkari” kelimesi görülmemiş derecedeki güzelliği ifade eder. Müfredi “abkariyye”dir. Bu özelliğinden dolayıdır ki cahiliye dönemindeki Araplar “Abkar”ın cinlerin yaşadığı bir belde olduğuna inanıyor ve sıra dışı gördükleri hususlar için bu kelimeyi kullanıyorlardı. “Refref” ise sözlük anlamı itibariyle yükseklik ifade eden “r-f-a”dan türemiş olup yükseklik demektir. Ancak ayetteki kullanılışına göre; minder, yastık381 Cennet bahçesi, yatakların üzerine serilen çarşaf, ince nazik kumaş, bahçelere benzeyen bir çeşit mensucat, perde ve döşeme yapılan yeşil kumaş, döşeklerin, tahtların, karyolaların, yaygıların, perdelerin sarkan etekleri, yere gelen saçaklarına ve salkım söğüt gibi dalları aşağı doğru sarkan ince ve nazik ağaca ve çadırların etekleri, çayırlık ve çimenlik gibi daha birçok mana verilmiştir382. Abkârî 377 Mevdudi, Tefhim, III, 148. 378 Rahman Suresi, 55/54. 379 Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 118. 380 Rahman Suresi, 55/76. 381 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XIV, 233. 382 Taberî, Cami, XIII, 163–165; Alusi, Ruhu’l-Meani, XXVII, 124; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 78. 107 tanafisi sihan, yani kalın kumaş, dibâc yani ipek kumaş, zerabi halı kilim, döşeme anlamlarına gelmektedir383. Doğrusunu Allah bilir. Şimdi bütün bu açıklamalardan sonra ayetin öncesindeki "müdhâmmetân"ın karinesiyle şöyle özetleyebiliriz: Buna göre refref, o yağız yeşil Cennetlerin çimeni, abkarîler de Cennet ehlinin şimdiki durumda sırrını açıklaması mümkün olmayan güzel elbiseleri olabilir. Sedir, taht anlamında kullanılan bir diğer kavram da serirdir: فِيهَا سُرُرٌ مَّرْفُوعَة.ٌ وَأَآْوَابٌ مَّوْضُوعَة.ٌ وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَة.ٌ وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَة.ٌ “Orada üstün, kıymetli tahtlar... Hazırlanmış kadehler... Dizilmiş koltuklar, yastıklar... Yayılmış halılar ve döşemeler...”384 Serîr, üzerinde sevinç ve neşe ile oturulan taht, sandalye veya yatılan karyola ve köşk kabilinden şeylere denir. Yükseltilmiş denilmesinin sebebi de zeminden yüksekliği veya şerefi itibarıyladır. Vakıa Suresi 16. ayette zikredilen sururun tekil halidir. Sürurun sıfatı olarak gelen mevdûne, altın, inci, yâkut ve elmas gibi mücevher işlemeli, yani murassa veya birbirlerine yakın dizilmiş tertipli ve düzenli demektir. Sıra sıra dizilmiş yastıklar, nunun zammesi ve kesresi ile dayanmak için konulan koltuk yastığı demektir. “Serilmiş (yahut yer yer yayılmış) döşemeler vardır.” derken "zâ"nın zammesi veya kesresi ile zürbiye, nefis ve kıymetli döşemeler demektir. Zerabiyy, sararmış ve kızarmış olmakla beraber yeşilliği de bulunan otlara da denilir ve fiilinde, "bitki, içinde yeşillik bulunduğu halde sarardı ve kızardı" denilir. Döşemelere zerabiyy denilmesi buna benzetme suretiyle olduğu da söylenmiştir. Lakin Ragıb demiştir ki: "Zerabiyy, aslında bir yere mensup benekli dokumalardır. Sonra istiare olarak döşemeler için 383 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 79. 384 Gaşiye Suresi, 88/13–16. 108 kullanılmıştır."385 Aynı zamanda ince tüylü halılara, saçaklı yaygılara da denir386. İnce püskülü ve kadifesi bulunan halılar (tanâfis), koltuk yastıkları (nemarik) ve nefis döşemeler (zerabi) birbirlerinin yerine de kullanılmaktadır 387. Bu tahtlara otururken kardeşçe kin ve nefret olmadan oturduklarını da yine bize Kur’an-ı Kerim haber vermektedir: “Onların kalplerindeki kini söküp çıkarmışızdır. Dost ve kardeş olarak, divanlar üzerinde karşı karşıya otururlar.”388 Rahat ve huzur içindedirler. Kafalarında hiçbir dert, hiçbir endişenin ağırlığı yok. İçinde yüzdükleri nimetlerden yana hiçbir kuşku taşımıyorlar. “Bitecek, tükenecek” diye korku yok içlerinde. Karşı karşıya oturmuş sohbet ediyorlar389.sevinç anlamına gelen surûr ile burada yükseltilmiş taht kavramı olan surur arasında bir bağlantı vardır. Bu oturma yerlerinin yüksekliği sevinç, yani mutluluk veren meclislerdir390. Taht anlamında kullanılan bir diğer kavram da erike olup ayetlerde391 çoğulu eraik olarak gelmektedir: هُمْ وَأَزْوَاجُهُمْ فِي ظِلَالٍ عَلَى الْأَرَائِكِ مُتَّكِؤُون.َ "Erâik" kelimesi, gölgeliklerle kaplı bir tür taht anlamına gelen ‘erîke'nin çoğuludur. Bu da müminlerin âhirette dünya kralları gibi tahtlarda oturacaklarını göstermektedir392. Ayrıca haclede yani gelin odasında döşenen süslü koltuktur393. 3.15. Cennet Ashabının Hizmetçileri وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَّنثُوراً 385 İsfehanî, Müfredat, “zrb” madd. 386 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 183. 387 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XII, 67. 388 Hicr suresi, 15/47. 389 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VIII, 75. 390 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, X, 371. 391 Kehf Suresi, 18/31; Yasin Suresi, 36/56. 392 Mevdudî, Tefhim, IV, 112. 393 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 234. 109 “Etraflarında ebedî Cennet çocukları dolaşır durur ki, onları gördüğünde parlaklıklarından ötürü etrafa saçılan inciler sanırsın.”394 Muhalledun ifadesi ile, yaşlarının değişmeyeceği gençler kast olunuyorlar. Hz. Ali ve Hasan Basri'ye göre bu gençler, dünyada ne günahları ne de sevapları olmayan gençlerdir. Sevapları olmadığı için Cenneti, günahları olmadığı için de Cehennemi hak etmemiş Gyr-i Müslimlerin çocuklarıdır. Onların ebeveyni de Cennete girememiştir. Ancak Müslümanlara, çocuklarının da Cennette kendileriyle birlikte olacağı, Allah'ın bir va'didir395. Lü'lü, parıldayan büyük inci demektir. وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمَانٌ لَّهُمْ آَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَّكْنُون.ٌ “Etraflarında kendi hizmetlerine tahsis edilmiş, sedef içinde saklı inci gibi pırıl pırıl civanlar dolaşır.”396 Ayette "ğılmanun lehum" buyrulmayıp "ğılmânuhum" buyrulsaydı onların dünyadaki hizmetçilerinin Cennette de onlara hizmetçi yapılacağı zannedilebilirdi. Hâlbuki Cennete giren herkes dünyada onu hak ettiğinden dolayı Cennete girecektir. Dünyada hizmetini yaptığı kimseye, Cennete girdikten sonra da hizmet etmesine hiçbir sebep yoktur. Dünyadaki bir hizmetçi, iyi amelleri sebebi ile Cennette, hizmet ettiği adama göre daha yüksek mertebede de olabilir. Bu bakımdan "ğılmanun lehum" buyrularak o yanlış anlamaya fırsat bırakılmamıştır. Bu ifade, Cennette onlara hizmet için tahsis edilmiş erkek çocuklar olacağına açıklık getirmiştir. Hem de onlar Cennet ehline altın kadeh ve tepsilerle Cennet nimetlerini ikram etmekle görevlendirilmişlerdir397. 3.16. Cennet Ashabının Bir Araya Gelip Konuşmaları Tatlı ve sevimli Cennet sahnesinin atmosferini tamama erdirmek için yüce Allah, aralarında geçen sohbetlerini, geçmişlerini yad etmelerini ve gark oldukları nimet, güzellik, bolluk, rahatlık, hoşnutluk ve emniyetin sebeplerini 394 İnsan Suresi, 76/19. 395 Bkz, Tur Suresi, 52/21. 396 Tur Suresi, 52/24. 397 Zuhruf, 43/71. 110 birbirlerine sıralamalarını yansıtmakta ve canlandırmaktadır. Ve gönüllere bu nimetin sırlarını açıklamakta ve onlara bu nimete götüren yolu göstermektedir: وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءلُون.َ قَالُوا إِنَّا آُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنَا مُشْفِقِين.َ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُوم.ِ إِنَّا آُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيم.ُ “Birbirlerinin yanına gelip şöyle sorup sohbet etmeye başlarlar. Biz dünyada, ailemiz içinde iken sonumuzdan endişe ederdik. Ama şükürler olsun ki Allah bize lütfetti ve bizi, o kavuran ateşten korudu. Çünkü biz daha önce Allah’a dua ve ibadet eder, bizi ateşten korumasını niyaz ederdik. Gerçekten O, berr’dir, rahîmdir (hayırların kaynağıdır, merhamet ve ihsanı boldur)”398 O halde bu nimetlerin sırrı, onların bu günden sakınarak hayat sürdürmüş olmalarıdır. Rabbleri ile karşılaşmanın korkusunu içlerinde duyarak hayat sürmeleridir. Rabblerinin hesaba çekmesinden korkarak yaşamalarıdır. Ve nihayet insana aldatıcı emniyet hissi veren, insanı oyalayıp meşgul eden ailelerinin arasında yaşamakla birlikte bunlara aldanmayıp, onlarla meşgul olmamalarındandır. İşte o zaman yüce Allah kendilerine lütfetmiş ve kendilerini yakıp kavurucu zehir gibi vücuda sızan semum azabından korumuştur. Semum çok sıcak rüzgâr demektir399. Bu kelimeyle anlatılmak istenen, vücudun içine işleyen, zehirli, sıcak, samm denilen Cehennemden yükselecek olan yakıcı alevlerin sıcak rüzgârlarıdır. Burada zikri geçen azaptan maksat, Cehennem ateşi veya buna benzetilen korkunç dünya hayatıdır 400. Yüce Allah kendilerinin takvalarını, korkularını ve huşularını bildiği için kendi katından bir lütuf ve ihsan olmak üzere onları korumuştur. Onlar bunu bilmektedirler. Onlar ulu Allah'ın fazlı ve ihsanı olmadan sadece amelin insanı Cennete sokamayacağını bilmektedirler. Amelin, insanın olanca gücünü harcadığına, kulun yüce Allah'ın katındaki şeyleri arzu etmiş 398 Tur Suresi, 52/25-28. 399 Mvdudî, Tefhim, V, 28. 400 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, IX, 99. 111 olduğuna tanıklık etmekten öte bir fonksiyonunun olmadığını da bilmişlerdir. İnsanı Allah'ın ihsanına layık kılan da işte budur. Onlar Allah'tan çekinip korkmalarının yanında O'na dua etmektedirler: "Biz bundan önce yalnız O'na yalvarırdık." Ve onlar, Allah'ın kullarına karşı ihsan ve rahmetinin olduğunu bilmekteydiler: "Çünkü iyilik eden, esirgeyen O'dur O."401 Böylece nimet diyarında, ikrama eren kurtulmuşlar zümresinin kendi aralarındaki fısıltılı konuşmalarından, oraya ulaşma yollarının sırrı ortaya çıkmış oluyor. Cennettekiler boş ve yalan söz söylemedikleri gibi işitmezler de: “Orada ne boş bir söz ve ne de yalan işitirler.402 Sadece selam ve selamet sözleri duyarlar. Orada ziyafetleri sabah akşam kendilerine sunulacaktır.”403 Bir de bu nimetlere ek olarak, kendilerine, vicdanın tadına vardığı ve aklın kavrayabildiği bir atmosfer sağlanmıştır. "Orada ne boş bir söz ve ne de yalan işitirler." Orada yaşadıkları hayat, boş sözlerden ve tartışmanın eşlik ettiği inkârcılıktan korunmuş bir hayattır. Çünkü gerçek, üzerinde tartışmaya ve inkâr etmeye ve içinde hiçbir yarar olmayan boş söze yer olmayacak kadar apaçık ortadadır. Bu öyle bir yücelik öyle bir doyumdur ki tam edebiyat yurduna layıktır. Yine Cennetlikler birbirlerinden dünyada iyi tanıdıkları yakın ve akrabalarını da sorarlar: “Birbirleriyle sohbete girerler. Derken biri der ki: “Sahi, benim de yakın bir arkadaşım vardı. 401 Tur Suresi, 52/28 402 Nebe Suresi, 78/35. 403 Meryem Suresi, 19/62. 112 Yanıma gelir, iğneli iğneli “Sen de mi,” derdi, “bu masala inananlar arasında yer alıyorsun? Yani biz ölüp çürümüş kemik, toz toprak haline geldikten sonra, biz mi dirilip hesap vereceğiz, buna da inanılır mı?” “Şimdi ister misiniz onu size göstereyim?” dedi. Onlar da arzu edince, derhal bir tarama yapıp onu Cehennemin tam ortasında buldu. “Vallahi,” dedi “nerdeyse beni de düştüğün o helâke sürükleyecektin! Rabbimin hidayet nimeti yetişmeseydi, eli kolu kelepçeli getirilip o azaba atılanlardan olacaktım!” Sonra Cennetteki arkadaşlarına dönerek: “O ilk ölümümüzden sonra artık bize burada ölüm olmayacak değil mi, o azap bize hiç ulaşmayacak değil mi? Ne güzel! Şükürler olsun! İşte kurtuluş, işte büyük başarı diye buna derler. Çalışanlar, asıl, böyle bir başarı elde etmek için çalışsınlar!”404 Yüce Allah’ın âhirette ve onun başlangıcı olan öldükten sonra dirilmeye inanmayan kişi ile buna inananın arkadaşlığını örnek vermesi manidardır. Bu farklı inanca sahip olanların konuşması, âhirette intikal edecek, orada bile söz konusu edilecektir. Yasin Suresi’nde de benzer bir diyalog aktarılmaktadır 405. Cennetlik olan arkadaşının, onu Cehennemin ortasında görmesi, Cennet ile Cehennemin birbirine çok yakın oldukları anlamına gelmektedir. Zaten A’raf Suresi 44–50. ayetlerine baktığımızda, Cennet ile Cehennemin arasında bir perdenin olduğu, Cennetlikler ile Cehennemliklerin birbirleriyle konuşacağı anlaşılmış olacaktır. “Helak edecektin.” ifadesinden anlıyoruz ki, öldükten sonra dirilmeyi ve âhirette ilk sorgulamayı inkâr eden kişi, mümin olanı etkileyip yoldan çıkarmak durumunda idi. Müslüman olan pasif, inkar eden ise aktif olduğu için, onu imana davet etme yerine kendisi ondan etkileniyordu. 404 Saffat Suresi, 37/50–61. 405 Yasin Suresi, 36/78. 113 Diğer taraftan bu ayetler, müminlerin inançlarını korumaları gerektiğini ve bu korumanın bazı ortamlarda çok zor olduğunu göstermektedir. Yemin ile birlikte “neredeyse” ifadesinden bu zorluğu çıkarmaktayız. Demek ki, insan insanı Cehenneme götürecek derecede etkileyebilmektedir. Netice olarak diyebiliriz ki, arkadaş grubu bazen akan bir sel durumuna gelebilir; gruptaki kişilerin iradelerini ellerinden alabilir ve o kişiler akıntıya karşı duramazlar. Gruba hâkim olanların inancı ve görüşü, grubun tamamını etkileyebilir. Grubu teşkil eden kişilerin iradeleri küçülüp etkinlikleri arttıkça grup dinî inançlarından daha değerli hale gelebilir. Bu bir dinî grup olabilir; o zaman grup başkanının görüşü her şeyin önüne geçebilir. Böylece onun etrafındaki iradesi ellerinden alınmış olanlar; o kişinin görüşünü din olarak görmeye başlar. Eğer grubun önde geleni, inançsız ise iradesini ona teslim edenleri inkâra doğru sürükleyecektir. İşte ayette bu durum anlatılmaktadır. Cennetlik olan kişinin, bu etkinin ağırlığını yeminle ortaya koyması da buna delil teşkil etmektedir406. 3.17. Cennette Kadın Cennette defteri sağdan verilenler için ceylan gözlü, bakire, eşlerine düşkün ve hepsi bir yaşta407, göğüsleri tomurcuklanmış408 hanımlar bulunacaktır. Bu huri gözlü hanımlar el değmemiş, örtülü yumurta gibi bakışlarını da yalnız erkeklerine çevirmişlerdir409. Bu ve buna benzer birçok ayette huri ifadesi genelde ِفْالطَّر ُاتَرِاصَق tamlamasıyla birlikte anılmıştır. Bu tamlamaya verilen manaların hepsi de övgüyü ifade eder. Birincisi, gözlerini/bakışlarını yalnız eşlerine çeviren, başkalarına bakmaya tenezzül etmeyen güzeller demektir. Âlimlerin çoğu bu görüşü benimsemiştir. İkincisi, bakanın bakışlarını kendisine çeken, gören bir gözü başkasına bakmak istemeyecek derecede kendisine bağlayan güzeller anlamındadır. Üçüncüsü, şuraya buraya bakmayan, süzgün bakışları kendi önlerine çevrilmiş edep, haya, vakar ve nezaketiyle dikkat 406 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, XVI, 140. 407 Vakıa, 56/35–38. 408 Nebe, 78/33. 409 Saffat, 37/48–49. 114 çeken seçkin eşler demektir. Bazı haberlerde Cennetteki bu hurilerin bakışları şöyle tasvir edilmiştir: Onlardan her biri kocalarına “Rabbin hakkı için ben Cennette senden daha güzelini görmüyorum. Beni sana, seni de bana eş yapan Allah’a hamd olsun” derler410. Burada bir ailenin temel şartı olan karşılıklı saygı, sevgi ve güven ortamına işaret edilmiştir. İffetli olmakla beraber eşlerin özellikle kadınların güvensizliğe yol açacak her türlü davranıştan uzak kalmaları esastır. “Bunlardan önce onlara ne insan ne de cin dokunmuştur” ifadesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Bu cümleden anlaşılan şudur: Cennet kadınlarının hepsi iffetli ve bakiredir. Demek ki Cennete girmenin bir yolu da iffetli olmaktan geçer. Ayetin manası, cinlerden olan kadınlara cin, insanlardan olan kadınlara da insan eli değmemiştir. Ya da cin ve insanlardan olan erkekler, insanlardan olan kadınlara dokunmamıştır. Bu özellikler hem dünyadan Cennete giden kadınlar, hem de huriler için söz konusudur: إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَاراً “Gerçekten biz onları (dünyadan giden kadınlarla hurileri) apayrı bir biçimde yarattık. Onları eşlerine düşkün ve yaşıt bakireler kıldık” (Vakıa, 56/35–37) Bu ayetlerde de Cennet kadınlarının bu seçkin vasıflarına yer verilmiştir. Rivayetlere göre Cennete giden insanların kadın erkek hepsi411 kılsız, tüysüz, yaratılıştan sürmeli ve 33 yaşlarında olacaklardır 412. Buna göre yukarıdaki ayette söz konusu yapılan ve Cennet kadınlarının yaşıt olduklarını ifade eden etrab kelimesi onların otuz üç yaşında olacağına işaret etmektedir. Müfessirlerin çoğu bu kelimeyi böyle açıklamıştır 413. Cennet gibi güzide bir mekânda yaşamasına rağmen huri ancak sevgilisinin gelişiyle saadete kavuşur. Eşini dünya kadınının tanımadığı bir yumuşaklık 410 Alusi, Ruhu’l-Meani, XVII, 152. 411 Vakıa Suresi, 56/37; Sad Suresi,38/52. 412 Bkz. Tirmzi, Cennet, 12; Ahmed b. Hanbel, II/295; Ayrıca bkz., İbn Kayyım, , 158; Suphi salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 62. 413 Zemahşeri, Keşşaf, IV, 462; Beydavi, Enavaru’t-Tenzil, VI, 158; Nesefi, Medarik, VI, 157. 115 ve şefkatli, tatlı bir hareketle kabul eder; ona doğru bir mükâfat olduğunu söylemek için ilerler414. Cennet kadınları ruhça olduğu gibi bedence de yakut saflığında ve mücevher kıymetinde olduğu tenlerinin ise incilerin rengine benzediği ifade edilir415. Hem bunlar fizikî ve ahlakî nezaket ve necabet yönünden Yüce Allah’ın Dolayısıyla .olmuşlardır layık iltifatına şeklindeki فِيهِنّ خَيْرَاتٌ حِسَانٌ güzeldir onlar hem bedenen hem de ruhen temiz kılınmışlardır 416. Cennette çocuk yapma olmadığı gibi huriler dünya kadınları gibi devrî bir yorgunluğa da malik değildirler. Asla hamile olmazlar. Ne tükürür, ne sümkürür, ne de hasta olurlar. Eşleri gibi bütün bu tabi zaruretlerden uzaktırlar417. Hayrat; seçkinler, en hayırlılar, en iyi kadınlar; hisan ise güzeller anlamındadır. Âlimler Kur’an’ın buradaki icazlı ifadesinde zikredilmeyen muzafun ileyh (tamlayan) durumundaki kelimeleri bulmaya çalışmışlardır. Hz. Peygamberimizin (s.a.s.) bunu “hayratü’l-ahlak”, “hisanü’l-vücuh” şeklinde açıkladığına dair rivayetler söz konusudur418. Buna göre ayetin anlamı “O Cennetlerde güzel huylu, güzel yüzlü kadınlar vardır” şeklinde olur. Bu genç varlıkların karşılıklı aşkı açıkça yeryüzü sakinlerinin tanımadığı yüce bir zevktir419. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki bir mükâfat temsili olan bu huriler dünya hanımlarından daha üstün değildirler. Aksine dünya hanımları onlara 70.000 defa daha üstündür. Zira onlar bu dünyada erkeklerle aynı hak ve vazifelere sahiptirler, bilhassa din sahasında bu böyledir: Onlar abdest alırlar, namaz kılıp zekat verirler. (Bunlardan hiç birini huriler yapmamıştır.) “Ölümsüzlük onlardadır. Asla yok olmayacaklardır. Her türlü zevk onlar içindir, ne acı ne de endişe tanımayacaklardır.”420 3.18. Cennet Ashabının Cehennemliklere Gülmesi 414 Taberî, Cami, XXVI, 79. 415 Rahman, 55/58; Saffat, 37/48–49. 416 Muhittin, Akgül, Ayetler ve Hadisler Işığında Hayatımız–2, İstanbul, 2002, s. 41. 417 Müslim, Cennet, 8; İbn Kayyım, , s. 111. 418 Taberî, Cami, XIII, 158. 419 İbn Kayyım, Hadî’l-Ervah, 172. 420 Müsned, I, 156. 116 “Cürümlere, suçlara batanlar dünyada iken, müminlerle alay edip onlara gülerlerdi. Yanlarından geçerken kaş göz hareketleriyle onları küçümserlerdi. Ailelerine döndüklerinde yaptıkları bu işlerle övünüp eğlenirlerdi. Onları gördükleri zaman: “Şunlar kaçık insanlar, anormal tipler!” derlerdi. Hoş bunları müminlere gözcü tayin eden de yoktu ya! (Fuzulî bir tarzda, kendi kendilerinde öyle bir yetki görürlerdi). İşte bu gün de, müminler kâfirlerin üstüne gülerler.”421 Mekke'de Ebu Cehil, Velid b. Muğire, As b. Vail ve benzeri Kureyş müşrikleri, Ammâr, Süheyb, Habbâb ve Bilal gibi fakir müminlerle alay ediyorlardı. Ayetin iniş sebebinin bu olduğu rivayet edilmiştir. İnkârcılar iman edenlerle, alay edip onlara gülüyorlardı, onlarla eğleniyorlardı. Ya fakir oldukları sebebiyle perişan bir halde yaşadıkları için ya zayıf olduklarından uygulanan işkencelere karşılık veremedikleri için ya da ekonomik ve sosyal statüsü düşük insanlarla muhatab olmaktan kaçındıkları için. İşte bütün bunlar suçluların eğlenme dürtüsünü harekete geçiriyordu. Onlar müminleri alay konusu ediyorlardı. çirkin duygularını tatmin etme aracı kılıyorlardı. Onlara işkence ve eziyet ediyorlardı. Ardından kalkıp alçak ve çirkin bir şekilde alay konusu ediyor, gülüp eğleniyorlardı. İnanmış müminlerin başlarına gelenlere sabredişlerini, yüce ahlaki ilkelere bağlılıklarını islamın ahlakı ile donanmalarını hafife alıyorlardı. Ve onlarla karşılaştıklarında müminler o günahkârların veya o günahkârlar müminlerin yanlarından geçtiklerinde günahkârlar birbirlerine gamzeleriyle, göz uçlarıyla veya elleriyle422 işaret ederlerdi. Yine günahkârlar, bulundukları yerlerden evlerine ailelerine döndükleri zaman da zevklenerek, müminlere yaptıklarını birbirlerine söyleyip eğlenerek gülüşe gülüşe giderlerdi. 421 Mutaffifin Suresi, 83/29–34. 422 Seyyid Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 96. 117 Fekihin, mizahlı söz, latife mânâsına gelen "fükâhe"den türemiş olup "fekih" kelimesinin çoğuludur423. Müminleri (uzaktan, yakından herhangi bir yerde) gördüklerinde de o günahkâr suçlular derlerdi: cidden bunlar ki bunlarla maksatları yalnız gördükleri değil genellikle bütün müminlerdir. Kuşkusuz sapıklık içindeler, yolunu kaybetmiş şaşkın sapıklar, yani göz önünde hazır dünya nimetine, dünya zevkine bakmıyorlar da aslı var mı, yok mu belli olmayan âhiret sevabına inanarak akılsızlık ediyor, yanlış yola gidiyorlar diye bütün müminlerin şaşkın ve sapık olduğuna hükmediyorlardı ve bunu vurgulu ifadelerle kuvvetli kuvvetli söylüyorlardı. Oysa böyle diyen günahkâr suçlular o müminlerin üzerlerine Allah tarafından muhafız gönderilmemişlerdir. Kendileri sonunu düşünmeyerek günah içinde yuvarlanırken onlara acıyorlarmış gibi doğru veya sapık yolda olduklarına hakemlik ve tanıklık etmeye hakları yoktu. O gün de, yani o kâfirlerin inanmadıkları bu öldükten sonra dirilme, kalkış ve ceza günü de iman edenler kâfirlere güleceklerdir424. 3.19. Allah’ın Rızası ve Cemalullahı Seyir Cennetteki nimetlerin en büyüğü Allah’ın rızasını kazanmak ve Allah’ın cemalini müşahede etmektir425. Nitekim ayetlerde şöyle buyruluyor: “Allah’ın rızasını kazanmak ise (bütün Cennet nimetlerinden) daha büyüktür. İşte en büyük kazanç (ve saadet)tir.”426 Allah'dan bir rıdvan yani Allah'ın rızasından olan bir küçücük şey bile ekberdir, yani en büyüktür. Bütün bu sayılan Cennet nimetlerinin hepsinden daha büyüktür. Çünkü her hayrın ve her mutluluğun, her şerefin ve her yüceliğin dayanağı odur. Bunun doğrudan doğruya vaad olunan nimetler dizisi içinde gösterilmemesi dikkat çekici bir şeydir. Allah bilir, bunun 423 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, XI, 105. 424 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XVI, 97. 425 A. Cüneyt, Eren, Kur’an’da Cennet, sy. 43, İzmir, 1999, s. 27–31. 426 Tevbe Suresi, 9/72. 118 hikmeti, her vaadin içeriğinde her iki dünya için geçerli olan bir mânânın bulunmasıdır, denilmiştir. Fakat rivayet olunmuştur ki: Allah Teâlâ, Cennet ehline "Razı oldunuz mu? Hoşnut musunuz?" Buyuracak, onlar da "Ey Rabbimiz, nasıl olmayız ki, bize başka kullarından hiç birine vermediğin nimeti verdin." diyecekler. Bunun üzerine buyuracak ki, "Size bundan da büyüğünü vereceğim.", "Bundan daha üstün ne olabilir?" diyecekler. İşte o zaman Allah Teâlâ aradaki perdeyi kaldırıp buyuracak ki; "Size rıdvanımı helâl kılacağım ve artık size sonsuza kadar hiç gazap etmeyeceğim."427 Ayetlerin birbirini tefsir etmesine binaen Yunus Suresi’nde “İyi ve güzel davranışlarda bulunanlara en güzel mükâfat yani Cennet ile daha da fazlası (olarak Allah’ın cemalini görmek) var”.buyurulmuştur. Buradan anlaşılan mağfiret ve Rıdvan; yani Hüsna Cennet, ziyade de Allah'a mülaki olmaktır, denilmiştir428. Allahu Teala’nın Cennette görülmesi hadisesine bu ayetler ışık tutmakla beraber aşağıdaki ayet de açıklık getirmektedir: “O gün rablerine bakan ter ü taze ışık saçan yüzler vardır.429” Ehl-i sünnet âlimlerine göre âhirette müminlerin Allah’ı görmeleri aklen caiz, naklen ise vaciptir430. Aslında insan düşüncesi peşin hükümlerden ve her türlü dış çevrenin etkilerinden arınarak kendi başına kalırsa, aksine bir delil bulunmadığı sürece Allah’ın âhirette görülebileceğini aklen kabul eder. Nakil ise zaten Allah’ın âhirette görülebileceğini ispat etmektedir. Ehl-i sünnete mensup müfessir, muhaddis ve mütekellimler, müminlerin âhirette Allah’ı göreceklerini yukarıdaki ayet ve hadislerin zahir manalarına dayanarak ispat etmeye çalışmışlardır. 427 Müslim, İman, 80; Tirmizi, Cennet, 16; Bkz, Ahmet Faiz, Kıyamet ve Âhiret, trc, Veli Ulutürk, Konya, 1991, s. 514. 428 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 178. 429 Kıyame Suresi, 75/22-23. 430 Sabuni, Bidaye, s. 97. 119 Önderliğini Mutezile’nin yaptığı Havaric ve bazı Mürcie fırkaları ise aynı ayetlerin zahir manalarını tevil ederek ve fakat rüyeti ispat eden hadislere hiç değer vermeksizin Allah Teala’nın görülmeyeceğini, görülmesinin imkânsız olduğunu ileri sürmüşler ve delil olarak da “Gözler O’na erişemez. Onun ilmi ise bütün gözleri ihata eder.”431 aytiyle “Ya Rabbî!” dedi, “göster bana Zatını, bakayım Sana!” Allah Teâla şöyle cevap verdi:“Sen Beni göremezsin. Ama şimdi şu dağa bak, eğer yerinde durursa sen de Beni görürsün!”432 ayetlerini delil olarak getirmişlerdir. Hâlbuki ehl-i Sünnet’e göre birinci ayet, Allah’ın görülmesini (rüyet) değil idraki nefyetmektedir. Yani Allah’ın hiçbir zaman idrak ve ihata edilemeyeceğini bildirmektedir. İkinci ayetteki “len terani” ibaresindeki “len” edatı ebedîlik değil, tekid ifade ettiğinden, Musa (a.s.)’ın bu dünyada iken Allah’ı göremeyeceğini ortaya koymaktadır. Dünyada imkânsız olan, âhirette de imkânsız olacaktır demek değildir433. İnsan varlığının o gün böyle bir sınırsız gerçeğin doruğuna tırmanmasının beklenebilmesi için toprak kaynaklı ve sınırlı yapısının kayıtlarından arınması gerekir. Bu arınmada olmaksızın böyle bir yüzleşmenin gerçekleşmesini umması bir yana, onun hayalini bile kafasında canlandıramaz. Buna göre Cennette yüce Allah'ın görülüp görülemeyeceğine ilişkin gerek mutezile mezhebinin, gerek ehl-i sünnet karşıtlarının ve gerekse kelâm bilginlerinin giriştikleri uzun ve bıktırıcı tartışmalar boş ve anlamsızdır 434. Bu tartışmanın tarafları bu büyük gerçeği yeryüzü kaynaklı kriterle değerlendirmekte, yeryüzü çekimli kavramlara bağımlı aklın baskısı altındaki insandan söz etmekte, bu sınırsız gerçeği sınırlı kavrama güçlerinin kapasitesine sığdırmaya çalışmaktadırlar.. 431 Enam Suresi, 6/103. 432 Araf Suresi 7/143. 433 Geniş bilgi için bakınız, Sabunî, Bidaye, 97-102, Taftazani, Kelam İlmi ve İslam Akaidi, trc. Süleyman Uludağ, s. 183-189; Maturidi, Kitabu’t-Tevhid, s. 77-85. 434 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XV, 395. 120 Kullandığımız sözcüklerin anlamları bile aklımızın sınırlı kavrama kapasitesine ve hayal ufkumuzun sınırlarına bağlıdır. Sözcükler kafanızdaki kavramların bağımlılığından kurtulup özgürleşince nitelikleri değişir. Sözcükler, anlam kapasiteleri insan kafasındaki kavramlara bağlı olarak değişen birer sembolden başka bir şey değildirler. Eğer insanın kavrama kapasitesi değişirse bu kapasite ile birlikte kafasındaki kavram birikimi de değişir. O zaman bu değişimin doğal bir sonucu olarak sözcüklerin anlamları da değişir. Bizler yeryüzünde düşünme kapasitemizin elverdiği oranda bu semboller aracılığı ile düşünür, iletişim kurarız. O halde kelimelerinin anlamlarını bile değişmez bir zemine oturtamadığımız sınırsız bir gerçeği nasıl tartışma konusu yapabiliriz? Buna göre sırf bu gerçeği hayal etmemizin sağladığı uçsuz-bucaksız mutluluğu ve kutsal sevinci beklemeye koyulalım. Ruhlarımız bu beklentinin coşkunluğu ile meşgul olsun. Çünkü bu beklenti başlı başına öyle büyük bir nimettir ki, ancak doğrudan doğruya yüce Allah'ı görme nimeti onun üzerine çıkabilir. Bu da işte nimetlerin en üstünüdür. 3.20. Cennet Ashabının Selamları, Sözleri ve Dualarının Sonu Cennetliklerin bu kadar badireler atlatıp en güzel nimetlere sahip olduktan sonra muhtemelen dünyada da yaptıkları gibi yapacakları şey hamd etmek olacaktır: دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلاَمٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّه ِرَبِّ الْعَالَمِين.َ Onların orada duaları, “Sübhansın Allah’ım! Her türlü noksandan münezzeh ve yücesin!” demek, birbirlerine iyi dilek ve temennileri ise hep “selam!” dır. Duaları “El-hamdülillahi Rabbi’l-âlemin” (Hamd âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.) diye sona erer.435 Cennet hayatı ile ilgili bu vakıalar iman edenlerin nasıl yüksek düşünceli olduklarını ve nasıl asil niteliklere sahip bulunduklarını açıkça göstermek 435 Yunus Suresi, 10/10. 121 içindir. Müminler bu dünya imtihanını başarıyla verdikten sonra Cennete girdiklerinde bu dünyada sahip oldukları yüksek seciye örneğini aynen orada da gösterecekler. Lüks eşyalar, müzik aletleri, şarap ve kadın gibi hemen istenecek şeyler yerine onlar, Rabblerine hamdü sena ilahileri söyleyecekler436. Bu bir takım çarpık fikirli insanların çizdikleri Cennet resmini de yalanlamaktadır. Gerçek şu ki, müminlerin bu dünyadayken sergiledikleri yüksek kişilikler, yüce düşünüş biçimleri, bu dünyadayken biçimlendirdikleri ahlaki seciye, duygu, istek ve arzularını tabi tuttukları tavizsiz eğitim, Cennetteki hayatta daha da bariz hale gelecektir. Tıpkı dünya hayatındayken yaptıkları gibi ve hatta daha fazlasıyla orada da Allah'a hamdedici ve O'nun ismini yüceltici, tesbih edici ilahiler söylemekten hoşlanmalarının nedeni budur. En belirgin nitelikleri haline gelen başlıca uğraşları, `dualarıdır.' Bu da başta, Allah'ı noksan sıfatlardan tenzih etmeleri, işin sonunda Allah'a şükretmeleridir. Bu ikisi arasında, ya birbirlerine ya da kendileri ile Rahman'ın melekleri arasında gerçekleşen selamı yer almaktadır 437. Onların Cennet'teki en büyük istek ve arzuları, tıpkı dünya hayatındayken cemaat içinde yaptıkları gibi birbirilerine selam vermeleridir438. Görülüyor ki burada duanın ilki tesbihtir. Yani Allah’ı noksan sıfatlardan uzak tutmaktadır. İkinci kullandıkları söz de tahiyyedir. Tahiyye esenlik dilemek manalarına gelir. Esenlik de rahmet dileyerek istenir. Selam kelimesi burada rahmet anlamına gelmektedir. Naim Cennetlerindeki kişiler birbirlerine rahmetle esenlik dileyecekler, birbirlerine bu şekilde dua edeceklerdir. Duaların sonunda ise verdiği nimetler için Allah’a hamd gelmektedir. Bundan dolayıdır ki ayetten bazı âlimler sübhaneke, Fatiha ve tahiyyenin okunması hükmünü çıkarmışlardır 439. Orada hamd etmelerinin sebebi ise şu ayetlerde açıklanmaktadır: 436 Suphi Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 66; İbn Kayyım el-Cevziyye, , s. 182. 437 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, VII, 143. 438 Mevdudi, Tefhim, III, 132. 439 Bayraklı, Bayraktar, Kur’an Tefsiri, VIII, 449–450. 122 وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُور.ٌ الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوب.ٌ “Cennette şöyle derler: Hamdolsun bizden her türlü endişeyi gideren Allah’a. Gerçekten Rabbimiz gafurdur, şekûrdur (çok affedicidir, kullarının amellerini ve şükürlerini kabul edip mükâfatlarını fazlasıyla verir). Çünkü O, lütfu ile bizi devamlı kalınacak olan yerde yerleştirdi. Burada artık bize ne yorgunluk olacak, ne de usanç gelecektir.” 440 Buradan anlaşılıyor ki, tasayı gidermesi, bağışlaması, çok nimet vermesi, Cennete yerleştirmesi, yorgunluk duymamaları ve usanç hissetmemeleri onlar için Allah’a hamd etme sebebi olmaktadır. Bu ayetlerin yansıttıkları hava konfor, huzur ve mutluluk havasıdır. Kullanılan seçme sözcüklerin melodileri ve mesajları bu cana yakın, bu sıcak, bu rahmet saçıcı hava ile yüklüdürler ve metnin anlamı ile ahenkli bir bütün oluşturmaktadırlar. Öyle ki, "üzüntü" anlamına gelen "hazen" sözcüğünün bile yumuşak okunan kalıbı seçilmiş, "hüzn" biçimindeki sert okunuşlu ve gırtlağı tırmalayıcı kalıbından kaçınılmıştır. Bu arada Cennet "istikrar yurdu"dur; "yorgunluk" ile "bıkkınlık" Cennetliklere ilişmemektedir bile. Kısacası ayette kullanılan tüm sözcüklerin melodisi yumuşak, tatlı ve sessiz akışlıdır 441. Aslında onlar sadece Cennet içinde değil daha girişte Allah’a imtihan dünyası ve hesabı kazasız belasız atlattıkları için hamd etmekteydiler: Rab’lerine karşı gelmekten sakınanlar ise bölük bölük Cennete sevk olunurlar. Nihayet oraya varıp da kapıları açılınca Cennet bekçileri “Selam olsun sizlere, ne mutlu size! Haydi, ebediyyen kalmak üzere, giriniz oraya!” derler. 440 Fatır Suresi, 35/34-35. 441 Kutup, Fi Zılali’l-Kur’an, XII, 216. 123 Onlar şöyle karşılık verirler: “Hamd-ü senalar olsun o Allah’a ki sözünde durdu ve dilediğimiz yerinde oturacağımız şekilde bizi Cennete yerleştirdi. Çalışanların mükâfatları ne güzelmiş! 442 Bu, çok güzel bir karşılama, hoş bir övgüdür. Nedeni de açıklanıyor: Siz arındınız; temizlendiniz. Siz tertemiz idiniz. Tertemiz olarak geldiniz. Cennette ancak güzellik vardır. Oraya ancak güzel, tertemiz olanlar girerler. Onlar, bu güzelim nimetler içinde sonsuza dek kalacaklardır. Tam bu sırada Cennetliklerin, Allah'ı övgü ve takdis ile yücelten terennümlerinin sesleri yükseliyor: “Hamd-ü senalar olsun o Allah’a ki sözünde durdu ve dilediğimiz yerinde oturacağımız şekilde bizi Cennete yerleştirdi.” Sahne, insanın içini korku, ürperti ve saygı ile dolduran bir telkinle sona eriyor. Bu sona eriş, sahnenin bütün havası ve gölgesiyle uyum içine giriyor. Tevhid sûresi şahane bir uyum ile sona eriyor. Bütün bir varlık tam bir boyun eğiş ve teslimiyet içinde hamd ile Rabb'ine yöneliyor. Sonraki ayetten de anlaşıldığı üzere melekler de dâhil olmak üzere her canlı ve her varlık tam bir teslimiyet içinde hamd sözcüğünü dile getiriyor. 442 Zümer Suresi, 39/73–74. 124 SONUÇ VE ÖNERİLER Ölüm ötesi düşüncesi tarih boyunca insanoğlunun ilgi odağı olmuştur. İnanan-inanmayan herkes ister istemez bununla ilgilenmiştir. Geniş, kapsamlı bir araştırmayı gerektiren bu konu elbette küçük çalışmalarla çözüme kavuşamaz. Ancak “En uzun yolculuklara bir adımla başlanır” atasözünü kendimize rehber yaparak mükemmele ulaşmada bir adım da bizden olsun istedik. Çalışmamızda âhiretin sözlük anlamı ve Kur’an’da âhiret kavramı üzerinde kısaca durmaya çalıştık. Ancak âhiretin ve Cennet hayatının müspet ilimlerle deneye tabi tutularak değil ancak vahiy ve “doğru haber” ile öğrenilebileceğini bir kez daha bu çalışma vasıtasıyla anlamış olduk. Nitekim bu konu İslâm literatüründe sem’iyyat olarak geçmektedir. Âhiret hayatının ruhanî mi yoksa cismanî mi olduğu hususunda ise hem ruhanî hem de cismanî olduğu kanaatine vardık. Âhirete iman bahsine değinirken onun daha çok şu anki pratik fayda ve sonuçlarını incelemeye çalışarak aklına ve kalbine âhiretin varlığını kesin olarak yerleştirmiş ve inanmış fert ve toplumların daha huzurlu ve mutlu bir ortam oluşturduklarını vurgulamış olduk. Allah’a ve âhirete inanan insanların karşılıklı hak ve hukuka riayet ettiklerini, dünyada yaptıkları iyilik ve kötülüklerin mükafat veya cezasını mutlaka bir başka alemde göreceğine inanan insanların sorumlu bir hayat yaşadıklarını temel psikoloji kitaplarından da istifade ederek gözler önüne sermeye gayret ettik. Kur’an-ı Kerim’de âhiret sahnelerinden Cehennem anlatılırken üslubun sertleştiğini ve kelimelerin de ona göre sert harflerden oluştuğunu vurguladık. Cennet sahnelerini anlatırken Kur’an-ı Kerim üslubunun yumuşamaya doğru bir hal alıp kelimelerin de aynı ahenge katıldığını gördük. Seyit Kutup’un Kur’an’da Edebî Tasvir ve Kur’an’da Kıyamet Sahneleri gibi eserlerinin daha da geliştirilerek Cennet ve Cehennem anlatılırken kullanılan üslubu işleyen çalışmaların yapılması gerektiğine kanaat getirdik. Bunun için ilgili ayetlerin daha iyi anlaşılması için Cennet ve Cehennem anlatılırken 125 kullanılan üslubu ele alacak yüksek lisans ve doktora düzeyinde çalışmalar yapılması kapalı kalmış bazı noktaları açığa kavuşturacaktır. A’raftakilerin kimler olacağı hususunda farklı görüşleri dile getirerek A’rafın aslında hayır ile şer arasında gelgit yaşayan insanlara ilahî hitabın bir uyarısı şeklinde sıhhatli bir bakış açısı sunmaya çalıştık. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde Cennet lafzı üstünde durarak hangi manalara geldiğini ifade ettikten sonra kelimenin aslında bir gizlilik, saklılık anlamının olması hasebiyle Cennete de altındaki güzellikleri saklayan bahçe manasını vermeyi uygun gördük. Gerçi Cennet bu dünyaya göre bir bakıma yine “saklı”dır. İçindeki güzellikler ancak oraya gidince fark edilecektir. Cennete verilen isimlerden yedi tanesini sıhhatli bularak diğerlerinin isim olmaktan ziyade ayette geçen o anki ifadeyi tamamlayan bir tür sıfat olduğu kanaatine vardık. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki çoğu kez sıfatlar tamlandıkları ismin yerine de kullanılabilmektedir. Cennetin en yüksek yerinin Adn mı yoksa Firdevs mi olduğu hususunda ise şöyle diyebiliriz: Cennet aslında her bir parçası Cennet olarak adlandırılan ebedî saadet yurdudur. Adn buranın geniş bir alanı Firdevs ise bu alanın ortasında yer alan en yüksek ve en değerli mekândır. Cennetin yeri meselesinde farklı görüşler olsa da hepsinin ortak noktasının Cennetin yedi kat semada olduğu yani âlimlerin bir “yükseklik” fikriyle hareket ettiklerini vurguladık. Cennetteki nimetlerin dünyadaki nimetlere göre farklılık arz ettiğini ifade ettikten sonra, Cennetin şu an var olduğunu söyleyerek sonsuzluğu ile ilgili delilleri verip ebedî olacağı ebedî olacağı görüşünü benimsedik. Cennet nimetlerini hak ettiren amelleri konuya geçiş sadedinde sadece Kur’an-ı Kerim’den hareketle alt alta zikretmek oraya gidiş biletinin göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konudaki sıralamaya dikkat edilirse yapılan şeylerin temelinde Allah için yapılması yatmaktadır ki bu da ayetlerin aslında insanları bu yöne teşviki hususunda önemli bir detayı olarak karşımıza çıkmaktadır. 126 Son olarak ise Cennetin nimetleri konusunu ele alarak buradaki nimetlerin başında Cennetin bizzat kendisinin geldiğini göstermeye gayret ettik. Aslında Cennet bir araç olup asıl amaç ilahî rızaya nail olup cemalullah ile müşerref olmaktır. Bu gayeyi de düstur edinerek nimetlerin aslında insanın hem ruhuna hem de bedenine hitap ederek ihtiyaçlarını gideren bir vasıta olduğu görülecektir. Ayetlerde geçen ifadelerin cismanî yönünün ağır basması orada yaşanacak olan hayatın sadece ruhanî bir hayat olmayacağını göstermektedir. Nimetlerden istifade dişin dünya hayatından farklı olan yönlerinin başında gelenlerden biri de Cennete girmeden önce insanlığın bir arınmadan geçmesidir. Bu arınma hem o zevkleri ruhuna kadar tatmayı sağlamakta hem de insanlar arasındaki kin, haset ve içinde hırsın bulunmuş olduğu yarışı kaldırarak yerine ülfeti, kardeşliği, huzur içinde yaşamayı getirmektedir. Cennetin kapılarının sekiz olduğu yaygın bir kanaat olmakla birlikte eserlerde daha fazla kapının zikredilmesinde Cennetin diğer isimlerinin kullanılması ve özel mekânlara giden kapılarının varlığından bahsedilmesi sebep olmuştur. İşlenen amellerin büyüklüğüne göre hak edilen yerin genişliği veya mekânın güzelliği biçiminde bir derecelendirmenin daha doğrusu bir adaletin olduğu da vakidir. Bunu bir aile veya bir kabile içerisindeki farklı kabiliyetlere göre verilen farklı görev ve fırsatlar olarak algılamak yerinde olacaktır. Cennetin tasviri yapılırken altlarından ırmaklar akan şeklinde ifade edilmesi insanoğlu için suyun ne derece önemli ve cezp edici olduğunu göstermektedir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bir yerde nehirlerden bir başka yerde de pınarlardan bahsedilmektedir. Cennetin köşklerinden bahsedilirken bazen köşk, bazen otağ/çadır ifadesi kullanılmıştır. Nimet deyince ilk akla gelen meyve ve ağaçların dünyadakine görüntüde benzeyip tat bakımından daha güzel olduğu ilgili rivayetlerden anlaşılmaktadır. Aynı şekilde dünyadaki yeme içme bir bakıma hayatta 127 kalma mücadelesi için bir faaliyetken Cennetteki amaç bir mücadele değil latif bir tat alma eylemidir. Cennettekilerin giyim kuşamı ve üzerine kuruldukları tahtların anlatım tarzının o zamanki en güzel kumaş ve döşemelerle ifade edilmesi mahiyetinin farklı olacağına dair bizlere ipucu vermektedir. Ayetlerde Cennetliklerin otuz üç yaşında olup hizmetçilerinin genç kız ve erkeklerden (huri ve gılman) oluşması vurgulandıktan sonra “muhalledun” tabiri ile hiç yaşlanmayacakları anlaşılmaktadır. Cennetliklerin konuşmalarının vaki olacağı anlatıldıktan sonra konuşmanın içeriği daha da önem arz etmektedir. Nitekim Cennetlikler âhireti hesaba katmayan, inançsız yakın ve akrabalarından veya tanıdıklarından bazılarının hallerini araştırıp Cehennemde olduğunu görünce hallerine şükrederek dünyada onların kendilerine gülmesi karşılığında Cennetteki rahat yerlerinden dünyayı hatırlatır bir mahiyette onlara güleceklerdir. Kadının Cennette dünyada yaşamış olduğu bazı özel hallerinden Cennete girişteki ilk arındırmayla temizleneceklerini rivayetlerden yola çıkarak ifade ettik. Çalışmamızın da yazılış gayelerinden biri olan Cennetteki asıl nimetin cemalullah olduğunu ortaya koyduk. Cennetliklerin bu kadar nimete ek olarak onların da daha üstünde bir nimet olan Allah Teala’yı görmelerinden sonraki şükür ve secde halinde bir sahnenin kapanışı gibi tezimize son noktayı koymayı uygun bulduk. Tıpkı Yunus Suresi 10. ayette olduğu gibi muhteşem son: Sözleri selam, duaları tesbih, dualarının sonu da elhamdülillahtır. Bu çalışmamızdan da anlaşılacağı üzere Cennet ve Cehennem hayatını deneyle keşfetmek mümkün değildir. Ancak insandaki merak sürekli araştırmaya götüreceğinden dolayı Cennet ve Cehennemin karşılıklı olarak anlatılacağı doktora seviyesinde bir çalışma yapılması ihtiyaç olarak görülmektedir. Çünkü her şey zıddıyla daha iyi anlaşılmaktadır. 128 Cennetin şu an var olup olmadığı, Hz. Âdem’in yaratıldığı ve daha sonra çıkarılmış olduğu Cennet ile müminlere vaad edilen ebedî saadet yurdu olan Cennetin aynı yerler olup olmadığı da üzerinde sıhhatli bir bakış açısı yakalayabilmek için akademik düzeyde çalışılması gereken önemli konulardandır. 129 BİBLİYOGRAFYA ACLÛNÎ, Muhammed b. İsmail (1985), Keşfü’l-Hafa Müzilü’l-İlbas, İstanbul. ADAM, Hüdaverdi (1999), “Kabir, Cennet ve Cehennem–2”, Yeni Ümit, sy. 43, İzmir. AHMED b. Hanbel (1990), Müsned, Beyrut. AKGÜL, Muh
FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE CENNET VE CEHENNEM DOKTORA TEZİ Danışman Hazırlayan Yrd. Doç. Dr. Sevim BİRİCİ Sıtkı NAZİK ELAZIĞ-2015 II ÖZET Doktora Tezi KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE CENNET VE CEHENNEM Sıtkı NAZİK Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı 2015, Sayfa: XII + 528 Ölüm sonrası hayat açısından önemli bir yer tutan cennet ve cehennem, başta İslam dini olmak üzere, hemen hemen bütün din ve inanışların ilgi odağı olmuştur. İnanç sahasındaki bir konudan esinlenerek yapılan bu çalışmada, İslam dini ve tasavvufa ait cennet-cehennem anlayışının klasik Türk şiirindeki yansımaları üzerinde durulmuştur. Çeşitli din ve mitolojiler ile İslam ve tasavvufun cennet-cehenneme dair yaklaşımı ele alındıktan sonra, bunlarla ilgili unsurların gerek teşbih ve mukayese gerekse sembol, istiare ve mitoloji bağlamında klasik Türk şiirindeki kullanımı değerlendirilmiştir. Bu sayede İslam dini ve tasavvufun klasik Türk şiirine olan etkisinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bilhassa Osmanlı dönemi ve coğrafyasını içine alacak şekilde kapsamlı bir çerçeveye oturtulan çalışma, birtakım kurallara bağlı kalınarak kırk iki divan ile sınırlandırılmıştır. Söz konusu divanlarda cennet ve cehenneme ilişkin kavramlar taranmış, bunların geçtiği beyit veya bendlerin dikkat çekici olanları incelemeye tabi tutulmuştur. Çalışmada istifade edilen şiirlerin yeni yazıya birebir aktarımından ziyade, ne anlam ifade ettikleri belirtilmiş ve cennet-cehennem ekseninde şerhleri yapılmıştır. Bu vesileyle insan için önem arz eden ahiret hayatının iki ikametgâhından cennet ve cehennemin klasik Türk şiirinde nasıl işlendiği ortaya konularak, bu şiiri daha yakından tanıma fırsatı elde edilmiştir. Üstelik İslam dininin inançla alakalı bir konusunun, tasavvuf da dâhil edilerek, klasik Türk şiirinde hangi açılardan ele alındığını görme imkânına ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Klasik Türk Şiiri, Cennet, Cehennem, Divan, İslam, Tasavvuf. III ABSTRACT Doctorate Thesis PARADISE AND HELL IN CLASSICAL TURKISH POETRY Sıtkı NAZİK Fırat University Institute of Social Science Department of Turkish Language and Literature Old Turkish Literature Branch 2015, Page: XII + 528 Paradise and hell, which are significant in terms of the life after death, have always become a focus of attention in almost all religions and beliefs including Islam, in particular. This study, which was inspired by a topic in the field of belief, addresses the reflections of the Islamic and Sufi understanding of paradise and hell in classical Turkish poetry. After a discussion of the approach to paradise and hell in various religions and mythologies, on the one hand, and Islam and Sufism, on the other hand, the use of various elements of these concepts in the classical Turkish poetry in the way of similes, comparisons, symbols, metaphors and mythology was assessed. It was aimed, in this way, to determine the influence of Islam and Sufism on the classical Turkish poetry. Broadly framed so as to include the Ottoman period and geography, the study was limited with forty-two divans by following some certain rules. Concepts relating to paradise and hell were searched in these collections, and the striking couplets or strophes containing them were analyzed. Rather than directly translating the poems used in the study into the new script, their meanings were stated, and annotations regarding paradise and hell were made. Thus, the way classical Turkish poems treat paradise and hell as two dwellings of the afterworld, which is of importance for humans, was revealed and an opportunity was provided for getting more familiar with such poems. The study also enabled us to learn from which perspectives a creedal topic of the Islam is dealt with in classical Turkish poems including Sufi approaches. Key Words: Classical Turkish Poetry, Paradise, Hell, Divan, Islam, Sufism. IV İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................. ΙI ABSTRACT.................................................................................................................. ΙII İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ ΙV TABLOLAR VE GRAFİKLER ................................................................................. ΙX ÖN SÖZ .......................................................................................................................... X KISALTMALAR ....................................................................................................... XII GİRİŞ 1. ÇALIŞMANIN KONUSU, AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ............................... 1 1.1. Çalışmanın Konusu................................................................................................ 1 1.2. Çalışmanın Amacı.................................................................................................. 1 1.3. Çalışmanın Kapsamı. ............................................................................................. 2 1.4. Çalışmanın Önemi ................................................................................................. 2 1.5. Çalışmada Takip Edilecek Yöntem ....................................................................... 2 2. KLASİK TÜRK ŞİİRİ VE DİVANI İNCELENECEK OLAN ŞAİRLER .................. 6 2.1. Genel Hatlarıyla Klasik Türk Şiiri......................................................................... 6 2.2. Divanları İncelenen Şairler.................................................................................. 10 3. GENEL OLARAK CENNET VE CEHENNEM ....................................................... 11 3.1. Cennet ile Cehennemin Sözlük Anlamları ve Etimolojik Kökenleri................... 12 3.2. Cennet ve Cehennemle İlişkisi Bakımından Sembol, İstiare ve Mitoloji............ 14 3.3. Cennet ve Cehennemin Çeşitli İnanç Sistemlerindeki Yeri................................. 17 3.3.1. İlahî Dinlerde Cennet ve Cehennem İnancı ................................................ 18 3.3.2. Diğer Din ve Mitolojilerde Cennet-Cehennem Anlayışı............................. 26 BİRİNCİ BÖLÜM 1. İSLAM DİNİ VE TASAVVUF AÇISINDAN CENNET VE CEHENNEM........ 39 1.1. İslam Dininde Cennet ve Cehennem................................................................... 39 1.1.1. Cennet ve Cehennemin Terim Olarak Anlamı ........................................... 39 1.1.2. Cennet ve Cehennemin Mevcudiyeti ve Bulunduğu Yer............................ 41 1.1.3. Cennet ve Cehennemin Gerekliliği ............................................................. 43 1.1.4. Cennet ve Cehennemin Ebedîliği Meselesi................................................. 45 1.1.5. Cennet Mükâfatı ve Cehennem Azabının Ruhani Oluşu Konusu............... 48 1.1.6. Cennet.......................................................................................................... 49 1.1.6.1. Cennetin İsimleri ................................................................................. 50 V 1.1.6.2. Cennetin Sayısı, Çeşitleri ve Dereceleri .............................................. 55 1.1.6.3. Cennetin Yapısal Özellikleri ............................................................... 62 1.1.6.4. Cennetin Tasviri ve Muhtevası............................................................ 64 1.1.6.5. Cennete Girecek Olanların Vasıfları ................................................... 84 1.1.6.6. Rü’yetullah .......................................................................................... 88 1.1.6.7. Rıdvân.................................................................................................. 92 1.1.7. Cehennem.................................................................................................... 94 1.1.7.1. Cehennemin İsimleri............................................................................ 94 1.1.7.2. Cehennemin Sayısı ve Dereceleri........................................................ 95 1.1.7.3. Cehennemin Yapısı............................................................................ 100 1.1.7.4. Cehennemin Muhtevası ..................................................................... 103 1.1.7.5. Cehennem Azabına Duçar Olanlar.................................................... 112 1.1.7.6. Cehennemliklerin Allah Tarafından Muhatap Alınmaması .............. 115 1.2. Tasavvuf Bağlamında Cennet ve Cehennem .................................................... 118 1.2.1. Tasavvufî Manada Cennet......................................................................... 122 1.2.1.1. Mutasavvıflar Nazarında Rü’yetullah ve Rıdvân .............................. 125 1.2.1.2. Allah’ın İlminin Yeşil Bir Deniz Olarak Tasavvuru ve Cennet ........ 131 1.2.2. Tasavvufî Açıdan Cehennem ve Azabı ..................................................... 132 1.2.3. Cennet Mükâfatı ve Cehennem Azabına Mutasavvıfların Yaklaşımı....... 136 İKİNCİ BÖLÜM 2. İSLAM DİNİ VE TASAVVUF BAĞLAMINDA KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE CENNET VE CEHENNEM....................................................................................... 143 2.1. Klasik Türk Şiirinde Cennet.............................................................................. 145 2.1.1. İsim, Sayı, Derece ve Muhteva İtibariyle Klasik Türk Şiirinde Cennet.... 146 2.1.1.1. Cennetin İsim, Çeşit, Sayı ve Dereceleri........................................... 147 2.1.1.2. Cennette Bulunan Bahçe, Köşk, Irmak ve Havuzlar......................... 150 2.1.1.3. Cennetin Yapısı ve Nimetleri ............................................................ 152 2.1.1.4. Cennet Hayatının Sonsuzluğuna Karşılık Dünyanın Geçiciliği ........ 155 2.1.1.5. Cennet Ehli ve Vasıfları .................................................................... 157 2.1.2. Mükemmelliğin Bir Tezahürü Olarak Dünyanın Cennete Teşbihi ........... 162 2.1.2.1. Dünya Bağı ve Gülşeninin Cennet Bahçelerini Andırması............... 170 2.1.2.2. Şehrin Cennet Olarak Tasavvur Edilmesi ......................................... 176 2.1.2.3. Cennetin Bir Benzeri Olarak Klasik Türk Şiirinde Bahar Mevsimi.. 184 VI 2.1.2.4. Klasik Türk Şiirindeki İdeal Sevgili Anlayışının Hurilerle İlişkisi... 188 2.1.2.5. Klasik Türk Şiirinde Geçen Kokuların Cennetle Bağlantılı Yönü .... 192 2.1.2.6. Klasik Türk Şiirindeki Ritim ve Ahengin Cennetteki Müzikle İrtibatı194 2.1.3. Klasik Türk Şiirinde Cennet Olarak Düşlenen Bir Dünya Tasavvuru ...... 197 2.1.3.1. Dünyanın Cennet Olarak Hayal Edilmesi ......................................... 200 2.1.3.2. Cennet Gibi Bir Bahçe/Gülşen İdeali ................................................ 201 2.1.4. Sevgili, Aşk ve Âşığın Cennetle Bağlantısı .............................................. 203 2.1.4.1. Sevgilinin Cennetten ve Nimetlerinden Üstün Görülmesi ................ 204 2.1.4.2. Sevgiliye Ait Güzellik Unsurlarının Cennetle İlişkilendirilmesi ...... 208 2.1.4.2.1. Sevgilinin Yüzü, Hüsnü ve Cemâli............................................ 216 2.1.4.2.2. Sevgilinin Yanağı (Ruh-hadd-‘izâr-‘ârız).................................. 220 2.1.4.2.3. Sevgilinin Hâli (Beni)................................................................ 223 2.1.4.2.4. Sevgilinin Dudağı ve Ağzı......................................................... 224 2.1.4.2.5. Sevgilinin Boyu ......................................................................... 229 2.1.4.2.6. Sevgilinin Sözü ve Dişleri ......................................................... 233 2.1.4.2.7. Sevgilinin Kaşı, Gözü ve Gamzesi ............................................ 234 2.1.4.2.8. Sevgilinin Hattı (Ayva tüyleri) .................................................. 236 2.1.4.2.9. Sevgilinin Saçı/Zülfü ................................................................. 237 2.1.4.2.10. Sevgilinin Çenesi ..................................................................... 241 2.1.4.2.11. Sevgilinin Hâk-i Pâyi, Hâk-i Dergâhı...................................... 241 2.1.4.3. Sevgilinin Lütuf ve İltifatının Cennetle İrtibatlandırılması............... 243 2.1.4.4. Aşkın Cennet Olarak Görülmesi........................................................ 246 2.1.4.4.1. Aşk Şarabı ve Cennetteki İçecekler ........................................... 249 2.1.4.5. Âşığın Cennet Telakkisi .................................................................... 253 2.1.4.6. Âşığın Gönlünün Cenneti Andırması ................................................ 257 2.1.4.7. Âşık-Rakip Münasebetinin Cennet Bağlamında Ele Alınması ......... 260 2.1.4.8. Âşık ve Zâhid Tipleri Arasındaki Tezadın Cennetle İrtibatı ............. 262 2.1.5. Önem Arz Eden Mekânların Cennetle Olan Bağlantısı ............................ 266 2.1.5.1. Sevgilinin Kûyunun Cennet Olarak Algılanması .............................. 267 2.1.5.1.1. Cenneten Ziyade, Yârin Diyarının Tercih Edilmesi .................. 275 2.1.5.1.2. Kûy ve Yüz Bağlamında Kâbe-Cennet Münasebeti .................. 277 2.1.5.1.3. Hz. Peygamber ve Kabrinin Cennetle İlişkilendirilmesi ........... 279 2.1.5.1.4. Padişah ve Bulunduğu Yerin Cennetle İrtibatı ......................... 283 VII 2.1.5.1.5. Mürşidin ve Dergâhının Cennetle Bağlantısı............................. 288 2.1.5.2. Cennet ve Bezm/Meclis Arasındaki İlişki......................................... 292 2.1.5.3. Meyhane ve Camilerin Cennetle İrtibatlandırılması ......................... 297 2.1.5.4. Kabrin Cennet Bahçelerinden Bir Bahçe Oluşu ................................ 301 2.1.6. Sevgiliye Vuslat ve Onun Rızasının Cennetle Olan Bağlantısı ................ 302 2.1.6.1. Kûy-i Yâre Vuslat ile Cennete Girmek Arasındaki Benzerlik .......... 306 2.1.6.2. Allah’ın Cennette, Sevgilinin Bahçede/Gülşende Görülmesi ........... 308 2.1.6.3. Cennette Allah’ın Kuldan, Dünyada Maşukun Âşıktan Razı Olması 312 2.1.7. İhsanın Cennet Bağlamında Hayata Yansıtılması..................................... 316 2.1.7.1. Âşığın İlahî Sevgiliye, Müminin Cennete Önem Atfetmesi.............. 323 2.1.7.2. Tasavvuf Ehli Tarafından Cennetin İki Kısma Ayrılması................. 324 2.1.7.3. İlahî Cemâlin Bir Tecellisi Olarak Dünyanın Cennete Teşbihi......... 326 2.1.7.4. Mutasavvıf Nazarıyla Dünyada Cenneti Yaşamak............................ 328 2.1.7.5. Dünyanın, Ahiretin Tarlası Olarak Görülmesi .................................. 332 2.1.8. Mübarek Ay ve Gecelerin Cennetle İlişkilendirilmesi ............................. 334 2.2. Klasik Türk Şiirinde Cehennem........................................................................ 342 2.2.1. İsim, Sayı, Derece ve İçerik Açısından Klasik Türk Şiirinde Cehennem . 342 2.2.1.1. Cehennemin İsimleri, Sayısı ve Tabakaları....................................... 342 2.2.1.2. Cehennemin Yapısı ve Muhtevası..................................................... 343 2.2.1.3. Cehennem Ehli ve Cehennem Azabı ................................................. 346 2.2.2. Kusurun ve Düzensizliğin Mekânı Olarak Cehennem.............................. 353 2.2.2.1. Hoşa Gitmeyen Yönleriyle Dünyanın Cehenneme Benzetilmesi...... 353 2.2.2.2. Cehennemi Andıran Hayat, Ortam, Nimet ve Nesneler .................... 357 2.2.3. Cehennem ve Azabının Aşk Ateşi Bağlamında Değerlendirilmesi .......... 362 2.2.3.1. Aşk Ateşinin Cehennem ve Azapla İlişkilendirilmesi....................... 368 2.2.3.2. Sevgiliden Ayrı Kalmanın En Büyük Azap Oluşu............................ 372 2.2.4. Âşığın Gönlünün Cehennemi Andırması .................................................. 378 2.2.5. Sevgilinin Cehennemle Bağlantılı Yönleri................................................ 381 2.2.5.1. Sevgiliye Ait Güzellik Unsurlarının Cehennemle İrtibatı ................. 381 2.2.5.2. Sevgilinin Cevr ü Cefasının Cehennemi Aratmaması....................... 383 2.3. Cennet ve Cehenneme Klasik Türk Şiirinin Çift Yönlü Yaklaşımı.................. 393 2.3.1. Cennet ve Cehenneme Dair Hususların Birlikte Ele Alınması ................. 393 2.3.2. Cennet-Cehennemin Tasavvufî Açıdan Klasik Türk Şiirine Konu Oluşu 396 VIII 2.3.2.1. Cemâlin Cennetle, Celâlin Cehennemle Olan İrtibatı ....................... 409 2.3.2.2. Cennet ve Cehennemin Birbirine Perde Oluşu.................................. 415 2.3.2.3. Cennet ve Cehenneme Manevi Özelliklerin Atfedilmesi ................. 417 2.3.2.4. Vuslatın Cennete, Ayrılığın Cehenneme Hasredilmesi..................... 420 2.3.3. Sevgilinin Güzelliklerinin Cennet ve Cehennemle Birlikte Anılması ...... 429 2.3.4. Cennet ve Cehennemin Şair ve Şiirle Alakalı Yönleri.............................. 434 2.3.5. Dualarla Cennete Kavuşma Arzusu, Cehennemden Kurtulma Umudu .... 443 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. CENNET VE CEHENNEMLE İLGİLİ OLARAK SEMBOL, İSTİARE VE MİTOLOJİNİN KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE KULLANIMI ................................. 448 3.1. Cennet-Cehenneme Dair Hususların Sembol ve İstiareye Konu Olması ......... 448 3.1.1. Güzellik Unsurlarının İstiare Boyutunda Cennet ve Cehennemle İrtibatı 450 3.1.1.1. Sevgilinin Huri Olarak Telakki Edilmesi .......................................... 451 3.1.1.2. Sevgilinin Bahar Oluşu...................................................................... 453 3.1.1.3. Sevgilinin Yüzünün Cennetle Özdeşleştirilmesi ............................... 454 3.1.1.4. Sevgilinin Dudağı ve Sözünün Kevser ile Anılması ......................... 456 3.1.1.5. Sevgilinin Yanağının Gül ve Nâr Olması.......................................... 456 3.1.2. Aşk İçin Kevser Şarabının Kullanılması ................................................... 457 3.1.3. İrem Bağı ile Cennet ve/veya Sevgilinin Yüzü Arasındaki Bağlantı........ 459 3.1.4. Cennetin Nûr Olarak İfade Edilmesi ......................................................... 462 3.1.5. Aşk Ateşinin Cehennem Ateşini Karşılaması .......................................... 463 3.1.6. Baharın Cennetle, Hazanın Cehennemle Olan Münasebeti ...................... 464 3.2. Cennet ve Cehennemin Klasik Türk Şiirindeki Mitolojik Yansımaları............ 465 3.2.1. Hz. Âdem’in Yaratılması ve Şeytanın Ona Secde Etmemesi ................... 467 3.2.2. Hz. Âdem ile Havvâ’nın Şeytana Kanarak Yasak Meyveden Yemesi ..... 472 3.2.3. Cennetten Düşüşün Klasik Türk Şiirindeki Tezahürleri ........................... 481 3.2.4. Aden Cenneti............................................................................................. 488 3.2.5. Ashâb-ı Yemîn ve Ashâb-ı Şimâl.............................................................. 490 3.2.6. Ters Dönmüş Ağaç Motifi......................................................................... 492 SONUÇ ........................................................................................................................ 500 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 509 EK (DOKTORA TEZ ÇALIŞMASI ORJİNALLİK RAPORU) ........................... 527 ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................... 528 IX TABLOLAR VE GRAFİKLER Tablo 1 .......................................................................................................................... 336 Grafik 1 ......................................................................................................................... 336 Tablo 2 .......................................................................................................................... 337 Grafik 2 ......................................................................................................................... 337 Tablo 3 .......................................................................................................................... 338 Grafik 3 ......................................................................................................................... 338 Tablo 4 .......................................................................................................................... 339 Grafik 4 ......................................................................................................................... 339 Tablo 5 .......................................................................................................................... 340 Grafik 5 ......................................................................................................................... 340 Tablo 6 .......................................................................................................................... 341 Grafik 6 ......................................................................................................................... 341 Tablo 7 .......................................................................................................................... 387 Grafik 7 ......................................................................................................................... 387 Tablo 8 .......................................................................................................................... 388 Grafik 8 ......................................................................................................................... 388 Tablo 9 .......................................................................................................................... 389 Grafik 9 ......................................................................................................................... 389 Tablo 10 ........................................................................................................................ 390 Grafik 10 ....................................................................................................................... 390 Tablo 11 ........................................................................................................................ 391 Grafik 11 ....................................................................................................................... 391 Tablo 12 ........................................................................................................................ 392 Grafik 12 ....................................................................................................................... 392 Tablo 13 ........................................................................................................................ 496 Grafik 13 ....................................................................................................................... 497 Tablo 14 ........................................................................................................................ 498 Grafik 14 ....................................................................................................................... 499 X ÖN SÖZ İslam dini ve tasavvuf bağlamında klasik Türk şiirinin cennet ve cehenneme dair algısının konu edildiği bu çalışmada, ahiret hayatının önemli iki menzilinin klasik Türk şiirindeki yansımaları, okuyucunun nazarına sunulmaktadır. Ahirete ilişkin safhalardan sadece bu ikisiyle yetinilmesinin sebebi, hem sınırlandırma yapmak zorunluluğundan hem de son durakların bunlar olması ve içerisinde zıtlığı barındırmasından ötürüdür. Nihai noktayı ve sözün bittiği yeri oluşturan bu iki mekândan cehennemde, artık muhatap alınmama gibi bir durum söz konusu iken; cennette İlahî cemâlin temaşasından doğan hayranlık karşısında kâlden ziyade, hâlin yaşanması söz konusudur. Çalışmanın giriş kısmında genel olarak cennet-cehennem inancına, birinci bölümde İslam dini ve tasavvuftaki cennet-cehennem anlayışına değinilmiştir. Diğer dinler, İslam dini ve tasavvufun cennet-cehenneme ilişkin yaklaşımından yola çıkılarak ikinci ve üçüncü bölümde ise cennet ve cehennemle ilgili unsurların teşbih, mukayese, sembol, istiare ve mitoloji bağlamında klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığı üzerinde durulmuştur. Klasik Türk şiiri bahçesinden kırk iki divanın seçilip taranmasıyla oluşturulan bu çalışmada, kırk iki sayısıyla yetinmenin de bir sebebi bulunmaktadır. Bu da, yüzyıl başına ortalama yedi divan düşecek şekilde yapılmış olan bir düzenlemedir. Araplarda bilhassa yetmiş sayısının çokluktan kinayeyi ifade etmesinden mülhemle, bu durum yedi sayısına hamledilmiş, böylece taranan divanlar, bütün klasik Türk şiirini temsil eder nitelikte bir havaya büründürülmüştür. Hâsılı yedi divan, bir asır için; kırk iki divan ise altı asırdan müteşekkil klasik Türk şiiri için çokluğu ifade eder tarzda düşünülmüştür. Ancak klasik Türk şiirinin yüzyıllara göre gelişimi esas alındığından, taranan divanların sayıları yüzyıllar arasında farklılık göstermektedir. Zaman ve mekân açısından son derece kapsamlı bir alanı ihtiva eden klasik Türk şiiri üzerinde yapılan böyle bir çalışmanın, hatalardan beri olmayacağı muhakkaktır. Dönem bakımından bir sınırlandırma yapmak yerine, seçilen divanlar konusunda bir sınırlandırmaya gidilmesi de haliyle istifhamlara yol açacaktır. Belli bir yüzyıl ile sınırlandırmayıp, altı yüzyıl gibi geniş bir zaman dilimi göze alınarak topyekün bir çalışma yapmaya karar verilmesinin en önemli sebeplerinden biri, böyle bir çalışmanın bir daha yapılmayacağı konusunda duyulan endişedir. Bir diğer neden ise, çalışma bir yüzyıl ile sınırlandırıldığı takdirde, geri kalan yüzyıllarda temayüz etmiş şairleri XI incelemekten ve onların cennet-cehenneme dair yaklaşımlarını görmekten mahrum kalınacak oluşudur. Öte yandan bu vesileyle yüzyıllar içerisinde cennet ve cehennemle ilgili kavramların kullanım oranları, kavram ve terkiplerdeki değişimler gözlemlenebilir hale gelmiş, tablolar kısmı oluşturularak istatistikî bilgiler verme imkânı elde edilmiştir. Her ne kadar belli kurallar çerçevesinde hareket edilerek divan tercihinde bulunulmuş olunsa bile, yine de çalışmaya dâhil edilen bazı divanlarda bu kuralların tatbik edilemediği durumlar yaşanmıştır. Bunlardan bir tanesi Hatâ’î divanıdır. Zira Osmanlı coğrafyasına ilişkin bir eser olmamasına rağmen, Alevî-Bektâşî şairlerinin önde gelen isimlerinden biri olması ve Türkçe divanı bulunması hasebiyle, İran Safevî hükümdarlarından Şah İsmail’in (Hatâ’î) Türkçe divanına da yer verilmiştir. Hem klasik Türk şiirini anlamak hem de İslam ve tasavvufun cennet-cehennem anlayışını öğrenmek bakımından alana katkı sağlayacağı umulan bu çalışmanın başından sonuna kadar yanımda olan tüm hocalarıma, arkadaşlarıma ve aileme müteşekkir olduğumu belirtmek isterim. Ayrıca doktora öğrenimim süresince maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Sevim BİRİCİ’ye; yine görüşlerine ve yardımlarına başvurduğum hocam Prof. Dr. Ali YILDIRIM’a; tez döneminde katkılarını gördüğüm hocam Prof. Dr. Şener DEMİREL’e; tezin okunmasında, tashihinde ve bu hale gelmesinde yol gösteren bütün hocalarıma özellikle teşekkürü bir borç bilirim. ELAZIĞ-2015 Sıtkı NAZİK XII KISALTMALAR bk. : Bakınız C. : Cilt c.c. : Celle Celâlüh Çev. : Çeviren DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı ET. : Erişim Tarihi Fak. : Fakülte(si) FÜ : Fırat Üniversitesi G. : Gazel H. : Hicrî Haz. : Hazırlayan(lar) Hz. : Hazret-i İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı İÜ : İstanbul Üniversitesi K. : Kaside Kt. : Kıt‘a MEB : Milli Eğitim Bakanlığı Mes. : Mesnevi Mf. : Müfred(ât) Mk. : Mukattaât Ms. : Musammat Msd. : Müseddes S. : Sayı s. : Sayfa SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü TDK : Türk Dil Kurumu TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Ter. : Tercüme Thk. : Tahkik Eden Tr. : Tarih tsz. : Tarihsiz vd. : Ve diğerleri GİRİŞ 1. ÇALIŞMANIN KONUSU, AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ Çalışmanın temelini oluşturan bilgilerin sunulduğu bu bölümde, klasik Türk şiiri ve incelemeye konu olan şairler kısaca tanıtılmış olup sembol, istiare ve mitoloji gibi bazı kavramlar açıklanarak dinlerin cennet ve cehenneme dair tasavvurları ele alınmıştır. Genel olarak bütün dinlerde, bilhassa da İslam dininde ahiret hayatına dair önemli iki mekânı teşkil eden cennet ve cehenneme değinip, İslam dinine ait ahiret anlayışının, divanları incelenen şairler tarafından nasıl ele alındığı meselesine geçmeden önce; çalışmanın konusu, amacı, kapsamı hakkında bilgi verilmiş, çalışmada takip edilen metot üzerinde durulmuştur. 1.1.Çalışmanın Konusu Din ve tasavvufun cennet-cehenneme dair anlayışının klasik ve mutasavvıf şairler tarafından nasıl ele alındığı meselesi araştırmamızın konusunu oluşturmaktadır. Tasavvufun cennet ve cehenneme ilişkin yaklaşımının dine nazaran farklı oluşu ve bunun klasik Türk şiiri üzerindeki tesiri sebebiyle çalışmanın konusunda “İslam dini” ve “tasavvuf” şeklinde bir ayrıma gidildiğini belirtmek gerekmektedir. Şairin inancı ve İslam dinini yaşayış şeklinin yanı sıra; klasik Türk şiiri geleneği, mazmunlar, mecazlar, semboller, istiareler ve mitolojik unsurların da etkisiyle cennet, cehennem ve bunlarla ilgili hususlara beyitlerde yer verildiği görülmektedir. Cennetle ilgili beyitlerde genellikle sevgilinin güzelliğine, lütfuna, ihsanına, iltifatına ve vuslata vurgu yapılırken; cehennemle ilgili beyitlerde sevgilinin cevr ü cefasına ve ondan ayrı kalmaya vurgu yapılmaktadır. Cennetin mahremiyet, cehennemin ise mahrumiyet yeri olduğu, hatta sevgilinin dîdârının cennet olarak algılandığı bir şiir anlayışı göze çarpmaktadır. Dolayısıyla bu çalışma, din, tasavvuf, mitoloji, sembol ve istiare bağlamında klasik Türk şiirindeki cennet ve cehennem anlayışını konu edinmektedir. 1.2.Çalışmanın Amacı Bu çalışmanın yapılmasındaki amaç, cennet ve cehenneme dair tasavvurun, İslami dönemde ortaya çıkıp gelişen bir edebiyat üzerinde ne derece etkili olduğunu tespit etmektir. Dolayısıyla amacımız, cennet ve cehennem anlayışının klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığını ortaya koymaktır. Zira özünde İslam dini ve tasavvufun bulunduğu bir edebiyatta, bu dine ve tasavvufa ait cennet ve cehennem anlayışının izlerini görmek mümkündür. Nihayetinde bu etkinin klasik Türk şiirindeki yansımaları 2 tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan bu çalışma her ne kadar bir konu çalışması olsa da, yine de bir iddiaya sahiptir ve dolayısıyla bir tez ortaya koymaktadır. Tezimiz, “İslam dininin ve bu bağlamda tasavvufun cennet ve cehenneme dair yaklaşımı, klasik Türk şiiri üzerinde etkili olmuştur.” şeklindeki teoriyi ispat etmeye yöneliktir. 1.3.Çalışmanın Kapsamı Klasik Türk edebiyatı her ne kadar sadece Osmanlı dönemi ve coğrafyasıyla sınırlı tutulmasa da -Harezm, Hakanî, Çağatay, Azerî ve Osmanlı sahası gibi oldukça geniş bir coğrafya ve külliyata sahip olmasından ötürü- çalışmanın sınırlandırılması kaçınılmaz bir hal almıştır. Dolayısıyla çalışma, Osmanlı döneminde yazılmış olan ve şairlerin divan adını verdikleri kitaplarda toplanmış bulunan şiirler dikkate alınarak sınırlandırılmıştır. Ancak yaklaşık 600 yıllık bir süreci içine alan bu edebiyatta, şair ve divanların fazlalığı sebebiyle, divanları incelenecek olan şairler arasında da seçim yapmak durumu hâsıl olmuştur. Bu bakımdan, cennet ve cehennemle ilgili kelime ve ifadelere yoğun bir şekilde yer veren önemli isimler çalışmaya konu edilmiştir. XIV. yüzyıldan dört, XV. yüzyıldan sekiz, XVI. yüzyıldan on, XVII. yüzyıldan dokuz, XVIII. yüzyıldan altı ve XIX. yüzyıldan beş şairin divanı incelenmiştir. Ayrıca, incelemeye konu olan bu şairlerden bazısının Farsça ve Arapça divanları da bulunmasına rağmen, çalışmanın kapsamını sadece Türkçe divanlar oluşturmaktadır. 1.4.Çalışmanın Önemi Klasik Türk edebiyatı İslami dönemde ortaya çıkmış ve bu süreç içerisinde gelişmiştir. Kaynaklarından bir kısmını Kur’an, hadis, tefsir, fıkıh, kelam ve akait gibi İslami ilimlerin oluşturduğu bir edebiyat üzerinde cennet ve cehenneme dair tasavvurun etkisinin boyutunu saptamak önem arz etmektedir. Seçilen divanların taranması sonucunda ortaya konulan bu tespit, derleme ve değerlendirmeler bağlamında klasik Türk edebiyatının inançla ilgili bir yönüne ışık tutulmuş olunacaktır. Klasik Türk şiirinin daha iyi anlaşılması hususunda atılan bu adım sayesinde çalışmanın önem kazanacağı, ilim âlemine faydalı olacağı umulmaktadır. 1.5.Çalışmada Takip Edilecek Yöntem Klasik Türk şiirinde cennet ve cehennem algısının ele alındığı bu çalışmada, “cennet” ve “cehennem” başta olmak üzere bu iki kavramla ilişkili olan diğer kavramlar, seçilen divanlar üzerinde fişleme usulü ile bilgisayar ortamında taranmış ve tarama sonucu elde edilen fişler, konularına göre tasnif edilmiştir. 3 Tasnif edilen malzemeler kendi içinde anlam bütünlüğünü bozmayacak şekilde yorumlanmıştır. Çalışmanın sonunda “tablo ve grafikler” kısmında istatistikî bilgilere yer verilmiştir. Girişle birlikte üç bölümden oluşan tezin, giriş kısmında klasik Türk şiiri, divanları incelenecek olan şairler, cennet ve cehennemle ilgili kelimelerin anlamları üzerinde durulmuştur. İslam dini, Yahudilik, Hristiyanlık ve diğer dinlerde cennet ve cehennem inancına yer verilmiştir. Her ne kadar asıl konu, klasik Türk şiirinde cennet ve cehennem olsa da, bu hususun daha iyi anlaşılabilmesi için İslam dini ve tasavvufun cennet-cehenneme ilişkin yaklaşımının bilinmesi icap etmiştir. İslam dini ve tasavvufun cennet-cehennem anlayışına dair malumat epey bir yekûn tutunca, haliyle bir bölüm açmak durumunda kalınmıştır. Bu itibrala İslam dini ve tasavvuf zemininde cennet ve cehennem birinci bölümde irdelenmiş, bu bölüm, ikinci bölüm için bir temel teşkil etmiştir. Çalışmanın odağını oluşturan ikinci bölümde, şairlerin cennet ve cehennemi nasıl algıladığı, İslam dini ve tasavvuf bağlamında ortaya konan cennet ve cehennem anlayışının klasik Türk şiirindeki yansımaları üzerinde durulmuştur. Üçüncü ve son bölümde ise sembol, istiare ve mitolojiye konu olan cennet ve cehennemin klasik Türk şiirindeki köklerine değinilmektedir. Bir bakıma ilk bölüm, ikinci bölümün bir hazırlık safhası, üçüncü bölüm de ikinci bölümün bir uzantısı olmuştur. Tez konusunun kapsamı, eserler arasında yapılan seçme sonucu daraltılmış olsa da, başlık genele teşmil edilmiştir. Dolayısıyla çalışmada seçilen eserler üzerinden klasik Türk şiirinin bütününü içine alır nitelikte hükme varılmıştır. Yani çalışmada tümevarım yöntemi uygulanmıştır. Tezin ikinci ve üçüncü bölümlerinde yer alan konularla ilgili, seçilen divanlardan örnekler verilmiştir. Örneklendirme yönteminden istifade edilmiş olan bu çalışmada, örnek şiirin anlamının birebir karşılığını vermekten ziyade, ne mana ifade ettiğine değinilmiş ve zaman zaman şerh yöntemine başvurulmuştur. Dolayısıyla beyitleri nesre çevirme konusunda tercüme tekniğinden ziyade, yorumlama tekniğinden yararlanılmıştır. İcap ettiği takdirde, beyitlerde geçen edebî sanatlara da değinilmiştir. Cennet ile cehennem gibi iki zıt olgu üzerinde yapılan bu çalışmada, seçilen divanlara ait konuyla ilgili şiirler arasında yeri geldikçe karşılaştırmalar yapılmış ve mukayese yöntemine de yer verilmiştir. Öte yandan ilk önce şiirin ne anlama geldiği üzerinde durulmuş, ilgili açıklamalardan sonra şiir örnek olarak sunulmuştur. 4 Parantez içi dip not sisteminin kullanıldığı bu çalışmada, Kur’an’daki ayetlere ve bâblara (konulara) göre düzenlenmiş hadis kitaplarındaki hadislere yapılan atıflarda, şiir alıntılarında bu sistem uygulanmamış, yapılan atıf ve alıntıya daha kolay ulaşmayı sağlayan usul takip edilmiştir. Buna göre, ilk önce ayetin geçtiği surenin ismi, sonra surenin sıra numarası ve ardından da ayet numarası verilmiştir. Örneğin Kur’an’da 2. sırada yer alan Bakara Suresi’ne ait 25. ayet, atıfta, “(Bakara, 2/25)” şeklinde gösterilmiştir. Tezin metin kısmında bu atıf sistemi benimsenirken, istifade edilen DİB ve TDV yayınlarına ait Kur’an mealleri kaynakçada belirtilmiştir. Hadislerde ise hadis kitabının müellifi, hadisin “ana konu” (Kitâb) başlığı ve peşi sıra “alt konu” (Bâb) numarası verilmiştir. Ancak Müslim’den yapılan iktibaslarda, alt konu/bâb numarası değil -hadis fihristi çalışmalarında kitaba yüklenen bir özellikten ötürü- hadis numarası gösterilmiştir. Şiir alıntılarında da şairin mahlası veya adı, şiirin nazım şekli yahut türü, akabinde sıra numarası ve bölü çizgisinden sonra ise beyit ya da bend numarası verilmiştir. Şaire ve divanına daha kolay ulaşmak için kaynakçada, “İncelemeye Esas Alınan Divanlar” şeklinde bir başlık oluşturulmuş; önce şairin adı veya mahlası, sonra eseri, ardından da divanı yayına hazırlayanın adı, ilgili yayınevi, kitabın yayın yeri ve yılı gösterilmiştir. Birden çok cilde sahip kitaplarda, cilt numaraları sayfa numarası belirtilmeden önce Romen rakamlarıyla verilmiş, bununla asıl kaynağa ulaşma hususunda kolaylık sağlamak amacı güdülmüştür. Divanlardan iktibas edilen örnek şiirlerde, beyit numaraları normal rakam ve sayılarla gösterilirken, bend numaraları Romen rakamlarıyla gösterilmiştir. Ayrıca Cem Sultan ve Fehîm-i Kadîm gibi şairlerin divanlarında yer alan şiirler, Romen rakamları baz alınarak numaralandırılmasına rağmen, çalışmada bir standardı yakalamak maksadıyla, bu gibi divanlardaki şiirlere ait numaralar da normal sayılarla verilmiştir. Ahmed Paşa divanı gibi bazı divanlarda kasidelerin yer aldığı şiirlerin içerisinde “mesnevi” ve “terci‘-bend” gibi farklı nazım şekillerinde şiirler de yer almaktadır. Tercih edilen atıf sisteminden ötürü bu kabilden şiirlerin nazım şeklini ayriyeten belirtmek yerine, divanda hangi nazım şekli grubuna dâhil edilmişlerse, o nazım şekliyle gösterilmişlerdir. Yine sıra numarası verilmemiş ya da sıra numarası iki defa tekrar etmiş olan şiirler bulunmaktadır. Bunların da “-1, -2…” şeklinde bir sıralamaya konulduğunu belirtmek gerekmektedir. 5 Yunus Emre, Eşrefoğlu Rûmî, Hüdâyî gibi bilhassa mutasavvıflara ait divanlarda, nazım şekli ve türü ayrımı yapılmadan şiirler sıralanmıştır. Çoğunlukla gazel ve ilahilerden oluşan bu şiirleri, nazım şekline veya türüne göre ayırmak yerine - şiiri kaynağından görmek isteyenler için daha kolay olur düşüncesiyle- atıfta bulunulan şiirin sadece sıra numarası ve ardından beyit veya bend numarası verilmiştir. Vîrânî divanında yer alan şiirler, sıra numarası değil de başlıklarla ve bendlerden oluşan şiirlerden başlanıp beyitlerden oluşan şiirlere doğru sıralandığı için, yalnızca bu divanda iktibas edilen şiir örneklerinin sayfa numaraları verilmek mecburiyetinde kalınmıştır. Çalışmada transkripsiyon işaretlerine yer verilmemekle birlikte, veznin doğru okunmasını sağlamak için uzatma (^) işareti, hemze (’) ve ayn (‘) harfleri gösterilmiş; ayetlerden yapılan iktibaslar, Zâtî ve Niyâzî-i Mısrî divanlarında Arap harfleriyle yazılmış olsa da, yazım birliği oluşturmak maksadıyla onlar da Latin harfleriyle aktarılmıştır. Yeni yazıya aktarılmış divanlar üzerinde gerçekleştirilen bu çalışmada, alıntı yapılan şiirlerde muhtelif imla tasarruflarının olduğu dikkat çekmektedir. Nitekim farklı farklı yazarlar, yayınevleri ve kürsüler tarafından hazırlanmış bulunan bu divanlarda, bilhassa Akçağ Yayınevi günümüz okuyucusunun daha kolay anlayabileceği kelimeleri seçmek suretiyle divanları düzenlemişken, başka yayınevi yahut yazarlar ilgili dönemin dil özelliklerine sadık kalmışlar ve kelimeleri Osmanlı dil kuralları çerçevesinde kullanmayı tercih etmişlerdir. Dolayısıyla gerek altı asır gibi bir süreçte kelimelerin telaffuzundaki değişimler gerekse divanı yayına hazırlayanların üsluplarının farklılığı söz konusudur. Ancak bu çalışmada, örnek şiirlerin metinde geçtiği şeklini aynen alarak hemze, ayn ve uzatma işaretleri dışında şiirlere herhangi bir müdahalede bulunmadığını belirtmek gerekmektedir. Dolayısıyla divanı hazırlayan yazarlardan bazılarının cennet, uçmak, Kevser, Tûbâ, Sidre; cehennem, tamu, gibi kelimeleri büyük harfle bazılarının ise küçük harfle başlattıklarına şahit olunmuş, ilgili kelimeler nasıl yazılmışlarsa o şekilde alınmışlardır. Arapça veya Farsça kökenli bazı kelimeler Türkçe yazım kurallarında ünsüz benzeşmesi gibi ses değişimine uğramakla birlikte, çalışma açısından terim anlamı kazanan zâhid (zahit), vâiz (vaiz), sâkî (saki), Rıdvân (Rıdvan), Tûbâ (Tuba) gibi kelimelerin aslına sadık kalınmıştır. Yine özel anlam kazandığı düşünülen Tesnîm, 6 Selsebîl, Sidre kabilinden kelimeler büyük harfle, artık genelleşen cennet, cehennem ve sırat gibi kelimeler de küçük harfle başlatılmıştır. 2. KLASİK TÜRK ŞİİRİ VE DİVANI İNCELENECEK OLAN ŞAİRLER 2.1.Genel Hatlarıyla Klasik Türk Şiiri Şekil ve muhteva itibariyle belli kurallar çerçevesinde bir geleneğin üzerine oturtulmuş bulunan edebiyatın nazım veçhesini oluşturan klasik Türk şiiri -veya nesri de içine alan yaygın söyleyişle klasik Türk edebiyatı- Arap ve Fars edebiyatlarının estetik kaidelerinden etkilenmek suretiyle oluşturulmuş bir edebiyattır (Çavuşoğlu, 1986: 1, 2). Bilhassa örnek kabul ettiği İran (Fars) edebiyatının tesiri altında şekillenen bu edebiyat, XIII. asrın sonlarından, XIX. asrın ikinci yarısına kadar, ciddi manada herhangi bir değişikliğe uğramadan varlığını altı asır muhafaza etmiş bir edebiyat geleneğidir (Akün, 2013: 15).1 İslam’ın kabulünden sonra Arap ve İranlılarla sosyal ve kültürel alanlarda bağlar oluşturan Türkler, bu milletlerin dil ve edebiyatlarından da doğal olarak etkilenmişlerdir. Özellikle XIII. yüzyıldan sonra Türk coğrafyalarında çeşitli topluluklar ortaya çıkmaya başlamış, medrese, saray, konak çevrelerinde yeni bir edebiyat meydana gelmiştir (Güzel, 2009: 42). “Divan edebiyatı” veya “Klasik Türk edebiyatı” adı verilen bu edebiyat geleneğini benimseyen şairler, hayatlarının muhtelif zamanlarında yazdıkları şiirleri, her biri başka isimde ve farklı eserlerle ortaya koymak yerine, “divan” denilen anonim bir isim altında, tek kitapta toplamışlardır (Akün, 2013: 50). Şairlerin şiirlerini topladıkları eserlere divan denmesine istinaden, bu edebiyatın divan adlı şiir mecmualarından müteşekkil bir edebiyat olduğu yorumu yapılmış, böylece bu edebî geleneğe “divan edebiyatı” adı verilmiştir. Ancak divanlar dışındaki birçok edebî türü ve nesri hiç hesaba katmayan bu adlandırmanın yetersiz oluşundan ötürü, bu edebî gelenek için “klasik Türk edebiyatı” ismi zamanla daha fazla tercih edilir olmuştur (Akün, 2013: 18). Dolayısıyla çalışmanın ismi ve içeriğinde, bu edebiyatın nazım yönünü teşkil eden “klasik Türk şiiri” ifadesinin kullanılması benimsenmiştir. Klasik Türk şiiri denilince, aslında Harezm, Hakanî, Çağatay, Azerî ve Osmanlı (Anadolu) şivelerinde şekil ve muhteva itibariyle belli kurallar çerçevesinde yazılmış şiirin anlaşılması gerekir iken (Çavuşoğlu, 1986: 2), bu tabir sırf eski Osmanlı edebiyatı 1 Ömer Faruk Akün’ün bu eseri, TDV İslam Ansiklopedisi’nin 9. cildinde yer alan “Divan Edebiyatı” maddesinin kitap olarak basılmış halidir. 7 (Tanzimat dönemi öncesi) için ileri sürülmüş ve onunla hep Osmanlı şiiri kastedilir olmuştur (Akün, 2013: 19). İslami devir Türk edebiyatının bir kolunu temsil eden klasik Türk edebiyatı, kendine has bir sanat anlayışı ve sanatlı bir dile sahip, sınırlı duygu alanı ve şiir dünyası bulunan, İslam dini ve tasavvufa dayalı bir düşünce yapısı olan, şekilci, kuralcı ve idealist bir edebiyattır (Pala, 2010: 5). Bu itibarla klasik Türk edebiyatında gelenek, şiirin şekle ilişkin tarafını değişmez ve dışına çıkılamaz surette tayin etmiş ve hatta muhtevayı da muayyen bir daire içinde sınırlamıştır. Genel olarak klasik Türk şiiri - işlediği duygu ve konulara topyekûn bakıldığında, görüleceği üzere- aşk konusu etrafında yoğunlaşmıştır (Akün, 2013: 123, 129). Şiirin kuruluşunda önem arz eden biçim, klasik Türk şiirinde belirli kurallara bağlanmıştır. Söz konusu kurallar ise şiirin dış görünüşünü oluşturan “nazım birimi”, “vezin”, “kafiye” ve “nazım şekli”yle ilgilidir. Klasik Türk şiirinde nazım birimi ağırlıklı olarak beyittir. Beyit sistemine dayanan bu şiirde şair, söylemek istediğini genellikle iki mısralık beyit içerisine sığdırmak durumundadır. Beytin kendi içerisinde tam bir bütün oluşturması ve beyitler arası konu birliğine bakılmamasından ötürü, manzumeler özel başlık almayıp, nazım şekillerine göre adlandırılmaktadırlar. Klasik Türk şiirinde kullanılan vezin ise aruz veznidir. Aruz, ritmik bir vezin olup, dizeyi meydana getiren kelimelerin hecelerindeki seslerin uzunluğu/kapalılığı ve kısalığı/açıklığı esası üzerine bina edilmiştir. Kafiye itibariyle de göz kafiyesi esastır. Göz kafiyesi, mısra sonlarındaki kelimelerin harf ve harekelerinin birbirine uygun olması demektir. Ayrıca kafiyenin tam yahut daha çok zengin kafiye olmasına da önem verilmiştir. Şiirin dış yapısı bakımından mühim bir yer işgal eden nazım şekillerinin de değişmez kesin kuralları bulunmaktadır. Manzumelerin beyit ya da bend sayıları, bunların sıralanışı, kafiye düzeni gibi hususlara göre nazım şekilleri farklı isimler almaktadırlar (Mengi, 2010: 25-26). Klasik Türk şiirinin biçimsel özelliklerinin yanında muhteva özellikleri de önemli yer tutmaktadır. Edebiyatta muhteva denilince akla dil, üslûp, edebî sanatlar ve konu gelmektedir. Bu dönem edebiyatının dili, ortak İslam medeniyetinin kullandığı yazılı kültür diline dayanmaktadır. Bu dil, Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzere üç dilin karışımından meydana gelmiş olan Osmanlı Türkçesi’dir. Dilde mazmun, mecaz, edebî sanatlar ve terkipli ifadelerin yoğun bir şekilde kullanımı, ağır ve ağdalı üslûbun oluşmasına neden olmuştur. Ayrıca edebiyat, din ve onun getirdiği İslami gelenekten 8 kaynaklanan düşünce tarzı üzerine kurulmuş olması nedeniyle soyut bir yapıya bürünmüştür. Arap ve Fars edebiyatlarıyla ortak olan çoğu konu, tema ve türler, aşağı yukarı bütün sanatçılar tarafından ya olduğu gibi ya da ortak muhteva çerçevesinde yapılan bir kısım değişikliklerle kullanılmıştır (Mengi, 2010: 26-28). Klasik Türk edebiyatında sanat, eksiksiz ve kusursuz olanı, yani “mutlak güzel”i arama gayesine yöneliktir. Bu itibarla sanatçı, doğada veya çevresinde gördüklerini gerçekte oldukları gibi değil, kendi hayal dünyasında kurguladığı şekilde sunmaktadır. Dahası, söz konusu mutlak güzelin tasvirinde ortak bir ideal güzel ve güzellik anlayışı geçerlidir. Hemen hemen her şair, boyu servi, kirpikleri ok, kaşları yay, yanağı gül yahut lale, beli kıl kadar ince olan güzeli tasvir etmektedir. Bu anlayış, sanatçının anlatmak istediğini hazır unsurlarla söyleme zorunluluğunu beraberinde getirmiştir. Bu durumda sanatçının gücü, mevcut hazır unsurları kullanma tarzına bağlıdır. Dolayısıyla sanatçıyı diğer sanatçılardan ayıran ölçüt, üslûbudur (Mengi, 2010: 27). Klasik Türk şiiri bu sınırlı malzeme ve hazır kalıplarla bir tarafta şairin elini kolunu bağlayıp, ilhamı zincirlere vururken; diğer tarafta da iyi şairin kolayca sıyrılmasını sağlayıp, iyi şiir ile sahte şiirin ayırt edilmesine imkân tanımaktadır (Ayvazoğlu, 2002: 179). Klasik Türk şiirinde aşkın yanı sıra, genel olarak “tabiat, İslam inanç ve söylenceleri, içki ve eğlence, ölüm, felsefi düşünce ve övgü” gibi başlıca konular ele alınmıştır. XVII. yüzyıldan sonra günlük yaşamın kimi ayrıntıları da bu konular arasına girmiştir. “İslam dini” de klasik Türk şiirinde önemli bir yer tutmaktadır. Evren ve insanın yaratılışına dair İslam’ın getirdiği açıklamalara, şiirlerde yer verilmiştir. Kur’an, hadis, tefsir, kelam, akait, siyer ve kıssalar gibi İslam inancına ilişkin çeşitli kaynaklar da klasik Türk şiirinde işlenmiştir. Öte yandan yaradılışın sırlarını, Allah’ın varlığı ile insan ve evren arasındaki ilişkiyi inceleyen tasavvufun, klasik Türk şiirinin önemli bir bölümünü oluşturduğunu söylemek gerekmektedir (Batur, 2005: 19-21). Tasavvuf anlayışının cazibesi asırlarca fikir ve sanat alanında geniş bir ilham kaynağı olmuş ve mütefekkirler bunu anlatmaya çalışmışlar, şairler de eserlerinde terennüm etmişlerdir. Bu itibarla tasavvufun en güzel yansımalarını edebiyatta görmek mümkündür (Levend, 1984: 44). Klasik şairlerin tamamının tasavvufî neşveden nasiplendikleri görülmektedir. Bazı şairler bu anlayışa samimi olarak bağlı olup, bu tesiri aynı endişeyle eserlerine aksettirmişlerdir. Diğerleri ise ancak bulundukları devrin etkisinde kalarak tasavvufa temas etmekle yetinmişlerdir (Levend, 1984: 44). Bu itibarla tasavvuftan hissesi olsun 9 olmasın milletin hemen her ferdi ve bilhassa şairler, kendilerini tasavvufî zevklerden nasipliymiş gibi göstermek istemiş, tasavvufa ait derin nükteler ve ince fikirlerle eserlerini yüceltmeye çalışmışlardır (Kam, 1998: 23). Klasik Türk şiirinin estetiğinde sözcükleri sırf kendi mana daireleri içinde hapsetmeyip, diğer kavramları çağrıştıracak surette işlemek esas olduğu için, şairler tasavvufî manadaki söz ve remizleri, rahatlıkla kullanmışlardır (Akün, 2013: 150). Öte yandan bazı şairler ise açıktan açığa söylenmesi mahzurlu ve tehlikeli olan fikirleri tasavvuf kisvesi altında, sembol ve remizlerle ifade etmek suretiyle tasavvuftan faydalanmışlar ve bu vadide rahat nefes alma imkânı bulup, toplumun baskısı ve ithamlarından kurtulabilmişlerdir (Kam, 1998: 23). Gerek tasavvufun gerekse şer‘î akidelerin etkisi altında teessüs etmiş bulunan Allah (c.c.), insan ve kâinat telakkisi, şairlerin dünyaya bakışını hususî bir düzene oturtmuş, bir fikirler manzumesi vücuda getirmiştir. Dünyayı bu zaviyeden ibret nazarıyla temaşa eden hakîm şair, daima sebepleri var edenin, bir ilk hareket ettirenin mevcudiyetini görmektedir (Levend, 1984: 88). Hatta şairin, tasavvufla hiç alakadar olmasa bile, kâinatı daima bir sûfî gözüyle seyrettiği (Okuyucu, 2010: 47), olayların ardındaki hikmet perdesini aralamaya çalıştığı görülmektedir. Klasik Türk şiirinin bir boyutu da estetik kurgu ve bununla beraber kelimelerle oynamaktır. Ancak şair açısından bütün bunlar bir gaye değil, bir vasıtadır. Şairin amacı, görünürler âlemindekileri taklit etmek değildir. Şair, Allah’ın eseri olarak gördüğü bütün mahlûkatı O’na ulaşmada hep birer simgesel değer olarak telakki etmiştir. Var görünen âlem zaten onun nazarında bir vehim ve hayalden ibarettir. Sanatla iştigal edenin varlığa yaklaşımı da, onun özüne inerek, oradan mutlakla irtibata geçme amacına yöneliktir. Sanatkâr, bu bağlamda şiiri dahi böyle görmüş, yani şiiri hakikatin emrine amade kılmıştır (Yıldırım, 2006/b: 136). Sûfî şairle sûfî olmayan şairin söylemek istediklerinin birbirinden farklı olma ihtimali bulunsa da, davranış biçimleri aynıdır. Nitekim tasavvufî gayelerle yazılmayan bir şiiri bile, tasavvufa göre yorumlamak mümkündür. Çünkü aynı gerçeklik kavrayışına dayanmaktadır. Şair, sûfî olsun olmasın, bütün zıtlıkların ortadan kalktığı varlık alanına ulaşmaya çabalamakta, eşyanın hakikatini keşfetme cehdi içerisinde olmaktadır (Ayvazoğlu, 2002: 108, 167). Mutlak olanı, aşkın anlamları, şiirin temeli olan beyitle ifade etmek durumunda olan şairin kullanacağı yegâne malzeme sözdür. Söz ise kutsaldır, çünkü Allah’ın 10 sıfatlarından biri de Kelam’dır (söz). Kâinat “ol” (kün) emriyle, yani söz ile yaratılmıştır. Bu itibarla varlık meyvesinin ağacı sözdür. Hatta bilgi ve görgü ağacının meyvesi de söz olsa gerektir, zira insan bildiklerini ve gördüklerini sözle anlatmaktadır (Çavuşoğlu, 1986: 7). Müslüman şair, daima sözü bir değer olarak görmekte, ifade bakımından Kur’an’ı ve ondaki sanatları ideal biçim olarak kabul etmektedir. Kur’an’ın az söze çok mana sığdırma (îcâz) üslûbunu benimseyen şair de, bu bakımdan sınırlı olana sınırsızı sığdırma çabası içerisinde olmakta; yoğun ve sembolik anlatımlara yönelmektedir (Okuyucu, 2010: 66). Dolayısıyla klasik Türk şiirindeki “aşk”, “şarap”, “meyhane”, “pervane ve mum” gibi kavramlar yüce hakikati ifade etmede sembolik dilin hep birer vasıtaları olmuşlardır (Koç, 2010: 24). Sonuç olarak İslam dini ve tasavvuftaki dünya ve ahiret anlayışının, klasik Türk şiiri üzerinde yansımasını bulması tabii bir durum arz etmektedir. Zira hem kaynakları arasında tasavvuf ve diğer İslami ilimler vardır, hem de Müslüman şairler tarafından icra edilmiş bir şiir geleneğidir. 2.2.Divanları İncelenen Şairler Daha önce de değinildiği gibi, çalışmanın kapsamı geniş olduğu için, bir sınırlandırma yapılması kaçınılmaz hal almıştır. Ancak yapılan bu sınırlandırmanın tamamen keyfî olmadığını, birtakım kurallara bağlı kalınarak, divanı incelenecek olan şairler arasında tercihte bulunulduğunu belirtmek gerekmektedir. Şair seçiminde dikkate alınan hususlar şunlardır: 1- Cennet ve cehennemle ilgili kelimelere yoğun bir şekilde yer veren şairlerin divanları seçilmiştir. 2- Her yüzyıl için en az bir mutasavvıf şair bulundurulmaya çalışılmıştır. 3- Mümkün mertebe dönemin önde gelen isimleri tercih edilmiştir. 4- Osmanlı coğrafyasında yaşamış veya bir süreliğine bu coğrafyada bulunmuş olan şairler incelemeye konu olmuştur. Bu hususlardan en az ikisini taşıyan şair ve eserine çalışmada yer verilmiştir. Her ne kadar şairler arasında bir seçim yapılmış olsa da, klasik Türk şiiri bir geleneğin ürünüdür. Üslûp farklılığına rağmen, konuya bakış açısı ve muhteva aynı olduğu için, şiirlerinden örnekler verilen şairlerin bu şiirin genelini temsil edebileceğini söylemek mümkündür. Seçilen eserlerin matbu ve günümüz Türkçesine kazandırılmış olmasının da, ayrıca işimizi kolaylaştırdığını belirtmek gerekmektedir. 11 XIII. yüzyılın ortaları ile XIV. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığı tahmin edilen Yunus Emre’nin, klasik şair sayılamayacağı konusunda görüşler ileri sürülmüş olsa da (Akün, 2013: 21), çalışmada yer almasının sebebi, hem etkili bir mutasavvıf şair olması hem de klasik Türk edebiyatına dair tür ve şekillere eserinde yer verip, şiirlerinin divan adı altında toplanmış olmasındandır. Bu kategoriye diğer mutasavvıf şairler ile AlevîBektaşî şairlerinden bir kısmı da dâhil edilebilir. Zira onların şiirleri de divan adı altında toplanmış olup, aynı zamandan bu şiirlerden bazıları aruz veznine, klasik Türk edebiyatı nazım şekli ve türlerine göre kaleme alınmıştır. Üstelik bu şiirlerin, muhteva itibariyle de klasik Türk şiiri geleneğini aksettirdiği görülmektedir. Dolayısıyla bu şairlerin klasik Türk şiirinin kapsama alanı içerisinde olduklarını söylemek mümkündür. Çalışma, incelemeye konu olan şairlerin “divan” adını verdikleri eserleriyle sınırlandırılmış olup, şiirlerinden örnekler verilmek maksadıyla divanları taranan şairler aşağıdaki tabloda sunulmuştur: Klasik şairlerin yanı sıra, mutasavvıf şairler ile Alevî-Bektaşî şairlerine çalışmada yer verilmiş olması sayesinde, farklı kaynaklardan beslenen bu şairlerin cennet ve cehenneme dair algıları arasında bir kıyas yapma imkânı hâsıl olacaktır. Dolayısıyla hem yüzyıllar arasında hem de aynı yüzyılda yaşamış şairler arasında cennet ve cehennem algısının nasıl olduğu, ne gibi bir değişikliğe uğradığı bu sayede anlaşılabilecektir. 3. GENEL OLARAK CENNET VE CEHENNEM Bu başlık altında cennet ile cehennemin etimolojik kökeni ve sözlük anlamları, diğer dillerdeki karşılığı; sembol, istiare ve mitolojinin ne anlama geldiği açıklanacak; İlahî dinler ile diğer çeşitli din ve mitolojilerde cennet ve cehennem anlayışının nasıl olduğu incelenmeye alınacaktır. S.N. XIV. Yüzyıl XV. Yüzyıl XVI. Yüzyıl XVII. Yüzyıl XVIII. Yüzyıl XIX. Yüzyıl 1 Yunus Emre Ahmed-i Dâ'î Hatâ'î (Şah İsmail) Âşık Virânî Kâmî K. İzzet Molla 2 Kadı Burhaneddin Şeyhî Hayretî Aziz M. Hüdâyî İsmail Hakkı B. Enderunlu Vâsıf 3 Nesîmî Eşrefoğlu Rûmî Usûlî Nef'î Nedîm Ahmed Kuddûsî 4 Ahmedî Cem Sultan Zâtî Nev'î-zâde Atâyî İbrahim Hakkı E. Şeref Hanım 5 Ahmed Paşa Fuzûlî Şeyhülislâm Yahyâ Kânî Turâbî 6 Mihrî Hatun Hayâlî Fehîm-i Kadîm Şeyh Gâlib 7 Necâtî Bey Muhibbî Nâ'ilî-i Kadîm 8 Mesîhî Yahyâ Bey Niyâzî-i Mısrî 9 Nev'î Nâbî 10 Bâkî DİVANLARI İNCELENEN ŞAİRLERİN YÜZYILLARA GÖRE DAĞILIMI 12 3.1.Cennet ile Cehennemin Sözlük Anlamları ve Etimolojik Kökenleri Arapça’da “cennet”, gizlemek, saklamak, çökmek, her yeri kaplamak, karanlık basmak anlamlarına gelen “cenne” fiilinin mastarıdır (Mutçalı, 1995: 131). Lügatte “bir örtüş”, “bir kere setr” (örtme, gizleme) anlamına da gelen cennet, setr manasından hareketle zemini görünmez, gayet girift ağaçlarla örtülü bahçe ve bostana isim olmuştur (Yazır, tsz.: I/274). Dolayısıyla mastar ve isim olmak üzere bu kelime iki manaya delalet etmektedir. Cennet kelimesinin çoğulu ise “cennât” ve “cinân”dır. Ağacı olup da ağaçları ile yeri örten her bahçeye cennet denmektedir. Öte yandan cennetin bu şekilde isimlendirilmesinin sebebi -aralarındaki büyük farka rağmen- ya yeryüzündeki bahçeye benzerliğinden ya da nimetlerinin bizlerden gizlenmesindendir (Rağıb, 2012: 243). Yine cennet, sadece hurma ağacının, hurma ve üzüm ağaçlarının, hurma ve diğer ağaçların bulunduğu bahçenin ismi olarak da kullanılmıştır. Aynı şekilde cennet, ağaçlarının çokluğu, dallarının her tarafı kaplaması sebebiyle zemini gölgeleyen örtüdür (İbn Manzûr, tsz.: XIII/99-100). Bu açıklamalardan yola çıkarak cennetin muhtasar sözlük anlamının, “içinde çeşitli ağaçları barındıran bahçe” (Kara, 2002: 63) yahut “bitki ve ağaçları ile toprağı örten bahçe” (Şahin, 1993: 374) olduğunu söylemek mümkündür. Batı dillerinde cennet olarak kullanılan “Paradis” (paradise) sözcüğünün aslı Grekçe “Paradeisos” olup kökeni, eski Farsça’da “etrafı çevrilmiş mekân, ağaçlı bahçe” manasındaki “Pairi-daeza”ya dayanmaktadır (Şahin, 1993: 374). Cennet kavramının, aynı kökten gelen, ancak yazılış ve telaffuzlarında kısmî farklılıklar olan kelimelerle karşılandığı görülmektedir. Cennet, Fransızcada “Paradis”, İngilizcede “Paradise”, Almancada “Paradies”, İtalyancada “Paradiso”, Latincede “Paradisos”, Yunancada “Paradeisos”, eski Fars dilinde “Pairi-daeza”, Ermenicede “Partez” kelimeleri ile ifade edilmektedir. Diğer kültürlerdeki ahiret hayatına dair cennet kavramı da, Kur’an’dakine benzer biçimde, dünyadaki güzelliklerin ve nimetlerin sergilendiği “bahçe” kavramı için kullanılan kelimelerle ortaya konulmaktadır (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/181). İbranice Tevrat’ta ilk insanın konulduğu bahçeyi ifade etmek üzere zikri geçen “Gan Eden” (Eden bahçesi) terkibindeki “gan” kelimesi bahçe anlamına gelmekte olup, Tevrat’ın ilk Yunanca tercümesini ihtiva eden “Yetmişler” çevirisinde paradeisos olarak aktarılmıştır. Grek literatüründe bu kelimeyi ilk defa Ksenofones (Xenophon) bahçe anlamında kullanmıştır. Eski Farsçaya ait pairi-daeza, sonraki dönem İbranicesinde cennet karşılığında kullanılan “pardes” kelimesinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur 13 (Şahin, 1993: 374). Ancak Yahudi din âlimleri hem Âdem ve Havvâ’nın yaratılmalarının ardından yerleştirildikleri, fakat günahları sebebiyle çıkarıldıkları yer olarak hem de gelecek dünyadaki ebedî huzuru ifade eden yer olarak Gan Eden ifadesini kullanmayı sürdürmüşlerdir (Tora-Bereşit, 2010: 512). Eski Türkçe’de cennete verilen isim “uçmak”tır (Kaşgarlı Mahmud, 2006: I/118; IV/682). Birçok araştırmacıya göre “uştmak” şekliyle Soğdca’dan alındığı iddia edilen bu kavramın aslı, ruhun bedeni terk ettiği zaman “uçan kuş” kılığında olduğuna dair eski Türk inanışlarına dayanmaktadır (Beydili, 2004: 570). Uçmak, ölümden sonra iyi insanlara mükâfat olarak vadedilen, yeşillikler ve nimetlerin bol olduğu ışık dolu bir yerdir (Karakurt, 2012: 764). Bütün bu tasniflerden açıkça anlaşıldığı üzere cennet, birçok dilde “bahçe, park, saadet ülkesi, gökyüzü, ölümden sonra iyi insanların gideceği yer” gibi genel manalar ifade etmektedir (Cilacı, 1995: 25). Arapçada “cehennem”, “uzak/derin çukur” anlamına gelmektedir. “Cihinnam” şeklinde de geçen cehennem, çukurunun derin oluşundan ötürü böyle adlandırılmaktadır (İbn Manzûr, tsz.: XII/112). Aynı zamanda “hayırsız, uğursuz” anlamına da gelen cehennemin Arapça kökenli bir kelime olduğunu öne süren İslam âlimleri olmuşsa da, dilciler bu konuda tereddüt etmişlerdir (Harman, 1993: 225). Allah’ın, kullarına ahirette azap ettiği ateşin ismi olan cehennemin, Farsça kökenli bir kelime olduğunu söyleyenlerin yanı sıra, İbranice “kihinnam” kelimesinin Arapçaya dönüşmüş hali olduğunu söyleyenler de vardır (İbn Manzûr, tsz.: XII/112). Rağıb el-Isfahanî ise - Kur’an’dan iktibasla- “cehennem” kelimesini “Allah’ın kızıştırılmış ateşi” olarak tanımlamakta, kesin olmamakla birlikte aslının Farsça “cihnâm” kelimesi olduğunu belirtmektedir (Rağıb, 2012: 250). Cehennem kelimesinin çoğul kullanımı ise yoktur. Cehennem, İbranice’de gözyaşı anlamına gelen Kudüs’ün güneyindeki Hinnom Vadisi’nden ismini almaktadır. Önceleri ateşe atılarak kurban ayinlerinin icra edildiği, daha sonraları şehrin çöplerinin yakıldığı bu vadi, Yahudi inanışına göre yer altında bulunduğu düşünülen ateş gölüne giriş kapısıdır (Güneş, 2010: 128). Hayvanların leşleri ve idam edilen mücrimlerin de atıldığı bu vadi (Sami, 2002: 489), putperestlerin çocuklarını kurban ettikleri bir yer ve aynı zamanda, kötülerin “gelecek dünyada” cezalarını çekecekleri yok oluş yeri, yani cehennem olarak addedilmektedir (ToraBereşit, 2010: 512). 14 Cehennem kelimesi, Sümerlerde “Arali” veya “Kur” (Kramer, 2002: 194, 394), Mısır’ın eski dinlerinde “Amenti” veya “Amentet”, İran’ın eski dini olan Zerdüştîlikte “Daozahva” veya “Duzavhu”, Cermen mitolojilerinde “Nastron”, eski Yunan’da (Latince) “Tartarus”, yeni Yunancada ise “Hades” kelimeleriyle ifade edilmektedir. Eski Romalılar “Orcus” veya “İnfernus”, İtalyanlar “İnferno”, İspanyollar “İnfierno”, Fransızlar ve Portekizliler “Enfer”, Romenler de “İnfern” kelimeleriyle cehennemi ifade etmektedirler. Macarca’da “yeraltında bulunan gizli bir yer” anlamında “Pokol”, Almancada “Hölle”, İngilizcede “Hell” (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/96, 97), Hinduizm’de “Naroloka” (Harman, 1993: 225), eski Türk inancında ise “Tamu” (Kaşgarlı Mahmud, 2006: III/234; IV/569) kelimesi cehennem karşılığında kullanılmaktadır. 3.2.Cennet ve Cehennemle İlişkisi Bakımından Sembol, İstiare ve Mitoloji Cennet ve cehennem başta İslam dini olmak üzere diğer birçok din ve inanç sistemlerinde genellikle ahiretle ilişkilendirilmekte, dolayısıyla gaybî hakikatler olarak karşımıza çıkmaktadır. Gayba dair hususlar ise ya semboller ve istiareler yoluyla algılanabilir hale getirilmekte ya da mitolojiyle bağlantılı kılınarak hafızalarda yaşatılmaktadır. Nesneler veya tabiattan alınıp zamanla özel bir anlama bürünen bir duygu yahut düşüncenin anlatımında kullanılan işaret, alamet veya sözlere sembol denilmektedir (Karataş, 2001: 369). İşaret ve semboller kendilerinin ötesindeki bir şeye yönlendirmek bakımından ortak yapı arz etseler de, işaretlerin aksine semboller işaret ettikleri şeyin gerçekliğine katılmaktadırlar (Tillich, 2014: 49). Bireysel veya kolektif bilinçaltından kaynaklanan semboller (Tillich, 2014: 50), bireyin yahut toplumun duygusal yaşantısının doğrudan ve açık anlatım yerine, simgelerle yüklü ve üstü örtük bir dille dışa vurulması (Aydeniz, 2009: 42), salt kavramsal terimlerle tam bir şekilde ifade edilemeyen fikirlerin ya da prototiplerin görünen yansımalarıdır (Burckhardt, 1987: 128). Sembol, İlahî âlemdeki hakikatin, fizikî âlemdeki ona karşılık gelen başka bir hakikat ile temsil edilmesidir (Livingston, 1998: 110). Görünürler dünyasından bir gerçekliğe tekabül eden semboller, yeterince belirgin olmalarına mukabil, bunların ötesinde neyin yatmakta olduğunu çözümlemek genellikle çok zordur (Whitehead, 2009: 100). 15 Algılanır olandan, simgelenenden gösterilene giden yolu ifade eden sembol, doğal bir ilişki aracılığıyla, mevcut olmayan veya algılanması imkânsız bir şeyi çağrıştıran somut bir işaret olmakta (Durand, 1998: 9, 10), algılanamayanı algılanabilir hale getirmektedir. Buna göre sembol, herhangi bir sebepten ötürü duyularla algılanamayan bir şeye bizi sevk eden algılanabilir her şeydir (Uluç, 2011: 40). Sembolle sembolize edilen arasında daima bir ilişki bulunmaktadır (Tokat, 2011: 16). Asıl olanın bir yansıması ve taklitten ibaret olan yaratılmış âlemde, asıl olanla kurulan irtibat yansıtma esasına dayanmaktadır. Bu itibarla yaratılmış âlem, semboller, remizler âlemidir. Sembollerin, remizlerin asıllarıyla irtibatları ise bir işaret eden, işaret edilen irtibatıdır (Kılıç, 2006: 21). Dolayısıyla semboller, anlaşılması güç olan asli hakikatleri, yaratılmış âlemden bazı gerçekliklerle irtibatlandırıp, onları idrak edilir hale getirme girişiminin ürünüdür. Dille ifadesi imkânsız olan veya dilin erişemediği hakikatlerin, sezgiye dayalı esnek bir dil ve semboller kullanmak suretiyle anlaşılmasını ve kavranmasını sağlamak hususunda din, sanat ve edebiyat devreye girmektedir (Koç, 1998: 95). Gerçekliğin onsuz bize kapalı kalan düzeylerini sonuna kadar açan semboller, din sanat ve edebiyat sayesinde, genel olarak hayatın ve tabiatın takdim ettiğinden daha fazla olan bir şeyi açığa çıkarmaktadırlar. Dolayısıyla her türlü sanat ve edebiyattaki sembolik anlatımları, hakikatin boyut ve unsurlarını keşfetmeye imkân veren bir girişim olarak görmek mümkündür (Tillich, 2014: 50; Koç, 1998: 99). Teşbihe dair unsurlardan “benzeyen” veya “kendisine benzetilen”den biriyle yapılan istiare de varlığın yerine geçmesi ve onu temsil etmesi bakımından sembole benzemektedir. “Birinden bir şeyi ödünç almak, ariyet olarak istemek, kullanmak” gibi anlamlara gelen istiare (Harmancı, 2007: 42), benzerlik ilgisiyle bir kavramın adının, başka bir kavram için ödünç alınıp, geçici olarak kullanılmasıdır (Coşkun, 2010: 65). Daha basit bir ifadeyle istiare, benzeyen ya da benzetilenden birinin yer almadığı teşbihtir. Bu sebeple istiarenin temelinde teşbih bulunmaktadır (Karataş, 2001: 220). İstiare, anlatımı canlı ve tasvirî kılmak, bir kavramı şairane tanımlamak, başka mefhumların anlam değerinden istifade etmek gibi avantajlar sağladığı için, başvurulan en önemli ifade tarzlarından birisidir (Coşkun, 2010: 65). Teşbihin en ileri derecesi olan istiare, eşyanın ve olayın adını değiştirerek onu daha mükemmel, daha güzel ve daha heyecan verici kılan bir benzerinin adıyla anma sanatıdır (Kahraman Dikmen, 2004: 41). 16 İstiarede lafzın hakiki manasının anlaşılmasına engel bir karinenin bulunması gerekmektedir (Karataş, 2001: 220). Buna göre istiareyi meydana getiren kelime, mutlaka mecazi anlamda ve benzetme yapma amacıyla kullanılmış olmalıdır (Harmancı, 2007: 45). Genel olarak kutsala ilişkin bir öykü yahut dünyanın ve insanın mevcut şekline nasıl büründüğünü açıklayan kutsal anlatı olarak tarif edilen mit, en önemli dinî söylemlerden biri olsa gerektir. Mit (myth) kelimesi köken bakımından “söz” ya da “konuşma” anlamlarını ifade eden Yunanca “muthos/mithos”dan gelmekte olup, genel anlamda şifahî olarak anlatılan ve nesilden nesile aktarılan hikâyelerdir (Batuk, 2009: 28). Kutsal ve gerçek bir öyküyü ifade eden mit, yaratılışın öyküsüdür. Tabiatüstü varlıkların eylemlerini hikâye eden mit, her zaman için bir yaratılışla ilgilidir. Kesinlikle gerçek ve kutsal bir öykü olarak kabul edilmektedir. (Eliade, 2001: 15, 16). Kutsal, değerli ve manalı olanı ihtiva eden mit, ilkel zamanlarda meydana gelmiş olduğuna inanılan bir olayı anlatmaktadır (Seyidoğlu, 2011: 15, 16, 28). Mit, insanın içinde bulunduğu dünyanın amaç ve orijinini, yine kendi içinde, somut gerçeklik düzeyinde aramak yerine; ötelerde, gizemli güçlerin etkin olduğu bir gerçeklik alanında aramak yönünde bir inanç sunmaktadır. Bu da, insana hayatının kontrolünün kendi elinde olmadığını hissettirmektedir (Batuk, 2009: 48). Mitoloji ise Yunanca, bir nevi masal, hikâye demek olan “mythos” (mit) ile söz anlamına gelen “logos” kelimelerinin birleşmesinden müteşekkil olup (Can, 2011: 17), “mit bilimi” anlamına gelmektedir (Seyidoğlu, 2011: 15). Mitoloji, çok eski zamanlarda yaşamış ulusların inandıkları tanrıların, kahramanların, perilerin, devlerin hayat ve maceralarından bahseden mitler ve hikâyelerdir (Can, 2011: 17). Kozmik bilgilerin sembolleşmiş kaynağı olan mitoloji, olayları değil; olayların ortaya çıkma sebeplerini açıklamakta, gerçek dünyanın resmini çizmek yerine, bu âlemin sembollerle kavranmasını sağlamaktadır (Bayat, 2010: 12). Mitoloji, objektif olan mitler medeniyetinin eski şekillerinin ilk ilmî teşebbüslerini, dinî itikatlarını, siyasî görüşlerini, güzel sanatların çeşitli türlerini, felsefi bilgileri ve tam manasıyla etnik medeniyetin bütün katmanlarını kendinde toplayabilmiş bir sistemdir (Bayat, 2010: 11). Sonuç olarak, buraya kadar çalışmanın diğer bölümlerinde ve özellikle üçüncü bölümünde karşılaşacağımız sembol, istiare ve mitolojinin tanım ve özelliklerine 17 değinilmiş; son bölümde, alıntı yapılan beyitlerin sembolik, istiarî ve mitolojik bağlamları üzerinde durulacağı için bu kavramlar hakkında kısaca bilgi verilmiştir. 3.3.Cennet ve Cehennemin Çeşitli İnanç Sistemlerindeki Yeri İslam diniyle irtibatı olabilecek diğer din ve inanışlardaki cennet ve cehenneme dair telakkilerin tespit edilmesi, hem İslam dinindeki hem de klasik Türk şiirindeki cennet-cehennem tasavvurunun anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bu itibarla belli başlı dinler ve bu dinlerden neşet eden mitolojilerde cennet-cehennem algısına muhtasar bir şekilde yer verilecektir. Dinler tarihçileri, sosyologlar ve psikologlar tarafından oldukça farklı tanımları yapılan din, inanış ve davranışa dair yönlendirmeleriyle, insanlar arası ilişkileri düzenleyen ve onların hayırlı işler yapmasını, barış ve huzur içerisinde bir arada yaşamasını temin eden genel kurallar bütününü ifade etmektedir (Tümer ve Küçük, 2002: 7). Din, insanlara bir hayat tarzı sunmak ve onları belli bir dünya görüşü etrafında toplamak gayesi güden bir kurumdur. Yaratıcıya isteyerek bağlanma, birtakım haberleri duyma, onlara inanma ve bunların doğrultusunda iradi faaliyette bulunma olgusudur (Yılmaz, 2010: 14). İslam âleminde umumî kabule mazhar olan din tanımı ise, Cürcânî’nin yaptığı tanımıdır. Ona göre din, Hz. Peygamber’in kendisinde olana, tebliğle yükümlü olduğu şeye akıl sahiplerini çağıran İlahî bir kanundur (Cürcânî, 1983: 105). “Din” terimi Kur’an’da, insanların kendi tercihleriyle Allah’ın iradesine teslim olacağı, O’na kulluk ve ibadet edeceği ve bu teslimiyet, kulluk ve ibadetin bir neticesi olarak husule gelen ahlaki mükellefiyetleri yerine getireceği tesis edilmiş bir sistem şeklinde ele alınmaktadır (Aydın, 2013: 30). İslam âlimlerine göre dinler, genel olarak önce hak-batıl ya da İlahî-İlahî olmayan diye iki ana kategoriye ayrılmakta, daha sonra da hak/İlahî dinler İslam, Yahudilik ve Hristiyanlık şeklinde sıralanırken, diğer dinler batıl/İlahî olmayan din sınıfına sokulmaktadır. İkinci aşamada hak/İlahî dinler de kendi içinde aslı bozulmamış ve aslı bozulmuş olan dinler diye ikiye ayrılarak İslam, aslı bozulmayan; Yahudilik ve Hristiyanlık da aslı bozulan, yani tahrif edilmiş olan din kategorisine dâhil edilmektedir. Yine bu bağlamda dinler, hak/İlahî dinler anlamında semavî dinler; batıl/İlahî olmayan dinler anlamında ise semavî olmayan dinler şeklinde taksim edilmektedir (Aydın, 2013: 54). İlahî dinler, iradesiyle bütün varlıkları yöneten tek ilahı, onun meleklerini, güzel ahlak ve fazilet timsali olan peygamberlerini ve kutsal kitaplarını kabul etmek, bu yolda 18 inanma ve tapınmayı öğütlemek itibariyle batıl dinlerden ayrılmaktadırlar (Taplamacıoğlu, 1966: 44). 3.3.1.İlahî Dinlerde Cennet ve Cehennem İnancı Allah Teâlâ tarafından, peygamberler vasıtasıyla insanlığa gönderilen ve vahiy mahsulü olan dinler için “İlahî din” tabiri kullanılmaktadır. İlahî emirle görevlendirilen bütün peygamberlerin tebliğ ettiği vahye dayalı din, İlahî din olarak vasıflandırılmakta ve kabul edilmektedir. Dolayısıyla İslamiyet, Yahudilik ve Hristiyanlık -hatta Kur’an’da adı geçen diğer dinler de- İlahî din olarak değerlendirilmektedir (Tümer ve Küçük, 2002: 203). İlahî din kategorisine giren dinleri -vahye dayalı olmaları yönüyle- “İslam” ismi altında toplamak mümkündür. Nitekim Kur’an-ı Kerim, Hz. Âdem’den itibaren Hz. Peygamber’e kadar gelen vahye ve elçilere dayanan dinî geleneğe “İslam” adını vermekte (Tümer ve Küçük, 2002: 203), Allah katında hak dinin İslam olduğunu bildirmektedir (Âl-i İmrân, 3/19). İslam teriminin Allah’ın iradesine kendilerini tam manasıyla teslim eden herkesi kuşattığını söylemek mümkündür. Bu anlamda bir dinsel sistem olarak İslam, sadece belirli bir zümrenin değil, ilk insandan dünyanın sonuna kadar tüm insanların dinidir (Aydın, 2013: 31). Fakat münhasıran İslam, Hz. Peygamber’e gönderilen dinin adı olmuştur. Artık İslam dini denilince, Hz. Peygamber’in tebliğ etmekle yükümlü olduğu hususî manadaki din anlaşılmaktadır. İslam dininin ahiret telakkisinin cennet ve cehennem inancı, birinci bölümde ayrıntılı olarak ele alınacağından, burada, İslam’ın ahiret tasavvurlarına kısaca değinmekle yetinilecektir. İslam’a göre, ölümden itibaren ahirete dair safhalar başlamaktadır. Berzah âlemi denilen kabir hayatının ardından kıyamet kopacak; daha sonra yeniden dirilme, mahşer, hesap-kitap, mizan olacak; herkes, yaptığı zerre kadar iyilik ve kötülüğün karşılığını görecektir. İlahî adaletin tecellisiyle, suçlar ve suçlular ortaya çıkarılacaktır. Hesaba çekilme sonucu bazılarının amel defteri sağ tarafından, bazılarınınki de solundan verilecektir. Kul haklarının ödenmesi neticesinde kişi, mümin ise sırat köprüsünü geçip cennete gidecek; mümin değilse yahut günahları ağır gelmişse cehenneme düşecektir. Günahkâr olan mümin, günahı nispetinde cehennemde kalıp, cezasını çektikten sonra cennete gidecektir. Herkesin ameline göre yerleştirileceği ahirette cennet sekiz, cehennem yedi tabakadan oluşmaktadır (Tümer ve Küçük, 2002: 471). 19 Sevapları günahlarına üstün gelenler cennete, noksan gelenler ise cehenneme giderken; sevap ve günahları birbirine eşit gelen kimseler de Araf’a gideceklerdir. Araf meşhur görüşe göre cennet ile cehennem arasındaki engelin, sûrun yüksek tepeleri demektir. Araf ehli amelde kusur etmiş ve mizanda iyilik ve kötülükleri denk gelmiş, cennet ve cehennem arasında bir müddet kaldıktan sonra Allah Teâlâ’nın, haklarında bir hüküm vereceği tevhit ehli bir topluluktur (Yazır, tsz.: III/2167-2168). Yahudilerin ahiret inancına göre ölüm, dünya hayatının sonudur. Öldükten sonra muhakemenin olduğu noktasında elde bulunan kaynaklardaki imalar muğlaktır. Metin tarihlerindeki ihtilaf bu hususta kesin bir yargıya varmayı mümkün kılmamaktadır (Tümer ve Küçük, 2002: 469). Eldeki kaynaklara bakılırsa, ilk zamanlarda ahiret inancının varlığına dair Yahudilikle ilgili malumat sonraki nesillere ulaşamamıştır. Bu nedenle eski Yahudilikte ahirete imanın olmadığını iddia edenler bulunmaktadır. Kutsal kitapta iyi ve kötü ameller için mükâfat veya cezanın olduğu bir ahiretten söz edilmemesi bu yönde şüphelere yol açmıştır. Fakat amellerin karşılığı olarak, gelecek kuşağın mükâfatlandırılacağı şeklinde cevaplar verilmektedir. Ölüler ise “Şeol” denilen bir yeraltı dünyasında yaşamaktadırlar (Sarıkçıoğlu, 2011: 230). Ölümden sonra hayat, mezarda ve ölüler âleminde (Şeol) devam edecektir. Ölen kişiler, ölüler âleminde, bir gölge misali varlığını sürdürecektir. Ölülerin ne Yahve ile ne de diğer insanlarla bir münasebeti bulunmaktadır (Tümer ve Küçük, 2002: 469). Yeniden dirilme, ebedî hayat ve yargılamaya ilişkin inançların sonraki dönemlerde geliştiği Yahudilikte, iyi insanlar muhakeme edilip temize çıktıklarında Aden (Eden) adı verilen cennete gideceklerdir. Kötüler ise cehenneme atılıp cezalarını çekeceklerdir (Tümer ve Küçük, 2002: 250- 251). Bu konularla ilgili Yahudi düşüncesinde oldukça farklı fikir ve açıklamalar olmasına rağmen, şu iki fikir geleneksel Yahudi düşüncesinde merkezi bir yer işgal etmektedir. Bunlardan birincisi, salih kimselerin gireceği cennetin yeniden tesisi anlamında bir ahiret hayatı vardır. Diğeri ise, çok az sayıdaki salih kişi hariç, diğerleri için cennete girmeden önce on iki aydan fazla sürmeyecek kısa bir cezalandırma dönemi yaşanacaktır (Aydın, 2013: 332). Yahudi ahiret inancında iyilerin ebediyen kalacağı yerin Eden bahçesi yahut Pardes olarak adlandırılan ve yine “bahçe” anlamını ifade eden özel bir yer olacağına inanılmaktadır. Cennet (Gan Eden/Pardes), “Tekvin’in 2. ve 3. bablarında geçen Eden bahçesi”, “dirilmeden önce iyilik sahibi ölülerin kaldıkları yer” ve “iyilerin sürekli kalacakları yer” şeklinde üç mekânı betimlemek üzere kullanılmaktadır. Bu husus, 20 birden çok cennetin bulunduğunu değil, tarihî seyir boyunca cennet algısının kazandığı üç merhaleyi ifade etmektedir. Bu üç merhaleden son iki tanesinin coğrafî yeri konusunda müşterek bir inanç yoktur. Bazı kimselere göre bu yer dünyada, bir kısmına göre ise göktedir (Şahin, 1993: 375). Tekvin’in 2. babında Eden bahçesi hakkında, Rab Tanrı’nın Âdem’i yarattığı ve şarka doğru Aden’de (Eden) bir bahçe diktiği ve bu adamı oraya koyduğu belirtilmektedir. Bahçeyi sulamak için Aden’den bir ırmak çıkmış; Pişon, Gihon, Dicle ve Fırat olmak üzere dört kola ayrılmıştır. Dört kola ayrılan ve yerin dört bölgesine hayat taşıyan nehriyle, Âdem’in bakması ve ekip büyütmesi gereken ağaçlarıyla bu cennet bahçesinin (Aden) ortasından ise hayat ağacı ve iyiyle kötüyü bilme ağacı yükselmektedir. Yahve insana şu buyruğu vermektedir: “Bahçede istediğin ağacın meyvesini yiyebilirsin. Ama iyiyle kötüyü bilme ağacından yeme; çünkü ondan yediğin gün mutlaka ölürsün.” (Tekvin, 2:7-17). Yahudi kaynaklarında cennete dair ayrıntılı tasvirlere de rastlanmaktadır. Bu tasviri anlatımların birinde şu ifadeler yer almaktadır: “Aden (bahçesi) cennetinin yakuttan iki kapısı vardır. Her birini altmış bin adet görevli melek beklemektedir… Salih bir kimse teşrif ettiğinde, …kendisine şu çağrıyı yaparlar: Hadi git, sevinçle rızkını al. Onu etrafı sekiz yüz çeşit gül ve mersinle çevrili derelerin aktığı bir yere dâhil ederler. Burada herkes, şerefiyle mütenasip olarak, kendi şahsına ait bir odaya sahip olur. Buradan dört nehir çıkmaktadır. Bunlardan sırasıyla; süt, şarap, belsem 2 ve bal akmaktadır. Her odanın üzerinde bir altın asma vardır ve bu asmayı da her biri Venüs gezegeni gibi parıldayan, otuz tane inci süslemektedir. Her bir salih kişiye altmış melek hizmet etmektedir... Aden Cenneti’nde ikamet edenlerin en az güzel olanları Yusuf ve R. Yohanan’a benzerler. Onlar için gece yoktur ve onlar için üç çağ mevcuttur. Birinci çağda, salih kişi âdeta bir çocuk gibi olur ve çocuklar için ayrılmış olan bölüme girer ve burada onların oyunlarını paylaşır, ikinci çağ, gençlik çağıdır. Bu çağda, gençlerin olduğu bölüme girer ve orada onlarla birlikte eğlenir. Üçüncü çağ ise büyük yaştaki olgunluk çağıdır. Bu çağda, yaşı olgun kimselerin olduğu yere girer ve onlarla birlikte eğlenir. Aden Cenneti’nin her bir köşesinde seksen bin çeşit ağaç yer almaktadır; bunların en az değerli olanı bile bu dünyadaki bütün güzel kokulu bitkilerden daha narindir. Aynı şekilde, her bir köşesinde altmış bin adet görevli melek bir ağızdan güzel nağmeler terennüm ederler. Merkezde hayat ağacı vardır ve 2 Bu kelime İngilizcede balsam olarak geçmekte ve “pelesenkağacı, kınaçiçeği” anlamlarına gelmektedir. “Balsam aplle” ise kudret narı demektir (Redhouse, 2011: 68). Kelimenin bu haliyle cennet nimeti olması daha makul görülmektedir 21 dalları Aden Cenneti’nin tamamını kaplar; her birinin tadı ve görünüşü birbirinden farklı olan beş yüz bin çeşit meyve verir. Ağacın üstünde muazzez bulutlar yer alır; dört bir yandan esen rüzgârlar, ağaçtaki çiçeklerin kokusunu dünyanın bir ucundan diğerine taşırlar. Ağacın altında ise, Tora’yı açıklayan hikmet sahibi kimselerin talebeleri yer alır; bunlardan her birinin, biri yıldızlardan diğeri ise güneş ve aydan yapılmış iki odası vardır. Odalar arasında muazzez bulutlardan müteşekkil birer perde vardır ve perdenin arkasında ise Aden vardır.” (Taşpınar, 2014: 327-328). Tevrat’ta imanlı Yahudilerin gideceği Aden bahçesinin mukabilinde, günahkârların ateş azabı göreceği Ge-hinnomdan da haber verilmektedir (Tesniye, 32:22). Ge-hinnom karanlık, insanların acı ve sıkıntı çektiği bir mekândır (Eyub, 10:22). Ge-hinnom temelde aşağıya inilen bir çukur olarak tasvir edilmiştir (Eyub, 17:4; Eyub, 33:24; Tekvîn, 37:35). Aynı zamanda cehennem “ateşli fırın” olarak ifade edilmekte, günahkârların “ateşli fırın”a atılacağı ve onların hepsini ateşin yiyip bitireceği söylenmektedir (Mezmurlar, 21:9). İbadet adına çocukların katledilip yakılması sebebiyle İsrail peygamberlerinin Ge-hinnomu lanetlemeleri üzerine, bu yer İşaya (bk. İşaya, 66:24)’dan itibaren zamanla gelişen Yahudi öte dünya telakkisinde cehennemin sembolü olmuş ve ölümden sonra azap görülecek yere bu ad verilmiştir (Harman, 1993: 225). Yahudilikte cennet-cehennem, hesap günü ile ilgili emirlerin açıklandığı diğer bir kutsal kitap Talmud’dur. Talmud’un haber verdiğine göre, günahkâr insanların çok azı hariç, diğer günahkârlar on iki aylık bir cezanın akabinde cennete gideceklerdir (Tümer ve Küçük, 2002: 251). Ayrıca Talmud’da cehennemin yedi ismi olduğu açıklanmaktadır. Bu isimlerin, “Şeol” (Ölüler Diyarı) (Yunus, 2:2), “Abaddon” (Helak Yeri), “Şahat” (Ölüler Diyarı), “Bor Şaon” (Helak Çukuru), “Tit Ha-Yevan” (Batak Çamuru), “Tsalmevet” (Ölüm Gölgesi) ve “Aşağıdaki Diyar” (Mezmurlar, 88:11; 16:10; 40:2; 107:10) olduğu ifade edilmektedir. Bunlar haricinde cehennemin “Gehinnom” ve “Tofet” diye de isimleri vardır (Taşpınar, 2014: 196, 334). Ge-hinnomun yanı sıra, “âdeta ölüm misali iştahı son derece açık” ve “doymak nedir bilmeyen” gibi anlamları ihtiva eden Şeol (Habakkuk, 2:5), ölüm sonrası gidilecek yerin ismi olup, cehennemi ifade etmektedir. Şeol kelimesi Tevrat’ta ilk defa Hz. Yakup’un oğlu Yusuf için tuttuğu yas münasebetiyle zikredilmektedir. Hz. Yakup, Yusuf’u bir canavarın parçalayıp yediğini düşünerek, “Oğlumun yanına, ölüler diyarına (şeol) yas tutarak ineceğim.” demiştir (Tekvin, 37:35). Tevrat’taki bu ve benzeri ifadeler ölümle her şeyin bitmediğini, ölüm sonrasında başka bir hayatın mevcut 22 olduğunu göstermektedir. Tevrat’a göre Şeol yerin derinliklerindedir (Tesniye, 32:22; Eyub, 17:16; Süleyman’ın Meselleri, 9:18). Işığın nüfuz edemediği karanlık bir yerdir (Eyub, 10:21, 22). Girişi kapılarla kapalıdır (Eyub, 38:17). Oraya bir defa girildi mi, tekrar hayata dönmek için oradan çıkmak mümkün değildir (Eyub, 7:9, 10). Orası bütün canlıların varacakları bir yer, yaşayanların toplanacakları bir evdir. Küçük olsun büyük olsun herkes oradadır (Eyub, 30:23; Eyub, 3:19). Ölüler diyarı hiç doymak bilmemektedir (Süleyman'ın Meselleri, 27:20; 30:15-16). İnsanları yutmak için ağzını açmış bir dev gibidir (İşaya, 5:14). Şeol için “helak çukuru”, “karanlık diyar” (Mezmurlar, 55:23; 107:10) ve “unutma diyarı” da denilmektedir; çünkü oraya giren unutulacak ve bir daha anılmayacaktır (Eyub, 24:19-20). Kısaca Tevrat’ta Şeol, bütün ölüler için müşterek bir ikamet yeri olarak kabul edilmekle birlikte, iyilerin mükâfat, kötülerin azap göreceği bir yer olarak da gösterilmektedir (Harman, 1993: 226). Yahudilikte, dinlerinden dönen Yahudiler için azap ebedîdir (İşaya, 66:24). Ölüm diyarı, geri dönülmeyen, koyu karanlıklarla kaplı, derin, gizlenme imkânı olsa da Tanrı’nın indinde her tarafı görünen bir yerdir (Eyub, 10:21-22; 11:8; 14:13; 26:6; l7:13). Kötülerin cehennemdeki azap şekli daha çok ateşle, ebedî alevlerledir (İşaya, 33:14; 50:11; 66:24). Kötüler orada korkunç bir azaba uğrayacaklar, ateş ve kurt onların bedenlerini örtüp, yok edecektir (İşaya, 14:11). Sünnetsiz ölenler ve kılıçla öldürülenler (kâfirler) de aşağı tabakaya indirileceklerdir (Hezekiel, 32:17-32). Yahudilikte cehennem azabının, ruh ile bedene birlikte uygulanacağı görüşü hâkimdir. İşlenen günahlara göre azap için sürelerin tayin edildiği ve günahkârların, suçlarının büyüklüğüne mütenasip cehennemin yedi tabakasından birine atılacağı belirtilmektedir (Taşpınar, 2014: 340). Hristiyanlıktaki ahiret inancına gelince, bu dine göre ölen kimse ilk muhakemesi sonunda Araf’ta kalacak, burada o kimsenin ruhu beşerî günahlarının bedelini ödeyecek, Hz. İsa’nın ikinci gelişinin ardından başlayacak olan bin yıllık dönemin başında iyi insanlar, sonunda ise kötüler dirilecektir. Bunun akabinde Hz. İsa’nın başkanlığında büyük genel bir mahkeme kurulacak ve iyiler cennete, kötüler de cehenneme girdirilip, orada ebedî kalacaklardır (Tümer ve Küçük, 2002: 471). Hristiyanlıktaki ahiret anlayışının İsrail’in Mehdi inancına uygun bir tarzda geliştiği görülmektedir (Cilacı, 1995: 90). Hristiyanlığın cennet ve cehennem düşüncesinin Zerdüşt inançlarıyla da bir yakınlık gösterdiği iddia edilmektedir (Taplamacıoğlu, 1966: 120). Ancak sonraları Hristiyanlığa özgü farklı yorumlara 23 dayanan bir ahiret telakkisi oluşmuştur. Luka İncilinde cennet, Hz. İsa’nın da içinde yer aldığı bir mükâfat yeri olarak geçmektedir (Luka, 24:43). Yine aynı İncil’de ölümden sonra iyilerin cennete girmesinden de söz edilmektedir (Luka, 16:24-25). Pavlus bir mektubunda, üçüncü kat göğe çıktığını, nasıl olduğunu bilmediği özel bir tecrübeyle cennete götürüldüğünü ve vahiy aldığını anlatmaktadır (Korintoslular’a İkinci Mektup, 12:1-4). İyi ve dürüst kimselerin ebedî mükâfata nail olacakları ve semada bulunan bir mekânın varlığı Yeni Ahit’te göklerin melekûtu şeklinde haber verilmektedir. Göklerin melekûtu bu dünya saltanatından tamamen farklıdır ve sonsuza kadar devam edecektir (Şahin, 1993: 376). Sadece salih kimseler oraya gidebilecek ve orada barış içinde ebediyen mutlu bir hayat süreceklerdir (İbraniler’e Mektup, 9:11; Korintoslular’a Birinci Mektup, 6/9-10; Romalılar’a Mektup, 5/17). Orada Allah’ı görecekler (Yuhanna’nın Birinci Mektubu, 3:2) ve melekler gibi olacaklardır (Markos, 12:25). Cennetin yeriyle ilgili Yeni Ahit’te yer alan ifadelerde, cennetin gökte mi, yoksa yeryüzünde mi olduğu hususunda bir muğlaklık söz konusudur. Çünkü başka bir pasajda, bu dünyanın yıkılıp, yeni bir yer ve göğün kurulacağı, burada Allah’ın çadırının insanlarla beraber olacağı ve kendisinin insanlarla oturacağı ifade edilerek Kudüs civarı (Yeruşalim) olan bu yerde artık gözyaşı, matem, feryat, acı ve ölümün olmayacağı belirtilmektedir (Vahiy, 21/1-4). Eden cenneti, Yahudilikte olduğu gibi Hristiyanlık inancında da yaratılışın başlangıcından itibaren mevcuttur (Şahin, 1993: 376). Matta İncili’ne göre cennet (melekût), dünya kurulduğundan beri iyi kullar için hazırlanmıştır ve mahşer gününde iyi kullar (sağdakiler) burayı miras alacaklardır (Matta, 25:34). Dünyanın sonunda melekler gelip kötüleri salihlerin arasından ayıracaklardır. Salihler babalarının melekûtunda güneş gibi parlayacaklardır (Matta, 13:43, 49). “Buğday ve delice” benzetmesiyle salihlerin ve kötülerin durumunun anlatıldığı aynı bapta, dünya tarlasına ekilen buğday ve delicenin hasadıyla bu dünyaya tanınan zamanın son bulup başka bir hayatın başlayacağı, iyi tohumun (buğday) melekûtun oğulları, delicelerin de şeririn oğulları olduğu ifade edilmektedir. Sonuçta buğdayların ambara toplanması misali, salihlerin cennete konulacağına işaret edilmektedir (Matta, 13:24-30, 37-40). Korintoslular’a ikinci mektupta ise dünya evleri bir çadıra benzetilmektedir. Dünyadaki çadırların dayanıksız olduğu ve hemen yıkılabileceği, ama inananlar için göklerde Allah’tan bir binanın, el ile yapılmamış ebedî bir evin bulunduğu vurgulanmaktadır (Korintoslular’a İkinci Mektup, 5:1). 24 Cennet nimetleri olarak İncillerde, “Tanrı’yla birlikte olma”nın yanı sıra, ölülerin tekrar dirilmek suretiyle melekler haline gelecekleri, bir daha ölmeyip sonsuza kadar yaşayacakları zikredilmekte, onların evlenmeyecekleri ve gökteki melekler gibi olacakları belirtilmektedir (Matta, 22:30; Markos, 12:25; Luka, 20:35). İncil’de, cennette (Babanın evi) çok meskenlerin olduğu, Hz. İsa’nın oraya inanalar için yer hazırlamaya gittiği söylenmekle birlikte, buranın mahiyeti hakkında bilgi verilmemektedir (Yuhanna, 14:1-4). Yeni Ahit’te, iyi işler yapanların ölüm sonrası varlıklarını devam ettirecekleri yer olarak “paradise” kelimesi dışında (Şahin, 1993: 376); “kıyamet” (Markos, 12:18- 27), “ebedî mesken” (Luka, 16:9), “ölüler diyarı” (Luka, 16:19-31) gibi ifadeler yer almaktadır. Yeni Ahit’te geçen, “üç gün üç gece yerin bağrında kalmak” (Matta, 12:40), “boru (sur) ile ölülerin kıyamı” (Selanikliler Birinci Mektup, 4:16), “ölümün ve ölüler diyarının kendilerinde olan ölüleri vermeleri” (Vahiy, 20:13) gibi anlatımlar, iyilerin bile -ölümün ardından bir süre de olsa- yer altında kalacağına işaret etmektedir. Eski Ahit’e nazaran Yeni Ahit’te cehennem inancı daha açıktır (Karaalp, 2007: 7). Herkese amellerinin karşılığı verilecektir. İyi iş yaparak sabırla izzet, hürmet ve kalıcılığı arayanlara ebedî hayat bahşedilecektir. Ama ayrımcı olup, hakikate karşı itaatsiz, haksızlığa karşı ise itaatli davrananlara, kötülük işleyenlere gazap ve hiddet, sıkıntı ve şiddet dokunacaktır (Romalılara Mektup, 2/6-10). Yeni Ahit’te cehennem, Yahudi inancında olduğu gibi Şeol’ün kötülere tahsis edilen kısmıdır (Harman, 1993: 226). “Hell”, “Hölle”, “İnferno” (Aşağıda olan), “Fegefeuer” (Silip süpüren ateş) kelimeleriyle karşılanan Hristiyan cehennemi yerin alt kısmındadır ve oraya inilmektedir (bk. Luka, 10:15). Buradaki yer altı kavramı dünyanın derinliklerini; çoğu kez dünyanın merkezini (kalbini) ifade etmektedir (Güneş, 2010: 128). İncil’de farklı farklı isimlerle anılan cehennem, “ölüler diyarı” (Matta, 11/23; Luka, 10:15), “dış/koyu (zifiri) karanlık” (Matta, 25:30; Petrus’un İkinci Mektubu, 2:17), “sönmez/ebedî ateş” (Matta, 18:8; Markos, 9:43), “fırın ateşi” (Matta, 13:42, 50), “cehennem ateşi” (Matta, 18:9) olarak ifade edilmektedir. Hristiyanlığa göre cehennem iblisin ve cehennemliklerin ceza yeridir (Matta, 25:41); günahkârlar öldükten hemen sonra oraya inecekler (Luka, 16/22-25); ruh ve vücutlarıyla azaba duçar olacaklardır (Matta, 10:28). Orada karanlığın da ötesinde 25 (Matta, 22:13; 25:30), ölmeyen kurtlar ve sönmeyen ateşle birlikte (Markos, 9:43, 48) dehşet verici azaplar bulunmaktadır (Matta, 8:12; 13:50). Hristiyanlar tarafından sahih olarak kabul edilmeyen Barnabas İncili’nde de cehennemle ilgili bilgiler bulunmaktadır. Cehennemin biri diğerinden daha derin yedi odası veya bölümü vardır ve en derinine giden, daha büyük azap çekecektir. Bir günah işleyen bir cehennemi, iki günah işleyen iki cehennemi hak edecektir (Barnabas İncili, 143). Petrus’un, “Ey muallim, bize kaybedenlerin nasıl azap göreceğini ve Cehennem’de ne kadar kalacaklarını anlatın ki, insan günahtan kaçabilsin” şeklindeki sorusu üzerine Hz. İsa, kimlerin hangi katta cehennem azabına çarptırılacaklarını tafsilatlı olarak açıklamıştır (Barnabas İncili, 249-252). Yeni Ahit’te cehennemdeki azabın ateşle olacağı ve ebedîliği vurgulanmaktadır (Matta, 18:8; 25:41; Yahuda’nın Mektubu, 7; Vahiy, 19:3). Hz. İsa cezanın suçlara göre olacağını belirtmiştir (Matta, 11:23-24; Luka, 12:47-48; Vahiy, 18:6-7). Tanrının yaşam kitabında adı olmayanların dışlanması (Vahiy, 20:15), gece gündüz hiç sönmeyecek olan ateşe atılmak (Vahiy, 20:10), kükürtle yanan ateş gölüne bırakılmak, kızgın fırınlara sokulmak (Vahiy, 21:8; Matta, 13:42, 50), eller ve ayaklar bağlı olduğu halde karanlığa atılmak (Matta, 22:13) başlıca azap çeşitlerindendir. İncil’de azap çeşitlerinin yanı sıra azabın mahiyeti hakkında da malumat bulunmaktadır. Nitekim “Bu lanetli yerde, tüm katlarda görülen, ekmek yapmak için çeşitli ekin tanelerinin karıştırılması gibi, genel bir cezalandırma olacaktır. Ateş, buz, yıldırımlar, şimşek, kükürt, sıcak, soğuk, rüzgâr, çılgınlık, şiddet hepsi Allah’ın adaletiyle birleştirilecektir. Öyle ki, ne soğuk sıcağı yumuşatacak, ne de ateş buzu. Her biri sefil günahkârlara azap verecektir.” (Barnabas İncili, 252-253) şeklinde geçen ifadeler azabın ne ile olacağını haber vermektedir. Yeni Ahit’te cehennem tasvirlerine ayrıntılı bir şekilde yer verilen Vahiy bölümünde, tahtın kurulduğu; ölülerin, o tahtın önüne getirilerek, kitaplarının ve hayat kitabı olan başka bir kitabın açıldığı, yaptıkları eylemlere göre hüküm verilip yargılamanın gerçekleştirildiği ifade edilmektedir. Ölümün, ölüler diyarının ve hayat kitabında yazılmamış olan herkesin ateş gölüne atıldığı; korkaklar, iman etmeyenler, mekruhlar, katiller, zina edenler, büyücüler, putperestler ve bütün yalancıların hissesinin ateş ve kükürtle yanan gölde olduğu anlatılmaktadır (Vahiy, 20:11-15; 21:8). Bedenlerin de diriltileceği bildirilen Yeni Ahit’te (Romalılar’a Mektup, 8:11), cehennem azabının ruh ve bedene birlikte uygulandığına da işaret edilmektedir. Nitekim 26 “Cehennemde hem bedeni hem de canı helak etmeye kudreti olandan korkun” (Matta, 10:28) şeklinde yer alan ifade, bedenin de azap göreceğini vurgulamaktadır. 3.3.2. Diğer Din ve Mitolojilerde Cennet-Cehennem Anlayışı Dinler tarihine atf-ı nazar edildiğinde, gerek İlahî bir kaynağa dayandığı kabul edilen dinlerde, gerekse mitolojik birtakım kabullere dayanan inanç sistemlerinde, insanın gerçekleştirdiği eylemlerin ölüm sonrası bir karşılığının olduğu fikri göze çarpmaktadır. İnsanın yaptığı her davranışın, dinler tarafından iyi veya kötü olarak ayrıma tabi tutulduğu ve öldükten sonraki hayatta bunlara uygun bir mükâfat veya cezanın olduğu kabul edilmektedir (Ergün, 2006: 4). Tarih öncesi dönemde yaşamış olanların cennet konusundaki düşüncelerine dair eldeki kutsal kitapların verdiği malumat haricinde pek az bilgiye ulaşılmış durumdadır. İlkel kabilelerde genel olarak ölümden sonra huzurlu veya çileli bir hayat yaşama inancı bulunmaktadır. Hemen bütün ilkel dinlerde ölümden sonraki hayatın dünyada veya gökteki bir yerde gerçekleşeceğine inanılmakta ve orası daha çok maddi unsurlarla tasvir edilmektedir (Şahin, 1993: 374). İlkel toplumlar öte dünyadaki hayatı kısmî ayırımlarla, tıpkı bu dünyadakine benzetmektedir. Ölen kişinin öte dünyadaki yaşama şekli, bu dünyadaki tutum, davranış ve toplumsal konumuyla belirlenmektedir. Ölüm biçimi, gömme törenleri, dinsel yasaklar gibi unsurlar ölenin yazgısı üzerinde önemli rol oynamaktadır. Yerleşmiş bir inanç sitemi ve uyulması gereken kurallar bütünlüğüne sahip dinlerin ahiret tasavvurlarında görülen kimi katı ve ağır cezalara ilkel kabilelerin tasarımlarında genellikle rastlanılmamakta, buna karşılık ikmal edilmiş yahut gelişmiş dinlerden alınan kimi motiflerin (sırat köprüsü) kullanıldığı görülmektedir (Yılmaz, 2010: 73). Birçok dinî ve mitolojik sistemde cehennem, yani günah işleyenlerin ölümden sonra ceza görecekleri yer ile ceza kavramından ayrı olarak ölülerin ve ölü ruhların gittiği yer altı dünyası, birbirinden kesin olarak ayrılmadığı ve genellikle ilkel toplumlarda cehennem kavramının olmadığı görülmektedir (Türk Ansiklopedisi, X/1960: 96). Çoğu din ve mitolojide cennetin gökyüzüyle, cehennemin ise yer altıyla ilişkilendirildiğini söylemek mümkündür. Dünyada yahut gökte bulunan, insanoğlunun ilk yeri olan, iyilerin ölümden sonra tekrar dönecekleri umulan cennet inancıyla alakalı ilk yazılı kaynak, milattan önce 2000’li yıllara ait Sümerler’in çivi yazılı metinleridir. Nitekim bu kaynaklarda cennet, “Dilmun” adı verilen, “mutlu insanlar ülkesi, ölümsüzler diyarı, hayat ülkesi” 27 diye de nitelenen ve güneşin doğduğu yere doğru uzandığına inanılan bir adadır. Coşkun akan suların beslediği, çayır-çimen ve bol meyveli ağaçlarla dolu Dilmun’da ne hastalık ne de ölüm vardır (Şahin, 1993: 374). Hastalık ve ölümün bulunmadığı gerçek bir cennet olan Dilmun, hiçbir aslanın öldürmediği, hiçbir kurdun kuzuyu kapmadığı, parçalamadığı, hiçbir göz hastasının “gözüm ağrıyor” diye şikâyette bulunmadığı ve surlarında hiçbir gece bekçisinin dolaşmadığı bir emniyet yurdudur. (Eliade, 2003: I/80) Dolayısıyla güvenli bir mekân olan Dilmun, ağrıların, sıkıntı ve ıstırapların olmadığı, ihtiyarların yaşlılıktan yakınmadıkları, rahiplerin ağlamadıkları ve şarkıcıların ağıt yakmadıkları bir mutluluk diyarı olarak anlatılmakta; ırmak kenarında tanrıların dolaştığı, cinselliğin olduğu bir yer şeklinde tasvir edilmektedir (Kramer, 2002: 182- 186). Cennet olarak tasvir edilen bu yerin hem bir ülke hem bir kent olduğu söylenmektedir ve çağın bilginlerince Dilmun, Basra Körfezi’ndeki Bahreyn ülkesiyle özdeşleştirilmektedir (Hooke, 1991: 34). Sümerlerde “ölüler diyarı” yerine kur sözcüğü kullanılmıştır. Kur (cehennem), kozmik olarak yer kabuğu ile ilksel deniz arasındaki boş alanı ifade etmektedir. Bütün ölülerin gölgelerinin o yere gittiği zikredilmektedir. Orası ölüler diyarı olmasına karşın, oradaki yaşamın canlı bir tarafı da bulunmaktadır (Kramer, 1999: 142; 2002: 194). “Sümer mitolojisinde ölülerin yuvası olarak suçlu insanların düşeceği yer olan Kur, İnanna’nın ölüler diyarına inişi mitinde vücut bulmaktadır.” (Güneş, 2010: 127). Bu mitte, aşağıdaki dünyaya da hükmetme özleminde olan aşk tanrıçası İnanna’nın, ablası Ereşkigal’in yer altında bulunan sarayına girmeyi başardığı, Yedi Kapıyı birer birer aştıkça, baş kapıcı tarafından giysileri ve takılarının çıkarıldığı, İnanna’nın, ablasının karşısına çırılçıplak -yani bütün güçlerinden soyunmuş olarak- çıktığı anlatılmaktadır. Yer altının yedi yargıcının (Annunakiler) onu tutsak ettiğinden ve bir bedel ödemeden ölüler diyarından çıkamayacağından bahsedilmektedir (Eliade, 2003: I/85, 86; Hooke, 1991: 21-22). Eski Mezopotamya dinlerinde insanın ölümden sonra gittiği yer, dünyanın batı tarafında bulunmaktadır. Yedi sur ve yedi kapı ile kuşatılmış bulunan ve dönüşü olmayan bu yere tanrıça Allatu hükmetmektedir. Tozlarla kaplı karanlık bir yerde oturan ölülerin gıdası bulanık su ve topraktır. Bir başka yer altı dünyası tasvirinde ölüler diyarı, dünyanın gece tarafı olarak gösterilmektedir (Sarıkçıoğlu, 2011: 22). Eski Mısırlılarda ölüm ötesi hayat ve buna bağlı olarak cennet-cehennem inancı varlığının, yaklaşık milattan önce 2600’lü yıllarda V. hanedan dönemine kadar 28 dayandığı ifade edilmektedir (Kutub, tsz: 15). Başlangıçta, ölülerin uzak bir ülkede ikamet ettiklerini düşünen Mısırlılar, daha sonraları dünyadan göçenlerin gökte oturduklarına ve bir merdiven vasıtasıyla yukarı çıktıklarına, burada ruhların güneş tanrısı eşliğinde, onun gemisiyle dünyayı dolaştıklarına dair inanç geliştirmişlerdir (Sarıkçıoğlu, 2011: 34). Bu bakımdan Mısırlılarda mumyalar ve mumyalama işlemi önemli bir yere sahiptir. Çünkü ruhların, seyahat ederken cesetlere girmek isteyebilecekleri inancına binaen cesedi bozmadan muhafaza etmek gerekmektedir (Cilacı, 1995: 74). Eski Mısırlılar, harikulade bir mutluluk adası olarak gördükleri yerdeki cennetin bir benzerinin de gökte, samanyolunun ikiye ayırdığı bir noktada bulunduğuna inanmaktadırlar. Öldükten sonra dirilmeyi kabul eden eski Mısırlılara göre ebedî saadeti kazananlar ya semada güneş tanrısı Ra’ya (Re) ya da Osiris’e kavuşmakta yahut yıldız olmaktadırlar (Şahin, 1993: 374). Azizler, göğün doğu tarafında olan ebedî yıldızlarda bulunan cennetlerde oturmaktadırlar. Orada yemek tarlası adı verilen yerde, canlarının çektiği her türlü yemeklerden istedikleri kadar yemektedirler. Bir başka yerde ise hayat ağacı tarlası vardır. Azizler yine orada oturup, bu ağacın meyvesinden istedikleri gibi yemektedirler. Tanrılarla beraber ekmek yiyip şarap içen azizler, Osiris’in önünde oturmakta, “Yaro Tarlası”nda yufka ekmekleri yemektedirler. Burada nimetlerin kesinlikle bitmediğine inanılmaktadır. Bu nimetlerin dışında cennetlikler ziraatla da uğraşmakta, buğday ve arpa ekerek özel mülkler edinmektedirler. Ayrıca kendilerine ait kadınlara sahip olan cennetlikler, dünyada yaptıkları her şeyi burada da yapabilmektedirler (Kutub, tsz: 15-21). Eski Mısır dininde suçluların cezalandırıldıkları yere (cehenneme), “Amenti” veya “Amented” denilmektedir. Amented veya Amenti, “ölülerin meskeni, güneşin batıp indiği yer altı dünyası” anlamlarına gelmektedir (Seyidoğlu, 2011: 78; Türk Ansiklopedisi, 1960: X/96). “Eski Mısır dinine göre ölenler, Osiris’in yer altı dünyasına gitmekte, hesaba çekildikten sonra suçlu bulunanlar cezalandırılmaktadır.” (Harman, 1993: 225). “Ölüler Kitabı”nda tasvir edildiği üzere, ölünün muhakemesinin yapıldığı o yerde Osiris, tahtına oturmakta, hakikat tanrıçası Maat ölüyü içeriye almaktadır. Atmaca başlı Horus ile çakal başlı Anubis tarafından ölünün kalbi tartılmakta, kâtip Tanrı Thot da sonucu yazarak Osiris’e iletmektedir. Osiris'in çevresindeki 42 hâkimin önünde hiç bir kötülük yapmadığına dair açıklamada bulunup (Sarıkçıoğlu, 2011: 34-35), kendini aklayan kişi 29 bir nevi cennet olan Aaru (kanışlar yurdu)’ya gitmektedir. Günahkârlar da işkence ile cezaya çarptırılmaktadırlar (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/96). İran’da doğup gelişen Zerdüştîlik ve Maniheizm gibi dinlerde de ahiret anlayışının bulunduğu görülmektedir. Ancak İran dinlerinden tek tanrı inancına yer vermesi bakımından en dikkat çekici olanı, adını kurucusu Zerdüşt’ten alan Zerdüştîlik’tir. İslami kaynaklarda Mecûsîlik olarak da geçen bu dinin kurucusunun milattan önce 570 yılında doğduğu tahmin edilmektedir (Tümer ve Küçük, 2002: 118). Zerdüşt, herkesin yeryüzünde yaptığı tercihe göre yargılanacağını, doğruların cennete, “Şarkı Evi”ne kabul edileceğini, günahkârların ise sonsuza dek “Kötülük Evi”nin konukları olarak kalacağını söylemektedir. Öteki dünyaya giden yol, “Çinvat Köprüsü”nden geçmekte ve doğrularla, kötüler orada seçilip ayrılmaktadır (Eliade, 2003: I/384). Şayet mümin ruhu ise, “Sraoşa” tarafından semavî cennete götürülmekte, kâfir ruhu ise dünyayla ahireti birleştiren “Çinvat Köprüsü” (ayrılık köprüsü, sırat köprüsü) denilen geçidin altında kurulu cehenneme düşmektedir. Köprünün ortası bir kılıcın ağzına benzemektedir. Mümin geçerken genişleyip on beş mızrak eninde rahat bir yol olmakta ve onu ebedî ışık cennetine ulaştırmaktadır. Kâfir ruh geçerken köprü daralarak kıldan ince, kılıçtan keskin olmakta ve imansız ruhu cehennemin sonsuz derinliklerine düşürmektedir. Hatta köprünün baş tarafında bekleyen melekler, mümin ruha kılavuzluk edip cennete götürürken, imansız ruhu cehenneme itmektedirler (Sarıkçıoğlu, 2011: 112-113). Zerdüşt’ün “övgü evi” de dediği cennet, müminlerin gidecekleri yerdir. Buraya ilk önce giren Tanrı’dır. Zerdüşt burada ümmeti ile birlikte mükâfata nail olacaktır. Sevabı ve günahı birbirine eşit olanlar ise, cennet-cehennem arasında bulunan Arasat’ta kıyamet ve hesap gününe kadar bekleyeceklerdir (Sarıkçıoğlu, 2011: 113). Eski İranlılarda iyiler için Ceyhun ve Seyhun ırmaklarının çıktığı doğuda bir yerden de söz edilmektedir (Şahin, 1993: 374). Zerdüştîliğe göre, cehenneme “yalancının evi/yalan evi” anlamında “drüjödemana” veya “yalancının çukuru/yalan yeri” anlamında “drüzötman” denilmektedir. Karanlık, ıstırap ve gürültünün kuşattığı bu yer altı dünyasında kötülerin gıdası çirk ve pislikten ibarettir (Harman, 1993: 225; Sarıkçıoğlu, 2011: 113). Zerdüştîlik’te ruhun dünyadan ayrılışından sonra gördüğü ferdî muhakemeden başka, ayrıca haşir gününde genel mahkeme tasavvur edilmektedir. Mahşer meydanında iyiler kötülerden, haklılar haksızlardan amellerine göre ayırt edilecektir. İyi ve kötü, 30 ateşle birbirinden ayrılarak, iyiler cennete, kötüler cehenneme gidecektir. Cehenneme gidenler üç gün boyunca eziyet görecek, cennettekiler de onları seyredecektir. Bunun ardından herkesi kapsayan büyük bir ateş gelecek, müminler için ılık bir süt, kâfirler için erimiş bir maden tesiri oluşturacaktır. Ateş insanlardaki kiri pası giderecek, yakıp temizleyecektir. En sonunda, şeytanlarla sıkı fıkı olanlar hariç, herkes Tanrı AhuraMazda’nın cennetine gideceklerdir (Tümer ve Küçük, 2002: 122; Sarıkçıoğlu, 2011: 113). Âlemde Ahura-Mazda (Hürmüz) ve Ehrimen arasındaki savaş, ölülerin dirilişi, hesaba çekilişi ve kötülerin erimiş madenlere atılmasıyla son bulacaktır. Nihayetinde kötülük yok edilecek ve -günahlarından temizlenmiş olanlar da dâhil- geri kalan herkes, ebedîlik kazanmak için yeniden diriltilecektir (Tümer ve Küçük, 2002: 468). İran dinlerinden Maniheizm’in kurucusu Mani’ye göre, ruhların yeryüzü ve beden hapishanesinden kurtulup ışık âlemine yükselmeleriyle doğru orantılı olarak dünyada zulüm, baskı ve şiddet artacak, kötülük çoğalacaktır. Çünkü yeryüzünde tutsak bir halde yaşayan ışık unsurları birer ikişer buradan ayrıldıkça, dünyada daha az ışık unsuru kalacak, bu itibarla onların sağladığı iyilik ve barış da azalacaktır. Mani’ye göre kıyamete yakın zamanda yalancı peygamberler ortaya çıkacaktır. Ayrıca “Yalancı Mithra” (Deccal) ortay çıkıp, insanları saptırmaya çalışacaktır (Sarıkçıoğlu, 2011: 137). Eski Yunanlılarda da ahiret inancının mevcut olduğu görülmektedir. İyi kalpli insanların, yeryüzünde kimseyi incitmeden namuslu bir şekilde yaşayanların ruhlarının cennete gideceği; ellerini cinayetlerle kirleten, vicdanlarını karartan, hırsız ve inançsız kişilerin ise çeşitli cezalara çarptırılmak üzere cehenneme atılacağı belirtilmektedir (Can, 2011: 174). Çok eski Yunan tasavvurlarına göre ölüler, evlerinin yakınında, mezarlarda hayatlarını sürdürmekte veya belirli bir zaman sonra dünyaya tekrar dönmektedirler. Bu inancın yanı sıra, ölenlerin yaşadıkları yer altında geri dönüşü olmayan bir ölüler âlemi bulunmaktadır. Sadece seçkinler ve kutsallar “Elysium” denilen ve dünyanın batı kenarında bulunduğu tasavvur edilen, kutsallar adasına gitmekte ve orada ölümsüzlük kazanmaktadırlar (Sarıkçıoğlu, 2011: 72). Eski Yunan’da şairler ve yazarlar vasıtasıyla geliştirilen dünyevi bir cennet fikrine göre, yerden çıkarak yeniden vücut bulan insanlar, mevsimlerin uygun olduğu, ağaçların meyve verdiği, hayvanların dahi barış içinde yaşadığı bir ortam ve mekânda rahat bir hayat sürmektedirler. Dünyevi bir cennet anlayışından başka eski Yunanlılarda, Hesparides bahçesi olarak bilinen cennet adaları inancı da bulunmaktadır (Şahin, 1993: 374). 31 Sakin ve geniş bir ova olarak tasavvur edilen cennet, gümüş yapraklı kavak ağaçları, gül ve mersin ağaçları ile süslenmiş, hususî bir güneş ile aydınlatılmış, ılık ve hoş kokulu rüzgârın estiği bir yerdir. Orada eşsiz meyve bahçeleri, her cinsten meyveler, sayısız miktarda çeşit çeşit ve güzel kokulu çiçekler, yeşil çayırlar, şırıl şırıl akan ırmaklar bulunmaktadır. Irmakların kenarlarında yetişen sık gül fidanları üstünde kuşlar sürekli şakıyıp durmaktadır. Daima saf bir hava, bulutsuz bir gök, tatlı ve neşeli bir ışık bu emsalsiz ovayı kaplamakta, sonu olmayan ilkbahar yaşanmaktadır. Huzur ve saadet havasının estiği bu diyarda akan “Lethe” nehrinin suyundan içince, dünyada çekilen bütün ıstıraplar unutulmaktadır. Bu itibarla cennet bahçelerindeki ahali tam bir mutluluk içinde yaşamakta, hayatın bütün zevklerini tatmaktadırlar (Can, 2011: 175). Eski Yunanlılarda cehennem olarak telakki edilen yer altı dünyası, dolayısıyla ölüler diyarının tanrısı Hades’tir. Ölüm tanrısı, Thanatos veya Hypnos tarafından taşınan yahut Hermes’in yardımı ile sevk edilen ruhlar, Styks boğazından geçip, yer altına inmektedirler. Yer altında çok karanlık ve muazzam bir sahayı kapsayan cehennem, birçok dairelere, birçok kısımlara ayrılan uçsuz bucaksız bir hapishaneyi andırmaktadır. Onun büyük kapıları, oraya gelen sayısız ruha daima açık olduğu halde, oraya girmiş olanlar için ebediyen kapalıdır. Onun tunç kapısı Kerberos denilen korkunç bir köpek tarafından korunmakta, kapıdan içeri girenleri hemen almakta, dışarı çıkmak isteyenleri de bırakmamaktadır. Hades’te ruhlar, donmuş su birikintilerinden, kaynayan katran göllerinden ve korkunç rüzgârlarla çalkalanan gölcüklerden geçip, iğrenç ve hiddetli akan “Akheron” (Acılar nehri) ile karşılaşmakta; “Pynphlegethon”un saçtığı alev sellerini görmekte; günahkârların gözyaşlarından doğan “Kokytos”un inleyen müthiş feryatlarını işitmekte; insana bulantı veren iğrenç ve pis kokulu “Stysk”in vahşi gürültülerini duymaktadırlar. Bu ırmakları geçmek için “Kharon”un sevk ettiği siyah bir kayığa binen ruhların bir kısmı, alev saçan cehennemin pis bataklık sularından geçmeye muvaffak olamamaktadır. Gözünden hiçbir şey kaçmayan tanrı Hades’in muhteşem tahtı önünde ruhların yargılandığı bu yerde hiçbir suç hoş görülmemekte ve cezasız bırakılmamaktadır (Can, 2011: 171-173). Eski Yunanlılarda diğer bir yer altı diyarı olarak Tartaros’tan da söz edilmektedir. Cehennemlerin derinliklerinde bulunan ve korkunç bir yer olan Tartaros (Can, 2011: 515), günahkârların cezalandırılmak için atıldığı asıl cehennemdir. Demir bir duvarla çevrili ve demir kapılarla tahkim edilmiş olan bu yerde, yer altı ilahı Tartaros hüküm sürmektedir (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/97). Geceyle kuşatılmış olan 32 bu yerin içinde ise bir kimsenin düşse dahi bir yıl boyunca ulaşamayacağı “Abis” çukuru bulunmaktadır. Tartaros’un aşağı kısımlarında suçlular zincire vurulduğu gibi, yine birtakım günahkârlar Hades’te açlık, susuzluk, kayayı yuvarlayarak yokuş yukarı çıkarmak, zincirlere vurulmak, ateşten çemberlere bağlanmak gibi çeşitli işkence ve azaba duçar olmaktadırlar (Turner, 2004: 34, 36, 41-42). Eski Yunan dinine göre, kutsal değerlere karşı birçok kez ve ağır derecede saygısızlık edenler, vahşi bir şekilde cinayet işleyenler ve benzeri kişiler layık oldukları Tartaros’a atılmakta ve bir daha da oradan çıkamamaktadırlar. Bunların dışında ana babasına karşı gelip, şiddet uygulayan ve daha sonra da pişman olanlar, hafifletici sebeplerle cana kıyanlar ve bunun gibi suçları işleyenler, bir yıl cehennemde cezalandırıldıktan sonra bir dalga vasıtasıyla oradan dışarı “Akherusian” gölüne atılmaktalar ve daha önce kendilerine karşı haksızlık yaptıkları insanlardan af dilemektedirler. Affedilmeleri halinde bulundukları gölde yıkanıp, azaptan kurtulmaktadırlar. Aksi takdirde, tekrar bir yıl daha cehenneme atılmaktadırlar. Mağdurlar tarafından affedilinceye kadar bu işlem böyle devam etmektedir (Turner, 2004: 47-48). Romalılarda da cennet ve cehennem inancının olduğu görülmektedir. Ancak Romalılarda başka kültürlerden gelme dünyevi bir cennet anlayışı hâkimdir (Şahin, 1993: 374). Eski Romalılara göre cehennem ise öbür dünyada bir yerde değil, İtalya’nın altında yer almaktadır (Turner, 2004: 53). Roma mitolojisine göre, yer altı dünyası ve ilâhının adını ifade eden Orcus, ölüleri yer altına götürüp, orada hapsetmekte, “Furiare” ve “Diare” denilen ilaheler de, suçlulara işkence etmektedirler. Suçlu ve günahkâr ruhlar, yer altı dünyasında iskelet ve hayalet şeklinde sürekli dolaşmakta, hiçbir surette rahatlığa kavuşamamaktadırlar (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/97). Bazı anlatımlara göre, üç kat duvarla çevrili hisarı ve devasa bir kapısı olan cehennemde, alevler fışkıran bir nehir bulunmaktadır. İçerisinden iniltiler, kamçı şaklamaları ve zincir şıkırtıları duyulmaktadır. Orada fokurdayan kızgın suların içinde, yükselen, düşen ve ne yaptığı belli olmayan ruhlar yer almaktadır. Yargıç Dis tarafından ruhlara arındırıcı cezalar verilmekte, ancak arınması mümkün olmayan ruhları, Erinyseler’den biri Abis’e düşünceye kadar oradan oraya kovalayıp durmaktadır. Kimilerinin iç organları parçalanmış halde olan ruhlar acı içinde kıvranmaktadırlar. Bunların dışında orada, biri kaynayan altından, biri dondurucu 33 kurşundan, biri de demir parçalarından oluşmuş üç korkunç göl vardır ve ruhlar birinden diğerine atılmak suretiyle azaba duçar olmaktadırlar (Turner, 2004: 54, 56.). Hindistan tarihî süreci içerisinde -bazı özellikleri birbirine benzemekle birliktebirtakım hususlarda farklılık arz eden çeşitli dinler bulunmaktadır. Hint dinlerinden birini oluşturan Hinduzim’de, ahiretle ilgili olabilecek kurtuluş anlayışını “samsara” (tenasüh) ve “karma” oluşturmaktadır. Ruh göçü, reenkarnasyon olarak da adlandırılan tenasüh, doğum-ölüm-yeniden doğuş döngüsünü ifade etmektedir. Karma ise bir sebep sonuç kanunudur. Dolayısıyla insan geçmişte ne yapmışsa, gelecekte de onun karşılığını görecektir. Hinduizm’de Nirvana’ya ulaşmak temel hedeftir. Bu meyanda insan sonu olmayan bir tenasüh zinciri içerisinde gidip gelmektedir. Kendi kaderinin mimarı olan insan, yaptıklarına göre ya insan ya hayvan ya bitki ya da tanrı şeklinde doğmakta, bu doğuş bir sebep sonuç ilişkisi içinde gerçekleşmektedir (Küçük vd., 2009: 177-178).3 Cennet kavramı bilhassa Hindistan’da geniş ayrıntılarla bahis konusu edilmektedir. Cennetle ilgili ilk bilgilerin bulunduğu Rigveda’da, ilah Yama’nın hâkimiyetindeki cennet, tanrılarla beraber olmak üzere ataların ölüm sonrası gittikleri yurt olarak görülmektedir. Nandana adı verilen bu yerde Tanrı İndra kendini eğlendirmektedir. Öte yandan Hindu kozmolojisine göre üç katmandan oluşan âlemin en üstünde semavî tanrıların yaşadığı cennet vardır. Hint folklorunda ise cennet, kutsal Meru dağının üzerindedir ve oradan dört nehir çıkmaktadır (Şahin, 1993: 375). Hintlerin gökyüzü cennetine dair ahiret inancını, destanlar (Mahâbhârata, Râmayana) ve Purânalar anlatmakta, özellikle beş büyük tanrıya ait beş gök katını tasvir etmektedirler. Bu gökler aşağıdan yukarıya doğru, Rakkaseler ve müzisyenlerin yer aldığı İndra’nın göğü, Tanrı’nın ailesiyle birlikte hüküm sürdüğü Şiva’nın göğü, her şeyin akından yapıldığı ve nilüferlerle kaplı su birikintileri serpiştirilmiş Vişnu’nun göğü, rakkaseleri ve ateşli müminleriyle Krişna’nın göğü, son olarak da ruhların gök perileriyle eğlendiği Brahma’nın göğü şeklinde sıralanmaktadır. Altından ve mücevherlerden saraylar, cennet bahçeleri, çok güzel kızların şarkılarına ve rakslarına eşlik eden müzik betimlenip durmaktadır (Eliade, 2003: I/303). Hint dinlerinde cennetin böyle tasvir edilmesine ve düşünülmesine karşılık, cehennem yer altında karanlık bir mekân olarak algılanmaktadır. Nitekim Caynizm’e 3 A. Küçük, G. Tümer ve M. A. Küçük’ün hazırladığı “Dinler Tarihi” adlı bu kitap, G. Tümer ve A. Küçük’ün “Dinler Tarihi” adlı kitabının geliştirilmiş ve içeriği bir hayli değiştirilmiş baskısıdır. Bu baskıdaki bazı bilgiler önceki baskıda, önceki baskıdaki bazı bilgiler da bu baskıda yer almadığı için, her iki baskıya da atıf yapılmıştır. 34 göre yerin altında, cinler, periler ve şer varlıkların yaşadığı yeraltı âlemi onun altında ise daha ağır cezalı olanların bulunduğu cehennem yer almaktadır. Suçlular cezaları bitinceye kadar burada kalmaktadırlar (Sarıkçıoğlu, 2011: 162). Hinduizm’deki ruh göçü (tenasüh), cehennem inancını ortadan kaldırmamış, fakat cehennemle ilgili motiflerin gelişmesine mani olmuştur. Naraloka ismi verilen cehennem, burada herhangi bir dinî kuralı çiğneyen kişiye öteki dünyada buna mukabil bir cezanın tatbik edildiği acılarla dolu yerdir. Hinduizm’de cehennem bir çeşit arınma mekânıdır (Harman, 1993: 225). Bir kimsenin amelleri, davranışları çok kötüyse, ruh göçü dünyada da olabilmekte veya binlerce senelik cehennem hayatı buna ara verebilmektedir. İyiler, amellerinin karşılığı olarak kısa ya da uzun bir süre semavî âlemde yaşamaktadırlar (Sarıkçıoğlu, 2011: 153). Hindulara göre cehennem, yirmi sekiz bölüme ayrılmaktadır. Günahkârlar cehennemde, kızgın kumlar üzerinde yürümekte, kaynar sıcaklıktaki yemekleri yemekte, baykuş ve karga gibi avcı kuşlar tarafından hırpalanmaktadırlar. Suçluların, yaptıklarının karşılığı olarak görecekleri ceza da, ceza mekânları da farklıdır (Türk Ansiklopedisi, 1960: X/96). Hint dinlerinden Budizm’de, ruhların muhtelif varlık şekillerinde tekrar tekrar vücuda büründükleri inancı bulunmaktadır. Kötü ameller işleyenlerin ruhları, ölümden sonra kötü karmalarıyla uzun müddet cehennem azabı görmekte ve ardından da yeryüzünde yeni bir vücutla doğmaktadırlar. İyi amellerde bulunanlar ise tanrılar âleminde ikamet etme mükâfatına nail olmaktadırlar. Bilge kişiler ise tanrılar âleminin zevkli hayatına da önem vermemektedirler. Zira semavî varlıkların da nihayetinde, dünyanın ıstıraplı hayatına geri döneceklerini bilmektedirler. Tanrıların da saadet hayatları geçicidir. Asıl saadet ise, ıstıraplardan nihai kurtuluşla, yalnız Nirvana’ya ulaşmakla gerçekleşmektedir (Sarıkçıoğlu, 2011: 177). Sönmek, sakinleşmek anlamındaki “Nirvana”, Budizm’de nihai kurtuluşu ifade etmekte; eşyanın gerçek manada idrak edildiği, dünyevi varoluş çarkının nihayete erdiği “mutlak aydınlanma” ve “mutlak huzur” anlamına gelmektedir (Yitik, 2005: 67). Ezelî, ebedî ve değişmez bir güç olan Nirvana, kişinin bütünüyle yok olmasını değil, kendisini hayata bağlayan her türlü düşünce, duygu ve arzulardan ve buna bağlı olarak yeniden doğum-ölüm çarkından ve nihayetinde acı ve ıstıraptan kurtulmasını ifade etmektedir (Aydın, 2013: 155). 35 Budizm’de Nirvana’ya ulaşmış bir kimsenin ölüm sonrasıyla ilgili açık bir bilgi yoktur. Muhtelif varlıklardan birisinin şeklinde tenasühle yeniden dünyaya gelineceğini kabul eden Budizm’e göre, kötü amel sahipleri, kötü karmalarıyla içinde bulundukları kalpa’nın sonundaki cehennemde; iyiler ise gökte, cennette tanrılarla birlikte ikamet etmektedirler. Ancak bu cennet-cehennem devresi İlahî dinlerdeki gibi nihai ve devamlı değildir (Tümer ve Küçük, 2002: 195). Budistlerin telakkisine göre de Meru dağında bulunan ve bir mutluluk diyarı (Sukhavati) olan cennet, mücevherlerle süslü ağaçlara, cıvıl cıvıl kuşlara, sakinlerinin zevkine uygun sıcak yahut soğuk akan sulara, nihayetsiz bir yeşilliğe sahiptir (Şahin, 1993: 375). Budizm’de cehennem inancı vardır ve orası yedi kısma ayrılmaktadır. Bu cehennemler arzın altındadır ve kötülük işleyenler burada uzun müddet çok çeşitli işkencelere duçar olmaktadırlar. “İnsanların parçalanması, alevli silahlarla kesilmesi, ezilme, asılma, yakılma” başlıca ceza çeşitleridir. Budizm’deki cehennem anlayışında ne alevler eksilmekte, ne de acılar dinmektedir (Harman, 1993: 225). Hint dinlerinden Cayinizm’de yerin altında cinler, periler ve şer varlıkların yaşadığı “Yer altı Âlemi” ve buranın altında ise daha ağır suçlar işlemiş olanların bulunduğu “Cehennem” yer almaktadır. Yeryüzünde de kak kat olarak tanzim edilmiş “Gökler Âlemi” bulunmaktadır. Buralarda güçleri nispetinde tanrısal varlıklar iskân etmekte, bunun da üzerinde kurtuluşa erenlerin ikamet ettiği başka bir “âlem” yer almaktadır (Küçük vd., 2009: 200). Dolayısıyla âlem, “yer altı”, “dünya” ve “yer üstü” olmak üzere üç tabakaya ayrılmaktadır. Hint dinleri ile İslam’ın karışımı olan Sihizm’de, bu geçici dünya hayatının ardından ahiret denilen ebedî hayat başlayacaktır. Ölümden sonra diriliş vuku bulacak, iyilik ve kötülükler İlahî bir mahkemede değerlendirilecektir. Hesabını kolaylıkla veren iyiler huzura kavuşacak, Tanrıyı yakından görme imkânı elde edeceklerdir. Ancak hesabını veremeyenler cehennem azabını tadacaklardır. Öte yandan Sihizm’de cennet, cehennem ve müstakbel bir dünya inancının yanı sıra karma-tenasüh inancı da bulunmaktadır (Küçük vd., 2009: 217-218). Çin dinlerinden olan Konfiçyüslüğün kurucusu Konfiçyüs, Çin’in eski dinî tasavvurlarını canlandırmaya çalışmış, üzerinde tartışmaya girmekten kaçınmasına rağmen, ahiretin varlığını da inkâr etmemiştir. Kurtuluş inancını ahlakla ilişkilendiren Konfiçyüse göre, insanın ahiretle alakalı görevi bu dünyadaki görevine bağlıdır. 36 Buradaki görevini güzel bir şekilde yapmayan insan, ahiretle ilgili vazifesini de güzel bir şekilde yapmayacaktır (Küçük vd., 2009: 76). Bu itibarla bir hüküm günü, kıyamet ve yeniden diriliş inancına Çin’de pek rastlanmazken, Budizm’in Çin’e girmesinin ardından bu dindeki tenasüh, bilhassa zaman kategorileri kabilinden inançlar Taoizm’e geçmiştir. Budist ve Taoistlerin bu konudaki kanaatlerine göre, ruh ölür ölmez, yine ölülerden seçilmiş 10 hâkimden müteşekkil bir mahkeme önüne getirilmektedir. Onlar son derece tarafsız davranarak o kimsenin akıbeti konusunda hükme varmaktadırlar. Bu karara göre ruh, cennet veya cehennemlerden birinde bir süre kalmaktadır. Böylece Nirvana’ya erişinceye kadar ruh, sayısız tenasühler geçirmektedir (Tümer ve Küçük, 2002: 468). Taozim’in kurucusu Lao-Tzu’nun öğretisinde ahiret ve kurtuluş inancı hakkında açık bir beyanat olmamasına rağmen, yine de ruhun ölümsüzlüğü ve dünyada iyi bir hayat yaşayanların Tao’yla beraber olacağı kabilinden anlayışlara rastlanmaktadır (Tümer ve Küçük, 2002: 72). Çin’de cennet, başlangıçta P’eng Lai adalarında bulunan bir “doğu cenneti” olarak tasavvur edilirken, daha sonraki dönemlerde Tien (gök) ismi verilen bir cennet anlayışı gelişmiştir (Şahin, 1993: 375). Türklerin geleneksel dinî inançlarında, “Şamanizm”, “totemizm” ve “politeizm”e ait unsurlara da yer veren “halk dini” ve Şamanizm ile totemizmin karşıtı olan ve merkezinde tek Tanrı inancının bulunduğu “devlet dini” olmak üzere iki anlayış mevcuttur. İslam öncesi dönemde “Gök-Tanrı” dinine sahip olan Türklerde ahiret inancı bulunmaktadır. Yukarıda gök, aşağıda yer ve ikisi arasında da insanoğlunun yaratıldığına, insanın ölümlü olduğuna, ancak Tanrı’nın ölümsüzlüğüne inanılmaktadır. Öteki dünyada ikinci bir hayatın varlığı, iyilik ve kötülüklere ilişkin hesabın görüleceği, “mahşer günü” hesaba çekilmek için mahkemenin kurulacağı ve ruhların ebedî olduğu anlayışı hâkimdir (Tümer ve Küçük, 2002: 83-85). Ahiret telakkisine bağlı olarak Türklerde, cennet ve cehennem inancı da bulunmaktadır. Ölü için kesilen kurbanlar, o kişinin cennete giderken bineceği hayvanlar olarak düşünülmektedir. İyi ruhların cennete, kötü ruhların ise cehenneme gideceğine inanılmaktadır. Göğün yüksek bir katında bulunan cennette ikamet eden iyi ruhlar Tanrı ile kul arasında şefaatçilik yapmaktadır (Tümer ve Küçük, 2002: 85). Eski Türklerde cehenneme “Tamu” denilmektedir (Kaşgarlı Mahmud, 2006: III/234; IV/569). İyi ruhların gittiği cennet, gökte iken; kötü ruhların gittiği cehennem, yerin altındadır. Erlik olarak adlandırılan şeytanın sözüne aldananlar, onun olacaklar ve 37 onun ülkesinde yaşayacaklardır. Tanrının nurundan mahrum bir halde karanlık dünyada kalacaklardır (Seyidoğlu, 2011: 41, 42-43). Türklerin inançlarına göre, bedenden ayrılan kötü ruhlar yer altına gitmekte ve insanlara hastalık, ölüm, fakirlik gibi belaların gelmesine neden olmaktadırlar (Tümer ve Küçük, 2002: 86, 91). Kötü ruhları temsil eden ve düzeni bozmak isteyen Erlik de kötülüğünün cezasını çekmek üzere Tanrı tarafından üç kat yerin altına, ay ve güneşi olmayan karanlık dünyaya sürülmüştür. İsyan edince daha da derinlere atılmaktadır (Seyidoğlu, 2011: 45). Buna göre karanlık âlemi ifade eden yer altında genellikle korkunç ve kötü ruhlar (Tümengi Töz) yaşamaktadır. Bu kötü ruhların başında bulunan yer altı dünyasının hâkimi Erlik, insanın canını alıp yer altına götürmekte, orada hesaba çektikten sonra kendi emrinde kullanmaktadır (Güneş, 2010: 127). Sabiîlerde ise insan, ceset (pagria), ruh (nişımta) ve nefes yahut candan (ruha) müteşekkildir. Sabiîler ruhun, bedenden ve dünyadan ayrıldıktan sonra, “Abatur’un terazisi”nde tartılıp, günahlarından temizlenerek can ile birleşeceğine ve birlikte “ışık âlemi”ndeki makamına yükseleceğine inanmaktadır. Sabiîlikte ölüm, bir yokluğa mahkûm ediliş değil, yeni bir hayatın başlangıcı, ruhun beden hapishanesinden kurtulup ışık âlemine gitmesi yolunun ilk safhasıdır (Tümer ve Küçük, 2002: 134, 135). İnsanlar öldüğünde ruhları dünyayı kuşatan ve bir bakıma gözetim evi vazifesini ifa eden yedi gezegenden, sırasıyla geçmek suretiyle Abatur’un terazisine ulaşacak ve oradan ışık âlemine çıkacaklardır. Ölen kişi eğer inançlı bir kimseyse, ruhu şimşek hızıyla bu gözetim evlerini geçecek ve ışık âlemindeki cennete (Mşunai Kuşta’ya) ulaşacaktır (Sarıkçıoğlu, 2011: 127). Kıyamet esnasında yeryüzünde bulunan iyi ruhlar da -önceki ruhlar gibi- hızla Abatur terazisinde tartılıp ışık âlemine yükseleceklerdir. Kıyametle birlikte dünyadan kurtarılan günahkâr ruhlar ile daha evvel yeryüzünden ayrılarak işkence gören ruhlar, hesapları görüldükten sonra, cehennem olarak nitelendirilen “Suf Denizi”ne atılacak ve orada cezalarını çekeceklerdir. Bu denizde günahları nispetinde kalan ruhlar, günahlarından temizlenmiş olarak, buradan kurtulacak ve Işık Elçisi Hibil Ziva tarafından “vaftiz” (takdis) edileceklerdir. Arınmış olan ruhlar, sırayla ışık âlemine kabul edileceklerdir (Tümer ve Küçük, 2002: 136-137). Sâbiî inancına göre bu dine mensup olmayanların ruhları günahlarının çokluğu sebebiyle ebediyen Suf Denizi’nde kalacaktır (Sarıkçıoğlu, 2011: 127). İslamiyet öncesinde Arapların inancında da ahirete dair bir telakki bulunmakla birlikte (Topaloğlu, 1993/b: 378), cahiliye dönemi edebiyatında cennet ve cehennemi 38 konu alan tasvirlerin ahiret inancıyla ilgili olup olmadığı hususu tartışmalı bir durum arz etmektedir. Ancak İslam öncesi edebiyatta yoğun bir şekilde geçen “dünya” kelimesinin karşılığı olan “ahiret” kelimesinin de cahiliye dönemi Araplar tarafından bilindiğini söylemek mümkündür. Ahiret telakkisinin Yahudi ve Hristiyanlardan alınmış olma ihtimalinin yanı sıra, Hz. İbrahim’in kurduğu tevhit (Haniflik) akidesinden kalmış olduğu da söylenmektedir. Öte yandan cennet ve cehennem düşünceleri cahiliye Araplarınca her ne kadar bilinse de, bunların cahiliye düşünce sisteminde işgal ettikleri yer çok kenarda ve sığ kalmaktadır (İzutsu, tsz.: 106, 111). Hayatın ana gayesini, dünya zevklerinden mümkün mertebe istifade etmek üzerine temellendirmiş bulunan cahiliye inanışında ahiret inancının da, Allah inancı gibi muğlak olduğu görülmektedir. Zira ölünün yiyecek, giyecek ve benzeri ihtiyaç maddeleriyle birlikte mezara konması, keza aç-susuz bırakılmak suretiyle ölüme terk edilen ve mahşere giderken ölüye binek vazifesi göreceğine inanılan bir hayvanın mezarın başına bırakılması, bu inanışa sahip kişinin bilinçaltında ölüm sonrası ikinci bir hayatın var olduğunu göstermektedir (Yılmaz, 2010: 209-210). İslam öncesi şiirde mezardan sonra bir hesap günü inancının mevcudiyetine dair inkâr edilemez kanıtlardan hareketle, İslam öncesi Araplar arasında -çok zayıf da olsa- bir yeniden dirilme ve hüküm gününün varlığına dair inanç bulunmaktadır (İzutsu, tsz.: 113, 115). Klasik Türk şiiri ve çalışmayla ilgili birtakım kavramların tanım ve özelliklerinin ele alındığı bu kısımda, gerek ilkel kabile dinlerinde gerekse İlahî dinlerde ölümden sonraki hayata dair bir inanışın mevcut olduğu görülmüştür. Bazı dinlerin bu dünyada bir cennet-cehennem hayatının olacağını benimsediği, birçok dinin ise öte dünyada bu hayatın devam edeceğini, iyilerin mükâfat olarak cennete gideceğini, kötülerin de mücazat olarak cehenneme atılacağını kabul ettiği anlaşılmıştır. Cennet ve cehennemin, insanoğlunun bu dünyada yapıp ettiklerinin bir karşılığı olduğu; bağlıkbahçelik bir yer olarak tasvir edilen cennetin mutluluk diyarı, saadet yurdu ve nimetler içinde yaşama alanını ifade ettiği; başta ateş ve soğuk olmak üzere çeşitli azaplarıyla cehennemin ise karanlık, dar ve ürkütücü bir mekânı tablolaştırdığı müşahede edilmiştir. Dolayısıyla dinlerin büyük çoğunluğunun insanların başıboş bırakılmadığını, amellerinin neticesini bir şekilde göreceğini belirttiği; iyilikler için ödül, kötülükler için ceza sisteminin uygulanmak suretiyle insan davranışlarının yönlendirildiği ve bu sayede hayatın düzenlendiği sonucuna ulaşılmıştır. BİRİNCİ BÖLÜM 1. İSLAM DİNİ VE TASAVVUF AÇISINDAN CENNET VE CEHENNEM 1.1. İslam Dininde Cennet ve Cehennem Din, insanları dünyada huzur ve mutluluğa, ahirette de kurtuluşa ve ebedî saadete ulaştırmayı gaye edinen İlahî bir sistemdir. Genel olarak bütün peygamberlere, hususi olarak da Hz. Peygamber’e gönderilmiş olan İslam dini, insanlara bu dünyanın bir sonunun olduğundan, kıyamet ahvalinden ve hesaba çekilmekten haber vermektedir. Dünyada yaptıklarının hesabını güzel bir şekilde veren insan için mükâfat olarak cennet, hesabını veremeyenler için de mücazat olarak cehennem vadedilmektedir. Dolayısıyla bu bölümde ahiret hayatına ait önemli iki mekânı oluşturan cennet ve cehenneme, İslam dininin ve bu dinden etkilenerek kendine has bir sistem oluşturan tasavvufun yaklaşımının nasıl olduğu konusu ele alınacaktır. 1.1.1.Cennet ve Cehennemin Terim Olarak Anlamı Sözlükte, “bahçe, bitki ve sık ağaçlarla örtülü yer” anlamına gelen cennet, ıstılahta ise çeşitli nimetlerle bezenmiş ve inananların, içinde ebediyen kalacakları ahiret yurduna verilen isimdir (Kılavuz, 2004: 131). Kur’an’da ve Müslümanlar nezdinde cennet, iyi insanlar ve takva sahipleri için ahirette hazırlanmış bulunan ferah ve huzur yerinin adı olarak kullanılmaktadır (Şibay, 1997/b: 102). Kur’an cenneti, özellikleri insanlar indinde bilinen bir bahçeyle tarif etmekte ve bu bahçenin adı (cennet) ile onu isimlendirmektedir (Türcan, 2002: 241). Bu itibarla ahiret hayatında müminlerin ebedî saadet diyarı olan yerin “bahçe, bitki ve sık ağaçlarla örtülü mekân” olarak adlandırılmasının nedeni, genel görünümüyle dünya bahçelerine benzemesi ya da eşsiz nimetlerini insan idrakinden gizlemiş olmasından ötürüdür (Şahin, 1993: 374). Kur’an-ı Kerim’de tekil, ikili ve çoğul şekilleriyle birlikte yüz kırk yedi defa geçen cennet kelimesi yirmi beş yerde dünyadaki bağ bahçe, altı yerde Hz. Âdem ile Havvâ’nın iskân edildiği mekân, diğer yerlerde de ahiret cenneti anlamında kullanılmaktadır (Abdülbaki, 2001: 221-223). Aynı şekilde hadislerde de cennetin, dünya bahçesi için kullanımının yanı sıra, genel olarak ahiret cennetini ifade ettiği görülmektedir. Cennet kelimesi, terim olarak iki manayı ihtiva etmektedir. Birincisi asıl ve yaygın anlamı itibariyle müminlerin, kıyametin ardından mükâfat olarak girecekleri 40 “Cennet-i Huld”u; diğeri ise Hz. Âdem ile eşi Havvâ’nın konulduğu “Cennet-i Âdem”i ifade etmektedir (Kara, 2002: 63). Cennet, içine girilmeden görülmeyen, gizli ve çok değerli bağ ve bahçelerin genelini kapsayan ahiret vatanının, sevap evinin adıdır (Yazır, tsz.: I/274). Kompleks bir yapıdan teşekkül etmesi ve muhtevasının geniş olması nedeniyle kendisi için yapılan tarifler de -cennetin muhtelif yönleri dikkate alınarak yapıldığından- bir hayli çeşitlilik göstermektedir. Ancak bu tarifleri bir araya getirip ayet ve hadislerden de faydalanarak ahiretteki saadet yurdu için şöyle genel bir tanım yapılabilmektedir: Gerek kendisi gerekse içindeki nimetleri idrakimizin dışında kalan; Firdevs, Adn, Na‘îm, Me’vâ gibi cennetleri ve bu cennetlerin kendi içlerindeki bölüm ve dereceleriyle büyük kompleks bir yapı topluluğu arz eden cennet, Yüce Allah’ın mümin-muttaki kulları için hazırladığı, insanın her istediğini elde edeceği, hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir kalbin hatırına getiremediği son derece ferah-huzur yerine, kurtuluş beldesine, ahiret yurduna verilen isimdir (Kara, 2002: 63, 64). Cennet-i Âdem ise, Hz. Âdem ve Havvâ’nın bir müddet iskân edip, sonra işledikleri bir hataya binaen çıkarılarak, dünyaya indirildikleri yerdir. Kur’an’da, “Biz: Ey Âdem! Sen ve eşin (Havvâ) beraberce cennete yerleşin; orada kolaylıkla istediğiniz zaman her yerde cennet nimetlerinden yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın. Eğer bu ağaçtan yerseniz her ikiniz de kendine kötülük eden zalimlerden olursunuz, dedik.” (Bakara, 2/35; A‘râf, 7/19) buyurulmak suretiyle Âdem cennetine işaret edilmektedir. Ancak -görüldüğü üzere- ayette bu cennetin yeri ile ilgili bir malumat verilmemektedir. Cennet-i Âdem Kur’an’a bağlı kalarak şöyle özetlenebilir: Hz. Âdem nerede olduğunu tam olarak bilmediğimiz bir cennete girmiş, belirli olmayan bir müddet orada iskân etmiş, keyfiyetini bilmediğimiz nimetlerinden faydalanmış, meçhul bir yasak ağaçla imtihana tabi tutulmuş ve imtihanı kaybedince de oradan indirilmiştir (Kara, 2002: 70). Sözlükte “derin kuyu” anlamını taşıyan cehennem ise, ahirette kâfirlerin sürekli olarak, günahı bağışlanmayan müminlerin de günahları nispetinde cezalandırılmaküzere kalacakları azap yeridir (Kılavuz, 2004: 130). Tamu ve dûzah olarak da adlandırılan cehennem, ahirette günahkârların azap gördükleri mahaldir (Sami, 2002: 489). Kur’an-ı Kerim’in yetmiş yedi ayetinde geçtiği tespit edilen cehennem; kâfirlerin, münafıkların, zalimlerin, hakikati kabul etmeyenlerin, Allah ve Resulüne karşı 41 gelenlerin, sırat-ı müstakim üzere yaşamayanların ve affa mazhar olamayanların azap görecekleri yer olarak tarif edilmektedir. Kur’an’ın uhrevi olarak önerdiği cennet ve cehennem kelimelerinin ve bunların kavramsal içeriklerinin ne olduğu, Araplar tarafından bilinmektedir. Nitekim cennet, Arapların mükemmel özellikler atfettiği bir bahçedir. Kur’an’ın, ahiretteki sevap alanını muhatapların idraklerine yaklaştırarak anlattığı ve onu cennet diye adlandırdığı görülmektedir. Cehennem ise Kur’an’ın ilk muhatapları tarafından yine uhrevi bir azap yeri olarak bilinmektedir (Türcan, 2002: 243). Buna göre cennet ve cehennem mefhumunun İslam’ın ilk muhatapları nazarında bir karşılığının bulunduğu anlaşılmaktadır. 1.1.2.Cennet ve Cehennemin Mevcudiyeti ve Bulunduğu Yer Kıyametin ardından faaliyete başlayacağı konusunda ittifak edilen cennet ile cehennemin, halen var olup olmadığı hususunda âlimler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. İslam âlimlerinin çoğu cennet ile cehennemin şu an itibariyle mevcut olduğunu kabul ederken, Kaderiyye, Mutezile, Cehmiyye ve Hariciler’den bir topluluk, kıyametin kopmasından sonra bunların yaratılacağını söylemekte, şu an yaratılmış oldukları görüşünü kabul etmemektedirler (İbn Kayyım, H.1428: I/24; Topaloğlu, 1993/a: 228). Mutezile’nin tarafını tutan gruplara göre, amacı doğrultusunda fonksiyon icra etmeyen cennet ve cehennemin önceden yaratılmış olması abesle iştigalidir. Bunun da, Allah’a nispet edilmesi muhaldir. Üstelik bunların mevcudiyetini öne sürenler, nerede bulunduklarını ispatlayamamaktadırlar. Kıyametin vukuundan önce her şeyin helak olacağını bildiren Kasas Suresi 28. ayet gereğince cennet ile cehennem şayet mevcutsa, önce yok edilecek, daha sonra tekrar yaratılacaktır. Böyle bir tasarrufun da hikmetten uzak olduğu aşikârdır (Topaloğlu, 1993/a: 228-229). Ehl-i sünnet âlimlerinin cennet ve cehennemin yaratılmış olduğuna dair delilleri, ayetlerin genel olarak dile bağlı yorumuna dayanmaktadır (Yar, 2011: 243). Bunların mevcut olduğunu kabul eden âlimler, cennetten çıkarılan Âdem ile Havvâ’nın Kur’an’da yer alan kıssalarını, yine Kur’an’da cennet ile cehennemden söz edildiği yerlerde kullanılan mazi kalıplarını (Bakara, 2/24; Âl-i İmrân, 3/131, 133; Hadîd, 57/21), her iki yerin de Hz. Peygamber’e gösterildiğini ifade eden bazı hadisleri (Buhârî, Enbiyâ: 5) delil getirmektedirler. 42 Cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu kabul edenler, bu defa da onların nerede bulunduğu meselesiyle karşılaşmaktadırlar. Cennet ile cehennemin şu an var olduğunu savunanlar, bunların bulunduğu yerler konusunda farklı görüşler öne sürmüşlerdir. Cennetin semada Arş’ın altında, cehennemin aşağıda yeryüzünün altında bulunduğu görüşü bir hayli taraftar toplarken, nerede bulunduklarının bilinmediğini, hatta ahiret âleminin şu an dahi mevcut olup, cennet ile cehennemin orada konumlandığını söyleyenler de vardır. Ancak ileri sürülen bu fikirler, güvenilir delillerden yoksun göründüğü gibi, gezegenler ve yer küresine ilişkin bilgilere de ters düşmektedir (Topaloğlu, 1993/a: 229). Âl-i İmrân Suresi 133. ayette göklerle yer kadar bir genişliğe sahip olduğu ifade edilen cennetin kâinattaki mekânı için belirgin bir söz söylemek mümkün değildir. Cennetin yukarıda, yükseklerde yer aldığı kanaati yaygındır. Nitekim hem konu hakkındaki hadislerde geçen “semâ” hem de “illiyyîn” kelimesinde bu anlam mevcuttur (Topaloğlu, 1993/b: 385). Birkaç ayette de cennetin “yüksek” (âliye) kavramı ile nitelendirildiği görülmektedir (Hakka, 69/22; Gâşiye, 88/10). A‘râf Suresi’nin 46. ayetinde ise, cennet ve cehennemliklerin arasında bir engelin (hicâb) olduğu bildirilmektedir. Bu konudaki en açık tespitin Necm Suresi 15. ayette yer aldığını söylemek mümkündür. Söz konusu ayet, cennetin, Sidretü’l-müntehâ’nın yanında olduğunu haber vermektedir (Türcan, 2002: 243). Dolayısıyla Kur’an ve hadisin verilerine göre cennetin yerinin yedinci semanın üstünde, zaman ve mekânın mefhumunun ortadan kalktığı Sidretü’l-müntehâ’nın yanında olduğunu söylemek mümkündür (Kara, 2002: 103). Hz. Âdem’in iskân ettiği ve oradan çıkarılıp yeryüzüne indirildiği cennetle, iman edenlerin kıyametin ardından gidecekleri cennetin aynı olup olmadığı konusunda İslam âlimleri farklı görüşler ileri sürmüşler ve cennetin yeri hakkında, Kur’an ve hadislerdeki ipuçlarından, birtakım delillerden hareketle mekân tespitine girişmişlerdir. Bazı âlimler, bu cennetin gökte olduğunu; bazıları ise bilakis yerde olduğunu iddia ederken; bir kısmı da sükûtu tercih etmişlerdir. Hatta bu cennetle ilgili olarak “ahirette müminlerin gireceği yer olan Huld cenneti”, “semada yer alan bir cennet”, “yedinci kat gökte bulunan bir bahçe”, “yerde ve hatta doğuda bir bahçe (Aden)” kabilinden bir hayli değişik değerlendirmelere ve tespitlere varılmıştır (İbn Kayyım, H.1428: I/47-54). Kur’an’da, Allah’ın Hz. Âdem ile Havvâ’ya cennete yerleşmelerini emrettiği bildirilmekte (Bakara, 2/35); ancak buranın, ahirette salih kulların kalacakları “ebedîlik 43 yurdu” (dârü’l-huld)’nu ifade eden cennet olup olmadığı konusunda açık bir delil bulunmamaktadır. Bu yüzden İslam âlimlerinden bir kısmı, söz konusu ayetlerdeki cennet kelimesinin, “bahçe” anlamına geldiğini, bunun da dünyada bir yer olması gerektiğini öne sürmüşlerdir. Ebu’l-Kasım el-Belhî ve Ebû Müslim el-Isfahanî gibi Mutezile âlimlerinin birçoğu ile Ehl-i sünnet âlimlerinin bazısı bu görüşü savunmuşlardır. Öte yandan birçok Ehl-i sünnet âlimi, Hz. Peygamber’in miraç esnasında cenneti müşahede ettiğini haber veren hadisleri de göz önüne alarak, Hz. Âdem ve Havvâ’nın bulunduğu cennetin semada olduğunu savunmuşlar, ayrıca onların cennetten çıkarıldığını bildiren ayetlerde “ininiz!” (ihbitû) kelimesinin yer almasını da buna delil göstermişlerdir. Bazı âlimler ise bu husustaki her iki iddianın mümkün olduğunu, meseleyle ile ilgili sahih ve kuvvetli bir delil bulunmadığından kesin bir yargıya varılamayacağını, dolayısıyla tartışmaya girmemek gerektiğini belirtmişlerdir (Bolay, 1988: 360-361). Kur’an’ın, cennet ve cehennemin yeriyle ilgili olarak belirgin tespitler içermediğini söylemek mümkündür. Her ne kadar cennetin, Sidretü’l-müntehâ’nın yanında olduğu zikredilse de zaman ve mekân kaydından azade olamayan insanoğlunun, bu yerin nerede bulunduğunu tespit etmesi imkân dâhilinde değildir. Kur’an’da geçen dolaylı bazı ifadeler vasıtasıyla cennet ve cehennemin yerini tespite çalışmak da mümkün gözükmemektedir (Türcan, 2002: 251-252). Hâsılı metafizik bir âleme ait olan cennet ve cehennemin yeri konusunda kesin bir yargıya varmak zor olsa gerektir. 1.1.3.Cennet ve Cehennemin Gerekliliği Dinler tarihi sahasındaki araştırmalar, aşağı yukarı bütün dinlerde ölümden sonra başka bir hayat yaşanacağı ve dünya hayatında işledikleri amellerin karşılığı olarak oradaki insanlara mükâfat veya ceza verileceği fikrinin bulunduğunu ortaya koymuştur. İnsandaki adalet duygusu ve yaptırım anlayışı da ahiret hayatındaki mücazat ve mükâfatın varlığını gerekli kılar niteliktedir. Umumî olarak bütün dinlerde, bilhassa da bunların semavî olanlarında, ölümden sonraki cezalandırmanın cehennemle (ateşle), ödüllendirmenin de cennetle gerçekleşeceği kabul edilmiştir (Topaloğlu, 1993/a: 228). İnsanın eğitimi ve iyi davranışlara sevk edilmesi açısından cennet ve cehennem inancının dünya hayatına etkileri aşikârdır. Kişi, gizli olsun alenî olsun yaptığı her fiilin karşılığını bulacağını idrak ettiğinde ve cehennemdeki cezanın dehşetini göz önüne getirdiğinde, elbette hareketlerine çeki düzen verme ihtiyacını duyacaktır (Ünsal, 2011: 44 184). Yapılan bazı amellerin sonucu dünyada gerçekleşmemekte, ahirete ertelenmektedir. Herkesin yaptıkları işlere göre dereceleri olduğunu ve Allah’ın yaptıklarımızdan habersiz olmadığını (En‘âm, 6/132) beyan eden ayetten de anlaşılacağı üzere insanlar, işledikleri amellerin karşılığını mutlaka ahirette alacaklardır. Kıyamet günü insanlar hesaba çekilecek, kim zerre kadar bir iyilik yapmışsa onu görecek, kim de zerre miktarı şer işlemişse onu görecektir (Zilzâl, 99/7-8). Dolayısıyla İlahî adalet gereği, cennet ve cehenneme ihtiyaç duyulmaktadır. Kur’an ve hadisler çerçevesindeki İslami telakkiye göre Yaratıcı ile kul arasındaki bağın ulûhiyet yönünden rahmete, kulluk yönünden tazime dönüşen bir sevgiye dayanması esas alınmış olmakla beraber, terbiye edilmesi çok güç olan insanlar için azap, öteki dinlerde olduğu gibi, İslamiyet’te de bir müeyyide olarak kullanılmıştır (Topaloğlu, 1993/a: 230). Cehennem azabının, dünya hayatında acil, terbiyevî gayesinden başka, bu cihanda yaptığı cürüm ve kötülükler nedeniyle henüz kemâle ermemiş bir müminin -gufrana mazhar olamaz ise- günahlarının mahiyetine göre muayyen bir müddet sürecek olan azapla temizlenerek, kâmilleşip, kurtulmasına vesile olmak gibi bir işlevi de vardır (Şibay, 1997/a: 46). Bu, bir bakıma dünyada tam olgunluğa kavuşamamış bireyin, cehennemde bir müddet yanma ameliyesine tabi tutulmak suretiyle pişmesi ve cennet nimetlerine mazhar olabilecek potansiyele ulaştırılması aşamasıdır. Dünya hayatındaki inanç ve eylemlerin sonucu olarak cennet ve cehennem iki önemli sonuçtur. Her ikisi de Cenâb-ı Hakk’ın isimleri ve sıfatlarının gereğidir. Cennet, yüce duygulu insanların yüksek zirvelere çıkmalarına vesile olduğu gibi, cehennem ise seviyesi olgunluğa ermemiş insanların ondan korkmaları sayesinde hayatlarını ciddi manada kontrol altına almalarına sebeptir (Ünsal, 2011: 184). Kur’an’da anlatılan canlı cehennem tasvirleri, haram zevkleri insanın boğazına dizecek cinstendir. Şayet cehennem olmasaydı; haram-helal demeden yiyip içmek, gezip tozmak, gülüp oynamak, nefsin her istediğini yapmak, dünyadan kâm almak belki bir mana ifade ederdi. Ama cehennemin var olduğunu ve bize çok uzak sayılmayacağını unutmamak gerekmektedir. Dolayısıyla dünya hayatında dirlik ve düzenin olması, insanın kontrollü davranması açısından cennetin ve cehennemin varlığı elzemdir (Ünsal, 2011: 185). “Her şey zıddıyla kaimdir” ilkesi gereği iyiliğin, hayrın, güzelin, mükâfatın ve cennetin anlaşılması için kötülük, şer, çirkinlik, ceza ve cehenneme ihtiyaç vardır. Acı 45 tadılmadan tatlının kıymeti bilinemeyeceği gibi, cehennemin dehşete düşürücü azabına şahit olunmadan cennetin maddi ve manevi lezzetlerinin değeri de idrak edilememektedir. İnsanın mizacı, görünürde kötü, yararsız ve çirkin imaj veren nesne, hadise ve kavramlarda, mutlak ve sonsuz bir menfilik görme anlayışına meyilli olsa da, aslında kendi kendine menfi görünen bu hususların, müspet değerlerin oluşmasında ve anlaşılmasında, inkâr edilemez bir zaruriliği bulunmaktadır. Bu husus, işin özüne nüfuz edilip, derinlemesine düşünülmediği müddetçe de algılanmaktan uzak kalmaktadır (Yıldırım, 2006/c: 195). Nitekim bir ayette, “Sizin için daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemeniz mümkündür; sizin için daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmeniz de mümkündür. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” (Bakara, 2/216) buyurulmak suretiyle, insanın bir hadise yahut eşyanın künhüne, arka planına zahirî boyutundan ulaşmasının her zaman imkân dâhilinde olamayacağı hatırlatılmaktadır (Yıldırım, 2006/c: 195). İçindeki nimetler ve hoşnut edici ahvalinden, Kur’an’ın pek çok yerinde bahsedilen cennet; cehennem ve ondaki azabın varlığından dolayı çok daha fazla anlam kazanmakta, değerine değer katmaktadır. Bir varlığın yahut durumun karşıtı olmadan, onu anlamak, kavramak bir hayli zor, hatta imkânsız olacaktır. Bu itibarla cehennem ve azap olmaksızın cennet ve zevk ü safası kâmil olmayacaktır. Cenneti çok daha anlamlı hale getiren, cehennemin varlığıdır (Yıldırım, 2006/c: 199). Ahiretin tarlası olan bu dünyada işlenen topraktan elde edilecek ürünün tadının hakiki manada anlaşılabilmesi için, cennet ve cehenneme gereksinim duyulmaktadır. 1.1.4.Cennet ve Cehennemin Ebedîliği Meselesi Ahiret hayatının ve dolayısıyla cennet ile cehennemin ebedîliği aşağı yukarı bütün İslam âlimlerinin kabul ettiği bir husustur. Saadet yurdu ve hoşnutluk diyarı olan cennetin ebedîliğine karşı çıkılmamakla beraber, acı ve azapla dolu cehennem hayatının son bulabileceğini veya cehennem ehlinin azaba karşı bağışıklık kazanabileceğini öne sürenler olmuştur (Topaloğlu, 1988/b: 547) Kur’an’da cennetin ebedîliğini direkt ifade eden “huld” kavramı karşımıza çıkmakta ve cennetin ebedîliğini ifade etmek üzere türevleriyle beraber otuz üç yerde geçmektedir (Abdulbâki, 2001: 290-292). Cennet bir yerde huld kelimesi ile beraber “cennet-i huld” (Furkân, 25/15) şeklinde kullanılmaktadır. Bir başka yerde cennete girmek için müminlere “esenlikle girmeleri” emredildikten sonra “Bu ebedîlik günüdür.” (yevmü’l-hulûd) (Kaf, 50/34) denilmiştir. Ayetlere dikkat edildiğinde, 46 “cennetin ebedîliği” (Hûd, 11/108; Furkân, 25/15), “cennetliklerin ebedîliği” (Duhân, 44/56; Furkân, 25/16), “cennet nimetlerinin ebedîliği” (Ra‘d, 13/35; Vâkıa, 56/32-33; Sad, 38/54) olmak üzere üç hususun ebedîliğine atıf yapıldığı görülmektedir. Kur’an’da hem cennet hem de cehennemin ebedîliği için kullanılan huld, bir şeyin bozulmaya uğramaktan kurtulması ve olduğu hal üzere uzun bir müddet kalmasıdır (Rağıb, 2012: 353). Cennetin doğrudan ebedîliğini ifade eden ikinci kelime ise “ebed” sözcüğüdür. Sonsuzluk anlamına gelen “ebed”, “ebeden” kalıbıyla geldiğinde “asla, kesinlikle, hiçbir zaman” gibi olumsuz manalar taşımaktadır (Mutçalı, 1995: 1). Ebed, dehr ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır (İbn Fâris, 1986: 83). Dil âlimleri, ebed ile “zaman” arasında farkın olduğunu, zamanın parçalanabilir oluşuna karşılık ebedin bölünemez bir daimilik anlamı taşıdığını belirtmişlerdir (Kılavuz, 1994: 72). Ebed kelimesi, Kur’an-ı Kerim’de olumlu ve olumsuz olmak üzere her iki anlamda yirmi sekiz yerde geçmektedir (Abdulbâki, 2001: 2). Cennet ve nimetlerinin ebedîliğini ifade etme bağlamında ise, sekiz ayette zikredilmektedir (bk. Nisâ, 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Teğâbun, 64/9; Talâk, 65/11; Beyyine, 98/8). Bu ayetlerde hep “hâlidîne” lafzıyla birlikte kullanılmaktadır. “Ebed” kelimesi bir ayette ise, tek başına “müminlerin cennette ebedî kalacaklarını” belirtmek üzere geçmektedir (Kehf, 18/3). Bunun yanı sıra cennetin ebedîliği, “onlar, oradan çıkarılmayacaklardır” (Hicr, 15/48) ayetinde olduğu gibi, birtakım farklı ifadelerle de belirtilmektedir. Cennet ve nimetlerinin sonsuz olduğuna dair ayetlerin yanı sıra, konuyla ilgili hadisler de mevcuttur. Buna göre bir hadiste şöyle denilmektedir: “Cennet ehli! Sizin için yaşamak vardır, asla ölmeyeceksiniz. Sizin için sıhhat vardır, asla hastalanmayacaksınız. Sizin için gençlik vardır, asla ihtiyarlamayacaksınız. Sizin için nimetlenme vardır, asla darlığa düşmeyeceksiniz. Nitekim bu hususta Allah’ın sözü şudur: ‘İşte bu, yaptığınız amellerinizin karşılığında miras kılındığınız cennettir.’ (Zuhrûf, 72)” (Tirmizî, Tefsir: 39). Cennet ehli cennete, cehennem ehli de cehenneme girdikten sonra onlara “artık size ölüm yoktur, sonsuza kadar burada kalacaksınız.” (Buhârî, Rikâk: 50; Müslim, Cennet: 42); Tirmizî, Cennet: 20) buyurulmak suretiyle ahiret hayatında ölümün olmayacağı üzerinde durulmaktadır. Cennet hayatının bir özelliği, sonunun olmaması, ebedî olarak devam edecek olmasıdır. Eğer cennet hayatının da bir sonu olsaydı, kişi, o nimetin neticede son bulacağını düşünerek huzursuz olurdu. Oysa cennet, huzursuzluğa yol açacak hiçbir 47 olumsuzluğun bulunmadığı bir mekândır. Bu sebeple de cennet hayatı ebedîdir (Mutlu, 2001: 115). İslam âlimleri ebediyeti yetkinlik, yok oluşu da eksiklik olarak benimsemişlerdir. Ebediyet rahmet ve saadet, yok oluş ise gazap ve felakettir. Güzide kullara nihayetsiz saadet ve nimet vadedildiğine göre cennet, İlahî rıza ve Hakk’ın cemâlini temaşa etmek gibi mutluluk vesileleri hiçbir zaman kesintiye uğramamalı, son bulmamalıdır. Hz. Âdem’e üflenen İlahî ruh sayesinde varlık sahnesine çıkarılan insanoğlu, yokluğa mahkûm edilmemelidir. Nitekim muhtelif ayetlerde cennet ehlinin oradan çıkarılmayacağı, ölümün olmayacağı, cennet nimetlerinin tükenme ve eksilmeye maruz kalmayıp, sürekli olacağı belirtilmiştir. Hûd Suresi’nde (11/106-108) cehennem azabı hususunda ebediyet kaydı bulunmadığı halde, cennet hayatı için “bitmek bilmeyen ve kesintiye uğramayan lütuf” ifadesi geçmiştir. İslam âlimleri cehennemin yahut azabının ebediyeti noktasında ashaptan itibaren ihtilafa düştükleri halde, Cehm b. Safvan hariç, cennetin sonsuz oluşu konusunda ittifak etmişlerdir (Topaloğlu, 1993/b: 385-386). Kur’an’daki “ebedâ” kaydıyla anlatılan cennet hayatının ebedîliği konusunda ihtilaf edilmezken, hemen arkasından gelen ayetlerde cehennem için bu kaydın genelde zikredilmeyip, “hâlidîne fîhâ” ile yetinilmesi, cehennem hayatının ebedî olmayabileceği gibi bir anlayışa sebep olmuş ve birtakım görüşler serdedilmiştir (Ünsal, 2011: 167). İslam literatüründe konuya dair öne sürülen görüşleri dört maddede toplamak mümkündür: “1- Cehenneme giren kişi hiçbir şekilde oradan çıkamayıp, sonsuz olarak azap görecektir. 2- Cehennemlikler ebediyen orada kalırlar, fakat bir müddet azap gördükten sonra bir nevi bağışıklık kazanarak elem duymayacak hale gelirler. 3- Müminler çıktıktan sonra kâfirlerin azabı uzun zaman devam ederse de ebedî değildir, bir gün sona erecektir. 4- Müminler çıkacak, kâfirlerin azabı sonsuza kadar sürer.” (Topaloğlu, 1993/a: 231). Cehennemin ebedîliği hakkındaki tartışmalarda, çizgiler çok net olmamakla beraber, cehennem azabının sonlu olacağını savunanlar için iki farklı yaklaşım tespit etmek mümkündür. Evvela şunu belirtmek gerekir ki, Şia ve Mutezile gibi Ehl-i sünnet dışı mezhepler de dâhil olmak üzere İslam ümmetinin genel kanaati, kâfirler için cehennemin ebedîliğinde bir tereddüdün olmadığıdır. Cehm b. Safvân ve Ebu’l-Hüzeyl el-Allâf gibi ilk devir kelamcıları da Allah ve âlem tasavvurlarının bir neticesi olarak 48 ahiret hayatıyla ilgili birtakım farklı kanaatlere varmışlardır. Lakin İslam düşünce geleneği içerisinde Yaratıcının insanlara karşı sergilediği hikmet ve rahmet vasıflarına, insanların yaratılıştan getirdikleri temiz fıtrata dikkat çekerek farklı bir açılım sağlayan, Selefiyye’nin öncü temsilcileri İbn Kayyım ile İbn Teymiyye olmuştur. Onların bu hususta “hümanist” bir tutum sergilediklerini söylemek mümkündür (Kaya, 2009: 552- 553). Azabın ebediyetini ileri sürenlerin dayanakları, Kur’an’da çoğu kez tekrar edilen ve “ebediyet” yahut “uzun zaman” manasına gelen huld kavramı, bunun üç yerde “ebeden” kaydıyla kuvvetlendirilmesi, azabın süreklilik arz edeceğini ve orada ölümün olmadığını belirten diğer ayetler ve bu hususları destekleyen hadislerdir. Yine bu görüşü savunanlara göre mümin olmayanlar eninde sonunda azaptan halas olacaksa, haklıyla haksız ve iyiyle kötü arasında bariz bir fark kalmamış olacaktır. Ayrıca azap ve cezanın yaptırım gücü de hayli miktarda zayıflayacaktır. Buna mukabil azabın bir gün nihayete ereceğini savunanlar bazı ayetlere, bilhassa En‘âm (6/128) ve Hûd (11/106-108) surelerinde bulunan istisnalara, ayrıca Nebe Suresi’nde (18/23) “sınırlı bir zaman dilimi”ni ifade eden “ahkâb” kavramına, adalet prensibine ve Allah’ın rahmetinin gazabını geçtiği inancına dayanmaktadırlar (Topaloğlu, 1993/a: 232). Cennetin ebedîliği konusunda ittifak olduğu halde, cehennemin ebedîliği meselesinde ihtilafa düşülmesinde, her ne kadar ayetlerden yapılan çıkarımlar etkili olmuşsa da, daha çok duygusal yön ağır basmaktadır. Zira insanoğlunun cehennemde sonsuza kadar kalmasına ve dolayısıyla yokluğa mahkûm edilmesine gönül razı olmamaktadır. Bundan ötürü İlahî rahmetin gazabını geçtiği inancı, en azından cehennemdeki azabın bir gün sona ereceğine dair temenniye dayanak oluşturmaktadır. 1.1.5.Cennet Mükâfatı ve Cehennem Azabının Ruhani Oluşu Konusu Cennetin yapısı, kuruluşu ve tabakalarıyla cennet hayatı ve nimetleri hususunda yapılan tasvirlerin genel gidişatından anlaşılacağı gibi cennet, dolayısıyla cehennem ve öte dünya hayatı yalnızca ruhlar âleminde değil, ruh ile bedenden oluşan, ayriyeten bağı bahçesi, ırmağı, yapısı kabilinden unsurları bulunan bir hakikatler âleminde başlayıp devam edecektir. Sadece Kur’an ayetleri çerçevesinde bile mevcut haberlerin içerdiği maddi ögeleri, manevi ve ruhî anlatımlar ya da sembollerle yorumlamak mümkün görünmemektedir (Topaloğlu, 1993/b: 383). İslam âlimleri, ahiret azabının cismani veya ruhani varlıktan hangisine uygulanacağı hususunda farklı görüşler öne sürmüşlerdir. Haşviyye’ye mensup bir 49 kısım âlimler azabın yalnızca bedene uygulanacağını savunurken, Selefiyye’ye ait önde gelen âlimlerle Ehl-i sünnet, Mutezile ve Şia kelamcılarının çoğunluğu azabın hem bedenen hem de ruhen olacağını kabul etmişlerdir. İbn Arabî de bu görüşe katılmaktadır. Ahiret hayatının sırf ruhani bir hayat olduğunu düşünen İslam Meşşai filozofları ise azabın da sadece ruhî olacağını ileri sürmüşlerdir (Yavuz, 1991: 304-305). Azabın yalnız bedenî olacağını iddia etmek, gerek bazı ayet ve hadisler gerekse ruhsuz bir bedenin idrakten mahrum olacağı hakikati karşısında isabetsiz göründüğü gibi, azabın sadece ruhî olacağını öne sürmek de Kur’an’da tereddüde mahal bırakmayacak derece aşikâr olarak anlatılan maddi içerikli cehennem tasvirlerine aykırı düşmektedir. Akıl ve nakil itibariyle hiçbir zorunluluk bulunmadığı halde bunca nassı yorumlayarak cismani azabı inkâr etmeye kalkışmak da isabetli olmasa gerektir. Zira insan kavramı ruh ile bedenden müteşekkil bir varlığı ifade edip İlahî emirlere de bu haliyle muhatap olduğuna göre, azabın ruh ve bedene birlikte uygulanması daha makul görünmektedir (Yavuz, 1991: 305). Dolayısıyla gerek cennet hayatının gerek cehennemde çekilen azabın ruh ve bedene birlikte uygulanacağını söylemek mümkündür. 1.1.6.Cennet Cennet, Allah Teâlâ’nın cemâl sıfatlarının tecelli ettiği; lütfunu, keremini ve ihsanını kullarına sonsuz olarak sunduğu bir yerdir. Allah’ın, sevdiklerini yerleşmesi için bir yurt kıldığı; rahmeti, ikramı ve hoşnutluğuyla doldurduğu; nimetlerini “büyük kurtuluş”, mülkünü “en büyük mülk” olarak nitelendirdiği; her yanına envaiçeşit hayrı yerleştirdiği; ayıp, afet ve noksanlıklardan arındırdığı bir diyardır (İbn Kayyım, 2004: 36). Toprağı misk ve zaferan, tavanı Rahmân’ın arşı, nehirlerindeki taşlar inci ve mücevher olan cennetin binaları gümüş ve altın tuğladan inşa edilmiştir. Cennet ağaçlarının gövdeleri altın ve gümüştendir. Yaprakları olabilecek en ince ve muhteşem güzellikteki elbiseden daha da güzeldir. Cennet meyvelerinin her biri büyük bir testi misali ve kaymaktan daha yumuşak, baldan daha tatlıdır. Irmakları tadında hiçbir değişmenin olmadığı süt ırmakları, içenlere lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmaklarıdır. Cennetin yiyecekleri meyveler ve etler; içecekleri ise Tesnîm, zencefil ve Kâfûr’dur. Cennetin kapları billur berraklığında altın ve gümüşten yapılmadır. Köşkleri ve sarayları, üst üste yerleştirilmiş ve altlarından ırmaklar akan odalardan oluşmaktadır. Cennetteki giysiler ipek ve altındandır. Minderler, yataklar en üst mekânlara döşenmiş 50 ve örtüler atlastan dokunmuştur. Cennet ehlinin süsleri, takıları altın bilezikler ve incili taçlardır. Yüzleri ve güzellikleri ay gibi olan cennetlikler, Hz. Âdem suretinde otuz üç yaşındadır. Cennetteki hizmetkârlar ise saklı inciler misali ebedîleştirilmiş gençlerdir (İbn Kayyım, 2004: 36-40). Cennet yemyeşil bir ülkeyi andırmaktadır. Yeşillikler üzerindeki fıskiyelerin etrafında yeşil yastıklar, enfes işlemeli döşekler üzerine yaslanmış, eşlerinden başkasına bakmayan, kendilerine insan ve cin eli değmeyen sevgililerin bulunduğu bir ülkedir. Canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şeyin bulunduğu; istenilen et ve meyvelerin bol bol olduğu; ölümün uğramadığı, gençlik ve güzelliğin solmadığı; sonu misk kokan, mühürlü halis cennet şarabının içildiği; yandıran güneş, donduran soğuğun bilinmediği bir diyardır. Cennet, kin, haset, kıskançlık, yalan ve entrikanın olmadığı; hiçbir günahın işlenmediği; yorulma ve usanma halinin yaşanmadığı bir beldedir (Ünsal, 2011: 189, 190). Kur’an, hayatı boyunca iyilikten yana tavır takınan müminlerin öldükten sonra mükâfat olarak ebediyen yaşayacakları, hayallerin de ötesinde güzellik, huzur ve mutluluğun olduğu diyarı “cennet” olarak adlandırmaktadır (Ergün, 2006: 65). Müminler bizzat gözleriyle görmemiş olsalar da, gerek ayetlerde gerekse hadislerde anlatılanlardan ötürü cennete iştiyak duymaktadırlar. Âdeta bu, gözden önce kulağın âşık olmasına benzemektedir (İbn Kayyım: 2004: 52). Bütün bu vasıflarıyla cennet, güvenli, korunaklı, göze ve kalbe hitap eden güzelliklerin olduğu; her türlü nimet ve lezzetlerin bulunduğu; fıtrata uygun ve hoşa giden zevklerin yaşandığı mükemmel bir bahçeyi andırmaktadır. 1.1.6.1. Cennetin İsimleri Kur’an ve hadislerde, saadet yurdunu ifade etmek için asıl itibariyle cennet kelimesi kullanılırken, farklı isimler ve cennetin en önemli özelliklerini anlatan terimlerin de isim olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu “mutluluk yurdu”nu ifade etmek için şu isimler söz konusu edilmektedir: Cennet, cennetü’l-huld, dârü’s-selâm, dârü’l-âhire, dârü’l-mükâme, mak‘ad-i sıdk, makâmun emîn. Bu yedi tabirin yanı sıra, hüsnâ, ravzâ, gurfe, rahmet, rızk, fevz, ecr gibi kelime ve terkipler ise bazı kullanımlarında cennetin ismi olmaktadır (Kara, 2002: 115-116). Yine dârü’l-mûttekîn, âkibetü’d-dâr, ukbe’d-dâr, rahmetullah, rızkun kerim gibi ifadelerin de yer yer cennetin ismi olduğu kaydedilmektedir. 51 “Cennet” terimi cehennemin zıddı olarak, ahiret hayatının mükâfat boyutunu karşılayan yurdun genel adıdır. Ebedî saadet yurdunu belirtmek üzere Kur’an-ı Kerim’de, çeşitli hadislerde ve diğer İslami kaynaklarda yer alan isimler arasında en fazla kullanılan cennet, içindeki mekân ve imkânların tamamını kuşatacak şekilde muhtevası kapsamlı olan bir terimdir. İslam literatüründe ebedî saadetle bağlantılı vaatler, teşvik edici anlatım ve tasvirler umumiyetle cennet ismi etrafında yoğunlaşmış, edebiyat ve dil alanında da ekseriyetle bu kelime söz konusu edilmiştir. Diğer isimler müfret olarak kullanıldığı halde, birçok ayette çoğul şekliyle (cennât) de yer alan cennetin, saadet yurdunun belli bir kısmının değil, tamamının adı olduğunu söylemek mümkündür (Topaloğlu, 1993/b: 376). Ebedîliği ifade eden “huld” ile cennet kelimelerinden oluşan “Cennetü’l-huld” terkibi de cennetin bir başka ismi olup Kur’an’da bir yerde, takva sahiplerine vadedilen ebedîlik cenneti (cennetü’l-huld)’nin, onlar için bir mükâfat ve huzura kavuşacakları bir varış yeri olduğu haber verilmektedir (Furkân, 25/15). Ayette mutluluk yurdunun, mekânı, nimetleri ve sakinleri açısından ebedî olduğu ifade edildiğinden bu isim kendisine verilmiştir (Kara, 2002: 117). Öte yandan “Cennetü’l-huld” ve “Cennetü’lme’vâ” terkiplerinin müstakil birer isim olarak kabul edilmesine mukabil, bu terkiplerde bulunan huld (ebediyet) ile me’vâ (sığınılıp barınılacak yer) kelimelerinin, cenneti niteleyen tamamlayıcı kavramlar olduğunu söyleyenler de vardır (Topaloğlu, 1993/b: 376). “Dârü’s-selâm”, ahiret cennetini ifade eden bir başka isimdir. “Ev, bina, yapı, mesken, ikamet yeri, oturak, üstüne oturulan yer, bölge, kesim, yurt ve vatan” (Mutçalı, 1995: 284) anlamlarına gelen “dâr”, “üzerine hudut çevrilmiş mükemmel ve korunaklı bir surette yaşamaya elverişli yer” demektir (Yazır, tsz: I/423). “Selâm” ise “zahirî ve batınî hastalıklardan/afetlerden, hoşa gitmeyen şeylerden uzak olma” (Rağıb, 2012: 509) manasına gelmektedir. Emniyetin ve güvenliğin hâkim olmasından ya da Selâm’ın Allah’ın ismi olmasından ötürü cennet, bu şekilde adlandırılmıştır (Kara, 2002: 119). Dârü’s-selâm terkibinin geçtiği ayetler şöyledir: “Rableri katında onlara esenlik (selâm) yurdu (cennet) vardır. Ve yapmakta oldukları (güzel) işler sebebiyle Allah onların dostudur.” (En‘âm, 6/127), “Allah kullarını esenlik yurduna çağırıyor ve O, dilediğini doğru yola iletir.” (Yûnus, 10/25). “Dârü’l-mükâme”, “mim” harfinin harekesine göre, “ikamet” anlamına geldiği gibi; meclis, kendisinde ikamet edilen mekân anlamına da gelmektedir (Taberî, 2009: 52 X/416). Dârü’l-mükâme, Kur’an’da bir yerde, “O (Rab) ki lütfuyla bizi asıl oturulacak yurda (dârü’l-mukâme) yerleştirdi. Artık orada bize ne bir yorgunluk dokunacak ne de orada bize bir usanç gelecektir.” (Fâtır, 35/35) şeklinde geçmektedir. Görüldüğü gibi bu terkip hem “ikamet yeri, konak yeri”, hem de “ebedîlik yurdu/asıl oturulacak yurtcennet” manasını karşılar niteliktedir. Bu ifadeyi, “Dâr-ı ikamet, ikametgâh, vatan-ı ikamet, kalınacak yurt” (Yazır, tsz: VI/3994) şeklinde açıklayan Elmalılı da bunun cennetin ismi olduğuna işaret etmektedir. “Dârü’l-âhire” terkibinde geçen “âhiret”, kelime olarak “son” manasını ifade etmektedir. Son yer, yurt anlamına gelen Dârü’l-âhire terkibi cenneti karşılamaktadır. Örneğin Bakara Suresi’nde ,“(Ey Muhammed, onlara:) Şayet (iddia ettiğiniz gibi) ahiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda doğru iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım), de.” (Bakara, 2/94) buyurulmakta; Yahudilerin, ahiret yurdunu sahiplenmeleri konusundaki iddialarına dikkat çekilmektedir. Yine, “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Müttakî olanlar için ahiret yurdu muhakkak ki daha hayırlıdır.” (En‘âm, 6/32; A‘râf, 7/169; Yûsuf, 12/109; Nahl, 16/30), “Bu dünya hayatı sadece bir eğlenceden, bir oyundan ibarettir. Ahiret yurduna (oradaki hayata) gelince, işte asıl yaşama odur. Keşke bilmiş olsalardı!” (Ankebût, 29/64) şekilinde ayetlerde geçen ahiret yurduyla da cennet kastedilmektedir Dârü’l-âhire’nin, “son yurt” şeklindeki salt anlamı düşünüldüğünde hem cenneti hem de cehennemi kapsadığı görülmektedir. Zira ahirette varılacak son yurt müminler için cenneti, kâfirler için ise cehennemi ifade etmektedir. Kur’an’a bakıldığında ahiret kelimesi, günahkârlar için mahrumiyeti, cezayı ifade etmekte ve onları bekleyen akıbetin olumsuz yönüne vurgu yapmakta iken, müminlerin de güzel bir sonla karşılaşacakları ve dünyaya nazaran daha mutlu bir hayat yaşayacaklarına dair olumlu çağrışımlar uyandırmaktadır (Abdülbaki, 2001: 27-29). Ancak özel manada bu terkip, müminlerin varacağı son yurt olan cenneti ifade eder olmuştur. Cennetin Kur’an’da zikredilen adlarından bir diğeri de “Makâmün emîn”dir. Burada ifade edilen “makâm” kelimesi, “ayağa kalkmak, ayakta durulan yer, ayakta durulan zaman” gibi anlamlara gelmekte, “durulacak yer ve devamlı kalınan yer” olarak açıklanmaktadır (Rağıb, 2012: 879-881). “Emîn” ise gönül huzuru ve korkunun bertaraf olması, insanın güvende olması anlamındadır (Rağıb, 2012: 99). Vasıfları bahsinde de görüleceği üzere cennet, korku, keder, sıkıntı, hastalık, ölüm, bela ve musibet gibi 53 olumsuz yaşantıların olmadığı, dolayısıyla son derece güvenilir bir mekândır. Cennetin böyle bir isimle anılmasının sebebi, bu olsa gerektir. “Muttakiler ise hakikaten güvenilir bir makamdadırlar. Bahçelerde ve pınar başlarındadırlar.” (Duhân, 44/51-52) şeklinde Kur’an’da bir yerde geçen “makâmün emin”in cennet için kullanılan genel bir isim olduğunu; bahçe ve pınarların ise bu cennetin muhtevasını oluşturduğunu söylemek mümkündür (Kara, 2002: 121). Cennetin bir diğer ismini ifade eden “Mak‘ad-i sıdk” terkibindeki “mak‘ad”, “oturak, üzerine oturulan şey, oturma yeri” manasına, “sıdk” ise “doğruluk, samimiyet, içtenlik, hakikat, gerçek” gibi anlamlara gelmektedir. Elmalılı “mak‘ad-ı sıdk” terimini “sıdk meclisi, sadakat sandalyesi”, yani sadıklara mahsus olan ve yalan çıkması, zeval bulması ihtimali olmayan sabit bir makam olarak açıklamaktadır (Yazır, tsz: VII/4656). “Takva sahipleri cennetlerde ve ırmakların kenarlarında, güçlü ve Yüce Allah’ın huzurunda hak meclisindedirler.” (Kamer, 54/54-55) şeklinde Kur’an’da bir defa geçen bu ifade, cennetin ismi olarak kabul edilmektedir. Cennetin Kur’an’da zikredilen isimlerinden biri de “el-Hüsnâ”dır. Sözlükte, daha iyi, daha güzel, hoş, daha mükemmel (Mutçalı, 1995: 170) anlamlarına gelen “hüsnâ” kelimesinin “cennet” karşılığında kullanıldığı belirtilmektedir (İbn Manzûr, tsz.: XIII/115). İyilik edenlere Allah Teâlâ tarafından daha büyük bir ihsanla karşılık verileceğini, ayriyeten buna ziyadenin yapılacağını bildiren Yûnus Suresi 26. ayetteki “hüsnâ” (daha güzel, en güzel) kelimesinin cennet anlamına geldiği tefsircilerin büyük çoğunluğu tarafından benimsenmiştir. Bu ayetten başka yaklaşık on ayette geçen hüsnâ kelimesine de bu manayı vermek imkân dâhilindedir (Topaloğlu, 1993/b: 377). Elmalılı, ayette geçen “ziyâde” kelimesinin “mağfiret, rıdvân ve likâ (Allah’ın cemâlini müşahede)”, “el-hüsnâ” kelimesinin ise “cennet” olduğunu dile getirmiştir (Yazır, tsz: IV/2704). Bunlara ilaveten, ayette geçen “hüsnâ”nın marife olması ve önceki ayette cennetin isimlerinden olan “Dârü’s-selâm”ın söz konusu edilmesi göz önüne alınırsa, Hüsnâ’nın “cennet” mukabilinde kullanılan bir isim olduğunu söylemek mümkündür (Kara, 2002: 124). “Bol su kaynaklarına sahip olan yeşil bahçe” manasındaki “ravza”, Şûra Suresi 42. ayette cennât kelimesine muzaf (ravzâtü’l-cennât) olduğu gibi, iman edip salih amellerde bulunanların cennette (ravza) sevince mazhar olacaklarını bildiren Rûm, Suresi 15. ayette, cennet kelimesi yerine müstakil olarak da kullanılmıştır (Topaloğlu, 54 1993/b: 376). Dolayısıyla bu ayetten hareketle ravza kelimesinin cennet için bir isim olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca bir yerde “Dârü’l-mûttekîn” (Nahl, 16/30), iki yerde “Âkibetü'd-dâr” (En‘âm, 6/135; Kasas, 28/37) ve üç yerde “Ukbe’d-dâr” (Ra‘d, 13/22, 24, 42) cenneti ifade eden isimler olarak geçmiştir. Bu çeşit kullanımlar, asıl huzur ve mutluluk diyarının mümin kullar için sadece ahiret yurdu olduğu gerçeğine dayanmaktadır. Konak, köşk anlamına gelen “gurfe” ve çoğulu “guref, gurufât” kelimeleri, Kur’an’da cennetle beraber ve onun bölümleri manasında kullanıldığı gibi, cennetin karşılığında tek başına da kullanılmıştır (Topaloğlu, 1993/b: 377). Bütün bunlara ek olarak “hüsn-i meâb”, “dârü’l-hayevân” ve “illiyyîn” gibi bazı kelime ve terkiplerin cennetin ismi olduğu konusunda görüşler serdedilmiş olsa da, bunların cennetin ismi olmaktan ziyade, onu açıklayan veya tasvir eden kelimeler grubundan olduğu kanaati hâkimdir. Nitekim “İşte bu, bir hatırlatmadır. Doğrusu Allah’a karşı gelmekten sakınanlara güzel bir gelecek vardır. Kapıları yalnızca kendilerine açılmış Adn cennetleri vardır.” (Sad, 38/49-50) mealindeki ayette vadedilen “hüsn-i meâb”ın (38/49), ebedî saadet diyarının müstakil bir ismi olmayıp, yalnızca Adn cennetini nitelediği 50. ayetten anlaşılmaktadır (Topaloğlu, 1993/b: 376). “Hissedilebilen varlık, ebedî olarak var olan” manalarına gelen “el-hayevân” kelimesi, hakiki, sonsuz hayatın geçici olmadığını vurgulamakta (Rağıb, 2012: 323); “darü’l-hayevân” terkibiyle cennet karşılığında kullanılmaktadır. “Bu dünya hayatı eğlence ve oyundan başka bir şey değildir. Ahiret yurdu, işte asıl hayat (el-hayevân) odur. Keşke bilselerdi.” (Ankebût, 29/64) şeklinde sadece bir ayette geçen dârü’lhayevân ifadesi, cennetin ismi olmaktan ziyade, cennetin sıfatını haber yollu veren bir terkiptir. Üstelik bir ayette iki kere cennetin kullanılması, manayı bozmaktadır. Ayette yer alan “dârü’l-âhire” zaten cennetin adlarındandır. Ayrıca ayette dârü’l-hayevân ifadesi değil, sadece el-hayevân kelimesi geçmektedir. Dolayısıyla bu ifadenin cennetin ismi olması mümkün görünmemektedir (Kara, 2002: 125). Mutaffifîn Suresi’nde iyilerin kitabının “illiyyîn”de olduğu belirtilmektedir (83/18). Taberî illiyyîn hakkında, “müminlerin ruhlarının da orada bulunduğu yedinci kat gök, Arş’ın sağında bir yer, yazılmış kitap, cennet ve Sidre-i müntehânın yanında bir yer, semanın üzerinde bir sema” gibi değişik görüşlerin olduğunu nakletmektedir (Taberî, XII/493-495). Buna rağmen bazı tefsirciler -cennetin yükseklerde yer aldığına dair genel kabule dayanarak- yükseklikler manasına gelen illiyyîni cennetin adlarından 55 biri olarak kabul etmişlerdir. Ancak illiyyînin cennetin ismi olduğunu söylemek için elde kuvvetli bir delil bulunmamaktadır. Nitekim ilgili ayetin devamında (83/20) illiyyîn, “seçkin meleklerin gözettiği yazılmış kitap” olarak açıklanmaktadır (Topaloğlu, 1993/b: 377). 1.1.6.2. Cennetin Sayısı, Çeşitleri ve Dereceleri Cennetin sayısı, çeşidi ve derecelerinin net bir şekilde birbirinden ayrılmadığı görülmektedir. Nitekim Firdevs, Adn, Na‘îm ve Me’vâ kabilinden isimler cennetin sayıları arasında zikredildiği gibi, cennetin çeşidi olarak da kabul edilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de iki grup halinde belirtilen dört cennetten söz edilmesine rağmen, “Cennetler yedidir: Firdevs cenneti, Adn cenneti, Na‘îm cenneti, Dârü’l-huld, Me’vâ cenneti, Dârü’s-selâm, İlliyyûn” (Rağıb, 2012: 243) şeklinde İbn Abbas’tan rivayet edilen hadiste, cennetin yedi adet olduğu belirtilmektedir. Buna benzer rivayetlere dayanarak cennetlerin sayısının sekiz olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır. Nitekim İbrahim Hakkî Hazretleri’ne göre, sayıları sekiz olan cennetlerden; Dârü’l-celâl beyaz inciden, Dârü’s-selâm kırmızı yakuttan, Cennetü’lme’vâ yeşil zebercetten, Cennetü’l-huld sarı mercandan, Cennetü’n-na‘îm beyaz gümüşten, Cennetü’l-firdevs kırmızı altından, Cennetü’l-karâr miskten, Cennetü’l-adn terleyen inciden yaratılmıştır (İbrahim Hakkî, 2013: 33). Ancak İbn Abbas’tan rivayet edilen hadisteki dârü’s-selâm ve dârü’l-huld tabirleri cennetin çeşidi olmaktan ziyade, umumî isimlerindendir. İlliyyûnun ise cennetle ilgili olması bile şüphelidir. Cennet çeşitleri hususunda bir isim-çeşit kargaşası olduğu gibi, yukarıdaki hadis, muteber hadis kaynaklarında bulunmamaktadır. Bu açıdan cennetin çeşitlerini, Kur’an’a ve sahih hadislere göre tespit etmek gerekmektedir (Kara, 2002: 126, 127). Rahmân Suresi’nin iki ayetinde ikişer tane cennettin varlığından bahsedilmektedir (Rahmân, 55/46, 62). Yine aynı surede, “Öyleyken/öyleyse Rabbinizin nimetlerinden hangisini yalanlayabilirsiniz?” şeklinde geçen ayetler istisna edildiği takdirde, ilk iki cennetin özellikleri şöyle sıralanmaktadır: “Rabbinin huzurunda durmaktan korkan kimselere iki cennet vardır. İki cennet de çeşit çeşit ağaçlarla doludur. İkisinde de akıp giden iki kaynak vardır. İkisinde de her türlü meyveden çift çift vardır. Hepsi de örtüleri atlastan minderlere yaslanırlar. İki cennetin de meyvesinin devşirilmesi yakındır. Oralarda gözlerini yalnız eşlerine çevirmiş güzeller var ki, bunlardan önce onlara ne insan ne de cin dokunmuştur. Sanki onlar yakut ve mercandırlar. İyiliğin karşılığı iyilikten başka bir şey midir?” (Rahmân, 55/46- 56 59). Diğer iki cennetin özellikleri ise şunlardır: “Bu ikisinden başka iki cennet daha vardır. Bu cennetler koyu yeşildirler. İkisinde de durmadan fışkıran iki kaynak vardır. İkisinde de her türlü meyveler, hurma ve nar vardır. İçlerinde huyu güzel, yüzü güzel kadınlar vardır. Otağlar içinde sahiplerine tahsis edilmiş huriler vardır. Bunlara onlardan önce ne bir insan ne bir cin dokunmuştur. Yeşil yastıklara ve harikulade güzel döşemelere yaslanırlar.” (Rahmân, 55/62-76). Yukarıda vasıfları anlatılan cennetlerden ilk ikisinin, diğer ikisine nazaran daha üstün olduğu anlaşılmaktadır. Görüldüğü kadarıyla Kur’an’da, “Firdevs, Adn, Me’vâ ve Na‘îm” olmak üzere dört tane cennet çeşidi zikredilmektedir (Kara, 2002: 128, 129). Hadislerde ise yine dört cennetten bahsedilmektedir. “Gümüşten iki cennet, kapları, takıları ve içindekiler gümüşten. Altından iki cennet, kapları, takıları ve içindekiler altından. Adn cennetinde, oradaki topluluk ile bakmakta oldukları Rableri arasında ancak O’nun veçhi (zatı) üzere Kibriya perdesi vardır.” (Buhârî, Tevhîd: 24, Tefsir-55: 1; Müslim, İman: 296) şeklindeki hadislerde vasıfları zikredilen bu cennetler, ayetlerde bahsi geçen ikişerli gruba ayrılmış dört cenneti çağrıştırmaktadır. Kur’an’da, iman edip salih amel işleyenlerin, cennet bahçelerinde (ravzâtü’lcennât) oldukları ifade edilmektedir (Şûra, 42/22). Sözlükte bahçe anlamına gelen “ravzât” ile “cennât” kelimelerinin her ikisi de ayette çoğul gelmiştir. Yani orada pek çok bağ, bahçe bulunacak demektir (Ünsal, 2011: 48). Dolayısıyla dört çeşit cennetin içerisinde başka cennet veya bahçelerin de bulunduğunu ifade etmek mümkündür. Yukarıda geçen ayet ve hadislerde özellikleri anlatılan dört çeşit cennetten ilkini Firdevs oluşturmaktadır. “İçinde her türlü ağacın, bilhassa üzüm bağlarının olduğu büyük bahçe” manasını taşıyan Firdevs (çoğulu ferâdîs), edebiyatta, üzüm salkımları ve asmaların çokça bulunduğu sık ağaçlarla örtülü yemyeşil bahçeleri ifade etmek için kullanılmıştır. İslami eserlerde Firdevs’in menşei hakkında muhtelif görüşler ileri sürülmüştür. Arapça kökenli bir kelime olduğu söylendiği gibi, Grekçe ya da Farsçadan geldiği de belirtilmektedir (Özervarlı, 1996: 123). Firdevs cenneti, Kur’an’da iki yerde söz konusu edilmektedir. Bunların birinde, Firdevs cennetlerinin iman edip iyi davranışlarda bulunanlar için makam olduğu, cennetliklerin orada ebedî kalacakları ve oradan hiç ayrılmak istemeyecekleri (Kehf, 18/107-108) zikredilmekte; diğerinde ise Firdevs’e varis olanların özelliklerine ve ona varis olan bu kimselerin orada ebedî kalacaklarına (Müminun, 23/11) değinilmektedir. 57 Firdevs kelimesinin hadislerde de geçtiği görülmektedir. Nitekim bazı hadislerde, Firdevs’in, cennetlerin en yükseği ve ortası olduğu ve üzerinde Arş’ın bulunduğu, cennet nehirlerinin ondan fışkırdığı zikredilmekte; Allah’tan cennet istenildiğinde, Firdevs’in talep edilmesi önerilmektedir (Buhârî, Cihâd: 4, Tevhîd; 22; Tirmizî, Cennet: 4). Görüldüğü üzere Hz. Peygamber ashabına AlIah’tan Firdevs cennetlerini istemelerini tavsiye etmiş ve oğlu şehit düşen Ümmü Harise’ye, “Ya Ümme Harise! O, cennetteki bahçelerdir. Oğlun, en yüksek Firdevs’e girdi.” (Buhârî, Cihâd: 14, Rikâk: 51) diyerek müjde vermiştir. İslam âlimlerinin, Kur’an ve hadislerde verilen bilgilere ve sahabe yorumlarına istinaden Firdevs hakkında yaptıkları açıklamalar ikiye ayrılmaktadır. Birincisi Firdevs, cennetin bütününü ifade eden bir isimdir. Çünkü müzekker (eril) bir isim olduğu halde Kur’an’da Firdevs mukabilinde müennes (dişil) zamiri kullanılmıştır (23/11); bu da Firdevs’in cennet yerine kullanıldığını göstermektedir. İkincisi Firdevs, cennetin orta yerini, en yüksek ve en değerli bölgesini oluşturan kısımlarının adı olup, orada peygamberler ile veliler kalacaklardır (Özervarlı, 1996: 123, 124). “Firdevs hakkında ileri sürülen ikinci görüşün daha isabetli olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü bu telakki sahih hadislere dayandığı halde, diğeri daha ziyade dil kurallarından kaynaklanan bir yorum niteliğindedir.” (Özervarlı, 1996: 124). Bu itibarla Firdevs’i, cennet nehirlerinin kendisinden çıktığı, Arş’ın altında bulunan en yüksek cennet olarak tasavvur etmek mümkündür. Sözlük anlamı itibariyle, “devamlı ikamet edilen mekân, bir şeyin merkezi ve orta yeri, bir cevher ya da madenin aslı, yatağı” manalarını ihtiva eden Adn (Yavuz, 1988: 390), en belirgin anlamıyla “ikamet etme” ya da “ikamet edilen yer” demektir. Adn’ın, cennetin belli bir bölümünün ismi olduğunu yahut çoğul şeklinde kullanılışına bakarak cennetin tamamını karşılar nitelikte bir isim durumunda bulunduğunu ifade etmek mümkündür (Topaloğlu, 1993/b: 376-377) Adn, Kur’an’da “cennât” kelimesiyle birlikte zikredilerek insanın aslının (Âdem’in) yaratıldığı ve ahirette müminlerin sonsuza kadar kalacağı çeşitli cennetleri tasvir etmek üzere kullanılmaktadır. Kur’an’da on bir yerde “cennât” kelimesiyle beraber tekrarlanarak “cennâtü Adn” (devamlı ikamet edilecek cennetler) (Abdulbaki, 2001: 551) manasında kullanılan Adn cennetleri, altından ırmakların aktığı, meleklerin cennetlikleri selamladığı, birçok meyve ve içeceğin istenebileceği bir yerdir. İçinde güzel meskenlerin, tahtların, altın ve incilerle süslenmiş ince ipekten yeşil elbiselerin, 58 sabah akşam ikram edilen türlü yiyeceklerin, bakışlarını yalnız kocalarına dikmiş ve eşleriyle yaşıt dilberlerin, çeşitli ırmakların bulunduğu ebedî bir yurt olarak tasvir edilmektedir. Boş sözlerin işitilmeyeceği, yorgunluk ve bıkkınlığın hissedilmeyeceği bu yere; sadece iman edip salih amel işleyen, Allah’a karşı ahdini yerine getiren, Rablerinin rızasını gözeterek sabreden, namaz kılan, kendilerine verilen rızıklardan gizlice ve açıkça dağıtan, kötülüğe iyilikle karşılık vererek kötülüğü ortadan kaldıran, günahlardan tövbe edip temizlenen, hayırda yarışan, Allah yolundan ayrılmayıp bu uğurda malları ve canlarıyla cihat eden muttaki müminlerin (erkek-kadın) gireceği vadedilmektedir (bk. Tevbe 9/72; Ra‘d 13/20-24; Nahl 16/31; Kehf, 18/30-31; Meryem, 19/60-63; Tâhâ 20/76; Fâtır, 35/32-35; Sad, 38/50-54; Mümin 40/ 7-8; Saf 61/11-12; Beyyine 98/8). İnsân ve Hâkka surelerinde isim verilmeden anlatılan tasvirler genelde Adn cennetinin özellikleriyle örtüşmektedir (Kara, 2002: 131). Nitekim ayetlerde, kitabı kendisine sağından verilen kimsenin, meyveleri sarkmış yüce bir cennette, hoşnut kalacağı bir hayat içinde olacağı bildirilmekte (Hâkka, 69/19, 21-23), bu cennetin Adn olduğuna hükmedilmektedir. Adn cenneti, cennetliklerin orada koltuklara yaslandığı, giysilerinin yeşil ipek olduğu; oraya ait meyvelerin kolayca koparılabildiği, karışımı zencefil olan ve Selsebîl pınarından alınan şarap kadehinden oradakilere içirildiği, yanı başlarında bulunan sâkîlerin cennet şarabını ölçüsünce tayin edip gümüş kaplar, billur kâseler ve şeffaf kupalarla içki dağıttığı, onların etrafında ölümsüz gençlerin dolaştığı bir cennettir (İnsân, 76/13-21). Hadislerde ise bütün eşyaları altın ve gümüşten olan değişik Adn cennetlerinin bulunduğu, burada bulunanların Rablerine bakmak için İlahî azamet ve Kibriya perdesi dışında bir engelle karşılaşmayacakları bildirilmektedir (Buhârî, Tefsir-55: 1; Müslim, İman: 296). Surlarla çevrili bir şehrin ortasındaki yüksek dağın üzerinde bir iç kaleyi andıran Adn cenneti, bütün cennetlerin içinde ve ortasında olduğundan, hepsine komşu, şereflendirilmiş bir mekândır. Cennetlerin nehirlerinin çoğunun kaynağıdır. Burası sıddıkların, hâfızların makamıdır. Rahmân’ın tecelli yeridir (İbrahim Hakkî, 2013: 33). Hadis ve anlatılanlardan hareketle müminlerin cemâl-i İlahîyi müşahede edecekleri yerin Adn cenneti olduğu anlaşılmaktadır. Cennetteki dört nehrin (Fırat, Nil, Seyhan, Ceyhan) fışkıracağı yerin de Adn olduğu zikredildiği halde (Dârimî, Rikâk: 101), Buhârî’nin de dâhil olduğu diğer hadisçilerin rivayetleri bunu Firdevs olarak göstermektedir (Buhârî, Tevhîd: 22; Tirmizî, Cennet: 4). Ancak İbrahim Hakkî 59 Hazretleri’nin beyanında cennetlerin nehirlerinin çoğunun kaynağının Adn olduğu söylenmekle birlikte “dört nehir” kaydı verilmediğine göre bu dört nehrin Firdevs’ten çıktığını, Cemâlullah’ı müşahedenin ise Adn cennetinde olacağını söylemek mümkündür. Allah’ın, Adn cennetini eliyle yarattığı, Tevrat’ı eliyle yazdığı, Tûbâ ağacını eliyle diktiğine dair bir rivayet bulunmaktadır (İbn Arabî, 2007: I/353). Bu da Adn cennetinin faziletini ve üstünlüğünü ortaya koymaktadır. Tefsir âlimlerin büyük çoğunluğu Adn’ın, Kur’an ve hadiste özel isim olarak geçmesini ve Adn cennetlerinin belli gruplara ayrılmış olduğunun ifade edilmesini nazara alarak, cennetin en yüksek yerini teşkil eden, ancak kendi arasında da derece ve makamlara ayrılan bir mevki olduğunu kabul etmektedirler (Yavuz, 1988: 391). Arş ve Kürsî’nin altında, yedi göğün üzerinde ve birbirinden yüksek bir halde bulunan cennetlerin en yükseği ve Allah Teâlâ’nın görülme yeri Adn cennetidir. Arapça’da “refah, huzur, mutlu hayat” anlamına gelen nimet kelimesinden daha kapsamlı bir muhtevaya sahip olan “na‘îm”, insana huzur ve mutluluk veren maddimanevi bütün güzellikleri ifade etmektedir. Buna göre “Cennâtü’n-na‘îm”, mutluluğa vesile nimetlerle dolu cennetler manasına gelmektedir (Ünsal, 2011: 37-38). Kur’an’da, “Cennetü na‘îm” (Vâkıa 56/89; Meâric 70/38), “Cennetü’n-na‘îm” (Şuarâ 26/85) ve “Cennâtü’n-na‘îm” (Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Lokman 31/8; Saffât 37/43; Tûr 52/17; Vâkıa 56/12; Kalem 68/34) şeklinde on bir yerde geçen Na‘îm cenneti; iki ayette ise tek başına “na‘îm” biçiminde geçmektedir (İnfitar 82/13; Mutaffifîn 83/22). İnanan ve salih amel işleyenler için vadedilen Na‘îm cennetlerine konulacak olan cennetliklerin, aralarında sağlık dilekleri selâm; son duaları ise “Allah’a hamd olsun” sözüdür. Samimi kullar için bilinen bir rızık, türlü meyveler vardır. Na‘îm cennetlerinde karşılıklı koltuklar üzerine kurulmuş oldukları halde kendilerine ikram edilmektedir. Onların etrafında cennet pınarından doldurulmuş berrak, lezzetli ve sarhoş etmeyen içki kadehleri dolaştırılmaktadır. Yanlarında bakışlarını sadece kendilerine dikmiş iri gözlü ve saklı yumurta gibi bembeyaz eşler bulunmaktadır (bk. Mâide, 5/65; Yûnus, 10/9-10; Hac, 22/56; Lokman, 31/8; Saffât, 37/40-49) Na‘îm cennetine “sabıkûn” ve “mukarrabûn” girecektir. Onların çoğu önceki ümmetlerden birazı da sonrakilerdendir. Altın ve cevherlerle işlenmiş tahtlar üzerinde karşılıklı olarak oturmaktadırlar. Baş ağrıtmanın ve akılları gidermenin söz konusu olmadığı Ma‘în çeşmesinden doldurulmuş testiler, ibrikler, kadehler, beğendikleri 60 meyveler ve canlarının çektiği kuş etleriyle ebedîleştirilmiş gençler onların etrafında dolanmaktadırlar. İri gözlü saklı inciler gibi hurilerin bulunduğu, kadınların yeniden yaratılıp, bakire ve yaşıt yapıldığı o yerde, boş ve günaha sokan laflar işitilmemekte, duyulanlar sadece selâm sözü olmaktadır. Orada dikensiz kirazlar, meyve dizili muzlar, uzun gölgeler, fışkıran sular, tükenmeyen ve yasaklanmayan birçok meyve bulunmaktadır. Tahtlarda oturup bakışacak olan iyilere; mühürlü halis, sonu misk, karışımı mukarrebûnun içtiği Tesnîm kaynağı olan bir içki sunulacaktır (Vâkıa, 56/10- 40; Mutaffifîn, 88/22-28). Cennet çeşitlerinden dördüncüsü ise Me’vâ’dır. “Me’vâ” kelimesi “sığınılacak, barınılacak, varılacak yer” anlamındadır (Rağıb, 2012: 115). Bu kelime, Kur’an’da hem cehennem hem de cenneti ifade etmek üzere geçtiği gibi (Naziât, 79/39, 41), iki yerde ise cennet kelimesiyle tamlama oluşturacak şekilde geçmekte (Secde, 32/19; Necm, 53/15) ve Me’vâ cennetini ifade etmektedir. Bütün bu bilgilerden yola çıkarak şu tespitleri yapmak mümkündür: Cennetlerin sayısı, Kur’an ve hadiste dört olarak belirlenmiş, bu cennetlerin isimlerine ise Firdevs, Adn, Na‘îm ve Me’vâ denmiştir. Buhârî hadisindeki altından iki cennetin, Firdevs ve Adn; gümüşten iki cennetin de, Na‘îm ile Me’vâ olduğu anlaşılmaktadır (Kara, 2002: 133, 134). Cennette erişilen nimetler, dünya hayatındaki çabalara göre bir derecelendirmeye tabidirler. Bu nedenle Allah bazılarının derecelerini yükseltirken, bazılarınınkini düşürmektedir. Bu anlamda Yüce Allah cenneti kategorize etmekte ve mertebesine göre farklı isimler vermektedir (Yeşilyurt, 2001: 273). Dolayısıyla müminlerin iman ve amellerinin üstünlüğüne nazaran tayin edilen derece mefhumu, aynı zamanda cennetteki makamlarla alakalı bir mefhumdur. Ayrıca insanların farklı fizik ve fıtrata sahip olduklarını da ifade etmektedir (Kara, 2002: 135). Cennetin derecelerine dair ve derece kavramı hakkında Kur’an’dan ve sünnetten deliller bulmak mümkündür. Kur’an’da geçen, cennetle ilgili muhtelif isimler, tavsifi kelime ve tabirler, dünyada yapılan iyiliklerin ahiretteki karşılıklarının farklı olacağına delalet etmek üzere kullanılmıştır (Şibay, 1997/b: 102). Ayetlerde, Allah’ın, dereceleri yükselttiği (Mümin, 40/15); Müminlerin Allah katında derece derece olduğu (Âl-i İmrân, 3/163); onlar için Rableri katında nice derece, bağışlanma ve tükenmez bir rızkın bulunduğu (Enfâl, 8/4.); herkesin yaptığı işe göre, derecelerinin olduğu (En‘âm, 6/132; Ahkâf, 46/19); ahiretin derece ve üstünlük 61 bakımından daha büyük olduğu (İsrâ, 17/21), amel-i salihte bulunan (Tâhâ, 20/75), iman edip de hicret eden ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihat edenlerin rütbe bakımından Allah katında daha üstün olduğu (Tevbe, 9/20; Nisâ, 4/95-96) bildirilmektedir. Dolayısıyla cennette derecelerin olduğu, İsrâ Suresi 17. ayette açıkça ve diğer ayetlerde ise işaret yoluyla söz konusu edilmektedir. Cennetin mertebe ve dereceleri, bir bakıma dünya nimetleri için söz konusu olan mertebe ve derecelere benzemektedir. İnsan dünyada çeşitli nimetlerden faydalandığı gibi, cennette de çeşitli makamlarda muhtelif nimetlerden istifade edecektir. Aynı şekilde dünya lezzetlerinin değeri birbirinden farklı olduğu gibi, cennette de müminler çeşitli mertebelerde aynı değerde olmayan nimetlerden yararlanacaktır (Pürcevâdî, 1999: 184). Bir hadiste, cennet derece itibariyle şöyle anlatılmaktadır: “Cennette yüz derece vardır. Her bir derecenin diğer derece ile arası, sema ile arz arası kadar geniştir.” (Tirmizî, Cennet: 4). Cennet derecelerinin en yükseği, Hz. Peygamber’in derecesi ve cennetteki makamı olan “Vesîle”dir. Vesîle hakkında Kur’an’da herhangi bir açıklama olmamasına rağmen, bununla ilgili birkaç hadis vardır: “...Sonra benim için Vesîle’yi isteyiniz. Çünkü Vesîle, cennette bir menzildir ki, Allah’ın kullarından sadece bir kula yaraşır. Ümit ederim o kul ben olurum. Kim benim için Vesîle’yi isterse ona şefaatim helal olur.” (Müslim, Salat: 11). “Kim ezanı işittiği zaman ‘Ey bu tam davetin ve kılınacak namazın Rabbi, Muhammed’e Vesîle’yi, yüksek dereceyi ver ve onu vadettiğin Makâmı mahmûd’a ulaştır.’ derse kıyamet günü o kişiye şefaatim helal olur.” (Buhârî, Ezan:  . Bu hadislerden de anlaşılacağı üzere, Vesîle cennetteki en yüksek menzildir ve oraya ulaşan seçkin kula vadedilen makam ise “Makam-ı mahmûd”dur. Cennetin her derecesindeki kişi kendine göre zevk alacaktır. Ancak cennet ehlinden bir kişi, bir üst derecedeki kişinin aldığı zevkten dolayı herhangi bir kıskançlık duymayacak veya kendinde bir eksiklik hissetmeyecektir (Ünsal, 2011: 46-47). Cennet ehlinin, orada hoşnut ve Allah’tan razı oldukları, Allah’ın da onlardan hoşnut ve razı olduğu Kur’an’da bildirilmekte (Fecr, 89/28; Beyyine, 98/8) ve mahzun olmayacakları müjdelenmektedir (Âl-i İmrân, 3/170). Dolayısıyla Allah cennetteki tüm kullarına hoşnutluk vadettiği için bir kimse cennetin hangi derecesinde olursa olsun bundan razı olacaktır (Ünsal, 2011: 107). 62 Cennetteki derecelerin cennetin çeşitleri mi, yoksa birbiri üzerinde bulunan cennet odaları (gurfe) veya evleri (beyt) mi olduğu ve cennetin bütünün mü derecelere ayrıldığı konusu muğlak olsa da, cennette yüksek dereceleri elde etmenin, amellerdeki üstünlüğe bağlı olduğu aşikârdır (Kara, 2002: 138). 1.1.6.3. Cennetin Yapısal Özellikleri Cennetin yapısı asla bu dünyada görüp bildiğimiz varlıklar gibi değildir. Yeni bir âleme giden kişi yabancılık çekmesin, şaşırıp kalmasın diye cennet, bu dünya ile birtakım benzerliklere sahip olsa da yapı malzemesinden, güzelliği ile aklı baştan alacak derecede muhteşem olmasına kadar çok farklı özellikler arz etmektedir (Ünsal, 2011: 45-46). Cennetin yapısı hakkında Kur’an’da net bir açıklama yoktur. Fakat cennetin tasvir edildiği bir ayette, “üst üste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler”in (Zümer, 39/20) olduğu bildirilmektedir. Bu da bize cennetteki köşklerin kat kat olduğunu göstermektedir. Cennetin yapısıyla ilgili bilgilere hadislerde yer verilmektedir. Buhâri ve Müslim’in rivayetlerinde geçtiği üzere, içindekilerle birlikte cennetlerden ikisinin altından, ikisinin de gümüşten olduğu bildirilmektedir (Buhârî, Tevhîd: 24; Müslim, İman: 296). Bu itibarla cennetlerin altın ve gümüş gibi değerli madenlerden oluştuğu nazara sunulmaktadır. Hz. Peygamber cennet için “O pırıl pırıl parlayan bir nurdur.” (İbn Mâce, Zühd: 39) demektedir. Bu bakımdan cennetin ışık saçan nurdan müteşekkil aydınlık bir ortama sahip olduğu çıkarılabilmektedir. Cennetler, sadece bağ ve bahçelerden oluşmayıp, bunların yanında envaiçeşit nesneler ve tesislere de sahiptirler. İnanan ve salih amel işleyen kimselerin ebedî saadet yurdunda “cennetlerin has bahçeleri”nde (ravzâtü’l-cennât) yaşayacaklarını ifade eden Şûra Suresi 22. ayette yer alan ve sözlükte her ikisi de “bahçe” anlamını ihtiva eden ravzât ile cennât sözcüklerinden ikincisine “tesis” manasını vermek uygun düşmektedir. Birçok ayette salih amel sahiplerine vadedilen cennetin çoğul halde kullanıldığına bakılırsa, cennette birden çok tesisin bulunduğu ve her mümin için bir meskenin hazırlandığı anlaşılmaktadır (Topaloğlu, 1993/b: 378). Cennetin ikliminin ılıman ilkbahar havasına sahip olduğunu söylemek mümkündür. Zira “Ne yakıcı sıcak görülür orada, ne de dondurucu soğuk.” (İnsân, 76/13) ayetiyle buna işaret edilmektedir. Cennetin tasvirlerinde, içinden/zemininden 63 akan ırmakları, fışkıran gözeleri ve yemyeşil bahçeleri de göz önüne alırsak, tam bir ilkbahar ortamı oluşmaktadır (Kara, 2002: 149). Cennetin toprağı misk, taşları cevher, bitkileri zaferan çiçeklerinin rengindedir. Binalarının bir cephesi altın, bir cephesi gümüş ve sıvası amberdendir. Sarayları terleyen incidir, köşkleri sarı yakuttur. Sarayların ve binaların kapıları mücevherlerle işlenmiştir (İbrahim Hakkî, 2013: 34). Cennetin yapısıyla ilgili bir soruya karşılık Hz. Peygamber, cennet köşklerinin bir kerpicinin (tuğlası) altından, bir kerpicinin gümüşten, sıvasının miskten, çakıl taşlarının inci ve yakuttan, toprağının zaferandan olduğunu söylemiştir. Oraya girenin nimetlendirileceği ve ümitsizliğe kapılmayacağı, ebedî olup ölmeyeceği, elbisesinin eskimeyeceği ve gençliğinin fena bulmayacağı şeklinde açıklamalarda bulunmuştur (Tirmizî, Cennet: 2). Cennetin köşkleriyle ilgili yapılan bu açıklamadan, cennet binalarının son derece süslü ve alımlı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Cennette altın ve gümüşün de rengi olan sarı ve beyaz rengin bulunmasının yanı sıra, Rahmân Suresi’nin 62. ayetinde, sonraki iki cennetin koyu yeşil olduğu (55/62) anlatılmaktadır. Ayrıca cennetliklerin yeşil yastıklara yaslandıklarından (Rahmân, 55/76), ince ve kalın dibadan yeşil elbiseler giyeceklerinden (Kehf, 18/31), yeşil ipekten ince ve kalın elbiselerinin olduğundan (İnsân, 76/21) bahsedilmektedir. Dolayısıyla ağaçlar ve bitkiler de hesaba katılırsa, cennette yeşil renk ağırlıktadır. Cennetin sekiz kapısının bulunduğu ilk dönemlerden itibaren kabul edilegelmiştir. Ancak cehenneme ilişkin yedi kapının mevcudiyeti Hicr Suresi’nin 44. ayetinde açıkça zikredildiği halde, cennetin sadece kapılarının (ebvâb) olduğu belirtilmiş ve sayıları hakkında herhangi bir açıklamada bulunulmamıştır. Kıyamet günü cennet kapılarının açılışını anlatan Zümer Suresi 73. ayette “vav” harfinin sekiz sayısını karşıladığını (vav-ı semaniyye) öne sürenlerin ilmî bir delile dayanmadıkları ifade edilmiştir (Topaloğlu, 1993/b: 378). Ancak bazı hadislerde cennetin sekiz kapısı olduğundan bahsedilmektedir. Nitekim abdestini güzel bir şekilde alıp da kelime-i şehadetin geçtiği bir duayı okuyan için cennetin sekiz kapısının açılacağı bildirilmektedir (Tirmizî, Taharet: 41). İbrahim Hakkî Hazretleri ise cennetin, uzunluğu ve genişliği yüz yıllık yol kadar olan bir kapısının bulunduğunu; çeşitli renklerde cevherle işlenmiş ve nice bin nakış ile süslenmiş olan her kapısının iki kanatlı ve tek parça sarı altından olduğunu 64 söylemektedir (İbrahim Hakkî, 2013: 33-34). Cennetin köşkleri gibi, kapılarının da şekil itibariyle güzel görünümlü ve gayet geniş oldukları sonucuna varılmaktadır. Cennetin kapılarından bahseden hadislerden anlaşıldığı kadarıyla, yapılan amellere göre bu kapılardan girilebilecektir. Örneğin namaz kılanlar “namaz” kapısından, oruç tutanlar “reyyân” kapısından, cihada katılanlar “cihat” kapısından, sadaka verenler de “sadaka” kapısından, cennete çağrılacaklardır (Buhârî, Savm: 4; Müslim, Zekât: 85). Nitekim bir hadiste de cennette Reyyân denilen bir kapının bulunduğu, kıyamet günü oradan oruç tutanların gireceği ve başka hiçbir kimsenin o kapıdan girmeyeceği zikredilmektedir (Müslim, Sıyâm: 166). Cehennemin yedi kapısına mukabil cennetin sekiz kapıdan oluşması, cennetin daha büyük olduğuna ve aynı zamanda Allah’ın ihsanının muazzamlığına, rahmetinin gazabını geçtiğine işaret etmektedir. Kur’an’da, “cennetin eninin gök ve yerin genişliği kadar olduğu” (Hadîd, 57/21) ifadesinden hareketle, cennetlerin ziyadesiyle geniş olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Nitekim bazı hadislerde, cennete gireceklerin yerlerini aldıktan sonra orada yine boş yer kalacağına, bunun için Cenâb-ı Hakk’ın yeniden bazı nesiller yaratıp cenneti dolduracağına işaret edilmektedir (Buhârî, Tefsir-50: 1; Müslim, Cennet: 34-35) Cennetin yapısına dair hususlardan anlaşıldığı üzere cennet; manzarası, havası, yapıları, katları ve genişliği bakımından ferah bir ortam olup, maddi ve manevi zevkleri okşayıcı nitelikte bir görünüm arz etmektedir. 1.1.6.4. Cennetin Tasviri ve Muhtevası Genel olarak İslam âlimlerinin cennet tasviri hakkında kabul ettikleri görüş, onun mahiyetinin kavranamayacağı şeklindedir (Topaloğlu, 1993/b: 378). Zira yaptıklarına karşılık olarak, müminler için ne mutluluklar saklandığını hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmektedir (Secde, 32/17). Nitekim bir kutsî hadiste de bu husus beyan edilmektedir: “Ben salih kullarım için hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın duymadığı ve hiçbir beşer zihninin tasavvur edemeyeceği mutluluklar hazırladım.” (Buhârî, Tefsir-32: 1; Müslim, Cennet: 2-5). Ahiretteki fizikî yapı bu dünyadaki fizikî yapıdan farklı ve mükemmel olacağı gibi, cennete ait nimetler de bu dünyadaki nimetlerden, isim itibariyle benzeseler bile, farklı ve mükemmel olacaktır (Türcan, 2002: 295). Bakara Suresi 25. ayette, cennetlerdeki bir meyveyle rızıklandırılanların, o meyvenin bundan önce dünyada kendilerine verildiğini söylemelerine karşılık, bu rızıkların bazı yönlerden dünyadakine 65 benzediği buyurulmakta, dolayısıyla cennetteki nimetlerin birçok yönden farklı oldukları ortaya konmaktadır. Cennetten bahsedilirken Kur’an’da sembolik bir anlatım benimsenmektedir. Cennetin muhtevası, bütüncül olarak değil de, örnekleme metodu takip edilerek anlatılmaktadır (Kara, 2002: 141). Cennet ehlinin emrine amade kılınan sayısız nimetler, sınırlı kavrayışımız nedeniyle, aklımızın idrak edebileceği en üst seviyeden yapılmış örneklendirmelerdir (Elaltıntaş, 2008: 82). Yüce Allah, insanlara cennetteki nimetleri anlatırken, dünyada insanların en çok zevk aldıkları, hoşlandıkları, sevdikleri; yemekten, içmekten, eğlenmekten, gezmekten usanmadıkları hususlara benzeterek anlatmış, cennet hayatını mümkün mertebe idrak edilebilir kılmıştır. Ama hemen ifade etmek gerekir ki, cennet dünyadan ne kadar üstünse, cennet nimetleri de dünya nimetlerinden o derece üstündür (Mutlu, 2001: 127- 128). Cennet, Kur’an-ı Kerim’in çeşitli surelerinde, eşsiz güzelliklerin toplandığı bir mekân, daha doğrusu bir bahçe olarak tasvir edilmektedir. Cennette, altın, gümüş ve inciden takılar, ipekten elbiseler, birbirinin üstünde evler, köşkler, kasırlar yer almaktadır (Ayvazoğlu, 2008: 59). Cennette bulunan bağlar, bahçeler, evler, saraylar ve köşklerin hepsi de geniş, ferahfeza mekânlardır. İnsan ruhu ferah yerlerden, açık ve havadar ortamlardan hoşlanmaktadır. Cennet de buna uygun olarak yaratılmıştır (Ünsal, 2011: 54). Dolayısıyla Kur’an, cenneti ve orada bulunan nimetleri mümkün olduğu kadar insan zihnine yaklaştırmak istemiş, insanoğlunun tanıdığı ve ilgi duyduğu lezzetleri vurgulu bir halde telaffuz etmiştir. Ruhani lezzetleri, maddi lezzetlerden çok daha büyük olan cennet, gayet nezih, huzurlu ve ferah bir ortam olarak tanzim edilmiştir. Cennet, insana cazip gelen birtakım maddi unsurları kendisinde barındırmaktadır. Ancak bu, hiçbir zaman adi ve rahatsız edici bir tarz ve şekilde sergilenmemiştir. Kur’an, cenneti ve içindekileri tasvir ederken insan gerçeğini dikkate almış, cennetle alakalı taleplere de ideal bir form kazandırmıştır (Türcan, 2002: 296). Cennette, geniş gölgeli, çeşit çeşit meyvelerle bezenmiş ağaçlar; lezzetli, güzel kokulu meyveler; zeminlerinden ırmaklar akan ve pınarlar fışkıran bağ, bahçe ve bostanlar; her çeşidinden tükenmeyecek bollukta yiyecekler, şerbet ve sarhoş etmeyen şarap gibi içecekler, ayrıca tertemiz huriler ve gılmânlar vardır (Ayvazoğlu, 2008: 59). Güvenilir makamda, bahçelerde ve pınar başlarında olan cennet ehli, ince ipekten ve parlak atlastan elbiseler giyerek karşılıklı oturmaktadırlar. İri gözlü hurilerle 66 evlendirilen ve orada canlarının arzuladığı her meyveyi isteyebilen muttakiler, cehennem azabından korunmuş ve ebedî bir hayata kavuşmuşlardır (Duhân, 44/51-56). Cennete girip, orada ebedî kalacak olan cennet ehlinin son derece sevinçli olduğu ifade edilmektedir. O gün birtakım yüzler de vardır ki, mutludurlar; (dünyadaki) çabalarından hoşnut olmuşlardır, yüce bir cennettedirler. Orada boş bir söz işitmemektedirler (Gâşiye, 88/8-11). İmanlarının nuru, simalarına aksetmektedir. Cennete ilk gireceklerin yüzleri dolunay gibidir. Onlardan sonra gireceklerin yüzleri ise gökteki en parlak yıldızdan daha parlaktır (Müslim, Cennet: 15-17; Tirmizî, Cennet: 5). Pek çok hadiste cennet ehlinin özellikle yüz güzelliğine dikkat çekilmiş, hatta bu güzelliklerinin sürekli arttığı haber verilmiştir: “Cennet ehlinin bir çarşısı vardır. Her cuma oraya gelirler. Derken kuzey rüzgârı eser, elbiselerini ve yüzünü okşar. Bunun tesiriyle hüsün (güzellik) ve cemâlleri (yüz güzelliği) artar. Böylece ailelerine, daha da güzelleşmiş olarak dönerler. Hanımları: ‘Vallahi, bizden ayrıldıktan sonra sizin cemâl ve güzelliğiniz artmış!’ derler. Erkekler de: ‘Sizler de Allah’a yemin olsun, bizden sonra çok daha güzelleşmişsiniz.’ derler.” (Müslim, Cennet: 13; Tirmizî, Cennet: 15). Cennetlikler hiçbir değişikliğe uğramaksızın sürekli aynı hal üzere devam edecek, yaşlanmayıp hep genç olarak kalacaklardır. Hem Kur’an ayetlerinde hem de Hz. Peygamber’in hadislerinde cennet nimeti olarak gençliğin sonsuza kadar süreceği vurgulanmaktadır: “Kılsız, sakalsız ve sürmeli bir halde bulunan cennet ehlinin gençliği yok olmayacak, elbiseleri eskimeyecektir. Cennet ehli cennete, kılsız, sakalsız, sürmeli, otuz veya otuz üç yaşında oğullar olarak girecektir. Cennet ehli olarak ölen biri, küçük olsun büyük olsun, cennette otuz yaşına döndürülecek ve sonsuza kadar bu yaş artmayacaktır, cehennem ehli de böyledir.” (Tirmizî, Cennet: 8, 12, 23). Kur’an, insan tecrübesinde yer alan diğer zevkleri cennetle ilgili anlatımlarda kullandığı gibi, cinsel zevkleri de kullanmaktadır (Yar, 2011; 266). Nitekim insanlar birbirine kaynaşsın diye kendi cinslerinden eşler yaratılmış, aralarında sevgi ve merhamet peyda edilmiştir (Rûm, 30/21). Aynı durumun uhrevi hayatta da devam edeceğini belirten Kur’an, cennet ehli için orada tertemiz eşlerin olduğunu (Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15; Nisâ, 4/57) bildirmektedir. İnananların eşleriyle beraber ağırlanmış olarak cennete gireceklerini (Zuhrûf, 43/70), gölgeler altında tahtlara kurulacaklarını (Yâsîn, 36/56) haber vermektedir. Hatta müminlerin ataları, eşleri ve çocuklarından salih olanlarla beraber Adn cennetine gireceklerinden, hep beraber oraya konulmaları için meleklerin inananlar adına yaptıkları duadan (Ra‘d, 13/23; Mümin, 67 40/8) bahsetmektedir. Dolayısıyla eşler arasında paylaşılan dünya hayatının bir devamı, eğer her ikisi de cennetlik ise, ahirette de tahakkuk edecektir. Dünya kadınlarından başka, cennetteki erkekler için mükâfat olarak verilecek diğer bir kadın türü ise Kur’an’da “hûrin ‘în” (Duhân, 44/54; Tûr, 52/20; Vâkıa, 56/22) ifadesiyle geçmektedir. Allah o cennet gelinlerini “hûr” olarak nitelemektedir. Hûr “havrâ” kelimesinin çoğuludur. Havrâ ise, rızalık ve övgüye neden olacak tüm güzel vasıflara sahip olan, beyaz tenli, kara gözlü, güzel genç kadın anlamına gelmektedir (İbn Kayyım, 2004: 53). Dolayısıyla huri, genç, güzel, alımlı, beyaz, gözleri siyah, güzelliği sebebiyle bakışların kendisinden alınamayacağı kadın demektir (Mutlu, 2001: 145). “Hûr” lafzının, gözün beyazının aşırı beyaz, siyahının da aşırı derecede siyah olması anlamında her iki manayı da ifade eden “haver” kelimesinden türediği kabul edilmektedir. Huri kelimesinin türediği kök kabul edilen haver kelimesi, gözdeki beyaz ve siyah rengin güzelliği, birbirine uyumu ve her birinin güzelliğini diğerinden alması anlamını ifade etmektedir (İbn Kayyım, 2004: 55, 57). “‘İyn” kelimesi, “‘aynâ” kelimesinin çoğuludur. ‘Ayna ise siyahı simsiyah, beyazı da bembeyaz, kirpikleri uzun, gözbebeği büyük ve geniş gözlü kadını anlatmak için kullanılan bir ifadedir. Sahih olan görüşe istinaden ‘iyn, gözlerinde hem güzellik hem de zarafet özellikleri bir arada bulunan kadınlar demektir (İbn Kayyım, 2004: 56- 57). Yüce Allah cennet hurilerini en güzel sıfatlarla nitelemiş, en güzel takılarla bezemiş ve mümin kullarda hurilere karşı öyle bir arzu uyandırmıştır ki, müminler sanki bizzat kendi gözleriyle onları görüyormuşçasına şevke gelmişlerdir (İbn Kayyım, 2004: 53). Dolayısıyla birçok ayet ve hadiste cennet hanımlarının güzelliği, zarafeti ve cazibesi konusunda canlı tasvirlerin olduğu gözler önüne serilmektedir. Bir yandan pedagojik maksatların, diğer yandan konuyla ilgilenenlerin kendilerine özgü estetik duygu ve hayallerin tesiriyle hurilerin dış görünüşü ve çekiciliğine dair muhtelif yorumların yapıldığı görülmektedir (Topaloğlu, 1993/b: 382). Huriler kocalarına besledikleri sevgiyi ve aşkı en güzel şekilde gösteren eşlerdir. Huriler âdeta eşinin yörüngesinde dönen güneş gibidirler. Eşiyle birlikte oturup sohbet edişleri gayet tatlı olan huriler (İbn Kayyım, 2004: 44), bakışlarını yalnız kocalarına dikmiş ve kendilerine daha önce insan ve cinin dokunmadığı, yakut ve mercan misali, huyu güzel, yüzü güzel kadınlardır. Sahiplerine tahsis edilmiş bir halde çadırlar 68 (otağlar) içinde bulunmaktadırlar ve onlara daha önce ne bir insan ne de bir cin eli değmemiştir (Rahmân, 55/56, 58, 70, 72, 74). Muttakilerin ceylan gözlü hurilerle evlendirildiğinden (Tûr, 52/20) ve yanlarında, eşlerinden başkasına bakmayan, kendilerine yaşıt güzellerin varlığından (Sâd, 38/52) bahsedilmektedir. Nitekim Allah’ın hâlis kullarına cennette vereceği rızıklardan söz eden ayetlerde de, o kulların yanında, güzel bakışlarını yalnız onlara tahsis etmiş, iri gözlü eşlerin bulunduğu; o eşlerin gün yüzü görmemiş, yumurta gibi bembeyaz oldukları (Saffât, 37/48-49) bildirilmektedir. Bir kadının en dikkat çekici yerlerinden birisi gözleridir. Bu sebeple, ayetlerde hurilerin gözlerine vurgu yapılmıştır (Mutlu, 2001: 146). Huriler saklı inciler misali iri gözlüdürler (Vâkıa, 56/22-23). Takva sahipleri için umulanı buldukları yerin, bahçelerin, üzüm bağlarının, göğüsleri tomurcuk gibi kabarmış yaşıt kızların olduğu (Nebe, 78/31-33) bildirilmektedir. Dolayısıyla ayetlerde hurilerin beden güzelliğine vurgu yapılarak, muhatapların cennete ve cennet nimetlerine karşı iştiyak duymaları sağlanmaktadır. Hurilerin güzelliğiyle alakalı olarak, yetmiş kat ve çeşit elbise giyinmiş olmalarına rağmen, bu elbiselerin yine de onların bedenlerini gösterecek kadar şeffaf olduğu, hurilerin iliklerinin, yetmiş kat elbisenin üzerinden görüleceği (Müslim, Cennet: 17; Tirmizî, Cennet: 5) haber verilmektedir. Hurilerin sırtlarında göz kamaştıran beyaz ipekler, başlarında inci ve mercanla donatılmış çeşit çeşit taçlar bulunmaktadır. Güzel kokular saçmakta, nazlı işveli tavırlar sergilemekte (Gazâlî, 2012: IV/1082) ve âdeta güneş gibi parlamaktadırlar. Hatta güneş, diğer yıldızların ışığını nasıl bastırıyorsa, hurinin güzelliği ve parlaklığı da güneşin ışığını geride bırakacak derecede bir parlaklığa sahiptir (İbn Kayyım, 2004: 42). Birer yakut ve mercanı andıran cennet kadınlarının yüzüne eşi baktığı zaman, kendini onun yanağında parlak aynadan daha güzel seyredecektir. Üstündeki en ufak inci parçası, doğu ile batıyı aydınlatacak güçte olan bu kadının üzerinde yetmiş kat elbise bulunduğu halde; yetmiş kat elbisenin ardından bacaklarının iliğini bile rahatlıkla görülebilecek derecede şeffaf bir güzellikte olacaktır (Gümüşhânevî, 2012: 466). Velhâsıl insanın, ne kadar güzelliğe düşkün, zevke tutkun, süse âşık ve cemâle meyilli duyguları, duyuları, kabiliyetleri varsa; hepsini memnun edip doyuracak nitelikte, maddi ve manevi her çeşit güzelliği hurilerin taşıdığı anlaşılmaktadır (Mutlu, 2001: 147, 148). 69 Cennet kadınları, maddi ve manevi tüm pisliklerden arındırılmış, eşlerine düşkün ve yaşıt bâkireler olarak apayrı bir biçimde yaratılmış (Vâkıa, 56/35-37), hepsi otuz üç yaşında güzellerdir. Cennet tasviriyle ilgili çeşitli ayet ve hadislere göre cennette hem dünya kadınları hem de huriler bulunacaktır. Ayetlerde geçen “tertemiz zevceler” (ezvâcün mutahharah) ifadesi (Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15; Nisâ, 4/57), herhangi bir kayıt koymadığına göre, hurilerin yanı sıra dünya kadınlarını da tertemiz eşler arasında zikretmek mümkündür. Dolayısıyla huriler ve cennette bulunan dünya kadınları her türlü pislikten arınmış (mutahharah), temiz yaratılışa sahip varlıklardır. “Mutahharah” dünya kadınlarında bulunabilen sıkıntı verici durumlardan, kir ve pisliklerden temizlenmiş olan kadın anlamına gelmektedir. Bununla beraber cennet kadınları iç dünyası yönüyle kötü ahlaktan, hoş olmayan sıfatlardan da arındırılmıştır (İbn Kayyım, 2004: 94). Cennete giden dünya kadınlarının oradaki hurilerden üstün olduğu bildirilmektedir. Bununla ilgili olarak Hz. Ümmü Seleme, “Ey Allah’ın Resulü, dünya kadınları mı değerlidir, yoksa şahin gözlü huriler mi?” şeklinde Hz. Peygamber’e bir soru yöneltmiş, Hz. Peygamber de, tıpkı elbisenin dış yüzünün iç yüzünden değerli oluşu gibi dünya kadınlarının hurilerden daha değerli olduğunu söylemiştir. Ümmü Seleme bunun sebebini sorunca da, Hz. Peygamber şöyle demiştir: “Namazları, oruçları ve Allah Teâlâ’ya ibadet etmelerinden dolayı, Allah onların yüzlerine nur, bedenlerine ipek giydirmiştir. Renkleri bembeyazdır, elbiseleri yemyeşildir, süsleri sapsarıdır. Buhurdanlıkları inciden, tarakları altındandır.” (İbn Kesîr, 1983: XIV/7692) Cennetliklere verilecek kadınların sayısını bildiren bir hadiste, cennet ehlinden derecesi en düşük olanın seksen bin hizmetçisi, yetmiş iki zevcesi bulunduğu; onun için, Câbiye’den San‘a’ya kadar uzanan bir büyüklükte, inciden, zebercedden ve yakuttan bir çadırın kurulduğu haber verilmektedir (Tirmizî, Cennet: 23). Bu yetmiş iki zevceden ikisinin huri, yetmişinin ise cehennemlik olanların cennete giden eşleri olduğu zikredilmektedir (İbn Mâce, Zühd: 39). Yüce Allah’ın cennetlik kulları için takdim ettiği sayısız nimetlerden birisi de etraflarında, hizmetçilerin emre amade olmasıdır (Mutlu, 2001: 139). Kur’an, cennette teşrîfatçılık, içecek sunumu, yiyecek dağıtımı gibi vazifeleri yerine getirmek üzere cennet ehline hizmet edecek görevlilerden de söz etmekte (Okumuş, 2007: 121), cennet hizmetçilerini “gılmân”, “vildân” olarak adlandırmaktadır. Hizmet için tahsis edilmiş ve kabuğunda saklı inci gibi olan gençler (gılmân), cennettekilerin etraflarında âdeta 70 pervane olmaktadırlar (Tûr, 52/24). Yine cennetliklerin çevrelerinde hizmet için etrafa saçılıp dağılmış inciler misali ölümsüz gençler (vildân) dolaşmaktadırlar (İnsân, 76/19; Vâkıa, 56/17). Görüldüğü gibi cennet hizmetçilerinin gılmân ve vildân diye isimlendirilip bunların saklı incilere, saçılmış incilere teşbih edildiği ve ebedî oldukları vurgulanmaktadır. Cennet ehli arasında önemli vazifeler ifa eden melekler de bulunmaktadır. Bunlardan biri cennetin kapısında bekleyen Rıdvân’dır. Bütün cennetlerin bekçisi ve hâkimi, sevimli ve büyük bir melek olan Rıdvân’ın, insan şeklinde olduğu belirtilmektedir (İbrahim Hakkî, 2013: 35). Kur’an, cennette bağ ve bahçelerin bulunacağını söyleyerek, meyveli-meyvesiz tüm ağaçların ve cennetliklerin arzuladıkları, beğendikleri tüm meyvelerin orada olduğunu ifade etmektedir (Kara, 2002: 165). Cennetin ağaçları çevreye hoş ve güzel kokular yaymaktadır (Rahmân, 55/12). Dallarında cennet ehlinin iştahını çeken salkım salkım meyveler, muzlar bulunmaktadır (Vâkıa, 56/29). Dikensiz, düzgün bir şekilde olan cennetin ağaçları (Vâkıa, 56/28), göz alıcı parlaklıkta, gönül okşayıcı letafettedir. Nitekim bir hadiste, cennetteki ağaçların gövdesinin altından olduğu bildirilmiş (Tirmizî, Cennet: 1) ve cennet ağaçlarının ışıl ışıl oluşuna dikkat çekilmiştir. Cennet nimetlerinin ayet ve hadislerde vurgulanan bir diğer özelliği ise çok bereketli olmalarıdır. Nitekim bir ayette, ahiret yurdundaki rızkın hesapsızca verildiği ve bitip tükenmesinin de olmayacağı vurgulanmaktadır: “İşte, hesap günü için size vadolunan şeyler bunlardır. Şüphesiz bu, bizim verdiğimiz rızıktır. Ona bitmek ve tükenmek yoktur.” (Sad, 38/53-54) Cennette bulunan ağaçlar ve meyvelerle ilgili olarak Kur’an’ın bildirdiklerinin dışında hadislerde, Sidretü’l-müntehâ ağacı da söz konusu edilmektedir. Bir hadiste, Sidretü’l-müntehâ ağacının dalının gölgesinde bir binicinin yüz sene yürüdüğü, orada altından sergi bulunduğu ve meyvesinin de nadir olduğu (Tirmizî, Cennet: 9) haber verilmektedir. Buhârî ile Müslim’in rivayetlerinde ise, idmanlı ve hızlı bir at binicisinin, gölgesinde yüz yıl koştuğu halde sonuna ulaşamayacağı kadar büyük bir ağacın bulunduğu ifade edilmektedir (Buhârî, Bed’ü’l-halk: 8; Müslim, Cennet: 6-8). Hadisin çeşitli rivayetlerinde söz konusu ağacın “şeceretü’l-huld” olduğu zikredilmektedir (Dârimî, Rikâk: 114; Tayâlisî, 2004: III/28). Bir başka hadiste ise, “Cennette bir ağaç vardır ki, binekli bir kimse yüz yıl gölgesinde yürüse onu kat edemez. İsterseniz şu ayeti 71 okuyun: ‘Uzamış gölgelerde, çağlayarak akan sulardadırlar.’ (Vâkıa, 56/30-31)” (Tirmizî, Cennet:1; Tefsir-Vâkıa: 56) buyrulmaktadır. Sidre ağacının yanı sıra hadis, cennette bulunan ağaçlara Tûbâ ağacını da eklemektedir. İman eden ve salih amelde bulunanlara güzel bir ebediyet hayatının hazırlandığını vurgulayan Ra‘d Suresi 29. ayetteki “tûbâ” kelimesi sözlükte “iyilik, güzellik, iyi ve hoş karşılanan her husus” anlamına gelmektedir. Tefsir âlimlerinin bu kelimeye verdikleri yaklaşık sekiz manadan biri de Tûbâ ağacıdır (Topaloğlu, 1993/b: 380). Elmalılı, cennette bulunan bir ağaca, Ebu Hureyre ve İbn Abbas gibi bir grup sahabe tarafından Tûbâ dendiğini söylemektedir (Yazır, tsz.: IV/ 2985-2986). Kaynaklarda cennet bahsi geçince ilk akla gelen unsurlardan birisi Tûbâ ağacıdır. Hz. Peygamber pek çok hadiste bu ağaca yer vermiştir. Cenneti süsleyen bu ağacın çok heybetli olduğundan bahsedilmektedir. Büyüklüğünün yüz yılda varılabilecek bir mesafeyi kapsadığı, cennet ehlinin elbiselerinin bu ağacın tomurcuklarından çıktığı bildirilmektedir (Ebu Ya‘lâ, 1998: I/575; İbn Hıbbân, Tarih: 5). Bir başka rivayette ise bedevînin, “Ey Allah’ın elçisi, cennette meyve var mıdır?” diye sorduğu ve Hz. Peygamber’in, “Evet, orada bir ağaç vardır ki ona Tûbâ denilir.” şeklinde buyurduğu, arkasından bedevî, “Bizim arazimizdeki hangi ağaç ona benzer?” diye sorunca, “Senin arazindeki hiçbir ağaç ona benzemez, ancak Şam’da ceviz denilen bir ağaç ona benzer, tek bir gövde üzerinde biter, yukarıya doğru dallanır, budaklanır.” şeklinde cevap verdiği ifade edilmiştir (İbn Hıbbân, Tarih: 5; İbn Kesîr, 1983: XIV/7690). Daha çok halkla ilgili dinî-edebî eserlerde bahse konu olan Tûbâ ağacının mevcudiyeti hususunda bir kesinliğin olmadığı zikredilmektedir. Tûba için, “ebedî saadeti temin eden her güzel şey” anlamı verildiğinde bağ, bahçe ve ağaçları da içine almak suretiyle her türlü güzellik ve nimet, kelimenin kapsamına dâhil edilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber, Tûbâ’nın cennette bir ağaç olduğunu buyurmuştur. Ancak bu ağacın “Şeceretü’l-huld”un başka bir ismi olması da muhtemeldir (Topaloğlu, 1993/b: 380). “Tûbâ’nın kelime anlamından hareketle bu ağacın cennetlikleri rahat ettiren, onları hoşnut kılan, bünyesinde çeşitli nimetleri barındıran bir esenlik ve mutluluk ağacı olduğu söylenebilir. Bu durumda Tûbâ ağacı cennetliklerin mutluluk ve huzur kaynağını meydana getiren bir sembole karşılık gelmektedir.” (Erbaş, 2012: 317). Kur’an, gölgeler hakkında da bir hayli ayrıntılı bilgi vermektedir. Yemişleri ve gölgesi sürekli olan cennette (Ra‘d, 13/35), “uzamış gölgeler" (Vâkıa, 56/30) vardır. 72 Cennetlikler, koyu (tatlı) bir gölgeye konulmuştur (Nisâ, 4/57). “Onlar ve eşleri gölgeler altında tahtlara kurulurlar.” (Yâsîn, 36/56). “Takva sahipleri, gölgeliklerde ve pınar başlarında, canlarının çektiğinden çeşit çeşit meyveler arasında olacaklardır.” (Mürselât, 77/41). Yakıcı sıcak ve dondurucu soğuğun görülmediği cennette, koltuklara kurulmuş halde bulunan ebrâr (iyiler)’ın üzerine, cennet ağaçlarının gölgeleri sarkmakta; kolayca koparılabilen meyveleri istifadelerine sunulmaktadır (İnsân, 76/13- 14). Gölgelerden bahseden yukarıdaki ayetlerde, güneşin varlığı ile beraber cennette, yakıcı bir sıcağın bulunmadığı, upuzun ve eşsiz gölgelerin olduğu ve cennetliklerin bu gölgelerde keyif çattıkları ifade edilmektedir (Kara, 2002: 175). Dolayısıyla oraya has bir güneşin olacağı, fakat asla rahatsız etmeyeceği; havanın mutedil, nefsi okşayan bir edada olacağı; gölgesinden lezzet duyulacağı anlaşılmaktadır. Gölgelikler, insanı hoşnut eden su sesi ve suyun çevresiyle birlikte oluşturduğu manzaradan (Ünsal, 2011: 52) hareketle, âdeta bir mesire yeri tasviri yapılmaktadır. Nitekim takva sahiplerinin cennetlerde, güvenilir makamda, gölgeliklerde ve pınar başlarında olduklarını (Hicr, 15/45; Duhân, 44/51-52; Mürselât, 77/41) bildiren ayetlerden de anlaşıldığı üzere cennetlikler, pınar başlarında, ağaçların gölgeleri altında, su sesi eşliğinde istirahat etmektedirler. Bununla beraber, cennette gölgeleri her tarafı kaplayan haşmetli ağaçlar bulunmaktadır. Kur’an’da bu gölgeler için “zıllin memdûd” ifadesi kullanılırken, hadiste de ağaçların gölgesinin uzunluğunu ifade için, “Bir süvari onun gölgesinde yüz sene gitse bile onun sonuna ulaşamaz.” (Müslim, Cennet: buyurulmuştur. Cennet gölgelerinin en güzeli, hiç şüphesiz, Arş-ı a‘lâ’nın gölgesidir. Tarifi mümkün olmayan Arş’ın gölgesinde manevi dereceleri yüksek olan müminler gölgeleneceklerdir (Mutlu, 2001: 160). Cennette birçok nehrin bulunduğu Kur’an’da anlatılmakta (Kamer, 54/54) ve en önemli özellik olarak da bu ırmakların “cennetin altından/zemininden aktıkları” zikredilmektedir (Nisâ, 4/13, 122; Mâide, 5/12, 85; Tevbe, 9/89, 100; İbrahim, 14/23; Fetih, 48/5). Bu ırmakların, bazı ayetlerde cennetlerin altından (Âl-i İmrân, 3/136, 198), bazılarında odaların (gurfelerin) altından (Ankebût, 29/58; Zümer, 39/20) bazılarında ise cennetliklerin altından (A‘râf, 7/43) aktığı ifade edilmektedir. Ayrıca bu nehirler, bazen mutlak cennet ifadesi ile verilirken, bazen de Na‘îm ve Adn cenneti ile verilmektedir (Yûnus, 10/9; Nahl, 16/31). Dolayısıyla cennetin gerek çeşitlerinin ve 73 gerekse yapılarının altından bu nehirlerin aktığı ve cennetlerin her tarafının akar sularla donatıldığı anlaşılmaktadır. Geneli ifade eder nitelikte verilen bu nehirler ve özelliklerin yanı sıra Kur’an, kendine has özellikleri olan bazı nehirlerden de haber vermektedir. Âb-ı hayat (hayat suyu), halis süt, cennet şarabı ve süzülmüş baldan oluşan bu nehirler, Muhammed Suresi’nde özellikleriyle beraber şöyle anlatılmaktadır: “İçinde bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şaraptan ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır. Rablerinden de bağışlama vardır.”(47/15) Kur’an’ın sözünü ettiği bu nehirlere hadisler, Seyhan, Ceyhan, Nil, Fırat ve Kevser nehirlerini eklemektedir. Bir hadiste Hz. Peygamber, Seyhan, Ceyhan, Fırat ve Nil nehirlerinin hepsinin cennet nehirleri olduğunu söylemektedir (Müslim, Cennet: 26). Bir başka hadiste, cennette Sidre-i müntehâ’nın gövdesinden çıkan ikisi içinde, ikisi dışında dört nehrin var olduğu; iki gizli nehrin cennette bulunduğu, açık olanların ise Nil ve Fırat olduğu anlatılmaktadır (Buhâri, Menakıbü’l-Ensar: 42; Müslim, İman: 264). Cennet nehirlerinden bir diğeri de “Kevser”dir. Kur’an’da “(Resulüm!) Kuşkusuz biz sana Kevser’i verdik.” (Kevser, 108/1) şeklinde bahsi geçen “kevser”in ne olduğuna dair hususları hadislerde bulmak mümkündür. Hz. Peygamber, kendisine özel olarak Kevser isminde bir nehrin tahsis edildiğini, iki kıyısı üzerinde içi oyulmuş incilerin bulunduğunu ve kaplarının âdeta yıldızların sayısı kadar olduğunu ifade etmektedir (Buhâri, Tefsir: 108). Kevser nedir sorusuna karşılık Hz. Peygamber, “Bu Allah’ın cennette bana vermiş olduğu bir nehirdir. Sütten daha beyaz, baldan daha tatlıdır. Orada boyunları develerin boyunları gibi olan kuşlar vardır.” (Tirmizî, Cennet: 10) buyurmuştur. Yine aynı sorunun sorulduğu bir başka hadiste, “Rabbimin cennette bana vadettiği nehirdir. Onda çok hayır vardır. Ayrıca kıyamet günü ümmetimin kendisine vardığı havuz vardır. Kapları, yıldızların sayısıncadır.” (Müslim, Salat: 53; Tirmizî, Kıyâmet: 14) şeklinde verilen cevapla, bu nehrin kendisinde toplandığı havuzun isminin de Kevser olduğu anlaşılmaktadır. Resulullah’ın şöyle buyurduğu da rivayet edilmiştir: “Ben cennette yürürken, birden iki kıyısı, içi oyulmuş inciden kubbelerle dolu olan bir nehir gördüm. ‘Bu nedir? Ey Cebrail’ dedim. ‘Bu sana Rabbinin vermiş olduğu Kevser’dir.’ dedi. Melek elini şöyle bir vurdu. Ne göreyim, çamuru keskin, güzel kokulu miskti.” (Buhârî, Rikâk: 53). Kokusu miskten daha güzel 74 olan bu nehrin, inci ve mercanlardan oluşan kayalar arasından aktığı bildirilmektedir (Gazâlî, 2007: 14). Bazı rivayetlerde havuz olarak da geçen Kevser’in suyu sütten daha beyaz, baldan daha tatlıdır. Kadehleri yıldızların sayısı kadardır. Ondan bir defa içen kişi bir daha asla susamayacaktır (Tirmizî, Kıyâmet: 15). Ahirette hesaplar görülünce peygamberlerin havuzlarının başında toplanılacaktır. Her peygamberin havuzu olacaktır ve onlar kendi ümmetlerine ondan ikram edeceklerdir. Hz. Peygamber’in havuzunun adı ise Kur’an’da da ismi geçen Kevser’dir (Ünsal, 2011: 24). Cennette pınarların varlığından da söz edilmektedir (Gâşiye, 88/12). Firdevs ve Adn cennetindeki iki pınarın akma özelliğine (Rahmân, 55/50), Na‘îm ve Me’vâ cennetindeki iki gözenin ise fışkırma özelliğine (Rahmân, 55/66) sahip olduğu bildirilmektedir. Ayrıca Kur’an, üç pınarın ismini ve vasıflarını, birinin ise adını vermeden sadece özelliklerini zikretmektedir. Bunlardan birincisi, karışımı “Kâfûr” olan iyilerin/ebrârın içtiği ve istedikleri yere akıttıkları bir pınardır (İnsân, 76/5-6). Ayette geçen Kâfûr’un, cennet çeşmelerinden bir çeşmenin ismi olduğu rivayet edilmektedir (Yazır, tsz.: VIII/5503). İkincisi, karışımı zencefil olan “Selsebîl” adlı bir pınardır (İnsân, 76/18). Üçüncüsü ise, mukarrebûnun içtiği “Tesnîm” pınarıdır (Mutaffifîn, 83/27-28). “Onlara pınardan (doldurulmuş) kadehler dolaştırılır. Berraktır, içenlere lezzet verir. O içkide ne sersemletme vardır ne de onunla sarhoş olurlar.” (Saffât; 37/47) ayetinde ise ismi geçmeyen kaynağın özellikleri anlatılmaktadır. Akıp giden ve durmadan fışkıran (Rahmân, 55/50, 66) pınarların bu özellikleri de göz önüne alınırsa, cennet pınarlarının hiç kesilmeyip, sürekli aktıkları (Gâşiye, 88/12) söylenebilir. Cennet yiyeceklerini meyveler, ekmek/çörek ve etler oluşturmaktadır. Cennet meyvelerinin hurma, üzüm, muz, nar ve kiraz olduğu; bunların dışında da ismi zikredilmeyen birçok meyvenin bulunduğu, ayetlerle bildirilmektedir (Kara, 2002: 184). Kur’an’da, iman edip, salih amellerde bulunanlara meyve ikram edileceği (Bakara, 2/25), her türlü meyvenin cennetlikler için olacağı (Muhammed, 47/15) haber verilmektedir. Ayrıca cennette “her çeşit meyve”nin varlığından (Yâsîn, 36/57; Rahmân, 55/68), “türlü meyvelerden” (Saffât, 37/42), “birçok meyveden” (Sad, 38/51; Zuhrûf, 43/73), “canın çektiği/istediği meyve”lerden (Duhân, 44/55; Tûr, 51/22; Mürselât, 77/42) söz edilmektedir. 75 Cennette çeşit çeşit meyveler, özellikle hurma, nar (Rahmân, 55/68), kiraz ve muz (Vâkıa, 56/28-29) ağaçları, üzüm bağları (Nebe, 78/32) bulunmaktadır. Üstelik orada tükenmeyen ve yasak olmayan pek çok meyve vardır. Yani cennetin meyveleri ebedî, kesintisiz ve yasaksızdır (Vâkıa, 56/32-33; Ra‘d, 13/35). Her meyveden iki çift olduğu (Rahmân, 55/52), cennetin gölgeleri üzerlerine sarkan müminlere bu meyvelerin kolayca alınacak şekilde yaklaştırıldığı, onların istifadelerine sunulduğu (İnsân, 76/14) ve meyveleri sarkmış, devşirilmelerinin yakın olduğu (Hâkka, 69/23) ayetler vasıtasıyla bildirilmektedir. Cennet meyveleri tasvir edilirken, altın, gümüş, inci, mercan ve zebercetten yaratılan ağaçların dikensiz olduğundan; meyvelerinin ise kocaman, çekirdeksiz, baldan daha tatlı, sütten ve kardan daha beyaz, kaymaktan daha latif olduğundan söz edilmektedir. Bununla ahlaki eğitimin amaçlandığı, ilk planda hitap edilen Arap toplumunu, dolayısıyla bütün insanları özendirici ve motive edici bir üslubun takip edildiği görülmektedir (Bebek, 2005: 7). Cennet meyvelerinin sembolik anlatım şekliyle bize bildirildiğini unutmamak gerekmektedir. Mükemmellik arz eden cennet meyvelerinin bu dünya meyvelerinden üstün olduğu ifade edilmiş, konu bizim idrak seviyemize indirgenmiş, ama gerçek hakikat ahiret sonrası müşahedeye bırakılmıştır (Kara, 2002: 174). Meyvelerle birlikte etin de bir cennet nimeti olduğu bildirilmektedir. Nitekim bir ayette “Onlara canlarının istediği meyve ve etten bol bol verdik.” (Tûr, 52/22) buyurulmaktadır. Hadislerde ise yiyecek olarak çörek ve etin olduğu, kıyamet günü, yeryüzünün tek bir çörek olacağı; cennetliklere azık olarak bu çöreğin, balık ve öküzün ikram edileceği ve bunların ciğerlerinin kenarından yetmiş bin kişinin yiyeceği haber verilmektedir (Buhârî, Rikâk: 44; Müslim, Münafikun: 30). Hadislerde belirtildiğine göre cennet ehline ilk verilecek yemek, bir balığın ciğerinden (balık ciğerinin pürçüğü) sunulan ziyafettir (Buhârî, Enbiyâ: 1). Et çeşidi açısından kuş etine vurgu yapılan Kur’an-ı Kerim’de, cennetliklerin canlarının çektiği kuş etlerinin varlığından (Vâkıa, 56/21) haber verilmekte, et türleri arasında bahsi geçenlerden özellikle “bıldırcın eti” (Bakara, 2/57; A‘râf, 7/160; Tâhâ, 20/80) dikkate değer görülmektedir. Cennet nimetlerinden birisi de, birbirinden lezzetli içeceklerdir. Bir ayette cennet ehli için “İçki dolu kâseler vardır.” (Nebe, 78/34) buyurularak, cennette içeceklerin bulunduğu söz konusu edilmektedir. Genel olarak su, süt, bal ve içkiden müteşekkil 76 olan cennetteki içecekler mükemmel özelliklere sahiptir. Özellikle sarhoş etme ve baş ağrıtma gibi vasıflardan uzak olan içkinin, karışımlarıyla birlikte içenlere büyük bir lezzet verdiği Kur’an’da bildirilmektedir. Yüce Allah, emirlerini dinleyen, yasaklarından kaçınan kulları için cennette birbirinden güzel sayısız nimetler hazırlamıştır. Bunlardan bir kısmını numune olarak açıklamıştır. Kur’an’da açıklanan cennet nimetlerinden birisi “şarâb”tır (Mutlu, 2001: 135). Allah’ın halis kullarına ikram edilen bu şarap, bembeyaz bir berraklıkta, içenlere lezzet verici, sersemletmeyen ve sarhoş etmeyen niteliktedir (Saffât, 37/45-47). Bu şaraptan ötürü ne başlar ağrımakta, ne de akıllar gitmektedir (Vâkıa, 56/19). Müminler, cennette karşılıklı kadeh tokuşturmaktadır, ama burada içki yüzünden ne saçmalama ne de günaha girme vardır (Tûr, 52/23). Rableri onlara tertemiz bir içki içirmektedir. Sâkîler cennet şarabını ölçüsünce tayin ve takdir etmektedirler (İnsân, 76/16, 21). Ayrıca cennette salihlere, karışımı Tesnîm’den olan mühürlü hâlis bir içki (Rahîk) sunulacaktır. Onun içiminin sonunda misk kokusu vardır (Mutaffifîn, 83/25-27). Cennet ehline cennetin kapıları açılınca, güzel kokularının meltemi ve akar sularının hoş sesi dalga dalga yayılacaktır. Bu güzel kokulu meltem, yüzü ve bütün bedeni âdeta okşayıp duracaktır. Cennetin hoş rayihaları, keskin misk kokusu, kırmızı zaferanı, sarı kâfuru ve gri amberi, meyvelerinin nefis kokuları, güzelim ağaçları, okşayıcı meltemleri her tarafta dolup taşacaktır. Bu güzel kokular ve esintilerin hoşluğu kalbi ferahlatacaktır (Hâris el-Muhasibî, 2004: 75). Bu anlatılanlara istinaden, cennette insan fıtratına uygun hoş kokuların olacağı, bununla kalplerin ferahlayacağı görülmektedir. Cennetliklerin özelliklerinin ele alındığı hadislerde “onların terlerinin misk” (Buhârî, Bed’ü’l-halk: 8; Müslim, Cennet: 15-19) olacağı üzerinde durulmaktadır. Ayrıca cennet toprağının kokusunun da misk olduğu (Buhârî, Enbiyâ: 5; Müslim, Fiten: 92-93) ifade edilmektedir. Cennetin ırmaklarının misk tepelerinin altından fışkırdığı, Kevser’in çamurunun misk kokulu olduğu ve cennetin kumlarının miskten teşekkül ettiğine dair rivayetlerden (İbn Kesîr, 1983: II/229) hareketle cennette hâkim kokulardan birinin misk olduğunu söylemek mümkündür. Cennetliklerin elbiseleri genel olarak ipektendir (Hac, 22/23; Fâtır, 35/33). İnce ve kalın ipekten/dibadan, parlak atlastan yapıldıkları anlatılan bu elbiselerin renginin ise özellikle “yeşil” olduğu bildirilmektedir (İnsân, 76/21; Kehf, 18/31; Duhân, 44/53). 77 Dolayısıyla Kur’an’da harîr (ipek), sündüs (ince ipek), istebrak (kalın ipek-parlak atlas) olmak üzere cennette üç çeşit elbiseden söz edilmektedir. Hadislerde cennet ehlinin elbiselerinin ipekten olduğu, dünyada ipek elbise giymenin erkeklere haram oluşu (Tirmizî, Libas: 1) üzerine bina edilmek suretiyle açıklanmaktadır: “Kim dünyada ipek giyerse onu ahirette giyemez. İpek ve dîbâce dünyada onların, ahirette ise sizindir.” (Buhârî, Libâs: 25). İpeğin yasak oluşuna dair bir hadiste ise, ayriyeten mendilden bahsedilmekte ve cennette Sa‘d b. Muâz’ın mendillerinin, bu dünyadaki ipekten daha güzel olduğu haber verilmektedir (Buhârî, Bed’ü’l-halk: . Bunun yanı sıra cennetteki elbiselerin solmadığı, yıpranmadığı, eskimediği belirtilmektedir (Tirmizî, Cennet: 2, . Cennetteki elbiselerin cennet ağaçlarından, özellikle de Tûbâ ağacından elde edildiği, cennet ehlinin elbiselerinin bu ağacın tomurcuklarından oluştuğu (Gümüşhânevî, 2012: 435-436) haber verilmektedir. Kur’an’da cennet ehlinin orada altın bileziklerle bezendiklerinden (Kehf, 18/31), altın bilezikler ve incilerle süslendiklerinden (Hacc, 22/23; Fâtır, 35/33), gümüş bilezikler takındıklarından (İnsân, 76/21) bahsedilmektedir. Dolayısıyla cennetliklerin takı ve süsleri olarak Kur’an’da altın ve gümüş bilezikler ile inciler geçmektedir. Takılarla ve süslerle ilgili olarak bir hadiste, “Cennette bulunan en düşük değerdeki tırnak kadar bir şey dahi görünseydi gök ve yer arasındaki her tarafı süslerdi. Cennet ehlinden bir adam bakacak olsa ve onun bilezikleri meydana çıksa, -güneşin, yıldızların ışığını söndürmesi misali- güneşi söndürürdü.” (Tirmizî, Cennet: 7) buyurularak onların güzelliği vurgulanmaktadır. Cennetteki yerleşim birimleri olarak karşımıza ev, oda, saray ve çadır çıkmaktadır. Bu yerleşim birimlerinin hepsinin Kur’an’da zikri geçmekte olup, genellikle “güzel meskenler” (Tevbe, 9/72; Saf, 61/12) ifadesi kullanılmaktadır. “Üst üste kurulmuş köşkler/konaklar” (Furkân, 25/75; Ankebût, 29/58; Sebe, 34/37; Zümer, 39/), “ev” (Tahrim, 66/11), “saray, köşk” (Furkân, 25/10), “çadır, otağ” (Rahmân, 55/72) ve hadislerde de “hayme” (çadır) (Müslim, Cennet 23-25) şeklinde çeşitli ikametgâhlara da yer verilmektedir. Müminler cennette hoş ve temiz meskenlere yerleştirileceklerdir (Saf, 61/12). Bu meskenlerin başında köşkler/gurfeler gelmektedir. Kur’an’da, tövbe ve iman edip salih amel işleyen kişilere, sabretmelerine karşılık cennetin en yüksek makamı (gurfe) verileceği, orada hürmet ve selamla karşılanacakları (Furkân, 25/75) bildirilmektedir. 78 Başka bir ayette, iman edip salih ameller işleyenlerin, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennet köşklerine yerleştirileceği (Ankebût, 29/58) vadedilmektedir. Cennetin güzel köşkleri; yeşil zümrütten, kırmızı yakuttan, beyaz inciden büyük taşlarla örülmüş binaları bulunmaktadır. Köşklerin nuru, parlaklık ve güzelliği her tarafı kaplamıştır. Allah onları berraklık ve parlaklıkta mükemmel yaratmıştır (Hâris elMuhasibî, 2004: 75). Ahirette cennet ehline verilmesi vadedilen köşk ve saraylar; inci, altın ve gümüşten örülmüştür. Harcı güzel kokulu misk, kumu ise inci ve yakuttur. O evlerde, gürültü, patırtı, sıkıntı, hastalık ve yeis yoktur (Müslim, Sahabe: 71; Tirmizî, Cennet: 2). Cennet köşklerinin, dışarısı içerisinden, içerisi de dışarısından görülecek kadar cazip ve şeffaf oldukları haber verilmektedir (Tirmizî, Cennet: 3). Cennette tüm cevher çeşitlerinden yapılmış, içlerinden dışları, dışlarından da içleri gözüken köşkler bulunmaktadır. Onlarda hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçirmediği nimetler, zevkler ve neşeler vardır (Buhârî, Bed’ü’l-halk: 8; İbn Hanbel, 1995: II/152, VIII/206; Gazâlî, 2012: IV/1086). Rahmân Suresi 72. ayette haymelerin içerisinde sahiplerine tahsis edilmiş hurilerin varlığından söz edilmektedir. Haymeler, müminler için hazırlanmış, içi boş inciden yaratılmış, oldukça geniş cennet çadırlarıdır (Müslim, Cennet: 23-24). İnciden mamul bembeyaz çadırlarda bulunan cennet ehlinin altlarına yemyeşil cevher ve incilerden yapılma halılar serilmiştir. Bu bakımdan cennetlik kişi, oradaki evine girdiğinde, evinin içindeki o tarifi mümkün olmayan güzellikleri seyre dalacak (Gazâlî, 2007: 16, 21) tezyinata ve dekorasyona hayran kalacaktır. Cennette yerleşim birimlerinin dekoru olarak divanlar, tahtlar/divanlar (serîrsürur) (Hicr, 15/47; Saffât, 37/44; Tûr, 52/20); koltuklar, sedirler (erîke-erâik) (Yâsîn, 36/56; İnsân, 76/13); yatak, döşek, döşeme, minderler (firâş-füruş) (Rahmân, 55/54; Vâkıa, 56/34); yastıklar (refref), sergiler, yaygılar (abkarî) (Rahmân, 55/76); kırlet, yastık (numruke-nemârik) ve halılar (zerâbî) (Gâşiye, 88/15, 16) bulunmaktadır. Cennetteki divanların yakuttan olduğu, şarap ve bal nehirleri üzerine konulmuş koltukların bulunduğu zikredilmekte (Gazâlî, 2012: IV/1082), onların ne derece cazibeli olduklarına vurgu yapılmaktadır. Cennet tahtları son derce görkemli ve göz alıcı bir görünüme sahiptir. “Orada yükseltilmiş tahtlar, konulmuş kadehler, sıra sıra dizilmiş yastıklar, serilmiş halılar vardır.” (Gâşiye, 88/13-16) “Yaptıklarınıza karşılık sıra sıra dizilmiş koltuklara 79 yaslanarak âfiyetle yiyin, için.” (Tûr, 52/19-20) hitabıyla müjdelenen cennetliklerin cennette, örtüleri atlastan minderlere, yeşil yastıklara ve hârikulâde güzel döşemelere yaslandıkları (Rahmân, 55/54, 76), cevherlerle işlenmiş tahtlar üzerinde, kabartılmış döşekler üstünde oldukları (Vâkıa, 56/15, 34), onların orada koltuklar üzerinde etrafa baktıkları (Mutaffifîn, 83/23) bildirilmektedir. Onlar, gökteki yıldızları seyreder gibi gurfelerde kalanları seyretmektedirler (Müslim, Cennet: 10). Cennet ehli, cennette layık oldukları sedir ve koltuklarda oturarak huriler ve eşleri ile birlikte hoşça vakit geçirmektedirler. Cennetliklerin bu durumu ve orada bulunan tahtları (erâike) konu alan ayetlerde, o gün cennetliklerin nimetler içinde safa sürecekleri, eşleriyle bir arada gölgeler altında tahtlara kurulacakları bildirilmektedir (Yâsîn, 36/55-56). Cennet yataklarının iç yüzlerinin kalın atlastan, dış yüzlerinin de bu dünyada tarifi mümkün olmayan kıymetli ve şahane kumaşlardan olduğu bildirilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de cennet yatakları ve yastıkları anlatılırken “abkarî” kelimesi geçmektedir ki, bu kelime, Araplar arasında çok güzel, cazip ve kıymette üstüne olmayan eşya hakkında kullanılmaktadır (Mutlu, 2001: 157). Cennette kaplar (âniye) ile berarber kâse ve kadeh (ke’s), ibrik (ebârik), testi (kûb/ekvâb), tabak- tepsi (sahfe/sıhâf) gibi kap kacağın da bulunduğu haber verilmektedir. İçine yemek, su, içki gibi yiyecek ve içeceklerin konulduğu kabı ifade eden “inâ” kelimesi (Kara, 2002: 188), çoğul şekliyle (âniye) bir ayette cennet kabı olarak şöyle geçmektedir: “Yanlarında, gümüş kaplar ve billur kâselerle, gümüş beyazlığında (billur gibi) şeffaf kupalarla dolaşılır.” (İnsân, 76/15) Yine aynı ayette “ekvâb” kelimesi geçmekte ve bunun şeffaf, saydam ve billur bir kâse, kupa, kadeh olduğuna işaret edilmektedir. Kur’an’da cennetliklerin etrafında altın tepsiler ve kadehlerin dolaştırıldığı (Zuhrûf, 43/71; Saffât, 37/45) bildirilmektedir. Ölmsüz gençler tarafından Ma‘în çeşmesinden doldurulmuş testi (ekvâb), ibrik (ebârik) ve kadehlerin (ke’s) (Vâkıa, 56/18) cennetliklere sunulduğu ifade edilmekte, takva sahipleri için içki dolu kâselerin varlığından haber verilmektedir (Nebe, 78/34). Cennetteki testilerin tümü inci, yakut ve mercanlarla kaplanmış ve her birinin içi Selsebîl ile doldurulmuştur. Ağzı mühürlü olan kadehlerin berraklığı, içindekini yansıtmakta, şarabın berraklığı ve kırmızılığı görünmektedir. Bu kadehler, yüzleri güneş 80 gibi parıldayan hizmetçiler elinde sunulmakta, âdeta yüzlerdeki ışıltı kadehe aksetmektedir (Gazâlî, 2007: 17-18; Gazâlî, 1012: IV/1083). Cenâb-ı Hak, cennette de çarşılar yaratmıştır. Ehl-i cennet, canları istediği zaman buralara gidecekler, canlarının istediği her şeyi ve daha fazlasını orada bulacaklar ve sınırsızca alabileceklerdir. Bir hadiste Hz. Peygamber, cennette meleklerin çevrelediği bir çarşıya varılacağından, orada gözlerin mislini görmediği, kulakların duymadığı ve kalplere gelmeyen nimetlerin varlığından ve istenilen her şeyin getirildiğinden haber vermektedir. Bir başka hadiste de şöyle denilmektedir: “Şüphesiz ki cennette bir çarşı vardır. Fakat orada hiçbir şeyi satın almak ve hiçbir şeyi satmak yoktur. Ancak erkekler ve kadınların suretleri vardır. Nitekim kişi (cennet ehli), orada dilediği kılığa girecektir.” (Tirmizî, Cennet: 15). Cennette güzel binalar, saraylar ve çarşılardan oluşan şehirler de vardır. Cennette Reyyan denilen bir nehrin bulunduğu, üzerinde altın ve gümüşten yetmiş bin kapısı olan bir şehrin kurulduğu ve bu şehrin, Kur’an hafızlarına tahsis edildiği haber verilmektedir (Gümüşhânevî, 2012: 452). Yine orada, altından bir sütun üstüne zebercetle donatılmış şehirlerin kurulduğu ve gökteki parlak yıldız gibi cennet ehlini aydınlattığı bildirilmektedir (Gümüşhânevî, 2012: 203). Yüksekte oturmak gönlü ferahlattığı gibi, bir nevi eğlence kaynağı da olmaktadır. Cennet ehli de yükseklere kurulu evlerden müteşekkil şehirde yaşamakta, cennetin manzarasını yüksekten seyretmektedirler. Zümer Suresi’nin 20. ayetinde de üst üste yapılmış köşklerden bahsedilmektedir ki, onlar bu şehirleri oluşturan evler olsa gerektir. Şehir denince dünya hayatında akla gelen şehre ait problemler cennette mevcut değildir. Nizam, temizlik, güzellik ve hoş kokuların hâkim olduğu şehirlerde asla izdiham yaşanmamakta, herkes rahat ve ferah bir şehir hayatı sürmektedir (Ünsal, 2011: 76). Cennetin lezzetleri hem maddi hem de manevi olmasına karşın, manevi lezzet maddi lezzetten daha üstün görülmektedir (Kara, 2002: 141). Cennet hayatında manevi lezzetlerden biri müzik olsa gerektir. Nitekim bir hadis, cennette hurilerin bir araya gelerek, mahlûkatın benzerini duymadığı bir şakımayla şarkı söyleyecekleri ifade edilmektedir. Yine, iman edip faydalı işler yapanların cennette zevk ve neşe içinde yaşatılacaklarını, nimetler ve sevince mazhar olacaklarını ifade eden ayette (Rum, 30/15) geçen “yuhberûn” kelimesinin hurilerin terennümleri misali “nidalar” (essemmâ’) manasını taşıdığı söylenmektedir (Tirmizî, Cennet: 24). Cennet müziğinin ağaç yapraklarının birbirlerine dokunması veya Hz. İsrafil’in suru vasıtasıyla oluşacağı 81 da düşünülmüştür. Cennet ehlinin fizikî yapısı ve yeteneklerini anlatan hadislerde, müminlerin Allah’a olan hamd ve tazimlerini derin bir muhabbet ve samimiyetle dile getireceklerinden söz edildiği gibi, Allah’ın hitabına muhatap olup sedasını işitmek suretiyle, müzik nağmelerinden hâsıl olan bir coşku ve estetik zevk halini tecrübe edecekleri de belirtilmektedir (Topaloğlu, 1993/b: 383). Rüzgârın esmesiyle ses çıkaran cennet ağaçlarının yaprakları, dinleyeni hafifleten bir musiki aletine dönüşmekte, nağmeler oluşmaktadır. Cennette bir ağaç vardır, gövdesi altın, yaprakları zeberceddendir. Latîf bir rüzgâr estikçe bu yapraklar birbirine çarpmakta, hiçbir kulağın böylesine tatlı bir ses işitmemiş olduğu nağmeler ortaya çıkmaktadır (Canan, 1995: XIV/428).4 Hz. Peygamber, cennette hurilerin bir araya gelerek mahlûkatın hiç işitmediği güzel ve yüksek sesle şu şarkıyı söylediklerini haber vermektedir: “Biz ebediyiz, asla yok olmayız. Biz mutluyuz. Cana can katıcıyız. Zevk ve neşe vericiyiz. Hoşa gitmeyen, hüzün ve sıkıntı veren halimiz yoktur. Biz daima hoşnut ve mutluyuz. Asla surat asıp öfkelenmeyiz. Bizim sahip olduğumuz ve kendilerine ait olduğumuz kimselere ne mutlu!” (Tirmizî, Cennet: 24). Cennet ehli, nimetlerin en güzeline mazhar olacaklardır. Güzel söz dinleme, güzel konuşma ve güzel ses dinleme de bu dünyada iken insanı mutlu eden, ona zevk veren hususlardır (Ünsal, 2011: 55). Cennetlikler orada, boş söz değil, hoş söz duyacaklardır. Yine orada, sabah akşam kendilerine ait rızıkları olacaktır (Meryem, 19/62). Allah onları muratlarına erdirecek, gönüllerini şâd edecek ve onları, kendilerine tanıttığı cennete sokacaktır (bk. Muhammed, 47/5-6). Birbirlerine dönerek (dünyadaki hallerini) sorup (bk. Saffât, 37/50), birbirleriyle geçirdikleri güzel anlarını, hoş sohbetlerini anımsayacaklardır. Dolayısıyla cennet nimetlerinden birisi de, dünyada bile insana büyük lezzet veren dostların birbirleriyle sohbet etmeleridir (Mutlu, 2001: 161). Suların akışı, ağaç yapraklarının hışırtısı, rüzgârın uğultusu, hayvanların sesi, kuşların cıvıltısı ve hurilerin şarkısı gibi tüm nağmeler ile başlı başına bir senfoni oluşmasına rağmen, cennetlikleri asıl cezbeden zevk, Allah’ın nidasıdır (Kara, 2002: 243). Güvenilir bir kaynağa dayanmamakla beraber, cennette Arapça konuşulacağı şeklinde yaygın bir kanaat mevcuttur. Cennete girmeden evvelki kıyamet safhalarında 4 İbrahim Canan’ın yaptığı bu çalışma, İbn Deybe eş-Şeybânî’nin “Teysîru’l-Vusûl ilâ Câmi’l-Usûl min Ehâdîsi’r-Rasûl” isimli eserinin tercümesi, şerhi ve ilavelerle geliştirilmiş halidir. 82 Süryanice konuşulacağı da öne sürülmüştür (Topaloğlu, 1993/b: 383). Ancak yine de cennetin dilinin Arapça olduğuna dair hadislere rastlanmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Üç sebepten ötürü Arapları seviniz. Ben Arabım, Kur’an Arapçadır ve cennet ehlinin dili Arapçadır.” (Tebrizî, 1985: III/1693). Yine bir hadiste, cennet ehlinin 60 zira uzunluğundaki Hz. Âdem’in boyu, Hz. Yusuf’un güzelliği, 33 yaş olan Hz. İsa’nın yaşı ve Hz. Muhammed’in lisanı üzere cennete girecekleri haber verilmektedir. Nitekim İbn Abbas da cennet ehlinin dilinin Arapça olacağını söylemektedir (İbn Kayyım, H.1428: II/799). Dolayısıyla vahiy dilinin Arapça oluşunun da etkisiyle bu dile özel bir vurgu yapıldığı görülmektedir. Nitekim Arapçanın cennet dili olması hususunda, İlahî bir belirlemenin bulunduğu ve diğer bütün diller arasında bilhassa bu dilin seçilmiş olduğu kanaati esas alınmıştır. Kur’an dilinin Arapça olması, Müslüman toplumunda böyle bir kanaatin yer etmesinde tesirli olmuştur (Erkol, 2010: 13). Cennet ehlinin, gerek kendilerinde bulunan güzel hasletlerden gerekse cennet ortamının sunduğu mükemmellikten ötürü herhangi bir olumsuz durumla karşılaşmayacakları Kur’an ve hadisler vasıtasıyla anlaşılmaktadır. Cennet, tam bir huzur ve saadet yeri olduğu için, insanı bu dünyada rahatsız eden hiçbir hal ve husus orada bulunmamaktadır. Dolayısıyla cennet ehlinin en önemli özelliklerinden birisi de hepsinin güzel ahlak sahibi olmalarıdır. Asla kıskançlık, nefret, haset, iğbirar, kin, intikam duygusu, kibir, ucb, hırs, kapris, tembellik, cimrilik, kötü konuşma gibi daha pek çok kötü ahlaka dair hasletler orada yoktur (Ünsal, 2011: 58-59). Kalplerinde kinden ne varsa hepsi çıkarılan (A‘râf, 7/43), gönüllerindeki kin sökülüp atılan cennetliklerin artık köşkler üzerinde karşı karşıya oturan kardeşler olacağını (Hicr, 15/47) haber veren ayetler, cennete gireceklerin manevi bir temizlik operasyonuna tabi tutulacağını göstermektedir. Bu itibarla cennet ehlinin ruhî portreleri bağlamında en fazla vurgulanan özellik, onların kalplerinde kin ve nefretin bulunmayacağı hususu olsa gerektir. Yine ilgili ayet ve hadislerin de beyanatına göre cennette mükemmel bir ahlaki hayat yaşanacak, cennetlikler arasında anlamsız ve boş konuşmalar, karalamalar ve suçlamalar olmayacak, tam manasıyla bir dostluk, muhabbet ve kardeşlik ortamı oluşacaktır (Topaloğlu, 1993/b: 381). Hz. Peygamber de cennete girilmeden önce kalpte bulunan kötü huyların çıkarılacağını ifade etmektedir. Nitekim bazı hadislerde, cennetliklerin kalplerinin tek bir şahsın kalbi gibi olduğu (Buhârî, Bed’ü’l-halk: , aralarında ihtilaf ve buğz gibi kötü hasletlerin bulunmadığı ve 83 ahlaklarının tek bir şahsın ahlakı üzere olduğu (Müslim, Cennet: 15, 16, 17) bildirilmektedir. Kur’an’ın bazı ayetlerinde cennette “üzüntü” ve “korku”nun bulunmayacağı vurgulanmakta (A‘râf, 7/49; Zuhrûf, 43/68), diğer birçok ayetinde ise cenneti hak eden kullar için korku ve üzüntünün olmayacağı bildirilmektedir. (Bakara, 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Mâide, 5/69; En‘âm, 6/48; Zümer, 39/61; Ahkâf, 46/13). Korku ve üzüntünün yokluğuna karşılık, cennette sevinç ve emniyet bulunmaktadır. O gün birtakım yüzlerin parlak, güleç ve sevinçli (Abese, 80/38-39) olduğu, ışıl ışıl parıldayacağı (Kıyamet, 75/22), oraya emniyet ve selâmetle girileceği (Hicr, 15/46) haber verilmektedir. Yorgunluk ve bıkkınlık halinin de cennette bulunmayacağı belirtilmektedir (Fâtır, 35/35; Hicr, 15/48). Üzüntü, usanç ve yorgunluğun aksine cennetlikler eğlenecek, hoş bir şekilde karşılanacak, nimetlere ve sevince mazhar olacaklardır (Yâsîn, 36/55; Zuhrûf, 43/70; Rum, 30/15). Cennette olmayacak bir diğer husus da, boş ve yalan konuşma, günaha sokacak kelamdır. Orada hoş söz ve selam söylenecektir (Tûr, 52/23; Vâkıa, 56/25; Nebe, 78/35; Vâkıa, 56/26; Yûnus, 10/10). Cennette olmayan bir şey de ölümdür. Cennetlikler ilk tattıkları ölüm dışında, orada artık ölüm tatmayacaklar, cehennem azabından muhafaza edildikleri için azap da görmeyeceklerdir (Duhân, 44/56; Saffât, 37/58-59). Hadislerde cennetlikler cennete, cehennemlikler de cehenneme yerleştiklerinde bir münadinin, “Ey ehl-i cennet! Artık ebediyet var, ölüm yok! Ey ehl-i nâr! Artık ebediyet var, ölüm yok!” diye nida edeceği bildirilmiştir (Buhârî, Rikâk: 50, 51; Müslim, Cennet: 43). Beden itibariyle kendilerine bahşedilen nimetleri dile getiren bir hadiste cennetliklere şu müjdenin verileceği belirtilmektedir: “Daima sağlıklı olup, asla hastalanmayacaksınız; sonsuza kadar yaşayıp, ölmeyeceksiniz; gençliğinizi koruyup, hiçbir zaman ihtiyarlamayacaksınız; sürekli nimetler içinde olacaksınız ve güçlükle karşılaşmayacaksınız.” (Müslim, Cennet: 22). Cennete giriş öncesinde müminlere tatbik edilecek bedenî ve ruhî arındırma operasyonunun ardından, kadınların cinsî hayatlarını olumsuz etkileyen, mutluluklarını bölen bedenî arızaların ve ruhî depresyonların da tamamen izale edileceği anlaşılmaktadır (Topaloğlu, 1993/b: 382). Hadislerde geçtiği üzere, müminler dolunay veya parlak yıldızlar gibi ışıklar saçarak cennete girecekler, orada diledikleri gibi yiyip içtikleri halde abdest bozma 84 ihtiyacı hissetmeyeceklerdir. Aldıkları gıdaların sindirimi hoş kokulu geğirti ve terden başka bir külfet getirmeyecektir. Abdest bozma, tükürme ve sümkürme gibi hasletlerden uzak olan cennetliklerin tarakları altındandır, terleri misktir. Buhurdanları öd ağacından, zevceleri iri gözlü hurilerden olacaktır. Onlar ataları Âdem’in yaratılışı üzere, altmış zirâ boyunda tek bir adam suretindedirler (Buhârî, Bed’ü'l-halk: 8, Enbiyâ: 1; Müslim, Cennet: 15-19; Tirmizî, Cennet: 7). Cennette yorulma ve bitkin düşme gibi bir durum söz konusu olmayacağından ötürü cennet ehlinin uyumayacağı da ifade edilmektedir. Bir hadiste Hz. Peygamber: “Cennet ehli uyur mu?” sorusuna mukabil “Uyku ölümün kardeşidir. Cennet ehli uyumazlar.” buyurmuştur (Taberânî, tsz., I/282). Dünya hayatında gece ve uykunun yaratılışının bir hikmeti vardır. Geceyi örtü, uykuyu istirahat kılan, gündüzü de dağılıp çalışma zamanı yapan Allah (Furkân, 25/47), cennette bunları yaratmamıştır. Cennetler içinde gece ve gündüz olmayıp, onlar bir an dahi olsun ışıksız kalmamaktadırlar. Zira cennetlerin gökyüzü Rahmân’ın Arş’ıdır ve Arş’ın nurları onları aydınlatmaktadır (İbrahim Hakkî, 2013: 35). Cennette olmayan hususlardan birisi de ibadettir. Yüce Allah, bu dünyada ibadeti imtihan için emretmiştir. Orası ise imtihanın olmadığı, semerenin alınacağı bir yerdir. Dolayısıyla orada namaz, oruç gibi ibadetler bulunmayacaktır. Ancak hadiste cennetliklere “Nefes ilham olunduğu gibi, sübhanallah ve elhamdülillah cümlelerinin ilham olunacağı” (Müslim, Cennet: 19, 20) bildirilmiştir. Dolayısıyla cennette tesbihatta bulunmak, nefes alıp vermek kadar kolay ve doğal olacaktır. Cemâlin tezahür ettiği yer olması hasebiyle, Allah’ın rızasına nail olan, rahmetini kazanan kullar için bir mükâfat yeri olan cennette, Allah’ın gazabı da bulunmamaktadır (Müslim, Cennet: 9). Cennetin iklimi bölümünde zikri geçtiği üzere ılıman bir bahar havasının hâkim olduğu cennette aşırı derecede ne sıcaklık ne de soğukluk yaşanacaktır. Sonuçta, cennetin muhteva ve tasvirine dair anlatılanlar mükemmel olana atıfta bulunmaktadır. Akıl, his, duygu ve hayal sınırlarını aşan cennet, cennetlikler ve cennet nimetlerinin bütünüyle ideal olanı yansıttıkları görülmektedir. 1.1.6.5. Cennete Girecek Olanların Vasıfları Cennet, Kur’an’da belirtildiği üzere iman eden ve salih amelde bulunanlara vadedilmiştir. Ancak iman edip de, bu imanın gerektirdiği amelleri yapmayanlar da cezalarını çektikten sonra cennete gireceklerdir. 85 Cenneti hak edebilmenin birinci ve olmazsa olmaz şartı sağlam bir imana sahip olmaktır. Kur’an’ın bazı ayetlerinde cennetliklerin en önemli vasfının iman etmek olduğu zikredilmektedir (A‘râf, 7/42; Hadîd, 57/21). Cennete girebilmek için sadece iman yeterli olmayabilmektedir. İmana ek olarak, istikamet üzere olmak, salih amel işlemek ve hayır hasenatta bulunmak gerekmektedir. Nitekim Kur’an’ın birçok ayetinde imanın hemen ardından salih amele değinilmektedir (Bakara, 2/25, 82; Nisâ, 4/57, 122; Yûnus, 10/9; Kehf, 18/107; Hac, 22/14; Ankebût, 29/58; Secde, 32/19; Muhammed, 47/12; Teğâbün, 64/9; Talak, 65/11; Burûc, 85/11). Bu bakımdan amelsiz iman, üstüne bina edilmemiş bir temele; imansız amel ise temelsiz bir binaya benzemektedir. Binası olmayan bir temelde iskân etmek imkânsız olduğu gibi, temelsiz bir binanın da ayakta durması mümkün değildir. Hâsılı, cennet ebedî bir saadet yurdu olduğu için onun elde edilmesi sağlam bir imanın yanı sıra, onun gereği olan salih amel işlemeye ve birtakım fedakârlıkları yerine getirmeye bağlıdır (Ünsal, 2011: 127). Kur’an, Allah’a inanan ve güzel davranışta bulunanlara, amellerinin karşılığının en iyi şekilde verileceğini bildirmektedir. Nitekim bir ayette, “Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız. Ve mükâfatlarını, elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” (Nahl, 16/97) buyurulmaktadır. Yine bir başka ayette cennet ehli ile cehennem ehlinin bir olmayacağı, cennetliklerin, isteklerine erişenlerden olduğu vurgulanmaktadır (Haşir, 59/20). Mal ve can ile yapılan cihat, cennete girmeye ve oradaki güzel meskenlere yerleştirilmeye olanak sağlayan amellerden olduğu gibi (Saf, 61/11-12), o amelleri yapanlar rütbe bakımından Allah katında hem daha üstün hem de kurtuluşa eren ve cennetle müjdelenen kişilerdir (Tevbe, 9/20-22). Allah’a ve Resulüne itaat etmek, O’ndan korkmak ve sakınmak mutluluğa ermeye vesiledir (Nûr, 24/52). Nitekim Allah’a isyandan ve Rablerine karşı gelmekten sakınanlar (Zâriyât, 51/15-16; Âl-i İmrân, 3/198), takva sahibi olanlar (Kaf, 50/31; Meryem, 19/63) için cennet vadedilmektedir. İnanıp da salih ameller işleyen ve Rablerine gönülden boyun eğenler (Hûd, 11/23); Allah’a yönelen, emirlerine riayet eden, görmediği halde Rahmân’dan korkan kimseler (Kaf, 50/32-33) cennetle taltif edileceklerdir. Rablerine karşı gelmekten sakınanların cennetin kapılarında duran bekçiler tarafından selam ile içeri alınacakları haber verilmektedir (Zümer, 39/73). 86 Tövbe edenler, ibadet edenler, hamd edenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar, Allah’ın sınırlarını muhafaza edenler (Tevbe, 9/112) ve kötülüklerden korunanlar (Tûr, 52/17-18) cennetle müjdelenmektedir. Rabbinin makamından korkan ve nefsini kötü arzulardan uzaklaştıranın yegâne barınağı cennettir (Naziât, 79/40-41). Sabretmek karşılığında cennetin en yüksek makamının verileceği kendilerine vadedilen müminler, orada hürmet ve selamla karşılanacaklardır (Furkân, 25/75). Rablerinin rızasını isteyerek sabreden, namazı dosdoğru kılan, kendilerine verilen rızıklardan gizli ve açık olarak Allah yolunda harcayan ve kötülüğü iyilikle savan kimseler (Ra‘d, 13/22) ile dosdoğru yaşayanlar (Ahkâf, 46/13-14), dosdoğru yolda yürüyenler (Fussilet, 41/30) cennet ehli olarak tavsif edilmektedir. Sosyal ilişkilerinde ılımlı ve mütevazı olan, cehennem azabından Allah’a sığınan, harcamalarında israf ve cimrilik etmeyip orta yolu benimseyen, şirk koşmayan, haksız yere cana kıymayan, zina etmeyen, tövbe ve iman edip salih amel işleyen, yalan yere şahitlik yapmayan, İlahî mesaja karşı duyarlı davranan, eşleri ve çocuklarının iyiliği için dua eden kişiler sabretmelerinin bir karşılığı olarak devamlı kalınacak güzel bir yer olan cennetle mükâfatlandırılacaklardır (Furkân, 25/63-76). Allah’ın rızasını kazanmak için kendini feda eden (Bakara, 2/207) ve Rablerine sağlam bir itimatla bağlanan has kullar için de cennet vadedilmektedir. Olup biten her hususta O’nun mührünü görme ve bir hikmet arama, başa gelen her musibete “Kahrın da hoş, lütfun da hoş.” diyerek bakabilme, bu Hak erlerine ait vasıflardır (Ünsal, 2011: 130). Namazlarında huşû içerisinde olan, boş ve yararsız şeylerden yüz çeviren, zekâtı veren, iffetlerini koruyan, emanetlerine ve ahitlerine riayet eden, namazlarına devam eden müminlerin kurtuluşa erdikleri, bu vasıfları taşımalarından ötürü Firdevs cennetine varis olacakları ve orada ebedî kalacakları bildirilmektedir (Müminun, 23/1-5, 8-11). Hayr u hasenatta bulunmak cennete girmeye ve Allah’a yaklaşmaya bir vesiledir. Hayırda önde olanların ecirde de önde oldukları ve onların Na‘îm cennetlerinde mukarrebûn (Allah’a en yakın olanlar)’dan addedildikleri bildirilmektedir (Vâkıa, 56/10-12). “Rabbinizin bağışına ve takva sahipleri için hazırlanmış olup genişliği gökler ve yer kadar olan cennete koşun! O takva sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever. Yine onlar ki, bir kötülük yaptıklarında ya da kendi kendilerine zulmettiklerinde Allah’ı hatırlayıp, günahlarından dolayı hemen tövbe- 87 istiğfar ederler. Zaten günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki! Bir de onlar işledikleri kötülüklerde bile bile ısrar etmezler. İşte onların mükâfatı, Rableri tarafından bağışlanma ve altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetlerdir. Böyle amel edenlerin mükâfatı ne güzeldir!” (Âl-i İmrân, 3/133-136) buyurulmak suretiyle, hayr u hasenatta bulunan, kendilerini kontrol altında tutan takva sahiplerinin mükâfatının da güzel olacağı haber verilmektedir. “Allah, müminlerden canlarını ve mallarını cennet karşılığında satın almıştır. (Onlar) Allah yolunda savaşarak öldürürler ve öldürülürler. Bu, Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da verilen gerçek bir vaattir. Verdiği sözü Allah’tan daha çok tutan kim vardır? Öyleyse O’nunla yaptığınız alışverişe sevinin. Bu en büyük başarıdır.”(Tevbe, 9/111) şeklinde geçen bu ayet ve buna benzer ayetlerde Allah Teâlâ, her ne kadar cenneti müminlere bir fiyat karşılığında sattığını bildirse de, aslında cennetin değerini karşılayabilmek mümkün değildir. Cennet, mümin kullarına Allah’ın bir ikramı, bir ihsanıdır (Mutlu, 2001: 41). Nitekim bir ayette bu gerçek açıkça belirtilmektedir: “Rabbinizden bir mağfirete; Allah’a ve peygamberlerine inananlar için hazırlanmış olup genişliği gökle yerin genişliği kadar olan cennete koşuşun. İşte bu, Allah’ın lütfudur ki onu dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” (Hadîd, 57/21) Cennetin, Hakk’ın rahmetinin bir tezahürü olduğu; Allah’ın, razı olduğu kullarına onunla rahmet edip, ikramda bulunacağı hadisler vasıtasıyla da bildirilmiştir (Müslim, Cennet: 35). Hz. Peygamber bir hadisinde hiçbir kimsenin ameliyle cennete giremeyeceğini buyurmuştur. Ashap, “Sen de mi ya Resulallah?” diye sorunca, “Evet, ben de, meğerki Rabbimin rahmeti beni kuşata.” karşılığını vermiştir (Müslim, Sıfatü’lMünafıkîn: 71-78). Cenâb-ı Hakk’ın, kullarına rahmetiyle muamele etmesi de cennetin hak değil, lütuf olmasının bir diğer izahıdır. Allah, kullarına rahmetiyle değil de adaleti ile muamele etseydi, bir iyiliğe bir sevap olurdu. Oysa bir kul iyilik yapmaya, sevaplı bir amel işlemeye niyetlenir de yapmazsa, bu niyetinden dolayı kendisi için bir sevabın, hem niyetlenir hem de yaparsa on sevabın olacağı, hatta yerine ve vaktine göre bereketlenerek binlere çıkabileceği vadedilmektedir. Bu da İlahî rahmet sayesindedir (Mutlu, 2001: 46). Bununla ilgili olarak bir ayet-i kerimede şöyle buyurulmaktadır: “Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiğinin on katı vardır. Kim de kötülükle gelirse o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır. Onlar haksızlığa uğratılmazlar.” (En‘âm, 6/160). 88 Cennet İlahî bir lütuftur. Kur’an’ın ve hadislerin bildirdiklerinden hareketle cennetin, iman eden ve salih amellerede bulunan kullarına Allah Teâlâ’nın bir ihsanı ve ikramı olduğu anlaşılmaktadır. 1.1.6.6. Rü’yetullah Rü’yetullah, görmek anlamındaki “rü’yet” kelimesiyle “Allah” lafzından oluşan bir terkiptir (Yeşilyurt, 2008: 311). Rü’yet, bazı Kur’an ayetlerinin ve Hz. Peygamber’den rivayet edilen bazı hadislerin delâletiyle, Allah Teâlâ’nın kıyamet günü müminler tarafından gözle görülmesidir (Koçyiğit, 1974: 7). Cennette bahşedilen nimetler yalnızca hissî ve şehevanî duyguların tatminine yönelik değildir. Bu bedensel lezzetlerin yanında birtakım entellektüel lezzetler de söz konusudur ve bunların başında da Allah’ın görülmesi gelmektedir (Yeşilyurt, 2001: 272). Bu itibarla cennette verilen en muazzam zevk ve lezzetlerden biri Allah’ın görülmesi, yani rü’yetullahtır. Ehl-i sünnete mensup tefsir, hadis ve kelam âlimleri müminlerin ahirette Allah’ı göreceklerini ayet ve hadislerin zahir manalarına dayanarak ispat etmeğe çalışmışlardır. İslam cemaatinde azınlığı teşkil eden, önderliğini Mutezile’nin yaptığı Hariciler ve bazı Mürcie fırkaları ise ayetlerin zahir manalarını tevil ederek, rü’yetin gerçekleşeceğini ifade eden hadislere itibar etmeksizin Allah Teâlâ’nın görülemeyeceğini, görülmesinin imkânsız olduğunu ileri sürmüşlerdir (Koçyiğit, 1974: 7). Burada belirtilmesi gereken önemli hususlardan biri, Allah’ın dünyada değil ahirette görülüp görülmemesidir. Şunu ifade etmekte fayda var ki, Sünni grup içinde oluşan tartışma Allah’ın dünya hayatında görülebilmesinin imkânından çok, ahirette böyle bir olayın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine ilişkindir (Yeşilyurt, 2001: 230, 232). Ahirette Allah’ın görülmesi meselesi, ilk ve asli mesele olmasına rağmen, giderek başka meseleler de bahis mevzuu yapılmıştır. Bunlardan biri, dünyada Allah’ı görmenin mümkün olup olmadığı hususuna, yani doğrudan doğruya miraç olayına ve Hz. Peygamber’in o gece Allah’ı görmüş olması ihtimaline ilişkin olan meseledir. Bir diğeri, Allah’ı kendi vasıtasıyla görecek gücün ve organın niteliği hakkındadır. Yani Allah gerçek gözle mi, kalp gözüyle mi görülecek; yoksa Allah’ı görme eylemi bunların dışında bir güç aracılığıyla mı -örneğin, altıncı his aracılığıyla mı- gerçekleşecektir? Bir başka sorun ise, görülene ilişkindir. Acaba Allah’ın bir görüntüsü var mı ve O’nun dünyadaki veya cennetteki tecellisi insan görüntüsünde mi, yoksa başka bir görüntüde 89 mi olacaktır? İşte bütün bu sorular Ehl-i hadisle, kelamcılar, hatta mutasavvıflar arasında az çok bahis konusu yapılmış ve müzâkere edilmiştir (Pürcevâdî, 1999: 123). Kur’an’ın rü’yetullah tartışmaları açısından önemli ve dikkat çekici ayetlerinden biri Hz. Musa’nın Allah ile konuşması ve O’nu görmek istemesini konu edinen ayettir (Yeşilyurt, 2001: 246). Hz. Musa’nın Allah’ı görme talebine, Allah Teâlâ’nın, “Sen beni asla göremezsin” (A’râf, 7/143) şeklinde mukabelede bulunduğu bu ayet, Ehl-i sünnet âlimlerinin rü’yetin ispatında olduğu kadar, Mutezile âlimlerinin de onun nefyinde başvurdukları delillerden birisidir (Koçyiğit, 1974: 22). Ehl-i sünnete göre, ayetten anlaşılan mana, Hz. Musa’nın rü’yet isteğinde bulunmasıdır. Bu istek, O’nun görülmesinin mümkün olduğuna delâlet etmektedir. Eğer bu mümkün olmasaydı, bir peygamber olan Hz. Musa’nın böyle bir istekte bulunması yakışık almazdı. Her ne kadar Allah Teâlâ, Musa’nın rü’yet isteğine karşı “beni göremeyeceksin” demişse de, müteakip ibarede rü’yetin meydana gelişini, vukuu mümkün olan bir işe bağlamış ve “Eğer dağ yerinde durursa beni göreceksin.” demiştir. Dağın yerinde durması mümkün olan bir iştir ve nitekim Allah Teâlâ’nın dağa tecelli etmesinden önce yerinde duruyordu. Dolayısıyla rü’yetin imkânsız olmayan bir durumla ilişkilendirilmesi, rü’yetin de imkânsız olmadığına delâlet etmektedir. Ne var ki Allah Teâlâ’nın tecellisi halinde, dağ paramparça olmuş, bir başka ifadeyle, tecelli yükünü kaldıramamıştır. Hâsılı, Allah Teâlâ’yı bu geçici dünyada görmek mümkün değildir ve esasen O’nun “Beni göremeyeceksin.” sözü de buna delâlet etmektedir (Koçyiğit, 1974: 22, 24-25). Bu bakımdan, Allah’ın önce dağa tecelli ederek bu görme talebinin, Hz. Musa için olanağının bir bakıma test edilmesi, rü’yetullahın asıl itibariyle imkânsızlığına değil, gözün optik yapısındaki zafiyetlerinden ötürü dünya şartları çerçevesinde mümkün olmadığına, insanın kabiliyet itibariyle buna güç yetiremeyeceğine işaret etmektedir (Pişgin, 2012: 128). Allah’ın görülemeyeceğine ilişkin delillerden biri de, “Gözler O’nu göremez.” (En‘âm, 6/103) ayetidir. Ancak Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den Allah’ı kendilerine göstermesini istemeleri üzerine, bu ayetin indiği ve bu hususun dünya için söz konusu olduğu söylenmektedir (Yeşilyurt, 2008: 311). Üstelik önceki ayetlerde (En‘âm, 6/100-102), mikrodan makroya bütün kâinat üzerinde Allah’ın eşsiz yaratıcılık kudretinin ön plana çıkarıldığı ve âdeta müşriklerin bizzat görerek taptıkları putların buna güç yetiremeyecekleri, görülebilen bir varlığın ilah olamayacağı, bu bakımdan da putlara yüklenen ilahlık payesinin batıl olduğu ifade edilmektedir (Pişgin, 2012: 128). 90 Bu vesileyle dünya hayatında ve bu gözler ile Allah’ı görmenin imkân dâhilinde olamayacağı anlaşılmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de, birtakım yüzlerin o gün ışıl ışıl parıldayacağı ve Rablerine bakacakları haber verilmekte (Kıyamet, 75/22-23), dolayısıyla ahirette müminlerin Allah’ı göreceklerine işaret edilmektedir. Cennette rü’yetin gerçekleşeceğine dair delillerden en güçlüsünün bu ayetler olduğu ifade edilmektedir (Türcan, 2002: 289). Yukarıdaki ayetlerin yanı sıra, “Güzel davrananlara daha güzel karşılık (elhüsnâ), bir de fazlası (ziyâde) vardır.” (Yûnus, 10/26) ayeti de rü’yet için bir delil teşkil etmektedir. Bu ayette geçen “el-hüsnâ”nın Yaratıcının sevabına, “ziyâde”nin ise Yaratıcının veçhine ve onun görülmesine işaret ettiği dile getirilmektedir (Pürcevâdî, 1999: 189). Bunun yanı sıra iyiliğin (el-hüsnâ) cennet, ziyadeliğin ise Allah’ın veçhine bakmak olduğu ifade edilmektedir (İbn Kesîr, 1983: VIII/3796).Yine, “Orada kendileri için diledikleri her şey vardır. Katımızda dahası da (mezîd) vardır.” (Kaf, 50/35) şeklinde buyurulan ayetteki “mezîd” kelimesi de rü’yete delâlet etmektedir. Rü’yetullahın göstergesi olarak kabul edilen ayetlerin çoğundaki mevcut belirsizlik ve kapalılık, hadislerce aralanmış ve kesin bir anlam çerçevesine yerleştirilmiştir. Bu anlamda rü’yetullah doktrininin oluşumunda hadislerin katkısının önemli olduğunu söylemek gerekmektedir. Ahirette Allah’ın görüleceği tezini doğrudan ve açıkça destekleyen hadisler, temelde “ay” (veya güneş), “görme” ve son anlamda da “Allah'ın görülmesi” kavramı ile bunlar arasındaki ilişkiye dayandırılmaktadır (Yeşilyurt, 2001: 287, 293). Sahih hadislerde belirtildiğine göre müminler, bulutsuz bir günün öğle vaktinde güneşi ve bulutsuz bir gecede dolunayı gördükleri gibi Allah’ı da ahirette göreceklerdir (Buhârî, Tevhîd: 24; Müslim, Îmân: 299, Zühd: 16). Nitekim rü’yete dair Tirmizî’de rivayet edilen hadiste, “Ey Allah’ın Resulü, kıyamet günü Rabbimizi görecek miyiz?” şeklinde yöneltilen soruya Hz. Peygamber’in, “Bedir gecesi (dolunayın olduğu gece), ayı görmekte zorluk çeker misiniz?” dediği; Dârimî’de ise bedir gecesinde aya bakıp, “Siz, bunu gördüğünüz gibi Rabbinizi göreceksiniz. Onu görmede zorluk çekmeyeceksiniz.” dediği nakledilmektedir. Her iki kaynağa ait hadislerin devamında Hz. Peygamber, “Siz bulutsuz bir gecede ayı görmede zorlanır mısınız?” diye sormuş, sahabe “Hayır yâ Resulullah” demişlerdir. “Siz bulutsuz bir günde güneşi görmede zorlanır mısınız?” şeklinde soru yöneltmiş, sahabe hayır cevabını vermiştir. Bunun 91 üzerine “İşte siz O’nu böyle göreceksiniz.” buyurmuştur (Tirmizî, Cennet: 15, 17; Dârimî, Rıkâk: 81). Allah’ın ahirette görülmesine ilişkin diğer bir hadiste ise, dolunaylı bir gecede ashaptan bazılarıyla oturduğu sırada Hz. Peygamber’in aya bakıp, şöyle dediği zikredilmektedir: “Bu ayı gördüğünüz gibi Rabbinizi de bir sıkıntıya girmeden göreceksiniz.” (Buhârî, Tefsir: 50; Tirmizî, Cennet: 16). Dolayısıyla bahse konu olan bu hadislerden anlaşıldığı kadarıyla, cennet ehli Rablerini rahat bir şekilde göreceklerdir. Rü’yete dair mevcut hadislerden birinde ise, “Güzel işler yapanlar için hüsnâ/cennet ve bundan fazlası vardır.” (10/26) ayeti hakkında Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu aktarılmaktadır: “Cennet ehli cennete girdiği zaman bir münadi seslenir: ‘Allah katında size ait bir söz var mıdır?’(Allah Teâlâ onlara: ‘Bir şey istiyor musunuz, size ziyâde edeyim.’ der.) Onlar da: ‘Yüzümüz ağartılmadı mı? Cehennemden kurtarılıp cennete girdirilmedik mi?’ dediler. Münadiler evet karşılığını verir. Bundan sonra perde kalkar; öyle ki cennet ehline Rablerine bakmaktan daha tatlı bir şey verilmemiştir.” (Müslim, İman: 297-298; Tirmizî, Cennet: 16). Diğer bir hadiste de, cennetliklerin Allah nezdinde en kıymetli olanlarının, vech-i İlahîye sabah-akşam nazar edeceklerini söyleyen Hz. Peygamber’in, “Yüzler vardır, o gün ter ü tazedir, Rablerini görecektir.” (75/22-23) ayetini okuduğu nakledilmektedir (Tirmizî, Cennet: 17). Allah’ı görecek olan cennetliklerin, hangi mertebe olursa olsun O’nu cuma günleri ziyaret edeceği, Allah’ın onlara Arş’ını göstereceği ve cennet bahçelerinden birinde de kendisinin görüneceği rivayet edilmektedir (İbn Kayyım, 2004: 117). O mecliste Allah’ın yanında bulunup, O’na muhatap olmayacak hiç kimse kalmayacaktır. O mecliste Allah’ın konuştuğu cennetlikler bu halde bulundukları sırada, bir bulut kendilerini kuşatıp üzerlerine daha önce benzerini kesinlikle görmedikleri hoş bir koku yağdıracaktır. Konaklarına döndüklerinde onları eşleri karşılayacak ve ‘Merhaba, hoş geldin enisim! Yanımızdan ayrılırken sahip olduğun güzellikten daha muhteşem bir güzellikte, daha hoş kokularla döndün.’ diyecekler. Cennet ehli de ‘Bugün Cebbâr olan Rabbimizin meclisinde bulunduk. O yüzden bu şekilde dönmek hakkımız.’ diyeceklerdir (Tirmizî, Cennet: 15). Yukarıda sunulan ayet ve hadisler, Allah Teâlâ’nın cennette müminler tarafından görüleceğine delâlet etmektedir. Ahirette, müminlerin yeni gözlerle donatılması neticesinde Allah görülebilecektir (Kara, 2002: 254). “Müminlerin Allah’ı görmesi, 92 O’nun zatının şu anda bilinmeyen şartlar çerçevesinde kendilerine tecelli etmesi şeklinde olacaktır.” (Topaloğlu, 1993/b: 383). Öte yandan Allah’ın cemâlini müşahedenin cennette değil, cennetten olduğunu söylemek gerekmektedir. Zira O mekândan münezzehtir. Cennet de buna dâhildir. Ancak müminler, O’nun cemâlini cennetten görebileceklerdir (Ünsal, 2011: 114). Allah’ın görülmesi güzellikte doruk, nimetlerde zirvedir. Cennetle ilgili diğer nimetler buna nazaran hiç mesabesindedir. Zira diğer nimetlerin verdiği lezzet gelip geçici olduğu halde, cennet halkı bu nimete kavuştuğunda sevinçlerine payan olmayacaktır. Cennet zevklerinin hiçbiri, Allah’a kavuşma zevkiyle kıyaslanacak durumda değildir (Gazâlî, 2012: IV/1097). 1.1.6.7. Rıdvân Cennet mükâfatlarının en sonuncusu ve en mükemmeli “rıdvân” olsa gerektir. Rıdvân, cennette Allah’ın, kullarından razı olması, onlara artık ebediyen gazap etmemesi ve kulların da Rablerinden ve O’nun kendilerine bahşettiklerinden razı olmalarıdır (Kara, 2002: 255). Kulluk düzleminde beşerin erişmek istediği en önemli hedef, İlahî yakınlığın elde edilmesidir. Bir anlamda her samimi beşerî davranışın nihai amacı, Allah’ın rızasına erişmektir (Yeşilyurt, 2001: 280). Bedenî ihtiyaçları karşılayan ve cismani zevkler sağlayan cennetin maddi nimetleri, aslında sakinleri için bir gaye değildir. Elde edilmek istenen asıl maksat, Allah rızasıdır. İnsan için bu rızaya ulaşmak, Hicr Suresi 29. ayette belirtildiği üzere, Yaratıcının kendi katından bedene üflediği ruhu yine O’na yöneltmek, İlahî cemâli müşahede etmek ve O’nunla sohbet etmektir (Topaloğlu, 1993/b: 383). Nitekim Kur’an’da, “Yüce Rabbinin rızasını istemekten başka O’nun nezdinde hiçbir kimseye ait şükranla karşılanacak bir nimet yoktur. Ve o (buna kavuşarak) hoşnut olacaktır.” (Leyl, 98/19-21) şeklinde buyurularak İlahî rızanın önemine vurgu yapılmaktadır. Rıdvân konusuna birçok ayette değinilmekte, cennettekiler için sayısız nimetlerin ötesinde, Allah’ın hoşnutluğunun olacağı bildirilmektedir: “Takva sahipleri için Rableri katında, içinden ırmaklar akan, ebediyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kullarını çok iyi görür.” (Âl-i İmrân, 3/15). “Allah, mümin erkeklere ve mümin kadınlara, içinde ebedî kalmak üzere altından ırmaklar akan cennetler ve Adn cennetlerinde güzel meskenler vadetti. Allah’ın rızası ise hepsinden büyüktür. İşte büyük kurtuluş da budur.” (Tevbe, 9/72) 93 Buna göre -maddi nimetlerin ötesinde- cennet hayatında en önemli mükâfat Allah rızasını elde etmek olsa gerektir. Kur’an’da, Rableri tarafından bir rahmet ve hoşnutluk ile kendileri için, içinde tükenmez nimetlerin bulunduğu cennetlerle müjdelenen müminlerin (Tevbe, 9/21), cennette her yönden hoşnut olacakları ve O’nun rızasını kazanacakları ise şu ayetlerle bildirilmektedir: “Ey huzura kavuşmuş insan! Sen O’ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!” (Fecr, 89/27-30) “Onların Rableri katındaki mükâfatları, zemininden ırmaklar akan, içinde devamlı olarak kalacakları Adn cennetleridir. Allah kendilerinden hoşnut olmuş, onlar da Allah’tan hoşnut olmuşlardır. Bu söylenenler hep Rabbinden korkan (O’na saygı gösterenler) içindir.” (Beyyine, 98/8) “(Bu konuşmadan sonra) Allah şöyle buyuracaktır: Bu, doğrulara, doğruluklarının fayda vereceği gündür. Onlara, içinde ebedî kalacakları, zemininden ırmaklar akan cennetler vardır. Allah onlardan razı olmuştur, onlar da O’ndan razı olmuşlardır. İşte büyük kurtuluş ve kazanç budur.” (Mâide, 5/119). Rıdvân konusunun hadislerde de ele alındığı görülmektedir. Nitekim cennet ehline Allah’ın şöyle hitapta bulunacağı nakledilmektedir: “‘Ey cennet ehli!’ Onlar da ‘Buyur ey Rabbimiz!’ derler. ‘Razı mısınız?’ der. Onlar da ‘Nasıl razı olmayalım ki sen diğer yaratıklarından hiç birisine vermediğin şeyleri bize verdin.’ Bunun üzerine ‘Size bundan daha üstününü vereceğim.’ deyince onlar ‘Bundan daha üstün olan şey nedir ey Rabbimiz?’ derler. O da, ‘Size hoşnutluğumu/rıdvânımı helal kılıyorum. Bundan sonra ebediyen size kızmayacağım.’ der.” (Buhâri, Rikâk: 51, Tevhîd: 38; Müslim, Cennet: 9). Cennet nimetlerinin en üstününün rıdvân olduğu anlaşılmaktadır. Rıdvânın, en mühim manevi nimetlerden biri olan rü’yetullaha nazaran daha fazla önem arz ettiğini söylemek mümkündür. Çünkü rıdvân gerçekleşmeden rü’yetin vukuunu beklemek boşunadır. Rü’yet zaten rızaya nail olan kullara bahşedilen bir nimettir. İlahî rızadan mahrum kalmak demek, cehennemde olmak demektir. Daha önce de değinildiği üzere, cennetin kapısında bekleyen meleğin ismi de Rıdvân olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla “rıdvân”, hem Allah’ın rızasını hem de cennetin bekçisi olan meleği ifade etmektedir. Görüldüğü üzere cennet, ehliyle; ağaçları, gölgeleri ırmak ve pınarlarıyla; meyveleri, yiyecek ve içecekleriyle; havası, binaları, tezyinatıyla; akla hayale gelmedik nimetleriyle insan fıtratına en uygun bir hayatı sunmaktadır. Hoşa giden bütün 94 yaşantıların ötesinde İlahî rızaya mazhar olup, rü’yetle sevinmek gibi tarifi imkânsız manevi hazların tecrübe edileceği bir beldedir. 1.1.7.Cehennem Cehennem, ahiret hayatında ikamet edilecek diğer bir mekânı oluşturmaktadır. İnkârcıların ve affa mazhar olmayan günahkâr müminlerin kalacağı ve gerek sıcak gerekse soğukla çeşitli şekillerde azap görecekleri yerdir. Cehennem azap yurdunun genel adı olduğu gibi, müstakil bir isim olarak da kullanılmaktadır. İslam inancına göre kâfir olanların ve gaflete düşenlerin günahları ölçüsünce kalacakları yer; aşağıda bulunan, karanlık, nemli ve sıcak olarak tasvir edilen cehennemdir (Güneş, 2010: 128). Kur’an’a göre inkâr edenlerin sonu cehenneme atılmaktır (Vâkıa, 56/94). Yedi kapıdan girilen bu mekân (Hicr, 15/44) aşağı doğru derecelendirilen katlara sahiptir (Nisâ, 4/145). Bu katlardan en üsttekinin adı Cehennem, en alttakinin adı Hâviye’dir. Cehennemin en dehşetli yeri Gayya kuyusu/vadisidir (Meryem, 19/59). Her bir tabakanın azabı, üstündekinden daha şiddetlidir ve inkâr edenler için günahları nispetinde şiddetli, acı verici ve pek büyük bir azap vardır (Âl-i İmrân, 3/4, 21, 176). Bu mekânda temel azap alevli bir ateşle olacaktır (Furkân, 25/11; Meâric, 70/15; Leyl, 92/14). Cehennem (hutâme), “Allah’ın, tutuşturulmuş, (yandıkça) tırmanıp kalplerin ta üstüne çıkan ateşidir (Hümeze, 104/6-7). Ateşi şiddetli bir şekilde sıcak olan cehennem (Tevbe, 9/81), doymak bilmeyecek kadar geniş (Kaf, 50/30) bir cezalandırma yeridir. 1.1.7.1. Cehennemin İsimleri Kur’an-ı Kerim’de cehennem kelimesi yetmiş yedi yerde zikredilmekle birlikte (Abdülbaki, 2001: 226-227), cehennem yerine kullanılan başka kelimeler de bulunmaktadır. Kur’an’da cehennem için kullanılan isimler, genel olarak ateş ve ateşin çeşitli alev biçimlerini ifade etmektedir. Ateş (nâr), yakıcı ve acı verici bir unsur olmanın ötesinde, cehennem için bir isim olarak da kullanılmıştır (Yar, 2011: 270). Cehennem için Kur’an’da en çok “nâr” ismi kullanılmaktadır. “Harîk”, “Hutâme”, “Sa‘îr”, “Hâviye”, “Lezâ”, “Sekar” ve “Cahîm” de cehennemin başlıca isimleridir. Cehennemin diğer isimleri ise şunlardır: “Hamîm”, “Semûm”, “Siccîn”, “Veyl”, “Ğayy” (Ünsal, 2011: 137-138). Öte yandan cehennem için birçok isim zikredildiği gibi, bu isimlerin aynı zamanda cehennemin dereceleri, tabakaları veya bölümleri için kullanıldığını da belirtmek gerekmektedir. 95 1.1.7.2. Cehennemin Sayısı ve Dereceleri Cennetin farklı mertebeleri olması ve insanların güzel amellerinin kıymetine göre oralara yerleştirilmeleri misali, cehennemin de tabakaları bulunmakta, yapılan kötülüklere nispetle suçlular oralara konulmaktadırlar. Dünyada nasıl suç durumlarına göre kişiler cezalandırılıyorsa, ahirette de cezalar suça göre takdir edilecektir. Allah’ı, ahireti ve peygamberleri inkâr eden ile hem inkâr edip hem de Müslümanlara karşı savaş açan kimselerin azabı eşit olmayacağı gibi, Müslüman olduğu halde büyük günahlardan birçoğunu çekinmeden işleyen ve bununla övünen ile büyük günahlardan bazılarını işleyen bir Müslümanın azabı aynı olmayacaktır (Mutlu, 2001: 215-216). Bir hadiste, ahiretteki azabın derece derece olduğuyla alakalı olarak şöyle buyurulmaktadır: “Ateş, bir kısmını topuklarına kadar, bir kısmını dizlerine kadar, bir kısmını beline kadar, bir kısmını boynuna kadar yakalar.” (Müslim, Cennet: 33). Kur’an’da cehennemin yedi kapısının olduğu ve her kapı için cehennemliklerden birer grubun ayrıldığı haber verilmektedir (Hicr, 15/44). Bu ayette belirtilen yedi tabakaya ayrılmanın muhtemel iki sebebi vardır: Birincisi, cehenneme gireceklerin sayısı çok olduğu için, oranın yedi giriş yeri vardır. İkincisi ise cezalandırma, azgınlığın çeşit ve derecelerine göre olacağı için, o yerin Cehennem, Lezâ, Hutâme, Sa‘îr, Sekar, Cahîm, Hâviye olmak üzere yedi tabakası vardır (Yazır, tsz.: V/3065). Sıralanan bu tabakalar da yine Kur’an-ı Kerim vasıtasıyla ortaya konmaktadır. Sünni âlimlerin aşağı yukarı tamamı, azabı en hafif olan ilk tabakada günahkâr müminlerin bir müddet kaldıktan sonra buradan kurtarılacağını, yedinci tabakada ise münafıkların azaba çarptırılacağını kabul etmektedirler. İkinci kattan itibaren de Yahudiler, Hristiyanlar, Sabiîler, Mecusîler ve müşrikler azap göreceklerdir. Ancak yedi kapı tabirini yedi tabaka şeklinde anlamak, Kur’an-ı Kerim’de geçen bazı ifadelerle bunları adlandırmak ve sakinlerini tayin etmek ilmî bir esasa dayanmamaktadır (Topaloğlu, 1993/a: 229). Derin kuyu anlamına gelen “Cehennem”, yedili tasnif sisteminde derece bakımından azabı en ehven olan en üst tabakadır. Ehl-i sünnet âlimIerine göre burası günahkâr müminlerin azaba çarptırılacağı yer olacak, bunların azabı bittikten sonra boş kalacaktır. Bu durumda cehennem umumî olarak ahiretteki azap yerinin tamamının, hususî olarak da en üst tabakasının ismi olmaktadır (Topaloğlu, 1993/a: 227). Cehennem tabakalarından ikincisini oluşturan “Lezâ”, “halis ateş/alev” (İbn Manzûr, tsz.: XV/248), “yalın alev”, “kızışan alevlenen bir ateş” (Rağıb, 2012: 960) 96 anlamlarına gelmektedir. Cehennem karşılığında kullanılan Lezâ, Kur’an’da, derileri kavurup soyan alevli bir ateş olarak nitelendirilmektedir (Meâric, 70/15). “Hutâme”, “kırmak, un ufak etmek, kırıp geçmek” anlamlarına gelmekte olup, cehennem için kullanılmakta ve aşırı çok yiyen kişiye de cehenneme benzetilerek hutâme denilmektedir (Rağıb, 2012: 292-293). “H-t-m” kökünden mübalağa ifade eden bir sıfat olup, Kur’an’da yer aldığı bir tek surede, “Allah’ın yüreklere kadar tırmanan tutuşturulmuş ateşi” (Hümeze, 104/4-7) diye açıklanmaktadır. Hutâme, cehennemin tamamına ait bir isim olabileceği gibi, muayyen bir kısmını belirtmek üzere de kullanılmış olabilmektedir. Kelimenin sözlük anlamıyla Kur’an-ı Kerim’deki açıklaması arasında tam bir insicam vardır. Çünkü tutuşturulmuş şiddetli ateş dokunduğu her şeyi yakıp tahrip etmekte ve onun en iç bölgesine kadar işlemektedir (Topaloğlu, 1993/a: 227). Cehennemin isimlerinden olan Hutâmenin cehennemin kaçıncı tabakası olduğunda ise ihtilaf edilmiştir. Cehennemin dördüncü, altıncı veya ikinci tabakası olduğuna dair farklı görüşler serdedilmiştir (Yazır, tsz: IX/6092). “Tutuşturulmuş, alevlendirilmiş, kızıştırılmış ateş” gibi anlamlara gelen “sa‘îr” (İbn Manzûr, tsz.: IV/365), biri fiil şeklinde “se‘are/sü‘ire” olmak üzere (Tekvîr 81/12), on yedi ayette geçmektedir (Abdulbâki, 2001: 430). Sa‘r kökünden sıfat olan sa‘îr, Kur’an’da çoğunlukla cehennemin bir ismi olarak, bazen de “tutuşturulmuş, alevli ateş” anlamında kullanılmaktadır (Topaloğlu, 1993/a: 227). “Sekar” sözlükte, “yakıcı, kavurucu, güneş gibi kızartıcı ve bunaltıcı, çok şiddetli ısısıyla elem ve eza veren sıcaklık” anlamlarına gelmektedir (İbn Manzûr, tsz.: IV/372). “S-k-r” fiilinden türemiş bir isim olan sekar sözcüğü, “güneşin harareti ve o sıcaklığın verdiği eziyeti” ifade etmekle birlikte, cehennemin bir ismi olarak da kullanılmaktadır (Fîrûzâbâdî, 2005: 408). Kur’an’da dört ayette (Kamer, 54/48; Müddessir, 74/26, 27, 42) geçen Sekar (cehenneme), bütün bedeni tekrar tekrar helâk edip, geride bir şey bırakmayan ve derileri yakıp kavuran bir ateşi ifade etmektedir (Müddessir, 74/26-29). “Cahîm” kelimesi lügatte, “yanan/tutuşan ateş, hârı çok şiddetli olan ve çukurda yanan büyük ateş, şiddetli yanan ateş, ateşi çok şiddetli olan mekân” olarak açıklandığı gibi (İbn Manzûr, tsz.: XII/84), “çok kızışmış ateş, şiddetli kızışan ateş, aşırı sıcak yer” olarak da açıklanmaktadır (Rağıb, 2012: 224). Yirmi altı ayette geçen cahîm kelimesi (Abdulbâki, 2001: 201), Kur’an’da daha ziyade cehennem yerine, birkaç ayette ise “tutuşturulan yakıcı ateş” manasında kullanılmıştır (Topaloğlu, 1993/a: 227). Cahîm, 97 cehennemin ismi olarak cehennemden sonra Kur’an’da en fazla yer alan kavramdır. Kelimenin geçtiği ayetlerin sadece birinde Hz. İbrahim’in atıldığı ateş (Saffât, 37/97) ifade edilirken, diğer ayetlerin tamamında cehennem anlamında kullanılmaktadır. “Hâviye” kelimesi cehennemin bir ismi olup, “derinliği idrak edilemeyen her çukur” için bu isim kullanılmaktadır (İbn Manzûr, tsz.: XV/373). Çok derin çukuru ifade eden bu kelime “yukarıdan aşağıya düşmek” demektir (Rağıb, 2012: 1126). Kur’an’da sadece bir yerde zikri geçen hâviye (Kâria, 101/9-11), yukarıdan aşağıya düşmek, sukût etmek manasına gelmekte ve içi boş, derin, düşüldükçe düşülür engin uçuruma, sukût mahalline denilmektedir. “Şiddetli kızgın bir ateş” diye tefsir edilen hâviyenin cehenneme isim olduğu belirtilmiştir (Yazır, tsz: IX/6036, 6038). Hâviye, cehennemin en alt katında olduklarını haber veren Nisâ Suresi’ndeki ayete (4/145) istinaden, münafıkların konulacağı yerdir. “Kasıp kavuran yangın, ateş” gibi anlamlara gelen “harîk” (Rağıb, 2012: 276) Kur’an’da beş ayette “azabü’l-harîk” terkibiyle geçmektedir (Âl-i İmrân, 3/181; Enfâl, 8/50; Hâc, 22/9, 22; Burûc, 85/10). Yakıcı cehennem azabını ifade eden Harîk, cehennemin tabakalarından bir tabaka diye de beyan edilmiştir (Yazır, tsz.: II/1241). Zemahşerî, mümin erkeklere ve kadınlara işkence edip, sonra tövbe de etmeyenlere cehennem azabı ve orada yanma cezasının varlığını (85/10) haber veren ayetin tefsirinde, “harîk”in müminleri yakan cehennemden daha şümullü ve daha yakıcı başka bir ateş olduğunu ifade etmiştir (Zemahşerî, 2009: IV/719). “Hamîm”, ”çok sıcak olan su, kaynar su” (Rağıb, 2012: 306) anlamında olup, Kur’an-ı Kerim’de cehennemle bağlantılı olarak on dört ayette geçmektedir (Abdulbâkî, 2001: 269). Hamîm’in cehennemdeki azap türlerinden biri olmak üzere kaynar sudan ibaret bir içecek olduğu, cehennemliklere içirileceği, cehennemliklerin başlarından aşağı döküleceği ve onun içerisinde kalacakları beyan edilmektedir (En‘âm, 6/70; Yûnus, 10/4; Saffât, 37/67; Hac, 22/19; Muhammed, 47/15; Vâkıa, 56/54; Duhân, 44/48; Vâkıa, 56/42). Hamîm ile aynı kökten türeyen ve hamîm manasına da gelebilen “yahmûm”, bir ayette geçmekte olup cehenneme isim olarak kabul edilmekle birlikte, “sıcaklık derecesi yüksek kapkara duman” anlamında da kullanılabilmektedir (Topaloğlu, 1993/a: 227). Nitekim ayette, cehennemliklerin serin ve hoş olmayan kapkara bir duman içinde kalacakları zikredilmektedir (Vâkıa 56/43-44). 98 “Temas ettiği şeyi zehir gibi etkileyerek dokularına işleyen sıcak rüzgâr” (sam yeli) manasındaki “semûm” da, cehennem azabının türlerinden olmak üzere iki ayette yer almaktadır (Tûr, 52/27; Vâkıa, 56/42). Bunlardan “azâbe’s-semûm” (52/27) tamlamasındaki Semûm’un cehennemin adlarından biri olduğuna dair kanaatler vardır (Topaloğlu, 1993/a: 227). Semûmdan maksadın “ateş” olduğu, deri üzerindeki gözeneklere nüfuz ettiği için ateşe semûm denildiği ve bu vasfından ötürü cehennem ateşi olarak isimlendirildiği belirtilmiştir (Zemahşerî, 2009: IV/402). “Nâr” sözcüğü, “n-v-r” fiilinden türemiş bir isimdir. “Ateş, görüş, alamet, gövdeye basılan damga” anlamına gelen bu kelime, Kur’an’da 145 ayette geçmekte olup, ahirette günahkârların atılacağı cehennemin adı olarak “alevli ateş” manasında ele alınmıştır (Karagöz, 2005: 515). “Cehennem ateşi ve duyularla algılanan alev” anlamında da kullanılmakta, ayrıca savaş ateşine de bu isim verilmektedir (Rağıb, 2012: 1092-1093). Nâr, Kur’an’da cehennem kelimesinden daha çok yer almaktadır. Birçok ayette cehennem yerine (Nisâ, 4/14; Fussilet, 41/28; Hadîd, 57/15), bazı ayetlerde ise “nârü cehennem/nâr-ı cehennem” (cehennem ateşi) (Tevbe, 9/35, 63, 68, 81, 109; Fâtır, 35/36; Tûr, 52/13; Cin, 72/23; Beyine, 98/6) terkibiyle kullanılmaktadır. “Nâr” kelimesi cehenneme isim olduğu gibi, cehennemdeki azabın karşılığında da kullanılmaktadır (Karaalp, 2007: 12). “Cehennem ateşi” anlamında geçen nâr kelimesi, cehennem azabının muhtelif şekillerinden yalnızca yakıcı olanını ifade etmektedir. Sa’îr, hutâme, lezâ gibi diğer kavramlar da nârın yakıcılığını tasvir etmektedirler (Topaloğlu, 1993/a: 227). Kur’an’da “nâr”; yakıtı insanlar ve taşlar olan, alev saçan, kızışmış, tutuşturulmuş, gönüllere işleyen, en büyük ateş (Bakara, 2/24; Âl-i İmrân, 3/131; Tebbet, 111/3, Leyl, 92/14; Gâşiye, 88/4; Hümeze, 104/6; A‘lâ, 87/12) şeklinde nitelendirilmektedir. Ateş, insan bedenine çok büyük acı ve ıstırap verdiği için ahirette kâfir, münafık ve asilerin cezası ateşle verilecektir. Cehennemin en açık vasfı da ateş olduğundan, bazen cehennem yerine ateş anlamına gelen nâr kelimesi kullanılmaktadır (Ünsal, 2011: 138). “Hapis” manasını ihtiva eder tarzda; “devamlı”, “şiddetli”, “kötülerin/facirlerin kitabının bulunduğu yer”, “cehennemde bir vadi”, “yedinci kat yerde bir taş” ve “dibinin çevresine çukur kazılmış hurma ağacı” gibi manalara gelen “siccîn” kelimesi (Fîrûzâbâdî, 2005: 1204; Yazır, tsz: VIII/5652), diğer anlamlarının yanında cehennemin bir ismi olarak zikredilmektedir. Ayrıca siccîn için, yerin en altında bulunan yedinci tabakanın ismi olduğu da söylenmiştir (Rağıb, 2012: 483). Kur’an’da iki yerde geçen 99 “siccîn” (Mutaffifin, 83/7, , cehennemin adı olabileceği gibi, bir tabakası da olabilmektedir. “Dârü’l-bevâr” terkibinde geçen “dâr” kelimesi “ev, yurt” gibi manalarda kullanılmaktadır. “Bevâr” ise “helak olma, kesat gitme, yok olma” gibi anlamlara gelmektedir. “Dârü’l-bevâr” tamlaması ise “helak olma yurdu” manasında bir isimdir (İbn Manzûr, tsz.: IV/86). Cehennemin isimlerinden biri olarak zikredilen “dârü’lbevâr”, Kur’an’da bir yerde geçmektedir (İbrahim, 14/28). “Sû’” kelimesi “kötü, çirkin, fena” anlamındaki bir isim olup, insana üzüntü veren her şeyi ifade etmektedir. (Rağıb, 2012: 533-535). Ayrıca “şer, hezimet, fesat, çirkinlik, kötülük” gibi manaları da ihtiva eden bu kelimenin “nâr” anlamına da geldiği belirtilmektedir (Fîrûzâbâdî, 2005: 43). “Kötü yurt” anlamına gelen “sûu’d-dâr” ise cehennem için kullanılmakta ve Kur’an’da bir ayette geçmektedir (Ra‘d, 13/25). “Ben onu sarp bir yokuşa sardıracağım.” (Müddessir, 74/17) ayetinde geçen “sa‘ûd” kelimesi “aşılmaz/zorlu engel (el-akabetü’l-keûd), meşakkat-güçlük-zorluk” (İbn Fâris, 1986: 534) gibi anlamlar taşımakla birlikte, Hz. Peygamber “Bu, cehennemde ateşten bir dağdır. (Kişi) oraya tırmandırılır. Elini koyduğu zaman erir. Kaldırdığı zaman eski haline döner. Ayağını bastığında erir, kaldırınca eski haline döner.” buyurmaktadır. Ayrıca sarp bir yokuş anlamına gelen su‘ûd kelimesi, büyük bir kaya demektir. Bunun, cehennemde sarp bir kaya olduğu, kâfirin ona tırmanmaya zorlandığını, onun üzerinde yüzüstü sürüklendiği belirtilmektedir. Ayrıca azaptan kaynaklanan bir sıkıntı olduğu söylenmekte; “rahat edilemeyen bir azap” anlamı verilmektedir (İbn Kesîr, 1983: XIV/8181). “Dağ yolu, patika” ve “engel, mani, zorluk, güçlük” anlamlarını taşıyan ‘akabe kelimesi (Mutçalı, 1995: 582), Kur’an-ı Kerim’de “sarp yokuşu” ifade ettiği gibi, “köle azat etmek, açlık gününde yakını olan bir yetimi veya aç açık bir yoksulu doyurmak” (Beled 90/11-17) gibi ahlaki meziyetler için de kullanılmaktadır. “Ama o, sarp yokuşu aşmaya girişemedi.” (90/11) sözündeki sarp yokuşun, cehennemde bir dağ ve yokuş olduğu, bu dar yokuştan maksadın da cehennemde yetmiş dereceyi ifade ettiği söylenmektedir (İbn Kesîr, 1983: XV/8463). “Bozuk bir inançtan kaynaklanan cehalet”i ifade eden (Rağıb, 2012: 772) ve “günah, haddi aşma, suç” gibi anlamlara gelen “ğayy” kelimesi (Mutçalı, 1995: 639), bazı müfessirlere göre cehennem kuyularından, nehirlerinden veya vadilerinden birinin adıdır (Taberî, 2009: VIII/355-356). Muhtelif surelerde yirmi yedi kez geçen “veyl” ifadesi, bir kötülük ve musibetin hâsıl olması durumunda, “Yazıklar olsun, vay haline!” 100 manasında kullanılan bir ünlem olmakla beraber, bir kısım müfessirler bunun cehennemde bulunan bir kuyunun, vadinin yahut dağın adı olduğunu söylemişlerdir (Topaloğlu, 1993/a: 227). Tin süresinde (95/5) yer alan “esfele sâfilin” (aşağıların aşağısı) tabirini de, cehennem manasında alanlar olduğu gibi, yaşlılığın son haddine vardığı “erzel-i ömr” anlamını verenler de olmuştur (Taberî, 2009: XII/ 638-640). Cehennemle ilgili bu isimler, kâfirlerin çarptırılacağı azabın -başta ateş olmak üzere- çeşitli veçhelerini ortaya koyar nitelikteki ifadelerdir. 1.1.7.3. Cehennemin Yapısı Kur’an-ı Kerim’de cehennemin tasviriyle ilgili ayetler, onun yapısından çok işleyişini, yani azap türlerini konu edinmiştir. Bu bakımdan cehennemin yapısı hakkında fazla malumat bulunmamaktadır. Ancak münafıkların cehennemin en aşağı tabakasında olacağını (Nisâ, 4/145) ve cehennemin yedi kapısının bulunduğunu (Hicr 15/44) ifade eden ayetlerin yanı sıra, cehennemdeki “dar mekân”dan bahseden ayet (Furkân, 25/13) ve “derin kuyu” demek olan hâviyeden söz eden ayetlerde cehennemin yapısı hakkında bazı bilgiler verildiği görülmektedir. İslam âlimleri cehennemin yedi kapılı oluşu üzerinde durmuşlardır. Nitekim Gazâlî cehennemin kapılarının sayısının, kulun isyan ettiği organlarının sayısıyla bağlantılı olduğunu söylemektedir (Gazâlî, 2012: IV/1073). Elmalılı ise bu konuda şöyle bir yorum yapmaktadır: Cehennem kapılarının yedi olması ile cennet kapılarının sekiz olması arasında bariz bir münasebet vardır. Dolayısıyla bu kapıların mükellef organlarla ilgili olması düşünülmektedir. Bilindiği gibi insanın mükellef organları kalp, dil, kulak, göz, el, ayak, ağız ve cinsel organ olmak üzere sekizdir. Bunların yedisi açık, birisi de kalp olmak üzere gizlidir. Doğrudan doğruya Hakk’a bakan kalp kapısı açık olursa, bu sekiz organın her biri Hakk’ın emri doğrultusunda hareket ederek cennete birer giriş kapısı olabilmektedir. Bu suretle cennete sekiz kapıdan girilmektedir. Fakat içte ruh körlenmiş, kalp kapısı kapanmış bulunursa, zahirdeki yedi organın her biri cehenneme açılmış birer giriş kapısı olmaktadırlar. İşte cennet kapıları sekiz olduğu halde, cehennem kapılarının her birine bir grup ayrılmış olması itibariyle yedi olması, Allah en iyi bilendir, ama bu hikmete mebni olsa gerektir (Yazır, tsz.: V/3066). Kur’an’da geçen “yedi kapı” (seb‘atü ebvâb) tabirinden (15/44) hakiki manadaki kapı mefhumu anlaşılmakta ve cehenneme gireceklerin sayısının fazla olması sebebiyle kapıların da çoğaltıldığı kabul edilmektedir. Nitekim Zümer Suresi 71. ayette 101 inkârcıların cehenneme bölük bölük sevk edileceği ve onun yanına vardıklarında kapılarının ardına kadar açılacağı beyan edilmek suretiyle, cehenneme gireceklerin çokluğuna vurgu yapıldığı söylenebilmektedir (Topaloğlu, 1993/a: 229). Azizüddin Nesefî ise, idrak vasıtalarını beş duyu, hayal, vehim ve akıl olmak üzere sekiz kısımdan müteşekkil ve sekiz cennet olarak görmekte, aklın bu vasıtalarla hemrah olmaması durumunda, kalan yedi vasıtanın, cehennemin kapısı olduklarına dikkat çekmektedir (Nesefî, 2009: 232). Bu itibarla yedi kapının, cehenneme girecek olanların dini hayat durumu itibariyle azap açısından farklı özellikler taşıması ve girenleri muhtelif mekânlara sevk etmesi de mümkündür. Hicr Suresi’ndeki 44. ayetin devamı da bunu göstermektedir. Diğer bir kısım âlimler ise bu yedi kapının cehennemin yedi katmanına işaret ettiğini kabul etmektedir (Topaloğlu, 1993/a: 229). Dolayısıyla cehennem kapıları, bilinen manada kapı olarak anlaşıldığı gibi, orada bulunan makamlar, derekeler ve oraya varış yerleri olarak da anlaşılmakta, hatta cehennemin farklı tabakaları olduğuna ve cehenneme girecek kimselerin çeşitliliğine de hamledilmektedir (Mâturîdî, 2005: VI/443). Kur’an, cennetin kapı sayısı hakkında net bir bilgi vermediği halde, cehennemin kapı sayısının yedi olduğunu beyan etmiştir (15/44). Hadislerde ise cehennemin yedi kapısı olduğu, o kapılardan birinin Hz. Peygamber’in ümmetine kılıç çekenler için tahsis edildiği bildirilmektedir (Tirmizî, Tefsir: 15). Kur’an’da, cehennemliklere hitaben, “İçinde ebedî kalacağınız/kalmak üzere cehennemin kapılarından girin!” (Nahl, 16/29; Gafir/Mümin, 40/76) şeklinde geçen ayetler vasıtasıyla da cehennemin kapılarının olduğu anlaşılmaktadır. Küfredenler, bölük halinde cehenneme sürülecektir. Oraya geldikleri zaman kapılar açılacak ve onlara, “İçinde ebedî kalacağınız cehennemin kapılarından girin; kibirlenenlerin yeri ne kötü!” denilecektir (Zümer, 39/71-72). Yani, cehennemin kapıları, tıpkı hapishanelerin kapılarının kapalı olup, suçlular geldiğinde açıldığı ve onların içeri alındığı gibi, önceden kapalı olacaktır (Mevdûdî, 1996, V/124). Aynı zamanda cehennemin kendisi de bir hapishane olarak nitelendirilmektedir (İsrâ, 15/8). Kur’an’da, münafıkların cehennemin en alt katında oldukları (Nisâ, 4/145) bildirilerek cehennemde mertebelerin bulunduğuna işaret edilmektedir. Bu ayette geçen “esfel” kelimesi “cehennemin tabakalarından en alt tabaka” olarak tefsir edilmekte ve bu tabakalardan her biri “dereke” olarak açıklanmaktadır (Taberî, 2009: IV/336). Cehennemin derekelerinin ise Hicr Suresi 44. ayete istinaden yedi olduğu 102 belirtilmektedir. Böylece cehennem, mahiyeti tam olarak bilinemese de, bazısı bazısının üstünde olmak üzere yedi katlı ve her katında kapısı bulunan bir yapı olarak tasvir edilmektedir (Taberî, 2009: VII/518). Daha önce cehennemin isimleri arasında zikredilen Veyl vadisinin benzeri olarak cehennemde başka vadi ve derelerin de olduğu bildirilmektedir. Nitekim bir hadiste Hz. Peygamber, cehennemde yetmiş bin vadi, her vadide yetmiş bin kol, her kolda yetmiş bin yılan ve yetmiş bin akrebin olduğunu; kâfirin ve münafığın bunların hepsine uğramadan cehennemin dibini bulamayacağını bildirmektedir (Gazâlî, 2012: IV/1072). Allah Teâlâ’nın ortakları olduğunu ileri süren kâfirlere karşı meydan okuyucu bir tutumun sergilendiği ve “Biz onların arasına tehlikeli bir uçurum (mevbik) koyduk.” (Kehf, 18/52) şeklinde biten ayetten hareketle cehennemde, Mevbik vadisinin olduğu söylenmektedir (Sallabi, 2010: 292). Vadilerin yanı sıra cehennemde kuyu da bulunmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber, cehennemin, günde yüz kere Allah’a sığındığı bir vadisi olan hüzün kuyusundan Allah’a sığınılması konusunda insanları uyarmış ve oraya, amellerinde riyakâr davranan okuyucuların gireceğini haber vermiştir (Tirmizî, Zühd: 48). Bir hadiste cehennemin ateşiyle ilgili olarak şu bilgi verilmektedir: “Cehennem bin sene tutuşturuldu kıpkırmızı oldu. Bin sene daha tutuşturuldu bembeyaz oldu. Diğer bin sene daha tutuşturuldu simsiyah oldu. Şimdi o siyah ve karanlıktır.” (Tirmizî, Cehennem: . Dolayısıyla karanlık olduğu bildirilen cehennem ateşinin etrafı aydınlatma, ışık saçma özelliğini kaybettiği anlaşılmaktadır. “Doldun mu?” hitabına karşılık, “Daha var mı?” (Kaf, 50/30) şeklinde mukabelede bulunan cehennemin bir türlü dolmak bilmeyen genişliğe sahip olduğunu söylemek mümkündür. Cehennemin genişliği ve derinliğini anlatan bir hadiste Hz. Peygamber’in, “Cehennemin kıyısından büyük bir taş bırakıldı. Bu taş yetmiş yıl aşağı doğru düştü de henüz dibe ulaşmadı.” buyurduğu; Hz. Ömer’in de, “Ateşi çok zikredip hatırlayın. Zira onun harareti pek şiddetlidir, derinliği çok fazladır, çengelleri demirdendir.” (Tirmizî, Cehennem: 2) dediği rivayet edilmektedir. Bir başka rivayette Hz. Peygamber, Veyl’in cehennemde bir vadi olduğunu, kâfirin orada kırk yıl batıp da dibine ulaşamadığını bildirmektedir (Tirmizî, Tefsir-Enbiyâ: 22). Cehennemin genişliğine ve kapasitesine atıfta bulunan bir başka hadiste ise Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Cehennemin içine durmadan atılanlar olurken, cehennem daha var mı 103 diye sorar. Yüce Allah ayağını üzerine koyuncaya kadar böyle devam eder. Bunun üzerine cehennem kendi içine çekilerek, ‘İzzetin ve keremin hakkı için yeter yeter!’ der ve cüzleri birbirine kavuşur.” (Müslim, Cennet: 37-38). Dolayısıyla bu hadislerden, cehennemin çok geniş ve derin bir yer olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan cehennem ehlinin, elleri boyunlarına bağlı olarak onun dar bir yerine atıldıkları zaman, oracıkta yok oluvermeyi isteyeceklerini bildiren ayet ise (Furkân, 25/13), cehennemde dar bir mekânın olduğuna işaret etmektedir. Cehennemin çevresi surlarla çevrilmiştir. Kur’an’da cehennemin “surâdık” adı verilen duvar ve benzeri bir engel ile çevrili olduğu dile getirilmektedir (Kehf, 18/29). Nitekim bir hadiste Hz. Peygamber, cehennemi kuşatan surun dört (ayrı) duvarının bulunduğunu, her duvarın kalınlığının kırk yıllık yürüme mesafesi kadar olduğunu haber vermektedir (Tirmizî, Cehennem: 4). Cehennemliklerin etrafını çevreleyen surâdık, onların her taraftan kuşatıldığı ve kaçış imkânına sahip olamayacakları şeklinde anlaşılabilmektedir (Türcan, 2002: 276). Saffât Suresi’inde, zalimlerin ve yoldaşlarının bir araya getirilip, onlara cehennemin yolunun gösterilmesi emredilmektedir (Saffât, 37/22-23). 23. ayette yer alan cehennemin yolu (sırâtu’l-cahîm) tamlamasındaki “sırât”, hadislerde cehennemin üzerine kurulacağı bildirilen bir köprü olarak anlaşılmaktadır (Buhârî, Ezan: 129, Rikâk: 52). Cehennemin üzerine uzatılmış bir köprü olan sırattan herkes geçecektir. Müminler yaptıkları amellerine göre kimi süratli, kimi daha yavaş olarak buradan geçecek, kâfirler ve günahkârlar ise ayakları sürçerek cehenneme düşeceklerdir. Sıratın nasıl bir şey olduğuna dair malumata sahih hadislerde rastlanmamaktadır. Hz. Peygamber bir hadisinde, cehennemin üzerine kurulacak sırattan ilk geçenin kendisi ve ümmeti olacağını, insanların iyi amelleri sayesinde oradan süratle geçeceklerini bildirmiştir (Buhârî, Ezan: 129, Rikâk: 52; Müslim, Îmân: 81). 1.1.7.4. Cehennemin Muhtevası Kur’an-ı Kerim’de cennetle ilgili olduğu kadar cehennem ilgili olarak da çok canlı tasvirlerin yapıldığı görülmektedir. Cennetin mukabilini ifade etmek itibariyle kâfirlerin ve affedilmeyen günahkârların mekânı olan cehennemin en bariz vasfını ateş oluşturmaktadır (Şibay, 1997/a: 45). Çeşitli ayetlerde cehenneme gireceklerin, yüzlerinden tanınacakları, perçemlerinden ve ayaklarından tutularak yüzükoyun ateşe atılacakları, cehennemin kaynamaktan neşet eden uğultusunu işitecekleri, hiddetli ve 104 dehşetli gürültüsüne şahit olacakları anlatılmaktadır. Yine Kur’an’ın beyanatına göre cehennemlikler kaynar sular, ateşten elbiseler, ateşten prangalar ve zincirlerle cezalandırılacaktır (Topaloğlu, 1993/a: 230). Gerek Kur’an’da, gerekse hadislerde yer verilen azap çeşitleri temsilîdir, yani örnek kabilindendir. Cennette akla hayale gelmedik, göz görmedik, kulak işitmedik nimetlerin Kur’an ve hadislerde sadece bir kısmı tasvir edildiği gibi, cehennem için de aynı durum söz konusudur. Orada da bilmediğimiz ve hayal dahi edemediğimiz pek çok azap şekli mevcuttur (Mutlu, 2001: 219). Nitekim Kur’an’da, “İşte bu; kaynar su ve irindir. Onu tatsınlar. Buna benzer daha türlü türlü başkaları da vardır.” (Sad, 38/57-58) buyurulmak suretiyle azabın daha başka çeşitlerinin de olduğuna dikkat çekilmektedir. Kur’an’da cehennem azabı muhtelif etkileriyle yakıcı ve kavurucu olan ateşle tasvir edilmiştir. Yakıtı insanlar ve yanma özelliğine sahip taşlardan (veya putlardan) müteşekkil olup maddi özelliği bulunan bu ateş, alevlenen, sönmeye meylettikçe tekrar tutuşturulan, vücudu kuşatan, tahripkâr yakıcılığıyla bedeni pişirip parçalayan ve içteki organlara dahi nüfuz eden bir ateştir (Topaloğlu, 1993/a: 230). Mürselât Suresi’nde (77/32-33) cehennem ateşinin develer ve saraylar kadar kıvılcım saçtığı belirtilmektedir. Bir hadiste, dünya ateşinin cehennem ateşinin yetmiş parçasından bir parça olduğu ve bunlardan her bir parçasının dünya ateşine denk olduğu ifade edilmektedir (Buhârî, Bedü’l-halk: 10; Müslim, Cennet: 12). Kur’an ve hadislerin cehennem hakkındaki bütün tasvirler ve anlatımları, dünyada yapılan kötü işlerin, bu hayatın bir aynası mesabesinde olan ahirette, derecelerine göre, acı veren azaplar ve pişmanlıklar ile karşılanacağının canlandırılmasına yöneliktir (Şibay, 1997/a: 46). Cehennem (Hâviye) kızgın bir ateştir (Kâria, 104/10-11). Allah’ın tutuşturulmuş ateşidir (Hümeze, 104/6). Allah’ın emriyle yakılmış olan ve ebediyen sönmek bilmeyen bu ateş, sadece cisimler yakan bir ateş değil, maddiyatı geçip de maneviyatı saran, cesetlerden başka canlara ve gönüllere kadar işleyen bir ateştir (Yazır, tsz: IX/6093). Uzak bir mesafeden görünen cehennem ateşinin öfkelenişi (müthiş kaynaması) ve uğultusu suçlular tarafından işitilecektir (Furkân, 25/12). Kâfirler için cehennem ateşinden döşekler, üstlerine de (ateşten) örtülerin olduğu bildirilerek (A‘râf, 7/41) cennette rahat etmek ve dinlenmek için verilen nimetlerin aksine, cehennemde bunlar ateşle ilişkilendirilmiş ve azaba vesile kılınmıştır. Aynı şekilde cennet ehli, cennette en güzel ipek ve kumaşlardan elbiseler içerisinde keyif 105 çatarken, inkâr edenler için ateşten bir elbise biçilmiştir (Hac, 22/19). Cennette müminlere değerli kumaşlardan elbiseler verilmekte iken, inkârcıların cehennemdeki giyecekleri, gömlekleri (sirbal-serâbil) katrandandır (Yar, 2011: 274) Kur’an’da, cehennemlikler için hazırlanmış boyundurukların, yakıcı bir ateşin, boğazdan geçmeyen bir yiyeceğin ve elem verici bir azabın olduğu haber verilmek suretiyle (Müzzemmil, 73/12-13), bir nevi cehennemlikleri bekleyen akıbetin boyutu gözler önüne serilmektedir. Cennetin lezzetli yiyeceklerine karşılık cehennemin yiyecekleri insana zevk vermediği gibi, insanı tiksindirmektedir. Onların yiyecekleri “zakkûm ağacı” “dari‘” ve “ğıslîn” olarak anlatılmaktadır (Yar, 2011: 272). Cehennem ehli susuzluk ve açlık hissedecek, fakat içecek olarak kendilerine, bağırsakları parçalayan kaynar su ve kanla karışmış irin, yiyecek olarak da karınlarında erimiş madenler misali kaynayacak zakkûm ağacı, dari‘ denilen zehirli bitki verilecektir (Topaloğlu, 1993/a: 230). Dolayısıyla cennette türlü türlü nimetlere mazhar olanlar ile ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimselerin durumu (Muhammed, 47/15) mukayese yapılamayacak derecede bir farklılık arz etmektedir. Cennette, oradakilerin istifadesine sunulan envaiçeşit ağaçların olmasına karşın, cehennemde de “zakkûm” ağacının bulunduğu haber verilmektedir. Öte yandan zakkûm, Tihame’de biten küçük yapraklı acı ve fena kokar bir ağacın ismi olup, meyvesi ehl-i cehenneme ikram alarak sunulan ağacın bu isimle anıldığı görülmektedir (Yazır, tsz.: VI/4055). Görüntüsü çirkin olan, hiçbir faydası bulunmayan ve cehennemin dibinde biten bu ağacın yaratılmasından maksat, cehennem ehline daha fazla azap çektirmektir (Sallabi, 2010: 310). Cehennemliklerin yiyeceği olan zakkûmu Kur’an şu ifadelerle tarif etmektedir: “Şimdi, ziyafet olarak, cennet ehli için anılan bu nimetler mi daha hayırlı, yoksa zakkûm ağacı mı? Biz onu (zakkûmu) zalimler için bir fitne (imtihan) kıldık. Zira o, cehennemin dibinde bitip, yetişen bir ağaçtır. Tomurcukları sanki şeytanların başları gibidir. (Cehennemdekiler) ondan yerler ve karınlarını ondan doldururlar. Sonra zakkûm yemeğinin üzerine onlar için, kaynar su karıştırılmış bir içki vardır. Sonra kesinlikle onların dönüşü, çılgın ateşe olacaktır.” (Saffât, 37/62-68). Yine haktan sapan yalanlayıcıların bir ağaçtan, zakkûm ağacından yiyecekleri; karınlarını ondan dolduracakları bildirilmektedir (Vâkıa, 56/51-53). Zakkûm ağacı, günahkârların yemeğidir. O, karınlarda maden eriyiği (mühl) gibi, suyun kaynaması gibi kaynamaktadır (Duhân, 44/43-46). Erimiş madeni ifade eden “mühl”, sıvı yağın dibine 106 çöken tortu gibidir, adamın yüzüne yaklaştırılınca, yüzünün derisi derhal içine düşmektedir (Tirmizî, Cehennem: 4). Hz. Peygamber, “Cehennemliklerin yiyeceği olan zakkûmdan bir damla dünyaya damlatılmış olsaydı, dünya halkının geçimini bozardı. Yiyeceği zakkûm olan kişi ne yapacak...” (Tirmizî, Cehennem: 4) şeklinde buyurarak zakkûmun tesir gücünü gözler önüne sermektedir. İnkâr edenler, cehennemde biten bu ağacın ateşle yan yana olmasını sorgulamışlar, ateşin ağacı yakacağını söylemişlerdir (Zemahşerî, 2009: IV/44). Ancak Kur’an’ın zakkûm ile kastettiği bitkinin, Arapların bildiği hurma ve kaymak kabilinden bir yemek değil, yine Kur’an’ın bildirdiğine göre tadı ve kokusu kötü bir ağaç olduğu anlaşılmaktadır (Türcan, 2002: 302). Cehennemdeki yiyeceklerden biri de darî‘dir. Beslemek ve açlığı gidermek gibi bir özelliğe sahip olmayan darî‘ (Gâşiye, 88/6-7), müfessirlerin çoğunluğuna göre, şibrıkın kurusudur. Bir nevi diken olan şibrıkı yaş iken deve yemekte, ancak kuruyunca ondan kaçınmaktadır. Öldürecek derecede etkili ve zehirli olan bu bitkiye Hicazlılar, kuruduğu zaman darî‘ adını verirken, sairleri şibrık demektedirler (Yazır, tsz.: VIII/5775). Kur’an’da, “Ancak günahkârların yediği kanlı irinden (ğıslîn) başka yiyeceği de yoktur.” (Hakka, 69/36-37) buyurulmak suretiyle, ğıslînin de cehennemdeki yiyeceklerden biri olduğu bildirilmiştir. Gıslîn, için dilcilerden bazıları yaradan akan irinin suyu demişlerdir. İbn Abbas’tan gelen bir rivayete göre gıslîn, “cehennemdekilerden akan irin”, bir rivayette de “yemeğin en kötüsü, en pisi, en yutulmazı” olarak geçmektedir (Yazır, tsz.: VIII/5335-5336). Cehennem ehlinin yiyeceği ile ilgili olarak bir hadiste şu bilgilere yer verilmektedir: Cehennem ehline azaplarına eşit şekilde açlık isabet eder. Bu itibarla yardım isterler, ancak kendilerine besleyici olmayan ve açlığı gidermeyen darî‘ (88/6-7) verilir. Sonra yine doyurulmalarını isterler de kendilerine boğazdan geçmeyen dikenli yemekler verilir (73/13). Dünyada boğaza duran yiyecekleri içecekle geçirdiklerini hatırlayarak kendilerine içecek yardımı yapılmasını isterler de, kendilerine demir çengelli kaynar sular ikram edilir. Bu kaplar, yüzlerine yaklaştığında yüzlerini yakar ve kavurur. Sular, karınlarına girdiği zaman karınlarında bulunan her şeyi parçalar (Tirmizî, Cehennem, 5). Hadisten de anlaşıldığı üzere, zakkûm, darî‘ gibi cehennem 107 yiyecekleri insanda su ihtiyacı oluşturacaktır, fakat içilecek su da insana zarar verecektir (Yar, 2011: 274). Kur’an’da, muttakilere vadolunan cennet nimetlerinden bahsedildikten sonra, cennet ehli ile cehennem ehli arasında bir mukayese yapılarak cennetliklerin durumunun, ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimselerin durumu gibi olmayacağı (Muhammed, 47/15) vurgulanmakta, azabın bir çeşidinin de kaynar su ile olacağı dile getirilmektedir. Nitekim bir ayette, cehennemliklerin başlarının üstünden kaynar su döküleceği bildirilmektedir (Hac, 22/19). Yakıp kavurucu bir ateş azabına duçar olan cehennemliklerin susuzluğunu giderecek bir su da olmayacaktır. Kaynar su pınarından (aynun âniye) içirilen cehennemlikler (Gâşiye, 88/5), susuzluklarını hiçbir şekilde gideremeyecek, ancak dünyada yaptıklarına uygun bir karşılık olarak kaynar su ve irin tadacaklardır (Nebe, 78/24-26). Cennet ehlinden su talep eden cehennem ehlinin bu istekleri reddedilecektir (A‘râf, 7/50). Cehennemde inatçı zorba kişiye vadedilen irinli su (mâ’un sadîd) içirilecektir. Onu yudumlamaya çalışacak, fakat boğazından geçiremeyecektir (İbrahim, 14/16-17). Cehennemdeki içeceği konu alan bir başka ayette, cehennem tarafından çepeçevre kuşatılmış olan zalimlere, susuzluktan imdat dileyecek olmaları karşılığında erimiş maden (el-mühl) gibi yüzleri haşlayan bir su ile cevap verileceği ve içeceğin de kalınacak olan o yerin de ne derece kötü olduğu nazara sunulmaktadır (Kehf, 18/29). Zakkûmdan yiyen cehennem ehli bunun üstüne, susamış develerin suya saldırışı gibi kaynar suya saldırıp, ondan içeceklerdir (Vâkıa, 56/54-55). Onlar cehennemle kaynar su arasında dolaşıp duracaklardır (Rahmân, 55/44). Görüldüğü üzere, cennetteki içeceklere karşılık cehennemde de içecekler bulunmaktadır. Ancak bu içecekler arasında kaynar su anlamına gelen ve bağırsakları parçalayan hamîm (Yazır, tsz.: VI/4056), cehennemliğe bir ziyafet olarak sunulacaktır (Vâkıa, 56/93). Hamîmle birlikte “gassâk” da, iki ayette cehennemliklerin içeceği olarak zikredilmektedir (Sad, 38/57; Nebe, 78/25). İçilemeyecek derecede gayet soğuk ve fena kokulu içkiye gassâk denilmektedir. Yaradan akan sarı su, irin, cerahat akıntısı anlamına da gelen gassâk, şarap gibi kaynar olan hamîmin zıddı olmak üzere, içilmez derecede soğuk ve çok çirkin kokulu içkidir. Hamîm sıcaklığı ile yakarken, gassâk da soğukluğu ile yakmaktadır (Yazır, tsz.: VI/4105, IX/6375). Bir hadiste de, 108 cehennemliklerin içeceği olan gassâk üzerinde durulmakta, bu içecekten bir kova dünyaya dökülse, dünyadaki her şeyin kokacağı bildirilmektedir (Tirmizî, Cehennem: 4). Kitabını sol tarafından alan kişi zincire vurulup, cehenneme atılacaktır. Yetmiş arşın uzunluğunda bir zincir içinde oraya sokulacaktır (Hâkka, 69/30-32). O gün, günahkârlar zincire vurulmuş olacaktır (İbrahim, 14/49). Cehennem ehli, boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu halde sıcak suya sürüklenecek, sonra da ateşte yakılacaktır (Mümin, 40/71-72). “Onların başlarının üstünden kaynar su dökülecektir! Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve derileri eritilecektir!” (Hac, 22/20) Cehennemlikler, içlerine işleyen bir ateş (semûm) ve kaynar su (hamîm) içinde kalacaklardır (Vâkıa, 56/42). Allah zebanilere, günahkâr olan kişiyi tutup cehennemin ortasına sürüklemelerini, sonra başına azap olarak kaynar su dökmelerini emredecektir (Duhan, 44/47-48). Kaynar su ile yapılan azap hususunda, “Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve derileri eritilecektir!” (Hac, 22/20) şeklinde geçen ayetteki “sahr” kelimesinin tefsiriyle ilgili bir hadiste şöyle denilmektedir: “Cehennemliklerin başlarından aşağı hamîm dökülecektir. Hamîm içine işleyecek ve karın boşluğuna varacak, karın boşluğunda ne varsa hepsini silip süpürecek ve ayaklarından çıkacaktır. İşte “sahr” budur, sonra eski haline tekrar dönecek ve bu işlem böylece devam edip gidecektir.” (Tirmizî, Cehennem: 4). Cehennem ehli ne serin ne de hoş olan kapkara dumandan bir gölge altında (Vâkıa, 56/43-44) bulunacaktır. Cehennem, simsiyah gölgesi, köpüren öfkesiyle oradakilerin karşısına dikilince; kalplerinin karası, cehennem aynasından yüzlerine yansıyacaktır. Kalpleri, kapkara kimliklerini yüzlerine yansıtınca da cehennem onlara doğru katmerli alevlerini salacak ve onlara karşı pek istekli, pek sabırsız davranacaktır (Elaltıntaş, 2008: 96). Azgınlar orada çağlar boyu kalacaklar ve bir serinlik bulamayacaklardır (Nebe, 78/24). Yakıcı bir özelliği bulunan cehennem azabı kâfirlere tattırılacaktır (Enfâl, 8/50). Allah yolundan saptırmak için yanını eğip bükerek Allah hakkında tartışmaya kalkan için dünyada bir rezillik olduğu gibi, kıyamet gününde de ona yakıcı azap tattırılacaktır (Hac, 22/8-9). Zalimler kazandıkları azabı tadacaklardır (Zümer, 39/24). Cehennem kâfirleri çepeçevre kuşatacaktır. O günde azap, onları hem üstlerinden hem ayaklarının altından saracak ve yaptıklarının cezasını tadacaklardır 109 (Ankebût, 29/54-55). Onların üstlerinde ateşten tabakalar, altlarında da öyle tabakalar vardır (Zümer, 39/16). Cehennemlikler ateşin içinde uzatılmış sütunlara bağlanmışlar ve o vaziyette ateş üzerlerine kapatılmıştır (Hümeze, 104/8-9). Ahiretteki azap çeşitlerinden biri de yüzlerin kararmasıdır. Bu da, cehennemliklerin karşılaştıkları korkunç akıbet ve maruz kaldıkları azap sebebiyledir (Sallabi, 2010: 322). Kıyamet günü bazı yüzlerin ağarıp bazılarının da kararacağı ve yüzleri kararanların inkârları sebebiyle azaba duçar olacakları bildirilmektedir (Âl-i İmrân, 3/106). Aynı şekilde kötülük yapanların da yüzlerinin sanki karanlık geceden bir parçaya bürünmüş olduğu, cehennem ehli olan bu kimselerin orada ebedî kalacakları haber verilmekte (Yûnus, 10/27); cennetliklerin yüzlerinin ak ve ışıl ışıl olmasına mukabil, cehennemliklerin yüzlerinin kararmış ve nursuz oluşuna dikkat çekilmektedir. Cehennem azabından kurtuluş yoktur. Suçlular, simalarından tanınacak, perçemlerinden ve ayaklarından yakalanacaktır (Rahmân, 55/41). Demir kamçılarla cezalandırılan cehennemlikler, ıstıraptan dolayı o yerden her çıkmak istediklerinde, yine oraya geri döndürülerek kendilerine, “Tadın bu yakıcı azabı!” denilecektir (Hac, 22/21- 22). Ateşten çıkmak istemelerine rağmen, onlar oradan çıkamayacağı gibi, devamlı bir azaba uğrayacaklardır (Mâide, 5/37). Fasıklar, oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilerek kendilerine: “Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!” denilecektir (Secde, 32/20). Dolayısıyla mekânı cehennem olanlar, ondan kaçıp kurtulacak bir yer de bulamayacaklardır (Nisâ, 4/121). Cehennemde azaba müstahak olanlar, azaptan kurtulmak için bütün her şeyi fazlasıyla vermeye, feda etmeye hazır olsalar da artık mal, mülk, evlat u ıyal insana fayda sağlamayacaktır. Azaba çarptırılanların varacağı yer cehennemdir ve onlar için acı bir azap vardır (Zümer, 39/47; Ra‘d, 13/18; Meâric, 70/11-15; Mâide, 5/36; Âl-i İmrân, 3/116). Cehennemlikler oradan çıkmak için Rablerine yalvaracaklardır (Müminun, 23/107). Cehennem azabına müstahak olan kimseye her yandan ölüm gelse de o ölecek değildir ki azaptan kurtulsun. Daha da ötesi o, şiddetli bir azaba çarptırılacaktır (İbrahim, 14/17). Suçlular cehennem azabında devamlı kalacaklar, azapları hafifletilmeyecektir (Zuhrûf, 43/74-75). Cehennem ateşine düşen inkârcılar, ne orada öldürülecekler, ne de cehennem azabı onlara biraz olsun hafifletilecektir (Fatır, 35/36). Allah’ın ayetlerini inkâr edenlerin cezaları, kapıları üzerlerine sımsıkı kapatılmış bir ateştir (Beled, 90/19-20). Kâfirler için bir hapishane olan cehennemin (İsrâ, 15/8) 110 bekçileri ise acımasız, güçlü, Allah’ın buyruğuna karşı gelmeyen ve emredileni yapan meleklerdir (Tahrîm, 66/6). Kur’an, cennetin kapıları ve bekçilerine karşılık, cehennemin de kapıları ve bekçileri (hazene) olduğunu haber vermektedir (Zümer, 39/71; Mümin, 40/49; Mülk, 67/8). Bekçilik vazifesi gören bu melekler, “ashâbu’n-nâr” (Müddessir, 74/31) ve “zebânî” (Alak, 96/18) isimleriyle Kur’an’da zikredilmektedir. Yine Kur’an’ın beyanına göre, cehennemin (sekar) üzerinde on dokuz (muhafız melek) vardır. Cehennemin işlerine bakmakla ancak melekler görevlendirilmiştir (Müddessir, 74/30-31). Görevli meleklerden birinin ismi ise Mâlik’tir (Zuhrûf, 43/77). Hesap görülüp de cehennemliklerin cehenneme sürüklendiği o gün, Allah’ın edeceği azabı kimsenin edemeyeceği, O’nun vuracağı bağı kimsenin vuramayacağı (Fecr, 89/26) bildirilmektedir. Kâfirler azabı gördüklerinde, için için yanacaklardır, ancak inkâr edenlerin boyunlarına demir halkalar takılmıştır. Onlar sadece yapmış oldukları günahları yüzünden cezalandırılacaktır (Sebe, 34/33). Rablerini inkâr edenlerin (kıyamet gününde) boyunlarında tasmalar bulunacaktır ve onlar ateş ehlidir. Onlar orada ebedî kalacaklardır! (Ra‘d, 13/5). Cehennem ehli için alçaltıcı bir azap vardır. Onlar kıyamet gününde kör, dilsiz ve sağır bir halde yüzükoyun haşredileceklerdir (İsrâ, 15/97). Yüzüstü cehenneme sürülüp toplanacak olanların yerlerinin en kötü yer, yollarının en sapık yol olduğu bildirilmektedir (Furkân, 25/34). Rablerinin huzuruna kötülükle gelen kimseler ise, yaptıklarının karşılığını görmek üzere yüzükoyun cehenneme atılacaklardır (Neml, 27/90). Mal, mülk, saltanat ve dünyaya karşı sevgisini, zafiyetini aşamayıp kullara kul olanlar, elem verici bir şekilde ve acılar içinde yanmaya mahkûm edileceklerdir (Ünsal, 2011: 178). Altını ve gümüşü biriktirip de Allah yolunda harcamayanlar için bu altın ve gümüşler cehennem ateşinde kızdırılarak sahiplerinin alınları, böğürleri ve sırtları onlarla dağlanacaktır (Tevbe, 9/34-35). Kıyamet gününde hidayetten uzaklaşanların varacağı ve kalacağı yer cehennemdir. Üstelik ateşi yavaşladıkça onun alevi artırılacaktır (İsrâ, 17/97) Dolayısıyla ayette, cehennem ateşinin sönmesine müsaade edilmeyip, ha bire ziyadeleştirileceği vurgulanmaktadır. Cehennemin yakıtı insanlar ve taşlardan oluşmaktadır. İman edenlerin, kendilerini ve ailelerini bundan korumaları (Tahrîm, 66/6); dolayısıyla yakıtı insan ve taş olup, kâfirler için hazırlanmış bulunan cehennem ateşinden sakınmaları 111 emredilmektedir (Bakara, 2/24). Hak yoldan sapanlar ise, cehenneme odun olmuşlardır (Cin, 72/15). Simalarından tanınan suçluların (Rahmân, 55/41) yüzlerini ateş yakmakta ve mücrimler orada suratları çirkin ve gülünç bir halde bulunmaktadırlar (Müminun, 23/104). Gömlekleri katrandan olan cehennemliklerin yüzlerini ateş bürümektedir (İbrahim, 14/50). Cimrilik edenlere, cimrilik ettikleri şeyin cehennemde boyunlarına dolanacağını bildiren ayetten (Âl-i İmrân, 3/180) hareketle, cehennemde yılanların olacağı ve ehline eza vereceği zikredilmektedir (Sallabi, 2010: 323). Cehennem ateşi insanın derisini kavurmakta (Müddessir, 74/29), derileri kavurup soymaktadır (Meâric, 70/16). Hatta Allah’ın ayetlerini inkâr edip de azaba çarptırılan o inkârcıların derileri pişip acı duymaz hale geldikçe, acıyı duysunlar diye derilerin başka derilerle değiştirileceği haber verilmektedir (Nisâ, 4/56). Dolayısıyla azabın yenileneceği ve yineleneceği bildirilmektedir. İnsan her yerde insandır. Dünyada ıstıraba maruz kalan insan, ağlayıp dövündüğü gibi, cehennemde de insanın bu özelliği bulunacaktır. Ancak oradaki ağlama, buradakiyle kıyas-ı nâ-kabil derecede şiddetli olacaktır (Mutlu, 2001: 239). Bir hadiste bildirildiğine göre, ağlamaktan gözyaşları kuruyacak, sonra yaş yerine kan akıtacaklardır. Hatta yüzlerinde gemilerin dahi yüzeceği derecede çukurlar oluşacaktır (İbn Mâce, Zühd: 38). Öyle ki, orada cehennemliklere inim inim inlemek düşecektir. Yine onlar orada hiçbir iyi haber duymayacaklardır (Enbiyâ, 21/100). Cehennemdekiler orada çokça yalvardıktan sonra onlardan, tıpkı acı çeken hayvanların sesi gibi hiç bir şey anlaşılmayan “zefîr ve şehîk”, inleme ve zarilenme gibi umutsuzluk ve keder yüklü fakat bir anlam ifade etmeyen sesler işitilecektir (Mâturîdî, 2005: VI/184). Cehennemde bulunan bedbahtların da feci bir halde nefes alıp vermeleri zefîr ve şehîk ile ifade edilmiştir (Hûd, 11/106). Cehenneme girenler cehennemin bu ürkütücü sesini (şehîk) duyacaklardır (Mülk, 67/7). Cehennem ateşi uzak bir mesafeden kendilerine görününce, cehennemlikler onun öfkelenişini (teğayyuz) ve uğultusunu (zefîr) işiteceklerdir (Furkân, 25/12). Hatta neredeyse cehennem, öfkesinden (ğayz) çatlayacaktır (Mülk, 67/8). Bu ayetlerde tasvir edilen cehennem kişileştirmeye konu olduğu gibi, âdeta bir canavarı da andırmaktadır. Daha önce de belirtildiği üzere, cennetteki derecelerin farklı olmasının bir benzeri olarak cehennemin dereceleri de çeşit çeşittir. Yapılan kötülüklerin şiddetine 112 göre günahkârlar azaba çarptırılacaktır. Zira bir hadiste “Cehennemliklerin azabı en hafif olanı iki ayağının altında ateş közü bulunan ve bunlarla beyni kaynayan kişidir.” (Buhârî, Rikâk: 51; Müslim, İman: 91) buyurulmakta ve böylece cehennem azabının şiddetli veya hafif olmak üzere derecelerinin olduğuna işaret edilmektedir. Cehennemde sadece sıcakla yahut ateşle değil, soğukla da azap olunacaktır. Soğuk da bir azap çeşididir. Nitekim cehennemden bahseden bir hadiste, cehennemin, Rabbine şikâyette bulunup, şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Ey Rabim! Bir parçam diğer bir parçamı yemektedir.” Bunun üzerine, Allah Teâlâ ona, iki nefes almaya izin verdi. Bir nefes kışta, bir nefes de yazda. (Yazdaki nefesi) sizin rastladığınız en şiddetli sıcaktır. (Kıştaki nefesi de) sizin rastladığınız en şiddetli (soğuk olan) zemherirdir.” (Buhârî, Bedü’l-halk: 10; Müslim, Mesâcid: 32). Yukarıda zikredilen hadisin açıkça ve bir ayetin de dolaylı (İnsân, 76/13) ifadesine göre, cehennemin yakıcı ateşi kadar dondurucu soğuğu da bir azap çeşididir. Dünya hayatında soğuk, sıcağı etkisiz hale getirmekte, aydınlık, karanlığı yok etmektedir. Ahiret hayatı ise çok farklıdır. Soğuk, sıcakla yapılan azaba zarar vermeyecektir. Dünyanın bir tarafı sıcaktan kavrulurken, kutuplar bölgesi buzlarla kaplıdır. Dünyada böyle iki zıt bir arada bulunduğu gibi, cehennemde de bulunacak, yüce Allah bazı kimselere şiddetli soğuk ile de azap edecektir (Mutlu, 2001: 216, 226- 227). 1.1.7.5. Cehennem Azabına Duçar Olanlar Kur’an-ı Kerim’de inanan ve güzel amel işleyen kimselere cennet vadedildiği gibi (Kehf, 18/107); kâfir ve günahkâr kimselere de cehennem vadedilmiştir. Kâfir, münafık ve müşriklerin cehennemde ebedî kalacakları ve azaplarının da hafifletilmeyeceği bildirilmektedir (Bakara, 2/86, 162; Âl-i İmrân, 3/88; Nahl, 16/85; Fatır, 35/36; Zuhrûf, 43/75). Tövbe etmeden günahkâr olarak ölen ve mağfirete nail olamayan müminler, cehennemde ebedî kalmayacaklar, cezalarını çektikten sonra cennete konulacaklardır (Buhârî, Rikâk: 51, Tevhîd: 19). Yakıtı insan ve taştan müteşekkil olan cehennem ateşi kâfirler için hazırlanmıştır (Bakara, 2/24). Kâfirler dünyada mağlup olacakları gibi, ahirette de cehennem ateşinin azabına çarptırılacaklardır (Enfâl, 8/14). Kâfir ve münafıkların varacakları yer cehennemdir ve orası kötü bir varış yeridir (Tevbe, 9/73). Acı bir azapla müjdelenen münafıklar, cehennemin en alt katındadırlar. Üstelik onlara asla yardım eden bulunmayacaktır (Nisâ, 4/138, 145). 113 Allah’ın ayetlerini yalanlamak, inkâr etmek, alaya almak, kibre kapılarak onlardan yüz çevirmek de azaba duçar olmaya sebeptir. Cezası cehennem olan bu tür kimseler, orada ebedî kalacaklardır (A‘râf, 7/36; Kehf, 18/106; Ankebût, 29/23; Bakara, 2/39). Allah ve Resulüne karşı savaşanların, yeryüzünde hak düzeni bozmaya çalışanların cezası rüsvalık ve rezillik, ahirette de büyük azaba çarptırılmaktır (Mâide, 5/33) İman edenlere faizin yasaklandığı ayetin (3/130) devamında, kâfirler için hazırlanmış olan ateşten sakınmak gerektiği vurgulanarak (Âl-i İmrân, 3/131), faiz yiyenlerin ahirette kâfirler için özel olarak hazırlanmış bulunan cehennemde cezalandırılacaklarına işaret edilmektedir (Karaman vd., 2006: I/671). Bir mümini kasten öldürmenin cezası da, içinde ebediyen kalınacak olan cehennemdir. Allah ona gazap etmiş, onu lanetlemiş ve onun için büyük bir azap hazırlamıştır (Nisâ, 4/93). Rabbinin huzuruna günahkâr olarak çıkan biri için cehennem vardır. Orada ne ölecek ne de yaşayacaktır (Tâhâ, 20/74). “İyiler muhakkak cennette, kötüler de cehennemdedirler.” (İnfitâr, 82/13-14). Yoldan çıkanların varacakları yer ateştir. Onlar yalanladıkları cehennem azabını tatmaya mahkûm edilmişlerdir (Secde, 32/20). Müminlere işkence edip, sonra tövbe de etmeyenler için cehennem azabı ve orada yanma cezası vardır (Burûc, 85/10). İnkâr edip, zulmedenleri Allah asla bağışlamayacak ve cehennemden başka bir yola iletmeyecektir. Onlar orada ebedî kalacaklardır (Nisâ, 4/168-169). Allah’ın laneti zalimlerin üzerinedir. Onlar, Allah yolundan alıkoyan ve onu eğip bükmek isteyen zalimlerdir. Onlar ahireti de inkâr edenlerdir (A‘râf, 7/44-45). Allah’a karşı gelmekten sakınmak kurtuluşa ermeye vesile olurken (Âl-i İmrân, 3/130), Allah ve Resulüne karşı gelen için ise, içerisinde ebedî kalacağı cehennem ateşi vardır (Cin, 72/23). Allah’ın huzuruna çıkmayı beklemeyenlerin, hesaba çekileceklerini unutanların, dünya hayatına razı olup onunla rahat bulanların ve Allah’ın ayetlerinden gafil olanların kazanmakta oldukları günahlar yüzünden varacakları yer, ateştir (Yûnus, 10/7-8). Burada, dünya hayatına dalıp Allah’ı ve ayetlerini unutan, dolayısıyla üzerine yüklenen 114 sorumluluğu hakkıyla eda etmeyen kişilerin cehennemlik olacağının bildirilmesi dikkat çekicidir. Allah’a şirk koşanın da varacağı yer cehennemdir. Bir ayette, “Biliniz ki kim Allah’a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zalimler için yardımcılar yoktur.” (Mâide, 5/72) buyurulmuştur. Dolayısıyla cehenneme giren kişinin hiçbir yardımcısı olmayacaktır. “Ey Rabbimiz! Doğrusu sen, kimi cehenneme koyarsan, artık onu rüsva etmişsindir. Zalimlerin hiç yardımcıları yoktur.” (Âl-i İmrân, 3/192) Dünyada işlenen suç ve günahlara mukabil ahirette uygulanacak cezanın mekânı anlamındaki cehenneme sadece “müstahak olanlar” (ashâbü’n-nâr, ehlü’n-nâr) gireceklerdir. Rahmeti gazabını geçmiş bulunan ve büyük bir lütuf sahibi olan Allah (bk. Bakar, 2/105; Âl-i İmrân, 3/74; Enfal, 8/29, Hadîd, 57/21, 29; Cuma, 62/4), dilediğini kat kat fazlasıyla mükâfatlandırdığı halde, hiç kimseye hak ettiğinden fazla azap etmeyecektir. Mahlûkatın en şereflisi kılınan insan, Yaratıcısını tanımak gibi üstün bir kabiliyetle donatıldığına göre (bk. Zâriyât, 51/56), kâinatın yaratıcısı ve yöneticisini bilip, O’nu tazime dönüşen bir muhabbet ile sevmedikçe, yani selim fıtrat istikametinden ayrılıp, inkâra kalkıştığı sürece, cehennem ehlinden sayılmaya müstahak olacaktır (Topaloğlu, 1993/a: 230). Allah, kullarından dilediğine azap edip, dilediğini bağışlamaya kadir olmakla birlikte (Mâide, 5/40; Ankebût, 29/21); azabının, inkâra, isyana, yalanlamaya ve kötü fiillere karşılık olduğunu bildirmiştir (Bakara, 2/39; Âl-i İmrân, 3/3; A‘râf, 7/96). İman edip, İlahî emirlere itaat etmek suretiyle rahmete mazhar olanların dışında kalan insanlarla cinler, inkârlarının derecesi ve günahlarının büyüklüğüne bağlı olarak, cehennemin tabakalarında azap göreceklerdir (Nisâ, 4/145; Nahl, 16/88). “Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek değiliz.” (İsrâ, 17/15) ayetinde de bildirildiği üzere, peygamber gönderilmeyen ve kendilerine İlahî mesaj hiç ulaşmamış olan topluluklara azap edilmeyecektir. Buna karşılık Allah’a ve ayetlerine inanmayan kâfirler, Kur’an’a sırt çeviren Yahudiler, Hristiyanlar, münafıklar, müşrikler, peygamberlerin bir kısmına inanıp, diğerlerini inkâr edenler şiddetli azaba uğratılacaktır (Kehf, 18/105; Nisâ, 4/145, 161, 172; Mâide, 5/72-73; Âl-i İmrân, 3/151; Ahzâb, 33/73; Casiye, 45/8). Kur’an’da belirtilen sınırları (hudûdullah) aşıp, peygamberlerin bildirdiklerine aykırı davranarak büyük günah işleyen müminler de azaba duçar olacaklardır (Nisâ, 4/10, 14, 93, 97; Mâide, 5/94-95; Nûr, 24/23-24, 63). 115 İnsanların yanı sıra cinlerin de cennetlik ve cehennemlik olanları bulunmaktadır. Bir ayette, “Andolsun, biz cinler ve insanlardan birçoğunu cehennem için yaratmışızdır. Onların kalpleri vardır, onlarla kavramazlar; gözleri vardır, onlarla görmezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler. İşte onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da şaşkındırlar. İşte asıl gafiller onlardır.” (A‘râf, 7/179) buyurulmakta, hakikate giden yolları kapatan iki tür zümrenin cehennemlik olduğu bildirilmektedir. Hata etmek her ne kadar kula mahsus olsa da, merhamet etmek ve bağışlamak da Allah Teâlâ’nın bir lütfudur. Ancak kim bir kötülük eder de kötülüğü, kendisini çepeçevre kuşatırsa, işte o gibi kimseler cehennemliklerdir. Onlar orada ebedî kalacaklardır (Bakara, 2/81). Meryem Suresi’nde cehennemden ve onun ehlinden bahsedildikten sonra, “İçinizden oraya gitmeyecek hiçbir kimse yoktur.” (19/71) denilmektedir. Ayette geçen bu ifade için üç türlü yorum yapılmaktadır. Birincisi, oraya uğrayanlardan maksat sırattan geçenlerdir. Zira mümin olsun kâfir olsun herkes cehennemin üstüne kurulmuş olan sırattan geçmek zorundadır. İkincisi, bunlar cehenneme gidecek olan kâfirlerdir. Üçüncüsü, potansiyel olarak her insan yaptığı amele göre cennete olduğu kadar cehenneme dahi gidebilecek durumdadır (Karaman vd., 2007: III/613). Ayetle ilgili yorumlardan hareketle müminler dahi cehennemin dehşet verici halini hissedeceklerdir. Nitekim müminler de cehennemin yanına getirilip, oraya yaklaştırılacaklar, onun yanından geçerlerken alevlerinin harlamasını, yalazlaşmasını ve ağarmasını görecek ve ağır suçluların ayıklanıp içine atılışına da tanık olacaklardır (Kutub, 1976: IX/531). Ancak bir sonraki ayette de bildirildiği üzere, Allah’tan sakınanlar kurtarılacak, zalimler ise diz üstü çökmüş bir halde orada bırakılacaklardır (Meryem, 19/72). Dolayısıyla bütün insanların cehennemi bir şekilde tecrübe edecekleri sonucunu çıkarmak mümkündür. 1.1.7.6. Cehennemliklerin Allah Tarafından Muhatap Alınmaması Cehennemde verilecek olan maddi cezaların yanı sıra, manevi azapların da olacağını, psikolojiyi altüst eden muameleye maruz kalınacağını Kur’an ve hadisler bildirilmektedir. Cennet nimetlerinin en önemlileri manevi birer nimet olan “rü’yetullah” ve “rıdvân” iken, cehennem azabının en çetin olanı da Allah’ın cehennemliklerle konuşmaması, onları muhatap almamasıdır. Nitekim bir ayette, “Allah’a karşı verdikleri sözü ve yeminlerini az bir bedelle değiştirenlere gelince, işte bunların ahirette bir payı 116 yoktur. Kıyamet günü Allah onlarla konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için acı bir azap vardır.” (Âl-i İmrân, 3/77) buyurularak, manevi azabın şiddeti ortaya konulmaktadır. Bir başka yerde ise, Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lanetinin kâfirler üzerine olduğu, onların ebediyen lanet içinde kalacakları, azapları hafifletilmediği gibi onların yüzlerine de bakılmayacağı bildirilerek (Bakara, 2/161-162), cehennem ehlinin İlahî nazardan tardedilmeleri gözler önüne serilmektedir. Yukarıdaki ayetler, cehennemliklerin ne derece elim bir azaba duçar olacaklarına dikkat çekmektedir. Rahmet kapısının kapanıp, ümitlerin sona erdiği ve muhatap alınmamak gibi hakir düşürücü bir durumun yaşandığı o ortamın, ne derece sarsıcı ve perişan edici bir havaya büründüğünü düşünmek bile insanı kedere gark etmektedir. Dünya kirleri herkeste farklı farklıdır. Kimisinde öyle yoğunlaşır ki, üzerinde biriken ve uzun süre silinmeyen, böylece parlatılması ve sırlanması imkânsız hale gelen bir ayna gibi olmaktadır. Bunlar Rablerini görmekten ebediyen mahrum bırakılanlardır (Gazâlî, 2012: IV/626). Bu bakımdan kâfirlerin işlemekte oldukları kötülükler kalplerini kirletmiştir. Onlar şüphesiz Rablerinden, O’nu görmekten mahrum kalmışlardır (Mutaffifîn, 83/14-15). İnanmayanlar, ahiret gününde dünyevi eylemlerinin bir karşılığı olarak perdeleneceklerdir. Bir başka anlatımla, Allah ile inanmayanlar arasında bir uzaklık söz konusudur. Buradaki Allah’ın uzaklığından kasıt, rahmetiyle, şefkatiyle ve yardımıyla onlardan uzak olması anlamındadır (Yeşilyurt, 2001: 285). Allah’ı görmekten mahrum bırakılan inkârcıları, Allah ne bağışlayacak ne de doğru yola iletecektir (Nisâ, 4/137, 168). Cehennem onları çepeçevre kuşatacaktır (Ankebût, 29/54). “Cennetteki nimetlerin en büyüğü Allah’ın rızası olduğuna göre, ahiretteki en büyük azap ve hüzün kaynağı da rızanın mukabili olan Allah’ın “sahat”ı, yani O’nun gazabıdır.” (Türcan, 2002: 307). Allah’ın hoşnutluğunu gözeten ile Allah’ın hışmına uğrayanın akıbeti tam bir tezat teşkil etmektedir. Allah’ın gazabına uğrayanın yeri cehennemdir (Âl-i İmrân, 3/162). Her kim de Allah’ın gazabına muhatap olursa, onun yeri cehennemdir (Enfâl, 8/16) ve bu gibi kimseler için çetin bir azap vardır (Şûra, 42/16). Zira Allah onlara gazap etmiştir ve onlar azap içinde devamlı kalacaklardır (Mâide, 5/80). Cehennem ehli, kınanmış ve kovulmuş, Allah’ın rahmetinden uzaklaştırılmış olarak cehenneme atılacaktır (İsrâ, 17/18, 39). Onların ahiretten nasipleri olmayacaktır 117 (Bakara, 2/102; Âl-i İmrân, 3/77, 176). Onlar ahirette unutulacak (A‘râf, 7/51; Câsiye, 45/34), terkedilmiş bir halde yardımsız bırakılacak (İsrâ, 17/22; Fussilet, 41/16), dostsuz ve yardımcısız (Şûra, 42/8) kalacaklardır. Göğün kapıları onlara açılmayacağı gibi (A‘râf, 7/40), mazeretlerini beyan etmeleri için onlara izin de verilmeyecektir (Mürselât, 35-36). Cehennemliklerin, cehennemden çıkarılmaları için Rablerine yalvarmalarının bir faydası olmayacaktır. Zira Allah Teâlâ onları muhatap almayacak, “Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!” (Müminun, 23/106-108) deyip azarlayacaktır. Verilen bu cevap üzerine, cehennem ehli her çeşit hayırdan ümitlerini kesecek; hıçkırmaya, nedamet etmeye, dövünüp yırtınmaya, yalvarıp yakarmaya başlayacaklardır. Fakat cehennem bekçileri onlara, “Yalvarın bakalım! Allah’tan gelen gerçekleri inkâr edenlerin yalvarması boşunadır.” (Mümin, 40/50) şeklinde mukabelede bulununca, kâfirler Mâlik’i çağırın deyip, “Ey Mâlik, Rabbin hükmünü verip işimizi bitiriversin.” diye haykıracaklardır. Mâlik de şöyle cevap verecektir: “Hayır siz burada ölmeden bu şekilde ebedî kalacaksınız.” (Zuhrûf, 43/77). Her kurtuluş çaresinden ümitlerini kesecekler, işte o zaman bağrışıp çağrışmaya pişmanlığa ve yazıklar olsun bize demeye başlayacaklardır (Tirmizî, Cehennem: 5). Zira bir ayette de azapları hafifletilmeyecek olan suçluların, artık kurtuluştan ümitlerini kestikleri (Zuhrûf, 43/75) zikredilmektedir. Kâfir olarak ölen kişinin yaptıkları işlerin dünyada da ahirette de boşa gideceği (Bakara, 2/217) haber verilmektedir. Onlar hüsrana uğramış, zarar etmiş ve kendilerini ziyana uğratmış kimselerdir (Bakara, 2/27, 121; Âl-i İmrân, 3/85, 149; Hûd, 11/21). Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık, Allah tarafından aşağılık (zillet) ve çetin bir azap erişecektir (En‘âm, 6/124). Cehennem azabının bir çeşidi de rezilliktir. Nitekim bir ayette, cehenneme konulan kişinin rüsva olduğu, zalimlerin yardımcılarının bulunmadığı bildirilmektedir (Âl-i İmrân, 3/192). Ahiret azabı daha çok rüsva edicidir (Fussilet, 41/16). Dünyada, günahları iyice artsın diye mühlet tanınan kâfirler için ahirette hor ve hakir edici bir azap vardır (Âl-i İmrân, 3/178). Bütün güzellikleri dünya hayatında tadıp onların zevkini süren kâfirler, yeryüzünde haksız yere büyüklük taslayıp yoldan çıkmalarına karşılık olarak hor ve hakir edici bir azapla cezalandırılacaklardır (Ahkâf, 46/20). Allah ve Resulüne karşı koyan için, içinde ebedî kalacağı cehennem ateşi vardır. Bu da büyük bir rüsvalıktır (Tevbe, 9/63). 118 Günahkârlar, Rableri huzurunda başlarını öne eğecekler (Secde, 32/12), yüzleri kararmış (Âl-i İmrân, 3/106), perişan bir halde (Mürselât, 77/24) olacaklardır. Büyük küçük günahlarının hepsi sayılıp dökülmüş, böylece yaptıklarını karşılarında bulmuşlardır (Kehf, 18/49). Yapmış olduklarına, dilleri, elleri ve ayakları, aleyhlerinde şahitlik edecektir (Nûr, 24/24; Yâsîn, 36/65). Allah’ın huzuruna çıkmayı yalanlayanlar kıyamet vakti günahlarını sırtlarına yüklenecekler ve dünyada iyi amelleri terk etmelerinden ötürü esefleneceklerdir (En‘âm, 6/31). Bütün bunların yanı sıra bir diğer manevi azap da, dünyada Allah’a kulluk etmiş olsalardı, bunun karşılığı olarak cennette nasıl bir yere gireceklerinin cehennem ehline gösterilmesidir (Buhârî, Rikâk: 51). Cehennemlikler cennetin nimetlerini görmeseler hayıflanmaları bu kadar büyük olmayacaktır. Ancak hasretlerinin arması ve çok daha fazla müteessir olmaları için onlara cennet nimetleri gösterilecektir (Gazâlî, 2012: IV/1079). Anlaşıldığı gibi cehennem, ateşi ve onun yakıcılığını vurgulayan isimleriyle; tabakaları, karanlık ve kuşatıcı yapısıyla; kavurucu sıcağı ve dondurucu soğuğuyla; mahv u perişan edici nice azap çeşitleriyle sakınılması gereken bir ceza mahallidir. Ancak bunun da ötesinde cehennem, cenneti ve ehlinin safasını görüp de oraya girememek, hor-hakir düşürülmek ve Allah Teâlâ tarafından muhatap alınmayıp kulluk makamından azledilmek gibi çok daha ıstırap verci manevi azapların olduğu bir yerdir. 1.2. Tasavvuf Bağlamında Cennet ve Cehennem Cennet ve cehennemin, daha çok akait ve kelam ilminin ilgi alanına giren ve dinin zahirî boyutunu ihtiva eden bir yönü olduğu gibi; dinin batınî boyutunu temsil eden tasavvufa dair bir veçhesi de bulunmaktadır. Bu itibarla cennet ve cehennemin tasavvufî açıdan ele alınması da önem arz etmektedir. “Tasavvuf, insanın kalbindeki kötü vasıflarla onlardan kurtulma çarelerinden; kalpteki iyi vasıflar ve onları kazanma yollarından; manevi mertebeleri kat ederek en yüksek mertebe olan “insan-ı kâmil” mertebesine ulaşmanın kurallarından ve nihayet “tevhîd”in sırlarından bahseden bir ilimdir.” (Türer, 1998: 26). Marifet ve muhabbeti esas alıp varlığı merkeze koyan, İslam dininin batınî veçhesiyle ilgilenen bu ilim dalı, dinin kurallarının belirli yol ve yöntemler izlenerek derunî tecrübelerle idrak edilmesi ile insanı hakikate ulaştıran bir yaşayış biçimidir. Tasavvufun gayesi, nefsi terbiye etmek, iradeyi denetimde tutmak ve insanı güzel ahlakla donatmaktır (Kayıklık, 2009: 49, 61). 119 Tasavvufun temeli, Allah’ı ve dolayısıyla mahlûkatı tanımak (marifet); rüknü, O’nu sevmek (aşk ve muhabbet); zirvesi de, O’na varmak (vuslat)’tır (Yılmaz, 2011: 20). Velhâsıl tasavvuf, başta aşk olmak üzere, riyazet ve mücahede yapmak suretiyle nefsi terbiye edip, arındırarak seyr ü sülûk ile Allah’a ulaşmayı gaye edinen bir sistemdir. Tasavvuf, suretten çok sîrete, kalıptan ziyade kalbe, zahirin ötesinde batına önem veren bir ilimdir (Yılmaz, 2011: 45). Bu itibarla tasavvufun cennet ve cehenneme yaklaşımı, nakle ve zahire göre hareket eden kelam, akait, fıkıh gibi ilimlere nazaran farklılık göstermektedir. Zira tasavvuf keşif ve ilhama dayalı bilgiyi de kabul etmekte, varlık ve olaylara batınî yönden bakıp, kavramlara derunî manalar yüklemektedir. Tasavvufun varlığa bakışındaki farklılığın tezahürlerini cennet ve cehenneme ilişkin olarak da görmek mümkündür. Tasavvufa göre cennet de cehennem de birer hicap vazifesi icra etmektedir. Örtmek anlamını içeren cennet, celâle dair tecellileri perdelerken, cehennem ise cemâle dair tecellileri perdelemektedir. Nitekim dünyada her iki sıfata dair tecelliler iç içe olmasına rağmen, ahirette bunlar ayrışmaktadır (Hakîm, 2005: 136). Öte dünyaya ait olmaları ve her ikisinin de zahirî ve batınî yahut fizikî ve ruhî olmak üzere çift tecrübe düzeyini ihtiva etmeleri bakımından cennet ile cehennemin benzer yönleri bulunmaktadır (Chittick, 2008: 356). Ancak celâl ve cemâl tecellilerini birbirlerinden perdeleyip farklılaştıkları gibi, her şeyden önemlisi cennet rü’yetin gerçekleşeceği mekân iken, cehennem hicabın kalkmayacağı bir yerdir. Nitekim cehennem için yedi kapı yaratılmış ve her kapının başına bir melek konulmuştur. Her kapıya âlemden ve azaptan bir parça taksim edilmiştir. Bu yedi kapı açık olduğu gibi, cehennemin kapalı olan ve hiç açılmayan bir sekizinci kapısı bulunmaktadır. O da Allah’ı görmekten perdelenme kapısıdır (İbn Arabî, 2007: II/404). İbn Arabî, bütün insanlar hakkında ebedî mutluluğu benimsemesine rağmen, bu mutluluğun düzeyleri ve bunlara mazhar olanların marifetlerindeki derecelerine göre bir ayrım yapmaktadır. Bu ayrıma göre cehennem ehli, içinde bulundukları nimetin yanında “perde” elemleriyle azap çekecektir. Oysa cennet ehli, Allah’a dair marifetlerinin kemâlinden dolayı en üst nimet derecelerinde bulunacaklardır. O halde her insanın cennet ve cehennemi, marifetteki derecesinden ibaret olacaktır (Afîfî, 2011: 189). Herkesin oraya uğrayacağını bildiren ayetten (19/71) hareketle bütün insanların cehenneme uğrayacağını söylemek mümkündür. Zira orası cennete giden yoldur. 120 Bununla, cehennemin üzerinde bir köprünün mevcudiyeti anlaşılabileceği gibi, dünyada da cennet hoşa gitmeyen hususlarla çevrelenmiştir, bu da cehenneme uğramanın bir tarzıdır (İbn Arabî, 2007: V/107). Ahirette, insanlar ister cennete ister cehenneme gitsinler, seçme özgürlüklerini kaybedecekler ve kendi özlerinin gerektirdiği kulluğa döneceklerdir (Chittick, 2005: 134). Bu itibarla öte dünya irade hürriyetinin yaşandığı bir yer değildir. Kul cennet veya cehenneme özgü bir tabiata büründürülecek ve o yapıya uygun davranışta bulunacaktır. Bundan da, ahiret yurdunun İlahî hikmetin değil, İlahî kudretin gerçekleştiği bir mahal olduğu anlaşılmaktadır. Allah Teâlâ kendini rıza ve gazap ile vasıflandırmıştır. Bu iki nispet dolayısıyla da İlahî isimler “Cemâl” ve “Celâl” olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu taksim sebebiyle de cennet ve cehennem isimleriyle anılmakta olan iki yurt zuhura gelmiştir (İbn Arabî, 2009: 165). Cemâle karşılık gelen cennet, Allah’ın cemâl sıfatlarının yansımasıdır. Celâle tekabül eden cehennem ise Allah’ın celâl sıfatlarının bir aksidir. Daha da ötesi, gerek sıfatlar gerekse cennet ve cehennem “cim” harfiyle başlamaktadır. Dolayısıyla dünyada “cim”in cilveleri karışık halde vuku bulurken, ahirette ayrı bir şekilde tezahür etmektedir. Cennet ve cehennem arasındaki suru ifade eden Araf da bir bakıma dünyayı andırmaktadır. Zira tartıları ağırlık ve hafiflik bakımından denk düşen insanların bulunduğu Araf’ın, cennete bakan yönüyle, içinin rahmet; cehenneme bakan yönüyle, dışının ise azap olduğu ifade edilmektedir (İbn Arabî, 2006: IV/177). Nitekim dünyada da rahmet ve azap bir arada bulunabilmekte, zahir ve batın birlikte hüküm sürmektedir. Cennetin rahmet ve lütuf isimleriyle yönetilmesi gibi, cehennem de hemen hemen bütünüyle gazap ve şiddet isimleriyle yönetilen bir yer olmakta, bu dünya ise her iki türden isimlerin hükümleriyle yönetilmektedir. Allah’ın rahmet ve gazaba sahip olması gerçeği hem cennetin hem de cehennemin bulunmasını intaç etmektedir (Chittick, 2008: 94). Öte yandan Allah’ın iradesi esasta bir tek sıfattır. Ancak bağlandığı yere göre değişim arz etmekte; cezaya taalluk ettiğinde “gazap”, genel nimete taalluk ettiğinde “rahmet”, özel nimete bağlandığında ise “muhabbet” adını almaktadır (Kuşeyrî, 2003: 522-523). Bu da sıfatların, tevhidi ifade eden İlahî zatın bir zuhuru olduğunu, hal ve mahal itibariyle çeşitli renklere büründüğünü göstermektedir. Muhabbet özel bir alakayla hâsıl olunca, gazap da o derece ilginin kesilmesinden neşet etmektedir. Bu itibarla Kur’an’ın, cehennemi uzaklıkla ve cenneti yakınlıkla 121 ilişkilendirdiği görülmektedir. Öte yandan Allah’a yakınlığı temsil eden güzellik ve rahmet, O’ndan uzaklığı ifade eden celâl ve gazaptan daha gerçektir. Nitekim Allah’a yakın olan, uzak olandan daha çok O’na benzemektedir, dolayısıyla daha gerçektir (Murata ve Chittick, 2012: 143). Allah, kulları karşısında bir hakka sahiptir. Kullarının da O’na karşı bir hakkı vardır. Allah’ın hakkı, kulların O’nun birliğini kabul etmesi ve sadece O’na ibadet etmesinden ibaret olan tevhittir. Nitekim tevhit, Hak olan Allah’a ibadet etmeyi ve hiçbir şeyi O’nunla ortak kılmamayı gerektirmektedir. Kullar, Allah’ın hakkını yerine getirmeleri halinde, Allah onları cennete koyacaktır (Chittick, 2005: 84, 129). Cennet ise sevgilinin görüleceği ve ona vuslatın gerçekleşeceği bir yerdir ve bu bakımdan vahdeti temsil etmektedir. Sevgiliden ayrı kalınacak olan cehennem ise kesreti temsil etmektedir (Demirel, 2005: 88). Zira sevgiliye ulaşmaya engel olan her şey kesrettir. “Kul ile Allah arasında kimi nurdan, kimi nârdan yetmiş bin perde vardır.” (Şâhidî, 1996: 44) sözünden hareketle, cehennemi nârdan perdeler olarak, cennetin maddi nimetlerini de nurdan perdeler olarak görmek mümkündür. Cennet ve cehennemin bir bakıma yaratıldığını bir bakıma da yaratılmadığını söyleyen İbn Arabî, inşa edilmiş ve ancak içerisinde kimsenin bulunmadığı ev örneğini vermektedir. Bu itibarla cennet ve cehennem şu an için mevcut olsalar da, ehli, henüz oralara yerleştirilmiş değildir. Nitekim cehennem, ehlinin oraya gelmesiyle içerisinde azap için kullanılan aşırı sıcak gibi aletler orada yaratılacak, insan ve taşlar oranın yakıtı, cinler de alevi olacaktır (İbn Arabî, 2011/b: I/448; 2007: II/399). Ancak daha sonra da görüleceği üzere, azabın sona ereceğine dair imalarda bulunan İbn Arabî, ateşin bir halden başka bir hale intikal etme ve göçme yeri olduğuna; oradaki nihai hüküm ateşin rahmete, nimete dönüşüp, sıkıntı ve güçlüğün ortadan kalkmasıyla sona ereceğine işaret etmektedir. Ateş devingen oluşundan ötürü cehennemin ‘mukâme’ diye nitelenmediğini, buna mukabil ikram ve keramet diyarı olan cennetin dârü’l-mukâme (yerleşme yeri) diye isimlendirildiğini, mukâmenin zıddı olan cehennemin ahiret yaratılışına elverişli olmadığını, cennetin ise ahiret yaratılışını kabul ettiğini söylemektedir (İbn Arabî, 2012: XVII/255-256). Buna göre aslolan cennettir. Cehennemde bir sabitlik olmayıp, sürekli kalınacak bir yurt vasfını taşımamaktadır. Hâsılı cehennem geçiciliğe, geçici olana düşünceyi sevk etmektedir. 122 1.2.1.Tasavvufî Manada Cennet Dinin zahirî yönüne bakıldığı zaman, müminlere ahirette maddi ve manevi nimetlerin vadedildiği bir cennet tasavvuruyla karşılaşılmaktadır. Ancak batınî manada bir cennetin ne olduğu veya neresi olduğunu, tasavvuf sayesinde anlamak mümkün olacaktır. Kur’an, dünya hayatını ve güzelliklerini arzulayanlara, işlediklerinin karşılığının dünyada tam olarak verileceğini; ancak, ahirette onların nasibinin ateşten başka bir şey olmadığını (Hûd, 11/15-16) bildirmektedir. Lezzet ve zevklerini daha bu dünyada iken tadıp safasını süren, öte dünyada bunlardan mahrum kalacaktır. Bu dünya hayatında şarap içen, ahiretteki cennet şarabından faydalanamayacak; bu dünyada iken ipek giysiler giyen, ahirette giyemeyecek; altın ve gümüşten mamul kapları bu dünyada iken yeme-içmede kullanan, ahirette bunlardan istifade edemeyecektir (İbn Kayyım, 2004: 114). Zira Hz. Peygamber, bunların dünyada iken kâfirlere, ahirette ise müminlere ait olduğunu (Buhârî, Eşribe: 28; Müslim, Libâs: 1); dünyada iken içki içen birinin ahirette onu içmeyeceğini buyurmaktadır (İbn Mâce, Eşribe: 2). Buna göre cennete ve oradaki nimetlere kavuşmayı arzulayanın, amacına ulaşabilmesi için, bu dünyanın bazı güzelliklerinden, nefsin hoşuna giden zevklerden kendini alıkoyması ve birtakım yükümlülükleri de yerine getirmesi gerekmektedir. Müminlerin çoğu, tasavvuf yoluna giremeyecek denli bu dünyaya bağlıdır. Sıradan kişi, dinin zahirî şekillerine itaat etmesi sayesinde, ahirette Allah’ın cennetine kavuşmaktadır, ancak hakikat mertebesine erişme imkânını ebediyen yitirmektedir. Sıradan halk, bu dünyanın veya cennetin güzelliklerinde çekicilik ve hoşluk bulurken; âşık/sûfî, hakiki güzelliğin ve cazibenin, yalnızca tasavvufî ilişkideki “sen”de olduğunu görmektedir (Andrews, 2009: 95, 100). İlahî aşkı önceleyen tasavvufta, hakiki varlık Allah’tır. Diğer varlıklar O’nun isim ve sıfatlarının birer tecellisidir. Dolayısıyla cennet de yaratılmışlar kategorisinde bulunduğu için mutasavvıflar, yaratılanı değil, Yaratanı tercih etmektedirler. Cennet, özü ve mahiyeti gereği İlahî olduğu haliyle değil, yaratıldığı ve dolayısıyla “Allah’tan başkalaştığı” (Schuon, 1998: 207) için mutasavvıflar onu istemeyip, sadece Allah’ı arzu etmektedirler. Bu hususta Harakânî, cennetin ve cehennemin kendi nezdinde bir anlam taşımadığını, zira her ikisinin de mahlûk olduğunu ve bulunduğu makamda mahlûkun bir yerinin olmadığını söylemektedir (Attar, 1984: 710). İbrahim Ethem ise, “Ya Rabbi, bana ihsan buyurduğun sevgin ve zikrinin ünsiyeti yanında, senin cennetine bir sivrisinek kanadı 123 kadar kıymet vermediğimi bilirsin.” (Gazâlî, 2013: II/1040) demek suretiyle, yegâne gayenin Allah olduğunu vurgulamaktadır. Allah, cennetin varlık sebebidir. Cennet bizi Allah’a kavuşturan bir boyuttur. Gelinin elbisesi olmaktan ziyade, onun bedenidir. Bu yüzden de sevilen Şahsiyetin esrarını izhar eden bir vasıtadır. Bu bakımdan cennet, Allah’ı örten bir perde değil, O’nun bir yansımasıdır. Tıpkı gökkuşağının saf ve renksiz ışığı yansıtması gibi “Bâtın”ı yansıtan “Zâhir”dir. Cennetin böylesine önemsizleştirilmesinin sebebi, Yaratıcının eşsiz büyüklüğünü öne çıkarmaktır (Schuon, 1998: 187-189). Nitekim Allah’a ibadet için destur verilmesini kul açısından mükemmel bir nimet olarak gören, Allah’ın -cehennem korkusu ve cennet ümidiyle değil- vasıtasız ibadete müstahak olduğunu benimseyen Rabiatü’l-Adeviyye’nin yanında cennetten bahsettiklerinde, “önce câr, sonra dâr; evvela komşu, sonra ev!” dediği nakledilmektedir (Attar, 1984: 122). Ârif için ne dünya ne de ahiret vardır. Onun gönlünde Allah’tan başka hiçbir şeye yer yoktur (Ay, 2011: 472). Bir hadis-i şerifte “Dünya ahiret ehline haramdır. Ahiret de dünya ehline haramdır. Her ikisi de kendilerini tamamen Allah’a verenlere, Allah ehli olanlara haramdır.” (el-Aclûnî, 2001: I/465; Gümüşhânevî, 2012: 293) denilmektedir. Bu hadis, cenneti isteyen insanların dünyaya bağlanmamalarını, dünyaya bağlananların cennetten men edileceklerini ve Allah’a güvenenlerin dünya ve ahiret kaygısı taşımalarına ihtiyaç duymayacaklarını ifade etmektedir (Schuon, 1998: 190). Hz. İsa’ya gelen vahiyden haber veren bir hadiste ise Allah’ın, bir kulun kalbine nazar ettiği vakit, ona ne dünya, ne de ahiret sevgisini koymayacağı, sadece kendi sevgisini koyacağı zikredilmekte (Gazâlî, 2013: II/1040); gönlünde Allah sevgisi bulunanların, dünya ve ahiret sevgisinden azade olduklarına dikkat çekilmektedir. Âşıklar sadece sevgililerini arzularlar ki, O da Allah’tır. O’na vuslat için, yaratılmış âlemdeki her şeyden, hatta cennetten bile, yüz çevirmeleri gerekmektedir (Chittick, 2008: 99). Her şeyin bir mihrinin olduğunu, cennetin mihrinin ise dünyayı içindekilerle beraber terk etmek olduğunu söyleyen Darânî (Attar, 1984: 316), ahiret ehline dünyanın haram oluşuna işaret ederken; “Eğer bir namazda dünya düşüncesi hatırımdan geçse kaza eder, ahiret ve cennet düşüncesi geçse ona da sehiv secdesi yapardım.” (Attar, 1984: 455) diyen Cüneyd-i Bağdâdî ise, Allah ehli olmanın ehemmiyeti üzerinde durmaktadır. Dolayısıyla mutasavvıf nazarında önemli olan husus, dünya veya cennet değil, İlahî sevgilinin bizzat kendisidir. 124 Gönül şehrini manevi cennet olarak addeden tasavvuf ehli, bir de, mücerret duvar ve sahadan ibaret olan sûrî cennetin bulunduğunu ifade etmektedir. Bu cennet, mükelleflerin amelleri ve müminlerin ahlaki suret ve davranışlarıyla şu andan kıyamet saatine kadar imar olduğu gibi, manevi cennet de küçük kıyamet ve büyük kıyametin sonuna kadar mamur olmaktadır. Avam ve havvâsa göre de cenneti ikiye ayıran mutasavvıflar, “cennet-i müeccele” olan avamın cennetinin ahirete ertelenmiş olduğunu; “cennet-i muaccele” olarak ifade edilen havvâsın cennetinin ise, bu dünyada hemencecik verildiğini söylemektedirler (Râsim Efendi, 2013: 377, 379). İbn Arabî’ye gör de “ameller cenneti”, “ihtisas (tahsis) cenneti” ve “miras cenneti” olmak üzere üç çeşit cennet bulunmaktadır. Amel cenneti, insanların amelleri karşılığında girecekleri cennettir. Başkasından daha üstün olanın amel cennetinden payı da daha çok olacaktır. İhtisas cenneti, sorumluluk çağına ermeden ölen çocukların ve delilerin gireceği cennettir. Miras cenneti ise müminlerden cennete giren herkesin bulunacağı cennet olduğu gibi, cehennemliklere hazırlanmış cennetteki mekânlardır. Söz konusu yerler, cennetliklerin miras yoluyla cehennemliklerden aldığı cennetlerdir (İbn Arabî, 2007: II/414, 415; 2006: III/13). Her insan için biri cennette diğeri de cehennemde olmak üzere iki konak tahsis edilmiştir. Cehenneme gidenlerin konağına, cennet ehli varis olmaktadır (İbn Mâce, Zühd: 39). Dolayısıyla temiz bir fıtrat ile doğan her insan için cennette bir yer ayrılmış olmasına rağmen, cehenneme gitmeye müstahak olanların cennetteki yerleri orada bulunanlara miras kalmaktadır. İbn Arabî Adn cennetini en üstün cennet ve cennetlerin başkenti olarak görmektedir. İnsanların Allah’ı görmek için toplanacağı beyaz miskten oluşan rü’yet meydanı Kesib’in de orada bulunduğunu söylemektedir (İbn Arabî, 2007: VI/79). Hz. Âdem’in yaratılıp içerisine konulduğu cennetin ahiret cenneti olmadığı görüşünü benimseyen mutasavvıflar da bulunmaktadır. Nitekim Konevî’ye göre bu ahiret cennetine giren kimse, cennetin ve içindekilerin ebedî olduğunu oluş ve yok oluşa maruz kalmadığını bilmektedir. Bizatihi hakikatinin gerektirdiği bilgiyi veren bu yerin nimetinin ölüm ile ya da herhangi bir neden ile kesilmeyeceği muhakkaktır (Konevî, 2009: 117). Oysa Hz. Âdem içinde bulunduğu cennetten çıkarılmakla nimet ve sınırsız ikramdan -bir süreliğine de olsa- mahrum kalmıştır. Dolayısıyla Hz. Âdem’in yerleştirildiği ve daha sonra da çıkarıldığı cennet, Huld cenneti olmasa gerektir. Cennet, sahip olduğu güzellikler ve nimetler ile ehlinin oyalanıp, hoşça vakit geçirdiği bir meclisi andırmaktadır. Ancak gönlün merkezini teşkil eden yer boştur. O 125 yerin sahibi ise sevgilidir. Cennette elde edilen diğer tecrübe ve lezzetlerden daha değerli ve daha önemli olan Allah’ın görülmesiyle o boşluk doldurulacaktır (Pürcevâdî, 1999: 166, 183). Dolayısıyla mutasavvıfların cennete yüklediği anlam, bu dünyada İlahî sevgiliyle hemhal olmak ve vuslatı gerçekleştirmek, ahirette ise O’nun cemâlini müşahedeyle zevklerin ve nimetlerin en güzeline ulaşmaktır. 1.2.1.1. Mutasavvıflar Nazarında Rü’yetullah ve Rıdvân “Görmek” anlamına gelen “rü’yet” sözcüğü tasavvufta, “Allah’ı hem dünyada hem de ahirette gözle müşahede ve temaşa etmek” manasında kullanılmaktadır. Müşâhede ve temâşâ ile birlikte likâ, muâyene, basîret ve dîdâr kelimeleri de aynı anlamı ihtiva etmektedir (Uludağ, 2008: 310). Rü’yet kavramı, cennet saadetinin veya güzellik tarzlarının İlahî huzurun dışında olmadığını ima etmektedir (Schuon, 1998: 188). Sûfîler, görme meselesi başta olmak üzere inanca ilişkin meselelerde kelamcı görüşlerin etkisi altında kalmış olmakla birlikte, inançların beyanı bakımından daima özel bir metot ve yöntem izlemişlerdir. Sûfîler bir yandan Ehl-i hadis gibi sünnete meyilli olup, rivayetleri dayanak olarak alırken, öte yandan bir başka kaynak olan kalbî bilgi ya da ilhamdan da faydalanmışlardır. Görme meselesinin sûfîler arasında çeşitli boyutlarda ortaya çıkışı, söz konusu bu kalbî bilgi ve ilhamın ışığı sayesinde gerçekleşmiştir (Pürcevâdî, 1999: 124). Duyuların ve insan aklının yetersizliğiyle örülmüş hayal perdesini kaldırarak fiziksel dünyanın ötesini algılamayı, böylece hakikate, Allah’ın tecrübî veçhini ifade eden varoluşun özüne erişmeyi hedefleyen (Andrews, 2009: 87) sufîlerin çoğunluğu, Allah’ın hem dünyada hem de cennette görülebileceği kanaatine sahiptirler. Ancak onlar, dünya şartlarında O’nu görmekten bahsederken fizikî görmenin ötesinde bir görmeyi gündeme getirmektedirler. Dolayısıyla rü’yet yerine müşahede kavramını kullanmayı tercih etmektedirler (Ay, 2011: 475). Dolayısıyla sûfîlerin rü’yete ilişkin bakış açısı, bu dünyadan ziyade ahirete yönelik olup, bu dünya için müşahedeyi, bir bakıma tecelli ve ilhamı nazara almaktadırlar. Hâris el-Muhâsibî, Râbiatü’l-Adeviyye, Bâyezîd-i Bistâmî ve Hallâc gibi ilk dönem mutasavvıflar, “maddi ve manevi” cennet mutluluklarını, bunları sağlamada araç vazifesi gören nimetleri literal olarak kabul etmekle beraber, Allah’ı görme ve O’nun rızasına nail olmanın verdiği ruhani lezzete daha büyük bir önem atfetmişlerdir (Bebek, 2005: 13). Nitekim Bâyezîd-i Bistâmî, “Allah Teâlâ’nın öyle kulları vardır ki, eğer tüm 126 ziynetiyle birlikte kendilerine cennet arz edilse, cehennemliklerin cehennemden feryat ettikleri gibi feryat ederler.” (Attar, 1984: 227) demek suretiyle, Allah’ı görmek ve O’nun rızasına nail olmak gibi muazzam bir ihsan karşısında cennetin söz konusu edilemeyeceğini vurgulamaktadır. Tasavvufla birlikte ortaya çıkan olumlayıcı yön, teşbihî yaklaşım sûfîlerin psikolojisindeki özel bir ruh halinin sonucudur. Bu ruh hali, “muhabbet” şeklinde adlandırılmaktadır. Muhabbetin çokluğundan ve aşırılığından dolayı âşıkta onu nihai hedefe ve maksada doğru yönelten bir heyecan ortaya çıkmaktadır. Bu heyecana “şevk” denmektedir ve müştakların amacı mahbuba, yani Allah’a ulaşmaktır. Bu şevkin neticesinde muhabbet ve şevk ehline nasip olan bilgi de, bilginin en önemli organlarından göz ve kulak aracılığıyla elde edilen huzûrî ve vasıtasız bilgidir. İşte bu noktadan itibaren de Allah’ı görme ve O’nun kelamını işitme meselesi tasavvufta konuşulur olmuştur. Bu nedenle nazarî bakımdan tasavvuf düşüncesi, gerçekte muhabbet ve şevk kavramlarının ve bu kavramlarla birlikte ahirette Allah’ın görülmesi konusunun ele alınmaya başlanmasıyla şekillenmiştir (Pürcevâdî, 1999: 130-131). İnsanla Allah arasındaki sevgi ve muhabbetten söz eden sûfîler, Allah’ın görülmesini ifade etmek için kimi zaman “likâ” sözcüğünden istifade ettikleri gibi, bazen de Allah’ı görmeyi “nazar” şeklinde adlandırmışlardır. Çünkü bu görmede Allah, seven yahut sevilendir. Muhâsibî’nin de rü’yet sözcüğü yerine “nazar” sözcüğünden yararlanmış olması bu sebebe dayanmaktadır (Pürcevâdî, 1999: 144, 145). Kur’an’da yer almayan, fakat normal dilde aşağı yukarı muhabbet kelimesiyle eşanlamlı olan, VIII.ve IX. yüzyıllara değin özellikle erkeğin kadına ya da kadının erkeğe karşı sevgisi için kullanılan “aşk” da, sonradan muhabbetle aynı anlamı kazanmıştır. Bu kavram, kimi zaman Yaratıcıya olan şiddetli ya da aşırı sevgi ve muhabbeti ifade etmek için kullanılmıştır (Pürcevâdî, 1998: 305). Muhabbet kavramını rü’yetle irtibatlandıran tasavvuf ehli, Allah’ın veçhine bakmanın, cennette muhiplere ve Allah dostlarına nasip olacak en büyük mutluluk ve lezzet olduğunu; yegâne arzularının dünyada O’nu yâd etmek, ahirette ise görmek olduğunu söylemektedirler. Dolayısıyla dünya ancak O’nun zikriyle, ahiret O’nun affıyla, cennet ise O’nu görmekle hoş olabilmektedir. İnsan, dünyada Allah’ı zikrederek gönlünü mamur edip mutlu olabilirken, ahirette de Allah’ın affıyla ve bilahare cennette O’nu görmekle ebedî saadete erişebilmektedir (Pürcevâdî, 1999: 131, 132, 148-149). Nitekim “Cehennemden korktuğum için sana tapıyorsam, beni cehenneme at ve orada 127 yak! Cennete girme emeliyle ibadet ediyorsam, cennete girmeyi bana haram kıl! Sırf senin (zatın ve rızan) için sana tapıyorsam, o zaman da baki olan Cemâlini benden diriğ etme!” (Attar, 1984: 126) diyen Rabiatü’l-Adeviyye, kulluktaki yegâne maksadının İlahî rızaya erişmek ve O’nun cemâlini temaşa etmek olduğunu ortaya koymaktadır. Muhabbet kavramının yerine aşk kavramından faydalanma, XI. yüzyılda gerçekleşen önemli değişimlerden biri olmuştur. Ahmet Gazâlî, muhabbet ve aşk kavramlarının aynı anlama geldiğini düşünmüş, bir yandan insanı âşık, Allah’ı maşuk; öte yandan Allah’ı âşık, insanı maşuk olarak görmüştür (Pürcevâdî, 1999: 160, 161). Hatta aşk kavramı “elest” ahdiyle ilişkilendirilerek “ezelî” muhabbet ya da aşk, yani insan ruhlarının bu dünyaya gelmeden önce edindikleri muhabbet konusu gündeme getirilmiştir. Nitekim bu muhabbet, Yaratıcının insanoğullarının zürriyetleriyle yaptığı ve onlara “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” diye seslendiği, zürriyetlerin de “Evet” şeklinde mukabelede bulundukları (bk. A‘râf, 7/172) sözleşmeyle başlamıştır. Mutasavvıflar, bu muhabbete ezelî muhabbet ya da ezelî aşk adını vermişlerdir (Pürcevâdî, 1998: 290). Misak günündeki ezelî sevgiden söz eden Ahmed Gazâlî gibi şeyhler, Allah’ın, kullarına seslenişini (elestü bi-Rabbikum), bu anlamın belirmesi olarak kabul etmişlerdir. Onlara göre bu sesleniş, aslında Yüce Hakk’ın güzellik ve cemâlinin âdemoğullarının ruhlarına tecellisi şeklinde gerçekleşmiştir. Allah o gün maşuk suretinde tecelli etmiştir. Bu zuhur ve tecellinin ışığıyla ruhlar Allah’ın yüzüne bakabilmişler ve ilk bakış olan bu bakış sayesinde âşık olabilmişlerdir. Ezelî aşka ve bunun misak gününde ortaya çıktığına inanan şeyhler ve şairler, bu husustan yararlanmışlar ve Allah’ın görülmesi konusu için başka bir boyutu göz önünde bulundurmuşlardır. Nitekim bu konunun esası ahiretle ilgilidir. Müminler cennette Allah’ı görmeye muvaffak olacaklardır. Fakat ezelî aşka inananlar, bu dünyaya gelmeden önce, Yaratıcının görülmesi sonucu ruhun aşka tutulduğunu kabul etmişlerdir (Pürcevâdî, 1998: 377, 384). Ahmed Gazâlî, ruhun, aşk şarabını içtiği meclisten itibaren, dolayısıyla ezelden beri aşkla birlikte olduğunu söylemektedir. Bu mecliste âdemoğullarının ruhları ya da zürriyetleri hem Hakk’ın seslenişini duymuşlar, hem de maşukun yüzünü görmeye nail olmuşlardır (Pürcevâdî, 1998: 378, 379). Bu itibarla “ilk görme” gibi “ilk duyma” da Elest meclisine götürülmekte, gözle birlikte kulağın da âşık olduğuna işaret edilmektedir. Hatta kulun Rabbine duyduğu muhabbetin başlangıcı işitmeye 128 dayandırılmakta “kün” emrinin duyulmasıyla bunun gerçekleştiği belirtilmektedir (İbn Arabî, 2011/c: 61). Sevgiliyi görmekle zevke dalan âşıkların gözü, sevgilinin yüzüne ilişip de görmenin hazzını elde ettiklerinde, onlarda başka bir idrak daha ortaya çıkmıştır. Bu idrak, işitme duyusuyla ilişkilidir. Allah, bu görüşme esnasında, kendi dostlarıyla konuşmuş ve onların kalbi de İlahî kelamı işitmekten dolayı mutluluk ve sevinçle dolup taşmıştır. Öte yandan müminler daha önce cennette en cazip sesleri ve nağmeleri duymuşlardır. Ancak onların görme meclisinde duydukları bambaşka bir şeydir. Kelamullah’ı işitmekten dolayı onların gönlüne galebe çalan sevinç ve mutluluk, hiçbir ses ve nağme ile kıyaslanacak gibi değildir. Onun benzeri ne dünyada vardır, ne de cennette (Pürcevâdî, 1999: 143). Ehl-i hadis ve Sünni kelamcılar gibi, sûfîler de Allah’ın görülmesini, Kur’an’da geçen “ziyâde” (Yûnus, 10/26) kavramından hareketle, cennete ve cennet nimetlerine ilave bir bağış olarak kabul etmişlerdir. Görme bahsiyle muhabbet ve şevk bahisleri arasındaki ilişki de doğrudan doğruya ziyâde kavramıyla irtibatlandırılmaktadır. Cennetin üzerinde ve cennet nimetlerinin ötesinde ortaya çıkan ve sûfîler tarafından ziyâde şeklinde adlandırılan idraklerin ve hallerin hepsi, muhabbetten ve evliyanın Allah’ı görme şevkinden kaynaklanmaktadır (Pürcevâdî, 1999: 191, 201). İbn Atâ, İlahî kelamı işitme olgusunu “reyhân” sözcüğüyle adlandırmakta ve “Fakat (ölen kişi Allah’a) yakın olanlardan ise, ona rahatlık (revh), güzel rızık (reyhân) ve Na‘îm cenneti vardır.” (Vâkıa, 56/88-89) şeklinde buyurulan ayetlerde geçen “revh” sözcüğüyle anlatılmak istenenin sınırsız güç ve kudret sahibi olan Allah’ın yüzüne bakmak, “reyhân” sözcüğüyle anlatılmak istenenin de Allah’ın kelamını işitmek olduğunu söylemektedir (Pürcevâdî, 1999: 196). Ahirette Allah’ın görülmesi inancı, ilk önce Allah’ın dünyada görülmesine dayanan başka bir inanca yol açmıştır. Allah’ın, böyle görülmesinin üst örneği miraçta Hz. Peygamber tarafından tecrübe edilmiştir. Allah’ı dünyada da görmek bu minvalde mümkün olduğuna göre, veliler de Allah’a olan sevgi ve aşklarının etkisiyle bu tecrübeye ortak olabilmektedirler (Pürcevâdî, 1998: 333-334). Dolayısıyla ilk görmenin bir uzantısı olarak bu dünyada da tecrübe edilebilen rü’yet, doğal olarak ahirette gerçekleşecektir. Sûfîlerin inanç sisteminde ve özellikle psikolojilerinde görme ile irtibatı olan kavramlardan bir diğeri “şevk”tir. Tasavvufta muhabbet ve şevk birbirine son derece 129 yakın iki kavramdır. Şevk muhibbin habibini görmeye duyduğu ümit ve arzudur. Onu mahbubuna doğru sevk eden bir saiktır (Pürcevâdî, 1999: 208, 209). Ezelde aşk şarabından içen ruh, bu dünyada da aynı şekilde şarap içmeyi arzulamaktadır. Bu arzulama hali, aşk dilinde “iştiyâk” diye adlandırılan duygudur. İştiyâk, âşığın gönlündeki sevgiliyi görme ve ona kavuşma temennisidir. Ezelde kendisine sevgilinin güzelliğini görmek nasip olan ruh, sevgiliden uzak kaldığı bu dünyada, yeniden sevgilinin huzuruna varma ve onun yüzünü görme iştiyâkı içindedir. Ezelden beri âşıkların yüreklerinde yanan iştiyâk ateşi, ölüm anına dek, hatta ölümden sonra bile canlı kalmaktadır (Pürcevâdî, 1998: 382). İnsan, Allah’a olan inancının en üst mertebesinde muhip, Allah ise onun mahbubu veya habibidir. Şüphesiz insanın şevki de bu mahbuba, yani Allah’a yöneliktir. Buna göre şevk, müminlerin ve muhiplerin kalplerinde Allah’a karşı hissettikleri haldir. Hubb (sevgi) ise insanın Allah’a duyduğu muhabbetin yetkinliği ve uç noktasıdır. İnsanın bu mertebede muhabbetten arzu ettiği şey, mahbubun eşiğine ulaşmak ve onun cemâlini müşahede etmektir (Pürcevâdî, 1999: 211, 235). Görme hadisesi, dünyada “marifet”, ahirette ise “müşahede” şeklinde düşünülmek suretiyle bu kavramlarla da ilişkilendirilmektedir. Nitekim marifet, ahirette müşahedeye dönüşecek tohum olarak algılanmaktadır (Gazâlî, 2012: IV/627). Yine Allah’ı bilmeyi ifade eden marifet, beraberinde sevgiyi (muhabbet) getirmektedir (Koç, 2010: 77). Muhabbet ise müşahede yahut rü’yete ulaştırmaktadır. Nitekim ahirette Allah’ın görülmesini marifetle temellendiren Gazâlî’ye göre, Allah’ın cemâlini görmek bu dünyada marifetten ibarettir. Bedenle olan alaka ve arzularla ilgilenme gibi birtakım engeller ortadan kalkmadan Allah’ın cemâlinin görülmesi mümkün değildir. Hakiki marifet zevkinin -cennet dâhil- her şeye tercih edilebileceğini söyleyen Gazâlî, ancak bunun dünya için söz konusu olduğunu marifet lezzeti ne kadar büyük olsa da müşahede lezzetine nazaran bir değer ifade etmediğini belirtmektedir (Gazâlî, 2013: II/1031, 1033). Bu itibarla marifetin dünyada verdiği zevk ile müşahedenin ahirette verdiği zevk arasında bir irtibat bulunmasına rağmen, yine de aralarında çok büyük bir fark vardır. Zira ahirette Allah’ın görülmesinin verdiği zevki anlatmaya kelimeler kifayet etmeyecektir. Dünyada Allah’ı tanıma farklı derecelere ayrıldığı gibi, ahiretteki İlahî tecelliye mazhariyet de farklılıklar arz etmektedir. Dünyada Allah’ı tanımayan, ahirette O’nu görme zevkini tadamayacaktır. Çünkü hiç kimse dünyada dostluk kurmadığı kişilerle 130 ahirette dostluk kuracak durumda değildir. Dünyada iken Allah’ı tanıması ne kadar olmuşsa, ahirette o oranda istifade edecektir. Ancak o marifet, perdenin ortadan kalkmasıyla, müşahedeye dönüşecektir ve lezzet katmerleşecektir. Sevgiliyi hayalde canlandırmaktan alınan zevk yanında, onu bizzat görmekten alınan zevk daha büyük olacağı gibi, Allah Teâlâ’nın cemâlini seyretme sayesinde zevk son haddine ulaşacaktır (Gazâlî, 2012: IV/627, 628). Allah’a bakmaktan alınacak haz, dünyadaki marifete göre; oradaki bakmanın süresi de marifetteki istiğraka göre değişecektir. Marifete ulaşmayan Müslümanlar Allah’ı bazen görebilecek iken, marifete ulaşanlar ise her zaman görebileceklerdir. Bu itibarla cennetlikler arasındaki en mühim fark, dünyada iken marifetullaha ulaşıp ulaşamama nokta-i nazarındandır. Marifetullaha erişenler, dünyada olduğu gibi cennette de marifet, rıza ve kesintisiz müşahede zevkleriyle taltif edileceklerdir (Ay, 2011: 477, 479, 481). Bu itibarla cennet ehlinin Hak ile otururken hallerinin farklılığı, onların Hakk’ın katındaki mertebelerinin farklılığına göre değişmektedir (Konevî, 2012: 85). Sûfîler müminleri ya da cennet ehli olanları birkaç gruba ayırmış ve onlardan sadece bir bölümünün Allah’ı görebileceğini ifade etmişlerdir. Genel olarak sûfîler Allah’ı görme olgusunun dünyada şevk ve muhabbete erişen kişilere özgü olduğunu kabul etmişlerdir. Genellikle bu tecrübenin veliliğin kazançlarından olduğunu düşünmüş ve Allah’ı görecek olanları evliyaullah olarak adlandırmışlardır. Allah’ı görecek kimseler için yaptıkları bu adlandırmayı da Kur’an ayetlerine dayandırmışlardır. Nitekim mutasavvıflar nazarında, cennet ehli iki gruba ayrılmaktadır. Bu iki gruptan biri müminlerin avamı, diğeri ise müminlerin havvâsından oluşmaktadır. Ahirette Allah’ı görecek olanlar, ikinci grupta yer alanlar, yani seçkin müminlerdir. Seçkin müminler, muhabbet ve şevk makamına ulaşmış kimselerdir (Pürcevâdî, 1999: 149, 150). Öte yandan rü’yet bağlamında cennet ehli iki gruba ayrıldığı gibi, “marifet cenneti” ve “süs cenneti” olmak üzere iki çeşit cennetten de söz edilmektedir. Marifet cenneti, nefsini mubahlardan, süs cenneti ise nefsini haramlardan men edenler içindir. Malını Allah yolunda harcayana, süs cenneti; nefsini Allah için verene de marifet cenneti ikram edilecektir. Marifet cennetine girenler, süs cennetine de girecek; maddi ve manevi nimetlerin ikisine de mazhar olacaklardır. Marifet cenneti, havvâstan olanlar, yani arifler için; süs cenneti ise avam olan Müslümanlar içindir. Müşahede makamına ulaşan, İlahî nurlar ve sırlar deryasına dalan arifler ancak marifet cennetine girebilecektir. Marifet cennetine girebilmek için ağyardan tamamen yüz çevirmek gerekmektedir. 131 Takva sahiplerine bahşedilen marifet cenneti, İlahî huzura çıkmak, yani Allah ile manen beraber olma şuuruna ermektir (Ay, 2011: 465- 470). “İyiler (ebrâr olanlar) kesin kez cennettedir. Onlar orada koltuklar üzerinde etrafa bakarlar.” (Mutaffifîn, 83/22-23) şeklindeki ayetten mülhemle, cennet ehlinin müşahede ve nazar makamına ulaşmış olan grubu, tasavvuf ehli tarafından “ebrâr” olarak adlandırılmaktadır. Yine Saffât Suresi’nin 164. ayetinde geçen “makâmün ma‘lûm” (bilinen makam) ifadesinden hareketle, Allah’ı görme mertebesi “makâmü’lmüşâhede” terkibiyle karşılanmakta ve bu makam kendinden önceki makamdan, yani ibadet ve kulluk makamı olan “makâmü’l-hidmet”ten ayırt edilmektedir (Pürcevâdî, 1999: 150-152). Allah’ı görme makamının adlandırılması konusunda istifade edilen kavramlardan biri de “rıza” kavramıdır. Rıza, sülûk ehlinin bâtınî makamlarından biridir. Ancak uhrevi bakış açısıyla rıza, Allah dostlarının, cennet mertebelerini kat ettikten ve cennet nimetlerini geçtikten sonra ulaşacakları yerin ya da makamın adıdır. Buna göre Allah’ı görme makamı aynı zamanda rıza makamıdır. Çünkü Allah dostlarının, O’nun yüzünü görebilmelerini sağlayan İlahî rızadır (Pürcevâdî, 1999: 152). Cennet ümidi ve cehennem korkusunun ötesinde bir anlamı ifade eden muhabbet ve rü’yete bakışın bir benzerini de rıza kavramı hakkında yapılan tanımlarda görmek mümkündür. Nitekim rızayı, “Allah Teâlâ’dan cenneti istememen ve cehennemden O’na sığınmamandır.” (Attar, 1984: 313) şeklinde tanımlayan Dârânî, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmanın havf ve recâ makamının fevkinde olduğunu vurgulamaktadır. İnsanın elde edebileceği nimetleri üçe ayıran tasavvuf ehline göre, nimetlerin en sıradanı, insanlara süslü ve albenili gösterilen dünya nimetleri; vasat olanı cennet nimetleri; en üstünü ise Rahmân’ın rızasıdır (Ay, 2011: 470). Bu bakımdan en değerli nimet, Allah’ın rızasına nail olmaktır. Bütün bunlardan hareketle, mutasavvıflar nazarında da Allah’ın rızasını kazanmak ve dolayısıyla cemâlini seyretmek her şeyin ötesinde bir nimet, zevk ve mutluluktur. 1.2.1.2. Allah’ın İlminin Yeşil Bir Deniz Olarak Tasavvuru ve Cennet Mutasavvıflar İlahî ilmi yeşil bir ummana benzetmektedirler. Gökyüzünün rengine bürünen deniz, mavinin tonları arasında bulunan yeşille ilişkilendirilmiştir. Nitekim küçük göllerde ve havuzlarda biriken suyun rengi de yeşil bir görünüm arz etmektedir. Üstelik yeşil, huzuru, sükûnu ve kemâli çağrıştırmaktadır. 132 İbn Arabî ve takipçileri tarafından vurgulanan, Yaratıcı ile insanın bütünleşmesi halini, şairler çeşitli simgelerle ifade etmekte; ummandan, dalga, köpük ve damladan söz etmektedirler. Bunların her biri ayrıymış gibi görünse de, aslında hepsi de aynı südûra dayanmaktadır. Zira dalgalar, kabarcıklar ve damlalar vahdeti temsil eden ummanın birer parçasıdırlar. Nitekim İbn Arabî İlahî zatı, içerisinde geçici şekillerin dalgalar misali belirip kaybolduğu, yeniden görünüp sonsuz derinliklerinde yok olduğu yeşil bir umman olarak tasvir etmiştir. Mevlânâ ise İlahî ummandan söz ettiği çoğu şiirinde onu taklit etme çabası gütmüştür; ancak bu tasavvur daha eskilere gitmektedir. Allah ile dünya arasındaki farklılıklar ve benzerlikler üzerinde durup onların asli birliğini ve yer yer geçici ayrışmalarını tasvir etmek isteyen herkes, umman tasavvurundan yararlanmaktadır. Bu tasavvur psikolojik olarak insanın bütünde birleşme ve fena bulma özlemini temsil etmektedir (Schimmel, 2004/a: 301-302). İlm-i İlahîde -varlıkların temel formları denilebilecek olan- a‘yân-ı sâbiteler halinde iken, “kün” emrinin tahakkukuyla vücut bulup, vahdet denizinde dalgalar halini alan mahlûkat, ilk olarak bu hadiseyle bir ayrılığa tabi tutulmuştur. Mutasavvıflar nazarında asıl ayrılık da budur. Bu ayrılığı Mevlânâ Mesnevî’sinde ney metaforuyla dile getirmiştir (Yıldırım, 2007: 216). Ney’in yeşil bir ummanı andıran kamışlıktan koparılmak suretiyle asli vatanından uzaklaştırılması hikâyesi, aslında insanın vahdet deryasından kesret dünyasına atılışının bir öyküsüdür. Daha sonra Elest meclisinde, belâya talip olan insanoğlu ayrılığın bir diğer aşamasını yaşamış ve cennette Hz. Âdem’in yaratılmasıyla da -vahdetten uzaklaşma hususunda- yeni bir ayrılık vuku bulmuştur. Son olarak cennetten düşüş gerçekleşmiş ve dünya denen en dip noktaya, ayrılığın da en uç noktasına gelinmiştir. Dolayısıyla cennet, hem yeşil olması bakımından hem vahdetten uzaklaşmak bakımından İlahî ilimle bağlantılı bir mekândır. Aynı zamanda yeşil bir umman huzur ve sükûnun da göstergesidir. Emr-i “kün” rüzgârının henüz esmediği ve hiçbir dalgalanmanın yaşanmadığı sakin bir deniz, bu hal ve yeşil rengiyle huzuru, güveni çağrıştırmakta; cennetle umman arasında bu yönlerden de benzerlikler bulunmaktadır. Nitekim yeşil umman gibi cennet de huzur ve asudelik diyarı olup, İlahî cemâle gark olan gönüllerin deryada damla olduğu bir yerdir. 1.2.2.Tasavvufî Açıdan Cehennem ve Azabı Mutasavvıfların cennete olan farklı yaklaşımlarının bir benzerini de cehennem için sergiledikleri görülmektedir. İlahî sevgiliyi merkeze alıp, ona vuslatı her şeyden 133 üstün tutan tasavvuf ehli, ondan ayrı kalmayı ve rızasına mazhar olamamayı da en büyük azap ve cehennem olarak addetmektedirler. Kur’an ve hadislerde hâkim olan temaya göre kul ile Allah arasındaki asli münasebet muhabbet ve rahmete dayanmaktadır. Esma-i hüsna içinde kâinata ve bilhassa insana yönelik olanlardan yalnızca iki ya da üçünün kahır ve gazap ifade ettiği, diğerlerinin karşılıklı rıza ve muhabbet anlamını içerdiği görülmektedir. İslam’da esas olan kulun itaat etmesi, Allah’ın da dünya ve ahirette onu mükâfatlandırmasıdır. Zaten ceza asli unsur olmayıp, bilakis kötülüklerin engellenmesine yönelik bir tedbirdir. Mükâfat ve cezayla ilgili muhtelif naslardan çıkarılan sonuçtan da anlaşıldığı üzere, en muazzam mükâfat saadet içinde ebediyet iken, en şiddetli ceza da ıstırap ve yokluğa mahkûm olmaktır (Topaloğlu, 1993/a: 228). Cehennemin de kendisinden türediği “c-h-m” fiil kökünün türevleri arasında yer alan “cehm”, yüzün çirkinliğini; “cehâm” ise suyunu akıtmış olan bulutu ifade etmektedir (İbn Fâris, 1986: 201). Aynı zamanda yüz nazara alınarak cehm kelimesine “somurtkan, asık, soğuk” anlamları verilmekte, cehâme de “soğuk bakış, somurtuk ifade” gibi manalar ihtiva etmektedir (Mutçalı, 1995: 137). Nitekim İbn Arabî’ye göre, cehennemin bu isimle anılması sıcaklık ve soğukluğundan ileri gelmektedir. Cehennem hem sıcağı hem de soğuğu içermektedir. En alt derecede soğukluk gibi en yüksek derecede sıcaklık da cehennemde vardır. Cehennemin böyle adlandırılmasının başka bir nedeni de dibinin derinliğidir. Nitekim bir kuyunun dibi çok derin ise ona, “rukyetü cühnâm” (dipsiz kuyu) yahut “bi’ru cehennâm” (dipsiz kuyu) denilmektedir (İbn Arabî, 2011/b: I/448; 2007: II/399). Ayrıca cehennem, “cehâme” nedeniyle de bu adı almıştır, zira cehennemin görüntüsü çirkindir. Cehâme, yağmurunu bırakmış bulut demektir. Yağmur ise Allah’ın rahmetidir. Allah buluttan yağmurunu giderdiğinde, ona cehâm ismi verilmiştir. Rahmet olan yağmurun buluttan ayrılması misali, Allah rahmetini cehennemden uzaklaştırmış, böylelikle cehennem kötü görünümlü olmuştur (İbn Arabî, 2007: I/388). Cehennemi, dekorasyonu henüz tamamlanmamış bir ev olarak gören İbn Arabî, âdemoğullarından ve ilah edinilmiş taşlardan başka, o ateşin közünün olmadığını; cinlerin de, bu ateşin alevi olduğunu söylemektedir. Cehenneme giren cinlerin ve insanların amellerinin gelmesiyle, orada azap için kullanılan araçlar yaratılacaktır. Cehennemde yaratılmış bütün acılar, İlahî gazap özelliğinden kaynaklanmaktadır. Acıların yaratılması ise, insanların ve cinlerin oraya girmesi esnasında gerçekleşecektir. 134 Cehennemlikler oraya girmediği sürece, cehennemin mahiyetinde veya orada görevli melekler tarafından verilen bir acı yoktur. Bilakis cehennem ve içindeki zebaniler Allah’ın rahmetine gark olmuş ve haz alır haldedirler (İbn Arabî, 2007: II/399-400). Dolayısıyla cehennem, potansiyel olarak kendisine bulunan, ancak henüz faaliyete geçirilmemiş olan azap edicilik fonksiyonunu icra etmek için ehlinin orada hazır bulunmasını beklemektedir. Daha önce de geçtiği üzere -tabiri caizse- cehennemi frenletmek için Allah Teâlâ’nın ayağını onun üzerine koyduğu rivayet edilmektedir. Konevî’ye göre cehennemin üzerine konulmuş olan bu ayak, kâmillerin suretinin bu âlemde kalan ve cennet âleminde kendilerine eşlik etmeyecek olan kısmıdır (Konevî, 2009: 87). Bu yorumla, insan-ı kâmilin cehennemi dahi etkileme potansiyeline sahip olduğu ima edilmektedir. Uzaklığı ifade eden cehenneme sevk edilen günahkârlar böyle bir uzaklığın olacağını vehmetmelerine karşın, Allah, onları buraya atınca, yakınlığın ta kendisinde bulunmaktadırlar. Bu durumda uzaklık kaybolmakta ve cehennem denilen şey onların hakkında ortadan kalkmaktadır. Böylece onlar, kazanım yönünden yakınlık nimetini elde etmektedirler (İbn Arabî, 2008: 113). Zira günahkârlar azaplarını çektikten sonra, rahmetin kendilerini kuşatması ve gazabın ortadan kalkmasıyla yakınlık nimetine erişeceklerdir. Zulumat ve zindanla da irtibatı bulunan cehennem, bu yönüyle gölgeyi çağrıştırmaktadır. Gölgenin siyaha çalması durumu da onlardaki gizliliğe ve bilinmezliğe işaret etmektedir. Bunun nedeni ise gölge ile sahibi arasındaki karşılıklı ilişkinin uzaklığıdır. Bu itibarla dağların, gözden uzaklaştıkça siyah görünmesi dikkate değerdir. Hâlbuki dağlar gerçekte duyunun algıladığından başka bir renktedirler (İbn Arabî, 2008: 106). Dağların gözden uzaklaştıkça koyu bir gölgeyi andırması misali, cehennem de İlahî nurdan uzaklaştıkça kararmakta, zindanı andırmaktadır. Cehennem yahut gölgenin uzaklığından doğan sonuçlar insan için de geçerlidir. Allah’tan uzak olmak birlik, gerçeklik, bütünlük, iyilik ve aydınlık gibi temel İlahî sıfatlardan yoksun olmaya yol açmaktadır. Bu tür sıfatlardan yoksun olan bir kimse çokluk, dağınıklık, dengesizlik, gerçek dışılık, kötülük ve karanlığın tesiri altında kalmaya mahkûmdur (Murata ve Chittick, 2012: 245-246). Zaten cehennem de bu uzaklık dolayısıyla düzensizliğin ve karanlığın hüküm sürdüğü bir yerdir. Daha da ötesi 135 şeytan, kök anlamıyla uzaklık demektir. Nitekim şeytan da, Hakk’ın rahmetinden uzaklaştırıldığı için bu adı almıştır (İbn Arabî, 2008: 452). Cehennem için “ayrılık ve hicâb ateşi” ile “maddi ateş” olmak üzere iki farklı azap ve ateşin varlığı söz konusudur. Ancak manevi azap (hicâb), maddi azaptan ziyadesiyle büyüktür ve öte dünyadaki manevi azap (hicâb), bu dünyadaki manevi azabın bir sonucudur (Ay, 2011: 482, 484). Kur’an’da geçen nâr (ateş) kelimesi, işârî manada “ayrılık ateşi” şeklinde yorumlanmaktadır. Burada ayrılıktan kasıt Allah’tan, O’nu bilmekten uzak düşmek, aradaki perdeleri/mâniaları ortadan kaldıramamaktır (Ay, 2011: 485, 486). İmam Gazâlî ise ruhani cehennemin olduğunu ve bu cehennemde, “dünya ve dünyanın hevesâtından ayrılık ateşi; utanma, mahcubiyet ateşi; Allah’ın cemâlini görmekten mahrum kalmak ve bu saadetten ümitsiz olmak ateşi” (Gazâlî, 2013: I/108- 114) şeklinde üç çeşit ateşin bulunduğunu söylemektedir. Gazâlî bu üç türlü ruhani ateşin etkisinin bedene tesir eden ateşten daha şiddetli ve bu ateşlerin bizzat ruhun içinde hâsıl olması sebebiyle nüfuzlarının daha muazzam olduğunu dile getirmektedir (Gazâlî, 2013: I/114). Kıyamet günü cehennemden bir grup cennete götürüleceklerdir. Cennete yaklaşarak onun güzel kokularını duyacaklar, cennet köşklerine ve Allah’ın müminler için hazırladığı diğer nimetlere bakacaklardır. Bu sırada şöyle seslenilecektir: “Onları geri çevirin, onların orada payları yoktur.” Onlar da benzeri olmayan büyük bir hasret içinde geri dönerlerken: “Rabbimiz! Dostların için hazırladığın sevap ve nimetleri göstermeden bizleri cehenneme soksaydın, bizler için cehennem azabı daha ehven olurdu.” diyeceklerdir. (Gazâlî, 2012: IV/1080). Dolayısıyla cehennem ehlinin, kendilerine cennet gösterilmiş olduğu halde o güzelliği tatmak yerine, gerisin geriye cehenneme döndürülmeleri bir diğer ruhani azap çeşididir. Allah’ın rızasını kaybetme hasreti cehennem ehlinin kalplerine oturacaktır. Allah’ın cennetteki yakınlığından yoksun kalmanın acısı yüreklerini kanatıp duracaktır. Ağlamalarına acınmayacak, çağrılarına cevap verilmeyecek, feryat u figanlarına koşulmayacak, pişmanlıkları kabul edilmeyecek, suçları bağışlanmayacaktır. Yüce Allah’ın gazabı onların üzerinedir ve onlardan sonsuza dek razı olmayacaktır. Çünkü onlara gazap etmiştir. Allah’ın gözünden düşmüşler ve değerlerini yitirmişlerdir. Velhâsıl Allah, onlardan yüz çevirmiştir (Hâris el-Muhasibî, 2004: 67-68). 136 Cennet insanların gireceği bir mekân olduğu halde; cehennem, insan olarak yaratılmış, ama fıtratın gerektirdiği şekilde yaşamamış olan yaratıkların gireceği bir yerdir (Murata ve Chittick, 2012: 111). Kâfir veya günahkâr olan kimse, bilinçaltının karanlık dehlizlerinde, cehennemi yaşarken; kalbi de günah sebebiyle kararmaktadır. Gönül aynası cemâle dair tecellileri yansıtma yeteneğinden mahrum kalmaktadır. Dolayısıyla cehennem aslında tekâmül sürecinin bir parçasıdır. Cehennem, dünya hayatında tam olarak kir ve pastan arınamamış olan insanın ahirette bu seyri tamamlamak için uğradığı bir menzildir. Zira günahkârlardan bazısının gönülleri üzerindeki kirler ise pas ve mühür sınırına varmamıştır; temizlenmeye, cilalanmaya elverişlidir. Bunlar kir ve paslardan temizlenmek için ateşe tutulmaktadırlar. Cehennemde yanma süreleri temizlenmelerine bağlıdır (Gazâlî, 2012: IV/626). Ateş vasıtasıyla temizlenen kalpler cemâle dair tecellileri yansıtacak hale gelmedikçe kul, cennetle ve cemâl-i İlahîyle müşerref olamamaktadır. Öte yandan âşık, cehennemi gönlünde yaşamakta, dîdârdan ayrı kalmanın verdiği ateş ve ıstırap onu perişan etmektedir. Bir bakıma kalp yanarak temizlenmekte, ayna cilalanmaktadır. Böylece kemâl yolunda mesafe kat edilmekte, makamlar ve menziller aşılmaktadır. Bütün bunlardan hareketle, kâfir veya günahkâr ateşini ahirete götürürken, âşık veya mutasavvıf, cehennemini bu dünyada yaşayarak âdeta ahirete, cehennem için bir azık bırakmamaktadır. 1.2.3.Cennet Mükâfatı ve Cehennem Azabına Mutasavvıfların Yaklaşımı İslam inancına göre Allah tarafından ruhun üflenmesiyle değer kazanmış bulunan insanın ebedî saadeti, ancak Allah’ın rızasına nail olmak, O’nun cemâlini müşahede etmek ve O’na muhatap olmakla gerçekleşecektir. Cehennemdeki insan en sonunda azaptan kurtulacak olsa dahi, kutsî âlemin dışında kalmak gibi muazzam bir cezadan kurtulamayacak, şayet ölecek olursa cennette ebedîlik kazananların aksine, yok oluşun karanlıklarına gömülecektir. En Yüce varlıkla ebediyete kadar bir arada olmaktan, O’nun rahmet ve cemâl âleminde bulunmaktan büyük bir saadet ve huzur tasavvur edilemeyeceği gibi, bunlardan mahrum kalmaktan büyük bir ceza da düşünülememektedir (Topaloğlu, 1993/a: 232). Âlimlerin genel kanaati Allah’ın görülmesinin mümkün olan en büyük saadet olduğu ve cennete giren herkesin bu saadeti elde edeceği yönündedir. Ancak, cehennemde bulunanlar bu rü’yetten mahrum kalacaklardır ki, bu da yaşanabilecek en çetin işkence demektir (Murata ve Chittick, 2012: 301). 137 Rü’yete mazhar olma veya ondan mahrum kalma konusuna mutasavvıfların yaklaşımı biraz daha farklıdır. Nitekim onlar Allah’ı görmeyi veli kullara hasretmekte ve cennet nimetlerinden bir bölümünün, özellikle de velilere nasip olacak en üstün hazzın, cennette Allah’ı görmekten dolayı alınacak haz olduğunu, cehennem ehli olanların bedbahtlığının en büyük nedeninin ise ateşin azabına uğramaları değil, bilakis Allah’ı görmekten yoksun kalmaları olduğunu söylemektedirler (Pürcevâdî, 1999: 133). Yine onlara göre, müminlerden marifetullaha erişemeyenlere (avam) hem dünyada hem de ahirette sadece manevi azap varken, kâfirlere dünyada da ahirette de maddi azap olduğu gibi manevi azap da vardır. Istırap ve mahrumiyet yurdu olan cehennemde, muhtelif çileler, sıkıntılar, azaplar ve nimetlerden yoksun kalmanın ötesinde, marifetullaha erişememek gibi en büyük ceza ve mahrumiyet bulunmaktadır (Ay, 2011: 485, 496). İbadetin esası hiçbir mükâfat ve teşekkür beklemeksizin, sadece Allah’ın rızası gözetilerek yapılan ibadettir (Doğrul, 2014: 133). Mutasavvıflar cennet ve cehennem inancı konusunda birincisine girebilmek, ikincisinden uzak kalmak gibi düşüncelere daima sırt çevirmişler, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmayı ibadetlerinde yegâne gaye olarak görmüşlerdir (Cilacı, 1995: 126). Nitekim tasavvuf ehli, “İlahi! Kısmetim olmak üzere dünyadan bana her neyi tahsis etmiş isen onları düşmanlarına, ahiretten her neyi tahsis etmiş isen onu da dostlarına ver. Zira bize sen kâfisin! Bana seni gerek seni!” (Attar, 1984: 126) demek suretiyle talep ve istek derecesinin en ulvî olanını, yani Allah’ın kendisini tercih etmektedirler. Kulluk, cennet-cehennem nedeniyle olmamalıdır. Allah’ın, ibadet edilmeye lâyık olması gerçeğinden hareketle kullukta bulunulmalıdır. Rabiatü’l-Adeviye’nin, bir elinde bir kova su, öbür elinde ateşten bir meşale olduğu halde gezindiği rivayet edilmektedir. Kendisinden, bunun sebebini soranlara da, şöyle cevap vermiştir: Cenneti yakmağa, Cehennemi de su ile söndürmeğe gidiyorum ki, bu yolu kapayan iki engel de ortadan kalksın, maksat gözüksün ve Allah’ın kulları ümit (recâ) ve korku (havf) olmaksızın O’na ibadet etsinler. Çünkü eğer cennet ümidi ve cehennem korkusu olmasaydı, kimse Allah’a tapmaz ve itaat etmezdi. O’nun aşkıyla ve isteğine boyun eğmenin sevinciyle değil de, ödülün cazibesi ve cezanın korkusuyla amel etmek, Allah’ı anlamamaktır (Eflâkî, 1973: I/381; Elaltıntaş, 2008: 104). Allah’ı anlamamak ise, kulluğun ince ayarından mahrum kalmışlığın göstergesidir. İnsanı, ne cennet zevkleri ne de cehennem korkusu, “istikrarlı” bir manevi 138 doyuma ulaştırabilecek potansiyele sahiptir. Çünkü kulluk gayesini, asıl kaynağına sevk edecek olan hakikat; Allah’ı tanımaya yönelik samimi ve kararlı gayrette gizlidir (Elaltıntaş, 2008: 104). Nitekim Allah Teâlâ Hz. Peygamber’e şöyle hitap etmektedir: “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir.” (En‘âm, 6/162). Yoksa cennet beklentisi ya da cehennem korkusundan ötürü değildir. Dolayısıyla nazarı masivallaha atfedip ibadet etmek, Hak’tan uzak düşmek ateşine sebep olacaktır. Riya ve ucb gibi “dünyevi”, cennet ve mükâfatları gibi “uhrevi” olmak üzere envaiçeşit ağyar bulunmaktadır. Bunların hepsi de Zat-ı Hak’tan uzaklaşmaya sebep olmaktadır (Konuk, 2005: II/406). “Azâb” kelimesi, tatlılık anlamına gelen “azûbe”den türemiştir (Mutçalı, 1995: 558). Bu itibarla bedbahtlık süresinin bitiminin ardından cehennemliklerin azaptan haz alacaklarını ve acıların ortadan kalkarak geride azabın kalacağını söyleyen İbn Arabî’ye göre azabın, “azâb” (tat) olarak anılmasının sebebi bu olsa gerektir. Uyuzun, kaşıyana haz vermesi gibi, cehennemlikler de bulunduğu yerden haz alacaklardır (İbn Arabî, 2011/a: XIV/34). Öyleyse cehennem ehlinin azabı da bir çeşit nimettir. Çünkü gerçekte azap yoktur, herkesin varıp gideceği yer nimetlerdir (Afîfî, 2007: 31). İbn Arabî’ye göre azap, nimetin gerçekleştiği şeyle gerçekleşecektir. Aynı şeyin iki farklı biçim almasının nedeni ise mahaldir. Nitekim cehennemde üşüyen kimsenin güneşin sıcaklığıyla nimetleneceği, ısınmış olan kimsenin de güneşin sıcaklığıyla azap çekeceği imkân dâhilindedir. Öyleyse, bir kişide nimet meydana getiren şey, başka bir kişideki acı meydana getirebilmektedir (İbn Arabî, 2007: II/409-410). Bedbahtlar için kendisinde hükmün sona ereceği bir müddet vardır ve bunun bitmesiyle azap kesilecektir. Sonra -hangi menzilde olursa olsun- ihsan ve İlahî rıza herkesi kuşatacaktır, çünkü nimetin başka bir anlamı yoktur. Nimet nefislerin maksadına uymaktır ve bu hususta mekânların bir etkisi yoktur. Her nerede gerçekleşirse gerçekleşsin, gayeye uygunluk ve mizaca yatkınlık, sahibi için nimettir (İbn Arabî, 2010: XIII/229). Dolayısıyla İbn Arabî’ye göre, mizaca yatkın olan şey nimet, buna karşılık -hangi türde olursa olsun- mizaca uygun olmayan şey de azaptır. Mizaca yatkın bir şey insana ulaşınca, nimet içinde olmakta, mizaca uygun olmayan bir şey ulaştığında ise, azap çekmektedir. Zira mekânlar sahiplerine sevdirilmiştir. Cehennem, kendi ehlinin vatanıdır. Onlar, oradan yaratılmış ve tekrar oraya dönmüşlerdir. Aynı şey, cennet ehli için de geçerlidir. Onlar da oradan yaratılmış ve oraya dönmüşlerdir. Hatta İbn Arabî, cehennem ehlinin, kendilerini oraya sevk edecek amelleri işlememiş olup, 139 ancak mekânlarının mizacına göre kabirlerinden diriltilmiş ve sonra da cennet ile cehennem arasında serbest bırakılmış olsalar dahi, hiç kuşkusuz -balık suyu tercih edip havadan kaçtığı gibi- yine cehennemi seçeceklerini söylemektedir (İbn Arabî, 2011/a: XIV/378-379). Bu bakımdan cehennem ehlinin nimetinin, cennet ehlinin nimetinden farklı olmasına mukabil, lezzetlenme ve nimetlenme bakımından her ikisi de eşittir. Çünkü cennetliklere nispeten, cennetin nimetleri ne ise, cehennemliklere nispeten cehennem azabı da odur (Konuk, 2010: I/81). İbn Arabî’ye göre cehennem ehli de ateşe ilk girdiklerinde en büyük azabı ve elemi duyacaklar ve oradan çıkmak isteyeceklerdir. Haklarındaki ceza sona erdiğinde ise, bu kez bir ceza olarak değil, ateşin ehli oldukları için orada kalacaklar ve artık ateş onlar için nimete dönüşecektir. Daha da ötesi bu nimete ülfet peyda ettikten sonra cennete gönderilecek olsalar, şüphesiz acı çekeceklerdir (İbn Arabî, 2011/a: XV/346). Cehennemde acılara maruz kalanlar için kendilerine özgü bir nimetin olduğunu söylemek gerekmektedir. Bu nimet ya çektikleri bir acının ortadan kalkmasıyla gerçekleşecektir -ki bu durumda azap, kendilerinden kalkacak ve böylece o elemlerin yok olmasıyla rahata kavuşmak, onların nimeti haline gelecektir- ya da cennet ehlinin cennetteki nimetleri gibi, müstakil ve ziyade nimetleri olacaktır (İbn Arabî, 2008: 120; İbn Arabî, 2009: 52). İbn Arabî’ye göre -tıpkı cennet gibi- cehennemliklerin varacağı yer de nimettir. Fakat onların nimeti, ateşte gerçekleşecektir; çünkü cezalandırma süresi bitince, ateşin içindekiler hakkında serin ve esenlik verici olması kaçınılmazdır. Cehennemdekilerin nimeti de budur. Öyleyse cehennemliklerin cezalarının tamamlanmasından sonra nimete kavuşmaları, ateşe atıldığında Allah’ın dostu İbrahim peygamberin ateşte nimet görmesine benzemektedir. Nitekim Hz. İbrahim, ateşin kendisine yaklaşan canlılara acı veren bir şey olduğu hakkındaki ön bilgisi nedeniyle, ateşi gördüğünde azap duymuştu. Allah’ın ateşte ve ateşten dolayı kendi hakkında neyi amaçladığını anlamamıştı. Bu hususların varlığından sonra ateş, rengi değişmeden, İbrahim Hakkînda serin ve esenlik verici olarak ortaya çıkmış ve azap nimete dönüşmüştür (İbn Arabî, 2008: 184-185). İbn Arabî, günahkârların cehennemde “ebediyen” kalacaklarını inkâr etmemektedir, zira Kur’an “hâlidîne fîhâ” (Bakara, 2/25, 39, 81) demektedir. Fakat ona göre, “fîhâ”daki “hâ” zamiri dişil olduğu için, bu tabir asla eril olan “azâb”a değil, dişil olan “âteş”e işaret etmektedir. Kur’an ve hadiste cehennem azabının ebediyen süreceğini gösteren hiçbir ifade bulunmamaktadır, oysa aynı şeyi cennet mutluluğu için 140 söylemek mümkün değildir. Dahası, “Allah bütün günahları bağışlar...” (bk. Zümer, 39/53) şeklinde geçtiği üzere, hiçbir şey işkenceyi ebedî kılamamakta; buna ilâve olarak, işkence ancak uygun bir ceza (cezâen vifâkan) ile olabilmektedir. Öyleyse sınırlı bir günah sınırsız bir cezayı gerektirmemelidir. Velhâsıl o, metafiziksel bağlamda, rahmetin Allah’ın zâtî bir sıfatı olduğuna işaret etmekte; fakat gazabın bizatihi Allah’ta var olmayan, evrenin varlığından dolayı gerekli olan bir sıfat olduğunu düşünmektedir (Chittick, 2008: 362). Buna göre İbn Arabî, cehennemde acı çekme süresinin bitiminden sonra her nereye dönülürse dönülsün her bakımdan nimetin bulunduğunu, rahmet gazabı geçtiği için, Hak gazap özelliğiyle nitelendiği sürece cehennem ehlinin azap çekeceğini, İlahî gazap kaybolup ateş rahmetle dolunca da acıların ortadan kalkacağını ifade etmektedir (İbn Arabî, 2010: XIII/296, 297). Muvakkat ve müebbet olmak üzere iki kısma ayrılan cehennem ehlinden muvakkat olanlar, azaplarını çektikten sonra cennete gireceklerdir; müebbet olanlar ise, ezelî istidatlarının gereği bu olduğu için, asla cehennemden çıkmayacaklardır. Hakk’ı ancak cehennemde zikredeceklerdir ve cehennem onların mabedi olacaktır. Fakat uzun bir devirden sonra cehennemin ateşi soğuyup, hararetin yok olmasıyla ve “Rahmetim gazabımı geçmiştir” sırrının zuhuruna istinaden bu hâl cehennemlikler hakkında bir nimet olacaktır. Nitekim hadis-i şerifte, “Orada circîr ağacı/bitkisi biter” buyrulmuştur. “Circîr” gayet sulak mahalde biten bir nebattır. Ve Kur’an-ı Kerîm’de, “Orada çağlar boyu kalırlar.” (Nebe, 78/23) ayet-i kerimesi ile azabın nihayete ermesine işaret edilmektedir. Zira “hukûb” seksen yıl manasına gelmektedir. Ve “ahkâb” hukûbun çoğulu olup uzun müddetten kinaye olmakla, son bulma manasını ifade etmektedir (Konuk, 2010: I/80). Bu bakımdan İbn Arabî’ye göre cehennem ehlinden bazıları için İlahî ölçüye göre belirlenmiş olan elli bin sene, bazıları için de bundan daha kısa sürecek olan cehennemdeki elemlerin nihayete ermesinin ardından, Allah Teâlâ tarafından cehennemde vazifelendirilmiş olan on dokuz melek, İlahî rahmet gereği cehennem ehline şefaat edeceklerdir. Hak Teâlâ da bu kişilerden elemleri kaldıracak ve böylece cehennemlikler istirahate kavuşacaklardır. Bundan başka onlar için ayrıca nimet bulunmamaktadır (İbn Arabî, 2009: 215-216). Cennet ehli ateştekileri görerek içinde bulundukları nimetin değerini anlamak istediklerinde, Araf’ı ifade eden surun üzerine tırmanacak, rahmete dalacaklar ve cehennemlikleri görüp oradan kurtulmuş olmanın hazzını tadacaklardır. Cehennem ehli ise rahmetin kendilerini kuşatmasından sonra onlara bakacaktır. Hatta cehennemde 141 olmalarına rağmen, mizaçları dolayısıyla, yine de haz alacaklar ve cennette olmadıkları için Allah’a hamd edeceklerdir. Nitekim onlar, bu mizaçla cennete girselerdi, zorunlu olarak acı duyacak ve zarar göreceklerdi (İbn Arabî, 2011/a: XIV/378). Cennet ve cehenneme dair daha çok psikolojik denilebilecek türden yorumların yapıldığına da rastlanmaktadır. Nitekim İkbal’e göre cennet ve cehennem mahal değil, “hal”i ifade etmektedir. Onların Kur’an’daki tasviri, derunî bir vakıanın, yani hususiyetin görsel temsilleridir. Cehennem insanın başarısızlığın acı duyarak fark edilmesi, cennet ise benliği yıkan ve dağıtan güçler karşısında kazanılan zaferin getirdiği sevinçtir. Cehennem tashih edici bir tecrübe olup, katılaşmamış egoyu İlahî lütfun canlı esintisine karşı duyarlı hale getirme potansiyeline sahiptir (İkbal, 2014: 159). Bu bakımdan cehennem benliği özüne döndürme, insanı kemale erdirme işlevi görmekte, cennet ise elde edilen başarılar sonucu hissedilen mutluluğa tekabül etmektedir. Kendi kendini gerçekleştiren ve benliğinden kurtulan kişinin, karanlık ve cehennemî varlığından kurtulmuş sayılacağını ve ebedî olan cennete girmiş olup, orada muhafaza edileceğini söyleyen Bedreddîn-i Simavî’ye göre, her iyi durum cennet ve her kötü durum da cehennemi ifade etmektedir. Birlik durumu iyi (ulu) bir durumdur. Allah’a şirk koşma durumu ise, kötü bir durumdur. “Allah’tan başka tapılacak varlık yoktur” diyen kişi, kötü durumdan iyi duruma geçmiş demektir (Şeyh Bedreddîn, 1990: 25). Hem dünya hem de ahiretle ilgili her iyi ve yüce duruma cennet denildiği gibi; ateş, yılanlar, akrepler ve zakkûmdaki durumlara da kötü ve alçak durumlar, dolayısıyla cehennem denilmektedir. Kitaplarda nitelendirilenler ve sözü edilen hurilerle köşkler ve diğer tasvirler yüce durumun görüntüleridir. Rüyasında kendini bir bağ veya yüksek bir köşkte görüp de, bundan yücelik elde edeceği ve amacına ulaşacağı anlamı çıkaran kişinin durumu da bu kabildendir. Rüyalarda görülen görüntüler, ahiretteki görüntülerin cinslerindendir. Zira uyku, kısa ölüm gibidir ve uykuda görülen rüyalar, ahiret görüntüleri cinsindendir (Şeyh Bedreddîn, 1990: 25-26). Dolayısıyla insanın yaşantısına göre cennet ve cehennemin şekillendiği, içinde bulunulan durumun, cennet ve cehennemi ifade ettiği belirtilmektedir. Bütün bu anlatılanlar sonucunda görülen o ki, cennet ve cehenneme İslam dini ile tasavvufun yaklaşımı arasında birtakım farklılıklar mevcuttur. İslam dini cennet ve cehennem konusuna, ümit ve korku, teşvik etme ve sakındırma nokta-i nazarından 142 bakmış, insanların hayatını buna göre şekillendirmelerini amaçlamıştır. Bir bakıma teşbih ve tenzih arasında orta yolu benimsemiştir. Hareket noktası yine İslam dini olan ve konuya aşk perspektifinden yaklaşan tasavvuf ise, korkudan ziyade sevgiye, celâlden ziyade cemâle vurgu yapmış, teşbihi bakış açısını ön plâna çıkarmıştır. İnsanın kemâle ermesini, güzel ahlak ile müzeyyen olmasını gaye edinen tasavvuf, orta yola ilişkin dengeyi âdeta cemâl, rahmet, bağış ve lütuf tarafına kaydırmıştır. Bu itibarla cehennemi âdeta ehline sevdirme tavrı içerisine girmiştir. Öte yandan tasavvuf ehli nazarında vahdete ve İlahî vuslata nail olmak hedeflendiği için, bu yolda cennet dahi ağyar konumunda görülmüştür. Allah’a yakın olma bahtiyarlığını ve O’nun rızasına erişip rü’yet lezzetiyle zevklenmeyi her şeyin ötesinde telakki eden mutasavvıflar için, en büyük cezanın da Allah’tan uzak düşmek ve O’nu görmekten mahrum kalmak olduğu anlaşılmaktadır. İKİNCİ BÖLÜM 2. İSLAM DİNİ VE TASAVVUF BAĞLAMINDA KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE CENNET VE CEHENNEM Din ve tasavvufun İslam sanatları üzerinde etkili olduğunu, sanatın bir kolunu oluşturan şiirin ve özellikle klasik Türk şiirinin de bundan nasibini aldığını söylemek mümkündür. Bilhassa Osmanlı döneminde vücuda getirilip, belli kuralları ve estetik kaideleri bulunan edebiyat geleneğinin nazım yönünü teşkil eden klasik Türk şiirinde, cennet ve cehennem algısını şekillendiren amillerden biri İslam dini, diğeri ise asli hüviyetini bu dinden alan tasavvuftur. “Osmanlı insanı hayatını din ve tasavvuf düşüncesi etrafında şekillendirmiştir. Dinin ve tasavvufun bu boyutu, hayatın diğer yönleriyle veya yorumlarıyla bütünleşmiştir.” (Yıldırım, 2006/a: II/102). Din, Osmanlı hayatının ve kültürünün çeşitli alanlarında değişmez ve hep görünen bir unsur olduğu gibi, tasavvuf da Osmanlının din ve dünya görüşünün ayrılmaz bir parçası olmuştur. Tasavvuf düşüncesinin odak noktası, hayatın bir boyutu, yani dinî boyutudur (Andrews, 2009: 81, 82). Dolayısıyla tasavvufun, İslam dininden ayrı bir sistem olmadığını belirtmek gerekmektedir. Güzel ahlaka, nefis terbiyesine ve tezkiyesine önem veren, seyr ü sülûk metoduyla Allah’a ulaşmayı gaye edinen bu sistemin özünde, Kur’an ve sünnet bulunmaktadır. Şiirin güzel sanatlar kategorisine dâhil edildiği malumdur. Duygu ve düşüncenin katkılarıyla oluşturulan şiir -özelde klasik Türk şiiri- teorik yöne sahip olmakla birlikte, bir sanat faaliyetidir. Sanat ise insanın nesnel gerçekliği, estetik kurallara uygun bir şekilde yeniden düzenlemesi ve bunu yapabilme kabiliyeti olarak tanımlanabilmekte (Karagöz, 2005: 164), insan hayatının olmazsa olmaz bir parçası ve insanın dünyayı güzelleştirme vecibesini gerçekleştirdiği alanı ifade etmektedir (Cansever, 2012: 185). Din, insan duyarlılıklarını, davranış ve değer yargılarını, kâinat ve varlığa yaklaşımını şekillendiren en önemli amil olarak kültürleri belirleyen temel olmuştur (Cansever, 2010: 173). Bütün sanatların gerek ontolojik temelinde gerekse tarihî tezahürünün arkasında “din” ve “maneviyat” gerçeğinin bulunduğu konusunda, sanat tarihçilerinin çoğunluğu ittifak halindedir (Kılıç, 2006: 19). Güzel sanatların başlangıcı hakkında tetkiklerde bulunan toplum bilimciler ile estetik zevkin ortaya çıkışını ve gelişimini araştıran psikoloji uzmanları, musikinin, raksın, şiir ve edebiyatın dinî bir kaynaktan çıkarak varlık kazandığı hususunda hem fikirdirler (Köprülü, 1999: 52). Dolayısıyla din, şairin ruhuna sinmek bakımından, şiir 144 üzerinde haliyle etkili olmaktadır. Özellikle Müslüman sanatçının tavrı, doğrudan doğruya dinî bir tavır olarak karşımıza çıkmaktadır (Ayvazoğlu, 2002: 42). Aşkın olanla bağlantı kurmaya çalışan İslam sanatları, görünende görünmeyeni, değişende değişmeyeni yakalama ve gösterme çabası içerisindedirler (Koç, 2010: 25). İslam sanatının bir alanını teşkil eden şiirde, kelime ve kavram, teşbih ve sembollerin oluşmasında inanç, şairi yönlendiren asli unsurların başında gelmektedir. Müslüman sanatçı açısından, sanat bir gaye değil, genel itibariyle dinî unsurların öncelikli olarak kullanıldığı, yüce olanı anlatması ve yansıtması icap eden bir vasıtadan ibaret görülmüştür (Özcan, 2012: 162). Dinin yanı sıra, tasavvuf da Müslüman milletlerin edebiyatlarında önemli bir yer edinmiş, kalıcı izler bırakmıştır (Mengi, 2010: 37). Sanatın inşa edilmesi sürecinde tasavvufun da asla göz ardı edilmemesi gereken belirleyici bir rolü bulunmaktadır. Bu bakımdan tasavvufu dikkate almadan İslam sanatlarını anlamak mümkün değildir. Bütün Müslüman sanatçıların mutasavvıf oldukları veya olmaları gerektiği iddia edilemese de, hepsinin içinde var oldukları estetiğin tasavvuf tarafından şekillendirildiğini söylemek mümkündür (Ayvazoğlu, 2002: 42, 107). Tasavvuf, insanı mutlak hakikatlerle yüzleştirerek kâinattaki umumî ahengin derin sırlarını ruhlara duyurmaktadır (Kemikli, 2004: 7). Dikkatle incelendiğinde, din dışı kabul edilenler de dâhil, bütün İslam sanatlarının temelinde, tasavvufî anlamda bir arayış gerilimi, yani aşkın var olduğu görülecektir (Ayvazoğlu, 2002: 36). Aşkın kaynağı ise İlahîdir. Âlemin yaratılışı dahi aşk ile temellendirilmekte, mahlûkat bu sayede bir değer kazandığı gibi, kâinata mührünü vuran Yaratıcının varlığı da enfüste ve afakta hissedilir olmaktadır. Bu da nihayetinde bakışları tevhide yöneltmektedir. Bütün Müslüman sanatçıların algı ve anlayışlarının merkezinde tevhit ilkesi yer almaktadır. Eşyayı maddi ve duyusal bağlarından koparmayı ifade eden soyutlama, üsluplaştırma ve tekrar, İslam sanatının bu tevhit ilkesini gözeten bir tezahürü olmuştur (Koç, 2010: 50). Vahdet-i Vücûd felsefesinin İslam estetiğinin teşekkülünde birinci derecede rol oynadığı; şiirden musikiye, süsleme sanatlarından mimariye, resimden gölge oyununa kadar bütün sanat dallarının ardında bu felsefenin bulunduğu bir gerçektir. Varlık ve olayların zahiriyle -başka bir deyişle- aslında bir gölgeden, bir hayalden ibaret olan duyularla kavranabilir âlemin bin bir şekliyle uğraşmayıp, doğrudan doğruya fenomenlerin içyüzüne dalan Müslüman sanatçının bu davranışına Vahdet-i Vücûd yön vermiştir (Ayvazoğlu, 2002: 90). Bu bakımdan tasavvuf düşüncesi sadece bir metafizik 145 zeminden öte, başlı başına varlık, bilgi ve ahlakı merkeze alan bir anlayış olarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Böylece tasavvuf, fikir ve sanat hayatına ışık tutmuş, İslam düşüncesinin sanat kalıbına dökülmesinde etkili olmuştur (Kemikli, 2004: 71). Sanatta mükemmele ulaşma, manevi kemale ulaşmayla iç içe gerçekleşmektedir. İslami estetik anlayışında, güzellikle hakikat ya da doğruluk arasında da çok sıkı bir ilişki olduğu görülmektedir. Buna göre bedii tecrübenin en yüksek derecesi, güzelliğin hakikatle buluştuğu noktada gerçekleşmekte (Koç, 2010: 53), İslam sanatının güzellik ve mükemmelliğe verdiği önem, klasik Türk şiirinde kendini göstermektedir. Osmanlının estetik zevkini, ekseriyetle İslam’ın varlığa bakışı ve onu algılama anlayışı tayin etmiştir. Mimarî, hat, süsleme ve musiki gibi güzel sanat dallarındaki incelik, zariflik ve aşkın olanla irtibat kurma düşüncesi, şiirde çok daha coşkun bir halde tezahür etmektedir (Yıldırım, 2006/a: II/103). Bu itibarla şiir, dünyevi ve uhrevi tasavvurlar, dinî ve din dışı düşünceler arasında çeşitli bağlantılar kurma bakımından neredeyse sınırsız imkânlar sağlamakta; usta şair her iki alana da karşılıklı olarak tam manasıyla nüfuz edebilmekte ve en din dışı şiire bile ayrı bir dinî tat verebilmektedir (Schimmel, 2004/a: 306). İnsanın inanç sistemi, kozmolojik varlık telakkisi doğrudan doğruya onun yaptığına yansımaktadır. Ortaya konulan her ürünün, bilinçli yahut bilinçsiz olarak inançların bir tezahürü olduğu görülmektedir (Cansever, 2012: 39). Sonuç olarak, klasik Türk şiirinin temelinde din ve tasavvufun bulunduğu bir gerçektir. Bu vesileyle cennet tasvirleri ve muhtevası başta sevgiliye dair unsurlarla, tabiatla ve tabiattaki diğer varlıklarla ilişkilendirilerek klasik Türk şiirinde ele alınmıştır. 2.1. Klasik Türk Şiirinde Cennet Cennet, nasıl olduğu, nelerden oluştuğu ve nerede bulunduğu konusunda ta ilk çağlardan beri edebiyatçıları meşgul etmiştir. Cennet motifleri edebiyatçıların ve şairlerin hayallerini süslemiş ve şiirlere konu olmuştur. Müslüman yazarlar tarafından da cennete ilişkin çok canlı tasvirlerin yapıldığı müşahede edilmektedir (Cilacı, 1995: 33, 36). Dinî ve tasavvufî ortamda şiirini icra etmiş bulunan klasik ve mutasavvıf şairler ise bunların başında gelmektedir. Müslüman edebiyatlarında, bahar, bahçeler, sevgilinin güzelliği ve yaşadığı yer anlatılırken hemen hemen her zaman Kur’an’daki cennet tasvirlerine atıfta bulunulması (Ayvazoğlu, 2008: 60), tasavvur edilen ideal âlemin Kur’an’daki cennet tasvirleriyle yakın bir ilişki içerisinde olduğunu göstermektedir (Ayvazoğlu, 2002: 125). Dinî- 146 tsavvufî mitolojide ve şiirde, misaller âlemi cennet bahçeleriyle simgelenmektedir (Andrews, 2009: 186). Baharın, bahçelerin ve sevgilinin yüzünün güzelliğinden söz edilirken mutlaka cennet bahçelerinden, cennetin bekçisi Rıdvân’dan, Kevser havuzundan, Tesnîm suyundan, Selsebîl pınarından, hurilerden, kökü yukarıda ve dalları aşağıda olup da bütün cenneti gölgeleyen Tûbâ ağacından ve cennete dair diğer unsurlardan söz edilmektedir (Ayvazoğlu, 2008: 62). Sembolik dilin kullanıldığı şiirlerde anılan havuzun, cennetteki Kevser havuzunu, hatta bazı şairlerin Tûbâ’ya benzettikleri salkım söğüdün, dalları aşağı doğru sarkan bu cennet ağacını temsil ettiğini söylemek mümkündür. Bahçelerdeki köşkler, sayebanlar, selsebiller, gölgeli ve çeşit çeşit meyveli ağaçlar, hatta bu güzellikler ortasında yaşanan zevk ve safa, yeme-içme ve eğlence bahçe-cennet ilişkilerini gösteren unsurlar olarak müşahede edilmektedirler (Ayvazoğlu, 2008: 60-61). Klasik Türk şiirinde cennet, bizzat kendine ait hususiyetlerle bahse konu edildiği gibi; tabiat, mekân, zaman, sevgili, âşık, aşk ve insanla ilişkili olarak da şiirlerde ele alınmaktadır. Nitekim klasik Türk şiirinde cennetin; İlahî nizamı aksettiren kâinat ve dünyadaki düzene (tabiat), sevgilinin kûyuna ve önemli mekânlara, bahar mevsimine, sevgili-âşık-aşk üçlüsüne, rakip-zâhid gibi ağyarı temsil eden tiplere göndermede bulunduğu anlaşılmaktadır. 2.1.1.İsim, Çeşit, Sayı, Derece ve Muhteva İtibariyle Klasik Türk Şiirinde Cennet Cennetin başlıca yedi ismi bulunmakta, bunlara ek olarak birçok isimden de bahsedilmektedir. Yine bazı kaynaklarda cennetin ismi, bazılarında ise cennetin bir çeşidi veya tabakası olarak Firdevs, Adn, Na‘îm ve Me’vâ cennetleri zikredilmektedir. Cennetin sayısının sekiz olduğu ve bunun üzerinde insanın azalarıyla bağlantılı olarak birtakım yorumların yapıldığı da bilinmektedir. Aynı şekilde cennette derecelerin olduğu; inançtaki sağlamlık ve sadakat, güzel amellerdeki ihlas ve miktarla doğru orantılı bir şekilde bu makamlara erişileceği haber verilmektedir. Kur’an, hadis ve diğer birçok kaynakta nakledildiği üzere, cennetin ehliyle, yapısal özellikleriyle ve akla hayale gelmedik nimetleriyle son derece hoş bir muhtevaya sahip olduğu, mükemmel olanı nazara sunduğu anlaşılmaktadır. Bütün bu hususların klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığı seçilen örneklerle ortaya konulacaktır. Ancak burada sunulan şiir örneklerinin sınırlı sayıda olduğunu 147 belirtmek gerekmektedir. Zira daha sonra gelecek olan diğer birçok başlık altında da cennetin isimleri, çeşitleri ve sayılarına dair bol miktarda şiirle karşılaşılacaktır. 2.1.1.1. Cennetin İsim, Çeşit, Sayı ve Dereceleri Başta yedi isim olmak üzere, “dârü’l-karâr” (Ahmedî, G.297/8), “âhiret dârı/dârü’l-ahire” (Nesîmî, G.442/8), “dâr-ı ferâh/dârü’l-ferâh” (Şeyhülislâm Yahyâ, G.39/5), hüsn-i meâb/hüsne(ü)’l-me’âb (Kânî, Tesdîs -20/IV-2) gibi cennete ait birçok ismin klasik Türk şiirinde geçtiği görülmektedir. Sevgilinin kûyu ve yüzü cennet olarak telakki edildiği gibi, bazen bir şehrin - özellikle payitahtın- kendisi, sarayları, bahçeleri cennet olarak algılanmakta ve cennete dair isimler ile klasik Türk şiirinde ele alınmaktadır. Nitekim hem İstanbul’u hem de padişah sarayını karşılar nitelikte bir isim olan Dârü’s-sa‘âde için tanzim edilmiş bir kasidede şair, bu mekânın adının saadet yurdu, hududunun sevinç yurdu, nispetinin muhkem, yüksek bir köşk ve künyesinin ise cennet sarayı olduğunu söylemek suretiyle cennetin isimlerine ve kasırlarına atıfta bulunmaktadır: Adıdur dârü’s-sa‘âde haddidür dârü’s-sürûr Nisbeti kasr-ı müşeyyed künyeti cennet-serâ (Ahmed-i Dâ‘î, K.8/5) “Kûy”u bir cennet/Dârü’s-Selâm ve kendisi de güzelliği ile bir huri olan sevgilinin geçtiği yolu âşık bir selam, bir iltifat için bekleyip durmaktadır. Beyitteki bu tasvir, âdeta cennete girecek olanların “selâm” sözü ile karşılanıp içeri alınacakları olayını akla getirmektedir: Dârü-s-Selâm-ı kûyunun ey hûr yolların ‘Işk ola bana beklemede bir selâm içün (Zâtî, G.1090/6) Sevgilinin yüzü, kırmızı gül rengindedir. Renk itibariyle aynı zamanda, şarap ve ateşi de çağrıştıran sevgilinin yüzü, hem cennet gülşeni/ebedîlik cenneti hem de şarap kadehiyle birlikte bir meyhane tasviri oluşturabilmektedir. Beyitte, cennetin isimlerinden biri olan Huld/Cennet-i huld bahse konu olmaktadır: Gül yüzün yâdına her dem içe peymâneleri Cennet-i Huldı kıla gönline mey-hâneleri (Ahmedî, G.681/1) Küçük bir mekân ve imkân ile kanaat sahibi bir insanın, dünyada dahi huzuru yakalayabilmesine karşılık, elindekiyle yetinmeyip nankörlük eden kişinin, dünyada nimet ve refah nokta-i nazarından sıkıntı çekmeyen kâfir misali ahirette de cennet ve saray/köşk umma hadsizliğinde bulunabileceği anlaşılmaktadır. Nitekim insanın tabiatına atıfta bulunulan beyitte, Hint-Avrupa dil grubundan olan eski Farsça ve 148 Yunanca, İngilizce gibi bazı Batı dillerinde cennet için kullanılan “paradis” kelimesi geçmektedir. Bu da diller arasındaki sözcük alış verişinin varlığına delalet etmektedir: Âdemînün dünyede bir gûşesidir râhatı Yoksa her kâfir umar yarın parâdîs ü balât (Ahmed-i Dâ‘î, K.12/31) Cennetin çeşitlerinden biri olarak kabul edilen Firdevs, klasik Türk şiirinde “cennet, cennet bahçesi, bahçe” gibi asıl anlamının yanı sıra “firdevs-i berîn, firdevs-i a‘lâ, bağ-ı firdevs, gülşen-i firdevs” gibi terkiplerle birlikte kullanılmıştır. Teşbih, istiare, tenasüp mecaz ve kinaye yoluyla sevgilinin bulunduğu yeri, yüzünü ve muhtelif güzelliklerini ifade etmektedir. Firdevs, ırmak ve pınarların kaynadığı, eşi benzeri olmayan güzelliklerin, hurilerin, muhteşem konakların bulunduğu zümrüt misali yemyeşil bir mekân olarak tasvir edilmektedir (Uzun, 1996: 124). Nitekim bir beyitte Firdevs, sevgilinin kendisi ve ona olan aşkla bağlantı olarak ele alınmaktadır. Âşık her kime maşukluk elbisesini giydirmiş ise, artık âşık nazarında sevgili Firdevs-i a‘lâdan çok daha üstün ve önemli olmuştur. Âşığın cenneti, sevgilinin kendisi olduğu için, Firdevs-i a‘lâ bağları dahi onun gözünde bir değer taşımamakta, gözüne görünmemektedir. Bu durum, cennetteki nimetlerin en büyüğü olan rü’yetullahı çağrıştırmaktadır. Buna göre, özellikle mutasavvıflar İlahî cemâli müşahede etmeyi her şeyin üstünde gördükleri gibi, âşık da değer verdiği sevgiliyi eşsiz güzellikteki cennet bağlarına tercih etmektedir: Ma‘şûklıgun hil‘atini her kime giydürdün ise Gelmez gözine zerrece Firdevs-i a‘lâ bâgları (Yunus Emre, 365/6) Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet olarak gönderildiğini ifade eden ayete (Enbiyâ, 21/107) telmihte bulunulan beyitte, Firdevs cenneti ve ebedî kasrı ile Hz. Peygamber ve risaletinin evrenselliği arasında tenasüp sanatı oluşturulmaktadır. Zira Firdevs cenneti ve içindekilerinin ebedîliğine nazaran Hz. Peygamber’in de ancak âlemlere rahmet olarak gönderilmiş bir resul olduğu bildirilmekte, âdeta Hz. Peygamber’in gelişiyle bütün âlemlerin cennete döndüğü ve bunun sonsuza kadar böyle kalacağı ima edilmektedir. Hz. Peygamber’in risaleti dünyanın sonuna kadar ve hatta şefaati ile ahirette de varlığını sürdürecektir. O, sadece bir bölgenin veya kavmin değil bütün insanların ve hatta cinlerin de peygamberidir. Dolayısıyla onun peygamberliği zaman, mekân ve varlık bağlamında evrenseldir: Hâzihî min-Cenneti’l-Firdevsi kasru’l-hâlidîn Kâle mürselnâke illâ rahmeten li’l-‘âlemîn (Kânî, Tesdîs -20/III-2) 149 Melek yüzlü sevgililer, âşıklara el sallayarak “Bu Adn cennetidir, ebedî kalmak üzere buraya giriniz.” şeklinde hitapta bulunmaktadırlar. Dolayısıyla bu beyitte de cennet ehlinin saadet yurduna girerken hoşça karşılanacaklarını bildiren ayete (Zümer, 39/73) işaret edilmekte ve ondan iktibas yapılmaktadır: El salup âşıklara derler melek-manzarları Hâzihî cennâtü ‘adnin “fedhulûhâ hâlidîn” (Hayâlî, K.23/8) Dârü’s-sa‘âdenin özelliklerinin anlatıldığı aşağıdaki beyitte şair, o sarayın sütunlarının Na‘îm cenneti gibi yüksek ve sağlam olduğunu, Dârü’l-bekâ (bekâ yurdu) kapıları misali onun kapılarının açık ve baştan başa dolaşmaya müsait olduğunu belirtmektedir. Na‘îm cennetiyle bir bina arasında tasvire dayalı anlatımın sergilendiği bu beyitte, cennetin kapılarının son derece geniş ve mümin-muttaki kullar için ardına kadar açık olduğu dile getirilmektedir. Adn cennetinin kapılarının sadece muttakiler için açık olduğunu haber veren ayete (Sad, 38/50) telmihin olduğu beyitte, köşklerinin direklerindeki ihtişam ve saray ile cennetler arasında teşbih yapılmaktadır: Hest erkâneş müşeyyed hemçü cennâtü’n-na‘îm Geşte ebvâbeş müfetteh çü der-i dârü’l-bekâ (Ahmed-i Dâ‘î, K.8/10) Sevgilinin yüzü bir cennet bahçesini andırmaktadır. O bağı seyre koyulmak, âdeta Me’vâ cennetine girmek gibi bir duygu oluşturmaktadır. Sevgilinin yüzünün cennete benzetildiği bu beyitte, aynı zamanda “temâşâ” sözcüğünden hareketle, cennette Allah’ı görmeye, bahçede ise sevgilinin dîdârını seyretmeye işaret edildiğini söylemek mümkündür: Hüsnünün bâğına her kim ki temâşâya gelir Öyle sanır ki bugün cennet-i me’vâya gelir (Şeyhî, G.78/1) Yukarıda zikri geçen dört çeşit cennetle birlikte cennetin sayısının yedi olduğu, bazı rivayetlerde ise sekiz olduğu belirtilmektedir. Klasik Türk şiirinde karşılaşılan örneklerden hareketle cennetin sayısının sekiz olduğu görülmektedir. Bir beyitte cennetin kapısının sekiz olduğu -ki bu sekiz kapı aynı zamanda sekiz cennete karşılık gelmektedir- nehirlerinin ise dört tane olduğu anlatılmaktadır. Dört nehir, önceki bölümde geçtiği üzere, Muhammed Suresi’nin 15. ayetinde özellikleriyle birlikte anlatılan nehirler olsa gerektir: Sekiz oldu kapusu uçmağın Neye dört oldu suyu ırmağın (Nesîmî, Mes.2/5) 150 Sekiz cennet, zâhid açısından bir sırdır. Ancak gayb âleminin örtüleri üzerinden kaldırılan âşık için Me’vâ cennetinin perdesiz bir şekilde ve nur olarak görüldüğü belirtilmekte, aynı zamanda cennetin nurdan bir aydınlığa sahip olduğu bildirilmektedir: Dediler kim: sekgiz uçmak sirr olupdur zâhide, Perdesiz nûr anda gördük cennetü’l-me’vâyı biz (Hatâ’î, G.413/3) 2.1.1.2. Cennette Bulunan Bahçe, Köşk, Irmak ve Havuzlar Cennette yemyeşil ağaçların, bahçelerin ve gölgeliklerin bulunduğu, bu bahçelerden, hatta köşklerinin altından ırmakların aktığı anlatılmakta, oldukça canlı tasvirler yapılmaktadır. Cennette, bal, süt, su ve şarap (hamr) ırmaklarından, Seyhan Ceyhan Nil ve Fırat nehirlerinin cennetten çıktığı bildirilmektedir. Tûbâ ağacı ve nehir veya havuz olduğu konusunda farklı görüşler serdedilen Kevser suyu hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir. Bütün bu anlatımların klasik Türk şiirine de yansıdığı görülmektedir. Şair bir beyitte, “Kevser”, “Selsebîl”, “Mâ’-i ma‘în” (akarsu) gibi su ve pınarlara; “Mak‘ad-ı sıdk” ve “Makâm-ı emîn” gibi cennetin isimlerine değinmektedir. Dolayısıyla hem cennetteki su kaynaklarını hem de cennetin isimlerini anmaktadır: Kevser ü selsebîl ü mâ’-i ma‘în Mak‘ad-ı sıdk ile makâm-ı emîn (Nesîmî, Mes.2/8) Kevser şarabı olarak telakki edilen sevgilinin dudağı, bu defa cennetin dört ırmağıyla anılmakta, bunların üçüne (şerâb/su, hamr, bal) ismen değinilmekte; şeker gibi beyaz ve tatlı (şehd) olmak bakımından da süte işaret edilmektedir: Sormuşum la‘linde çün cennât dört ırmağını Şekker ü şehd ü şerâb u hamr u balı bendedir (Nesîmî, G.50/7) Sevgilinin dudağı, Kevser Suresi (Kevser), Selsebîl, Mâ’-i ma‘în ve Kâfûr çeşmesi ile ilişkilendirilerek cennette yer alan ırmak ve pınarlara, cenneti idareye mamur melek, cennet hazinedarı yahut kapıcısı olan Rıdvân’a (Onay, 2009: 219, 389) atıfta bulunulmakta ve Mülk Suresi 30. ayetten iktibas yapılmaktadır: Sûre-i Kevser hakıyçün ey tutağı Selsebîl Sözüni işitse Rıdvân ayda “min mâ’in me‘în” (Zâtî, G.1017/2) Cûş idince bu gice çeşme-i kâfûr okudum Sûre-i Kevseri bûs-i leb-i handânun içün (Zâtî, G.1045/3) Hadislerde Nil nehrinin cennet nehirlerinden olduğu bildirilmektedir. Kevser ırmağı ise hem hadislerde geçmekte hem de ayette zikredilmektedir. Dünyada da aynı 151 isme sahip Nil ve şiirlerde yer verilen bir diğer önemli nehir Aras’ın bu dünyaya ait olduğu, dolayısıyla terk-i dünya etmiş olanların gönlünün dünyaya değil, Kevser ırmağı gibi cennete aktığı, ahireti tercih ettiği vurgulanmaktadır: Gönlümüz Nîl ü Aras gibi cihâna akmaz Kevser ırmağı gibi târik-i dünyâyuz biz (Taşlıcalı Yahyâ, G.151/3) İçerisinde cevherlerin saçıldığı bir bahçenin cennette yer alması ne ise, Selsebîl suyunun içinde Kevser suyunun bulunması da odur. Yani, türlü türlü ziynetlere ve bir birinden değerli taş ve mücevherlere sahip cennet bahçeleri cennette ışıl ışıl parıldamakta, aynı şekilde rengi sütten beyaz olan ve dibindeki çakıl taşları mücevherler gibi parlayan Kevser nehri öne çıkmaktadır. Ravzadaki cevahirden kasıt, çiğ taneleri de olabilir. Dolayısıyla cennet bahçesindeki bu şebnemler nasıl mücevheri andırıyorsa, Selsebîl içindeki bembeyaz Kevser’in de inci tanelerini andırdığına dair bir yorum da yapılabilir: Hôz-i cennetdür, cevâhirden tökülmiş rôzede, Selsebîl içinde âb-i Kôserî nisbetlüdür. (Hatâ’î, G.383/7) Gül bahçesinin yolunu beyaz yaprakların süslemesi, Adn cennetinin kaynağından akan Kâfûr’a benzetilmekte, beyaz oluşuyla ön plana çıkıp cennetten akan Kâfûr nehri/pınarı ile gülistanın içerisinde uzayıp giden ve beyaz yapraklarla nehri andıran yol arasında ilişki kurulmaktadır: Gülistân râhını gördüm beyâz evrâk zeyn etmiş Behişt-i ‘adn ‘aynından akan kâfûra benzettim (Hayâlî, G.330/2) Şair, dünya sularının hiçbir yönden cennetin Rahîk, Selsebîl ve Kevser suyuna benzemediğini söylemektedir. Her yönüyle mükemmel olan bu nimetlerin dünya standartlarının çok çok üstünde olduğunu vurgulamaktadır: Benzemez her vech-ile dünyâ sularına suyı Yâ cinânın selsebîli yâ rahîk ya kevseri (Kuddûsî, G.323/7) Şarap meclisinin zaman zaman tekrar eden işretinin safasını, dalganın satırlarıyla cennette Tesnîm üzerine yazmışlardır. Şarap meclisinde yer yer yapılan yeme-içme ve eğlence, cennette, satırları andıran kat kat dairelerden müteşekkil dalgalar ile Tesnîm pınarı üzerine yazılmıştır. Beyitte, meclis safasının tekrar tekrar yaşanması ile dalgalar arasında bir benzerlik bulunmaktadır. Zira dalgalar da iç içe geçmiş halkalar ile su yüzeyinde meydana gelen tekrarları oluşturmaktadır. Ayrıca cennet ile bezmdeki işret safası, sahbâ ile Tesnîm, dünbâle-dâr ile sütûr-ı mevc arasında bağ kurulmaktadır: 152 Safâ-yı işret-i dünbâle-dâr-ı bezm-i sahbâyı Sutûr-ı mevc ile Cennetde Tesnîm üzre yazmışlar (Şeyh Gâlib, G.115/5) Klasik Türk şiirinde genellikle sevgilinin boyu ile ilişkilendirilen Tûbâ ağcı, cennette bulunan ve dalları aşağıya doğru sarkmış, çok heybetli, cennet elbiselerinin bu ağacın tomurcuklarından yapıldığı bildirilen bir ağaçtır. Ayette (Ra‘d, 13/29) hoşnutluk ve mutluluğa karşılık gelen tûbâyla, cennet ehlinin rahatı tasvir edildiği gibi, ayrılığa tahammül gösterip bundan yakınmayanın vuslata erişeceği, bu vesileyle kurtuluş ve selameti isteyenin huzura ereceği anlatılmaktadır. Bir bakıma sevgilinin cevr ü cefasına katlananın, sonunda onun iltifatına nail olacağı ifade edilmektedir: Hicrânına tahammül eden vaslını bulur Tûbâ men erâde bihi’l-fevzi ve’n-necât (Fuzûlî, G.39/2) 2.1.1.3. Cennetin Yapısı ve Nimetleri Cennetin yapısıyla ilgili olarak, kat kat bina ve tabakalardan oluştuğu, havasının mutedil, toprağının misk ve hâkim rengin yeşil olduğu, binalarının altın ve gümüş tuğlalardan yapıldığı verilen bilgiler arasındadır. Cennet, envaiçeşit nimeti, bahçeleri bağları, ağaçları, gölgelik alanları, ırmak ve pınarları, köşkleri ve çadırları, çarşısı ve pazarı, huri ve gılmânlarıyla müreffeh ve cezbedici bir ortamın sunulduğu mükâfat diyarıdır. Bu yapı ve muhtevayla ilgili olarak klasik Türk şiirinde nasıl bir yaklaşımın sergilendiği önem arz etmektedir. Tûbâ dalından uçup yüce makamlar geçerek tertemiz şaraptan içenlerin dünya ballarına tenezzül etmeyecekleri belirtilirken, cennette bulunan Tûbâ ağacı ve İnsan Suresi 21. ayette geçen “Şarâb-ı tahûr”a değinilmektedir: Tûbâ talından uçanlar yüce makâmlar geçenler Şarâben tahûr içenler banmaz dünyâ ballarına (Yunus Emre, 345/7) İçilen meyin, cennetteki içeceklerden Kevser (Kevser, 108/1), Selsebîl (İnsân, 76/18), Kâfûr ve onun karışımı olan zencebîl (İnsân, 76/5, 17, 18) ile ilişkisi kurularak âdeta aşk şarabının ayetlerde zikredilen bu cennet içecekleri kabilinden olduğu vurgulanmaktadır. Yine ilgili ayetlere atfen Rahîk şarabı ve Tesnîm suyu (Mutaffifîn, 83/25, 27) gibi diğer cennet içecekleri de anılmaktadır: Nûş itdügünde mey olur elünde selsebîl Kevser olur mizâcı vü kâfûr u zencebîl (Ahmedî, G.405/1) Budur ol mâ-hasal-i nehr-i rahîk ü tesnîm Budur ol kıt‘a-i gülzâr-ı na‘îm ü me’vâ (Nâbî, Tr.39/6) 153 Cennetteki ağaçların gövdesinin altın (Tirmizî, Cennet: 1), toprağının ise misk olduğunu (Buhârî, Enbiyâ: 5) belirten hadislere de telmihle, ağacı altın, yeri amber olan cenneti, basireti açık olanın seyretmesi talep edilmektedir. Aynı şekilde, cennetin toprağının gül suyu ve misk ile karıldığı ve halis amber olduğu, taşının ise elmastan olduğu ifade edilmektedir. Bu vesileyle cennetin toprağının kokusu, taşı ve ağaçlarının hangi maden ve cevherden yaratıldığına dair bilgiler verilmektedir: Bihişti şimdi teferrüc kıl iy küşâde basîr Ki altun oldı ağacı vü yiri ‘anberîdür (Kadı Burhaneddin, G.1305/3) Anun tahmîr olundı toprağı misk ü gülâb ile Taşı elmâs-ı terdür toprağıdur ‘anber-i sârâ (Nev‘î, K.4/6) Hakkında duada bulunulan birisi için, makamının cennet olması, dostlarının ise güzel yüzlü huriler ve şefkatli güzel gençler (vildân) olması istenmektedir. Dolayısıyla özellikleriyle beraber cennet hanımlarından hurilere ve hizmetlilerinden vildâna yer verilmektedir: Cennet makâmı olsun anun anda mûnisi Vildân-ı mihr-i tal‘at u hûrân-ı meh-likâ (Ahmed-i Dâ‘î, K.13/29) Cennette nurdan aydınlık bir ortamın bulunup gecenin olmadığı gerçeğine dikkat çekilmektedir. Bahar mevsiminin uzun geceyi mahvetmeye kastettiğine değinilmekle, ilkbaharın başlangıcıyla gecelerin kısaldığı hadisesine de işaret edilmektedir: Cennette gece olmadığın istimâ‘ edip Kasd etti kim uzun geceyi mahv ede bahâr (Necâtî, K.8/9) Cennet elbiselerinden sündüs (ince ipek) ve istebrak (kalın ipek-parlak atlas) ile cennetin süslendiği; cennet, huri ve gılmânın güzel olduğu; Sidre ve Tûbâ’da seyran etmenin hoşluğu dile getirilmektedir. Yine Tûbâ ve Sidre’nin boyundan hareketle Rıdvân’ın, sevgilinin boyuna göre cenettin yeşil ipek elbisesini kesip biçtiği söylenmektedir. Dolayısıyla cennetin muhtevasına dair unsurlara yer verilmektedir: Sündüs ü istebrak ile zeyn olur cennet velî Ta‘n eder dellâk-i sîmîn-ber ana hammâm ile (Necâtî, G.495/4) Cennet ü hûrî vü gılmân da güzel Sidre vü Tûbâ’da seyrân da güzel (İsmail Hakkî, İlahi 18/3) Rıdvân alup kadün kad-i Tûbâ vü Sidre’ye İstebrakî-i sebz-i cinânı keser biçer (Kânî, G.57/4) 154 Kastedilen huri, Kevser, mey ve sevgili ise, yeme-içme ve eğlenceye zemin hazırlayan her şeyin bunda bulunduğunu söyleyen şair, meclis ortamıyla cennet hayatı arasında bağlantı kurmuş; cennetteki huri, Kevser, şarap (mey) ve mahbub (eşlerhuriler-vildân) gibi varlıklara işaret etmiştir: Hûr u Kevser’den mey ü mahbûb ise maksûd eger ‘Ayş u nûş esbâbı hep hâzır müheyyâ bundadur (Bâkî, G.157/2) Bir beyitte, cennetin huri ve gılmânının saçıyla (sümbül) bağlantılı olarak cennetteki reyhan bitkisinden bahsedilmekte, sevgilinin ayna gibi parlak yüzünde saçının aksettiği ve bu cennet bağını andıran yüzde görünenin reyhan olmadığı ifade edilmektedir: Düşdi ‘aks-i sünbül-i havrâ-vü-ğılmân-i cinân Görinen mir’ât-ı rûy-ı bâğda reyhân degül (Zâtî, G.824/4) Cinân kasrının Allah Teâlâ’nın Arş’ının kubbesi/çatısı gibi yüceldiği, muazzam olduğu belirtilmek suretiyle cennetin yapısına dair bilgiler sunulmaktadır. Beyitte yer alan kasır, kâşanenin aynı zamanda gönlü ifade eder nitelikte olduğunu söylemek gerekmektedir: Yüceldi kasr-ı cinânın çü sakf-ı ‘arş-ı Mecîd Kimin bu kasr ile kâşânesin sorarsın sen (İbrahim Hakkî, G.276/7) Ahiret hayatının bir safhasını oluşturan Araf’ın neyi ifade ettiği konusunda farklı görüşler ileri sürülse de cennet ve cehennem arasında bulunan bu yerde, günah ve sevapları eşit olan müminlerin bir müddet kalacağı, daha sonra İlahî rahmet sayesinde cennete alınacağı bildirilmektedir. Araf’a değinilen bu beyitte, ruhani âlemi geçip -değil ki Araf - cennete dahi bakmamak gerektiği dile getirilmekte, asıl gayenin İlahî yakınlığı gerçekleştirmek olduğu ima edilmektedir: Melekût ‘âlemini geçmege himmet eyle Cennete bakma sakın kanda kalupdur a‘râf (İsmail Hakkî, G.161/3) Gerek hurilerin eşsiz güzelliği ve bunun da ötesinde sevgilinin tasvirinin orada oluşu, gerekse cennetin muhteşem oluşundan ötürü cihan halkı cennete girmeye iştiyak duymaktadır. Beyitte, insanların cennete girmek için can atmalarının sebebi, sevgilinin orada bulunuşuna bağlanmak suretiyle hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmaktadır: Cihân halkı cinâna girmege cânlar virür ey hûr Meğer nakkâş-ı kudret nakş idübdür anda tasvîrün (Zâtî, G.758/4) 155 2.1.1.4. Cennet Hayatının Sonsuzluğuna Karşılık Dünyanın Geçiciliği Cennet ve cennetlikler ebedî olduğu gibi, cennet nimetlerinin de bitip tükenmesi söz konusu değildir. Ancak dünya hayatı ve dünyaya ait unsurlar yok olmaya mahkûmdur. Klasik Türk şiirinde -genellikle işin içerisine tasavvufî bir hava da katılarak- dünyanın faniliğine vurgu yapılmakta, dolayısıyla dünyaya meyletmemek gerektiği üzerinde durulmaktadır. Kur’an’da, her canlının ölümü tadacağı, kıyamet günü yapılan amellerin karşılığının tastamam verileceği, cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulanın gerçekten kurtuluşa ermiş olacağı ve bu dünya hayatının ise aldatma metaından başka bir şey olmadığı bildirilmektedir (Âl-i İmrân, 3/185). Bu gibi ayetlerin de etkisiyle geleneksel klasik Türk şiiri söyleminde bu dünyanın gelip geçici olduğu, bu dünya saltanatının çok kısa sürdüğü, öbür dünya için birtakım hazırlıklarda bulunmak gerektiği anlayışı pek çok şairin felsefesinde yer edinmiştir. Gerek bu dünyadan vazgeçmek anlamındaki bu anlayış, gerekse daha kapsamlı boyutuyla Allah’ın dışındaki her şeyden vazgeçme anlayışı, neticede insanları “dünyalık” olandan bir ölçüde uzaklaştırmıştır (Yıldırım, 2004: 166). Bir oyun, eğlence, bir süs, insanlar arasında övünme, daha çok mal ve evlat sahibi olma isteğinden ibaret olan dünya hayatına nazaran, şiddetli bir azabın, Allah’ın mağfiret ve rızasının bulunduğu ahiret hayatı çok daha farklıdır. Allah’ın rızasına, rahmet ve gazabına da değinilen ayette (Hadîd, 57/20), dünya hayatının geçiciliği, yağmurla birlikte yeşerip de sonra kuruyup giden bitkilere benzetilmiştir. Dolayısıyla bu dünya, bir müddet varlığını muhafaza etse de, her ne kadar alımlı görünse de, sonunda yok olmaya ve itibarî güzelliğini kaybetmeye mahkûmdur. Müminlerin cennete ve cennet nimetlerine dair inançlarının en önemli özelliği yücelik bahşediciliktir. Cennet ebedîlik yurdu, gerçek huzur ve sükûn mahalli, esenlik ve emniyetin hüküm sürdüğü bir diyardır. Oysa dünya geçici bir konak; üzüntü, keder, mutsuzluk ve dertlerin cirit attığı bir mekândır. Cennet tasavvuru, müminin bu fani konaktan ve buranın mihnet yüklü yaşantısından geçip öte âlemlere yükselmeyi sağlayan bir merdivendir (Pürcevâdî, 1999: 184).Bu fena mülkünde nice saltanat sahiplerinin kalıcı olmadığı (Bâkî, G.533/5); bu dünya evinde kalp huzurunun bulunmadığı, dolayısıyla ebedî olanın tercih edilmesi gerektiği vurgulanmakta ve bunu da mahlası Bâkî olan bir şair söylemektedir: 156 Dünyâ evinde olmayıcak bir huzûr-ı kalb Fânî cihânı n’eyleyelüm câvidân tutun (Bâkî, G.281/5) Kimseye yâr olmayan bu fena yurdundan, beka mülküne can atıp ebedî bezmi (bezm-i Huld) karar yeri edinmek insan tabiatına da münasip olsa gerektir. İkinci beyitte insan bedeni ve hatta dünyanın bir kadeh olarak görüldüğünü söylemek mümkündür. Nitekim insanın ayağı, beli ve onun üst tarafı kadehle irtibatlı iken; şekil itibariyle kadeh dünyayı andırmaktadır. Ancak bu kadehin kırılması kaçınılmazdır. Zira sonsuz meclisin yaşanacağı bir ortamda bulunmak için bu dünyadan geçmek gerekmektedir: Cân atup mülk-i bakâya rıhlet itdi gördi kim Kimseye dârü’l-fenâ olmazmış âhir pâydâr (Hayretî, K.9/55) Çün şikest itdi bu fenâ câmın Nev‘iyâ bezm-i huldi ide makar (Nev‘î, Ms.5/V-5) Bu dünya bekası olmayan bir dikenlik, sıkıntı-meşakkat yurdu ve küllüktür. Oysa diğer tarafta cennet gülşeni, güllük gülistanlık baki bir diyar bulunmaktadır. Küllük mesabesinde görülen dünyanın, haddinden fazla önemsenmemesi gerektiği nazara sunulmaktadır: Bu hâristân-ı dehr-i bî-bekâdan Gülistân-ı cinâne gitdi Nev‘î (Atâyî, Tr.1/1) Milk-i bâkî isteyen kor fâniyi Küllüğe bakmaz gülistân isteyen (Hüdâyî, 64/5) Bu cihan bela, imtihan yurdu ve ne kötü sahiplik mahalli; o cihan mutluluk, sevinç, neşe yurdu ve ne güzel kalınacak yerdir. Dolayısıyla dünya ve cennet arasında bütün yönlerden kıyas kabul etmeyen bir durum söz konusudur: Bu cihân dârü’l-belâdır ol cihân dârü’s-sürûr Bu cihân bi’sel-karîn ü ol cihân ni‘me’l-karâr (İbrahim Hakkî, K.5/12) Fani ömrü baki hayata sarf eyleyip, ağyardan ve fena mülkünden el çekerek baki âlemi gözetmek (İsmail Hakkî, G.199/1) ve ölmeden önce ölmek suretiyle hakikatte sağ olabilmek şuuru doğrultusunda hareket edilmelidir: Var hayât-ı bâkîye sarf eyle ‘ömr-i fânîyi Ölmeyen ölmezden önden olmadı ma‘nâda sağ (İsmail Hakkî, G.159/2) Bu cihanın fena yurdunun da fenası olduğu, kalıcı ve mühim olanın Allah rızası, ebedî olanın ise Hakk’ın bekası olduğu anlaşılmaktadır. O’nun zâtından başka her şey yok olmaya endekslidir ve zaten en büyük nimet İlahî rızadır: 157 Ben gördüm bu dâr-ı fenânın fenâsıdır Bâki Hudâ rızâsı bekâ Hak bekâsıdır (Şeyh Gâlib, Mersiye/IV-4) 2.1.1.5. Cennet Ehli ve Vasıfları Cennete girecek olanların bu lütuf, bağış ve ödüle layık görülmeleri için birtakım özelliklere sahip olmaları gerekmektedir. İtikat, istikamet ve amel boyutu bulunan bu vasıfların neler olduğu hususunda klasik Türk şiirinin yer yer açıklamalarda bulunduğu görülmektedir. Cennete girmenin ilk şartı imandır. Dolayısıyla Firdevs-i a‘lâya girmek isteyenin “lâ ilâhe illâ’llâh” demesi gerekmektedir. Cennetin kapısını “lâ ilâhe illallâh” açacaktır (Şeref Hanım, K.1/8). Nitekim bir hadiste “la ilâhe illallâh” diyenin cehennemden çıkarılacağı buyurulmaktadır (Tirmizî, Cehennem: 9). İnsan ne kadar cürüm işlemiş olsa da “lâ ilâhe illâ’llâh” sayesinde cennete gidecektir. Bu bakımdan mümin bir kardeşe hitapla, iman ehlinin ebedî olarak cehennemde kalmayacağı söylenmektedir Sevgilinin nâr gibi kızarmış yanağının iştiyakıyla yanıp tutuşan âşık, âdeta cehennemi yaşamaktadır. Ancak âşığın bu âteşte sonsuza kadar kalması düşünülemektedir. Aşk ateşi sayesinde kemâle eren âşık, nihayetinde sevgiliye vuslatı elde edecektir: Firdevs-i a‘lâya girmek dilersen Lâ ilâhe illâ’llâh diyegör (İsmail Hakkî, İlahi 58/1) Ne denlü cürm ile âlûde-dâmen olsan da Alur behişte gider lâ ilâhe illallâh (Şeref Hanım, K.1/9) Nice bir yana gönül şevk-ı ruhunla nice bir Ebedî kalmaz ahî tamuda îmân ehli (Necâtî, G.619/4) Cennete girmenin ikinci önemli şartı salih amel işlemektir. Bu ise, ibadet, güzel ahlak ve muamelat kabilinden olan uygulamaya dayalı hususlardır. Dolayısıyla oldukça geniş kapsamlıdır: Sebeb ister isen eğer cennâta ‘Amel-i sâlih oldı ana sebeb (İsmail Hakkî, G.34/4) Salih amelin uzantısı olarak namaz kılan ve oruç tutanların cehennemden azat olup cennete girecekleri ve orada nimetlendirilecekleri bildirilmektedir. Bu dünyada oruç tutmak suretiyle ciğerini susuz bırakan, cennette Kevser ve Kâfur pınarlarından içecektir: Öyle namâzın kılasın her ne dilersen bulasın Tamu’dan âzâd olasın kullar âzâd olsa gerek (Yunus Emre, 136/4) 158 Sıyâm-ıla cigerin teşne eyleyen bunda İçe menâbi‘-i cennetde kevser ü kâfûr (Ahmedî, K.24/30) Musibetler karşısında şikâyet ve isyana düşmeksizin tahammül edenler, sabır ve sebat gösterenler Na‘îm cennetlerine erişecek, sabredenler cennete önden girecektir (Eşrefoğlu Rûmî, Mes.6/3). Tövbe edenlerin gideceği yer cennet olup, istiğfarda bulunanların azap görmeyeceği Kur’an’la sabittir. Dîdâra ermek isteyenin alçak gönüllü olması gerekmekte (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.4/III-4); cehennem ateşinden salim olmak için kibir, büyüklenme, riya ve dünya sevgisinden sakınmak icap etmektedir (Kuddûsî, G.47/3). Kanaatkârların yerinin Sakar olmayacağı (Kuddûsî, G.921/7) belirtilmekte ve güzel ahlak sahiplerinin cennete ve dîdâra kavuşacakları müjdelenmektedir: Bugün sabr eyleyen derd ü elîme İrişür irte cennât-ı na‘îme (Muhibbî, Dörtlük 43/1) Bulmak istersen cinâna dest-res Tevbeyi dilden giderme her nefes (Mihrî Hâtun, Tazarru-nâme/126) Didi müstağfirlere itmem ‘azâb Kur’ân’da Hak Bil muhakkak kim mu‘azzeb olmaz istiğfâr iden (Kuddûsî, G.588/3) İnfakta bulunanların ve cömert olanların cennetin kapısını açacakları (Zâtî, G.118/3, G.744/3; Vîrânî, s.135); yumuşak huylu (halim) ve cömer kimselerin (Kuddûsî, K.6/8), mazluma yardım edenlerin de cennetle mükâfatlandırılacakları zikredilmektedir. Zira güzel ahlakla irtibatlı olan bu amellerin kul tarafından yapılması beklendiği gibi, karşılığının da kat kat verileceği vadedilmektedir. Öte yandan ilk beyitte, malların Allah yolunda harcanmasını, kişinin kendi kendisini tehlikeye atmamasını emreden ayetten (Bakara, 2/195) iktibas yapıldığını söylemek mümkündür: Sana çün virdi Hakk varlık didi Kur’ânıla “Enfık” Sakın sen itme bahîllik cehennem itme cinânun (Eşrefoğlu Rûmî, 58/10) Ederse bir kişi mazlûma nusret Makâm olur ana gülzâr-ı cennet (Hüdâyî, Mf.53) Emanete sahip çıkıp ona karşı hainlik etmeyene de cehennemin ihanet etmeyeceği bildirilmektedir. Dolayısıyla emanet ehlinin gideceği yer de cennettir. İslam dininin emanetleri ehline vermek (Nisâ, 4/58), akitleri yerine getirmek (Mâide, 5/1) konusundaki titizliği ve buna karşı duyarlı davrananların da aynı hassasiyetle muamele görecekleri ifade edilmektedir: 159 Emânet ehline olmaz ihânet-i dûzah Hıyânet eyleme herkes sana diye bah bah (İsmail Hakkî, Mf.19) Sevgilinin zülfü, küfür, günah, karanlık gibi olumsuz anlamlar yüklenip cehennemi çağrıştırmaktadır. Kesret olan zülüf, sevgiliye vuslata bir engel teşkil etmektedir. Dolayısıyla sevgiliye vuslat arzulanıyorsa, zülfe takılıp kalmamak gerekmektedir. Nitekim zülfe uyanın, kesret bataklığına saplananın cennete girmesi; sevgilinin vahdeti temsil eden yüzüne ulaşması mümkün görünmemektedir: Nev‘î visâlin ister isen uyma zülfine Kim âdem oglı cennete girmez günâh ile (Nev‘î, G.453/5) Cenneti andıran yanağın sakinlerinde buğz ve kinin olmayacağını söyleyen şair, hem cennet ehlinin kalplerinden kinin sökülüp atıldığını belirten ayetlere (A‘râf, 7/43, Hicr, 15/47) telmihte bulunmakta hem de yanağı cennetle, yanaktaki tüyleri cennet sakinleri ve papağanla, zülfü de kargayla ve hicapla ilişkilendirmektedir. Cennetlikler arasında buğz ve kinin olmayacağı gerçeğinden hareketle şair, yanak cenneti üzerinde yer alan tûtî (tüyler) ve karga (zülf)’nın bir arada bulunabileceğini, karganın tûtîye mahrem olabileceğini belirtmektedir (Sefercioğlu, 2001: 155): Cinân-ı ‘ârızun sâkinlerinde bugz u kîn olmaz N’ola tûtî hatuna mahrem olsa zülfünün zâgı (Nev‘î, G.510/2) Sevgilinin kûyu, âşık nazarında Kâbe konumundadır. Hacıların Mescid-i Haram’a gidip Beytullah’ı tavaf etmelerindeki gaye İlahî emri eda etmek suretiyle günahlardan arınıp cennete girmektir. Bu vesileyle hac vazifesini yerine getiren, cehennem ateşinden kurtulma bahtiyarlığını yaşayacaktır. Âşık için ise sevgilinin haremini tavaf etmek cehennem azabından kurtulmaya bir vesiledir: (Tâ) tavâf-ı haremün eylemişem bunca zamân İ‘tikâdum budur ey dost beni yakmaya nâr (Mihrî Hâtun, K.17/16) Sevgilinin dîdârını hak olarak bilen için, cennet ve oradaki envaiçeşit nimetler helal olmuştur. Beyitte geçen “vech” kavramı ile yeryüzünde bulunan her canlının yok olup sadece Allah’ın zat (vech)’ının baki kalacağını bildiren ayetlere atıf yapıldığı söylenebilir. Aynı zamanda eşref-i mahlûkat olan insanın yüzü de mutasavvıflar ve Hurûfîler nazarında büyük bir öneme sahiptir. Dolayısıyla “vech” kavramından sevigilinin dîdârını, Zat-ı İlahîyi ve insanın yüzünü anlamak mümkündür. Aslında hepsi de aynı kapıya çıkar niteliktedir. Sonuçta yüz İlahî menşelidir ve yüzün önemsenmesi cennete girmeye sebeptir: 160 Cennet ü selsebîl ü hûr u kusûr Vechini Hak bilene oldu halâl (Nesîmî, Tercî‘-Bend 3/VI-4) Bu dünyada nefsine uyan, heva ve hevesinin peşinden koşan kişinin Kevser göllerine dalması mümkün değildir (Yunus Emre, 345/5). Dolayısıyla nefse boyun eğmeyenler, Kevser havuzuna dalmakta; Kevser havuzuna dalan, ölmeden önce ölen ve nefsini düşman bilenler cennette Tûbâ dallarına konmaktadırlar. Beyitte “Ölmeden evvel ölünüz.” (el-Aclûnî, 2001: II/346) şeklinde geçen hadise de telmihle nefsini terbiye eden ve daha bu dünyada gözlerini öte âleme açıp basiret sahibi bir kul olarak yaşamayı gerçekleştirenlerin cennet ve nimetlerine nail olacakları ifade edilmektedir: Kevser havzına talanlar ölmezdin öndin ölenler Nefsini düşmân bilenler konar Tûbâ dallarına (Yunus Emre, 345/6) Cehennem azabından kurtulup ve dolayısıyla cennete girmeye zemin hazırlayan bir diğer husus da, Hz. Ali’nin yüceltilmesi, onun sürekli zikredilmesidir. Hz. Ali’ye verilen ehemmiyetin bir yansıması olarak onu üstün görmenin karşılığında cehennem ateşinden muaf olunacağı vurgulanmaktadır: Sûfiyâ kılmaz rivâyet gelmesin dilinde lâf Çün muhibb-i Şâh değilsin sözlerin cümle güzâf Kurtulup nâr-ı cahîmden olmak istersen mu‘âf Vird edip söyle dilinde (Lâ fetâ illâ ‘Alî) (Vîrânî, s.20) Sevgili uğruna kendini feda eden âşık, âdeta Allah yolunda cihat edip canını veren mücahit gibi şehit mertebesindedir. Şehitler ise cennette, nebiler ve sıddıklardan sonra en üst makamda olan topluluktur. Hatta şehitlerin ölmediğine, bilakis hayatta olduklarına (Bakara, 2/154) ve bu payeye erenlerin, Allah’ın, lütuf ve kereminden kendilerine verdikleri ile sevinçli bir halde Rableri katında rızıklandıklarına (Âl-i İmrân, 3/169) işaret edilmektedir. Dolayısıyla sevgili için candan vazgeçmek, ebedîleşmektir: Gam-ı aşkında ölürsem ser-i kûyunda defn eylen Şehîd olanların çünkim yeri Firdevs-i a‘lâdur (Hayâlî, G.149/3) Vermeyen cânım sana bulmaz hayât-ı câvidân Zinde-i câvid ana derler ki kurbândır sana (Fuzûlî, G.21/2) Amacı ahiret olanların, altın ve gümüş biriktirmekten vazgeçmeleri, terk-i dünya etmeleri gerekmektedir. Maksadı dünya olanların ise keder, sıkıntı ve hüznün olmayacağı ebedîlik cennetinden vazgeçmeleri icap etmektedir. Dolayısıyla iki sevginin bir arada olmayacağı, âdeta bir koltukta iki karpuzun taşınamayacağı beyan 161 edilmektedir. Altın ve gümüşün dünya hayatının süsünü temsil ettiği, bu itibarla dünyaya aldanmamak gerektiği, aksi takdirde insanın ahiretini heder etmek durumunda kalacağı vurgulanmaktadır: Garaz ‘ukbâ ise kardaş bu cem‘-i sîm ü zerden geç Eğer dünyâ ise cennât-ı Huld-ı bî-kederden geç (Kuddûsî, G.150/1) Nasihati dinleyip gereğini yerine getirmek cenneti hak etmeye, layık-ı cennet olmaya olanak sağlamaktadır. Zira Allah ve Resulüne itaat edip, İlahî emirleri yerine getirenlerin varacağı yer cennettir. İtaat sayesinde cennete erilmekte (Kânî, K.22/42), fakr ile Allah’a yaklaşılmaktadır. Nitekim fakr, ağyardan müstağni olmak demektir. Ağyara tenezzül etmeyen, yâre ulaşmaktadır. Ayrıca cennet zahiri, kurbet ise batını temsil eder niteliktedir: Kelâmında bize eyler nasîhat Hazret-i Hak Tutanları kılısar lâyık-ı cennet nasîhat (Kuddûsî, G.835/3) Tâ‘at ile cennete ir yoklığ ile kurbete Zâhir u bâtın iki ni‘met nasîb olsun sana (İsmail Hakkî, G.12/2) Beka yurdunda mesken tutabilmek için ağyara (murg-ı yâd) gönül bağlamamak gerekmektedir. Sevgilinin dışındaki her şeyi ifade eden ağyar, fena olandır. Bekaya ermek için gönül kuşunun yâd olanda değil, aşina olunanda yuva yapması icap etmektedir: Gönül verme şehâ ol murg-ı yâda Dilersen tutasın mesken bekâda (Vîrânî, s.80) Cehennem azabından halas olup, cennete girmek için ârif olmak gerekmektedir. Cennet ehlinin bir özelliği de ilim ve amel sahibi olmalarıdır. Uçabilmek için iki kanada ihtiyaç duyulması misali, cennete girebilmek için de ilim ve amelin olması lazımdır. Şüphesiz kanat sayesinde uçulabilmekte ve ilim ve amel kanadıyla uçmağa gidilmektedir: Ger ‘azâb-ı âhiretden bulmak istersen halâs ‘Ârif ol kim cehl odından kopısar cümle ‘azâb (Niyâzî-i Mısrî, 12/10) Cennet ehline gerek ilm ü amel Lâ-cerem uçmağa lâzımdır cenâh (Hüdâyî, 177/2) Cennet ehli hoşnutluk içerisinde, Allah’ın onlardan razı olduğu, maddi ve manevi bütün nimetlerin önlerine serilip, her istediklerine ulaşabildikleri bir hayatla 162 eğlenip oyalanmaktadırlar. Cennetlikler akla hayale gelmeyen nimetler ve zevklerle günlerini gün etmektedirler: Ehl-i cennet safâda olsa gerek Gönlü istediğini bulsa gerek (Hüdâyî, Mf.108) 2.1.2.Mükemmelliğin Bir Tezahürü Olarak Dünyanın Cennete Teşbihi Maddi ve manevi bütün yönleriyle mükemmelliğin sergilendiği bir yer olan cennete nazaran dünya ve dünyadaki düzenin, cennetin vasıflarını ne derece yansıttığı önem arz etmektedir. Cennete ait güzelliklerin, estetik ve sanat açısından klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığı merak konusudur. Zira başta Kur’an ve hadis olmak üzere, ahiret hayatından bahseden kaynaklarda oldukça canlı ve ayrıntılı tasvirlerin yapıldığı cennet hakkında, şairin ne söylediği mühim bir meseledir. Tasavvur edilen ideal âlemin Kur’an’daki cennet tasvirleriyle yakın bir ilişkisi bulunduğunu söylemek mümkündür. Allah’ın bahardaki cemâl tecellilerini görüp de, cennet hakkında tefekkür etmemek işten bile değildir. Zira bahar cennet zamanıdır ve cennet ebedî zindelik yurdudur (Ayvazoğlu, 2002: 125). Baharın eşsiz güzellikleriyle kendini bir gelin gibi süsleyen tabiat, bu haliyle cenneti çağrıştırmaktadır. Zaten tabii düzen İlahî alanda var olan düzeni yansıtmakta ve bundan neşet etmektedir. Bu husus Kur’an’ın, her şeyin ölçüye göre yaratıldığına dair ısrarıyla desteklenmektedir (Nasr, 2002: 78). Kâinat belli bir düzen üzere yaratıldığına göre, cennet misali dünyanın da bir nizamı aksettirmesi, bütün noksanlıklarına rağmen, kemale doğru akan bir nehri andırması mümkün görünmektedir. Cennetin tasviri konusuna tefsir, hadis ve kelam âlimleri eğildiği gibi, mutasavvıflar, edebiyatçılar ve eğitimciler de ilgi duymuşlardır. Cennet, dünya meşakkatleri içerisinde bocalayan, hayattan zevk alamayan, hayalindeki mutluluğu yaşadığı düzende bulamayan insanların özlediği bir âlem olmuştur. Bu sebeple birçok yazar ve şair tarafından oluşturulan cennet tasvirlerinin bir kısmı Kur’an ve hadise dayalı olmaktan ziyade, kendi ideal ya da hayallerinin ürünü bağlamında olmuş ve özledikleri mutluluk âleminin tablolarını gözler önüne sermiştir (Topaloğlu, 1993/b: 377). Cennet tasvirleri konusunda işin içerisine hayalini ve özlemini karıştıran insanın, dünya hayatı için de beklentilerinin bu doğrultuda olması kuvvetle muhtemeldir. Dolayısıyla insanoğlu cennet için anlatılan düzen ve mükemmelliği, yaşadığı dünyaya uyarlama eğiliminde olmaktadır. 163 İnsanın arzu ve beklentileri, kendisini bu dünyanın dar sahasından alarak doğumundan ölümüne kadar hayatındaki bütün ümitsizliklerin ümide, üzüntü ve kederlerin sevinç ve lezzete dönüşeceği daha ötelerde bir yere çıkaracak olan bir Burak’a binmiştir. Ölümden sonra inananlara vaadedilen cennet, müminlerin dünyada iken elde edemedikleri maddi ve manevi hazların tamamına nail olacakları bir diyardır. İnsan, bu dünyanın dar geçitlerinden geçmek, var olan her şeyin, sevinç ve mutluluğun, ebedî hazzın ve lezzetin mayası olduğu bir âleme ulaşmak için istese de istemese de hayal atına binmek durumundadır (Pürcevâdî, 1999: 181). Müslümanların ölümden sonraki hayata ve cennet nimetlerine ilişkin inancı, onların bu dünyadaki hayatından ayrı ve bağımsız değildir. Cennet elbette, ahirette var olan bir yerdir. Ancak ahirete inanma ve cennet nimetlerini tasavvur etme, insanın bu dünyadaki manevi ve fikrî yaşantısının bir parçasıdır. Müslümanların yaptıkları cennet tasviri, köşklerden, çadırlardan, ırmaklardan ve havuzlardan tutun da hizmetçilere, eşlere ve kendileriyle gönüllerini hoş edecekleri güzel yüzlü hurilere kadar çeşitli nimetleri ve detayları içeren bir tasvirdir. Müslümanların yaptıkları tasvirlerde yer alan bu detaylar öteki dünyaya ait olmakla birlikte, insanoğlunun ümitlerini, arzularını, beklentilerini ve genel olarak ruhsal, zihinsel ve inançsal durumlarını gün ışığına çıkarmaktadır. Lezzetli şarapları içme, güzel yemekleri yeme, hurilerle ve bakirelerle diz dize olma tasavvuru, hemen hemen bütün insanlar için son derece teskin edici ve huzur verici bir durum arz etmektedir (Pürcevâdî, 1999: 181-182). Osmanlı şiir geleneğinde içkin olan perspektif, bu dünyadaki hayat ile ahiret hayatı arasında keskin bir ayrıma gitmemektedir. Çünkü bu dünya hayatı, daimî ve değişmez bir manevi gerçekliğin -üstü örtülü ve bozulmuş da olsa- sadece bir tezahürü sayılmaktadır (Andrews, 2009: 173). Nitekim bu görünür âlemde müşahede edilen varlıklar yahut mekânlar, temsil kabilinden, gayb âlemi ya da ruhani âlemdeki aslı veya benzeri hakkında bir vukuf sağlamaktadır (Koç, 2010: 27). Bütün bunlardan hareketle, cennete ait güzelliklerin bir benzeri olarak dünyada da hayal edilen ortamın aks-i sedasını şiirlerde aramak mümkündür. Cennete ait düzen ve mükemmelliğin bir tezahürü olarak şiirlerde zaman, mekân ve muhteva itibariyle yer yer dünyanın cennete benzetildiği müşahede edilmektedir. Cihan, Firdevs-i berîn misali müzeyyen olmuş, yeryüzü ve bitkiler ipek elbisesini giymiştir. Öyle bir dem gelmiştir ki, onun güzelliğinden her taraf (altı cihet) 164 sekiz cennete dönmüştür. Çoğunlukla baharı çağrıştıran bu kutlu zamanın gelişi, dünyanın cennet gibi bir ortama dönüşmesine sebep olmaktadır: Yine zeyn oldı cihân mânend-i Firdevs-i berîn Hulle-i istebrakın geydi nebâtât-ı zemîn (Taşlıcalı Yahyâ, K.13/1) Erdi bir dem ki behcetinden anun Sekiz uçmağa döndü altı cihât (Şeyhî, K.13/3) Etrafa canlılık ve ziynet veren baharın gelişiyle Firdevs-i berîn bahçesinin, bağı kıskanması normaldir (Bâkî, K.26/1). Zira yeryüzü Firdevs cennetini kıskandıracak bir hale bürünmüş; ırmağın suyu ona Kevser, nergis ve gül ise iri gözlü huri (hûr-i ‘în) olmuştur. Cennet bağına ihtiyaç duyulmayacak derecede her taraf güllük gülistanlık olmuştur (Zâtî, G.98/4). Cihan, Na‘îm bostanını kıskandıracak kadar, ferahlık verici ve gönül okşayıcıdır. Cihan halkı ise mutlu ve huzurludur: Reşk-i firdevs-i berîn oldı yine rûy-ı zemîn Âb-ı cû Kevser ana nergis ü gül hûr-ı ‘în (Bâkî, G.392/1) Cihân müferreh ü dil-keş cihâniyân hurrem Zamân şükûfte zemîn reşk-i bûstân-ı Na‘îm (Nef‘î, K.33/6) Huzur ve neşe sunan bir mekânın cennetle özdeşleştirildiği de vakidir. Ferahlık ve huzur verici bir yeri gören Rıdvân dahi, burasının cennet mi, dünya mı olduğu konusunda hayrete kapılmaktadır. Her tarafta huri ve gılmân gezip dolaşmakta, âdeta dünya bir cenneti andırmaktadır (Kâmî, Tr.38/5). Muhteşem bir şekle bürünen bu yeri, Rıdvân ta cennetten gelip sürekli temaşa etmektedir. Nitekim cennettin bir parçası olan bu mekânı Rıdvân’ın gelip uzun uzadıya temaşa etmesi (Fehîm-i Kadîm, K.7/24) gayet tabiidir: Habbezâ cây-ı neşât-efzâ ki Rıdvân görse ger Hayretinden derdi bu cennet midir dünyâ mıdır (Nef‘î, K.7/10) Şimdi bir şekle dahi girdi ki tâ cennetden Gelüp etmekde temâşâ anı Rıdvân her gâh (Nedîm, Kt.43/9) Manzara bakımından cenneti andıran dünyaya ait mekânların yanı sıra, düzenli bir bahçe veya son derece süslü yapıların da cennetle ilişkilendirildiği görülmekte, hatta dekorundaki güzellikten ötürü bahçenin sarayının avlusuna cennetin haset ettiği zikredilmektedir. Bu türden yerlerin nakışlarını seyreden birinin gülistanı temaşaya gitmesi beklenmemektedir, çünkü âdeta Me’vâ cenneti olan o yere giren bir daha oradan 165 çıkmamaktadır. Nitekim orası, nakışlarını seyreden Rıdvân’ın da arzuladığı (Nâbî, Mes.3/9) bir yerdir: Bir ferş-i zer döşendi gören dirse yiridür Sahn-ı sarây-i ravzaya reşk-i cinân yine (Zâtî, G.1239/4) Nukûşın seyr iden gitmez temâşâ-yı gülistâna Giren çıkmaz derûnından misâl-i cennetü’l-me’vâ (Nâbî, Tr.8/4) Eşi benzeri bulunmayan dünya sarayına ve bayram yerine Firdevs-i berîn kasrı denilse münasiptir. Her tarafının yüksek saraylarla kuşatıldığı bu fani âlem, âdeta cennete dönmüştür. Altın bir döşemeyle/yaygıyla cennete dönen bağın sarayı (Zâtî, G.1239/2) ve bu cazibe merkezinin gönlü çeken çeşmesi, Selsebîl’in, kendisini kıskanmasına sebep olurken, imar edilmiş her evi de ebedî cenneti andırmaktadır. Dolayısıyla ihtişam ve zarafetteki eşsizliği ile dünya sarayları, köşkleri ve evleri, sahnı, bahçesi ve çeşmesiyle birlikte cenneti çağrıştırmaktadır: Zâtî’yâ dünyâ sarâyında nazîrin görmedüm Nola dirsem ‘îd-gâha kasr-ı Firdevs-i berîn (Zâtî, G.1020/5) Tonandı kasr-ı mu‘allâlar ile her cânib Cinâna döndi sanasın bu ‘âlem-i fânî (Taşlıcalı Yahyâ, K.9/2) Sahnınun her çeşme-i dil-cûyı reşk-i selsebîl Kasrınun her beyt-i ma‘mûrı bihişt-i câvidân (Nev‘î, K.37/5) Dünyada bulunan sular ve çeşmelerin, cennetteki ırmak ve pınarlara benzetildiğine, onlarla birlikte şiirlerde ele alındığına rastlanmaktadır. Mübarek ve saf bir lezzete sahip olan suyun, cennet suyu olmasında şüphe yoktur. Zira saf Selsebîl, ikinci bir Kevser vasfındaki bu su, cihanı cennete döndürmüş, halka hayat vermiştir: Bunda kim böyle pâk lezzet var Şübhe yok olduğında âb-ı cinân (Nâbî, Tr.9/12) Cihânı cennete döndürdi virdi halka hayât Bu Selsebîl-i musaffâ bu Kevser-i sânî (Taşlıcalı Yahyâ, K.5/2) Can bahşeden suya Tesnîm çeşmesi dense yeridir. Nitekim bu su, ayette de geçtiği üzere (İnsân, 76/5), Selsebîl olarak isimlendirilen pınara tasdik konusu olmuştur. Eşi benzeri olmayan ve son derece gönlü celbeden bu suyun lezzeti, ancak cennet yurdunun Selsebîl’inde bulunabilmektedir. Daha da ötesi bu su, Kevser’in yeni doğmuş çocuğu, zülalin kız kardeşidir (İzzet Molla, Tr.16/8). Yalan dünyada cennetin görüldüğü 166 söylense doğrudur, zira her taraf Tesnîm suyu ile kaplanmış ve şevke getiren gül bahçesiyle müzeyyen olmuştur: Revâdır âb-ı cân-bahşine dense çeşme-i tesnîm Ki oldu mâ-sadak “‘aynen tüsemmâ selsebîlâ”ya (Nedîm, Kt.65/2) Zihî dil-keş sebîl-i bî-bedel kim lezzet-i âbı Hemân ancak ola dârü’l-cinânın selsebîlinde (Nedîm, Kt.24/1) Cenneti gördük yalan dünyâda derlerse sahîh Menhel-i tesnîm her sû her taraf gülzâr-ı şevk (İzzet Molla, Tr.146/8) Çeşmenin yapısı Adn cennetinin Kâfûr’una katılmış zencefili, suyu ise âb-ı hayatı kıskandıracak niteliktedir. Karışımında zencebîl/zencefil olan böyle bir suyun, ayetlerin de teyidiyle (İnsân, 76/5, 17) cennet suyu olmasında şüphe bulunmamaktadır: Binâsı zencebîl kâfûr-ı ‘Adne Suyı âb-ı hayâta reşk-fermâ (Kânî, Tr.-52/8) Âb-ı cennet olduğunda şübhe yok Var mizâcında safâ-yı zencebîl (İzzet Molla, Tr.23/7) Toprağının kokusundan misk ve amberin mürekkep, müteşekkil olduğu, yiyeceği ve tatlı suyuna nazaran hayat suyunun utandığı bu yaşama yurdu, âdeta ikinci bir cennete benzemektedir (Ahmed-i Dâ‘î, K.22/1). İkinci cennetten kastın, yeryüzü olduğu anlaşılmakta ve cennetin toprağının kokusunun misk ve amber olduğuna atıfta bulunulmaktadır: Anun toprağı tîbinden mürekkeb müşk ile ‘anber Anun ta‘mı zülâlinden hacîldür âb-ı hayvânî (Ahmed-i Dâ‘î, K.22/4) Bahçede bulunan her fidan gökten inmiş hurilere, dallarındaki çiçekler de nura benzetilmektedir. Dolayısıyla çiçekler renk (beyaz) itibariyle nuru andırırken, fidan ve ağaçlar ise boy pos itibariyle hurileri andırmaktadır. Aynı zamanda, hurilerin ise nur yüzlü oluşuna işaret edilmektedir: Çemende her nihâli gökten inmiş hûra benzettim Çiçekler gördüm anların yüzünde nûra benzettim (Hayâlî, G.330/1) Sevgiliye ait güzellik unsurlarının varlıklarla ve bu varlıkların da cennete dair hususlarla ilişkilendirildiği görülmektedir. Nitekim gönül bahçesinin boyu üzerine misk gibi zülfün döküldüğü, ebedî cennetin üzerine ise Tûbâ’nın gölgesinin döşendiği belirtilmektedir. Dolayısıyla misk gibi kokan zülüf, siyahlık bakımından gölgeyle, uzunluk ve aşağıya doğru sarkmak bakımından Tûbâ’yla, cennet olarak algılanan yüzü 167 kaplamaktan ötürü de gölge ve Tûbâ ağacıyla irtibatlandırılabilmektedir. Daha da ötesi yüzün üzerini örten misk kokulu bu unsur, cennetin toprağını da çağrıştırmaktadır: Dökilmiş zülf-i müşg-âsâ o kadd-i dil-sitân üzre Döşenmiş sâye-i Tûbâ bihişt-i câvidân üzre (Bâkî, K.8/1) Misk kokulu sümbül saç ile hurilerin alnından dökülen saç, gece gökyüzünü süsleyen yıldızlar ile inci ve mücevherlerin düzenli leff ü neşr sanatı oluşturduğu imaj sisteminde, hurinin yüzü inci ve mücevherle süslü bir semayı, saçları ise geceyi andırmaktadır. Saçların arasından görülen aydınlık yüz, yıldız, inci ve cevherleri akla getirmektedir. İnci ve diş arasındaki bağ da düşünüldüğünde, sevgilinin dişlerinin de görülerek, yüz ile dişlerin yıldız şekline büründüğü düşünülebilmektedir: Bu şebdür nakş-ı encümle zer-efşân sünbül-i müşgîn Bu şebdür dürr ü gevherle müzeyyen turra-ı havrâ (Atâyî, K.1/20) Sevgilinin tüyleri hatla, yazı sanatıyla irtibatlandırılmaktadır. Her yazının, dilberin tüyleri gibi yeşil ve taravetli olduğu, yeşili okşayan bu tüyler sayesinde cennet bağının yüzeyinden her köşenin görünür olduğu ifade edilmektedir. Yüzdeki parlaklığın etkisiyle tüyler de ışık saçmakta etrafı aydınlatmaktadır: Hat-ı dilber gibi sebz ü mutarrâ oldı her yazı Fezâ-yı bâg-ı cennetden nümû-dâr oldı her gûşe (Nev‘î, G.437/2) Bir beyitte mermerlerin, gözünün beyazı aşırı derecede beyaz olan hurinin gözünün beyazından yapıldığı, renk itibariyle cennet ehlinden hurilerin gözleriyle ilişkilendirildiği vurgulanmakta, bakışın nuru gibi o latif suyun mermer üzerinde dalgalandığı tasvir edilmektedir. Mermer üzerinde dalgalar halinde yayılan su, gözün nurunun oluşturduğu dalgaya benzetilmiş; nûr-ı nigeh, âb-ı latîf, beyâz-ı dîde, ruhâm, hûr-ı ‘în arasında tenasüp sanatı yapılmıştır: Mevc urur nûr-i nigeh-mânend ol âb-ı latîf Kim beyâz-ı dîdeden kılmış ruhâmın hûr-ı ‘în (Şeyh Gâlib, Tr.36/6) Her meyve çokça bulunmakta, âlem cenneti andırmaktadır. Dolayısıyla sevgiliden vuslat meyvesini ucuzlaştırması, âşıklara busesinden gizlice ihsan etmesi istenmektedir. Aynı zamanda dudakla meyve arsında da irtibat kurulmaktadır: Cennet gibi ‘âlem yine her mîve firâvân Sen mîve-i vaslın dahi etmez misin erzân ‘Uşşâka birer bûse edüp gizlice ihsân Ver hükmünü ey serv-i revân köhne bahârın (Nedîm, Ms.28/IV) 168 Gülün, renk ve kokusuyla bağı, cennet gibi kıldığı; dünya yurdunu cennet âlemine dönüştürdüğü (Fuzûlî, K.9/32) söylenmektedir. Hem vahdeti temsil etmek hem de Hz. Peygamberin sembolü olmak bakımından gülün dünya üzerindeki icraatı cennetle ilişkilendirilmektedir: Âdem isen bâğ seyrin eyle bu mevsimde kim Bâğı reng ü bûy ile kıldı behişt-âsâr gül (Fuzûlî, K.9/5) Yayla ve vadi gibi coğrafî mekânların da cennete teşbih edildiği görülmektedir. Manzarası itibariyle yayla, yeryüzünde Me’vâ cennetini görmekle eş tutulurken; cennete benzetilen vadi ise, gönlü celbeden hoş bir cennet olarak algılanmaktadır: Çün gelüp yaylakı seyr itdüm hemânâ fi’l-mesel Yir yüzinde Cennetü'l-Me’vâyı gördüm bir nazar (Hayretî, G.51/3) Bu ne vâdî-i cennet-âsâdur Bu ne dil-keş behişt-i ra‘nâdur (Kâmî, K.16/1) Çeşme ve suların cennette bulunan havuz ve pınarlarla bağlantılı olarak ele alınması misali, ırmaklar ve su kanallarının da cennetle ilişkilendirildiğine tesadüf edilmektedir. Gümüş rengindeki kanal içerisindeki bir kayığa binen insanın, cennetin ta yanına varması mümkündür. Âdeta cennet içeceği olan bu billur suyun, cennete ulaştırması veya onu hatırlatması normaldir. Bu gümüş suya Mâ-i ma‘în’in gönlü dahi susamıştır (Kâmî, Ms.4/II-1). Ferahlık veren bu soğuk suyu deniz kenarında gören kişi, cennet bağının çeşmesi bol olan yerindeki Kevser ırmağı sanmaktadır: Cedvel-i Sîm içre âdem binse bir zevrak-çeye İstese mümkin varılmak cennetin tâ yanına (Nedîm, K.21/12) Bu serd-âb-ı ferah-zâyı gören deryâ kenârında Sanır ırmağ-ı Kevser bâğ-ı cennet çeşme-sârında (Vâsıf, Ms.42/III-1) Sultanlar adaletleriyle, güzel yönetimleriyle halka, rahat bir nefes aldırıp müreffeh bir ortam sundukları; ülkeyi düzene koyup emniyetli ve yaşanılacak bir yer haline getirdikleri zaman, buna şahit olan hassas ruhlu insanların bu duruma duyarsız kalmayıp yiğidin hakkını teslim ettikleri görülmektedir. Öte yandan bir caize beklentisiyle hareket edip, padişah ve icraatlarıyla ilgili sırf övgü kabilinden söylenen şiirler de bulunmaktadır. Kısacası otoritenin ve yaptıklarının cennetle irtibatlandırıldığı olmuştur. Sultan adaletiyle cihana çekidüzen verip güvenli bir ortam oluşturmakla her diyar, selamet yurduna (Dârü’s-selâm) benzemiştir. Adalet sayesinde cihan mülkü 169 mamur olunca, huriler dahi Firdevs-i berînden bu huzur verici ortama uçmaya yönelmişlerdir: Adlün cihâna zâmin olalı emân ile Dârü’s-selâma benzedi hoşlıkda her diyâr (Ahmed-i Dâ‘î, K.25/2) Şöyle ma‘mûr durur ‘adlün ile mülk-i cihân K’uçmaga kasd ide firdevs-i berînden beri hûr (Mesîhî, K.20/10) Mimari yapıların ilk defa inşası veya tamirine düşürülen tarihlerde cennetle bağlantılı anlatımların olduğu dikkat çekmektedir. Çeşmenin yenilenmesine dair düşülen tarihte, cennetin Selsebîl’i gibi onun tamir edilip süs ve güzellik itibariyle ebedî cennetin benzeri kılındığı zikredilmektedir. Padişah kasrı için yazılan bir kasidede ise, buranın ikinci cennet, Osmanlının yeni bir yapısı olduğu; onu inşa edenin de Allah’ın sonsuz gölgesi olduğu dile getirilmektedir: Selsebîl-i cennet-âsâ eyleyüp ta‘mîr anı Zîb ü zîverle misâl-i huld câvîd eyledi (Nedîm, Kt.30/17) Bu cennetin sânîsidir nev-tarh-ı ‘Osmânîsidir Zîrâ anın bânîsidir zıll-ı Hudâ-yı Lem-yezel (İzzet Molla, K.10/7) Tarih düşülen şiirlerin yazımında, padişahların tahta çıkmalarının, doğum, ölüm, sünnet ve düğün gibi önemli olayların da etkili olduğu ve bu türden şiirlerin cennetle ilgili kılınarak kayda geçirildiği görülmektedir. Sultan üçüncü Selim’in tahta çıkışına düşülen tarihte, payitahtın Cennet-i huldun sekiz bağına döndüğü, Sa‘dî’nin “Gülistan” isimli eseri gibi düzenli ve planlı olduğu ifade edilmektedir. Dolayısıyla hem şairlerin eserlerine Bostan, Gülistan, Ravza, Riyâz gibi isimler vermelerinin cennet odaklı hikmetine atıf yapılmakta hem de eseri muntazam hale sokanla, şehri cennet gibi inşa eden arasında ilişki kurulmaktadır: Dönüp dârü’s-sa‘âde heşt-bâg-ı Cennetü’l-hulde Göründi bir musavver muntazam Sa‘dî Gülistânı (Kânî, Tr.-48/7) Saraylar, huriler, nehirler ve güzel yüzlü sevgilinin bulunduğu bir yer, baştan ayağa bizzat yücelik bahşetmek itibariyle insanoğluna layık cennettir. Zira burada cennete ait cezbedici unsurlar ve hepsinden önemlisi sevgili vardır. Zaten cennete de asıl anlam katan husus, Allah’ın oradan görülmesidir: Kusûr u hûr u enhâr anda dîdâr anda yâr anda Serâpâ zât-ı vâlâsı behişt-i âdemiyyetdir (Şeyh Gâlib, K.31/16) 170 2.1.2.1. Dünya Bağı ve Gülşeninin Cennet Bahçelerini Andırması Dünyadaki bağlar ve gülistanların gerek düzenlenmesi ve bir şekle sokulmasında, gerekse bunlara dair tasvirî anlatımlarda cennet bahçelerinden faydalanıldığına dair emarelere rastlanmaktadır. Kur’an’da tasvir edilen cennetin, Müslüman bahçeleri için en azından başlangıçta bir model teşkil ettiğini söylemek mümkündür (Ayvazoğlu, 2008: 60). Nitekim Kur’an’da özellikleriyle birlikte anlatılan ilk iki cennet (Firdevs ve Adn) ve sonraki iki cennet (Na‘îm ve Me’vâ), sayı itibariyle dört olmaktadır. Aynı şekilde bal, süt, şarap ve su olmak üzere dört çeşit ırmaktan bahsedilmektedir. Hadislerde ise, Seyhan, Ceyhan, Nil ve Fırat nehirlerinin cennet nehri olduğu üzerinde durulmaktadır. Nehir veya havuz olduğu konusunda farklı görüşler bulunan Kevser suyu ile birlikte, dört ırmağın dört eşit kısma ayırdığı ve ortada bir kaynak yahut dört köşeli Kevser havuzunun bulunduğu dörtgen bir cennet bahçesi tasarımıyla karşılaşılmaktadır (Çakmakçı, 2011: II/449). Dolayısıyla cennetin tasviri ve -tabiri caizse- planı, dünya bahçesine uyarlanmaktadır. Hem cennet (bahçe) sayısının hem de toplam kaynak sayısının dört olduğuna dair ifadeler, aslen başka membalardan etkilenilerek edinilen “çihâr bağ” tarzı bahçelerin yapımında fayda sağlamış olmalıdır (Bornovalı, 1999: 18). “Endülüs Elhamra’sından, Agra’daki Rem Bağ ve Açebal Bahçeleri’ne kadar İslam coğrafyasının pek çok köşesinde izlerine rastlanan, birbirini dik açı ile kesen güney-kuzey ve doğubatı eksenlerinin oluşturduğu su kanalları, söz konusu ırmaklar geleneğini yansıtmaktadır. Bilhassa İran ve Hint coğrafyasına has çihâr bağ adı verilen dörde bölünmüş bahçe geleneği günümüzde de varlığını sürdürmektedir.” (Çakmakçı, 2011: II/444-445). Hadisler yardımıyla cennetlerin sayısının sekiz olduğu umumiyetle kabul edilmektedir. Bu sekiz sayısının bahçe tarhında etkili olduğunu söylemek mümkündür. Safevi dönemi İran’ında ve Babürlüler devri Hindistan’ında bahçeler içerisinde, ağaçlar, çiçekler, meyveler çeşmeler ve su kanalları arasına oturtulmuş olan sekizgen saray ve köşkler bazen “heşt behişt” (sekiz cennet) adıyla anılmıştır (Bornovalı, 1999: 19). Bu da, cennetin sayısından mülhemle böyle bir düzenlemenin yapıldığını akla getirmektedir. Saray içi veya dışı bahçeciliğiyle sınırlı kalmamış olan çihâr bağ geleneği yahut sekiz dilimli bahçe düzeni, varlığını özellikle türbelerin etrafındaki oluşumuyla da 171 devam ettirmiş ve “dünyada ve ahirette cennet” algısını pekiştirmiştir (Çakmakçı, 2011: II/445). Bilhassa Babürlülerde bu çağrışımların türbe şekillerinde de benzeri yapılarda var olduğunu düşünmek ziyadesiyle mümkündür. Nitekim bu yapılarda sekizgen form sıklıkla tercih edilmiştir (Bornovalı, 1999: 19). Dolayısıyla sekiz sayısı, bahçe düzenlemesinden binalar ve türbelerin şekline kadar mimaride etkili olmuş gözükmektedir. Müslümanların günlük hayatında son derece önemli yeri olan “bahçe”, aynı zamanda, her çeşidinden güzelliği ifade etmede kullanılan bir semboldür. Güzel fikirlerin, bilgilerin, şiirlerin bir araya getirildiği kitaplara “Gülistân, Bostân, Gülzâr, Gülşen, Ravza, Riyâz, Hadîka” gibi adlar verilmiştir. Örneğin, Sultan Hüseyin Baykara’nın çevresindeki şairlerden ve Ali Şir Nevâî’nin yakın dostlarından olan Molla Câmi, küçük hikâyelerden ve latifelerden oluşan tasavvufî bir eserine “Bahâristân” adını vermiştir. Molla Câmi’nin Bahâristân’ı, sekiz bahçe halinde düzenlemesinin sebebi, sekiz sayısıyla sekiz cennete işaret olsa gerektir (Ayvazoğlu, 2008: 58, 59). Klasik edebiyatta bahçe karşılığı olarak kullanılan eşanlamlı birçok kelime vardır. Bunlardan bağ, bahçe, gülzâr, gülşen, gülistan ve bûstân Farsça; ravza, riyâz ve hadîka Arapça’dır. Bahçeler, “lâlezâr, sünbülzâr” gibi çiçeklerin türlerine göre de adlar alabilmektedirler. “Çemenzâr” ise yeşil otlarla, kır çiçekleriyle bezenmiş kırlar için kullanılmakla beraber, bağ ve bahçelerdeki güzelliklerin hepsi çemenzâra da yakıştırılmaktadır. Bağ, çemenzâr ve bahar mevsimi arasında doğrudan ilişki vardır. Çünkü çemen ülkesi ve bahçeler, ancak bahar gelince şenlenip güzelleşmektedir (Ayvazoğlu, 2008: 61-62). Tabiatı oluşturan yabani ortamda düzensizlik, çirkinlik ve güzellik karışık halde bulunurken; bahçede düzen, güzellik ve gül/çiçek (sevgili) bulunmaktadır. Öte yandan dünyaya ait bahçede yok oluş ve yeniden meydana gelişin izini taşıyan güzellik, gül/çiçek (sevgili) karşılığında; cennette mükemmel güzellik, gül/çiçek (Allah) vardır (Andrews, 2009: 94). İlgi çekici bir husus da Kur’an-ı Kerim’de cennet dâhilinde verilen mükâfatlar ve vadedilenler arasında çiçeklerin olmayışıdır. Ancak bahçeyi düzenleyenler Kur’an’dan hareketle kendilerine bir dayanak bulamasalar da, bahçelerinde envaiçeşit çiçekler yetiştirme konusunda tereddüt göstermemişlerdir (Bornovalı, 1999: 18). Bahçelerin ağırlıklı bir şekilde evren anlatımına yöneldiği gözlemlenmiştir. “Yedi iklim dört bucak/dört bir yanda aramak” ve buna benzer ifadeler, evrenin hangi 172 sayıyla kavrandığını güzel bir tarzda ortaya koymaktadır. Yönlerin, cennet nehirlerinin, mevsimlerin, unsurların dört tane oluşu, kâinatın düzeninin dört sayısıyla olan irtibatını nazara sunmaktadır (Bornovalı, 1999: 82, 83). Dolayısıyla mükemmelliği sembolize eden bu dört sayısı, tasavvufta dört kapı kırk makama; Tanrısallığın doğasını temsil eden ve Sanskritçe’de büyülü daire anlamına gelen mandalaya da atıfta bulunmaktadır (Fordham, 1997: 82). İslam bahçelerinde var olan fakat İslam’dan çok öncesine dayanan bahçe şemalarının ortak özelliklerinin en başında evren anlatımı gelmektedir. Bahçenin işlevleri arasında, İslam dünyasının da kabul ettiği başlıca iki husus evren kavramından uzak olmasa gerektir. Bunlardan biri, bu dünyada bulunmayan ve idealize edilmiş, mukaddes, mükemmel ve hayran olunan bir yer olarak cennettir. Diğeri ise dünyadaki varlıkların en yücesi olarak sultan ve onun sıradan insanla aynı olmayan olağan dışı ortamıdır. Bu iki husus bir araya gelerek dünyevi ve uhrevi ortamların en yücelerini ortaya koymuşlar, yeryüzündekiyle semadakine atıfta bulunarak evreni aksettirmişlerdir (Bornovalı, 1999: 87). Elbette İslam bahçecilik geleneğinde dörtlü ırmak düzeniyle ilgili tüm yapılanmalarda söz konusu cennet idealinin göz önünde bulundurulduğunu iddia etmek mümkün görünmemektedir. Ancak sahip olduğu vahye dayalı birikimiyle her Müslüman’ın şuuraltında, iki cihan cennetine erişme idealinin bulunduğu ve yaşantısını bu minval üzere kurguladığı da bir gerçektir. Son derece zengin muhtevasıyla dörtlü ırmak tasviri bu idealin sadece küçücük bir boyutudur (Çakmakçı, 2011: II/454). Hangi kültür ve coğrafyada bulunursa bulunsun, bahçenin şekillenmesinde din felsefesi kadar, İslam’ın yayıldığı beldelerde iklim, toprak ve topoğrafik şartlar da etkili olmuştur. Kur’an’da ağaçlarla gölgelendirilmiş olan cennet, fıskiyeli havuzların serinlettiği bir yaşama alanı olarak tasvir edilirken, müminler de yaşadıkları mekânları cennete duydukları özlemlerinden ötürü akan ve durağan sularla ihya etmeye, yemyeşil ve meyveli ağaçlarla, hoş renkli ve kokulu çiçeklerle süslemeye özen göstermişlerdir (Khabbazi ve Erdoğan, 2012: 21). Ağaçlarının Tûbâ ağacı misali gölge yayıp, huriler gibi elbise giydiği dünya bahçesi (Ahmedî, K.40/6=G.274/6), rengârenk çiçekleriyle, yemyeşil ağaçlarıyla eşi benzeri olmayan, değerine paha biçilemeyen cenneti andırmaktadır: Envâ‘-ı hoş-elvân-ı şükûfeyle müzeyyen Ol ravza ki cennet gibi bî-misl ü bahâdır (Nâ’ilî, K.14/27) 173 Cennet-âsâ ki her dırahtı anun Sâye-güster misâl-i Tûbâdur (Kâmî, K.16/19) Bahçeye dair unsurlardan biri de çemenlerdir. Çemenler, güzellik cennetinin süsleridir (Nâ’ilî, G.62/2). Cennet gülzarının canlılığını ve parlaklığını veren çemenler sayesinde, bir parça da olsa kederin gidip insanın gönlünün açıldığı, neşenin doğduğu söylenmektedir. Dolayısıyla cennette keder ve üzüntünün olmayacağı gerçeğine de işaret edilmektedir: Gülzâr-ı cinân revnakını virdi çemenler Bir pâre keder gitdi dil-i âdem açıldı (Nev‘î, G.467/2) Cennetlerin bahçesinin bostanı olan cihan bağı, huri tabiatlı sâkînin Kevser şarabını sunduğu bir meclis atmosferi oluşturmaktadır. Mecliste (gülşende) bulunan sâkî, yani sevgilinin elinden lale renkli şarabı içmek ise harika bir lezzet vermektedir (Fehîm-i Kadîm, G.260/10). Bezm bağını seyre çıkan sevgili ve gül renkli şarap ile cennet gülşeninde açılmış dikensiz bir gül arasında kurulan ilişkide; şarap renk itibariyle gülü; gül, sevgiliyi; cennet gülşeni ise meclisi çağrıştırmaktadır. “Gül-i bî-har” ifadesi, huzur diyarı olan cennette sıkıntı ve hoşnutsuzluk verici hiçbir durumun yaşanmayacağı hususunu akla getirmektedir: Sun şarâb-ı kevseri ey sâkî-i hûrî-nijâd Kim bugün bâğ-ı cihân ravz-ı cinân bûstânıdır (Şeyhî, K.9/20) Seyr-i bâg-ı bezme gel câm-ı mey-i gülgûna bak Gül-şen-i cennetde açılmış gül-i bî-hârı gör (Bâkî, G.71/4) Bahçeye anlam katan en önemli varlık, sevgilinin kendisidir. Ya sâkî ya da servi oluşuyla sevgilinin bahçede arz-ı endam etmesi, âşığın arzuladığı bir durumdur. Nitekim sevgiliden, her tarafın yeryüzü cennetine dönüştüğü bu bağa (Sa’d-âbâd) gelmesi, güzellik gülşeni olan sevgiliden gülistana doğru açılması ve servi misali bin naz ile salınması istenmekte; bu durum karşısında Tûbâ’nın çaresizce “Ne mutlu sana!” diyeceği belirtilmektedir. Dolayısıyla hem Tûbâ ağacınının sevgilinin boyuna gıpta ettiği hem de Ra‘d Suresi 13. ayete atıf yapıldığı görülmektedir: Cennet-i rûy-ı zemîn olmış bu her dâg üsti bâg Gel salın serv-i revânum bâg-ı Sa‘d-âbâda gel (Kâmî, Ms.7/I-1) Açıl semt-i gülistâna yine ey gülşen-i hûbî Salın bin nâz ile nâ-çâr tûbâ lek disün tûbî (Kânî, G.195/1) 174 Gülzar, bir müessir tarafından cennetin haset duyduğu (Nedîm, Mes.1/21), cennet ehlinin otuz veya otuz üç yaşında gençler olacağını bildiren hadislere (Tirmizî, Cennet: 8, 12, 23) de telmihle, gül bahçesi, bütün cennetlerin kıskandığı ve yaşlıların genç olduğu bir yerdir: Gülsitân reşk-i cinân oldı yine ‘Âlem-i pîr cevân oldı yine (Şeyhülislâm Yahyâ, G.378/1) Her bir yaprağının bâğ-ı Hulda denk olduğu (Nâ’ilî, K.26/19), sekiz cennetin ancak ve ancak tenha bir köşesine karşılık geldiği bu gülzarları (Nedîm, K.38/11), cennete teşbih etmek bir hata, dünyaya değişmek de insafsızlıktır. Övgüde bulunulan sarayın güzelliğinin dünya ile mukayese edilmesi insafa sığmaz iken, cennetle kıyaslanması da hatadan hali değildir. Sekiz cennet ancak o yerin bir tenha köşesi mesabesindedir: İnsâf değildir anı dünyâya değişmek Gülzârların cennete teşbîh hatâdır (Nedîm, K.22/6) Gülşen, renk yönüyle ateşle ilişkilendirilmektedir. Cennetin içerisinde ateşin olmadığı söylense de gülistan, ateşîn bir gül ile cennet bağını kıskandıracak niteliktedir. Dolayısıyla cennet bağının güllerinin rengine nazaran gülistanın ateş gibi gülleri daha parlak görülmektedir. Bunun yanı sıra yüzü, cennet olarak telakki edilen sevgilinin nar gibi kızarmış gül-gûn yanağının da gülzar olarak düşünülmüş olması muhtemeldir. Cennet bağının haset etmesine sebep olan gülşendeki bir gül ile de sevgilinin kendisi, Hz. Peygamber, hatta Allah Teâlâ’nın kastedildiğini söylemek mümkündür: Diyerler cennet içre âteş olmaz bu acebdir kim Gül-istân âteşîn gül birle reşk-i bâğ-i cennettir (Fuzûlî, Tercî‘-Bend -2/II-3) Sevgilinin güzelliği gülle bağlantılı olarak ele alınmaktadır. Sevgilinin hüsnünün açılmış olan gülü, ne gariptir ki hep toplanmasına rağmen eksilmemektedir. Bu, tıpkı cennetin güllerine Allah’ın verdiği bitip tükenmeme hassasiyeti gibidir. Öte yandan gül, gonca halde iken vahdeti, açıldığında ise kesreti temsil etmektedir. Dolayısıyla açılmış olan güzellik gülü, aslında Allah’ın cemâl sıfatlarının âlemde tecelli edişine imada bulunmaktadır. İlahî menşeli olan bu güzellik eksilmekten de beridir: Hüsnün gülü açıldı hep dermekden eksilmez ‘aceb Ne hâssiyet 5 komuş Çalab gör cennetin güllerine (Ahmed Paşa, G.268/3) 5 Beyitte “hassâsiyet” olarak geçen bu kelimenin, yine aynı anlama gelen “hâssiyet” şeklinde olması vezne daha uygun düşmektedir. 175 Sevgilinin güzellik gülzarı İrem bağı olarak anıldığı gibi (Muhibbî, G.529/3), dünya bahçesi de İrem gülzarı olarak telakki edilmekte, her tarafın sanki cennet bağının lalezarı olduğu dile getirilmektedir. Genellikle gül ile birlikte zikredilen cennet bahçesi, burada lale ile birlikte ele alınmıştır: İrdi gül vakti İrem gülzârı oldı her taraf Lâlezâr-ı bâğ-ı cennet oldı gûyâ her kenâr (Hayretî, K.16/8) Kumruların, gülzar vasfında “altında ırmaklar” (Tevbe, 9/72, 100; Hac, 22/14; vd.); bülbüllerin ise, gülzar şanında “bu cennetler” şeklindeki ifadeleri okuduklarını belirten bir beyitte, ayetlerden kısmen iktibaslar yapılmış, köşklerinin altından ırmakların akması cennetler açısından bir özellik olduğu gibi, gülzar için de bir vasıf olarak zikredilmiştir. Bu cennetler ifadesiyle de evsafı anlatılan cennete işaret edildiği için, gülzar şanında denmek suretiyle bir ayrıma gidilmiş, gülzarın cennetle olan irtibatı vurgulanmıştır: Kamârî tahtühe’l-enhâr okur gül-zâr vasfında Anâdil hâzihî cennât okur gül-zâr şânında (Fuzûlî, Tercî‘-Bend -2/IV-2) Gülistanın güzelliği cennetin ağzının suyunu akıtmış, sular zülalin (tatlı su) hasedini, gül ise hurilerin kıskançlığını üzerine çekmiştir. Cennette, normal olarak akan nehirler ve pınarlar, gülistanın güzelliği dolayısıyla cennetin ağzı suyu olarak aktığı şeklinde düşünülmüş ve hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmıştır: Cennetün ağzı suyın akıtdı hüsn-i gülsitân Âblar reşk-i zülâl ü ğayret-i hûr oldı gül (Şeyhülislâm Yahyâ, G.221/4) Her gönül açıcı bağda gamın olmaması umulmakta, zira Firdevs dahi olsa gamın bulunduğu bir yerin insana dar geleceği söylenmektedir. Bu vesileyle cennette hüzün ve kederin olmayacağına atıf yapılmaktadır: Her bâğ-ı dil-güşâda ki nâ-yâb ola ğamun Firdevs olursa başına teng olur âdemün (Nâbî, G.399/1) Her tarafın bağ ve gülzar olup, nurların tecelli ettiği; akan suların Kevser, gülistan fidanlarının da Tûbâ olduğu ve âdeta cenneti hakir görürcesine her köşenin cennetten alamet taşıdığı bir gülşen ile cennet arasında yapılan mukayesede, terazinin ağır kefesini gül bahçesinin oluşturduğu yer yer görülmektedir. Nitekim gülzarın mertebe bakımından üstün olduğunu anlayan kişinin, onun dikenlerini bile Firdevs gülşenine feda etmeyeceği söylenmektedir. Rıdvân’a cennetin güllerini unutturacak 176 (Nâbî, Tr.26/7) derecede güzelliğe sahip gülistanı seyreden Rıdvân, ebedî cennete, bağı tercih eder olmuştur: Kevser olup cûy-ı revân Tûbâ nihâl-i gülsitân Her kûşe cennetden nişân gülşen bihişte ta‘ne-zen (Nef‘î, G.97/3) Fehm iden rütbe-i hâsiyyet-i gülzârumuzı Eylemez gülşen-i Firdevs’e fedâ hârumuzı (Nâbî, G.834/1) Ya Rıdvân bahsile gelse temâşa-yı gülistâna Görüp tercih eder bâğı bihişt-i câvidân üzre (Nef‘î, K.6/9) 2.1.2.2. Şehrin Cennet Olarak Tasavvur Edilmesi Cennet, ağaçları, ırmakları, havuzları, gölgelik alanları ile harikulade manzara sunan düzenli bir bahçe görüntüsünü aksettirdiği gibi; sarayları, köşkleri, evleri, odaları, surları, çarşıları ve pazarlarıyla da düzenli bir şehir görüntüsünü aksettirmektedir. Aynı zamanda şehir yapısal unsurların yanı sıra, içindekiler ve halkıyla -özellikle de güzelleriyle- bir cennet manzarası oluşturmaktadır. Bu bakımdan klasik Türk şiirinde zikredilen şehirlerin, şehre dair teşbih ve tasvirlerin cennetle irtibatlı olarak anlatıldığı müşahede edilmektedir. Cennet, mimarinin Kur’an’daki imajlarının özünü oluşturmaktadır. İdeal olana ulaşmak için İslam kültürünün edebî, sanatsal mimarisi olan cennet bahçeleri her zaman güçlü bir örnek olarak görülmüştür (Haydar, 1991: 150). Dolayısıyla şehir ve şehir imajı İslam kültürlerinde cennet tasavvurunun bir yansımasıdır. Cennet bütün çelişkilerin yok olduğu ortamdır. Cenneti yeniden inşa edenler, yaradılış yasalarının bilgisine dayanıp bu yasalara uymak suretiyle cennetleri (şehirleri) inşa edebilmişlerdir (Cansever, 2010: 24; 2012: 110). Bir tarafta mimarlar, cennet tasvirlerinden etkilenerek düzen ve mükemmelliği yakalamaya çalışan şehirler inşa ederken; diğer tarafta da şairler, cennetin güzelliklerinden esinlenerek duygu yüklü, zengin çağrışımları olan beyitler inşa etmektedirler. O beyitlerden gazeller, kasideler ve bunların bir araya gelmesiyle de şehri andıran divanlar oluşmaktadır. Din ve tasavvufun Türk-İslam kültüründe sanata kazandırdığı özelliklerin, kültürün mekân bağlamında da tezahür ettiği görülmektedir. İlahî rahmet ve himayeye mazhar olmanın inancı ile erişilen canlı, sakin, parlak, aydınlık, asude, mütevazı, ciddî, yüce tavır; XVI. asır Osmanlı çini üslûbunda tezahür ettiği gibi, birer cennet örneği olarak ortaya konulması amaçlanan Türk evinin, mahallesinin de temel mimarî özelliklerini oluşturmuştur (Cansever, 2012: 185). Bu itibarla şehirlerin yanı sıra, 177 evlerin de cennet idealini yansıtacak şekilde inşa edilip süslendiğini söylemek mümkündür. Ahşap tavanlar Allah’ın yarattığı kâinatın güzelliğine karşılık gelmektedir. Yere serilen halılar cenneti temsil etmektedir (Cansever, 2010: 133). Nitekim edebî ve boyanmış bahçeleri miras bırakan İslam kültürü aynı zamanda bahçe halılarının en davetkâr düzenlemelerini de üretmiştir. Çiçekleri, ağaçları, sayısız arabesk motifleri, kuşları ve ceylanlarıyla halılar âdeta bir cennet bahçesi görünümü arz etmektedir (Haydar, 1991: 159-161). Hâsılı evdeki dekorasyonun dahi cennetle ilişkili olduğu ifade edilebilmektedir. Sevgilinin bahçede bulunmasından hareketle, bahçe (gülşen) sevgiliyle özdeşleştiği gibi; sultanın şehirde taht kurmasından hareketle, şehrin de sultanla özdeşleştiği vakidir. Bu özdeşleşme örüntüsünün bir uzantısı olarak şehir, bahçe (gülşen)’nin bir sembolü haline gelmekte; su yollarıyla, bulutları andıran kubbeli binalarıyla, sarayda, camide ve medresede çiçekler ve serviler gibi saf tutmuş çekici şahsiyetleriyle ve hepsinin merkezinde kusursuz bir gül gibi duran padişahla şehir âdeta gülşeni çağrıştırmaktadır (Andrews, 2009: 128). Cennet gibi bir şehir hayali, şehrin güzellikleri ve orada yaşayanları kapsayacak şekilde şiirlerde yerini almıştır. Âlemi süsleyen bağ ve bahçeler gezildiği halde, cennete benzeyen bu şehrin dengine rastlanmadığı vurgulanıp; içindeki insanların peri yüzlü meleklerden (Hayretî, Ms.33/II-2), huri çehreli, Kevser dudaklı, Tûbâ boylu güzellerden oluştuğu; âdeta cennet olan bu şehrin, İrem gülzarı, hâsılı cennet bağı olduğu dile getirilmektedir: İdüp seyrânını her bâğ u râğ-ı ‘âlem-ârânun Nazîrin görmedüm yârân bu şehr-i cennet-âsânun (Hayretî, Ms.33/I-2) Melek-sîretlü hûrî-çihreler bî-hadd ü ğâyetdür Lebi Kevser boyı Tûbâ güzeller bî-nihâyetdür İrem gülzârıdur bu hâsılı yâ bâğ-ı cennetdür Nazîrin görmedüm yârân bu şehr-i cennet-âsânun (Hayretî, Ms.33/ III) Şehrin cennete, nehrin ise şehir halkından herkesin evine dallarının uzandığı Tûbâ’ya döndüğü zikredilen bir beyitte, nehrin Tûbâ ağacına benzetilmesi ve dallarının evlere kadar uzaması farklılık arz etmektedir. Tûbâ ağacı dallarıyla nehrin kollarını andırmaktadır. Bu kolların, bir tesisat düzeneği ile evlere kadar götürüldüğü ve oralardan suların akıtıldığı akla gelmektedir: 178 Bu şehr cennete döndi bu nehr Tûbâya Uzandı cümlesinün hânesine ağsânı (Taşlıcalı Yahyâ, K.5/13) Tıpkı bahçede olduğu gibi, şehirde de sevgilinin olması en önemli husustur. Dolayısıyla sevgilinin olmadığı bir şehir, Firdevs cenneti dahi olsa insanın orada karar kılması mümkün değildir. Bu ifade Hz. Âdem’in cennetten düşüşünü hatıra getirmektedir. Zira insanoğlunun dünyaya gönderilişindeki hikmet, Allah’ı tam manasıyla tanıma (marifet), cemâl ve celâl sıfatlarını idrak etmeye dayalı olduğu için, bir bakıma cennet sevgiliden uzak olunan bir yerdir. Nihayetinde cennete asıl anlam katan da rü’yetin orada gerçekleşecek olmasıdır: Cennet-i Firdevs olursa idemez âdem karâr Kalmasun ey mâh sensüz kimse şehrinde garîb (Taşlıcalı Yahyâ, G.27/2) Şehirlerin bizzat isimleri anılarak da cennetle ilişkilendirildiği vakidir. Gerek şairlerin doğduğu, hayat sürdüğü şehirler ve kasabalar, gerekse İslam tarihi açısından önem taşıyan şehirler, şiirlerde cennetle bağlantılı olarak ele alınmıştır. Hakikat cennetinin çevrelendiği ve peygamberlik bahçesinin korunduğu yer Medine’dir. Çünkü orada demir parmaklıklarla çevrili olarak koruma altına alınmış Peygamber kabri, Ravza-i Mutahhara bulunmaktadır. Bu itibarla dünyada cenneti arzulayanların Medine şehrini mesken edinip Ravza’da kalmaları tercihe şayandır: Maksûre-i bihişt-i hakîkat Medîne’dür Mahrûsa-i sevâd-i nübüvvet Medîne’dür (Nâbî, G.101/1) Cihânda tâlib-i cennet olanlar Hakkîyâ varsun Medine şehrini mesken idinsün Ravza’da kalsun (İsmail Hakkî, G.255/5) Klasik Türk şiirine konu olup bir hayli övgüye mazhar olan şehirlerden biri İstanbul’dur. İstanbul, her yönüyle şaire ilham kaynağı olduğu gibi, Osmanlı’nın başkenti olması ve padişahın orada bulunması dolayısıyla da şiirlerde mühim bir yer edinmiştir. Arş-ı mualladan şeref kazanmış olan İstanbul’un üstüne, cennetin övünmesi kabil değildir. Huriler, İstanbul’un güzellerinin işvesini öğrendiğinde, âşıkların cennette de rahat görmeyeceğinden endişe edilmektedir. Zira İstanbul güzellerini kıskanan hurilerin, âşıklara cefa etmelerinden korkulmaktadır: Bu yiri ‘arş-ı mu‘allâdan müşerref eyledün Ey melek fahr idemez cennet Sitanbul üstine (Zâtî, G.1312/4) Korkarın cennetde de uşşâk râhat görmeye Ögrenürse şîve-i hûbân-ı İstanbul’ı hûr (Şeyhülislâm Yahyâ, G.54/4) 179 İstanbul, semtleri ve güzide mekânlarıyla da üstün meziyetlere sahip bir şehirdir. Her tarafıyla cennetin kıskandığı bir şehir olan İstanbul’un yüceliğine delil, Sa‘d-âbâd gösterilmektedir. Cennetin kıskanmasına sebep olan İstanbul ve hususen Sa‘d-âbâd (Nedîm, Kt.7/7), bu güzel hali, hoş havası ve suyu ile Cennet-i a‘lânın, onun altında mı, üstünde mi olduğu istifhamına yol açmaktadır. İstanbul ve Galata’nın güzelliklerini gören birinin (sofi) Firdevs-i a‘lânın adını anmayacağı ifade edilmektedir. Melek suretli güzelleriyle müzeyyen olan Yedi Kule ise, sekiz cennetin temaşa eylediği bir yerdir. Sekiz cennete karşılık Yedi Kule’nin yer alması dikkat çekicidir. Yedi sayısı ilk etapta cehennemi çağrıştırsa da, aslında Hz. Abbas’tan yapılan bir rivaytte cennetin sayısının yedi olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla sekiz cennet ve Yedi Kule arasında yapılan mukayesede bir çelişkinin olmadığına hükmetmek mümkündür: Altında mı üstünde midir cennet-i a‘lâ El-hak bu ne hâlet bu ne hoş âb u havâdır (Nedîm, K.22/4) Adın anmaz idin sofî dahi firdevs-i a‘lânın Eger ra‘nâların görsen Stanbul ü Galatanın (Hayâlî, G.283/1) Melek-sîmâ güzellerle verelden kendiye zînet Sekiz cennet temâşasını eyler Yedi Kulenin (Hayâlî, G.283/2) Dârü’s-selâm, cennetin isimlerinden biri olduğu gibi, cananın semti manasında da ele alınmakta (Onay, 2009: 111), hatta Bağdat için de kullanılmaktadır. Bir beyitte, Dârü’s-Selâm bahçesinin büyük bir lütuf, adalet, ihsan ve saadetle doldurulduğu zikredilmekte, bir bakıma her iki yere de (cennet, Bağdat) atıf yapılmaktadır: Budur kim ravza-i Dârü’s-selâmı eyledi memlû Ser-efrâz-ı sa‘âdet-mend lutf ü adl ü ihsândan (Fuzûlî, K.25/16) Cennetle bağlantılı olarak ele alınan şehirler ve bölgeler arasında Şam (Dimeşk) ve Halep geçmektedir. Bir gün önce, bir an önce ay gibi Şam şehrine, Dârü’s-selâm’a gelinip cennet bağının seyredilmesi istenmekte; Yezîd orada bulunuyor olmasaydı, Huld-i berîn’in ona gıpta edeceği dile getirilmektedir. Kendisini teşrif edenle cenneti hasede düşüren (Nâbî, Tr.137/2) Haleb’in can bahşeden suyu, şarabı utandırmakta, havası ise cennet kokusunu mahcup etmektedir. Dolayısıyla bağı, havası, suyu itibariyle cennetin fevkinde vasıflar taşıyan bir şehirde yaşayanlar da önem arz etmektedir. Hz. Hüseyin’in öldürülmesinde etkili olan Yazîd’in orada bulunması şehrin değerini düşürmektedir: 180 Bir gün önürdi mâh gibi şehr-i Şâma gel Seyr eyle bâğ-ı cenneti Darü’s-selâma gel (Taşlıcalı Yahyâ, G.236/1) Şu memleketde Yezîd olmasaydı taht-nişîn Ederdi gıbta serîr-i Dimeşke huld-ı berîn (İzzet Molla, Mukattaât 84) Şarâba şerm virür âb-ı cân-fezâ-yı Haleb Şemîm-i Cenneti mahcûb ider hevâ-yı Haleb (Nâbî, G.20/1) Fethedilen ilk şehirlerden biri olup, bir süreliğine Osmanlıya başkentlik yapma vasfını taşıyan Bursa, Firdevs cenneti konumundadır. Ancak orada, yılanlar ve akreplerin varlığı hoş karşılanmamaktadır. Böylesine güzel bir şehirde -tıpkı Dimeşk’te olduğu gibi- kötü ve şerli insanların (yılanlar, akrepler) olmasına karşı çıkılmaktadır. Yılan ve şeytan çağrışımı, cennette şeytanın bulunmayacağı fikrini akla getirmektedir: Firdevs-durur Bursa kamu vechile lîkin Gerekmez-idi anda bu hayyât u ‘akârib (Ahmedî, G. 57/9) Osmanlı devletine bir dönem başkentlik yapmış olan ve İstanbul’un fethiyle başkent olama hüviyetini kaybetse de, padişahların zaman zaman ikamet ettiği bir yer olan Edirne şehri (Andrews, 2009: 126), klasik Türk şiirinde cennete dair unsurlarla birlikte ele alınmıştır. Şehrin kendisi Me’vâ gülşeni, orada bulunan padişah kasrı ise Cennet-i a‘lâ olarak telakki edilmektedir. Saray ve köşküyle cennet olarak isimlendirilen Edirne (Kâmî, Tr.1/5), her taraftan akıtılmış olan çeşmeleriyle cennetten bir numune (Kâmî, Tr.3/11) olarak görülmektedir. Baharı Huld bahçelerine benzer olduğu gibi (Kâmî, Kt.10/1), gönül açıcı kış mevsiminde bile süregelen letafetiyle cennete benzetilmektedir. Velhâsıl gezilip görülmeğe değer yerlerinin çokluğu ve hoş gülşen oluşuyla Edirne, yalancı dünyanın gerçek cennetidir: Edrine şehri mi bu yâ gülşen-i me’vâ mıdır Anda kasr-ı pâdişâhî cennet-i a‘lâ mıdır (Nef‘î, K.7/1) Hurrem şitâda Edrine şehri cinân gibi Sârî letâfeti ten-i hikâye cân gibi (Nâ’ilî, K.10/1) Bu bir mesîresi çok dil-nişîn gülşendür Dürüst cenneti budur yalancı dünyânun (Kâmî, K.14/2) Şehzadelerin devlet işlerinde tecrübe sahibi olmak için gönderildikleri önemli şehirlerden biri olan Manisa da cennetle ilişkili olarak ele alınmıştır. Manisa’nın şöhreti, cennete denktir (Nâbî, K.22/8). Hatta bu şehre ait o suyu, taraveti ve lalezarı gören cennetin, Manisa’dan utanması normaldir: 181 O âb u tâb ile ol lâlezârı gördükçe Bihişt olursa sezâ şermsâr-ı Mağnîsâ (Nâbî, K.22/9) Klasik Türk şiirinde bahse konu olan bir diğer şehir İskenderiye’dir. Mısır’da bulunan İskenderiye de dünyanın meşhur bir şehridir. Gönlü celbeden havası cennetin kıskanmasına yol açmıştır: İskenderiyye şehri ki meşhûre-i cihân Oldı hevâ-yı dil-keşi reşk-âver-i cinân (Kâmî, G.157/1) Şehirlerin yanı sıra bazı kazaların yahut beldelerin de cennet bağlamında bahis konusu edildiği görülmektedir. Nitekim Bursa’nın meşhur kaplıcaları dolayısıyla isimlendirilmiş olan Kaplıca’nın cennete dönmüş olduğu (Necâtî, G.473/1), havası, ılıman; suyu, Kevser ve toprağı amber olan Lâdik’in (Samsun’un ilçesi) bu haliyle cenneti andırdığı (Mihrî Hâtun, Murabba‘ 4/IV), Konya’nın Meram kazasının Firdevs gülşeninin harimi olarak addedildiği (Şeyh Gâlib, G.247/1) dile getirilmektedir. Yine muhtemelen şairin doğum yeri olan Malatya dolaylarındaki Aspozi de, sahip olduğu güzellikler bakımından cennetle bağlantılı olarak ele alınmıştır. Nitekim cenneti hatırlatan yüce bir mekân (Niyâzî-i Mısrî, 191/1) olmak yönüyle Adn cennetlerinden alamet taşıyan bu belde için, altından ırmakların aktığı cennet dense uygundur: Cenneti “min tahtihe’l-enhârı tecri” dinse hûb “Hâzihî cennâti ‘adnin”den nişândur Aspozi (Niyâzî-i Mısrî, 191/8) Farklı bir başlık açmak yerine, şehirle bütünlük arz eden binaların, çeşmelerin ve diğer yapıların cennetle olan irtibatını burada zikretmek mümkündür. Özellikle tarihlerde ele alınan bu türden mekânların cennetle ilgili teşbih ve tasvirlere konu olduğu dikkat çekicidir. Sarayların duvarlarındaki yahut döşemelerindeki bitkisel dekorasyon cennete dair edebî ya da sembolik tasvirler sunabilmektedir (Blair ve Bloom, 1991: 35). Nitekim Vezir Ali Paşa’ya yapılan köşk için düşülen tarihte, Rıdvân’ın orayı seyretmeye uygun bir ruhsat bulması halinde, Firdevs hazinesinin nakdini peşin olarak vereceği anlatılmakta, bu muhteşem köşke karşılık Firdevs’ten haydi haydi vazgeçeceği vurgulanmaktadır: Bulsa tevfîk-i temâşâsına ruhsat Rıdvân Nakd-i gencîne-i Firdevsi virürdi pîşîn (Nâbî, Tr.138/17) Saray, köşk, kâşane, konak, ev gibi binaların güzelliklerinin cennet referanslı olmak üzere yoğun bir şekilde anlatıldığı müşahede edilmektedir. Cennet kasrının dahi revnakının kalmadığı bir saray karşısında hasetten ötürü Rıdvân, cennetin kapısında 182 feryat u figan eylemiştir. Aynı zamanda beyitte, Rıdvân’ın cennetin bekçisi olduğu ima edilmektedir: Revnakı kasr-ı bihiştün kalmadı gitdi diyü Reşkden Rıdvân der-i Cennetde feryâd eyledi (Nâbî, Tr.55/12) Firdevs mahfili misali eşi görülmemiş ve dünyada benzeri bulunmayan (Nâbî, Tr.39/2) bu cennet kasrının, cinân içinde denginin olup olmadığı ise meçhuldür. Cenneti a‘lânın kendisi için cihanı süsleyen bir yaygı/döşeme olan bu saray (Nedîm, K.38/1), Na‘îm bahçesinin kasrını dahi kıskandırmıştır (Kâmî, Tr.17/2): Yok bu dünyâda hele Kasr-ı Cinânın misli Bilmezem var mı cinân içre dahi akrânı (Nedîm, K.20/12) Dünyaya ait yapılardan biri olan asker kışlalarının da cennetle alakalı olarak ele alındığı olmuştur. Bir beyitte, Firdevs-i berîn bağının ilkbaharı gibi olan kışlanın etrafında ayın binlerce kez şevk ile döndüğü ifade edilmektedir: Ne kışla nev-bahâr-ı bâğ-ı Firdevs-i berîn-âsâ Hezerân şevk ile pîrâmeninden devr eyderdi mâh (Şeyh Gâlib, Tr.4/19) Şehre ait yapılardan biri olan mekteplerin de şiire konu edildiği görülmektedir. Cevri Usta’nın mektebi için düşülen bir tarihte, bahse konu olan ustanın kendisi cennet bağını seyreyledikçe; mektebinin, bülbüllerin yuvaları gibi çocukların toplandığı yer olması istenmektedir. Buna göre, bülbüllerin yuvalarında toplanmaları misali çocukların da o okulda eğitim görüp orayı cıvıl cıvıl şenlendirmeleri arzu edilmekte, cennetteki kuş sesleriyle çocukların sesleri arasında irtibat kurulmaktadır: Kendi seyr-i bâğ-ı cennet eyledikçe mektebi Âşiyân-ı bülbülâsâ mecma‘-ı tıflân ola (İzzet Molla, Tr.156/7) Saray, köşk gibi yapılarla birlikte havuz ve suların zikredilmesi, o binaya ait gayet muntazam ve güzel bir bahçenin varlığını çağrıştırmaktadır. Nitekim havasının gönül açıcı, suyunun berrak, toprağının ise amber kokusu olduğu dile getirilen sahil sarayı (Nedîm, Kt.40/4), bu haliyle cennet tasviri oluşturulmakta ve cennetin toprağının misk ü amber koktuğunu ima etmektedir. Nice cennetin kıskandığı (Nedîm, Kt.65/1) kasırdan cennet kokuları koklanmakta, havuzundan da tertemiz Kevser içilmektedir. Aynı zamanda saraya ait bir bahçe manzarasının ortaya konduğu bu beyit ve bir başka bendde, ebedî cennet denilecek bu mekânda nice huri ve meleklerin görüldüğü, havuz ve kasrın olduğu, gül zemin üzerine ise buz gibi ipek döşendiği resmedilmektedir. Bu itibarla cennet sembolizminde tekstilin ve bilhassa ipeğin de bahse konu olduğu 183 anlaşılmaktadır (Blair ve Bloom, 1991: 38). Nitekim ipeğin parlak yüzeyli oluşu, buz veya mermerle benzerlik arz etmektedir: Havzdan kevser-i pâkîzeyi nûş eyleyeyim Kasrdan bûy-ı cinânı edeyim istişmâm (Nedîm, K.10/17) Ben dedim gitdi behişt-i câvidândır yâ felek Görmüşümdür anda zîrâ nice bin hûr u melek Hurrem-âbâdın önünden havza bak tâ kasra dek Gül-zemîn üzre döşenmiş buz gibi dîbâ mıdır (Nedîm, Ms.19/II) Saray, bahçesinin yanı sıra çeşme ve sularıyla da cennetle irtibatlı olarak ele alınmaktadır. Nitekim sarayın havuzunun Kevser mi ya gül suyu şerbeti mi ya da cennet bağını sulayan süt nehri mi olduğu istifham sanatıyla vurgulanmakta, cennette bulunacağı haber verilen nehirlerden süt nehrine telmihte bulunulmaktadır: Kevser mi bu yâ şerbet-i cüllâb-ı revân-bahş Yâ nehr-i leben k’etdi cinân bâgını iskâ (Ahmed Paşa, K.11/32) Fevkalade hoş yüce bir binanın, kapılarını cennet görse, yakasını yırtacağı söylenmektedir. Dolayısıyla beyitte, kapıların çift kanatlı oluşu ile cennetin yakasını yırtıp ikiye ayırması olayı arasında bağ kurulduğu gibi, binadaki üstünlük karşısında cennet kişileştirme yoluyla gıpta eden ve hayrete düşen bir insan portresine büründürülmüştür: Hoşâ binâ-yı mu‘allâ ki görse ebvâbın Bihişt hayret ile çâk ider girîbânın (Nâbî, Tr.68/1) Bizzat kasrın kendisinin yanı sıra; duvarları, çatısı, tavanı, zemini, kapıları, koltukları ve çeşit çeşit süsleri yönüyle de cennetle ilgili anlatımlara konu olduğu görülmektedir. Duvarlarının nakışlarında gül bahçelerinin yüz gösterdiği sarayın her köşesi erbabına Huld-i berîn olmuştur. Böyle bir sarayın kapısı, duvarı ve her tarafı inci ve mercanın Selsebîl’idir (Şeyh Gâlib, K.22/8). Zamanı ebedî ömre, zemini de huriler diyarına mukabil bir şahane sarayın (Şeyh Gâlib, K.22/1) sahnındaki altın tahtı gören, onu inci ve yakut ile süslenmiş ebedî cennet kasrı sanmaktadır. Bu kasırların mermerlerinde ise yer yer cennet bağının nehirlerinin aksi görünmektedir. Buna göre mermer üzerindeki damara benzeyen şekiller, nehir olarak tasavvur edilmektedir: Nakş-ı dîvârında yer yer gülistânlar rû-nümâ Gösterir erbâbına her kûşesi huld-ı berîn (Şeyh Gâlib, Tr.36/2) 184 Gören ol taht-ı zeri sahn-ı sarây içre sanur Dür ü yâkût ile bir kasr-ı cinân-ı câvîd (Atâyî, K.19/8) Ruhâmında değil emvâc-ı gûn-â-gûn u pey-der-pey Görünür câ-be-câ bâğ-ı behiştin âks-i enhârı (Nef‘î, K.14-1/8) Kasrın bahçesinin yanı sıra, bahçe düzenlemesi, bölümlere ayrılması veya bahçe ve binaların süslenmesi denilebilecek tarh ameliyesi de cennetteki intizamı çağrıştırması bakımından önem arz etmektedir. Kasra ait o düzenli mekâna girip orayı seyreden insan, tarhın güzelliğine hayran olup bir daha içerisinden çıkmamakta, cihanda yeryüzünün cenneti varsa işte bu (Vâsıf, Kt.18/41), olduğunu söylemektedir: Girip seyr eden âdem bir dahi çıkmaz derûnından Misâl-i kasr-ı cennet tarhına hayrân olur insân (Vâsıf, Kt.15/9) 2.1.2.3. Cennetin Bir Benzeri Olarak Klasik Türk Şiirinde Bahar Mevsimi Cennette mutedil bir bahar havasının yaşanmasının bir benzeri olarak klasik Türk şiirinde de rağbet edilen mevsim bahardır. Bu nedenle baharı konu edinen pek çok şiir yazılmıştır. Şairler, dış dünyada müşahede ettiklerine, kendi hayal dünyalarının enginliği nispetinde yaklaşarak, izlenimlerini gelenekten aldıkları ortak söyleyişlerle dile getirmişlerdir. Malum olduğu üzere, genellikle methiye amaçlı irat edilen ve nesip bölümlerinde bahara dair tasvirlerinin yapıldığı kasidelere “bahâriyye” ismi verilmiştir. Kasidelerin haricinde, diğer nazım şekillerinde de bahar yoğun olarak ele alınmıştır (Göre, 2007: 283). Klasik Türk şiir geleneği içerisinde bir bakıma tabiat şiirleri olarak nitelendirilen bahâriyelerde tabiat, doğal yapısı ve özelliklerinin ötesinde -diğer İslam sanatlarında olduğu gibi- mutlak güzelliğin bir tezahürü olarak ele alınmakta; şairin aynasına düşen bahar manzarası, bu şiirin dünya görüşünden ve estetik duruşundan yansıyarak kendini göstermektedir (Kemikli, 2009: 7). İnsanda baharla birlikte, bütün canlılarda olduğu gibi, olumlu manada birtakım değişiklikler meydana gelmektedir. Klasik Türk şiirinde kaleme alınan bahar konulu şiirlerde, baharla irtibatlı bu hoş intibaların ve insan gönlünde uyandırdığı yaşama sevincine dair duyguların emarelerini görmek mümkündür. Şairler, tabiatta ortaya çıkan bu canlanmayı, letafeti oldukça etkili ve coşkulu bir şekilde dile getirmişlerdir. Bahar, canlılık ve tazelik, itidal ve adalet mevsimi olarak işlenmiştir. Soğuk, zulmet ve kasvetin gitmesi; etrafın gül, lâle, nergis, sümbül çiçekleriyle süslenerek âdeta cennete dönüşmesi; suların çoğalıp kabararak akarsuların şırıl şırıl akması; saba rüzgârının can 185 bahşetmesi; yeryüzünü bambaşka bir güzelliğin kaplaması; yeme, içme ve gezip dolaşmanın vakti olması gibi hususlar söz konusu edilmiştir (Göre, 2007: 284). Baharın bu derece şiirlerde bahse değer görülmesinin sebebi, cennette dahi yaşanacak böyle bir mevsimin, insan tabiatına ve çevreye sunduğu hoşluk ve letafet olsa gerektir. Kış mevsiminin ardından baharın gelmesiyle her diyar, cennete dönmüştür (Yunus Emre, 343/2). Baharın feyiz ve bereketiyle dünya, cennetin kıskandığı bir manzaraya bürünmüştür. Bu mevsimde zemin, envaiçeşit renkle bezenmiş, baharın parlaklık ve süsüyle bağ, Firdevs-i berîn görünümü arz eder olmuştur: Cihân eyledi feyz-i bahâr reşk-i cinân Bıraktı feyz-i letâfet zemîne lutf-i zamân (Fuzûlî, K.29/1) Geldi bir dem kim bezendi türlü reng ile zemîn Oldu ferrinden bahârın bâg firdevs-i berîn (Ahmed Paşa, K.23/1) Bahar denilince akla hoş kokular da gelmektedir. Nitekim bahar rüzgârı rengârenk açan çiçeklerin ve nisan yağmurlarıyla kabaran toprağın güzel kokularını bütün bir kâinata taşımaktadır (Kemikli, 2009: 4-5). Bu itibarla mevsimlerden baharın aylardan ise nisanın şair için kıymeti pek büyük olsa gerektir. Zira nisan ayı, havanın amber gibi koktuğu, her köşenin bir İrem bağı ve âlemin cennet içinde cennet olduğu bir aydır: Erdi yine ürd-i behişt oldu hevâ ‘anber-sirişt Âlem behişt-ender-behişt her kûşe bir bâg-ı İrem (Nef‘î, K.15/2) Yeryüzü bahar günleriyle cennete dönmekte, yıldızlar misali çiçekleriyle yeşillikler masmavi bir gökyüzünü andırmaktadır. Baharın gelişiyle gül bahçesi güllerle dolup taşmakta, cihan çiçeklerle donanıp cennet gibi olmaktadır. Bu mevsimde zemin, gökyüzünün âdeta kendisi üzerinde aksettiği bir görüntüye bürünmektedir: Döndü eyyâm-ı bahâr ile cinâne yeryüzü Encüm ezhârıyla yine gömgök oldu sebzezâr (Usûlî, K.3/3) Bahâr irişdi yine oldı gülşen âbâdân Cihân donandı şükûfeyle oldı misl-i cinân (Şeref Hanım, K.21/1) Âlemi, Huld-i berîn (cennet) eden bahar ve bayramın ömrünün ebedî olması temenni edilmektedir. Ancak bu geçici dünyada baharın âleme gösterdiği güzellikleri, gösterse gösterse mahşerde cennet ehline yine Rıdvân gösterecektir: ‘Îd-ü-bahâr huld-i berîn itdi ‘âlemi Nola idi ‘ömri ola idi bunlarun halîd (Zâtî, G.121/7) 186 Gösterürse nevbahârun ‘âleme gösterdügin Haşrda ehl-i behişte yine Rıdvân gösterür (Fehîm-i Kadîm, K.10/12) Bahar sultanının hükmünü icra eylemesi; gülzarın alanını, fezasını, cennet bağının çekememesi istenmektedir. Gül bahçesinin güzelliğini, cennet bağının dahi kıskanacağı düşünülmektedir: Tâ ki sultân-ı bahâr eyleye icrâ hükmin Gayret-i bâg-ı cinân ola fezâ-yı gülzâr (Atâyî, K.14/44) Meclisin cennetle olan irtibatının bir devamı veya zaman bağlamında dünyaya dönük bir tarafı ise, bülbülün güle mülaki olduğu; meclis, şarap ve sâkînin de değişmediği (Şeyhülislâm Yahyâ, G.336/1) bahar mevsimidir. Bu mevsim, içki meclislerinin kurulup, sâkîlerin şarap sunduğu, gamlı gönüllerin şad olduğu, mutluluk ve muhabbetin arttığı bir mevsimdir. Âlemi süsleyen bahar mevsiminde sâkîden sunulması istenen şarap (Fuzûlî, Tercî‘-Bend -2/I-1), aşk şarabı olsa gerektir. Cihanın süslenip, çemenin türlü çiçeklerle Dârü’l karâr (karar yurdu/cennet) olduğu bahar, vahdet meyinden içilmek suretiyle aşk ve muhabbetin doruğa çıktığı bir zaman dilimidir: Sun iy sâkî mey-i gül-gûn ki fasl-ı nev-bahâr oldı Çemen dürlü çiçeklerden girü dâru’l-karâr oldı (Ahmedî, G.671/1) Bahar ile Selsebîl şarabının huriler elinden içildiği, cihanın cennet bahçesi ve ebedî cennet olduğu böyle bir günde mey ve sahbâ (şarap)’nın niçin helal olmayacağı sorgulanmakta, aslında şarabın bugün helal olması gerektiği vurgulanmaktadır. Zira şarap, baş ağrıtmamak ve sarhoş etmemek gibi kendine özgü nitelikleriyle cennette helal olan bir içecektir. Dünya da bahar mevsimiyle bir cennete dönüştüğüne ve huriler Selsebîl içeceğini sunduğuna göre şarap da helal olsa gerektir. Zaten bu, aşk şarabıdır: Selsebîl-i meyi hûrîler elinden içeler Ki bahâr ile cihân bâğ-ı cinân olsa gerek (Şeyhî, G.97/3) Nev-bahâr ile behişt-i câvidân oldu cihân Ey aceb neyçün halâl olmaz mey ü sahbâ bugün (Necâtî, G.428/3) Bahar, testi ve kadehin alınıp, gül gibi gülşende gülüp açılmanın zamanı ve güzellere (gonca) vuslatın gerçekleştiği eğlenme mevsimidir (Nâbî, G.869/1; Zâtî, G.843/1). Meyin parlaklığı, gül öpücükleri bahar eylemiş; yakutun izi, Firdevs cennetine yol açmıştır. Şarap ve bahar arasında kurulan bağlantı, meclis ortamını 187 çağrıştırmakta, bu ise cennet ehlinden vildân ve gılmânın cennetliklere içki dağıtıp, etraflarında pervane oluşlarına düşünceyi sevk etmektedir: Nev bahâr eyledi gül bûseleri pertev-i mey Açdı yol cennet-i firdevse sürâğ-ı yâkût (Şeyh Gâlib, G.30/8) Şeyh Sa‘dî’nin Gülistan’a bölümler yazmasının sebebi, bahar mevsiminin bizzat cennet olduğuna bağlanmış, böylece hüsn-i ta’lîl sanatı yapılmıştır. Nitekim şairlerin cennetten esinlenerek eserlerine isimler verdikleri veya bölümleri cennetin sayısına göre düzenledikleri vakidir: Fasl-ı bahâr ‘ayn-ı behişt olmaya idi Yazmazdı Şeyh Sa‘dî gülistâna bâblar (Necâtî, G.105/6) Bahar mevsimi, sevgilinin cemâlini görme arzusuna kapılan âşığın gülşene doğru azmedip gitmesinin tam vaktidir. Bahar, bülbülün gülzara gitmek için karar vermesi gibi, âşığın da sevgilinin diyarına varmaya niyetlenip bunu icraata dökmenin zamanıdır. Zira bahar mevsimi aşk ve iştiyakın arttığı, kanın kaynadığı, gönlün coşup köpürdüğü bir demdir: No-bahâr oldı, gözüm ister cemâlun görmege, ‘Ezm edüp gül-şen saru söyrân edersen, vaktıdur (Hatâ’î, G.386/2) Gönül vakt oldı şimden girü kûy-ı yâra ‘azm eyle Bahâr oldı yine bülbül gibi gülzâra ‘azm eyle (Hayretî, G.415/1) Sultan Osman Han’a övgüde bulunulan bir kasidede, devletinin gülzarının daima suya kanmış olması ve cennet gülşeni gibi her dem baharın yaşanması konusunda dua yapılmaktadır. Dolayısıyla cennette ebedî bir bahar mevsiminin yaşanacağı gerçeğinden hareketle, sultanın yönettiği devlette de huzur ve refahın kemâle erip, sürekli bahar havasının hüküm sürmesi arzu edilmektedir. Zira bahar, bolluk ve bereketin, insan yapısına uygun bir ortamın olduğu zamandır: Gülzâr-ı devletün ola şâd-âb dâ’imâ Her dem bahâr ola nitekim gülşen-i cinân (Şeyhülislâm Yahyâ, K.-2/23) Baharın gelişiyle çemen ve gülşenin yepyeni bir görünüm arz etmesinin bir benzeri olarak sevgilinin gül bahçesini andıran yüzü ve çemenleri andıran tüyleriyle bir cennet ve bahar tasviri oluşturulmaktadır. Velhasıl yüce cennetin hazandan emin olması gerçeğine binaen, bu gülzarın da hazandan emin olup sürekli baharın yaşanması Allah’tan niyaz edilmektedir: 188 İlahî be-hakk-ı behişt-i berîn Bu gülzârı eyle hazândan emîn (Nedîm, Mes.1/64) Kılup sâhibin dâ’imâ ber-karâr Gülistânın eyle hemîşe bahâr (Nedîm, Mes.1/65) 2.1.2.4. Klasik Türk Şiirindeki İdeal Sevgili Anlayışının Hurilerle İlişkisi Klasik Türk şiirinde sevgili, beşerî olmaktan ziyade ideal vasıflar taşıyan ve hatta İlahî havaya büründürülen bir sevgilidir. Bu itibarla kutsallık kazanan sevgilinin benzetildiği varlıklar da, huri ve melek gibi her bakımdan yüce bir konumda olan varlıklardır. Öte yandan sevgili, sahip olduğu güzellikler bakımından bu varlıklardan da üstün tutulmaktadır. İlahî ve beşerî sevgili arasında bir forma sahip olan ideal sevgilinin, güzellik ve huy bakımından hurilere benzetildiği; hatta fizikî özellikler itibariyle hurilerle mukayese edilen sevgilinin, onlardan çok daha üstün olduğuna hükmedildiği görülmektedir. Aslında sevgilinin hurilerin de fevkinde mükemmelliğe sahip olduğuna dair kanaatin mantıkî alt yapısı vardır. En güzel varlıklar huriler olduğu için sevgili hurilerle kıyaslanmaktadır. Ancak dünya kadınlarının cennette hurilerden daha güzel olacağı da bilinmektedir (Kaplan, 2013: 27). Gerek dünya kadınları gerekse huriler, zamanın akıp gitmesi, asırların geçmesiyle daha da güzelleşmekte; kocalarına, sevgililerine karşı besledikleri aşk, iyilik ve sevecenliklerinde daha fazla bir artış olduğu gözlenmektedir (İbn Kayyım, 2004: 115). Cennet güzellerinin eşlerine olan sevgilerindeki artışı, daha fazla görüşüp hasbihal etmekle açıklamak mümkündür. Maşuk cemâlini, âşığa ne kadar çok arz eylerse, aşk da o kadar artacaktır. Aşkın nüfuzu ne kadar çok olursa, cemâl de o kadar fazla güzel görünecektir (Irakî, 2012: 147). Nitekim şairin de dediği gibi, güzellik ne miktar olur ise, aşk o miktar olmaktadır (Fuzûlî, G.96/1). Âşık nazarında sevgili bütün varlıklardan üstündür. Zira onun için aslolan sevgilidir. Tıpkı mutasavvıfın Allah’a yönelip, değil dünya, ahireti bile bu uğurda feda etmesi misali, âşık da sevgiliye yoğunlaşmakta, onun rızasını kazanma çabası gütmektedir. Bundan ötürü, sekiz cennetin hurisi bütün çekicilikleriyle âşığın karşısına çıksa da, gözü sevgiliden başkasını görmemekte, gönlü, sevgiliden gayrısına meyletmemektedir. Âşığın gözüne, ne huri ne peri görünmekte (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.25/V-2), ne de o, baştan başa nura gark olmuş başka bir güzele rağbet etmektedir. 189 Güneş misali vahdet timsali sevgili varken, yıldızlar mesabesinde olan huriyi gözlerin görmesi mümkün değildir. Zira yıldızlar, ancak güneş olmayınca ortaya çıkmaktadırlar: Sekiz Uçmagun Hûrîsi eger bezenüp geleler Senün sevgünden özgeyi gönlüm hîç kabûl itmeye (Yunus Emre, 3/11) Senden özge dil-rübâyı hûr olsa istemem Âftâb-âsâ ser-â-pâ nûr olsa istemem (Kânî, G.124/1) Sen var iken hûr görmez gözlerüm Göz güneş görmeyicek yılduz göre (Kadı Burhaneddin, G.1051/2) Sevgilinin hüsnü ve cemâli, yüzü en güzel olduğuna inanılan varlıkların cümlesinden daha güzeldir (Kadı Burhaneddin, G.23/4). Ayın on dördü (bedr) gibi parlak olan yanağını gösterip, nur saçan yüzüyle o huriyi utandırması kendisinden istenen sevgili (Nesîmî, G.58/7), aks sanatının yapıldığı bir beyitte, yüzünü görmesi durumunda hurinin acze kapılıp hayran kalacağı bir varlık olarak düşünülmektedir: Hûrî yüzünü görse görse yüzünü hûrî Miskîn olur ol hayrân hayrân olur ol miskîn (Nesîmî, G.294/2) Cennet hurilerinin, sevgilinin vasfının melek olduğunu izhar etmelerinin ardından, onun yüzünü gördüklerinde tövbe istiğfarda bulunacakları dile getirilmektedir. Dolayısıyla sevgilinin vasıf itibariyle meleklerle kıyaslanması hatadır. Bu durum Allah için düşünüldüğünde, zaten O, hiçbir varlığa benzememektedir (Şûra, 42/11). O’nu yaratılmış olanlara benzetmeye kalkışmak yanlıştır. Buna yeltenenin, tövbe istiğfar etmesi gerekmektedir: Cennetün hûrîleri vasfın melek izhâr ider Görse ger yüzün senün sözinden istiğfar ider (Muhibbî, G.468/1) Sevgilinin güzelliğine örnek teşkil edebilecek birinin bulunması âşık için haddinden fazla şaşırtıcı olsa gerektir (Ahmedî, G.38/2). Çünkü âşığın zihin dünyasında sevgili eşsizdir. Bu bakımdan melek tabiatlı sevgilinin yüzünü huriler gördüğünde, Âdem neslinden böyle bir yüze sahip beşerin gelmemiş olduğunu söyleyecekleri dile getirilmektedir: Yüzünü ey melek-sîret görürse diye hûrîler Bu sûret-i beşer gelmiş değildir nesl-i Âdemden (Necâtî, G.392/4) Sevgilinin yüzünün hayalini huri düşünde gördüğü zaman, Na‘îm cennetin gülzarı ve gülünün, onun gözüne diken olarak görüleceği dile getirilmektedir. Sevgilinin 190 güzelliği, hurinin cennete ve gülüne bakışını alt üst etmiş durumdadır. Sevgilinin eşsiz cemâli cennetle ve güzellikleriyle mukayesenin ötesindedir: Hûr eger göre hayâlin yüzünün düşinde Hâr görine gözine gül ü gül-zâr-ı Na‘îm (Ahmedî, G.441/4) Sevgili, güzellik bakımından eşsiz olduğu gibi, zaman zaman cennet ehlinden huri ve gılmâna da teşbih edilmektedir. İnsanlar arasında, bir dengi bulunmayan sevgili, huri ve gılmâna benzetilmekte, yoksa onu Rıdvân’ın cennetten mi kaçırdığı konusunda tereddüde düşülmektedir. Tecâhül-i ârif, teşbih ve istifham sanatı yapılmak suretiyle beytin anlamı kuvvetlendirilmekte, sevgilinin güzelliği üzerinde yoğunlaşılmaktadır: Hiç beşerde yok menendin hûrî ve gılmân mısın Yâ cennetten 6 mi kaçırdı bilmezem Rıdvân seni (Turâbî, 319/2) Sevgilinin yüzü hurilerin yüzü gibi ışıl ışıl nur saçmaktadır. Meleğe benzeyen ve huri olarak telakki edilen sevgili, âşığın gözünde baştan başa nur olarak görünmektedir (Muhibbî, G.526/1). Dolayısıyla parlak ay yüzlü ve huri çehreli sevgilinin yüzünü gören güneş, utancından, batıp yok olmayı arzulamaktadır: Yâ Rab ne hûrî-çehredir şol mâh-ı tâbân yüzlü kim Gördükçe anun yüzünü güneş zevâlin arzular (Nesîmî, G.93/5) Huri ve Kevser’den Rıdvân’ın bahçesinde (cennet) bulunduğu, asıl gayenin gül çehreli sâkî ve saf şarap kadehi olduğu ifade edilen bir beyitte, vahdeti/İlahî sevgiliyi temsil eden sâkî ile İlahî aşkın sembolü olan şarap karşısında, cennetin maddi nimetlerinden ve yaratılmışlar zümresinden olan huri ve Kevser’e takılıp kalmamak gerekmektedir. Zira asıl maksat nimet değil, nimeti var edendir: Hûr ü kevserden ki derler Ravza-i Rıdvân’da var Sâkî-i gül-çihre vü câm-i musaffâdır garaz (Fuzûlî, G.138/3) Huri olan sevgilinin yüzü cennet ve aynı zamanda ay olarak telakki edilip, yanakları ise o ay içerisinde iki yeni bahara benzetilmektedir. Ay ile yılın belli sayıdaki günlerinin taksimini oluşturan zaman dilimi de anlaşılmaktadır. Ancak bu, beytin anlamı itibariyle uzak görünmektedir. Zira sevgilinin yüzü bahse konu edilip, bütünüyle bir dolunay olarak düşünülmekte ve yanaklarda iki parçaya bölünmüş baharı andırmaktadır: 6 TBMM Kütüphanesi arşivinden alınan Turâbî Divanı nüshasının 98. sayfasına ait ilk gazelde “cennetten” ifadesi “behiştden” şeklinde geçmekte olup, bu ifade vezne daha mutabık düşmektedir. 191 Ne hûrsun ki yüzün cennetinde ruhlarını Bir ay içinde iki nev-bahâra benzettim (Ahmed Paşa, G.201/5) Güzel bir huri olan sevgilinin yanağından ansızın akan terler, Selsebîl pınarının cennette kabarıp taştığı görünümünü vermektedir. Yüzün cennet olarak algılanması, terlerin de o yüzden akan nehirler şeklinde tasavvur edilmesine imkân sağlamaktadır: ‘Ârızın nâgeh arak-rîz olsa ey hûr-ı cemîl Sanıram cennette tuğyân eylemişdir selsebîl (Hayâlî, G.313/1) Sevgilinin güzel yüzünün bir ayeti ve alameti, âleme destan olduğundan beri, hurilere dair kıssanın hükmünün kalmadığı (nesh) ifade edilmektedir. İlahî sevgilinin âlemde kendini açığa çıkarmasının ardından kesreti temsil eden hurilerin bir mana taşımayacağı aşikârdır. Bu durum, güneşin görülmesiyle yıldızların kaybolmasına benzemektedir: Destân olalı ‘âleme dîdârı âyeti Nesh oldu hûr kıssası cennet hikâyeti (Şeyhî, G.170/7) Huri olan sevgili, bu göz ve kaşa sahip olduktan sonra, Firdevs halkının iştiyak ateşine yanması kaçınılmaz bir hadisedir: Yanardı şevk oduna ehl-i fîrdevs Ger olsa hûrda bu çeşm ü ebrû (Ahmed Paşa, G.256/6) Sevgilinin hüsnü ve cemâli huriden üstün olduğu gibi, boyu Tûbâ’dan daha yüce, kûyu ve kasrı da cennetten daha üstündür. Hurilerin çekemediği sevgilinin kûyuna nispetle, cennet gülşeninde kusurun olduğu belirtilmektedir. Huri olan sevgili ve sarayının muteber oluşuna karşın, cennetteki kasrı görenlerin onda kusur bulacağı ifade edilmektedir: Te‘âlâ şe’nühü ekber, bu ne hüsn-i dil-ârâdur! Cemâlun hûrîden yeğrek, boyun Tûbâ’dan e‘lâdur (Hatâ’î, G.327/1) Hele ben şöyle kıyâs eylerin ey gayret-i hûr Kûyuna nisbet ola gülşen-i cennetde kusûr (Bâkî, G.125/1) Şöyle şeref bulubdur o hûr ile kasrı kim Zâtî cinânda anı görenler bulur kusûr (Zâtî, G.327/7) 192 2.1.2.5. Klasik Türk Şiirinde Geçen Kokuların Cennetle Bağlantılı Yönü Misk (müşk-müşg), amber, kâfur gibi başlıca kokuların yanı sıra; gül, reyhan, nesrin, sümbül ve diğer birçok çiçeğin sahip olduğu kokular klasik Türk şiirinde ele alınmış olsa da gül kokusu, misk ve amberin yeri ayrıdır. Cennette karışımı kâfur olan (İnsân, 76/5) ve yine sonu misk olan (Mutaffifîn, 88/26) bir içki (Rahîk)’nin bulunduğuna ayetlerde; cennet toprağının, sıvasının ve cennet ehlinin terlerinin misk kokulu olduğuna ise hadislerde değinilmektedir (Buhârî, Rikâk: 53, Bed’ü’l-halk: 8, Enbiyâ: 1, 5). Ancak gülün varlığı konusunda açık bir anlatım bulunmamakta, gül kokusu ve amberin varlığı hakkında Kur’an ve hadis dışındaki kaynaklar bilgi vermektedir. Klasik Türk şiirinde kokunun -genellikle- sevgiliyle irtibatlandırıldığı görülmektedir. Sevgilinin saçıyla çokça zikredilen misk, amber ve sümbül gibi kokular, saba rüzgârının da yardımıyla kûy-i yârden eserek âşığa sevgiliden bir haber getirmekte, bir vuslat muştusu sunmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin kokusunun âşığa ulaşması, bir nevi vuslat veya sevgilinin ona olan bir iltifatıdır. Saba, doğu yönünden hafif ve latif esen ferahlatıcı seher yeli olup sevgilinin saçlarının kokusunu taşımakta ve o kokuyu etrafa yaymaktadır (Birici, 2009: 4). Saç ile birlikte düşünüldüğünde koku, aynı zamanda kesretin âlemdeki tezahürünü temsil etmektedir. Bu bakımdan sevgilinin kokusu, bir bakıma cemâle dair tecellilerin âlemde yansımasıdır. Nitekim “güzel koku” ile kastedilen şey, mutlak güzelliğin alâmet ve işaretleridir; bu da âlemde görülen göz alıcı nitelikteki güzelliktir (Dâvûd el-Kayserî, 2011: 57). İki cihanın bağ ve bostan ile dolması halinde, sevgilinin kokusundan daha güzel bir gül kokusunun bostanda bitmeyeceği ifade edilmek suretiyle, sevgilinin kokusunun bütün kokulardan üstün olduğuna vurgu yapılmaktadır. Gülün Hz. Peygamber’i temsil etmesinden hareketle buradaki sevgiliyle Hz. Peygamber’in, bostan ile de nübüvvet bahçesinin kastedildiğini söylemek mümkündür: İki cihân toptolu bâg u bostân olurısa Senün kokundan eyü gül bostân içinde bitmeye (Yunus Emre, 3/6) Sevgilinin kendisiyle beraber kûyu da güzel kokmaktadır. Bir cenneti andıran sevgilinin kûyu ve eşiği, misk ü amber, gül, kâfur gibi enfes kokuların yayıldığı bir mekândır. Amber ve kâfurun gece gündüz hizmetçi olduğu sevgilinin kapısı (Nev‘î, 193 Ms.6/II-5), öyle bir cennettir ki, onun toprağının kokusunda an be an güzel kokulu amberin hissedildiği şimal (kuzey) rüzgârı esmektedir. Dem kelimesinin nefes anlamına geldiği de düşünülürse, “şimalin oynamasını”, rüzgârın esmesi olarak anlamak mümkündür. Beyitte aynı zamanda, sevgilinin toprağının da cennetin toprağı gibi güzel koktuğuna işaret edilmektedir: Nice cennettir kapın kim bûy-i hâkinden anun Dem-be-dem meşmûme-i ‘anber-şemîm oynar şemâl (Ahmed Paşa, G.183/5) Sevgilinin zülfünün gölgesi toprağa düşmüş ve toprağı amber kokulu kılmıştır (Fuzûlî, G.27/3). Saçı amber, vücudu kâfur kokan hurinin bulunduğu cennetin toprağının güzel kokulu olmasına şaşmamak gerektiği bildirilerek hem huri olan sevgilinin saçı ve vücudunun güzel koktuğuna hem de toprağı misk kokan cennetle bağlantılı olarak oradaki hurilerin de kokularının güzel olduğuna atıfta bulunulmaktadır: Çü hûrînün saçı ‘anber teni olur kâfûr ‘Aceb mi toprağı uçmağun olur ise ‘abîr (Kadı Burhaneddin, G.1273/5) Duada bulunulan bir beyitte, o kişinin canının duyduğu kokunun cennet esintisi olup mühürlü Rahîk kadehin sonun ise misk kokulu olması istenmektedir. Kur’an’da geçen “Kendilerine mühürlü hâlis bir içki sunulur. Onun içiminin sonunda misk kokusu vardır. İşte yarışanlar ancak onda yarışsınlar.” (Mutaffifin, 88/25-26) şeklindeki ayetlere göndermede bulunularak cennetin havası ve nimetlerinin hoş kokulu olduğu vurgulanmaktadır: ‘Itr-ı meşâm-ı cânı olup nefha-ı cinân Câm-ı Rahîk hâteme müşgîn-hıtâm ola (Atâyî, Ms.1/VII-2) Sevgilinin ayağı tozuna uğrayan saba rüzgârı gül bahçesine armağanla gelmekte, misk yağdırarak esmektedir. Hatta gül bahçesi, bostan ve bağ gibi yerlere uğrayan saba, gül ve çiçeklerin açılmasına vesile olmaktadır (Birici, 2009: 4). Saba rüzgârı gülistanın tozuyla Rıdvân’ın bağına vardığı takdirde, cennet hurilerinin gömleğinin güzel koku saçacağı bildirilmekte, gülşenin hoş kokularının hurilere sirayet ettiği ifade edilmektedir. Zira gülşen sevgilinin kûyu olarak düşünülürse, oradan esen saba rüzgârı kesret âleminin yaratılması hadisesini akla getirmekte, İlahî cemâlin kokusunun hurilere de sindiği anlaşılmaktadır: Sabâ gerd-i gülistân ile varsa bâğ-ı Rıdvâna ‘Abîr-efşân olur pîrâhen-i hûr-ı cinân üzre (Nef‘î, K.6/8) 194 Sevgilinin misk kokulu tüyleri cennet olarak düşünülen gül renkli yüzü baştan başa güzelleştiren menekşe olarak görülmektedir. Öte yandan gül yüzlü sevgilinin yanağından ter damlası aksa, âleme suyun, gül suyu kokusu vereceği, dolayısıyla hoş kokuların yayılacağı bildirilmektedir. Kabın rengi suya aksettiği gibi, aktığı yerin kokusu da suya sirayet etmekte, su gül yüzden aktığı için gül suyuna dönüşmektedir. Bu durum İlahî renge boyanmakla da ilişkilendirilebilmektedir. Âlem Yaratıcının boyasıyla rengârenk olmuş haldedir. Tüyler kesretle, yüz vahdetle sembolize edildiğine göre, vahdetin âlemde kesret halinde tecelli ettiğine atıfta bulunulmaktadır: Ger ‘ârızundan ey yüzi gül dâne-i ‘arak Tamsa virürdi ‘âleme bûy-ı gülâb âb (Hayretî, K.10/3) Ölmüş olan biri için düşülen tarihte, cennet kokusundan bir kokunun can dimağına ererek, o fazilet sahibi kişinin Firdevs cennetine geçip gittiği dile getirilmekte, cennetin kokusunun bulunduğuna temas edilmektedir: İtdi ol mahdûm-ı fâzıl sûy-ı firdevse güzâr Cân dimâgına irüp ‘ıtr-ı cinândan râyiha (Atâyî, Tr.13/1) 2.1.2.6. Klasik Türk Şiirindeki Ritim ve Ahengin Cennetteki Müzikle İrtibatı Başta aruz vezni olmak üzere, kafiye, redif ve özellikle söz sanatları (akis, cinas, iştikak, iade vd.), kelime tekrarları ritim ve ahenk açısından önemli fonksiyonlar icra eden estetik kaidelerden bazılarını oluşturup, klasik Türk şiirinin musikiye açılan penceresini teşkil etmektedir. Klasik Türk şiirinde anlam kadar onu yansıtan, yüklenen ve açığa çıkaran söz de aynı derecede önemlidir. Klasik şair, ses-söz-anlam dengesini sağlamak için geleneğin sunduğu olanaklara ilaveten, sanatçı kişiliğinin bütün imkânlarından da yararlanarak gök kubbede hoş bir seda bırakmaya gayret etmektedir (Selçuk, 2014: 1). Dolayısıyla şairin anlamla birlikte sese de özen gösterdiği anlaşılmaktadır. Klasik Türk şairinin, gerek kafiye redif ve vezin itibariyle gerekse ifade, kelime, harf ve ses tekrarlarıyla şiirde ritim ve ahenk oluşturmaya çalıştığı görülmektedir. Öte yandan duygu ve düşünceler dile getirilirken sırf bir ritim oluşturma kaygısıyla hareket edilmediğini, lafız-mana uyumunun da dikkate alındığını belirtmek gerekmektedir (Selçuk, 2014: 1). Şiir, söz ve mananın musiki ahengi içerisinde bütünleşmesi olarak tarif edilmektedir. Şiir kelimesinin etimolojisi üzerinde serdedilen görüşlerden birisi de bu 195 kelimenin İbranice’den Arapça’ya geçtiği yönündedir. İbranice’de “ahenkli okuma” yahut “zikir” anlamına gelen şiirin bu haliyle, tasavvuf ve şiir bağlamında özel bir yeri bulunmaktadır (Kılıç, 2006: 139). Zira tasavvufî şiirlerin aynı zamanda müzikalitesi olup bir zikir işlevi gördüğü ve dinleyenlere İlahî âlemin kapılarını araladığı vakidir. Musikiye yatkın olan klasik Türk şiirinin ritim ve ahenge önem vermesinin muhtemel sebeplerinden biri, hazır estetik unsurları almış olduğu İran edebiyatının tesiri, ikincisi Kur’an’ın ses yapısı ve ahenk sistemi olsa gerektir. Kur’an tasviri anlatımıyla insanların, zihinlerine ve hayal dünyalarına hitap ederken, eşsiz güzellikteki musikisi ile dinlenmelerini sağlamaktadır. Nitekim Kur’an’da bazen tek bir lafzın dokusunda bazen de bir cümlenin terkibinde gözlenebilen, lakin açıklanamayan dâhili bir musiki vardır (Kutub, 1999: 127, 131). İslam sanatlarının ilham kaynağı olan Kur’an-ı Kerim yalın bir fikrî muhteva ile değil, olağanüstü güzellikte bir nazma bürünerek gelmiştir. Cümlelerin kuruluşu, kelimeler arasındaki uyum, söz dizimindeki ritim ve musiki, çeşitli söz sanatlarına yer verilmesi Kur’an’ın dikkat çekici özelliklerindendir (Koç, 2010: 32). Kur’an, dizin nesir ve şiire ait hususiyetleri topluca ihtiva etmekle beraber, tek tip kafiye ve kalıpla da yetinmemiş, geniş bir ses ve ifade hürriyetine ulaşmıştır (Kutub, 1999: 127). Kur’an’ın üslubunda şiir ile düz yazı (nesir) son derece özgün ve âdeta birbirinden ayırt edilmesi imkânsız bir buluşma sergilemektedir (Koç, 2010: 61). Kur’an’ın ahenk düzenine ait bu hususlardan klasik şairlerin de etkilenmiş olması işten bile değildir. Zira Müslüman coğrafyada yaşamış ve birçoğu medrese tahsili görmüş, bazıları ise tarikatlarda rehberlik vazifesi görmüş bu kişilerin, klasik Türk şiirinin ana kaynağı olan Kur’an’dan ve ses yapısından haberdar olmaları kuvvetle muhtemeldir. İşin içerisine tekke musikisi de katılırsa, bilhassa mutasavvıf şairlerin edindikleri tecrübeyi şiirlerine yansıtmaları kaçınılmaz bir durum arz etmektedir. Gerek kuş sesleri gibi doğal sesler, gerekse hurilerin şarkılarından oluşan cennetteki müziğin klasik Türk şiiri üzerinde etkili olduğunu söylemek zayıf bir olasılık arz etmektedir. Zira incelenen divanlarda bu konuyla ilgili sınırlı sayıda şiirle karşılaşılmış, bunların çoğu da bülbülün, güle olan nağmelerinden öteye gidememiştir. Hurilerin şarkı söylemelerine işarette bulunan bir beyitte, “Ancak bir sabah vakti bu hoş nazmı nağme ile huriler zümresi cennetten kulağıma okurdu.” denilmektedir. Dolayısıyla bu beyit, cennet hayatında müziğin varlığına değinen nadir beyitlerden biridir: 196 Meğer ki gûşuma bir subh-dem terâne ile Bu nazm-ı pâki cinândan okurdı zümre-i hûr (Nev‘î, K.22/10) Sembolik olarak gül, bülbül ve gülşenin çok boyutlu açılımları olduğundan hareketle, klasik Türk şiirinde geçen bu çerçevedeki şiirleri cennetle irtibatlandırmak imkân dâhilindedir. Zira gül, sevgili-Allah-eş; bülbül, âşık-kul-huri; gülşen dünya bahçesi-Elest meclisi-cennet şeklinde eşleştirilebilmektedir. Ancak gülün bülbüle karşı terennümleri genelde ayrılık temasını çağrıştırmaktadır. Bu da, dünya bahçesinde sevgiliden ayrı kalan bir âşığa veya Elest meclisinde Allah’tan ve ilm-i İlahîden ayrı düşüp dünyaya gönderilen bir kula atıfta bulunmaktadır. Nitekim sûfîler arasında çok yaygın olan bir inanışa göre, musiki, Allah’ın kullara “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” (A‘râf, 7/172) hitabını hatırlatmakta, dolayısıyla kâmil insanın ezelde Allah ile bir olma zevkini şiddetle özlemesine sebep olmaktadır (Ayvazoğlu, 2002: 23). Nitekim Elest hitabının gerçekleştiği bu mecliste, İlahî söz veya kelamın işitilmesi, ruhlar üzerinde derin bir etki yapmıştır. Dolayısıyla yaratılışta, bütün varlık âleminin duyduğu bu ses, İlahî musikisi ile bütün varlık âleminin kendinden geçerek dönmesini başlatmıştır (Yıldırım, 2014: 30). Bülbülün nağmesi, “Bu Adn cenneti, artık ebedî kalmak üzere girin buraya!” ifadesini gülşende remz eylemiştir. Dolayısıyla bülbülün gülşendeki ötüşü, cennet bekçilerinin cennetlikleri selamlayarak, “Artık ebedî kalmak üzere girin buraya!” (Zümer, 39/73) dedikleri cennete giriş sahnesini akla getirmektedir: Nagme-i bülbül yine remz eyledi gülşende kim Hâzihî cennât-i ‘adnin fedhulûhâ hâlidîn (Ahmed Paşa, K.23/9) Bülbül, kendi deminde güzel sesli iken, cennet gülzarından ayrılmaya maruz kalmıştır. Kan, nefes ve ân anlamlarına gelen “dem” kelimesi ân ile ilişkilendirilirse, hem bezm-i Elestte kulun Rabbinden ayrılış hadisesine hem de cennetten indirilip dünyaya geliş hadisesine dikkat çekilmektedir. Dolayısıyla bülbül aslında huzur ve sükûnun yaşandığı o yerde hoş nağmeler ile halinden memnun bir şekilde şakıyıp durmakta iken, ayrılığa duçar olmuştur: Bir bülbül-i hoş-nağme iken kendü demümde Gülzâr-ı cinânımdan ayıran beni kimdür (Hayretî, G.66/3) İnleyen gönlün eğlendiği yer sevgilinin kûyunun gülşenidir. Hoş nağmeler çıkaran kuşa sürekli uçmak hoş gelmektedir. Sevgilinin mekânı gülşenle, âşık da feryat 197 eden bülbülle bağlantılı kılınırken, uçmak hem cennet hem de uçmak fiilini karşılar niteliktedir: Gülşen-i kûyundur eğlence dil-i nâlânıma Dâyim uçmak hoş gelir murg-ı lâtîf elhânına (Usûlî, G.124/1) Âşıklar için, ney sedasının, cennet kapısının gıcırtısı olduğu, müştak cana fetih haberinin eriştiği ve dolayısıyla semâ’ etmesinin istendiği beyitte, cennete bölük bölük sevk edilenlere cennetin kapılarının açılarak bekçilerin onları, “selam” sözü ile hoş bir şekilde karşılamaları (39/73) olayını çağrıştırmaktadır. Dolayısıyla ney sesi âşık gönüllere vuslat müjdesini veren bir açılma sedası olmakta ve buna, hem kulak vermek hem de vuslata götüren zikri, semayı gerçekleştirmek gerektiği belirtilmektedir. Kısacası bir musiki aleti olan ney sesi, cennetin kapılarının açılarak hoş karşılamada bulunan münadilerin sesini ve aynı zamanda Elest meclisinde iştilen İlahî nidayı çağrıştırmaktadır. Her ikisinin de sonu vuslattır: Sarîr-i bâb-ı cennetdür nevâ-yı nây ‘uşşâka Semâ’ itsün sadâ-yı feth irişdi cân-ı müştâka (Şeyhülislâm Yahyâ, G.353/1) 2.1.3.Klasik Türk Şiirinde Cennet Olarak Düşlenen Bir Dünya Tasavvuru Cennete dair hususiyetlerin dünyadaki düzen ve mükemmellikle irtibatlı olarak ele alınışına, cennetle ilgili anlatımlar ekseninde dünyanın nasıl görüldüğüne daha önce değinilmiştir. Burada dünya ve dünyadakilerin ihtiva ettiği birtakım üstün özellikler itibariyle cenneti çağrıştırması üzerinde durulacaktır. Bu bakımdan dünya ve cennet arasında doğrudan benzerlik ilişkisi kurmak yerine, daha çok örtük ve imaya dayalı benzerlikler söz konusu edilecektir. Evrensel, dünyevi ve kişisel olmak üzere, en kapsayıcı olandan en dar olana doğru, varoluşu üç kategoriye ayırmak mümkündür. Bunların her birinin iç ve dış yönü vardır. Evrensel olana bakıldığında, iç mekân, misal olanla, hakiki gerçeklik ve İlahî düzenle; dış mekân ise bu dünyayla temsil edilmektedir (Andrews, 2009: 186). Nitekim bütün kozmik gerçeklik muhtelif İlahî isim ve sıfatların tecellilerinin yansımaları ve birleşimlerinden ibaret görülmektedir. Dolayısıyla doğal düzen İlahî düzeni yansıtmakta olup, kökleri ondadır ve doğadaki düzen -a‘yân-ı sâbite tabiriyle karşılanabilecek olanarketiplerin ve nihai olarak İlahî olanın kendisindeki imkânların bir yansımasıdır (Nasr, 2002: 79). 198 Cennet olarak düşlenen bir dünyada, sevgiliye vuslatın büyük bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Nitekim cennette rü’yetullahın en büyük nimetlerden biri olması misali, bu dünyada da sevgili ile sohbet etmek, onun iltifatına mazhar olmak muazzam zevklerden biri olsa gerektir. Bir diğer arzu edilen husus, huzur verici bir ortamın, her tarafın İrem bağı gibi olmasıdır (Şeyhî, K.10/13). O da âdeta içerisinde envaiçeşit nimetiyle beraber mutedil bir bahar havasına sahip bahçeye kapı aralamaktadır. Dolayısıyla bu âlemi cennete döndüren, bahar mevsiminde sevgiliye vuslat ve yâr ile hemhal olmaktır: Vasl-ı dilber kanı kim fasl-ı bahâr oldu yine ‘Âlemi cennet eden sohbet-i yâr oldu yine (Şeyhî, G.166/1) Âlem, bahar mevsimiyle yepyeni bir hayat bulmakta, çemen güzellenip lale ve gül yanaklı sevgililerle dolmaktadır. Yine düzenli bir dünyada, sevgili (lale-hadd, gülizâr) bahçe (çemen) ve bahar (nev-bahar) önemli unsurlar olarak yerlerini almakta, bir cennet tasviri oluşmaktadır: Hayât-ı tâze buldı yine ‘âlem nev-bahâr oldı Güzellendi çemen bir lâle-hadd ü gül-‘izâr oldı (Şeyhülislâm Yahyâ, G.391/1) Bahar rüzgârının nağmesiyle gül, sevinçli olmakta, mutlu olmayan bülbülün gönül goncası açılmaktadır. Cennete ait manevi zevklerden biri olan müziğe (nağme-i bâd-ı bahâr) imada bulunularak, bahar esintisinin hoş nağmeleriyle gülün neşelenip, bülbülün gönlünün ferahlandığı belirtilmektedir. Arzu edilenin tahakkuk ettiği bir dünya atmosferi oluşturulan bu beyitte, gül, sevgiliyi; gülün hürrem oluşu, âşığa karşı iltifatını (vuslat); nağme-i bâd-ı bahar, baharı; gül ve gonca ise, gülşeni çağrıştırmaktadır: Gül hurrem oldı nağme-i bâd-ı bahâr ile Açıldı ğonce-i dil-i nâ-şâd-ı ‘andelîb (Şeyhülislâm Yahyâ, G.17/2) Cenneti akla getiren düzenli bir dünyada önemli mekânlardan biri de -bahçesiyle birlikte- saraylardır. Sarayın kendisi ve çevresi bir cennet tablosu oluşturacak nitelikte, düzen ve mükemmellik bakımından bahse konu olmaktadır. Hele de Sa‘d-âbâd sarayının gülşeni kabilinden bir bahçeyi vasfetmek hususunda söz yeterli gelmemektedir. Rical-i devlete ait bir saray için düşülen tarihte de seyahat edici meltemin (rüzgâr) baştan başa âlemi gezip dolaşsa da, buraya ait güzel bahçe gibi bir dinlenme yeri bulamayacağı söylenmektedir. Gönlün huzur bulduğu makam olmak itibariyle bu nevi sarayların bahçeleri, cennetteki bahçeleri akla getirmektedir: 199 Dutalum tab‘umuzun var imiş isti‘dâdı Nice vasf eyleyelüm gülşen-i Sa‘d-âbâdı (Kâmî, Ms.4/I-6) Ser-be-ser ‘âlemi ğeşt eylese seyyâh-ı nesîm Bulamaz bâğçe-i pâki gibi nüzhetgâh (Nedîm, Kt.43/11) Her köşesi güzellik ve kıymet itibariyle gülşeni andıran (Nedîm, Kt.44/4), düzenlenmesiyle gönlü dolduran, resmiyle gönlü çeken, hoşluğu, nazikliği ve yüksek sütunlarıyla gayet güzel olan yüce kasrın, güzel kubbenin, kudret sayesinde bir anda mamur olduğu söylenmektedir. Bir bakıma gönül okşayıcı tezyinatıyla bu evsafa sahip saraylar, cennetten bir parça olmaya namzettirler: Zihî kasr-ı mu‘allâ habbezâ nev-mesned-i vâlâ Zihî matbû‘ u nâzük resm-i dil-cû tarh-ı hüsn-âlûd (Nedîm, Kt.18/11) Husûsa işte bu kasr-ı mu‘allâ tâk-ı ra‘nâyı Edip ızhâr-ı kudret bir nefesle eyledi âbâd (Şeyh Gâlib, Tr.9/5) İştikak sanatının da yapıldığı bazı beyitlerde ise kasırların, kusursuz olduğu dile getirilmektedir (Kâmî, Tr.68/14). Böyle bir kasra dikkatli bir şekilde bakıldığında, taşıdığı özellikleriyle kasr (eksiklik) olduğundan başka noksanlık bulunmayacağı idrak edilecektir. Dolayısıyla böyle kusursuz bir sarayı, ancak vasfetmekte kusur bulunabilir. Çünkü bir şey ne kadar güzel ifade edilirse edilsin yine de mana, anlatılan kelimelerin içinde hapsolmaktadır: Bu kasr-ı bî-kusûra baksa ‘âlem çeşm-i dikkatle Bulunmaz vasfınun kasr olduğundan mâ‘adâ noksân (Vâsıf, Kt.18/70) Düzenli bir dünyanın cennet olarak algılanmasına yol açan unsurlardan biri de su ve nehirler olsa gerektir. Zira cennette de bahçelerin içerisinden akan ırmaklardan, pınarlardan ve havuzlardan bahsedilmektedir. Bağın nehirleri ve denizin varlığıyla dünyanın gülistanı, suyunu bulmuş; gül bahçesi, içerisinden ırmaklar akan ve havuzlarıyla göz alıcı mavilikler oluşturan cennete dönmüştür: Olınca gerçi bahr u bâg-ı enhâr Suyın buldı cihânun gülsitânı (Kânî, K.41/11) Mükemmelliğin simgesi olan kare ve dikdörtgen misali şekillerden müteşekkil çihâr-bağlardan Isfahan’ın çihâr bağının, böylesine güzel ve süslü kasra denk olması imkânsızdır. Bu kasır onu dahi geçmiştir. Zira süs ve güzellik bakımından eşi benzeri bulunmamaktadır (Vâsıf, Ms.153/III-2). Üstelik böyle bir kasrın can bahşeden havası, 200 âlemde neşe meydana getirmekte, bu gönül açan, mutlulukla mamur sarayda ruhani bir zevk bulunmaktadır: Ne mümkin çâr-bâğ-ı Isfahân olsun buna hemtâ Bu zîbâ kasr anunla dahi rû-be-rû ‘ibâr oldu (Vâsıf, K.22/27) Havâ-yı cân-fezâsı neş’e peydâ eyler ‘âlemde Merâmun husrev-âne zevk u şevk etmekse ‘âlemde Gelen bir zevk-ı rûhânî bulur bu kasr-ı hurremde Sürûr-âbâd’a teşrif eyle hünkârım meserretle (Vâsıf, Ms.153/II) 2.1.3.1. Dünyanın Cennet Olarak Hayal Edilmesi Huzur ve sükûnun olduğu yeşil bir ummanı andıran İlahî ilim ve irade hazinesinden ayrılıp, Elest bezmi ve cennet duraklarından geçerek dünya denilen bu gurbete düşen insanoğlu, asli vatanına duyduğu özlemin bir yansımasındandır ki, sürekli bir arayış içerisindedir. Maddi ve manevi bakımdan elindekiyle yetinmemek gibi bir haslete sahip olan insan, gerçek âlemde elde edemediklerini, hayal âlemi vasıtasıyla temin etmeye çalışmakta; bu sayede bir nebze olsun teselli bulup, gönlünde kopan âmâl (emeller) fırtınalarını dindirmektedir. Hayal, insanın demir attığı bir liman, hırçın dalgaların sakinleştiği bir koy ve en önemlisi insanın yaşam enerjisidir. Yahya Kemal’in deyimiyle insan âlemde hayal ettiği müddetçe yaşamaktadır (Beyatlı, 2009: 56). Hayal edilen bir dünya, dört başı mamur bir hayat, gam ve kederden azade bir muhit, bedenî ve ruhî tatminin karşılandığı bir âlemdir. Dolayısıyla böyle bir dünyada, zarurî ihtiyaçlar, hayatı kolaylaştıran imkânlar ve estetik zevklerin hepsi bulunmaktadır. Gönül, has bir meclis, mahrem bir yer istemekte, kederden kurtulmayı arzulamaktadır. Nitekim cennet de mahremiyet diyarı, hoşa gitmeyen olay ve hislerden mücerret bir yerdir: Gönül bezm-i hâs ister oldı yine Kederden halâs ister oldı yine (Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkî-nâme/42) Gönlün dönmeye mecal bulmayacağı bir raks ve noksanlığa mahal bırakmayan bir saray (kasr) hayali, semada (raks/dans) ruhun İlahî âlemle irtibata geçip gayb perdelerinin aralandığı bir aşamayı, sarayda ise kusursuzluğu gözler önüne sermektedir. Kalb sanatının (raks-kasr) yapıldığı beyitte, ruhî yükselişin temeli raks, mükemmelin somut tezahürü kasr ve her ikisi birlikte öte âlemlere, ideal dünyaya (cennet) açılmak için bir işaret levhasıdır: 201 Bir raksa gir ki dönmege dil bulmasun mecâl Bir kasra ir ki kasrınun imkânı olmaya (Kânî, G.182/4) 2.1.3.2. Cennet Gibi Bir Bahçe/Gülşen İdeali Bir önceki konunun kapsamına dâhil edilebilecek olan bu bahsin müstakil olarak ele alınmasının sebebi, bahçenin, hususî bir mana kazanması, ahiretteki cenneti ifade eder olması, kendine has bir mekân (dünya bahçesi-gülşen) ve hatta âlem için isim olmasıdır. Nitekim bahçe, geçici işlerin ve endişelerin hüküm sürdüğü hayat karşısında ölümün olmadığı, ebedî hayatı temsil etmektedir (Andrews, 2009: 188). Dolayısıyla mükemmelliği ifade eden cennetin bir temsili kabilinden olan dünyaya ait bu düzenin kökü, İlahî nizama dayanmaktadır (Nasr, 2002: 81). Kur’an’da “cennet bahçeleri” tanımlanmakta ve bu konuda özendirici anlatımlar bulunulmaktadır. Şüphesiz bu mesajların dünyada cenneti çağrıştıran bahçelerin oluşturulmasına katkısı büyüktür (Tazebay ve Akpınar, 2010: 246). Dünyadaki bahçe anlamına gelen “cennet” sözcüğünün geçtiği ayetlerde de ahiretteki cennetin özelliklerine yakın anlatımların sergilendiği görülmektedir. Nitekim bu ayetlerde dünyaya ait bahçelerin özellikleri anlatılırken, altından ırmakların aktığı (Enâm, 6/6; Zuhrûf, 43/51); hurma ve üzüm ağaçlarının bulunduğu (Bakara, 2/266) ifade edilmektedir. Yine -dilediği takdirde- Allah Teâlâ’nın dünyada bile Hz. Peygamber’e, altlarından ırmaklar akan cennetleri vereceği ve saraylar ihsan edeceği bildirilmektedir (Furkân, 25/10). Firavun milletinin geride nice bahçeler, pınarlar, ekinler, güzel konaklar, zevk ve safasını sürdükleri nice nimetler bıraktıklarını (Duhan, 44/25-27) anlatan ayetlerde de cenneti akla getiren unsurlara rastlanmaktadır. Bahçenin, cennetle bağlantılı olarak ele alındığı İslam dininden önceki dönemlerde de insan hayatında mühim bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Yakındoğu kültüründe, ta yazılı tarihin başından beri, bahçe önemli bir unsur olmuştur. Babil’in asma bahçelerinden XVIII. yüzyıl İstanbul lâle bahçelerine kadar bu hep böyle olagelmiştir (Andrews, 2009: 184). X. yüzyılda Türklerin İslam’ı benimsemesiyle, doğu felsefesinde yer alan ve bir dinî inanç olan “cennet bahçesi” düşüncesi, hem uygulamaya konulmuş hem de şiirlere konu olmuştur. Nitekim Osmanlı döneminin bahçe ve avluları; suyu bol bir yerde yaptırılmış, pınarların ve çeşmelerin bulunduğu, meyve ağaçları ve çiçeklerin yoğun olduğu cennete benzetilerek tasarlanmışlardır (Tazebay ve Akpınar, 2010: 246, 247). 202 Cenneti bir bahçe olarak tasvir etmek, Kur’an’a duyulan saygının da tesiriyle çağlar boyunca İslam edebiyatının takip ettiği bir çizgi olmuştur (Bornovalı, 1999: 22). Osmanlı gazelinde ideal düzeye yükseltilen bahçenin, İlahî hakikatin bir dizi kozmik tezahürünün simgesi olarak görülmesinin yanı sıra, kısmen gerçek bahçenin karşıladığı bir kişisel, duygusal ihtiyaçlar bütününü de simgelediğini unutmamak gerekmektedir. Güvenli bir iç mekânın simgesi olarak bahçe mefhumu, bir duygusal sığınak olarak bahçe mefhumuyla yakından irtibatlıdır (Andrews, 2009: 190-191). Bahçeler, duygusal vurguyu bilhassa yansıtmaktadır. Hayat gibi tabiat da, çok düzenli ve denetimli bir ortamda, ideal güzelliğinde görülmektedir. Yabani ortamda tabiat, tedirginlik ve huzursuzluk doğurmaktadır. Bu dünyadaki tabiatın en kusursuz örneği, özenle seçilmiş, sınırlı sayıda ağaç ve çiçek bulunan, çok düzenli bir şekle sokulmuş, insanın ilgisi dağılmadan güzelliği temaşa edebileceği bir bahçedir/gülşendir. İdeal bahçe, ideal sevgiliyi temsil etmektedir: Servi, onun boyu posu; gül, onun yanağı; gonca, dudakları ve sümbül de saçıdır. Çınar, tıpkı âşığın, sevgilinin/otorite sahibinin gölgesinde (yakınında, korumasında) rahata ermesi gibi, gölge ve huzur vermektedir. Lâle ise sevgilinin eliyle sunduğu bir şarap kadehidir, bu dünya kaygısından kurtulmayı sağlamaktadır (Andrews, 2009: 127-128). İlgi çekici olan, klasik şairlerin, baharın ve bahçelerin güzelliğini bazen de İrem Bağı’na benzeterek anlatmalarıdır. Bâğ-ı İrem, Ad kavminin hükümdarı Şeddâd’ın tanrılık iddiasıyla ve bir yeryüzü cenneti kurmak amacıyla yaptırdığı, ne var ki Allah’ın ceza olarak gönderdiği korkunç bir tufanla yerle bir olan bahçedir (Ayvazoğlu, 2008: 61). Bu yönüyle İrem bağı da dünyaya ait mükemmel bahçeyi ifade etmekte, şiir estetiğinde âdeta cennet olarak görülmektedir. İdeal bir bahçe olma özelliğini taşıyan İrem bağının bir benzeri olarak etraf, gülzar ve bahçeler gül ve rengârenk çiçekleri olan bitkilerle dolup taşmaktadır: Gülzâr u hadâyık toludur verd ü şakâyık Bâğ-ı ireme benzedi etrâf u nevâhî (Ahmed-i Dâ‘î, G.172/2) Hayat bağının, tavus kuşu gibi cilve kılıp, cinânı, Rıdvân’ın bahçesini ve hurileri kıskandırması beklenmektedir. Rengârenk tüyleri ile hayranlık uyandıran tavus kuşunun sevgiliyi sembolize ettiği söylenebilir. Bu cihan bağında güzel yüzlü sevgilinin işve ve nazıyla, cennet ve hurileri kıskandırması beklenmektedir: Tâvûs gibi cilve kılup bâg-ı ‘ayşumuz Reşk-i cinân u ravzâ-i Rıdvân u hûr ide (Bâkî, G.420/3) 203 Cihan bağında, yeni yet(iş)me bir gül olan sevgilinin solmaması, bu gülşenin hazanından haber verilmemesi temenni edilmektedir. Dolayısıyla ideal mevsim olan baharın hiç bitmemesi, gülün solmaması ve hazanın gelmemesi talep edilmekte, bir nevi böyle bir dünyanın hayali kurulmaktadır: Bir gül-i nev-restedür bâğ-ı cihânda solmasun Virmesün ol gülşenün kimse hazânından haber (Muhibbî, G.575/2) Bülbüllerin şevk ile öttüğü, her an taze gülün bittiği ve bostanın hiç solmadığı bir ortam hayal edilmekte, ebedî hayata olan özlem, bostan bağlamında dile getirilmektedir: Şevk ile bülbüller öte Âvâzı âfâkı tuta Her lahza tâze gül bite Hîç solmaya bostânımız (Hüdâyî, 3/4) Şarap kadehini sâkînin ele alması, baharın olması, yer yer yudumların saçılması ve çemenlerin lale bahçesine dönmesi umulmakta, âdeta daha önce tecrübe edilmiş olan meclis atmosferi yeniden yaşanmak dileği ile yâd edilmektedir: Ele câm-ı şarâb alsan yine sâkî bahâr olsa Saçılsa cur‘alar yer yer çemenler lâlezâr olsa (Şeyhülislâm Yahyâ, G.361/1) Her gelenin bu süslü ve güzel kasra gülüp açılması istenmekte, ferahlandırıcı nakışıyla gül bahçesi gibi olan bu yerde her zaman baharın olduğu dile getirilmektedir. Bu bakımdan gülşeni andıran nakışlı-süslü saray, sürekli baharın da yaşandığı bir cennet tasviri oluşturmakta, tıpkı bahçe gibi ideal olanı yansıtmaktadır: N’ola gülse açılsa her gelen bu kasr-ı zîbâya Müferrih nakş ile gülşen gibi her dem bahâr oldu (Vâsıf, K.22/31) 2.1.4. Sevgili, Aşk ve Âşığın Cennetle Bağlantısı Klasik Türk şiirinde, özellikle gazellerin en temel konularından, şairin en önemli meselelerinden biri olan aşk ve bunun olmazsa olmaz iki unsuru sevgili ve âşığın, cennetle bağlantılı olarak ele alındığı görülmektedir. Çoğunlukla teşbih ve istiare yoluyla oluşturulan bu ilişkide, sevgilinin daha ön planda olduğu müşahede edilmektedir. Bilhassa Vahdet-i Vücûd düşüncesinin de etkisiyle tasavvufî havadan nasiplenen bir şair nazarında İlahî sevgili, çok daha fazla önem arz etmektedir. 204 2.1.4.1. Sevgilinin Cennetten ve Nimetlerinden Üstün Görülmesi Âşık nazarında sevgili gönül tahtının yegâne sultanıdır. Sevgili yâr ve ondan başka bütün varlıklar ağyardır. Bu itibarla -âşığın kendisi dâhil- cümle mevcudatın değeri, sevgiliye göre, bir hiç mesabesindedir. Hele de bu İlahî sevgili ise, zaten her şeyi var eden bir Yaratıcının, mahlûkat ile mukayese edilmesi abesle iştigaldir. Merkezde sevgilinin olduğu bir dairenin, bütün yarıçaplarının O’na bağlandığı ve cennetin de yarıçap olmaktan öteye gidemediği ortadadır. Zira cennet de yaratılmışlar kategorisindedir. Aslolan sevgilinin kendisi ve onun hoşnutluğudur. Âşığın tek derdi de ona vuslat ve onun rızasına mazhar olmaktır. Âriflerin iki dünyada muradı, “rü’yet-i cemâl”, yani Allah’ın cemâlini müşahede etmektir. Bir anlık rü’yetin bin senelik cennet hayatından daha güzel olduğu inancını taşıyan âşık, rü’yet dışında herhangi bir meseleyle ilgilenmemektedir. Allah aşkıyla dopdolu olan âşığın gönlüne ne cennet sevdası ne cehennem korkusu uğramaktadır (Kaplan, 2013: 68). Her ne kadar müminler heveslendirilmiş olsa da (Yunus Emre, 234/4), bir ev ile birkaç huriden ibaret görülen cennete karşı, âşığın bir arzusu bulunmamaktadır. Sevgilinin kendisine nispeten; rahatlık, genişlik ve güzel rızık, huri, vildân ve Rıdvân’ın bahçesi (cennet) gibi maddi nimetlerin âşık açısından bir ehemmiyeti olmasa gerektir. Âşık sadece sevgiliye muhtaçtır: Cennet Cennet didükleri Bir ev ile bir kaç Hûrî İsteyene virgil anı Bana Seni gerek Seni (Yunus Emre, 381/8) Gerekmez revh 7 -ıla reyhân gerekmez hûr-ıla vildân Gerekmez Ravza-i Rıdvân bana sini gerek sini (Ahmedî, G.649/3) Âşıkları, sevgilinin güzel yüzünden cennet uğruna alıkoyanlar, aslında âşıkların cennetinin dîdâr olduğunu bilmemektedirler. Âşık için sevgilinin yüzünden gayri bir cennet yoktur. Bu beyit aynı zamanda, yeryüzünde bulunan her canlının yok olup, sadece azamet ve ikram sahibi olan Allah’ın zatının bâki kalacağını bildiren ayetlere (Rahmân, 55/26-27) atıfta bulunmaktadır. Dolayısıyla asıl cennet, vahdeti temsil eden yüzdür: َرْو ٌح َو َرْي َحا ٌن َو َجنَّ ُت نَ ٖعي م ayette 89. Suresi Vâkıa ,kelimenin bu olan yazılmış olarak” rûh “Divanda 7 şeklinde فَ geçtiği için, “revh” olarak düzeltilmesi icap etmiştir. 205 Cennet için men eden âşıkları dîdârdan Bilmemiş kim cenneti âşıkların dîdâr olur (Fuzûlî, G.96/2) Klasik şairlerin çokça eleştirdiği sofi, zâhid ve âbid tiplerinin cenneti ve ondaki nimetleri umması, ibadeti de bu maksatla yapmasına karşılık; mahbub ile yetinen, dîdârı arzulayan âşığın cennet mükâfatı gibi bir beklentisi bulunmamaktadır. Dolayısıyla sevgiliyi bırakıp da bir ev ve çardak peşine düşmek (Yunus Emre, 234/6), âşık için bir züldür: Zâhidâ sana behişt Mihrî’ye dîdâr gerek Ana mahbûbı yeter sana cinânun hûrisin (Mihrî Hâtun, G.126/7) Zâhidin amacı cennet, huri ve gılmân iken, âşık can u gönülden dîdârı talep etmektedir (Muhibbî, G.2031/5). Dîdâr âşığı ne cennete heves etmekte ne de İrem uçmağını istemektedir (Muhibbî, G.2662/4). Sevgilinin cemâlinden başka bir arzusu bulunmayan âşık, onun için cennetin tamamından vazgeçmeye hazırdır: Zâhidin maksûdu cennet hûrî gılmân ise Hâhımız yoktur bizim gayri cemâlin isteriz (Turâbî, 100/3) Bana hergiz gerekmez hûri vü ğılmân ey zâhid O cânânı eger bulsam geçerdüm heb cinânından (İsmail Hakkî, G.271/4) Dünya ehlinin ahireti olmamaktadır (Fuzûlî, G.50/6). Nitekim dünyayı seven ahiretin tadına varmaz iken, iki cihanı da sevgili uğruna feda etmeyi göze alan âşık, Allah ehli olmakta, bu zevke ermeyenler ise cennetlere karşı ilgi duymaktadır. Dolayısıyla dünyaya rağbet eden ahiretten, ahireti isteyen dünyadan, Mevla’yı seven de her ikisinden vaz geçmek durumundadır: Dünyâyı seven âhiretin zevkini bulmaz Mevlâyı seven gayriye hergiz nazar itmez (Kuddûsî, G.921/2) İki cihânı âşık verir Hüdâyî yâre Ol zevke ermeyenler cennâta kâ’il ancak (Hüdâyî, 118/5) Sevgiliye vuslat arzusuyla benliğinden vazgeçen âşık (Hüdâyî, 64/1), onun yüzünü bir an için görme pahasına, iki cihandan da feragat etmeyi göze almaktadır. Dolayısıyla İlahî aşka düşen için ahiret ve dünya bir amaç olmaktan çıkmıştır: Arzû-yı vasl-ı cânân ile câna bakmayam Bir nazar görsem yüzün iki cihâna bakmayam (Usûlî, G.79/1) Gönlü, cennetten yana bakmayan; derdi, bir bağ olmayan âşığın (Yunus Emre, 234/3), küçücük bir an dahi sevgili ile olmak hevesini (Kânî, G.130/2), bin cennet ve 206 bin huriye dahi değişmeyeceği muhakkaktır. Zaten sevgili, âşık için hem cennet hem de cennet hurisidir: Vermez seni bin cennet ü bin hûra Nesîmî Sen âşıka hem cennet ü hem hûr-ı cinânsın (Nesîmî, G.315/9) İçerisinde meyvesi bulunmayan bahçenin bir viraneden farksız olması misali, içinde sevgilinin olmadığı bir cennet de âşık için değer taşımayan bir yerdir, âdeta viranedir. Sevgili yoksa eğer, şarap âb-ı hayat olsa da gönül ona meyletmemekte; âşık ebedî hayatı (cennet) istememektedir. Ne cennet ne de Tûbâ ile âşığın gönlü eğlenmemektedir (Hüdâyî, 105/5). Dolayısıyla bahçeyi değerli kılan meyve iken, mey ve cennete anlam katan da sevgilidir: Neylerem ol cenneti içinde dil-dâr olmasa, Koy anı vîrâne kalsun bâğçada bâr olmasa (Hatâ’î, G.4/1) Âb-ı Hayvân olsa mey sensüz gönül meyl eylemez Yârsuz ‘âşık hayât-ı câvidânı neylesün (Zâtî, G.1074/5) Âşık, güzeller padişahı olan sevgiliyi kûyunda gördüğü andan beri, Rıdvân’a meyli kalmadığı gibi, gılmândan da geçmiştir. Dolayısıyla sevgili söz konusu olunca, cennetin bekçisi Rıdvân’a ve cennetin hizmetlileri olan gılmâna karşı âşığın herhangi bir ilgisi kalmamaktadır. Çünkü onlar ağyar konumundadır. Yâr dururken, gayra bakmak âşığa yakışmayan bir davranıştır. Âşıktan bekelenen sadakat, sabır ve teslimiyettir: Göreli kûyunda cânum sen güzeller şâhını Kalmadı Rıdvân’a meylüm geçmişem ğılmândan (Mihrî Hâtun, G.130/5) Bağ ve gülzarın nuru olan sevgilinin musaffa veçhini görmekten mahrum kalan âşık, dünyayı istemediği gibi, içerisinde sevgilinin olmadığı cenneti ve hurileri de istememektedir: Görmeyince vech-i pâkin neyleyim dünyâyı ben İstemem billâh sensiz cennet ü havrâyı ben (Şeref Hanım, G.164/1) Cennet nimetlerini sevgilinin güzel yüzü olarak gören âşık, cennet bağının, sevgiliden ayrılığın gerçekleştiği bir yer olmasından çekinmektedir. Dolayısıyla âşığın derdi, cennet bağını andıran sevgilinin cemâlinde ebedî vuslatı yaşamaktır: Cennetin nâz u Na‘îmi dil-berin dîdârıdır Cennetin bâğı bana bî-vasl-ı dil-dâr olmasın (Nesîmî, G.328/3) 207 Sevgilinin kûyunun müflisi, yüzünün taliplisi olan ve gülistandan vazgeçmiş bulunan âşığa, cennetin anılması bir mana ifade etmemektedir. Zira onun için asıl cennet, yârin güzel yüzüdür. Nitekim İlahî zatı arzulayıp ona vuslatı dileyen (İsmail Hakkî, İlahi 1/4), sevgilinin dîdârını özleyen, cemâlini seyreden ve işvesini gören âşık, bağ ve bostan, Rıdvân bağı, huri ve gılmân ile eğlenmemekte, maddi nimetlerle yetinmemektedir: Müflis-i kûy-i nigârem bana anman cenneti Tâlib-i ruhsârı yârem gül-sitândan geçmişim (Necâtî, G.364/2) Sana ‘âşık olan diller niderler hûr u ğılmânı Cemâlün seyr iden gözler niderler bâğ u bostânı (Niyâzî-i Mısrî, 184/1) Gönül dîdârun özler bâğ-ı rıdvân ile eğlenmez Senün şiven görenler hûr u ğılmân ile eğlenmez (Şeyhülislâm Yahyâ, G.148/1) Önce ev sahibinin, sonra evin önemsendiği görüşünün bir yansıması olarak sevgilinin kendisi, kûyuna tercih edilmektedir. Âşık, sevgilinin kûyu ile kanaat etmeyip oradan ziyade sevgiliye vuslatı dilemektedir. Bu itibarla aşk ile dîdâr isteyen cenneti umursamazken, sevgilinin cemâline müştâk olmayan, cenneti talep etmektedir. Muhabbet ehli ile mükâfat ehli bu vesileyle ayrışmış olmaktadır: Kani‘ olmaz kûyuna vaslun diler bî-çâre dil Hiçe almaz cenneti ‘ışk ile dîdâr isteyen (Muhibbî, G.2054/4) Kûyunı neyler gönül irmek diler cânâ sana Cenneti eyler taleb müştâk-ı dîdâr olmayan (Muhibbî, G.2188/2) Elest bezmindeki bir anlık nazarla İlahî cemâli görme şerefine nail olan âşık, o gün bugündür o bakışın iştiyakıyla yanıp tutuşmaktadır. Âşık, o cemâlin görünmesine dair müjde için cenneti vermeye razıdır (Şeyh Gâlib, Tercî‘-Bend 1/V-5). Yârin ve cennetin ne olduğunu bilen bir kimsenin bugünü yarına değişmeyeceği aşikârdır. Çünkü aşk devam etmekte, âşık ânı yaşamaktadır. Âşık sevgilide fena olup beka bulmaktadır. Ânı yaşayan biri için, yarına karşılık gelen ve elde olmayan cenneti tasa etmek yakışık almamaktadır: Bilse eğer yâr ne Cennet nedir Kimse değişmez bugünü yarına (Şeyh Gâlib, Tercî‘-Bend 1/V-6) Elest meclisinde bir anlık bakışın yanı sıra Allah’ın kullarına olan “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” şeklindeki hitabı da önem arz etmektedir. Zira bu suale muhatap olan kulak, o sese âşık olmuştur. Hatta Mevlânâ’nın Mesnevi’sine “bişnev” 208 (dinle) sözüyle başlamasını da buna bağlamak mümkündür. Dolayısıyla sevgilinin sesini duyan âşığın, cennete itibar etmemesi misali; Hz. İdris’in de bir kez dahi sevgilinin sohbetiyle müşerref olması halinde, Huldu (cenneti) aklından çıkaracağı vurgulanmaktadır: Huldu eylerdi ferâmûş eğer bir kerre Şeref-i sohbetine nâ’il olaydı İdrîs (Nâ’ilî, K.33/5) Divane gönlü, benzeri olmayan Cebbâr’a düşen âşık, Adn cennetinin huri ve gılmânına rağbet etmemektedir. Cebbâr Allah’ın celâle dair sıfatlarına tekabül etmektedir. Cemâlden ziyade celâlin beyitte vurgulanması, huri ve gılmânın yaratılmış olması, yani kesreti sembolize etmesine dayandırılabilmektedir. Zira cennette cemâli idrak eden insanın, celâli idrak edebilmesi için, kâinat yaratılmış ve kesret dünyasına atılmak onun nasibine düşmüştür: Neylerim cennât-ı ‘Adnin hûrını gılmânını Düşdi bu dîvâne gonlüm misli yok Cebbâra âh (Kuddûsî, G.210/7) Sevgili konumunda düşünülüp ismiyle anılan Hamza Bâlî’nin cemâli, cennet bağından daha süslü, sözleri ise Kevser suyundan daha saf ve berraktır. 1562 yılında idam edilmiş olan Hamza Bâli, Bosnalı ve Melâmî meşrep bir şeyhtir (Yıldız, 2011: 45). Sevgili olarak görülen bu zat, güzellik itibariyle cennet bağından, sözündeki akıcı ve duruluk bakımından ise Kevser suyundan üstün addedilmektedir: Müzeyyen bâğ-ı cennetden cemâli Hamza Bâlînün Musaffâ Âb-ı Kevserden makâli Hamza Bâlînün (Zâtî, G.791/1) 2.1.4.2. Sevgiliye Ait Güzellik Unsurlarının Cennetle İlişkilendirilmesi Sevgilinin sahip olduğu güzelliklerin cennetle ve oradaki nimetlerle anıldığı görülmektedir. Sevgilinin yüzü, yanağı, dudağı, boyu, hattı, hâli, saçı ve eşiği cennetten rayihalar taşıyan başlıca güzellik unsurlarıdır. Şair, sevgilinin yüzünde âdeta cenneti yaşayıp temaşa etmektedir. Zira sevgilinin yüzü bir gül bahçesi, hattı (tüyleri) çemenzâr, gözleri pınar, dudağı enhâr, ağzı şekerbârdır. Renk yönüyle dudaklar yakut, dişler inci ve mercandır. Sevgili sahip olduğu güzellikler bakımından cennetle özdeşleştirilmektedir. Sevgilinin eşiği Rıdvân, özü huri, cemâli peri, yüzü cennet, boyu Tûbâ, dudağı ise Kevser’dir. Sevgilinin boyuna karşılık gelen Tûbâ, Sidre’de bulunup, kökü yukarıda dalları aşağıda olmak üzere bütün cenneti gölgeleyen İlahî bir ağaçtır (Pala, 2009: 459). Sevgilinin eşiğinin Rıdvân oluşuyla, hem cennetin kapısında bekçi olup cennetlikleri 209 karşılayacak olan Rıdvân’a, hem de Allah’ın rızasıyla cennete, sevgilinin hoşnutluğunun kazanılmasıyla kûyuna girmeye tekabül eden rıdvâna (rıza) atıfta bulunulmaktadır: Eşigün rizvân, özün hûri cemâlundur perî, Ruhlarun cennet, boyun Tûbâ, dodağun köseri. (Hatâ’î, G.96/3) Sevgilinin dudağı ile yüzü Na‘îm cennetinin bahçesidir, boyuna ise akıl Cebrail’i Sidre-i müntehâ demiştir. Akıl mukayese ve analiz yapmaya meyyal olduğu için sevgilinin boyunun Sidre ile irtibat kurulmasında öne çıkarılmıştır. Aklın Cebrail ile birlikte anılması da miraç olayını akla getirmektedir. Nitekim miraçta gönlü temsil eden ve Habibullah olan Hz. Peygamber, Allah Teâlâ’ya iki yay arası kadar yakın olma payesine eriştiği halde; aklı temsil eden Cebrail, Sidre-i müntehânın ötesine gidememiştir: La‘l-i lebünle tal’atun ravza-i Cennetü’n-Na‘îm Kaddüne Cebre’îl-i ‘akl Sidre-i müntehâ didi (Bâkî, G.528/4) Yüzü cennet, boyu Tûbâ, dudağı âb-ı hayat olan sevgilinin kapısında, huri ve gılmân kulluk etmeyi arzulamaktadır. Güzellik, tüyler, boy itibariyle yüce olan sevgilinin cemâli, bahçe yahut Firdevs cenneti gibidir. Bu derece üstün özellikler taşıyan bir varlığa cennet ehlinden huri ve gılmânın hizmet etmesi gayet tabiidir: Ey yüzün cennet boyun Tûbâ lebin âb-ı hayât Kulluğun etmek kapında hûr u gılmân arzular (Nesîmî, G.94/3) Bu ne hüsn ü bu ne hatt u bu ne kadd ü ne bâlâdur Cemâlün ravza mı yâ rab veyâ firdevs-i a‘lâdur (Kadı Burhaneddin, G.30/1) Sevgilinin yüzünden Adn cennetine erişen âşığa, lebinden Kevser sunulmaktadır. Aşk şarabından içen âşık, dudakta fena mertebesine ulaşmış, kemâl yolculuğunu sevgiliye vuslatla tamamlamış olmaktadır: Eriştim Cennet-i ‘Adne yüzünden Lebinden sundular ol demde Kevser (Vîrânî, s.140) Dudağı Kevser suyu; yüzü cennet bağı olan sevgilinin la‘linin (leb) şarabı, âşık için saf bir kadeh olmuştur. Yüzü cennet, lebi Kevser, sözü âb-ı hayat olan sevgilinin sunduğu o şaraptan içen herkes, sonsuza dek mest olarak kalmaktadır. Kevser dudağıyla ebedî mestliğe ulaştırıcı aşk şarabını içiren sevgili, nefesi ve sözüyle de hayat bahşeden suyu sunmaktadır: 210 Âb-i Köser’dür dodağun, bâğ-i cennetdür yüzün, Kim mana le‘lin şarâbı, câm-i sâf olmışdurur. (Hatâ’î, G.295/6) Sûretin cennet lebin Kevser sözün âb-ı hayât Her kim içti şol şarâbı oldu mest-i câvidân (Nesîmî, G.343/3) Boyu Tûbâ, dudağı Kevser, sözü “Mâ-i ma‘în” (Mülk, 67/30) olan cinân hurisinin kûyu Me’va cennetine benzemektedir. Konuşma anında akıcılık ve duruluk arz etmesi bakımından söz, akarsu ile ilişkilendirilmekte, cinân hurisiyle de sevgili kastedilerek istiare sanatı yapılmış olmaktadır. Sevgilinin kûyunun Me’vâ cennetiyle anılması, âşık için oranın yegâne sığınak olduğu fikrini akla getirmektedir: Kâmetin tûbâ lebin kevser sözün mâ’-i ma‘în Kûyun ey hûr-ı cinânım cennetü’l-mevâ gibi (Usûlî, G.142/6) Yüzü cennet, tüyleri Rıdvân, dudağı Selsebîl pınarı (Nesîmî, G.183/3) olan sevgilinin boyu Tûbâ, dudağı âb-ı hayat, yanağı Adn cenneti, tüyleri ise huriler olarak görülmektedir. Dolayısıyla sevgilinin tüyleri, cennetteki Rıdvân ve hurileri andırdığı gibi, hurilerin çokluğuna da delalet etmektedir. Yine sevgilinin gül renkli yüzü cennet gülşenini, perişan zülfü ise o cennette bulunan taze reyhanı andırmaktadır. Sevgilinin hattına ek olarak saçının da reyhana benzetildiği görülmektedir: Boyun Tûbâ dudağın âb-ı hayvân Ruhundur cennet-i ‘adn ü hatın hûr (Nesîmî, G.65/6) Gül yüzünde ey perî zülf-i perîşânın mı var Gülşen-i cennettir anda tâze reyhânın mı var (Hayâlî, G.75/1) Yanağının gülüne, gülen gonca denilen sevgilinin, cemâlinin, cennet bağının bahçesi olmasına şaşmamak gerekmektedir. Cemâliyle cenneti andıran sevgilinin yanağındaki goncanın gülüp açılması, Allah’ın cemâl sıfatlarının âlemde tecelli edişine delalet etmektedir: Ravza-ı bâğ-ı behişt olsa cemâlün ne ‘acab Kim yanağun güline ğonce-i handân didiler (Ahmed-i Dâ‘î, G.306/2) Boyu Tûbâ, dudağı Firdevs’in Kevser şarabı huy ve tabiatı melek gibi (Fuzûlî, Muhammes -2/2) olan sevgilinin boyuna Tûbâ, dudağına Kevser diyen gönül ehli, yanağına ise ışık saçan bir mum demek suretiyle, hem yanağın parlaklığına hem de ateş renginde oluşuna işaret etmektedir. Aynı zamanda yanağın aydınlık görünüm arz etmesi, cennetin nurdan bir ortam oluşunu çağrıştırmaktadır: 211 Ehl-i dil yanagunâ şem‘-i münevver didiler Boyuna tûbî vü dudaguna kevser didiler (Ahmedî, G.142/1) Dudağı Kevser suyu, yanağı cinân bağı olan sevgili (Ahmedî, G.157/5), yanağıyla cennet gülşenini resmetmekte, Kevser misali gizli kalmış lebiyle hayat suyunun çeşmesi olmaktadır. Cennet, ağaçlarla örtülü ve insan idrakinden gizlenmiş bir yer olduğuna göre, Kevser de o bahçede saklı kalmış bir su olmaktadır. Dudağın, sevgilinin yüzünde; vahdetin, kesrette; cennetin ise dünyada gizlendiği anlaşılmaktadır: Ruhunda gülşen-i cennet musavver olsa ta‘n mıdur Hayâtun çeşmesidür çün lebün kevser nihânîdür (Mihrî Hâtun, K.14/5) Cemâli Me’vâ cenneti, boyu güzel bir servi (Ahmed-i Dâ‘î, G.299/3) olan sevgilinin çehresi cennet, dudağı Selsebîl ırmağı, yanakları ise su içindeki gül yaprağıdır. Bu itibarla sevgilinin parlak yüzü, berrak bir suyu; gül renkli yanaklar ise bu suyun üzerinde bulunan kırmızı güllerin çiçek kısmını andırmaktadır: Tal‘atın cennet dudağın selsebîl ırmağıdır ‘Ârızında ruhların su içre gül yaprağıdır (Hayâlî, G.183/1) Yanağı Firdevs-i a‘lâ, boyu Tûbâ olan sevgilinin dudağından bir öpücük alan için o dudak, güzel ve hoş bir meyve olmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin dudağı, envaiçeşitte ve tattaki cennet meyvelerini anımsatmaktadır: ‘Ârızun firdevs-i a‘lâ kâmetün Tûbâ imiş Bûse-i la‘lün alan hoş mîve-i zîbâ imiş (Bâkî, G.217/1) Sevgilinin dudağı âb-ı hayat çeşmesi, boyu salınarak yürüyen servi, hüsnü cennet gülü misali diken ve hazanın olmadığı vasıftadır. Sevgiliye ait dudak, boy ve yüz vahdeti temsil ettikleri gibi; cennette sürekli bir bahar havasının yaşanıp, hazanın olmadığı ve diken gibi eza verici unsurların, sıkıntı ve meşakkatin bulunmadığı gerçeğinden hareketle sevgilinin yüzü, cennete benzetilmektedir. Dolayısıyla sevgilinin yüzü de mükemmelliği ifade etmektedir: Leb çeşme-i cân nahl-ı kadün serv-i revândur Hüsnün gül-i cennet gibi bî-hâr u hazândur (Atâyî, K.11/39) Boyu Sidre ve Tûbâ, yüzü cennet ve huri olarak görülen sevgilinin tüyleri ve beninin söz olup bu sırları beyan ettiği zikredilmektedir. Tûbâ ağacı Sidre’de, huriler cennet içerisinde, hâl ise tüyler arasında bulunmaktadır. Hâl vahdeti, hatt ise kesreti temsil edip Yaratan ve yaratılana dair sırları açıklamaktadır. Hâl, âlem-i gayba denmektedir. Bu itibarla her şeyi kendinde toplayan noktaya benzetilmektedir (Tarlan, 212 2009: 83). Yazı anlamına da gelen hatt, sevgilinin yüzüyle birlikte Mushafı oluşturmaktadır. Mushaf ise Allah’ın kelamıdır. Varlığa dair bilginin “be” harfinin altındaki noktada bulunduğundan hareketle, âlem-i gayba dair bu sırlar hatt ile birlikte kelam olup açıklanmıştır. Yine sevgilinin boyu Sidre ve Tûbâ olup dudağı ise âb-ı hayattır. Bu dudağın zevkinin mahiyetini bilmeyenin hayvan olduğu belirtilmekte, vahdeti temsil eden dudağın da esrar-ı İlahîden olduğuna işaret edilmektedir: Boyundur Sidre vü Tûbâ yüzündür cennet ü hûrî Hat u hâlin kelâm oldu bu esrârı beyân etti (Nesîmî, G.404/2) Boyundur Sidre vü Tûbâ dudağın âb-ı hayvândır Anun mâhiyyet-i zevkin ne bilsin ol ki hayvândır (Nesîmî, G.57/1) Sevgiliye ait güzelliklerin, cennete ait hususlarla mukayeseye tabi tutularak onlardan daha üstün olduğu da belirtilmektedir. Nitekim aşağıdaki beyitlerde sevgilinin boyu, ağzı ve yüzü ile hoşça vakit geçirenler için, Tûbâ, Kevser suyu ve cennetin; sevgilinin boyu, yüzü, dudağı ve otağına (kûy) nazaran, Tûbâ, huri, Kevser ve cennetin bir anlam ifade etmediği söylenmekte, aynı zamanda düzenli leff ü neşr sanatı yapılmış olmaktadır: Kadd ü dehân ü rûyun ile hoş geçenlere Tûbâ vü Âb-ı Kevser ü cennet ne fâ’ide (Cem Sultan, G.276/6) Kaddin yüzün dudağın otağın soranlara Tûbâ vü hûr u kevser ü cennet ne fâyide (Şeyhî, G.151/5) Sümbül, Kevser çeşmesi ile beslense de sevgilinin la‘l gibi dudağının misk kokulu tüylerine benzer olamamaktadır. Tadı, rengi ve içimi son derece güzel olan Kevser, cennette bir ırmağın adıdır ve bu suyu müminlere Hz. Ali’nin dağıtacağı haber verilmektedir. Çokluk anlamına gelen “kesret”ten türemiş olan Kevser’in bir anlamı da “pek çok”tur. Hat, leb, çeşme kelimelerinden âb-ı hayat mazmunu da çıkarılabilen beyitte (Elçin, 1993: 149), sümbül, saç olarak düşünüldüğünde -Kevser çeşmesinden nasiplense dahi- sevgilinin dudağının hemen yanı başında olan tüyler kadar nimete gark olma şansına sahip değildir. Zira tüyler, vahdet olan dudağın çevresinde bulunmakta, âdeta Allah’a en yakın olanları (mukarrebûn) andırmaktadırlar: Hat-ı müşgîn-i leb-i la‘lüne mânend olmaz Bulsa ger perveriş-i çeşme-i Kevser sünbül (Bâkî, K.24/40) Tûbâ ağacı sevgilinin boyuna kul olduğu gibi (Ahmed Paşa, G.6/1), o servi boy karşısında utancından başını yere eğmiştir. Kökü yukarıda dalları aşağıda olduğu 213 belirtilen bu ağacın başının yere düşmesi, aslında Tûbâ ağacıyla ilgili bu gerçeği de akla getirmekte, aynı zamanda hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmaktadır. Öte yandan sevgilinin boyu vahdeti, Tûbâ ise yaratılmış olmak bakımından kesreti sembolize etmekte, bir bakıma Yaratanın yaratılandan üstün ve yüce oluşu da ima edilmektedir: Yele vardı gül ü lâle nigârın hadd-i rûyundan Yere düştü ser-i tûbâ utanıp servi boyundan (Şeyhî, G.137/1) Sevgilinin güzellik gülşenini görenin, Firdevs-i a‘lâdan; la‘l şarabının bir damlasını içenin ise, saflaştırılmış o kadehten geçeceği, sevgiliyi bu nimetlere tercih edeceği belirtilmektedir. Aynı şekilde sevgilinin yüzünü gören için, hurinin yüzüne ihtiyaç kalmadığı gibi, kapısında yer bulan için de cinân bağına gerek kalmamaktadır. Dolayısıyla sevgili, güzelliği ile hurilerden, kûyu ile cennetten üstün tutulmaktadır: Gülşen-i hüsnün gören firdevs-i a‘lâdan giçer Cür‘a-i la‘lün içen câm-ı musaffâdan giçer (Muhibbî, G.653/1) Sinün yüzün görene ne hâcet likâ-yı hûr Kapunda yir bulana ne bâg-ı cinân gerek (Ahmedî, G. 356/5) Sevgilinin kûyunu cennetle değiştirmeyi küfür olarak algılayan âşık, onun eşiğini Cennet-i a‘lâya asla vermeyeceğini söylemektedir (Hayretî, G.320/2). Zira sevgilinin eşiği gibi cennet, güzelliği gibi de huri bulunmamaktadır. Dolayısıyla sevgilinin kendisi güzellik bakımından hurilerden, eşiği de cennetten üstündür: Hûr ilen bâğ-i behişti kıldılar te‘rîf ve-léyk, Eşigün tek cennet ü hüsnün kimi hûr olmadı. (Hatâ’î, G.116/2) Bir beyitte sevgilinin boyu Tûbâ, kûyunun toprağı Selsebîl olarak görülmek suretiyle, âşık o toprak için canını feda edip, kanını akıtırken; başka bir beyitte ise sevgilinin dudağı tatlılık ve güzellik bakımından bizzat Selsebîl olmakta, yüzü de cennet bağının halinin safasını vermektedir. Dolayısıyla cennetin, rahat ve mutluluk diyarı oluşuna atıf yapılmaktadır: Ey boyun tûbâ vü hâk-i âsitânın selsebîl Ayağın toprağına cânım fedâ kanım sebîl (Usûlî, G.74/1) La‘l-i lebün halâvet ile ‘ayn-i selsebîl Rûyun safâ-yı hâlet-i bâg-ı cinân virür (Nev‘î, G.151/2) Sevgiliye ait güzellik unsurları, Kur’an-ı Kerim’in sureleriyle de ilişkilendirilmektedir. Güzellik bakımından sevgilinin dudağı, dişleri, alnı ve yüzü; Kevser, Necm, Nûr ve Tâhâ surelerine benzetilmektedir (Günyüz, 2001: 409). Nitekim 214 bu teşbihte surelerin isimlerinin etkili olduğunu söylemek gerekmektedir. Öte yandan sevgilinin yüzü “ve’ş-şems” (Şems, 91/1), saçı “elem neşrah” (İnşirah, 94/1)’tır. Ayetlerden iktibasla sevgilinin vahdeti temsil eden yüzü güneşi ve kesreti temsil eden saçı ise nikabı imlemektedir. Sevgilinin saçı parça parça olmakla, yüz ortaya çıkmakta, kesretin aralanmasıyla vahdet görünmektedir. Aynı zamanda Hz. Peygamber’in göğsünün açılıp genişletildiğini haber veren İnşirah Suresi’nin ilk ayeti, kalbin manevi ameliyeden geçirilip saflaştırıldığına da işaret etmektedir: Letâfetde leb ü dendânun u alnun yüzün olmış Biri kevser biri necm ü biri nûr u biri tâhâ (Ahmedî, G. 8/6) Elem neşrah saçın ve’ş-şesm yüzün Boyun Tûbâ lebindir âb-ı Kevser (Nesîmî, G.72/3) Yüzü cennet, zülfü sonsuz bir ömürle irtibatlandırılan sevgilinin (Necâtî, G.374/1), aynı şekilde hayat bahşeden dudağı ölü cisim için can, yüzü cennet, saçı ise ebedî ömür olarak görülmektedir. İsi nefes olan dudağın ölüye can bahşedici oluşuna vurgu yapılarak, Hz. İsa’nın ölüyü diriltme mucizesine telmihte bulunulmaktadır. Zülfün uzunluğu ise ömrün uzunluğuna delalet etmekte olup, ebedî ömür için kullanılmaktadır. Öte yandan zülüf, uzunluğu ve halka halka olması bakımından yılana benzetilmektedir (İpekten, 2010/b: 176). Sürekli deri değiştirip, âdeta dönem dönem tekrar doğan yılan, ebedîliği temsil etmekte (Eliade, 2005: 199), bundan ötürü de zülfün sonsuz hayatla ilişkilendirilmesi mümkün görünmektedir: Hayât-bahş lebin mürde cisme cân bilirim Yüzün behişt ü saçın ömr-i câvidân bilirim (Necâtî, G.363/1) Sevgilinin zülfüne oranla alnı veya yanağı cennet olsa gerektir. Çünkü Huld bağı (cennet) Şam’ın altında ya da üstündedir. Beyitte Müslümanlar tarafından Mekke, Medine ve Kudüs’ten sonra muhterem beldelerden biri olarak kabul edilen Şam’a ve bu şehrin cennetin altında veya üstünde olduğuna dair itikada değinilmektedir (Onay, 2009: 429). Tevriyeli olarak kullanılan “şâm” aynı zamanda akşam, karanlığını da ifade etmektedir. Akşam ise zülfü çağrıştırmaktadır. Dolayısıyla zülfün aşağısında bulunan yanak cennet olabildiği gibi, yukarısında bulunan alın da cennet olabilmektedir: Zülfüne nisbet yâ alnın ola cennet yâ ruhun Çünkü Şâmın bâğ-ı huld altında yâ üstündedir (Necâtî, G.121/3) Kâkülü, cennet sümbülü olan sevgilinin yüzünün nurlarını gören salavat getirmekte (Taşlıcalı Yahyâ, G.30/3), çer çöpü cennet sümbülzarı, toprağı ise amber 215 olan sevgilinin tüylerinden nice gülzar, sürekli kâm alıcı olmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin yüzü cennet, tüyleri amber saçan toprak, saçları ise sümbülzar olarak görülmekte, sevgilinin kokusunun gül bahçelerine sindiği ima edilmektedir. Nitekim cemâle dair tecellilerin âleme nüfuz ettiği hissedilir derecededir: Nice gülzâr kim bî-nefha kâmân-ı hat-ı yâre Has u hâşâki sünbülzâr-ı cennet hâki ‘anberdir (Nâ’ilî, K.26/21) Sevgilinin gözü ve kaşı yükseltilmiş bir çatı olup, ağzı ise Selsebîl’dir. Cennet ile huri ve gılmân sevgilinin Kâbe’sidir. Yüzü, cennet bağı olan sevgilinin ağzı Selsebîl’e; nurunun açık delil oluşuyla cemâli, Kâbe’ye benzemektedir. Firdevs cennetinde bulunup, Kâbe’ye benzeyen ve meleklerin kıblesi olan Beyt-i ma‘mûr, Hz. Âdemle birlikte bugünkü Kâbe’nin bulunduğu yere indirilmiş, ancak Nuh tufanından önce cennetteki yerine çıkarılmış bir evdir (Pala, 2009: 71). Şekil bakımından kubbeyi andıran sevgilinin kaşı, yükseltilmiş olmakla da Beyt-i ma‘mûru çağrıştırmaktadır: Göz ü kaşın sakf-ı merfû‘ oldu ağzın selsebîl Cennet ile hûr u gılmân beyt-i ma‘mûrun durur (Nesîmî, G.67/6) Bâğ-ı cennetdür yüzün gûyâ dehânun Selsebîl Ka‘bedür gûyâ cemâlün nûrıdur rûşen delîl (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.41/I-1) Sevgilinin cemâlini Me’vâ cenneti, kaşını huri ve zülfünü melek olarak gören âşığın gönlü, sevgilinin kirpiklerini de gılmânla özdeşleştirmektedir. Cemâl cennetinde bulunan kaş, zülüf ve kirpiklerin çokluktan kinaye olarak huri, melek ve gılmâna benzetildiği düşünülebilir. Aynı zamanda sevgilinin güzelliğine güzellik katan bu üç unsur gibi, huri, gılmân ve melekler de cennete güzellik katmaktadırlar: Cemâlin cennetü’l-me’vâ kaşın hûri melek zülfün Senin kirpiklerin gönlüm belî gılmân edinmiştir (Vîrânî, s.256) Sevgilinin tüyleri cemâli üzerinde siyah bir örtü, benleri hurilerin güzellik unsuru, perçemi ise yanağının cennetinde görünen Tûbâ çadırıdır. Sevgilinin saçının Tûbâ’ya benzetilmesi dikkat çekicidir. Zira cennette dalları aşağıya sarkmış olarak bulunan Tûbâ ağacı misali, sevgilin zülfü de cenneti andıran yüzünden aşağıya sarkmakta ve aynı zamanda bir çadır görünümü arz etmektedir: Siyeh-pûşân-ı hatdır hallar hûrân zîbâsı Behişt-i ‘ârızında hayme-i Tûbâ-nümâ perçem (Şeyh Gâlib, G.248/3) Sevgilinin yüzü Adn cenneti, dudağında ise cennetin Kevser’i bulunmaktadır. Sevgilinin saçı Kadir ve Berat gecesi, ben ve ayva tüyleri de melekleridir. Kadir ve 216 Berat gecesi gibi mübarek gecelere atıf yapılan beyitte sevgiliye ait hâl ve hatt, o gecelerde inen meleklere benzetilmektedir. Nitekim Kadir gecesinde melekler ve Cebrail’in her çeşit iş için ineceği ayetle (Kadir, 97/4) bildirilmektedir: Cennet-i adn imiş yüzün uşta lebinde Kevseri Kadr ü Berât imiş saçın hâl ü hatın melekleri (Nesîmî, G.419/1) 2.1.4.2.1. Sevgilinin Yüzü, Hüsnü ve Cemâli Sevgilinin yüzünün cennete, bahçeye ve gülşene benzetildiğine, hatta bunlardan daha yüce bir mertebede bulunduğuna şahit olmak mümkündür. Yüz en önemli güzellik unsuru olmaya namzettir. Zira hem Allah’ın cemâl sıfatlarının tecelli ettiği bir unsur, hem de “zât”ı ifade etmektedir. Gerek Yaratıcı gerek yaratılan için yüz bahse konu olduğunda, bizzat o varlığın kendisini karşılamaktadır. Güzellerin yüzü Allah’ın güzelliğinin mazharıdır (Şâhidî, 1996: 61). Yüz, Allah’ın “Cemîl” isminin en güzel tecelli ettiği yerdir. Bu yönüyle yüz, hakikate bir ayna olup ona bakan, bu güzelliğin yaratıcısını, sanatkârını hatırlamakta, görmektedir. Baharı görmek isteyenin sevgilinin güzelliğine atf-ı nazar etmesi, amacı cennet olanın da sevgilinin semtine gitmesi ve yüzünü temaşa etmesi kâfidir (Kaplan, 2013: 95). Cennetle ilgili inançlar ve sevgiliyi yüceltme arzusu, yüzün (yanak) cennet veya cennet bahçesi olarak tavsif edilmesinde etkili olmuştur (Sefercioğlu, 2001: 185). Sevgilinin yüzünün cennet olarak telakki edilmesinin diğer bir yönü de, cennetin toprağının bitki ve ağaçlarla örtülmüş bir bahçe olmasına karşılık, sevgilinin yüzü de bitkiyi andıran tüyler ve saçıyla kaplanmış bir bağ tasviri oluşturmaktadır. Yüz bir bahçe olarak tasavvur edildiğinde, ayva tüyleri (hatt) bu bahçedeki çeşitli bitkilere benzetilmektedir. Yanak ve yüz cennete teşbih edilirken; hatt ise, burada bulunan meyve, çiçek yahut huriler olmaktadır (Şahin, 2012: 407). Yine dudak da bu yüzde bulunan meyve yahut cennet suları ve ırmaklarıyla ilişkilendirilmektedir. Hurûfîliğin görüşlerini benimseyen bir şair olması hasebiyle Nesîmî’de insan yüzü çok önemli bir yere sahiptir. Varlığı harflerle ve insan yüzüyle ilişkilendirerek açıklayan Hurûfîlik, bu itibarla yüze kutsiyet atfetmektedir. Dolayısıyla sevgilinin yüzü, cennetin mumu, şarabı ve ravzanın (bahçe, cennet) hüsnü’l-me’âbı (Nesîmî, Tuyuğ 144) olduğu gibi; cennetin Dârü’s-selâmı, Hak Teâlâ’nın kelamı, âyet-i seb’a’l-mesânî (tekrarlanan yedi ayet); cennet bağının erguvan çiçeğidir. Şair, sevgilinin yüzünü hem cennet ve cennetin isimleriyle ilişkilendirmekte hem de Allah’ın kelamı olarak görüp Fatiha Suresi’nin adını (Seb‘a’l-mesânî) da anarak Mushaf’ın özeti konumundaki bu 217 sure gibi kâinatın özünün de insan olduğu gerçeğine işaret etmektedir. Seb‘a (yedi) sayısının da burada zikredilmesi dikkat çekicidir. Zira Hurûfilikte 7, 14, 28 sayıları önem arz etmektedir: Hak te‘âlânın kelâmıdır yüzün Cennetin Dârü’s-selâmıdır yüzün Âyet-i Seb‘a-l-mesânîdir yüzün Bâğ-ı cennet ergavânıdır yüzün (Nesîmî, Tuyuğ 145) Güzel çiçeği ile harikulade bir gülşen olan sevgilinin yüzünün bağı, cihanı renk ve kokusuyla dikensiz bir gül bahçesine döndürmüştür. Cennette hoşa gitmeyen hususların, acı verici durumların yaşanmayacağına atfen, sevgilinin yüzü de dikeni olmayan gönül açıcı bir gülşeni andırmaktadır. Yüzün bu haliyle dünyanın mükemmelliği nazara sunulmaktadır. Aynı zamanda Allah’ın cemâl sıfatlarının âlemde tezahür edişine ve bu kesret dünyasının cezbedici oluşuna işaret edilmektedir. “Reng” hile, oyun anlamında alındığında, dünyanın aldatıcılığına da imada bulunulmaktadır: Ne gülşendir yüzün bâğı ki ra‘nâ çiçeği anun Cihânı reng ü bûyundan dikensiz gülsitân etti (Nesîmî, G.404/6) Güzelliğinin gülünün hazana ermesi asla istenmediği gibi, cennet bağı olan sevgilinin cemâlinde, yaraların veya gözü ve gönlü rahatsız eden görüntülerin bulunması düşünülememektedir. Zira bir cennet olan o yüzde istenmeyen durumlar yaşanmamaktadır: Dilberâ hüsnün gülü hergiz hazâna ermesin Bâğ-ı cennettir cemâlin neyler anda dâğlar (Vîrânî, s.174) Sevgilinin güzellik gülşeni âşık için yeterlidir. Cennete gerek yoktur (Mihrî Hâtun, K.12/22). Sevgilinin yüzünün gülzarını temaşa eden âşık için cennet gülistanı diken olarak görünmektedir. Dolayısıyla âşık nazarında sevgilinin yüzünün, cennetten üstün olduğu ortaya çıkmaktadır: Görinür hâr cennet gülsitânı Yüzün gülzârın idene temâşâ (Ahmedî, G.16/2) Sevgilinin yüzünde cennete eren âşık devir ve zamanın ne olduğuyla ilgilenmemektedir. Zira cennet sonsuz hayatın yaşandığı bir yerdir. Orada zamanın bir önemi yoktur. Daha da ötesi vahdet olan yüze vuslatı gerçekleştiren âşık, sevgilide beka bulmakla ân-ı daimde yaşama zevkini tatmak nokta-i nazarından, artık onun için zaman ve devir mefhumu ortadan kalkmış demektir: 218 Yüzünden dilberâ erdim cinâna Ki bakmazam bugün devr ü zamâna (Vîrânî, s.83) Sevgilinin yüzünün kırmızı oluşuna, şairler tarafından özel bir vurgu yapılmaktadır. Farklı sembolik açılımlarının yanı sıra kırmızı, olgunlaşmış güzelliğin rengini ifade etmektedir. Sevgilinin yüzü, tam manasıyla olgunlaşmış kıpkırmızı bir meyve gibidir (Eren, 2008: 42). Yüz cennet, yanaklar ise renk itibariyle şeftali olurken (Kadı Burhaneddin, G.684/3), sevgilinin dudağı da cemâl bağı içerisinde, cennet meyvelerinin dahi bu kadar lezzetli olmadığı gayet güzel bir şeftalidir: Bâğ-ı cemâlün içre ne şeft-âludur lebün K’olmaz behişt meyveleri bu kadar lezîz (Cem Sultan, G.39/2) Sevgilinin yüzünün cenneti, sümbül, menekşe, gül ve elma’sının çokça bulunduğu bir gülşen, hatta bunun çok daha ötesinde bir yerdir. Cennet bağı olan yüzün etrafı meyvelerle doludur. Âşık, böyle bir cömertliğin vaktinde sevgiliden şeftali vermesini istemektedir. Dolayısıyla bitki ve meyvelerinin bolluğuyla sevgilinin yüzü, hoş bir cennet tasviri oluşturmaktadır: Ne gülşene yüzünün cennetini benzedeyim Ki sünbül ile benefşe gül ile alması çoh (Kadı Burhaneddin, G.502/3) Bâğ-ı cennettir yüzün etrâfı pürdür mîveden Nola bir şeftalicik versen sehâlar vaktidir (Hayâlî, G.181/2) Âşık, cennetin gülü olan sevgilinin güzelliğinin Darü’s-selâmına ezelde düşmüş, Elest meclisinde payına muhabbet hissesi tevdi edilmiştir. O gün bu gündür, güzellik gülşeninin bülbülü olarak şakıyıp durmaktadır. Sevgilinin güzellik bağında yüzü, cennet gülünü andırırken, can bülbülü olan âşık ise o güle karşı yakınıp, inlemektedir. Bu durum, hurilerin âşık oldukları eşlerine söyledikleri şarkıları akla getirmektedir: Dârü’s-Selâm-ı hüsnüne ey cennetin gülü Düştüm ezelde gör ki ne gül-zâra düşmüşüm (Nesîmî, G.257/2) Bâğ-ı hüsnünde yüzün bana çü cennet gülidür Zâr olup nâle kılan karşu bu cân bülbülidür (Muhibbî, G.450/1) Cennet bağının bülbülünün gülistansız oluşu misali, sevgilinin cemâli olmaksızın da âşığın gönlü, sevgilinin güzellik baharından ayrı kalmıştır. Sevgilinin güzelliği baharla tavsif edilmekle, cennet ortamında yaşanacak olan bahar havasına da atıf yapılmakta, yüzün cennet bağıyla olan benzerliğine dikkat çekilmektedir: 219 Dil cemâlinsiz cüdâdır nev-bahâr-ı hüsnden Bâg-ı cennet bülbülün gör kim gülistânsız geçer (Ahmed Paşa, G.53/2) Âşık, sevgilinin cemâlinin gülzarını cennet bağından daha güzel görmektedir (Ahmed Paşa, G.184/1). Sevgilinin gül yüzünü bırakıp da cennet gülzarından yana bir adım atmayacağını, aksi takdirde adının âdem olarak anılacağını söyleyen âşık, Hz. Âdem’in yasak meyveden yemek suretiyle cennetten indiriliş hadisesine atıfta bulunmaktadır. “Adım, adam, adum, âdem” kelimelerinin bir arada bulunuşu dikkat çekmektedir. Öte yandan, Elest bezminde sevgilinin cemâlini görme şerefine nail olan âşığın, oradan ayrılıp da, Hz. Âdem gibi cennet bahçesine yönelmeyeceği vurgulanmaktadır: Gül yüzün koyup senün gülzâr-ı cennetden yana Ger bir adım adam adum olmasun âdem benüm (Hayretî, G.267/3) Sevgilinin gül yüzü gibi bir gül, Firdevs bağında açılmayacaktır (Cem Sultan, G.286/1). Nitekim sevgilinin yüzünü gören Rıdvân, Firdevs gülünde bu renk ve kokunun olmadığını söylerken, âşık da Firdevs bağının hoş kokulu gülünü istememekte; sevgilinin, dünya bağındaki yüzünün gülünü ondan güzel bulmaktadır: Yüzüni gördi Rıdvân didi yohdur Gül-i Firdevsde bu reng-ile bû (Ahmedî, G. 536/2) İstemen firdös bâğınun gül-i hoş-bûsını Dünyâ bâğında gül-i ruh-sârun andan yahşıdur. (Hatâ’î, G.378/4) Hur-i ‘înin yüzü sevgilinin güzelliğine ayna olduğu için, Hak tarafından iri gözlü huriler insanların rağbet edeceği varlıklar olmuşlardır. Beyitte, hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmak suretiyle hurilerin insanların hoşuna giden varlıklar olması olayı, sevgilinin hüsnüne ayna olmaları sebebine bağlanmıştır: Hûr-ı ‘ıynın sûreti âyîne oldu hüsnüne Şol sebebden halka mergûb oldu Haktan hûr-ı ‘ıyn (Nesîmî, G.331/8) Âşık, vâizden, sevgilinin yüzü gibi bir kırmızı gülü olmayan cennetleri ve Rıdvân bağını övmemesini istemektedir. Zira cennette sevgilinin gül yüzüne benzer bir gül bulunmamaktadır. Hatta sevgilinin yüzüne cennet içerisindeki huriler can verse yeridir (Muhibbî, G.979/1). Öte yandan cennette gülün varlığına dair bir ayet veya hadis-i şerife rastlanmamaktadır. Dolayısıyla şair bu sözüyle hem sevgilinin eşsizliğini hem de bir hakikati ifade etmiş olmaktadır: 220 Ögme ey vâ‘iz mana cennât u rizvân bâğını! Kim anun yârun yüzi tek bir gül-i hemrâsı yoh (Hatâ’î, G.80/3) Sevgilinin cennet bağı olan yüzünden akan Kevser ırmağı, bir süt nehri olmaktadır. Sütten daha beyaz, şekerden daha tatlı olan Kevser suyu gibi, sevgiliyi karşılayan hurinin dudağı da cennetteki süt ırmağıdır: Sûre-i Kevser haki ol çihre cennet bâğıdur Ol ‘arak ki andan akar ey hûr şîr ırmağıdur (Zâtî, G.417/1) Sevgilinin yanağındaki ayva tüyleri reyhana ve bitkilere benzetildiği gibi, şekil yönüyle yanağa serpilmiş Firdevs tohumları olarak da değerlendirilmektedir. Onlar, âdeta cennet bahçesine ekilmiş bir tohumdur (Şahin, 2012: 406). Rızâ Rıdvân’ı, sevgilinin saçlarının her kıvrımına gönül çeken bir bağ adı koymuştur. Yahut sevgilinin yüzüne rızâ Rıdvân’ı Fırdevs tohumunu ekmiş; gönül çeken bir bağ, sevgilinin saçının her kıvrımına ad koymuştur. Sihr-i helal sanatının yapıldığı beyitte, Rıdvân-ı rızâ hem beytin ilk mısraına hem de ikinci mısraına bağlanabilmektedir: Tohm-ı fırdevs ekmiş ol ruhsâra Rıdvân-ı rızâ Her şikenc-i turraya bir bâğ-ı dil-cû koymuş ad (Şeyh Gâlib, G.55/4) 2.1.4.2.2. Sevgilinin Yanağı (Ruh-hadd-‘izâr-‘ârız) Sevgilinin yüzü gibi yanağı da cennetle irtibatlandırılmaktadır. Yanaklar ayva tüyleriyle beraber bir cennet bahçesi görünümü vermektedir. Güle benzetilen yanaklar aynı zamanda bir gülşen tasviri oluşturmaktadır. Sevgilinin yüz renginin, şiire en fazla kırmızı renkli çiçekler vasıtasıyla ve genellikle teşbih yoluyla yansıtıldığı görülmektedir (Eren, 2008: 39). Parlaklığı nedeniyle ay ve güneşi andıran yanakların, suya benzetildiği de vakidir. Su, şeffaflığı, gönül açıcılığı, ışık saçması bakımından sevgilinin genel güzelliği ve aynı zamanda yanağı ile ilişkilendirilmektedir. Yârin yanağı saf suyu andırmakta, onun gibi şeffaf ve saydam bir görünüm arz etmektedir (Aytekin, 2005: 81). Su saflığın simgesi olmak itibariyle sevgilinin yanağının benzetileni olmuştur. Cennete nazaran dîdârı tercih eden âşığa göre (Necâtî, G.306/2), sevgilinin yanağının cennet gibi açılan/gülen yüz tane gülşeni olduğu halde, cennetin onun yanağı gibi bir kırmızı lalesi bulunmamaktadır. Cennetten üstün tutulan sevgilinin yanağının gülden ziyade laleye benzetilmesi kayda değer gözükmektedir: Haddinin cennet gibi yüz gülşen-i handânı var Cennetin haddin gibi bir lâle-i hamrâsı yok (Ahmed Paşa, G.143/2) 221 Sevgilinin yanağının gülzarı olmadıktan sonra, Firdevs cinânı ve onun açan gülü gerekli değildir. Nitekim âşık, cennet gülzarı olsa dahi gülşen yerine, sevgilinin yanağında gezip dolaşmayı, onu temaşa edip ferahlamayı yeğlemektedir: Gülzâr-ı hadünsüz bana ey cân-ı cihânum Firdevs-i cinânı gül-i handânı gerekmez (Mihrî Hâtun, G.59/2) Varmayam gülşene gülzâr-ı cinân olsa eger Bana geh gâh teferrüc ruh-ı dildâr yeter (Hayretî, G.46/4) Sevgilinin yanağının renginin aksi Huld bağına (cennet) erdiğinde, Firdevs’in gülü ve gülzarının Rıdvân’a diken olarak görüneceği belirtilmektedir. Zira İlahî cemâli aksettiren sevgilinin yanağı vahdeti temsilen cennetten ve ondaki nimetlerden daha yüce mertebededir: Yanagun renginün ‘aksi irerse Huld bâgına Gül ü gül-zâr-ı Firdevsün diken görine Rıdvâna (Ahmedî, G.589/5) Letafet itibariyle cennet gülü gibi olan sevgilinin yanağını gören çemen gülleri utandıkları için kızarmışlardır. Hüsn-i tal‘îl sanatının yapıldığı beyitte, zaten kırmızı olan güllerin, cennet gülüne benzeyen sevgilinin yanağını görüp, bu güzellik karşısında hicaptan kıpkırmızı kesildikleri belirtilmektedir: Görüp ruhun gül-i cennet gibi letâfetde Kızardı kaldı çemen gülleri hacâletde (Şeyhülislâm Yahyâ, G.372/1) Gül ile özdeşleştirilen sevgilinin yanağının aksiyle, gözünden akan çeşmeler cennetin altında ırmakların aktığını (Tevbe, 9/100) göstermiştir. Sevgilinin gözünden akan yaşlar bir nehre, yanağı ise cennete benzetilerek cennetten akan ırmaklar imajı oluşturulmuştur: Aks-i ruhsârınla ey gül çeşme-sârı çeşminin Cennetin gösterdi tecrî tahtehe’l-enhârını (Usûlî, G.136/2) Rüzgâr yârin saçlarını açtıkça, cennet bağında açılmış taze güller gibi onun yanağı görünmektedir. Kesret olan zülüf perdesi aralandıkça, vahdet olan yüz ve yanak tezahür etmektedir. Yine cennet bağı gibi, cennet bağında taze gülün yaprağı gibi sevgilinin gül yanağı açılmış, Allah’ın cemâl sıfatları zuhur etmiştir. Vahdet olan gonca halindeki gül, açılmak suretiyle kesret belirmiş ve bu durum yanakla açıklanmıştır: Bâd gîsûların açdukça görinür ruh-ı yâr Bâg-ı cennetde açılmış gül-i sîr-âb gibi (Bâkî, G.507/5) 222 Gül yanağun açıldı şu cennet bâğı gibi Cennet bâğında tâze gülün yaprağı gibi (Ahmed-i Dâ‘î, G.297/1) Cennetin lale bahçesi, sevgilinin yanaklarıdır. Cennetin taze fidanı ise o uzun boylunun yürüyüşüdür, yürüyüş tarzıdır. Yanakları cennetteki lale bahçesi olarak görülen sevgilinin yürüyüş şekli de cennetin taze fidanını andırmaktadır. Cennette lale bahçesi ile yanağın birlikte anılması nadir karşılaşılan tasavvurlardandır. Bu itibarla dikkate değerdir: Ruhlarıdur o âfetün lâlesitânı Cennetün Her revîşi o kâmetün tâze fidânı Cennetün (Kânî, Ebyât 41) Sevgilinin yanağının üstüne siyah zülfü düşmüştür. Ancak bu durum şaşırtıcıdır. Zira cennete kâfirin girdiğini hiç kimse görmemiştir. Yanağın cennetle, küfrün de zülüfle irtibatlı olduğu beyitte, kâfirin cennete giremeyeceği gerçeğine de işaret edilmektedir: ‘Ârızun üstinde düşmişdür meğer zülf-i siyâh Kim görüpdür kâfiri kim girdi cennet bâğına (Muhibbî, G.2501/2) Sevgilinin yanağının bahçesinde bulunan şeker gibi dudağı, cennette yetişmiş taze hurmayı andırmaktadır. Cennet meyvelerinden hurmanın zikredildiği beyitte, sevgilinin yanağı cennete, dudağı da lezzetli bir meyve olan hurmaya benzetilmiştir: Şol la‘l-i şeker-bâr ruhun bâğ-çesinde Cennetde yitişmiş sanasın tâze rutabdur (Cem Sultan, G.106/4) Sevgilinin cennet bağına benzeyen yanaklarında yaz ve kış taze şeftalilerin eksik olmayacağı belirtilmektedir. Zira cennette meyveler eskimek ve bitip tükenmek gibi bir özellikten uzak oldukları için, sevgilinin cennet bağını andıran yanağındaki şeftaliler de hep taze kalmaktadır: Ruhların teşbîh idersem n’ola cennet bâgına Eksük olmaz tâze şeftâlûler anda yaz u kış (Bâkî, G.217/2) Yanağın meyvelerden elmaya da teşbih edildiği görülmektedir. Sevgilinin - tüylerinin de tesiriyle- kırmızı gül renkli yanağı, cennet bağından kırmızı bir elmayı andırmaktadır. Yârin yanağı cennet bahçesindeki elmaya benzetilmiş ve cennete gitmeden de sevgilinin yanağı âşığa bu meyveyi sunmuştur (Azar, 2005: 170). Hatt, yazı olarak ele alındığı takdirde beyitten şunu da anlamak mümkündür: Şairin yazma kudreti, kırmızı gül rengiyle yahut kırmızı kalem ile sevgilinin yanağını, cennet bağından kırmızı elmaya teşbih etmiştir: 223 Surh-ı gülgûniyle 8 çekip ruhları hattın kudreti Şöyle kim bağ-ı cinândan mı bu ahmer tufah (Turâbî, 59/2) Sevgilinin kûyunda yanağını görmeyi arzulamak normaldir. Zira cennet bağında huri ve gılmânın cemâli istenmektedir. Cennette bulunan huri ve gılmânın güzelliğine cennet ehlinin hayran kalacağı gerçeğinden hareketle, cenneti andıran kûyda da sevgilinin yanağı, yani cemâlinin görülmeğe değer olduğu belirtilmektedir: Görmeğe varsa nola kûyunda Zâtî ‘ârızun Bâğ-ı cennetde cemâl-i hûr-u-gılmân istenür (Zâtî, G.336/5) 2.1.4.2.3. Sevgilinin Hâli (Beni) Cennetle bağlantılı olarak ele alınan güzellik unsurlarından biri de sevgilinin benidir. Tasavvufta hakiki vahdeti ifade eden noktayı andırdığı için ben (hâl) de vahdeti temsil etmekte, sevgilinin cenneti andıran yüzünde bulunan cennet ehlinden huri, Rıdvân gibi varlıklarla, dolayısyla sevgilinin yüzündeki tüylerle (hatt), kokulardan ise misk ve amberle birlikte ele alınmaktadır. Aynı şekilde hâl, Hz. Âdem’in cennetten çıkarılmasına sebep olan bir dane olarak görülmektedir. Nitekim sevgilinin zülüf tuzağındaki bene kapılan insan, kesret girdabına düşmüş ve bu dünya gurbetine gönderilmiştir. Sevgilinin beninin noktası dudağı katında, cennet içerisinde susamış âşıklarına Kevser’i gösteren hilal konumundadır. Yıldızlar ve ayın yön tayininde etkili oluşuna telmihle, yüz cennetinde bulunan sevgilinin beni, âşıklara dudağı (Kevser suyunu) gösteren bir hilale benzetilmiştir: Nokta-i hâlin durur la‘lın katında çün hilâl Cennet içre teşne uşşâkına kevser gösterir (Hayâlî, G.116/3) Hz. Bilal’i, cennet içinde görenler, sevgilinin yüzündeki benlere teşbih etmektedirler. Bilâl-i Habeşî renk itibariyle sevgilinin cenneti andıran yüzündeki benleri çağrıştırmaktadır: Yüzünde benlerine benzedirler Görenler cennet içinde Bilâli (Usûlî, G.138/3) Sevgilinin güzellik gülşeninde dudağının benini görenin, Bilâl-i Habeşî’nin cennette Kevser’e düştüğünü, Bilâl-i Habeşî’nin Kevser suyunda karar ettiğini (Necâtî, 8 “Gülgûniyle” ifadesi TBMM Kütüphanesi’ndeki Turâbî Divanı nüshasında “kilkile” şeklinde geçmektedir. 224 G.644/4) söyleyeceği dile getirilmekte; dudak Kevser’e, ben Bilâl-i Habeşî’ye, yüz ise cennete teşbih edilmektedir: Hâl-i lebini gülşen-i hüsnünde gören der Cennette Bilâl-i Habeşî Kevsere düşdi (Ahmed Paşa, G.346/3) Sevgilinin beni bir tuzak danesi, fakat ayva tüyleri cennet çemenleridir. Sevgilinin hattı cennetteki bitkileri andırırken, hâli ise o bitkiler içerisinde bir daneyi andırmaktadır. Hâli bir dâm-dânedür lîkin Hattı hemçün ki cennet ahdardur (Kadı Burhaneddin, G.919/2) “Eğer huride, sevgilininki gibi zülüf ve hâl olsa, insanoğlu dünyada asla günahkâr olmazdı.” denilmektedir. Buna göre âşık, sevgilinin zülüf tuzağındaki bene tutulmuş ve kesrete kapılmıştır. Huride bu ben ve zülüf olsaydı, insan günaha düşmeyip dünya gurbetine de gönderilmeyecekti. Ne var ki sevgilinin yanağının beni, âşığa ezelde aşina olmuştur (Kâmî, G.7/1). Dolayısıyla Ezel bezminde sevgilinin yanağındaki beni gören âşık, dünyada dahi bu tanıdıklığı devam ettirmektedir. Zira âşığın kalbinde ben misali habbetü’s-sevdâ denilen küçük bir nokta bulunmakta, muhabbetin kaynağı olarak kabul edilmektedir. Bu nokta onu cennete ve kemâle erdirecek olan noktadır. Noktanın aynı zamanda kişisel benliği (self) temsil ettiği malumatından hareketle, “ben”in insanın olgunlaşmasını, bireyleşim sürecini tamamlamasını ifade ettiğini de söylemek mümkündür: Güneh-kâr olmayayidi cihânda âdemî hergiz Eger hûrîde bunun tek dahı bir zülf ü hâl olsa (Kadı Burhaneddin, G.590/3) 2.1.4.2.4. Sevgilinin Dudağı ve Ağzı Sevgilinin dudağının cennetle olan bağlantısı çoğunlukla, Kevser suyu üzerinden kurulmaktadır. Dudağın Kevser’e benzetildiği veya istiare olarak Kevser yerine kullanıldığı görülmektedir. Cennette bulunan Selsebîl, Tesnîm gibi pınarların; süt, bal ve hamr (şarap) gibi ırmakların da dudakla anıldığı müşahede edilmektedir. Dudak, vahdeti ve İlahî aşk şarabını temsil etmektedir. Ebedî hayat bahşeden ölümsüzlük suyu ile de irtibatlandırılan dudak, Hz. İsa’nın ölüyü dirilten nefesi olarak da hayat verici özelliğini aksettirmektedir. Lezzeti bakımından âşıklara can veren dudak, onları fenafillaha erdirmekte ve bekabillah ile canlandırıp ölümsüzlüğe kavuşturmaktadır (İpekten, 2010/c: 87). 225 Cennet ve cennetle ilgili pek çok kelime dudakla teşbih oluşturmaktadır. Ağız ve dudak için de şiirlerde, en fazla Kevser şarabı ve Kevser Suresi benzetmesi yapılmaktadır (Özcan, 2012: 181). Sevgilinin dudağı tadı itibarıyla Kevser şarabına benzetilmektedir. Selsebîl ırmağı da dudakla teşbihe konu olmaktadır. Dudağın Kevser ve Selsebîl olarak tasavvuru sevgiliye verilen değere ve onun, bir cennet varlığı olarak düşünülmesine dayanmaktadır. Yanağın “bağ-ı cennet” olarak tasavvuru da bu hayâlin en önemli sebeplerindendir (Sefercioğlu, 2001: 208). Sevgilinin dudağı, güzel ve süslü bir gülistan olmasına karşın, sekiz cennet onun en küçük bir yaprağı mesabesindedir. Renk itibariyle gülistana benzetilen dudak, şekil olarak da yaprağı çağrıştırmakta, vahdeti ifade ettiği için de cennetten üstün görülmektedir: Hey ne zîbâ gülsitân olur dudagun ey perî Kim bihişt-i heşt anun bir kemterîn yaprağıdur (Mesîhî, G.94/4) Sevgilinin dudağını arzu edenin saf şaraba kanmayacağı, Kevser’in susamışı olanın -serap nedeniyle- suya kanmış olmayacağı belirtilmektedir. Aşk şarabı karşısında bilinen şarap bir değer ifade etmediği gibi, Kevser’i arzulayan için de şarabın bir faydası bulunmamaktadır. Öte yandan sevgilinin dudağından bir yudum içen için, cennet bağındaki Kevser suyunun haz vermesi kabil değildir. Nasihat verenin başı şişirmek suretiyle cenneti arz etmesi istenmemektedir. Zira âşık sevgilinin dudaklarının Kevser suyundan lezzetli olduğuna kanidir. Vahdeti temsil eden dudağın, Kevser suyundan muteber olması da gayet doğaldır: Kanmaz şarâb-ı nâba lebün ârzû iden Sîr-âb olur mı teşne-i Kevser serâbdan (Bâkî, G.365/3) Kim ki la‘lünden senün ider bugün bir cür‘a nûş Ana bâğ-ı cennet içre âb-ı kevserden ne hazz (Muhibbî, G.1322/2) ‘Âşıka baş ağrıdup ‘arz itme nâsih cenneti Leblerin sorduk nigârun âb-ı kevserden lezîz (Mihrî Hâtun, K.17/4) Sevgilinin dudağında, cennetin dört ırmağını soran âşığa (Nesîmî, G.50/7), sevgilinin itabının zevkini, dudağı bildirmiş, cennetin dört ırmağı olan şîr (süt), şarâb (su), hamr (içki) ve bal (asel)’ın kendisinde olduğunu söylemiştir. Sevgilinin dudağının tat ve lezzet itibariyle ele alındığı bu beyitte, Muhammed Suresi 15. ayette özellikleriyle birlikte anlatılan cennetin dört ırmağından suyun (mâ) alenen geçmediğini belirtmek 226 gerekmektedir. Dudakta bulunan bu tat ve lezzetteki nehirler, vahdette kesretin gizlenmiş olduğunu da göstermektedir: Tâ ‘itâbın zevkını bildirdi la‘lin cânıma Cennetin şîr ü şarâbı hamr u bâlı bendedir (Nesîmî, G.140/15) Sevgilinin kûyunda, dudağı akarsu görünümü arz etmekte, sanki bal nehri Firdevs bağından çıkmaktadır. Cennet olan sevgilinin kûyu ve yüzünün yanı sıra dudağı ise cennetten akan ırmaklara benzetilmekte ve nehirlerin kaynağının Firdevs olduğuna dair hadis-i şerife (Buhârî, Tevhîd: 22) de atıfta bulunulmaktadır: Lâ‘lüni kûyunda akar su gibi vasf eylesem Gûyiyâ nehr-i ‘asel Firdevs bâğından çıkar (Zâtî, G.237/3) Sevgilinin çehresinin gülünü taze güle, dudağının tadını da Kevser’e sormak gerektiği belirtilmekte, sevgilinin dudağının tadını, ancak sütten beyaz, baldan tatlı olan Kevser ırmağının açıklayabileceği ifade edilmektedir. İşi ehline hamletmek ve bir bilenden sormak gerektiğine dair (Nahl, 16/43; Enbiyâ, 21/7) düsturlara işaretin yapıldığı beyitte, cennetteki eskime ve eksilmenin olmadığı gerçeğinden hareketle sevgilinin gül yüzünün de taze güle sorulması istenmektedir: Verd-i ruhsârını verd-i tere sor sorma bana Çâşnî-i lebini Kevser’e sor sorma bana (Şeref Hanım, G.3/1) İlk beyitte, sevgilinin dudağının âb-ı hayatına teşne olan âşıkların (Bâkî, G.69/1), su ve ateş ile karıştırılmış bir şarabın, saf dudak şarabının mesti oldukları dile getirilmektedir. İkinci beyitte ise “Sekahüm rabbühüm” hamrı, sevgilinin dudağının şarabı olarak görülmektedir. Bu şaraptan mest olanın, yeryüzünde bulunan her canlının fani olduğu (Rahmân, 55/26) gerçeğini anlayacağı belirtilmekte; “Rableri onlara tertemiz bir içki içirir.” (İnsân, 76/21) şeklinde geçen ayete de telmihte bulunulmaktadır. Dolayısıyla İlahî aşk şarabından içen âşıklar, normal şaraba ihtiyaç duymamakta ve o şarap sayesinde fenaya erip dudakta bekayı yakalamaktadırlar: Neyleriz sahbâyı biz ol la‘l-i nâbın mestiyiz Âb u âteşden muhammer bir şarâbın mestiyiz (Nâ’ilî, G.169/1) “Sekâhüm rabbühüm” hamrı leb-i la‘lin şarâbıdır Bu meyden mest olan bildi ki haktır “men aleyhâ fân” (Nesîmî, G.336/7) Sevgilinin dudağı, şarap veya Kevser şarabı olarak görüldüğü gibi; renk itibariyle yakut, akik, la‘l yahut mercandan müteşekkil değerli taşlara da benzetilmekte, bu haliyle bir hazineyi andırmakta, cennette bulunan değerli taşları çağrıştırmaktadır: 227 Ol leb mi yahûd müldür yâhûd şarâb-ı kevser Yâkût ya ‘akîk ü yâ la‘l yahûd mercân (Muhibbî, G.2119/4) Âşık, sevgilinin dudağı aşkına daima can vermenin ebedî hayat olduğuna dair yemin etmekte, böyle bir dudağın aşkı uğrunda sürekli can vermek arzusunu dile getirmektedir. Zira sevgilinin âb-ı hayat olan dudaklarından içen herkes, Hızır misali ebedî hayata erişmiştir (Vîrânî, s.171). Cennet suyundan bir emare taşımakla ona vuslatı gerçekleştirenlerin sonsuz ömre nail olduğu bildirilmektedir. Nitekim vahdeti temsil eden dudağa vuslatı gerçekleştirenler, onda fena bulmak suretiyle bekaya ermekte, bekabillah makamına ulaşmaktadırlar: Lebin aşkında cân vermek hemîşe Hayât-ı câvidân bi’llâh değil mi (Nesîmî, G.446/12) Buldı lebin emenler hep ‘ömr-i câvidânî Virdi nişâne la‘li Yahyâ cinân suyından (Şeyhülislâm Yahyâ, G.299/5) Sevgilinin dudağının hayali uğruna sâkînin sunduğu kadeh karşısında Kevser şarabı, âdeta o şarabın ayağına su dökemez evsaftadır. Ayağın kadeh anlamı da göz önünde bulundurulursa, Kevser şarabının, sevgilinin dudağıyla temsil edilen aşk şarabının kadehine gelmeyeceği, değil ki şarabın kendisi, kadehinin bile Kevserden üstün olduğu ve bu ikisi arasında mukayese yapmanın yanlışlığı belirtilmektedir: Sâkî lebün hayâline bir câm sundı kim Gelmez o bâdenün mey-i Kevser ayağına (Fehîm-i Kadîm, G.252/2) Hakikat, mimin noktası, Kevser havuzu ise onun kaynağıdır. Cennet ve vildânlar ona hasret çekmektedirler. Sevgilinin dudağı hokka, mim ve noktaya benzetilmektedir (İpekten, 2011: 155). Bu yönüyle vahdet olan dudak açıldığı zaman, ondan zuhur eden “kün” emri ve sözlerle kesrete dönüşmektedir. Dolayısıyla âlemin özünü teşkil eden “mim” ve “nokta” halindeki dudak, aynı zamanda cennet ve hizmetçilerin (vildân) özlem duyduğu Kevser havuzudur. Mime benzeyen dudak, Hz. Peygamber’in isminin baş harfiyle de ilişkilendirilip, bu yönüyle Hz. Peygamber’i temsil ettiği söylenebilmektedir. Hakikat-i Muhammediye anlayışıyla açıklanan âlemin yaratılış sebebi, dudakla teşekkül ve tezahür etmektedir. Aynı zamanda Kevser havuzunun da Hz. Peygamber’e verilmiş olması da bu fikri desteklemektedir: Nokta-i mîmdir hakîkat havz-ı kevser menba‘ı Âh ana hasret geçerler cennet ü vildânlar (Şeyhî, G.62/5) 228 Sevgilinin dudağı cennet meyvelerinden hurma ve şeftali ile anılmaktadır. Hatta bir beyitte -cennetle irtibatlandırılmasa da- dudak yine bir cennet meyvesi olan kirazla da anılmaktadır (İzzet Molla, G.219/5). Sevgilinin hurmayı andıran dudağı gibi bir meyve cennette bitmemiştir. Cennet meyvelerinin lezzetli ve taze olmasına rağmen, sevgilinin dudaklarındaki taze hurma gibi olmayacağı belirtilmektedir. İştahı gidermeyen cennet meyveleri misali sevgilinin dudağı şeftalisinin tadına doyum olmamakta, gönül kanmamaktadır: Biter behişt meyvesi gerçi lezîz ü ter Bitmeye lebleründeki hurmâ-yı ter gibi (Cem Sultan, G.328/3) Didüm niçün lebün şeft-âlusı kandine dil kanmaz Didi kim meyve-i cennet müzil-i iştihâ olmaz (Cem Sultan, G.123/3) Sevgilinin dudak çeşmelerini yanağında can bahşedici olarak gören Selsebîl pınarı, o sebepten cennetin gözünden, kaynağından çıkmıştır. Buna göre cennetliklere sunulacak bir su olan Selsebîl’in çıkış sebebi dudak çeşmesi olarak gösterilerek hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmıştır. Öte yandan beyit, sevgilinin yanağından fışkıran dudak pınarını gören cennetin, buna istinaden Selsebîl’i gözden çıkardığı şeklinde de anlaşılabilmektedir: Çeşmesâr-ı lâ‘lini gördü ruhunda cân-fezâ Ol sebebden cennetin çıktı gözünden selsebîl (Hayâlî, G.310/2) Sevgilinin ağzının da cennetle ilişkili olarak zikredildiği gözlemlenmektedir. Bir beyitte, cennet gülüne benzetilen sevgilinin gonca ağzından, âşık öpücük istemektedir. Açan gülü andıran ağzın, buse lutfetmek ve tatlı sözler söylemek suretiyle âşığa iltifatta bulunması arzulanmaktadır. Aynı zamanda, cennetteki varlıkların ebedîliğine atıfta bulunulmaktadır: Gül-i cennet gibidir dermek ile eksilmez Bûse lûtf eyle bize gonca-i handânından (Necâtî, G.387/2) Can bülbülü gonca ağızlı sevgiliden haz aldığı kadar, cihan içre cennet bağından haz almış değildir. Bülbül olan âşık, sevgilinin gonca gülü andıran ağzına müpteladır. Dolayısıyla kendisine dünyada cennet bahşedilse, bu derece hoşnut olması mümkün görünmemektedir. Zira gonca vahdeti, ağız ise sonsuzluğu temsil etmektedir. Bunlar bizzat sevgilide olduğuna göre, dünyada dahi cennete erişmek bir mana ifade etmemektedir: 229 Cân bülbüli itdükçe sen ğonca-dehândan haz İtmedi cihân içre bir bâğ-ı cinândan haz (Mihrî Hâtun, G.70/1) Sevgilinin cemâli ebedî cenneti, söz söyleyen ağzı da tamamen Kevser’le dolu bir su testisini andırmaktadır. Dudak, içi Kevser’le dolu testiye benzetilmektedir: Bihişt-i câvidânîdür cemâlün ol dehen gûyâ Leb-â-leb âb-ı Kevserle tolu bir la‘lden kûze (Bâkî, G.417/3) 2.1.4.2.5. Sevgilinin Boyu Sevgilinin boyunun cennette bulunduğu bildirilen ağaçlardan Tûbâ ve Sidre ile birlikte klasik Türk şiirine konu edildiği görülmektedir. Bazen bu iki ağaca benzetilen, bazen de mukayese yoluyla onlardan üstün tutulan boy, tasvvufta ise vahdeti temsil etmektedir. Tûbâ, cennette bulunan, kökleri yukarıda, dalları aşağı doğru ve gölgesinden müminlerin yararlanacağı bir ağaçtır. Sevgilinin boyunun Tûbâ olarak tasavvuru, onun bir cennet varlığı olarak düşünülmesine dayanmaktadır (Sefercioğlu, 2001: 217). Sevgilinin boyu ile Tûbâ’nın bir arada anılışı, sevgilinin üstünlüğüne yapılan vurgu dolayısıyladır (Tolasa, 2001: 271). Sevgili, güzelliği ve cazibesi ile bir beşerin ulaşacağı en üst derecededir. Bu eşsiz güzelliği görenler, sevgiliyi cennette bulunan Tûbâ ağacına benzetmektedirler (Özcan, 2012: 184). Sevgilinin boyu; Sidre, Müntehâ, Sidretü’l-müntehâ gibi yücelik çağrıştıran kavramlarla da anılmaktadır. Sidre, bazı rivayetlerde yedinci semada bazı rivayetlerde ise altıncı kat gökte bulunan, meyveli (Arabistan kirazı), geniş yapraklı, muazzam gölgeye sahip ve kendisinden nehirlerin çıktığı bir ağaçtır (Taberî, 2009: XI/514-517). Sidre Arş’ın sağında yer alan İlahî bir ağaçtır. Beşer bilgisinin ve amellerinin son sınırını teşkil eden Sidre’den ötesi, Allah’ın zât âlemidir. Sidre kelimesi daha çok “müntehâ” ile beraber ele alınmaktadır. Ulaşılabilecek en yüksek yer olması hasebiyle şair, sevgilisinin boyu için Sidretü’l-müntehâ tabirini kullanmaktadır (Pala, 2009: 404). Dolayısıyla boyun, Tûbâ ve Sidre’yle olan ilgisi, sevgilinin yüceliğini ve kusursuzluğunu vurgulamak gayesine matuftur. Zira onlar yücelerde bulunduğu gibi, vahdeti temsil eden boy da uzun, ulaşılmaz ve yüce görünüm arz etmektedir. Sevgilinin boyunu ifade etmek için Tûbâ ve Sidre gibi kelimelerin yanı sıra serviye de çokça rastlanmaktadır. Nitekim gönlü süsleyen serviden yana canı revan olup kanı kaynayan âşık, Sidre hakkı cennette Tûbâ’dan yana bakmayacağını vurgulamaktadır. Âdeta, senin gibi servi boylu bir sevgili varken, “Sidre’ye yemin olsun 230 ki, cennette Tûbâ’nın yüzüne dönüp bakmayayım.” demektedir. Beyitte, gönlü süsleyen servi ile sevgilinin boyu karşılanmakta ve istiareye başvurulmaktadır. Sidre ve Tûbâ’ya değinilmekle de bir bakıma sevgilinin boyu ile Tûbâ arasında mukayese yapılmakta, vahdeti temsil eden boyun Tûbâ’dan üstün olduğu ifade edilmektedir: Cân revân oldı çü sen serv-i dil-ârâdan yana Sidre hakkı bakmayam cennetde Tûbâdan yana (Taşlıcalı Yahyâ, G.18/1) Sevgilinin boyunun Tûbâ ve Sidre ile anılmasının yanı sıra, cennetle irtibatlı olmak üzere, müstakil olarak da ele alındığı vakidir. Sevgilinin boyunun hevasıyla yeryüzü cennet gibi hoş havayla kaplanmış, boyunun havası âlemi cennete döndürmüştür. Havanın kokuyla ilişkisi dikkate alınırsa, âleme sevgilinin kokusunun sindiğini söylemek mümkündür. Boy vahdet olduğuna göre, Allah’ın cemâl sıfatlarının kâinatı muattar eylediği, vahdetin kesret dünyasında aksettiği ifade edilebilmektedir: Yer yüzü hevâ-yi kaddin ile Cennet gibi hoş-havâdır ey dost (Ahmed Paşa, G.19/6) Boyun Tûbâ, Sidre ve serviye ek olarak, çınar, ar‘ar ve şimşâd gibi ağçlarla da anıldığı görülmektedir. Sevgilinin boyuna nispetle, değil ki servi veya ar‘ar, Tûbâ bile bir kuru ağaç mesabesindedir. Naz ve eda ile yürüyen sevgilinin servi boyuna Tûbâ dahi erişemezken, çınarın elinin yetişmesi mümkün değildir. Dolayısıyla sevgilinin boyu Tûbâ dâhil bütün ağaçlardan değerli ve üstündür: Boyuna tûbî ne nisbet bir kuru ağaç durur Kim getüre bile dile servi yâhûd ‘ar‘arı (Kadı Burhaneddin, G.9/3) Servi boyuna dest-i çinâr ere mi ey dost Tûbâ dahi ol kadd-i hırâmâna erişmez (Hayâlî, G.218/4) Arş-ı a‘lâya feryadı eriştiği halde sevgiliye erişmediğinden yakınan âşık, Sidre boylu sevgilinin menzilinin neresi olduğunu bilmek istemektedir. Sevgilinin yüceliğine ve istiğna sahibi oluşuna vurgu yapılmaktadır: Ne yirdür menzilün bilsem senün ey Sidre-kâmet kim İrişür ‘Arş-ı a‘lâya irişmez sana feryâdum (Hayretî, G.282/3) Son derce uzun boylu bir serviyi andıran sevgili dururken, âşığın Tûbâ’ya meyletmesi imkânsızdır. Zaten âşık nazarında sevgilinin boyu gayet düzgün (müntehâ) iken, Tûbâ bî-usûldür (Necâtî, G.329/4). Bir ağaç olduğu yahut Tûbâ ağacının bulunduğu yeri ifade ettiği söylenen Sidre, Hz. Peygamber’in miraç hadisesinden bahseden ayetlerde Sidre-i müntehâ olarak geçmektedir (Necm, 53/10). Sevgilinin 231 boyuna atfen zikredilen Sidre ve Tûbâ ile birlikte zaman zaman “müntehâ”ya da beyitlerde rastlanmaktadır: Tûbâya meyl itmezin ben sidre hakkı dostum Müntehâ kaddün gibi serv-i bülendüm var iken (Mihrî Hâtun, G.128/2) Servi boyuna cennetin Tûbâ’sının secde ettiği sevgilinin (Ahmed-i Dâ‘î, G.173/4), salınarak edalı bir tarzda yürüyüşünün benzerini, Tûbâ ve gönlü süsleyen servi -çok aramalarına rağmen- bulamamışlardır. Hatta sevgilinin yürüyüşünü seyreden Tûbâ’nın kendi gamından sakınacak derecede kedere gark olması işten bile değildir (İzzet Molla, G.410/1). Buna göre sevgili boy ve işve itibariyle eşsizdir: Bulamadılar arayıp şive-i reftârını Gitdi Tûbâ bir yana serv-i dil-ârâ bir yana (Necâtî, G.3/3) Sevgilinin boyunun fidanı nezdinde Tûbâ’nın vasfına itibar etmeyen âşık, cennette vâizin methettiği Tûbâ’dan başka meşhur ve yüce bir ağacın olup olmadığını sormaktadır. Hâlbuki Tûbâ kayda değer cennet ağaçlarından biri olmasına rağmen, sevgilinin boyu varken, âşık tarafından nazar-ı itibara alınmamaktadır: Nihâl-i kâmet-i dildâr nezdinde be hey vâ’iz Ferâgat kıl gerekmez n’eylerim ben vasf-ı tûbâyı (Turâbî, 318/3) Bir dıraht-ı ser-firâzı var mı bâğ-ı cennetin Yohsa ancak vâ’izın medh etdiği Tûbâ mıdır (Nef‘î, K.7/8) Servi yürüyüşlü sevgilinin sayesinde Tûbâ boylular salınarak yürüse de, Âdem’in onlara meyletmesi mümkün değildir. Zira servi boylu sevgili varken âşığın ağyara bakması düşünülemez. Saye kelimesi hem gölge hem de vasıta anlamına gelebilmektedir. Dolyısıyla Tûbâ boyluların sevgilinin gölgesinde veya sevgilinin vasıtasıyla yürüdükleri şeklinde iki mana anlaşılmaktadır. Aslında vahdeti simgeleyen sevgili dururken, kesreti temsil eden dilberlere insanın meyletmeyeceği, itibar göstermemesi gerektiği dile getirilmektedir: ‘Arz-ı reftâr itse de sâyende ey serv-i revân Âdem eyler mi temâyül kâmet-i tûbâlara (Şeref Hanım, G.203/3) Sevgilinin Tûbâ boyunu gören servinin, utancından bir ayak dahi eline geçirse, bahçeden uzaklaşıp gideceği belirtilmektedir. Zira servi bu endam karşısında bahçeyi terk edecek kadar utanmış bir haldedir. Öte yandan cennet gülzarının fidanı olan sevgilinin, ince ve uzun boyundan utanan servinin aksi, su içinde baş aşağı yatar olmuştur. Servinin aşağı doğru asılan dalları suda yansıyınca, ters dönmüş vaziyette bir 232 görüntü oluşmuştur. Bu tasavvur aynı zamanda Tûbâ ağacını akla getirmektedir. Hüsn-i ta’lîl sanatıyla servinin dallarının asılı halde oluş gerçeği, servinin, sevgilinin boyundan utandığı için bu hale geldiği şeklinde ifade edilmektedir: Serv şol resme hacîl oldı görüp Tûbâ kadün Bir ayak dahi eline girse bûstândan gider (Cem Sultan, G.100/6) Kâmetinden şerm edip ey nahl-i gülzâr-ı behişt Su içinde aksi servin ser-nigûn olmuş yatar (Hayâlî, G.136/4) Sevgilinin boyu güzellik ve azamet bakımından Tûbâ’ya benzetilmektedir. Gönül ise Tûbâ ağacına âşık bir kuş gibi düşünülmektedir (Erdoğan, 2007: 33), şimşir ağacını beğenmeyen gönül kuşu yüce mertebeleri gözetmekte, Tûbâ ağacını andıran uzun boylu sevgilinin gönül tahtında yuva yapmayı istemektedir: Mürg-i dil konmağa bir kâmeti Tûbâ gözedür Serv ü şimşâdı beğenmez katı a‘lâ gözedür (Bâkî, G.67/1) Sevgilinin boyunun Tûbâ’sına ar‘ar denilmesi karşısında, sevgili gülerek, sekiz cenneti ar‘arın çekmeyeceğini söylemiştir. İstifham sanatıyla manası kuvvetlendirilen beyitte, Tûbâ ağacının heybetli oluşuna ve dallarını aşağı sarkıtarak sekiz cenneti kaplamasına atıf yapılmaktadır: Tûbâ-yı kaddine ‘ar‘ar didüm açup yüzini Güldi didi ki sekiz cenneti ‘ar‘ar mı çeker (Cem Sultan, G.88/5) Taze fidan olan sevgiliye cennet bağındaki Sidre ve Tûbâ dost, akran olmuştur (Şeyhülislâm Yahyâ, G.210/1). Sevgili, Sidre ve Tûbâ’ya denk görülmekte, onların konumunda değerlendirilmektedir. Zaten güzellik ve paha gülşeninin fidanı, boy pos bakımından Sidre ve Tûbâ ağacına benzemektedir: O nahl-i gülşen-i hüsn ü bahâ ‘aceb benzer Nihâl-i Sidre vü Tûbâ’ya kadd ü kâmetde (Şeyhülislâm Yahyâ, G.372/2) Mahşer gürültüsünün, kalabalığının, sevgilinin salınarak yürüyüşünün eteğine kendini kaptıracağı ve boyunu, Tûbâ’nın seyretmesi halinde, söğüt ağacı gibi mecnun olacağı dile getirilmektedir. Sevgilinin bu endamı ve edası karşısında Tûbâ ağacının söğüt misali kendini salıvereceği belirtilmektedir: Şûr-ı mahşer dâmen-i reftârına meftûn olur Kâmetin seyr etse tûbâ bîd-veş mecnûn olur (İzzet Molla, G.104/1) Şair, Sidre-i a‘lâya baş eğmeyip, salınarak yürüyen bir servi bulduğunu söylemekte ve dünyada hep onun gölgesinde gölgelenmeyi talep etmektedir. Otorite 233 sahibi olarak da düşünülebilecek olan sevgili, cennetin üzerinde bulunup cennetlikleri gölgelendiren Sidre ağacı misali, dünyada insanları gölgesi altında barındıran, lütuf ve himmette bulunan bir ağaç görünümündedir: İlâhî gölgesini üstümüzden ırma dünyâda Baş eğmez Sidretü’l-a‘lâya bir serv-i revân buldum (Taşlıcalı Yahyâ, G.264/3) 2.1.4.2.6. Sevgilinin Sözü ve Dişleri Daha önce de zikredildiği üzere sevgilinin sözü tatlı oluşu bakımından Kevser’e benzetilmektedir. Söz ve dişlerin bir başlık altında toplanmasının sebebi, söz söylemek maksadıyla açılan ağızda dişlerin görünmesidir. Dolayısıyla önce söz veya gülmek gerçekleşmekte, ardından dişler ortaya çıkmaktadır. Üstelik ikisi de kesreti çağrıştırmaktadır. Zira söz ile “kün” emri gerçekleşmiş, ağzın açılmasıyla dişler görünmüş ve böylece kesret tezahür etmiştir. Sevgilinin hazine kutusunu andıran ağzının içinde bulunan dişler ise inci ve mücevherlere benzetilmektedir. İnci ve mercan gibi değerli taşlara benzetilen dişleri bu yönden cennetle irtibatlandırmak mümkündür. Nitekim cennette de inci, yakut, mercan ve daha birçok süslü ve değerli taşların olacağı bildirilmektedir. Sevgilinin yüzü tecelli nurunun ortaya çıktığı yer, sözün tatlı olanı da Kevser suyuna nispet edilenidir. Dolayısıyla tatlı söz âdeta bir Kevser suyudur. Berrak bir suyu andıran sevgilinin sözü âb-ı zülâl misali tatlı ve gayet yumuşaktır: Yüzün nûr-ı tecellî mazharıdır Sözün tatlısı âb-ı Kevserîdir (Nesîmî, G.113/1) Sevgilinin dudağı dertli olanların tabibi, dili ise cennet gülünün bülbülüdür. Bu itibarla sevgilinin dudağı dertli gönüllere şifa bahşetmekte, bülbül gibi tatlı tatlı nağmeler çıkaran dili ise gönlü ferahlandırmaktadır. İsî nefes olarak görülen dudaktan çıkan söz, diriltici etkisiyle âşığın canına can katmaktadır: Lebin cân derdmendinin tabîbi Dilin cennet gülünün andelîbi (Şeyhî, G.169/1) Sevgilinin dudağındaki tatlılık bal ve şekerde, dişlerindeki letafet ise inci ve mücevherde bulunmamaktadır. Sevgilinin dudaklarının arasından düzgün bir sıra halindeki dişlerini gören kişinin, sanki yakut kabı içinde inci ve mercanın gizli olduğunu söyleyeceği ifade edilmektedir. Cennetteki hurilerin evsafı anlatılırken söz konusu edilen mercan (Rahmân, 55/58), beyitte sevgilinin dişlerinin inciyle birlikte teşbih edildiği değerli bir taştır. Kırmızı ve beyaz rengi bulunan bu taş, beyaz renginden 234 ötürü sevgilinin dişleriyle ilişkilendirilmiştir. Dudaklarındaki tatlılık; inci, gevher ve mercanla beraber dişlerindeki hoşluk ile sevgili âdeta bir huriyi andırmaktadır: Lebün halâveti şehd ü şekerde bulınmaz Dişün letafeti dürr ü güherde bulınmaz (Cem Sultan, G.120/1) Leblerinden dişleri nazmın gören dir gûyiyâ Hokka-i yâkût içinde dürr ü mercân gizlüdür (Mihrî Hâtun, G.41/4) 2.1.4.2.7. Sevgilinin Kaşı, Gözü ve Gamzesi Sevgilinin kaşı, gözü ve gamzesinin de zaman zaman cennetle irtibatlı olarak klasik Türk şiirinde kullanıldığı müşahede edilmektedir. Âşığı meftun etmede ve yaralamada âdeta birer silahı andıran bu unsurlar, sevgilinin güzelliğine anlam katmaktadırlar. Öte yandan tasavvufi sembolizmde kesreti temsil ettikleri için bu unsurların, olumsuz çağrışımlara neden oldukları da bir vakıadır. Nitekim bunlar sâliki maddeye çeken ve yolundan alıkoyan etkili silahlardandır (Tarlan, 2009: 54-55, 120, 223). Sevgilinin kaşlarının ortasındaki beni, uçmak için kanat açmış bir meleği andırmaktadır. “Eğer sevgilinin kaşlarının mihrabına her kim baş eğmezse, Sidre ve Tûbâ dahi baş aşağı olursa olsun.” diyen şair, en hayırlı insan olarak görüp kutsiyet atfettiği sevgilinin karşısında eğilmeyi, Sidre ve Tûbâ’nın baş aşağı durmasından çok daha fazla önemsemektedir. Beyitte, uçmag tevriyeli olarak cennet manasında da anlaşılabilmektedir. Dolayısıyla cennette, dalları aşağıya doğru sarkık olacağı bildirilen Tûbâ ağacının bu haline telmihte bulunan şair, vahdeti temsil eden hâl (ben)’den hareketle, sevgiliye yönelmeyi asıl gaye olarak görmektedir. Yoksa cennette ters dönmüş şekilde bulunan Tûbâ ve Sidre ağaçlarının sevgiliye nazaran çok bir önemi bulunmamaktadır. Öte yandan ben, meleğe veya kuşa ait bir gövdeyi, kaşlar da kanatları çağrıştırdığı gibi, yine ben ağaç gövdesini, kaşlar da onun dallarını çağrıştırmaktadır. Bu yönüyle ben ve kaşların, melek, Tûbâ ve Sidre ile olan irtibatı daha netlik kazanmış olmaktadır: İki kaşun ortasında hâlün ey hayrü’l-beşer Bir melekdür sanasın uçmaga açmış bâl ü per (Taşlıcalı Yahyâ, G.64/1) Sidre vü Tûbâ dahi olursa olsun ser-nigûn Kaşlarun mihrâbına her kim baş eğmezse eger (Taşlıcalı Yahyâ, G.64/2) Sevgilinin kaşı âşıkların secdegâhıdır (Fuzûlî, G.121/3). Servi yürüyüşlü sevgilinin kaşları cemâl bağında rahmet rüzgârından eğilmiş iki cennet fidanıdır. Âşık, 235 sevgilinin güzelliği önünde baş eğdiği gibi, sevgilinin kaşları da rahmet esintisi nedeniyle eğilmiş iki fidanı andırmaktadır. Sevgilinin kaşlarının eğik olması, güzel bir sebebe bağlanarak hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmıştır: Benüm serv-i revânum kaşlarun bâğ-ı cemâlünde Eğilmiş bâd-ı rahmetden iki cennet nihâlidür (Taşlıcalı Yahyâ, G.89/4) Ok, cennette cinân hurisine benzediği için, yay onu an be an bağrına basmıştır. Cennet hurileri gerek endamı gerek bakışlarıyla bir oku andırdıklarından olsa gerektir ki, yay olarak düşünülen kaşlar onu sürekli bağrına basmış, sahiplenmiştir. Okun yaya konularak atılmak durumunda oluş gerçeği, farklı bir nedene bağlanmış ve dolayısıyla hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmıştır: Bağrına basmaz idi kemân anı dem-be-dem Uçmakda benzer olmasa hûr-i cinâna tîr (Taşlıcalı Yahyâ, K.21/10) Cennet ve cehennem arasında bulunduğu bildirilen sırat köprüsünden geçmek, sevgilinin kemeri andıran kaşlarından geçmekten kolaydır. Kaşlar ve sırat köprüsü arasında benzerlik bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, siyah olmak ve çokluğu bakımından kesretle ilişkilendirilebilen kaşlar, aynı zamanda Hakk’a yakınlığı (kurbiyet) ifade etmektedir (Tarlan, 2009: 587, 681). Dolayısıyla sevgilinin kaşları kesretle irtibatlandırılırsa, sâlikin kesret bataklığını aşması ve seyr-i sülûkta maksadına ulaşması bir hayli güçtür. Bunu başarmak sıratı geçmekten daha zordur. Öte yandan kaşlar kurbiyet olarak düşünülürse, bu kadar üstün bir mertebeye çıkmak herkesin harcı değildir. Çünkü bu makam havvâs ehlinin ulaşabileceği bir makamdır. Sonuçta sıratı geçmek, bu makamdan geçip vuslatı gerçekleştirmekten kolaydır: Sırât Köprüsünü geçme iş midir vâ‘iz Geçilse âh o bütün tâk-ı ebruvânından (İzzet Molla, G.431/2) Sevgilinin bakışı can ve imanın afeti olan avuçtaki bir kılıç gibidir. Zülfü ve kara gözü ise cennet gülzarının fitnesidir. Siyah ve katil olduğu için âşıkları maddeye çekip, manayı öldüren göz, fitne olduğu gibi (Tarlan, 2009: 152), zülüf de siyah ve kesret olmak bakımından fitnedir. Fitne ise bela, sıkıntı, mihnet; fesat, karışıklık; deneme, imtihan, cazibe, çekicilik manalarına gelmektedir (Develioğlu, 2007: 269; Mutçalı, 1995: 645). Dolayısıyla zülüf ve göz cennet için bir imtihan ve musibet olmaktadır. Kesret olan zülüf ve gözden kurtulup manaya ermek âşık için bir imtihandır. Nitekim sevgiliye ait göz, kaş ve bakış gibi unsurlar silah olarak algılanmaktadır. Silah ise âşığı yaralayıcı ve öldürücü fonksiyon icra etmektedir: 236 Nigehi tîğ be-kef âfet-i cân u îmân Zülfü çeşm-i siyehi fitne-i gülzâr-ı cinân Her taraf leşker-i âşûb-ı esîr-i fermân Nergiseş ‘erbede cûy u lebeş efsûs konân Nîm şeb dûş be bâlîn-i men âmed be-nişest (Şeyh Gâlib, Tahmîs 7/II) Sevgilinin mestane gözünün kadehinden Selsebîl ırmağı mest ve mahmur bir şekilde akmaktadır. Sevgilinin sarhoş vaziyette bakan gözü kadehe benzetildiği gibi, göz aynı zamanda kaynak anlamına da gelmektedir. Bu itibarla cennette bulunan Selsebîl pınarı, hem gözesi hem de cennet ehline kadehler içinde sunulması bakımından sevgilinin gözüyle ilişkilendirilmiş, onun dahi sarhoş olduğu belirtilmiştir: Senin mestâne ‘aynin sâgarından Revândır selsebîl uş mest ü mahmûr (Nesîmî, G.49/6) 2.1.4.2.8. Sevgilinin Hattı (Ayva tüyleri) Sevgilinin ayva tüyleri cenneti andıran yüzünde bulunması itibariyle cennetteki bitkilere benzetilmektedir. Bu ayva tüylerinin bilhassa reyhanla ilişkilendirildiği görülmektedir. Na‘îm cennetinde Allah’a yakın olanlara (mukarrebûn) verilen rahatlık ve güzel rızık anlamındaki reyhan (Vâkıa, 56/88-89), aynı zamanda güzel kokulu veya gönül açıcı bitki demek olup, hoş kokulu otların hepsi için de kullanılmaktadır (Yazır, tsz.: 4667). Hatt, sevgilin güzellik bağının reyhanıdır (Şâhidî, 1996: 63). Hattın reyhana benzetilmesi, yüzün cennete teşbih edilmesinden ötürüdür (Tarlan, 2009: 142). Sevgilinin tüylerinin miskle birlikte anıldığına da rastlanmaktadır. Bu da cennetin toprağının misk olduğuna dair hadisleri akla getirmekte, tüylerin koku itibariyle cennet toprağına olan benzerliği fikrini uyarmaktadır. Âb-ı hayat çeşmesini Hızır’ın beklemesi misali, sevgilinin Kevser dudağını da karanlık zülfü ile hattı sürekli beklemektedir. Yeşil, yeşillik gibi anlamlara gelen “hadr” kelimesinin geldiği fiil kökünden bir isim olan Hızır, sevgilinin ayva tüyleriyle de bağlantılıdır. Zira tüyler de renk itibariyle yeşile çalmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin bir âb-ı hayat olan Kevser dudağı, karanlıklar diyarını andıran zülüf ve tüyler arasında bulunmakta, dudağın başında bekleyen tüyler de bu haliyle, Hızır’ı çağrıştırmaktadır. Bu tüyler aynı zamanda cennetteki Kevser suyunun kenarında bulunan bitkileri de anımsatmaktadır: Çeşme-i Hayvân mıdur kim Hızr gibi dâ’imâ Zulmet-i zülfünle Kevser la‘lüni bekler hatun (Cem Sultan, G.177/6) 237 Menekşeye de benzetilen sevgilinin hattı, cennet bağının yeşilliği olarak görülmekte, onun, dil bülbülüne sanki bir bahçe olduğu söylenmektedir. Cennet bağının çemenlerini andıran sevgilinin menekşe tüyleri, âdeta şakıyan bülbül için bir bahçe görüntüsü vermekedir: Benefşe-i hatıdur sebzezâr-ı bâğ-ı cinân Zebân bülbüline sanasın ki oldı riyâz (Taşlıcalı Yahyâ, G.195/4) Sevgilinin tüyleri, güzellik gülşeninin kenarını tutmuştur (Mihrî Hâtun, G.11/5). Kenarında menekşe bahçesinin olduğu sevgilinin güzel hattı, sanki her iki satır arasında cennet nehirlerinin bulunduğu tasvirini oluşturmaktadır. Her iki satırdan kasıt sevgilinin dudağı olarak düşünülebilir. Kevser suyu ve cennet nehirlerinden birçoğuyla irtibatlandırılan dudak, menekşe bahçesi olan tüylerin arasında yer almaktadır. Hattın bir yazı olduğu göz önünde bulundurulursa, Kur’an’a benzetilen yüzdeki bu yazıların satır aralarında -Kur’an’da cennet nehirlerinden çokça bahsedildiği için- sanki cennet nehirlerinin bulunduğu belirtilmektedir. Önceki beyitte mektupla (hatt-ı nâme) (G.301/1) anılan bu hattın, mektubun her iki satırı arasında âdeta cennet nehirlerinin aktığı, letafet arz ettiğine dair izlenim oluşturduğu da söylenebilir: Hûb hat iki kenarında benefşe-zârdur Her iki satr arasında sanki enhâr-ı cinân (Taşlıcalı Yahyâ, G.301/2) Sevgilinin hattını görenler ona reyhan demişlerdir (Muhibbî, G.29/1). Yüz, cennet olarak tasavvur edildiğinde, ayva tüyü de reyhana benzetilmektedir. Ayva tüyü ya cennet bağından bir bitkiyi yahut Kur’an’dan bir ayeti andırmaktadır (Şahin, 2012: 389). Bunun rahmet ayeti olarak telakki edilmesi, hattın rengi ve letafetine bağlanabilir: Hat mıdur gird-i ruhunda sebze-i cennet midür Yâ cemâlün mushafında âyet-i rahmet midür (Şeyhülislâm Yahyâ, G.128/1) Sevgilinin tüylerini cennet içerisinde en aşağı değerden müzayedeye koyarlarsa, cennetin bekçisinin iflasının delili avuçta demektir. Bu durum, cennet bekçisinin iflas etmesinin kaçınılmaz olduğu anlamına gelmektedir. Zira sevgilinin tüyleri paha biçilemez kıymettedir: Hâzin-i cennet olur hüccet-i iflâs be-kef Kemterîn mûyın iderlerse bihişt içre mezâd (Nâbî, K.2/54) 2.1.4.2.9. Sevgilinin Saçı/Zülfü Cennetle anılan bir diğer güzellik unsuru da sevgilinin saçı ve zülfüdür. Çiçeklerden sümbülle, kokulardan ise genellikle misk ve amber ile bir arada ele alınan 238 saç, şekil olarak da uzun ömre, ebedî hayata ve ırmağa benzetilmektedir. Sevgilinin saçının bu teşbihler çerçevesinde cennetle ilişkilendirildiği görülmektedir. Âşık sevgilinin zülfünü emniyet yurdu olarak görmektedir. Bu itibarla zülüf, cennetin isimlerinden biri olan Makâm-ı emîn’i çağrıştıran dârü’l-emân olmaktadır. Âşığı kuşatması ve kendine bağlamak suretiyle tehlikelere düşmekten alıkoyması, zülfün emniyet yurdu olarak vasfedilmesinde etkili olmuştur: Bana cân sordu kim zülfün ne yerdir Dedim dârü'l-emân bi’llâh değil mi (Nesîmî, G.446/22) Sevgilinin kıvrımlı misk kokulu zülfü, âşığı uçmağa çektiği gibi, divaneyi cennete çeken de sevgilinin zülfünün zinciridir. Sevgilinin misk kokulu zülfü, âşığı cennete götüren bir unsur olmaktadır. Çünkü zülüf, yüzden aşağı sarkık durumdadır. Zülfe tutunarak yukarı doğru çıkmak, yüz cennetine ulaşmakla neticelenecektir. Öte yandan tasavvufta kesret olan zülüf, bu dünyayı andırmaktadır. Bu dünya imtihanı kazanılmadan, kesret engeli aşılmadan cennete varılamayacağı da bir gerçektir: Ey çeken uçmağa müşkîn zülf-i pür-çînin beni Cennete zincîr-i zülfündür çeken dîvâneyi (Nesîmî, G.452/5) Huri gibi güzel olan sevgilinin yanağında görülen zülüf, sanki zincir şekliyle Selsebîl ırmağını bağlamış görünmektedir. Bu haliyle zülüf cennette bulunan bir suya benzetilmektedir: Zülfüni görsem ‘izârun üzre ey hûr-i cemîl Sanuram zencîr şeklin bağlamışdur Selsebîl (Bâkî, G.285/1) Sevgilinin saçı “Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik.” (İnsân, 76/3) ayetinin istivasıdır, ona mukabildir. Sırat üzere geçilip varılan cennet de onundur. Saç bir yola benzemekte, bu itibarla da sırat köprüsünü andırmaktadır. Yol ve sırata karşılık gelen sevgilinin saçı, cennete ve vuslata ulaştıran bir vasıta olmaktadır. Sırat köprüsünden geçilmeksizin cennete girilemeyeceği gibi, kesret olan saçı aşmaksızın vahdet olan yüze ve dudağa ulaşmak mümkün değildir: İstivâsıdır saçın “innâ hedeynâhü’s-sebîl” Cennet anundur ki kıldı şol sırât üzre ‘ubûr (Nesîmî, G. 39/7) Uzun ömrü talep edenlere, cennette iri gözlü hurilerin zülfünün dolaşması kâfi ve uygun geleceği söylenmektedir. Uzun ömrü temsil eden zülüf, huriler ve cennetle birlikte anılınca ebedî hayatı çağrıştırmakta, böyle bir ömrü isteyenin, hurilerin zülfüne bağlanarak amacına ulaşacağı vurgulanmaktadır: 239 Dediler kim tâlib-i ‘ömr-i dırâz olanlara Dolaşırsa yeridir cennetde zülf-i hûr-i ‘în (Necâtî, K.20/29) Sevgilinin zülfü cennet sümbülü olduğundan ötürü, ona Hatâ miski demek hatadır. Hıtâ veya Hatâ, Çin’in kuzeyi ile Türkistan topraklarına verilen bir isimdir. Ahu ve misk ile birlikte anılmaktadır (Pala, 2009: 197). Dolayısıyla sevgilinin zülfü cennet sümbülüne benzetilmekte, yer yer misk kokusundan da üstün tutulmaktadır. Beyitte hata, bilinen anlamıyla “yanlış, yanılma” şeklinde de geçmekte, bu vesileyle iki farklı anlamda kullanılarak cinas sanatı yapılmış olmaktadır: Çü zülfün sünbül-i cennetdür iy dôst Ana müşg-i Hatâ dimek hatâdur (Cem Sultan, G.68/5) Cennet bağının sümbülü olarak görülen sevgilinin perçemi gibi, o şekle benzer güzel kokulu bir sümbül henüz bağdan kopmuş değildir. Sevgilinin cennete benzeyen yüzüne aşağı dökülen, şekil ve koku itibariyle sümbül gibi olan perçemi, bu haliyle eşsiz bir görünüm arz etmektedir: Var ise turralarun bâg-ı cinân sünbülidür Kopmadı bagdan ol resme mu‘anber sünbül (Bâkî, K.24/32) Yüzünün üzerine saçılmış bulunan sevgilinin saçı, bu haliyle bağın cennete dönüştüğü zamanı çağrıştırmaktadır. Baharın gelişiyle yeryüzünün cenneti andırması misali, sevgilinin yüzü üzerine dökülen saçları da sümbül vaktinin gelmiş olup bağın cennete benzediğine delalet etmektedir. Zaten cennete teşbih edilen yüz üzerine bitkiyi andıran saçlar gelince, bir cennet manzarası oluşmaktadır: Kâkülün ruhsârı üzre târumâr etmiş o yâr Cennete dönse ‘aceb mi bâğ sünbül vaktidir (Hayâlî, G.144/3) Sevgilinin zülfünün kokusundan saba rüzgârı cennete koku ilettiğinde, cennetten Rıdvân’ın hoş safa geldiniz, rahat olun diyeceği belirtilmektedir. Sevgilinin zülfünün kokusu, Allah’ın cemâl sıfatlarının âlemde tecelli edişi şeklinde anlaşılırsa, bu tecellilerin cenneti de kapsadığını düşünmek mümkündür. Rıdvân’ın bu kokuyu hoş bir şekilde karşılaması, cennete girecekleri sırada cennetliklerin melekler tarafından güzel bir şekilde ve “selam” sözüyle karşılanacakları (Zümer, 39/73) ayetini akla getirmektedir. Sevgilinin zülfünün kokusunu cennete ulaştırmada saba rüzgârı bir vasıta olduğu gibi, âşığın vahdete vuslatında da zülüf bir vasıta olmaktadır. Aynı zamanda yol, sırat ve bu dünya ile de irtibatlandırılan zülüf, insanların cennete girmelerinde bir vasıta olmaktadır: 240 İledürse bûy-ı zülfünden bihişte bû sabâ Ravzadan Rızvân diye ehlen ve sehlen merhabâ (Muhibbî, G.28/1) Sevgilinin perçemi baştan başa bakışlar Firdevs’ini kaplayarak, her pencereden yüz gösteren Tûbâ fidanını andırmaktadır. Dolayısıyla saç, kendisine bütün nazarların çevrildiği Firdevs cennetine benzeyen yüzden aşağı saçılmakla, dalları aşağıya doğru sarkmış olan bir Tûbâ ağacını akla getirmektedir. Aynı zamanda yüzden aşağıya asılı haldeki saçlar arasından âşığa atfedilen bakışlar da pencereyi andırmaktadır. Zira saçın her bir teli arasından görünmekte, bu yönüyle sıra sıra dizilmiş pencereleri çağrıştırmaktadır: Nahl-i Tûbâdır ki her revzenden olmuş rûnümâ Kaplayıp fırdevs-i enzârı serâser perçemin (Şeyh Gâlib, G.204/5) Huri yüzlü sevgilinin perçemi, siyah nur olduğu içindir ki, güzelliğinin yüce tahtında (arş-ı a‘lâ) yer edinmiştir. Sevgilinin başında taht kuran saçı, nur-ı siyah olmasından da hareketle, gayb-ı mutlakı, Allah’ın zâtını temsil etmektedir. Tasavvufta Hakk’ın zatını ve künhünü temsil eden zülüf, hiç kimsenin ulaşamadığı gaybî hüviyet (Uludağ, 2005: 398) olması bakımdan Arş-ı a‘lâyla bağlantılı bir konumdadır: Eylemezdi arş-ı a‘lâsında hüsnün cilvegâh Olmasa nûr-ı siyeh ey hûr peyker perçemin (Şeyh Gâlib, G.204/9) Saçları sümbül olan sevgilinin cennet bağını andıran gül yüzünde görünen ter, süt nehrini andırmaktadır. Yüzü cennet, saçı sümbül çiçeği olan sevgilinin teri, cennette bulunan süt ırmağı olarak telakki edilmektedir: Saçları sünbüldür ol gül-çehre cennet bâğıdur Görinen yir yir ‘arak üstinde şîr ırmağıdur (Muhibbî, G.690/1) Âşık, sevgilinin zülfünü gördüğü takdirde seçme cenneti elde kalmayacaktır (Bâkî, G.412/4). Seçme cennetinin elde kalmayacağı bildirilmekle, cennette her istenene ulaşmanın kastedildiğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla sevgilinin zülfüne kapılan âşığın, bu lüksü yaşama imkânı yoktur. Zaten Sevgilinin zülfünün kokusunu saba rüzgârı vasıtasıyla hisseden âşık, dünyanın makam ve mevkiine, cennet mülküne itibar etmemekte, gerek duymamaktadır. Zülfün kokusu, sevgiliyle özdeşleştirildiğinden ötürü, sevgili olduktan sonra, iki cihanın da âşık nazarında bir değeri bulunmamaktadır: Sabâdan bûy-ı zülfün zerresin şol cân ki pes tuydı Cihânın mâl ü câhını cinân mülkini hem neyler (Kuddûsî, G.717/2) 241 Sümbül, Mesnevî’den nice latifeler, hoşnutluklar koparıp cennet hurilerine nispetle sevgilinin iki zülfüne ziynet vermiştir. Eser, saç ve cennet hurilerinin bir arada zikredildiği bu dikkat çekici beyitte, sümbülün saçla irtibatı kurulmakta ve bu vesileyle cennet hurilerine atıfta bulunulmaktadır: Verdi zülfeynîne hûrân-ı behiştî zînet Mesnevîden koparıp bir nice eltâf sünbül (Şeyh Gâlib, G.222/11) 2.1.4.2.10. Sevgilinin Çenesi Sevgilinin çenenesinin de zaman zaman cennetle alakalı olarak zikredildiği görülmektedir. Şekil itibariyle meyvelere benzetilen çene, cennet meyvesi kabilinden teşbihe konu olmaktadır. Sevgilinin çenesi (çene altı) asılmış halde bulunan bir su gibidir. Gümüş bir oyun topuna benzemektedir. Daha da ötesi bu çene, muhakkak cennet elması ve süzülmüş saf şaraptır. Cennette envaiçeşit meyvenin bulunacağı gerçeğinden hareketle şair, sevgilinin çenesini cennet elması olarak telakki etmiştir: Oldu çün âb-ı mu‘allak gabgabın Gûy-ı sîmîn durur el-hak gabgabın Sîb-i cennettir muhakkak gabgabın Bâde-i pâk ü mürevvak gabgabın (Nesîmî, Tuyuğ 171) Hızır’ın âb-ı hayatının sevgilinin dudağında bulunduğu, cennet turuncunun ise ancak çenesinde olabileceği dile getirilmektedir. Dolayısıyla sevgilinin çenesi cennet turuncuna benzetilmektedir: Âb-ı hayât-ı hızr ki dirler lebündedür Cennet turuncı ger var ise ğabğabundadur (Ahmed-i Dâ‘î, G.68/1) 2.1.4.2.11. Sevgilinin Hâk-i Pâyi, Hâk-i Dergâhı Sevgilinin ayağının, kapısının önünün ve eşiğinin toprağının da cennetten bir parça addedildiğini söylemek mümkündür. Sevgilinin ayağının, o toprağa değmiş olmasından ötürü bunlar, sevgiliye ait bir güzellik unsuru olarak düşünülebildiği gibi; hâk-i pây, hâk-i dergâh ve âsitân sevgiliye ait bir durum olarak da değerlendirilebilmektedir. Zira toprak, bizzat sevgiliye güzellik katan unsur olmaktan ziyade, sevgilinin kokusunun ona sinmiş olmasına istinaden, âşık nazarında kutsiyet kazanmıştır. Sevgilinin ayağının toprağını kendisi için yeterli gören âşık, Kevser suyuna rağbet etmemekte, bu toprağın gözüne hoş geldiğini ve amberi sevmediğini 242 söylemektedir. Sevgilinin ayağının toprağının Kevser suyu ile mukayese edilmesi dikkat çekicidir. Nitekim Kevser’in çamurunun keskin, güzel kokulu misk olduğu (Buhârî, Rikâk: 53). Hatta kokusunun miskten daha güzel, amberden daha hoş olduğu belirtilmektedir (Gazâlî, 2007: 14; İbrahim Hakkî, 2013: 34). Bütün bunlara rağmen âşık, sevgilinin toprağını daha tercihe şayan görmekte, yüceltmektedir: Ayağın toprağı besdir âb-ı kevser sevmezem Hâk-i pâyin hoş gelir ‘aynıma ‘anber sevmezem (Usûlî, Ms.2/III-2) Hurilerin, sevgilinin tozunu sürme kabilinden almasını kınamamak gerekmektedir (Muhibbî, G.704/4). Eşiği, her konuda Firdevs’ten yüce olan sevgilinin, ayağı toprağı ise hurilerin gözünün nurudur. Sürmenin gözlere kuvvet kazandırdığı, görmeyi artırdığı gerçeğinden hareketle, sevgilinin ayağının toprağının, zaten gözleri son derece güzel olan hurilerin gözüne nur kattığı ifade edilmektedir: Ayağın toprağı nûr-ı dîde-i havrâ imiş Eşiğin her bâb ile firdevsden a‘lâ imiş (Usûlî, G.54/1) Sevgilinin ayağının tozunu saba, cennete ilettiği takdirde, en başta bunu gözüne sürme çekenin, iri gözlü huriler olacağı vurgulanmaktadır. Hurilerin gözleri yaratılış itibariyle sürmeli ve cezbedici olmasına rağmen, yine de sevgilinin ayağı tozunu sürme olarak kullanma konusunda acele ettikleri dile getirilmektedir. Nitekim hurilerin eline geçse, sevgilinin ayağının tozunu mücevher sürmesi gibi kapış kapış yapacakları ifade edilmekte, sevgilinin ayağının tozunu elde etme hususunda, hurilerin birbirleriyle yarışacakları anlatılmaktadır: Ger ayağun tozını sabâ ilte cennete Evvel gözine sürme çeken hûr-ı ‘în ola (Ahmed-i Dâ‘î, G.206/4) Girse eline biri birinden kapuşurdı Ayağı tozın kuhl-i mücevher gibi havrâ (Cem Sultan, K.6/88) Sabah melteminin etkisiyle sevgilinin ayağı toprağı, hurilerin yakasının kokusu için sermaye sahibi olmaktadır. Dolayısıyla sabah yelinin bir eseri olarak sevgilinin ayağı toprağı hurilere ulaşmakta ve yakalarının kokusunun kaynağını teşkil etmektedir. Yani hurilerin kokusu, sevgilinin ayağının toprağındandır: Ol hâk-i pâye kim eserinden nesîm-i subh Sermâyedâr-ı ıtr-ı girîbân-ı hûr olur (Nâ’ilî, K.24/32) Sevgilinin ayağının toprağının yanı sıra, kûyunun ve eşiğinin toprağı da âşık açısından gayet değerli ve muteberdir. Zira sevgili, o toprak üzerindedir. Sevgilinin 243 kokusunun sirayet ettiği o toprak dahi âşığın gözüne sürme olmaya fazlasıyla layıktır. Sevgilinin kûyunun toprağı var iken cennetin anılması, su olduğu halde teyemmüm edilmesine benzemektedir. Ne var ki teyemmüm, suyun yokluğunda veya bazı olağanüstü durumlarda bir çaredir. Su görüldüğü ve zor şartlar ortadan kalktığı an, teyemmümün bir hükmü kalmamaktadır. Buna göre, sevgilinin kûyu varken, âşık nazarında cennetin bir hükmü olmamaktadır. Sevgilinin kûyunun toprağının değerinin teyemmüm-su bağlamında açıklanması da ilgi çekicidir. Zira teyemmüm toprak ve benzeri maddelerle yapılmaktadır: Hâk-i kûyun var iken cennet anılmak sanemâ Şuna benzer ki teyemmüm edeler su olucak (Necâtî, G.278/3) Sevgilinin kapısının toprağının bahçesi cennet gülünün bağıdır. Cennet dileyen herkes o bahçede kendisine bir yer ve sığınak edinmektedir. Me’vâ kelimesi Me’vâ cennetini de karşılayacak niteliktedir. Bu itibarla sevgilinin eşiği bahçesinin Me’vâ cenneti olduğunu söylemek mümkündür: Ravza-i hâk-i derin bâğ-i gül-i cennettir Kim ki cennet diler ol ravzada me’vâ eyler (Fuzûlî, K.42/38) Firdevs cennetinden maksadın, yârin kapısının eşiğinin toprağı; cennet bahçesindeki Tûbâ ağacından kastın da sevgilinin boyu olduğu dile getirilmektedir (Erdoğan, 2007: 34). Asıl istenen, sevgilinin toprağı ve boyudur. Boyun vahdeti temsil etmesinden hareketle, maddi nimetler değil, sevgilinin bizzat kendisi talep edilmektedir. Bu vesileyle sevgilinin kûyu yüceltilmektedir: Âsitânun hâkidür fırdevs-i a‘lâdan garaz Kâmetündür ravza-i cennetde Tûbâdan garaz (Bâkî, G. 221/1) Âşık, sevgilinin eşiğinin toprağına yüz sürmeye ermek için, cinân bağını satmıştır. Sevgilinin eşiğinin toprağı paha biçilemeyecek değerde olmasından ötürü, cennet bağının ona nazaran az kıymette olduğu, aslında değer itibariyle onu karşılayamadığı belirtilmektedir: İşigün topragına yüz sürmege irem diyü Gerçi az kıymetdür ol bâg-ı cinânı satmışam (Ahmedî, G.429/2) 2.1.4.3. Sevgilinin Lütuf ve İltifatının Cennetle İrtibatlandırılması Sevgilinin, âşığa karşı göstermiş olduğu davranış ve tavırlarını ifade eden lütuf ve iltifatını, cennetle ilişkilendirmek mümkündür. Nitekim cennet, Allah’ın, kuluna olan rahmet ve bağışının bir eseri olur iken, sevgilinin lütuf ve iltifatı da âşık açısından bir 244 ödüldür. Hatta âşık için en büyük mükâfat bu olsa gerektir. Zira sevgili onu nazar-ı itibara almış, ihsan ve ikramda bulunmuştur. Klasik Türk şiirinde, sevgilinin lütuf ve iltifatı, Allah’ın rahmet ve bağışının etkisiyle hem bu dünyanın cennete döndüğüne hem de öte dünyada cennetle taltif edilme bahtiyarlığının yaşandığına dair örneklere rastlanmaktadır. Amel ile cennet bulunacağını zannetmemek gerekmektedir. O cennet Hak Teâlâ’nın bir bağışıdır. Nitekim Allah’ın rahmet ve lütfuyla kulunu bağışlaması dışında, hiçbir kimse yaptığı amelle cehennemden kurtulup cennete girmeyecektir (Müslim, Münafikûn: 76). Yapılan ameller -bu izzet ü ikrama oranla- çok bir değer ifade etmemektedir. Dolayısıyla zâhidin, amellerinin çokluğuyla övünmesi boşunadır: Zâhidâ sanma ki a‘mâl ile cennet bulasın Ol Hakkun fazlıdurur yohsa ‘amelden ne gelür (Muhibbî, G.945/4) Cennet bağına girmeğe ezel lütfu bir sermayedir. Kemal köşküne ermek için ise mürşid-i kâmilin rehberliğine ihtiyaç vardır. Bu itibarla cennet kullar için ezelde takdir edilmiş İlahî bir lütuftur. Ancak bu takdirin ötesinde, kemale ermek gibi bir paye de bulunmaktadır. Kemal kasrına ulaşmak dünyada marifetin, ukbada rü’yetin elde edileceği seyr ü sülûk sayesinde, mürşidin yol göstermesiyle gerçekleşmektedir: Lutf-ı ezel sermâyedür bâğ-ı cinâna girmeğe İrşâd-ı kâmil mâyedür kasr-ı kemâle irmeğe (İsmail Hakkî, G.320/1) Cennet ehli, bütün halk o çok acıyan (Hannân) Allah’ın rahmetiyle cennete girerken (Kuddûsî, G.178/12; G.762/4), âşığın dileği daima O’nun cemâline nazar etmektir. Cennete girmenin rahmet sayesinde olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bir hadiste cennetin Cenâb-ı Hakk’ın rahmetinin bir tezahürü olduğu bildirilmekte (Müslim, Cennet: 35), bu durum hadisle tescil edilmektedir: Heb girerler ehl-i cennet rahmetinle cennete Men cemâline nazar itmek dilerem dâ’imâ (Kuddûsî, G.73/4) Cennete girmek İlahî rahmetin bir tezahürü olduğu gibi, dünyanın âdeta cennet olması da Allah’ın lütfuyla gerçekleşmektedir. O’nun lütfunun eseri ile her bağı cennet eylemiş (Mihrî Hâtun, K.10/5), Kerim olan Rabbin lütfunun eserinden bu cihan bağı tamamen Me’vâ cennetine dönmüştür. Hatta sevgilinin lütuf ve keremi cihanı öyle mamur eylemiştir ki, şimdi Me’vâ cennetinin ehli, yeryüzüne haset etmektedir. Sevgili/otorite sahibinin cömertliğinin bir eseri olarak yeryüzü cennet ehlinin dahi kıskanacağı bir görünüm kazanmıştır: 245 Lutfı eserinden bugün ol Rabb-i Kerîm’ün Oldı bu cihân bâğı kamu cennet-i me’vâ (Mihrî Hâtun, K.5/4) Cihânı eyledi cûd u sehâsı şöyle âbâdân Ki reşk eyler zemîne şimdi ehl-i cennetü’l-me’vâ (Nedîm, Kt.55/4) Huzuru, makamı cilve yeri eden gönül açıcı meltem, cennet bağının çiçeklerini diriltme mayasıdır. Bu meltem sayesinde cennet bağının çiçekleri açmakta, âlem cemâle dair tecellilere sahne olmaktadır. Meltemin burada, İlahî rahmeti simgelediğini söylemek mümkündür: Mâye-i ihyâsıdır ezhârı bâğ-ı cennetin Pîş-gâhın cilve-gâh eden nesîm-i dil-küşâ (Şeyh Gâlib, Tr.70/15) Yüz gül yaprağını andıran cemâlinden koku getiren sevgili, âşıkların meclisini cinân bağı etmektedir. Sevgilinin gelişiyle meclis cennet bağına dönmektedir. Nitekim sevgilinin meclisi teşrifi, âşık için büyük bir lütuftur: Gül-i sadberg-i cemâlinden olup bûy-âver Eyledin meclisimiz bag-ı cinân hoş geldin (Nâ’ilî, K.27/5) Dünya hayatında sıhhatli olmak, ahiret âleminde cennete girmek, vahdet nuru ve vuslat zevkine ermek hep Allah’ın fazlı ve ihsanıyla gerçekleşmektedir. Mevlâ’nın kuluna yaptığı ihsanla kul, cennet içinde mesut ve bahtiyar olmaktadır. Dolayısıyla dünyada bir cennet hayatı yaşamak ve ahirette de bizzat cennete girmek, Efendi’nin ihsanıyla tahakkuk etmektedir: ‘Âlem-i dünyâda sıhhat bulduğu Âlem-i ‘ukbâda cennet bulduğu Nûr-ı vahdet zevk-i vuslat bulduğu Hep senin fazlınla ihsânınladır (Hüdâyî, 215/2) Efendi’den kula olursa ihsân Olur ol cennet içre şâd ü handân (Hüdâyî, Mf.134) Bir çeşmenin yapılışına tarih düşmek için yazılan şiirde, sevgili/otorite sahibi lütuf cennetinin nehirlerini icra eylemiştir. Bu vesileyle ondan Kevser suyunun içilip susuzluğun giderilmesi beklenmektedir. Kevser suyunu içenin bir daha susamayacağı gerçeğine telmihle, bu çeşmeden içenin de suya kanacağı dile getirilmektedir. Sevgilinin yaptırmış olduğu bu Kevser-vari çeşme onun lütfunun bir eseridir: Eyledi icrâ behişt-i lutfunun enhârını Bundan âb-ı Kevseri nûş eyle kana kana gel (Şeyh Gâlib, Tr.29/2) 246 2.1.4.4. Aşkın Cennet Olarak Görülmesi Arapça bir kelime olan aşkın aslı “ışk” olup, “şiddetli ve aşırı sevgi; insanın kendisini tamamen sevdiğine adaması, sevgilisinden başka güzel görmeyecek derecede ona düşkün olması” manalarına gelmektedir. Aşk, İlahî ve beşerî olmak yönüyle başlıca iki anlamda kullanılmakta, Genellikle İlahî aşka “hakiki aşk”, beşerî aşka da “mecazi aşk” denilmektedir (Uludağ, 1991: 11). Öte yandan sevgi ve bunun daha ileri derecesi olan aşk, tabii ve ruhani olmak üzere de ikiye ayrılmakta, tabii sevgi hayvanlarda da bulunurken, ruhani sevginin insanlara özgü olduğu söylenmektedir (İbn Arabî, 2011/c: 43). İlahî, ruhani ve tabii olmak itibariyle üç tür sevgiden de söz edilmektedir. İlahî sevginin Allah’ın kuluna, kulun da Rabbine olan sevgi, ruhani sevginin sevenin sevgilisini razı ve hoşnut etmeye çalıştığı ve bütünüyle sevgilisinin emrine amade olduğu sevgi, tabii sevginin ise tamamen arzuları tatmine yönelik bir sevgi olduğu belirtilmektedir (İbn Arabî, 2011/c: 43). Bu sınıflandırmadan hareketle aşkı İlahî, ideal (ruhani) ve beşerî aşk olmak üzere üçe taksim etmek mümkün olduğu gibi, sevgiliyi de İlahî sevgili, ideal sevgili ve beşerî sevgili şeklinde ayrıma tabi tutmak mümkündür. Klasik Türk şiirinde ele alınan aşk, bu dünya-öte âlem örtüşmesi içerisinde veya mecaz-hakikat bağlamında dünyevi olmanın ötesinde aşkın bir gerçeklik olarak değerlendirilmektedir (Yıldırım, 2006/a: II/104). Dolayısıyla aşkın, uhrevi âlemler ile irtibatı bulunmaktadır. Aşkın, cennet olarak telakki edildiği görülmektedir. İlahî bir lütuf kabilinden âşığa sunulmuş olan bu duygu, onun gönül dünyasını mamur etmesi bakımından cennetle anıldığı gibi, cennete nazaran, çok daha büyük bir mükâfat olarak da kabul edilmektedir. Aşk evrenin özünde vardır ve bütün mevcudattaki ilk hareket ettiricidir; her şeyi “en güzel”in, “mutlak güzel”in elde edilmesine yöneltmektedir (Ayvazoğlu, 2002: 66). Kâinatın özünde, “gizli hazine”nin açığa çıkmasında aşk etkili olduğuna göre, yaratılanlar kategorisinde yer alan cennetin de aşkla irtibatı bulunmaktadır. Nitekim aşk, cennetler ve iri gözlü huriler; Kevser, süt ve bal olmuştur. Aşk, Selsebîl’in kaynağı olmuştur (İbrahim Hakkî, Aşk-nâme/41). Âşık açısından aşk, cennetlerin hepsine ve içerisindeki nimetlere karşılık gelmektedir: ‘Aşk cennât u hûr-ı ‘ayn olmuş Kevser ü şîr ü engebîn olmuş (İbrahim Hakkî, Aşk-nâme/34) 247 Sevgilinin aşkının elbisesini sırtına bürüyen âşık; cihanda cübbe, cennet ve cennet elbisesi (hülle) olarak aşkı yeterli görmektedir. Aşk, hem bu dünya hem de öte dünyayı kuşatıcı nitelikte bir evren görünümü arz etmektedir. Dolayısıyla her yönüyle âşık için kâfidir: İhrâm itdüm eğnime ‘aşkı libâsını Yeter cihânda cübbe de cennet de hülle de (Mihrî Hâtun, G.168/5) Aşk Âdem ve Havvâ’nın hüsnü, Me’vâ cennetinin Mek‘ad-i sıdk’ıdır. Cennetin isimleri arasında geçen Mak‘ad-ı sıdk (sıdk meclisi), sadıklara mahsus olan makamı ifade etmektedir. Me’vâ cennetine hasredilen bu makamın, aşkla ilişkilendirildiği görülmektedir: ‘Aşkdır hüsn-i Âdem vü Havvâ Mak‘ad-ı sıdk-ı cenneti’l-me’vâ (İbrahim Hakkî, Aşk-nâme/33) Cennet bülbülü olma gayesinin güdülmesi halinde, aşk yolunun gözetilmesi gerekmektedir. Zira bu sayede sırat, yarın uçmaya ve uçmağa (cennete) yol verecektir. Dolayısıyla aşk yolunda yürüyenlerin ahirette varacağı yer cennet olacaktır: Bülbül-i cennet misin ‘aşk tarîkin gözet Tâ ki sana yol vere uçmaya yarın sırât (Şeyhî, G.87/5) Âşığın gönlü muhabbet gülşeni, Adn cenneti ve Araf olarak telakki edilmektedir. Gönlün bir cenneti andırmasına ek olarak Araf’la anılması ilgi çekicidir. Araf, günah ve sevapları eşit gelenlerin, cennet ve cehennem arasında bir müddet kalacakları yeri ifade etmektedir. Beyitte Adn cennetinin temaşa kılınması için Araf’a gelinmesi istenmektedir. Cennet ve cehennemin orada bulunanlar tarafından görülebildiği yer olan Araf’ın gönülle olan irtibatı, aşkın hem yakıcı hem de ihya edici vasıflarından ötürü olsa gerektir. Zira âşığın gönlü bir yönüyle cenneti bir yönüyle de cehennemi andırmaktadır: Gönlüme gir görmek istersen mahabbet gülşenin Cennet-i ‘Adni temâşa kılmağa A‘râfa gel (Hayâlî, G.312/3) Muhabbet çemenzarı cennet gibi bir bağdır. Çünkü ne kasırga şiddetini duymuş ne de hazanın afetine duçar olmuştur. Şiddetli rüzgâra ve sonbaharın yıkımına maruz kalmayan muhabbet bahçesi (çemenliği), cennet bağını andırmaktadır. Her taraf güllük gülistanlıktır. Orada gönül okşayıcı meltemlerin estiği, mutedil bir havanın hâkim olduğu ebedî bir bahar yaşanmaktadır: Ne bâg-ı cennet-âsâdur çemenzâr-ı muhabbet kim Ne sarsar şiddetin tuydı ne âsîb-i hazân buldı (Atâyî, K.20/71) 248 Uçmağa girmek dileyenin, özünü aşka raptetmesi gerekmektedir (Kuddûsî, G.153/6). Aşkın öldürdüğü kişi, ebedî hayata ulaşmaktadır. Canlar canı olan aşk, ölmeden evvel ölenlerin ve bu sayede dünyasını da ahiretini de mamur edenlerin ulaşabildiği bir payedir. İlahî vuslatın gerçekleşmesinde etkli olan bir sermayedir. Sevgiliye olan aşk bazen de cennete, sevgilinin kûyuna ulaştıran bir vasıta olmaktadır. Sevgilinin kûyunun cenneti dünya ehlinden ırakta bulunmakta, Burak olarak görülen aşkı sayesinde onun kapısına varılabilmektedir. Aksi takdirde cenneti andıran o yere ulaşmak, Kaf dağının ardında Zümrüd-i anka kuşunu bulmaya benzemektedir: Kimi öldürse bulur ‘ömr-i sermed Temaşa kıl ne cânlar cânıdur ‘ışk (Hayretî, G.181/2) Cennet-i kûyun olupdur ehl-i dünyâdan ırak Varamazlardı kapuna olmasa ‘ışkun Burak (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.15/III-1) Tevhit halkası, cennet bahçelerine götüren bir yoldur. Aşk gülistanında biten, açılan gül solmayacak niteliktedir. Çünkü o hakiki aşkın yaşandığı bir gönülde doğup büyümüş, ebedî cennet gülşenin gülüdür. Tarikat ehlinin halka oluşturup, Allah lafzıyla ya da kelime-i tevhit denilen “lâ ilâhe illallâh” ifadesiyle yaptıkları zikre halka-i tevhit adı verilmektedir (Birici, 2007: 107). Tasavvufî anlam atmosferine sahip bu terimin cennetle olan irtibatının yanı sıra, bir gülistan olarak algılanıp, burada açılan gülün solmayacağı ifade edilen aşk da, cennet bahçesi şeklinde düşünülmüştür: Ravza-i cennât ararsan halka-i tevhîde gir ‘Işk gülistanında biten açılan gül sola mı (Kuddûsî, G.246/9) Aşk cennetine girebilmek için kalp, tasfiye edilmek suretiyle inkârdan soyutlanıp, kişinin imanlı olması gerekmektedir. Aşk cenneti, imanı ve kalp temizliğini istemektedir. Nitekim cennete girebilmek için de imanlı ve ahlaklı olmak elzemdir: Zâhidâ kalbüni sâf eyle koyup inkârı Cennet-i ‘ışka dühûl itmeğe îmân ister (İsmail Hakkî, G.94/3) Âşıklar zümresinin bütün günahları iyiliklere çevrilmektedir. Cennette aşksız olanların ulvî makamlara ulaşmaları imkânsızdır. Dolayısıyla aşk, günahı hasenata tebdil etmekte, cennette yüksek derecelere çıkmaya merdiven olmaktadır: Zümre-i ‘uşşâkın olur cümle günâhı hasenât Sanma ki uçmakda bulur ‘ışksız olanlar derecât (Kuddûsî, G.832/1) 249 2.1.4.4.1. Aşk Şarabı ve Cennetteki İçecekler Köken itibariyle “şürb” mastarına dayanan “şarâb”, belli bir tarihi süreç ve aşamalardan geçerek aşkla birlikte anılmış, hatta istiare bağlamında aşkın yerini tutar olmuştur. Bu anlamı kazanması, tasavvufî dilsel sembolizm aracılığıyla gerçekleşmiştir. Şürb kelimesi, Arap dilinde ister su olsun ister süt olsun ister alkollü içki olsun genel olarak sıvıların içilmesi anlamına gelmektedir. Kur’an’da da şarap kelimesi bu genel anlamı ihtiva etmektedir. Şarap kelimesi de her türlü içilecek sıvıya karşılık gelmektedir (Pürcevâdî, 1998: 312). Örneğin “Ayağını yere vur! İşte yıkanacak ve içilecek soğuk bir su/şarâb (dedik).” (Sad, 38/42) şeklindeki ayette geçen “şarâb” kelimesi su anlamını taşımaktadır. Öte yandan Kur’an’da kullanılan şarap, “tertemiz şarap” (şarâbun tahûr), Allah Teâlâ’nın cennette müminlere vereceği nimetlerden biridir (İnsân, 76/21). Ancak bu dünyada sülûk ehlinin sekr haline girmesine neden olan şey, cennetteki temiz şarap değildir (Pürcevâdî, 1998: 309). Şarap kelimesi, ilk dönem mutasavvıfları tarafından sarhoş edici haram sıvı anlamında değil, daha çok su anlamında ele alınmıştır. Bununla birlikte “hamr”a karşılık gelen şarap kelimesi, sarhoş edici haram içecek anlamında da kullanılmıştır. Mutasavvıflar, kelimenin bu anlamını kastettikleri zaman genellikle karineden yararlanmışlardır. Karine olarak kullanılabilecek en önemli kavram ise “sekr” ve “sarhoşluk” kavramı olmuştur (Pürcevâdî, 1998: 312). Sekr haline yol açan şarap ve hamr kelimelerinin anlamları mecazi boyutta ele alınmıştır. Sekr, sevginin galebe çalmasıyla ortaya çıkan bir hal, zahirî sarhoşluksa şarap içmekten kaynaklanan bir hal olduğu için mutasavvıflar bu İlahî aşkı şarap ve hamra teşbih etmişlerdir (Pürcevâdî, 1998: 309). Dolayısıyla bu kelimeler zamanla, sembolik anlamlar kazanarak aşkı karşılar nitelikte kullanılmışlardır. Şarabın aşkı karşılayacak şekilde sembolize edilişinin sebeplerinden biri de, şarapta su ve âteşin bir arada bulunmasıdır. Nitekim aşkta da vuslat ve ayrılık yer almaktadır. Vuslat suya, teskin olmaya delalet ederken; ayrılık ise âteşe ve hararetlenmeye delalet etmektedir. Muhabbet şarabının ateşi ancak dosta kavuşmak ve onunla kucaklaşmakla sönmekte ve sükûn bulmaktadır, zinhar başka bir şeyle değil! (Dâvûd el-Kayserî, 2011: 81). Muhabbet (aşk) şarabının oluşumunu sağlayan yegâne iki âmilden su ve ateş, sevgilinin yüzüne ait iki güzellik unsurudur. Su ile yârin yanağı; ateş ile de dudağı kast edilmektedir. Dolayısıyla aşkın hakikatine varabilmek için âşıkların, sevgilinin yanağı 250 ve dudağının güzelliğinden İlahî cemâli temâşâ etmeleri gerekmektedir (Nur Doğan, 2008: 73). Aşk şarabının, cennette bulunan Kevser, Selsebîl, Tesnîm, Rahîk, Şarâb-ı tahûr gibi içeceklerle birlikte anıldığı müşahede edilmektedir. Bu içeceklerle zikredilen aşk şarabı, ya teşbihe konu olmakta ya da onlardan üstün görülmektedir. Yine sâkîden aşk şerbetini sunmasını talep eden âşık, aşk şarabından içenler için cennette Kevser nehrine gerek kalmadığını belirtmektedir. Üstün vasıflara sahip Kevser suyu dahi aşk şarabıyla mukayese edilemeyecek düzeydedir: Bize ‘ışk şerbetinden sun i sâkî Bize Uçmak’da kevser gerekmez (Yunus Emre, 101/3) Kevser şarabını her dem övmememesini zâhidden talep eden âşık (Muhibbî, G.1204/3), sevgilinin la‘l renkli dudağının kadehinden mest olduğundan beridir, Kevser suyunu istememekte, şarap kadehine can atmaktadır. Âşığın ihtiyaç duyduğu şarap, İlahî aşkı ve vuslatı simgeleyen dudak şarabıdır. Beyit, Elest bezminde sevgiliyi görme şerefine nail olup o andan itibaren başlayan aşk serüvenine göndermede bulunmaktadır: Mest olalı bu Muhibbî câm-ı la‘lünden şehâ Âb-ı kevser istemez dir câm-ı sahbâdan nolur (Muhibbî, G.411/5) Âşığın dünyadaki bütün endişesi şarap ve güzeldir. O, ne Kevser şarabının teşnesine ne de hurilere meyillidir. Cennetin gözde nimetlerinden Kevser şarabı ve eşsiz güzellikteki huriler âşığın ilgisini çekmemektedir. Onun derdi güzel sevmek ve aşk şarabından içmektir. Bu itibarla meyhane rindinin ahirette Kevser istemesine gerek yoktur. Zira dünyada üzüm şarabı içmesi ona yeter de artar bile. Dünyada içilen üzüm şarabı aşka tekabül etmekte ve aşk da cennetten öte bir nimet görülmektedir. Rind/âşık aslında bu dünyada hazır ve muaccel olan cenneti yaşamaktadır. Velhâsıl âşığın ahiret cennetine gereksinimi bulunmamaktadır: Müdâm dünyede fikrüm şarâb u dilberdür Ne teşne-i mey-i kevser ne mâ’il-i hûram (Fehîm-i Kadîm, K.14/30) ‘Ukbâda kevser istemesin rind-i mey-kede Dünyâda bes değil mi mey-i ergavân içer (Fuzûlî, G.77/4) Aşk elinden Selsebîl ve Kevser şarabını içmek, daha sonra baş ağrısına duçar eden bu şaraptan vazgeçmek gerektiği ifade edilmektedir. Baş ağrısı ve sersemletmeye neden olan dünya şarabından ziyade, ahiretin Selsebîl ve Kevser şarabından içilmesi üzerinde durulan beyitte, cennetteki içeceklerin aşk şarabını doğrudan karşılar nitelikte 251 olduğu görülmektedir. Nitekim en büyük panzehir olan o şarap, Kevser şarabından ibaret bir tiryaktır: Aşk elinden gel şarâb-ı selsebîl ü Kevser iç Geç bu meyden kim çekersin erte rencinden humâr (Nesîmî, G.106/12) O meyden ki tiryâk-ı ekberdür ol Ne tiryâk sahbâ-yı kevserdür ol (Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkî-nâme /9) Sâkînin sunduğu cennet Kevser’i olan şerbetten (Nâbî, Mes.1/60), bir başka deyişle Kevser suyu olan şaraptan içmenin tam zamanıdır (Vîrânî, s.214). Nitekim Hızır misali baki şaraptan içen âşık, ebedî hayatın Kevser’i olarak kendini addetmektedir. Bir bakıma benliğinden soyutlanıp deryada katre olmaktadır: Hızır-veş içmişem bâkî şarâbı Hayât-ı zindegânın kevseriyem (Vîrânî, s.108) Gül renkli şarap Selsebîl’in aynısıdır. Âşıklarının musaffa canı Arş’ın kandili olsa yeridir. ‘Ayn kelimesinin ihtiva ettiği anlamlardan hareketle gül renkli şarabın, Selsebîl’in gözesi veya bizzat kendisi olduğu düşünülebilmektedir. Gül renkli şarap kadehi elde olmadığında gönül açılmadığı gibi, şarap olmadığında ise cennet bağını zindan kaplamaktadır. Aşk şarabı gönlü ferahlandırmakta, ruha gıda vermekte, cennet bağını ise nurlandırmaktadır: Selsebîlün ‘aynıdur sôfî mey-i gül-fâmumuz Yiridür kandîl-i ‘Arş olursa sâfi cânumuz (Zâtî, G.566/1) Gönlü açılmaz elinde câm-ı gül-fâm olmasa Bâdesiz bâg-ı behişt olsa sarar zindân mest (Nef‘î, G.24/3) Rıdvân bağına muhabbet kadehinin yudumu saçılmış, suyunu Kevser, bitkisini şeker kamışı, toprağını da güzel koku etmiştir. Cennete nisar edilen aşk şarabı, cennetin sularını Kevser’e, bitkilerini şeker kamışına, toprağını da misk ve ambere dönüştürmüştür. Aşk şarabının varlığın doğasını olumlu manada değiştirici etkisi vurgulanmaktadır: Saçıldı cür‘a-i câm-ı mahabbet bâg-ı Rıdvâna Suyın Kevser nebâtın ney-şeker hâkin ‘abîr itdi (Bâkî, G.523/2) “Sekâhüm Rabbühüm” şarabını sevgilinin dudağından içmek gerekmektedir. Çünkü onun bir katresini içen âşıklar ebediyen azap görmeyecektir. Allah’ın cennetliklere tertemiz şarap içireceğini (76/21) müjdeleyen ayetten iktibasın yapıldığı beyitte, dudakta fenaya ererek bekabillah mertebesine ulaşıp vuslat şarabını içen 252 âşıkların, bu itibarla en yüce cennete eriştikleri ve asla azaba duçar olmayacakları ifade edilmektedir: Şol “sekâhüm rabbühüm” hamrin lebinden içegör Katresin nûş eyleyen ‘uşşâk ebed görmez ‘azâb (Niyâzî-i Mısrî, 14/2) Cennette şarabın haram olmadığına binaen, sâkînin dolaştırdığı şarapla su, Kevser olmuş; cihan, cennete dönmüştür. Aşk şarabını sevgilinin elinden içen âşık nazarında dünya, cennet-vari bir havaya bürünmüştür. Cennette, baş ağrıtma ve sersemletme gibi hasletlerden uzak, içimi kolay ve tadı harika olan şarabın haram olmadığı gerçeğinden hareketle, böyle bir ortamda sunulan şarabın haram olmayacağı dile getirilmektedir: Su kevser olup döndü cihân cennete sâkî Devr eyle ki cennetde harâm olmadı sahbâ (Ahmed Paşa, K.37/7) Âşık, gül renkli şaraptan, kalıcı olan cennet şarabından içmenin peşindedir. Dolayısıyla aşk şarabı, hem yasağı olmayan hem de bitip tükenmeyen bir şarap olmak bakımından, cennet şarabına benzetilmektedir: Sâkıyâ kalmaz imiş çünki bu sohbet bâkî Mey-i gül-gûn içelüm bâde-i cennet bâkî (Bâkî, G.525/1) Aşk yolunda yürüyenin safa ve huzur bulacağı, vahdet sâkîsinin tertemiz şaraptan sunacağı temenni edilmektedir. Aşk sayesinde gönlü mamur, kalbi pür nur olan âşığa, İlahî sevgilinin vuslat zevkini yaşatacağı, Şarâb-ı tahûr sunacağı beklenmektedir: Dilersen anda revânun bula safâ vü huzûr Elüne sâkî-i vahdet suna şarâb-ı tahûr (Hayretî, K.1/5) Her ne kadar Kevser, Hz. İsa’nın suyundan lezzetli olsa da, ehl-i hal başka şaraptan zevk almaktadır. Zira onların tadına vardığı şarap, aşk şarabıdır. Cennet Kevser’inin özellikleri anlatılmakla bitirilmese de şaraptan leziz olması imkânsızdır. Çünkü âşık, aşk şarabı kadar muteber bir içecek tanımamaktadır: Özge meyden zevk alur erbâb-ı hâlet Nev‘iyâ Gerçi kim Kevser olur âb-ı Mesîhâdan lezîz (Nev‘î, G.51/5) Kevser-i cennet deyu vâiz bugün vasfeyledi Sormadım şaşkın gibi bilmem ki sahbâdan lezîz (Turâbî, 70/3) Hazır şarap dururken, sonraki hayatta sunulacak olan şaraba rağbet etmeyen âşık, sofiye hitapla, cennet şarabını Allah nasip ederse yazın içesin demekte, onu aşk şarabından içmeye davet etmektedir. Zira aşk şarabı şu anda mevcuttur. Anı yaşayan 253 biri için önemli olan da bu şaraptır. Zaten cennet şarabı âşığın başını ağırtacak cinstendir (Zâtî, G.1608/5). Çünkü cennet şarabına olan istek gelecek endişesinin, maddi beklentilerin bir ürünü olduğu için, âşığın gönlü onu arzulamamaktadır. Hele bir de sâkînin busesi âşığın hafızasında hoş bir tat bırakmışsa, cennet şarabını âşık neylesin. Nitekim aşk şarabı Elest meclisinde sevgiliyi görmekle kendinden geçen âşığa verilmiş İlahî bir lütuftur. Ezel ahdiyle bağlantılı olan bu lütfun, âşık nazarında kıymeti büyüktür. Cennet şarabı gibi bir mükâfatın çok daha ötesinde kazanımları vardır: Hak virürse içesin yaza şarâb-ı cenneti Gel beru hoş gele gün sôfî bizümle hâzırı (Zâtî, G.1815/6) Ârzû kılmaz gönül zâhid şarâb-ı cenneti Bûse-i sâkî dimâğumda ‘aceb lezzet kodı (Zâtî, G.1737/5) 2.1.4.5. Âşığın Cennet Telakkisi Âşığın cennet olarak gördüğü varlık, sevgilinin kendisidir. Tabiri caizse, âşığın cenneti sevgilidir. Hatta yeri geldiğinde cehennemi dahi sevgili olmaktadır. Bu bakış, tevhit fikrinin bir yansımasıdır. Âşık nazarında en büyük haz ve mutluluk, sevgilinin yüzünü seyretmektir. Bu, rengârenk, latif, hoş kokulu bir bahçeyi; hatta cennet bahçesini gezip görmekten çok daha güzeldir. İnsanların mizacına, yaratılışlarına uygun ve hoş gelen bahçeler dahi sevgili olmayınca, sıkıntı ve hüzün mekânı olarak görünmeye başlamaktadır. Sevgiliye kavuşmak, esasında onu görüp temaşa etmektir. Bunun zirve noktası ise sevgili ile göz göze gelmektir. Hazların en mükemmeli de bu olsa gerektir (Yıldırım, 2014: 37). Âşık, Kur’an’da Allah’ın açıkça vaadi olmakla birlikte, ne cehennem azabından korkmakta ne de cennetteki nimetlere iştiyak duymaktadır. Onun yegâne isteği, sevgilisine kavuşmaktır. Âşık, sıradan insanlar için standart olarak kabul edilen “havf u recâ”yı aşarak öncelikle “kabz u bast”, daha sonra ise “heybet ü üns” makamına çıkmaya namzettir (Yıldırım, 2014: 180). Bu bakımdan âşığın cennet algısı, umumun anladığı cennetin çok çok ötesindedir. Sevgili, varlığıyla, cemâlinin nuruyla âşığın dünyasına ışık saçan bir güneş gibidir (Şeref Hanım, G.73/3). Sevgili olmazsa, âşık için iki cihan da zindan demektir (Yunus Emre, 4/4). Sevgiliden yoksun kalanın iki dünyasının da zindan oluşu; Allah’ın, göklerin ve yerin nuru olduğuna dair ayeti akla getirmektedir (Nûr, 24/35). Âlemdeki güzellik asıl anlam ve değerini Allah’ın nurunun bir tezahürü olmasından almaktadır (Koç, 2010: 76). Buna göre gönül ehlinin cenneti, sevgilinin cemâlini seyretmektir. O 254 cennette huri ve gılmân değil, nur üstüne nur bulunmaktadır. Bu bakımdan sevgili, âşığın dünyasını ve ahiretini aydınlatan bir nurdur: Cennet-i erbâb-ı dil cânân cemâlin seyrdir Hûr u ğılmân olmaz ol cennetde nûrun-nûr olur (İbrahim Hakkî, G.88/3) Gayesi sevgiliye vuslat olanın, dünya ve ahirete dair bir beklentisinin bulunmaması gerekmektedir. Belli bir nokta üzerine yoğunlaşan bakışın, diğer nesneleri fark etmemesi misali, sevgiliye odaklanan âşık da, ne dünya malı ve makamına ne de cennete ve nimetlerine rağbet etmemektedir. Nitekim Hak ehli olanlara iki cihan, cennetler ve huriler haramdır. Dolayısıyla âşığın cenneti sevgilinin kendisidir: İsteme Kuddûsiyâ dünyâda câh u mâlı sen Çün harâmdır ehl-i Hakka dû-cihân cennât u hûr (Kuddûsî, G.775/9) Halkın geneli cennet ve huri temenni etmektedir (Ahmedî, G.37/3). Cennet ile huriyi talep edenlerin yanı sıra bazıları da mal ile mülk istemektedirler (Ahmedî, G. 629/7). Ancak sevgiliye vuslat nimeti gibi değerli bir sermayeye ve zenginliğe sahip olan âşıklar, huri ve gılmânı bir daneye satmışlardır. Onların gözünde huri ve gılmânın - sevgiliye nazaran- bir buğday tanesi kadar anca değeri vardır: Devlet-i vuslat durur ‘âşıklarun sermâyesi Satdılar bir dâneye hûri vü ğılmânı bugün (İsmail Hakkî, G.238/4) Âşıklar, sekiz cennete, huri, kusûr ve köşklere asla nazar etmemektedirler (Eşrefoğlu Rûmî, 10/3). Seven, sekiz cennet, huri, gılmân ve saraylara değil, sevgiliye ihtiyaç duymaktadır (Eşrefoğlu Rûmî, 5/2; 38/3). Akıl her ne kadar cennet, huri, köşk ve gılmân istese de cennet nimetlerine âşığın meyli bulunmamaktadır: ‘Akıl ister cennet ü hûr u kusûr gılmân ola ‘Âşıkun hîç meyli yokdur cennetün na‘mâsına (Eşrefoğlu Rûmî, 109/8) Maksadı, dîdârın cenneti olan, ne Me’vâ cennetine gerek duyar (Nesîmî, G.399/7) ne de Firdevs cenneti için gamlanır. Bilakis dîdâr talibi olan âşık, bu haliyle gayet mutlu ve neşelidir: Cennet-i firdevs için bir lahza gam-gîn olmazam Tâlib-i dîdâr-ı yârım şâdumânım hurremim (Nesîmî, G.286/6) Aşk ehlinin, kûy-i yârin Firdevs’ini arzulamaktan maksadı (Niyâzî-i Mısrî, 148/5), onun dîdârı olduğu gibi, ârif de dîdâr ümidi olduğu için cennet gülzarını istemektedir. Nitekim cennet arzusu ancak dîdârı görmeye matuftur. Yoksa âşık, yârin olmadığı bir gülistanı gezip dolaşmayı istemek hevesinde değildir: 255 Cinân gül-zârını neylerdi ‘ârif Eğer ümmid-i dîdâr olmayaydı (Necâtî, G.582/6) Ârzû-yı cennet ancak rü’yet-i dîdârdır Yohsa ‘âşık yârsız seyr-i gülistân istemez (Şeref Hanım, G.67/3) Cennet, sevgiliyi görmek için bir vasıtadır. Ancak vuslat yolunun bağı cinan gülzarı ise âşık, cennet bağından haz almayı istememekte, bundan Allah’a sığınmaktadır. Dolayısıyla âşık, tamamen cennetten soyutlanmayı tercih etmektedir. Bu da, âşık nazarında sevgilinin biricikliğini, tevhit fikrinde zirveye ulaşıldığını ortaya koymaktadır: Gül-zâr-ı cinân ise vuslat yolunun bâğı Etmeye ma‘âzallâh dil bâğ-ı cinândan haz (Necâtî, G.259/3) Sevgili olmadıktan sonra âşığın gönlünü gül bahçesinin açması imkânsızdır (Necâtî, G.587/6). Hatta sevgilinin gül yüzünün gülşenini görmeyince, cennet bağı âşığın gözüne diken gibi gelmektedir. Tıpkı bu, dîdâr olmayınca cennet ehlinin yerinin gül gibi diken olmasına benzemektedir. Dolayısıyla rü’yetullah gibi manevi bir nimetten yoksun kalan cennet, bu haliyle dikenlerle dolu bir güle benzemektedir. Gül var, ancak dikenli. Cennet var, ancak dîdârsız: Gül yüzü gülşenini görmeyicek Bâg-ı cennet gözüme hâr gelir (Ahmed Paşa, G.63/2) Cennet mutluluk, nur, reyhân ve revh’in olduğu bir yerdir. Ancak orada ruha dîdâr hoş gelmektedir. Mukarrebûn için rahatlık (revh), güzel rızık (reyhân) ve Na‘îm cenneti olduğunu bildiren ayetlere (Vakıâ, 56/88-89) telmihte bulunan beyitte, Kevser şarbını istemeyen ve cenneti talep etmeyen âşığın (Muhibbî, G.214/9), bütün bu nimetlerin ötesinde, İlahî cemâli görmeyi arzuladığı vurgulanmaktadır: Cennet sürûr u nûr-ıla reyhân u revhdur 9 İllâ ki rûha orada dîdâr hoş gelür (Ahmedî, G.256/8) Âşık, sevgilinin kûyunu eşsiz güzelliğe sahip bir gülşen olarak telakki etmekte, cemâl bağından daha güzel bir seyrân olmadığını dile getirmektedir. Daima sevgilinin cemâline bakmayı arzulayan (Kuddûsî, G.58/7), iki cihanda da maksutları dîdâr olan âşıklar, dünyanın bütün varlığını bir hiç mesabesinde görmektedirler: Gönlüme kûyun gibi bir gülşen-i zibâ m’olur Gözüme bâg-ı cemâlünden güzel seyrân mı var (Hayretî, G.111/2) 9 Divanda “rûh” olarak okunan bu kelime Vâkıa Suresi 89. ayete istinaden “revh” olarak düzeltilmiştir. 256 Dünyenin var vârını bir çöpe saymaz âşıkân Dû cihânda anların maksûdları dîdârdır (Vîrânî, s.181) Âşığın cennete bakışıyla, zâhid veya ona benzer düşüncede olanların cennete bakışı arasındaki fark, tezat teşkil etmektedir. Zira âşığın cennet algısı, sevgili merkezli iken, zâhidin cennetten anladığı, onun nimetleri ve rahatlığıdır. Nitekim hacının maksadı Kâbe, âşığın isteği ise sevgilinin kûyudur. Zâhidin fikri cennet, âşıkların derdi ise sevgilinin yüzünü görmektir. Bülbüle taze gül, yanık pervaneye mum (Zâtî, G.694/3); âşığa yârin cemâli zâhide cennet (Turâbî, 392/1) gerekmektedir. Dolayısıyla her varlık tabiatı icabı başka bir varlığa ilgi ve ihtiyaç duymaktadır: Hâcınun maksûdı Ka‘be bana kûyundur garaz Fikri cennet zâhidün uşşâka rûyundur garaz (Şeyhülislâm Yahyâ, G.167/1) Sofi bucakta cennet için ah eder iken; dîdâr âşığının canı ve gönlünün, tecelli nurunun ışığından yanması misali şair de dîdâra karşı Tûr dağı gibi yanıp tutuşmaktadır. Hz. Musa’nın Allah Teâlâ’yı görme talebini ve buna istinaden İlahî tecelli karşısında dağın paramparça oluşunu konu edinen ayete (A‘râf, 7/143) telmihle âşığın dîdârı görme arzusu, Hz. Musa’nın Allah’ı görme isteğiyle özdeşleştirilmektedir: Dîdâra karşu yanar idüm Tûr gibi ben Sôfî bucakda cennet içün eyler idi âh (Zâtî, G.1252/4) Ârif baharı terk edip hazana gelmeyeceği gibi, âşık da sevgilinin gül yanaklarını koyup da cennete meyletmemektedir. Nitekim güzel yanaklı sevgili, âşığa yetmektedir, dolayısıyla cennet gerekli değildir (Ahmed Paşa, G.88/1): Gül-ruhların koyup dil meyl eylemez cinâne Terkeyleyüp bahârı ‘ârif hazâne gelmez (Muhibbî, G.1100/4) Âşık, sevgilinin dudağının müştakı, zâhidler ise Kevser talibidir. Nitekim mest olana mey içmek, ayık olana da su içmek hoş gelmektedir. Âşık için Kevser hayali su üzerine yazılmış bir yazı, işlenmiş bir nakış gibidir. Hemencecik silinebilen, âşığın gönlünde yer etmeyen bir hayaldir. Zaten âşık, gönül kabarcığını Selsebîl’den boş kılmıştır. Hayal, nakş-ı ber-âb ve su kabarcığının bir arada ve Kevser, Selsebîl bağlamında kullanılması dikkat çekicidir. Zira önemli cennet nimetleri arasında zikredilen bu suların âşık nazarındaki hükmü, boş bir hayal, su üstündeki bir nakış ve çok kısa süre varlığını muhafaza edip hemen patlayıveren hava kabarcığı gibidir. Zaten Kevser çokluk anlamında kesrete, leb vahdete, şarap ise İlahî aşka işaret etmektedir. 257 Zâhidler dünyaya ait şeylerin peşine düşerken, âşık İlahî aşkı istemekte, vahdete erişmeyi arzulamaktadır (İpekten, 2010/b: 86). Âşık nazarında aslolan baki bir yârdır: Ben lebin müştâkıyım zühhâd kevser tâlibi Nitekim meste mey içmek hoş gelir huş-yâre su (Fuzûlî, K.3/9) Kevser hayâli ‘âşıka nakş-ı ber-âbdur Kılduk tehi habâb-ı dili Selsebîl’den (Fehîm-i Kadîm, G.235/3) Cennet içinde şarap, âb-ı hayat; altın sarısı şarap kadehi (zerrin kadeh) de, güneş olsa âşık için gerekli değildir. Sevgili olmadıktan sonra meclisin de bir anlamı yoktur. Bu bakımdan sevgili ruha gıda, kalbe safa vermekte, bağ da meclis de cennet de onunla güzel olmaktadır: Şarâb Âb-ı hayât u câm-ı zerrîn âfitâb olsa Cinân içre gerekmez bana cânân olmasa meclis (Bâkî, G.208/3) Âşığın huri ve gılmânı, gönlündeki aşk ve şevkidir. Bugün selâm yurdu (dârü’sselâm) olan âşık, artık cennetin ne olduğunu bilmemektedir. Nitekim bir güzel gülün gamını kişi taşımadıktan sonra, cihan bağı cennet olsa da (Nev‘î, G.530/2) bir anlam ifade etmeyecektir. Dolayısıyla âşığın cennet ve nimetlerinden anladığı, sevgiliye olan aşkı ve bunun kendisi üzerinde bıraktığı olumlu etkidir: Benüm hûrî vü ğılmânum dilümde ‘ışk u şevkumdur Bugün dâru’s-selâmem gayrı cennet neydügin bilmem (İsmail Hakkî, G.228/5) Âşığın sevgiliden istediği, ağyarı bırakıp yalnız yürümesidir. Cennet gülünün oyunu için dikene gerek yoktur. Nitekim cennette eza verici unsur ve durumlar bulunmamaktadır. Diken de elem verici olduğu için, cennet güllerinin dikensiz oluşuna vurgu yapıldığı gibi, sevgilinin de gayra iltifatı terk edip, âşığa eziyet etmemesi beklenmektedir: Tenhâ salın ey dost sen ağyârı nidersin Cennet gülünün hilesine hâr gerekmez (Necâtî, G.213/4) 2.1.4.6. Âşığın Gönlünün Cenneti Andırması Aşkın cennetle irtibatının bir yansıması olarak âşığın gönlü de cennetten manzaralar sunmaktadır. Aşkın tesiriyle dönüşüm yaşayan gönül, cennet-vari bir havaya bürünmektedir. Duygusal yetilerin mekânı olan sine, bahçeye benzetilmektedir. Âşığın gönlü, hususi bahçeden, dünyevi otoritenin bahçesine, İslam bahçesine, cennet bahçelerine ve 258 nihai gerçekliğe doğru yükselen bir açılıma sahiptir. Bu durum, Osmanlı şiirinin bahçe tasavvuruna işlenmiş olan kozmik bakışın tezahürüdür (Andrews, 2009: 188). Bir şehri andıran âşığın gönlü, tamamen ışıklı bir halde, velayet ilmine ermekle Allah’ın nuruna gark olmaktadır. Tıpkı cennetin nurdan bir âlem olması misali, İlahî feyze mazhar olan âşığın gönlü de nur ile dolmakta, bu haliyle cenneti çağrıştırmaktadır: Vucûdum şehrine girdim bu şehri pür ziyâ gördüm Vilâyet ‘elmine erdim ‘eceb nûr-i Hudâ gördüm (Hatâ’î, G.212/1) Kırmızı güllere benzeyen âşığın göğsündeki taze yaralar, bu görünümüyle cennet bağındaki gülleri andırmaktadır. Dolayısıyla âşığın yaralı gönlü, cennet bağındaki gülleri resmetmektedir: Kim ki görmek istese güllerle cennet bâğını Âşıkın göğsünde görsün tâze tâze dâğını (Hayâlî, G.551/1) Âşık, gönlünün irfan hazinesinin mahzeni olmasını istemektedir. Aksi takdirde cennet köşkü ise de, o yerin viran olmasını dilemektedir. Cennet kasrı, âşık nazarında maddi ve sûrî olanı temsil etmekte, dış görünüşü imlemektedir. Ancak âşığın arzusu şekilden ziyade manadır. İrfan hazinelerini barındıran böyle bir gönlün havasız karanlık bir yer olması problem teşkil etmemektedir. Çünkü bu irfan sayesinde, orası nur ile münevver olmaya namzettir. Hazinelerin viranelerde bulunduğuna dair yaygın bir kanaatten ötürü, âşığın, gönlünün viran olmasını bilinçli bir şekilde istediğini söylemek mümkündür: Tek gönül mahzen-i gencîne-i ‘irfân olsun Tutalum kasr-ı cinân ise de vîrân olsun (Nev‘î, G.341/1) Âşık, ne bağ ile bostan ne huri ve gılmân ne de Hz. Süleyman’ın mülkünü, saltanatını istemektedir. Ona gönül viranesi kâfidir. Her ne kadar virane gibi görünse de, irfan hazineleriyle dolu olan âşığın gönlü, bu haliyle mana/marifet cennetini andırmaktadır: Bâğ ile bûstân istemem hûrî vü ğılmân istemem Milk-i Süleymân istemem besdür gönül virânesi (İsmail Hakkî, G.351/3) Âlem cennet misali olsa da, âşığın gönlünde sürur olmadıktan sonra, temaşa da hoş gelmemektedir. Nitekim cennet, bugün âşığın kalbinde olan cennettir (İsmail Hakkî, G.309/4). Aslolan anı yaşayan âşığın gönlünün cennet gibi olmasıdır. Yoksa dış dünyanın cennet olmasının âşık için bir anlamı yoktur: 259 ‘Âlem misâl-i cennet imiş tutalım benim Gönlümde yok sürûr temâşâyı neyleyim (Şeref Hanım, Terkîb-Bend 4/15) Her ne umulursa manada suret gösteren gönül, galiba cennetten bir yerdir, en büyük Firdevs’tir. Dolayısıyla âşığın gönlü mana cennetidir. Gönül âleminde kendisine yakın olanlar için Mevlâ’nın, içinde huri ve sarayların bulunmadığı cenneti mevcuttur. Allah’a yakın olmakla en güzel makama ulaşanların gönül dünyası manevi hazların yaşandığı bir cenneti andırmaktadır. Dolayısıyla orada, maddi hazlara dair huri ve sarayların yeri yoktur: Her ne matlûb eylesen mâ‘nîde sûret gösterir Gâlibâ cây-ı behişt Firdevs-i kübrâdır gönül (Turâbî, 200/4) ‘Âlem-i dilde mukarribler için Mevlâ’nın Cenneti var ki yoğ içinde ne hûr u ne kusûr (İbrahim Hakkî, G.146/7) Gönül bir cennet ve aşk da o cennet içindeki huridir. Gönül ehline tecelli eden ise o hurinin nurudur. Gönlü pür nur eyleyen aşktır. Gönlün cennet olmasına sebep olan da aşktır. Aşk ise âdeta huridir. Çünkü huri eşsiz güzelliği ile gönül açıcı ve cezbedici bir özelliğe sahiptir. Aşk da gönle ferahlık vermekte, bu vesileyle her taraf güllük gülistanlık olmaktadır: Gönül bir cennet ü ol cennet içre ‘ışk hûrîdür Tecellî eyleyen ehl-i dile ol hûri nûrıdur (İsmail Hakkî, G.99/1) Tevhit bahçesi ile âşığın kalbi cennet bağı olmakta, tevhit nefhası ile duyu âlemi (can dimağı) güzel kokulara gark olmaktadır. Dolayısıyla sevgili üzerine teksif edilen duygu ve düşüncelerin bir semeresi olarak gönül cennet bağına dönmekte, oraya sevgilinin güzel kokusu sinmektedir: Kalbüni bâg-ı cinân it ravza-i tevhid ile Cân dimâğın kıl mu‘attar nefha-i tevhid ile (Niyâzî-i Mısrî, 162/1) Ebediyen baki kalacak olan kalp cennetine girmek gerekmektedir (İsmail Hakkî, G.363/4). Hak âşıkları, gönlü cennet olarak görmekte, ondan hâsıl olan aşkın gamını ise rahmet saymaktadırlar. Allah’ın merhametinin bir eseri olmak hasebiyle, cennet için Rahmet ismi de kullanılmaktadır. Bu bağlamda aşkın gamını cennet gibi algılamak mümkündür. Zaten o bir İlahî bağıştır: Dili ‘uşşâk-ı Hak cennet sayarlar Gam-ı ‘ışkın anun rahmet sayarlar (İsmail Hakkî, G.129/1) 260 2.1.4.7. Âşık-Rakip Münasebetinin Cennet Bağlamında Ele Alınması Divan şirinde bir hayli önem arz eden rakip, sevgilinin diğer âşıkları ve âşığı sevgiliye ulaştıran bütün engelleri ihtiva eden şümullü bir tiptir. Rakip, âşığın hem düşmanı hem de âşığın sevgiliye olan aşkını zinde tutan itici bir güç konumundadır. Âşığın rakibe bakışı genelde menfi olduğu için, aslında rakibin, cennet gibi çekici ve arzulanan bir yer ile anılması alışılmışın dışında görünmektedir. Cennetle bahis konusu edilse dahi, yine de rakibe yüklenen anlamların olumsuz olduğu, hoşa gitmeyen çağrışımlar uyandırdığı müşahede edilmektedir. Rakip sınıfı içinde “ağyar”, “bigâne”, “rakîb”, “düşman”, “adû” ve “zâhid ile sofu” tipleri bulunmaktadır. Bahçe veya cennet gibi özel mekânların dışında tutulan rakip ve bu kategorideki tipler, bahçenin, meclisin ve grubun dışında olmakla, iç mekânın niteliğinin tanımlanmasına değerinin anlaşılmasına katkıda bulunmaktadırlar. Bu tipler, dış mekâna aittir ve meclisin temel işlevleriyle zıtlığı temsil etmekte; grubu birbirine bağlayan duygusal ilişkide yeri olmayan, gruba aidiyeti bulunmayan kimseler olup (Andrews, 2009: 197, 198), kesreti temsil etmektedirler. Rakibe dair yukarıda sıralanan tiplere hacıyı da eklemek mümkündür. Zira âşığın maksadı sevgilinin dîdârı iken, hacının maksadı ise Kâbe olmakta (Osman Bedreddîn, 2006: II/372), böylece hacı âşığın karşısında konumlanmış bulunmaktadır. Nitekim bir şiirde âşık, “Hacı Kâbe yolunda, ben dîdâr talibiyim/O hâneyi arıyor ben hâne sâhibini” (Osman Bedreddîn, 2006: II/524) demekte, hacı ile kendisi arasındaki tezadı ortaya koymaktadır. Sevgilinin yanağı cinân bostanı, boyu Tûbâ, saçı cennet reyhânı, cennet ehlinin yeri ise onun Rıdvân’ıdır. Rakibe gelince, o da bu ortanın/yerin şeytanıdır. Sevgilinin yüzü cennet bağını, hattı cennet ehli ve Rıdvân’ı andırmaktadır. Yüzdeki ayva tüyleri ortasında bulunan ben de, o cennet bağına girmiş şeytana benzemektedir. Zira ben siyah renkli, şeytan da kötü niyetlidir. Kötü niyetli olmak karanlığa ve küfre delalet etmektedir. Rakip, âşığın sevgiliye ulaşmasına engel, şeytan ise insanların Hakk’ı bulmasına engel olmakta, onları saptırmaktadır: ‘Ârızı yârın cinân bustânıdır Ol kadi Tûbâ saçı reyhânıdır Kûy-ı cennet ehli hem Rıdvânıdır Bes rakîb bu ortanın şeytânıdır (Nesîmî, Tuyuğ 83) 261 Kibir ve gururu sebebiyle Allah’ın lanetine uğrayarak ebedî azaba çarptırılmış bir varlığın yeri cehennemdir. Buna istinaden şeytanın cennette olmaması gerektiği gibi, şeytana benzetilen rakibin de sevgilinin kûyunda bulunmaması gerekmektedir. Dolayısıyla âşık, kûyunun cennetinden rakibi kovmasını (Muhibbî, G.878/3), rakibi kapısına bırakmamasını sevgiliden istemektedir. Zira Rıdvân cenneti içinde kâfirin yeri yoktur. Kâfir cennete giremeyeceği gibi, kâfire teşbih edilen rakibin de sevgilinin cennet olan kûyuna giremeyeceği muhakkaktır: Rakîbi koma kûyunda nigârâ Behişt içinde şeytânı n’idersin (Cem Sultan, G.234/2) Rekîbi koymagil kapunda n’eyler, Bu kâfir cennet-i rizvân içinde (Hatâ’î, G.49/4) Sevgilinin cennet olan kûyuna bazen rakibin uğramasına şaşmamak gerekmektedir. Çünkü bir zamanlar lanetli şeytanın yeri cennet idi. Kibir ve gururu sebebiyle huzur-ı İlahîden tard edilmeden önce şeytanın cennette bulunduğu, hatta Hz. Âdem ve Havvâ’nın ayağını kaydırmak için de -bir şekilde- cennete girdiği nakledilmektedir. Bu bakımdan rakibin de, sevgilinin kûyuna girmesi normaldir: Kûyına varsa ‘aceb mi dil-berün gâhî rakîb Cennet idi bir zamân İblîs-i mel‘ûnun yiri (Bâkî, G.548/3) Rakip, cennette bir durağı olmasını isterse şayet (Hayretî, G.167/5), buna nail olmak için, sevgilinin eşiğinden âşığı dünyada men eylememesi gerekmektedir. Âşık, dünyada sevgilinin eşiğinden kendisini men eylemediği takdirde, ahirette rakibin yerinin cennet olması için Allah’a dua etmektedir. Bu vesileyle, rakibin yerinin cennet olmasını istemektedir: Âsitânından beni men‘ eylemezsen dünyede Cennet itsün ey rakîb uhrâda Hak yirün senün (Hayretî, G.218/4) Kutsal tavus kuşunun altına beyaz karga koyulup, Me’vâ cenneti içinde ona yuva yapılsa, envaiçeşit nimetle büyütülse yine de kargadır. Karga gibi hareket edecektir. Tavus, cazibesinin İlahî cemâli yansıttığı ve görenleri kendisine hayran bıraktığına inanıldığı için cennet kuşu olarak bilinmektedir (Ceylan, 2011: 184). Tavus güzelliği ve büyük bir meleği temsil etmesi yönüyle cennete has kılınırken, karganın yeri cennet gülşeni de olsa, ondan zuhura gelen davranışlar yine kargaya özgüdür (Hüdâyî, Kt.41). Zağ rakip olarak düşünülecek olursa, kötü hasletlere sahip rakip cennete dahi konulsa yine değişmeyecektir: 262 Beyza-i zâğı koyup tâvûs-ı kudsün altına Cennetü’l-me’vâ içinde ana yapsan âşiyân Terbiyet etsen anı envâ‘-ı ni‘metle beğim Zâğdır ancak yine andan zuhûr eden hemân (Hüdâyî, Kt.42) 2.1.4.8. Âşık ve Zâhid Tipleri Arasındaki Tezadın Cennetle İrtibatı Klasik Türk şiirinde zâhid, âlim, âbid, vâiz, ham sofu gibi tiplerin eleştirilere konu olduğu görülmektedir. Âşık, sûfî ve rindin karşısında bulunan bu tipler, riyakârlık, bencillik, menfaatperestlik, maddi olana düşkünlük konusunda çokça kınanmışlar, aşağılayıcı ithamlara maruz kalmışlardır. Samimi olmamaları, çıkarlarını düşünmeleri âşığı âdeta çileden çıkarmaktadır. Bu tutumları cennetle ilgili düşüncelerine de yansımaktadır. Nitekim zâhid ve ona benzer düşüncede olanların cennetten bekledikleri maddi hazlar, rahatlık, nimetler içinde yüzmek, günü gün etmektir. İbadet yapmaktaki amaçları, cennete ve onun nimetlerine nail olmak, cehennem azabından kurtulmaktır. Bu bakımdan amellerini içselleştirmedikleri gibi, imanlarında da ihlastan yoksundurlar. Klasik Türk şiirinde en çok yerilen kişilerden biri olan zâhid, bütün gayret ve çabasını cennetin kendisine yoğunlaştırmaktadır. Oysa âşıklar nazarında cennet değil, sevgili esastır. Sevgilinin olmadığı bir cenneti asla istemeyen âşıklar için böyle bir yer, özgürlüklerini kısıtlayan kafes gibi gelmektedir (Yıldırım, 2014: 37, 180). Cenneti elde etmeye, cehennemden de halas olmaya yönelik bir tutum sergileyen ve bu endişeyle amellerde bulunan zâhid gibi tipler, rind ve âşık tarafından kınanmaktadırlar. Çünkü İlahî rıza ve muhabbet uğruna olması gereken ibadetin, belli bir karşılık beklenerek yapılması, menfaatperestlik olmakta, işin içerisine riya ve bencillik karışmaktadır. Nitekim riya ve nifak kelimelerine, yaygın anlamından çok daha derin ve kapsamlı anlamlar yükleyen sûfîler, amacın cemâl-i İlahî olmadığı bütün ibadet ve taati riyakârlık olarak telakki etmişlerdir (Yıldırım, 2014: 163-164). Bu tip davranışlar da âşık ve benzeri tipler açısından sorun teşkil etmektedir. Dolayısıyla âşıklar -her fırsatta- böyle davrananlara eleştiri oklarını yöneltmektedirler. Zâhidin cennete olan şevki, maslahatçı olmasına ve amele koyulmasına, bu ameller de onun Hak’tan uzaklaşmasına neden olmaktadır. Rind ile zâhid arasındaki fark, sıfat ve ahlaklarında kendini belli etmektedir. Her ikisi de maksada ulaşma şartının azade olmaktan geçtiğini bilmektedir. Zâhid yolun bir bölümünü geçmeyi başarmıştır. Dünyaya sırt çevirmiştir, fakat hâlâ ahiret dünyasına bağımlıdır. Ancak rind, hem 263 dünyadan hem de ahiretten bağımsız olmakla bu bağımlılığı da ortadan kaldırmayı başarmıştır (Pürcevâdî, 1998: 265). Âlemde herkesin gönlünün bir isteği vardır. Zâhidin arzusu cennet, âşığın ise dîdârdır. Âşık, sevgilinin güzel yüzüne iştiyak duymakta, zâhid ise cennete heves etmektedir (Zâtî, G.159/2). Bu itibarla âşığa Mevlâ’nın cemâli, yârin dîdârı; zâhide ise Firdevs-i a‘lâ, cennet hoş gelmektedir: Her kimin ‘âlemde bir dil-hâhı vardur dûstân Zâhidün ârzûsı cennet, ‘âşikun dîdârdur. (Hatâ’î, G.391/5) Zâhide Firdevs-i a‘lâ hoş gelür ‘Âşıka dîdâr-ı Mevlâ hoş gelür (Zâtî, G.159/1) Dîdâr âşığına vâizin yapabileceği en büyük ikram, cennet bağını arz eylememesidir. Vâizin cennet nimetlerini sürekli anlatıp durması, sevgilinin cemâline odaklanan âşık için bir işkence olmaktadır. Dolayısıyla onun âşığa yapacağı en büyük iyilik cennetin maddi yönünü anlatmaktan feragat etmesidir: Kerem kıl ‘âşık-ı dîdâra vâ‘iz İnen ‘arz eyleme bâğ-ı cinânı (Hayretî, G.442/5) Zâhidin muradı huri ve cennet iken, âşık nazarında huri ve gılmân ise sevgilinin cemâlinin cennetidir. Âşığın huri ve gılmânı sevgilinin yüzü, yani kendisi olduğuna göre, cennet hurileri ağyar konumundadır (Kuddûsî, G.753/2). Nitekim âşık, cennet hayaliyle kendini kayıtlamamaktadır. Özgür olan âşık için cennet, bir ayak bağı olup, cümle alakalardan kurtulan âşığı bağlayıcı fonksiyon arz etmekte, yani masivayı temsil etmektedir: Zâhidin hûrî ve cennettir murâdı dâimâ Hûrî gılmân behişt-i dîdâr-ı dilberdir bana (Turâbî, 18/6) Kayd edinmez kendiye vâ‘iz Hayâlî cenneti ‘Âşık-ı âzâdedir neyler bir ayak bâğını (Hayâlî, G.564/5) Zâhid inzivaya çekilip taat ve ibadet ile günü geçirmek suretiyle zühd hayatı yaşamakta, bununla cenneti elde etmektedir. Ancak sevgili haricindeki bütün varlıklar âşıkların zindanıdır. Sevgilinin olmadığı bir yer âşık için zindandan farksızdır. Zira sevgili cemâliyle her tarafı ve âşığın gönül dünyasını aydınlatmaktadır: Zâhidün zühdiyile Cennet makâmı olur Mâsivânun küllisi zindânıdur âşıklarun (Yunus Emre, 150/4) 264 Zâhid, gece gündüz daima cennet için ağlayıp (Kuddûsî, G.897/2), cennet havuzunun gamıyla ölüp giderken, âşıklar bir kadeh şarap ile gamlarını def etmektedirler. Zira onların içtikleri, aşk şarabıdır. Aşkın olduğu gönülde, mâsivâya dair gam ve kedere yer yoktur. Âşığın yegâne endişesi, sevgilinin kendisidir: Zâhid ölür gider gam-ı havz-ı behiştden Biz bir kadeh şarâb ile def‘-i gam eyleriz (Nedîm, G.49/4) Âşık değil ki dünyaya, cennete dahi meylederse, sevdiğinin yüzünü Rabbinin, kendisine göstermemesini dilemektedir. Buna göre âşık, ne dünyaya ne de cennete rağbet etmektedir. Onun yegâne gayesi sevgilinin yüzüne vuslattır: Zâhidâ dünyâ değil meyl eyler isem cennete Sevdiğimin yüzün Allâhım bana göstermesin (Necâtî, G.390/4) Huri ve Tûbâ vasfını az anlatmasını vâizden isteyen âşık, Tûbâ yürüyüşlü ve huri yüzlü sevgilinin kendisine yoldaş olduğunu söylemektedir. Âşık nazarında asıl sevgili dururken, huri ve Tûbâ’nın vasfını sayıp dökmenin bir ehemmiyeti olmasa gerektir: Hûr ü Tûbâ vasfın ey vâ‘iz bu gün az eyle kim Hem-dem ol Tûba-hırâm ü hûr-peykerdir bana (Fuzûlî, G.15/3) Herkes tuttuğu yola göre menzilin sonuna, amacına ulaşmaktadır. Âşığın maksadı Hak, ibadet edenlerin maksadı ise cennettir. Zâhid huri ve gılmân arzusuyla ibadet etmekte (Fuzûlî, G.138/2), cennet hevesiyle güzel amelde bulunmaktadır. Rind ise bakışını Ezel gününün öncesine çevirmiştir. Zira Elest bezminde sevgilinin nazarı âşığın nazarına ilişmiş ve âşk başlamıştır. Rind de bu anı hatırda tutmakta, İlahî sevgiliye tekrar kavuşma iştiyakıyla yanıp tutuşmaktadır: Her kişi ser-menzile irer sülûkine göre ‘Âşıka Hak’dur garaz cennet ‘ibâdât ehline (İsmail Hakkî, G.315/5) Zâhid heves-i cennet ile hüsn-i ‘amelde Rindün nazarı sâbıka-i rûz-ı ezelde (Nâbî, G.699/1) Harabat ehline kin besleyen sofuyu, bu haliyle cennnet-i a’lâya koymayacakları aşikârdır. Hazineler harabelerde olduğuna göre, harabeyi andıran gönül de kıymetli hazineler barındırmaktadır. Hâlbuki melamet ehli bugün üryan olsa da, yarın cennet elbisesini giyecektir (Fehîm-i Kadîm, G.246/5). Dolayısıyla dış görünüşünden hareketle insanlara kem gözle bakmamak gerektiği, aksi takdirde o çok istenen mükâfatlardan mahrumiyetin gerçekleşeceği vurgulanmaktadır: 265 Sûfî nedür erbâb-ı harâbâta bu kînün Anunla seni cennet-i a‘lâya komazlar (Atâyî, G.74/6) Kendini düşünen zâhid Allah’ı tanımamakta, Me’vâ cennetini istemekte, ancak ona giden yolun neresi olduğunu da bilmemektedir. Bencillik eden zâhidin Allah’ı bilip tanıyamayacağı ifadesiyle, “Nefsini bilen Rabbini bilir” (el-Aclûnî, 2001: II/309) hadisine telmih yapıldığını söylemek mümkündür. Benlik bataklığında boğulmak suretiyle mahlukâtı ve Hâliki tanıma imkânından yoksun kalmakta, Allah’a yakın olmak şöyle dursun, O’ndan uzaklaşmaktadır. Haliyle cennet de böyle birine kapalıdır: Zâhid-i hôd-bîni gör Allah bilmez kandadır Cennetü’l-me’vâ’yı ister râh bilmez kandadır (Vîrânî, s.180) Can belası olmaksızın bezme gelmemek gerekmektedir. Zira cennete (bâğ-ı huld) imansız girmek muhaldir. “Âfet-i cân” hem cân belası hem de güzel, dilber anlamına gelmektedir. Hem gerçek hem de mecaz anlam kastedildiği için tevriyenin yapıldığı beyitte, “bezm” ile “bâğ-ı huld”, “âfet-i cân” ile “îmân” arasında düzenli leff ü neşr sanatının olduğunu söylemek mümkündür. Buna göre, gönlünde aşk veya sevgili olmayanın meclise gelmemesi istenmektedir. Çünkü kalpte iman olmaksızın cennete girilemeyeceği gibi, kalpte aşk olmaksızın da cenneti andıran meclise girmek mümkün değildir: Gelirsen gelme bezme zâhidâ bir âfet-i cânsız Bilirsin girmek olmaz bâğ-ı hulde çünki îmânsız (Şeyh Gâlib, G.141/1) Huri ve gılmânın güzelliğini hayaline nakşettiyse, sûfînin suretinin daha henüz tasvir aynası olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla huri ve gılmân hayaliyle oyalanan kişinin hâlâ tasvirlere, şekle takılıp kaldığı, manaya ulaşamadığı ifade edilmektedir: Henüz âyine-i tasvirdir ol sûret-i sûfî Eger nakş-ı hayâl etdiyse hüsn-i hûr u ğılmânı (İbrahim Hakkî, K.4/8) Nice kimseler vardır ki, taatten dalalete düşmüşlerdir; çünkü onlar taati bizzat Allah için yapmayıp, cennetin nimetlerine ulaşmak gibi bir ücret karşılığında yapmakta ve ibadete kendi nefislerinin hazzını ortak kılmaktadırlar. Hakk’a ücret mukabilinde tapmak, hakikatte gizli bir günahtır. Ücretle ibadet edenler uhrevi nimetlere, cennetin maddi mükâfatlarına nail olsalar da, gizli şirkleri sebebiyle Hakk’ın cemâlinden mahrumiyet ateşi ile yanacaklardır (Konuk, 2005: II/404-406). Bu durumun farkında olan âşık, cennet için ibadet eyleyenin Hak’tan ayrı düşeceğini bildiği için, dostu alıp da ağyarı bir pula satmak gerektiğini belirtmekte, muhatabına niçin böyle yapmadığını 266 sormaktadır. Burada cennet için ibadet yapmanın, aslında Allah’tan mahrum kalmak gibi çok daha büyük bir kayba neden olduğu vurgulanmaktadır. Âşık için asıl cehennem de sevgiliden mahrumiyettir: ‘İbâdet eyleyen cennet içün Hakdan cüdâ olur Niçün dostı alub ağyârını bir pula satmazsın (Kuddûsî, G.612/4) İtaatten cennet dileyen o aptalın gayreti alçakça bir çabalamadır (İbrahim Hakkî, K.3/16). İbadetten meramı huri ve gılmân olan o ahmak, güneşin cemâlinden hicaplanmış bulunan ferkadanın mesti olmuştur. “Ferkadân”, Küçükayı denilen yıldız kümesinin en parlak yıldızları olan “Dübb” ve “Merak”ın müşterek ismidir (Develioğlu, 2007: 260). Buna göre, maddi güzelliklere kendini kaptıran o akılsız kişinin durumu, güneşin güzelliğinden mahrum kalıp, o iki yıldızın sarhoşu olmuşun durumuna benzemektedir. Güneş gibi parlak ve İlahî cemâli simgeleyen bir varlık dururken, ışıkları çok küçük derecede hissedilen yıldızlara rağbet edenin, aslında rü’yetullah gibi bir nimetten mahrum kalacağına vurgu yapılmaktadır: Ol ebleh kim ‘ibâdetden merâmı hûr u ğılmândır Cemâl-i şemsden mahcûb o mest-i ferkadân olmuş (İbrahim Hakkî, K.2/54) Zamane ehlinde maksatsız muamelenin bulunmadığı, dolayısıyla yapılan her işin belli bir gayeye yönelik olduğu, cennet olmasa kimsenin ibadet etmeyeceği ifade edilmektedir. Hâlbuki ibadeti cennet karşılığında yapmak, cennet talebi için Hakk’a ibadet etmek; hakikat ehlinin mezhebinde bir istidraç olarak görülmektedir. İstidraç ise kâfirin gösterdiği olağanüstü hallerdir. Dolayısıyla sırf cenneti kazanmak uğruna yapılan ibadet, kâfirlik göstergesi addedilmekte, kâfirin yeri de zaten cehennem olmaktadır: Yok bî-ğaraz mu‘âmele ehl-i zamânede Kimse ‘ibâdet itmez idi cennet olmasa (Nâbî, G.757/4) Taleb-i cennet içün etme ‘ibâdet Hakka Mezheb-i ehl-i hakîkatde odur istidrâc (İzzet Molla, G.62/4) 2.1.5.Önem Arz Eden Mekânların Cennetle Olan Bağlantısı Gerek şair nazarında, gerekse Müslümanlar açısından önemli görülen bazı yerlerin cennetle bağlantılı olarak şiire konu edildiği görülmektedir. Bu önemli mekânlardan “bahçe-gülşen” ve “ülke-şehir” grubu üzerinde durulduğu için burada ayrı bir başlık altında tekrar zikredilmeye gerek duyulmamaktadır. Ancak “bahçe-gülşen” hem sevgilinin kûyu- ile hem de meclis (bezm) ile ilişkili olarak tekrar söz konusu 267 edileceği gibi, “şehir” ise otoritenin bulunduğu yerle bağlantılı olarak anlatılacaktır. Öte yandan bahçe ve şehre ek olarak klasik Türk şiirinde, sevgilinin kûyu, bezm, cami, meyhane ve kabrin de cennetle irtibatlandırıldığına tanık olunmaktadır. 2.1.5.1. Sevgilinin Kûyunun Cennet Olarak Algılanması Sevgilinin bulunduğu yer olması bakımından kûy, en önemli unsurlardandır. Âşık daima sevgilinin kûyuna gitmek istemekte, orada yaşamayı arzulamakta ve oradan ayrı kalmaya gönlü razı olmamaktadır. Sevgilinin kûyu cennet, bağ-ı cinân, ravza, Kâbe, harem, harîm, secdegâh, gülşen ve bostan olarak teşbih ve mecazlara konu olmaktadır (Tolasa, 2001: 290-292). Sevgilinin yaşadığı mekânlar; gül-şen, gül-istân, gül-zâr, çemen-zâr, sebze-zâr, şükûfe-zâr, lâle-zâr, bû-sitân ve bahçe/bağ olmak üzere genelde bitkilerle ilgili yerleri ifade etmektedir. Sevgilinin layık olduğu bu mekânlar, çoğu kez cennet kadar güzel olarak düşünülmektedir (Sefercioğlu, 2000: 68). Âşıkların yeri sevgilinin kûyudur. Âşıkların tavaf yeri olduğu için, sevgilinin kûyuna Kâbe denmektedir. Nitekim Kâbe’yi hacılar tavaf ettiği gibi, sevgilinin kûyunu da âşıklar tavaf etmektedir (İpekten, 2010/a: 119, 122). Aşkı bir ibadet gibi telakki eden ve ona özen gösteren âşığın yüzünün, devamlı sevgilinin mahalline yönelik olması dolayısıyla kûy, yine Kâbe’yi andırmaktadır. Kutsal addedilip, Harem gibi ağyarın (kâfir, rakip) oraya ayak basmasına izin verilmemektedir. Nitekim Harem-i Şerîf’e de gayr-i müslimler girmemektedirler (Pala, 2011: 24). Klasik Türk şiirinde, sevgili normal, sıradan bir insan olabileceği gibi, en üst basamağa doğru padişah, şeyh, peygamber ve hatta Allah olabilmektedir (Okuyucu, 2010: 19). Kul için Allah, ümmet açısından peygamber, halk nazarında padişah, mürit için mürşit, âşık indinde maşuk hep birer sevgili olma vasfına sahiptir (Nazik, 2012: 1881). Zaten klasik Türk şiirinin karakteristik özelliklerinden birisi, tek beyitte dahi yerine göre Allah, Peygamber, devrin padişahı, kendisine değer atfedilen büyük bir insan ya da karşı cinsten bir sevgiliye varıncaya kadar genişleyebilen, kimliği kişilere ve meşreplere göre değişiklik arz eden bir sevgili yelpazesinin aynı anda oluşturulmasına imkân vermesidir (Kahraman Dikmen, 2004: 54). Allah, mekândan münezzeh olduğu için yer isnat etmekten ziyade, karar kıldığı veya varlığını hissettirdiği alanlar O’na hasredilebilmektedir. Bu bakımdan Arş-ı a‘lâ, cennet, Kâbe (beytullah) ve kalp (beytullah) Allah’a özgü mekânlar olmaktadır. Arş-ı a‘lâ -Allah Teâlâ’nın bizzat istiva ettiği bir makam olmak yönüyle (A‘râf, 7/54; Tâhâ, 20/5)- hariç tutulursa, bunlar aynı zamanda ideal veya beşerî sevgilinin de bulunduğu 268 yerlerdir. Aynı şekilde, Hz. Peygamber’in kûyu Ravza-i Mutahhara, padişahın kûyu payitaht, mürşidin kûyu dergâh, sevgilinin kûyu ise bahçe-gülşen ve daha özel bir alanı ifade eden meclistir. Bu itibarla sevgilinin kûyu denilince, bütün bu mekânların kastedildiğini söylemek mümkündür. Bu mekânların zaman zaman cennetle irtibatlandırıldığını da belirtmek gerekmektedir. Sevgilinin kûyu, eşiği ile de anılmakta; eşiğin, kûyu karşılar nitelikte kullanıldığına da rastlanmaktadır. Bu bakımdan eşik ve kûy hem sevgilinin bulunduğu yeri ifade etmekte hem de eşik, kûyu da temsil edecek şekilde anlam yüklenmektedir. Klasik Türk şiirinde eşik, “dergâh” ve “âsitân” kelimeleriyle karşılanmaktadır. Dergâh, aynı zamanda tekke, kapı önü, birinin katı/huzuru; âsitân ise büyük tekke, başkent/İstanbul gibi anlamları da ihtiva edecek şekilde kullanılmaktadır. Eşik, bir taraftan sevgilinin üstünlüğünü ve ulaşılmazlığını ifade etmekte, sevgilinin ayak toprağı, yolu ve kûyu gibi en önemli unsurlardan biri olmaktadır. Diğer taraftan ise bilhassa sevgili ve âşık arasındaki en yakın sınırı, mesafeyi teşkil etmesi nokta-i nazarından, âşıklık hâllerinin en üst seviyede yaşandığı yer olarak ön plana çıkmaktadır. Sevgilinin ulaşılamaz yahut elde edilemez oluşu, âşıkta ancak onun eşiğine kadar varılabileceği düşüncesini doğurmaktadır. Böylece eşik, insanüstü vasıflar atfedilerek idealleştirilen sevgili ile âşık arasında bir hudut olma rolünü üstlenmektedir (Eren, 2010: 273, 274). Sevgilinin eşiğinin yüceliği ve kutsallığı vurgulanırken; Kâbe, Mescid-i Aksâ, Kâbe eşiği, mabet eşiği, secdegâh ve cennet bahis konusu edilmektedir (Eren, 2010: 276). Buna göre eşik, bir bakıma kûyu da ifade eder niteliğe bürünmektedir. Maksat cennet ise sevgilinin kûyuna varıp orayı görmek gerekmektedir (Bâkî, G.257/1). Zira âşık, put gibi güzel sevgilinin kûyunu cennet-i a‘lâ, son noktaya ulaşan boyunu ise Sidre ve Tûbâ olarak telakki etmektedir. Dolayısıyla sevgilinin mekânı yüce bir cennet, boyu ise en mükemmel manada Sidre ve Tûbâ’yı andırmaktadır. Sevgilinin kûyu ve boyunun cennet ve cennete ait unsurlarla bir arada zikredilişi, rü’yeti çağrıştırmaktadır. Çünkü sevgili boyu ile kûyunda arz-ı endam edip yüzünü âşığa gösterdiği gibi, Allah Teâlâ da cennette kullarına cemâlini gösterecektir: Ser-i kûyun sanemâ cennet-i a‘lâ bilürin Müntehâ kâmetüni Sidre vü Tûbâ bilürin (Bâkî, G.363/1) Sevgilinin kûyunun başını vatan edinmiş olan her âşık, bugün Hak Teâlâ’nın Firdevs-i a‘lâsındadır. Dolayısıyla sevgilinin kûyu, Firdevs cenneti olarak 269 algılanmaktadır. Firdevs cennetine giden yolun, sevgilinin kûyunu vatan tutmaktan geçtiği şeklinde de beyti anlamak mümkündür: Her ne âşık kim ser-i kûyundan tutmuşdur vatan Hakk Te‘âlânın bugün firdevs-i a‘lâsındadır (Usûlî, G.24/6) Dünya ve ahirette huriler miskin tarifini yapmış olmalarına rağmen, sevgilinin eşiği gibi cennet ve hüsnü gibi huri olmamıştır. Bu itibarla sevgilinin misk kokulu eşiği cennet ve cennetin de ötesinde, sevgili ise güzellik bakımından huri, hatta hurinin de fevkindedir: Dünyî vü ‘ukbâda hûrlar kıldılar te‘rif-i müşk, Eşigün tek cennet ü hüsnün teki hûr olmadı (Hatâ’î, G.116/5) Sevgilinin kûyunu görmekle, âşığın gönlünden yâre olan şevk yok olup gitmemekte; dîdâr isteyen, Firdevs cennetine kanaat etmemektedir. Kûy ve Firdevs cenneti gibi maddi nimetler, sevgilinin cemâlini arzulayan âşığı tatmin etmekten yoksundur. Yâri görmeye iştiyâk duyan âşığı, ancak manevi hazlar doyurabilmektedir. Nitekim İlahî cemâle müştak olanların en büyük tesellisi, cennette rü’yetullah ve rıdvân gibi manevi nimetlerin olmasıdır: Kûyunu görmekte dilden zâ’il olmaz şevk-i yâr Kâni olmaz cennet-i firdevse dîdâr isteyen (Ahmed Paşa, G.226/4) Sevgilinin kûyunu cennet yapan en önemli husus, dîdârın orada görülmesidir. Cennette Allah’ın görülmesi misali, kûyda da sevgilinin cemâli görülmektedir. Bu itibarla orası cennet addedilmeye layıktır: N’ola cennet dir isem ana her bâr Görür ‘ışk ehli anda çünki dîdâr (Taşlıcalı Yahyâ, Şehrengîz 2/109) Sevgilinin eşiği âşık nazarında, Allah’ın evidir. Nitekim Allah Teâlâ onda cemâl nurunu göstermiş (Hayretî, G.144/1), cemâl tecellileri orada tezahür etmiştir. Sevgiliyi görmek isteyenin yegâne sığınacağı, vatan tutacağı yer, onun eşiğidir (Eşrefoğlu Rûmî, 117/3). Sığınılacak, barınılacak yer anlamına gelen me’vâ kelimsi, Me’vâ cennetinin de adı olduğuna göre, sevgilinin eşiğini cennet olarak telakki etmek mümkündür. Zaten âşık, sevgilinin eşiğini bir menzil ve me’vâ olarak bilmekte (Bâkî, G.363/5), yaşanmaya değer bir cennet olarak kabul etmektedir. Âşığın menzilini İrem bağı kılsalar orada rahat etmemektedir. Zira gönül ehli sevgilinin kûyunun cenneti gibi sığınılacak, barınılacak bir yer (me’vâ) gözetmektedir. Hâsılı âşıklar için mesken yâr eşiğidir ve onlar için sonunda orası me’vâ (cennet) olacaktır: 270 Menzilin bâg-ı İrem kılsalar itmez ârâm Ehl-i dil cennet-i kûyun gibi me’vâ gözedür (Bâkî, G.67/2) Bu işaretden ki yâr işigidür mesvâ bize Şöyle kim var cennet olur ‘âkıbet me’vâ bize (Mesîhî, G.229/1) Sevgilinin haremi cennet bahçesine değer görülmektedir (Bâkî, G.113/1). Sevgilinin kûyu klasik Türk şiirinde her zaman için değerlidir, kutsaldır. Şair sevgilinin bulunduğu yeri cennete benzetmekte ve cennette bulunan Tûbâ ağacının kûya meyletmesinin normal bir durum arz ettiğini dile getirmektedir (Erdoğan, 2007: 34). Dördüncü kat gökte bulunan Hz. İsa, sevgilinin eşiğini dilese münasiptir. Zira eşik, gök kubbe gibi yüce bir mertebededir. Bu derece yüce olan bir yere, Hz. İsâ’nın iştiyak duyması gayet tabiidir: Cennet-i kûyuna meyl eylese Tûbâ yiridür Âsitânun dilese gökde Mesîhâ yiridür (Bâkî, G.66/1) Sevgilinin kapısında itikâf edenin varacağı yer şüphesiz cennettir. Çünkü sevgilinin kapısı, âşık için mukaddes bir mekândır. Böyle bir yerde yapılan amelin karşılığının cennet olması normaldir. İtikâf, bir yere çekilerek ibadetle vakit geçirmedir. Daha çok ramazan ayının son on gününde ve camilerin bir köşesinde yapılan bu ibadetin sevgilinin kapısıyla irtibatlandırılması, oraya atfedilen değeri göstermektedir: Kim der-i cânânda ide i‘tikâf Menzili cennetdür anun bî-hilâf (Muhibbî, G.1366/1) Gönül kuşunun yeri, hayat dolu olan sevgilinin sayesinde eşiğidir. Dolayısıyla âşık gönlünde Tûbâ’ya yer ayırmamaya kararlıdır. Sevgilinin sayesinde eşiğine yuva yapmış olan âşığın, Tûbâ ağacında yuva edinmesi makul değildir. Zira âşık nazarında cennet sevgilinin eşiğidir. “Sâye” kelimesi hem gölge hem de koruma, yardım gibi anlamlar ihtiva etmektedir. Beyitte, “sâye” sözcüğü, gölgenin yanı sıra diğer anlamlara da gelebilecek şekilde geçmektedir. Tûbâ’dan hareketle sevgilinin boyuna da işaret edildiğini söylemek gerekmektedir. Buna göre, sevgilinin boyunun gölgesine sığınıp, eşiğini yurt edinen âşığın, Tûbâ ağacında bir mekân tutmaya ne ihtiyacı ne de niyeti vardır: Âsitânındır yeri sâyende ey rûh-ı revân Lâne-i murğ-ı dile cây eylemem tûbâyı ben (Şeref Hanım, G.164/2) 271 Sevgilinin eşiği dünyada âşığın miracı, ahirette de yüceliklerin yücesi olan cennettir. Zaten yükselme, göğe çıkma anlamına gelen miracın, harikulade bir duygu olan aşk ve buna bağlı olarak âşık ile birlikte anılmasına istinaden; sevgilinin eşiği, dünyada yüceltildiği gibi; en yüksek, en yüce anlamına gelen “a’lâ” ve yükseklikler, yücelikler anlamına gelen “illiyyîn” kavramlarının cennetle terkibe sokulması suretiyle, ahirette de kat kat yüceltilmektedir. Bu itibarla sevgilinin eşiği dünyada da ahirette de yüce ve kutsal bir değer taşımaktadır: Eşiğin dünyâda cânâ ‘âşıkın mi‘râcıdır Âhirette cennet-i a‘lâ-yi illiyyînidir (Necâtî, G.167/2) Sevgilinin kûyunu Huld bahçesi, visalini de nimet olarak yeterli gören (Bâkî, G.334/4) âşık için sevgili olmaksızın dirilmek veya yaşamak, her gün bin defa ölmek gibidir. Sevgilinin kûyunun cennetinde can vermek ise, sonsuz bir hayat demektir. Sevgilinin kûyunda ömrünü heba eden, onun uğrunda canını feda eden âşığın mükâfatı ebedî bir hayattır. Sonsuz hayat ise cennette gerçekleşecektir: Âşıka sensüz dirilmek günde bin kez ölmedür Cennet-i kûyunda cân virmek hayât-ı câvidân (Zâtî, G.1101/4) Sevgilinin eşiği âlem halkına Nâ‘îm cennetidir (Taşlıcalı Yahyâ, K.25/30). Sevgilinin kûyunun bahçesini gördüğünde, ona ebedî Na‘îm cenneti diyen âşık, huri ve gılmânın da o yere kapıcı olmasını uygun bulmaktadır. Bu haliyle sevgilinin kûyu Na‘îm cenneti, huri ve gılmânlar ise -cennetin kapısında duran melekler gibi- kûyun kapısındaki bekçilerdir. Sevgilinin kûyunun başında ikamet eden âşığın gönlüne, Na‘îm cennetinin bağı makam olmuştur. Dolayısıyla sevgilinin kûyu, Na‘îm cenneti olarak addedilmektedir. Çünkü kûy gönlün ikamet yeri, Na‘îm cenneti ise gönül makamıdır: Ravza-i kûyunı gördükde direm huld-ı Na‘îm Yaraşur hûr ile ğılmân ola der-bân-şekil (Mihrî Hâtun, K.8/22) Tâ ser-i kûyunda bu könlüm mukîm olmışdurur, Dil mekâmı, bâğ-i cennâtü’n-ne‘îm olmışdurur. (Hatâ’î, G.296/1) Kûy-i yâri cennet bağına benzeten âşık, sevgilinin orada güzelliğinin zirvesinde olan tavus kuşu gibi cilve kılıp salınmasını istemektedir. Kûyunda bulunan sevgili, tüylerinin şekli ve rengârenk oluşuyla güzelliği dillere destan olan tavus kuşuna benzetilmektedir. Cazibesi İlahî güzelliği yansıtan ve cennet kuşu olarak bilinen tavus, pek çok şair tarafından renk, gösteriş, güzellik, iffet, itibar, ihtişam ve 272 gururun sembolü olarak anılmaktadır (Ceylan, 2011: 184). Bu bakımdan cennet bağında güzelliğini teşhir edercesine salınan tavus kuşu misali, sevgilinin de kûyunda salınması beklenmektedir: Dilberâ kûyun senin gûyâ ki cennet bâğıdır Cilve kıl tâvûs-veş salın ki hüsnün çağıdır (Necâtî, G.103/1) Âşığın gönlü uçarak, sevgilinin kûyuna varmıştır. Ona dünyada cennet/uçmak nasip olmuştur. “Uçmak” hem cennet hem de uçmak fiilini karşılayacak niteliktedir. Ancak gönlün bir kuş gibi uçması makul görünse de, sevgilinin kûyunun cennet olarak algılanması daha baskın durmaktadır. Dolayısıyla âşığın gönlüne dünyada, cennet nasip olmuştur: Uçup dil kûyuna vardı didüm dir Nasîb olmış ana dünyâda uçmak (Cem Sultan, G.173/5) Sevgilinin kûyunun cenneti eğer Firdevs’e benzer olmasaydı, ayrılık derdinin Âdem’e rahat yüzü göstermeyeceği belirtilmektedir. Kûy, Firdevs cennetine teşbih edilirken, Hz. Âdem’in cennetten indirilişi hadisesine de telmih yapılmakta, cenneti andıran bu kûy sayesinde, Hz. Âdem’in ayrılık derdi çekmediği vurgulanmaktadır: Derd-i fürkat Âdem’e râhat mı kordı dostum Cennet-i kûyun eger Firdevs’e mânend olmasa (Nev‘î, G.425/2) Günahsız olan bir kul cennette ikamet edeceğine göre, âşık da sevgilinin kûyunun cennetine mukim olmayı istemektedir. Kendisi uğruna can verini, haremimin kapısından sürmemesini sevgiliden isteyen âşık, Huld cenneti içerisinde müminlerin ebedî olduğunu söylemektedir. Kutsiyet atfettiği sevgili için canını feda eden âşık, müminlerin cennette ebedî kalması misali daiam kûyda kalmayı arzulamaktadır. Ayrıca beyitlerde, cennet ehlinin mümin ve günahsız olma vasıfları üzerinde durulmaktadır: Nev‘î bihişt-i kûyine ister mukîm ola Zîrâ mukîm-i cennet olur ‘abd-i bî-günâh (Nev‘î, G.436/5) Sürme sana cân vireni bâb-ı haremünden Mü’minler olur huld-i berîn içre muhalled (Zâtî, G.125/4) Sevgilinin kûyunda âşığın gönlünün gam çekmesi garipsenmektedir. Çünkü cennet içinde gamın olmadığı söylenmektedir. Sevgilinin kûyunda, âşıkları gülseler gam değildir. Nitekim Me’vâ cennetinde insanın gönlüne gam gelmemektedir. Cennet keder, gam, sıkıntı ve hastalığın bulunmadığı bir yer olduğu gibi; sevgilinin cenneti andıran kûyunda da gam değil, gülüp eğlenmek vardır: 273 Gönül niçün çeker kûyunda ğamlar Behişt içinde dirler kim ğam olmaz (Cem Sultan, G.118/6) Gam degül kûyunda handân olsalar ‘âşıklarun Cennetü’l-me’vâda gelmez âdemün gönline gam (Taşlıcalı Yahyâ, G.286/3) Cennet içerisinde azabın olmadığını bildiği andan itibaren âşığın gönlü, cefadan kaçmış ve sevgilinin kûyuna varmıştır. Cennetin azap yeri değil, mükâfat yeri oluşuna atıfla, sevgilinin kûyu da bir cennet olduğu için cevr ü cefanın orada bulunmayacağı söylenmektedir. Ne var ki, yârin kûyuna vardığında, ağyardan incinmiş olan âşık, talihinin kendisine cennet içinde azap göstermesinden yakınmaktadır. Yeri, cehennem olmasına rağmen rakibin kûy-i yârde bulunuşu, âşığa âdeta cennet içerisinde azap yaşatmaktadır: Dil cefâdan kaçdı vardı kûyuna Bileli cennet içinde olmaz ‘azâb (Cem Sultan, G.11/3) Kûy-ı yâre varsam âzürdeyem ağyârdan Tâli‘ümdür gösterür bana bihişt içre ‘azâb (Muhibbî, G.166/3) Sevgilinin gülşeninin haremi, âşık için karar yurdu (dâru’l-karâr) olduğuna göre (Nef‘î, K.58/10), âşık orada karar kılarak sevgilinin kûyunun cennetini bırakamamakta; vâize uyamayacağını, kendisinin bağlarının bulunduğunu dile getirmektedir. Bağ kelimesi hem bahçe hem de bağlamak fiilinden türemiş bir isim olabilecek şekilde beyitte yer almaktadır. İham sanatının yapıldığı bu beyitte, cennet olan kûyda cezbedici bahçelerin olmasından ötürü âşık orayı terk edemediği gibi, onu kûyda tutan bağların bulunmasından dolayı âşık oradan ayrılamamaktadır: Mahbûblarun cennet-i kûyın koyabilmem Vâ‘iz uyamam sana benüm bağlarum var (Şeyhülislâm Yahyâ, G.116/4) Âşık sevgilinin eşiğini görmek için ölmeğe ivmektedir (Necâtî, G.627/4). Sevgilinin kûyunda ölen âşık, bilakis orada hayat bulmuş, ölmeden yerini cennet eylemiştir. Sevgilinin kûyu cennet olduğu için, orada ölenin hayat bulacağı, bir bakıma ölmeden önce ölerek ebedî hayata kavuşacağı, bu vesileyle cennete erişeceği bildirilmektedir. Ölmekten kastedilenin nefsin ölümü olduğunu söylemek mümkündür. Nefsin ve maddi yönün öldürülüp; ruhun ve manevi veçhenin diriltilmesi ebedî hayata ve cennete ulaştıracak bir ameliyedir. Yine “ölmek” kelimesinden, sevgilide fenaya erip (fenafillah), yine onda beka bulmak (bekabillah) manası da çıkarılabilmektedir: 274 Kûy-ı dilberde Usûlî öldü vü buldu hayât Hamdüllillâh ölmedin yerini uçmag eyledi (Usûlî, G.135/5) Âşığın gönlü sevgilinin cennet olan kûyunun tahtında makam buldukça, hal lisanıyla “Keşke kavmim bilselerdi!” (Yâsîn, 36/26) demektedir. Serîr, cennetteki tahtlar ve divanları da çağrıştırmaktadır. Beyitte ise sevgilinin kûyunun cennetine hasredilmekte, o tahtta makam edinen âşığın bu haline gıptayla bakılacağı dile getirilmektedir: Dil serîr-i cennet-i kûyunda buldukça makâm Dir lisân-ı hâl ile “yâ leyte kavmî ye‘lemûn” (Niyâzî-i Mısrî, 148/4) Sevgilinin kûyunun cennetine duyulan arzu, gönül için sığınak olarak yetmektedir. İki cihanda da sevgilinin kapısı, eşiği secdegâh olarak kâfi gelmektedir. Eşiğin kaş ile benzerliği, kaşın mihrap ve secdegâh oluşu ve âşığın ona secde etmesi, klasik Türk şiirinde kaşa ve eşiğe yüklenen anlamların birer yansımasıdır. Nitekim âşık açısından kutsal kabul edilen sevgilin kapısı, secde etmeye değer bir yerdir. Hevâ-yı cennet-i kûyun dile penâh yiter İki cihânda kapun cânâ secde-gâh yiter (Cem Sultan, G.82/1) Sevgilinin kûyunun haremi, cinân bağı gibi hoş gelip, oraya gelen ve orayı gören bir dahi oradan gitmeyi unutmaktadır. Sevgilinin özel mekânına gelerek onu gören âşık, artık oradan ayrılmayı unutmakta, hatta ayrılmak istememektedir. Bu durum, cennette müminlerin Allah’ı göreceği meclis ortamını çağrıştırmaktadır. Cennet bahçelerinden birinde rü’yetin gerçekleştiği anda oluşan meclis ortamı, özel hallerin yaşandığı has bir bahçedir. Dolayısıyla sevgilinin kûyunun haremi de cenneti andıran kûy da özel bir alanı ifade etmektedir: Hoş gelüp bâğ-ı cinân gibi harîm-i kûyun Unudur gitmegi bir dahi gören âyende (Şeyhülislâm Yahyâ, G.383/4) Kış mevsiminin kasırgasının, sevgilinin kûyunun gülistanından geçmesi halinde, cinân sabahının meltemi olacağı ifade edilmektedir. Sevgilinin kûyu, şiddetli rüzgârı ılık bir cennet meltemine dönüştürücü fonksiyon icra etmektedir. Nitekim orası bir cennettir. Cennet ise mutedil hava ve hoş meltemlerin olduğu yerdir: Güzer ederse olur gülsitân-ı kûyından Nesîm-i subh-ı cinân sarsar-ı zemistânî (Nâ’ilî, K.6/21) 275 2.1.5.1.1. Cennetten Ziyade, Yârin Diyarının Tercih Edilmesi Sevgili, klasik Türk şiirinin en önemli tiplerinden biri olup, dinî inançlar ve buna ilişkin olarak tasavvufî düşüncelerin tesiriyle Allah ile bütünleştirilmiş bir halde ele alınmaktadır. Bu nedenle sevgilinin bulunduğu yer, yani daha ziyade “kûy” kelimesiyle ifade edilen sevgilinin mahallesi, şair nazarında en güzel ve en erişilmez bir mekândır. Orası bir cennettir. Gül ve lale bahçesidir (Sefercioğlu, 2000: 73). Hatta âşık açısından kûy, cennetten de üstün ve daha tercih edilir bir yerdir. Çünkü orada sevgili bulunmaktadır. Sevgilinin kûyunda yer bulma imkânına sahip olan âşığın, Rıdvân’ın bahçesine (cennet) heves eylemeyeceği, böyle bir tutumun kâfirlikle itham edilmeyi doğuracağı dile getirilmektedir. Buna göre, sevgilinin kûyu varken, cennete meyletmek âdeta küfre düşmektir. Müslümanlara hitapla söylenen bu sözde, aslında Müslümanların cenneti arzuladığı, ancak âşığın böyle bir hevese kapılmayacağı, aksi takdirde bunun kâfirlik alameti olduğu bildirilmektedir. Kûy-i yârin kutsiyetini inanca dair kavramlarla ifade eden şair, Müslüman kâfir kelimeleriyle de tezat sanatı yapmaktadır: Yâr kûyunda müselmânlar ger olsaydı yerim Kâfirim ger Ravza-i Rıdvân’a eylerdim heves (Fuzûlî, G.125/2) Âdem, huri gibi sevgilinin kûyunun gülşeninde sığınacak bir yer bulsa, Huld bağını katiyen seçmeyecektir. Çünkü asıl cennet sevgilinin kûyudur. “Âdem” ile hem Hz. Âdem’e hem de insana işaret edilmektedir. İlm-i İlahîde a‘yân-ı sâbiteler halinde huzur içerisinde iken, şekil ve ruha bürünerek varlık sahasına çıkan mahlûkat ve bilhassa insanın, Hz. Âdem suretinde teşekkül edip cennete yerleştirilmesi hadisesini akla getirmektedir. Dolayısıyla ilm-i İlahîde barınacak bir yer bulsaydı insan, cenneti istemezdi. Öte yandan cennetten düşüşle dünyada bir süre kalmak durumunda olan insan, sevgilinin kûyunda yer edinebilse, artık bir daha cenneti tercih etmeyecektir. Zira sevgilinin kûyu onun için cennettir. Hatta me’vâ kelimesinin Me’va cenneti olarak anlaşılması da mümkün olunca, gülşen-i kûyda Me’va cenneti gibi bir cennet bulsa âdem, daha Huld bağına rağbet etmeyecektir: Gülşen-i kûyında me’vâ bulsa ol hûrî-veşün İhtiyâr eyler mi bâg-ı huldi âdem ey gönül (Bâkî, G.300/4) Haberi olmayanlar cennet bağının, sevgilinin kûyuna benzediğini söylemişlerdir. Hâlbuki oradan gelen âdem bunun yalan olduğunu âşığa haber vermiştir. Hz. Âdem’in 276 cennetten indirilişine atıf yapılan beyitte, cenneti görmüş birinin tasdikiyle, sevgilinin kûyunun cennetten çok üstün olduğu, cennetin ona benzemediği vurgulanmaktadır: Dediler bî-haberler bâğ-i cennet kûyuna benzer Haber verdi bana andan gelen âdem yalandır bu (Fuzûlî, G.236/6) Sevgilinin eşiği Firdevs bağına oranla daha tercihe şayandır. Yârin diyarında dilenci olmak, sultanların mülkünden, hükümdarlıktan daha yeğdir. Bu bakımdan kûy-i yâr, Firdevs cennetinden üstün tutulmakta, gedalık (âşıklık), saltanata tercih edilmektedir. Gedalık zahiren değersizlik ve hakirliği nazara sunsa da, tıpkı alçakta olmasına rağmen yüce bir değer ifade eden eşik gibi, o da yüceliğe delalet etmektedir. Nitekim âşıklık herkese nasip olmadığı gibi, âşıklığı sürdürebilmek de herkesin harcı değildir. Sevgiliye vuslata götüren bu yolun önemi de çok büyüktür: İşigün bana yigregdür şehâ Firdevs bâgından Diyârunda gedâlık yig bana mülk-i selâtînden (Ahmedî, G.507/3) Gönül, sevgilinin kûyunun bahçesinde makam edindiğinden beri (Cem Sultan, G.171/4), sevgilinin kapısının toprağının düşkünü (âşık) olmak itibariyle cennete meyletmemektedir (Fuzûlî, G.115/3). Velhasıl âşık, cinân bağı olsa dahi, gülistan seyrini istememekte, sevgilinin kûyunun toprağına yaslanıp, toprak olmayı kendisi için bir ihsan olarak görmektedir: Seyr-i gülşen istemem olsa dahi bâğ-ı cinân Hâk-i kûyine yaslanıp hâk olmağım ihsân bana (Turâbî, 9/5) Sevgilinin kûyuna, yanılıp cennet dememek lazımdır. Zira aralarında binlerce kapı ile farklılık vardır. Bâb kelimesi konu ve bölüm gibi anlamlara da gelmektedir. Buna göre, sevgilinin kûyu ile cennet arasında binlerce husus itibariyle fark bulunmaktadır. İkisi birbirinden çok farklıdır. Sevgilinin kûyu cennetten kat kat üstündür: Yâr kûyına Muhibbî yanılup cennet dime Ortalarında tefâvüt var hezârân bâb ile (Muhibbî, G.2571/5) Âşık, zâhide hitapla, sevgilinin kûyu var iken, cennete gereksinimi olmadığını söylemektedir. Çünkü sevgilinin kûyu mesken olarak âşığa yetmektedir (Mihrî Hâtun, G.138/1). Hatta cennetin de ötesinde olan bu yer varken, âşık cenneti dahi istememekte; sevgilinin boyu varken de Tûbâ’yı aklına getirmemektedir. Boy itibariyle çam fıstığı ağacını andıran sevgili, kûyunda arz-ı endam ederken bunu gören âşığın hâlâ cennete rağbet etmesi yakışık almamaktadır: 277 Zâhidâ cennet ne yapam kûy-ı dilber var iken Anmazam Tûbâyı ol kadd-i sanavber var iken (Hayâlî, G.387/1) Cennet içerisinde her zaman sevgili cennet elbisesi (hülle) giymiştir. Dolayısıyla cennet ehlini andıran sevgilinin kapısında, aba ve şalı giymek yeğdir. Fakrı simgeleyen aba ve şal, dünyalıklardan, hatta cennete ait maddi kazanımlardan müstağni olmaya delalet etmekte, âşık için en önemli meselenin sevgili olduğu ima edilmektedir. Zaten huri yüzlü sevgilinin kûyunun sakini olan âşık, toprağı altın, taşı inci dahi olsa, cenneti ummamaktadır. Cennetin toprağı ve taşlarının değerli maden ve cevherlerden oluştuğuna dair rivayetlere telmihle, huri misali sevgilinin kûyu, cenneti aratmayacak evsafa sahiptir: Cinân içinde her dâyim habîbüm hülle geymişdür Kapunda yeg durur geymek ‘abâ vü şâlı bir lahza (Mihrî Hâtun, G.151/5) Cenneti matlûb idinmez sâkin-i kûyun senün Olsa ey hûrî-likâ topragı altun taşı dür (Zâtî, G.265/2) İri gözlü huri olan sevgilinin kûyunun cennetinde süslü ve güzel sarayı, Huld-i berîn (cennet) görse, kendinin kusurunu anlayacağı dile getirilmektedir. Bu itibarla sevgilinin kûyundaki kasrı, cennetteki kasrın kusurlu olduğunu fark ettirecek derecede muhteşem ve mükemmel görünüme sahiptir: Cennet-i kûyunda zîbâ kasrunı ey hûr-ı ‘în Görse anlardı kusûrın kendünün huld-i berîn (Zâtî, G.1018/1) 2.1.5.1.2. Kûy ve Yüz Bağlamında Kâbe-Cennet Münasebeti Kâbe İslamiyet’in kutsal saydığı mekânların en başında gelmektedir. Yeryüzünün ilk mabedi olarak bilinmektedir. Allah’ın Arşı altında meleklere tahsis edilmiş bir caminin bulunduğu ve hadiste, Kâbe’nin tam olarak bu göksel caminin altında yer aldığı haber verilmektedir. Dolayısıyla göğe, İlahî arşa açılan bir pencere konumundaki Kâbe’nin binasının (Kılıç, 1995: 231), manevi bir sütunu andırırcasına, yerin en alt katından, semanın en üst tabakasına kadar uzandığı ve hatta cennette ise göksel camiye karşılık gelen Beyt-i Ma‘mûr olarak bir prototipinin bulunduğu rivayet edilmektedir. Kâbe kelimesi aynı anda hem kare şeklinde hem de dairevî olmaya işaret etmektedir. Plan olarak da yarı dairevî kısma bitişik, kare kısımdan müteşekkil olan Kâbe, bu haliyle bir kalp şeklini almaktadır. Allah’ın evi için bir kalp şekli sembol olarak mükemmel bir form konumundadır (Kılıç, 1995: 231). Bu itibarla Kâbe, âşığın 278 gönlünü de temsil etmesi yönüyle Allah’ın evi olarak düşünülmektedir. Yine Kâbe, sevgilinin kûyu ve yüzü ile birlikte de anılmaktadır. Nitekim kûy da yüz de âşık nazarında kutsaldır. Bu kutsiyet de en güzel şekilde Kâbe ile ifade edilmektedir. Şair, sevgilinin kûyuna varmak için çalışmak suretiyle ayrılıktan kurtulmayı önermekte, Kâbe’ye varanların ateşten halas olacaklarını söylemektedir. Dolayısıyla Kâbe burada, sevgilinin kûyu ile irtibatlandırılmakta, Kâbe olarak addedilen sevgilinin kûyuna varmakla âşığın cehennemden, yani ayrılık ateşinden kurtulacağı vurgulanmaktadır. Öte yandan beyitte, hacıların Kâbe’yi tavaf edip, “sa‘y” yapmak suretiyle günahlarından arınacakları ve bu sayede cehennemden kurtulacaklarına dair işarette de bulunulmaktadır: Kûy-i yâra varmağa sa‘y eyle kurtul hecrden Nârdan Zâtî halâs olur varanlar Kâ‘beye (Zâtî, G.1400/7) Huri ve gılmân ile dolan şu cennet bağı, sanki en yüce Kâbe’nin meleklerle dolmasını andırmaktadır. Çevresini, meleklerin tavaf ettiği Beyt-i Ma‘mûr’un Kâbe-i ‘Ulyâ olarak beyitte geçtiğini söylemek mümkündür: Şol bâg-ı cinân kim pür ola hûr ile gılmân Gûyâ ki meleklerle dolar Kâ‘be-i ‘Ulyâ (Ahmed Paşa, K.11/13) Âşık, sevgiliye ait kûyun Kâbesi’nin kokusunun, kefen için koku olmasını istemektedir. Nitekim bu koku, cennette Rıdvân’ın hurilerine gayet armağan kabilinden sunulabilecek mahiyettedir. Buna göre sevgilinin Kâbe’yi andıran kûyunun kokusu, en güzel kokuların bulunduğu cennette hurilere armağan edilebilecek düzeyde bir değere sahiptir: ‘Abîr-i Kâ‘be-i kûyun bana ‘ıtr-i kefen eylen Kim anda hûr-ı Rıdvâna be-gâyet armağandır bu (Necâtî, G.439/4) Sevgilinin yanağı Kâbe ise, o halde örtüsü sevgilinin siyah zülfüdür. Yine yanakları cennet ise, yılan saçı o cennetin kapı bekçisidir. Sevgilinin yüzü, Kâbe’ye benzetilince, saçları o mabedin siyah örtüsü olmakta; cennete teşbih edilince de yılan gibi olan saçı o cennetin bekçisi olmaktadır. Dolayısıyla genelde menfi anlamlar yüklenen saç, yılana benzetilmesine rağmen, burada olumlu çağrışımlara sahiptir: Kâ‘be ise ‘ârızın zülf-i siyehdir örtüsü Cennet ise ruhların su‘bân saçın der-bânıdır (Necâtî, G.177/5) Melekler, işte bir insan diye ona secdeler etmekte, sevgilinin kûyunun Kâbe’sini secdegâh eylemektedirler. Dolayısıyla sevgilinin kendisi ve mahallesinin kutsiyeti, 279 meleklerin ona yaptıkları secdeyle ifade edilmekte ve aynı zamanda meleklerin Hz. Âdem’e secde etmesi olayına telmihte bulunulmaktadır: Melâ’ik işde bir âdem diyü sücûd eyler Ana ki Kâ‘be-i kûyunı secde-gâh eyler (Cem Sultan, G.52/3) 2.1.5.1.3. Hz. Peygamber ve Kabrinin Cennetle İlişkilendirilmesi Klasik Türk şiirinde Hz. Peygamber’in yeri ayrıdır. Bilhassa na‘t türü şiirlerde Hz. Peygamber, duygu yüklü ifadelerle övülmekte, ona olan özlem ve aşk dile getirilmektedir. Ümmeti için sevgili konumunda bulunan Hz. Peygamber’in vasıfları anlatılırken cennete dair unsurlardan istifade edildiği gibi, kabri (Ravza-i Mutahhara) de adıyla, sanıyla bir cennet bahçesi olarak telakki edilmektedir. Dünyevi anlamda bu kabir, ona âşık olan ümmet için Hz. Peygamber’in kûyudur ve dolayısıyla cennettir. Sevgili olarak telakki edilen Hz. Peygamber’in aşkıyla âşıklar yanmaktadırlar (Yunus Emre, 344/1). Hz. Peygamber’e ümmet olanın yeri, sekiz cennettir. Dolayısıyla ona âşık bir ümmet olmak, cennetle müjdelenip, ona komşu olmakla taltif edilmek demektir: Sen ana ümmet olıgör o seni mahrûm komaz Her kim anun ümmetidür sekiz Cennet yiridür (Yunus Emre, 81/4) Gülün, bütün güzellikleri ve zarafetiyle sevgiliyi, goncasının tevhidi, açılmış halinin kesreti temsil ettiği bilinmektedir. Keza gonca halveti, Hak ile baş başa olma halini, açılmış gül ise can sırrını açığa vurmayı sembolize etmektedir. Yine gül, ömrünün kısalığından ötürü dünya hayatının geçiciliğine işaret etmektedir. Bütün bunların ötesinde gül, İlahî cemâlin ve bu cemâlin aksi olan Hz. Peygamber’in simgesidir (Kemikli, 2009: 12). Şehadet âleminin bir gülü olan Hz. Peygamber (İsmail Hakkî, Müteferrikler 13/1), bütün peygamberlerin şahıdır ve fazilet yönüyle onlardan üstündür. Allah’ın habibi ve âlemlere rahmet olarak gönderilmiş bir elçidir. Peygamberler topluluğu ondan destur almadan cennete ayak basmayacaklardır. Zira mahşerde Hz. Peygamber’in şefaati sayesinde hesaplar bir an önce görülecek, cennetin kapısından da ilk defa o içeriye girecektir. Kapılar onun öncülüğünde açılacak, ardından diğer cennetlikler cennete alınacaklardır: Eyâ Şehî ki gürûh-i peyem-ber-i mürsel Behişte basmaz ayak senden almadan destûr (Fuzûlî, K.2/18) Cennetin Kevser’i onun hükmünde, tasarrufundadır. Bunca nesilden bu Âdem ona misafir olmaktadır. Ümmetine rehber ve şâfi-i mahşer olan Hz. Peygamber, 280 kendisine tahsis edilen Kevser suyundan, ümmetine cennette ikram edecektir (Kuddûsî, K.31/8). Hz. Âdem’den itibaren gelmiş geçmiş bütün nesillerin de Hz. Peygamber’e konuk olacağı ve Kevser şarabından onlara da içirileceği ifade edilmektedir: Kevser-i cennet anun hükmündedir bu vech ile Bunca neslinden hemîn Âdem ana mihmân olur (Fuzûlî, K.7/20) Hz. Peygamber’in dudağından, âb-ı hayat ve Kevser olmak üzere iki sızıntı, suret ve manaya feyz olmuştur. Âb-ı hayat surete ve zahire, Kevser ise manaya ve batına delalet etmektedir. “Feyz” kelimesi suyun taşması, bolluk, bereket, ilim, irfan gibi anlamlara gelmektedir. Buna göre, Hz. Peygamber’den iki husus sudur etmiştir: İlim, irfan; zahir, batın; şekil, mana; şehadet, gayb; dünya, ahiret. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in sözlerinin iki veçhi bulunmakta ve bu vesileyle orta yol, denge sağlanmış olmaktadır: İki reşha lebünden sûret ü ma‘nâya feyz olmış Birisi âb-ı hayvân biri kevser yâ Resûla‘llâh (Kânî, Na‘t 6/10) Hz. Peygamber’in saf, berrak, tatlı suyu andıran dudağı, Selsebîl’in aynıdır, bizzat kendisidir (Zâtî, G.770/4). Hatta lisanı, yol gösterici tercüman olan Hz. Peygamber’in dudağının lezzetine, Kevser suyu ve Selsebîl uymamakta, onun dudağının tadını tutmamaktadırlar. İnsanlar için bir rehber ve rahmet olan Hz. Peygamber, tatlı dilli, güler yüzlüdür. Hz. Muhammed’in berrak suyu andıran lafzı, tatlı diliyle asileri Kevser suyuna kandırmaktadır (Ahmed Paşa, K.6/6). O “Sevdiriniz/müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz; kolaylaştırınız, güçleştirmeyiniz.” (Buhârî, İlim: 11; Müslim, Cihâd: 6) diyen, korkutmaktan ziyade müjdelemeyi tercih eden bir peygamberdir. Nitekim bir ayette, “O vakit Allah’tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şayet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz, etrafından dağılıp giderlerdi.” (Âl-i İmrân, 3/159) buyurularak Hz. Peygamber’in nezaket sahibi oluşuna işaret edilmektedir. Aynı şekilde hurilerin Huld-i berini (cenneti) müzeyyen etmesi gibi, Hz. Peygamber de huy ve tabiatı, lütfunun lafzıyla süslemektedir. Cenneti huriler süslerken, sözleriyle insanlara güzel ahlakı kazandıran Hz. Peygamber de insan tabiatını, davranışları süslemektedir. İnsanların hem dünyasını mamur hem de ahiretini imar etmektedir: Dudağın lezzetine âb-ı kevser selsebîl uymaz Lisânın tercümân-ı reh-nümâdır yâ Resûlullah (Kuddûsî, G.216/5) 281 Hulk u hısâlı zîver-i lutfıyla zeyn ider Hûr itmiş ise huld-ı berîni Muhammed’ün (Cem Sultan, K.4/42) Hz. Peygamber’in saçı, güzellik cennetlerinin yüz taneli sümbülü; ahlakının kokusu, amber gibidir. O, Allah’ın sevgilisidir. Onun saçının her bir teli, letafetin zirvede olduğu cennetler için sümbül olmakta, güzelliklerine güzellik katmaktadır: Kâkülü cennât-i hüsnün sünbül-i sad-dânesi Bûy-ı ahlâkı ‘abîrâsâ habîb-i kibriyâ (Nedîm, K.1/21) Hz. Peygamber’in boyuna ermek Tûbâ’nın haddi değildir. O Sidre’nin çok çok üzerinde, yüksek ve yüce bir makama sahiptir. Nitekim miraç esnasında Hz. Peygamber, Sidre-i müntehâyı geçmiş ve Allah’a en yakın bir kul olma payesine erişmiştir: Ne haddi var senin ol kadd-i bâlâna ire Tûbâ Bülend oldı makâmın Sidreden fevka’l-‘ulâsın sen (Kuddûsî, G.592/7) Hz. Muhammed’in selamı her kanlı ruha, her mücrime erdiği takdirde, onun makamı daima Dârü’s-selâm’ın ravzası olmaktadır. Hz. Peygamber’in selamı, dolayısıyla şefaati günah ve isyana batmış insanın tabiatını selamet yurduna, cennete döndürme potansiyeline sahiptir: Dâ’im makâmı ravza-i Dârü’s-Selâm olur Her kanlu rûha irse selâmı Muhammed’ün (Cem Sultan, K.4/78) Sahnı, peygamberlerin sonuncusunun istirahat yeri olmakla, cennet bahçesinin yüzük taşı Medine’dir. Son peygamber Hz. Muhammed’in kabrinin orada bulunmasıyla Medine âdeta cennet bahçesinin göz bebeği, yüzük üzerindeki değerli taş gibidir. Cennet bahçesi ile yüzük, Medine ile yüzük taşı arasındaki teşbih dikkat çekmektedir. Yüzük yuvarlak bir halkadan oluşması yönüyle kuşatıcılığı, suru çağrıştırmakta, cennetin de etrafının çevrili ve korunaklı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Değerli ve süslü oluşuyla cezbedici özellik taşıyan yüzüğün taşı ise Medineyle irtibatlandırılmaktadır. En değerli taştan yapılan yüzüğün taşı, aynı zamanda, ümmet nazarında paha biçilemez elmaslardan daha değerli ve daha yüce tutulan Hz. Peygamber’i temsil etmektedir (Kemikli, 2009: 12). Buna göre, hâtem ile nigîn mühür ve yüzük anlamlarına gelmekte olup, peygamberler halkasının mührü, nebiler yüzüğünün taşı, Hz. Peygamber olduğu gibi; cennet bahçesinin mührü ve yüzüğünün taşı da Medine’dir. Medine’ye bu itibarı kazandıran Hz. Peygamber’in orada yatıyor olmasıdır:Olmakla sahnı hâbgeh-i hâtemü’r-rüsül Fass-ı nigîn-i ravza-i cennet Medîne’dür (Nâbî, G.101/3) Cennet Kevser’i Hz. Peygamber’in sofasının safasına, huzur dolu oluşuna özenirken, bağlarıyla meşhur İrem’in sahaları onun türbesinin toprağına erememektedir. Sofa ile safa, iremez ile İrem arasında cinas sanatına yer verilen beyitte, Hz. Peygamber’in bulunduğu yer, cennette önemli nimetlerden biri olan ve kendisine bahşedilen Kevser ile dünyaya ait gözde mekân olan İreme nazaran üstün tutulmaktadır: Sofan safâsına özenir Kevser-i behişt Türben türâbına iremez sâhât-i İrem (Ahmed Paşa, K.6/21) Âlemin güneşinin ve ayının gözü aydınlık olsa yeridir. Çünkü parlaklık bahşedeni, cennet sığınağının bahçesinin tozudur. Bu itibarla Hz. Peygamber’in cennet bahçesini andıran kûyunun toprağı, güneşe ve aya parlaklık kazandırmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber’in ravzasının tozu, göze parlaklık ve görme kuvveti kazandıran sürmedir (Kânî, Na‘t 4/1). Huriler, ellerine geçirseler, onun kapısının toprağını gözlerine sürme gibi çekeceklerdir. Gözlerinin güzelliği meşhur olan huriler dahi ellerinde olsa, Hz. Muhammed’in ravzasının toprağını, hem süs unsuru hem de göz için ilaç vasfı taşıyan sürme olarak gözlerine çekeceklerdir: Münevver olmasun mı dîde-i mihr u meh-i ‘âlem Cilâ-bahşı gubâr-ı ravza-i cennet-penâhıdur (Kâmî, K.3/28) Havrâ gözine kuhl-ı mücevher gibi çeker Girse eline bâbı türâbı Muhammed’ün (Cem Sultan, K.4/65) Hz. Peygamber’in mezarı, Cennet-i berîn’in kapısıdır (Ahmed Paşa, K.6/39). Hz. Peygamber’in ravzasını ziyaret etmek, dünyada cenneti görmek gibidir. Zira orası zaten bir cennet bahçesidir: Mübârek ravzanı itsem ziyâret dirdüm olurmuş Cinânı görme dünyâda mukadder yâ Resûlallâh (Şeref Hanım, G.224/4) Âşıklar için Hz. Peygamber’in yüzü kıble, kûyu ise Makâm-ı Mahmûd’dur (Zâtî, G.113/1). Makâm-ı Mahmûd, cennetteki en yüksek dereceyi teşkil eden “Vesîle” ye ulaşacak olan kula vadedilen makamdır. Hz. Peygamber’e verileceği umulan bu makam (İsrâ, 17/79), onun kûyu ile irtibatlandırılmaktadır. Hz. Peygamber’in kûyu övülen makama (Makâm-ı Mahmûd) ait bir yer, eşiği de gökyüzünün arşı, tabakasıdır. Hatta arş-ı a‘lâ (göğün en yüksek tabakası), onun 283 ravzasının eşiğinden kinaye; cennet bahçesi de, ravzasının fezasından ibarettir. Bu bakımdan Hz. Peygamber’in eşiği, arş-ı a‘lâ’yı ve cennet bahçesini temsil eder niteliktedir. Eşiğin, arş-ı a‘lâ ve cennete nazaran üstün görülmesi, âşığa göre kutsal ve yüce bir değere sahip olmasındandır: Ser-i kûyi makâm-ı Mahmûdî Dergehi ‘arş-ı âsmân Ahmed (Nev‘î, G.50/2) Ne ravza ‘arş-ı a‘lâ âstânından kinâyetdir Ne ravza ravza-i cennet fezâsından ‘ibâretdir (Nedîm, K.15/10) Nübüvvet âleminin ilki Âdem sonu da Hâtem (Hz. Muhammed) kılınıp, Hz. Peygamber cennetin övüleni, insanın özü yapılmıştır. Son peygamber olan ve nübüvvet halkasının yüzüğü, mührü konumunda bulunan Hz. Peygamber cennette kendisine vadedilen makam dolayısıyla Mahmûd olmuş, âlemlerin, yüzü suyu hürmetine yaratılmasından ötürü de (Kâmî, K.2/41), insanın göz bebeği, özü ve özeti olmuştur. Kâinat, Nûr-ı Muhammedîden südûr etmiş, sebeplerin sebebi olan Yaratıcı dünya ve ahiret bağını onun yüzü suyuna yaratmıştır: Evvelin Âdem sonın Hâtem kılup bu ‘âlemün Hâtem’i Mahmûd-ı cennet zübde-i insân iden (Niyâzî-i Mısrî, 137/4) Dergâhı, cihan için emniyet yurdu (dârü’l-emân) olan Hz. Peygamber’in kapısında padişahlar, köleler mertebesindedir. Bu itibarla Hz. Peygamber’in eşiği “Makâmün emîn” olan cenneti andırmakta, padişahlar da bu cennetin kapısında bekleyen hizmetli ve bekçileri çağrıştırmaktadır: Kapunda pâdişâhân bendegândır yâ Resûlallâh Cihâna dergehün dârü’l-emândır yâ Resûlallâh (Vâsıf, Muhtelif Kıtalar 9/1) Kerem sahibi, cömert olan bu kutlu Resul’den ümmet olarak istenebilecek bağış ve lütuf, tek katre dahi olsa, Kevser suyundan içmektir. Ümmetinden bir fert olarak şair, ümmetine cennette sunacağı Kevser suyundan içmeyi arzulamaktadır: Kerem-kârâ zülâl-i feyz-ı lutfundan nasîb eyle Bana yek katre nûş-ı âb-ı Kevser yâ Resûlallâh (Vâsıf, K.7/6) 2.1.5.1.4. Padişah ve Bulunduğu Yerin Cennetle İrtibatı Edebiyatta âşık-sevgili ilişkisi, âşığın yalvarıp niyaz etmesi, sevgilinin de naz ve istiğna edip yüz vermemesi, vefa göstermemesi şeklinde tezahür etmekte ve sevgili her zaman için sultan olarak görülmektedir (İpekten, 2010/a: 98, 109). Sevgililerine şah, padişah ve sultan diyen şairlerin kendileri de kul bende ve geda konumundadırlar. Şah 284 insanların en yüksek, en zengin ve en güçlü olanı; geda ise en düşük en fakir ve en güçsüz olanıdır (İpekten, 2010/b: 123). İstiğna ve büyüklük gibi özelliklerin tamamı, şah, padişah ve sultan konumunda olan maşukun sıfatı iken; mezellet, zaaf, hakirlik, fakirlik, ihtiyaç ve çaresizlik gibi özelliklerin tamamı da kul, köle ve geda mertebesindeki âşığa aittir. Bu itibarla maşuk her halükârda istiğna sahibi, âşık ise iftikâr (yoksunluk) sahibidir (Ahmed Gazâlî, 2008: 60, 62). Şiir bağlamında hükümdar için kullanılan kavramların, genelde sevgiliyi, kul için kullanılanların da âşığı karşılar nitelikte olduğu görülmektedir. Bu itibarla devletehükümdara tebaa olma ilişkisinin, aşk veya sevgi ilişkisi, hiç değilse aşka çok benzeyen derin bir duygusal bağlılık olduğunu söylemek mümkündür (Andrews, 2009: 115, 116). Genellikle hükümdarı ifade eden otorite sahibi, birçok bakımdan sevgiliden ayırt edilememektedir. Nitekim bir yandan, zalim, cefakâr, keyfî davranan, kendisine arzu duyulan, lütufları esirgeyen kimsedir; öte yandan arzuları lütfedip yerine getiren, kudreti sınırsız ve yüce biridir (Andrews, 2009: 93). Bu itibarla padişah, elinde bulundurduğu güç, kuvvet ve yetkiler itibariyle sevgiliye teşbih edildiği gibi, Allah’ın bu dünyadaki temsilcisi olarak da görülmektedir (Nazik, 2012: 1861). Kişisel mutlakıyete dayalı bir düzende, otorite sahibine gerçek fizikî yakınlık büyük bir önem taşımaktadır. Çünkü hükümdara yakın olmak, iktidardan çok pay almak, onun nimetlerinden nemalanmak demektir. Oysa bürokrasiyi oluşturan elit topluluk, otorite sahibinden ayrı kalıp uzaklaşınca, sahici bir mahrumiyetle karşı karşıya kalmakta; gözyaşları dökmekte ve hatta yataklara düşmektedir (Andrews, 2009: 125- 126). Bütün bu yaşananlar sevgilisinden ayrı kalan âşığın durumunu tasvir etmektedir. Otorite sahibine yakın olmaya duyulan toplumsal ihtiyacın önemli bir sonucu da, hükümdarın ikamet ettiği yere verilen önemdir. Osmanlı döneminde fethedildiği zamandan itibaren idarî, entelektüel merkez olma payesine erişen İstanbul, iktidar ve otorite kaynağına yakın mekândır. İstanbul ile kıyaslandığında, imparatorluğun taşra kesimleri zevk ve eğlenceden, fırsat ve imkânlardan yoksun yerlerdir (Andrews, 2009: 126, 187). Dolayısıyla İstanbul’da olmak, taşrada olmaktan çok daha fazla avantajlar sağlamaktadır. Otorite örüntüsüne göre gülzar, sevgilinin bulunduğu yer olarak şehri imlemektedir. Otorite sahibini ifade eden sevgili, servi (boy) ve gül yanakla gösterilmektedir. Âşık, bülbülle temsil edilmektedir. Gönül, tıpkı cennet bahçesini 285 aradığı, arzuladığı gibi, dünyevi otoritenin bahçesindeki merkezî şahsa da meyletmektedir (Andrews, 2009: 129, 187). Biçimsel İslami bahçenin en eski örneğinin, Mezopotamya kültüründe derin kökleri bulunan hükümdar bahçeleri olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim o dönemde bahçe, içindeki öğelerin toplandığı ülkenin bir mikro kozmosu haline gelmiştir. Ayrıca bahçe düzenleme, çit çekme ve bitki/hayvan yetiştirme işleri, hükümdarın topraklarına verdiği özeni simgelemeye başlamıştır. Hem hükümdar bahçesinin hem de onun dengi efsanevî bahçelerin dikkate değer bir özelliği de seçicilik anlayışıdır. Bahçe içinde, güzellik, düzen ve yararlılık hiçbir rekabetle karşılaşmadan hüküm sürerken; dışarıda, güzellik ile çirkinlik yan yana durmaktadır. Düzenin, görünürdeki kargaşanın altında gizlendiği, çoğu zaman yararlı ile zararlıyı birbirinden ayırt etmenin güç olduğu tecrübe edilmektedir (Andrews, 2009: 184, 185). Bahçedeki düzen ve emniyete verilen bir önemin uzantısı olarak eski İranlılar, bahçenin etrafını duvarlarla inşa etmişler veya çit ile çevirmişlerdir. Dolayısıyla bu bahçe, duvarla çevrili ancak gökyüzüne açık özel bahçe konumundadır. Bunu müteakip Helenistik Yunan, Latin ve Arap kökenlerinde bahçe/cennet yeryüzüne kapalı fakat ölüme açık bir dinsel anlama gebe olmuştur (Ladha, 2010: 208). Bu itibarla etrafı kuşatılmış olan bahçe hem bir güvenliğe ve mahremiyete işaret etmiş, hem de ruhani âleme açılan kapı mesabesinde görülmüştür. Osmanlı şiirinde bahçe, hiyerarşi düzeylerinin hepsi için eşit ölçüde geçerli iç mekân simgesi haline gelmiştir. Osmanlı şiiri, bütün iç mekânlarda bahçeleri andıran bir güvenliği ve düzeni yansıtmaktadır, imparatorluğun toprakları, en büyük idarî merkez ve saray, bahçe analojisinin, ayrıca evin ve iç benliğin emniyetinin izlerini taşımaktadır. İç mekân dışına her çıkış belli bir rahatsızlık doğurabilmektedir. Ancak her düzeyde, dış mekânlara göre yüksek bir güvenlik derecesi sağlayan başka bir iç mekân bulunmaktadır. Dolayısıyla evde olmak, dışarıda olmaktan; padişahın yanı başında olup hizmetinde bulunmak, ondan uzak kalmaktan; İstanbul’da elde edilen bir mevki, başka yerlerdeki mevkiden; Osmanlı sınırları dâhilinde yaşamak, haricinde yaşamaktan daha iyidir (Andrews, 2009: 189). Klasik Türk şiirinde otorite sahibinin kendisi ve bulunduğu yerin cennetle ilişkilendirildiği görülmektedir. Kendine has vasıfları ve icraatlarıyla, yaşadığı şehir ve sarayıyla cennete dair teşbihlere konu olan otorite sahibi, yönettiği topraklarda refah, huzur ve güvenliğin hüküm sürmesi bakımından da cennet-vari hayatın yaşanmasında rol oynamaktadır. 286 Bu cihan bağında her ne kadar birbirinden güzel çiçekler bulunsa da ülkenin güzellik, itibar ve şerefini asıl artıran, sultanın güzelliğidir (İpek, 2008: 63). Cennet güllerinden bir gül olarak düşünülen padişahın bizzat kendisi ülkeyi tezyin etmektedir: Dâmen-i pâkiyle ol behçet-fezâyi mülkdür Ger cihân bâğında cennet güllerinden var gül (Fuzûlî, K.9/53) Fatih Sultan Mehmet’i övmek maksadıyla yazılan bir kasidede, Ezel nakkaşının (Allah) cenneti çokça yücelttiği, nitekim padişahın şerefli ismini kapıların üstüne yazdığı dile getirilmektedir. Muhammed ismini, Mehmed şekline dönüştürme ameliyesinin, Osmanlılar tarafından başlatıldığı malumdur. Bu itibarla şair, hem padişahın kendisini yüceltmekte hem de Hz. Peygamber’in isminin cennetin kapıları üzerinde yazılı oluşuna atıfta bulunmaktadır. Zira cennetin kapısının üstünde kelime-i tevhidin (la ilâhe illellâh Muhammedü’r-resûlüllâh) yazılı olduğu bildirilmektedir: Cenneti şol denli ta‘zîm etti nakkâş-ı ezel Kim senin nâm-ı şerîfin yazdı ebvâb üstüne (Ahmed Paşa, K.16/25) Adaletiyle cihanı, karar yurdunun bahçesi (ravza-i dârü’l-karar) yapan sultanın ömrüne devamlılık vermesi, Yaratıcıdan istenmektedir. Cennetin isimlerinden biri olan Dârü’l-karâr ve ömrün kararlı oluşu arasında kurulan münasebetle, dünyayı cennete döndüren bir padişahın, tebaasının başından eksik olmaması niyaz edilmektedir: Virsün karâr ‘ömrüne Perverdigâr kim ‘Adlün cihânı ravza-i dârü’l-karâr ider (Ahmedî, K. 36/36) Cennet güzeldir, fakat padişahın adaleti âleme cennet gibi süs ve ziynet bağışlamıştır. Dolayısıyla bu adalet sayesinde âlem cennet gibi olmuş, padişahın adaletinin nev-baharı dünyayı gülistan eylemiştir (Şeyhülislâm Yahyâ, Kaside-i Sultân Murâd Hân/14): Vâkı‘a cennet güzeldir lîk adl-i Pâdişâh ‘Âleme cennet gibi bağışlamıştır zîb ü zeyn (Necâtî, K.20/30) Padişah, rükünlerin yenilenmesine başlayıp dinin esaslarına cennet gülzarının sağlamlığını kazandırmıştır. Üçüncü Selim için yazılan kasidede, hükümdarın Nizâm-ı cedîd adı altında yaptığı ıslahatlara atıfta bulunulmuştur. Dinin temellerini de kapsayan bu yenileşme hareketi; güç, kuvvet bakımından cennetle bağlantılı olarak açıklanmıştır: Bu tertîb üzere âgâz eyleyip tecdîd-i erkâna Esâs-ı dîne istihkâm-ı gülzâr-ı cinân verdi (Şeyh Gâlib, K.17/16) 287 Cihan sultanının gelmesiyle şeref kazanan şehir, İrem bağının kıskandığı, cinân gülzarının da çekemediği bir yer haline gelmiştir. Padişahın şehri teşrif edişi, cennetin dahi kıskanmasına yol açmış, şehir orada bulunan sultanla itibar kazanmıştır. Hatta padişahın gelmesinin, tahta çıkmasının uğuruyla, bereketiyle dünya bile tamamen cennet olmuştur (Ahmed-i Dâ‘î, K.3/10): İtdi şehri şeref-i makdem-i Sultân-ı cihân Reşk-i bâg-ı İrem ü gayret-i gülzâr-ı cinân (Bâkî, K.2/1) Devletinin gündüzü nevruz saatinin haset edileni, izzetinin baharı Rıdvân bahçesinin kıskanması olmuştur. Hükümdarın devletinin gündüz gibi aydınlık oluşu ilkbaharın başlangıç günü olan nevruzu, izzetinin baharı da cenneti kıskandırmıştır: Nehâr-ı devleti mahsûd-ı sâ‘at-i nev-rûz Bahâr-ı ‘izzeti reşk-i riyâz-ı rızvânı (Atâyî, K.4/66) Cennet bağının ümit yeri, sultanın huyunun kokusu, hurilerin gömleğinin meramı ise onun eteğinin tozudur. Dolayısıyla sultan tabiatındaki koku itibariyle cennet bağını andırmakta, hurilerin elbiseleri bile onun pâk dameninin tozu olmayı talep etmektedir: Şemîm-i hulkıdur ümmidgâh-ı bâğ-ı bihişt Gubâr-ı dâmenidür matlab-ı gülâle-i hûr (Nâbî, K.7/48) Âb-ı hayat çeşmesi bir rivayete göre otorite sahibinin meşrebinden, cennet (Huld-i berin) bahçesi de bir hikâyeye göre meclisindendir. Meşrebin mizaçla irtibatına atfen, otorite sahibinin, akıcı özellik arz eden huyu, meşrep bakımından âdeta âb-ı hayat çeşmesini, meclisi ise cennet bağını andırmaktadır: Meşrebinden bir rivayet çeşme-i âb-ı hayât Meclisinden bir hikâyet ravza-i huld-ı berîn (Nef‘î, K.56/16) Sultan Muhammed’in sarayının cennetine ait toprağının cevherinden la‘l taşı iftihar etmektedir. Fatih’in cenneti çağrıştıran sarayı ve değerli taşlardan oluşan onun toprağı sayesinde la‘l taşı övünmekte, âdeta böyle bir yerde bulunmakla muteber olduğuna kanaat getirmektedir: Sultân Muhammed ol ki behişt-i sarâyının Topragı cevherinden eder iftihâr la‘l (Ahmed Paşa, K.12/21) Yeryüzü padişahının bahçesinin hayrete düşüren güzelliğini Rıdvân görse, üstadına yüz bin tahsin edeceği dile getirilmektedir. O bahçeyi yapana, cennet gibi 288 muazzam güzelliğe sahip bir yerde bulunan Rıdvân’ın dahi övgüler yağdıracağı vurgulanmaktadır: Habbezâ bâğçe-i pâdişeh-i rûy-ı zemîn Görse Rıdvân eder üstâdına yüzbin tahsîn (Nef‘î, K.47/1) Adaleti ve icraatından memnuniyetin bir sonucu olarak padişahın ve devletinin bekası konusunda istek ve temennilerde bulunan şairler de olmuştur. Devlet-i ebed müddet anlayışının bir yansıması olan bu tür şiirler, cennet hayatının ebedîliğini akla getirmektedir. Nitekim eşsiz olan Sultan Ahmed’in mülkünü Allah’ın ebediyen devam ettirmesi arzulanmaktadır: Ya‘ni sultân Ahmed-i yek-tâ Halleda’llâhu mülkehû ebedâ (Nâbî, Mes.1/88) Zamanın padişahı ve Allah’ın gölgesi olan sultanın mülkünü, Allah’ın ebedî olarak kalıcı kılması talep edilmektedir. Allah’ın yeryüzündeki temsilcisi, bir bakıma gölgesi olan padişah, bu haliyle âleme nizam verici, insanların sığınağı ve koruyucusu konumundadır. Cennette gölgelerin rahat bir ortam sunması misali, padişah da tebaaya rahat ve huzur dolu bir yaşam sağlamakta âdeta gölgenin fonksiyonunu icra etmektedir: Şehriyâr-ı zamâne zıll-ı Hudâ Halleda’llahu mülkehû ebedâ (Nedîm, K.40/1) 2.1.5.1.5. Mürşidin ve Dergâhının Cennetle Bağlantısı Klasik Türk şiirinde, kendilerine uyanlar tarafından sevgili olarak algılanan mürşid veya kâmil bir zatın, zaman zaman cennetle irtibatlandırıldığı müşahede edilmektedir. Zira sevilip sayılmaya değer bu insanlar, kendilerine uyanları belirli yol ve yöntemlerle Allah’a ulaştıracak potansiyele sahip seçkin zatlardır. Hak ile doğrudan bir ilişkiye girmekten henüz aciz olan mürid, aşkını şeyhine yöneltmektedir. Hakk’ın o denli esiri yahut öylesine saf bir veçhesi konumunda bulunan şeyhe duyulan aşk, nihai olarak Allah’a yönelmiş olmaktadır (Andrews, 2009: 122). Sevgilinin bulunduğu yeri ve oranın girişini, kapısını ifade etmede dergâhâsitân (eşik) kelimelerinin kullanıldığı bilinmektedir. Eşiğe yüklenen derin anlamlandırmalara tasavvuf kültüründe rastlanmaktadır. Tasavvufî eğitim ve ibadet yeri konumunda olan tekkeye aynı zamanda, “eşik” manasına gelen “dergâh” ve “âsitân” denmesi, ona atfedilen anlamların önemli bir cephesini oluşturmaktadır. Bu yolla tekkenin, Yaratıcıya yakınlık kesp etme sürecini ifade eden seyr ü sülûkun 289 yoğun bir halde yaşandığı makam ve maddeden manaya, kesretten vahdete sıçrayışın bir vasıtası olma gibi yönleri üzerinde durulmaktadır (Eren, 2010: 273). Şeyh ve mürid açısından bu yönüyle önemli bir mekân olan dergâh (eşik), aynı zamanda her türlü olumsuzluklardan da korunmak için güvenli bir yer ve sığınak olmaktadır. Bu gibi hususlara binaen dergâhın cennetle birlikte anıldığı görülmektedir. Fazilet bakımından sıralamada Hz. Peygamber’den sonra, dört halifenin geldiğini söylemek mümkündür. Hem nebilerin hem de velilerin başı olan Hz. Peygamber, insan-ı kâmilin zirve noktası olarak kabul edilmektedir. Kemal nokta-i nazarında ondan sonra gelen çihâr-i yârin hürmetine Allah’tan niyazda bulunulmakta; huri, Rıdvân ve Kur’an ile yar olmak konusunda, onların yardımına başvurulmaktadır: Hûr ile Rıdvân ile îmân ile Kur’ân ile Anı yâr it her nefes yâ Rab bi-hakkı Çâr Yâr (Hayretî, K.9/83) Çihâr-i yârdan Hz. Ebubekir ve Hz. Ali, tasavvufî geleneğin dayanak noktalarını oluşturmaktadır. Tasavvuf, meşrep olarak bu iki zata bağlanmaktadır. Dolayısıyla İslam tarihi açısından ve daha birçok yönden önemli olan bu zatların, tasavvuf açısından da üstün bir konumları bulunmaktadır. Nitekim Hz. Ali’ye hasredilen na’t türündeki bir gazelde, onun sultan, sübhan, cennet, Rıdvân ve Kevser’in sâkîsi olduğu üzerinde durulmakta, Hz. Ali’ye kutsiyet atfedilmektedir. Üstün vasıflara sahip olan bu kâmil insanın, cennet ve unsurlarıyla özdeşleştirildiği görülmektedir: ‘Alî sultân ‘Alî sübhân ‘Alî cennet ‘Alî Rıdvân ‘Alî dîndir ‘Alî îmân ‘Alîdir sâkî-i Kevser (Nesîmî, G.68/9) Alevî-Bektâşî şairlerinin Hz. Ali’ye verdikleri önemi, bir saygı ve sevginin ötesine taşıyıp, inanç boyutuna vardırdıkları, zaman zaman ona İlahî nitelikler atfettikleri, hatta ilah kabul ettikleri görülmektedir (bk. Vîrânî, s.204). Yine Hz. Ali’nin evvel, ahir Kevser havuzunun emini ve ebrârın sâkîsi olduğu belirtilmekte, Allah Teâlâ’nın evvel ve ahir oluşu Hz. Ali’ye havale edilmektedir. Hz. Ali’ye şair secde ettiğini söylemekte, Nusayrî olduğunu belirterek akidesini ortaya koymaktadır: ‘Alî evvel ‘Alî âhır emîn-i havz-ı Kevser’dir ‘Alî evvel ‘Alî âhır ‘Alî’dir sâkî-i ebrâr (Vîrânî, s.252) Sücûdüm anadır ser cümle yekser Nusayrîyim nusayrîyim nusayrî (Vîrânî, s.45) 290 Cennet, Firdevs-i a‘lâ, huri ve gılmân olarak görülüp (Vîrânî, s.202), tesbihe ve tenzihe layık (subhân), sultan, din ve iman, cennet, burhan, Kevser sâkîsi olduğu belirtilen Hz. Ali, kutsallaştırılmakta ve gayba dair hususlarla özdeşleştirilmektedir: ‘Elî subhân, ‘Elî sultân,’Elî din ü ‘Elî îmân, ‘Elî cennet, ‘Elî burhân, ‘Elî’dür sâkî-yi Köser. (Hatâ’î, G.287/4) Enbiya damadı, ashabın seçkinlerinden ve imametin sırrına sahip olan Hz. Ali, “hel etâ” ifadeleriyle başlayan İnsan Suresi’nin şanında, Kevser sâkîsi ismiyle anılmaktadır. Zira bu surede cennet ehline, içerisinde kâfur bulunan bir içecek ve tertemiz şarap (76/5, 21) sunulacağı belirtilmektedir. Dolayısıyla Hz. Ali’nin bu cennet şaraplarının sâkîsi olduğu söylenmektedir: Enbiyâ damadı ashâb-ı güzîn sırr-ı imâm Hel etâ şânında nâzil sâkî-i kevser be nâm (Turâbî, 344/V-1) Hz. Ali’nin imamet sırrını barındırması hasebiyle başta Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin olmak üzere on iki imamın, hatta ehl-i beytten Hz. Fatıma’nın cennetle ilgili hususlarda şiirlere konu olduklarını ayrıca belirtmek gerekmektedir (bk. Vîrânî, s.43, 50, 109, 111, 117). Bir kasidede aşk baharının açılmasıyla Hacı Bektâş-ı Velî’nin, Adn bahçesinde kıl misali ince olan servi boyu ve yeşil elbisesiyle salınarak yürüyen olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla servi boylu bir sevgiliyi andıran mürşidin, cennet bahçesine benzeyen ve baharın yaşandığı düşlenen mekânında salınarak yürüdüğü ifade edilmektedir: Riyâz-ı ‘Adnda çün serv-i mûyın sebz-i h(c)âmeyle Bahâr-ı ‘ışk açılsa hırâmandur Hacı Bektâş (Kânî, K.26/5) Doğu ve batıda benzeri bulunmayan Şeyh Ebu-bekr’in cennetten alamet taşıyan tekkesi yüce olduğu gibi, yüzünün Firdevs bahçesinin düzeni, cennet bağının gülünü temaşa ettirmiştir. Haleb’de bulunan Şeyh Ebu-bekr tekkesine övgü maksadıyla yazılan kasidede, hem şeyhin kendisi yüzü itibariyle Firdevs cennetine, hem de tekkesi cennete benzetilmiştir: Nazîri şark u ğarb-ı kevnde nâ-yâbdur el-hak Mu‘allâ tekye-i Cennet-nişânı Şeyh Ebû-Bekrün (Nâbî, K.25/7) Nizâm-ı ravza-i firdevs-i simâsı getürmişdür Temâşâ gül-i bâg-ı cinânı Şeyh Ebû-Bekrün (Nâbî, K.25/8) 291 Niyâzî-i Mısrî’nin konu edildiği bir kasidede ise kişinin üstüne bir kanat açsa, Mısrî’nin kapısının, cennetin sekiz kapısını her yerden açacağı belirtilmektedir. Dolayısıyla şeyh ve kâmil bir zat olan Mısrî’nin hürmetine cennetin sekiz kapısının da açılacağı ifade edilmektedir: Bir kanat açsa eger üstüne her yirden açar Kâniyâ heşt-der-i Cennet-i bâb-ı Mısrî (Kânî, K.27/10) Cennet ağacına-fidanına ait yuvanın Hüma’sı olan Yazıcı-zâde’nin kanadı altına girmek gerektiği, sayesinde salim olunacağı dile getirilmektedir. “Muhammediye” yazarı Yazıcıoğlu Mehmed, cennet ağacına yuva yapmış Hüma kuşuna benzetilmekte, bu sayede yüce bir mertebede olduğuna işaret edilmektedir. Yine onun kardeşi Ahmed’i Bîcân’ın konu edildiği bir kasidede, âlemde kemâl gülistanının şerhi olduğuna şaşmamak gerektiği, zira onun cennette güzel sesli bülbül olduğu dile getirilmektedir: Kanadı altına gir sâyesinde olasın sâlim Hümâ-yı lâne-i nahl-i cinândır Yazıcı-zâde (Şeref Hanım, K.9/14) Nola şerh-i gülistân-ı kemâl itdiyse ‘âlemde Cinânda ‘andelîb-i hoş-nevâdır Ahmed-i Bî-cân (Şeref Hanım, K.10/10) Tekke ve dergâh gibi tasavvuf erbabına ait mekânların da cennete dair teşbihlerden nasibini aldığını belirtmek gerekmektedir. Daima açık olması istenen mamur dârgehe gelen mübarek rüzgârın Allah’ın ebedî meltemi olduğu ifade edilmektedir. Ev, yurt yeri veya zamanı gibi anlamlar ifade eden “dârgeh” kelimesini, şiirde belli bir yerle kayıtlanmadığı için ve şairin mutasavvıf biri olması hasebiyle dergâha hamletmek mümkündür. Huld aynı zamanda cennetin bir ismi olduğuna göre, bu yere esen rüzgârın âdeta cennet meltemini andırdığı söylenebilir: Küşâde ola hemîşe bu dârgeh âbâd Nesîm-i huld-ı Hudâdır gelen mübârek bâd (Şeyh Gâlib, Mf.70) Hem bayındır cennet hem de cennetin ve Bağdat’ın isimlerinden Dârü’s-selâm olan Şeyh Halid’in tekkesi Bağdat diyarından Şam’ı şerefli kılmıştır. Şeyhin eşiği ebedî cennettir ve “Artık ebedî kalmak üzere girin buraya.” (Zümer, 39/73) ayetinin sevkiyle (İzzet Molla, Ms.14/V-3), bu cennet mekâna girilse yeridir: Hânkâhı hem behişt-âbâd hem Dârü's-selâm Çünkü kıldı hıtta-i Bağdâddan teşrîf-i Şâm (İzzet Molla, Ms.14/V-1) 292 Cennet bağının kasrı verilse, dervişin rahat etme ve dinlenmesinin mümkün olmayacağı, zira şeyhin eşiğinin taşının, onun yeri ve ocağı olduğu belirtilmektedir. Maden ocağı anlamındaki “kân” hazine olarak anlaşılırsa, derviş nazarında şeyhin eşiği bir hazine kadar kıymetli ve yücedir. Dervişin huzur bulduğu yer de cennet sarayı değil, orasıdır: Virilse kasr-ı bâğ-ı cennet itmez râhat u ârâm Eşiği taşıdır şeyhin mahall ü kânı dervîşin (Şeref Hanım, K.11/8) Mevlânâ Hazretleri’nin mübarek ravzasının Konya’yı yüce makama erdirdiği, onun cennet gibi olan türbesine nazar kılmak gerektiği, zira oranın meram, arzu bağı olduğu belirtilmektedir. Mevlânâ’nın türbesi arzu ve isteklerin yöneldiği bir bağı andırmaktadır. “Meram bağı” ifadesinin bilinçli kullanıldığını söylemek mümkündür. Zira Mevlân’nın Meram bağları denilen bölgede bir evinin olduğu ve zaman zaman oraya gittiği hikâye edilmektedir. Bundan mülhem olarak şeyhin cennete benzeyen türbesinin de Meram bağı olduğu söylenmiştir: Mübârek ravzasıyla Konya’yı ‘âlî-makâm itdi Nazar kıl cennet-âsâ türbesin bâğ-ı merâm itdi (Şeref Hanım, Msd.6/VIII-1) 2.1.5.2. Cennet ve Bezm/Meclis Arasındaki İlişki Meclis, yiyip içmek, hoş sohbetler etmek, şarkılar ve şiirler söyleyip dinlemek için insanların bir araya geldiği yeri ve topluluğu ifade etmektedir. Meclisin alışıldık ögeleri arasında, meyler, muhtelif yiyecekler (meze, nukl), sâkî/sevgili, musikişinaslar, arkadaşlar, mumlar, baharatlar ve kokular bulunmaktadır. Meclis için en iyi mekân, bahar mevsiminde, mehtabın aydınlattığı semanın altında bir bahçedir (Andrews, 2009: 178). Meclis ortamı bu haliyle cenneti çağrıştırmaktadır. Zira cennette de çeşit çeşit yiyecek ve içeceklerin sunulacağı, sâkîlerin, cennet ehlinin etrafında testi ve kadehleri dolaştıracağı, hoş sohbetlerin olacağı bildirilmektedir. Zaten ebedî bir baharın yaşandığı bu cennet bahçesi, meclis için şayeste bir mekân olmaktadır. Meclis anlamına da gelen “bezm” ise dünya veya ahiretteki bir meclis ortamından ziyade, Fars edebiyatının da etkisiyle, Allah Teâlâ’nın insanoğlunun zürriyetlerinden söz aldığı ortamı kasteder şekilde bahse konu edilmektedir. Bu bakımdan genelde bezm ezel ile meclis de şu an ve ebed ile alakalandırılmaktadır. Şu halde, Elest yahut Ezel bezmi, insanoğlunun ruh ve bedene bürünmeden önceki cennetini karşılar nitelikte değerlendirilmektedir. Dolayısıyla cennet, ezelden ebede 293 giden bir süreci ifade etmektedir. Çünkü nihayetinde cennet, Allah’a vuslattır, onu görmektir. Ezel bezminde O’nu gören âşığın gayesi, tekrar o sahneyi yaşamaktır. Bu da tam manasıyla ancak cennette vuku bulacaktır. Cennet, bahçe, gülşen ve meclis gibi yerlerde bulunması gereken en önemli varlık sevgilidir. Sevgilinin sâkî olarak anlatıma konu olduğu mecliste, onun elinden şarap içmek âşık için vuslat demektir. Zira hem onu görmüş hem de aşk şarabını onun sayesinde tatmıştır. Âşığa vuslat zevkini yaşatan sâkî, onun hatırından bahçe (cennet) korkusunu, endişesini alıp götürmüştür. Nitekim âşık için sâkînin sözü Kevser, aydınlık olan meclisi ise Huld-i berîndir. Bu bakımdan âşık, cenneti zaten yaşamaktadır: Götürdü zevk-i vaslın hâtırımdan ravza pervâsın Sözün kevser münevver meclisin Huld-i Berîn’imdir (Fuzûlî, G.102/6) Cennet halkı sevgilinin meclisine uğraması durumunda, o cennetteki zevklerini unutacakları, orayı hatırlamayacakları dile getirilmektedir. Meclis, cennet ehline cenneti ve oranın zevklerini unutturacak kadar güzellikte tavsif edilmektedir: Zevkin unudur yir ile gelmez yâda Uğrarsa eger bezmine erbâb-ı bihişt (Nâbî, Matla‘ 73) Âşık için sevgili önemli olunca, onun servi boyu ile bezmi ebedî cennet etmesi istenmekte, meclise gelip duman etse, kıyamet mi kopardı diye sitemde bulunulmaktadır. “Duhan etmek” ifadesiyle mecliste duman çıkarmak veya meclisi dumana boğmak anlaşılabildiği gibi, kıyamet kelimesinden hareketle, Kıyamet ve Duhân surelerine atıfta bulunulduğu söylenebilir. Hatta Duhân Suresi adını, 10. ayette geçen ve duman manasına gelen “duhân” kelimesinden almıştır. Nitekim bu duhân, kıyamet alametlerinden olan ve göğü kaplayacak bulunan bir dumandır (Karaman vd., 2010: 495). Kıyametin serv-kad ile olan tenasübünün yanı sıra, duhân ile olan bağlantısı da beyitte gözetilmiştir: Ne var ey serv-kad bezmi behişt-i câvidân itsen Kıyâmet mi kopardı meclise gelsen duhân itsen (Atâyî, Ebyât 41) Cihan padişahının meclisi cennet, badesi Kevser şarabı, sâkîsi de hur-i ‘îndir. İri gözlü huriler, Rıdvân, Kevser şarabı gibi cennete dair unsurlarla vasfedilen meclis, cennet olarak algılanmaktadır: Dâ‘iyâ şâh-ı cihânun meclisi cennetdür uş Badesi kevser şarâbı sâkîsidür hûr-ı ‘în (Ahmed-i Dâ‘î, G.47/7) 294 Sevgilinin cennet evsafındaki meclisini gördüğü takdirde, bülbülün, ne bağ ne de bostan isteyeceği belirtilmektedir. Cennet gibi vasıflara sahip bir meclise uğrayan bülbülün bağ ve bostana hevesinin kalmayacağı ifade edilerek meclis, cennete benzetilmektedir: Anun bihişt-sıfât meclisin eger görse Ne bâg isdeye dahı ne bû-sitân bülbül (Ahmedî, K.56/14) Misk ile amber kokulu tütsüsünden can ve gönül, kokuya gark olmuştur. Cennet o meclistedir, sâkîleri ise gılmândır. Cennette gılmân denilen hizmetçilerin cennetliklerin etrafında pervane olup onlara kadehlerle içkiler sunacağı, hizmette bulunacağı bildirilmektedir. Buna istinaden beyitte de meclis cennet, sâkîler ise gılmân olarak görülmekte, cennette de bulunacağı rivayet edilen misk ve amberin ise o meclisi muattar eylediği söylenmektedir: Müşg-ile ‘anber buhûrından mu‘attar cân ü dil Cennet ol meclisdedür sâkîleri ğılmândur (Cem Sultan, K.9/23) Can bahşeden bezm, ya perilerin toplandığı yer ya da iri gözlü hurilerin meclisidir (Hayretî, Ms.16/I-2). Huri ve peri misali sevgili ve şarap ile daima ‘ayş u işret eylemek, içip eğlenmek isteyen şair, ta ki cihan bezminin cennet bağından nişan vereceğini ummaktadır. Bu haliyle meclis cennet bağını andırmaktadır: ‘Ayş eyleyelüm bâde vü mahbûb ile dâ’im Tâ bezm-i cihân vire nişân bâg-ı cinândan (Şeyhülislâm Yahyâ, Nazm 12/2) Sarhoşu sersemleten o kadehi getirmesi sâkîden istenmekte, cennet hurilerinin gözü ilişse onların dahi şarap düşkünü olacakları belirtilmektedir. Sâkî, kadeh, mahmurı mest, mey kelimeleri aralarındaki münasebet dolayısıyla meclis ortamını çağrıştırmakta, cennet hurilerinin dahi böyle bir ortamda şarap tutkunu olacakları ifade edilmektedir: Sâkî getir o câmı ki mahmûr-ı mest olur Hûr-ı behiştin erse gözü mey-perest olur (Şeyh Gâlib, Msd.-9/III-1) A‘râf Suresi 72. ayetinde geçtiği gibi, Allah’ın, ahitleşmek için Ezel meclisinde insanların ruhlarını toplaması ve bütün ruhların mutlak güzelliği temaşa neticesinde kendilerinden geçmeleri de bir hayranlık ve sarhoşluk hâli olarak tasvir edilegelmiştir. İlahî güzellik karşısında ruhların kendinden geçmesi durumu, edebî metinlere sarhoşluk, daha yaygın şekliyle hayranlık olarak yansıtılmıştır (Yıldırım, 2014: 29-30). Nitekim Elest bezminde İlahî sevgilinin bir anlık nazarına şahitlik edip onu görmenin ve hatta 295 Elest hitabıyla sesini işitmenin verdiği iştiyak sayesinde kendinden geçen âşık, Elest sersemi ve sarhoşu olmuştur (Kadı Burhaneddin, G.777/1). Yârin gözü âşığın canına ezelde bir merhaba sunmuş ve bu itibarla öyle bir sarhoş olmuştur ki, gayrın merhabasını bilmemiş, ağyara rağbet etmemiştir. Âşığa bir nazar eden sevgili, aşk ateşini onun gönlüne düşürmüş, gül yüzünü güldürerek bülbülü figana duçar etmiştir. Gonca gül ile vahdeti andıran sevgili, gül yüzünü güldürüp açılmasıyla kesret zuhur etmiş, ayrılık vaki olmuştur. Âşık, sevgiliden ayrılmanın verdiği keder ile bülbül misali ah u efgan etmektedir: Cânıma bir merhâbâ sundu ezelde çeşm-i yâr Şöyle mest oldum ki gayrın merhabâsın bilmedim (Ahmed Paşa, G.191/5) Âşıka bir nazar it ‘ışkun odın câna bırak Güldür ol gül yüzüni bülbüli efgâna bırak (Ahmed-i Dâ‘î, G.224/1) O sevgilinin güzellik meclisinde mestane gönlü kalan âşık, cemâlinin mumuna kanadını yakmış, pervane olmuştur. Son derece süzgün bakışlı sevgilinin gamzesi (Nef‘î, G.53/2) sayesinde mest olan âşık, mumun etrafında ışığa doğru uçup da kanadını ve hatta kendisini yakan pervaneyi andırmaktadır. Sevgili cemâliyle vahdeti temsil eden bir mum ve âşık bu mumun etrafında dönüp dolaşan pervanedir: Nigârâ bezm-i hüsnünde dil-i mestânemiz kaldı Perin yakmış cemâlin şem‘ine pervânemiz kaldı (Hayâlî, G.631/1) Allah’ın “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” hitabına karşılık, âdemoğullarının zürriyetlerinin “Evet (belâ)” demelerine telmihle “belâ Bezmi” şeklinde adlandırılan bu sahnede, hiç kimse ayık kalmamıştır (Necâtî, G.90/4). Ezel bezminde muhabbet kadehinden içen herkes, kendilerinden geçip sarhoş olmuşlardır. Cihan bezminin neşesine karşı ilgisiz ve müstağni davranan âşıklar, ezel meyhanesinden sarhoş olarak bu dünyaya gelmişlerdir. Ezel bezminde aşk şarabını içen âşığın mestane gönlü, gece gündüz hiç ayılmamaktadır: Kim ezel bezminde içdi bu mahabbet camını Bilmeyüp kendülerini cümle serhoş oldılar (Muhibbî, G.558/3) Humâr u neş’esinden fâriğız bezm-i cihânın biz Ezel meyhânesinden gönlümüz mestâne gelmişdir (İzzet Molla, G.137/3) Bâde-i ‘aşkı meğer bezm-i ezel nûş eylemiş Hîç ayılmaz rûz u şeb mestâne kim gönlümdür ol (Şeref Hanım, G.106/3) 296 Aşkın ezel gününün kadehini içerek bu dünyaya gelmiş âşıklar, ta haşre kadar o şevk u iştiyak ile sarhoşturlar. Âşıkların kalplerini gönül alıcı sevgili ta ezelden cezbetmiş ve ebede kadar onların baktıkları çehre, sevgilinin cemâli olmaktadır. Ezel bezminde bir damla aşk şarabı içse, kıyamete dek âşığın yerinin hafif sarhoşluk olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla âşık o gün bu gündür aşk şarabının verdiği neşveyle yaşamakta, kıyamete kadar da bu hal üzere devam edecek görünmektedir: Nûş eylemişüz rûz-ı ezel câmını ‘aşkun Tâ haşre dek ol şevk ile mestânelerüz biz (Mihrî Hâtun, G.61/2) Tâ ezelden kalblerin cezb eylemiş ol dil-rübâ Ol gürûhın tâ ebed manzarları dîdâr olur (Kuddûsî, G.792/3) Neşvân olur kıyâmete dek ‘âşıkun yeri Bir katre içse bezm-i ezelden şarâb-ı ‘aşk (Vâsıf, G.69/4) Sevgilinin aşkının şarabından mest olan âşığı, ancak Hz. İsrafil’in suru uykudan uyarabilmektedir. Hatta ezelde aşkın şarabını içenler (Eşrefoğlu Rûmî, 75/3), meyhane rindleri ve Elest mesti olan âşıklar, mahşerde dahi aşkın şarabıyla sarhoşturlar. Dolayısıyla mahşerde bile uyanmayacaklardır: Rindân-ı harâbâtî vü mestân-ı elestiz Mahşerde dahi câm-ı mey-i ‘aşk ile mestiz (Nef‘î, G.44/1) Senün ‘ışkun şarâbından bu Dâ‘î şöyle mest oldı Uyarmaz uykudan anı meğer İsrâfilün sûrı (Ahmed-i Dâ‘î, G.299/7) Kasideler başlığında yer alıp da terci‘-bend nazım şekliyle ve Sultan Muhammed (Mehmed) için yazılmış olan mersiye türündeki eserde şair, Ezel bezminde onun yerinin cennet yurdunun bahçesi ve menzilinin “İnanan ve salih amel işleyenler için, mutluluk ve güzel bir dönüş yeri” (Ra‘d 13/29) olduğunu söylemektedir. Beyitte, cennetin ismi (hüsn-i meâb) ve Tûbâ ağacı için de delil gösterilen ayetten iktibas yapıldığı gibi, Ezel bezminde kulların bir cennet bahçesinde bulundğu belirtilmekte, dolayısıyla Elest meclisiyle cennet arasında bir ilişki kurulmaktadır: “Tûbâ le hüm ve hüsnü me’âb”ın ki menzili Bezm-i ezelde ravza-ı dârü’l-cinân idi (Ahmed-i Dâ‘î, K.24/24) Sevgiliye olan vuslat gününde geçen zamanlar, âşığın hayaline bir bir gelmekte (Şeyhülislâm Yahyâ, G.115/1), cennet misali bir hayat yaşadığını anımsamaktadır. Oysa şimdi, gamlı gönlünün her köşesi, firkat meskeni olmuş durumdadır. Önceki bir zamana ve yâr ile vuslat anına, Elest bezminde bakış sayesinde yaşanan vuslata atıf 297 yapılmaktadır. Bu dünyaya gelişle zaten ayrılık gerçekleşmiş ve âşığın gönlü kedere gark olmuştur: Misâl-i cennet idi yâr ile oldı Şeref şimdi Bana her gûşesi ğam-hânemin bir mesken-i fürkat (Şeref Hanım, G.21/5) Âşığın gönlü bu sevdayı ezelden tutageldiğine göre, yine o sevgiliye varmaya bu aşkını sermaye edinmiştir. Dolayısıyla ezelde cenneti andıran ilm-i İlahî veya huzur-ı İlahîden ayrılıp sonra Hz. Âdem suretinde cennete oradan da dünyaya gelerek büsbütün sevgiliden ayrılan âşığın, tekrar o sevgiliye kavuşması için elindeki yegâne sermayesi aşktır. Bu sayede yeniden vuslat gerçekleşecek ve ebedî cennete girilip rü’yet tecrübe edilecektir: Meğer bu cân bu sevdâyı ezelden tuta gelmişdi Yine ol dosta varmağa bunı idindi sermâye (Eşrefoğlu Rûmî, 108/2) 2.1.5.3. Meyhane ve Camilerin Cennetle İrtibatlandırılması Görüntü itibariyle tezat teşkil eden meyhane ve camilerin cenneti andıran mekânlar bağlamında bir arada anılmalarının sebebi, meyhanenin batınî yönden, caminin ise daha çok zahirî yönden cennetle ilişkili olmasından ötürüdür. Tasavvufta İlahî aşkı sembolize eden şarabın yanı sıra, bu aşkın sunulduğu bir yer olan meyhane de âşık nazarında kutsiyet kazanmaktadır. Harabat olarak da anılan meyhaneyi mutasavvıflar bir tekke olarak ele almakta ve orada İlahî aşk şarabının içilip sarhoş olunduğunu söylemektedirler. Buna göre meyhane bir neşe ve feyiz kaynağı, hakikate erdiren yer olmaktadır. Meyhane bir can kıblesidir ki oraya varan, üzüntülerinden kurtulmaktadır (Pala, 2009: 192). Sâkîsi yâr olan böyle bir meyhanede, yârin verdiği mey baş ağrısı ve sersemletmeye yol açmamaktadır (Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkî-nâme /7). Bu haliyle meyhane, cenneti çağrıştırmaktadır. Meyhaneye yüklenen bu anlama karşılık cami daha ziyade mimarî açıdan cenneti akla getirmektedir. Bahçenin Osmanlı cami mimarisiyle bağlantılı yönleri olup, cennetle ilgili tasvirlerin ve mana ortamının cami mimarisinde hissettirildiği gözlenmektedir. Büyük bir caminin yanında, çoğunlukla bir ya da daha çok avlu bulunmakta, ayrıca caminin içi de çiçek ve ağaç motifleriyle tezyin edilmektedir. Nitekim caminin zemininde, dünya ve ahiret bahçelerinin ağaç ve çiçekleriyle bezenmiş halılar serilidir, duvarlar ise bahçe motifli çiniler ve nakışlı camlarla çevrilidir (Andrews, 2009: 192-193). Bu itibarla camiler gerek içerisinin tezyinatı ve halı desenleriyle, gerekse bahçeleriyle birlikte cenneti andırmaktadır. Aynı şekilde caminin 298 süslemeleri arasında önem arz eden hayat ağacı motiflerinin Tûbâ ağacını temsil ettiğini söylemek mümkündür. Sevgilinin gül yüzünün anısına kadehleri her dem içmesi istenen âşığın, gönlüne ise meyhaneleri Huld cenneti kılması istenmektedir. Kadehlerle sürekli şarap içmesi söylenen âşık, sevgilinin gül yüzü anısına bunu yapmalıdır. Zira Elest meclisinde bir anlık bakış sayesinde aşkla tanışan âşığın bu anı hatırda tutması için sürekli aşk şarabını içmesi gerekmektedir. Aşk şarabının içildiği meyhane ise âşık nazarında ebedî cennet olmuştur: Gül yüzün yâdına her dem içe peymâneleri Cennet-i Huldı kıla gönline mey-hâneleri (Ahmedî, G. 681/1) Cananın âşığının can ve cihandan geçtiği, meyhane sakininin ise cinân bağından geçtiği dile getirilmektedir. Sevgili uğruna -kendisi dâhil- bütün her şeyi feda eden âşık, İlahî aşk şarabının içildiği meyhanede iskân etmeyi cennet bahçelerine yeğlemektedir. Asıl huzurun ve sevgiliye vuslatın gerçekleştiği mekân olmasından ötürü meyhane, âşık nazarında muteberdir: Âşık-ı cânâneyem cân ü cihândan geçmişim Sâkin-i meyhâneyem bâğ-ı cinândan geçmişim (Necâtî, G.364/1) Zâhid istediği takdirde cennet ve huri bulacaktır. Ancak önemli olan meyhane kûyunda bir meyhaneci çırağını sevmektir. Zâhid için cennet ve huriler arzu nesnesi iken, asıl maksadın aşkın mekânında bir sevgiliyi talep etmek, tabiri caizse, yaratılanı değil Yaratanı istemektir: Zâhidâ ister isen cennet ü havrâ bulasın Gel beri kûy-ı harâbâtda bir muğbeçe sev (Hayâlî, G.463/2) Gül yüzlü sâkînin huri ve gılmân olduğu, sarhoş olanların cenneti meyhaneye benzettikleri söylenmektedir. Sâkî bir sevgili olmak yönünden hurileri, aşk şarabını sunmak bakımından gılmânı andırmaktadır. Aşk şarabıyla sarhoş olan âşıkların meyhaneyi cennet olarak görmeleri, içerisinde huri ve gılmânı andıran gül çehreli sevgilinin, Kevser’i andıran şarabın bulunması ve meyhanenin huzur sunup sevgiliye vuslata kapı aralamasıdır: Hûr u ğılmân ki dirler sâkî-i gül-çehredür Mest olanlar benzedürler cenneti meyhâneye (Muhibbî, G.2330/2) Câmi’ toplayan bir araya getiren anlamına gelmekte olup, Müslümanların namaz kıldığı yeri, büyük mescitleri ifade etmektedir. Caminin en büyük ev, içerisinin en 299 parlak güneş, cennet ve Kevser kaynağı, vildân ve hurilerle dolu olduğu bildirilen beyitte, caminin hem terim hem de kelime manasının anlaşılması mümkündür. Gazelin bir önceki beytinde (275/5); sultan olan sevgilinin, âşığın gönlünde -Hz. Süleyman’ın Mescid-i Aksa’nın içinden gelişi gibi- salınarak yürüdüğü bildirilmektedir. Buna göre, camiden kasıt, gönül olabilmektedir. Zira o en büyük ev, aşk nuru sayesinde en parlak güneş, cennet, Kevser, huri ve gılmân hayalini içerisinde barındıran bir mekândır. Öte yandan cami de büyük bir eve; içerisindeki tezyinat ve ışıklandırmalarıyla, gökyüzünü andıran kubbesiyle parlak bir güneşe; halı ve duvarlarının süsü ve dışarıdaki bahçesiyle cennete; içindeki veya dışındaki şadırvanıyla Kevser’e; içerisindeki cemaatle huri ve vildâna benzetilebilmektedir: Bu câmi‘ beyt-i ekberdir derûn-ı şems-i enverdir Behişt ü ‘ayn-i kevserdir tolı vildân u hûrâdan 10 (İbrahim Hakkî, G.275/6) Minareleriyle gönül Kâbe’sini andıran caminin (Taşlıcalı Yahyâ, K.4/1), içerisine giren insanın çıkası gelmemektedir. Tecâhül-i ârifâne bir şekilde, buranın nasıl bir cennet ve gülistan olduğunun bilinemediği söylenmektedir. Caminin iç mimarisi ve süslemeleri karşısında hayranlık duyan şair, bu mekânın âdeta cennet ve gülistan olduğunu ifade etmektedir: Derûnına giren âdem çıkacağı gelmez Bilemezüz bu ne cennet bu ne gülistândur (Taşlıcalı Yahyâ, K.4/6) Ayasofya Camisi’nde bulunan mahfil, sanki cennet bahçesinin hareminde bir yüce saraydır. Dolayısıyla caminin mahfili, cennet bahçesine ait mutena bir alandaki mualla kasrı andırmaktadır: Bu mahfil câmi‘-i pâk-i Ayasofiyyede gûyâ Harîm-i ravza-ı cennetde bir kasr-ı mu‘allâdır (Nedîm, Kt.13/8) Kubbesi için tarih düşülen Ağa Camii, ihtişam ve görkem itibariyle cennet gibi olmuştur. Yücelik bakımından cenneti aratmamaktadır: Yazdı VÂSIF kulu da tâkına cevher târih Oldu a‘lâ bu Ağa Cami‘i mânend-i cinân (Vâsıf, Kt.58/8) Maksat cennet kokusu ise, gül gibi caminin yapıldığı belirtilmekte, bülbülün gül desteler üstüne konup ötmesi istenmektedir. Cami, güle benzemesi ve kokusu bakımından cennet kokularıyla irtibatlandırılmaktadır: 10 Her ne kadar bazı divanlarda “hûrâ” yazılmış olsa da, aslında bu kelime, “hûr” kelimesinin tekili olan “havrâ” olsa gerektir. 300 Merâmın bûy-ı cennetse yapıldı gül gibi câmi‘ Konup gül-desteler üstünde ey bülbül nevâ eyle (İzzet Molla, Tr.68/3) Nef‘î’nin kasidesine nazire olarak Sultân Mahmûd’a övgü maksadıyla yazılan kasidede, Tûbâ fidanının Hz. Peygamber’in Liva-i hamd sancağı olduğu, caminin minberinin de cennetin kubbesine kıyas edildiği söylenmektedir. Bir önceki beyitte din bağının servisi olan sancağı müminlerin çektiği, Sultan Ahmed Camii’nin de askerlerin emniyet kalesi olduğu belirtilmektedir (İzzet Molla, K.7/33). Buna göre, sultanın sancağı Tûbâ ağacını ve Hz. Peygamber’in sancağını andırırken, mezkûr caminin minberi de cennet takını andırmaktadır: Nahl-i tûbâsı livâ-yı Hazret-i Fahr-ı Rüsül Tâk-ı cennetdir kıyâs etdim görünce minberi (İzzet Molla, K.7/34) Gecelerde, bütün minareler kandillerle dolu olup, camiler cennet hurilerini hasede düşürmektedir. Minareler nurdan bir sütunu andırınca, bu parlaklık ve endama sahip camiler cennet hurilerini kıskandırmaktadır. Aşağıdan yukarıya doğru nurdan kandil ile ışıldayan camiler cennet ve her bir minaresi de Tûbâ ağacıdır. Dolayısıyla minareler boy itibariyle Tûbâ ağacına benzetilirken, pür nur oldukları için hurileri dahi imrendirmekte, gerek minarelerin ışıkları gerekse caminin süsleri bir cennet tasviri oluşturmaktadır: Gicelerde pür olup cümle kanâdil-i menâr Câmi‘ân olmada reşk-âver-i havrâ-yı cinân (Vâsıf, K.16/9) Müzeyyen zîr u bâlâ nûrdan kandîl ile şimdi Cevâmî‘ cennet u her bir menârı nahl-ı Tûbâdur (Kâmî, K.20/15) Caminin Firdevs cenneti olması, çevresinde ise suyun (sebîl) Tesnîm’den bir mecra bulması temenni edilmektedir. Bu itibarla cami Firdevs cennetine, sebîl ise cennetteki Tesnîm ırmağına benzetilmektedir. Caminin kendisi bir cennet, bahçesindeki şadırvan ise Tesnîm suyu olarak tasavvur edilmektedir. Sebîl, yol olarak düşünüldüğü takdirde de, Tesnîm ırmağını andırmaktadır. Zira ırmak akarak oluşturduğu güzergâh bakımından bir yolu andırmaktadır: Câmi‘ ki bir fırdevs ola ümmet gelip saf saf dola Bulsa civârında n’ola tesnîmden mecrâ sebîl (İzzet Molla, Tr.136/14) Her süslü cami, birer feyiz bahşeden saray iken, fıskiye misali cihanın gözesi ise âdeta cennet havuzudur. Bu bakımdan camiler cennetteki saraylara, onun şadırvanı veya havuzlarından fışkıran sular ise cennet havuzlarına benzetilmektedir: 301 Her câmi‘-i zîbende birer kasr-ı feyiz-bahş Fevvâre-misâl ‘ayn-ı cihân havz-ı cinândır (Vâsıf, K.28/12) Ayasofya Camii’nden yükselen Kur’an sesleri, cennet bülbüllerini dahi utandırıp, onların sus pus olmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla bülbülün sesi onca çekicilik ve güzelliğine rağmen, Kur’an sesine, ahengine yetişememekte ve camide okunan Kur’an’ın oluşturduğu hoş nağmeli ortam, cennet hayatındaki müziği çağrıştırmaktadır: ‘Anbelîbân-ı bihişti şerm ile hâmûş ider Her taraf âvâze-i Kur’ân Âyâsûfîyye’de (Nâbî, G.705/7) 2.1.5.4. Kabrin Cennet Bahçelerinden Bir Bahçe Oluşu Cennete giden yolun ve ahiret hayatının ilk adımı kabir olsa gerektir. Berzah âlemini ifade eden kabir, Hz. Peygamber’in de belirttiği üzere, kişinin ameline göre ya cennet bahçelerinden bir bahçe ya da cehennem çukurlarından bir çukur olacaktır (Tirmizî, Kıyâmet: 26). Bu itibarla kabrin de cennetle bağlantısı bulunmakta ve şairler tarafından, özellikle dua kabilinden olan manzumelerde, kabir cennet ilişkisi gündeme getirilmektedir. Öte yandan bilhassa günümüzde artık toprak alanından yoksun olan bir şehre karşın, cennetle ilgili olarak mimari, mezarlıklara ilişkin kalmaktadır. Yani yerleşik bir form olarak yeryüzünden buharlaşan manevi meskeni mezarlıklar sembolleştirmektedir. Böyle bir şehre kıyasla mezarlıklar ölü ruhların meskenini başka âlemde bulunan cennet şeklinde göstermektedir (Ladha, 2010: 228). Dolayısıyla mezarlıkların görünüm itibariyle de cenneti andırdığını söylemek gerekmektedir. Sevgili, âşığın üstüne bir avuç toprak atsa, yattığı yer nur ve cennet olacaktır. Âşık öldüğü zaman dahi sevgiliden iltifat beklemektedir. Zira sevgili, âşığın kabri üzerine bir avuç toprak attığında, o kabrin nur ile dolacağı, cennetten bir yer olacağı belirtilmektedir: Yatduğum yer nûr u uçmağ ola ey Yahyâ benüm Bir avuç hâk atsa ger kabrümde cânân üstüme (Taşlıcalı Yahyâ, G.407/5) Sonunda kabrin cennet gibi olması isteniyorsa, devrin dünyasının gafillerinin debdebesine bakmamak gerektiği nasihat edilmektedir. Buna göre, kabrin cennet bahçesi olabilmesi için dünyanın şaşaasına, debdebesine aldanmamak icap etmektedir. Aksi takdirde ayağın kaymasıyla kabir cehennem çukuruna dönüşecektir: Bakma tâk u tumturâk-ı ğâfilân-ı dehre sen İster isen kabrün ola ‘âkıbet cennet-serâ (İsmail Hakkî, G.23/3) 302 Yıllarca sıkıntı, meşakkat ve hastalıkla dünyada rahat yüzü görmeyen birinin kabrinde, cennet bağına Allah’ın pencereler açması temenni edilmektedir. Dünyada başa gelen musibetler karşısında tahammül edip, şikâyet ve isyana sürüklenilmediği takdirde, onun ecrinin ahirette mutlaka alınacağı gerçeğine binaen, kabrin cennet bağı olacağı ifade edilmektedir. Ölen kişinin kabrine, cennet bağından revzenler açılması niyaz edilmekte, her taraftan envaiçeşit rayiha (koku) ve çiçek kokusunun orayı kaplaması arzulanmaktadır: Yıllarca renc-i ‘illet göstermedi cihânı Kabrinde açsın Allâh bâğ-ı cinâna revzen (Şeref Hanım, Tr.118/2) Bâg-ı cennetden Hudâyâ kabrine revzenler aç Her tarafdan olsun envâ‘-ı revâyîh fâyiha (Atâyî, Tr.13/2) Cennet bahçesinin gülünden Sa’dî’nin ravzasının pür olması, kabrinin cennet gülünün kokusuyla dolması, bu gülistanı bir kimsenin Şîrâz’a iletmesi istenmektedir. Dolayısıyla hem şair için bir duada bulunulmakta hem de onun Gülistan isimli eserine atıf yapılmaktadır: Gül-i cennet riyâzından pür ola ravza-i Sa‘dî Usûlî kimse Şîrâza iletse bu gülistânı (Usûlî, G.129/7) O şaha cennet bahçesinin makam olması, Dârü’s-selâmın hazirelerinin onun, istirahat yeri olması talep edilmekte, kabrine Dârü’s-selâmdan pencereler açılması ve içtiğinin daima temiz şarap olması için duada bulunulmaktadır: Yâ Rab o şâha ravza-ı cennet makâm ola Nüzhetgehi hazâ’ir-i dârü’s-selâm ola (Atâyî, Ms.1/VII-1) Revzenler açılup ana Dârü’s-selâmdan Nûş itdügi müdâm şerâben tahûr ola (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.7/VII-2) 2.1.6.Sevgiliye Vuslat ve Onun Rızasının Cennetle Olan Bağlantısı Sevgiliye vuslat, cennetin de ötesinde bir mükâfat olarak görüldüğü ve rü’yetullahla benzerlik arz ettiği için cennetle ilgili anlatımlarda bahis konusu edilmektedir. Allah’ın, cemâlini cennette kullarına göstermesi, aynı zamanda kullarından hoşnut olduğunu da ifade etmektedir. Zira rızasına nail olan kullar, ancak rü’yetle taltif edileceklerdir. Rü’yet ise sevgiliye vuslatın ta kendisidir. Nitekim âşık, sevgiliye vuslatı cennetle ilişkilendirmekte, hatta cennetten daha fazla önemsemektedir. Mutasavvıflar baştan beri akıl vasıtasıyla Allah’a varılamayacağını, O’na ulaşmanın ancak sevgiyle gerçekleşeceğini savunmuşlardır. Miraç hadisesinde bahse 303 konu olan Cebrâil aklı, refref ise aşkı temsil etmektedir. Malum olduğu üzere Cebrâil Hz. Peygamber’i bir yere kadar götürebilmiş, daha öteye taşıması için onu refrefe teslim etmiştir. Dolayısıyla akıl, Allah’a giden yolda belli bir yerde durmak zorunda olup, artık bu noktadan itibaren insanı Rabbine götüren aşktır (Uludağ, 1991: 14). Buna göre cennete giden yolda ve İlahî vuslatta aşkın ehemmiyeti yadsınamaz derecede aşikârdır. Sevgilinin güzelliğinin süsü, cennet bağının gülşenidir. Sevgiliye vuslat ise cana safa vermekte hem de gönle huzur ve sükûnet bahşetmektedir. Bu bakımdan sevgilinin cemâli cennet, ona vuslat ise en büyük mutluluktur: Bâğ-ı cennet gülşenidür hüsnünün ârâyişi Vuslatun cânlar safâsı hem gönül âsâyişi (Ahmed-i Dâ‘î, G.159/1) Âşık, dost yüzünü görmek uğruna dünya ve ahiretin bütün nimetlerini feda etmeye hazırdır (Yunus Emre, 135/16). Kendi benliğinden geçmeyi, sevgili yoluna canını vermeyi göze alan âşığın, sultan olan sevgiliye vuslatla sorgusuz sualsiz cennete gireceği beklenmektedir. Aslında âşığın cenneti sevgiliye kavuşmaktır. Bu gerçekleştiği takdirde sorguya tabi tutulmaksızın cennete girmiş olmaktadır: Kendüligin terkin ura senün yolunda cân vire Sorısuz uçmaga gire sen sultâna iren kişi (Yunus Emre, 372/3) Cismini terk eden can olmakta, canını terk eyleyen de canan olmaktadır (Şâhidî, 1996: 71). Dolayısıyla arada sen ben farkı kalmamakta, fenadan bekaya ulaşılmaktadır. Canan için değil ki bir can, bin canı dahi yolunda feda eden (Muhibbî, G.2172/1), dost yolunda canını terk eden âşığa, sevgili, mükâfat olarak cemâlini ihsan etmektedir. Âşığın en değerli varlığı canıdır. Sevgili uğrunda canından vazgeçme davranışı, sevgili tarafından ödüllendirilmektedir. Bu haliyle âşık şehide benzemektedir. Zira şehitler de Allah yolunda canlarını feda etmekte, bunun karşılığında İlahî rızaya mazhar olup, cennette yüce makamlara erişmektedirler. Hatta öyle ki, nebiler ve sıddıklardan sonra, en üst mertebede olanlar onlardır: Kim ki dost yolında terk-i cân ider Dost ana dîdârını ihsân eder (Eşrefoğlu Rûmî, 11/1) Papağan ve kumruların sevgilinin vuslat şekerini yemeleri, Kevser şarabını içip, sevgilinin dîdârına karşı durmaları ne güzeldir. Sevgilinin şirin dudağına vuslat ile Kevser şarabını içip, cemâlini seyretmek âşığın yegâne arzusu olsa gerektir. Papağanın şeker yemesi gerçeğine atıf yapılıp, papağan ve kumruların âşıkla özdeşleştirildiği 304 beyitte, Kevser şarabını içip, dîdâra karşı durmak cennette rü’yetullah hadisesini akla getirmektedir: Zihî tûtî vü kumrılar ki vasl-ı sükkerin yirler Dîdâra karşu tururlar içüp kevser şarâbını (Eşrefoğlu Rûmî, 137/3) Âşığın makamı sevgiliye vuslat olmuş, hoş bir ebedî hayat bulmuştur. Bu durum, cennete giren kulun orada ebedî hayata kavuşup, cemâl-i İlahîyi görmesi, rü’yetin gerçekleştiği cennet bahçesini, Allah’ın teşrif etmesine benzemektedir: Çün Nesîmî’nin makâmı vasl-ı yâr oldu bu gün Hoş hayât-ı câvidân buldu yürü cânân gelir (Nesîmî, G.51/8) İster kış ister bahar olsun, sevgiliyi her ne zaman görse, âşık için âlem gülistandır (Hatâ’î, G.22/4). Sevgiliyle hemhal olunduğunda, zaman mefhumu ortadan kalkmakta, âlem güllük gülistanlık bir ortama dönüşmektedir. Bu itibarla her kimin dostu gül yüzlü bir canan olursa, onun hanesinin cennet gibi daima baharistan olacağı ifade edilmektedir. Yoldaşı sevgili olan kişinin, evi ise âdeta sürekli baharın yaşandığı bir cennet olmaktadır. Zira âşık, sevgilinin cemâlinde bağı, gülşeni seyretmekte; baharı, refahı ve huzuru yaşamakta; gönül dünyasını âdeta cennet eylemektedir: Her kimin kim hem-demi gül yüzlü bir cânân olur Hânesi cennet gibi dâ’im bahâristân olur (Ahmed Paşa, G.92/1) Âşık ahiret Firdevs’inin kaygısını çekmemektedir. Çünkü bugün âşık için cennet cihanda sevgiliye vuslattır. Âşık sevgiliye vasıl olduğu bu dünyada cenneti idrak etmiş demektir. Ona vâsıl olanın, cennet ve Kevser’e ihtiyacı kalmamaktadır (Turâbî, 328/5). Dolayısıyla Firdevs cennetinin endişesini taşımamaktadır. Anı yaşayan ehl-i hâlin gelecek tasası yoktur. Zira onlar ibnü’l vakt oldukları için sürekli sevgili ile beraberdirler. Bugün sevgiliye vuslatı gerçekleştirip hakiki cennete ermiş olan birinin, ahirette verilecek olan Firdevs cennetini düşünmemesi doğaldır: Ey Hayâlî çekmezem firdevs-i ferdâ gussasın Kim bu gün Cennet cihânda vasl-ı cânândır bana (Hayâlî, G.4/5) Âşık toprak rengindeki kafesten kurtulup sevgilinin kûyuna eriştiği takdirde, gönül kuşunun âlemde cenneti odur. Bu itibarla, beden kafesinden çıkıp pervaz eden can, sevgilinin kûyuna vuslatla, cennete erişmiş demektir. Beden, insanın maddi yönünü, yani kesreti ifade etmektedir. Daha bu dünyada kesretten kurtulan ise, vahdet illerinde yâre vasıl olacaktır. Allah’ın görüleceği, bu sayede O’na vuslatın yaşanacağı 305 yer olan cennet, bu haliyle vahdet diyarı olarak algılanabilmektedir. Dolayısıyla bu dünyada gayra rağbet etmeyenin, öte dünyada yâre erişeceğini söylemek gerekmektedir: Kurtulup hâki kafesden erişirsen kûyuna Ol durur ey murg-ı dil ‘âlemde uçmağın senin (Usûlî, G.70/4) Bunda ağyâr kesretinden kurtılan Vahdet illerinde vasl-i yâr olur (Niyâzî-i Mısrî, 56/3) Âşığın, vuslat bağının haremine erer gibi, seyrinde Rıdvân bahçesinin seyrine vardığı söylenmektedir. Âşık gezip dolaştığı esnada, cennet gezintisine ulaşmış, sevgiliye vuslata erecek gibidir. Bir başka açıdan âşık, sevgilinin, İrem gibi olan bağının haremine vasıl olmuştur. Sevgilinin haremine mülaki olmak, cennet bağında seyretmeyi andırmaktadır: Seyrümde seyr-i ravza-i rıdvâna varmışam Cânâ harîm-i bâğ-ı visâle irem gibi (Şeyhülislâm Yahyâ, G.444/3) Zâhid, cennet için zühd ile tamamen meşakkat çekmektedir. İrem bağının sevgiliye vuslatla cennet olduğunu bilmemiştir. Sevgiliye vuslatın gerçekleştiği yer, dünyada bir bağ olsa dahi orası âşık için cennettir: Pür meşakkat zühdile zâhid çeker cennet içün Bilmemiş vaslın olubdur cennet bâğ-ı İrem. (Turâbî, 204/3) Nazlı servi olan sevgilinin visal bağına girip, Firdevs meydanını âdem gibi mesken etmenin salık verildiği beyitte, nazlı bir serviyi andıran sevgiliye vuslat, Firdevs bağında yer edinmek olarak algılanmıştır: Girelüm bâğ-ı visâline o serv-i nâzun Sahn-ı firdevs idelüm meskeni âdemcesine (Nâbî, G.783/2) Maşuktan ayrı kalan âşığın cennete gereksinimi bulunmamaktadır. Yârin güzel yüzünden mahrum kalan âşığın gülmesi muhal olup, işi gücü ağlamaktan ibarettir. Dolayısıyla âşığın cenneti sevgiliye vuslattır: Cüdâ olınca ma‘şûkdan cinânı neylesün ‘âşık Olub giryân diyüb dîdâr-ı yâri görmesem gülmem (Kuddûsî, G.428/3) Sürekli akıl ve canın yâri olanın, o canana cennet içinde ereceği vurgulanmaktadır. Aklı ve canına düşkün olanın cennette ona göre bir sevgiliyle karşılaşacağı belirtilmektedir. Aşk, akıl değil gönül işidir. Bir bakıma akıl ötelenmektedir. Aynı şekilde cana düşkünlük âşığa yakışmamaktadır. Yeri geldiğinde sevgili için canı feda etmek gerekmektedir. Zira can, benlik sevgiliye vuslatın önünde 306 bir engeldir. Bu itibarla akıl ve nefse (cana) bel bağlayan cennette maddi nimetler ve huri kabilinden sevgililere kavuşacaklardır. Ancak âşıklar hakiki sevgiliye vuslat zevkini yaşayabileceklerdir. Üstelik vuslat için cenneti beklemelerine de gerek yoktur. Çünkü anı yaşayan âşıkların yâre kavuşmaları bu dünyada tahakkuk etmekte, yarına ertelenmemektedir: Eger yâr-ı cân u hıred isen müdâm Erersin o cânâne ender-cinân (İbrahim Hakkî, G.302/3) 2.1.6.1. Kûy-i Yâre Vuslat ile Cennete Girmek Arasındaki Benzerlik Cennete girebilmek için başta iman olmak üzere salih amel işlemek, hayatı İlahî rızaya göre tanzim etmek lazımdır. Aynı şekilde sevgilinin mekânına girebilmek için de, başta âşık olmak; sonra sabretmek, sevgilinin cevr ü cefasına katlanıp bundan şikâyetçi olmamak, velhasıl âşıklığın kurallarını yerine getirmek gerekmektedir. Ezelden âşina olduğu sevgilisinden bu dünya gurbetine düşmekle ayrı kalmış olan âşık, onun kûyuna giderek yeniden vuslatı gerçekleştirmek cehdindedir (Eşrefoğlu Rûmî, 81/5). Âşık nazarında sevgilinin kûyu cennettir. Bu bakımdan, âşığın gözüne cennet bahçelerinin görünüp, gönül kuşunun uçmayı, hatta cenneti dilemesi ve bu vesileyle cananın diyarına gitmeye azmetmesinin bir benzeri olarak kul da, cenneti arzulamakta ve Allah’ın görüleceği o yere gitmeyi düşlemektedir: Cennetün bâgçeleri oldı gözüme çün ‘ayân Cân kuşı uçmak diler cânân iline giderem (Eşrefoğlu Rûmî, 81/3) Rakip, sevgilinin kûyuna varıp orada ölmek dilese de, domuz kurban olmadığı gibi eşeğin de cennette yeri yoktur. Âşık tarafından domuz olarak görülen rakibin, sevgilinin yoluna kurban olup ölmesinin imkânsızlığı, domuzdan kurban olmayacağı gerçeği ile bağdaştırılmıştır. Eşek kabilinden olan rakibin -eşeklerin cennete girmeyeceği gerçeğine binaen- cennete de girmeyeceği dile getirilmektedir. Sevgilinin mahallesinde yer edinmek âşık olmaktan geçerken, cennete girmek mümin bir kul olmaktan geçmektedir. Cennette olacaklarına dair rivayetlerin bulunduğu bazı hayvanlar müstesna, hayvan veya kâfirin cennete girmesi mümkün değildir: Kûyuna varıp rakip ölmek dilermiş dostum Ne domuz kurbân olur ne cennete girer eşek (Necâtî, G.327/4) Sevgilinin iltifatına mazhar olup kûyuna girmek, samimiyet ve sadakati gerektirdiği halde, cenneti bir para karşılığı almak ve rüşvet ile oraya girmek imkânsızdır. Zira rüşvet haram olduğu gibi, Hristiyanlığın benzeri olarak, cennetten bir 307 arsa satın alma anlayışı İslamiyet’te yoktur. Dolayısıyla cennete girmek, maddi menfaatler ve yanlış uygulamalar ile değil, iman ve salih amel ile olmaktadır: Cenneti almak olmaz akçe ile Girmek olmaz behişte rüşvet ile (Fuzûlî, Mukatta‘ât 35/4) Âşık, Kevser dudaklı, huri yüzlü sevgiliyi talep etmekte, sevgilinin kûyunu cennet olarak görmektedir. Bu itibarla cennete girmek dileyenin sevgilinin kûyuna varması istenirken; kul için cennet, huriler ve Kevser gibi maddi mükâfatların olduğu bir yerdir: Didi Zâtî bana bir Kevser-leb-ü-hûrî-sıfat Cennete girmek dilersen kûy-i yâra varı gör (Zâtî, G.142/5) Âşık uçarak sevgilinin kûyuna varıp, orada can vermesine karşın, huri olan sevgili, Allah’ın âşığa uçmak nasip ettiğini ve mekânının cennet olduğunu söylemektedir. Sevgilinin huri olarak görüldüğü (istiare) beyitte, âşığın kûya varışı uçma fiili ile anlatılırken, cennete girme konusunda da uçmak nasip edildiği belirtilmiş, kelimenin hem fiil (uçmak) anlamı hem de isim (cennet) anlamı gözetilmiştir. Ruhun bir kuş olup uçtuğu anlayışına istinaden, cennete gidişte de sevgilinin mekânına uçmak gibi bir durum söz konusudur. Öte yandan burada cennetten kastedilenin, sevgilinin kûyu olduğunu da söylemek gerekmektedir: Uçub uçub varub kûyında cân virdüm didi ol hûr Hudâ uçmak nasîb itdi sana cennet mekânundur (Zâtî, G.304/2) Maksat eşiğine, ölmeyenin erişmemesi misali, beka âlemine gitmeyen de Makâm-ı Mahmûd’a ermemektedir. Amaçlanan eşiğe, kûy-i yâre vuslat için ölmek gerektiği gibi, övülen makama ermek için de ahirete irtihal etmek gerekmektedir. Sevgilinin kûyuna ulaşmak için ölmekten kastedilen, sevgilinin uğrunda canı feda etmek, yani ölmeden evvel ölmektir. Nefisten azade olup, sevgilide fenaya ermek ve yine onda beka bulmaktır. Vuslat ancak bu şekilde gerçekleşmektedir. Hz. Peygamber’e, vadedilen Makâm-ı Mahmûd ise ahiret hayatında verilecektir ve dolayısıyla ona ulaşmanın yolu da ölmekten geçmektedir: İrişmez ölmeyen ol âsitân-ı maksûda Bekâya gitmeyen irmez Makâm-ı Mahmûda (Taşlıcalı Yahyâ, G.371/1) Yarının dîdârını isteyenin aşk sırrını saklaması, Firdevs-i a‘lâ isteyenin de yârin kûyunu beklemesi talep edilmektedir. Ahirette sevgilinin cemâlini görebilmek için, aşk sırrını ifşa etmemek gerekmektedir. Âşık, sırrını taşıyabildiği ölçüde başarılı olmakta ve 308 sevgiliyi görme olanağı elde etmektedir. Firdevs cennetini arzulayanın ise, sevgilinin kûyunu beklemesi gerekmektedir. Nitekim sevgilinin kûyunda yer edinenin, doğal olarak cennete eriştiğini söylemek mümkündür: Râz-ı aşkı saklasın dîdâr-ı ferdâ isteyen Kûy-ı yâri beklesin firdevsi-i a‘lâ isteyen (Usûlî, G.108/1) Yüce bir âleme sefer eylemek istediği için, kanat açıp uçmak dileyen âşığın rahat olması gerektiği söylenmektedir. Uçmak cennet anlamına da geldiğine göre, bu yüce diyara gitmek isteyenin bütün kayıtlardan azade olması icap etmektedir. Tıpkı sevgilinin kûyuna varabilmek için âşığın canını dahi terk etmesi gerektiği gibi, cennete vuslat için de alakalardan kurtulmak gerekmektedir: Fâriğu’l-bâl ol eger uçmak dilersen bâl açup Çünki sen bir ‘âlem-i bâlâya istersin sefer (Nev‘î, K.12/27) Sevgiliye vuslatın çaresinin mum gibi aşk ateşine yanmak olduğu söylenmektedir. Sevgiliye vuslat için aşk ateşinde yanmak icap etmektedir. Zira bu sayede âşık saf bir hale gelmekte ve olgunlaşmakta, sevgiliye vuslatı üstlenme potansiyeline erişmektedir. Öte yandan sevgilinin mahallesine varmak için çok niyaz etmek lazımdır. Cennet bağına vuslatın hesabı bulunmaktadır. Yârin diyarına vuslat, yalvarmak ve acziyeti ifade etmekle vuku bulacağı gibi, cennete girebilmek için de dünyada iken iman ve amel-i salih; ahirette ise hesapların görülüp sevabın, günahtan fazla olması gerekmektedir. Bu itibarla cennet olan kûy-i yâre vuslatın yolu niyazdan geçerken, cennete girmenin de iman ve ameller bağlamında bir hesabı bulunmaktadır: Varmağa çok niyâz gerek kûy-ı dil-bere Ey dil vüsûl-ı bâğ-ı behiştin hesâbı var (Nedîm, G.24/7) Vasluna çâre nedür didüm didi Şem‘ bigi ‘ışk odına yanedür (Ahmedî, G.210/3) 2.1.6.2. Allah’ın Cennette, Sevgilinin Bahçede/Gülşende Görülmesi Kelamcıların çoğunluğu ve mutasavvıflar, Allah Teâlâ’nın cennette görüleceğine dair kanaate sahiptirler. Cennette en yüce nimetlerden biri olarak telakki edilen rü’yet, bilhassa tasavvuf ehli nazarında büyük bir önem taşımaktadır. Bu dünyayla dahi irtibatı bulunan rü’yet, özellikle marifetle temellendirilmektedir. Cennette Allah’ın görülmesinin benzeri olarak dünya gülşeninde veya bahçede ise sevgilinin görülmesi âşık için mühimdir. Âşığın yegâne derdi sevgilinin yüzünü görmek olunca, gülşen veya bahçe sevgilinin kûyu olmak yönünden âşığı kendine çeken 309 mekânlardır. Ancak âşık nazarında, cennetin de gülşen veya bahçenin de amaç değil araç olduğunu unutmamak gerekmektedir. Sevgilinin yüzünü görmek âşık açısından tarifi mümkün olmayan haz ve mutluluk olsa gerektir. Seven, sevgiliden ayrı kaldığı ve onu tasavvur etmediği zaman dahi sevmektedir; ama burada yüz yüze görüşmenin aydınlığı bulunmamaktadır. Bu meyanda sevgi, sevenin sevgilinin cemâlini seyrettikçe sevince boğulacağı ve kemâlini düşündükçe kendisini ona daha da kaptıracağı, insanı sevilende yok eden ruhani bir manadan ibarettir. Gerçekte, tam ve mükemmel sevgi her şeyi Yaratana aittir. Başkaları için ise O’ndan taşan bir sızıntı ve yansıma yoluyla meydana gelmiş bir parıltıdır (Dâvûd el-Kayserî, 2011: 42-44). Âşık, sevgilinin yüzünü gördüğünde, gözlerinin nuru artmakta, binlerce huri olsa dahi cenneti düşünmemektedir. Bu haliyle cennet onun için bir değer taşımamaktadır. Çünkü ancak sevgilinin cemâli ve varlığı âşığın gönlüne sürur, gözüne nur vermektedir: Dost yüzini göricegez artar gözlerümün nûrı Uçmak gelmez nazaruma hezârân bin olsa Hûrî (Yunus Emre, 408/1) Âşığın amacı sevgilinin cenneti andıran güzel yüzünü seyretmektir. Öte yandan cennet bahis mevzuu olunca, orada huriler ve saraylar gibi celbedici nimetler de bulunmaktadır. Lakin âşığın bunlarda gözü yoktur. O, yâre bakmayı istemekte, cemâl gülzarının dikensiz gülünü görmeyi arzulamaktadır. Bu tam da cennette gerçekleşecek olan bir husustur. Çünkü cennet tamamen cemâlin tecelli mahallidir. Allah’ın, kullarından razı olup, onlara cemâlini gösterdiği bir yerdir: Yâra baksam cennet ü hûr u kusûru görmesem Görsem ol gülzâr-ı dîdârın gül-i bî-hârını (Hayâlî, G.582/4) Hz. Musa’nın Allah’ı görme talebi ve bunun ardından yaşananlara telmihle şair, sevgilinin cemâlinin şevkine gönüllerin dayanamadığını, tecellinin kuvvetine Tûr’un tahammül edemediğini belirtmektedir. Nitekim Tûr Dağı cemâl tecellisi karşısında paramparça olmuş, Hz. Musa da bayılmıştır. Bu itibarla o cemâli kimsenin gözü görmemelidir. Aksi takdirde Tûr gibi bütün cüzleri baştan başa kül ufak olacaktır. Velhâsıl rü’yetin dünyada gerçekleşemeyeceği, bu cemâl tecellisini şu anki gözlerin kaldıramayacağı vurgulanmaktadır: Cemâlün şevkıne döymez gönüller Tecellî tâbına sabr eylemez Tûr (Bâkî, G.132/3) 310 Tûr gibi küll-i eczası ser-â-ser kül olur Görmesün gözi İlahî ol cemâli kimsenün (Zâtî, G.733/4) Hak âşıkları, cenneti, dîdârı görmek için istemektedir, dîdârsız safa ummak onlara yaraşmamaktadır. Aşk ehline cennet bağından maksat sevgiliyi temaşa etmektir. Âşıkların cennetin helvasına ve maddi zevklerine karşı bir hayranlık ve iştiyaklarının olduğu sanılmamalıdır. Zira âşığın böyle bir derdi yoktur. Dolayısıyla yârin dîdârının aydınlığını görmek mümkün iken, huri ve köşklere heves etmek, âşık nazarında mahza kusurdur: Cinânı isteyen bil rü’yet-i dîdâr içün ister Yaraşmaz ‘âşık-ı Hakka ki dîdârsız safâ ummak (Kuddûsî, G.339/3) Ehl-i ‘ışka bâg-ı cennetden temâşâdur garaz Biz anun sanman ki hayrân olavuz halvâsına (Nev‘î, G.462/5) Şühûd-ı pertev-i dîdâr-ı yâr mümkin iken Hevâ-yı hûr u kusûr eylemek degül mi kusûr (Nev‘î, K.22/16) Âşığa, iki âlemde ne istenir dendiğinde; o, sevgilinin cemâlini görmek istenir diyecektir. Sevgiliyi görmek âşık için devlettir, baht ve saaddettir (Şeref Hanım, G.165/1). Âşığın bütün sermayesi aşk, en ulvi gayesi ise sevgilinin güzel yüzünü görmektir: Sana dirlerse iki ‘âlemde cânâ ne istenür Aydasın kim rü’yet-i dîdâr-ı cânân istenür (Zâtî, G.336/1) Sevgilinin güzelliğinin haremini temaşa etmek için, âşığın iki gözü iki yerden pencere açmıştır. Hüsn-i ta’lîl sanatıyla iki gözün varlık sebebi, sevgiliyi görmeye bağlanan beyitte, iki revzen ifadesini, “zahir-batın”, “dünya-ahiret” şeklinde sembolik manada anlamak mümkündür: Temâşâ etmeğe gönlüm harîm-i hüsnünü her dem Benim iki gözüm açdı iki yerden iki revzen (Usûlî, G.105/2) Âşık, nebilerle Dârü’s-selâm’a varıp, orada Hakk’ın dîdârını görme hevesindedir. İki âlemde onun maksadı sadece dîdârdır. Yalnızca sevgilinin rü’yeti âşığa zevk vermektedir. Yoksa cennet bağı ve bahçeler değil. Zaten asıl bağ u bahçe ve cennet, cemâlin bizzat kendisidir: Nebîlerle varı Dârü's-selâm’a Hakk’ın anda cemâlini görem mi (Hüdâyî, Mf.169) 311 Gerçi maksûd iki ‘âlemde hemân dîdârın Rü’yetin zevktir ol bâğ-ı behişt cümle riyâz (Turâbî, 134/4) İltifat etme, lütuf ve ikramda bulunma manalarını da içeren “nazar” kelimesi, bakma, bakış anlamına gelmekte; rü’yetullahla bağlantılı olarak ele alınmaktadır. Cennette yiyip içmek, giyinip kuşanmak ve safa sürmek çok olsa da, âşık Allah’ın aydınlık yüzüne, cemâline bakmayı istemektedir: Cennetde çok imiş yiyüb içüb giyüb itmek safâ Men isterem itmek nazar gökçek yüzine ey Hudâ (Kuddûsî, G.17/1) Cennette Allah’ın, cuma günleri kullarına görüneceği bildirilmektedir. Kıyametin de bu günde kopacağı ve Müslümanların bayram günü olan cumanın kıymeti harbiyesi ortadadır. Likânın Cuma günü olacağını Hak, sözüyle sabitlemiş ve zamanını belirtmiştir (Nesîmî, G.48/2). Hakk’ın vadi ve tayiniyle cennet ve görmenin gerçekleşeceği bu günün değerinden habersiz olmamak gerekmektedir: Ey cum‘adan habersiz gör cum‘ayı vü bil kim Ol günde va‘de Haktan uçmak ile likâdır (Nesîmî, G.147/10) İlahî sevgilinin âşıkları, onun dîdârına hayran kalmış, mest olmuşlardır. Ebedî kalıcılar olarak Adn cennetinde hoş temaşa edecekleri beklenmektedir. Beyitte, Allah Teâlâ’nın görüleceği cennetin, Adn cenneti olduğuna dair hadislere (Buhari, Tefsir-55: 1; Müslim, İman: 296) atıfta bulunulmakta, bazı ayetlerden de kısmî iktibaslar yapılmaktadır (bk. Ra‘d, 13/23; Nahl, 16/31; Fâtır, 35/33; Sâf, 61/12): Kaldılar ‘âşıklarun dîdâruna hayrân u mest Hoş temâşâ ide “fî cennâti ‘Adnin hâlidûn” (Ahmedî, G.516/5) İlahî cemâli görmek “basiret” ve “kerâmet” ile de açıklanmaktadır. Sevgilinin cemâlini görmek basiret gerektiren bir durumdur (İbrahim Hakkî, G.307/1). Yaratıcının “fazl”ı olarak kabul edilen “ziyâde” (Yûnus, 10/26), cennet nimetlerine ilaveten bir bağış ve ihsandır. Bu anlamı Ehl-i hadis ve sûfîler “keramet” sözcüğüyle de açıklamış ve ahirette Allah’ı görmenin keramet olduğunu söylemişlerdir (Pürcevâdî, 1999: 197). Bu itibarla bir beyitte, kerâmetin namaz ve orucun çokluğuyla bulunmayacağı, asıl kerâmetin sevgilinin dîdârına bakmak olduğu ifade edilmektedir: Kerâmet kesret-i savm u salât-ile bulunmaz Ana dirler kerâmet kim baka dîdâre toğrı (Kuddûsî, G.268/3) “Güzel davrananlara daha güzel karşılık (el-hüsnâ), bir de fazlası (ziyâde) vardır.” (10/26) ayetinden mülhemle Allah’ın görüleceği gün “yevm-i mezîd” şeklinde 312 tabir edilmektedir. İlahî cemâli görme vuslatına erenlerin, cennete girip ziyâde gününün ne olduğunu bildikleri söylenmektedir. Zira o gün rü’yetle müşerref olan kullar, fazladan bağışın ne olduğunu idrak edeceklerdir: Şular ki rü’yet-i dîdâra vâsıl oldı bugün Cinâna dâhil olup bildi nedür yevm-i mezîd (İsmail Hakkî, G.67/5) Âşık bir kez olsun sevgilinin yüzünü görmeyi ve cemâlinin Tûbâ’sından meyve dermeyi arzulamaktadır. Meyve dermekten kastın, sevgiliye vuslat olduğunu söylemek mümkündür: Seyr eyleyeyüm yârün vechin göreyüm bir kez Tûbâ-yı cemâlünden mîve direyüm bir kez (İsmail Hakkî, G.142/1) Âşık için en büyük azap sevgiliyi görememek olsa gerektir. Yegâne gayesi sevgiliye vuslat olan âşığın, kûya varıp da yâri, cennete girip de dîdârı görememesi esef verici bir durum arz etmektedir. Sevgilinin saadet kapısından eli boş dönmek gibi, cennete girip İlahî cemâli temaşa edememek, hayal kırıklığının son raddeye varması demektir. Müminler cennete girecektir. Ancak herkes Allah’ı görme şerefine nail olamayacaktır. Bilhassa mutasavvıflar nazarında avamın rü’yetle müşerref olma lüksü bulunmamaktadır. Zira bu, müminlerden bir kısmına tanınmış bir ayrıcalıktır (Kuzu, 2013: 26). Allah’ın görülmesi sadece havvâsa özgü bir haldir, bundan mahrum kalan bir kulun hayıflanması normaldir: Vardık der-i sa‘âdetine yâri görmedik Girdik behişte hayf ki dîdârı görmedik (Şeyh Gâlib, G.212/1) Sevgilinin cemâli âb-ı zülal gibidir. Berrak bir suyu andıran bu cemâli, sevgilinin kûyunun gülşeninde gördüğünden dolayı su, bundan sonra cennette bir an dahi karar kılamayacaktır. Dîdâra âşık olan su bile, sabitelerini yitirecek, başını taştan taşa vurup, avare gezecektir (Fuzûlî, K.3/20): İdemez şimden girü cennetde de bir dem karâr Gülşen-i kûyunda çün gördi senün dîdâr su (Hayretî, G.389/3) 2.1.6.3. Cennette Allah’ın Kuldan, Dünyada Maşukun Âşıktan Razı Olması Allah, cennette kullarından razı olduğunu ve onlara bir daha gazap etmeyeceğini bildirmektedir. Vermiş olduğu onca nimet ve mükâfata ek olarak cemâlini gösterecek ve celâli perdelenmiş olacaktır. Ayetlerde mukarrebûn (Allah’a yakın olanlar) ve ebrâr 313 (iyiler) olarak nitelendirilen bu kullar İlahî sevgi ve rızaya mazhar olmuşlar, seçkinler zümresine katılmışlardır. Kulun, İlahî sevgi ve rızaya erebilmesi için üzerine düşen birtakım sorumlulukların olduğunu unutmamak gerekmektedir. Kulun, Allah’a yakın olmak ve onun rızasını kazanmak için emre itaat ve nehiyden içtinap etmek suretiyle gayret göstermesinin yanı sıra, aşk da önem arz etmektedir. Nitekim tasavvuf ehline göre aşk, İlahî vuslatın gerçekleştirilmesinde en kestirme yoldur. Kulun Allah’ı sevmesi, O’nu masivaya tercih etmesi ve hükümlerine boyun eğmesi, Allah’ın takdir edip icra ettiği her şeye, huzurda olduğu bilinciyle rıza göstermesi İlahî sevginin sonuçlarındandır. Dolayısıyla, kul O’nun lütuf ve in‘âmını sevdiği gibi, kahır ve cefasını da sevmektedir. Çünkü sevgilinin yaptığı her şey hoş ve güzeldir. Kulun Allah’a ulaşma tutkusu, Allah’ın ona sevgiyle yönelmesi neticesini doğurur (Dâvûd el-Kayserî, 2011: 49). Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kim Allah’a kavuşmayı arzularsa, Allah da ona kavuşmayı arzu eder.” (Müslim, Zikir: 14). Âşıklar nazarında cananın kahrı ve lütfu birdir. Âşık, sevgilinin lütuf ve iltifatına mazhar olabilmek için onun cevr ü cefasına katlanıp sabretmek, sıkıntı ve meşakkatler karşısında şikâyet etmemek durumundadır. Hatta sevgilinin eziyetlerini bir lütuf olarak görmelidir. Zira sevgili bu vesileyle âşığı nazar-ı itibara almış, onu hatırlamış olmaktadır. Maşuk naz ehli, âşık niyaz ehli olduğundan ötürüdür ki âşık, sevgili karşısında acziyetini, muhtaçlığını izhar etmeli, ona yalvarıp yakarmalıdır. Sevgilinin kapısında bir kul ve geda olmaya seve seve rıza gösteren, ona karşı boynu kıldan ince olan âşığın sevgiliden beklentisi; onun gönlünü kazanmak, küçücük bir bakış dahi olsa, bunu âşıktan esirgememek, âşığı iltifatından mahrum etmemektir. Âşığın/kulun gayesi sevgilinin aşkı ve rızasıyla taltif edilmektir. Bu da, tam manasıyla cennette gerçekleşecektir. Dolayısıyla sevgilinin rızasını önemseyen şairlerin, cennet merkezli olarak İlahî rızayı şiirlerine nasıl yansıttıkları önem arz etmektedir. Âşığın dileği, sevgilinin rızasıdır. İlahî rızaya erişmek derdinde olan âşık, ne cennet bahçesini ne de hurileri istemektedir. Nitekim rızanın aksine, huri ve gılmânı istemek hayvanlar konumunda olmak demektir (Ahmedî, K.71/34). Bu yüzden âşık; cennete, hurilere ve saraylara gereksinim duymamakta, bilakis İlahî rızayı ve sıdkı talep etmektedir. Doğruluk anlamına gelen “sıdk”ın, cennette yüce bir mertebede olan sıddıklar zümresine delalet ettiğini söylemek mümkündür. Zira nebiler ve şehitlerle 314 birlikte anılan bu grup, İlahî rızaya kat kat mazhar olup en üst makamlarda yer edinmiştir: Senün rıdvânunı diler bu gönlüm Ne cennet ravzasın ister ne havrâ (Ahmedî, K.4/36) Cennet ne gerek hûr u kusûrın niderüz biz Anda bize bir sıdk ile rıdvân ele girse (Kadı Burhaneddin, G.797/4) Sevgiliye, hakiki manda kul olan, ebediyete kadar özgür demektir. Sevgili onu kabul ettiği için, âşığa yok olup gitmek ermemekte, zarar ziyan uğramamaktadır. Nitekim kulun Allah’tan razı, Allah’ın da kuldan razı (marziyye) olduğu bir makama ulaşmak söz konusudur (Hüdâyî, 85/7). İlahî kabul ve rızaya mazhar olan kulun, ebedî bir hayata erişeceği de muhakkaktır: Kim ana gerçek kul olsa tâ ebed âzâd olur Hîç zevâl irmez ana çün dost anı kıldı kabûl (Eşrefoğlu Rûmî, 66/3) İnsanlığın usulleri, merasimleri affa layık olmadır. Yoksa cennetin hazır bulunan ebedîlik zevki değildir. Bütün çabalar İlahî bağış ve rızayı elde etmek içindir. Âşık, cennetin ebedîlik arz eden nimetlerine ve onlardan hâsıl olan zevklere bel bağlamamaktadır: Rüsûm-ı âdemiyet lâyık-ı afv olmadır yohsa Ne hâsıl cennetin mahzûr olan zevk-i hulûdundan (Şeyh Gâlib, G.294/4) Âşığın yapması gereken işler, sevgilinin isteği dâhilindedir. Sevgilinin rızası, gönülde cennet bahçesine benzemektedir. Âşık, sevgilinin rızasını önemsemekte, gönül dünyasında onu cennet bahçesi olarak telakki etmektedir. Nitekim âşık nazarında cennet, sevgilinin bizzat kendisi olduğu gibi, rızası da cennetin bahçesi olmaktadır: Dünyâda muktezâmuz anun muktezasıdur Dilde riyâz-ı cennete benzer rızâ-yı dost (Taşlıcalı Yahyâ, G.35/3) Cennet elbisesi ile ahirette bayram isteyenin, sabır bahçesine girip, Hakk’ın rızasını gözlemesi icap etmektedir. Zira musibetler karşısında sabır gösterip, isyana düşmeksizin Allah’ın rızası doğrultusunda hareket etmenin karşılığı olarak cennette, yepyeni elbiseler giyip bayram yapmak, mutluluk ve sevince mazhar olmak kabilinden nimetler bulunmaktadır: Ravza-i sabra girüp Hakk’ın rızâsın gözlesin Hulle-i cennet ile uhrâda bayrâm isteyen (Turâbî, 252/6) 315 Cennet içinde gizli Rıdvân cennetinin bulunduğu, o cennetin sakinlerinin cinân gülzarına bakmadıkları (Kuddûsî, G.98/4), bilakis arzularının daima dîdâr olduğu dile getirilmektedir. Rıdvânın hem cennetin kapısındaki bekçi hem de Allah’ın rızası olduğu bilinmektedir. Burada Allah’ın rızası kastedilerek, cennet sınıflandırılmaktadır. Dolayısıyla rıza ve rü’yet gibi manevi hazlar cenneti ile maddi nimetler cenneti şeklinde bir ayrıma gidilmektedir: Cennet içinde gizlü Rıdvân adlu cennet var imiş Sâkinlerinin dâ’imâ ârzûları dîdâr imiş (Kuddûsî, G.823/1) Allah bir kulunu sevince, ona birkaç güzel ahlak vererek günahını mağfiret etmek suretiyle onu cehenneme koymamaktadır. Nitekim bu beyitte, “Allah bir kulunu sevince, ona güzel bir huy ihsan eder.” (Suyûtî, 2012: 147) şeklindeki hadise telmihle İlahî sevgi ve kabule mazhar olmanın bir semeresi olarak günahların bağışlanıp, cehennemden kurtulmak ve cennete girmek söz konu edilmektedir. Allah’ın kulunu sevmesinin sonucunda, cezasının affedilmesi tahakkuk etmektedir: Sevicek bir kulın Mevlâ virir birkaç güzel ahlâk Günâhın mağfiret eyler ki koymaz anı nîrâna (Kuddûsî, G.68/2) Belasız, canana vuslatın gerçekleşmesi mümkün değildir (Kuddûsî, K.40/2). Âşık, her belanın sevgiliden geldiğinin farkında olup da, nedenini ve niçinini sormayan; kahır ve lütfu bir bilip de, nuru ve narı dikkate almayandır. Âşık, İbrahim Tennûrî’nin ifadesiyle “Kahrun da hoş, lutfun da hoş” (Demirel, 2005: 29) diyebilme potansiyeline sahip olandır: Her belâ dostdan ki gelür hîç dimez çûn u çirâ Kahr u lutfı bir bilür ol nûrı yâ nârı nider (Eşrefoğlu Rûmî, 7/8) Âşıklar sevgilinin cefasını edep şartıyla kabul etmişlerdir. Zira onun rızasını gözetmemek uygun değildir. Ay yüzlü sevgililerden vefa görebilmek için, şikâyet etmeyip daima onların cefasına rıza göstermek gerekmektedir. Bu bakımdan sevgilinin cefasına şikâyette bulunmaksızın rıza göstermek, lütuf ve iltifatının kapılarını açmasına bir vesiledir: İtdük kabûl şart-ı edeble cefâsını Cânânenün gözetmemek olmaz rızâsını (Nâbî, G.829/1) Vefâyı görmek istersen Muhibbî mâh-rûlardan Şikâyet itmeyüp dâyim rızâ göster cefâsına (Muhibbî, G.2341/5) 316 Sevgilinin incitmesini, yaralamasını seven âşık, bu yara vesilesiyle ebedî hayata kavuşacaktır. Nitekim “Yaramdan da hoşum yârimden de” (Yağmur, 2010: 127) diyebilen Tebrizli Şems misali âşıkların, bu sayede cennete, İlahî cemâle ve rızaya nail olacakları anlaşılmaktadır: Sever zahmunı cân kim dost zahmı Olur câna hayât-ı câvidânî (Ahmedî, G. 674/5) 2.1.7. İhsanın Cennet Bağlamında Hayata Yansıtılması İslam, iman ve ihsan şeklinde özetlenen Cibrîl hadisinde İslam’ın bir boyutunun da ihsana karşılık gelen tasavvuf olduğu anlaşılmaktadır. İhsan, Hz. Peygamber tarafından “Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmek, sen her ne kadar onu görmesen de o seni görür.” (Müslim, Îmân: 1) şeklinde tanımlanmakta, dolayısıyla kulun İlahî gözetim altında olduğu bilinciyle hareket etmesi telkin edilmektedir. Bu şuurla hareket eden kuldan herhangi bir kötülüğün sadır olması, muhtemel görünmemektedir. İhsanın bir yönü insana bu şuuru kazandırmak olduğu gibi, diğer bir yönü de kâinatın her zerresine İlahî mührün vurulduğu, cemâl ve celâle dair tecellilerin âlemde yansıdığı marifetini gönle yerleştirmektir. Bu itibarla bütün güzelliklerin kaynağının Allah olduğunu bilmektir (Bayram, 2005: 33). İhsanın gayesi, Allah’ı, görüyormuşçasına O’na ibadet etmektir. Allah’ı görmenin cennetin en büyük mutluluğu olduğu hatırlanacak olursa, bu gayenin anlam ve önemi açıkça ortaya çıkacaktır. Nitekim öte dünyada hiçbir nimet Allah’ı görmekle mukayese edilemediği gibi, bu dünyadaki hiçbir kazanım da hakiki manada ihsan yoluyla ulaşılan rü’yetin yanından dahi geçememektedir (Murata ve Chittick, 2012: 389). H-s-n fiilinden türemiş olan ihsan, güzeli ifade etme konusunda “hüsn” ve “cemâl”le birlikte anılmaktadır. Hüsn, içinde güzellikle birlikte iyiliği de barındıran bir kelime olduğu halde, hayır ve somut yarar sağlayan bir iyiliği karşılamaktadır. Ancak bu iyiliğin, güzel ve çekici olmaması veya sadece alternatifinden “daha iyi” olması da muhtemeldir. Güzeli karşılamada hüsn ile aynı anlamda kullanılabilen cemâlin -hüsnün aksine- dinî terminolojide, zıddı bulunmamaktadır (Koç, 2010: 52). İslam’ın ihsan boyutu, Müslüman olmanın ve imanın, ahlaki ve estetik düzeyde bir tezahürüdür. Teslimiyetin güzelliğinin hareketlerde yansıtıldığı ihsan sayesinde iman güzelleşip, görünür hale gelmektedir. Bu bağlamda ihsan, güzel olanı yapmayı ve yaptığını sevgi ile ve güzel bir şekilde yapmayı ifade etmektedir (Koç, 2010: 7, . 317 Cemâl ve güzelliğin hakikatle bir ilgisi bulunmaktadır. Nitekim Cemîl Hakk’ın isimlerinden biridir. Şüphesiz her kemâl cemâli, her cemâl de kemâli gerektirmektedir. Cemâli kemâlden ayırma imkânı yoktur (Âvânî, 1997: 207). Dolayısıyla ihsan, hüsn ve cemâlin yanı sıra kemâli de ifade etmektedir. Nitekim Müslüman’ın iç güzelliği ve manevi zenginliğinin bir göstergesi olan ihsan, bir anlamda insanî mükemmelliği yansıtmaktadır. Bu bakımdan, ihsan bütün etkinlikleri güzel kılmanın ve bütün hayatı âdeta bir sanat faaliyetine dönüştürmenin adıdır (Koç, 2010: 54). Kur’an, âlemdeki güzellik olgusunu İlahî sanatkârın bir sun’u olarak takdim ettiği gibi, Müslüman da âlemdeki güzellikleri İlahî cemâl sıfatını yansıtan bir ayna olarak görmektedir. Aslında sanat alanında tezahür eden dış güzellik de bir şekilde İlahî güzelliği aksettirmektedir (Koç, 2010: 55, 56). Bütün görünen âlem, son tahlilde, İlahî güzelliğin tecellisinden ibaret olduğu için sûfîler, mutlak güzellikten başka bir değer bulunmadığı düşüncesindedirler (Ayvazoğlu, 2002: 69). “Allah güzeldir, güzelliği sever.” (Müslim, İman: 147) hadisinde de ifade edildiği gibi, mutlak güzelliğe sahip olan Allah Teâlâ, varlık dairesinin merkezine güzelliği koymuştur. Nitekim güzelliğin tamamı, İlahî kadehten bu yeryüzü toprağına düşen bir damla gibidir (Irakî, 2012: 15). Güzellikle iç içe olan sanatın amacı güzellik ve güzelliğin ifadesidir. Güzellik ise İlahî bir sıfattır. Genel olarak hakikat ve varlık için lazım olan hususlar güzelliktir ve Allah kâinatı güzel yaratmıştır. Dolayısıyla sanatın mukaddeslik arz ettiği bir veçhesi bulunmaktadır. Mukaddes sanat da içinde Hakk`ın huzur ve kurbunun bulunduğu ve onu gören insana Allah’ı hatırlatan sanattır (Âvânî, 1997: 206). Özünde güzelliği barındıran sanat, hakikati arama cehdi olduğu gibi, güzellik de zahirî ve batınî yönüyle hakikate işaret eden bir nitelik olmaktadır. İlahî güzellik varoluşun her düzeyinde ve her mahlûkta kendini izhar etmektedir (Koç, 2010: 76). Mutlak güzellikle İlahî güzellik yaratılanların hepsinde tecelli etmiş olmakla birlikte, bütün varlıklar güzellikten aynı ölçüde pay almamıştır. İnsan, İlahî güzellikten başka varlıkların aldığından daha çok pay aldığı gibi, insan bireyleri arasında da yüzleri güzel olanların daha ziyade pay sahibi oldukları ve İlahî güzelliği başkalarından daha iyi sergileyebildikleri görülmektedir (Pürcevâdî, 1998: 334). Dolayısıyla varlıkların güzelliği kişiyi, Allah’ın güzelliğinin farkına varmaya götürse de, bu İlahî güzelliğin en açık tezahürünün beşerî güzellikte ortaya çıktığını söylemek gerekmektedir (Irakî, 2012: 15). Çünkü bir hadiste Allah’ın Âdem’i kendi sureti üzere yarattığı rivayet edilmektedir (Müslim, Birr: 115; Cennet: 28). 318 Var olan her şey Allah’ın cemâlinin aynasıdır. Bu yüzden var olanların hepsi güzeldir ve şüphesiz O var olan her şeyi, hatta aslında kendisini sevmektedir. Nitekim âşığın, kendisinden başkasını sevmemesinin nedeni, maşukun aynasında ancak kendi yüzünü görmesindendir (Irakî, 2012: 114-115). İnsanın “güzel” tasavvuru veya “çirkin” hükümleri de inanç sisteminin yansımasıdır. Beşer, Allah’ın yarattığı dünyayı, güzel bir şekilde korumak ve tezyin etmek görevini yüklendiği zaman, Allah’ın halifesi, yaratılmışların en yücesi olmakta, yani beşer düzeyinden insan (Âdem) olma payesine erişmektedir (Cansever, 2010: 43, 173; 2012: 131). Allah, herkese değişik kabiliyetler bahşettiği gibi, şairlere de şiire meyyal yaratılış vermiştir. Şairin vazifesi, Allah’ı cemâl sıfatıyla insanlara tanıtmaktır (Bayram, 2005: 33). Nitekim güzel sanat eserleri bu cihanda İlahî olanı izhar eden ve gaybî âleme ilişkin farkında oluşa doğrudan aracılık yapan unsurlar olarak görülmektedir (Kuvancı, 2011: II/355). Dünyaya bir mutasavvıf nazarıyla bakan şaire göre tabiat, bütün çiçekler, su ve rüzgârıyla vahdaniyetten nişanedir. Her varlık küll olan vücud-i mutlakın bir cüzü, her manzara hüsn-i mutlakın bir tecellisidir. Âlemi, vahdeti yansıtan bir ayna olarak tasavvur eden şairin nazarında tabiat canlıdır, insanlaşmış bir bütündür, mücerret bir mefhum, bir sembol haysiyetini kazanmıştır (Elçin, 1993: 10-12). İlahî cemâlin tercümanı olmak vazifesini üstlenen şair, “Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü (zatı) oradadır.” (Bakara, 2/115) ayetini yüreğinde hissederek, âlemde vahdetin ve Cemâl-i mutlakın sırlarını söz ile ifşa etmek gayretindedir. Ancak, İlahî cemâlin en mükemmel bir şekilde tezahür ettiği yerin cennet olduğunu unutmamak gerekmektedir. Dolayısıyla bahse konu olan husus, cennet baz alınmak suretiyle, dünyanın cemâl aynasındaki görüntüsünün şair üzerinde bıraktığı etkidir. İhsan boyutunun hayata yansıtılması iki şekilde gerçekleşmektedir. Birincisi, kişinin kendi benliğinden ve dolayısıyla ağyardan feragat ederek gönül dünyasını aşk ile nurlandırmasıdır. İkincisi ise aşk ile mamur olan kişinin çevresini de dönüşüme uğratıp güzelleştirmesidir. İnsanoğlu ve diğer yaratılmışlar sürekli bir akış içerisinde ve her biri kendi kemâline doğru daimî bir hareket halindedirler. Yalnızca insan gerçek ve mutlak sevgilisine erişince, var oluş sürecinden kurtulup, kendi kemâlini bulabilmektedir. Artık o İlahî huzurda, cemâl sarhoşluğunu yaşamaktadır (Irakî, 2012: 71). Sevgilinin dîdârını 319 gören âşık, visal yarını, engelini aşmış, benlik senlik şehrinin terkini vererek seyre koyulmuştur. Dolayısıyla sen ben farkı kalmamış, artık yalnızca sen kalmış, yani sevgilide beka tahakkuk etmiştir: Şükür gördüm dîdârunı aşdum visâlün yarını Bu benlik senlik şârını terkini uram yüriyem (Yunus Emre, 213/5) Sevgilinin güzel yüzünü görmek için gönül şehrini saflaştırmak, ağyardan temizlemek gerekmektedir (Yunus Emre, 365/3). Nitekim gönül bezminden masivayı sürüp çıkarması için âşıktan gayret etmesi istenmektedir. Çünkü Hakiki sevgili, Hak’tan başkalarının olduğu bir yere tecelli etmemektedir. Dolayısıyla gönül aynasını kir ve pastan arındırmak, ağyardan temizlemek gerekmektedir. Beyit, “Sür çıkar gayrı gönülden tâ tecelli kıla Hak/Pâdişâh konmaz sarâya hâne ma‘mûr olmadan”11 diyen Şemseddîn-i Sivâsî’nin mısralarını akla getirmektedir: Gayret eyle bezm-i dilden mâsivâyı sür çıkar Yâr-ı Hak kılmaz tecellî var iken ağyâr-ı Hak (İsmail Hakkî, G.167/4) Beka mülkünde ebedî nimeti isteyen, değil ki yer yurt, canını ve başını dahi terk etmektedir. Cennette tükenmez nimetleri talep edenin evinden vatanından vazgeçtiği gibi, canını da bu uğurda feda ettiği dile getirilmektedir. Nitekim sevgiliye vuslat yolunda varlığını terk edenler, fenası olmayan sonsuz bir ömür bulacaktır. Dolayısıyla sevgiliye vasıl olmayı isteyenin bedenini terk etmesi (Muhibbî, G.2015/1), visal isteyen âşığın vücut perdesini yırtması (Taşlıcalı Yahyâ, G.144/5) gerekmektedir. Ancak bu sayede bekaya erişmek mümkün olacaktır: Mülk-i bâkîde na‘im-i câvidânı isteyen Cân u ser terk eyler ey Yahyâ nedür dâr u diyâr (Şeyhülislâm Yahyâ, G.134/3) Her kim bu yolda varlıgını terk eyleye Bir ‘ömri câvidân bula ki anun fenâsı yoh (Ahmedî, G.116/7) Sevgiliye vuslat arzusu âşığın canı için bir afettir. Ya alakaları candan söküp atmak ya da sevgiliye vuslatı tama etmekten vazgeçmek gerekmektedir. Sevgiliye ulaşmak konusunda âşıkta hâsıl olan istek bile vuslat için bir engel teşkil etmekte, ağyar kategorisinde görülüp, ondan dahi el çekmek gerektiği vurgulanmaktadır: 11 “Vâsıl olmaz kimse Hakk’a cümleden dûr olmadan” şeklinde başlayan gazel, Divan’ın Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshalarında şu şekilde yer almaktadır: Süleymaniye Ktp., H. Şemsi–F. Güneren Böl., Numara: 30 (Varak: 12b), 193 (Varak: 125a); Süleymaniye Ktp., Uşşâkî Tekkesi Böl., Numara: 95 (Varak: 79a) 320 Ârzû-yi vasl-ı cânân câna âfettir gönül Yâ ta‘allûk cândan üz yâ vasl-i cânândan tama‘ (Fuzûlî, G.143/2) “Ey basîretsiz göz aç, agyâra bakma yâri gör!” (Usûlî, G.28/1) diyen âşık, zâhide hitapla, gaflet uykusundan uyanıp gözünü açmasını ve yâri görmesini; enaniyet gözünü yumup her nazar dîdârı görmesini salık vermektedir. Bu itibarla benliğin yok edilerek her an ve her yerde İlahî cemâlin müşahede edilebileceği vurgulanmaktadır: Hâb-ı gafletden uyan zâhid gözün aç yârı gör Yum enâniyyet gözini her nazar dîdârı gör (Zâtî, G.142/1) Âşığın nazarında âlem Tûr misalidir. Her zerresi nurla doludur. Sevgilinin aşkıyla canı, mesrurdur. Âşık, kendinden geçip, likâ istemektedir. Hz. Musa’nın Allah’ı görme talebine telmihle, âşık İlahî sevgiliyi görmek derdindedir. Sevgilinin aşkıyla gönlü şad olan âşığın yanı sıra, İlahî cemâl sayesinde âlemin pür nur olduğu belirtilmektedir. Bu da, ihsan boyutunun âşık ve âlemdeki yansımasını oluşturmaktadır: ‘Âlem misâl-i Tûr’dur her zerresi pür-nûrdur ‘Aşkınla cân mesrûrdur bi-hûş olup ister likâ (İbrahim Hakkî, G.39/5) İlahî cemâlin tecellisiyle aşikâr olan âlemde, âşık her nereye baksa sevgilinin suretini görmekte; sevgilinin şeklini, cemâlini ağyarda temaşa etmektedir (Nev‘î, G.527/2). “Nereye dönerseniz Allah’ın veçhi oradadır.” (Bakara, 2/115) ayetine telmihle, kâinatta cemâlin aks-i sedasını bulduğu, her yerin bundan nasiplendiği belirtilmektedir. Ancak her taraftan (altı yönden) cemâl nuru yayılmasına rağmen, zâhid bunu görmemiştir. Dîdârı görmek için riyazetler çekmektedir. Oysa dîdâr âşığı olabilene, cümle cihan tecelli nurlarının mazharıdır (Nev‘î, G.258/2): Cemâli kıldı tecellî ki görinür rûşen N’ireye kim nazar idem görinür sûret-i dost (Ahmedî, G.88/7) Şeş cihetden semme vechullâh nûrun görmeyip Ru’yet-i dîdâr için zâhid riyâzetler çeker (Hayâlî, G.156/2) Cennet hurisi ve Dârü’s-selâm’ı henüz olmadan, Ezel günü bahçeyi görüp, Rıdvân olduğunu söyleyen âşık, âdeta a‘yân-ı sâbiteler hâlinde iken yeşil bir ummanı andıran ilm-i İlahîde yer edinmiş olduğu ana gönderme yapmaktadır. Zira o an, huzur, sükûn ve rızanın (rıdvân) olduğu, varlıkların henüz vücut kazanmadığı andır: Rıdvân idim ezel günü ol ravzâyı görüp Hûr-ı behişt u dâr-ı selâm olmadan henüz (Nesîmî, G.185/6) 321 Gönül kuşunun bülbüller gibi aşk ayetini okuduğunu, güzellik bağında eğlencelerinin gülzarın gülü olduğunu söyleyen âşık, Elest bezminde İlahî cemâli müşahede etme olayına telmihte bulunmaktadır. Ezel gününden beri cemâlin müştakı olan âşık (Kuddûsî, G.347/4), o gün bugündür yaşadığı o güzel anın hasretini çekmekte, o güzellik bağına tekrar kavuşma iştiyakıyla yanıp tutuşmakta, nehirden akan sular misali ayrılık gözyaşları dökmektedir. Öte yandan kâsesinde âb-ı hayat olanın, ayrılık karanlığının elinden inlemeyeceği ifade edilmektedir. Elest bezminde sevgiliyi görüp de bu dünya zindanına düşerek ondan ayrı kalan insanı teselli edecek ve teskin edecek tek tiryak aşk şarabıdır: Murg-ı dil aşk âyetin okurdu bülbüller gibi Hüsnü bâgında gül-i gülzâr idi eğlencemiz (Usûlî, G.40/2) Göreliden yüzüni yenilmedi gözüm yaşı Bâğ-ı hüsnünde senün enhâr olupdur gözlerüm (Muhibbî, G.1966/3) Zulmet-i hecrin elinden inlemez Kâsesinde çeşme-i Hayvân olan (Vîrânî, s.120) Cihandan geçmek, hurilere kavuşmak ve göklerde uçmak, cennet isteyenin evvela canını can eylemesi icap etmektedir. Canını can eylemek can gözünü açıp, ağyara sırt çevirmekle olmaktadır. Önce kendini tanımak, sonra Rabbini bilmekle marifet kesp edip yüce mertebelere ermektir. Uçmak kelimesi uçmak fiili ve cenneti karşılar nitelikte kullanılmış ve hurilerle birlikte iham-ı tenasüp sanatı yapılmıştır: Cihândan geçmek istersen hûriler kuçmak istersen Göklerde uçmak istersen evvel cânını cân eyle (Usûlî, G.117/4) Sevgiliden, kûyunun cennetinden âleme hiç insanın gelmeyeceği derecede aşk şarabıyla âşığı kendinden geçirmesi istenmektedir. Âşığın beklentisi aşk şarabıyla kendinden geçmek ve sevgilinin cenneti andıran kûyundan hiç ayrılmamaktır: Şöyle bî-hôd kıl mey-i ‘ışkunla cânâ ‘âşıkı ‘Âleme hîç cennet-i kûyundan âdem gelmesün (Nev‘î, G.367/3) Hakk’a vasıl olmaya heves edenin, gayrdan gönlünü kesmesi (Niyâzî-i Mısrî, 77/1), cennet bağı dahi olsa ateşe atıp yakması ve gönülünde çer çöp bırakmaması gerekmektedir. Zira bunlar visale engel teşkil eden ağyar mesabesindedir: Bâğ-ı cennetde olursa oda yak Ey Niyâzî koma dilde hâr u hâs (Niyâzî-i Mısrî, 77/7) 322 Aşk ve muhabbet şarabıyla mest olan âşık, ne altın kadeh ne de gümüş bilekli sâkî istemektedir. Âşık manaya eriştiği için, maddi ve sûrî olan unsurlara itibar etmemektedir. Bu itibarla âşık, ne dîdâr, ne huri ve ne de cenneti görmeyecek derecede İlahî aşk şarabının sarhoşu olmayı istemektedir. Buna göre âşığın arzusu, İlahî sevgiliden başkası değildir: Şarâb-ı aşk u mahabbetle mest olan ‘âşık Ne zer piyâle ne sâkî-i sîm-sâk ister (Nâ’ilî, G.91/2) Şöyle sermest-i mey-i ‘aşk-ı İlâhî olsak Ki ne dîdâr u ne hûr u ne behiştin görsek (Fehîm-i Kadîm, G.172/2) Bir bakıp bir görmek ve dört bir yana dağılmamak için, birlik şerbetinden bir kadeh içmek gerekmektedir. Zira bu sayede vahdette beka bulup, kesret girdabına kapılma tehlikesinden azade olunacaktır. Zaten âşık, ne dünya malını biriktirmek ne cennet nimetine özlem duymak derdindedir. Aşk şarabını içip kanan, tevhit için gayret eylediğine göre; âşık da vahdete ermek peşindedir: Gel bu birlik şerbetinden bir kadeh nûş eyle kim Bir bakup bir göresin tagılmayasın dört yana (Eşrefoğlu Rûmî, 1/6) Ne dünyâ mâlını direr ne cennet ni‘metin özler Şarâb-ı ‘ışkı nûş idüb kanan tevhide sa‘y eyler (Kuddûsî, G.718/3) Ebedî hayata kavuşmanın yolu, ölmeden evvel ölmekten geçmektedir (Hayretî, K.8/4). Ölmeden evvel ölüp, kalbi nur ile dolarak Hakk’ı bulan âşık, fena menzilini aşmak suretiyle baki bir hayata ermiş demektir. Bunu gerçekleştiren âşıklar bu yer ve zamandan uçmakta, fani olmaktan emin bir halde sonsuza dek cennettedirler. Ancak, onların cenneti, fenanın ötesinde bulunan bekabillah olsa gerektir: Ölmezden önden ölüben Kalbin nûr ile doluban Hakk’ı Hüdâyî buluban Bâkî hayâta ire gör (Hüdâyî, 31/7) Hakkî çün biz bu zemîn ü bu zamândan uçarız Fânî olmakdan emin uçmakdayız biz câvidân (İbrahim Hakkî, G.301/9) Muhabbet şahına kul olmayınca, iki âlemin mülküne sultan olunmayacağı belirtilmektedir. Dünya ve ahirette izzet sahibi olmak ve yüce makamlar elde edebilmek için Allah’a hakiki manada kul olmak gerekmektedir. O Hayy u Kayyuma kul olan âşık, âlemin sultanıdır (Hayâlî, G.354/2): 323 Mahabbet şâhına kul olmayınca Dü-kevnin mülkine sultân olunmaz (Kuddûsî, K.40/4) 2.1.7.1. Âşığın İlahî Sevgiliye, Müminin Cennete Önem Atfetmesi Âşık nazarında dünyanın da cennetin de bir önemi bulunmamaktadır. Onun yegâne gayesi sevgilinin kendisidir. Mümin bir kul için de dünyanın bir önemi yoktur. Zira bu dünya gelip geçicidir. Şeriata göre hayatını tanzim eden biri için bu dünyanın varlık sebebi imtihandır. Dünyadan nasibin unutulmaması gerekse de, ahiret yurdunu istemek ve ahiret için çalışmak esastır (Kasas, 28/77). Önceki bölümde zikredildiği üzere bir hadiste, dünya ehline ahiretin, ahiret ehline dünyanın, Allah ehline ise her ikisinin de haram olduğu bildirilmektedir (el-Aclûnî, 2001: I/465). Bir başka hadiste ise, dünyanın müminin zindanı ve kâfirin cenneti olduğu buyurulmaktadır (Müslim, Zühd: 1). Nitekim şiirlerde, hadislerdeki bu hususun konu edildiğine dair örneklere rastlanmaktadır. Dünya lezzetine meyleden ahiret zevkini bilmeyecektir. Nitekim cenin ana rahmini cinân bağı bilmektedir. Henüz dünyaya gelmemiş bir çocuk için biricik mekân ana karnıdır. Bütün ihtiyaçlarını karşıladığı o yer, onun için âdeta bir cennet olduğu gibi, dünya nimetlerinin derdine düşmüş biri için de burası bir cennettir. Bulunulan ortama ve bakış açısına göre cennet değişmektedir: Lezzet-i dünyâya mâ’il bilmez uhrâ zevkini Ana rahmin nitekim bağ-ı cinân bilir cenîn (Hayâlî, K.23/35) Dünya mümin kulların zindanıdır ve zindanda olan kişi kolay kolay eğlenmemektedir (Hüdâyî, 39/3). Dünyanın, zindan olduğundan ötürü müminlere layık olmadığını söyleyen şair, mümin oluşuna hamd etmekte ve sevgilinin diyarına gittiğini söylemektedir. Canan ilinin cennet olduğu anlaşılmaktadır. Zira Allah’ın görüleceği yer olmak itibariyle orası, İlahî sevgilinin mekânıdır: Dünyâ çün zindânımış lâyık degül mü’minlere Hamd’ülillâh mü’minem cânân iline giderem (Eşrefoğlu Rûmî, 81/7) Dünyanın, müminin zindanı, kâfirin cenneti olduğu ifade edilmiştir (Necâtî, G.347/3). Hatemü’n-Nebiyyîn, dünyanın mümine zindan olduğunu söylediği içindir ki, dünya mümine zindan, kâfire ise cennet olup, eziyet ve belası olmayan bir hayat sunmaktadır. Bu itibarla dünya kâfir için âdeta bir cennettir. Ahiret hayatında çarptırılacağı cehennem azabı karşısında bu dünyanın kâfir için cennet olması gayet tabiidir: 324 Mü’mine zindân dedi çünkim anı Hatm-i Nebî Kâfire cennet olup cevr ü belâsı yok felek (Vîrânî, s.208) Hz. Peygamber ahiret ehline dünyanın, dünya ehline de ahiretin (Kuddûsî, G.7/2), süslü cennetin haram olduğunu söylemiştir. Bu itibarla kâfirlere cennet olup da, mümine, zindan olan dünyada rahat yüzü yoktur ve onun rahatını istemek bir suçtur (Kuddûsî, G.825/1, G.863/1). Hâsılı müminlerin dünyada mutlu ve neşeli olması zordur: Dimiş Resûl ki âhiret ehline bu dünyâ harâm Hem ehl-i dünyâya işit kim cennet-i zîbâ harâm (Kuddûsî, G.430/1) Murdar olan bu leşi, dünya malını Karun gibi toplamamak lazımdır. Aksi takdirde söz tutmayan kişiye Me’vâ’nın haram olacağı söylenmektedir. Nitekim dünyayı tercih edene cennet haram olacaktır. Zenginliğiyle meşhur olan Karun’a telmihin olduğu beyitte, zenginliğinin ona fayda vermemesi misali dünyaya ve onun malına tama edip de cennetten mahrum kalınmaması tavsiye edilmekte, aynı zamanda “Dünya cifedir ve onu talep eden köpeklerdir.” (el-Aclûnî, 2001: I/464) şeklinde geçen hadise de atıf yapılmaktadır: Bu cîfe-yi murdârı çok cem‘ eyleme Kârûn gibi Her kim ki söz tutmaz ise ana olur me’vâ harâm (Kuddûsî, G.430/4) Hz. Peygamber, dünya ehli, ukba ehli ve Mevlâ ehli olmak üzere üç sınıf insanın olduğunu buyurmuştur. Nitekim dünaya ehline ahiret, ahiret ehline dünya, Hakk ehline ise iki cihan da haramdır. Dîdâr âşığı olan cennete dahi meyleylememelidir (Kuddûsî, G.660/1). İlahî sevgiliye vuslatı yegâne gaye olarak gören âşığın gönlünde, ne dünya ne de cennet bulunmaktadır. Her iki cihana da yer yoktur. Zira orası sevgiliye has kılınmıştır: Üç sınıf insân buyurmışdur nebîler serveri Ehl-i dünyâ ehl-i ‘ukbâ ehl-i Mevlâdır biri (Kuddûsî, G.325/1) Harâm olur ehl-i Hakk’a dû-cihân Gönülde ne dünyâ kalır ne cinân (İbrahim Hakkî, Vasl-nâme/6) 2.1.7.2. Tasavvuf Ehli Tarafından Cennetin İki Kısma Ayrılması Tasavvuf ehline göre cennet, maddi hazların yaşandığı süs cenneti ve manevi hazların yaşandığı marifet cenneti olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Süs cennetine avamın, marifet cennetine ise havvâsın gireceği söylenmektedir. Hatta Allah’ın da bu cennette, sadece havvâs tarafından görüleceği bildirilmektedir. Öte yandan mutasavvıflar mu’eccel (ertelenmiş) ve mu‘accel (aceleye getirilmiş, öne alınmış) 325 olmak üzere cenneti iki kısma da ayırmaktadırlar. Avamın cennetinin ahirete ertelenmiş olduğunu (cennet-i mü’eccel); havvâsın cennetinin ise bu dünyada acilen verildiğini (cennet-i âcil/mu‘accel) söylemektedirler. “Cennet, mutluluk yurdudur. Orada çeşitli hazlar, zevkler ve nimetler vardır. Marifetullaha erişmek ise insan için en büyük nimet ve mutluluktur. Dolayısıyla bu da bir nevi cennet hayatıdır.” (Ay, 2011: 494). Nimetlerin tadıldığı ve zevklerin yaşandığı yere “his cenneti”, marifet ve müşahedenin gerçekleştiği yere ise “mana cenneti” denmektedir. Mutasavvıflar için “ma‘rifettullâh” bu dünyada bir cennet hayatını andırdığı gibi, ahirette de onları müşahede makamına ulaştırmaktadır. İsteyenlere cennet gülşenini hazırlamış olan Allah Teâlâ’nın, sadıklarına, sıdk makamına erenlere ise vuslatı ihsan edeceği umulmaktadır (Hüdâyî, 192/2). Vuslattan kasıt rü’yet olsa gerektir. Sülûk ehlinin safaya vasıl olması, zevke erip muradının hâsıl olması, marifet cennetine girmesi temenni edilmektedir. Bu vesileyle hayat bulup berrak suyu kaynağından içeceği söylenmekte, vuslatın gerçekleşeceği ima edilmektedir. Marifet cenneti şeklinde bir isimlendirmeye gidilen beyitte, tasavvuf ehlinin de aslında cennetin maddi nimetlerinden yararlanacağına işaret edilmektedir. Fakat ayriyeten onların avantajı, rü’yet ve Hakk’a vuslattır: Sülûk ehli safâya vâsıl olsa Erip zevke murâdı hâsıl olsa Ma‘ârif cennetine dâhil olsa Hayât bulup içer ‘ayn-ı zülâli (Hüdâyî, 175/4) Cüzi akıl kendisine yâr olan, Cennet-i a‘lâya ve Na‘îme düşmüştür. Dolayısıyla cüzi akla göre, tabiri caizse, şeriata göre hareket eden cennete ve onun nimetlerine erişecektir. Ancak bunun ötesinde bir cennet vardır ki, o külli akla kendini ram etmiş âşıkların ulaşacağı bir cennettir: Kime kim ‘akl-ı cüz’î yâr olupdur Na‘îm ü Cennet-i a‘lâ’ya düştü (Vîrânî, s.161) Bugün âşık cennet-i ‘âcilde ve vuslat zevkini yaşamaktadır. Yarınki vadedilen cennet sûrî zevkten ibarettir (İsmail Hakkî, G.99/3). Dolayısıyla âşıklar hazır olan nakdi terk edip istikbali nazara almamaktadırlar. Anı yaşayan âşık için önemli olan şu anda hazır bulunan, sevgili ile hemhal olunan cennettir: Bugün şol cennet-i ‘âcildedür zevk-i visâl ey dil Bu nakd-i hâzırı terk idüp istikbâli n’eylerler (İsmail Hakkî, G.115/2) 326 Gönül, ameller cenneti, gılmân ve huriler olmaksızın, İlahî aşk cennetinin zevkini idrak etmektedir. Dolayısıyla ameller cenneti ve aşk cenneti şeklinde bir ayrıma da gidilmektedir: Cennet-i ‘ışk-ı İlahî zevkin eylerdi gönül Cennet-i a‘mâl ü ğılmân u dahi hûr olmadan (İsmail Hakkî, G.245/4) İki cennet vardır. Birinde türlü nimet ve safa bulunmaktadır (Kuddûsî, G.7/1). Bu cennete, cennet-i hayvân demek mümkündür ve onun sakinleri iman ehlinin avamıdır. İkincisinin ismi ise Rıdvân cenneti olup, onun sakinleri de irfan ehlinin havvâsıdır. Bu cennette âşıklar zevk ve huzuru yaşamaktadırlar (Kuddûsî, G.792/1): Dahi cennet ikidir cennetü’l-hayvân birisi Olur sâkinleri anın ‘avâm-ı ehl-i îmân (Kuddûsî, G.555/5) Birinin cennetü’r-Rıdvân-durur ismini anla Anın sâkinleri ancak havâs-ı ehl-i ‘irfân (Kuddûsî, G.555/6) Sevgiliye meyleden âşık cennete arzu duymamaktadır. Ruhani lezzetin yaşandığı o hal, gerçekte âşık için cennettir. Allah’ın habibinin hürmetine oraya girmeyi talep eden şair, bu cennette huri ve köşklerin bulunmadığını söylemektedir: Behişte arzû kılmaz o kim dildâra mâ’ildir Hakîkat ‘âşıka ol lezzet-i rûhânî cennettir (Turâbî, 365/5) Var imiş bir cennet anda yok imiş hûr u kusûr Ko habîbin hürmetine sen beni lutf it ana (Kuddûsî, G.19/2) Kendisini âşıklar cennetinde iskân etmesi için şah olan sevgiliden talepte bulunan şair (Kuddûsî, G.119/3), bu cennette yaşamayı ve sevgilinin güzel yüzüne bakıp ağyardan uzak durmayı arzulamaktadır. Nitekim âşık için önemli olan, cemâl-i İlahînin temaşa edildiği cennettir: Cennet-i ‘uşşâkda iskân eyle bu Kuddûsîyi Hûb yüzine baksun ancak gayriden itsün hereb (Kuddûsî, G.125/5) 2.1.7.3. İlahî Cemâlin Bir Tecellisi Olarak Dünyanın Cennete Teşbihi İlahî cemâlin âlemde yansıdığı ve varlıkların bundan nasiplendiği bilinen bir husustur. İnsan istisna edilecek olursa, dünyada özellikle bahçelerin İlahî cemâli aksettirme konusunda daha fazla pay sahibi olduğunu söylemek mümkündür. İçerisinin düzeni ve güzelliği itibariyle cenneti andıran bir bahçede, İlahî cemâlden esintilerin olduğu hissedilir derecede kendini göstermektedir. Nitekim tabiatın bahçe boyutu 327 akarsuları, ağaçları, çiçekleri, çimenleri, kuşları, latif rüzgârları ve hoş kokuları Allah’ın cemâl sıfatlarının bir tecellisidir (Yıldırım, 2004: 158). Âlemdeki bütün varlıklarda İlahî maşukun cemâli ve güzelliği tecellî etmiş ve hepsi kendi yüzlerinin sırrı (kendi varlıkları) aracılığıyla Yaratıcı ile bir bağlantı kurmuştur (Pürcevâdî, 1998: 396). Sevgili, gönlü süsleyen güzelliğini cihana arz eyleyeli, âlemin yüzünü cennet bağına döndürmüş, sevgilinin güzelliğinden cihan cennet olmuştur (Nesîmî, Tercî‘-Bend 3/IV-3). Geleceğe bırakıp ahirette cennet ummamak gerektiği, zira bu gün Hakk’ın dîdârından çemenliğin cennet olduğu dile getirilmektedir: ‘Arz eyleyeli hüsn-i dil-ârânı cihâna ‘Âlem yüzünü bâg-ı cinân eyledin ey dost (Ahmed Paşa, G.17/3) Yarın umma cenneti ferdâya salup ey fâkih Cennet olmışdur bu gün dîdâr-ı Hakdan sebzezâr (Hayretî, K.16/6) Rahmân’ın ruhunun melteminden cana nefes estiği takdirde, âşığın nevbaharının safasıyla âlemin baharistan olması umulmaktadır. İlahî feyizlerden nasibini alan insanın gönül dünyasında âdeta bahar güzelliği yaşandığı gibi, bunun, âlemi de bahar bahçesine döndüreceği beklenmektedir: Nesîm-i rûh-ı Rahmân’dan nefes ererse ger câna Bahâristân ola âlem safâ-yı nev-bahârımdan (Hüdâyî, 84/2) Sevgilinin misk kokulu saçının tozu yele yoldaş olduğundan beri, cihanın toprağı cennet gibi amber olmuştur. Sevgilinin cemâli dünyaya aksedince ve İlahî sevgiliden kokular meltem vasıtasıyla dünya toprağına sinince, cennetin toprağının amber oluşu misali, yeryüzü de amber kokusuna bürünmüştür. Kokunun rüzgârla ilişkisi ve dünyaya yayılması, vahdetten kesretin tezahür ettiğini imlemektedir: Müşkîn saçın gubârı yoldaş olalı yele Cennet kimi cihânın toprağı ‘anber oldı (Nesîmî, G.415/3) Sevgilinin cemâlinin cilvesi cihana mevki ve celâl vermekte, yanağının parlaklığı da gülistanı pür nur etmektedir. Cilve tecelli ile aynı kökten geldiğine göre, sevgilinin cemâli âlemde tecelli etmiş, dünyanın yaratılanlar arasında yer edinmesini ve bu vesileyle celâlin tezahür etmesini sağlamıştır. Zira dünya yaratılmak suretiyle, cemâlin yanı sıra, celâlin de idrak edilebileceği bir alan oluşturulmuştur. Hatta mutasavvıflar, cennette iken sadece cemâli idrak edebilen insanın, celâli de idrak 328 edebilmesi için bu dünyaya gönderildiğini söylemektedirler. Nitekim kemâlin gerçekleşmesi için celâli de tanımak gerekmektedir. Cemâli cilvesi verir cihâna câh u celâl Yanağı pertevi pür-nûr eder gülistânı (Şeyhî, K.14/16) Sevgilinin güzelliği her yeri gülistana çevirmiş, her tarafta bağ ve bostan eylemiştir. Vehimden ibaret olan bu dünyaya revnak veren sevgilinin güzelliğidir. Hayal edilen bir gülistan ve yeni bahar adına her ne varsa sevgilidendir. İlahî cemâlin akislerinden ibaret bir dünyaya ve şekillere canlılık, parlaklık kazandıran hüsnün rengidir. “Reng” hem renk hem de hile, oyun, suret, şekil gibi anlamlar taşımaktadır. Bu itibarla dünya, sevgilinin hüsnünün bir oyunundan, suretinden müteşekkildir. Dünya zaten aldatıcı ve geçicidir. Bu âlemdeki varlıkların hakiki manada bir değeri yoktur. İtibari varlıklardan oluşan kâinat, vehim veya hayalden yahut aynalardaki akisler ya da gölgelerden ibarettir (İbrahim Hakkî, G.216/1). Dolayısıyla âlem, mutlak hakikatin bir eseri, İlahî cemâlin yansımasıdır: Her yeri hüsnün gülistân eylemiş Her tarafda bâg u bostân eylemiş (Niyâzî-i Mısrî, 79/1) Veren bu sûret-i mevhûma revnak reng-i hüsnündür Gülistân-ı hayâlim nev-bahârım varsa sendendir (Şeyh Gâlib, G.86/3) Ne güzel tecelli nurudur ki, Mavlâ’nın sun‘undan (yaratma) görünmüş; Yaratıcı, âlemi tecelli nurunun mazharı kılmıştır. Nitekim melek görse Firdevs-i a‘lâdan uçmak isteyecektir. Bu bakımdan İlahî cemâlin tecellisi, âdeta bu dünyayı cennete, hatta meleğin Firdevs cennetinden buraya uçmayı isteyeceği derecede bir yere, döndürmüştür: Zihî nûr-ı tecellî kim göründü sun‘-ı mevlîden Ki uçmak isteye görse melek firdevs-i a‘lîden (Şeyhî, G.135/1) 2.1.7.4. Mutasavvıf Nazarıyla Dünyada Cenneti Yaşamak İlahî aşk ile gönül dünyasını mamur eden mutasavvıfın, âleme bakışı da bu doğrultuda olmakta, dünyayı âdeta cennet olarak algılamaktadır. Zira onun için sevgilinin bulunduğu, sevgili ile hemhal olunulan her yer cennettir. Zaten dünya onun için cennet-i âciledir. Dünyadaki bütün meselelerin kaynağının insanoğlu olduğunu söylemek mümkündür. Siyasi ve ahlaki sorunların faili zaten insandır. Doğal afetler gibi coğrafi faktörler de ya onun, yanlışlarının bir sonucu olmakta ya da imtihan edilmesi hikmetine 329 dayanmaktadır. Bütün problemler insanın bozulması veya kirlenmesiyle ortaya çıktığı içindir ki, önce onun temizlenmesi gerekmektedir. O temizlenmeden hiçbir şeyin düzelmesi mümkün değildir (Yıldırım, 2012: 96). Buna göre insan kendine çekidüzen verdiği ve temiz bir kalp ile etrafına baktığı takdirde, dünyanın cennet gibi olması işten bile değildir. Nitekim Hz. Peygamber, “Haberiniz olsun ki bedende bir et parçası vardır. O iyi olursa bütün vücut iyi olur. O bozulursa bütün vücut bozulur.” (Buhârî, İman: 39) buyurmak suretiyle kalbin temiz veya bozuk oluşunun insanı tamamen etkilediğini vurgulamaktadır. Hatta insan küçük âlem olduğuna göre, bütün dünya bile kalbin vaziyetinden müteessir olmaktadır. Bu itibarla insan, celâle dair tecellilere davetiye çıkaran davranışlardan kaçınıp, cemâle dair tecellilerin gereğini yapmak suretiyle dünyada cenneti yaşayacaktır. Dünya âleminde ârifin, ahiretin cennetlerine asla hasret çekmeyeceği bir cenneti vardır. Dolayısıyla dünyada cenneti zaten yaşayan ârifin, ahiret cennetine heves etmesi kabil değildir. Ân-ı dâimde olan birinin “yarın/gelecek” diye bir kavramı gündemine alması muhaldir: ‘Ârifin bir cenneti var âlem-i dünyâda kim Âhiret cennâtına aslâ tehassür eylemez (Hüdâyî, Mf.21) İrfan cennetine dâhil olanın gözüne âlemin süslü süslü görüneceği söylenmekte, İlahî marifete erişenlerin gözünde dünyanın dahi cennet olduğu ifade edilmektedir. İrfan cennetini cihanda bulan âşıkta, korku ve tehlikeye yer kalmayıp onun her işi kolay olmaktadır. Âşık olan mutlu ve sevinçlidir, kaygı ve kederden uzaktır (Eşrefoğlu Rûmî, 17/8). Âşık âdeta bu haliyle, Makâm-ı emîn olan cennette yaşamaktadır: Cennet-i ‘irfâna dâhil olanın Görünür çeşmine ‘âlem zeyn zeyn (İbrahim Hakkî, G.280/5) ‘Âşık ki bulur cennet-i ‘irfânı cihânda Havf u hatarı kalmaz olur her işi âsân (İbrahim Hakkî, G.283/8) Aşk belasının zevkiyle hoş halde bulunan ve sevinçli olan âşık, yâre vuslat ümidiyle mutlu ve gamsızdır. Dolayısıyla âşığın gönlünde kedere, tasaya yer yoktur. Kederin sıkıntının olmadığı bir yer ise cennettir: Zevk-i belâ-yı ‘aşk ile hôş-hâl u hurremiz Ümmîd-i vasl-ı yârla mesrûr u bî-gamız (Şeyh Gâlib, G.149/1) Gönül bağında o sevgili sâkî, bahçıvan olmuş; o cananı, âşığın bu canı bulmuş ve gönlü cennet misali olmuştur. Aşk şarabını içiren sâkî ve gönül bağını tanzim eden 330 bağban halindeki sevgiliye ulaşan âşığın gönlü, bu vesileyle cennet gibi olmuştur. Gönlü cennet olanın, dünyasının da cennet olması işten bile değildir. “Cenân” ve “cinân” kelimeleri arasında iştikak sanatının olduğu beyitte, “c” ve “n” harfleriyle yapılan aliterasyon dikkat çekmektedir: Gönül bağında ol dildâr sâkî bâğ-bân olmuş O cânânı bu cân bulmuş cenân misl-i cinân olmuş (İbrahim Hakkî, G.176/1) Masivanın kavgasını terk eden, yerini Selâm cenneti (Dârü’s-selâm) etmiştir. Buna göre ağyardan azade olan âşık, yerini dünyada da ahirette de cennet eylemiş demektir: Terk-i ğavgâ-yı mâsivâ iden Yirini cennet-i selâm itdi (İsmail Hakkî, G.342/4) Âşık için dünya, çürüklerin sağlam hale geldiği, zehrin tamamen bal yağ olduğu, dağların yemişli bağ olduğu ve cümle cihanın bostan olduğu bir manzara arz etmektedir. Aşkın dönüştürücü etkisiyle, menfi müspete, çirkin güzele dönüşmüş, dünya cennetten manzaralar sunar olmuştur: Çürüklerün hep sağ olur zehrün kamu bal yağ olur Tağlar yemişli bağ olur cümle cihân bostân sana (Niyâzî-i Mısrî, 3/8) Karanlığın gece rengini gönlünden kaldıran âşık, âb-ı hayata düşen Hızır gibi ebedî olmaktadır. Nitekim İlahî aşk şarabıyla gönlünü tenvir eden âşığın vahdete erişip onda beka bulmak suretiyle ebedîlik kazandığı görülmektedir: Zulmetin şeb-rengini dilden şehâ ref‘ eyleyen Hızır-veş câvid olur kim Âb-ı hayvâna düşer (Vîrânî, s.232) Yeryüzü, sevgilinin boyunun havası ile cennet gibi hoş havaya bürünmüştür. Vahdeti temsil eden sevgilin boyu kâinata aksedince, âlem cennet gibi vahdetten esintilere gark olmuştur: Yer yüzi hevâ-yi keddün ile Cennet kimi hoş hevâdur, ey dûst (Hatâ’î, G.408/3) Uzun boylu sevgili kiminle bir araya gelirse, kime vuslat zevkini tattırırsa, o kişiye dünyada cennet nasip olmaktadır. Kıyamet ve haşr ile dünayanın sonu ve ahiret hayatına gönderme yapılıp, cennete intikal edilerek tenasüp sanatının oluşturulduğu beyitte, dikilmek, kalkmak anlamındaki kıyametin aynı zamanda sevgilinin boyu için kullanıldığı, boyun da vahdeti temsil ettiği malumdur. Dolayısıyla vahdete erişen âşık için dünya âdeta bir cennettir: 331 Kimünle haşr olursa ol kıyâmet Nasîb olur ana dünyâda cennet (Zâtî, G.82/1) Sevgilinin gün yüzünün şevkiyle âleme nazar eden âşık açısından, cümle âlem baştan başa bağ ve gülistan olmuş demektir. Sevgili ile âleme bakan âşık için âlem cennet misali olmakta, aksi takdirde o cennet gibi âlemin boş nazarda ve fanide bulunmayacağı bildirilmektedir. Dolayısıyla âlemi cennet gibi kılan sevgilinin varlığıdır. Zira İlahî cemâl, aksini âlemden çekse, değil ki cennet, varlık diye bir şeyin kalmayacağı aşikârdır. Muhabbet sayesinde yaratılan kâinatın özünde cemâl bulunmaktadır. Celâl cemâlin idrak edilebilmesi için tezahür etmektedir: Gün yüzün şevki ile baksam Muhibbî ‘âleme Cümle ‘âlem ser-te-ser bâg u gülistândur bana (Muhibbî, G.64/5) Seninle ‘âleme baksam misâl-i cennet olur Seninle bakmasam ol boş nazarda fânîde yok (İbrahim Hakkî, G.198/8) Sevgilinin kûyunun bağında gönül bülbülünün şikâyet etmesi, yakınması söz konusu değildir. Çünkü kûyunun dikeni âşığa gül gibi görünmektedir. Nitekim bütün meşakkatleriyle dünyayı dikene, gülü de cennete benzetmek mümkündür. Buna göre, âşık nazarında dünya cennet olmuş demektir. Sevgili, âşığa, kûyunda cevr ü cefa etse bile, o, dünyada cennet safası sürmektedir. Zira onun için kûy-i yâr bir cennettir. Sevgilinin cevri de bir iltifattır, âşığı önemsemedir: Bâg-ı kûyunda ne şekvâ ide dil bülbüli kim Gül gibi görinür ana ser-i kûyun dikeni (Mesîhî, G.251/2) İdersen Zâtî’ye kûyunda cevri Sürer dünyâda ol cennet safâsın (Zâtî, G.1132/5) “Sevinç köşkü, kanaat köşesi; cennet sahnı, feragat kûyu değil midir?” diyen şair, kanaatin insana huzur verdiğini, âlemden müstağni oluşun, cenneti andırdığını ifade etmektedir. Fakr ehli olmak, cennet hayatı yaşamaya elverişli bir ortam sunmaktadır: Kasr-ı sürûr künc-i kanâ‘at degül midür Sahn-ı bihişt kûy-ı ferâğat degül midür (Nâbî, G.200/1) Hikmetle karıştırıp mazmunlara parlaklık verip, tasavvuf ile irfan bezmini ‘âcil cennet eylemek gerekmektedir. Şair, sözünün ifade gücünü artırmak için hikmet ve tasavvufa başvurmak gerektiğini söylediği gibi, âriflerin meclisinin de bu gün hazır bulunan cennet olduğunu dile getirmekte, cennetin âdeta bu dünyada yaşandığını ima 332 etmektedir. Nitekim âlem meclisinde Kevser suyundan daha lezzetli olan şey, irfan şerbetidir. Tasavvufî neşveden nasibini alan kişi için bu dünya bir cennet, suyu da Kevser hükmündedir: İdüp âmîhte hikmetle revnak vir mazâmîne Tasavvuf ile behişt ‘âcil eyle bezm-i ‘irfânı (Kânî, G.211/5) Bezm-i ‘âlemde dilersen âb-ı Kevser’den lezîz Şerbet-i ‘irfân olupdur şehd ü şekkerden lezîz (İsmail Hakkî, G.69/1) İbadetler sayesinde kazanılan ruh ve ahlak da insana cennet atmosferini yaşatmaktadır. Örneğin oruç tutulması sayesinde gönül, cennet bağı gibi olmakta, güzel huylar ile gönül -huri ve hizmetçilerin cenneti doldurması misali- dolmaktadır: Oruç tutarsan olur dil misâl-i bâğ-ı cinân Hısâl-ı hûbile gönlün tolar çü hûr u haşem (İbrahim Hakkî, G.255/6) 2.1.7.5.Dünyanın, Ahiretin Tarlası Olarak Görülmesi Bu dünyada yapılan amellerin karşılığı bir gün mutlaka alınacaktır. Nitekim bir hadiste, dünyanın, ahiretin tarlası olduğu bildirilmekte (el-Aclûnî, 2001: I/467), burada ekilenin, orada biçileceği ifade edilmektedir. Bu durumun ihsan boyutuyla alakalı yönü, insanın bu nazarla dünyaya bakabilmesi, bu şuurla hareket edebilmesidir. Bunun bilincinde olan birinin dünyayı zahirî veçhesinden ziyade, ahiret için taşıdığı öneme binaen, batınî anlamda dikkate alacağı düşünülmektedir. Tasavvuf açısından bu dünya, sevgiliye vuslat için bir menzildir; amaç değil, araçtır. Bu itibarla sevgiliye ulaşabilmek için yolun kurallarına göre hareket etmek, ancak bu yolda oyalanmamak lazımdır. İnsan kendisi için ahirete yönelik olarak hazırladığı iyiliklerin mükâfatını Allah katında kat kat bulacağı gibi (Müzzemmil, 73/20), dünyalık elde etmek için ahirete dair amel işleyen kimsenin, ahirette nasibi yoktur (Gümüşhânevî, 2012: 343). Yalnız dünya için çalışanlar, çalıştıklarının karşılığını bu dünyada alırken, ahiret yurduna hazırlık yapanlar ise bu dünyada aldıkları gibi, ahirette de karşılığını alacaklardır. Kâfire ahirette yakıtı insan ve taş olan cehennem gösterilirken, mümine de köşklerin, suların, çiçeklerin en güzel ve tertemiz eşlerin olduğu cennet vadedilmektedir (Ünsal, 2011: 189). Ahiret yurdundan selâmet yurdunu isteyenin, Mansur gibi darağacına çıkıp yanması, canını feda etmesi gerekmektedir. Bu dünyada benliğinden vazgeçen, ahirette selâmet bulacak, bu dünyada ektiğini ahirette biçmiş olacaktır: Dâra çık yan ey ene’l-hak söyleyen Mansûr eger Âhiret dârından istersen selâmet dârını (Nesîmî, G.442/8) 333 İnsanın kendisine dünya saadeti ve refahı için azap vermemesi, dünyayı ahireti yaparak ahiretini harap etmemesi nasihat edilmektedir. Bu bakımdan dünyanın amaç değil araç olduğu vurgulanmaktadır. Nitekim cennete vasıta dünyadır. Ancak vasıta güzelden dahi şirin görünmektedir. İnsanın dünyaya yaklaşımını psikolojik manada tahlil eden beyitte, dünyanın cezbedici ve aldatıcı olduğu, insanın gözüne güzel göründüğü belirtilmektedir. Bu fani mekân, yeri geldiğinde, her yönüyle mükemmel olan cennetten bile daha güzel ve alımlı görünmektedir: Kendüne virme devlet-i dünyâ ile ‘azâb Dünyâyı yapma âhiretün eyleme harâb (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.4/V-1) Cennete vâsıta dünyâdur egerçi Nâbî Dil-berinden dahi şîrîn görinür vâsıtası (Nâbî, G.853/5) Bu harap dünyayı -imar edilmesi, tamiri mümkün iken- çalışarak ahirette kalınacak menzil yapmak gerekmektedir. Bu harabeyi andıran dünyayı ahiret için bir durak kılıp mamur hale getirmek, yani ahirete çalışmak icap etmektedir. Ahiret ancak bu ziraat alanında kazanılmaktadır. Bu bakımdan ele fırsat geçmiş iken bugün gayret sarf etmek lazımdır: Bu harâb-âbâd dünyâyı çalışma yapmağa Ahiret menzilgehin yap kâbil-i ta‘mîr iken (İzzet Molla, Tr.224/2) Bu mezra‘ada kesb olunur âhiret ancak Cehd eyle bugün geçmiş iken destine fırsat (Kuddûsî, G.850/6) Cennet elbisesi bu dünyada biçilmekte, Kevser burada içilmekte ve cennet bunda açılmaktadır. O halde vakit kaybetmeksizin ahiret için hazırlanmak, kapıyı vurmak gerekmektedir. Kapıyı vurmaktan kasıt, talep etmek de olabilir. Dolayısıyla cennete girmek için Allah’a niyazda bulunmak gerektiği de, beyitten anlaşılabilmektedir: Hulleyi bunda biçerler Kevseri bunda içerler Cenneti bunda açarlar Durma kapıyı ura gör (Hüdâyî, 31/6) Eğer ahirette cennete dâhil olmak isteniyorsa, fena yurdunda amelleri güzel yapmaya çalışmak, o şuurla hareket etmek lazımdır. Amelleri güzel olanıyla kayıtlamakla, güzel amelde bulunmayı tercih etmekle, yarın cennete ulaşılacaktır. Aynı şekilde pişmanlık gözyaşıyla amel bahçesini suvaran kişi için bu hal, cennet meyvesinin lezzetinden tatlı zevk ve lezzet olmaktadır. Dolayısıyla günahlarından samimi bir 334 şekilde tövbe ederek amellerde bulunan insanın bu davranışı karşısında, cennet meyvesinin tadında, hatta ondan daha lezzetli mükâfat bulunmaktadır: A‘mâli hüsn kaydına düşesin dâr-ı fenâda Ferdâda eğer hevesin ise dâhil-i cennet (Turâbî, 369/2) Lezzet-i mîve-i cennetden olur şîrîn-kâm Suvaran eşk-i nedâmetle riyâz-ı ‘amelin (Nâbî, G.551/3) Cismi, pâk ruhtan ayrılmadan, kanat açıp Firdevs’e kadar uçmağa layık olması için ceht eylemesini muhataba telkin eden şair, ölmeden önce cenneti kazanma gayretinde olmak gerektiğini belirtmektedir: Bâl açup Firdevse tâ uçmağa lâyık olasın Olmadan cismün cüdâ cehd eyle rûh-ı pâkden (Zâtî, G.1010/4) Azığını tahsil eden, çalışkan kişi dünyaya hiç abes, boşuna demeyecektir (Kuddûsî, G.807/3). Öte yandan geçici olan bu dünyada bir yol hazırlığı yapmayanlar, o evi unutmak durumundadır (Yunus Emre, G. 122/4). Nitekim hayırlı ameller, cennet sarayının merdivenidir. Eğer merdiven harap olsa, oraya çıkmak mümkün olmayacaktır. Dolayısıyla cenneti elde edebilmek için imana, amel vasıtasına ve yol azığına ihtiyaç duyulmaktadır. Onlar da bu dünyada iken tedarik edilebilmektedir: A‘mâl-i hayr süllemidir kasr-ı cennetin Mümkin mi çıkma olsa eger nerdübân harâb (İzzet Molla, G.23/3) Bu dünyanın mümine zindan, kâfire ise cennet olduğu bilinmektedir. Ancak mümine zindan ve meşakkat yurdu olan bu dünyanın böyle olmasındaki hikmet, çektiği sıkıntılar vesilesiyle mümin, günahlardan temizlenmekte ve bu sayede cennete girmektedir: Bu dünyâ mü’mine zindân imiş bil kâfire cennet İder tathîr günâhdan mü’mini heb çekdiği mihnet (Kuddûsî, G.862/1) 2.1.8.Mübarek Ay ve Gecelerin Cennetle İlişkilendirilmesi İslam tarihinde, Müslümanlar için önem arz eden mübarek ayların ve gecelerin de cennetle ilişkilendirildiği vakidir. Zira bu aylar veya geceler İslam coğrafyasının cennet-vari bir atmosfere büründüğü, manevi anlamda farklı bir havaya girildiği zaman dilimleridir. Öte yandan bazı şairlerin özellikle ramazan ayı için rind edası sergileyip daha serbest davrandıkları, orucu ve oruç tutanları alaya aldıkları da görülmektedir. Ramazan ayı girdiğinde cennetin kapılarının açılıp, cehennemin kapılarının kapanacağı ve şeytanların zincirlere vurulacağına dair hadise (Buhari, Savm: 5; Müslim, 335 Sıyâm: 1) telmihte bulunan şair, bu ayda cennet kapısının açılıp da meyhane kapısının bağlı olmasını uygun bulmamaktadır. Ancak burada meyhaneye bakış önem arz etmektedir. Beyitte, İlahî aşk şarabının içilip cennet gibi bir yer olarak görülen meyhanenin bahse konu olduğunu söylemek mümkündür. Dolayısıyla zahiren şairin ramazan ayına karşı menfi tutum sergilediği görünse de, aslında meyhanenin şair nazarında ifade ettiği anlam bilinince, olay daha da netleşmektedir: Ramazân ayı gerek açıla cennet kapısı Ne revâ kim ola mey-hâne kapusu bağlu (Fuzûlî, G.239/4) Ramazanı konu alan (ramazaniye) bir kasidede, orucun telaşıyla endişeli olanın, soğuk bir ah ile cehennem ateşinin söndürücüsü olacağı dile getirilmektedir. Dolayısıyla beyitte, oruç tutmayı önemseyenin -bu sayede- cehennem ateşinden korunacağına ve doğal olarak cennet ehlinden olacağına işaret edilmektedir: İtfâ-yı nâr-ı dûzah eder âh-ı serd ile Ol kim telâş-ı savm ile pür-pîç ü tâb olur (Şeyh Gâlib, K.26/7) Bilhassa Berat gecesinde nice suçların cehennemin azadı, cehennem ateşinden muaf tutulacağı belirtilmektedir. Nitekim Berat gecesi, günahların bağışlanıp cehennemden azat olunmaya ve bu vesileyle cennete gitmeye olanak sağlayan kutlu bir gecedir: Husûsan kim Berât’ı gicesinde Niçe suçlar olur âzâd-ı nîrân (İsmail Hakkî, G.249/4) Görüldüğü gibi İslam dini ve tasavvufun cennet bağlamında şairler üzerindeki etkisi, belirgin bir şekilde hissedilmektedir. Cennete ait hususlara çokça atıf yapılmış; bilhassa tasavvufun tesiriyle sevgiliye, kûyuna ve aşka verilen önem yoğun olarak ele alınmıştır. Cennetle ilgili unsurların şairler tarafından ne kadar kullanıldığının somut tezahürlerini tablo ve grafikler yardımıyla görmek mümkündür. Dolayısıyla cennete ait belli başlı kavramların yüzyıllara göre dağılımı ve grafikler yardımıyla bu kavramların yüzyıllar bazında kullanım oranları aşağıda verilmiştir. 336 Tablo 1 Grafik 1 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Yunus Emre 13 2 1 54 22 3 2 7 2 1 107 2 Kadı Burhaneddin 22 5 3 22 37 2 4 1 16 2 5 1 10 130 3 Nesîmî 147 13 10 15 104 32 12 62 31 49 10 26 12 18 27 6 574 4 Ahmedî 76 10 25 3 61 19 1 71 4 55 18 19 13 2 13 2 392 TOPLAM 258 30 39 94 224 56 15 144 36 122 28 47 31 21 50 8 1203 XIV. YÜZYIL 337 Tablo 2 Grafik 2 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Ahmed-i Dâ'î 64 1 4 11 29 2 6 11 1 5 1 9 3 1 1 7 156 2 Şeyhî 32 2 8 4 17 4 1 11 2 11 8 15 2 5 2 124 3 Eşrefoğlu Rûmî 19 5 2 16 15 2 3 1 1 64 4 Cem Sultan 32 9 5 2 10 3 1 11 1 25 3 8 4 1 3 118 5 Ahmed Paşa 64 13 16 1 25 7 3 20 3 10 3 15 13 2 1 4 200 6 Mihrî Hatun 21 10 7 2 6 2 6 4 4 2 4 5 2 2 77 7 Necâtî Bey 105 23 13 5 16 5 2 11 3 17 6 2 8 2 4 7 229 8 Mesîhî 35 2 5 7 10 8 6 1 2 2 2 3 6 6 95 372 65 60 48 128 33 22 75 11 74 17 48 51 13 14 32 1063 XV. YÜZYIL TOPLAM 338 Tablo 3 Grafik 3 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Hatâ'î (Şah İsmail) 34 3 2 2 15 10 22 1 11 6 2 2 2 1 113 2 Hayretî 42 14 2 4 2 3 8 1 4 1 3 5 1 5 95 3 Usûlî 17 4 7 3 6 1 5 3 6 2 5 59 4 Zâtî 133 50 4 38 66 4 9 43 8 7 5 10 25 1 10 413 5 Fuzûlî 37 4 8 3 14 5 4 10 1 4 1 15 2 1 1 5 115 6 Hayâlî 29 6 11 2 10 1 2 3 9 1 2 4 3 2 85 7 Muhibbî 102 17 13 5 72 6 7 37 3 21 5 9 9 3 4 4 317 8 Yahyâ Bey 62 22 5 10 10 1 1 8 4 13 3 8 1 3 5 156 9 Nev'î 28 15 4 3 13 1 1 4 4 8 1 1 10 3 96 10 Bâkî 24 13 9 3 18 7 2 11 3 12 2 13 11 5 4 137 508 148 58 77 223 38 24 151 29 94 16 65 82 11 18 44 1586 XVI. YÜZYIL TOPLAM 339 Tablo 4 Grafik 4 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Âşık Virânî 22 3 1 1 11 1 7 27 2 1 5 3 2 4 90 2 Aziz M. Hüdâyî 31 5 4 3 3 2 6 6 10 1 71 3 Nef'î 24 12 19 2 16 7 10 1 5 2 6 7 4 2 117 4 Nev'î-zâde Atâyî 11 12 1 1 9 1 1 2 6 2 1 3 50 5 Şeyhülislâm Yahyâ 9 9 3 1 4 2 1 2 3 1 2 1 38 6 Fehîm-i Kadîm 8 12 10 2 2 6 1 2 4 2 1 50 7 Nâ'ilî-i Kadîm 12 6 21 10 1 1 7 6 5 16 6 3 2 6 1 103 8 Niyâzî-i Mısrî 25 5 1 6 4 5 1 3 3 2 1 1 57 9 Nâbî 49 13 53 1 24 8 1 9 5 4 6 5 12 2 6 14 212 191 65 110 11 93 29 19 68 14 32 24 32 33 9 31 27 788 XVII. YÜZYIL TOPLAM 340 Tablo 5 Grafik 5 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Kâmî 33 7 15 2 16 1 1 5 3 4 3 5 5 9 14 3 126 2 İsmail Hakkı B. 39 9 1 13 1 15 1 1 10 20 5 1 1 2 119 3 Nedîm 21 8 19 10 3 2 8 7 7 4 10 99 4 İbrahim Hakkı E. 33 18 7 1 23 1 7 9 1 2 2 7 1 5 117 5 Kânî 23 4 5 2 17 3 2 5 1 5 4 9 4 5 3 1 93 6 Şeyh Gâlib 28 5 40 14 7 1 10 28 6 15 7 11 1 3 176 177 51 87 5 93 16 26 32 42 34 31 52 25 17 18 24 730 XVIII. YÜZYIL TOPLAM 341 Tablo 6 Grafik 6 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 K. İzzet Molla 83 32 12 5 21 8 1 22 3 11 22 5 21 21 13 11 291 2 Enderunlu Vâsıf 12 9 1 5 2 3 6 2 1 1 6 2 2 1 4 57 3 Ahmed Kuddûsî 177 41 6 27 14 4 6 2 2 2 5 1 1 8 15 311 4 Şeref Hanım 34 24 5 5 21 1 6 19 4 7 6 16 11 3 2 164 5 Turâbî 30 3 7 10 4 5 14 7 1 13 3 2 99 TOPLAM 336 109 25 16 84 29 19 67 7 25 33 35 43 35 25 34 922 XIX. YÜZYIL 342 2.2. Klasik Türk Şiirinde Cehennem Ahiret hayatının diğer bir tarafını oluşturan cehenneme dair hususların İslam dini ve tasavvuf açısından birtakım farklılıklar arz ettiği önceki bölümden anlaşılmaktadır. Nitekim din, cehennem ve azabı konusunda daha net ve ayrıntılı tasvirler sergileyip, insanları bundan uzak tutmayı ve uyarmayı amaçlamaktadır. Tasavvuf ehlinin ise biraz daha esnek davrandığı, cehennem azabı konusunda tevillere gittiği görülmektedir. Nitekim İslam dini ve tasavvuftan beslenen klasik Türk şiirinin cehenneme ilişkin algısı da konumuz açısından önemlidir. Burada şarin cehenneme yaklaşımının nasıl olduğu ele alınmaya çalışılacaktır. 2.2.1. İsim, Sayı, Derece ve İçerik Açısından Klasik Türk Şiirinde Cehennem Ahiret hayatının ceza boyutunu ve İlahî celâlin tecelli ettiği yeri ifade eden cehennemle ilgili olarak Kur’an, hadis ve ilmî kaynaklar bilgi verdiği gibi, edebî eserler de cehennemi bahis konusu yapmıştır. İslam coğrafyasında dünyaya gözlerini açmış ve Müslüman olarak hayatını sürdürüp sanatını icra etmiş bulunan şairlerin, cehennemin isimleri, sayısı, dereceleri, yapısı ve muhtevasına dair hususları şiirlerinde işledikleri görülmektedir. 2.2.1.1. Cehennemin İsimleri, Sayısı ve Tabakaları Cehennemin isimlerinin, sayı ve derecelerinin yedi olduğu bilinmektedir. Cehenneme ait başka isimler de olduğu gibi, başlıca ve genel kabule göre yedi ismi bulunmaktadır. “Cehennem, Lezâ, Hutâme, Sa‘îr, Sekar, Cahîm, Hâviye” olmak üzere cehenneme verilen bu yedi ismin aynı zamanda onun tabakaları için de kullanıldığını söylemek gerekmektedir. Cehennemin ayrıca, “Nâr, Semûm, Hamîm ve Harîk” gibi isimleri de mevcuttur. Sonraki başlıklarda da cehennemin isim ve tabakalarıyla karşılaşılacağı için burada, birkaç şiir örneği ile yetinilmektedir. Ağyar, sevgilinin kûyunu sefer eyleyip terk etmiştir. Bunu işiten herkes, onun Nâr’da ve Sakar’da olduğunu söylemiştir. Dolayısıyla sevgilinin cenneti andıran kûyunu terk edenlerin varacağı yer cehennemdir. Beyitte cehennemin Nâr ve Sakar isimleri zikredilmektedir: Terk etti kûyunu yine ağyâr edip sefer Her kim işitdi dedi ki fi’n-nâri fi’s-sakar (Necâtî, G.83/1) Sevgilinin âşıkları, dîdârının ümidini taşımasalar, gözlerine cennet, cehennem görünecek, Kevser ise hamîm görünecektir. Cennet ve cehennemin birlikte ele alındığı 343 bu beyit, “cehennem” ismine ve cehennemin hem ismi hem de oradaki kaynar su ile olan azabı ifade eden “hamîm”e yer verildiği için burada bahse konu edilmekte, âşıkların âdeta sevgilinin hayaliyle dünyalarını cennet eyledikleri anlaşılmaktadır: İtmese dîdârun ümmidin eger ‘âşıklarun Gözine cennet cehennem görine kevser hamîm (Muhibbî, G.1867/3) Kubbeler altında bulunan evliya, zâhidleri görünce onların, Lezâ ehlinin zümresinden olduğunu söyleyeceklerdir. Âşıklara karşı olumsuz tutum sergileyen zâhidlerin cehennem ehlinden olduğu belirtilmekte ve beyitte cehennemin Lezâ 12 ismine yer verilmektedir: Evliyâ var kubbeler altında kim zühhâd hemân Göricek anları dirler zümre-i ehl-i lazâ (Kuddûsî, G.114/3) “İnkârcı kişi (kâfir): ‘Keşke toprak olsaydım!’ diyecektir.” (Nebe, 78/40) ayetini okuyanın, cehennem ateşine dalıp, yanında nar alevlensin diye bedduada bulunulan beyitte, ayetten iktibasla küfürde ısrar edenler gibi, sevgilinin yüzüne hak ettiği değeri vermeyenlerin de cehennemlik olduğu vurgulanmakta ve cehennemin Cahîm ismine değinilmektedir: Okur “yekûlü’l-kâfirü yâ leyteni küntü türâb” Nâr-ı câhîme daluban yanında nârın yalına (Nesîmî, G. 375/7) Parlak dolunay olan sevgilinin yüzünün Mushaf, yaratılışının baştan ayağa gönül alıcı olduğu, irfan ehlinin Sa‘îr ashabı olmadığı ve Hakk’ın hem işiten hem gören olduğunu bilmek gerektiği ifade edilen tuyuğda, cehennemin isimlerinden biri olan Sa‘îr’e yer verilmektedir: Sûretin Mushafdır ey bedr-i münîr Hilkatin ser-tâ-kademdir dil-pezîr Ehl-i ‘irfân ol ne eshâb-ı sa‘îr Bil ki Haktır hem semî‘ u hem basîr (Nesîmî, Tuyuğ 34) 2.2.1.2. Cehennemin Yapısı ve Muhtevası Cehennemin yapısı ve içeriğine dair bilgilere önceki bölümde değinilmiştir. Azap konusunda bir hayli ayrıntılı tasvirlere gidildiği; ateşle, kaynar su ve irinle, soğukla, dikenli bitkilerle, katranla ve kızgın prangalarla azap edildiği; cehennemde görevli olarak Mâlik ve zebanilerin bulunduğu; cehennemin yedi tabakadan oluştuğu, 12 Taranan divanlar arasında cehennemin bu ismine sadece Ahmed Kuddûsî’nin yer verdiği tespit edilmiştir (Ayrıca bk. G.115/10; G.832/9; Dörtlüler 1/6; Dörtlüler 2/5). 344 içerisinde vadi ve çukurların bulunduğu, zindanı andırdığı ve etrafının surlarla çevrildiği haber verilmektedir. Cehennem meleklerinden biri olan Mâlik, cehennemden herkesin korkup titrediğini, İlahî emre itaat etmeyenin onda pişip, kebap gibi olacağını söylemektedir. Dolayısıyla beyitte, cehennem ehlinin bir özelliğine, azabın boyutuna ve cehennemde görevli meleğin ismine değinilmektedir: Mâlik eydür hey hey Tamu korkubanı ditrer kamu Tanrı buyrugın tutmayan anda bişe biryân ola (Yunus Emre, 9/5) Cehennemden korkanın, halka karşı alçak gönüllü olması gerektiği; mahşer günü ince köprü olan sırattan herkesin geçmek durumunda olduğu bildirilmektedir. Mütevazı olanların, cehennemin üzerinde bulunacağı haber verilen sırat köprüsünden geçeceklerine işaret edilmektedir: Korkarısan sen Tamu’dan (gel) alçak olgıl kamudan Ol güni ince köpriden (bil) kamular geçmek gerek (Yunus Emre, 137/5) Ahiret için azığın hazırlanması ve yolun korkulu olduğunun anlaşılması gerektiğini kendine telkin eden şair, gömgök katran denizi üzerine kıldan sırat gerileceğini vurgulamakta, yolu tasvir ettiği gibi, cehenneme dair sırat ve katrana değinmektedir. Nitekim cehennemliklerin gömlekleri katrandan olduğu bildirilirken, beyitte cehennemin içerisinde sıvı halde bir madde olarak geçmektedir: Yûnus yaragun eyle yol korhulı key anla Gökren katran denizi kıldan Sırât gerile (Yunus Emre, 306/7) İran Sasani devletinin adaletiyle ünlü hükümdarı Nuşirevan’ın, kâfir olmasına rağmen, adaleti sayesinde cehennem ateşini görmeyip Araf’a kabul edileceği dile getirilmektedir. Sırat köprüsünün cehennem üzerinde bulunup cennete onun vasıtasıyla girildiği gibi, Araf da cennet ile cehennem arasında bulunmaktadır. Her ne kadar ahiret hayatına dair bu iki safha cennet ve cehenneme ait değilse de, cennet ve cehennemi tamamlayıcı unsurlar olarak görülmekte, bu itibarla bahse konu edilmektedirler: Kâfir idi ‘adl kılduğı içün Nûşirevân Görmedi nâr-ı cehîmi didiler a‘râfa gel (Muhibbî, G.1711/4) Cehennem ateşinin mahşerde boynuna bukağı (halhâl) olmadan, zebanilerin elinden yakasını kurtarmasını kendine telkin eden şair (Mihrî Hâtun, Tazarrunâme/384), cehenneme dair zebani ve ağlâl (boyunluk) olarak da düşünülebilecek olan halhâla değinmiş olmaktadır. Yine, evlat (mahdûm) nazara alınarak zamane insanına 345 yöneltilen eleştiride, onun, selâsil ve ağlâli (pranga) altın olmayınca mahşerde cehenneme dahi girmeyeceği belirtilmekte (Nâbî, Rubâ‘î 216), cehenneme ait selâsil ve ağlâla yer verilmektedir. Nitekim bir beyitte de dert ve gam zebanisinin, sevgilinin ayrılık cehenneminde zülfünün hayalinden, âşığın boynuna selâsil (zincirler) bağladığı söylenmektedir. Sevgiliden ayrılık, cehennem; dert ve gam, zebani; sevgilinin zülfü de selâsil olarak görülmüş, cehenneme ait zebani ve selâsile değinilmiştir. Aynı zamanda beyitte önceki mısra sonraki mısraa bağlanmak suretiyle “anjabmen”, bir nevi sihr-i helâl sanatı yapılmıştır: Dûzah-ı hecründe derd ü gam zebânîsi benüm Boynuma zülfün hayâlinden selâsil bagladı (Mesîhî, G.269/2) Kerbela hadisesi için yazılan bir mersiyede, zehirli yılan mukabili olan Yezîd’e hitapla, Mâlik’in cehennemde ona zakkûm ile birlikte ziyafet vermesi beddusaında bulunulmaktadır. Cehennemde bulunan ve yiyeceklerinden oradakilere verilecek olan zakkûm üzerinde durulmaktadır: Ey mâr-ı sem mukâbili zakkûm ile hemân İtsin sana cahîmde Mâlik ziyafeti (Şeref Hanım, K.17/21) Şair içinde bulunduğu ortamdan, cehennem kışının daha şiddetli olduğunu söylemektedir. Cehennemdeki sarhoşun azaba çarptırılacağı, Allah’ın işine akıl sır ermeyeceği ve bizler için kapalı olsa da, her şeyde bir hikmetin bulunduğu belirtilmekte, cehennemde de kış mevsiminin olduğuna atıf yapılmaktadır. Nitekim zemherir denilen çok soğuk ile de cehennemliklere azap edileceği malumdur: Bundan eşedd imiş cehennem kışı Ta‘zîb iderler(miş) anda serkeşi ‘Akıldan hâricdür Tenrinin işi Her şeyde var hikmet bizlere mestûr (Kuddûsî, Dörtlüler 31/10) Bir kişiyi asla tahkir edip hor görmemek gerekmektedir. Aksi takdirde kibir ehlini, cehennemde bulunan Gayya adlı bir kuyuya atacaklardır. İnsanları küçük düşürmek, hafife almak, onlarla alay etmek ve onlara hor gözle bakmak kibirli olmanın göstergesidir. Kibir ise insanın, cehennemde Gayya denilen derin bir çukura yuvarlanarak, aşağılayıcı azabı tatmasına neden olmaktadır: Sakın hor görme bir ferdi birâder eyleyüb tahkîr Atarlar ehl-i kibri bil ki Gayyâ adlu bir çâh var (Kuddûsî, G.685/7) 346 Hakk’ın en aşağı katta bulunanlar için mi, onu hazır ettiği, azgınlık gayyasında nice tabakaların olduğu söylenmektedir. Cehennemde derk (dip, en aşağı kat) ve derek (dereke, tabaka)’lerin bulunduğu beyitte de belirtilmekte; sapkınlığın en dibini bulanların, bunda sınır tanımayanların, oraya gideceği bildirilmektedir: Derk ehli içün mi anı âmâde ider Hakk Gayyâ-yı gavâyetde ki var niçe derekler (Kânî, G.31/6) Münafıklardan kaçınmak gerektiği, zira onların yerinin derk-i esfel olduğu ifade edilmekte, münafıkların cehennemin en alt tabakasında olacaklarına dair ayete (Nisâ, 4/145) telmihte bulunulmaktadır: Münâfıklardan eyle ictinâb çün Ki anların mekânı derk-i esfel (Kuddûsî, G.391/2) Cehennemliği, zebaniler cehennemde kızdırdıkları yere alınca, o vakit demir gibi olan gönlün ah edip inleyceği söylenmektedir. Katı kalpli oluş, cehennem zebanilerinin hazırladığı azapla, işkenceyle neticelenmektedir. Bu itibarla beyitte, cehennemde görevli olan zebanilerden bahsedilmekte ve demir saclar üzerinde yapılacak olan azap çeşidine de işarette bulunulmaktadır: Alınca orda yere kızdırıp zebânîler Eder o dem bu dil-i âhenîn âh u enîn (İzzet Molla, Münâcât -7/34) Şair kendisini, zebaniler eline vermemesi ve kapısından horlukla sürmemesi için Rabbine yalvarmakta, azaba çarptırılmamak ve kapıdan aşağılanarak uzaklaştırılmamak hususunda dua etmektedir. Zira cehennemde aşağılayıcı azap vardır: Zebânîler eline virmeyesin Kapundan horlugıla sürmeyesin (Eşrefoğlu Rûmî, Mes.4/15) 2.2.1.3. Cehennem Ehli ve Cehennem Azabı Başta inkârcılar olmak üzere, emre itaat etmeyen, sorumluluklarını yerine getirmeyen, nehiyden sakınmayan ve ahlaki yönden kötü hasletlere sahip olan kimselerin cehenneme gideceği bildirilmektedir. Klasik Türk şiirinde gerek inanç, gerekse amel ve ahlak bakımından cehennem azabına çarptırılanların ele alındığı görülmektedir. Aşk merkezli düşünüldüğünde, mahbuba karşı sevgi ve saygıda kusur edenlerin ve bilhassa rakip, zâhid gibi tiplerin gideceği yerin cehennem olacağı üzerinde durulmaktadır. 347 Sevgilinin güzelliğinin kurbanı olmayan herkesin yerinin, sonunda ateş (nâr) olması muhtemeldir. Aşk ile yar olmayan gönül, dîdâr cennetlerine girmekten de mahrumdur (İsmail Hakkî, Müteferrikler 15/1). Dolayısıyla sevgiliye vuslat için can u seri feda etmek ve gerçek manada âşık olmak gerekmektedir. Aksi takdirde cehenneme gitmek ve sevgiliden ayrı kalmak kaçınılmazdır: Her cân şehâ ki olmaya kurbânı hüsnünün Tahkîk belki âhir anun yeri nârdur (Mihrî Hâtun, K.13/14) Sevgiliyi bırakıp da puta ibadet eden kâfir, bu sebeple cehennem azabına müstahak olmaktadır. Vahdeti bırakıp da, kesreti temsil eden bir varlığı tercih edenin bu yüzden cehennem azabına müstahak olduğu ifade edilmektedir: Seni koyup büte eyler ‘ibâdetin kâfir ‘Azâb-i dûzaha ol vechden olur kâbil (Fuzûlî, G.176/5) Hz. Peygamber’e olan sevgi ve inançtan yoksunluk da cehenneme gitmeye sebep olmaktadır. Nitekim dîdâra âşık ve gülzar için bülbül olan şair, Hz. Peygamber’i sevmeyenin ateşe yanmasını istemektedir. Hz. Peygamber’i gönlünde inkâr eyleyen bütün münafıkların cezaları ebediyete kadar cehennemde yanmak olacaktır: ‘Âşıkam şol dîdâra bülbülem şol gül-zâra Seni sevmeyen nâra yansun yâ Resûla‘llâh (Yunus Emre, 344/5) Her munâfik kim, seni könlinde inkâr eyledi, Tâ ebed yanmak cehennemde cezâdur, yâ Nebi! (Hatâ’î, G.86/7) Komşu hakkı boynunda olan kişinin yarın cehennemde kalıcı olması konusunda bedduada bulunan şair, kul hakkıyla ahirete irtihal edenlerin yerinin cehennem olacağına işarette bulunmaktadır: Eger konşı hak’ı boynundayısa Cehennem’de yarın bâkî kalasın (Yunus Emre, 279/12) Gönlünde ikilik tutup, o sermayeyi burada satan ve yine ahiret hayatında cehennemde kalacak olan, bu dünyada namaz kılmayandır. Namaza vurgunun yapıldığı beyitte, gönlünde dünya ve ahirete yer verip, ahiretin sermayesini bu dünyada tüketenin de aslında kaybedenlerden olduğu belirtilmektedir: Gönlinde ikilik tutan ol metâ‘ı bunda satan Yarın Cehennem’de yatan bunda namâz kılmayandur (Yunus Emre, 99/5) Dünyaya sımsıkı bağlananların, dini önemsemeyip yabana atanların, cenneti yok fiyatına satanların hallerinin iç açıcı olmayacağı dile getirilmektedir. Dolayısıyla 348 dünyanın, müminin zindanı olduğu gerçeğini unutup, dünyayı ahirete tercih edenlerin durumu endişe vericidir: Dünyâyı muhkem tutarlar Dîni yabana atarlar Cenneti yoğa satarlar Nic’olur bizim hâlimiz (Hüdâyî, 74/5) Bu dünyada zalimlik yapıp, nefsini haramla yedirip içirenlerin, ahirette yüzlerinin kararacağı ve canlarının rahat etmeyeceği bildirilmektedir. Beyitte, nice yüzlerin ağardığı, nice yüzlerin de karardığı o günde; yüzleri kararanların, imanlarından sonra küfre düşüp inkâr etmelerine karşılık, azabı tadacaklarını haber veren ayete (Âl-i İmrân, 3/106) telmih yapılmaktadır: Bunda zâlimlik eyleyen nefsi harâmla toylayan Yüzleri kara kopısar öz cânları râhat degül (Yunus Emre, 154/4) Zâhide hitapla şair, cimriliği bırakmasını ve cennetin kendisine ait olacağını söylememesini istemektedir. Zira o, cimri olanın cennete girmeyeceğini işitmiş olsa gerektir. Bu itibarla zâhid muhatap alınarak cimrilerin yerlerinin cehennem olduğu vurgulanmaktadır. Nitekim sonraki beyitte, cimriliğin terk edilmesi gerektiği, cimrinin yerinin cehennem ateşi olduğu ve onun dostunun ise taşlanmış, lanetlenmiş şeytan olduğu vurgulanmaktadır. Cimri, bencil davrandığı için, Hz. Âdem’e secde etme konusunda enaniyete kapılan şeytanla ilişkilendirilmiştir: Zâhidâ gel buhlı ko dime benümdür cenneti Hiç bunı işitmedün mi cennete girmez bahîl (Muhibbî, G.1688/4) Buhlü terk eyle bahîlin yeridir nâr-ı cahîm Hem refîki olısardır anın İblîs-i racîm (Hüdâyî, Mf.34) Şairi, Firavun narı bir hayli yaktığına göre asi olanı Sakar narının çok daha fazla yakacağı beklenmektedir. “Âsi” kelimesiyle hem isyan eden hem de Firavun’un hanımı olan Hz. Âsiye anlaşılmaktadır. Dolayısıyla beyit şu şekilde de yorumlanabilir: Âsiye’yi Firavun ateşi eğer böyle yakıyorsa, Zâtî’yi Sakar narı, çok daha fena yakacaktır: Zâtî’yi şöyle yakubdur ki firavun nârı ‘Âsîyi vay eger böyle yaka nâr-ı sakar (Zâtî, G.275/5) Şair kendi şahsını nazara alarak, emre uymayıp nehiyden sakınmayan isyankârların amellerinin çirkinliğini görüp, cehennem ateşinin onlardan el etek çekeceğini söylemektedir. Buna göre, Allah Teâlâ’nın buyruklarına karşı gelen veya 349 onları yapmayanların bu cürümleri karşısında cehennem ateşinin bile yaka silktiği vurgulanmaktadır: Ol ‘âsîyem ki zişti-i a‘mâlimi görüp Benden Cehennem âteşi dâmen-keşân olur (Kânî, Ebyât 89) Kerbela sultanları (şehitleri) için yazılan bir kasidede şair, Hz. Hüseyin’e zulmü reva görenlerin teninin pişmanlık cehenneminde ateş koru yığını olduğunu söylemekte (Nâ’ilî, K.7/40), Hz. Peygamber’in zatı gibi cihan azizinin düşmanlarının daima cehennem ateşinde olmalarını, orada ebedî olarak kalmalarını istemektedir: Zâtun gibi ‘azîz-i cihânun ‘adûları Olsun hemîşe nâr-ı cahîmün muhalledi (Kâmî, K.4/7) Yahudi ve Hristiyanların doğru yolu bilmeyip, Hz. Peygamber’e boyun eğen, itaat eden olmadıkları ve bundan ötürü cehennem ateşi içerisinde kaldıkları vurgulanmaktadır. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği dine inanmayıp, onu kabul etmeyen Yahudi ve Hristiyanların yerinin cehennem olacağı belirtilmektedir: Bilmeyüp toğrı yolı sana muti‘ olmadılar Kaldılar nâr-ı cahîm içre Nasâra vü Yehûd (Muhibbî, G.9/6) Nasihat tutmayanın cezası, elbette cehennemde ateş olacaktır (Kuddûsî, K.19/28). Nitekim Hz. Peygamber’in nasihatini can u gönülden tutmadığı için Ebu Leheb, cehenneme girmiştir. Bu itibarla Hz. Peygamber’in nasihatlerine kulak tıkayan, nasihatleri tutmayıp da gurura kapılan Ebu Leheb gibi insanların varacağı yer cehennemdir. Zira Hz. Peygamber, Allah Teâlâ’dan aldığı vahiy ve emirleri insanlara iletmekte ve ona itaatin Allah’a itaat olduğu ayetler (Nisâ, 4/80; Tevbe, 9/71) vasıtasıyla bildirilmektedir: Tutmadı çünki cân u gönülden nasîhatun Nâr-ı cahîme girdi anunçün Ebû Leheb (Muhibbî, G.145/4) Cehennem ateşinin -tabiri caizse- her kâfirin canına okuduğu, fakat ateşin alevlerinden her Ebu Leheb’in görünmediği ifade edilmektedir. Cehennemin tutuşmuş muazzam alevleri arasında her yananın görünmeyeceği anlaşıldığı gibi, Tebbet Suresin’de Ebu Leheb hakkındaki ifadeler de akla gelmektedir. Nitekim özel olarak bir kâfir ve karısından söz eden bu surede, onun alevli (leheb) bir ateşte yanacağı (Tebbet, 111/3) bildirilmekte, dolayısıyla ismiyle müsemma bir halde yerinin ateş olacağı bizzat Kur’an tarafından haber verilerek cehennem ehlinden biri ifşa edilmiş olmaktadır: 350 Derler cehennem odu her kâfiri okudu Nârın veli vukûdu her Bû Leheb görünmez (İbrahim Hakkî, G.156/2) Kerbela hadisesinin baş aktörlerinden Yezîd’e lanet okuyan şair -her ne kadar ona lanet eyleyenin mekânının cehennem olacağı söylense de- buna rağmen ona, ailesine ve yardımcılarına lanette bulunmaktadır. Aynı şekilde şair, İbn Ziyad’ın lanete sebep olan işinin hatırlanıp, cehennemde Mâlik’e Yezîd’i azad ettireceğinden de kaygı duymaktadır. Hz. Hüseyin ve yanındakiler, Emevi devletinin Yezîd dönemindeki Kûfe valisi Ubeydullah b. Ziyâd’ın gönderdiği askerler tarafından öldürülmüştür (Sarıçam ve Aycan, 1993: 30). Dolayısıyla hükümdar olarak Yezîd, vali olarak da Ubeydullah b. Ziyad Kerbela’da yaşanan cürümden sorumlu tutulmakta ve her ikisinin de cehennemlik olduğu belirtilmektedir: La‘net Yezîde kendine a‘vân ü âline La‘n eyleyen denirse de dûzah-mekân olur (İzzet Molla, Na‘t 6/37) Korkarım yâd olup mel‘ânet-i İbni Ziyâd Etdirir Mâlike dûzahda Yezîdi âzâd (İzzet Molla, Muhtelif Manzumeler 18/1) Riyanın sıcak pazarında soğuk olan zâhidin, cehennem ateşinde yüz bin ay ve yıl pişmeyeceği söylenmekte; gösteriş düşkünü olan bu tipin cehennemde binlerce yıl yansa dahi olgunlaşıp kemâle ermeyeceği ifade edilmektedir. Bu vesileyle zâhidin yerinin cehennem olduğu ima edilmektedir. Hatta “Muradın riya kirinin arılığı ise, korkum odur sana cehennemde de yer vermeyeceklerdir.” diyen şair, riya kirine gark olmuş zâhidin bu haliyle, cehennemde dahi yer bulamayacağından endişe etmektedir: Puhte olmaz âteş-i dûzahla yüz bin mâh ü sâl Şol riyânın germ bâzârında zâhid serd ola (Hayâlî, G.438/2) Pâkî-i çirk-i riyâ ise murâdın zâhid Korkum oldur sana dûzahda da yer vermezler (Nâ’ilî, G.126/5) Kâfirin yerinin cehennem olduğu, lakin en aşağı tabakada münafığın köpek olduğu belirtilmektedir. Bu itibarla cehennemin en aşağı derecesinde münafıkların olacağına ve kâfirin yerinin de cehennem olacağına işaret edilmektedir. Zira münafığın mekânının cehennemde en aşağı kat olduğu İlahî Kelam’da (4/145) bildirilmektedir (Kuddûsî, G.305/3): Kâfirün yiri cehennemdür velî Derk-i esfelde münâfık oldı sek (Niyâzî-i Mısrî, 96/2) 351 Şair, gümüşe heves etmemek gerektiği, onun sonunda ateşe meyli olmasa da, ona heves etmenin sonucunda ateşin olacağı uyarısında bulunmaktadır. Bu bakımdan gümüş, işlenme aşamasının sonunda tabiatı gereği ateşi sevmediği, ateş yapısını bozduğu halde; gerek onu biriktirmek gerek kap kacak olarak kullanmak konusunda ona heves edenlerin akıbeti cehennemdir. Zira gümüş ve altın gibi değerli madenleri biriktirip de Allah yolunda harcamayanlar için bunların cehennem ateşinde kızdırılarak sahiplerinin alınları, böğürleri ve sırtlarının onlarla dağlanacağı haber verilmektedir (Tevbe, 9/34-35). Bu madenlerin yiyecek ve içecekler için kap olarak kullanılması da, Hz. Peygamber tarafından yasaklanmıştır (Buhârî, Libâs: 27; Müslim, Libâs: 1-2). Dolayısıyla nehyedilenden sakınmamanın sonu cehennem ateşinde yanmaktır: Dirheme kılma heves kim var anun sonında hem Eylemedi nâra meyli âhırında nâr var (Zâtî, G.488/6) Eşler, çocuklar ve malların hepsi birer imtihandır. Kendilerinde hiç vefa bulunmayan bu imtihan ve fitne unsurları, sahibine cehennemi sığınak kılmaktadırlar. Beyitte, malların ve evlatların insan için birer fitne/imtihan olduğunu bildiren ayetlere (Enfâl, 8/28; Teğabün, 64/15) telmih yapılmaktadır: Ezvâc u evlâd ey ahî fitne kamusı mâl dahi Me’vâ kılarlar dûzahı anlarda yokdur hîç vefâ (Kuddûsî, G.113/6) “Zâhid, cehennem ateşine girse yeridir. Nitekim onda yanan taştır, odun değildir.” denilmekte, cehennemin yakıtının insanlar ve taşlar olduğuna dair ayetlere (Bakar, 2/24; Tahrim, 66/6) atıfta bulunulmaktadır. Üstelik zâhid, varlıkların cansızlar (cemâdât) kategorisinde olan taş menzilesinde görülmekte, bir bakıma değersiz oluşu ima edilmektedir: Yeridir eger nâr-ı cehîme gire zâhid Kim yanıcı anda hacer olur hatab olmaz (Ahmed Paşa, G.115/6) Cehennem odunlarının ateşinin korkağı olanın; muhabbet çekenin ateş kadehine el vurmaması istenmektedir. Beyitte, yakıcılığına dikkat çekilen aşk şarabının, cehennem ateşiyle kıyaslanarak, âdeta ondan daha yakıcı olduğu ve bu şaraptan içmenin herkesin harcı olmadığı belirtilmektedir: El sunma câm-ı şu‘le keşân-ı mâhabbete Tersân-ı âteş-i haşebât-ı cahîm isen (Nâ’ilî, G.214/6) Dünyada Mevlâ’nın nimetlerini önemsemeyen ve onlara karşı şükürde bulunmayanların, bekâ âleminde bu nimetlerden dolayı hesaba çekilip azap 352 göreceğinden korkulmaktadır. Zira şükran-ı nimet olmak gerekirken, küfran-ı nimet olmanın sonucu azaptır. Şair bu konudaki endişesini dile getirmektedir: Cihânda ni‘met-i Mevlâyı saymadık hîçe ‘Azâb olur mu bekâda bize hesâb gibi (İzzet Molla, G.513/3) Hz. Peygamber, ümmetine ahirette hiç azap olmayacağını söylemiştir. Ancak şair, İstanbul’un yoldan çıkmışlarının bu ümmetten olup olmadığını da sorgulamaktadır. Şehrin bazı kesiminin cehennemlik olduğuna kanaat getiren şair, bu insanların Hz. Peygamber’in ümmeti olup olmama konusunda şüpheye düşmektedir: Resûl didi ‘azâb yok âhiretde ümmetime hîç Bu ümmetden değil mi yohsa gümrâhân-ı İslambol (Kuddûsî, K.23/33) Hz. Peygamber, cehennem ehlinin çoğunun kadınlar olduğunu söylemiştir. Nitekim onların günahlarının çok olduğu bilinmektedir. Günahlarının çokluğundan ötürü cehennem ehlinin de genelinin kadınlardan oluştuğu Hz. Peygamber tarafından haber verilmektedir (Tirmizî, Cehennem: 11): Resûl didi cehennem ehlinin çoğı nisâdur Bunı bilen bilür ki anların evzârı çokdur (Kuddûsî, K.32/33) Murdar nefis, âşığı, ağyara yâr, yâre de ağyar eylemiş ve durağını nar etmiştir (Kuddûsî, G.809/3). Bu itibarla pis, alçak nefsine uyup cehennemin en âlâ yerini mekân edinenin ağlaması beklenmektedir. Şair kendi şahsında, okuyucuya ibret dersi vermek suretiyle, nefsine uyanın yerinin cehennemin en kötü mahalli olacağını, bundan dolayı da çokça ağlamak gerektiğini dile getirmektedir: Nefs-i habîsine uyup itdin cehennemin A‘lâ yerini câ vü mekân ağlamaz mısın (Şeref Hanım, K.12/14) Bu dünyada Hakk’a layık bir amel işlemeyenin, yarın cehennemdeki yerinin ateşle dolacağı bildirilmektedir. Buna göre, işlenen amelin hayır ve şer bakımından tetkiki sonucunun müspet olması önem kazanmaktadır. Aksi takdirde gidilecek yer cehennemdir: Hakk’a layık bir amel kesb etmesen bunda eğer Pür olur nâr ile ferda cây-i nîrânın senin (Turâbî, 172/8) Âşık, ölümü ve cehennem azabını unutup, günah işlediğini ve mecazi aşka müptela olduğunu itiraf edip tövbe istiğfarda bulunmaktadır. Mecazi aşkın bir günah olarak addedilmesi dikkat çekicidir. Zira mutasavvıflar mecazi aşka karşı olmamakla ve onu İlahî aşka geçiş için bir köprü olarak görmekle birlikte, onda takılıp kalmayı uygun 353 bulmamaktadırlar. Bir vasıta olan bu aşkta oyalanmak suretiyle, asıl gayeden uzaklaşılacağı muhtemeldir. Bu ihtimalin vuku bulmasıyla âşık, hedefinden sapmış olduğu için pişmanlık duyup tövbe etmektedir: Unutdum mevti hem dûzah ‘azâbın işledim zenb Mecâzî ‘ışka olub mübtelâ estağfirullâh (Kuddûsî, G.217/8) 2.2.2.Kusurun ve Düzensizliğin Mekânı Olarak Cehennem Cennet, her yönüyle mükemmeli, ideal olanı ve düzenli oluşu ifade etmektedir. Her yönüyle hoşa giden ve gönlü okşayan cennetin aksine cehennem ise düzensizliğin, hoşa gitmeyen hususiyetlerin, tiksindirici ve ürkütücü tabloların olduğu bir ortamı nazara sunmakta ve bu gibi hasletleriyle itici gelmektedir. Dolayısıyla cehennem her haliyle kötü ve uzak durulması gereken bir görünüm arz etmektedir. 2.2.2.1. Hoşa Gitmeyen Yönleriyle Dünyanın Cehenneme Benzetilmesi Cehennemin korkutucu, ürkütücü ve iğrendirici manzarasının dünya hayatında yansımasını bulduğu durumlar ve ortamlarla karşılaşılmaktadır. Akıl almaz hadiselerin ve karmaşık ilişkilerin yaşandığı dünyada, insana küçük dilini yutturacak derecede hayret verici ve bir o kadar da tiksindirici manzaralara tesadüf edilmektedir. Ancak bütün bu manzaraların cehennemdeki azaba nazaran küçük bir örnek kabilinden olduğunu belirtmek gerekmektedir. Başta savaşlar olmak üzere, doğal afetler, salgın hastalıklar, yangınlar, ahlaki çöküntünün doğurduğu sosyal problemler ve merhametten, vicdandan ve insaftan yana nasibi olmayan insanlardan neşet eden çirkin davranışlar, dünyayı cehenneme benzetmektedir. Bu dünyada yaşanan onca nahoşlukların cehenneme nazaran yine de hafif kaldığını ifade etmek lazımdır. Lakin zayıf yaratılışa sahip bir insan için vukua gelen bunca olumsuz hadise, onun için âdeta kıyamet demektir. Dünyanın bu hale gelişinde insanın rolü büyüktür. Nitekim bazı Batılı filozof ve bilim adamlarının düşüncelerinin tesiriyle mekanik kurallara göre işlediği varsayılan, bütün kutsallıklarından arınmış bir evren anlayışı ortaya çıkmıştır. Böylece tabiat, İlahî hikmetin tecelli ettiği, temaşa ve murakabe edilerek İlahî hakikatlere ulaşılabilecek kutsal bir âlem olma özelliğini kaybetmiş; tamamen profan, mekanik kurallara göre işleyen, hükmedilmesi için savaşılması ve boyun eğdirilmesi gereken bir obje haline gelmiştir (Uslu, 1995: 115). Tahakküm altına alınan tabiatın kaynaklarını ve kendisine sağladığı avantajları insafsızca kullanan insanoğlu; tabiatı büyük bir hızla tahrip etmiş ve günümüzün en 354 belalı problemlerinden biri olan çevre sorunlarını tüm insanlığın başına musallat etmiştir (Uslu, 1995: 115). Bunun yanı sıra insanların giderek bencilleşmesi, hastalıkların çoğalması, kitle imha silahlarıyla birlikte savaşların kısa sürede yüzbinlerce insanı yok edebilme seviyesine ulaşması ve mahvedici silahlarla medeniyetlerin harap olması günümüz dünyasını cehenneme çevirdiği gibi, geçmişte de daha ehven olan bu türden olaylar nedeniyle dünya cehennemi andırır hale gelmiştir. Dünyanın geneli fitne zehri (semûm-i fitne) ile lebalep doludur (Ahmedî, K.64/12). Fitne ateşiyle Sakar (cehennem) gibi olan dünya (İzzet Molla, Tr.297/1), bu haliyle cehennemi dahi kıskandırmıştır (İzzet Molla, K.30/1). Dolayısıyla her günü mahşerden alamet taşıyan, sanki kalınan yerin cehennem olduğu bu ortamda nice yıllar böyle, vakit gelip geçmektedir. Cehennemin isimlerinden Semûm ve Sakar’ın da geçtiği şiir atıflarında, fitnenin cehennemi andırması dikkat çekicidir. Ateşe benzetilen fitne, sardığı yeri yakıp kavurucu bir etkiye sahiptir. Bu yönüyle cehennemle ilişkilendirilmektedir. Dünyada yaşanan fısk u fücur ve fitnenin cehennemi aratmadığı vurgulanmaktadır: Böyle geçdi vaktimiz bir nice yıl kim her günü Rûz-ı mahşerden nişân gûyâ cihân dûzah-nişîn (İzzet Molla, K.30/17) Âlemin uyanıklığı cehennem gibidir. Bütün yalan dolanı ve efsunu terk etmek gerekmektedir. Kovuculuk ve büyücülük insanlar arasında güven bağının zedelenmesine ve emniyetin rafa kalkmasına sebep olmaktadır. Bu kaos hali ise cehennemi çağrıştırmaktadır: Çü dûzahdır bu agâhî-i ‘âlem Uyı koy cümle tezvîr ü fusûnı (İbrahim Hakkî, G.341/5) Fitne uykudadır uyandırmamak gerekmektedir. Uyandığı takdirde, fesat ile dünya dolmakta ve cehennem gibi kızgın olmaktadır. “Fitne uyuyandır, onu uyandırana Allah lanet etsin.” (el-Aclûnî, 2001: II/97) şeklinde geçen hadise telmihle fitnenin tahrip edici boyutu gözler önüne serilmekte, fitne ve fesadın cihanı cehenneme çevirdiği vurgulanmaktadır: Eğer olmasa bir gün ol uyanur fitne derhâl Fesâd ile cihân toldı cehennem-veş sahîndir (Kuddûsî, G.759/12) Müminler için zindan olan dünya, kendisinde kanların döküldüğü meydana benzemektedir. Bu da cehennem ehlinin çektiği kan ve irinle olan azabı akla 355 getirmektedir. Dünya da, anarşi, isyan ve savaşlar sebebiyle kanların akıtıldığı, yürek burkucu olayların yaşandığı bir ortam sunmaktadır: Ey cihân mü’minlere zindâna benzersin hemîn Anda kanlar dökülür meydâna benzersin hemîn (Zâtî, G.1168/1) Kafeste papağana şeker verilmesine rağmen, karar kılmadığı, kendisine sunulan bu imkân ve mekân ile yetinmediği halde, bu zindana giren insanın dünyada karar kılmasına şaşılsa yeridir. Zira dünya kuşatıcılığıyla bir kafes gibidir ve bu yönüyle etrafı surlarla (suradık) çevrili, kâfirleri çepeçevre kuşatmış olan cehennemi andırmaktadır. Kâfirler cehennemden kurtulmak için Rablerine yalvarıp yakaracaklar, ancak kâle alınmayacaklardır. Tuhaf olan, dünyadan kurtulmak için insanın, bir uğraş vermemesi; daha doğrusu böyle dünyayı bir kenara bırakıp, âdeta cennet gibi bir manzara arz eden dünya için çaba sarf etmemesidir: Kafesde tûtîye sükker virürler hîç karâr itmez ‘Aceb niçün karâr ider bu zindâna giren insân (Niyâzî-i Mısrî, 128/3) Gussa mekânı sitem mahalli olan bu gam geçidinin ferah yurdu olması sanılmamalıdır. Zira zulüm, baskı, kaygı ve kederin olduğu bu dar boğazın ferahlık bahşetmesi muhaldir. Sıkıntı verici hiçbir durumun yaşanmadığı bir yer olan cennetin aksine dünya, gamdan azade olunan bir yer değildir. Bu haliyle dünya cehenneme benzemektedir. Nitekim cehennem de ehlinin kedere ve türlü türlü meşakkatlere duçar olduğu bir mekândır: Mekân-ı ğussa mahall-i sitemdür ey Yahyâ Bu tengnâ-yı gamı sanma ola dâr-ı ferâh (Şeyhülislâm Yahyâ, G.39/5) Müminin zindanı olan dünyada rahat bulunmamakta, zulmette kasvet ve kasvette ise illet muhakkak olmaktadır. Zindan, karanlık, kasvet ve hastalıkla memlu bir yer ancak cehennem demektir. Beyitte, dünyanın müminin zindanı, kâfirin cenneti olduğuna dair hadise telmih yapılmaktadır: Mü’minin dünyâ sicnidir zinhar râhat bulunmaz Zulmetde kasvet kasvetde ‘illet olmamak olmaz (Kuddûsî, K.38/11) Bu âlem sanki bir hüzünler kulübesi ve bu zindan erkeğin ve kadının ayak bağıdır. İnsanı tutup, alıkoyan ve gama gark olmuş bulunan dünya, cehennemde kâfirlerin boyunlarına geçirileceği bildirilen tasmaları/demir halkaları (Ra‘d, 13/5; Sebe, 34/33; Yâsîn, 36/8) anımsatmaktadır. Cehennemdeki zincirler ve demir halkalar (İnsân, 356 76/4) cehennemliğin hareket alanını kısıtladığı gibi, dünya da insanoğlunun ötelere ulaşmasında bir engel konumundadır: Bu ‘âlem sanki bir beytü'l-hazendür Bu zindân pây-bend-i merd ü zendür (İsmail Hakkî, Mf.37) Âlemin imarının sonsuz olduğunu sanmamak gerekmektedir. Nitekim ibret gözüyle bakılınca bu âlemin harap olduğu ve bir harabeyi andırdığı ayan olacaktır. Harap ve gayri muntazam oluşu yönüyle de cehennemi imlemektedir: Câvid sanma ‘âlemün ey dil ‘imâretin ‘İbret göziyle bak ki harâbdur begüm harâb (İsmail Hakkî, G.30/3) Bağ ile bostanı gezmesine karşın hıyar bulamayan şair, söğüt ağacında narı arzulamanın saçmalığına değinmektedir. Bağ ve bostanlarıyla dünyanın cenneti andıran tarafında, gönül ikliminde gezildiği halde; hıyar (salatalık), hayırlı kimse bulunamamıştır. Acı yapraklı ve meyve vermeyen bir ağaç olan söğüt, bu haliyle dünyanın, fayda sağlamadığı gibi zararı dokunan düzensiz ve boş yönünü andırmaktadır. Cennet meyvesi olan nar (rumman)’ın, böyle bir dünyada bulunması muhaldir ve boş bir hayaldir: Ben bâğ ile bostânı gezdüm hıyâr bulmadum Sen sögüd ağacında rummânı arzularsın (Niyâzî-i Mısrî, 135/10) Kötü koku, gübre yığını ve duman, etrafı cehennem görünümlü kılmıştır. Kokuşmuşluğu, pisliği ve tozu dumanı, gamı kederiyle dünya, cehenneme benzemektedir: Bûy-ı bed ü tûde-i sergîn ü dûd Eylemiş etrâfı cehennem-nümûd (Nâbî, Mes.9/52) Cahil ile oturmak, ilim ehli için cehennem azabının dünyadaki bir çeşididir. Âlimlerin cahillerle bir arada bulunması, âlimler için hayli zordur. Zira cahile laf anlatmak, deveye hendek atlatmaktan da beterdir. Bu itibarla cahilin meclisinde bulunmak âlime azaptır: Nâdân ile mücâlesedür ehl-i dânişe Dünyâda çâşnîsi cehennem ‘azâbınun (Nâbî, G.461/7) Böyle bir cehennemden nişane olan ateş tabiatlı mevsimde, âlem halkı bin türlü azap çekse de kendisinin ağlamayacağını söyleyen şair, sıcaklık bakımından yaşanan mevsimin cehennemi aratmadığını ifade etmektedir: 357 Böyle bir dûzah-eser nârî tabi‘at faslda Aglamazdum halk-ı ‘âlem çekse bin dürlü ‘azâb (Fehîm-i Kadîm, K.5/17) Âşık, sevgili için bu yurda gelmiştir. Sevgili yoksa bu cehennem (Sakar), karar yerinde (karargâh) ve fani olan bu yerde ne diye beklesin. Nitekim böyle bir yerde dîdâr âşığının bir an bile mutlu olması imkânsızdır (İbrahim Hakkî, G.199/2). Dolayısıyla dünya âşık açısından cehennemdir: Bu dâra geldim o dîdâra yoksa ey dil-dâr Ne beklerim bu sakarda makarda fânîde yok (İbrahim Hakkî, G.198/2) 2.2.2.2. Cehennemi Andıran Hayat, Ortam, Nimet ve Nesneler Güneşin batış anında deniz ve bulutlarda oluşan görüntülerin, gül ve lale bahçelerindeki manzaranın, şarabın renginin hep ateşi andırdığı ve dolayısıyla cehennemi çağrıştırdığı görülmektedir. Örneğin kıyametin anlatıldığı ayetlerde, “Gök yarılıp da kızarmış yağ renginde gül gibi olduğu zaman, işte o gün insana da cine de günahı sorulmaz.” (Rahmân, 55/37, 39) buyurulmakta, göğün yarılmasıyla ortaya çıkan görüntünün kızarmış yağ rengi ve gül ile tasvir edilmesi, ateş unsurunu akla getirmektedir. Yaz mevsiminin bunaltıcı sıcakları da, cehennemi aratmamakta ve bu itibarla yaz aylarında dünyanın cehennemi andırdığı üzerinde durulmaktadır. Şairler tarafından sıcaklığı yönü ile ele alınan yaz mevsimindeki bu şiddetli hararetin faili olarak görülen güneş, yeryüzünü cehenneme çevirmek suretiyle dünyaya en büyük zulmünü yapmaktadır (Erkal, 2004: 46-47). Yaz mevsiminde güneş var gücüyle dünyayı kuşatınca, yeryüzü sıcaklıktan yanıp kavrulmaktadır. Bu sıcaklık, cehennemden farkı olmayacak derecede dayanılmaz bir haldedir. Gayet bunaltıcı bir havada, aşırı derecede terleyen insan, âdeta kendi terinde boğulmaktadır. İnsanın terden çektiği sıkıntı, Firavun’un denize düşüp suda boğulmasına benzetilmektedir. Dolayısıyla deniz Firavun’un cehennemi olurken, yaz mevsimi de insanın cehennemi olmaktadır (Erkal, 2004: 50). Bunaltıcı sıcaklarıyla yaz, âdeta cehennem çukurunun derinliklerini andırmaktadır: Isınırdı yerine ka‘r-ı çeh-i dûzahda Etse Fir‘avnı felek böyle hevâdan gark-âb (Nef‘î, K.32/10) Dinden dönenlere cehennem ateşini öğretmek için, ramazan ayının yaza geldiği (Şeyh Gâlib, G.356/5), oruç ayının saadetle mübarek sefer edip, yaz günlerini cehennem ateşinin parçası eylediği belirtilmektedir. Bolluk ve bereket getiren bu mübarek ay, 358 cehennemeden numune olan yaz günlerine denk geldiği için şairi kaygılandırmıştır. Zira bu sıcak günlerde oruç tutmak bir hayli zordur: Devletle meh-i rûze mübârek sefer etdi Yaz günlerini kıt‘a-i nâr-ı sakar etdi (Şeyh Gâlib, G.356/1) Hararetle biraz yanıp yakılsa yüzünün bulunduğu, zira temmuzun inciten, yakan narının gülzara biraz ateş verdiği dile getirilmektedir. Temmuz ateşi, gül bahçesinin de ateşîn renge bürünmesine sebep olmuştur. Ta ki güneşin ateşi bağda cehennem gibi kızgınlaşmıştır (Fehîm-i Kadîm, K.5/61). Bu haliyle bağ ve gülşen, cehenneme dönmüştür: Harâretle biraz yanup yakılsa vechi var zîrâ ‘Aceb od virdi gülzâra temûzun nâr-ı âzârı (Atâyî, K.5/6) Hava değil, daima kendilerine temas edenin ateş olduğunu ve cehennem âleminin havasının asıl ateş olduğunu söyleyen şair, içinde bulundukları ortamın ateşten manzara sunduğunu ve az da olsa cehenneme benzediğini ifade etmektedir: Hava degül bize dâ’im mümâs âteşdür Havâ-yı ‘âlem-i dûzah esâs âteşdür (Fehîm-i Kadîm, G.108/1) Yedi deniz dökülse, aşırı hararetten ötürü cız bile demeyeceği, bayramın ateş ocağının narının haşre kadar sönmeyeceği dile getirilmektedir. Bayram redifli bu kasidede, konunun bayram etrafında döndüğü anlaşılmaktadır. Ateşinin haşre dek sönmeyeceği bildirilen bayram, cehennem ateşinden epey bir hararet ödünç almış görünmektedir: Dökülse heft deryâ cız dimez fart-ı harâretden Söyünmez haşre dek bi’llâhi nâr-ı mevkıd-i bayrâm (Kânî, K.38/26) Şarabın ve kadehin ateşle ve cehennemle ilişkilendirildiği müşahede edilmektedir. Gerek şarabın renginin ateşe benzemesi gerekse şarapta bulunan ateş unsurunun verdiği hararet cehennemi çağrıştırmaktadır. Harabat içre her kadehte sevgilinin aksi görünmezse, kadehin cehennem olmasını, erguvan renkli şarabın da ateş olmasını isteyen şair, erguvan ve ateş arasındaki ilgiye renk açısından yaklaşmaktadır (Demirel, 2009: 1005). Öte yandan şair, aşkın sunulduğu meyhanedeki (harabat) kadehte, sevgiliye dair bir esintiye tesadüf edemediği takdirde; o kadeh cehennem, içindeki şarap da ateş olsun derken, aslında sevgiliden ayrılığın sonucunda böyle bir cehennemi yaşayacağını ima etmektedir: 359 Harâbât içre her peymânede aksin görünmezse Cehennem ola peymâne şarâb-ı ergavân âteş (Hayâlî, G. 228/4) Sultan Süleyman’ın konu edildiği bir kasidede şair, şarap kadehinin cehennem ateşi olduğunu ve sultanın yasağının onu güneş gibi fani eylediğini söylemektedir. Şarap cehennem ateşine, kadeh de güneşe benzetilirken, İlahî takdirin güneşi yok etmesi misali, otoritenin gücü de şarabı yasaklamış, ortadan kaldırmıştır. Beyitte aynı zamanda güneşle şarap kadehi arasında da şekil ve renk bakımından bir benzerliğin olduğu hissettirilmektedir: Şu câm-ı bâde ki bir âteş-i cehennem idi Yasağı eyledi anı güneş gibi fânî (Taşlıcalı Yahyâ, K.6/24) Şair, sevgili konumundaki sâkîden ateş satan suyu getirmesini ve her bir kabarcığının omuza çıkan cehennem denizi olmasını istemektedir. Dolayısıyla şarap köpüğü cehennem deryasına benzetilmekte ve şarabın ateşinin yükselen bir özelliğe sahip olduğuna işaret etmektedir. Öte yandan beyitte su ve ateş gibi iki zıt unsur söz konusu edilmekte ve aşkı temsil eden şarap bağlamında yaratılış âleminin zıtlıklar üzerine kurulduğu gerçeğine göndermede bulunulmaktadır (Kuzu, 2013: 170). Nitekim yaratılışın temelinde de aşk ve zıt kutupların çekim gücü olduğu gibi, aşkın sembolü olan şarapta da su ve ateş tezadı bulunmaktadır: Sâkî getir ol âb ki âteş-furûş ola Her bir habâbı kulzüm-i dûzah be-dûş ola (Şeyh Gâlib, Msd.-9/II-1) Erguvân-ateş arasındaki alaka, gül bahçesinde bulunan erguvân, gül ve lâle gibi kırmızı renge sahip çiçekler bir arada kullanılmak suretiyle ortaya konulmakta (Demirel, 2009: 1006), gül bahçesine yer yer lalenin ateş koyduğu belirtilmektedir (Bâkî, G.466/5). Lale renk bakımından ateşe teşbih edildiği gibi, “Bela şimşeğinin cilvegâhı harmanımızdır, cehennemin ateş külü ise gülşenimizin çemenidir.” dilemekte, cehennem korunun küllenmeye yüz tutmuş hali, gülşendeki çemenlere benzetilmektedir. Bu haliyle gülşen cehennem ateşi olmaktadır: Tâ cilvegeh-i berk-ı belâ hırmenimizdir Hâkister-i dûzah çemen-i gülşenimizdir (Nâ’ilî, G.113/1) Sultan Ahmed’e övgü maksadıyla yazılan kasidede, onun, gülistanı gezip dolaşması esnasında, gonca ve laleyi cehennemin yanan ateş koru ettiği dile getirilmektedir. Kasidenin 38. beytinde “Kahrı bir mertebe kim olsa ger ednâ şereri” 360 şeklinde sultanın kahrına değinilmesinden hareketle, onun celallenmesinin bir sonucu olarak gonca ve lalenin cehennem koruna dönüştüğü vurgulanmaktadır: Ne gülistâne güzâr eylese bir demde eder Gonca vü lâlesini ahker-i sûzân-ı cahîm (Nef‘î, K.8/39) Gül, gül kökü, gülşen ve akarsu ateştir (Şeyh Gâlib, G.164/1). Sevgilinin olmadığı yerde, gül bahçeleri dahi cehennemden dem vurmakta, cehennem havası estirmektedir. Ağaç, fidan, yaprak ve meyve ateş olduğu gibi, renk itibariyle de gülzar cehennemi andırmaktadır. Yine, sevgili olmadıktan sonra, gülzarı seyreden âşığın gözüne gonca bir ok gibi görünmekte, güller ise azap ateşini andırmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin olmadığı yer, gül bahçesi dahi olsa, orası âşık için cehennemden farksızdır: Bana dûzahdan ey meh dem urur gülzârlar sensiz Dıraht âteş nihâl âteş gül âteş berg ü bâr âteş (Şeyh Gâlib, G.164/5) Gülzâr seyrin itsem sensüz gözüme ğonce Nâvek görine güller nâr-ı ‘azâba benzer (Muhibbî, G.573/3) Edirne şehrinin kışı, şefkat ve merhametten yoksun olan sevgili gibi, âşıkların yerini ateş eylemektedir. Sevgilinin cevri kışın dahi aşığı ateşlere gark etmektedir. Kış ile ateş arasında tezat hissedilse de, aynı zamanda bu durum cehennemdeki soğuk ile olan azabı akla getirmektedir. Hâkim unsurun ateş olduğu bir yerde soğuğun bulunması, çarpıcı bir tablo oluşturmaktadır: Korkarın sol mihri yok dilber gibi âhır bizüm Âteş eyler yirümüz Nev‘î şitâ-yı Edrine (Nev‘î, G.399/6) Mermi hisarı gibi nice kalelerin yandığı, gazilere düğün bayram, düşmana ise Sakar narı olduğu belirtilen beyitte, kuşatma altındaki kalenin ateşle sarıldığı ve düşman için bu durumun cehennemi, gaziler için de âdeta zafer sevinciyle cenneti andırdığı belirtilmektedir: Fişek hisârı gibi yandı nice kal‘aları Guzâta sûr u sürûr oldı hasma nâr-ı sakar (Atâyî, K.15/54) Ateş saçan, şimşek çakan can yakıcı topları görüp, karar yeri cehennem olan kâfir; artık işin duman, halin yaman olduğunu bilmiştir. Savaş ortamını çağrıştıran bu tabloda yeri cehennem olan kâfire, âdeta cehennem yaşatılmaktadır: Top-ı berk-efrûz-ı cân-sûzun görüp âteş-nisâr Bildi gayrı iş dumandır kâfir-i dûzah-karâr (Vâsıf, Kt.7/15) 361 Otorite sahibinin kılıcı, din düşmanlarının boğazından geçen bir su olsa, cisimlerini baştan başa cehennem narı edecek derecededir. Düşmana vurulan kılıç, yakıcı bir suyun boğazdan geçip bedeni parçalarcasına cehennem ateşine dönüşmektedir. Beyitte, kılıcın su ile olan ilişkisine atıf yapıldığı gibi, cehennemdeki azap türlerinden biri olan kaynar suya (hamîm) da imada bulunulmaktadır: Bir âbdur tîği ki ger itse gelûsından güzer A‘dâ-yı dînün ser-be-ser cismin ider nâr-ı cahîm (Fehîm-i Kadîm, K.6/12) Zemzem kuyusunun, cehennem çukuru gibi pür aydınlık olması, çamur nehrinin de demir madeni ve kibrit olması istenmektedir. “Kibrit” kırmızı yakut, altın ve kükürt karşılığında kullanılmaktadır. Buna göre renk itibariyle cehennem ateşini andırırken, zemzem Müslümanlar açısından kutsal bir su olarak görüldüğü gibi, demirin ismi de Kur’an’da geçmekle değer atfedilen bir maden olmaktadır. Beyitte iki farklı varlık kategorisi akla gelmektedir. Bunlardan cehennem ve zemzemin çağrıştırdığı cennet, çamurdan yaratılan insan ve ateşten yaratılan cin ikişerli gruplar oluşturmaktadır. Cin cehennem tabiatlı, insan ise cennet tabiatlı görünmektedir. Nitekim insan cennetten indirilmiş bir varlıktır: Ka‘r-ı dûzah gibi pür-tâb ola çâh-ı zemzem Ma‘den-i âhen ü kibrît ola nehr-i salsâl (Nâ’ilî, K.12/34) Vera ehline hitapla şair, vâizin, cehennemin vasıflarını anlattığını ve onun meclisine varıp cehennemin ne olduğunu görmek gerektiğini söylemektedir. Vâiz cuma günü cehennemin kıvılcımlarını anmış olsa da, asıl kendisi dilinden ateşler yakan, ateşler çıkaran cehennemliktir. Cehennemi çokça anlatarak vâiz kendi yerini cehennem etmektedir. Bu itibarla kişinin ne söylediği ve nasıl söylediği önem taşımakta, sözler dahi cehennem yahut cennetten manzaralar sunmaktadır: Vâ‘iz evsâf-i cehennem okur ey ehl-i verâ’ Var anun meclisine gör ki cehennem ne imiş (Fuzûlî, G.131/3) İşitdüm cum‘a gün vâ‘iz şerâr-ı dûzehi anmış Olupdur dûzehî kendü yakar odlar zebânından (Muhibbî, G.2079/4) Cehennem misali o mide asla dolmamıştır (İbrahim Hakkî, G.138/5). Kötü ahlak ateşinin cehennem misali olduğu ve bununla karnın memlu olması halinde, insanın kötü ahlak ile dolacağı bildirilmektedir. Cehenneme benzetilen midenin, onun gibi doymak bilmediği belirtilmektedir. Zira ahiret günü Allah Teâlâ cehenneme, “Doldun mu, dediğinde, o daha var mı?” (Kaf, 50/30) şeklinde cevap verecektir. 362 Nitekim Allah’ın ayetlerini gizleyip onu az bir paha ile değişenlerin yiyip de karınlarına doldurduklarının, ateşten başka bir şey olmadığı (Bakara, 2/174); haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ancak ateş doldurmuş oldukları bildirilmekte (Nisâ, 4/10), bu gibi kötü hasletlere sahip insanların âdeta cehennem ateşini midelerine indirdikleri anlaşılmaktadır: Misâl-i dûzah olur mi‘de hulk-ı bed nârı Şikem pür olsa bed-ahlâk ile tolar âdem (İbrahim Hakkî, G.255/5) Galata şehrinde çıkan yangınların söndürülmesi maksadıyla yapılan büyük havuz için düşülen tarihte, bu beldenin, ateş korkusu ile elem ateşini başına yakıp, yüce padişaha hallerini arz eylediği dile getirilmektedir. Yangın korkusuyla mustarip olan belde halkının ruh halleri, cehennemin isimlerinden olan Harîk ve Nâr ile tasavvur edilmektedir: ‘Arz-ı hâl etmişdi bu belde o şâh-ı a‘zama Başına havf-ı harîk ile yakıp nâr-ı elem (İzzet Molla, Tr.63/2) 2.2.3. Cehennem ve Azabının Aşk Ateşi Bağlamında Değerlendirilmesi Önceki bölümde de değinildiği üzere, cehenneme ve cehennem azabına tasavvuf ehlinin yaklaşımı farklı hususiyetler arz etmektedir. Özellikle İbn Arabî gibi mutasavvıfların cehennem azabının vasfını, elem ve ıstıraptan ziyade tatlılık ve alışkanlıkla tevil edişi malumdur. Öte yandan tasavvufî havanın da tesiriyle cehennem ve azabı aşk ateşiyle ilişkilendirilmiştir. İncelenen divanlardan epeyinin mutasavvıflara ait olması ve diğer şairlerin de tasavvuftan etkilenmiş olması dolayısıyla şiirlerde, cehennem ve azabının aşk ateşiyle bir arada ele alındığına yahut mukayeseye tabi tutularak aşk ateşinin ondan çok daha acı verici olduğuna dair yaklaşımlara rastlanmaktadır. Cehennem azabıyla aşk ateşinin benzer taraflarından biri, her ikisinin de tasfiye edici ve kemale erdirici etkiye sahip olmasıdır. Zira yanmak, kirden ve pastan arınmak demektir. Yanmak, pişmek ve olgunlaşmak demektir. Nitekim âşık olup da, aşk oduna yanan kişi, artık ateşte yanmasa gerektir (Yunus Emre, 327/5). Zira muhabbet ateşine yananın kalbi saf olmakta, artık onda kin ve hile kalmamaktadır (Muhibbî, G.10/4). Aşk ateşine yanmayanın kalbi halis olmadığına göre, âşığın canının aşk ateşine yanması icap etmektedir: Eşrefoglı Rûmî senün yansun ‘ışk adına cânun ‘Işk odına yanmayanun kalbi sâfî olmazımış (Eşrefoğlu Rûmî, 45/9) 363 Âşık, ayrılık ateşiyle yanıp yakılan kişidir. Altının kıymeti saflaştırılınca ziyadeleşmektedir. Aşk ateşi, âşığın altına benzeyen kalbini saflaştırmakta, bu vesileyle değerini artırmaktadır: Âteş-i hicre yanup yakılan oldur ‘âşık Kıymeti artuk olur kâl olıcak altunun (Muhibbî, G.1586/2) Âşığı yakıp kavurucu ateşe yandıran, sevgilinin aşkıdır (Kuddûsî, G.313/1). Âşık, sevgilinin aşk ateşine mum gibi yandıkça safa bulmaktadır. Zira yârden gelen azap, yâre tatlılık olmaktadır. Azâb kelimenin kökü olan ve tatlılık anlamına gelen ‘azb mastarından hareketle, cehennem azabının oradakiler için bir şekilde tatlılık arz edeceğini söyleyen İbn Arabî’nin görüşünün bir benzerine tesadüf edilen beyitte, “yârden yâre olan azabın ‘azb olacağı” ifadesi de dikkat çekmektedir. Âşık ve maşuk ayrımının ortadan kalktığı her iki tarafın da sevgili olduğu bir durum söz konusu edilmektedir. Aşkı başlatan, âşığın yüreğine ateş düşüren sevgilidir. Ancak bunu gerçekleştirirken, önce kendinden bir parçayı âşığa o sunmakta, dolayısıyla ilk etapta âşık o olmaktadır. Pervane mum örneğinde görüldüğü gibi, mumun ateşi olmasa, pervanenin muma âşık olması için bir sebep kalmazdı. Ateş ise âşıkta bulunan bir halettir. Bu itibarla ilk âşık mumdur. Aynı durum İlahî sevgili için de söz konusudur. Zira âlemin ve insanın yaratılışında muhabbet bulunmakta, insana ilk muhabbeti besleyen, onu Yaratan olmaktadır. Zaten “Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.” (Mâide, 5/54) ayetinde önce seven Allah olmaktadır (Ahmed Gazâlî, 2008: 37). Bu haliyle Yaratıcı âşık konumunda, yaratılan ise maşuk konumundadır. Bu aşk duygusu insana geçtikten sonra, artık insan âşık vasfına bürünmüş, sevgiliden gelen cevr ü cefa da, aynı zamanda sevgili konumunda olan âşığa tatlılık ve haz verir olmuştur: Yanduhça şem‘ bigi oduna cân safâ bulur Zîrâ ki yâre ‘azb olur yârdan ‘azâb (Ahmedî, G.47/6) Aşk ehline aşk narı, bal ve şekerden tatlıdır (Kuddûsî, G.755/1). İbn Arabî’nin azap konusundaki görüşü doğrultusunda söylenen bir beyitte de müşkül olan sevgilinin cefasına alışıncaya kadardır. Sonrasında azap tatlı olmakta, eziyet ise lezzetli gelmektedir. Dolayısıyla yârin cefasına alışan âşık için, artık azap tatlılık arz etmekte, itap da lezzet vermektedir: Cefâ-yı yâr ile mu’tâd olıncadur müşkil ‘Azâb ‘azb olur âhir gelür ‘itâb lezîz (Bâkî, G.45/3) 364 Hakiki dostluk, narı nur edip serinlik ve esenlik olmaktadır. Sadık olan âşığa azap tatlı gelmekte, haz vermektedir. Beyitte, Hz. İbrahim’in atıldığı ateşin serinlik ve esenlik verici olmasını konu alan ayete (Enbiya, 21/69) telmih yapılmaktadır. Buna göre, Allah’ın dostu olan Hz. İbrahim için, atıldığı ateşin, serinlik ve selamet bahşeden bir gülzara dönüşmesi misali, gerçek âşık için de ateş esenlik yurdu olmakta, azap acı yerine tatlı olmaktadır. Hatta bu dünyada âşıkları yakan ateş sonunda Hz. İbrahim’in ateşi gibi gülzar olmakta ve bu aşk, kişiyi Hakk’a ulaştırmaktadır (Vîrânî, s.103): Hullet ki nârı nûr ede berd ü selâm olur Âşık ki sâdık ola ana ‘azb olur ‘azâb (Hüdâyî, 150/2) Bunda ‘uşşâkı yakan od ‘âkıbet Nâr-ı İbrâhim gibi gülzâr olur (Niyâzî-i Mısrî, 56/2) Yedi cehennemde yanıp her birinde kül olmak, başka bir vücut bulmak için onda vücudu koymak gerekmektedir. Aşk ateşiyle yanıp kül olan âşık, beka bulmak için sevgilide fenaya ermek durumundadır: Yidi Tamu’da yangıl her birinde kül olgıl Vücûdun anda kogıl ayruk vücûd bulasın (Yunus Emre, 242/5) Aşk ateşine yanan ölüm ve cehennemden geçmiştir. Nitekim âşık fani olup beka mülkünü bulmuştur. Aşk ateşine yanan âşıklar canlarını ve cihanlarını yaktıklarından ötürü, ebedî vuslatı bulmuşlardır. Ölmeden evvel ölmek suretiyle sevgilide fani olup bekaya eren âşık, bu sayede vuslatı gerçekleştirmiş olmaktadır. Sevgili için canını ve dünyayı, yani ağyarı terk eden âşık, bu vesileyle özlemini çektiği visal cennetine ermiştir: Âteş-i ‘aşka yanan mevt ü sakardan geçdi Hakkî ol fânî olup mülk-i bekâ bulmuşdur (İbrahim Hakkî, G.142/7) Âteş-i ‘aşka ol ‘âşıklar ki cânın yakdılar Buldılar vuslat ebed çünkim cihânın yakdılar (Mihrî Hâtun, G.18/1) Mum yanınca nur olmaktadır. Pervane dahi nur olmak istiyorsa narı sevmek durumundadır. “Nur tutkusuyla pervane nara düşmüştür.” (Ahmed Gazâlî, 2008: 37). Zira nara düşmeden nur olmak mümkün değildir. Pervanenin mumun etrafında dönüp sonra kendini alevin içine atarak vücudunu külliyen yok etmek suretiyle nura gark olması bunu göstermektedir. Âşık da, aşk ateşiyle yanıp, kalbini saflaştırarak gönül dünyasını tenvir edecek ve sevgiliye dair tecellilere mazhar olabilme kabiliyetine ermekle, ona vuslatı gerçekleştirebilecektir. Aşk harabı, aşktan harabeye dönmüş olan 365 gönül mamurdur. Çünkü orayı tezyin eden ve aydınlatan aşktır. Vuslatın yolu yanmaktan geçmektedir. Ya bu dünyada yahut ahirette yanmakla cennete ve cemâle vasıl olunmaktadır: Gördün anı ki nûr olur çünki yana şem‘ Dahı sen olayım dir-isen nûr nârı sev (Ahmedî, G. 538/6) Her ne cân kim nâr-ı ‘ışk ile yanarsa nûrdur Her gönül olur harâb-ı ‘ışk ol ma‘mûrdur (Muhibbî, G.483/1) Yâre erişmek, pervane misali yanmaktan geçmektedir (Ahmedî, G.557/4). Ten, aşk ateşine pervane gibi yanmayınca, âşık, sevgilinin güzelliğinin mumuna vasıl olamamaktadır. Dolayısıyla sevgiliye vuslat için âşığın aşk ateşinde yanması gerekmektedir. Mum, vahdeti temsil etmesi bakımından önemlidir. Pervaneye benzeyen âşığın, vahdet deryasına dalıp, onda yok olmakla ancak vuslat gerçekleşmektedir: Pervâne gibi yanmayıcak nâr-ı ‘aşka ten Ol şem‘-i hüsne vasl olımazsın cihânda sen (Şeyhülislâm Yahyâ, G.264/1) Âşığın gayreti ve çekememezliği bulunduğundan ötürü cehenneme girmesine şaşmamak gerekmektedir. Nitekim pervane de yakıcı ateşe girmektedir. Bu itibarla pervaneye olan özenti ve benzerliğin bir sonucu olarak âşığın yakıcı ateşe, cehenneme girmesi gayet tabiidir: Gayretüm yok mı benüm dûzaha girsem ne ‘aceb Göre pervâneyi kim âteş-i sûzâna girer (Fehîm-i Kadîm, G.59/6) Günah çirkefiyle dopdolu olsa da âşık, gam yememelidir. Zira aşk ateşi âşığı pâk etmektedir. Ateşin temizleyici vasfı devreye girmekte, günahlar aşk ateşiyle giderilmektedir: Aşk âteşi etmez mi seni Nâ’iliyâ pâk Âlûde isen gam yeme çirkâb-ı günehle (Nâ’ilî, G.358/5) Vuslat bezmine vasıl olmak dileyenin âşık olması, ağlayan göz ile yakıcı ateşe girip yanması gerekmektedir. Sevgiliye visalin bineği gözyaşı, gönül yangınıdır. “Gir yan” ile “giryân” arasında cinas sanatının yapıldığı görülmektedir: Lâyık-ı bezm-i visâl olmak dilersen ‘âşık ol Âteş-i sûzâna gir yan dîde-i giryân ile (Taşlıcalı Yahyâ, G.400/4) Ayrılık ateşinde yanan, sevgiliye vasıl olmaktadır. Bu sözü işiteli âşığın canına ateş düşmüştür. Elest meclisinde sevgilinin hitabını işiten âşık, ilk ayrılığın gerçekleştiği o andan itibaren gönlü ateşlere gark olmuştur. Tekrar vuslat için, yanmak icap 366 etmektedir. Zira bu dünyaya geliş sebebi de ayrılık ateşini tadıp, kemale ermek ve visale kabil hale gelmektir: Nâr-ı hecrümle yanan vasluma irür dirmiş Bu sözi işideli cânuma od düşdi benüm (Zâtî, G.943/3) Sevgiliye vuslatı gözlemenin ateşi, cehennem ateşinden daha şiddetlidir. Mümini ondan başka saf kılan nar bulunmamaktadır. Ayrılık ateşi cehennem ateşini bile geride bırakmakta, mümini arındırmak bakımından da en etkili amil olmaktadır: Tamu odından eşeddir intizârın ateşi Andan özge mü’mini hâlis kılar nâr bulmadım (Kuddûsî, G.462/4) Ahitleşme kadehini kırmayanın, cehennemde kalsa, Elest şarabının mesti olacağı söylenmektedir. Zira Elest meclisinde ruhlardan söz alınmıştır. Hatta bu misak, mutasavvıflar nazarında aşk sözleşmesi olarak kabul edilmektedir. Sözüne sadık kalan âşık, cehennemde kalsa dahi, İlahî aşk şarabını içtiği o meclisin mesti olmaktadır. Dolayısıyla âşık cehennemde bile, aşkın vuku bulduğu o anı yaşamaktan geri durmamaktadır. Zaten âşık gönlündeki aşk ateşiyle bir bakıma cehennemi yaşamaktadır: Peymâne-i mu‘âhedeyi etmeyen şikest Dûzahda kalsa mest-i şarâb-ı elest olur (İzzet Molla, G.150/3) Aşk ateşine bu dünyada yanan, Cahîmin nârına yanmamaktadır (Kuddûsî, G.97/2). Âşık, muhabbet ateşine yanmakla cehennemden emin olmaktadır (İbrahim Hakkî, G.73/4). Dolayısıyla âşığın can ve tenini aşk ateşine yandırması gerekmektedir. Çünkü aşkın kebabı olan, yanıp kavrulan Cahîmin ateşine yanmayacak ve azap görmeyecektir: Yandır bu ‘ışkın nârına cân u teni Kuddûsîyâ Yanmaz cahîmin odına görmez ‘azâb biryân-ı ‘ışk (Kuddûsî, G.360/5) Sevgilinin aşkı umman, derdi cehennem ise gama gerek yok diyen âşık, tenini aşkın hararetli ateşine ve denizine yonga, çöp etmektedir. Âşık cismini aşk ateşinde yakmayı tasarlamaktadır. Aşkın umman oluşu, âşığın içine düştüğü İlahî aşk ateşinin sonsuzluğuna; aşk derdinin cehennem oluşu da İlahî aşk yolunda çekilen sıkıntılara işaret etmektedir (Demirel, 2005: 102). Âşığın bedeni madde oluşu itibariyle kesrettir. Dolayısıyla âşık, vahdete ermek için, cismini aşkın harına ve denizine çer çöp edip, ondan beri olmaya azmetmektedir: ‘Işkı ummân u ya derdi tamuyise ne gam Teni hâr odına vü bahrine hâşâk ideyüm (Kadı Burhaneddin, G.755/6) 367 Âşıklar zâhidler gibi vuslatı ahirete koymamakta (Atâyî, G.74/4), daha bu dünyada iken aşk sayesinde vuslatı yaşamaktadırlar. Sevgilinin ateş renkli dudağı için âşıklar ateşe çok yandıklarından ötürü, soğuk nefesli zâhidin, onu nar ile korkutması boşunadır. Aşk deryasına zâhid girmekten içtinap etmelidir. Zira bunun balıkları, ateşte yanmayan semender gibi olan âşıklardır. Zâhidin ise böyle bir kabiliyeti yoktur ve o ateşe dayanamamaktadır: Nâr ile korkutma bizi ey zâhid-i bârid-nefes Kim biz oda çok yanmışız ol lâ‘l-i âteş-reng için (Ahmed Paşa, G.224/6) Sakın deryâ-yı ‘aşka girme sen döymezsin ey zâhid Semenderdür bunun mâhîleri ‘ummân-ı âteşdür (Atâyî, G.58/4) Sevgilinin yanakları ateşinin hayali âşığın gönül evinde kandili yakmasaydı, âşık ebediyete kadar gam zulmetinde kalacaktı. Sevgili ateşîn yanaklarını âşığa göstermek suretiyle, âşığın gönül dünyasını aydınlatmış ve bu sayede âşık ayrılık gamının zulmetinden halas olmuştur. Gam ateşi kesreti, masivayı simgelediği gibi (Demirel, 2005: 92), gam zulmeti de vahdetten ayrılıp kesrete atılışın hüznünü ifade etmekte; Elest meclisinde sevgiliyi görüp de ondan ayrı düşen âşığın içinde bulunduğu bu hale atıf yapılmaktadır: Yakmasa ğam zulmetinde kalmış idüm tâ ebed Ruhları nârı hayâli hâne-i dilde çerâğ (Mihrî Hâtun, G.73/4) Sevgilinin yanağının aksiyle âşıklar gözlerini nemlendirmiş, aşk gülzarını ateş ile gönül açıcı eylemişlerdir. Hem güzlara hem ateşe benzeyen yanak, âşık için bir neşe kaynağı olmaktadır: ‘Aks-i ruhıyla çeşmümüzi pür-nem eyledük Gülzâr-ı ‘aşkı âteş ile hurrem eyledük (Fehîm-i Kadîm, G.173/1) Âşık, bülbül olup öttüğü, gül gibi açılıp tüttüğü ve aşk ateşine can attığı zaman, ateş ona gülzar olacaktır. Hz. İbrahim misali bir gül bahçesine girercesine, ateşin orta yerine kendini hiç düşünmeden bırakan âşık için orası, güllük gülistanlık bir yere dönüşecektir: Bülbül oluban ötegör gül gibi açıl tütegör ‘Aşk odına cân atagör gülzâr ola nîrân sana (Niyâzî-i Mısrî, 3/11) Söz ehli, hasret ateşiyle can eritirken, hâl ehli aşk cevheri ile gönlünü saflaştırmaktadır. Aşk ateşine bu dünyada yanan, ahirette halis altın olmaktadır (İsmail Hakkî, G.247/5). Dolayısıyla muhabbet ateşi, âşığın kalbini eriterek tasfiye etmiştir. 368 Aşk ateşi, görünürde mihnet ve sıkıntı olsa da, mana bakımından âşık için ihsandır. Aşk ateşi sayesinde gönül dünyasını berrak bir ayna haline getiren âşık, cemâl tecellilerine mazhar olmaya kabil hale geldiği için, bu ateş âşık için bir lütuftur: Âteş-i hasret ile cân eridür kâl ehli Sâf ider cevher-i ‘ışk ile dilin hâl ehli (Nev‘î, G.523/1) Kalbümi kâl itdi ey Yahyâ mababbet âteşi Sûretâ mihnet veli ma‘nâda ihsândur bize (Taşlıcalı Yahyâ, G.379/7) Yârin ayrılığının kışıyla âşık gam çekmemelidir. Zira zemheri hükmünü icra ettiği takdirde bahar erken gelmektedir. Dolayısıyla kış ne kadar şiddetli olursa, bahar o kadar erken ve dopdolu gelmektedir. Sevgiliden ayrı kalışın verdiği keder doruğa çıktığı anda, vuslat baharının yaşanması yakın demektir. Bu durum gecenin en karanlık anının şafak sökmesine yakın bir zaman olmasına benzemektedir. Zifiri karanlığın hemen ardından fecir tulû etmekte, sabah olmaktadır. Âşığın sevgiliyi bekleme ateşine yanması, vuslat gecesinin fecrinin doğuşuna delalet etse gerektir: Bulsa şiddet çekme gam ‘İzzet şitâ-yı hicr-i yâr Etse hükmün zemherîr icrâ bahâr erken gelir (İzzet Molla, G.159/7) Rûh-ı Kuddûsî yanarsın intizâr âteşine Yohsa vuslat gicesinin fecri mi itdi tulû‘ (Kuddûsî, G.896/11) Cehennem azabını yaratan Cebbar’ın hikmeti sayısız derecede güzeldir. Cehennemin ve azabının yaratılmasında nice hikmetler bulunmaktadır. Allah’ın Cebbâr isminin, cehennem azabıyla anılması bir incelik arz etmektedir. Zira Cebbar (cebredici, zorlayıcı, kudret ve kuvvet sahibi), Celâl’e dair isimlerdendir. Cehennem de Allah’ın celâl tecellisidir: Var yaratmakda ‘azâbı dûzahı Nice nice hikmet-i Cebbâr güzel (Kuddûsî, G.402/10) 2.2.3.1. Aşk Ateşinin Cehennem ve Azapla İlişkilendirilmesi Aşk ateşiyle cehennem ateşi arasında teşbihe ve mukayeseye dayalı anlatımların sergilendiği görülmektedir. Şair, aşk ateşini zaman zaman cehennem ateşinden daha şiddetli kabul etmektedir. Hem aşk ateşi hem de cehennem ateşi kalbi tezkiye etme ve insanı kemale erdirme konusunda ortak fonksiyonlar icra etmektedirler. Ancak aşk ateşine düşen âşık, bu halinden memnun olmasına karşın, cehennem ateşine çarptırılan insanın ondan bir an önce kurtulmak için her türlü çareye başvurduğu bilinmektedir. Üstelik aşk ateşi âşığın gönül dünyasını mamur etmekte ve nurla irtibatılı olmaktadır. 369 Cehennem ateşi ise, yaktığı insanı harap ve bitap düşürmekte ve yüzü karartmaktadır. Hatta cehennemde yandıktan sonra cennete gidecek olanların hayat nehrine atılacakları, üzerlerine cennet nehirlerinden su serpileceği (Gümüşhânevî, 2012: 195-197), cehennemin kokusundan arındırılacakları ve kararan yüzlerine bununla nur geleceği haber verilmektedir. Âşık, sevgilinin şevkinin denizinde boğulmuş, aşkının narında ateş olmuştur. Bu tanıdıklık ve ayan beyan oluş hatırlansa gerektir. Bu durumun unutulmasına imkân yoktur. Âşık, bu halinin sevgiliye yabancı gelmemesi gerektiğini sitem eder bir şekilde dile getirmekte, aşk ateşinin kendini bir cehenneme döndürdüğünü ifade etmektedir: Garîkam bahr-i şevkunda harîkam nâr-ı ‘ışkunda Meded bu âşinâlık rûşenâlık yâd olunmaz mı (Nev‘î, G.536/4) Gönül ateşi ne hikmetse sönmemektedir. Âşığın sert ahına cehennem tahammül eylememektedir. Âşığın, aşk ateşi sönmek bilmediği gibi, şiddetli ahına ise cehennem dayanmamaktadır. Bu da, âşığın ateşinin boyutunu gözler önüne sermektedir: ‘İzzetâ bilmem ne hikmetdir söyünmez sûz-ı dil Eylemez dûzah tahammül âh-ı serd-i ‘âşıka (İzzet Molla, G.472/7) Sevgilinin aşkı, âşığın yüreğine bir ateş salmıştır ki, yedi cehennem onun nezdinde ancak bir kıvılcım mesabesindedir. Yedi cehennem ateşi bu aşk derdinin ateşine nazaran bir kıvılcımı andırmaktadır. Dahası aşk ateşini cehennem ehli görse, öyle ki, bu ateşin şiddetine dayanamayıp, cehennem narında kalmayı yeğlemektedirler: ‘Işkun yüregüme bir odı saldı kim anun Katunda yidi tamu bir şerer ola (Ahmedî, G. 29/3) Yidi tamu odı bu derd odınun Katında sanki bir kıgılcımıdur (Eşrefoğlu Rûmî, 22/5) ‘Âteş-i ‘ışkı eger görse idi ehl-i cehîm Diyeler idi usandun hele biz bu nâre (Muhibbî, G.2472/2) Aşk ateşine yanan, cehennem ateşinden kurtulmuştur. Bir kere yananı bir daha yakmak mümkün değildir. Zira âşık, cehennem ateşinin fevkinde olan aşk ateşinde zaten yanmıştır. İkinci bir defa daha başka bir ateşte yanmasına gerek yoktur. Üstelik aşk ateşine yanan, Hak âşığı olduğu için bu evsaftaki birini, Allah Teâlâ’nın cehennem ateşinde yakması muhaldir (Tarlan, 2009: 189): Yanan aşk âteşine âteş-i dûzahtan iymindir Ne kim bir kez yanar yandırmak anı gayr-i mümkindir (Fuzûlî, G.104/1) 370 Tufan ve cehennem, âşığın gözyaşına haset etmektedir. Nitekim âşığın gözyaşları, gönül tandırının ateşinde, aşkın deniz dalgası olmaktadır. Âşığın döktüğü yaşlar denizdeki dalga olup tufanı, âşığın gönül tandırındaki kor ise cehennemi kıskandıracak derecede muazzamdır: Reşk eder tûfan u dûzah eşk-i çeşm-i ‘âşıka Âteş-i tennûr-ı dilde mevce-i deryâ-yı ‘aşk (İzzet Molla, G.286/3) Gözyaşları bir deniz olan âşık, ateşe yanmaktadır (Kadı Burhaneddin, G.490/2). Âşığın yüreyiğinde cehennem yanarken, gözünün yaşıyla da cihan nem ile dolmaktadır. Aşk ateşi bir cehennem olurken, âşığın çokça yaş dökmesiyle dünyayı su kaplamaktadır. Su normalde ateşi söndürmesi gerekirken, bilakis âşık suda olduğu halde yanmaktan kurtulamamaktadır. Cehennem ile cihan nem arasındaki cinas dikkat çekicidir: Yüregümde yanar-iken cehennem Gözümün yaşı-la toldı cihân nem (Ahmedî, G.468/1) Âşık yanmaktan ötürü vücudundan eser kalmamıştır. Ancak hâlâ yanmaya devam etmektedir. Âşık, yanan cismi gibi bir sönmez ateş görmemiştir. Yanıp kül olmasına rağmen tekrar tekrar yanan âşığın bedeni, âdeta sönmek bilmeyen bir ateştir. Bu haliyle cehennemliklerin sürekli yanacakları, yanan derilerinin değiştirilerek tekrar tekrar yanmaya tabi tutulacaklarına dair azap akla gelmektedir: Yok vücûdumdan eser bilmem yanan nemdir yine Görmedim bir sönmez âteş cism-i sûzânım gibi (İzzet Molla, G.509/2) Aşk ateşine yanmayanın adı hayvana yazılmıştır (Eşrefoğlu Rûmî, 99/4). Aşk insana özgü olduğu için, âşık olmayan hayvan kategorisinde görülmektedir. Bu tabiat ise zâhid ve rakip gibi tiplere yaraşmaktadır. Nitekim aşk ateşine âşık can verirken, zâhid ise ondan kaçmaktadır. Gerçi âşıkların cehennemi, zâhidlerin ocağıdır. Zâhidin bulunduğu yer âşıklar için bir cehennemdir. Zira iki karşıt tip olan zâhid ve âşığın bir arda bulunmalarına imkân yoktur. Âşığın yeri sevgilinin yanıdır. Zâhidin, sevgilinin yanında yer alması muhaldir. Sevgilinin olmadığı yer ise, âşık için cehennemdir: ‘Aşk oduna cân verir ‘âşık kaçar zâhid velî Dûzahı âşıkların zâhidlerin ocağıdır (Hayâlî, G.183/4) Sevgili, muhabbet meclisinde âşığı mum gibi uyandırmış ve ateşe yanmaz iken, o yandırmıştır. Sevgili, aşk ateşini âşığın gönlüne düşürmüştür. Meclislerde kandillerin ateşle yakılarak uyandırılması misali sevgili de, Elest meclisinde âşığa nazar etmek suretiyle onu uyandırmış, aşk ateşini gönlüne düşürmüştür. Âşık, artık her nereye varsa, 371 bu aşk ateşi canını yakıp durmaktadır. Yana yana bütünüyle nara gark olmuş durumda olan âşıkların gönlü murdar leşe asla rağbet etmemekte (Kuddûsî, G.934/2), dünyaya ve dünyalıklara meyletmemektedir: Şem‘-veş bezm-i mahabbetde uyandırdı beni Nice ben yanmayayım nâra o yandırdı beni (Vâsıf, G.138/1) Her nere varsam yakar bu cânumı ‘aşk ateşi Yana yana külli pür-nâr olmışam yâ Rab meded (Niyâzî-i Mısrî, 29/5) Âşık, sevgiliye olan şevkin deryasında boğulmuş, aşkının narında yanmıştır (Nev‘î, G.536/4). Muhabbet ateşi, âşığın bağrını kebap eyleyen bambaşka bir ateştir (Bâkî, G.167/1). Aşk ocağına kendisini atmak suretiyle âşığın gönlü, gel gör ki, nasıl da azap ateşine, âdeta cehennem narına düşmüştür. Dolayısıyla bu ateşin derdini ve yakıcılığını, aşk ateşine can ve ciğerlerini kebap eden âşık bilmektedir. Velhasıl aşk ateşinin keyfiyetini, en iyi idrak eden âşık olsa gerektir: ‘Işk ocağına atdı kendüsini Gör ne nâr-ı ‘azaba düşdi gönül (Hayretî, G.256/4) ‘Âşık bilür bu ‘ışk odınun derdi sûzını Kim ‘ışk odına cân u ciğerler kebâb ider (Ahmed-i Dâ‘î, G.296/6) Felekteki güneş, o ateşten bir yıldız olup (Nef‘î, G.8/1), gökyüzündeki güneşten çok daha muazzam hararete sahip olan âşığın gönlü, sevgilinin aşkının gamıyla yakıcı ateş ve aşkın kıvılcımıyla cuş u huruşa gelen ateş küresidir. Ateş küresini andıran âşığın gönlü bu haliyle güneşe ve hatta cehenneme benzemektedir. Öte yandan âşığın sinesindeki ateş, onu bir renge koymuştur ki, cehennem külü bedeni ve şimşek de naziri olmuştur. Âşık, aşk ateşiyle küle döndüğü gibi, aşkın nuruyla da şimşek misali parlamaktadır: Gam-ı ‘aşkunla cânâ sîne kim sûzân-ı âteşdür Şerâr-ı ‘aşk ile dil kürre-i cûşân-ı âteşdür (Atâyî, G.57/1) Sînemdeki âteş beni bir renge komuş kim Hâkister-i dûzah beden ü berk nazîrim (Nâ’ilî, Ms.2/II-2) Âşıklar, bazen sinenin yakıcılığından bazen de gözyaşından ötürü kıyametin cehennemini süsleyen mahşerin parlaklığı ve suyudur. Buna göre âşıklar, gönüllerindeki aşk ateşiyle cehennemi, gözlerindeki yaş ile de mahşeri aratmamaktadırlar. Mahşer kalabalığı akan bir suya ve dalgalı bir denize benzetilmeye uygundur. Bu vesileyle 372 âşığın gözyaşlarının muazzam oluşunu ifade etmek için mahşerle irtibat kurulduğunu söylemek mümkündür: Gâh sûz-ı sîneden gâhî sirişk-i dîdeden Dûzah-ârâ-yı kıyâmet âb u tâb-ı mahşeriz (Nâ’ilî, G.161/4) Âşıkların ateşli gönüllerinden küçücük bir kan damlası dahi düşse, cehennem ocağı gibi deryayı ateş koru haline getirmektedir. Aşk ateşinin bir şulesi gönül harmanını yaktığı gibi, ateşîn bir kan damlası da deryayı yangın yerine çevirmektedir: Külhen-ı dûzah gibi deryâyı ahker-zâd ider Düşse kemter katre hûn-ı dil-i âteşnâkümüz (Fehîm-i Kadîm, G.128/3) Cehennemin süsünün ateş olduğu zannedilmemelidir. Yine cehennemin sermayesi âşığın başındaki derttir. Nitekim cehennemin ziyneti ve öz kaynağı aşk ateşinin ta kendisidir. Dolayısıyla cehennem dahi ateşini aşktan almaktadır. Zira cehennem de yaratılmışlar kategorisindedir. Yaratılışın özünde de aşk olduğuna göre, cehennemin sermayesi de aşktır: Zann etme ki âteş ola pîrâye-i dûzah Derd-i serimizdir yine sermâye-i dûzah (Şeyh Gâlib, G.51/1) Günde bin cehennem, gönüllerin haremini tavaf etmektedir. Çılgın âşıkların sinesi mustarip olsa yeridir. Âşıkların haremi (Kâbe) andıran gönlüne bin cehennem ateşi nispetinde bir ateş arız olmaktadır. Bu durumda âşıkların sinesinin ıstıraplı olmasına şaşmamak gerekmektedir: Günde bin dûzah tavaf eyler harîm-i dillerin Olmasun mı sîne-i ‘uşşâk-ı şeydâ muztarib (Fehîm-i Kadîm, G.20/2) Âşık, gönlündeki aşk ateşini açığa çıkarsa, cihanın bütün cüzleri hararetten kül olacaktır. Aşk ateşi, dünyayı tamamen yakacak derecede kuvvetlidir. Bu durum Allah Teâlâ’nın gazabından ziyade rahmetiyle âlemi çekip çevirdiğini de göstermektedir. Zira yapılan onca isyana ve işlenen günaha rağmen hesap bu dünyada nadiren görülmekte, çoğunlukla ahirete ertlenmektedir. Dolayısıyla cemâl gibi celâl de bizzat aşikâr olmamaktadır: Küll-i eczası harâretden cihânun kül ola Âteş-i derd-i derûnum âşikâra eylesem (Zâtî, G.990/3) 2.2.3.2. Sevgiliden Ayrı Kalmanın En Büyük Azap Oluşu Âşığın en büyük derdi sevgiliden ayrı kalmaktır. Bu ayrılık, cehennem ateşini andırmakta, hatta ondan çok daha beter bir acıyı yaşatmaktadır. Sevgilinin ayrılık 373 gecesi, kıyamet gününden ve dolayısıyla cehennemden daha fazla ıstırap vericidir (Tarlan, 2009: 430). Klasik Türk şiirinde tamu, cahîm ve dûzah ile de karşılanan cehennem, âşığın çektiği ayrılık acısını ifade etmektedir (Erkal, 2004: 50). Âşığın kaderi hep ayrılık acısı çekmek, hicran ateşinde yanmaktır. Bundan kurtulması da pek mümkün görünmemektedir. Âşığın tek isteği sevgiliye vuslattır. Onun çektiği bütün gamlar, kederler hep sevgilinin hasretinden kaynaklanmaktadır (Çeltik, 2010: 136). Öte yandan aşkın devamı için ayrılık gerekmektedir. Aşk ateşini körükleyen ayrılığın son bulmasını âşık, istemediği gibi, sevgiliye vuslat için de yanıp tutuşmaktadır. Dolayısıyla âşık için sevgiliden ayrı kalmak da, ona kavuşmak da kabule şayandır. Sevgiliden ayrılığın ateşiyle âşığın yüreği cehennemdir (Ahmedî, K.39/18). Sevgilisiz gönlü cehennem olan âşığın gözyaşıyla cihanı nem kaplamıştır. Sensiz cihan neme lazım diyen âşık, sevgilinin olmadığı bir dünyayı istememektedir. Onun ihtiyaç duyduğu yegâne varlık sevgilinin kendisidir. Sevgilinin ayrılık ateşiyle yüreği cehennem olan âşığın, gözünün yaşıyla cihanın nemli oluşu dikkat çekmektedir. “Cehennem” ile “cihan nem” arasında cinas sanatına yer verilen beyitlerde, âşığın yüreği cehenneme benzetilirken, gözyaşıyla cihanın nemlenmesi mübalağalı anlatım olmaktadır: İçüm sensüz cehennemdür yaşum-ıla cihân nemdür Benüm sensüz cihân nemdür bana sini gerek sini (Ahmedî, G.649/6) Ayrılık, âşığın yaşama bağını, hayata tutunma ümidini, kahrın sıcak yeli ile hazana çevirmiştir. Gül yüzlü, servi boylu sevgiliden ayrı kalan âşık için mevsim artık sonbahardır: Bâg-ı ayşımı hazân etdi semûm-ı kahr ile Ey yüzü gül kâmeti serv-i hırâmân ayrılık (Usûlî, G.60/5) “Şayet yedi cehennem, âşığın hicranını bir an, bir nefes çekseydi; bu ateşe dayanamayacaklarını Rablerine haykırırlardı.” denilmektedir. Ayrılık ateşinin yanında, yedi cehennemin ateşi bile hafif kalmaktadır. Zira ayrılık ateşi sevgiliden mahrumiyetle zuhur eden bir ateş iken, cehennem ateşi en azından sevgilinin celâlinin tecelli ettiği bir ateştir: Deyelerdi ‘acz edip yâ Rab bu nâra döymeziz Ger yedi dûzah çekeydi bir nefes hicrânımı (Hayâlî, G.583/3) 374 Sevgilinin ayrılığının ateşi cehennem ateşinden ziyadedir (Eşrefoğlu Rûmî, 132/3). Âşığı yakan göz ile kaş olduğu sanılmamalıdır. Sevgilinin gözü ve kaşı âşığı yaralayıcı, yakıcı unsurlar olsa da, âşık bu unsurlara tesadüf etmekle en azından bir vuslat yaşamaktadır. Oysa ayrılık nedeniyle duçar olunan ateş çok daha başkadır. Hicran ateşinin cehennem narından fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu itibarla âşık ayrılık ateşinden ötürü yanıp kavrulmaktadır: ‘Âşıkı sûz kılan sanma değildir göz ile kaş Hicrân odu nâr-i cehennemden füzûn imiş (Turâbî, 379/5) Büyük yangın, âşığın ayrılık ateşine nispetle, yaz mevsiminde ortaya çıkan ateş böceği mesabesindedir. Cehennemin Harîk ismiyle aynı kökten gelen “ihrâk” için cehennem ateşi demek mümkündür. Dolayısıyla beyitte, ayrılık ateşiyle cehennem ateşi arasında bir mukayesenin olduğu hissedilmekte ve cehennem ateşi yaz gecelerinde küçücük bir aydınlık saçan ateş böceğine ait ateşe benzetilmektedir: İhrâk-ı kebîr âteş-i hicrânıma nisbet Yazlarda zuhûr eyleyen âteş böceğidir (Vâsıf, G.44/3) Sevgili, firakıyla cihanda âşığın yüreğini mutat kıldığı için, cehennemde dahi o ayrılık ateşi ile bu duçar olunan ateş güç gelmeyecektir. Âşık, cehennem ateşinin fevkinde olan ayrılık ateşine alıştığından ötürü, cehennemde bulunan ateş onun için çok zor olmasa gerektir. Hatta beyitten, cehennem ateşinin ayrılık ateşine denk gelmeyeceği anlamı da çıkarılabilmektedir: Firâkıyile cihânda çü kıldı ho yüregüm Tamuda dahı bu gelmeyiserdür ol od ile (Kadı Burhaneddin, G.1024/2) Cehennem kıvılcımlarının ateşi başka kimsede değil, âşığın kendisinde olması hasebiyle, yârin ayrılık ateşinden neşet eden muazzam ateş karşısında cehennem narı utanmaktadır. Zira ayrılık ateşine nazaran cehennem ateşi bir kıvılcım mesabesinde kalmaktadır: Sûz-ı hicri yârdan şermendedir nâr-ı cahîm Âteş-i dûzah-şerer kim bende vardır kimde var (İzzet Molla, G.122/4) Âşık gezip dolaşmak için bağa varsa, orası sevgilisiz cehennem gibi gelmektedir. Güller özenip bezenseler de, azap ateşine benzemektedir. Renk itibariyle ateşi andıran güller, sevgilinin olmadığı bir bağda âşığa göre azap ateşi, cehennem olmaktadırlar: 375 Seyrâna bağa varsam sensiz gelir cehennem Güller tekellüf olsa nâr-ı ‘azâba benzer (Hayâlî, G.138/2) Sevgiliden ayrılık ateşinin azabını gören cehennem, kızdığından ötürü yere geçmiştir. Mutluluk hafifliğe, kızgınlık ağırlığa sebep olmaktadır. Psikolojik hallerin bir benzeri olarak cehennem de kızmakla ağırlaşıp yer ile yeksan olmuştur. Öte yandan hüsn-i ta’lîl sanatının yapıldığı beyitte, cehennemin yerin altında olduğu inancı, sevgilinin ayrılık ateşini görüp kızması ile açıklanmış, bu durum farklı bir sebebe bağlanmıştır: ‘Azâb-ı nâr-ı hecrün gördi tamu Nigârâ kızduğından yire geçdi (Zâtî, G.1605/4) “Vâizin cehennem dediği firak ateşi imiş.” (Hayretî, G.324/2), “Vâizin cehennem ateşi dediği firkat imiş.” (Usûlî, G.53/3) denilmek suretiyle hemen hemen aynı ifadeler kullanılarak cehennem ile ayrılık ateşinin bir birine denk olduğu kabul edilirken, cehennem halini görmüş gibi âşığa şerh eden vâiz, vasıflarını açıkladığı kadarıyla aslında cehennem, ayrılık ateşine benzer değildir. Dolayısıyla ayrılık ateşi, cehennem ateşinden şiddetlidir: Vâ‘iz bana şerh eyledi evsâf-ı dûzahdan Mânend değildir ateş-i hicrânına tamu (Turâbî, 267/6) Âşık, vâize hitap ederek, cehennem azabıyla kendisini korkutmamasını istemektedir. Zira cehennem, ayrılık ateşi değildir. Âşık âdeta “Ayrılık ateşinin yanında cehennemin lafı mı olur?” demektedir. Nitekim kıyamet gününde cehennemin heybetinin, firkat gecesinde gam ateşinden yavaş olduğunu söyleyen âşık, sevgiliden ayrılığın vuku bulduğu gecede gark olunan kedere nazaran, cehennemin korku uyandıran halini daha ehven görmektedir: Vâ‘izâ nâr ‘azâbıyla beni korkutma Şol cehennem dediğin âteş-i hicrân değil’a (Necâtî, G.500/4) Vâ‘izâ rûz-i kıyâmetde cehennem heybeti ‘Âşıka fürkat şebinde âteş-i gamdan yavaş (Zâtî, G.579/3) Hicran gecesini görünce âşık, cehennem elemini bilmiştir. Yârin ayrılık gecesinin kıyamet günü olduğuna hükmetmiştir. Ayrılık gecesinin cehennem azabına benzetildiği beyitte, kıyamet gününden sonra meydana gelen cehennem azabı (Tarlan, 2009: 699), sevgiliden ayrılığın vuku bulduğu gecenin ardından âşığı kedere boğan bir azap olmaktadır. “Şeb-i hicran”, “zulmet-i hecr” gibi ifadeler, Elest meclisine 376 göndermede bulunmaktadır. Nitekim o mecliste, ilm-i İlahîden kopup ruhlar/zürriyetler şekline bürünerek ayrılığa maruz kalan âşıklar, dünyaya gönderilmekle başka bir ayrılık yaşamışlar ve âdeta kıyametten sonra cehennem azabını tatmışlardır: Hicrân gecesin görgeç dûzah elemin bildim Kim rûz-i kıyâmettir yârın şeb-i hicrânı (Fuzûlî, G.265/7) Pek çok kez söylendiği üzere, ayrılık cehennem ateşidir. Âşığın kanlı yaşı sanki ateşten iki zincirdir. Ayrılık ateşi âşığın gözlerinde kanlı yaş olarak tezahür etmekte, yaşlar katre katre yere düşerken bir zincir imajı oluşmaktadır: Ayrılık nâr-ı cehennemdür nice takrîr olur Kanlu yaşum sanki âteşden iki zencîr olur (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.24/IV-1) Cehennem ateşi hava olsa, cehennem narı esse, yârin ayrılığının sıcak rüzgârının aşk ehline ettiğini etmeyecektir. Sevgiliden ayrılığın yakıcı yeli, cehennem ateşinin kavuruculuğundan eşeddir. Çünkü cehennemde İlahî tecelli hissedilirken, ayrılıkta ondan da yoksun kalma durumu söz konusudur: Semûm-ı herc-i yârün ehl-i ‘aşka itdügin itmez Hevâ olsa cehennem âteşi nâr-ı cahîm esse (Şeyhülislâm Yahyâ, G.304/2) Sevgilinin ayrılık karanlığının yedi cehennem olduğunu söylemişlerdir. Ancak âşıklar bu dünyada, ölmeden evvel ölerek o kavgayı, meşakkati çekmişlerdir. Dolayısıyla bu cihan cehenneminde yanmışlardır: Dediler ki, yeddi tamu zülmet-i hicrânıdur, Ölmeden, önden cahânda çekdük ol ğöğâyı biz. (Hatâ’î, G.413/2) Sevgilinin hicran ateşini görünce, cehennem narını itiraf edici olmayan kâfir bile imana gelmektedir. Ahirete dair bir endişesi olmayan kâfirin dahi ayrılık ateşi karşısında, durumun vahametini anlayacağı ifade edilmektedir: Kâfir ki değil mu’terif nâr-i cehennem Îmâna gelir âteş-i hicrânını görgeç (Fuzûlî, G.53/5) Âşıkların canlarında yine cehennem azabı eyleyen ayrılığın, cehennem içre ateşli canı ne yapacağı bilinmemektedir. Aslında âşıklar, sevgilinin ayrılığıyla zaten gönüllerinde cehennemi yaşamaktadırlar. Dolayısıyla cehennem ateşi gibi başka bir azaba gereksinim kalmamaktadır: Cânumuzda kim yine dûzah-‘azâb eyler firâk Dûzah içre cân-ı âteş-nâki n’eyler bilmezüz (Fehîm-i Kadîm, G.135/5) 377 Sevgilinin gönlü çeken yanağına, mahşer güneşi diyenler, ayrılık cehennemindeki elemlerden habersizdir. Sevgilinin güneş gibi yüzü ve ateşîn yanağı bu haliyle mahşer meydanının bunaltıcılığını çağrıştırmaktadır. Ancak ondan ayrılığın cehennemi çok daha beterdir: Bî-haberdir dûzah-ı hecrindeki âlâmdan Mihr-i mahşerdir diyenler ‘ârız-ı dil-cûsuna (Şeyh Gâlib, G.321/5) O dinsizden ayrı düşen âşık, ayrılık cehennemine kâfirlerin kapılmaması konusunda Müslümanlardan yardım beklemektedir. Ayrılık cehenneminin muazzam oluşunu idrak eden âşık, kâfirlerin dahi bu ayrılığa giriftar olmaması için Müslümanlardan medet ummaktadır. Müslüman-kâfir arasındaki tezat ve kâfir için Müslümandan yardım istenmesi dikkat çekerken, sevgilinin merhametsizliği, cefası ve cevri dinsiz olarak görülmesine neden olmuştur: Düşdüm ol bed-kîşden ayrı müselmânlar meded Dûzâh-ı hicrâna kâfirler giriftâr olmasın (Usûlî, G.104/2) Şair, sevgiliden bir nefes dahi ayrı düşerse gözlerinin su ile dolup yerinin ateş olacağını söylemekte, bu durumuna ah edip eseflenmektedir. Sevgiliden bir an olsun ayrı düşmeyi istemeyen âşık, böyle bir halin vukuunda âdeta cehennemi yaşamaktadır: Bir nefes Şeyhî eğer ayrı düşerse senden Gözleri âb dolup yeri olur nâr dirîg (Şeyhî, G.90/7) Sevgili gittiğinden beri âşığın gözüne, onun şehriyle birlikte cihan dahi zindan olmuştur (Mihrî Hâtun, G.201/5). İçerisinde sevdiği yâri olmayınca, âşık nazarında o şehrin cehennemden farkı yoktur. Şehri cennet gibi kılan, sevgilinin varlığıdır. Sevgili olmadıktan sonra, o yer âşığa göre cehennemdir. İçinde sevdügi mahbûbı olmayınca Yahyânun Benüm yanumda farkı yokdur ol şehrün cehennemden (Taşlıcalı Yahyâ, G.325/5) Allah’tan uzak kalmak ateştir. Ateş içerisinde ise insanın eğlenmesi, safa sürmesi muhaldir. Allah’tan uzak düşmek, O’nun cemâlinden nasip alamamak demektir. Cemâlden mahrum kalmanın neticesi ateş ve cehennemdir. Zaten cehennem O’ndan uzaklığı ifade etmektedir: Hakkıyâ bu‘d-i Hudâ âteşdür Âteş içre kişi eyler mi tarab (İsmail Hakkî, G.34/7) Âşık için ölüm, yârin firakından yeğ gelmektedir. Ayrılıkla cansız kalan âşık, bari ölümle canlı olmak istemektedir. Ruhani sevginin gayesi “ittihâd”dır, yani 378 sevgilinin zatıyla sevenin zatının aynı olmasıdır (İbn Arabî, 2011/c: 73). Bu itibarla gerçek âşık, sevgilinin kapısını çaldığında “Kim geldi?” sorusuna cevaben “Sen geldin.” diyebilendir. Varlığını sevgilide eriten âşık, sevgiliden ayrı kalınca, tamamen yokluğa mahkûm olmuş demektir. Ancak ölmekle, beden ruhtan ayrılmakta, en azından ruh canlı olarak kalabilmektedir: Ey felek bana ölüm yegdür firâk-ı yârden Çünki bî-cânân idersin bâri bi-cân it beni (Şeyhülislâm Yahyâ, G.449/3) Canları hasret ateşine yandıran ayrılıktır, ayrılık (Hüdâyî, 63/1). Bu itibarla ayrılığın azabı çaresiz âşığa güç gelmektedir (Kuddûsî, G.498/2). Sevgili, âşığın yerini hasretle yakıcı ateş, ciğerini de firak narıyla kebap etmiştir. Ayrılık hasreti âşığın canına işlemiş ve gönül mülkünü yakıp kavurmuştur. Ayrılık ateşinde yanıp kül olan âşığın, sabretmeye takati kalmamıştır. Bu itibarla cana can katan sevgiliye vuslatı arzulamaktadır. Yerimi hasret ile âteş-i sûzân etdün Ciğerim nâr-ı firâkun ile biryân etdün (Vâsıf, Ms.226/VI-3) Âteş-i hecrinde yandım gel ki kül oldum meded Sabra tâkât kalmadı rûh-ı revânım gel beri (Vîrânî, s.205) 2.2.4.Âşığın Gönlünün Cehennemi Andırması Aşk ateşininin körüklendiği ve alev topunu andırdığı yer âşığın gönlüdür. Ateşle lebalep dolup taşan bu gönül mülkü, cehennemi çağrıştırmaktadır. Âşığın yüreği âdeta bir cehennemdir. Zira orada sevgiliye duyulan aşkın ateşi ve bir o kadar da ayrılık ateşi bulunmaktadır. Zaman zaman aşk ve ayrılık ateşinin cehennem ateşini dahi geride bıraktığı düşünülürse, âşığın gönlü cehennemden âlâ bir ateş mahalli olmaktadır. Âşığın sinesinin narından bir parıltı, bir kıvılcım cihana düşecek olsa, denizlerin mahvolması, yer ve göğün ateşle dolması işten bile değildir (Mesîhî, G.108/7). Âşığın gönlündeki ateşi, büyük nehir söndürememektedir. Onun sinesindeki yakıcı ateşten cehennem narı utanmaktadır. Kocaman bir nehrin bile söndürmeye güç yetiremediği âşığın gönül ateşinden, cehennem ateşi hayâ etmekte, âdeta yerin dibine girmektedir: İdemez itfâ gönülde âteşim nehr-i ‘azîm Sûz-ı sinemden benim şermendedir nâr-ı cahîm (Şeref Hanım, Msd.12/VII-2) Semada uçuşan kıvılcımların, âşığın ateşinden kaynaklandığı, bunu bir saygı ifadesi zannetmemek gerektiği belirtilen beyitte; cehennem içinde âşığın ateşinden başka şiddetli ateşin olmayacağı söylenmektedir. Beyitte, aşk derdinden ötürü ah çeken 379 âşığın gönlünden yükselen ateşlerin gökyüzünde yıldızlar ve güneşi oluşturduğuna dair imaja atıf yapıldığı gibi, yukarı doğru çıkan kıvılcımlarla da, büyüklere hürmeten ayağa kalkıp doğrulma adabına göndermede bulunulmakta, ancak bu semadaki kıvılcımların öyle olduğunu sanmamak gerektiği dile getirilmektedir: Şererler âteşimdendir semâda ihtirâm sanma Cahîm içre benim nârım başka şiddetli nâr olmaz (Turâbî, 109/6) Âşık, cehennem narından bu ateşle herhangi bir korkusu olmadığını, gönlündekinin aşk denilen sönmez bir ateş olduğunu söylemektedir. Âşığın gönlündeki aşk sönmek bilmeyen bir ateştir. Bu itibarla cehennemi gönlünde yaşayan âşığın, ateşten hazer etmesi mümkün değildir: Nâr-ı dûzahdan bu âteşle ne bâkim var benim ‘Aşk derler bir söyünmez nârdır gönlümdeki (Vâsıf, G.134/2) Yedi cehennem ah kuşu konumundaki şaire nazaran yedi darı tanesi gibidir (Fehîm-i Kadîm, G.98/6) Kendisini aşk gülzarının ateş renginde gören ve bağının sahnında, cehennem şulesinin çöp yığını gibi olduğunu söyleyen şair, ateş rengindeki gülzarı andıran gönlünün, cehennemin de ötesinde kor barındırdığını ifade etmektedir: Âteşîn gülzâr-ı ‘aşkam sahn-ı bâğumda benüm Şu‘le-i dûzah misâl-i tûde-i hâşâkdür (Fehîm-i Kadîm, G.99/2) Sevgilinin aşkının ateşi, âşığın vücut şehrini tutuşturmuştur. Bu sebepten âşığın gözüne huri, nur ve nar bir görünmektedir. Damlanın deryaya karışıp ondan farksız olması misali, gönlü kuşatan aşk ateşiyle varlığın rengi aşka boyanmış, cennet ve cehennem de dâhil, zıtlıklar arasında bir ayrı gayrı kalmamıştır: Âteş-i ‘eşkün tutuşdurdı vucûdum şehrini, Bahuram ki, hûr birdür, nûr birdür, nâr bir. (Hatâ’î, G.330/6) Âşık cehennemin dört köşesini, her tarafını dolaşmıştır. Fakat ne yanmakta ne de kendi narı eksilmektedir. Cehennem ateşi dahi âşığın ateşine kâr etmemektedir: Dolandım tamunun dört gûşesini, Ne yanaram, ne hûd nâr eksigümdür. (Hatâ’î, G.381/4) İçerisinde ateşlerin yandığını ve bunun cehennem mi, gözyaşının durmayıp aktığını ve bunun tufan mı olduğunu söyleyen âşık; tufan denizine, ağlayan göz adını koymuş, cehennemi gönle çekmiş ve ona da yakıcı kalp adını koymuştur. Bu itibarla âşığın gözyaşları bir okyanus, gönlü ise alev alev yanan bir cehennemdir. Gönül ateşi, kanlı gözyaşına gark olduğu halde sönmeyecek derecede çetin ateştir. Dolayısıyla âşığın 380 deryayı andıran gözyaşları dahi gönlündeki ateşi söndürmeye muvaffak olamamaktadır. Nitekim aşk derdinden ötürü gözlerde hâsıl olan yaşların menbaı, yanan gönül olduğu için, o yaşlar yine sıcak ve yakıcı bir su olarak dökülmekte bu da, âşığı ferahlandırmaya yetmemektedir: Odlar yanar içümde bu dûzah mı bilmezem Durmaz ahar gözüm yaşı tûfân mıdur nedür (Ahmedî, G.145/6) Kulzüm-i tûfâna ‘âşık çeşm-i giryân koymuş ad Dûzahı çekmiş derûna kalb-i sûzân koymuş ad (İzzet Molla, G.81/1) Billâh ne saht âteş imişsin gönül meğer Gark oldun eşk-i hûna söyünmez misin dahi (Nedîm, G.156/2) Cehennemin aslı, âşığın ateş yanan ocağı andıran gönlünden çıkan kıvılcımlardır (Fehîm-i Kadîm, G.238/2). “Ateşim külümdür.” diyen âşık, cehennem kıvılcımı olduğunu ve yüz mahşer güneşine bedel bir mahşer güneşi olduğunu söylemektedir. Dolayısıyla mahşerin yakıcı güneşine oranla, yüz kat daha fazla bir koru barındırdığını ifade etmektedir: Âteşüm hâkisterümdür şu‘le-i dûzah benem Âfitâb-ı mahşer-i sad âfitâb-ı mahşerem (Fehîm-i Kadîm, G.207/3) Âşığın gam yatağı olan ve dört bucağı ayrılık ateşiyle dolmuş bulunan gönlünün halini sormamak gerekmektedir. Nitekim âşığın gönlü sevgilinin firakından ötürü nara gark olmuştur. Ondan ırak kalmakla yüreği ateş ile dolup taşmıştır. Aşk ve buna bağlı olarak ortaya çıkan ayrılık beraberinde yakıcı bir hasreti getirmekte, âşığın yüreği bu haliyle cehennem meydanını andırmakta, yangın yerine dönmektedir: Sorma hâlin ey perî sen gam yatağı gönlümün Âteş-i hicr ile dolmuş çâr bucağı gönlümün (Turâbî, 184/1) Nâra döndi gönül firâkundan Yüregüm tolu nâr senden ırah (Kadı Burhaneddin, G.976/5) Cehennem gülzarında bir meltem olduğunu söyleyen âşık (Fehîm-i Kadîm, Ms.1/XI-7), ateşle dolu gönlünü cehennem kaynağı edip, gül yaprağı olan yarasını da cehennem süsü etmesini Rabbinden istemektedir. Bu itibarla âşığın gönül ateşinin cehennemin aslı olduğu, gülün kırmızı renkli çiçek kısmına benzetilen gönüldeki yaraların da cehennemin süsü olduğu ifade edilmektedir: Yâ Rab dil-i pür-sûzum idüp mâye-i dûzah İt berg-i gül-i dâgumı pirâye-i dûzah (Fehîm-i Kadîm, G.35/1) 381 2.2.5.Sevgilinin Cehennemle Bağlantılı Yönleri Sevgilinin cennetle bağlantılı özellikleri olduğu gibi, cehennemle ilişkilendirilebilecek yönleri de bulunmaktadır. Sevgiliye ait güzellik unsurları ve sevgilinin cevr ü cefası, cehenneme ilişkin hususiyetlerin başında gelmektedir. Yine sevgilinin kûyunun da cehennemle anıldığı beyitlere -az da olsa- rastlanmaktadır. 2.2.5.1. Sevgiliye Ait Güzellik Unsurlarının Cehennemle İrtibatı Âşık, sevgilinin yüzünde cenneti yaşadığı gibi, âdeta cehennemi de idrâk etmektedir. Zira sevgilinin nar gibi kızarmış yanağı bir cehennem tablosu oluşturmaktadır. Zülüf zulumat, yüzdeki tüyler karanlıklar diyarı, saç ve hatt hicap, çene çukuru ise zindan olup, bu haliyle cehennem kuyusunu andırmaktadır. Sevgilinin zülfü kesreti temsil etmesi, karanlık olması bakımından cehennemle ilişkilendirilebilir. Âşığı bağlayıcı, tuzağa düşürücü olması yönüyle nefsî istek ve arzulara karşılık gelen zülfün, vahdete ulaşmada, cennete vuslatta engel teşkil ettiği görülmektedir. Ancak gerek zülüf ve gerekse sevgilinin ayva tüyleri kesret olmaları bakımından cehennemi çağrıştırıyor olsalar da, dudağa, vahdete erişmek için bir şekilde bu menzillerden geçmek gerekmektedir. Bu durum, cennete ulaşmak için cehennemden, yani sırattan geçmek gerektiği gerçeğine işaret etmektedir. Cennet olarak, hatta cennetten de üstün görülen sevgilinin kûyu, cehennemle de irtibatlandırılmaktadır. Bir beyitte taze fidan olan sevgiliye hitapla, kûyunun gülzarına güneş uğrasa, onun yerinin cehennemin gül biten yerinin çıkışı olacağı söylenmektedir. Ateşîn gülzarıyla sevgilinin cehennemi andıran mahallesinde güneşin yeri, yukarı doğru yükselen gül olmaktadır. Renk ve şekil itibariyle gül ile güneş arasında bir benzerliğin kurulduğu dikkat çekmektedir. Aynı zamanda gülzarın renk olarak, güneşin de sıcaklık bakımından cehennemle ilişkilendirildiği görülmektedir: Ey nahl-i tâze uğrasa gülzâr-ı kûyuna Gülbün-firâz-ı dûzah olur cûy-ı âfitâb (Nâ’ilî, G.11/6) Sevgilinin zülfünde, güzelliğinin ateşine komşu olan âşığın gönlü, şimşek çakan cehennem kıvılcımlarının ahı olmuştur. Sevgilinin ateşîn hüsnünün hemen yanı başındaki zülüfte bulunan gönül, zülüfler tutuşunca etrafa şimşekler gibi kıvılcımlar saçılmış, cehennem misali olan bu yerde âşığın ahı da şerer misali göklere yükselmiştir. Şimşek ve kıvılcımlar ile birlikte, aşk ateşiyle yanan gönülden çıkan ahlar ve sevgilinin yüzü cehennem tasviri oluşturmuştur. Dolayısıyla beyitte sevgilinin yüzünün cehennemi andırdığı ve âşığın gönlünden çıkan ahların da cehennem kıvılcımları misali şimşekler 382 saçtığı vurgulandığı gibi, şimşeklerin zülüfle olan irtibatı da dikkat çekmektedir. Yüz cehennemi kenarında duran zülüf, şimşeği çağrıştırırken, buna komşu olan gönül de ahlarıyla kıvılcımlar çıkarmaktadır: Âteş-i hüsnüne hemsâye olup zülfünde Âh-ı dûzah-şerer-i bârika-zâd oldu gönül (Nâ’ilî, G.232/3) Sevgilinin dudağına kırmızı yakut dahi yanıktır, susamıştır. Hatta cehennemde ateş koru bile yanıktır. Sevgilinin ateş rengindeki dudağına, aynı renkte olmalarına rağmen, yakut ve cehennemdeki ateş koru iştiyak duymaktadır. Dolayısıyla dudak renk ve tazelik bakımından bunların ötesinde bir çekiciliğe sahiptir. Üstelik vahdeti temsil ettiği için, kesrete dair bütün unsurların dudağa meyletmesi normaldir. Zira vahdetten zuhur eden kesretin, aslına dönmeyi arzulaması tabiidir: Olmasun mı la‘lüne yâkût-ı ahmer teşne-leb Sana ey kâfir-beçe dûzahda ahker teşne-leb (Kâmî, G.12/1) Âşık, sevgilinin yüzünün şulesi ile tüylerini, bir gece cehenneme komşu olduğu takdirde, bilecektir. Ateş renginde olan yanak ve kıvılcımlar saçan yüz, cehennemi çağrıştırmaktadır. Sevgilinin tüyleri ile gece arasında bir bağ kurulmaktadır. Yüzün kenarındaki tüylerin idrak ettiği yakıcılığı, cehenneme yaklaştırılıp da onun kavuruculuğunu hisseden insanın bileceği ifade edilmektedir: Ol şu‘le-i ruhsâr ile ol hattı bilirsin Oldunsa eğer bir gece hem-sâye-i dûzah (Şeyh Gâlib, G.51/2) Sevgilinin yanağının ateşi cehennem ateşidir. Nitekim ona, sevgilinin zülfü ve hattı duman misali olmuştur. Bu itibarla sevgilinin yanağı cehennem ateşi iken, zülfü ve hattı ise o ateşin dumanıdır. Hem renk hem de şekil itibariyle zülüf ve hatt dumana benzetilmektedir: Cehennem odı durur ateş-i ‘izâr-ı nigâr Ki ana zülf ü hat olmış durur duhân-misâl (Mesîhî, K.9/10) Güneş, anca sevgilinin yanağına, güneşin ışığı ise ateşe benzemektedir. Sevgilinin güneşi andıran yanağı, aynı zamanda ateşîn oluşuyla da cehenneme teşbih edilmektedir: Mihri gördüm ‘ârız-ı dildâra benzer benzemez Pertev-i hurşîddür kim nâra benzer benzemez (Fehîm-i Kadîm, G.116/1) Nigârın gözleri âşığın canına ateşler salmış (Turâbî, 185/1), sevgilinin gözü, âşığın canını cevr ateşine yakmıştır. Oysa âşıklar sevgilinin tatlı dudağını arzulamakta, 383 azabı istememektedirler. Sevgilinin ateşli bakışının hançeri âşığın sinesini azap cehennemi etmiş; sevgilinin ateşîn bakışı, âşığın gönlünü azap yerine çevirmiştir: Cevrün odına yahdı yiter cânumı gözün Sun ‘azb tutağunı ‘azâbı niderüz biz (Kadı Burhaneddin, G.516/2) Âteşin hançer-i nigâhından Sînemi dûzah-ı ‘azâb itdüm (Fehîm-i Kadîm, K.2/18) Âşık, bend, gam zindanı ve mihnetten halas olmuş iken, sevilinin zülfü ve çene çukurunu görüp yine düşmüştür. Sevgilinin zülfü âşığı kendine bağlamış, âşık zülüf ve çene çukurunun zindanına, dolayısıyla kesret girdabına kapılmıştır. Vahdet diyarında sevgili ile hemhal olan âşık, bu dünyaya gönderilmek suretiyle zindana atılmıştır. Şayet yeniden vahdet deryasına karışamazsa, zindanda kalma süreci, ahirette cehennemde devam edecektir. Bu itibarla âşığın canını verip zülüf ve çene çukuru gamından halas olması gerekmektedir. Nitekim borcunu veren, zincir ve zindandan halas olmaktadır. Âşık, maddi yönünü teşkil eden canını vermekle borcunu ödeyip kurtuluşa erecek; benliğinden vazgeçip canını sevgili uğrunda feda ederek bu kesret tuzağından halas olacaktır: Bend ü zindân-ı gam ü mihnetten olmuştum halâs Âh kim düştüm yine zülf ü zenahdânın görüp (Fuzûlî, G.37/6) Cân virüp oldum gam-ı zülf ü zenahdândan halâsDeynini viren olur zencîr ü zindândan halâs (Atâyî, G.114/1) Sevgilinin zülfünün parlaklığı ve kıvrımını ateşli yüz üzerinde seyretmek lazımdır. Bu vesileyle kokunun ateş kenarında hal ve şanının nasıl olduğu anlaşılacaktır. Çünkü ateşîn yanak üzerine düşen muamber zülfün yanması halinde, ortaya güzel ve muteber bir koku çıkacaktır. Yüz, vahdet olması ve cemâle dair tecellileri yansıtmasının yanı sıra; ateşîn olup, celâle dair tecellileri de yansıtmaktadır. Aynı zamanda vahdet üzerine düşen kesret, vahdetin kokularının etrafa yayılmasına aracılık etmekte, âlemin vahdetten tezahür etmiş bir kesret oluşuna imada bulunmaktadır: Pîç u tâb-ı zülfi seyr it âteşîn ruhsârdur Hâl u şânı böyledür bûyun kenâr-ı nârda (Kâmî, Mf.127) 2.2.5.2. Sevgilinin Cevr ü Cefasının Cehennemi Aratmaması Sevgilinin, âşığa reva gördüğü cevr ü cefa, cehennem azabını andırmaktadır. Sevgilinin âşığa iltifat etmemesi ve ağyara yüz göstermesi, âşık için cehennem ateşinde 384 yanmaktan beterdir. Zira onun bu tavrı, vuslat yolunun kapanıp, kahredici ayrılığın yaşanması demektir. Yârden ayrı kalmak ise âşık için en büyük azaptır. Haksızlık, zulüm, eziyet, sitem gibi anlamlara gelen cevrin, tasavvufî anlamı da, yükselmede, manevi mertebeler elde etmede sâliki seyirden alıkoymaktır. Eziyet etmek incitmek anlamlarını ihtiva eden cefanın tasavvufî anlamı ise, sâlikin gönlünün marifetten perişan olmasıdır (Birici, 2009: 3). Bu itibarla sevgilinin cevr ü cefası, âşığın ona vuslatı ve kemale ermesi konusunda bir engel teşkil etmektedir. Sevgilinin işve ve nazının da cevriyle bağlantısı bulunmaktadır. Dolayısıyla sevgiliye ait hallerden olan kahır, gazap, zulüm, sitem, işve, naz gibi hususlar, “cevr ü cefa” grubuna dâhil edilmektedir. Sevgilinin nazını işitenin cehenneme razı olacağı, bülbülün sesini işitenin onu nerede isteyeceği söylenmektedir. Sevgilinin nazı karşısında, bülbülü andıran âşık, ah u efgan ile niyaz etmektedir. Sevgilinin cehennemden de beter nazına, mukabelede bulunan âşığın sesini işitenin, bülbüle gereksinimi kalmamaktadır: Râzı durur cahîme anun nâzın işiden Bülbüli kanda isdeye âvâzın işiden (Kadı Burhaneddin, G.1014/1) Cehennem, âşığın ahının alevine parmak tutamamaktadır. Âşık o inleyen gönlün ve sitem eden sevgilinin elinden yanmıştır. Âşık, kendisine zulmeden ve gönlünü zarilendiren sevgiliden yakınmakta, ahının alevinin yakıcılığına cehennemin bile cesaret edip de parmak tutamayacağını vurgulamaktadır. Dolayısıyla sevgilinin cevri yüzünden âşığın ahının ateşi, cehennem ateşine nazaran çok daha kavurucudur: Dûzah alev-i âhıma parmak tutamaz âh Yandım dil-i zârın o sitem-kârın elinden (Şeref Hanım, G.178/4) Sevgilinin cevrinden ötürü kedere gark olan âşıktaki bu gamlar devenin başına konulsa, kâfirin cehennemden çıkacağı, azap ehlinin gülüp oynayacağı söylenmektedir. Beyitte, Allah’ın ayetlerini yalanlayanlar ve kibirlenenler için göğün kapılarının açılmayacağı ve deve, iğne deliğinden geçmedikçe onların cennete giremeyeceğini haber veren A‘râf Suresi 40. ayete işaret vardır. Buna göre, şairin gamları devenin başına konsa, deve iğne deliğinden geçecek kadar küçülecektir, dolayısıyla cehennemden kurtulma imkânı bulan kâfirler sevineceklerdir (Tarlan, 2009: 220): Bu gamlar kim benim vardır ba‘îrin başına koysan Çıkar kâfir cehennemden güler ehl-i ‘azâb oynar (Fuzûlî, G.70/6) 385 Âşığın yüreği, gonca gibi sevgilinin gamının dikeniyle dopdolu kan olmuştur. Cennet gülşeni olan sevgili, âşığa yetmektedir. Âşık bağ ve bahara gerek duymamaktadır. Gülşen ve kan renk itibariyle benzerlik arz ettiği gibi, sevgilinin cevri dikenle ilişkilendirilmiştir. Sıkıntı ve eza verici durumlar cennette yaşanmayacağına göre, âşık bu gam ile cehennemi andıran bir ortamda bulunduğunu hissettirmektedir. Zira cennet gülşenini andıran sevgiliye hitaben, kendisi için bağ ve bahar olmamasını söylemektedir. Bağ ve baharın olduğu yer ise ya cennet ya da cennete benzer bir yerdir: Yüreğim gonca-veş hâr-ı gamınla dopdolu kandır Bana ey gülşen-i cennet ne bâg ü ne bahâr olsun (Usûlî, G.96/4) Âşık, sevgilinin ağyar ile yar olmamasını istemekte, aksi takdirde bunun kendisine yaraşmayacağını söylemektedir. Cennet bağının gülü olan sevgilinin dikenle hem-dem olmamasını yine talep etmektedir. Sevgilinin dikenleri andıran ağyar ile yar olması, âşık için bir zulüm ve eziyet olmaktadır. Üstelik âşık, cennet bağının gülü olan sevgilinin rakiplerle bir arada olmasını düşünememektedir. Çünkü rakibin yeri cehennemdir. Sevgili ise cennet bağının gülüdür. Cennette dikenin yeri yoktur. Bu bakımdan sevgilinin, âşığın arzusunun hilafına bir tavır sergilemesi, âşık için cehennemi yaşamak demektir: Yaraşmaz sana agyâr ile gel yâr olma sultânım Gül-i bâg-ı cinânsın hemdem-i hâr olma sultânım (Usûlî, G.91/1) Sevgilinin kahrının narı bülbülün canını ateşlere yakmıştır. Gül, bir avuç bülbülü zar zar inletmiştir. Sevgilinin cevriyle ateşlere düşen âşıklar, ah u efgan etmektedirler. Bu durum, cehennem azabına duçar olanların, oradan çıkmaları için Allah Teâlâ’ya yalvarıp yakarmalarına benzemektedir: Bülbülün cânını yakdı nâr-ı kahrun odlara Zâr zâr inletdün ey gül bir avuç hâkisteri (Şeyhülislâm Yahyâ, G.411/3) Âşık yumuşak, halim selim sevgili ister iken; dik başlı, inatçı dilberlere düşmüştür. Bir suda iken, gam ile ateşlere düşmüştür. Sevgilinin aşkı, iltifatı ve ona vuslat, âşık için su ve cennet çağrışımlarını uyarırken; sevgilinin aşkının ateşi, cevri ve dik başlılığı cehennemi akla getirmektedir: Nerm ister iken dil-beri ser-keşlere düşdüm Bir suda idüm gamla ki âteşlere düşdüm (Kânî, G.125/1) Otorite sahibi, binlerce düşmanını, kökünden koparıp çıkararak cehennemin Mâlik’ine eliyle teslim etmiştir. Sevgili, düşmanlarını yerle bir etmek suretiyle 386 cehenneme yollamıştır. Burada sevgilinin âşığa olan cevrinden ziyade, otorite sahibinin, düşmanlarına yaptığı muamelenin cehennemle sonuçlanması üzerinde durulmaktadır: Mâlik-i dûzaha etmişdin elinle teslîm Nice bin düşmenini kendin edip istîsâl (İzzet Molla, K.32/31) Sevgili, âşık dururken gayra bakmış; âşığın gönlüne ateş bırakmış; sönmeyen bir nara yakmıştır. Âşık sevgilinin elinden yanmış, perişan olmuştur. Bu itibarla sevgilinin cevr ü cefası âşığı cehennem kabilinden ateşlere düşürmüştür: Ben dururken gayra bakdun Gönlüme âteş bırakdun Bir söyünmez nâra yakdun Ben senün yandım elünden (Vâsıf, Ms.108/II) Peri olarak gördüğü sevgiliye hitapla âşık, cevrinin yeterli olduğunu, aşk ehline azap vermemesini istemekte; ayrılık ateşiyle kendilerini kül eyleyip, kebap ettiğini söylemektedir. Cehennemin, günahkârları yakıp kavurması misali, sevgilinin ayrılık ateşi ve cevr azabının da aşk ehlini mahvettiği ifade edilmektedir: Ey perî cevrin yeter ‘aşk ehline verme ‘azâb Nâr-ı hicrinde bizi kül eyledin ettin kebâb (Turâbî, 30/1) Kul, ne kadar günahı olsa da, mahlûklar içerisinde o günahının ortaya çıkarılmamasını, gazap edip de, kendini cehennem ateşine yandırmamasını Rabbinden niyaz etmektedir. Dolayısıyla âşığın, sevgilinin cevrinden iltifatına yönelmesi misali, kul ise Allah’ın gazabından rahmetine sığınmaktadır: Halâ’ik içre keşf itme ne denlü var ise zenbim Cahîmin nârına hışm eyleyüb yandırma Kuddûsâ (Kuddûsî, G.108/2) Sevgilinin Hz. Peygamber olarak telakki edildiği bir beyitte şair, onun, cehennemden beter olan ayrılık ateşine yandığını (Hayretî, G.3/7), Hz. Peygamber’in ayrılık cehennemine âşığın bin kere yandığını gördüğü halde, günahkâr olan kendisine asla şefaat etmediğini dile getirmektedir. Dolayısıyla şair Hz. Peygamber’den iltifat beklemekte, günahlarının çokluğundan ötürü, onun şefaatini ummaktadır. Ancak havf ve reca arasındaki bu şeriat terazisinin, şair nazarında korku tarafı ağır bastığı içindir ki, kendisi gibi bir günahkârı Hz. Peygamber’in kale almayacağından yakınmaktadır. Ayrılık ateşi ve şefaatten mahrumiyet âşık için cehennem demektir: Dûzah-ı hicrânına bin kerre gördi yanduğum Ben günehkâra şefâ‘at itmedi aslâ Nebî (Hayretî, G.464/4) 387 İslam dinine ait ana kaynakların cehennem ve azabına dair ayrıntılı tasvirler ve ürkütücü tablolar oluşturmasına karşın, şairlerin cehenneme ilşkin bu çarpıcı anlatımları nadiren gündeme getirdikleri, genel olarak cehennemi de sevgili bağlamında ele aldıkları, ondan ayrılığı ve ona olan aşkın yakıcılığını cehennem olarak gördükleri sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum cehenneme dair belirli kavramlarda da kendini açığa çıkarmaktadır. Zira cehennemle ilgili kavramları, çoğu şairin ya hiç kullanmadığı ya da çok az kullandığı görülmektedir. Nitekim cehenneme dair belirli kavramların yüzyıllara göre dağılımını aşağıda gösteren tablo ve grafikler bu hususu daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Tablo 7 Grafik 7 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Yunus Emre 9 1 27 2 7 3 11 8 68 2 Kadıburhaneddin 7 10 1 9 8 3 16 21 75 3 Nesîmî 5 3 2 12 1 1 2 24 3 7 14 74 4 Ahmedî 4 6 12 4 2 1 4 1 1 6 3 8 23 75 TOPLAM 25 19 16 52 4 8 1 4 1 1 2 1 41 9 42 66 292 XIV. YÜZYIL 388 Tablo 8 Grafik 8 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Ahmed-i Dâ'î 1 1 1 1 1 3 3 11 2 Şeyhî 2 2 2 3 1 1 5 16 3 Eşrefoğlu Rûmî 9 5 12 2 2 15 2 47 4 Cem Sultan 2 3 1 1 6 1 3 1 18 5 Ahmed Paşa 6 2 1 1 14 3 6 4 37 6 Mihrî Hatun 1 4 4 3 2 15 1 2 6 38 7 Necâtî Bey 11 2 2 4 1 6 4 5 3 38 8 Mesîhî 3 5 1 1 1 2 4 6 5 3 31 34 13 19 24 0 5 0 0 2 1 2 1 51 17 40 27 236 XV. YÜZYIL TOPLAM 389 Tablo 9 Grafik 9 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Hatâ'î (Şah İsmail) 4 2 1 6 3 3 2 21 2 Hayretî 5 2 3 1 1 9 2 2 3 28 3 Usûlî 4 2 5 1 4 4 3 2 25 4 Zâtî 12 8 6 8 2 2 25 7 11 6 87 5 Fuzûlî 9 13 4 5 1 20 52 6 Hayâlî 2 1 9 1 2 7 6 2 6 36 7 Muhibbî 3 5 12 1 1 3 14 2 3 10 54 8 Yahyâ Bey 9 1 1 10 4 1 4 30 9 Nev'î 1 3 1 1 1 5 3 1 4 20 10 Bâkî 1 2 3 1 1 2 4 1 3 18 TOPLAM 50 21 54 12 0 3 0 3 2 0 6 6 86 40 28 60 371 XVI. YÜZYIL 390 Tablo 10 Grafik 10 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Âşık Virânî 4 2 4 1 1 1 16 2 5 13 49 2 Aziz Mahmud H. 3 1 1 1 1 1 1 7 3 3 22 3 Nef'î 1 4 3 1 1 2 1 4 17 4 Nev'î-zâde Atâyî 1 1 3 1 9 10 1 3 29 5 Şeyhülislâm Yahyâ 1 1 1 1 1 3 2 2 1 13 6 Fehim-i Kadîm 3 44 1 6 2 19 10 85 7 Nâ'ilî-i Kadîm 6 28 2 3 2 14 4 59 8 Niyâzî-i Mısrî 1 1 1 11 2 1 8 2 5 9 41 9 Nâbî 11 3 18 4 6 9 10 61 21 21 100 13 3 0 2 4 3 0 18 4 53 60 17 57 376 XVII. YÜZYIL TOPLAM 391 Tablo 11 Grafik 11 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Kâmî 2 5 1 4 4 1 17 2 İsmail Hakkı B. 2 5 1 1 11 3 1 1 25 3 Nedîm 2 2 3 1 8 4 İbrahim Hakkı E. 9 3 14 1 7 11 4 5 13 67 5 Kânî 3 1 8 3 3 1 7 6 32 6 Şeyh Gâlib 1 28 1 5 22 3 60 TOPLAM 14 7 62 0 1 4 0 3 1 0 2 10 38 42 6 19 209 XVIII. YÜZYIL 392 Tablo 12 Grafik 12 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Keçecizade İz. M. 8 4 55 2 2 1 1 2 2 1 15 17 9 119 2 Enderunlu Vâsıf 1 6 1 14 10 1 33 3 Ahmed Kuddûsî 8 23 28 7 4 1 1 38 6 16 37 169 4 Şeref Hanım 8 2 22 3 1 10 10 8 64 5 Turâbî 5 4 4 4 2 12 3 3 1 38 29 34 115 11 5 8 2 1 4 0 2 2 89 46 19 56 423 XIX. YÜZYIL TOPLAM 393 2.3. Cennet ve Cehenneme Klasik Türk Şiirinin Çift Yönlü Yaklaşımı Ahiret hayatında varılacak yerlerden biri cennet, diğeri ise cehennemdir. Araf ehli dahi bir müddet orada kaldıktan sonra ya cennete ya da cehenneme gidecektir. Cennet-cehennem ayrımı ahirette bilfiil vuku bulurken, dünya için durum farklıdır. Allah’ın celâl sıfatlarını da idrak etmek için insanın dünyaya gönderildiği de işin içine katılırsa, bu hayatta cemâl-celâl, cennet-cehennem, korku-ümit, neşe-hüzün gibi haller ve duygular bir arada, hatta bazen aynı zaman diliminde yaşanabilmektedir. Buna göre bu bölüm için oluşturulan üç ana başlığın sonuncusu, âdeta dünya hayatındaki bu tezadı temsil etmektedir. İncelenen divanlarda tespit edilen şiirlerden tamamına yakınının, sadece cennetle ve cehennemle ilgili ifadelerin yer aldığı örnekler, iki farklı ana başlıkta toplandıktan sonra, bu başlık altında, cennet-cehenneme dair kavram ve ifadelerin birlikte geçtiği şiirlerin, daha genele teşmil edilmiş alt başlıklar halinde ele alınması tasarlanmıştır. Dolayısıyla bu ana başlık altındaki örnek şiirlerin kahir ekseriyetinde cennet ve cehenneme ilişkin unsurların her ikisine birden rastlamak mümkündür. 2.3.1.Cennet ve Cehenneme Dair Hususların Birlikte Ele Alınması Klasik Türk şiirinde, cennet ve cehenneme dair hususlara bir arada yer verilen beyit ve bendlere rastlanmaktadır. Bunların bir kısmının, cennet ve cehennemin muhtevası, yapısı, isimleri, dereceleri ve sayılarına dair şiirlerden oluştuğu görülmektedir. Kıyamet gününde ahiret hayatı başlayarak, cennet ve cehennemin kapıları açılacak, o bütün kapıları açan Allah’ın mükâfat ve mücazata dair verdiği sözün hükmü tahakkuk edecektir: O gün ki cennet u nârun açup kapularını Be-hükm-i va‘d u va‘îd ol müfettihü’l-ebvâb (Kâmî, K.2/37) Yayılma, toplanma, sırat, Mâlik, azap cehennemi; gök ve yer, cennet, can, huri ve gılmân O’ndadır. Cennet, cehennem, huri, gılmân, Sidre ve Tûbâ O’na ittir (İsmail Hakkî, G.175/4). Dolayısıyla dünya, cennet ve cehenneme dair bu sayılanların hepsi Allah Teâlâ’nın bir eseri, İlahî tecellilerin yansımalarıdır. Ahirete dair muhtevayla birlikte aslında bütün varlıkların sahibinin Allah olduğu vurgulanmaktadır: Neşr ü haşr ü hem Sırât ü Mâlik ü dûzah-ı ‘azâb ‘Arş ü ferş ü cennet ü cân hûr u gılmân ender-ost (İbrahim Hakkî, Tevhîd/8) 394 Cennet ve cehennemin muhtevasına dair önemli unsurlardan biri, o iki yerde iskân edecek olanlardır. Nitekim müminler Na‘îm cennetinde, müşrikler ise Sakar isimli cehennemdedirler. Kimisi cehennemi, ateşi mesken eylemiş, kimine Me’vâ cenneti verilmiş ve makamı Me’vâ cenneti olmuştur (Hayretî, K.17/19). Fesat çıkaranların yeri cehennem, ıslah edenlerin yeri de cennettir (Hüdâyî, Kt.15). Dolayısıyla bozgunculuk yapanlar ateşe atılırken; düzen oluşturmaya, huzuru sağlamaya çalışanlar ise cennette ağırlanacaklardır: El-mü’minûne fî’n-Na‘îm Ve’l müşrikûne fî’s-sakar (Hüdâyî, 213/8) Kimisi eylemiş dûzahda mesken Kimine Cennetü’l-Me’vâ nedendür (Hayretî, K.17/17) Kimisi cennet bahçelerinde seyretme zevkine nail olmuş, kimisi de cehenneme girmiş ve azap bendinin esiri olmuştur. Bu itibarla bazı insanlar cennet bahçelerinde zevk ü safa içerisinde azade bir halde iken, bazıları da cehennemde azap girdaplarında kıvranıp durmaktadırlar. Nitekim nefsinin esiri olanlar, cehennemde sürekli azap görür iken, nefsin elinden kurtulana cennet durak olmuş demektir: Kimisi nâ’il-i zevk-ı hırâmzâr-ı behişt Kimisi dâhil-i dûzah esîr-i bend-i ‘azâb (Kâmî, K.2/39) Şol esîr-i nefs olan dâ’im mua‘zzeb tamuda Nefs elinden kurtılana cennet olmuşdur turağ (Niyâzî-i Mısrî, 86/4) Zâhid ve vâiz gibi tiplerin cennet-cehennem bağlamında eleştirildiği görülmektedir. Nitekim bir beyitte, bu kuru zühd ile zâhidin yeri Huld olsa da, asma, üzüm kütüğüne yürüyen suyun, kaynar su (mâ-i hamîm) olacağı söylenmektedir. Boş bir zühd hayatı sayesinde cennet bahçesinde yer edinmiş olsa da, zâhidin bağına akan suyun, cehennemliklerin üzerine dökülen kaynar su olacağı ifade edilmektedir: Zâhid bu zühd-i hüşk ile huld olsa da yerin Mâ’-ı hamîm olur yürüyen âb tâkine (Nâ’ilî, G.313/4) Cennet ve cehennemin sayılarına değinilen beyitlerden birinde, yedi cehennem sekiz cennetin bir an olsun âşığı anlamadığı, Sultan olan Allah’ın “ircı‘î” emrini lütfedip, uyulmasını istediği ve âşığın da buna mukabelede bulunarak Rabbine yöneldiği belirtilmektedir. “Sen O’ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön (ircı’î).” (Fecr, 89/28) ayetinden nakıs iktibasla şair, cennet ve cehennemden ziyade, Rabbinin rızasına talip olduğunu dile getirmektedir: 395 Yidi tamu sekiz uçmak bir dem anlamaz beni Lutf idüp “ircı‘î” tabiin urdı sultân giderem (Eşrefoğlu Rûmî, 79/5) Yedi cehennem, sekiz cennet (Turâbî, Münâcât/26) ve bunlardan her birinin yolunun bulunduğu, her bir yolda yüz bin çarşının olduğu ve âşığın Rabbine elini sunduğu söylenmekte, cennet ve cehenneme giden yolların çeşitli ve süslü oluşuna dikkat çekilmektedir. Nitekim her bir yolda, cennet ve cehenneme götüren amellerin alınıp satıldığı çarşılar vardır. Ancak âşığın derdi Rabbine kavuşmaktır: Yidi Tamu sekiz Uçmak Her birinün vardur yolı Her bir yolda yüz bin çârsû Allâh sana sundum elüm (Yunus Emre, 184/16) Ahirette cennet, cehennem, berzah denilen menzillerin mahiyeti ve bunların aslının neden olduğu kıyamet günü aşikâr olacaktır. Ahiret hayatının ilk başlangıç aşaması “berzah”, yani kabir hayatıdır. Ancak ne bu hayat ne de cennet ve cehennem konusunda tecrübî bilgiye sahip değiliz. Gidenlerin geri dönmediği bir diyar olan berzah âleminin keyfiyeti, kıyametin vukuundan sonra anlaşılmış olacak, mahşer meydanında toplanılıp, hesaplar görüldükten sonra cennet ve cehenneme gidiş gerçekleşecektir. Dolayısıyla düğümün çözülmesine olanak sağlayan hadise kıyamettir: Âhirette cennet ü nîrân ü berzah kim dinür Bunlarun aslı nedendür olısar yevmü’t-tenâd (Niyâzî-i Mısrî, 27/8) Padişaha mahsus divan mahalli için düşülen tarihte, buranın bir cennet olduğu; düşmanın, buraya bakıp da Rıdvân cennetinin sarayını hasretle andıkça, cehennemlik olduğu dile getirilmektedir. Dünyaya dair bir mekânın güzelliğinin vurgulandığı beyitte, cennet saraylarını hatırlatan bu yapıya bakan düşmanın haset ateşiyle yanıp tutuştuğu ifade edilmektedir: Bu bir Cennetdir ammâ düşmeni Dûzah-nişîn eyler Bakıp hasretle andıkça sarây-ı huld-ı rıdvânı (Şeyh Gâlib, Tr.2/16) Cennet hevesini koyup da, Araf’tan bahseden olsa, “Cehennem nefesli zâhidin sözünü dinler idik.” diyen âşıklar, zâhidin cennet arzusuna karşı çıkmaktadırlar. Cennet ve cehennem arasında bulunduğu belirtilen Araf’ın âşıklar nazarında kabul görmesinin muhtemel sebebi, gönüllerinin cenneti de cehennemi de yaşayabilecek potansiyelde oluşundandır. Zira âşıkların gönülleri aşkın nuruyla aydınlanmakta, narıyla da yanmakta; sevgiliye vuslatla neşelenmekte, ondan ayrılıkla da gamlanmaktadır: 396 Sözünü dinler idik zâhid-i dûzah-nefesin Kosa cennet hevesin kâ’il-i a‘râf olsa (Nâ’ilî, G.305/4) Ahiret hayatının ruhani ve cismani yahut sadece ruhani olduğuna dair görüşlerin bulunduğu malumdur. Bu tartışmalara atıfta bulunan şiirlere rastlamak mümkündür. Nitekim bir beyitte; bizzat göz ile cesetlerin haşrini görüp, şimdiye kadar belki cennet ve cehennem ehlinin ayrılmış olacağı söylenen beyitte, bedenlerin toplanmasının vukuuna, cennet ve cehennem ehlinin taksimatına değinilmekte; haşrin cismani olacağına imada bulunulmaktadır: Haşr-i ecsâdı görüp şimdiye dek re’yü’l-‘ayn Belki ayrılmış idi ehl-i cinân ehl-i cahîm (İzzet Molla, K.37/36) 2.3.2. Cennet-Cehennemin Tasavvufî Açıdan Klasik Türk Şiirine Konu Oluşu Klasik Türk şiirinin tasavvufun tesirinde kaldığı bilinmektedir. Hatta aşağı yukarı bütün klasik Türk şairlerinin tasavvufî neşveden ya bizzat nasiplendikleri ya da ortamın havasından etkilenerek tasavvufun varlık anlayışına ve sembollerine şiirlerinde yer verdikleri görülmektedir. Bu itibarla tasavvuf, Osmanlı dönemi şiirine şekil veren önemli amillerden biridir. Şairlerin, bu anlayış çerçevesinde cennet-cehennemle alakalı unsurları bir arada ele alıp, şiirlerinde işledikleri müşahede edilmektedir. Dolayısıyla cennet ve cehenneme dair hususiyetlerin tasavvuf penceresinden nasıl bir manzara arz ettiklerine ayrı ayrı değinilmiş olsa da, burada her ikisine birden tasavvufî anlamların nasıl yüklendiği konusu üzerinde durulacaktır. Tasavvufta marifeti elde etmenin ve vahdete ulaşmanın en etkili yolu aşk olsa gerektir. Kâinatın yaratılışının özünde “aşk”ın olduğu söylenmektedir. Ancak aşktan da önemlisi sevgilinin kendisidir. Zira aşk onun sayesinde bir anlam kazanmaktadır. Cehennemde yer eylemediğini, cennette de köşk edinmediğini söyleyen âşık için en önemli varlık, uğruna gözyaşı döktüğü ve canını feda ettiği sevgilidir. Âşık için sevgili elzemdir: Ne Tamu’da yir eyledüm Ne Uçmak’da köşk bagladum Senün içün çok agladum Bana seni gerek seni (Yunus Emre, 381/7) Âşığın derdi sevgiliyi görmektir. Eğer cennet bağında İlahî cemâli görme ümidi olmasaydı; oranın cehennem, gül ile erguvan çiçeğinin de ateş olacağı söylenmektedir. 397 Zira sevgilinin güzel yüzüne bakmaktan mahrum kalınan yer cehennemdir. Sevgilinin cemâli, cennet içerisinde âşığa tecelli eylemezse, cennetin kendisini cehennemden de fazla yakmasını istemektedir. Âşık, sevgilinin dîdârını göremediği cennette, azabın çok daha çetinine maruz kalmaya razıdır: Eğer dîdâr ümîdi olmayaydı bâğ-ı cennetde Cehennem gibi olaydı gül ile ergâvân âteş (Necâtî, G.250/4) Cehennemden dahi artuk yaka cânâ beni cennet Tecellî eylemezse bana dîdârun cinân içre (Zâtî, G.1448/4) Cehennemden korkmadığı gibi, hurileri ve dolayısıyla cenneti de ummayan âşığın yegâne maksadı Hakk’ın dîdârıdır (Yunus Emre, 142/5). Dîdâra talip olanın ise gönül aynasını saf tutması, hatırına cennet endişesi ve cehennem kaygısı getirmemesi icap etmektedir. Nitekim daha önce de kendisinden alıntı yapılan gazelde geçen, “Vâsıl olmaz kimse Hakk’a cümleden dûr olmadan” (Şemseddîn-i Sivâsî) mısrada ifade edildiği üzere cemâle dair akislerin en güzel şekilde yansıyabilmesi için gönül aynasını kirden, pastan arındırıp, iyice cilalamak, masivadan temizlemek gerekmektedir: Tâlib-i dîdâr isen mir’ât-ı kalbün sâf tut Hâtırâ endîşe-i cennet cehennem gelmesün (Bâkî, G.355/3) Hak’tan arzusu lika olan âşık bu itibarla, cehennem ateşinden ötürü gamlanmamakta, Firdevs-i a‘lâ derdine de düşmemektedir. Âşığın yegâne gayesi cemâli İlahî olduğuna göre, ne cehennem ne de cennet onu ilgilendirmektedir: Ey Nesîmî çün sana Haktan likâdır ârzın Nâr-ı dûzahtan ne gam Firdevs-i a‘lâsı nedir (Nesîmî, G.169/9) Âşığın gönlü ağyâr tuzağına tutulmayıp, cennet ve cehennemden geçmiş olup, aslına ulaşmak için yola düşüp, dosta gitmektedir. Her şeyin aslına rücu edeceği gerçeğine atıfla, âşık da sevgiliden gelmiş ve ona varmak için yola koyulmuştur. Beyitte, “Biz Allah’ın kullarıyız ve biz O’na döneceğiz.” (Bakara, 2/156) şeklinde geçen ayetin yanı sıra, “devir nazariyesi”ne de telmihte bulunulmaktadır: Tutulmadı Yûnus cânı geçdi Tamu’dan Uçmak’dan Yola düşüp dosta gider gine aslın ulaşmaga (Yunus Emre, 1/11) Bülbülün gül mevsiminden mahrum kalması misali, gönül aslına ermeyince, âşığa hep cennet sunulsa da, orası yine de onun için tamamen cehennemdir. Bülbülün güle, âşığın sevgiliye vuslatı gerçekleşmedikten sonra, bulunulan yer cennet olsa da, orası âdeta cehennemdir. Zira İlahî cemâlin perdelendiği yer, cehennemdir: 398 Cân irmeyince aslına bülbül gibi gül faslına Hep cenneti ‘arz eylesen olur ana nîrân kamu (Niyâzî-i Mısrî, 151/28) Sırat, mizan, bütün kâinat, sekiz cennet ile onun içindekiler ve yedi cehennem Yaratıcıyı bilip tespih etmektedirler. Huri, gılmân, Mâlik, Rıdvân, sekiz cennet ve yedi cehennem Allah’a âşıktır ve O’nu özlemektedirler. Zira onlar da âşıklar gibi, sevgilinin bir eseridir. Asıllarına meyletmeleri de gayet tabiidir: Sırât mîzân kamu ekvân bilüb Yezdânı Kuddûsî Sekiz cennet ü mâ-fîhâ yedi nîrân ider tesbîh (Kuddûsî, G.228/6) Eğer Hûrî eğer Gılmân Eğer Mâlik eğer Rıdvân Sekiz cennet yedi nîrân Sana âşık seni özler (Hüdâyî, 45/5) Sevgiliyi seven için huri ve sarayların bir gereği yoktur. Sevgiliyi sevmeyen kişiye ise cümle makam cehennemdir. Âşığın ihtiyaç duyduğu biricik varlık sevgilidir. Sevgiliye olan aşkı onu ayakta tutmakta, dünyasını mamur etmektedir. Şayet bu aşk olmasaydı, cennet dâhil her yer onun için cehennemden farksız olurdu: Seni seven kişiye ne hâcet Hûr u Kusûr Seni sevmeyen câna Tamu’dur cümle makâm (Yunus Emre, 202/4) Dünya ehline ahiretin, ahiret ehline dünyanın, Allah ehline ise her ikisinin de haram oldununa dair hadis-i şerife telmihle, ahiret ehline dünya haram olup, onu sevmemek gerektiği; dünya ehline de ahiret haram olup, onun yerinin cehennem olduğu bildirilmektedir. Oysa bir de İlahî cemâle müştak olanlar bulunmaktadır. Nitekim cennet içinde gizli bir cennetin de bulunduğu, ona girenin hayran olduğu, dolayısıyla cennet ve cehennemi bilmeyeceği söylenmekte, o özel cennette sevgilinin dîdârını temaşa edip de kendinden geçen âşıkların, nimet cennetinden ve cehennemden azade oldukları terennüm edilmektedir: Ehl-i ‘ukbâya harâm dünyâ sakın sevme anı Ehl-i dünyâya harâm ‘ukbâ anın dûzah yiri (Kuddûsî, G.325/2) Cennet içinde var imiş çün gizlü bir cennet dahi Giren ana hayrân imiş bilmez cinân u dûzahı (Kuddûsî, G.244/1) “Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen/Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen” şeklinde tekrar eden beyitleriyle meşhur bir şiirinde şair; yer, gök, cehennem, 399 cennet, Arş, kürsi ve meleklerin, kâinatın özü olan insanın kendisinde mündemiç olduğunu ifade etmektedir: Nazar etsen yer ü gök dûzah u cennet sende Arş u kürsiyy ü melek sendedir elbet sende (Şeyh Gâlib, Tercî‘-Bend 9/IV-3) Bu gönül şehrinden üç yol çıkmakta; biri cennet, biri cehennem, birisinin arzusu ise arzulanan dîdârdır. Bu bakımdan insanlar cennet, cehennem ve dîdâr ehli olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Âşıkların maksadı sevgilinin güzel yüzü iken, ehl-i zahir cenneti, ehl-i küfür ise cehennemi kendilerine yol edinmişlerdir: Bu şârdan üç yol çıkar biri cennet biri nâr Birisinün ârzûsı maksûd dîdâra benzer (Yunus Emre, 69/7) Yaratılışın aslı aşka dayandığına göre, cennet, cehennem, huri, gılmân, can ve de canan aşktır. Âşığın gönlü canana hayrandır. Şayet bir gönül aynası açılıp okunursa, sekiz cennet, yedi cehennem ve gizli sırrın âşıkta olduğu anlaşılacaktır. Âşığın gönlü, gizli sırların hazinesi olup, hem cennet hem de cehennemi içerisinde barındıran bir özelliğe sahiptir. Âşık, bazen Mâlik bazen ateş bazen zakkûm bazen de cehennem olurken; bazen huri bazen gılmân ve bazen de Rıdvân olmaktadır. Bu haliyle âşık, İlahî celâl ve cemâle dair tecellilerin ukbadaki yansımalarına tercüman olmaktadır: Hem cennet ü nîrân odur hem hûr u hem ğılmân odur Hem cân u hem cânân odur cânâna hayrândır gönül (İbrahim Hakkî, G.229/4) Ger eger açup okursan bu gönül âyinesin Heşt cennet yidi nîran sırr-ı pinhân sendedür (Eşrefoğlu Rûmî, 34/5) Gâhi mâlik gâhî âteş gâhi zakkûm geh cahîm Gâhi hûr u gâhi gılmân gâhi rıdvân olurum (Niyâzî-i Mısrî, 113/12) Ateş yaratılışlı Kevser’in adı gözyaşı, cennet görünümlü cehennemin adı aşk; âşık tarafından görülen cünûn isiminde bir lügatta yer alan bütün cevr ü cefanın adı aşktır. Sevgilinin cevri ve aşk ateşi, âşığı mecnun etmekte; aynı zamanda cenneti andıran gönül dünyasını, âdeta cehennem etmektedir: Kevser-i âteş-nihâdın adı eşk Dûzah-ı cennet-nümânın adı ‘aşk Bir lügat gördüm cünûn isminde ben Anda hep cevr ü cefânın adı ‘aşk (Şeyh Gâlib, Kt.23) 400 Cehennem narı, cennet nuru bertaraf edilip, korku ve ümitten azade olanın adı aşktır. Aşk sayesinde ne cennet ümidi ne de cehennem korkusu kalmaktadır. Her ikisinden de feragat etmiş olan âşığın gayesi sevgili olsa gerektir: Nâr-ı dûzah nûr-ı cennet ber-taraf Fâriğ-i havf u recâ kim adı ‘aşk (İzzet Molla, G.281/4) Âşk ile cehennemde olmak âşığın cennetidir. Lakin âşık cennette olursa, aşksız o yer cehennemdir. Cennet ve cehennemde âşıklara sevimli gelen aşktır. Âşığın yâri aşk olmuştur. Ondan başka mağara dostu yoktur. “Yâri gayr” ile “yâr-i gar” arasındaki cinasın dikkat çektiği beyitte, Hz. Peygamber ile dostu Hz. Ebubekir’in hicret esnasında müşriklerden korunmak için Sevr Dağı’nda bir mağaraya sığınmaları olayına telmihte bulunulmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber’in yâr ve yardımcısı Hz. Ebubekir iken, âşığın yâri de aşktır: ‘Aşk ile tamuda olmak cennetidür ‘âşıkun Lîk cennetde olursa tamudur ‘aşksuz ana (Niyâzî-i Mısrî, 1/6) Cennet ü dûzahda hem ‘uşşaka munis ‘aşkdır ‘Âşıkın ‘aşk oldu yâri ğayri yâr-ı ğâr yok (İbrahim Hakkî, G.200/7) Aşk mesti, hayat ve ölümden kendini soyutlamıştır. Gülşen ve ateş yakılan yer, cennet veya cehennem (Sakar) ona hoştur. Aşka müptela olmuş biri hayat ve ölüm kaydından kurtulmuş, cennet yahut cehennemin ayrımını rafa kaldırmıştır. Onun için varsa yoksa aşktır: ‘Aşk mesti fâriğ olmuşdur hayât u mevtden Gülşen ü kül-hen ana hoşdur yâ cennet yâ sakar (İbrahim Hakkî, G.122/5) Gül, yarayı ve gül bahçesi de cehennemi andırıken, gönül bir semender olmuş burada yatmaktadır. Cennet bağı güllerinin bülbülleri ise tavus olmaktadır. Dolayısıyla şair, şeytanın cennete girmesinde yardımcı olduğu için lanete uğrayıp ayakları çirkin bırakılan tavus kuşunun, cennette bülbüllerin yerine geçtiğini belirtmekte, gül ve gülistanı renk itibariyle yara ve cehenneme benzetmekte, âşığın gönlünün de ateşe dayanıklı semender misali bu cehennem-vari ortamda bulunduğunu söylemektedir: Dil semenderdür yatur gül dâğ u dûzah gülsitân Verd-i bâğ-ı cennetün bülbülleri tâvûs olur (Fehîm-i Kadîm, G.87/5) Âşık, bu yaralı beden ile kendini cennetin gül gezintisi eylese, laleleri, cehennem bağı gibi hep ateş koru olacaktır. Dolayısıyla âşığın bedenindeki gülü andıran yaralar ile bir cennet gülistanı oluşturulsa da, cehennem bağı misali buranın lalelerinin hep ateş 401 koru olacağı vurgulanmaktadır. Âşığın yaralı oluşuna sebep aşk ateşi olduğu için, gönülde de ateş korunun barınması normaldir: Eylesem bu ten-i pür-dâğ ile gül-geşt-i behişt Bâğ-ı dûzah gibi hep lâleleri ahker olur (Fehîm-i Kadîm, G.84/5) Âşık için, sevgili olmadıktan sonra cennet, cehennemden farksızdır. Cehennem ise sevgiliyle bir arada bulunan âşık nazarında en yüce Firdevs olmaktadır. Buna göre, “Cehennem seninle ödüldür bana/Sensiz cennet bile sürgün sayılır.” (Sâfi, 2013: 17) dizeleriyle meşhur olan şarkıya da, sevgili merkezli bir bakışın yansıdığı görülmektedir. Sekiz cennet, sevgili olmadıktan sonra, âşık için cehennem; yedi cehennem ise sevgiliyle olmak sayesinde reyhanların bittiği bir cennet, huzur ve rahatın yaşandığı bir yerdir. Reyhan aynı zamanda koku anlamına da geldiğine göre, yedi cehennemin sevgilinin kokusuyla dolup taştığını da söylemek mümkündür: Bana cennet dahı sensüz nigârînâ cehennemdür Cehennem bana sinünle bütâ firdevs-i a‘zamdur (Kadı Burhaneddin, G.1013/1) Sekiz uçmak bana sensüz cehennem Yidi tamu senünle reyâhîndür (Eşrefoğlu Rûmî, 5/3) Sevgili son derece kusursuz bir huridir ve onunla birlikte cehennem muhakkak cennettir. Sevgili ideal olanı yansıtması bakımından kusurdan beridir. Kusursuz sevgilinin olduğu yer, cehennem görünse de aslında orası cennettir. Çünkü her yönüyle mükemmelliğin gerçekleşeceği mahal cennetin ta kendisidir: Ne hûrîsin kusûrun yoh nigârâ Ki cennetdür tamu sinünle el-hak (Kadı Burhaneddin, G.15/3) Dert kemâle ermek için önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Bu itibarla aşk derdinden mahrum kalan kişi için bu ruhî bir azap demektir. Yârsiz, cennet gülü, âşığın cehennem narıdır. Cennetin gülü dahi olsa -yâr bulunmadıktan sonra- âşık için o, cehennem ateşidir: Derdsiz olmak gönül tende ‘azâb-ı rûhdur Yârsuz cennet gülü nâr-ı cahîmimdir benim (Hayâlî, G.327/2) Sevgilinin huzurunda olmayan âşığın gözüne dünya zindandır. Sevgilisiz gül bahçesi, âşığa cehennemdir. Hatta dîdâr olmadıktan sonra, cennet bağı dahi müminin zindanıdır (Zâtî, G.285/5). Gülzarın bir benzeri olarak mecliste de gül yüzlü, şarap dudaklı sâkî olmayınca, orası cennet olsa da, âşık için cehennemdir: 402 Cihân gözüme zindândur tapunsuz Cehennemdür bana gül-zâr sensüz (Cem Sultan, G.122/4) Anda sâkî bir lebi mül yüzi gül olmayıcak Cennet olsa Zâti’yâ meclis bana olur cahîm (Zâtî, G.998/5) Bir beyitte, “Cehenneme Firdevs çeşmesinden su geçseydi, sevgilinin vuslatının hatırası âşığın gönlüne yol bulan olurdu.” denilmektedir. Su, akıp gitmek ve kendine bir şekilde yol bulmak özelliğine sahip olduğu için, vuslatı çağrıştırmaktadır. Bu bakımdan sevgiliden ayrı kalışın cehennemindeki âşığa Firdevs çeşmesinden su ulaşacak olsa, âşık sevgiliye vuslatın yaşandığı cennet ortamını bu sayede hatırlayacaktır: Olurdı hâtıra-i vuslatun dile reh-yâb Geçeydi dûzaha Firdevs çeşmesinden âb (Kânî, G.5/1) Sevgililerin aşkı cehennem sebebi olsa, Rıdvân’ın kendisine huri ve gılmânı kalacaktır. Dolayısıyla sevgililere olan aşkın, cehenneme girmeye yol açmadığı, bilakis cennete ve İlahî sevgiliye ulaşmak için bir aracı olduğu ifade edilmektedir. Zira dünyadaki güzeller, hakiki güzel olan Hakk’ın güzelliğinin tezahürüdürler. Onlardaki güzelliklerin Hakk’ın güzelliği olduğu idrak edilmekte ve bu vesileyle hakiki aşka varılmaktadır (Tarlan, 2009: 416): Olsa mahbûbların aşkı cehennem sebebi Hûr u gılmânı kalır kendisine Rıdvân’ın (Fuzûlî, G.161/2) Cehennem korkusu ve cennet ümidi taşıyıp havf ve recada kalanların (Muhibbî, G.2506/4) aksine âşıklar, ağyarı ortadan kaldırıp, yâr ile yâr olmuşlar, karanlık perdesini terk edip, nurlara gark olmuşlar, iki âlemde dahi dîdârın âşığı olmuşlardır. Cehennem endişesi taşımadıkları gibi, İrem bağına karşı da ilgisizdirler. Âşık, alçak ve yüksek demeyip, çirkin ve güzel gözlemeyip, cennet ve cehennem, yer ve gökten kendini çekip almak suretiyle vahdete vuslatı gerçekleştirmektedir: Ref‘ idüp ağyarı varup yâr ile yâr olmışuz Terk idüp zulmet hicâbın ğark-ı envâr olmışuz İki ‘âlemde dahi müştâk-ı dîdâr olmışuz Kayd-ı dûzeh itmezüz bâğ-ı İremden fâriğuz (Muhibbî, Murabba‘ 6/V) Sâfil ü ‘âlî dimez zişt ile zîbâ gözlemez Dûzah u cennet zemîn ü âsmândan fârigüz (Nev‘î, G.189/4) Âşık, riyakârların üzerine titrediği gösterişleri bilmemekte, ne cehennemden korkmakta ne de cennetin verilmesi için söylenip durmaktadır. Bu bakımdan âşık, 403 cennet talebi ve cehennem korkusu ile gösteriş peşinde koşanlardan değildir. Onun gayesi sevgiliye vuslattır. “Havf ve recâ” makamını aşmış bulunan âşık, “gaybet ve huzur”u, hatta “heybet ve üns”ü yaşamak derdindedir: Ne-mîdânem tekellüfhâ-yı ilhâh-ı riyâkârân Ne ez dûzah herâsem hest ne gûyem ki Cennet dih (Kânî, G.185/7) Vâiz, dünya halkını ikiye bölmüş, birini cennete salmış, birini de eliyle kürsüden cehenneme sarkıtmaktadır. Vâiz için, cehennem ehli diyen âşıkları, o cennet ile müjdeleyememektedir. Zira vâizin en bariz özelliği cehennem ve azabıyla korkutmaktır. Üstelik muhatabı âşıklar olunca, onlara karşı tavrının daha da katılaştığı görülmektedir. Ancak âşık, cehennem ile kendisini korkutmamasını, ezelî yazgıyı kader çerçevesine oturtanın gönül olduğunu söylemektedir. Bu itibarla gönül cennet ve cehenneme girme konusundaki ölçünün tayininde önemli bir rol üstlenmektedir: İki bölmüş cihân halkın birini cennete salmış Eliyle kürsîden birin tamuya sarkıdur vâ‘iz (Niyâzî-i Mısrî, 84/2) Vâ‘iz sana biz ehl-i cehennem deriz ammâ Sen bizleri cennet ile tebşîr edemezsin (İzzet Molla, G.430/6) Nâr-ı cehennem ile beni korkutma ey vâiz Ezelî hâmeyi takdire çeken derûn imiş (Turâbî, 379/1) İri gözlü huri olan sevgiliye hitapla, cehennem azabına ağyarı teşbih edemeyeceğini söyleyen âşık, o mertebenin kendisine daha şiddetli geldiğini belirtmektedir. Bu itibarla âşık, rakiplerin verdiği azabın cehennem azabından daha şiddetli olduğunu ve bu iki azap arasında bir benzerlik ilişkisi dahi kurulamayacağını vurgulamaktadır: Eşed gelür bana ey hûr-ı ‘în o mertebe kim ‘Azâb-ı dûzaha ağyârı idemem teşbîh (Şeref Hanım, G.199/3) Sevgilinin kûyu ile cennetin arasında bir fark bulunmamaktadır. Âşığın gönlü ise, cehennem kıvılcımıdır. Âşık, huri ve cennete arzu duymamaktadır, zira sevgilinin kendisi bir huri, kûyu ise cennettir. Âşık ateşe-cehenneme de heves etmemektedir; çünkü onun yüreği cehennemin ta kendisidir. Öte yandan sevgilinin cennet olan kûyu içerisinde, aşkının ateşi âşığı yakmaktadır. Hâlbuki cennet ehlinin ateşte yanmayacağı söylenmektedir. Dolayısıyla âşık, bunda bir çelişki olduğunu nazara sunmaktadır. Ancak aşk ateşinin kendisi için elzem olduğunu ve ondan vazgeçilmeyeceğini 404 bilmektedir. Cehennem ateşi ise cehennemliklerin bir an önce kurtulmak için her türlü çareye başvurdukları bir ateştir: Kûyunla cennetin ne ola farkı bilmezem Sûz-ı Hayâlîden hele dûzah şerâredir (Hayâlî, G.151/5) Kûyun içre âteş-i ‘ışkun beni niçün yakar Yâ neden dirler ki cennet ehli yanmaz nârda (Muhibbî, G.2400/4) Sevgilinin eşiğini terk edenin yeri cehennem, yiyeceği ateş olup, içeceği de kaynar su (hamîm) olsa gerektir. Sevgilinin cenneti andıran eşiğini terk etmekle, geriye bir alternatif kalmaktadır ki, o da cehennemdir. Üstelik eşiği terk etmek sevgiliden ayrı kalmak demektir. Sevgiliden ayrı kalmak ise yine cehennemdir. Cehennemde ise karınlar ateşle doldurulacak, susuzluktan kavrulan bedenler, kaynar su ile iyice susuzluğa duçar edilecektir: İşigün terk idenün yiri cahîm olsa gerek Ni‘meti nâr oluban âbı hamîm olsa gerek (Zâtî, G.723/1) Ümmeti nazarında, bir sevgili konumunda bulunan Hz. Peygamber’in kûyu (ravza) da büyük bir öneme sahiptir. Cennet arzının toprağı olduğu söylenen Hz. Peygamber’in ravzası, cennet bahçelerinden bir bahçe olarak görülmekte ve bu özel mekâna girenlerin cehennem azabından halas olacağı ifade edilmektedir: Girenler ol harîme nâr-ı dûzahdan halâs olur Türâb-ı arz-ı cennet oldı ravzan yâ Rasûla’llâh (İsmail Hakkî, G.308/6) Sabredenlerin hepsi evliya olduğu gibi, sabredenlere cehennem, cennet olmuştur. Buna göre sabretmek, cehennemi cennete döndürecek kadar mühimdir. Nitekim Allah’ın sabredenlerle beraber olduğu müjdelenmektedir (Bakara, 2/153). Hakk’ın kendisiyle beraber olduğu bir âşık için bulunulan yer cehennem de olsa, orası âdeta cennettir: Sabr idenler evliyâ oldı kamu Uçmak oldı sabr idenlere Tamu (Eşrefoğlu Rûmî, Pend-nâme 6/5) Safa bahşeden cennet, cehennem tabiatlılara münasip değildir. Pervanenin gönlünün gülistanlardan zevk alması muhaldir. Çünkü pervane, vahdeti temsil eden muma ve aşka tekabül eden ondaki ateşe tutkundur. Ancak, ateş ona zevk vermektedir: Degül bihişt-i safâ-bahş tab‘-ı dûzahiyân Ne zevk alur dil-i pervâne gülsitânlardan (Nâbî, G.638/8) 405 Dünyada Sakar (cehennem) bu varlık ile bir seyr ü seferdir. Yok olmak gerekmektedir. Zira yok olana cümle mekân Me’vâ cenneti gibidir. Âşık sadece dış dünyadan değil kendisinden de feragat etmek suretiyle cennete, hatta sevgiliye ulaşabilmektedir. Vahdete vuslatta âşığın kendi varlığı bile bir engeldir: Cihânda seyr ü seferdir sekar bu varlığ ile Yoğ ol ki cümle mekândır çü Cennetül-me’vâ (İbrahim Hakkî, G.23/4) Nefis cehennemini şeriat sıratıyla bu dünyada geçenin kalp evi, daima huri, gılmân, cennet ve Rıdvân olsa gerektir. Nefse hoş gelen hususlar cehenneme götürücü vasıtalardır. Nefsin hevesatını dizginlemek suretiyle dünyada sırat köprüsünün provasını yapanların, gönülleri bir cennet iklimini yaşamaktadır. Dolayısıyla nefsin işin içine karışmasıyla cehennemi boylayan insan; varlığını terk edip yok olmak şartıyla gönlünü cennete çevirmektedir. Aksi takdirde benlik, gönül iklimini cennete döndürmek yerine, cehennemin en derin çukuru haline getirebilmektedir. Cenân ve cinân aynı kökten türeyen iki kelime olmak bakımından hem iştikak sanatı yapılmakta hem de iki kelime aralarında cinas oluşturmaktadır: Nefs tamusın sırât-ı şer’ ile bunda geçüp Kalp evi hep hûr u gılmân cennet ü rıdvân gerek (Niyâzî-i Mısrî, 100/9) Koy varlığın yoğ ol ki cenânın cinân ola Çün ihtilât-ı nefs ile buldun cehennemi (İbrahim Hakkî, G.347/6) Sûfînin gözlerinden, ne cennet için kan dökmesine ne de cehennem ateşi korkusundan ötürü gözyaşı dökmesine gerek vardır. Nitekim vaktin oğlu olup, yarının gamını bilmeyen harabat ehline, zâhidin, cehennem azabını anması yersizdir. Dolayısıyla tasavvuf ehli korku (cehennem) ve ümit (cennet) makamını geride bırakmış an-ı dâimde (müşâhede) yaşamanın peşine düşmüşlerdir: Gözlerinden sûfîyâ cennet içün kan dökme gel Nâr-ı dûzah korkusından dahi bârân dökme gel (Kuddûsî, G.397/1) Harâbât ehline dûzah ‘azâbın anma ey zâhid Ki bunlar ibn-i vakt oldu gam-ı ferdâyı bilmezler (Hayâlî, G.53/2) Gönül bağı bu feyzi, taşmayı ahın cehennemi ile bulmuştur. Âşığın gözyaşı cennet nehri olsa da, gözünde değildir. Zira âşık ahının ateşiyle yüce mertebelere ulaşmaktadır: Bu feyzi dûzah-ı âh ile buldu bâğ-ı derûn Sirişkim olsa da nehr-i cinân gözümde değil (İzzet Molla, G.335/5) 406 Cehennem, âşığın aşkının ateşinden neşv ü nema almaktadır (Şeyh Gâlib, G.246/4). Bu tabiat cehenneminde yandıysa âşığın kalbi, cennetin nakdi olup can ise seda bulmaktadır. Cehennem ateşinde yanan âşık, maddi varlığını feda etmek suretiyle gönlünü cennet ortamına hazırlamış, canı bu cennet atmosferinin havasıyla neva bulmuştur: Yandınsa bu cahîm-i tabî‘atda müjde kim Kalbin behişt nakdin olup cân bulur nevâ (İbrahim Hakkî, K.7/16) Cennet için çalışan, dünya ile ilgisini kesmişlerden eylememesini, cehennem ateşinden haberdar olmayan mestanelerden etmesini sevgiliden isteyen âşıkların amacı, cennet beklentisi ve cehennem kaygısından uzak durup, sevgilinin aşkının sarhoşu olarak yaşamaktır: Cennet içün çalışan bigânelerden eyleme Nâr-ı dûzahdan haber-dâr olmayan mestândan it (Kuddûsî, G.882/4) Cehennem korkusunu gönlünden çıkarana, o vakit mahşer meydanı, cennet bahçesi olacaktır. Bu itibarla cehennem gussası ile kalbini meşgul etmeyen kişi için, mahşer meydanının yakıcılığı ve bunaltıcılığı âdeta cennet bahçelerinin ferah-feza ortamına dönüşmektedir: Bîrûn eder dilinden o dem bîm-i dûzehi Meydân-ı mahşer ana rıyâz-ı cinân olur (Nef‘î, K.29/51) Cennet müminlere yüksek makamlar sağladığı gibi, yeni bir ruhani yükselmelerin başlangıcı da olmaktadır. Cennet nasıl nihayetsiz manevi yükselmelerin yurdu ise, cehennem azabından maksat da işkence değil, insanı temizlemek ve manevi yükselişe layık bir hale getirmektir (Doğrul, 2014: 138). Özü için Me’vâ cennetinde sığınılacak bir yer isteyenin, ayrılığın yakıcı cehenneminde bir hayli zaman yanması gerekmektedir. Dolayısıyla narda yanmadan nura ulaşmak, kemale ermeden mükemmelliği yaşamak ve hatta rü’yet gibi manevi zevkleri tatmak imkân dâhilinde değildir: Dûzah-ı sûzân-ı hicrân içre yan bir nice gün Ey özüne cennetü’l-me’vâda me’vâ isteyen (Usûlî, G.108/2) Otorite sahibine/sevgiliye karşı hasette bulunanın çektiği azaba nazaran, cehennem içindeki azap, cennet bağının huzurudur. Kıskançlık ateşinin şiddetine vurgu yapılan beyitte, hasetçinin cehennem azabından beter bir azap çektiği belirtilmektedir. Kötü hasletlerden biri olan haset, ateşin odunu yiyip tüketmesi misali o da iyilikleri 407 yiyip bitirmektedir (Ebu Davud, Edeb: 51). Dolayısıyla kıskançlığın içerisinde ateş bulunduğu gibi, sahibini de ateşe sürüklemekte, hatta bazen onun verdiği azap cehennemdeki azaptan beter görülmektedir: Sana hasûd olanun çekdügi ‘azâba göre Huzûr-ı bâğ-ı cinândur cahîm içinde ‘azâb (Nâbî, K.11/64) Sevgilinin siteminden yananın cehenneme girmeyeceği, azap ehlinin cennetin kabul edicisi olmadığı söylenmektedir. Sevgilinin cevrine maruz kalan âşıklar zaten yandıkları için, cehenneme girmeyecektir. Öte yandan cennet maddi nimetlerin olduğu, avamın zevk aldığı bir yerdir. Âşıklar ağyardan sayılan bu tür hususlardan feragat etmişlerdir (Tarlan, 2009: 97). Dolayısıyla onlar cenneti de istememektedirler: Dûzaha girmez siteminden yanan Kâbil-i cennet değil ehl-i ‘azâb (Fuzûlî, G.26/6) Âşığın gönlü Adn cenneti iken, sevgili onu yakıcı cehennem kılmıştır. Artık istek ve arzulardan dolayı o gönlün işi, ah u efgan olmuştur. Cenneti andıran âşığın gönlü, sevgilinin aşkıyla ateş küresine dönmüş ve boş hayallerden ötürü de yakınmaya başlamıştır: Behişt-i ‘adn iken dil kıldın anı dûzah-ı sûzân Murâd u ârzûlardan işi âh u fiğân olmuş (İbrahim Hakkî, K.2/32) Klasik Türk şiirinde -daha önceden de değinildiği üzere- İlahî sevgiliden başlayıp beşerî sevgiliye doğru seyreden bir çizgide sevgilinin çeşitli tezahürlerini görmek mümkündür. Nitekim bazı şiirlerde Hz. Peygamber, cennet-cehennem ile birlikte bahse konu edilmektedir. Âşık, İlahî cemâlden mahrum kaldığında yaşadığı duyguların aynısını, Hz. Peygamber’i cennette göremediği takdirde de yaşamaktadır. Cennet içinde, sevgili (dilber)’nin ve dolayısıyla Hz. Peygamber’in cemâlinin arzı olmazsa, kırılmış gönüllerin yangını cehennem ateşini yaksa yeridir. Cennet sevgilinin görüleceği yer olması hasebiyle âşık için ehemmiyetlidir. Şayet bu ümit boşa çıkacak olursa, âşığın yaşadığı hayal kırıklığı ve sevgiliden ayrı düşmüşlüğün yol açtığı yakıcılık, cehennem ateşini tutuşturabilecek boyuttadır: Sûzı şikeste-dillerin yaka cehennem odunu Cennet içinde olmasa ‘arz-ı cemâl-i Mustafâ (Ahmed Paşa, G.168/3, G.293/3) Ahirette kendisine şefaat yetkisi verilecek olan Hz. Peygamber’in, kıyamet günü şaire, şefaat etmediği takdirde, değil cennet, cehennem bile nefret nazarıyla bakacaktır. 408 Buna göre Hz. Peygamber’in şefaatinden mahrum kalan insanı, cehennemin dahi hor göreceği vurgulanmaktadır: Eger rûz-i cezâda sâhib olmazsan degül Cennet Cehennem de bana nefret-nümâdur yâ Resûla’llah (Kânî, Na‘t 4/12) Hz. Ali ve Hz. Mevlânâ gibi zatların da cennet-cehennem ikilisiyle bir arada anıldıkları vakidir. Şair, Kevser sâkîsi olan Hz. Ali’den, kendisini ayrılık cehenneminde koymamasını talep etmektedir (İzzet Molla, Ms.1/III). Zira cennet ve cehennemin ona lazım olmadığı, ancak Firdevs meyvesinin Ali olduğu dile getirilmektedir. Bu itibarla şairin, cenneti de gıdası da Hz. Ali olunca, cennet ve cehenneme gereksinimi kalmamaktadır: Ne cennet lâzım ana ne cehennem Hemen Firdevs meyvâsı ‘Alîdir (Vîrânî, s.149) Şeyhin kapısına korku ve ümit ile tevessül etmekten maksat, cehennem ve cennet değil, ancak Pir’in hoşnutluğudur. Kul için Allah rızası her emelin önünde olduğu gibi, mürit için önemli olan da şeyhin rızasıdır. Âşıkların/müritlerin eteklerinin köşesi cehennem ateşini görmemektedir. Onlar için cennetin Firdevs’i, Mevlânâ’nın kapısıdır. Şeyh mürit arasındaki duygusal ilişkiye vurgu yapıldığı gibi, müritler için Firdevs cennetinin şeyhin dergâhı olduğu, bu sayede kendilerine cehennem ateşinin de dokunmadığı ifade edilmektedir: Dûzah u cennet değil ancak rızâ-yı Pîrdir Bâbına havf u recâ ile tevessülden garaz (İzzet Molla, G.242/7) Âteş-i dûzah ne-bîned kûşe-i dâmân-ı mâ ‘İzzetâ firdevs-i cennet bâb-ı Mevlânâ-yı mâst (İzzet Molla, G.49/5) Sümbüller ile gülleri cennet ehli eyleyen, ud ile amberi hikmetle ateş ehli eylemiştir. Gül ve sümbül cenneti süsleyen çiçek olarak görülürken, yandığı zaman güzel koku yayan ûd (öd ağacı) ile amber de cehennem ehli olarak algılanmaktadır. Onların tabiatında yanmaya yatkınlık olduğu gibi, cehennem ehlinin mizacı da yanmaya uygundur: Eyleyen sünbüller ile gülleri ehl-i bihişt Eylemiş hikmetle ehl-i nâr ‘ûd u ‘anberi (Nâbî, K.17/5) Bu çift renkli hikmet sarayında, kimi hüzünlü kimi nimetlenendir. A şahsına cennet, B şahsına cehennem olan; B şahsına cennet, A şahsına cehennemdir. Dolayısıyla keder ve sevincin bir arada olduğu bu dünyada yaşananlar bakış açısına ve 409 kişiye göre cennet veya cehennem olarak algılanabilmektedir. Basiret gözünü açıp da bu dünyaya bakan, hem mahşer hem cennet hem de cehennemin varlığını anlayıp, görecektir: Bu sarây-ı dü-reng-i hikmetde Kimi mahzûn kimi müna‘‘amdur Sana cennet bana cehennem olan Bana cennet sana cehennemdür (Nâbî, Kt.38) Ey Hakkî basîret gözün aç bak bu cihâna Hem mahşer ü hem cennet ü nâr anla da seyr et (İbrahim Hakkî, G.58/9) Şehir ve şehirde bulunanların cennet-cehennemle irtibatlandırıldığı bir beyitte, Allah’ın, cehennemde bu ümmet için uyku vereceği, İstanbul’un ağlayanlarının cennet içerisinde huzurlu olacakları söylenmektedir. Azabı en hafif olup en üst tabakayı oluşturan “cehennem” müminlere hasredilmiştir. Burada Allah’ın ümmet-i Muhammed’e uyku vereceği düşünülmekte, dolayısıyla müminler için cehennemde dahi İlahî rahmetin tahakkuk ettiği vurgulanmaktadır: Hudâ bu ümmete uyhu virir imiş cehennemde Cinân içre olurlar şâd-mân giryân-ı İslambol (Kuddûsî, K.23/35) İnsan ne söylediğini ve ne zaman söylemesi gerektiğini bilmeli ve kötü söz söylememelidir. Zira söz, bu cihan cehennemini sekiz cennet etme potansiyeline sahiptir. Yerli yerinde söylenen güzel bir söz, cehennemi cennete dönüştürebilmektedir. Savaşı kesmeye, başı bitirmeye, ağulu aşı bal ile yağ etmeye malik olan da bir sözdür (Yunus Emre, 102/2): Kişi bile söz demini dimeye sözün kemini Bu cihân Cehennem’ini sekiz uçmag ide bir söz (Yunus Emre, 102/5) 2.3.2.1. Cemâlin Cennetle, Celâlin Cehennemle Olan İrtibatı Sevgilinin lütuf ve iltifatının cennetle ilişkilendirilmesi misali, Allah’ın da cemâle dair sıfatları cennetle ilişkilendirilmektedir. Aynı şekilde sevgilinin cevr ü cefası cehennemi andırdığı gibi, Allah’ın da celâle dair sıfatları cehennemle alakalandırılmaktadır. Dolayısıyla cemâl cenneti, celâl cehennemi temsil etmektedir. Klasik Türk şiirinde cemâl ve celâl tecellilerinin, cennet ve cehennemle irtibatlı olarak ele alındığı müşahede edilmektedir. Celâl ve cemâl sıfatları daima âlemde tecelli eylemektedir. Birinin semeresi cennettir, birinden de cehennem peyda olmaktadır. Sevgilinin cemâlinin bağına cennet, 410 sekiz yapraklı bir gül; celâlinin narına cehennem, küçücük bir kıvılcımdır. Cennet gülşeni, onun cemâlinden bir yaprak; cehennem ateşi ise, celâlinden bir derstir. Uzak durulması gereken bir yer, ibret alınması gereken bir numunedir: Tecellî eyler ol dâ’im celâl ü geh cemâlinden Birinün hâsılı cennet birinden nâr olur peydâ (Niyâzî-i Mısrî, 2/10) Cemâli bâğına cennet sekiz varak bir gül Celâli nârına dûzah yedi şerâr-ı kemîn (İzzet Molla, Münâcât -7/8) Gülşen-i cennet cemâlinden varak Âteş-i dûzah celâlinden sebak (Usûlî, Mi‘râciye/9) Zahmete karşılık rahmet, rahatlığın karşılığı cennet olmaktadır. Celâl içinde cemâl, cefa içinde vefadır. Bu itibarla tıpkı bu dünyadaki gibi her nimetin külfete göre olduğu; rahmetin çekilen zahmetlerin bir sonucu elde edildiği; cefanın içinde vefa, celâlin içinde cemâlin bulunduğu ifade edilmektedir. Kimisi sevgilinin cemâli ile gülüp hoşnut olur iken, kimisi de celâli ile ağlayıp, mükedder olmaktadır: Salâha cennet olur zahmete ‘ivaz rahmet Cefâ içinde vefâdur celâl içinde cemâl (Taşlıcalı Yahyâ, K.20/3) Biri oldı cemâli ile handân Biri oldı celâli ile giryân (İsmail Hakkî, G.263/7) Cehennemin çukuruna inmeye ilâhi kahrın sebep olduğu anlaşılmaktadır. Cennetin sarayına çıkmaya vesile ise bir merdiven işlevi gören İlahî lütuftur. Bu itibarla cennet ve cehennem İlahî lütuf ve kahrın bir eseri olarak kul için tahakkuk etmektedir: Cahîmün ka‘rına inmeklige kahrı sebeb bildüm Cinânun kasrına çıkmağa lûtfı nerdübân buldum (Zâtî, G.945/6) Sevgilinin lütfunun tesiriyle bu dünya bağı, cenneti bulduğu gibi, kahrının sıfatını gören, cehennem ateşinden dem vurmaktadır. Sevgilinin kahrının yeli dokunsa cennet bağı kurumakta, lütfunun meltemi erse cehennem Kevser saçmaktadır. Dolayısıyla kahır sebebiyle cennet bir çöle ve cehenneme döndüğü gibi, lütuf sayesinde ise cehennem Kevser saçmakta, âdeta serin ve selametli bir gülzara dönmektedir. Buna göre, sevgilinin tabiatının lütfu nevruz bulutuna besleme yetkisi ve yetisi verdiği takdirde, bir çiğ damlasının cehennemi, dört başı mamur bir cennet etmesi işten bile değildir: Buldı lutfun eserinden bu cihân bâğı behişt Gördi kahrun sıfatın kim dem urur nâr-ı cahîm (Mihrî Hâtun, K.10/18) 411 Kahrın yeli dokunsa huşk ola bâğ-ı ravza Lutfun nesîmi erse kevser saça cehennem (Şeyhî, K.8/11) Vereydi lutf-ı tab‘ı terbiyet ger ebr-i nevrûza Behişt-âbâd ederdi dûzahı bir katre-i şebnem (Nef‘î, K.39/23) Sevgilinin lütfunun bağından sekiz cennet taze bir güldür (Nedîm, K.5/19). Öte yandan sevgilinin lütfunun bağından sekiz cennet çok küçük bir kokuya sahip iken, kahrının narından ise yedi cehennem şiddeti azaltılmış bir kıvılcımdır. Bu bakımdan lütfun ve kahrın muazzamlığına nazaran cennet ve cehennem çok hafif kalmaktadır: Bâg-ı lutfundan sekiz cennet şemîm-i kemterîn Nâr-ı kahrundan yidi dûzah şerâr-ı muhtasar (Nev‘î, K.12/4) Cennetin Kevser’i sevgilinin lütuf zülalinin damlasıdır. Cehennem ateşi ise, kahrının kıvılcımının pek az kısmıdır. Velhasıl cennette bitip tükenmek bilmeyen Kevser suyu İlahî lütfun sonsuzluğuna nazaran bir katre, cehennem ateşi ise kahrının hudutsuzluğuna oranla küçücük bir kıvılcım mesabesindedir: Lûtf zülâli katresidir kevser-i behişt Kahrı şirârı şemmesi nâr-ı cahîmdir (Ahmed Paşa, G.32/8) Sevgilinin lütfu iyiye tekabül etmekte, kahrının karşılığında ise kötü bulunmaktadır. Onun kahrı “tuzlu ve acı” su, lütfu ise tatlı bir “akarsu”dur. Sevgilinin lütfu “mâ’ün me‘în” (Mülk, 67/30) kahrı da “milhün ücâcün” (Furkân, 25/53) olarak tavsif edilmekte, ayetlerden iktibas yapılmaktadır. Bu bakımdan sevgilinin cömertlik havasının feyzinin mazharı zuhur etmesi halinde; cehennem dumanı, cennet baharının bulutu olmaya kabildir. Sevgilinin lütuf ve keremi, cehennemin boğucu ve azap verici dumanını, cennetin hayat bahşeden bahar bulutuna döndürmektedir: Der-behişt-i lutf u kahr-eş ber-cezâ-yi nîk ü bed Kahruhu milhün ‘icâcün lütfuhu mâ’ün me‘în (Fuzûlî, K.10/29) Ger olsa mazhar-ı feyz-i hevâ-yı mekrümeti Olurdu ebr-i bahâr-ı cinân duhân-ı cahîm (Nef‘î, K.33/28) Kişi günahını düşündüğünde, işlediği günahlar sebebiyle doğrudan cehenneme gideceği hissine kapılırken, Hakk’ın rahmetini gördüğü anda ise cennetlere Rıdvân olmaktadır. Dolayısıyla beyitte, yapılan hayır ve hasenatın cennete girmeye kâfi gelmeyeceği, İlahî rahmet sayesinde insanın cennete gideceği vurgulanmaktadır. Nitekim cennet, Allah’ın lütuf ve merhametinin bir eseridir: 412 Bir dem günâhın fikr ider tos-togru Tamu’ya gider Bir dem görür Hak rahmetin Uçmaklar’a Rıdvân olur (Yunus Emre, 49/9) Sevgilinin kahır ve gazabının kalesinin hendeği, cehennem; lütuf ve kereminin bahçesi, Me’vâ cennetidir. Bu itibarla cehennem kahır ve gazabın kalesi, İlâhi azametin tecelli mahalli; cennet ise lütuf ve keremin bahçesi, İlahî rahmet ve cemâlin rengârenk akisleridir: Kahr u ğazabun kal‘asınun handeki dûzah Lutf ü keremün bâğ-çesi Cennet-i Me’vâ (Cem Sultan, K.6/75) Doğru ve eğri yolu göstermek suretiyle kullarına seçme hürriyeti tanıyan Mevlâ, kul, tercihini sapkınlıktan yana kullandığında onu cehenneme, doğruluktan yana kullandığında ise rahmetiyle onu da cennete koymaktadır. O, sevdiği kullarına doğru yolu göstermekte, nice kullara da gazap edip, cehennemi onlara barınılacak yer kılmaktadır. Yine Allah Teâlâ, lütuf hazinelerinden ihsanda bulunarak kimine cennet, hırka, taç ve kemer verirken; kahır ve gazabıyla kiminin yerini ise cehennem, menzilini nar eylemektedir. Ancak insanlar, kendilerine Allah katından bir rahmet tattırıldığında ona sevinmekte, yaptıklarından ötürü başlarına bir kötülük geldiğinde ise ümitsizliğe kapılıp nankörlük etmektedirler (Rum, 30/36; Şûra, 42/48). Hâlbuki insana gelen iyilik Allah’tandır, ona isabet eden kötülük ise nefsindendir (Nisâ, 4/79). Bu itibarla başa gelen bir iyilik, Allah’ın rahmetinin bir eseri iken; duçar olunan musibet ve belalar, kulların kendi kötü fiillerinin bir sonucudur. Hâsılı cennet bir lütuf, cehennem ise inançsızlık ve kötü ameller neticesinde tahakkuk eden İlahî adalettir: Nice kullarını sevdin yoluna eyledin irşâd Nicesine gazab idüb cahîmi eyledin me’vâ (Kuddûsî, G.103/5) Kimine virdün bihişt ü hil‘at ü tâc ü kemer Kimimin yirin cehennem menzilin nâr eyledün (Muhibbî, G.5/3) İnsanlara her kim merhamet ederse, Rahmân da ona merhamet etmektedir. Merhametsiz kimseye ise Yaratıcı, gazap eylemektedir. “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz.” (Buhârî, Edeb: 18; Müslim, Fezâil: 65), “İnsanlara merhamet etmeyene, Allah da merhamet etmez.” (Müslim, Fezâil: 66) hadislerine telmihle, merhamet sayesinde İlahî rahmete ulaşılacağı vurgulanmaktadır: Halka her kim rahm iderse rahm ider Rahmân ana Merhametsiz kimseye Hallâk-ı halk eyler gazab (Kuddûsî, G.132/6) 413 Sevgilinin feyziyle cihan bezmi zindan iken, cennet; lütfu sayesinde gökyüzü yaşlı iken, genç olmaktadır. İlahi feyiz ve lütuf âlemde tezahür etmektedir. Nitekim sevgilinin lütfuyla anne rahmi hoş bir cennet olmaktadır. Öte yandan onun kahrıyla, fezanın genişliği insana dar gelmektedir. Kahır söz konusu olunca, henüz boyutları tespit edilemyen uzay dahi insanoğluna dar gelebilmektedir: Feyzinle oldu bezm-i cihân sicn iken behişt Lûtfunla oldu çarh-ı felek pîr iken cüvân (Nedîm, K.24/7) Lutfunla rahm-ı mâder olur çün behişt hoş Kahrınla teng olur bize bu vüs‘at-ı fezâ (İbrahim Hakkî, K.1/27) Allah’ın lütfu, cenneti; kahrı ise cehennemi eda etmekte, işlevsel hale getirmektedir (İbrahim Hakkî, G.2/7). İlahî gazabın eseri kahır, rızanın eseri ise lütuftur. Gazap ve kahırda cehennem, rıza ve lütufta cennet tezahür etmektedir: Sahatının eseri kahr u rızâsının lutf Andadır dûzah u hem bunda cinân zâhirdir (İbrahim Hakkî, G.148/5) İlahî lütfun havası cehenneme isabet etse, cehennem ateşi bir an olsun kâfirleri yakmayacaktır. Lakin cehennem cennete perde olduğu gibi, kahır da lütfa engel olmakta, İlahî cemâl cehennemde tecelli etmemektedir: Yahmaya tamunun odı bir nefes kâfirleri Ger anun lutfı hevâsı tamuya ide güzâr (Ahmedî, K.25/50) Kulun amelleri her ne kadar cehennem çukuruna giden yolu görünür kılsa da, yine de kul, İlahî fazl u kerem gereği Na‘îm’in gülistanına kabul edilmeyi ummaktadır. Kerîm olan Mevlâ’nın cehennem ateşinden kullarını saklaması; sırf fazlı sayesinde, Na‘îm cennetini ihsan eylemesi beklenmektedir: Yâ Rab benüm iktizâ-yı ‘amâlüm ile Olmak görinür râh-rev-i ka‘r-ı cahîm Amma senün iktizâ-yı fazl u keremini Lâyık ki vire ruhsat-ı gül-geşt-i Na‘îm (Nâbî, Rubâ‘î 146) Saklayıp nâr-ı cehennemden ‘ibâdı ol Kerîm Mahz-ı fazlıyla Na‘îm-i cennet ihsân eyleye (Hüdâyî, Mf.160) Mahbubun ayrılığıyla cehennemin yaşandığı gönüllerde, ikramlar vesilesiyle cennet peyda edilebilmektedir (Nâbî, Tr.16/36). Günahkârlar nice yıllar sevgilinin kahrının ateşinde yanarken; sevgilinin lütfunun feyzi, onların yerlerini Me’vâ cenneti etmektedir. İlahî feyiz esintileriyle cehennem cennete, ayrılık vuslata dönüşmektedir: 414 Niçe yıllar nâr-ı kahrunda yanar mücrimlerün Feyz-i lutfun yirlerini cennet-i me’vâ ider (İsmail Hakkî, G.73/2) Sevgilinin feyzinin mutedil yakınlığı olmasa, o gülzarın havası âdeta bir cehennem, gülü de yakıcı bir ateş korudur. Dolayısıyla sevgilinin vuslat melteminden mahrum kalan gül bahçesi, cehennem ateşine, gül ise ateş koruna dönüşmektedir. Zaten ârif için cennet ve cehennem, sevgilinin vuslatı ve ayrılığından ibaret olup, bu kış ve bahar ise sevgilinin lütuf ve kahrının göstergesidir. Cennet, vuslat, lütuf ve bahara karşılık; cehennem, hicran, kahır ve kış yer almakta, tenasüp oluşturmaktadır: Karîn-i i‘tidal-i feyzin olmazsa o gülzârın Hevâsı âteş-i dûzah gülü sûzende ahkerdir (Nâ’ilî, K.26/18) ‘Ârife cennet cehennem vasl u hicrânun durur Lutf ile kahrun yüzidür bu zemistân u bahâr (Hayretî, K.16/20) Sevgilinin lütuf denizi bir anda hırs cehennemini söndürürken (Şeyh Gâlib, Tr.33/19), gazabının kıvılcımıyla Tesnîm, şule dalgasına dönüşüp ateşli bir hal alacaktır (İzzet Molla, K.26/18). Kaynar suyun yakıcılığı, sevgilinin lütfunun suyu ile buz tutar iken, cennet Tesnîm’i ise kahrının ateşiyle serap olmaktadır. Buna göre, sevgilinin lütfu, cehennemin bir azap çeşidi olan kaynar suyu buza döndürürken; kahrının ateşi ise cennet pınarı olan Tesnîm’i, uzaktan su gibi görünüp de yakınına varıldığında bir kara parçasına, yani seraba çevirmektedir: Yah-beste âb-ı lutfu ile sûziş-i hamîm Tesnîm-i cennet âteş-i kahrı ile serâb (İzzet Molla, Na‘t 3/18) Hz. Peygamber’in şefaati de ümmeti için bir lütuf olarak algılanabilmektedir. Nitekim günahların çokluğunu bilen ve kendisini cehenneme münasip gören ümmet, onun şefaatiyle cennete layık olabilecektir. Allah Teâlâ’nın Hz. Peygamber’e verdiği şefaat etme yetkisi burada devreye girip, bir ihsan olarak kulun imdadına yetişecektir: Nice bu bende-i ‘âciz gibi şâyân-ı nirânı Eder şâyeste-i cennet şefâ‘at yâ Resûlallâh (Vâsıf, K.6/8) İlahî rıza odaklı yaşayan âşık, Allah’ın celâlinden gelen cefayı da cemâlinden gelen vefayı da canı için safa olarak görmekte, her ikisine de hoş nazarla bakmaktadır. Bu itibarla sevgilinin cevri de iltifatı da âşık için bir lütuftur. “Câna cefâ yâ kıl vefâ/Kahrın da hoş lütfun da hoş/Yâ derd gönder yahut devâ/ Kahrın da hoş lütfun da hoş” (Demirel, 2005: 29) diyen Tennûrî gibi âşıklar, sevgiliden gelen her çeşit muameleyi -başım gözüm üstüne dercesine- hoşnutlukla kabul etmektedirler: 415 Gelse celâlünden cefâ yâhud cemâlünden vefâ İkisi de câna safâ senden hem ol hoş hem bu hoş (Eşrefoğlu Rûmî, 47/5) 2.3.2.2. Cennet ve Cehennemin Birbirine Perde Oluşu İbn Arabî gibi bazı mutasavvıflar cennet ve cehennemin birbirlerine perde olduğunu söylemektedirler. Klasik Türk şiirinde, bu fikri çağrıştıran bazı beyit ve bendlere rastlanmaktadır. Özellikle sevgilinin yüzü veya cemâlinin saçı tarafından örtülmesi, cenneti andıran yüzün kesret tarafından perdelenmiş olduğunu göstermektedir. Aynı durum dudak için de söz konusudur. Vahdeti ve Kevser şarabını temsil eden dudak, kesreti temsil eden ayva tüyleri tarafından örtülmektedir. Sevgilinin cennet olan yüzü mahşerde nikabı açtığı takdirde, Sakar ateşi uçtan uca nur dolacaktır. Sevgili celâl perdesini kaldırıp cemâlini gösterdiğinde, cehennem nura gark olacaktır. Dolayısıyla celâlin cemâli, cehennemin cenneti perdelemesi ortadan kalkmış bulunacaktır: Yüzün mahşerde açarsa nikâbı Tola ucdan uca nâr-ı Sakar nûr (Ahmedî, G. 246/6) Hak, celâli perdesin çekmiş, cemâline harim etmiştir (Niyâzî-i Mısrî, 80/5). Cemâl celâl sayesinde mahremiyet kazanmıştır. Sevgilinin cemâli nuruna celâli örtücü olurken, celâli perdesinin açıcısı cemâlin zuhurudur. Cemâl nurunu örten celâl iken, celâli açan cemâlin tecellisidir. Sevgilinin, huzura kabul hususunda kapıyı aralayıp, cemâlinden nikabı kaldırması, âşık için bir lütuftur. Nikap karanlık örtü olurken, sevgiliye vuslata engel olan bir de nurani hicaplar bulunmaktadır. Âşık, zulmânî ve nurani hicabı Kerem sahibi Mevlâ’dan gidermesini istemektedir. Zulmânî hicabın dünya ve cehennemi, nurani hicabın da cennetin maddi yönünü temsil ettiğini söylemek mümkündür. Zira bütün bunlar sevgiliye vuslatın önünde hep birer engeldir: Cemâli nûruna yine celâlidir sâtir Celâli perdesinin kâşifi zuhûr-ı cemâl (Şeyhî, K.3/8) Hüdâyî’ye nasîb et feth-i bâbı Cemâlinden götür lutf et nikâbı Gider zulmânî nûrânî hicâbı Yine âhir kerem Mevlâ senindir (Hüdâyî, 14/5) Çokluk ve taayyünat olarak anılan ve vahdetin karşısında kesreti temsil eden saç, sevgilinin aydınlık ve nurlu yüzünü örttüğü gibi, kesret ve taayyünler de cemâlin üstünü örtmektedir (Pala, 2011: 91). Güzellik âleminin ferman veren padişahı odur. Zira 416 sevgilinin cemâli Kâbe’sini, perçemi örtmektedir. Cehennemin cennete hicap olması misali; celâl, cemâli perdelemektedir: Âlem-i hüsnün odur şâhenşeh-ı fermân-dihi Kâ‘be-i dîdârını zîrâ ki örter perçemin (Şeyh Gâlib, G.204/6) Sevgilinin güzellik gelinine zülfü nikap olmaktadır. Âşık arada daim hicap olmasından bu sebeple korkmaktadır. Nitekim cehennem ve cennet arasında daima bir engel bulunsaydı, günahkâr kulların hali perişan olurdu. Zira günahkâr müminlerin, cezasını çektikten sonra cennete gideceği bilinmektedir. Aksi takdirde cehennemde ebedî olarak kalmak, yürekler dağlardı: Gerçi ‘arûs-ı hüsnüne zülfün nikâb olur Korkum budur ki arada dâ’im hicâb olur (Mesîhî, G.43/1) Sevgilinin güzel yüzünü âşığa göstermeyenin, onun siyah zülfü ya da âşığın günahı olsa gerektir. İstifham sanatının yapıldığı beyitte, zülüf veya günahın cemâlin görünmesine engel olduğu belirtilmektedir. Nitekim zülüf zaten siyah ve kesret olduğu gibi, günah da siyah renkle ilişkilendirilmektedir. Zira günah işleyen kişinin kalbinin kararacağı anlayışı vardır. Gönül aynası kararınca da, cemâle dair tecellileri yansıtamamaktadır. Bu nedenle kişi, cemâlden ve cennetten mahrum kalmaktadır: Zülf-i siyâhı mı ya günâhum mıdur benüm Göstermeyen nedür bana dîdâr-ı yârümi (Nev‘î, G.524/4) Âşık, sevgiliden gül cemâlini göstermesini, zülfünü nikap eylememesini (Muhibbî, G.126/1); yanaklarını görebilmek için, zülfünün zulmetini dağıtmasını (İzzet Molla, G.66/5) istemektedir. Aynı şekilde âşık, sevgiliden, yanağının aydınlık bir gündüz olması için, gece karanlığını andıran zülfünü gizlemesini; cemâlinin ilkbahar olması için de tüy bulutunu gidermesini talep etmektedir. Sevgilinin yüzü parlaklığı, bahara benzetilişi yönüyle cenneti andırırken; zülfü ve tüyleri de o cenneti perdeleyen cehennem mesabesindedir. Kesretin, vahdetin görünmesine engel teşkil ettiği anlaşılmaktadır: Şeb-i zülfün nihân eyle ruhun rûşen nehâr olsun Gider ebr-i hatun yüzden cemâlün nev-bahâr olsun (Bâkî, G.352/1) Âşıklar, cennet gülünün kendileriyle açılmasını, hicap etmemesini; cemâlini görmeleri için, dîdârını arz eylemesini talep etmektedirler. Zira sevgilinin alnındaki kıvrım kıvrım saçlar, âşığı dîdârın mahrumu etmektedirler. Bu yüzden âşık sevgilinin cemâlini görememektedir. Cehennemdekilerin İlahî cemâl ve rahmetten mahrum 417 kalmaları misali, âşık da sevgilinin saçları yüzünden dîdârdan mahrum kalmaktadır. Ancak sevgilinin ilk baştaki lütfu sayesinde, âşık ona bakmaya doyamamış, ona nazar etmiştir. Zira Elest meclisinde âşık, sevgiliye ilk nazarını atfetmiş, bu vesileyle aşk ateşine tutulmuştur: Açıl bizümle hicâb itme ey gül-i cennet Cemâlüni görelüm eyle ‘arz-ı dîdârı (Nev‘î, G.473/2) Evvel olan lutfun kanı bakmaga doymazdum seni Çîn-i cebînündür beni mahrûm-ı dîdâr eyleyen (Kâmî, G.135/2) Âşıklar, sevgilinin dudağında, hattının küfrünün, imanın aynısı olduğunu, o karanlık içerisinde gizli olanın, âb-ı hayat olduğunu duymuşlardır. Karanlıklar diyarında saklı olan hayat bahşedici su misali, sevgilinin dudağı da tüyleri arasında gizlenmiştir. Tüyler kesret olmak bakımından küfrü, dudak vahdet olmak bakımından imanı çağrıştırmaktadır. “Ayn” kelimesi asıl, öz, kaynak gibi anlamlara gelmektedir. Bu itibarla, imanın kaynağı, aslı dudak olmaktadır. Zira iman, vahdetle bağlantılıdır. Vahdetin kesrette gizlenmesinin benzeri olarak dudak tüyler arasında örtülü kalmıştır. Bir bakıma gaybı andırmaktadır. Gayb ise imana dair bir husustur. Sevgilinin küfrü andıran tüylerinin iman olarak telakki edilme sebebi, dudağın etrafında bulunup, vahdetin tezahürü olmalarıdır. Tıpkı bu âlemin cemâlin tecellileri olması gibi, tüyler de vahdetin tecellisidir. Ancak vahdetin görünmesine de engeldir. Nitekim bu dünya da İlahî cemâli tam olarak görmeye bir engeldir. Hz. Musa’nın Allah’ı görme isteğinin reddedilmesi de, dünya şartlarının buna müsait olmamasındandır: Lebinde küfr-i hattın ‘ayn-ı îmân olduğun duyduk O zulmet içre pinhân âb-ı hayvân olduğun duyduk (İzzet Molla, G.283/1) 2.3.2.3. Cennet ve Cehenneme Manevi Özelliklerin Atfedilmesi Cennet ve cehenneme dair hususlarda zaman zaman teşhis sanatına başvurulup, psikolojik/manevi vasıfların onlara atfedildiği; bazen de, insanın yaşadığı hallerin veya kendi dünyasının cennet ve cehennemle ilişkilendirildiği görülmektedir. Hatta soyut kelime ve kavramlar dahi cennet ve cehennemle birlikte anılabilmektedir. Şair cennete hitapla, cennetin cehenneme naz ettiğini, muhtemelen onun talibinin cennetten çokça olduğunu söylemektedir. Cehennemi isteyenin çok olabileceği noktasında fikir yürütülen beyitte, buna sebep cennetin fazla nazlı oluşudur. Nitekim fazla naz âşık usandırdığı gibi, cennetin aşırı derecede naz yapması da talipli sayısını 418 azaltmaktadır. Aynı zamanda burada, cehennemliklerin cennetliklerden çok olacağına işaret edilmektedir: Ey bihişt itmedesin dûzaha nâziş ammâ Gâlibâ senden anun talibi bisyârcadur (Nâbî, G.116/2) İlim ve irfan sahibi olmak cennete, cehalet ise cehenneme tekabül etmektedir. Marifet zevkiyle ârifin cismi, dünya zindanı içre cehennemde olsa da, canı Me’va cennetindedir. Nitekim çemen bile, irfan cennetinin misk yığınıdır (Şeyh Gâlib, K.33/21). Marifet zevki sayesinde ârif bedenen, cehennemi andıran dünya zindanında bulunsa da, ruhen cennettedir. Çünkü marifetin kendisi cennet, hatta cennetin de ötesinde bir zevktir. Dünyada Allah’a yakınlığa, ahirette de O’nu görmeye vesile olmaktadır. Sâlikin yegâne gayesi de Allah’ın cemâlini temaşa etmekten ibarettir: Sicn-i dünyâ içre zevk-i ma‘rifetle ârifin Cismi dûzahdaysa canı cennet-i me’vâdadır (Usûlî, G.25/10) Cisimler ve hayaller cehennemi, insanlara öyle bir sihir etmiştir ki, nara yanıp cennet nurlarından geçmişlerdir. Şekil ve görüntünün büyülü havasına kapılan insan, kendini ateşe sürüklemekte, cennetten bigâne olmaktadır. Tenin zahirîne takılıp kalan, ayrılık ateşinde yanarken; canın batınına varan, irfan cennetini bulmuştur. Zahire, dış görünüşe göre hareket edenin sonu ayrılık ve cehennem olurken; ruhun derinliklerine nüfuz edip, gönül dünyasına yönelenin, irfan cennetine eriştiği ifade edilmektedir. Aranılan hazinenin, yitik cennetin, aslında insanın kendi özünde mevcut olduğu ima edilmektedir: Ey Hakkî ne sihr etdi bize dûzah-ı eşbâh Kim nâra yanıp geçmişiz envâr-ı cinândan (İbrahim Hakkî, G.309/7) Zâhir-i tende kalan âteş-i firkatde yanar Bâtın-ı câna varan buldu cinân-ı ‘irfân (İbrahim Hakkî, G.279/4) Zahire göre hareket eden ve yolunu bu doğrultuda çizen, ayrılık cehennemine (Sakar) düşmüştür. Batınî yolculuğu gaye edinen ise dergâha vasıl olmuş, yârin eşiğine ulaşmıştır. Dolayısıyla dış görünüş esas alınarak takınılan tavrın sonu cehennem, batınî seyrin sonu ise yârin diyarı (cennet) ve vuslat ile noktalanmaktadır: Sakar-ı firkate düşmüş sefer-i zâhir eden Sefer-i bâtın eden vâsıl-ı der-gâh olmuş (İbrahim Hakkî, G.179/2) Kötü huy ve ahlak, sahibini yakan Sakar narıdır. Huyu ve ahlakı güzel olanın gönlü cennettir. Kişinin güzel ahlakının gülünü koklayan Na‘îm ehli, onun nefesini 419 birbirlerinden kapışmaktadırlar (Nâbî, K.13/93). Hatta güzel ahlaklı birinin hulkunun bahçesi, Firdevs gülzarını bile kıskandırmaktadır (Nef‘î, K.20/27). Dolayısıyla güzel ahlak, insanın gönül dünyasını cennete ve cennetin dahi kıskanmasına sebep olacak bir yere çevirmekte, aksi ise cehennem ateşi olup insanı yakmaktadır: Hulk-ı bed nâr-ı sakardır ki yakar sahibini Gönli cennetdir o kim oldu kamu hulkı güzel (İbrahim Hakkî, G.238/5) Hoş düşünceler ve güzel huydan vildân ve huriler doğmaktadır. Öte yandan kötü huydan ise vehimler, şeytanlar ve yaman hususlar doğmaktadır. Hüsün penceresinden âlemi ve kendini seyreden güzel zevkler tadarken; kubuh penceresinden bakanın göreceği de kabahatler ve çirkinlikler olacaktır: Hôş hevâtırdan güzel huydan toğar vildân u hûr Hem toğar bed-hûydan evhâm u şeyâtîn ü yaman (İbrahim Hakkî, G.301/3) Cennet dileyenin nefsinden geçmesi gerekmektedir. Zira cehennem nefistir ve cehennemin yakıcı ateşi de nefsin kötü huylarıdır. İnsana kötülüğü emreden nefis bir cehennemi andırmaktadır. Nitekim nefsine uyup da sapkınlığa meyledip ve azgınlığa düşenin varacağı yer cehennemdir. Cehennemin yakıtının insanlar ve taşlardan oluşması misali, kötü huy ve alışkanlıkları barındıran nefis için de bunlar ateşin azığı olmaktadır: Eger cennet dilersen, nefsden geç gönlüne gel kim Cehennem nefsdir bed-hûylarıdır nâr-ı sûzânı (İbrahim Hakkî, K.4/50) Sevgilinin aşkının cehennemi can kuşunun kafesi olalı, âşık zerre miktarı cennete heves etmemekte, “Uçmağa zerrece heves edersem, kâfirim.” demektedir. Uçma fiilini de karşılayan “uçmak” kelimesi, yine tevriyeli kullanılmıştır. Dolayısıyla, kafesteki bir kuşu andıran âşığın gönlünün oradan kurtulup da uçmaya heves etmeyeceği de anlaşılabilmektedir: Murğ-ı cânun olalı dûzah-ı ‘ışkun kafesi Kâfirem zerrece uçmağa idersem hevesi (Hayretî, G.441/1) Daima dostuyla bir arada bulunan gönül cennet olmuştur. Ancak halk için çarçabuk gösteriş yapan bir gönül ise cehennemdir. Dost ile birlikte olmanın cenneti andırması, aynı zamanda cennet ehlinin bir araya gelerek dünyada geçen güzel günleri yâd etmeleri hadisesini akla getirmekte ve sevilen birinin yanında bulununca insanın acılarını, sıkıntılarını unutması gibi psikolojik duruma da işaret edilmektedir. Öte yandan riya gibi kötü bir huyu kendinde barındıran gönül de, cehennem olsa gerektir. Zaten riyakârların yeri cehennemdir: 420 Cennet olmuş o gönül kim ola dostuyla müdâm Dûzah oldur ki hemân halka riyâ bulmuşdur (İbrahim Hakkî, G.142/2) Âşık, ateşi nura feda kılıp, tevhit ile yanmayı talep etmektedir. Zira tevhit ehlinin oluşturduğu halka, cennet bahçesine şeker havuzu, yani Kevser suyu olmaktadır (Nâbî, G.48/1). Bu haliyle tevhit, cenneti andırmaktadır. Tevhitten yoksunluk ve ondan uzak durmak ise, cehennemi ve ateşi çağrıştırmaktadır: Nârı kılup nûra fedâ Gel yanalum tevhîd ile (İsmail Hakkî, İlahi 40/6) Fikir gülşeninin hareminin harimine girildiğinde; fikrin, cennet gülistanının hurilerinin ateşli kadını olduğu anlaşılmaktadır. Şair fikir gülşenini, âdeta sarayın harem dairesine teşbih etmiş, fikrini de cennete ait özel saray ve çadırlarda bulunan tertemiz ve yabancı gözlerden uzak hurilere benzetmiştir. Aynı zamanda fikrinin ateşîn oluşuna da dikkat çekmiştir. Beyitte şairin, “bikr-i mana”, “bikr-i fikr” bulma endişesine, dolayısıyla poetikasına atıf vardır: Girdikde harîm-i harem-i gülşen-i fikre Âteş-zen-i havrâ-yı gülistân-ı cinândır (Şeyh Gâlib, K.29/4) 2.3.2.4. Vuslatın Cennete, Ayrılığın Cehenneme Hasredilmesi Sevgiliye vuslatın cennetle, ondan ayrılığın da cehennemle olan irtibatı malumdur. Öte yandan vuslat ve ayrılığın her ikisini birlikte ele alan ve cennetcehenneme atıfta bulunan şiir örnekleri bulunmaktadır. Hatta bazen vuslat cennet, ayrılık da cehennem olacak şekilde sembolleştirilmektedir. Sevgiliye vuslat, “mahremiyet”i; ondan ayrı kalmak da “mahrumiyet”i beraberinde getirmektedir. “H-r-m” kökünden türemiş olan bu iki kelimede, mahremiyet bir gizliliği, korunmayı ve muhabbeti ifade ederken, mahrumiyet ise yoksunluğu anlatmaktadır. Aslında mahrumiyet, cehennemin varoluşuna temel teşkil etmekte; cehennemdeki ateş ve azap, bilinenlerden öte sevgiliden mahrum olmayı ifade etmektedir. Esas yakıcı ve dehşetli olan da budur. Buna mukabil mahremiyet, bir cennet çağrışımı yapmaktadır (Yıldırım, 2014: 96). Gerçek manada cenneti cennet yapan, onun ağaçları, gül bahçeleri, ırmakları, köşkleri ve benzeri maddi nimetleri değil, sevgilinin orada olmasıdır. Aynı şekilde cehennem de, esasında ateş ve azap değil, yoksunluğun ta kendisidir. Buna göre cehennem, sevgiliden uzak olmayı temsil etmektedir (Yıldırım, 2014: 268). Sevgiliyi görmekle, nuruna gark olan âşık; sevgiliden ayrı kalmakla da, narında suzan olmaktadır. 421 Sevgiliden ayrı düşen için âb-ı hayat, Kevser ve Dâr’ül-karâr (cennet) hoş gelmemektedir. Zira bunlar sevgilinin varlığıyla bir anlam kazanmaktadır. Cennet, cemâlin görüleceği yer olması itibariyle âşık açısından değer ifade etmektedir. Yârin dîdârından ırak olan âşığın huriye yakınlık duyması muhaldir. Şayet böyle bir hal vaki olursa, yazık ki o âşık için Me’vâ cenneti garip olmuştur. Nitekim sevgilinin görülmediği bir cennet âşığın gurbeti demektir: Bi’llâh degül-durur düşene yârdan cüdâ Âb-ı Hayât u kevser ü dârü’l-karâr hoş (Ahmedî, G. 297/8) Ülfet etmez hûriye dîdâr-ı yârından ırak Vây iledir ger bulursa cennetü’l-me’vâ garîb (Şeyhî, G.5/2) Gözyaşları hiç kurumayan âşık, ya iştiyakından ya da ayrılık korkusundan ötürü ağlamaktadır. Sevgiliye kavuştuğunda ondan ayrılma korkusu, uzak kalınca da ona olan şevki ve hasretiyle ağlayıp durmaktadır (Yağmur, 2010: 66). Cehennemden daha şiddetli olan sevgilinin firakı, ancak helak edici bir azaptır (Kuddûsî, G.334/3). Ayrılık ateşinin yakıcılığı karşısında cennet zülali dahi kâr etmemekte, onu söndürmeye yetmemektedir (Mesîhî, G.252/7). Sevgilinin olmadığı bir cennette, âşığın halini görseler, cehennem içindeki kâfirlerin dahi canına şefkat düşecek; merhamet damarları kabarıp, âşığın bu perişan durumuna acıyacaklardır. Nitekim âşığa hicran elemi ateşten daha şiddetlidir. Bu itibarla sevgiliden, âşığı kendinden ayırıp da cenneti ona vermemesi için talepte bulunulmaktadır: Sensüzin ger cennet içinde göreler hâlümi Dûzah içre cânına kâfirlerün şefkat düşer (Mesîhî, G.78/2) Çün ‘âşıka hicrân elemi nârdan eşeddür Senden ayırub cenneti Kuddûsîye virme (Kuddûsî, G.51/8) Sevgilinin ayrılığının eziyetiyle cennette nimet acı olurken, ona olan şevk u iştiyakın zevkiyle cehennemde azap tatlı olmaktadır. Telh (acı) ile azb (tatlı) arasındaki tezadın yanı sıra, a-z-b kökünden türeyen azâb kelimesinde iştikak sanatı bulunmaktadır. Öte yandan azb mastarının tatlılık anlamını da taşımasına istinaden, cehennemdeki azabın orada bulunanlar için tatlı bir hal alacağına dair İbn Arabî’nin görüşüne atıf yapılmaktadır: Hecrinin zecriyıle cennette telh olur Na‘îm Şevkinin zevkıyile tamuda ‘azb olur ‘azâb (Şeyhî, G.3/5) 422 Sevgilinin güzel yüzünün hayali ve ona olan vuslat ümidiyle, âşık için cehennem narı, cennet bağının gülşeni olmaktadır. Allah’ın dostu olan Hz. İbrahim için ateşin, gül bahçesine dönmesi misali; sevgiliye vuslat sayesinde cehennem, cennet olmakta, âşığın yüreğindeki ateş koru, serinlik ve esenlik bahşedici hale bürünmektedir: Hüsnün hayâli vaslun ümîdiyle ‘âşıka Nâr-ı câhîmi gül-şen-i bâg-ı cinân ider (Bâkî, G.109/3) Kâfirin ayrılık ateşi cehennemde bulunmamaktadır; ama gel gör ki, sevgilinin olmadığı cennet, âşığa cehennemi andırmaktadır. Bu itibarla ayrılık ateşinden bihaber olan kâfir, âşığa nazaran şanslı gözükmektedir: Dûzahda yokdur âteş-i hicrânı kâfirin Dildârsız cinân bana nîrânı andırır (İzzet Molla, G.109/10) Sevgili olmadıktan sonra, gülistan ile zindanın bir ayrımına da gerek kalmamaktadır. Âşık katında, dîdârsız, cehennem ve Rıdvân’ın bahçesi (cennet) birdir. Huri yüzlü sevgili olmasa, değil ki dünya, cennet bağı dahi çaresiz âşığa zindan olmaktadır. Sevgiliden ayrılık zulmete, ona vuslat ise tam manasıyla ziyaya tekabül etmektedir (İbrahim Hakkî, K.7/27). Bu bakımdan dünyayı da ahireti de anlamlı kılan sevgilinin varlığıdır. O, âşığın gönlünü aydınlatan bir nurdur. O nurdan yoksun kalan âşık, zifiri karanlıklara gark olmuş demektir: Gülistân ile zindânı niçe fark ideyin sensüz Bana dîdârsuz birdür cahîm ü ravza-i Rıdvân (Hayretî, G.366/4) Hak bilir dünyâ değil ol hûr-peyker olmasa Bâg-ı cennet âşık-ı bî-çâreye zindân olur (Usûlî, G.19/2) Sevgili yoksa eğer, orası cennet olmuş, cehennem olmuş âşık için hiç fark etmemektedir. Firak zehrini ve dîdâr lezzetini görmedikten sonra, cennet ve cehennemin, âşığın indinde hiçbir farkı yoktur. Âşık nazarında cennet bağı, gönül alan sevgilisiz, zindan ve esir edici bağdan ibarettir (Zâtî, G.38/1). Gülsüz kalan çılgın bülbül için gülşen ve kafes arasında herhangi bir fark kalmadığı gibi, dîdârdan mahrum olan âşık için de cennet bağı cehennem olmakta, dolayısıyla cennet ve cehennem ayrımı ortadan kalkmaktadır: Yokdur behişt ü dûzahın ‘indimde farkı hiç Zehr-i firâk u lezzet-i dîdârı görmesem (Şeref Hanım, G.130/3) Bâg-ı cennet âşıka dîdârsız dûzah olur Bülbül-i şûrîdeye gülsüz çi gülşen çi kafes (Usûlî, G.49/4) 423 Sevgiliye vuslat safasını, daima firak belası anmakta, cennet havasını cehennem narı tarif etmektedir. “Her şeyin zıddıyla kaim olduğu” ilkesi gereği, cennet, cehennemle; vuslat, firakla anlaşılmaktadır: Safâ-yi vaslını dâ’im anar belâ-yı firâk Havâ-yi cenneti nâr-ı cahîm eder ta‘rîf (Necâtî, G.270/3) Sevgiliye vuslat sekiz cennetin fevkindedir, ondan ayrılık da cehennem ateşinden beterdir. Cehennem, ayrılıktan ve cennet de vuslattan ziyade olmasa gerektir. Öte yandan sevgiliden ayrılığın ateşi, cehennemden beter azap olmakta, cennet hurisinin kıskanması aşığın canı için rahmet olmaktadır. Ayrılık ateşiyle azaba duçar olan âşık için, cennet hurisinin bu durumu çekememesi bir rahmet olarak telakki edilmektedir: Vaslun sanemâ heşt bihiştün yigi olmış Hecrün dahı yavuz tamu nârından efendi (Kadı Burhaneddin, G.339/5) Reşk-i behişt hûrisin rahmet irür ki cânıma Firkatin odu tamudan dahi beter ‘azâb olur (Şeyhî, G.69/3) Sevgiliden ayrı kalan âşıklar için Na‘îm, cahîm demektir (Kadı Burhaneddin, G.1083/2). Sevgiliyle olmak ise cehennemi Na‘îm cenneti etmektedir (Kadı Burhaneddin, G.27/2). Âşık, sevgilinin huzuruna erdiği takdirde cehennem, Na‘îm cenneti olmakta ve eğer ondan ırak düşer ise İrem, cehennem olmaktadır. Cenneti andıran İrem bağı sevgiliden ayrı kalan âşık nazarında cehennemden farksızdır. Âşık için Firdevs cenneti sevgilinin visalidir (Kadı Burhaneddin, G.289/9). Dolayısıyla âşık açısından vuslat cennet, ayrılık ise cehennemdir: Eger irem tapusına bana Na‘îm cahîm Ve ger ırah düşer isem cehennem ola irem (Kadı Burhaneddin, G.545/3) Dîdâr olmayınca kişiye, Na‘îm cennetinin nimeti, cehennem narı gibi sıkıntı ve azap olmaktadır. Sevgiliye vuslat ile her nar, bir gülşen olurken; ondan firak ile her gülistan, ateş olmaktadır (Mihrî Hâtun, G.66/3). Cananın vaslıyla narın gülistan olmasını arzulayan âşığa (Zâtî, G.1396/1), bu firak halinde iken, sevgilinin vuslat meltemi eriştiği takdirde; muhakkak, Harîk azabı, cennet safası olmaktadır: Dîdâr olmaya kişiye ni‘met-i Na‘îm Nâr-ı Cahîm bigi olur mihnet ü vebâl (Ahmedî, G.386/6) Nesîm-i vasl irişürse firâk içinde bana Safâ-yı cennet olur hak bilür ‘azâb-ı harîk (Ahmed-i Dâ‘î, G.261/3) 424 Sevgiliye ağyar malik olup, âşıklar ondan ayrı kalınca, bundan ötürü çektikleri azap, cenneti, cehennem etmektedir. Yârin vuslat meclisi ve visal vesilesiyle onunla hemhal olmak, Firdevs iken, ağyarın sohbet belası cehennemdir. Ağyar, âşığın sevgiliye vuslatına mani olan bütün varlıklardır. Dolayısıyla ağyarın âşığı sohbetle meşgul etmesi, sevgiliden ayrı kalmasına ve onunla sohbet edememesine yol açmaktadır: Ağyâr mâlik oldı o hûr-ı likâya âh Dûzah ider cinânı bize bu ‘azâbımız (Şeref Hanım, G.69/3) Degül mi bezm-i vasl-ı yâr firdevs Belâ-yı sohbet-i ağyâr tamu (Bâkî, G.398/3) Gönül bağını, sevgilinin vuslatı Firdevs gülşeni etmekte, rakibin cevri ve mihneti ise cehennem ateşi kılmaktadır. Sevgilinin cevr ü cefasının cehennemle ilişkisi malumdur. Ancak bu beyitte, rakibin eziyetinin âşığın gönlünü cehennem ateşi eylediği söylenmektedir. Aslında rakibin cevri ve mihneti sevgili ile irtibatlıdır. Zira sevgili ona yüz vermese, rakibin bir hükmü kalmayacak, âşığın da böyle bir derdi olmayacaktır: Gülşen-i Firdevs eder cân bâgını vasl-ı habîb Âteş-i dûzah kılar hem mihnet ü cevr-i rakîb (Nesîmî, G. 16/1) Sevgilisiz, cennet bağı âşığa göre gam ateşinin yandığı yerdir (Hayretî, G.302/1). Sevgili olmadıktan sonra, âşığın rahat cenneti, cehennemin eziyeti olur iken; sevgilinin vuslatının safasıyla, ateş yanan yer, âşık için cennet olmuştur: Behişt-i râhatum sensüz bana âzâr-i dûzahdur Safâ-yı vuslatunla sahn-ı külhân cennet olmışdur (Fehîm-i Kadîm, G.77/2) Sevgilinin cemâli olmaksızın, âşığın canı daima inlemektedir (Ahmed Paşa, G.147/4). Âşık, vaslından ırak eyleyip cennete koymamasını sevgiliden istemektedir. Âşığın bu iniltisini işiten huriler ve cennet, ateşe yanmaktadır: Beni vaslundan ırag eyleyüp cennete koma Bu inildüm işidüp hûrî cinân oda yanar (Eşrefoğlu Rûmî, 29/3) Ayrılık ve intizar ile gülşen, âşığın gözüne cehennem görünmektedir (Bâkî, Ms.6/4). Sevgilisiz bağ gezintisi, âşık açısından cehennemi andırmaktadır. Sevgilinin yanağı olmaksızın, âşığın gönlünü muteber kandil aydınlatmamaktadır. Parlak oluşu bakımından aya ve güneşe benzetilen sevgilinin yüzünden yoksun kalan âşığın gönlünü, ışığı en şiddetli bir kandil dahi aydınlatmaya yetmemektedir: Dilberâ sensüz bana dûzeh görinür geşt-i bâğ ‘Arızunsuz rûşen itmez gönlümi değme çerâğ (Muhibbî, G.1347/1) 425 Âşık sevgilinin cilvegâhının Firdevs olmasını istemektedir. Aksi takdirde sevgilisiz hayat, cehennem ve cehennem kıvılcımıdır. Sevgilinin cennet misali kûyuna varıp da cemâlini görememek âşığı yakmakta ve ona dîdârsız cennet, cehennem olarak görünmektedir. Sevgilinin güzel yüzünden mahrum kalan âşık için, bulunulan yer cennet dahi olsa orası cehennemden farksızdır. Zira cehennem uzaklık demektir ve âşık sevgilinin cemâlinden uzak kalmıştır: Firdevs cilvegâhın ola gerçi kim bize Sensiz hayât dûzah u dûzah şerâredir (Nâ’ilî, Ms.1/III-5) Kûyına varub cemâlin görmemek yakar beni ‘Âşıka cennet cehennem görinür didârsuz (Zâtî, G.555/4) Sevgilinin vuslatı cennet, hicranının ateşi ise cehennem narıdır (Kadı Burhaneddin, G.897/4). Yâr ile vuslat dedikleri cennet, hasret ateşi dedikleri de cehennemdir. Dolayısıyla sevgiliye vuslat, cennete tekabül etmekte; ondan ayrılık sebebiyle oluşan hasret ateşi ise, cehenneme denk gelmektedir: Cennet degül mi yâr ile vuslat didükleri Dûzah degül mi âteş-i hasret didükleri (Nev‘î, G.539/1) Dünya gibi, ahirette de vuslat ve ayrılık var ise, cehennem ateşi ve cennet abestir. Çünkü ayrılık zaten cehennem, vuslat ise cennetin ta kendisidir. Zaten âşık açısından sevgilinin vuslat âlemi cennet bahçesi, firkat matemi ise cehennem azabıdır. Âşığın, sevgiliye vuslat sayesinde yaşadığı mutluluk, cennet bahçesinde safa sürmeye, ondan ayrılık sebebiyle duçar olunan keder ise cehennemde azap görmeye bedeldir: Dünyâ gibi bekâda dahi var ise eger Vasl u firâk nâr-ı cehennem cinân ‘abes (İzzet Molla, Mf.3) ‘Âlem-i vuslatun riyâz-ı bihişt Mâtem-i fürkatün ‘azâb-ı cahîm (Bâkî, G.342/4) Sevgilinin firak şimşeğinin ateşi, cehennem narı gibi elem verici, vuslat kadehinin yudumu ise Kevser suyu gibi lezzetlidir. Dolayısıyla sevgiliden ayrılık, cehennem ateşinin verdiği azap mesabesinde iken, ona vuslat ise Kevser suyu lezzetindedir. Öte yandan sevgilinin gönlü susamış âşıkları için Kevser suyu, azap ateşi; onun yolunun toprağı ise vuslatına müştak olanlara tatlı sudur. Sevgilinin ayrılığıyla gönlü kavrulmuş olanlar için Kevser dahi kâr etmediği gibi, bilakis azap ateşi olmaktadır: 426 Âteş-i berk-i firâkın nâr-i dûzah tek elîm Cür‘a-i câm-i visâlin âb-i kevser tek lezîz (Fuzûlî, G.65/2) Âb-ı kevser teşne-dil ‘uşşâkına nâr-ı ‘azâb Hâk-i râhın vuslatın müştâkına mâ-i ‘azûb (Usûlî, G.6/6) Âşık için sevgilisiz cennet, cehennem; yârin dudağının tatlılığı olmaksızın Kevser de hamîm olsa gerektir. Sevgilisiz, hurilerin bakışı eziyet neşteri, ateşli gönle ise Kevser hasta şerbetidir. Bu itibarla sevgilinin yokluğunda ne cennet ne de cennetin cezbedici nimetleri âşığın ilgisini çekmekte, hatta bunlar âşık için eziyet olmaktadır: Zâhida dîdârsuz cennet cahîm olsun bana Şehd-i lâ‘l-i yârsuz Kevser hamîm olsun bana (Zâtî, G.4/1) Nigâh-ı hûr câna nîşter-i âzârdır sensiz Dil-i mahrûra kevser şerbet-i bîmârdır sensiz (İzzet Molla, G.185/1) Kıskançlık ateşi, âşıkları kolaçan ettikten sonra cennete düşsün, zira âşıklar sevgilinin cehennem-vari ayrılığında çok azap çekmişlerdir. Dolayısıyla bu ateşin, zaten ayrılık ateşiyle kavrulmuş olan âşıklarla eğlenmesi yerine, cennete musallat olması daha münasiptir: Bir güzer kılsın bize düşsün behişte nâr-ı reşk Dûzah-i hecrinde çok çekdik ‘azâb eğlenmesin (Hayâlî, G.435/4) Sevgilinin ayrılığının ateşiyle acı azabı görmüş bulunan âşık (Muhibbî, G.309/3), ayrılığının ateşinde dert ve azap çekmiş biri olarak, vuslatının cennetinden uzak etmemesi konusunda sevgiliden talepte bulunmaktadır: Cennet-i veslünden ey cânum! meni dûr etmegil! Kim ferâkun âteşinde çekmişem derd ü ‘ezâb. (Hatâ’î, G.34/4) Sevgiliye vuslatı gaye edinen âşık, birtakım engeller sebebiyle bir türlü ona kavuşamamaktadır. Bir taraftan bütün hedefi sevgiliye kavuşmak olan; fakat tam manasıyla kavuşma imkânı bulamayan âşığın trajik bir hâli vardır. O, ne sevgilinin hasretine tahammül edebilmekte ne de bu hasreti nihayete erdirmeyi başarabilmektedir. Bir yandan kavuşma arzusu, diğer yandan da bitmeyen özlem karşısında âşık, trajik bir aşk yaşamaktadır (Çeltik, 2010: 136). Âşığın gönlü visale dayanamamakta, firaka takati kalmamaktadır (Kadı Burhaneddin, G.5/6). Hz. Musa hadisesinde olduğu gibi, vuslat heyecanı ve heybetine tahammül etmek güçtür. Üstelik âşık, yâre vuslat hayalinin kendine dost olmayacağını düşünmekte, yâre vuslat ümidini yitirmektedir. Bu itibarla Rabbinden, ayrılık ateşine kendisini alıştırmasını istemektedir: 427 Çün enîs olmaz Necâtî'ye hayâl-i vasl-ı dost Yâ İlahî bâri nâr-ı hecre mu‘tâd et beni (Necâtî, G.631/5) Yârsiz, her taraf âşığa bizzat cehennem görünmektedir (Zâtî, G.44/2). Âşık için yârin olmadığı her yer bir cehennem ve onsuz geçen her zaman da cehennem hayatı demektir. Ayrılık nedeniyle cehennemde kalan miskin âşık, vuslat cennetine eremediği takdirde, ah u efganını, çığlıklarını duymak şaşırtıcı olmayacaktır: Kaldı hicr ile cehennemde Usûlî miskin Cennet-i vasla eger ermez ise vâveylâ (Usûlî, G.4/6) Âşıklar, yârin vuslat ümidiyle dert isteyen olmuştur. Sevgilinin ayrılığından dolayı zuhur eden ah, âşıklara aşk cennetini, cehennem etmiştir. Ayrılığın ahıyla âşıkların hayatı cehenneme dönmüştür. Sevgili, ayrılıkla kimi âşığı nâlân, kimisini de vuslat ile şâdân eylemiştir (Mihrî Hâtun, Tazarru-nâme/195). Bu dünyada kimse mihnet çekmeksizin devlete erişemediğine göre, visale ermek için firkat belasına sabretmek gerekmektedir (Zâtî, G.553/5): Olduk ümîd-i vuslat-ı yâr ile derd-hâh Âhı bihişt-i ‘aşkı bize dûzah etdi âh (Nâ’ilî, Ms.3/II-3) Vuslat cennetine alışmış olanın gözünde, ayrılma tahtının köşesi cehennem bucağı görünmektedir. Âşık, sevgiliye o derece alışmıştır ki, sevgilinin huzurundan bir an olsun ayrılıp az kenara çekilse bile, bu durum ona cehennemin bir köşesine atılıp, azaba duçar olmak gibi gelmektedir: Cennet-i vuslata me’lûf olanun çeşminde Künc-i dûzah görinür gûşe-i evreng-i vedâ‘ (Kânî, G.93/8) Âşık, sadece sevgiliye vuslatı derde derman olarak bilmektedir (Hatâ’î, G.189/2). Sevgiliye yakarışla hitapta bulunan âşık, sevgilinin, yarasını bildiğini ve yarasına ilaç gerektiğini, nice ayrılık cehenneminde İrem’e ermesi gerektiğini söylemektedir. Aşk derdinin çaresi sevgilidir ve sevgili bunu bilmektedir. Çünkü âşığın derdine derman, sevgilinin vaslıyla olmaktadır (Ahmed-i Dâ‘î, G.298/1). Âşık, derdine derman istemekte, dolayısıyla ayrılık cehenneminden kurtulup, cenneti andıran İrem’e vuslatı talep etmektedir. İrem kelimesinin isim ve fiil olarak birlikte anılışıyla cinas sanatı yapılmakta, kelime tekrarlarıyla beyitte ahenk oluşturulmaktadır: Yârâ yaramı bilürsin yarama yâr em gerekdür Niçe hecr dûzahında ireme irem gerekdür (Kadı Burhaneddin, G.944/1) 428 Celâl sahibi olanın emri, ahirette rahat yerini ya ayrılık cehennemi veya vuslat cenneti edecektir. Buna göre ukbada yol ikiye ayrılmakta, kulun yeri ya İlahî sevgiliden ayrılıkla cehennem ya da ona vuslat ile cennet olmaktadır: ‘Ukbâda cây-ı râhatımız emr-i zü’l-celâl Yâ dûzah-ı firâk ede yâ cennet-i visâl (Nâ’ilî, Ms.3/VII-3) Vâizin cennet-cehennem deyip de açıkladığını âşık, vuslat ile ayrılığa benzetmiştir. Vâiz, ateş ile cehennemin, sevgilinin vasfı olduğunu söylemiştir. Hâlbuki sevgiliye vasıl olununca orası cennet, ayrılıkta ise cehennem olmaktadır: Vâ‘izün cennet cehennem diyüben şerh itdügin Fi’l-mesel ben vasl ile hicrâna benzetdüm hele (Hayretî, G.414/2) Vâ‘iz dedi nâr ile dûzah vasf-ı dilâra Vâsıl olucak cennet olur hicirde tamu (Turâbî, 391/1) Ayrılık cehenneminde vuslat baharını seyretmek, derin düşüncenin tabiatından hiç uzak olmamaktadır. Dolayısıyla âşık, her ne kadar ayrılık ateşi içinde olsa da, bir gün vuslatın gerçekleşeceği fikrini hep canlı tutmaktadır. Vuslat baharının cennetle irtibatlandırılması mümkündür. Zira daimi bahar ve asıl vuslat cennette yaşanacaktır: Dûzah-ı hicrânda seyretmek bahâr-ı vuslatı Hîç ba‘îd olmaz efendim tab‘-ı dûr-endîşeden (Şeyh Gâlib, G.296/3) Sevgilinin vuslatının cennetini bilmeyen âşık, ayrılık ateşiyle yanıp cehenneme gitse yeridir. Bu durum, vuslatın değerini idrak edememeye benzemektedir. Elindeki nimetin kıymetini bilmeyip nankörlük yapan ise, gerçeği gizleyen kâfiri andırmaktadır. Nitekim kâfirin yeri İlahî sevgiliden ayrı düşmek, yani cehennemdir. Nankörün de sonu bundan ibarettir. Vuslat cennetini bilmemeyi marifetle de ilişkilendirmek mümkündür. Zira mutasavvıflara göre marifet sayesinde vuslat gerçekleşmektedir. Marifete erişemeyen kimsenin akıbeti, ayrılık ve cehennemdir: Zâtî visâli cennetini bilmedün yüri Yan âteş-i firâkına başun cehenneme (Zâtî, G.1378/5) Diyar, yârin cemâli için sevgili olmakta, sevgili sayesinde orası âşığa hoş gelmektedir (Ahmedî, G.288/5). Nitekim âşıklar için yârin cemâli cennet olmakta; ondan ayrılık ise dert ehline yakıcı bir ateş olmaktadır. Âşıklar için yakıp kavurucu ateş, ayrılıktır. Cemâlden uzak düşmektir. Cemâlden mahrum kalan ise celâl tecellisinden nasibini almakta, yakıcı ayrılığa duçar olmaktadır: 429 Nitekim ‘âşıklara cennet cemâl-i yâr olur Ayrılıkdır ehl-i derde nâr-ı sûzân ayrılık (Usûlî, G.60/2) 2.3.3.Sevgilinin Güzelliklerinin Cennet ve Cehennemle Birlikte Anılması Sevgiliye ait güzellik unsurlarının ve kûyunun hem cennet hem de cehennem ile bir arada anıldığı şiirler bulunmaktadır. Güzellik unsurlarından vahdeti temsil edenlerin cennetle, kesreti temsil edenlerin ise cehennemle irtibatlandırıldığını söylemek mümkündür. Örneğin parlaklığı ve güzelliğiyle yüz, cennet bağı ve gülşeni olarak görülürken; siyah oluşu ve esir edici yönüyle saç, zindan ve bağ olmaktadır. Aynı şekilde sevgilinin bulunduğu yer bir cennettir. Hatta sevgilinin varlığı cennetin de ötesindedir. Zira ondan mahrum kalınan bir yer cennet olsa dahi, âşık için orası zindan ve cehennemden farksızdır. Sevgili, zindanı Huld bağı (cennet) eylemiştir. Bu derece üstün evsafa sahip olan bir varlığın uğruna canını feda eden, Kerbela şehidinin yanındadır, cennettedir. Sevgili için ölen âşık, şehit konumundadır. Sevgili ise parlak yüzü, nur-i cemâli ile zindan olan bir yeri cennete döndürme vasfına sahiptir. Buna göre, sevgilinin varlığı cehennemi andıran zindanı dahi cennet kılmaktadır: Eylemiş zindânı bir dilber Hayâlî bâğ-ı huld Yoluna ölen Şehîd-i Kerbelâ yanındadır (Hayâlî, G.142/5) Cennete teşbih edilen sevgilinin yanağının hasretinden dolayı cennetin kalbinde ateşin bulunduğu belirtilmektedir. Yanak renk bakımından ateşi andırmak suretiyle cehenneme de benzetildiği gibi, ayrılık ateşi de cennetin gönlünde kor oluşturmuştur. Cennet içerisinde cehennem, cenneti andıran yüzde, ateşîn renk ile yanak imajı oluşturulmaktadır. Sevgilinin şirin dudağından ise Kevser’in kaynağında suyun oluştuğu, Kevser’in kaynağının sevgilinin dudağı olduğu ifade edilmektedir: Ey yanağın hasretinden cennetin kalbinde nâr Vey dudağın şerbetinden Kevserin ‘aynında âb (Nesîmî, G.13/3) Sevgilinin çehresinin şevkiyle cehennem ehli olması halinde âşık, cehennem eşiğinin üzerine “işte bu Adn cennetleri” şeklinde yazacağını söylemektedir. Âşık sevgilinin ateşi andıran yanağının iştiyakıyla cehennemi yaşamakta, ancak aynı zamanda bu yüzün bir cennet bağı olduğunu da bildiği için, bu yanağın Adn cenneti olduğuna dair şerh düşülmesinde bir beis görmemektedir: Şevk-i ruhsârunla ehl-i nâr olursam yazayın Âsitân-ı dûzah üzre hâzihî cennât-ı ‘Adn (Mesîhî, G.169/4) 430 Âşık, zâhidin cehennemden korku vermemesini istemektedir. Nitekim sevgilinin yanağı zâhidin cenneti, zülfü ise âşığın tuzağıdır. Bu itibarla zâhidin arzuladığı cennet sevgilinin yanağı iken, insanları korkuttuğu cehennem ise onun zülfüdür: Vermegil zâhid bana korku cehennemden sakın Cennetindir ‘ârızı zülfü durur dâmım benim (Fuzûlî, G.205/4) Cennet ehli ateş görmese de, cennet hurisi olan sevilinin yanağından, yine o yanak âşığın gönlüne ansızın ateş salmıştır. Cennette ateşin bulunmayacağı gerçeğine atıf yapıldığı gibi, Elest bezminde bir anlık bakış sayesinde, sevgilinin yüzünü gören âşığın gönlüne ateşin düşmesi hadisesine atıf yapılmaktadır. Dolayısıyla sevgilinin cehennemi andıran ateşîn yanağını müşahede eden âşığın gönlünü bir kor kaplamıştır: Egerçi görmez ey hûr-ı behişt ehl-i cinân âteş Ruhundan gönlüme saldı ‘izârın nâgehân âteş (Hayâlî, G.228/1) Cehennem, sevgilinin güzelliğinin baharı için bir gülistan, Kızıldeniz ise aşkının kıvılcımı için bir damla kandır. Sevgilinin baharı andıran yüzü, bu haliyle bir cennet iken, ateşîn rengiyle de hem cehennem hem de gül ve gülşen olarak tasavvur edilmektedir. Onun aşkının şerarına -ona olan aşktan kaynaklanan bir kıvılcımanazaran Kızıldeniz bir damla kan mesabesindedir: Dûzah bahâr-ı hüsnüne bir gülistân senin Kulzüm şerâr-ı ‘aşkına bir katre kan senin (Şeyh Gâlib, G.216/1) Sevgilinin yanağı ateş renkli gül yaprağı, tüyleri de taze menekşedir. Bu haliyle yanak cennet, güzellik bağı ve simya olmaktadır. Yanağın simya ilmiyle irtibatı, ateşîn görünümüyle cehennemi andırırken, cennet ve bağa dönüşmesi, tüylerin de menekşeye dönüşmesindendir. Nitekim simyada da toprak altına dönüşmektedir: Gülberg-i âteşîn ruhu hattı benefşe-ter Cennet mi bâğ-ı hüsn mü sîmyâ mıdır desem (Şeyh Gâlib, G.235/2) Sevgilinin yüzü cennettir, lakin ateş içindedir. O yüzü gören için, incir ve nara yer yoktur, gerek kalmamaktadır. Nitekim sevgilinin yüzü inciri ve yanağı narı andırmaktadır. Bu itibarla cenneti andıran yüz yeşile çalan ayva tüyleriyle birlikte, bağa göndermede bulunup, incirle; cehennemi andıran yanak ise renk bakımından narla irtibatlandırılmaktadır. Aynı zamanda narın cennet meyveleri arasında olduğunu ve cennet olan yanakla ilişkilendirilebileceğini söylemek gerekmektedir: Cennetdur anun yüzi velikin od içinde Anı görene tîn ile rummâna mahal yoh (Kadı Burhaneddin 929/5) 431 Âşığın yeri cennet, baktığı da sevgilinin cemâli olunca, sevgili, yüzünün nurundan âşığı yakmak hususunda ateşi eksik etmemektedir. Sevgilinin cennet olan nurlu yüzünde, cehennemi aratmayan nar da bulunmaktadır: Yiri cennet bakdugı dîdâr olursa ‘âşıkun Vech-i nûrından anı yakmağa nâr eksük degül (Niyâzî-i Mısrî, 104/3) Âşık, sevgilinin cemâlini cennet görüp, yolunda binlerce ateşe düşmüştür. Zira cennet olan o cemâl, ateşîn rengiyle de cehennemi çağrıştırmaktadır. Hezâr bin anlamına geldiği gibi, bülbül anlamına da gelmektedir. Dolayısıyla âşığın bülbül misali, cennet gülşenini andıran o cemâle tutulduğunu ve yanağın da sevkiyle aşk ateşine düştüğünü söylemek de mümkündür: Cennet göriben cemâlin anun Yolında hezâr nâra düşdüm (Kadı Burhaneddin, G.333/5) Sevgilinin vaslına erenler için sonsuz hayat buldu denilmektedir ve onun saçının karanlığının içinde dudağı, âb-ı hayat suyu gibidir. Kesreti temsil eden saç ve tüyler, bu haliyle dünya zindanına benzemektedir. Bu karanlık diyardan kurtulup vahdet olan dudağa, âb-ı hayata ve ahirette ise cennete ve cemâle vuslat gerçekleşmezse, zulmette kalma süreci ukbada da cehennem olarak devam edecektir: Vusâluna eren derler heyât-i câvîdân buldı, Saçun zülmâtınun içre, lebündür âb-i heyvân tek (Hatâ’î, G.143/2) Sevgilinin la‘l renkli dudağı, Kevser tabiatlı ateştir. Hayat Hızrı onun aşkı ile şarap içen olmaktadır. Buna göre sevgilinin dudağı rengi bakımında ateşi çağrıştırdığı gibi, içerisinde ateş barındıran şarabı ve aşkı temsil etmesi yönüyle de ateşle ilişkilendirilmektedir. Öte yandan dudak Kevser ve âb-ı hayattır. Bu haliyle hem cenneti hem cehennemi simgelemektedir. Hızr yeşil anlamına da geldiğine göre, sevgilinin ayva tüylerini de çağrıştırmaktadır. Bu itibarla sevgilinin dudağının çevresindeki tüyler, dudak şarabını içmektedirler: La‘l-i lebi ki âteş-i Kevser-nijâddır Hızr-ı hayât aşkı ile mey-fürûş olur (Şeyh Gâlib, G.108/4) Hak, iman ehline cehennem ateşini nasip etse, bunun sebebi, kastedilen sevgilinin yüzünün nurudur. Sevgilinin yüzü aydınlık oluşu bakımından iman ve dahi cennetle irtibatlandırıldığı gibi, ateşîn oluşuyla da cehennemi andırmaktadır. Güzelliğin parlaklığını âşıkların gözleri ateş saçan olunca; sevgilinin yüzünün cennetini ise, cehennemden bir emare olunca görmek lazımdır. Sevgilinin yüzünün parlaklığından bir 432 zerre, Firdevs cennetine düşecek olsa, orayı cehennem ateşine çevirmektedir. Dolayısıyla sevgilinin yüzü hem bir cennet olmakta hem de cehenneme dair izler taşımaktadır: Nûr-i ruhsârındır ol maksad ki îmân ehline Kılsa Hak rûzi cehennem âteşi oldur sebeb (Fuzûlî, G.32/4) Tâb-ı hüsnü çeşmimiz âteş-feşân olsun da gör Cennet-i ruhsârını dûzah-nişân olsun da gör (Şeyh Gâlib, G.92/1) Düşse yüzün pertevinün zerresi Cennet-i Firdevs ola nâr-ı cahîm (Cem Sultan, G.223/4) Sevgilinin kâfir saçı, ruhsarı üzerine gelip, yüzünün nurunu görünce iman etmiştir. Aynı zamanda sevgilinin yüzünün nurunun, nara benzediği söylenmektedir (Muhibbî, G.830/1). Bu itibarla o ay gibi olan sevgilinin ruhsarının aksini aynada gören herkes, ateşi su içerisinde görünür bulduklarını söylemektedirler. Parlaklık bakımından aya ve duruluk bakımından suya teşbih edilen yüz, renk itibariyle de ateşe benzetilmektedir. Ateşle su tezadı dikkat çekerken, âdeta cennet içinde cehennemin zahir olduğu tasavvur edilmektedir: Gelüp kâfir saçun ruhsârun üzre Yüzün nûrın görüp îmâne geldi (Bâkî, G.498/3) ‘Aks-i ruhsârını âyînede görsün o mehün Kim ki dir âteşi âb içre nümâyân buluruz (Nâbî, G.323/4) Azrail, Huld cennetine yaraşmadığı halde, sevgilinin yanağında cellat olan gamzesinin bulunması hayret verici ve sorgulanmaya değerdir. Cennette ölüm olmadığına göre, Azrail’in orada bu görevle bulunması uygun düşmemektedir. Ancak sevgilinin cenneti andıran yanağında, öldürücü bakışının yer alması da münasip olmadığı halde, o yine bu görevini ifa etmekte, âşığı öldürmektedir: Behişt-i hulda yaraşmaz eğerçi ‘Azrâ’îl Ruhunda gamze-i cellâd ‘aceb neden yaraşır (Şeyh Gâlib, G.102/4) Sevgilinin yanağının beyazı Allah’ın nuru, kaşlarının siyahı ise gay zulmetidir. Yanak beyazlığı yönüyle nur ve dolayısıyla cennetle bağlantılı iken, kaşlar siyah oluşuyla günah (gay) karanlığı ve hatta şeklen kuşatıcı oluşuyla cehennemdeki Gayya kuyusunu andırmaktadır: Yanagunun beyâzı Nûru’llâh Kaşlarunun sevâdı zulmet-i gay (Ahmedî, G.670/2) 433 Sevgilinin kûyunun cennet olarak görüldüğü, hatta cennetten de öte bir yer olarak tasavvur edildiği malumdur. Bu itibarla âşık, sevgiliden, kûyunda ikamet ettiği takdirde, kendisini bela ateşine yakmamasını istemektedir. Zira cennet sahnının, cehennem olma ihtimali yoktur. Böyle bir durum vaki değildir. Sevgilinin bulunduğu yer de cennet olunca, cehenneme ait olan bela ve azap ateşinin orada bulunması muhaldir: Kûyun mukîmi olsam nâr-ı belâya yakma Sahn-ı cinân cehennem olduğı yokdur olmaz (Cem Sultan, G.134/4) Can sıkıcı rakip, sevgilinin Na‘îm cennetini andıran kapısında durmaktadır. Âşık, sevgiliden, hak ettiği sıkıntı verici azabı çekmesi için, rakibi cehenneme koymasını istemektedir. Sevgilinin cennet olan kûyuna karşılık, cehennem olan cevri yer almakta, ancak bu kahrın rakibe yönelmesi arzulanmaktadır: Şehâ rakîb-i girân-cân kapın Na‘îminde ‘Azâbıdır ko ki çeksin cahîme cevr-i sakîl (Şeyhî, G.111/6) Âşık, sevgilinin kûyuna varıp düşmanı/rakibi gördüğünde, onun cennet içinde cehennem azabına düşmesi, duçar olması işten bile değildir. Zira ağyarı sevgilinin mahallesinde görmek, âşık için cehennem azabına denktir: ‘Âşık ki dost kûyına varub ‘adû göre Tuş ola cennet içre cehennem ‘azâbına (Zâtî, G.1437/4) Sevgilinin kûyunun bostanında âşığın yediği taşlar -bu hususta bir zevki var isecennet meyvesi olarak kendine yetmektedir. Dolayısıyla cenneti andıran kûyda bulunan âşık, sevgilinin cevrini cennet meyvesi mesabesinde görmektedir. Bûstân-ı kûy-ı dilberde yidigüm taşlar Var ise fi’l-cümle zevkum mîve-i cennet yeter (Hayretî, G.79/3) Sevgilinin aşkına düşenler, Eymen Vadisi ve akabinde Tur dağını bulmuşlar; ateş renkli yüzü görüp, narı nur olarak bulmuşlardır. Hz. Musa, bir ateş görüp de ona doğru yönelince Eymen Vadisi’nde bir ağaçtan kendisine hitapta bulunulmuş ve peygamberlikle görevlendirilmiştir (Meryem, 19/52; Kasas, 28/30). Daha sonra Tur Dağı’nda Allah Teâlâ’yı görmek istemiş ve cemâl nurunun dağa tecellisiyle dağ parçalanmıştır. Bu kıssaya telmihte bulunulan beyitte, sevgilinin yanağı ateş ve cemâli nur olarak görülmekte, aynı zamanda rü’yet hadisesine atıf yapılmaktadır: Düşenler ‘aşkuna Vâdî-i Eymen Tûr bulmışlar Görüp ol âteşîn ruhsârı nârı nûr bulmışlar (Kâmî, G.39/1) 434 Sevgilinin yanağının ateşini, sanki zülfü gülşen etmiştir. Bu, Hz. İbrahim için yakıcı ateşin gül bahçesi olmasına benzemektedir. Buna göre, sevgilinin yüzü hem bir gülistan hem de bir ateş mahalli olabilmektedir. Aynı zamanda Hz. İbrahim’in ateşe atılma kıssasına telmihte bulunulmaktadır: ‘Ârızun nârını zülfün gül-şen itmiş sanasın Âteş-i sûzânı gül-zâr oldı İbrâhîm içün (Cem Sultan, G.247/3) 2.3.4.Cennet ve Cehennemin Şair ve Şiirle Alakalı Yönleri Şair bir taraftan bedensel özellikleri, huyu ve ahlakı ve hatta en önemlisi aşkı, ah u efganı yönünden; diğer yandan da şiirinin mükemmelliği, taşıdığı manaları ve ahengi bakımından cennet ve cehennemle irtibatlı olarak ele alınmaktadır. İnsan, vücut bahçesinin gülen gülü olup, o güldeki hoş koku güzel huya, renk ise irfâna delalet etmektedir. Şairin vücut gül bahçesi cennet bağından bile güzel çiçeklerle bezenmiştir (Aytekin, 2005: 166). Nitekim yara renk ve şekil itibariyle güle benzemekte, âşığın göğsü, yaralarla dolu olduğu için gül bahçesine teşbih edilmektedir (İpekten, 2011: 132). Ancak sinedeki yaraların cehennemin ateş koruna benzeme ihtimali de bulunmaktadır. Zira yara, renk bakımından ateşi de çağrıştırmaktadır. Günahların çokluğundan yakınıp, mütevazı bir şekilde Allah’a yakarışta bulunarak, bu sayede affa mazhar olmayı ummak bir çeşit dua tarzı olsa gerektir. Nitekim şair, bu hal ile kendisini cehennemin dahi kabul etmeyeceğini, siccîn ahalisi görünce ondan nefret edeceklerini söylemektedir. “Siccîn”, (günahkârların yazısı) amellerin sayılıp yazıldığı bir kitap olarak açıklanmaktadır (Mutaffifîn, 83/7-9). Dolayısıyla şair, günahının çokluğundan ötürü, siccîn ehlinin, bir bakıma cehennemliklerin dahi dönüp yüzüne bakmayacağını itiraf etmekte, bu içler acısı halini dile getirmektedir: Beni bu hâlle dûzah dahi kabûl etmez Görünce nefret ederler ahâlî-i siccîn (İzzet Molla, Münâcât -7/32) “Aman dilemem azap kılıcıyla kesilse de, cehennem eleminin ateşiyle canım yansa da, namım nişanım kül olup kalmasa da” diyen şair, bu mısraı o an yine dilinde terennüm edeceğini ve çektiklerinin hep kendi amelinin karşılığı olduğunu söylemektedir. Çektiği bunca sıkıntıyı kendine mal etmekle, aslında bütün bunların gönlündeki aşk ateşinden neşet ettiği imasında bulunmaktadır: Kat‘ olsa da şemşîr-i ‘azâb ile emânım Nâr-ı elem-i dûzah ile yansa da cânım 435 Hâkister olup kalmasa da nâm ü nişânım Ol dem yine bu mısra‘ olur vird-i zebânım Hep çekdiceğim kendi cezâ-yı ‘amelimdir (Vâsıf, Ms.189/XI) Yedi cehennem âşığın ah u efgan ateşinden nişandır (Zâtî, G.306/2). Hatta cehennemin, ahının ateşinden bir kıvılcım olduğunu, gözü yaşına nispetle deryanın katre gibi olduğunu belirten âşık, göz yaşının çokluğundan korkan servi boylu sevgilinin, bağda eteğini kaldırdığını vurgulamakta (İzzet Molla, G.390/3), yaşadığı hüznün ve kederin boyutlarını tasvir etmektedir: Cehennem bir şerer âhum odından Gözüm yaşına nisbet katre deryâ (Muhibbî, G.24/4) Âşığın her ahından cehennemin imbikten geçirilmiş gibi olduğu, gönlün yanıp yakılmasının tesirli olduğu ifade edilmektedir. Dolayısıyla âşığın ahının ve gönlünün ateşinin muazzam oluşuna dikkat çekilmektedir. Nitekim şairin, ayrılık ateşiyle yanmış gönlünde yarası olmasa, sözlerinin de bu şekilde yakıcı olmayacağı belirtilmekte, gönüldeki ateşin söze tesir ettiği vurgulanmaktadır: Her âhından olur dûzah çekîde Mü’essirdür dilün sûz u güdâzı (Fehîm-i Kadîm, G.279/6) Sözleri Yahyâ’nun olmazdı bu resme sûznâk Nâr-ı hicrân ile yanmış dilde dâğı olmasa (Şeyhülislâm Yahyâ, G.320/5) Âşık gönlünü kıyametin baş kafilesinden etmesini, her bir ahının kıvılcımını da cehennem derecesine çıkarmasını Rabbinden istemektedir. Kıyametin mahv u perişan edici sıcaklığına atfen âşık, gönlünün bu yakıcılıkta ön saflarda olmasını, yüreğindeki yangından husule gelen kıvılcımların da derece bakımından cehennemle bir olmasını talep etmektedir: Yâ Rab dilim et kâfile-sâlâr-ı kıyâmet Her bir şerer-i âhımı hem-pâye-i dûzah (Şeyh Gâlib, G.51/3) Âşık cennet fidanını andıran sevgiliye hitaben, dûzah kıvılcımlı gönlünün ahının sıcaklığı ve hararetinden sevgilinin incinmesine eseflenmektedir. Âşığın cehennem kıvılcımlarını andıran gönlündeki ah ateşi, aşkını tasvir ederken, sevgilinin bundan rahatsızlığı da onu üzmektedir: Efsûs ki âzurdesin ey nahl-i bihiştî Tâb u teb-i âh-ı dil-i dûzah-şererimden (Nâ’ilî, G.248/4) 436 Âşık, aldatıcı gözün bebeği, yüzdeki benin fitnesi, mahşer güneşinin yarasıdır ve cehennem de kendisinin sığınağıdır. Merdüm (göz bebeği), hâl (ben), dâğ (yara) arasındaki benzerlik ilişkisinin dikkat çektiği beyitte, âşık kendisini mahşer güneşinin yarası olarak tanımlamakta, cehennemin de sığınağı olduğunu belirtmektedir: Merdüm-i çeşm-i firîbim hâl-i rûy-ı fitneyim Dâğ-ı mihr-i mahşerim dûzah penâhımdır benim (Nâ’ilî, G.236/2) Hem kıyametin sualleri hem de mahşerin cevabı olduğunu söyleyen âşığın titremesinden, cennet erbabının tabiatı mustarip olmaktadır. Ahiret safhalarının zorluğunu kendisiyle ilişkilendiren âşık, cennet ehlinin dahi bundan yakındığını vurgulamaktadır: Muztaribdür lerzişümden tab‘-ı erbâb-ı behişt Hem su’âlât-ı kıyâmet hem cevâb-ı mahşerem (Fehîm-i Kadîm, G.207/5) Şair, cennet pazarı içerisinde şule metaı olduğunu söylemektedir. Nitekim cehennem sermayesi kendisine dükkânın ön tarafı (yüzü) mesabesindedir. Dolayısıyla alevden bir eşya olarak cennet pazarında sergilenen şairin bu haline nazaran cehennem, dükkânın vitrini konumundadır. Bu itibarla şairin tabiat bağından gülistana meltem estiği vakit, gül bahçesinin her gülünün ateş dilli bir seçkin şair olması işten bile değildir. Şairin sözleri ateş saçmakta ve gülistanının güllerine sirayet eden bu hava, gülleri dahi ateşe döndürmektedir. Zaten gül ateş rengindedir: Bâzâr-i behişt içre ben ol şu‘le-metâ‘am Kim rûy-ı dükkândur bana sermâye-i dûzah (Fehîm-i Kadîm, G.35/4) Bâğ-ı tab‘umdan Fehîm esse gülistâna nesîm Her güli âteş-zebân bir şâ‘ir-i mümtâz olur (Fehîm-i Kadîm, G.89/7) Hem kendi divanında hem de incelenen diğer divanlara oranla dûzah kelimesine fazla yer veren şairin duası dahi dikkatleri celp etmektedir. Nitekim o Rabbine niyazla vücudunun soğuk olduğu o kabir (berzah)’de kendisini buz arasında koymamasını istemekte, “Ben ateşim ama ya cehennemi bende ya beni cehennemde yok eyle.” demektedir. Şair, cehennem tabiatlı oluşunu, kendini cehennemle âdeta özdeşleştirerek ortaya koymaktadır: Yâ Rab beni koma miyân-ı yahda Ya‘nî ki vücûdum serd olan berzahda Ben âteşem ammâ ki ‘adem kıl yâ Rab Ya dûzahı bende ya beni dûzahda (Fehîm-i Kadîm, Rubâ‘î 51) 437 Cennet yârin kûyundan bir köşe, cehennem de âşığın figanının ateşine nispetle bir kıvılcımdır. Bu itibarla şair ah u efganının muazzam oluşuna vurgu yapmakta, cehennemin ona nazaran bir kıvılcım mesabesinde kaldığını belirtmektedir: Cennet Hayâlî gûşe durur kûy-i yârdan Dûzah fegânım odına nisbet şerâredir (Hayâlî, G.52/5) Ravza-i rızvân ki dirler kûy-ı dilberdür hemîn Ateş-i dûzeh tamâmı nâr-ı âhumdur benüm (Muhibbî, G.1812/4) Kerbela olayı için yazılmış bir mersiyede şair, her ne olursa olsun bundan sonra teninin toprak olmasında bir beis görmemekte ve meskeninin ise cennet olmasını istememektedir. Âşık, dünyada yaşamasının bir anlamı kalmadığını, yerinin cennet olması konusunda da bir arzusunun bulunmadığını ifade etmek suretiyle bu olay karşısında duyduğu üzüntüyü dile getirmektedir: Her-çi-bâd-âbâd hâk olsun tenim şimden girü İstemem cennet olursa meskenim şimden girü (Şeref Hanım, Msd.4/III-1) Şiirin de cennetle bağlantılı olarak ele alındığı görülmektedir. Nitekim şairin dili, Hz. Peygamber’in vasıflarının cennetinin Rıdvân’ı olduğu halde, cehennem zebanileri elinde kalması uygun olmasa gerektir. Şair, Hz. Peygamber’e övgü dolu sözleri sayesinde cehennemden muaf olacağını ummakta ve Hz. Peygamber’den şefaat beklediğini ima etmektedir: Zebânım cennet-i evsâfının Rıdvânı olmışken Zebânîler elinde kalma lâyık mı keremkârâ (İzzet Molla, Na‘t 2/104) Nebi’nin na‘tında sihr-i halâl, sözün büyülüsünü ve güzelini söyleyen şaire, yarın cehennem haram olacaktır. İlk mısraın sonundaki bir sözün hem kendisiyle hem de sonraki mısraıyla anlam bütünlüğü oluşturacak şekilde kullanılma sanatı olan sihr-i helâle atfen (Doğan, 2011: 1114), şiirini Hz. Peygamber’in medh ü senasına hasreden şair, bu sayede cehennemden azat olacağını ummaktadır: Ferdâ olur o şâire dûzah harâm kim Na‘t-ı Nebîde nazmını sihr-i halâl eder (Nâ’ilî, K.1/32) Âşık, sevgilinin gizli sırlarını anıp her sözü nazm etmek suretiyle saklı bir inci eylemiştir. Cennette hurileri için kullanılan “dürr-i meknûn” tabirini şair şiiriyle ilişkilendirmiştir. Nitekim şiir sözden meydana gelmektedir. Söz ise inciye benzemektedir. Dudağa dair gizli sırları açıklayan sözün, saklı bir inci gibi olması bu irtibatın bir sonucudur: 438 La‘lünün râz-ı nihânın zikr idüben Ahmedî Her sözi kim nazm itmiş dürr-i meknûn eylemiş (Ahmedî, G. 307/7) Kendi edasını vasıf itibariyle Selsebîl sanıp, bahtının bahçesini cennet bağına benzettiğini söyleyen şair, şiir üslubunun Selsebîl ırmağı gibi rakik ve akıcı olduğunu ifade etmektedir. Bu itibarla şairin edası Rıdvân bağının Selsebîl’i, harfleri de ravzadan gelmiş reyhanlar olmakta ve her bir harf cennet bahçesindeki reyhan bitkisini andırmaktadır. Hatta bir yazı çeşidi olan “reyhânî”ye de atıf yapıldığı hissedilmektedir: Edâ-yı Bâkîyi vasfında Selsebîl sanup Riyâz-ı bahtını bâg-ı cinâna benzetdüm (Bâkî, G.337/11) Edâsı Selsebîl-i bâg-ı Rıdvân Hurûfı ravzadan gelmiş reyâhîn (Bâkî, K.4/11) Şairin kaleminin Hızr’ı divan arsasını yeşil etmeseydi, fikir cennetinin gülleri yeşermezdi demekte, Hızr’ın yeşille olan bağlantısını da ihmal etmeyerek, ebedîlik kesp eden kaleminin, divanını müzeyyen kıldığını ve bu sayede düşünce cennetinin güllerinin yeşerdiğini vurgulamaktadır: Gülleri Gâlib yeşermezdi behişt-i fikretin Etmeseydi Hızr-ı hâmem arsa-i dîvânı sebz (Şeyh Gâlib, G.130/13) Şair, sevgilinin dudağı vasfında şekerden lezzetli bir gazel söylediğini, hatta değil ki şekerden, belki Kevser suyundan da leziz olduğunu ifade etmektedir. Akıcılık ve tatlılık bakımından sözün Kevser’le olan ilişkisi şairin gazelinde somutlaşmaktadır: Bir gazel didüm lebün vasfında sükkerden lezîz Hey ne sükker belki cânâ ab-ı Kevserden lezîz (Zâtî, G.134/1) Kaleminin lülesinin dilinden, lafzı sevgi çeşmesi ve edası Kevser suyu olan bir gazelin meydana geldiğini söyleyen şair, gazelinin şırıl şırıl akan bir aşk çeşmesini ve edasının da Kevser suyunu andırdığını belirtmektedir. Öte yandan adil padişah Kevser suyu diye nazmında şairi övmüştür. Bu ruh bahşeden pâk nazm, letafet kazandıran su ne hoştur. Hem latiflik hem de duruluk bakımından gayet hoş olan şairin şiiri, Kevser suyuna benzemektedir: Zebân-ı lûle-i kilkimden oldu bir gazel cârî Ki lafzı çeşme-i mihr ü edâsı âb-ı kevserdir (Nâ’ilî, K.26/22) Suyın Kevser diyü nazmında ögmüş ol şeh-i ‘âdil Hoşâ pâkîze-nazm-ı rûh-bahş âb-ı letâfet-zâ (Şeyhülislâm Yahyâ, G.15/3) 439 Şair, bu kasidesinin mana Huld’unun bahçesi olduğunu, duru nazmının Kevser suyu, fikrinin bikrinin de iri gözlü huriler olduğunu vurgulamaktadır. Kaside cennet bahçesine, şiirdeki saflık Kevser suyuna, fikirdeki orijinallik de hurilere benzetilmektedir. Hurilerin bakire oluşlarına atfen şair, düşüncesinin el değmemiş, daha önce işlenmemiş bir özgünlüğe sahip olduğunu belirtmektedir: Bu kasîdem ravza-i huld-i ma‘ânîdir benim Nazm-ı pâki âb-ı Kevser bikr-i fikri “hûrin ‘în” (Nef‘î, K.56/38) Şair, her beytinin âdeta cennet bağının bülbülüne döndüğünü, sanki iki mısradan uçmağa kanat açıp durduğunu söylemektedir. Uçmak cennet anlamına da geldiğine göre, beytin iki mısraının bülbülün cennete doğru açılmış kanatları olduğunu söylemek mümkündür. “Gûyâ” söz söyleyen manasını da ifade etmekte olup, şiirin her bir beytinin, cennet bağının bülbülü gibi şakıdığı ve beyitlerin mısralarının da bülbül misali kanat açıp uçmağa hazırlandığı anlaşılmaktadır. Kanat açmak, kapı aralamak şeklinde de düşünülebilir. Buna göre çift kanatlı bir kapının sanki cennete açıldığı, şairin şirindeki her beytin iki mısraıyla cennetin kapısını araladığı akla gelmektedir: Sanasın bülbül-i bâğ-ı cinâna döndi, her beytüm İki mısra‘dan uçmağa kanad açmış durur gûyâ (Taşlıcalı Yahyâ, G.1/3) Şu beyti, himmet ve gayret mimarının mamur ettğini, binasının cennet kasrı gibi hep inci ve mücevher olduğunu belirten şair, hem şiirini hem de bir evi çağrıştıracak şekilde “beyt”i kullanmış, kendisini de o beyti mamur hale getiren mimara benzetmiştir. Beyitte, şiirin bina ile olan ilişkisi dikkat çekicidir. Nitekim şiir de bina gibi inşa edilmektedir. Şairin inşa ettiği bu bina cennet sarayı misali inci ve mücevherlerle, söz ve ahenkle süslüdür: Şu beyti kim ide mi‘mâr-ı himmetüm ma‘mûr Binâsı kasr-ı cinân gibi hep dür ü gevher (Atâyî, K.15/77) Bu nazım denizini latif kelam lezzetli eylemiş, cennet tarafından o muhite Ma‘în suyu akmıştır. Cennetliklere sunulacak olan Mâ-i ma‘în’in şairin şiirine nüfuz ettiği ve onu hem lezzetli hem de latif ve akıcı yaptığı ifade edilmektedir. Nitekim şairinin nazmının selâsetindeki o feyzi ne Selsebîl ırmağı ne de zülâl suyu kazandırabilmektedir. İlim, irfan, bereket ve suyun taşması gibi anlamlara gelen “feyz”in su ile bağlantısı kurulmuş ve şairin şiirinin akıcılığındaki o feyzi Selsebîl ve zülâlin dahi sağlayamadığı vurgulanmıştır: 440 Bu bahr-i nazmı lezîz eyledi kelâm-ı latîf Muhîte cânib-i cennetden akdı mâ’-ı Ma‘în (Taşlıcalı Yahyâ, K.19/43) Ol feyz kim selâset-i nazmımdadır anı Ne cûy-ı Selsebîl ü ne âb-ı zülâl eder (Nâ’ilî, K.1/11) Şair, renkli manasıyla her bir beytin sanki Selsebîl olduğunu, nar gibi renkli dudak suyunun üstüne her mısraın bir köprü olduğunu söylemektedir. Şiirin cennet ırmaklarından Selsebîl ile ilişkisi kurulduğu gibi, iki mısraın iki renkli dudağa köprü olduğu belirtilmekte, âdeta dudaktan çıkan sözlerle mısraların ve beyitlerin oluştuğu ima edilmektedir: Ma‘nî-i rengîne her bir beyti gûyâ selsebîl Cesr her mısra‘ı âb-ı la‘l-i rümmân üstüne (Nedîm, K.3/46) Şairin her beyti, vasfının Sidre’sinde sanki Tûbâ budağı gibi güneş meyve vermiştir. Sidre’de bulunduğu belirtilen Tûbâ ağacı aynı zamanda güneşe teşbih edilmektedir. Nitekim dalları andıran ışınlarıyla ters dönmüş ağaca benzeyen güneş, bu haliyle bir Tûbâ’dır. Her beytin Sidre’nin vasıflarını anlatmasıyla Tûbâ ağacı gibi güneşin meyve verdiği belirtilmektedir. Bu itibarla şiirdeki her beyit, meyve veren bir güneşi ve Tûbâ ağcının dallarını anımsatmaktadır: Sidre-i vasfında her beyti Usûlî bendenin Gûyiyâ tûbâ budağıdır ki verdi ber güneş (Usûlî, K.2/39) Şairin kaleminin fidanına Sidre ve Tûbâ gönül bağlamış, nazmının zülâline de Kevser ve Tesnîm susamıştır. Dolayısıyla şair, kaleminin heybeti ve gücünün Sidre ve Tûbâ’dan üstün olduğunu, şiirinin duruluğunun da Kevser ve Tesnîm’in fevkinde bulunduğunu vurgulamaktadır: Nihâl-i hâmeme dil-beste Sidre vü Tûbâ Zülâl-i nazmıma leb-teşne kevser ü tesnîm (Nef‘î, K.33/45) Şairin şiirini Ebu Cehil ömründe bir kez okusa, safasından cehennem cennet olacaktır. Gönül açıcı, ferahlandırıcı bu şiiri okuyanın yeri cehennem olsa dahi orayı cennet gibi kılacağı dile getirilmektedir. Dolayısıyla şair şiirinin rahatlatıcı, neşelendirici yönünü övmektedir: Ki Bû Cehl okusa ömründe bir kez Safâsından behişt olur cehennem (Nef‘î, K.48-2/11) Şiirler gülistanı, seyir havasına düşmüş, mana gökyüzünde cennet tavusu kanat açmıştır. Şiirin her beytinin mısraları burada da kanat olarak düşünülebilmektedir. 441 Dolayısıyla her mısra, cennet kuşu olan tavusun kanatları gibi açılıp mana gökyüzünde uçmakta, şiirler gülşeninde ise gezip dolaşmaktadır: Hevâ-yı seyre düşüp gülsitân-ı eş‘ârı Sipihr-i ma‘nâda tâvûs-ı cennet açmış bâl (Şeyh Gâlib, K.30/6) Şairin her sözü, gönül bezminden mana gülşenine gül gibi renkli ve nergis gibi mestane gelmektedir. Dolayısıyla şairin cenneti andıran gönlünden sudur eden sözleri gül misali çekici renge sahip, nergis misali sarhoş edici, aklı baştan alıcı özelliktedir: Her sözüm gülşen-i ma‘nâya gönül bezminden Gül gibi renkli nergis gibi mestâne gelir (Nedîm, K.16/39) Şair tecrit sanatıyla kendine hitaben, akıcı nazmın sütununa bakmasını ve kemâl cennetinin Selsebîl’inin dalgalarını görmesini telkin etmektedir. Şairin şiiri, akıcılık bakımından cennetin suyu olan Selsebîl’e ve divanda sütunlar şeklinde sıralanan satırlar da o suyun dalgalarına benzemektedir. Aynı şekilde çemenleri andıran satırlar ve harflerin oluşturduğu levhayı Huld çemenzarının kıskandığı ve şairin elinde kuru çöpün, misk kokulu söğüt kalemi olduğu belirtilmektedir. Yapraklarıyla beraber düşünüldüğünde acımsı bir kokuya sahip söğüt ağacı, şairin elinde misk kokulu kaleme dönüşmekte, şiirinin satırları da cennetin çemenlerini dahi kıskandırmaktadır: Bak Nâ’ilî bu nazm-ı selîsin sutûnuna Emvâc-ı selsebîl-i bihişt-i kemâli gör (Nâ’ilî, G.62/5) Levh-i sutûru reşg-i çemenzâr-ı huld olup Destine çûb-ı hüşk kalem-i müşk-i bîd olur (Nâ’ilî, K.31/9) Kalem sokağı ve çarşısının suretler çarşısı mı olduğu konusunda tecahül-i ârifane bir tavır takınan şair, o kalemin, cennet hurileri gibi mazmunları yüzlerce renge soktuğunu ifade etmektedir. Şair, cennette envaiçeşit şekle girilebilen bir çarşının bulunduğuna dair hadise (Tirmizî, Cennet: 15) telmihle, kendi kaleminin de bu suretler çarşısı misali cennet hurilerini andıran mazmunları çeşit çeşit renge büründürdüğünü vurgulamaktadır: Sûku’s-suver midir bilemem kûçe-i kalem Sad-renk eder mezâmini hûr-ı cinân gibi (Şeyh Gâlib, K.13/13) Selim tabiatlı olan, aruz fikri eylememektedir. Zira Firdevs cennetinde mizan terazisinin ağırlığı boşunadır, yanlıştır. Günahlar ve sevaplar tartılarak cennet ve cehenneme taksimatın yapılacağı mizanın aşaması cennetten önce olduğu için, cennete gitmiş birine bundan bahsetmek galattır. Dolayısıyla şiir ve mana cennetinde bulunan 442 için bir ölçü olan aruzdan bahsetmenin de bir anlamı yoktur. Önemli olan şiirdeki manadır: Fikr-i ârûz eylemez sâhib-i tab‘-ı selîm Ravza-i firdevsde siklet-i mîzân galat (Şeyh Gâlib, G.174/4) Şarap içen bunu almazsa da gama gerek yoktur. Kadeh Rahîk’inin keyfini taze gazel vermektedir. Gazel bir cennet içeceği olan Rahîk’le ilişkilendirilmekte, taze gazelin böylesine güzel bir içki tadını, lezzetini verdiği belirtilmektedir. Nitekim bu gazel, Rahîk olarak bilinen ve sonu misk olan o badeden bir damladır. Şair, Rahîk’in sonunun misk kokusu olduğunu bildiren ayetlere telmihle (Mutaffifîn, 83/25-26), gazelini o misk kokulu şaraptan bir damla olarak tavsif etmektedir: Almazsa mey-fürûş ne gam Kâmiyâ bize Keyf-i Rahîk-i sâgarı tâze gazel virür (Kâmî, G.47/7) Bu ğazel bir reşhâdır ol bâdeden Bil rahîk ü eyle miskiyyü’l-hitâm (İbrahim Hakkî, G.260/6) Kasidelerin nesîb bölümündeki konulara göre veya kafiyelerine göre isim aldıkları bilinmektedir. Bahardan bahseden bir kasidede şair, bir bahariye ile cenneti vasfetse, Tesnîm suyunun, cehennem ateşini gülzar edeceğini dile getirmektedir. Bu itibarla şairin cenneti anlatan şiirinin havası ve suyu ile cehennemi gül bahçesine dönüştüreceği, sözlerinin ne derece etkili ve güzel olduğu vurgulanmaktadır: Bir bahâriyye ile cenneti vasf etsem eger Âteş-i dûzahı gülzâr eder âb-ı tesnîm (İzzet Molla, K.37/66) Bilgi sahibi şairin uğurunun ağaçlarından divanının satırı, cennet bağının tarhı gibi yeşildir. Bu haliyle şairin divanı âdeta cennet bağını andırmakta, satırlar bahçenin tarhları, şiirler de o cennet bağındaki ağaçlar olmaktadır: ‘İzzet ez-gars-ı yemîn-i şâ‘ir-i dâniş-karîn Hem çü tarh-ı bâğ-ı cennet satr-ı dîvânesi sebz (İzzet Molla, G.180/10) Şairler kendi şiirlerini övdükleri gibi, üstün olarak addettikleri başka şairlerin şiirlerini veya eserlerini de cennetle ilişkili olarak övmektedirler. Nitekim Örfî’nin dilinin hakikatte aciz bırakıcı Huld olduğu, ancak gevher peyda eden düşünce nutfesinin henüz taze olduğu belirtilmektedir. Şairin icazlı söyleyişinin hakkı verildiği gibi, henüz düşüncelerinin kemal noktasına ulaşmadığı da ifade edilmektedir: Huld-ı i‘câzdır elhak dil-i ‘Urfî ki henüz Tâzedir nutfe-i endîşe-i gevher-zâyı (Nâ’ilî, K.5/28) 443 2.3.5.Dualarla Cennete Kavuşma Arzusu, Cehennemden Kurtulma Umudu Şairler şiirlerinde bazen, cennete ve İlahî cemâle vuslat yönünde taleplerini belirtmekte yahut cehennemden ve azabından muhafaza etmesi için Rabbine yalvarmaktadırlar. Cennete nail olmak ve cehennemden kurtulmak gayesi güden şiir örneklerinde, zaman zaman her iki husus birlikte ele alınırken, bazen de sadece cennet beklentisi veya cehennem endişesi konu edilmektedir. Bölümün hatimesi kabilinden olan bu kısımda, dua ile ilgili beyitlere yer verilmesi uygun görülmüştür. Ölen kişiler için düşülen tarihlerin bilhassa dua cümlesi meyanında olduğunu ve bu duaların da -nezaket, merhamet ve muhabbet gereği- vefat edenin cennete girmesi ve orada ikramlara mazhar olması temennisiyle yapıldığını söylemek mümkündür. Öte yandan ölen kişinin yerinin cehennem olması konusunda bedduada bulunulduğu da vakidir. Şairler ya kendileri ya da sevdikleri için ahiret hayatına dönük dualar yapmakta yahut da çevrelerinde bulunan birinin ölümüne düşülen tarihlerde, anılan şahsın mekânının cennet olmasını Yüce Allah’tan dilemektedirler. Yine cehennemden halas olma konusunda yakarışta bulundukları gibi, zalimler ve günahkârların da bilakis ateşlerde yanmaları için zaman zaman bedduaya başvurmaktadırlar. Şair, cennetine dâhil eylemesi ve cemâlini görmeye nail eylemesi hususunda kendisi için Allah’tan niyazda bulunmaktadır. Aynı şekilde Rıdvân cennetinde iskân edilmeyi ve yemek içmek derdine düşmeyip, daima Rabbini görmeyi talep eden şair de, İlahî rızaya nail olmak ve İlahî cemâli temaşa etmek peşindedir. Çünkü asıl mükâfatın - cennetin maddi nimetleri değil- rü’yet ve rıdvân olduğunun bilincindedir: Hudâyâ, cennetine dâhil eyle Cemâlin rü’yetine nâ’il eyle (Turâbî, Münâcât/36) Yâ İlahî cennet-i Rıdvânda iskân it beni Yimek içmek bilmeyüben göreyin dâ’im seni (Kuddûsî, G.319/1) Şair, her ne kadar günahları çok olsa da, kulların Rabbine, Rabbinin de kullara ait olduğunu ve merhametiyle muamele edip onları, orada Burak’a binecekleri cennetine koymasını talep etmektedir. Öte yandan şair, pâk şaraptan içirmesi, rahmetiyle cennet ve mutluluğu kendisine kolaylaştırması hususunda Rabbine duada bulunmaktadır: Kullar senün sen kullarun günâhları çok bunlarun Uçmaguna sal bunları binsünler Burâk Çalab’um (Yunus Emre, 186/2) 444 Ve’skinî şerâben tahûrâ Ve yessir lî bi-rahmetike cenneten ve surûrâ (Hüdâyî, Arapça Sözler 6) Hz. Peygamber için yazılmış bir gazelde şair, cennet bağında cümle müminlerle birlikte servi boylu Hz. Peygamber’in komşusu olmayı Allah’tan ummaktadır. Başka bir na‘tta ise, cennette Hz. Peygamber’e Mahmûd menzilinin makam olması istenmekte, onun mübarek ruhuna selam ve esenlikte bulunulmaktadır. Cennette en üstün derece olarak bildirilen Makam-ı Mahmud’a telmih yapılmaktadır: Bâğ-ı cennetde ümîdüm bu Hudâdan Zâtî’yi Cümle mü’minlerle sen servün ide hem-sâyesi (Zâtî, G.1627/7) Cennetde ana menzil-i Mahmûd ola makâm Rûh-ı mübârekine tahiyyât ile selâm (Taşlıcalı Yahyâ, Ms.7/VII-8) Cennet-i a‘lâda Hz. Peygamber’in torunu Hz. Hasan ile komşu olmayı isteyen şair (Vâsıf, Kt.65/74), Hz. Peygamber’in ashabı ve ailesinden, Allah Teâlâ’nın hoşnut olup, onlara Rıdvân cenneti ile ikram ve izzette bulunması hususunda dua etmekte, bu sayede kendisi de şefaate ve cennete nail olmayı ummaktadır: Cümleten ashâb ü âlinden Hudâ hoşnûd olup Eyleye ikrâm ü ‘izzet cennet-i Rıdvân ile (Vâsıf, Kt.65/10) Cümle halkın rahmet ile cennete girdiğini söyleyen şair (Kuddûsî, G.319/2), o şahın gidişine Rabbinden rahmetini saçmasını ve cennet içinde tahtını Dârü’l-karâr kılmasını talep etmektedir. Sultanın ruhunun rahmete gark olması, Firdevs gülşeninin ona mekân, hurilerin de ona dost olması istenmektedir: Yâ rab şehün revânına rahmet nisâr kıl Uçmak içinde tahtını dârü’l-karâr kıl (Ahmed-i Dâ‘î, K.24/38) Garka-i rahmet ola rûh-ı revân-ı Sultân Hûrîler mûnis ola gülşen-i firdevs mekân (Bâkî, Ms.2/V-8) Vefat eden biri için düşülen tarihte, oruç ayında cennet gülistanına gittiği söylenen o kişinin, gılmân ve huriler ile fikri, zikri ve gönlünün bir olması, onlarla hemhal olması temenni edilmektedir: Gülistân-ı cinâna gitdi mâh-ı rûzede yâ Rab Ola ğılmân u hûrân ile yek-cihet yek-dil (Şeref Hanım, Tr.100/6) Ölen kişinin, Huld cennetinin mahfillerinde oturup, ebedî mağfirete ermesi (Nâ’ilî, Tr.46/1), temiz tabiatlı ruhuna ahirette kalacak yerin, huriler ve saraylar ile cennetin özel alanları olması istenmektedir: 445 Rûh-ı revân-ı pâkine ‘ukbâda cilvegâh Maksûre-i bihişt ola hûr u kusûr ile (Nâ’ilî, Ms.1/VI-7) Sırat üzere bütün ümmet geçerken, şair de ondan hoş bir şekilde geçip cennete girmeyi ümit etmektedir. Dolayısıyla sırat köprüsünün cennete giden yolda bulunduğu anlaşılmaktadır: Sırât üzre kamu ümmet geçerken Ümidüm bu ki andan hoş geçem ben (Taşlıcalı Yahyâ, Şehrengîz 2/78) Şair, sevgilinin eşiğine dünyada kılavuz olan için, ukbada cennetin durak olması dileğinde bulunmaktadır. Âşığın gönlü sevgilinin kûyuna kanat açıp uçmak dilemekte, durmamaktadır. Allah’ın ona uçmak nasip etmesi ve cennetin durak olması temenni edilmektedir. Sevgilinin kûyunun cennet olduğu vurgulanmakta, “uçmak”ın cennet anlamı da gözetilmektedir. Şu kim dil-dâr eşiğine kılavuz oldu dünyâda Dileğim bu ki ‘ukbâda ana cennet durağ olsun (Necâtî, G.414/4) Gönül kûy-ı nigâra bâl açub uçmağ diler turmaz Hudâ uçmağ nasîb itsün ana cennet turağ olsun (Zâtî, G.1091/4) Rahmet kapısından girdiğine göre, sevgilinin kapısının Firdevs-i a‘lâ olduğunu söyleyen şair, nice asi olan kendilerini firkat azabından kurtarmasını istemektedir. Yeri cennet olan sevgilinin rahmetiyle muamele edip vuslat yolunu açması umulmaktadır: Kapın firdevs-i a‘lâdır çü girdin bâb-ı rahmetten Niçe me‘âsîyiz kurtar bizi fürkat ‘azâbından (Şeyhî, G.133/2) Şair, canının azat olacağı ümidi yahut cehennemde yanıp kalacağı korkusu arasında Rabbine münacatta bulunmakta, “Korktuklarımızdan emin, umduklarımıza nail eyle.” dercesine, kahır ateşinden azat edilmesi, makamlarının cennetle mamur kılınması hususunda kendisi ve çevresindekiler için dua etmektedir: ‘Aceb bu benüm cânum âzâd ola mı yâ Rab Yohsa yidi Tamu’da yana kala mı yâ Rab (Yunus Emre, 15/1) Bizi nâr-ı kahrında âzâd kıl Makâmâtımız cennet-âbâd kıl (Ahmed Paşa, K.2/47) Sultan olan İlahî sevgili, günahkâr kuluna yardım etmezse, ta ebediyete kadar cehennem ateşinde yanacaktır (Mihrî Hâtun, Tazarru-nâme/260). Bundan ötürü “Pâdişahım, gel azap etme, ayrılık cehennemine salma bendeni, seni sevdiyse günahkâr olmadı.” diyen âşık, yakarışta bulunmakta, Sultan’ından imdat dilemektedir: 446 Gel ‘azâb etme cahîm-i hicre salma bendeni Pâdişâhım seni sevdiyse günahkâr olmadı (Usûlî, G.146/2) Sevgilinin yanağının firakı âşığı yakmıştır. Bu itibarla âşık, “Rabbimiz! Bizi ateşin azabından koru.” (Bakara, 2/201; Âl-i İmrân, 3/89) demektedir. Hem bir cennet hem de cehennemi andıran yanağın hasretiyle canı yanan âşık, bu ateşten korunmak için dua etmekte, “Firakın cehennemine bizi atma yâ Rab, bizi mükâfatlandır ey himaye bekleyenlerin ücretini veren” demektedir: Beni yakdı firâk-ı ‘ârız-ı yâr Ve kınâ Rabbena ‘azâbü’n-nâr (Hayretî, G.81/1) Firâkun dûzahına atma yâ Rab Ecirnâ yâ ecîra’l-müstecîrîn (İsmail Hakkî, İlahi 36/2) Aman dileyen, himaye bekleyen âşık, vuslat suyuyla hicranın hararetini söndürmesini ve firak ateşinin yakmaması için kendisini esirgemesini Rabbinden istemekte ve “Celâlin ateşine yakma yâ Rab, bize yardım et, ey yardım dileyenlerin yardımıcısı!” şeklinde yakarışta bulunmaktadır: Âb-ı vaslunla söyündür tâb-ı hicrân u ğamun Sen esirge yâ İlahî yakmasun nâr-ı firâk (İsmail Hakkî, G.168/2) Celâlün âteşine yakma yâ Rab Eğısnâ yâ gıyâse’l-müsteğîsîn (İsmail Hakkî, İlahi 36/1) İsyanına, şeksiz şüphesiz cehennemin dahi çarçabuk hayret ettiğini, şok olduğunu söyleyen şair (Şeref Hanım, Muhammes 2/VI), her ne kadar kulluk etmemiş olsa da, Rabbinden rahmetiyle muamele etmesini ve işlediği suçundan geçmesini istemekte; bu sayede affa mazhar olup, cehennemden kurtulmayı ummaktadır: Gerçi Kuddûsî sana hîç itmedi kulluk velî Rahmetinle geç suçundan bula nîrândan halâs (Kuddûsî, G.797/5) Seçkin Nebi’nin yeri, Allah katındaki makamı yüzü suyuna cehennem ateşinden emin olmayı dileyen âşık, bir bakıma Hz. Peygamber’in şefaatini devreye sokarak cehennemden azat olmayı temenni etmektedir: İlahî be-câh-ı Nebiyy-i güzîn Beni nâr-ı dûzahdan eyle emîn (İzzet Molla, Muhtelif Manzumeler 22/1) Cennete nail olmak ve cehennemden korunmak gayesiyle duada bulunulmasına karşın, sevilmeyen veya şerrine maruz kalınan kişiler için de beddua yapıldığı 447 görülmektedir. Nitekim zalim ve düşman bir kavim için, mahşere kadar ocakları gibi canlarının yanması ve o kıvılcımın ateşinden cehennemin pür alev olması istenmektedir: Tâ-be-mahşer cânları yansın ocakları gibi Ol şerârın âteşinden dûzah olsun pür-şerâr (İzzet Molla, K.8/27) Otorite sahibinin güzellik bağının, cennet gülşeninin sarayı olması, düşmanının kabrinin ise cehennem gibi vahim olması temenni edilmektedir. Dolayısıyla beyitte, hem sevgili konumundaki birinin güzelliği cennetle irtibatlandırılmakta hem de kabrin cennet bahçelerinden bir bahçe yahut cehennem çukurlarından bir çukur olacağına dair hadis-i şerife telmihte bulunulmaktadır: Gülşen-serâ-yı Cennet olup bâg-ı behcetün Gûr-hâne-i ‘adun ola dûzah gibi vahîm (Kânî, K.34/31) Kerbela hadisesini konu alan bir mersiyede, latif cisme suikastta bulunanların cehennem ateşinde yanıp cümlesinin kavrulması, kebap gibi olması, dolayısıyla Hz. Hüseyin ve yanındakilere bu zulmü reva görenlerin cehennem ateşiyle cezalandırılması hususunda bedduada bulunulmaktadır: Sû’-i kasd itdiler ol cism-i latîfe yâ Rab Nâr-ı dûzahda yanup cümlesi büryân olsun (Şeref Hanım, K.16/33) Çalışmanın omurgasını oluşturan bu bölümde, şairlerin cennet ve cehenneme nasıl yaklaştığı ortaya konulmuştur. Büyük bir kısmı cennetle, ona nazaran oldukça az kısmı da cehennemle ve kalanı ise her ikisiyle ilişkili olacak şekilde dizayn edilen bu bölümde, seçilen örnek şiirlerin çoğunluğunun cennetle irtibatlandırıldığı görülmüştür. Cehenneme dair örneklerin birçoğunda ise bilhassa klasik Türk şairinin olaya olduğundan farklı yaklaşarak, âdeta cehennemi de estetize ettiği gözlemlenmiştir. Sunulan bu şiir örneklerinden hareketle, cennet ve cehenneme ilişkin yapılacak bir mukayesede aradaki bariz farklılıktan; cennetin asıl, cehennemin ise fasıl olduğu, Allah’ın rahmetinin, gazabını geçtiği inancının klasik Türk şiirine de aksettiği anlaşılmıştır. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. CENNET VE CEHENNEMLE İLGİLİ OLARAK SEMBOL, İSTİARE VE MİTOLOJİNİN KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE KULLANIMI 3.1. Cennet-Cehenneme Dair Hususların Sembol ve İstiareye Konu Olması Algılanması güç olan bir hakikati algılanır hale getirmek için kavram veya nesnelere yüklenen anlamlardan semboller oluşmakta; teşbihe dair unsurlardan benzeyen ya da benzetilenden biri çıkarılmak suretiyle de istiare meydana gelmekte ve benzerlik ilişkisi kurulan varlığı yahut ifadeyi karşılamakla, bir bakıma sembolü andırmaktadır. İnsanlar, soyut ve karmaşık düşünceleri anlatmak için sembollerden yararlanmışlardır. İnsanlığın en köklü bilgilerini ifade eden mitler, efsaneler, masallar, destanlar hep bu temsilî anlatımlarla yüklüdür. Bunun yanı sıra kutsal metinler ve insanların ferdî anlamda ortaya koydukları edebî eserler dahi, bu anlatım tarzı üzerine kurgulanmıştır (Yıldırım, 2006/b: 130). Nitekim klasik Türk şiirinde cennet ve cehenneme dair hususların sembolik anlatımlara konu olduğu, istiare sanatına başvurularak âdeta simgeler haline getirildiği görülmektedir. Dolayısıyla burada cennetcehennemin sembol ve istiare bağlamında klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığı üzerinde durulacaktır. Cennet ve cehennemin aşk ve sevgili merkezli olarak istiare odağında daha çok bahis mevzuu edildiğini söylemek mümkündür. Ancak bunun yanı sıra, cennet ve cehennem renk itibariyle sembolleştirilebilmektedir. Örneğin, ilkbaharın rengi olan yeşil, cennet tasvirlerinde güzellik, gençlik, tazelik, rahat ve huzuru simgelemektedir (Eren, 2008: 33). Zaten cennette yeşil elbiselerin giyileceği bildirilmekte, Arapça’da da cennet diye adlandırılan bahçe, her zaman yeşillikle ilintili düşünülmektedir (Lings, 2003: 48). Dolayısıyla âdeta huzurun simgesi olan yeşil, cennetin de bir rengi ve hatta en baskın rengi durumunda olup, bu haliyle cenneti temsil etmektedir. Aynı şekilde kırmızı da cehennemi sembolize edecek konumdadır. Çünkü kırmızı, ateşin rengidir ve cehennem, ateşle lebaleptir. Selahaddin-i Uşşakî’ye göre cemâl ve celâl sıfatlarının yaydığı ışıklar rengârenk olup, cemâlden yeşil ve sarı, celâlden ise kızıl ve al renkleri parıldamaktadır. İsmail Hakkı Burusevî ise renklerle ilgili olarak şunları söylemektedir: “Yeşil olgunluğa işarettir, doğru yolda olanların hâlidir. Cemâl ve celâl arasında seyredenlerin durumunu remz eder.” (Ceylan, 2000: 261). Dolayısıyla cemâl-cennet-yeşil; celâl-cehennem- 449 kırmızı arasındaki paralellik dikkat çekmektedir. Yeşil aynı zamanda olgunluğa işaret ettiğine göre cennet kemâle ermenin; mefhum-i muhalifinden hareketle, cehennem de tekâmülü tamamlayamamış olmanın bir göstergesidir. Cennet renk bakımından ak (beyaz) ile de irtibatlıdır. Nitekim Altay Türk halk edebiyatında ak, cennet demektir (Ögel, 2010: II/431). Beyaz, temizliği ve suçsuzluğu, buna karşılık siyah ise kirliliği ve suçluluğu ifade etmektedir. Beyaz-ışık (nur) ve siyahkaranlık (zulmet) eşleştirmesinde, ışık iyilikler ve güzelliklere, karanlık ise kötülükler ve çirkinliklere referansta bulunmaktadır (Yar, 2011: 251). Cennet aydınlık bir âlem, cehennem ise karanlığın hüküm sürdüğü bir yer olduğuna göre; cennetin beyaz ve saflıkla, cehennemin de siyah ve kirlilik ile sembolize edildiğini söylemek mümkündür. Cennetin, bahçe anlamına geldiği malumdur. Hz. Peygamber, rüyada görülen bahçeyle ilgili yaptığı bir yorumda, bahçenin İslam bahçesini, yani İslam dinini temsil ettiğini söylemiştir (Buhârî, Ta‘bîr: 23). Buna göre İslam’ın da cenneti temsil edebileceği düşünülmektedir. Bunun yanı sıra Hz. Peygamber bir rüyasında, büyük bir bahçe içinde bir şehir, bu şehrin içinde akan bir nehir görmüştür. Daha sonra burasının Adn cenneti olduğu kendisine haber verilmiştir (Buhârî, Ta‘bîr: 48). Dolayısıyla “cennet-bahçe-İslam” şeklinde bir bağ kurulabilmektedir. Cennetin isimleri dahi bir sembol yahut istiare oluşturacak düzeyde cennetle irtibatlandırılmaktadır. Nitekim ebediyeti ifade eden Huld’un cennete isim olması, cennetin her haliyle sonsuzluğundan ötürüdür. Dolayısıyla cennetin bir özelliği, yine kendisine isim olmuştur. Aynı şekilde cehennemin isimlerinden bazıları da kendinde barındırdığı ateş yahut azapla özdeşleştirilmiştir. Örneğin “nâr” cehennemin ateşle olan yoğun irtibatından ötürü yine cehenneme isim olmuştur. İnsanın birliğinin altında yatan ikilik olduğu için, insanın emellerini doyurmak üzere iki cennete gerek duyulmaktadır. Kur’an her bir kutlu gönül için iki cennet sözünü vermekte ve farklı düzeylerdeki iki çift “göksel bahçe” üzerinde durmaktadır (Rahmân, 55/46-62). Bir yoruma göre, yüksek çift, “öz cenneti” ile “ruh cenneti”nden oluşmaktadır. İki alt cennet ise “kalp cenneti”ni ve “gönül cenneti”ni ifade etmektedir (Lings, 2003: 59). Dolayısıyla Kur’an’da sözü edilen dört çeşit cennet (Firdevs, Adn, Na‘îm, Me’vâ) insana özgü hasletlerle sembolize edilmektedir. Kur’an’da, “Birinin suyu tatlı ve susuzluğu giderici, diğerininki tuzlu ve acı iki denizi salıveren ve aralarına bir engel, aşılmaz bir sınır koyan O’dur.” (Furkân, 25/53), “İki deniz birbirine eşit olmaz. Bu tatlıdır, susuzluğu keser, içilmesi kolaydır. Şu da 450 tuzludur, acıdır (boğazı yakar)” (Fatır, 35/12) şeklinde tatlı ve tuzlu deniz mukayesesi yapılmaktadır. Bu iki denizin vasıf itibariyle cennet ve cehennemi çağrıştırdığını söylemek mümkündür. Nitekim Fuzûlî’nin şiirinde de daha önce geçtiği üzere (K.10/29), sevgilinin lütfu tatlı su, kahrı da tuzlu suya karşılık gelmektedir. Yine bu iki denizin gökler ve yeri, ruh ve gönlü simgeledikleri de ifade edilmektedir (Lings, 2003: 30). Öte yandan bu iki denizin Cebel-i Tarık boğazında suları birbirine karışmayan Akdeniz ve Atlas Okyanusu olduğu yönünde ilmî gerçeklerin varlığını da belirtmek gerekmektedir. Hâsılı gerek renkler gerekse bazı kavram yahut ifadelerin cennet ve cehennemi temsil edebilecek düzeyde kullanıldıklarını, klasik Türk şiirinde de bu türden kullanımlara zaman zaman rastlandığını söylemek mümkündür. 3.1.1.Güzellik Unsurlarının İstiare Boyutunda Cennet ve Cehennemle İrtibatı Sevgiliye ait güzellik unsurlarından yüz, dudak ve boyun cennetle; zülüf ve çene çukurunun cehennemle; yanak ve tüylerin ise her ikisiyle ilişkili olarak ele alındığı bilinmektedir. Bu unsurların zaman zaman cennet ve cehennem yerine kullanıldığı görülmektedir. Ancak bunların cennet ve cehenneme dair birer sembol olmaktan ziyade, istiare boyutunda kaldıklarını söylemek gerekmektedir. Sevgilinin dudağı şaraba, yanağı da ateş ve güle benzemekte olup, bunlar kırmızı renkle irtibatlıdır. Kırmızı şarap, ateş ve kırmızı gül bu bakımdan İlahî azamete işaret etmektedir (Schimmel, 2004/b: 39). Zaten ateşîn yanak ve dudak cehennemi çağrıştırdığı için celâli aksettirmekte, dolayısıyla İlahî azameti simgelemektedirler. Sevgilinin yüzü bir cennet zülfü ise o cenneti örten perde olarak düşünülebildiği gibi, yüzü çevreleyen zülüf âdeta cenneti kuşatan mekruhları temsil etmektedir. Nitekim daha önce de geçtiği üzere bir hadiste, cennetin, nefsin hoşuna gitmeyen şeylerle, cehennemin ise şehvetlerle kuşatıldığı haber verilmektedir (Tirmizî, Cennet: 21). Sevgilinin güzellik unsurlarının, cennet ve cehennemi karşılar nitelikte sembolik ifadelerin geçtiği şiirlere de rastlanmaktadır. Örneğin aşağıdaki beyitte, sevgilinin gözü, siyah bir çukur; gerdanı, beyaz; öpücüğü, tatlı; sine bahçesinin meyvesi ise güzel ve lezzetli nar olarak algılanmakta, dolayısıyla sevgilinin göğüsleri nara benzetilmekte ve cennet meyvelerinden biri anılmaktadır. Burada sevgilinin göğüs bahçesini (ravza-i sine) cennet olarak, göğüslerini de nar olarak sembolleştirmek mümkündür: Çeh siyah çeşmi beyaz gerdânı var bûse şirîn Ravza-i sînesinin meyvesi hûb nâr lezîz (Turâbî, 375/3) 451 Yine hem cennetle hem de cehennemle bağlantısı bulunan sevgilinin saçının sümbül oluşu ve sonsuz ömre benzetilişi yönüyle cenneti; kesret, bağ ve tuzak oluşu yönüyle de cehennemi çağrıştırdığı görülmektedir. Bu bakımdan saç, cenneti de cehennemi de ifade eder niteliğe sahiptir. Sevgilinin bir gülü, cennet gülşenine, sümbülü de sonsuz ömre değer kıymette ve derecededir. Sümbülden kastın sevgilinin saçı olduğunu söylemek mümkündür. Bu itibarla beyitte, istiare sanatı bulunmaktadır. Saçın ebedî ömrü temsil eden niteliğine atıf yapılmaktadır: Bir gülün gülşen-i cinânâ değer Sünbülün ‘ömr-i câvidâna değer (Necâtî, G.73/1) Âşığın canında uzun boyuyla yer edinen Tûbâ’nın narının olup olmadığını soran şair, sevgiliyi Tûbâ ile özdeşleştirmiş (istiare) ve bu ağacın meyveli olduğuna atfen, yine cennet meyvelerinden biri olan nara (rummân) değinmiştir: Cânumda kâmeti kıldı kıyâmet Didüm bu tûbînün rümmânı yoh mı (Kadı Burhaneddin, G.313/11) 3.1.1.1. Sevgilinin Huri Olarak Telakki Edilmesi Sevgili, güzellik bakımından huriye benzetildiği gibi, ondan daha üstün özelliklere de sahiptir. Ancak teşbihin unsurlarından benzeyenin atılıp, kapalı istiare yapılmak suretiyle sevgilinin huri olarak düşünüldüğü de vakidir. Nitekim önceki bölümde böyle kullanımlarla yer yer karşılaşılmıştır. Huri olan sevgilinin hayali âşığın gözünün karşısına gelmiş, onun ayrılığından dolayı bağrı yanan âşık, sevgili olmaksızın hayale bakmakta, onun hayaliyle yetinmektedir: Hayâlin gelmiş ey hûrî gözüm karşısına durmuş Firâkından yanar bağrım hayâle bakarım sensiz (Nesîmî, G.197/2) Hurinin visaliyle mevsimler ilkbahar olmakta, ona vuslat sayesinde cennet havası yaşanmaktadır. Huri yüzlüye vuslat ile şayet cennete varırsa âşık, orada sevgiliyi bulamadığı takdirde cennet, başına zindan olacaktır. Çünkü aydınlık çehresiyle sevgili, dünyada da ahirette de âşığın gönlüne ışık saçmaktadır: Ey hûrî bu gün visâlin ile Mevsimleri nev-bahâr edersin (Nesîmî, Tercî‘-Bend 2/VI-9) Vuslat ile cennete ger varam ey hûrî-likâ Anda bulmazsam seni tar ola cennet başuma (Zâtî, G.1431/5) 452 Huri olarak addedilen sevgilinin kaşının miracına sûfînin erişmek istediği, lakin her kısa idrakin yükselişinin o yaya ermeyeceği söylenmektedir. Sevgilinin kaşları “kabe kavseyn”, yani iki yay olmakla miraç hadisesini hatırlatmaktadır. Zira miraçta Hz. Peygamber Allah Teâlâ ile iki yay arası, hatta daha yakın (Necm, 53/9) bir mesafede olma imkânı bulmuştur. Ancak ham sofu gibi idrak yoksunu kimselerin o miraca erişmesi mümkün değildir: Kaşın mi‘râcına sûfî irişmek ister ey hûrî Velî her kâsır idrâkin ‘urûcu irmez ol yâya (Nesîmî, G.384/3) Huri olan sevgilinin yüzü Mushaf, yanağı Kaf Suresi’dir. Haktan gelen Tâhâ, Yâsin ve Rahmân sureleri de budur. Sevgilinin yüzü de Mushaf ve onun sureleri olmaktadır. Huri ile özdeşleştirilen sevgilinin yüzünün levhasında İlahî cemâli görmeyenin aynasının yüzünden pasının gitmediği yakinen anlaşılmaktadır. Dolayısıyla o kimsenin gönül aynası henüz saf değildir: Yüzün Mushafdır ey hûrî yanağın Kâf ve’l-Kur’ân Budur haktan gelen tâhâ budur yâsîn ü er-rahmân (Nesîmî, G.336/1) Yüzün levhında ey hûri İlâhı görmeyen gâfil Yakîn kim gözgüsü anun yüzünden gitmemiş pası (Nesîmî, G.406/11) Âşığın gönlü ve gözü daima o huridedir. Onun için gönül kan yutmakta göz ise yaşlar dökmektedir. Ah çeken âşık, gönlüne arız olan bu halet ile sevgiliden ayrı kaldığını izhar etmiş olmaktadır: Âh kim gönlüm gözüm dâyim ki ol hûrîdedür Anun içün kan yudar dil hem döker bu dîdedür (Muhibbî, G.470/1=G.981/1) Âşık o huriye secdeler kılmıştır. Ancak yine de âşığı, kûyuna koymamaktadır. Buna göre âşık, insanın amellerinin cenneti gerekli kılar nitelikte olmadığını idrak etmiştir. Zaten yapılan amellerle değil, İlahî rahmet ve lütuf sayesinde cennete girilebilecektir. Âşık da sevgiliye karşı çokça secde edip amelde bulunmasına rağmen, cennet olan kûya kabul edilmeyince, ameller dolayısıyla cennete girilmeyeceğini anlamıştır: Secdeler kıldum o hûra kûyına koymaz beni Âdemün a‘mâli bildüm mûcib-i cennet degül (Zâtî, G.821/2) İri gözlü huri, âşıklarını mahallesinden çıkarmıştır. “Acaba cennete uygun insan mı kalmadı?” denilmektedir. Cennet olarak görülen kûydan âşıkların çıkarılması, şairin zihninde şüphe doğurmuş, cennetin layığı olan kimsenin kalıp kalmadığı konusunda 453 soru sorma gereği duymuştur. Beyitte aynı zamanda Hz. Âdem’in cennetten çıkarılması olayına telmih vardır: Kûyundan ‘âşıkânı çıkardı o hûr-ı ‘în Şâyeste-i behişt ‘aceb âdem mi kalmadı (Şeref Hanım, G.244/3) Âşık dünya sarayında melek olan sevgilinin benzerini görmemiştir. Bu nedenle ona Firdevs-i berîn (yüce Firdevs) kasrının hurisi demesinin bir mahzuru olmasa gerektir. Beyitte sevgili hem huri ile hem de melek ile özdeşleştirilmiştir: Nola dirsem sana hûr-i kasr-ı Firdevs-i Berîn Görmedüm dünyâ serâyında nazîrün ey melek (Zâtî, G.699/2) Cihan halkı Firdevs’e meyletmektedir. Zira kudretiyle âlemi süsleyen Yaratıcı, put gibi güzel sevgilinin nakşını onda tasvir eylemiştir. Nigâr olarak görülen bu sevgilinin güzellik bakımından aksi-i sedasını bulduğu yer Firdevs olduğuna göre, o güzelin de, huri olduğu anlaşılmaktadır: Halk-ı ‘âlem meyl ider firdevse benzer ey nigâr Nakşunı nakkâş-ı kudret anda tasvîr eyledi (Zâtî, G.1603/3) 3.1.1.2. Sevgilinin Bahar Oluşu Cennette mutedil bir havanın yaşanacağı, dolayısıyla hâkim mevsimin bahar olacağı bilinmektedir. Sevgili ve bahar arasındaki özdeşleştirmede, bahar olan sevgilinin cennetle de irtibatını bu sayede kurmak imkân dâhilindedir. Âşık sürekli yol gözlemektedir. Ancak sevgili yâri hâlâ gelmemiştir. Kış mihnetinde kalmış olan âşığın nev-baharı, henüz teşrif etmemiştir. Aynı zamanda cennette yaşanacak olan ilkbahar mevsimi sevgiliyi karşılayacak şekilde kullanılmıştır: Dem be dem yol gözlerem ol sevgü yârum gelmedi, Kalmışam kış mehnetinde, nö-bahârum gelmedi. (Hatâ’î, G.92/1) Kış günü soğuk elinden, şu an âşığın taze baharı gelmiştir. Bu vesileyle -kış soğuğu yaşanmasına rağmen- âşık durumundan memnundur. Kış, zemherir cehennemde yaşanacak bir havadır. Âdeta âşık, cehennemi yaşarken bahar olan sevgilinin gelişiyle ortam cennete dönmüştür: Ol imdi kış güni sermâ elinden, Menüm tâze bahârum geldi, hoşdur. (Hatâ’î, G.301/4) Nevbahar olan sevgili ayrılığın kış mevsimini arz ederken, boyu yay gibi bükülmüş âşık, yine o baptan dolayı kaskatı kesilmiştir. Sevgiliden ayrılık kış mevsimi demektir. Kışı yaşayan âşığın da kıvrılmış beli katılaşarak o halde kalmıştır. Hâlbuki 454 bahar olan sevgili gelse her taraf güllük gülistanlık olacak, âşık kendine gelecek ve ferah-feza bir ortam oluşacaktır: Nev-bahârum ‘arz ider fasl-ı şitâ-yı fürkati Ben kemân-kâmet yine ol bâbdan sahtem katı (Zâtî, G.1712/1) 3.1.1.3. Sevgilinin Yüzünün Cennetle Özdeşleştirilmesi Parlaklık ve güzellik itibariyle sevgilinin yüzü cennet olarak algılanmaktadır. Şiirlerde yüzün nazara alınarak gerek bahara gerekse nur, güneş ve aya yer verilmesi cenneti çağrıştırmaktadır. Zira bahar tazelik ve güzellik bakımından yüz yerine kullanılmaktadır. Cennette yaşanacak mevsim de bahar olduğuna göre, yüzle de ilişkisi yönüyle bahar, cenneti karşılamaktadır. Aynı şekilde yüzün aydınlık ve güzel oluşu, nur, güneş ve ay ile ifade edilmektedir. Bu üç unsur da ışığa ve aydınlığa delalet etmektedir. Cennetin nurla dolu bir mekân olması, yüz-cennet özdeşliğini husule getirmektedir. Âşık nev-baharı gördükçe, yaşlı olası taze gencin güzelliği gönle düşmekte; âşık, bahar taravetinde olan o sevgiliye gönlünü kaptırmaktadır. Sevgiliye nev-bahar denmesinin sebebi, yüzünün güzelliği dolayısıyladır. Bu itibarla asıl nev-bahar oluşu hak eden yüzdür. Cennet de bahar mevsimiyle taze ve yemyeşil görünüm arz ettiğine göre, yüz bahar ve cennet arasındaki bağlantı anlaşılabilmektedir: Gördükçe nev-bahârı düşer Zâtî’yâ dile Ol pîr olası tâze cuvânun güzellügi (Zâtî, G.1565/5) Âşık, şen şakrak olan sevgiliye beddua etmeye kıyamadığını söylemekte, o şuhun bağına taze yeşillik ve gözüne sıhhat gelmesini istemektedir. Bağdan kasıt yüz olduğuna göre, beyitte istiare vardır. Aynı zamanda bağın cennetle de sıkı bir bağlantısı bulunmakta, bu itibarla yüz, bağ ve cennet ilişkisi kurulabilmektedir: Bed-du‘a itmeğe kıymam sana ey şûh ancak Bâğuna sebze-i ter çeşmüne sıhhat gelsün (Nâbî, G.591/5) Güneş Allah’ın bir simgesi olup, hem cemâl hem de celâl itibariyle kendini âlemde göstermektedir (Schimmel, 2004/b: 36). Bu bakımdan sevgilinin yüzü aydınlık oluşuna binaen güneşle ifade edilmektedir. Yüze parlaklık kazandıran ise hassaten ondaki nur ve cemâldir. Ancak, yanağın ateş renginde olması ve ateşin de etrafa ışık saçmasından ötürü nar ve celâl de bunda pay sahibidir. Dolayısıyla İlahî sevgiliyi temsil eden güneş cemâl ve celâli yansıttığı gibi, güneşle sembolize edilen yüz de cemâl ve celâli aksettirmektedir. Güneş olan sevgilinin gül renkli yanağı, Huld’un gülen gülüdür. 455 Bülbül gibi mest olan âşık, sevgilinin aşkından zar u giryân olduğunun görülmesini talep etmektedir. Güzellik bağında yanağı bir taze gül olan sevgiliye karşı feryat eden çılgın bir bülbül olan âşık (Muhibbî, G.612/1), “Bu perişanlığımı gör, bak ki ne hale geldim.” dercesine aşkını izhar etmektedir. Sevgilinin daha çok yüzü ön plana çıkarılarak güneş oluşuna vurgu yapılmaktadır: Huldun gül-i handânıdır gül-gûn yanağın ey güneş Bülbül kimi mestim anun aşkında gör zâr olmuşum (Nesîmî, G.250/6) Sevgilinin kendisi güneş, cemâli yüce Arş, boyu Sidre, yüzü Adn cenneti, dudağı da o cennetin Kevser’idir. Yüz, dudak ve boyun cennetle ilişkisinin yanı sıra, sevgili için yüzü dolayısıyla güneş ibaresi kullanılmaktadır: ‘Arş-ı a‘zâmdır cemâlin sidre boyun ey güneş Sûretin cennet-i ‘adnin leblerindir Kevseri (Nesîmî, G.454/3) İnsanın sevgilisini, güzelliğin simgesi olan parlak ay ile karşılaması yapılabilecek en büyük övgüdür. Çünkü ay gerek bedir gerek hilal halleriyle neşe vermekte (Schimmel, 2004/b: 36), tam da sevgilinin ışıl ışıl parlayan yüzünün ve yay gibi kaşlarının tercümanı olmaktadır. Hurilerin Firdevs cennetinden garaz mah (ay) olan sevgilidir. Tûbâ’nın isminden garaz ise onun boyunun fidanıdır. Tûbâ ağacı gibi son derece uzun boylu olan sevgili, yüzünün parlaklığına istinaden ay olarak telakki edilmektedir. Ay ve Tûbâ sevgilinin ideal oluşunu nazara sunmaktadır. Zaten Ay insan güzelliğinin simgesi olduğu gibi Allah’ın her yere yansıyan ulaşılmaz cemâlinin bir simgesi olarak da düşünülebilmekte (Schimmel, 2004/b: 36), Tûbâ ise sevgilinin yüceliğini ifade etmektedir: Sensin ey mâh cennet-i firdevs-i hûrâdan 13 garaz Şol nihâl-i kametindir ism-i tûbâdan garaz (Turâbî, 138/1) Âşık, sevgiliye gönlünü verdiği zamandan beri ayrı düşmüştür. Ondan uzak kaldığı için ah etmekte inleyip ağlamaktadır. Âşık her haliyle sevgiliye mecburdur, ona muhtaçtır. Nur olan sevgilinin eller sözüne kanıp da kendisinden küsmesine âşık bir anlam verememektedir. Sevgilinin bir nur olarak görülmesi, yüzünün aydınlık oluşundandır. Cennet de nurdan bir ortam olması hasebiyle, nur-yüz-cennet irtibatı belirginlik kazanmaktadır: Sana ben gönlümü verdim verelden böyle mehcûrum Nice âh etmeyem nâlân ü giryân olmayam dûrum 13 Bu kelimenin, “hûr” kelimesinin tekili olan “havrâ” şeklinde okunması daha isabetli görünmektedir. 456 Beni bilmez misin kim sana bin cân ile mecbûrum Niçün eller sözine aldanıp küsdün be hey nûrum (Vâsıf, Ms.101/I) 3.1.1.4. Sevgilinin Dudağı ve Sözünün Kevser ile Anılması Sevgilinin dudağı ve sözündeki tatlılık ile Kevser suyu arasında bir irtibat kurulabildiği gibi, sözdeki akıcılık ve duruluk itibariyle de bir bağ kurulabilmektedir. Yine dudak vahdeti, gizli sırları ve gaybî hakikatleri temsil etmektedir. Sevgilinin la‘l renkli dudak şarabı Allah’ın nutkudur (Nesîmî, G.112/2). Dudaktan çıkan sözler ise kesrete delalet etmektedir. Dudak nokta oluşu itibariyle sonsuzluğu çağrıştırmaktadır. Ağız ve dudak sonsuzluğu sembolize ettiği için, bu hususla ilgili teşbihler de dinde sonsuzluğa delalet eden kavramlar ile birlikte anılmaktadır (Özcan, 2012: 181). Dolayısıyla cennet ile dudak arasındaki ortak noktalardan biri her ikisinin de sonsuzluğu ifade etmeleridir. Sevgiliyi nazara alarak, dudağın öpelim saf kadeh duruversin, Kevser içelim Mesih’in suyu duruversin diyen âşık, Kevser ile hem cennetteki meşhur suyu kastetmekte hem de dudağa atıf yapmaktadır. Bu itibarla dudak, Kevser olarak algılanmaya müsaittir: La‘lün öpelüm câm-ı musaffâ turı tursun Kevser içelüm âb-ı Mesîhâ turı tursun (Nev‘î, G.368.1) Bir yudumla âşığın canını sürekli sarhoş eden sevgilinin ağzından çıkan sözler Kevser şarabı olsa gerektir. Sözün şarapla ilgisinin kurulduğu bu beyitte tam bir istiareden ziyade, teşbih vardır: Dehânından çıkan sözler meğer kevser şarâbıdır Ki bir cur‘ayla cânımı yine mest-i müdâm etdin (Usûlî, G.66/4) 3.1.1.5. Sevgilinin Yanağının Gül ve Nâr Olması Sevgilinin yanağı kırmızı renkte olmasından ötürü, güle ve ateşe benzetildiği gibi bunların yerine de kullanılmaktadır. Yanak aynı zamanda nar meyvesinin de rengidir. Bu itibarla yanak için, gül-nar (nar çiçeği) şeklinde ifadelere de rastlanmaktadır. Sevgilinin yanağı gül ve gül-nar olmakla cennete dair bir çağrışım uyarmakta, ateş olmakla da cehennemi nazara sunmaktadır. Sevgilinin yüzü aydır, narçiçeğine, nura ve ateşe benzemektedir (Nesîmî, G.76/1). Yüzü gül-nar ve şeftali olan sevgili, yanağından âşığa lütufta bulunmadığı takdirde, ah ateşinin kıvılcımını görenler, onu nar tanesi sanacaklardır: 457 Şirârın âteş-i âhun sanurlar dânesi nârun Bana lûtf eylemezsen ey yüzi gül-nâr şeftâlû (Zâtî, G.1230/3) Sevgilinin güzellik bağından nar alan kimse, nar aldığını sanır, fakat ateş almaktadır. Dolayısıyla sevgilinin yanağı hem nar hem de ateş olarak telakki edilmektedir. Ancak beyitte daha çok yanağın ateş oluşuna vurgu yapılmaktadır: Hüsnünün bâğından ol kim nâr alur Nâr alur sanur velîkin nâr alur (Cem Sultan, G.96/1) Âşık, sevgilinin yanağında, tüylerinin orayı mesken kılmasını istemektedir. Zira dinden çıkanın yeri ateş olmaktadır. Sevgilinin yanağı bahçeyi ve cenneti andırmaktadır. Bahçe motifinin Hz. Peygamber’in rüya yorumunda İslam ile açıklandığı bilinmektedir. Dolayısıyla bu İslam bahçesinden çıkmak dinden çıkmak demektir ve dinden çıkanın yeri de cehennemdir. Aynı şekilde yanak cennet olarak düşünülürse, cennetten çıkanın yeri de ateş olmaktadır. Cennete girildikten sonra bir daha oradan çıkılmadığı gibi, din kabul edildikten sonra, bir daha onu reddetmek en büyük günahlardan bir sayılmakta, dinden dönenler mülhid olarak anılmakta ve ölüm cezasına çarptırılmaktadırlar: Hadünde n’ola mesken kılsa hattun K’olur dinden çıkanun yiri âteş (Cem Sultan, G.144/2) Sevgilinin güvercin gözleri, âşığın gönlünü çalmıştır. İki ayva, nara karşı bitmiştir. Sevgilinin yanağı ayva ve nar olarak düşünülmektedir. Nar ise hem bir meyve hem de ateştir. Beyitte her iki anlamı çağrıştıracak şekilde olmasına karşın, ayvanın kullanılması narın meyveye delalet ettiğini kuvvetlendirmektedir: Gögerçin gözlerün köglüm apardı. İki heyva bitüpdür nâre karşu. (Hatâ’î, G.403/2) Âşığın sert ahının korkusu sevgilinin zülfünü, yanağından ayırmamaktadır. O soğuk göz ateş kenarından hiç gitmemekte, sürekli orada durmaktadır. Ateşten maksat sevgilinin yanağı olduğuna göre, beytin ikinci mısraında bir istiareden söz edilebilmektedir: Hirâs-ı âh-ı serdüm zülfin ayırmaz ‘izârından O sermâ-dîde gitmez muttasıl âteş kenârından (Nâbî, G.618/1) 3.1.2.Aşk İçin Kevser Şarabının Kullanılması Aşkın şaraba benzetilmesinden ötürü, bazen sadece şarabın anılıp aşkın kastedildiği, bazen de Kevser şarabının söylenip aşka atıf yapıldığı görülmektedir. 458 Bilindiği üzere cennette bir ırmağın yahut havuzun adı olan Kevser, klasik Türk şiirinde tatlı ve temiz, saf şarap manalarında kullanılmıştır (Onay, 2009: 286). Kevser şarabının bilhassa İlahî aşkı ifade ettiğini söylemek mümkündür. Zira Kevser şarabında sarhoş etme ve sersemletme olmadığı gibi, İlahî aşkta da âşığın sürekli yakaza halinde, huzurda bulunması söz konusudur. Kur’an, inananların çoğunluğunun su kaynaklarından içtiğinden, cennette ise seçilmişlere içmeleri için şarap verildiğinden söz etmektedir. Bir diğer cennet betiminde, Kur’an bir düzey farkı belirlemeksizin “sudan ırmaklar ile şaraptan ırmakları” anmaktadır. Burada, “doğruluk”u, “marifet nesnesi”ni canlandıran suyun soğuk nesnelliğine göre daha bir ılık olan şarabın “marifet”in öznel anlamlanışını taşıdığı söylenebilmektedir (Lings, 2003: 80). Muhabbetle ve ahirete dönük veçhesiyle rü’yetle irtibatı bulunan marifetin öznel yönünü teşkil etmek bakımından şarap, muhabbet ve rü’yeti çağrıştırır niteliğe sahiptir. Zaten şarabın aşkı temsil ettiği bilinen bir husustur. Buna göre şarabın marifet ve rü’yeti de temsil etme kabiliyetinde olduğunu ifade etmek mümkündür. Âşık canan elinden ve hurinin dudağından ezelde Kevser şarabı içmiştir. Huri sevgiliyi karşılarken, Kevser şarabı da İlahî aşkın yerine kullanılarak istiare yapılmakta, hem de Ezel bezmine telmihte bulunulmaktadır: Nesîmî der-ezel cânân elinden Şarâb-ı Kevser içti ez-leb-i hûr (Nesîmî, G.160/10) Âşık, sevgilinin suretinin cennet, dudağının Kevser, yüzünün duman nuru olduğunu; şu şarabı içen herkesin ebedî hayat bulduğunu söylemektedir. Kevser de nazara alınarak şarapla, İlahî aşk kastedilmektedir: Sûretin cennet lebin Kevser yüzün nûr-ı duhân Her kim içti şol şarâbı oldu hayy-i câvidân (Nesîmî, G.308/2) Sevgilinin dudak kadehinden içenin asla gam yemeyeceği, çünkü Kevser şarabının sersemlik vermeyeceği belirtilmektedir. Beyitte dudak kadehi (câm-ı leb), hem aşk yerine kullanılıp hem de Kevser şarabına benzetildiği gibi, cennetteki şarabın baş ağrıtma ve sarhoş etme kabilinden kötü vasıflarının olmadığına da atıfta bulunulmaktadır: Nûş iden câm-ı lebün ölmekden asla gam yimez Kim humârı olmaz ey sâkî şarâb-ı Kevserün (Bâkî, G.258/3) 459 Âşık, sâkî olan sevgiliden Kevser mizaçlı meyi sunmasını talep etmekte ve bu anda dünyanın İrem bağı olduğunu söylemektedir. Kevser şarabından kastedilenin aşk ve hatta sâkînin dudağı olması imkân dâhilindedir: Sun iy sâkî mey-i kevser-mizâcı Bu demde kim cihân Bâg-ı İremdür (Ahmedî, Gazel-i Zeyl 2/2) 3.1.3.İrem Bağı ile Cennet ve/veya Sevgilinin Yüzü Arasındaki Bağlantı Mitolojik yönü de bulunan İrem bağına dair anlatımların, genel olarak sevgilinin yüzü ve cennetle anıldığı müşahede edilmektedir. Bu itibarla yüz-cennet bağlamında İrem bağının ele alınması daha uygun olsa gerektir. Bu hususta bir istiare yahut sembolden ziyade, her üç unsur (yüz, cennet, İrem bağı) arsındaki ilişkinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. İrem bağı, Ad kavmi hükümdarı Şeddâd tarafından cennete benzetilerek yaptırdığı rivayet edilen bahçenin adıdır (Tez, 2008: 121). Bu itibarla İrem, cennet olarak telakki edilen sevgilinin yüzüne ve cennet odaklı teşbihlere konu olmaktadır. Zira güzellik bakımından İrem bağının en mühim iki rakibi, sevgilinin cemâli ve cennettir. Ad kavmine ait bir şehrin ismi olduğunu söyleyenler bulunsa da, rivayete göre Bağ-ı İrem olarak isimlendirilen bu yer, cennetin evsafını işitmiş olan Şeddâd tarafından cennete nazire olmak üzere bir hayli emek sarf edilerek yaptırılmış, ancak içine girmek nasip olmadan ahalisiyle birlikte helak edilmiş bir yerdir. Hayal ürünü bir efsane olduğu ve ahireti inkâr edip de dünyada iken cennete girmek isteyenlerin mahrumiyetlerini anlatmak üzere dillere destan bir temsil olduğu da ifade edilmektedir (Yazır, tsz.: VIII/5802-5803). Türkler tarafından da İrem’e dair mitolojinin geliştirildiği görülmektedir. Adına bazen “Gülşen Bağı”, bazen “İrem”, bazen de “Bağ-ı İrem” denilen bu efsunlu bağın, Hz. Süleyman’a özel olduğuna inanılmaktadır. Yine efsanelere göre, “Kaf” dağının ortasında veya doğusunda bulunduğu varsayılan “Gülüstan-i Bağ-i İrem”, cennetin bir köşesi gibidir. Dört bir yanı göklere uzanan çamlarla dolu, her tarafından sular akmakta, her taraf çiçeklerle bezenmiş, güzelliği insanın aklını başından almaktadır. Dünyada ne kadar güzellik varsa, bu bağda toplanmış; Yüce Allah, bu bağın benzerini bir daha yaratmamıştır. Daha da ötesi cennet bile, “Gülüstan-i Bağ-i İrem”in yanında bir harabeyi andırmaktadır. Bir başka rivayete göre burası, kızgın güneş altında yanan harabelerin ortasındaki bir dağın eteğinde bulunan bağlık bir yerdir. Yine Azerîler arasında var olan eski bir efsaneye göre, “Dirilik Suyu”nu içmek isteyen İskender-i 460 Zülkârneyn, bu suyun Şirvan denilen bir diyarda, cennete benzeyen “Gülüstan-i İrem”de olduğunu öğrenmiş ve oraya doğru yola çıkmıştır (Beydili, 2004: 224-225). Buna göre İrem bağı, içerisinde âb-ı hayat suyunun olduğu bir yerdir. Sevgilinin cemâlini gören, İrem sarayı ve gülistan sahnına gereksinim duymadığı halde (Nesîmî, G.153/3), âşık, sevgilinin yüzüne İrem’in gülşeni ve Rıdvân’ın ravzası dediği için, utanmıştır. Sevgilinin eşsiz cemâlini İrem bağına ve cennet bahçesine benzetme zehabına kapıldığından ötürü hayâ etmiştir: Hacîl oldum bu sebebden ki nigârın yüzüne İremin gülşeni vü ravza-i rıdvân demişim (Nesîmî, G.256/2) İrem gülzarını yâd etmeye gerek yoktur. Çünkü sevgilinin cemâliyle cihan, şimdi cennet gibi mamur olmuştur. Cemâli cennet olan bir sevgili dururken, İrem gülistanıyla zihni meşgul etmenin yakışık almayacağı aşikârdır: İrem gül-zârını yâd itme ki oldı Cemâlünle cihân uş cennet-âbâd (Ahmedî, G.118/6) Sevgilinin güzelliğinin bağı cennet olarak âşıklara yetmektedir. Dolayısıyla İrem bağında hiç çiçek bitmese de bir mahzuru yoktur. Âşığın ihtiyaç duyduğu varlık sevgili ve zatını temsil eden cemâlidir: Hüsnünün bâğı yiter cennet bize Bitmesün bâğ-ı iremde hiç çiçek (Ahmed-i Dâ‘î, G.145/5) Sevgilinin yüzü İrem gülzarı, dudağı Selsebîl’dir. Âşığın Rıdvân’ı, sevgilinin kendisidir ve Rıdvân’ın ravzası budur. Âşık sevgilinin yüzünü İrem bağı ve dolayısıyla cennet olarak, sevgiliyi de Rıdvân olarak görmektedir. Dudak ise cennet nehirlerinden biri olan Selsebîl’dir. Beyitte Rıdvân’ın rızayla olan bağlantısına da atıf yapılmaktadır. Zira âşığın hoşnut olduğu varlık sevgilidir: Ey irem gülzârı yüzün vey dudağın selsebîl Âşıkın Rıdvânı sensin ravza-i Rıdvân budur (Nesîmî, G.138/4) İrem bağının nüshasının neshedilmesine şaşmamak gerek, çünkü bu, muhakkak cennetten bir bab olan fasıldır, mevsimdir. Bahar mevsiminin konu edildiği beyitte, cennetten bir kapının (bahsin) açıldığı bu fasıldan (mevsimden) ötürü, İrem bağının nüshasının tedavülden kaldırılmasında bir beis olmasa gerektir. İrem nüshasının hükümsüzlüğü, cennet kaynaklı olan yeni bir bölüm ve konunun açıldığı, dinî terminolojiye dair “nüsha”, “nesh”, “fasl” ve “bâb” kavramlarıyla anlatılmıştır: 461 ’Aceb mi bâğ-ı İrem nüshasını nesh etse Bu fasldır çü muhakkak behiştten bir bâb (Şeyhî, K.15/5) Dağ renk renk çiçekten İrem misali, bağ ise çeşit çeşit gül ile cennet gibi olmuştur. Beyitte dağ ile bağ, çiçek ile gül ayrımı dikkat çekmektedir. Dağ her ne kadar çiçeklerle donansa da, bağa nazaran daha düzensiz bir mekândır. Oysa bağ düzen, mükemmellik ve emniyeti çağrıştırmakta, gül ise hem itinayla yetiştirilen bir çiçek olmakta hem de bahçedeki sevgiliyi sembolize etmektedir. Bu itibarla dağın İrem ile bağın da cennet ile ilişkilendirilmesinin sebebi, İrem’in bir kul yapımı, her yönüyle mükemmel olan cennetin ise Allah’ın bir eseri, cemâlin tecelli mahalli oluşudur: Tag oldı reng reng çiçekden İrem-misâl Bâg oldı nev‘ nev‘ gül-ile bihişt-vâr (Ahmedî, G. 181/2) Bahar eğlencesi, cennet ve İrem bağının nerede kaldığını soran âşık, dolayısıyla ölü ağlayıcısı/ölüye ağlayan kuşun hoş bir şekilde bu sedada, ahenkte ağlamasını istemektedir. Zira o güzelim ortam elden çıkmıştır. Mahrum kalınana ağlayan kuşun, âşığın gönlü olduğunu söylemek mümkündür. Nimetten yoksun kalan gönül, hüzne kapılmıştır: İy mürğ-ı nevha-ger bu nevâda hoş ağla kim ‘Îş-i bahâr u cennet ü bâğ-ı irem kanı (Ahmed-i Dâ‘î, K.24/12) Sevgilinin kûyunun gülşeni âşığa İrem bağı gibi gelmektedir (Muhibbî, G.923/1). Âşığın gönlü, huri olan sevgilinin kûyuna uçmak için kanat açmıştır. İrem bağından hiç çıkmamayı düşünmektedir. “Uçmak” aynı zamanda cennet anlamına da gelmektedir. Bu itibarla âşığın gönlü yârin kûyuna doğru, cennete gitmek için kanat açmıştır. Beyitte sevgilinin kûyu İrem bağına benzetildiği gibi, cenneti de çağrıştırmaktadır: Per açdı gönül kûyuna uçmağ içün ey hûr Fikri bu ki hîç çıkmaya ol Bâğ-ı İremden (Zâtî, G.1105/6) Sarayı konu alan bir kasidede, bu binanın cennet kasrı, İrem bağı, gülistan, kutsal harem (cennet), beyt-i haram (Kâbe) ya da gökyüzü mü, olduğu sorulmaktadır. Buna göre bir sarayın güzelliği -İrem bağı da dâhil- hem muteber ve dikkatleri celp edici yerlerle hem de kutsal mekânlarla anlatılmaya çalışılmaktadır: Kasr-ı cennet mi bu yâ bâg-ı İrem yâ gülsitân Yâ harîmü’l-kuds ü yâ beytü’l-harem yâ âsmân (Nev‘î, K.37/1) 462 “Şarap sohbeti, ebedî cennet bahçesi, İrem bostanı yahut sekiz dilimli bağın gülzarı mı?” diye soru yöneltilmekte, içinde bulunulan ortamın güzelliği hayret ve istifham-vari bir şekilde nazara sunulmaktadır. Bu yapılırken de en güzel mekân ve ortamlar anılmaktadır. Sekiz bölümlü bağın gündeme getirilmesi de ilgi çekicidir. Zira dört ve onun iki katı olan sekiz sayısı mükemmelliği ifade etmekte, dolayısıyla anılan mekânların mükemmelliğine vurgu yapılmaktadır: Sohbet-i sahbâ mı bu yâ ravza-i huld-i berîn Yâ İrem bostanı yâ gülzâr-ı bâğ-ı heştümîn (Hayretî, Ms.16/I-1) Bazen eşsiz hem hoş, latif hem gönül alıcı olan İrem bağı, esir olan feleği hasede düşürmekte ve cümle nimetler Huld’unun örneğini teşkil etmektedir. Dolayısıyla gönlü celbeden İrem bağının cennet nimetlerinin örneğini kendinde barındırdığı ve bu haliyle asumanı kıskandırdığı vurgulanmaktadır: Bâğ-ı İrem geh lâ-nazîr hem dil-nişîn hem dil-pezîr Reşk-âver-i çarh-ı esîr cümle enmûzec-i Huld-i ni‘âm (Şeyh Gâlib, K.19/5) Beşiktaş’ın sahil saraylarından biri için düşülen tarihte, bu yerin cihanda misli var derlerse itimat edilmeyeceği, ancak şayet Rıdvân, İrem’de benzeri var derse buna inat edilmeyeceği söylenmektedir. Dolayısıyla bahse konu olan bu sarayın -İrem bağı hariç- dünyada bir eşi bulunmamaktadır. Cennetin bekçisi Rıdvân dahi bunu teyit etmektedir: Cihânda misli var derlerse gelmez i‘timâd amma ‘İnâd etmez İrem’de var nazîri derse ger Rıdvân (Vâsıf, Kt.18/66) Âşık, sevgiliye hitapla, sinesinin yaban gülünü, keremi icabı açmasını istemekte ve böylece aşk ile İrem bağından gül toplamayı hayal etmektedir. Dolayısıyla alışılmışın dışında bir teşbihle, bu defa sevgilinin göğsü İrem bağına benzetilmektedir: Aç sîne-i nesrînüni cânâ keremünden Gül-çîn olalum ‘aşk ile bâg-ı İremünden (Kâmî, G.156/1) 3.1.4.Cennetin Nûr Olarak İfade Edilmesi Sevgilinin yüzünün parlak oluşu ve cennete benzetilmesi dolayısıyla yüz, nur ve cennet arasında kurulan ilişkinin ötesinde, cennetin nurlu bir ortam olması hasebiyle nur kelimesinin istiare boyutunda cennetin yerine kullanıldığı yahut onu çağrıştırdığı görülmektedir. Dünyanın sonu geldiğinde ateşin iki parçaya ayrılacağı, aydınlık kısmının cennete yükseleceği, ama kızgın kısmının cehenneme akacağına dair bir söylentiye 463 rastlanmaktadır (Murata ve Chittick, 2012: 224). Cennetin nur ile kuşatılmış bir ortamdan müteşekkil olduğu anlaşılmaktadır. Bu anlayışın benzerini Türklerde de görmek mümkündür. Nitekim eski Türk inanışına göre gökyüzünde olduğu sanılan ve “Uçmak” adı verilen cennet, ışık dolu bir âlemdir (Beydili, 2004: 255). Hak’tan nur ile nar bir olsa da, âşık nura ulaştığında yine de nar istememelidir. Hz. Musa’nın kıssasına telmihte bulunulan beyitte, ilk etapta ateşi görüp de ağaca doğru yaklaşan ve peygamberlikle müjdelenen Hz. Musa’nın daha sonra Allah’ı görme talebi ardından tecelli nurunun Tur dağını parçaladığı bilinmektedir. Doğrusu, tecelli nuruna mazhar olan âşığın nar istememesi daha uygundur. Zira bu nur rü’yete ve cennete delalet etmekte, daha üst mertebeyi oluşturmaktadır. Bu bakımdan beyitte geçen ikinci nurun cenneti, narın da cehennemi temsil ettiğini söylemek mümkündür: Gerçi Haktan vâhid oldu nûr ile ânestü nâr Ey Nesîmî çün ulaştın nûruna nâr isteme (Nesîmî, G.385/13) “Bir kimseye Allah nûr vermemişse, artık o kimsenin aydınlıktan nasibi yoktur.” (Nûr, 24/40) şeklinde geçen ayetten, nurdan nasibi olmayanın karanlığa ve dolayısıyla nara duçar olacağı anlaşılmaktadır. Uzaklığı ifade eden ve nurdan pay alamayan şeytan, nefsi cehenneme salmaktadır. Katiyen uymamak lazımdır. Nasihati dinleyip, nardan feragat ederek nura erişmek gerekmektedir. İstiare yoluyla nur cennetin, nar da cehennemin yerine kullanılmakta, nur cenneti nar cehennemi sembolize etmektedir. Tâmûya salar nefsi ‘Azâzil sakın uyma Gel pendimi tut nûra iriş nârı nidersin (Kuddûsî, G.628/6) 3.1.5.Aşk Ateşinin Cehennem Ateşini Karşılaması Aşk ateşinin cehennem ateşiyle benzerlik arz ettiğine, hatta zaman zaman onun fevkinde bir şiddete sahip olduğuna dair bir anlayış bulunmaktadır. Aşk ateşinin cehennem ateşi yerine kullanıldığı hususunda şiir örneklerine de rastlanmaktadır. Âşık gönlünün derinliğinden ah etse, bela dumanı peyda olacaktır. Zira aşk ateşinin âşığın gönlünde gizlenemeyeceği bellidir. İçerisinde aşk ateşini barındıran gönül, bu haliyle cehennemi çağrıştırmaktadır. Nitekim cehennemden de dumanlar yükselmekte, saklı kalmak bir kenara- alevler dehşete düşürecek derecede heybetli bir şekilde görünmektedir: Derûn-ı dilden âh itsem olur dûd-ı belâ peydâ ‘Ayândur nâr-ı ‘ışk olmaz dil-i ‘âşıkda nâ-peydâ (Taşlıcalı Yahyâ, G.2/1) 464 Ummana ermek isteyenin, ateş yakıp sinesini yırtması, su gibi özünü saf eylemesi, yüzünü yere sürüp toprak etmesi gerekmektedir. Ateşten maksadın aşk ateşi olduğunu, ummandan kastedilenin de cennet ve sevgiliye vuslat olabileceğini söylemek mümkündür. Umman imgesi cenneti ve hatta ilm-i İlahîyi çağrıştırmaktadır: Od yak sîneni çâk it su gibi özün pâk it Yüzün yire sür hâk it ‘ummâna irem dirsen (Niyâzî-i Mısrî, 98/3) Âşık, yanıp kül olmak gayesiyle kendini ateşe atmıştır. Ancak ateş yanan yere düştüğünde onda hoş gülzarın ve dahi gül yanaklı sevgilinin varlığını görmüştür. Hz. İbrahim’in atıldığı ateş misali orası gül bahçesine dönmüştür. Beyitte geçen narın aşka tekabül ettiği, gülzarın da cenneti akla getirdiği söylenebilmektedir: O nâra kendimi atdım didim yanub olayım kül Düşüben sahnına bakdım ki var hoş gül‘izâr anda (Kuddûsî, G.14/4) Âşık, sâkî olan sevgilinin saf dudağından kendisine çare bulucu olmasını, şarabından ağzı yandığı için ateş sunmayı bırakmasını istemektedir. Ateşin ve şarabın aşkı karşıladığı düşünülebilmektedir. Ancak şarabın içerisinde ateş unsuru da bulunmaktadır: Gel ey sâkî biraz da çâre-sâz ol la‘l-i nâbundan Yeter âteş sunarsın agzumuz yandı şarâbundan (Kâmî, Matla‘ 105) 3.1.6.Baharın Cennetle, Hazanın Cehennemle Olan Münasebeti Bahar mevsiminin cennetle olan yakın irtibatına mukabil, hazan mevsiminin cehennemle bir irtibatı olduğu gözlenmektedir. Üstelik bahar, vuslatı; güz mevsimi ise, ayrılığı çağrıştırmaktadır. Ebedî bir baharın yaşandığı yer olan cennet, aynı zamanda sevgiliye vuslat demektir. Hüznün iliklere kadar işlediği yer olan cehennem, her şeyin ötesinde ayrılık demektir. Öte yandan kış mevsiminin de cehennemi karşılar bir nitelik arz ettiğini söylemek gerekmektedir. Çünkü cehennemde dondurucu soğuk da bulunmaktadır. Bu da kış mevsimine özgü bir hava olayıdır. Hazan rüzgârından cennet gülzarının sahnının korunması misali, rüzgârın şiddetinden otorite sahibinin bahtının gülşeni korunmuştur. Rüzgâr zaman anlamına da gelebilecek düzeydedir. Dolayısıyla zamanın şiddetinden, devrin hadiselerinden muhatabın etkilenmediği, korunduğu anlaşılmaktadır. Hazan mevsiminin cennete sirayet etmediği, bilakis orada baharın yaşandığına da atıf yapılmak suretiyle anlatım etkili kılınmıştır: 465 Rûzgârun şiddetinden gülşen-i bahtı masûn Nitekim bâd-ı hazândan sahn-ı gülzâr-ı cinân (Bâkî, K.22/19) Şair, otorite sahibinin bitip tükenmek bilmeyen lütuf bağının cennet gülşeni olduğuna kanaat getirmektedir. Zira o bağda sürekli bir bahar bulunmakta, asla hazan görülmemektedir. Hazanın yaşanmadığı daima baharın hüküm sürdüğü cennet bağı ile lütuf bağı arasında ilişki kurulmaktadır: Bâg-ı lutfun bilmezin hîç gülşen-i cennet midür Kim hazânın görmedüm hergiz bahârı ber-karâr (Nev‘î, K.15/13) Bahar mevsiminin gelişiyle bütün gül bahçeleri neşeye gark olmasına rağmen, âşığın sevinç gülşeni hazanı yaşamakta ve âşık buna anlam verememektedir. Şairin hazan yaşaması, sevgiliden ayrılık olsa gerektir. Dolayısıyla her ne kadar bahar gelmiş ve ortalık cennet gibi bir havaya bürünmüş olsa da, sevgili olmadıktan sonra orası hazanın yaşandığı cehennemden farksızdır: İrüp fasl-ı bahâr oldı yine her gülsitân hurrem Benüm Yahyâ neşâtum gülşeni niçün hazân oldı (Şeyhülislâm Yahyâ, G.443/5) Kendisine düşkün olan âşığı görünce, gül yanaklı sevgili kaçmaktadır. Bu itibarla âşıkların hazana mukabil olan baharı gelmemektedir. Sevgili vuslatı tattırmamakta, bir bakıma cenneti yaşatmamaktadır. Dolayısıyla âşıklar, cehennemî ayrılığa mahkûmdurlar. Ancak şair o kadar da ümitsiz değildir. Nitekim bir beyitte, ayrılık zamanının giderek yâre vuslat demi olacağını; içinde bulunulan zamandan, sayılı günlerden ibaret olan bu kışın da giderek bahar olacağını söylemektedir: Üftâdesin görince kaçar gül-‘izârumuz Gelmez bizüm hazâna mukâbil bahârumuz (Nâbî, G.285/1) Zamân-ı hicr dem-i vasl-ı yâr olur giderek Zamânedür bu zemistân bahâr olur giderek (Nâbî, G.407/1) Sevgili, âşığın ilkbaharını hazana döndürmüştür. Zira onun ayrılığı hazan, vuslatı da bahardır. Sevgiliden firak cehennem, ona visal ise cennettir: Nevbahârum hazâna döndürdi Bir firakı hazân u vaslı bahâr (Hayretî, G.81/5) 3.2. Cennet ve Cehennemin Klasik Türk Şiirindeki Mitolojik Yansımaları Cennet ve cehenneme dair bir mitolojiden bahsedebilmek için İslam dininden ziyade diğer din ve mitolojilere atf-ı nazar etmek gerekmektedir. Zira mitolojinin 466 kökleri tarihi bilinmeyen zamanlara dayanmakta, resmî-yazılı tarih başlamadan önceki devre ait efsane, masal ve hikâye tarzı anlatımları ihtiva etmektedir. Temel kaynakları ta ilk dönemlerden itibaren yazıya geçirilmiş olan İslam dini, bu sayede kendisini yabancı tesirlerden büyük oranda korumuştur. Ancak bu etkilerden büsbütün salim olduğunu söylemek zordur. İslam dini, İsrailiyyât denilen Yahudiliğe ait rivayetlerden etkilenmiş ve tefsir kitaplarına dahi bu dine ait anlatımlar nüfuz etmiştir. Hz. Âdem’in yaratılışı, şeytanın onu kandırması ve cennetten çıkarılma hadiselerine dair yorumlarda İsrailiyyâtın tesiri göze çarpmaktadır. Kur’an’daki cennet tasvirlerinin Orta Doğu olarak adlandırılan bölgedeki cennet tasavvuruna uygun düşen unsurları barındırmış olması muhtemeldir. Zira üç İlahi dinin neşet ettiği bu bölgede, inançla alakalı bir husus hakkında, gelip geçmiş olan nice peygamberin nakilde bulunması olağandır. Dolayısıyla Kur’an’da yer alan cennet tasviri, hem Arapların hem de daha geniş bir topluluğun dinî-kültürel birikimine atıflar yapabilmektedir (Türcan, 2002: 272). Antikçağ’da “Mutlular Adası”nın, Herkül (Herakles) sütunlarının, yani Cebelitarık Boğazı’nın öte tarafında bulunduğuna, “Yeryüzü Cenneti”nin ise Yahudi dünyasının doğusunda yer aldığına inanılmış ve bu ulaşılmaz ülkeyi Dicle, Fırat, Nil ve Ganj’ın suladığı, bu ırmaklardan ise şarap, süt, bal ve su aktığı düşünülmüştür (Tez, 2008: 72). Nitekim bu türden anlayışlar ile Tevrat ve Kur’an’da geçen cennetle ilgili nakiller arasında benzer yönlerin varlığı dikkate değerdir. İslam coğrafyasının zamanla genişlemesiyle farklı din ve kültürlere sahip insanlarla tanışılmış ve bunlar da geçmişten tevarüs ettikleri yazılı yahut sözlü geleneklerini, dinlerini ve inanışlarını bütünüyle söküp atmaktan ziyade, İslam dini içerisinde eritmişlerdir. Dolayısıyla bu tür bölgelerde geçmişin izleri tamamen silinmemiş, yeni dine karışarak devam etmiştir. Yeni dine karışıp varlığını sürdüren ahiret telakkileri de, zaman zaman edebiyatta veya başka yazılı kaynaklarda kendini açığa çıkarmıştır. Klasik Türk şiirinin beslendiği damarlar arasında İslam dini ve bu dine ait kaynaklar, Türk tarihi ve milli kültür unsurları, dile dair hususiyetler ve İran mitolojisi bulunmaktadır (Mengi, 2010: 23). Bu itibarla İslam dinine karışan mitolojik unsurların yahut diğer dinlere ait ögelerin haliyle klasik Türk şiirini de etkilemesi tabiidir. İran’ın mitolojik kahramanlarının da klasik Türk şiirinde yer ettiği malumdur. Türk tarihi ve 467 kültürü de geçmişten miras alınması hasebiyle şairin bilinçaltında ve geleneğinde zaten bulunmaktadır. Klasik Türk şairinin diğer dinlere ait terimlerden haberdar oldukları görülmektedir. Nitekim Ehrimenler meclisinden sakınmasını muhatabından isteyen şair, Mecûsiliğe ait kötülük ve karanlık tanrısına atıfta bulunmaktadır. Yine bir başka beyitte, Hz. Peygamber’in dünyaya gelişiyle, küfür ehlinin ocağına su koyduğu, kahır tufanının Mecûsilerin ateşini söndürdüğü belirtilmektedir. Hz. Peygamber’in doğumu sırasında yaşanan harikulade olaylara telmihle, Mecûsilerin bin yıldır yanan ateşinin ve kâfirlerin ise ocağının söndüğü ifade edilmektedir. Mecûsilerin ateşe taptıkları gerçeğine de bir ima var gözükmektedir: Ehrimenler meclisinden ihtirâz it ihtirâz Hây ‘ömrüm hâsılı rûhum ‘Alî Bâlim benüm (Hayretî, Ms.32/V-2) Ocagına su koydı ehl-i küfrün geldügi sâ‘at Mecûsun âteşin tûfân-ı kahrı eyledi itfâ’ (Atâyî, K.1/38) Hurilerin rastıklı kaşı, putların sürmeli gözü zahide cenneti, gönül Brahman’ına ise manastırı andırmaktadır. Düzenli “leff ü neşr” sanatının yapıldığı beyitte, hurilerin güzelliği zahide cenneti, put gibi güzel sevgililer ise gönül Brahman’ına tapınağı, mecazen âşığa meyhaneyi çağrıştırmaktadır. Beyitte Hint dinlerinden biri olan Brahmanizm’e atıf yapılmaktadır. Bu itibarla şairlerin diğer dinlere dair bilgi sahibi olduklarını söylemek mümkündür. Bu da klasik Türk şiirinin din ve mitolojiden etkilendiğini göstermektedir: Zâhide huldu andırır deyri birehmen-i dile Ebrû-yi vesmedâr-ı hûr çeşm-i mükehhâl-i bütân (Nâ’ilî, G.254/4) 3.2.1.Hz. Âdem’in Yaratılması ve Şeytanın Ona Secde Etmemesi Allah Teâlâ, Hz. Âdem’i yeryüzünde kendisinin bir halifesi olsun diye yaratmıştır. Kendisine isimler öğretilmek suretiyle meleklerden üstün kılınan Hz. Âdem’e meleklerin secde etmelerini emretmiş, bütün melekler bu emre itaat etmişlerdir. Ancak şeytan yüz çevirip büyüklük taslamış ve emri yerine getirmekten kaçınarak kâfirlerden olmuştur (Bakara, 2/30-34; A‘râf, 7/11-12; Hicr, 15/31; Tâhâ, 20/116). Hz. Âdem’e secde etmeyi kabullenmeyen şeytanın gerekçelerinden biri, kendisinin ateşten insanın da çamurdan yaratılmış olmasıdır. Ateşin çamurdan üstün olduğunu düşünen şeytan, dolayısıyla kibir ve gurura kapılarak emre aykırı davranmıştır (İsrâ, 17/61). Büyüklük taslayıp küfre düşen şeytanın bu tavrına karşılık Allah, “Ey 468 iblis! İki elimle yarattığıma secde etmekten seni meneden nedir?” (Sad, 38/74-75) şeklinde soru yöneltmektedir. Burada “iki el ile yaratılmış olmak” dikkat çekicidir. Nitekim Âdem “âlemin suretini” ve “Hakk’ın suretini” kendinde toplamıştır. Ancak iblis, âlemin bir parçasıdır ve bu toplayıcılık özelliği onun için gerçekleşmemiştir (İbn Arabî, 2008: 30). Hak Teâlâ kudretini açığa çıkarmak isteyince âlemi, bizzat kendisini açığa çıkarmak isteyince de âdemi yaratmıştır (Irakî, 2012: 172). Hak isimlerini ya da kendisini görmek üzere bütün âlemi ruhsuz bir beden gibi vücuda getirmiştir. Âlem, cilasız bir ayna gibi olmuş, İlahî emir âlem aynasının cilalanmasını gerektirmiştir. Âdem, bu aynanın cilası ve bu suretin ruhu kılınmış, “insan” ve “halife” diye isimlendirilmiştir (İbn Arabî, 2008: 25-26). İnsanın, tam manasıyla Allah’ı sevme ve O’nun kemâl isimlerini kendisinde müşahede ettiği insan-ı kâmil olma kapasitesi, Allah’ın halifesi olmasıyla bağlantılıdır (Irakî, 2012: 73). Yeryüzünde insanın prototipi ve ilk insan-ı kâmil olan Âdem hakkında Allah şöyle buyurmaktadır: “O, Âdem’e isimlerin hepsini öğretti.” (Bakara, 2/31) Sonuç itibariyle insan merkezî bir mahlûktur ve insan-ı kâmil de merkezî hazrettedir. Bu yüzden Sadreddîn Konevî söz konusu makamı gerçekleştiren insan-ı kâmili “dairenin merkezindeki nokta” diye adlandırmaktadır (Irakî, 2012: 164). Nokta ise kâinatın özünü teşkil etmektedir. Zaten insan, küçük âlemdir. Dolayısıyla insan hem İlahî isim ve sıfatları hem de kâinatın asli dinamiklerini kendinde toplayan bir varlıktır. Âdem İlahî suret üzere yaratılmıştır. Suretin yetkinliği nedeniyle ulvî ve süflî (yukarı ve aşağı) bütün âlemdeki her şey bu insana amade kılınmıştır. Bunun sebebi, onun hakikatinin muktezasıdır (İbn Arabî, 2008: 220). İlahî suret üzere yaratılmanın telkin ettiği en mühim hususlardan biri, âlemdeki her varlığın insanla olan ilişkisinde İlahî bir veçhe aramanın gerekliliği ilkesidir (Yıldırım, 2004: 165). Şeytan Âdem’deki bütün bu sırları idrak edemediği ve kendini üstün gördüğü için ona secde etmeye yanaşmamıştır. İblisin cinlerden olması da ayrı bir husustur (Kehf, 18/50). Zira nurani varlıklar olan meleklerden olsaydı, emre mutlak manada itaat etmek durumunda kalırdı. Emre muhalefet yetisi, irade hürriyeti bulunan cin ve insan taifesine hasredilmiştir. Şeytan eğer Allah’ın emrine karşı geldiği için yok edilmiş olsaydı, Âdem, cennetten kovulmasına sebep olan suçu işleyemeyecek, iyi ile kötü arasındaki farkı göremeyecekti. Bu da seçme zevkini tadamaması demektir. Kısacası, insanın hürriyeti, 469 daha doğrusu, insan oluşu, şeytanla karşı karşıya bırakılmış olmasıyla ilgilidir (Ayvazoğlu, 2002: 26). Hz. Âdem ve dolayısıyla insan hakkında İslami kaynakların ortaya koyduğu yaklaşımları çağrıştırır tarzda düşüncelere Hristiyanlık ve Yahudilikte de rastlamak mümkündür. Nitekim Kutsal Kitap’ta da, Tanrı’nın Âdem’i kendisine benzer surette var ettiği, erkek ve kadın olarak yarattığı bu varlıkları insan diye adlandırdığı bildirilmektedir (Tekvin, 5:1-2). Meleğin, Âdem’in yaratılışındaki şüphesinin batıl olduğunu görüp, yaratılışın kemalini bilmesi için nikabın kaldırılması gerekmektedir. Yüz, İlahî cemâlin tecelli ettiği yer, Hakk’ın suretine bir aynadır. Dolayısıyla insanın yaratılışına itiraz kabilinden sözler serdeden meleklerin bunu fark etmesi için perdenin indirilmesine ihtiyaç vardır. Nitekim melekler eşyanın isimlerini de bilemeyince, insanın yaratılışındaki üstünlüğü ve hikmeti fark etmişler, hatalarını anlamışlardır: Bırak nikâb ki bilsin kemâl-i sun‘ görüp Firişte hilkat-i Âdem’de şübhesin bâtıl (Fuzûlî, G.176/2) Allah Teâlâ Âdem’in cismini topraktan var eylemiş, şeytan gelip ona secde etmeğe ar eylemiştir. Bunu gurur meselesi yapmıştır: Çalap Âdem cismini toprakdan var eyledi Şeytân geldi Âdem’e tapmaga ‘âr eyledi (Yunus Emre, 356/1) Allah, topraktan Âdem’i yaratıp, halife kılmış; Havvâ’yı ve hatta cennet mülkünü ondan yaratmıştır. Hz. Havvâ’nın Hz. Âdem’den yaratıldığına dair bir söylenti mevcuttur. Nitekim Eski Ahit’e göre Havvâ, Âdem’in kaburga kemiğinden yaratılmıştır (Tekvin, 2:21-22). Beyitte, cennet mülkünün bile Âdem’den yaratıldığı anlaşılmaktadır. Bu da, Hz. Âdem’in eşiyle birlikte cennete yerleştirilmesini, âlemdeki bütün her şeyin insanlığın emrine amade kılınmasını ve daha da ötesi âlemin yaratılış sebebinin insan/Hz. Peygamber olmasını akla getirmektedir. Nihayetinde cennet, iyi insanların huzur içinde yaşamaları için var edilmiş bir mükâfat yurdudur: Hâkden yaradub Âdemi dahi kıldı halîfe Havvâyı andan yaraduvirdi mülkin cinânın (Kuddûsî, G.604/2) Hak’tan ırak olan Azâzîl’in, dev-şeytan değil ise- Âdem’i bilmesi lazımdır. Çünkü Allah Âdem’de tecelli kılmıştır. Dolayısıyla yoldan sapmamak için ona secde etmek gerekmektedir. Ancak taşlanmış şeytan, Âdem’in yüzünde nuru görmemiştir (Nesîmî, G.122/6). Lanetli iblis Âdem’in yüzünde Hakk’ı görmemiş, kendisi için çok 470 anlam ifade etmeyen nakışlı bir şekli, suret olarak görmüştür. Hâsılı şekle takılıp kalmış, zahire aldanmıştır: Ey Hakdan ırak olan ‘azâzîl Ger dîv değilsen Âdemi bil (Nesîmî, Mes.1/24) Âdemde tecellî kıldı Allâh Kıl Âdeme secde olma güm-râh (Nesîmî, Mes.1/25) Âdem’ün vechinde Hakk’ı görmedi İblîs la‘în Sûretâ gördi ki bir şekl-i münakkâş neylesün (Niyâzî-i Mısrî, 145/4) Âdem Hakk’a mazhardır. Secde etmek ve iblise uymamak lazımdır. Zira Allah âdem kılığına girmiştir. Buna göre insanda İlahî bir öz ve vasıf bulunmaktadır. Zaten secde emri de İlahî ruhu taşıyan Âdem’e yöneliktir. Yoksa kalıptan ibaret olan bir insan için bu emir verilmemiştir: Hakka mezherdürür Âdem, sucûd et, uyma İblîs’e, Ki âdem donına girmiş Hudâ geldi! Hudâ geldi! (Hatâ’î, K.4/5) Âdem’e secde emrinde inat edilmediği takdirde, Allah’ın Firdevs-i a‘lâsında olmak işten bile değildir. Şeytan emre itaat etmeyip, direttiği için kâfirlerden olmuş ve dolayısıyla İlahî huzurdan kovulmuştur. Bu bakımdan emre itaatin sonucu Firdevs cenneti olacaktır: Secde emrinde mu‘annid olmazısak âdeme Biz Hudânun bilmiş ol firdevs-i a‘lâsındayuz (Hayretî, K.5/2) Âdem’i fark etmeyen hayvan gelip, hayvan gitmektedir (Turâbî, Divanda Olmayan Şiirler 9/1). Lanetli iblis, İlahî cemâlin nurunu Âdem alnında eğer görse, secde emrinde onun inat etmesi nâ-kabildir. Ancak bu nuru göremediği için secde etmekten kaçınmış, dolayısıyla hayvanlar konumuna, hatta daha da aşağı bir dereceye düşmüştür: Âdem alnında eger görse cemâlin nûrunu Secde emrinde ‘inâd etmezdi İblîs-i la‘in (Ahmed Paşa, K.23/18) Ayrı kalmamak için Âdem’e yakın olmak, Allah’ın reddettiği, kovduğu biri olmamak için secdeler eylemek gerekmektedir. Şeytan uzaklığı ifade etmektedir. Dolayısıyla şeytan olmamak için Âdem’e yakın olmak ve onu kabullenmek icap etmektedir: Âdeme muttasıl ol tâ ki cüdâ olmayasın Secdeler eyle ki merdûd-ı Hudâ olmayasın (Şeyh Gâlib, Tercî‘-Bend 9/V-3) 471 Âdemin inkârına, cennete tapan âbid dayanmasa iyidir. Çünkü iblisin reddedilmesine sebep olan enaniyet, haset ve inkârdır. Kendini beğenmişlik ve hasedin de şeytanın özellikleri olduğu görülmektedir. Âdemin yüzünde Rahmân’ın ayetini okuyanı, şeytan şekilli sofi yoldan çıkaramayacaktır. Bu bakımdan âbidin ayağını denk alması -yüzün sırrına vakıf olanların değil- âbid sofu gibilerin kendilerine çekidüzen vermeleri gerekmektedir: Tayanmasun inkârına şol ‘âbid-i cennet-perest İblîsi merdûd eyleyen ‘ucb u hased inkâr imiş (Kuddûsî, G.824/6) Vech-i âdemde şu kim âyet-i Rahmân okıdı Anı idlâl idemez sôfî-i şeytân-şekil (Hayretî, G.253/9) Hakk’ın nurlarının mazharı kalp âdemi olduğuna göre, bunun için şükür secdesi eylememek şeytanlığın ta kendisidir. Çünkü âdemin yüzünün hakikat Kâbe’si olduğu anlaşılmaktadır. Şükür secdesi etmeyenler insanlar için şeytan olmuşlardır. Hakikatin ortaya çıkmasını sağlayan âdemin yüzüne secde etmeyen şeytandır. Nitekim âdem bir aynadır. Aynada zuhur eden İlahî nur ve cemâldir. Ancak bunu idrak etmek, basiret nazarıyla olaya bakmak lazımdır: Âdem-i kalb olduğuna mazhar-ı envâr-ı Hak Secde-i şükr eylemezsen ‘ayn-ı şeytânlık budur (Hüdâyî, G.62/3) Çünkü re’s-i vech-i âdem Kâbe-i tahkîk imiş Secde-i şükr etmeyenler oldular şeytân bize (Vîrânî, s.192) Rakibin bazen sevgilinin kûyuna varmasına şaşmamak gerekmektedir. Zira bir zamanlar lanete uğramış iblisin yeri cennet idi. Hz. Âdem’e secde etmeyerek cennetten çıkarılmıştı. Dolayısıyla şeytan konumundaki rakibin de sevgilinin cenneti andıran kûyunda ara sıra görünmesi normaldir. Ancak âşık, sevgiliden, kûyunun uzlet sarayını şeytanın meskeni etmemesini istemekte, cennet gülistanının sahnına âdemin yaraştığını söylemektedir. Zaten cennetten gelen âdemin, döneceği yer de yine orasıdır: Kûyına varsa ‘aceb mi dil-berün gâhî rakîb Cennet idi bir zamân İblîs-i mel’ûnun yiri (Bâkî, G.548/3) Mesken-i dîv eyleme ‘uzlet-serây-ı kûyunı Gülsitân-ı cennetün sahnında âdem yaraşur (Nev‘î, G.147/2) Cennet içinde gerçekleşen şeytan ile Âdem hikâyesini bilmesi için sevgili, kûyunda rakip ile âşığa bakmalıdır. Şeytanın Âdem’e secde etmemesi ve eşiyle birlikte onları kandırıp yasak meyveden yemelerine sebep olduğuna dair hikâyeye telmihle âşık, 472 rakip ile kendisi arasındaki farkın anlaşılmasını, dolayısıyla kadrinin bilinmesini istemektedir: Kûyunda bak rakîb ile bana ki bilesin Cennet içinde dîv ile Âdem hikâyetin (Mesîhî, G.193/3) Meleklerin Âdem’i secdegâh etmesi misali; güzeller, sevgilinin kaşlarının mihrabını secde yeri etmiştir. Sevgilinin yüzü Kâbe, kaşı ise mihraptır ve âşıklar ona doğru yönelip secde etmektedirler. Bu, meleklerin Âdem’e secde etmelerine benzemektedir: Secdegâh itmiş güzeller kaşlarun mihrâbını Âdemi gûyâ melekler secdegâh itmiş gibi (Taşlıcalı Yahyâ, G.441/2) Âdem ve Havvâ, “alleme’l-esmâ”, Sidre ve Tûbâ’nın sırrının ne olduğu, Arş-ı a’lâ’dan haber vermek gerektiği muhataptan talep edilmektedir. İnsanın yaratılışında, ona isimlerin öğretilmesinde, Sidre ve Tûbâ’da ve daha da ötesi Allah Teâla’nın yücelik ve azamet tahtında nice hikmet ve sırların bulunduğu vurgulanmaktadır. Hakikatlerin hâlâ nefis, ruh, Âdem ve Havvâ’da olduğu söylenmektedir (Niyâzî-i Mısrî, 194/2). Buna göre yaratılışa ve ilm-i İlahîye dair Âdem, Havvâ, nefis ve ruhta birtakım hakikatler ve hikmetlerin bulunduğu anlaşılmaktadır: Ne sırdur Âdem ü Havvâ ne sırdur “alleme’l-esmâ” Ne sırdur Sidre vü Tûbâ haber vir ‘Arş-ı a‘lâdan (Niyâzî-i Mısrî, 133/2) 3.2.2.Hz. Âdem ile Havvâ’nın Şeytana Kanarak Yasak Meyveden Yemesi Şeytan Hz. Âdem’e secde etmeyince, Allah Teâlâ onu cennetten çıkarmış ve huzurundan kovmuştur. Şeytan bu olanlar karşısında, insanların başlarına bela olmak için kıyamete kadar Allah’tan mühlet istemiş ve ona mühlet verilmiştir. Şeytanın ilk işi Hz. Âdem ve eşinin cennette yasak meyveden yemelerine yol açmak olmuştur. Nitekim bu hususla ilgili ayetlerden biri şöyledir: “Biz: Ey Âdem! Sen ve eşin (Havvâ) beraberce cennete yerleşin; orada kolaylıkla istediğiniz zaman her yerde cennet nimetlerinden yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın. Eğer bu ağaçtan yerseniz her ikiniz de kendine kötülük eden zalimlerden olursunuz, dedik.” (Bakara, 2/35). Cennetten çıkarılmış olan şeytanın orada ne işinin olduğu veya oraya nasıl girdiği konusunda istifhamlar mevcuttur. Ancak her şeyin ötesinde, irade hürriyeti verilen insan için cennetten inişin kararlaştırılmış -tabiri caizse, önceden yazılmış senaryonun hayata geçirilmiş- olmasıdır. Bu itibarla insana tanınan seçme özgürlüğü menfi yönde kullanılmıştır. “Ağaca yaklaşmayın!” ifadesiyle başlayan Hz. Âdem ve 473 Havvâ’nın imtihanı, şeytanın desiseleri ile bir kırılma yaşamış (A‘râf, 7/22), bu suretle Hz. Âdem Rabbine âsi olup, yolunu şaşırmıştır (Tâhâ, 20/121). Şeytanın, Âdem ve eşini nehyedilen ağaca yaklaştırma yöntemi ilgi çekici görünmektedir. Nitekim ayetlerde, “Derken şeytan, birbirine kapalı ayıp yerlerini kendilerine göstermek için onlara vesvese verdi ve: Rabbiniz size bu ağacı sırf melek olursunuz veya ebedî kalanlardan olursunuz diye yasakladı, dedi. Ve onlara: Ben gerçekten size öğüt verenlerdenim, diye yemin etti. Böylece onları hile ile aldattı.” (A‘râf, 7/19-22). buyurulmaktadır. Buna benzer bir yaklaşımı da Eski Ahitte yılan sergilemektedir. Nitekim yılan Havvâ’ya, “Katiyen ölmezsiniz; çünkü Tanrı bilir ki, ondan yediğiniz gün, o vakit gözleriniz açılacak, iyiyi ve kötüyü bilerek Tanrı gibi olacaksınız.” (Tekvin, 3:4-5) demek suretiyle onun aklını çelmiştir. Âdem ile Havvâ, ağacın meyvesini tattıklarında, ayıp yerleri kendilerine görünmüş ve cennet yapraklarından üzerlerini örtmeye başlamışlardır (A‘râf, 7/19-22). Burada Kutsal Kitap’a ait, ağacın iyilik ve kötülüğe ilişkin bilgi olduğu şeklindeki fikirle açık bir paralellik söz konusudur (Murata ve Chittick, 2012: 225). Çünkü çıplaklığın farkına varmak bir bilgi gerektirmektedir. Bu itibarla Hz. Âdem’in çıkarıldığı cennetin marifet cenneti, yasaklanan ağacın da edepsizlik ve Allah’ın yasakladığı her şey olduğu ifade edilmektedir (Ay, 2011: 473). Kutsal Kitap’ta Hz. Âdem ve eşini yılanın kandırdığı bildirilmektedir (Tekvin, 3:1-4, 13). Bu aldatma olayında rol alan yılan da lanetlenerek karnı üzerinde yerde sürünmek ve ömrü boyunca toprak yemek cezasına çarptırılmıştır (Tekvin, 3:14). Yılanın Havvâ aracılığıyla Âdem’i bilgi ağacının meyvesine yaklaşmaya ikna etmesine gelince, Yahudi ve Hristiyan ananesinde yılan kötülük ruhunu (şeytan) simgelemektedir (Bolay, 1988: 361). Nitekim pek çok dinde de insanoğlunu kandırarak cennetten kovulmasına sebep olan varlık, yılan kılığına bürünmüş şeytandır. Bazen boynuzlu olarak betimlenen şeytanın tek boynuzu bulunmaktadır. Çift boynuzun evrensel düzeni (zıtların birliğini) simgelemesi misali, tek boynuz da düzensizliği, noksanlığı, şeytanî varlığı temsil etmektedir (Karakurt, 2012: 858). Eski Ahit’te, Âdem ve eşinin bilgi ağacının meyvesinden yiyip de, hayat ağacının meyvesi nasip olmadan cennetten çıkarılması olayında başrol oynayan ve onların ölümlü olmalarına neden olan yılana dair benzer bir hikâye ise Gılgamış destanında görülmektedir. Gılgamış yaşlıyı yeniden gençleştirme özelliğine sahip bir bitkiyi almak için denizin dibine dalıp, onu yukarı çıkarmıştır. Erek kentine dönüşte 474 yıkanmak ve elbiselerini değiştirmek üzere bir su birikintisinin yanı başında mola vermiş, yıkanıp giysilerini değiştirirken, bir yılan otun kokusunu almış ve onu kapıp kaçırmıştır. Giderken de derisini değiştirerek geride bırakmıştır. Gılgamış’ın ölümsüzlük arayışı böylece başarısızlıkla sonuçlanmıştır (Hooke, 1991: 57). Dolayısıyla bu destanda da insanoğlunun ölümsüzlüğüne engel olan unsur yılan olup, bilakis kendisi ölümsüzlüğü, hayatı temsil eder niteliğe bürünmüştür. Ancak yılan ölümün sembolü olarak da görülmektedir. Aynı zamanda yılan İsa Mesih’in bir sembolü olduğu gibi, şeytanın da sembolüdür (Guenon, 2001: 63). Hz. Âdem’in cennetten çıkarılmasında rol alan bir diğer hayvanın da tavus kuşu olduğuna inanılmaktadır. Cennetin kapısının dışında bekleyen şeytan, cennet kuşlarının seyyidi olan tavusun geldiğini görünce, ondan daha güzel bir kuş görmediğini söyleyerek tavus kuşuna iltifatta bulunmuş ve kim olduğunu sormuştur. Tavus, kendini tanıttıktan sonra, ağlamaklı bir şekilde olan şeytana kim olduğunu ve niçin ağladığı sorusunu yöneltmiştir. Şeytan ise kendini tanıtarak tavusa hitapla, öleceğine çok üzüldüğünü, ebedîlik ağacından yemesi halinde bundan kurtulacağını söylemiştir. O ağacın yerini göstermek için kendisini içeri almasını istemiştir. Tavus kuşu, bu işi ancak Hz. Âdem’in hizmetçiliğini yapan yılanın yerine getirebileceğini bildirmiş ve gidip yılanı kapının girişine getirmiştir. Yılan da hava olarak kendi içerisine girmesini şeytandan istemiş ve böylece onu ağzında cennete sokmuştur (Sa‘lebî, 1954: 31). Kur’an’da yasaklanan ağacın mahiyeti hakkında ayrıntılı bilgi verilmemesine rağmen, bu ağacın ebediyet ağacı (şeceretü’l-huld) olduğu söylenmektedir (Topaloğlu, 1988/a: 458). Yahudi ve Hristiyan geleneğinde onun, hayat ağacı, bilgi ağacı, elma, üzüm asması, incir veya buğday olduğu ifade edilmektedir. Bu yasak ağacın gerçek bir ağaç olmayıp bir sembol olduğu da ileri sürülmektedir. İskenderiye Yahudiliği ve Philon ise bu ağacın cinsî ilişkiyi temsil ettiği kanaatindedirler (Bolay, 1988: 361). Hristiyanlıkta, cennette yılanın kandırması sonucu Havvâ ve Âdem’in yediği yasak meyvenin elma olduğu belirtilmektedir. Hayat ağacı ile iyilik ve kötülüğü bilme ağacı (bilgi ağacı) cennetteki kıssanın önemli unsurlarıdır (Şahin, 1993: 376). Eski Ahit’te bu iki ağaca dair ifadeler şöyledir: “Bahçenin ortasında hayat ağacı ve iyilik ve kötülüğü bilme ağacını yerden bitirdi. Rab, Tanrı adama emredip dedi: ‘Bahçenin her ağacından istediğin gibi ye; fakat iyilik ve kötülüğü bilme ağacından yemeyeceksin; çünkü ondan yediğin günde mutlaka ölürsün.’” (Tekvin, 2:9, 16-17). Bilgi ağacı, Tevrat’a göre hayat ağacı ile beraber veya tek başına (Tekvin, 2:9, 3:3) cennetin 475 ortasında bulunmaktadır ve Tanrı, Âdem’e onun meyvesini yasaklamıştır. Ölümsüzlük kazandıran hayat ağacı olduğu halde, niçin bilgi ağacı yasaklanmış ve Âdem’e, ondan yediği takdirde öleceği bildirilmiştir? Eski Ahitle ilgili araştırma yapanların bazısına göre bu iki ağaç aynıdır. Süleyman’ın Meselleri’nde (3:13, 18) hayat ağacı İlahî hikmetle aynı addedilmiştir. Diğerlerine göre ise hayat ağacını elde etmek kolay değildir. O, ancak iyi ile kötünün bilgisine, yani hikmete ulaşmakla bulunabilecektir (Bolay, 1988: 361). Bu yasaklamada başka hiçbir yerde bilinmeyen bir düşünce ortaya çıkmaktadır: “Bilginin varoluşsal değeri.” Diğer bir deyişle, “bilme” insan varoluşunun yapısını kökten değiştirmeye muktedirdir (Eliade, 2003: I/207). Nitekim insana secde etmemek hususundaki gerekçelerinden anlaşıldığı kadarıyla zeki olduğuna hükmedilebilen şeytan, bilgiye ulaşma kabiliyeti konusunda da insanı kıskandığı için, onun ayağını kaydırmıştır. Âşıklar ta Ezel bezminde marifet zevkiyle İlahî aşkın lezzetini yaşarken, henüz ne gökler ne de Âdem ve Havvâ vardır. Saf yaradılışa sahip Âdem daha dün gelmiş ve cennette gezer iken, o an iblis onu aldatmış, sonuçta o dünyaya ayak basmıştır. Beytin öncesine bakıldığında, aşk ve âşıklığın kâinatın yaratılmasından önceye dayandığı görülmektedir. Nitekim âlemin yaratılışının özünde aşk vardır: Dün geldi sâfî Âdem dünyâya basdı kadem İblîs aldadı ol dem Uçmak’da gezer iken (Yunus Emre, 243/4) Âşığın sevgiliden bir lahza feragat edip de, kendisiyle meşgul olması yakışık almamaktadır. Âşığın kendini düşünmesi, Âdem’in buğdaya meyletmesine benzemektedir. Ancak bu meyil cennetten çıkarılmak ve dünyaya indirilmekle neticelenmiş, bir bakıma çok hoş sonuçlar doğurmamıştır. Beyitte “kendüme” ve “gendüme” kelimeleri arasında yapılan cinas dikkat çekicidir: Bir lahza eger sînden kendüme olam meşgûl Âdem bigi olam ki meyl eyledi gendüme (Kadı Burhaneddin, G.67/5) Dünya derdine düşen menfaatperest sofi, hasetçi ve münafık gibi tiplerin yanında kişi, lanetlenmiş şeytanın iğvasına uymasa, hiç âdem değildir. Dolayısıyla bu gibi düzenbazlar karşısında kişinin, yanlışa sürüklenmemesi imkânsızdır. Şeytanın tuzağına düşmeyen, âdem değil, ancak melek olur. Beyitte, âdemin çaresiz kalışı durumu, şeytanın Hz. Âdem’i aldatması olayına telmihle çarpıcı hale getirilmiştir: Bunlarun yanında hiç âdem degül ey dostlar Uymasa şeytân-ı mel‘ûnun kişi iğvâsına (Zâtî, G.1475/6) 476 İblis, Âdem’i cennetten çıkarmış, rakip de âşığı, sevgilinin kûyundan ihraç etmiş, uzak düşürmüştür (Muhibbî, G.1525/4). Rakip, sevgilinin kûyunun cennetinden âşığı ayırmıştır. Bu durum Âdem’in şeytanının, sonuçta onu cennetten çıkarmasına benzemektedir: Çıkardı Âdemi cennetden İblîs Rakib itdi beni kûyından ihrâc (Muhibbî, G.277/4) Cennet-i kûyından ayırdı Mesîhîyi rakîb ‘Âkıbet çıkardı bak şol âdemün şeytânına (Mesîhî, G.234/10) Âşık, sevgilinin kûyunun cennetinde iken, rakip onu oradan uzaklaştırmıştır. Bu haliyle yüzü kara rakibi, âşık, şeytana benzetmektedir. Nitekim şeytan olmasa, cennetten Âdem ne diye çıkacaktı ki (Ahmed Paşa, G.278/3). Sevgilinin cenneti andıran mahallesinden âşığı ayrı düşüren rakip, Hz. Âdem’in cennetten çıkarılmasında etkili olan şeytan konumundadır: Cennet-i kûyında iken dûr kıldun sen beni Ey rakîb-i rû-siyeh şeytâna benzetdüm seni (Muhibbî, G.2775/6) Şeytan cennette Âdem’e az bela olmamış, onun başına çok işler açmıştır (Zâtî, G.1378/3). Şeytan olan rakibin fitnesiyle sevgilinin cennet bağının ravzasından sürülüp ayrı düşmek Âdem’e çok zor gelmektedir. İmtihan ve bela anlamına gelen “fitne” beyitte her iki manayı da ihtiva etmektedir. Cennetten çıkarılıp dünyaya gönderilmek bir imtihan olduğu gibi, bu olay şeytanın başa açtığı iş ile gerçekleşmiştir: Âdeme şeytân rakibün fitnesiyle sürülüp Ravza-i bâğ-ı cinânından cüdâ düşmek ne güc (Hayretî, G.33/5) İlahî suret üzere varlık sahnesine çıkarılan insan Yaratıcısı ve mükemmel örneği gibi o da cennette iskân etmiş olsa da, insanlar artık cennette yaşamamakta, dünya meşakkatleriyle cedelleşmektedirler. Ancak bütün bunlar işlenen bir günahın sonucudur, insanın varoluş koşulları bu sebeple değişmiştir. İlk insanın geçirdiği bu bozulmada Yaratıcının hiçbir sorumluluğu bulunmamaktadır. Hint düşüncesinde de görüldüğü gibi, insan türü kendi davranışlarının semeresidir (Eliade, I/205-206). Nefis yüzünden sevgilinin kûyunun cennetinden ayrı düşen âşık ah çekip, kendisine bütün günahın Âdem gibi buğdaydan olduğunu söylemektedir. “Gendümden” kelimesini “kendimden” şeklinde de anlamak mümkündür. Bu bakımdan insanın menfi yönde yapıp ettikleri, işlediği günahlar kendinden, yani nefsinden kaynaklanmaktadır: 477 Nefs ucından ayru düşdüm cennet-i kûyinden âh Bana da Âdem gibi gendümden oldı hep günâh (Nev‘î, Mk.37/1) Bu şeytan kimseye uyduğu takdirde; âşık, ağyarın yâr kûyundan bir gün kendisini -şeytanın Âdem’i cennetten sürdürmesi gibi- sürdüreceğinden korkmaktadır. Zaten ağyar/rakipler, yârin cennetinden âşığı çıkarma potansiyeline sahip olan şeytandır: Korharam ağyâr bir gün yâr kûyından beni Sürdüre cennetden uymasun bu şeytân kimseye (Mihrî Hâtun, G.171/4) Yârin kûyunu şayet âşıklar Süleyman’ın mülküne verirlerse, onlar dünyada Âdem değil Ehrimen’dirler. Dolayısıyla âşıklar Süleyman’ın mülkü dahi olsa, sevgilinin mahallesini hiçbir şeye tercih etmeyen kimselerdir. Aksi takdirde onlar Âdem değil Mecusiliğin, kötülük ve karanlık güçleri temsil eden tanrısı Ehrimen/şeytan olurlardı. Nitekim ta başından beri hasedi, inadı ve kibri nedeniyle şeytan bencilliğe kapılmış ve maddi olana, mülk kavgasına düşmüş kendisi İlahî huzurdan ve cennetten kovulduğu gibi, Hz. Âdem’in de ayağını kaydırmıştır: Kûy-ı yârı virevüz mülk-i Süleymâna eger Hayretî dünyede âdem degülüz ehrimenüz (Hayretî, G.126/5) İnsanlığın atasını cennetten çıkaran o yılanı gör ki, kendini beğenen nefis, yedi başlı ejderhadır. Buna göre nefis, Hz. Âdem’in cennetten çıkmasına sebep olan yılan misali, yedi başlı ejderhayı andırmaktadır. Yedi başlı ejderha motifiyle nefsin yedi mertebesine işaret edildiğini söylemek mümkündür. O mertebeler ise, “nefs-i emmâre, levvame, mülhime, mutmainne, râziyye, merzıyye ve kâmile”dir. Beyitte şeytan yerine yılana vurgu yapılması, Yahudiliğe ait kaynakların; İslam dünyasındaki, dolayısıyla şair üzerindeki etkisini gözler önüne sermektedir. Ancak yine de yılanın, şeytanın sembolü olduğunu unutmamak gerekmektedir: Ejdehâ-yı heft-serdür nefs-i hodgâm ey gulâm Ceddini cennetden ihrâc eyleyen ol mârı gör (Usûlî, G.28/6) İblise cenneti bahşetmekte, insana dane vermemektedir. Âdem’in bu kavimden şikâyet etmesi gayet normaldir. Dolayısıyla beyitte Hz. Âdem’in yemekten men edildiği meyveye telmihle dane, yani buğday söz konusu edilmektedir: İblis’e bahş-ı cennet ider sana dâne yok Âdem bu kavmden nice itmez şikâyeti (Fehîm-i Kadîm, Ms.2/III-3) 478 Sevgili, âşığı telkin potasından altın gibi eritmiştir ve âşıkta ne şeytan ne vesveseleri ne Âdem ne de isyanı kalmıştır. Hz. Âdem’in yasak meyveden yemesi olayına telmih yapılan beyitte, aşkın telkin edilmesiyle altın misali kabında eriyerek saflık kazanan âşığın, bu sayede birtakım bağlardan kurtulduğu belirtilmektedir: Beni kâl etdi telkin pûtesinden zer gibi ben de Ne şeytân kaldı ne vesvâsı ne Âdem ne ‘isyânı (İbrahim Hakkî, G.340/3) Rakip, âşığa buğdayın hâl’ini yanağında arz eylemektedir. Sanki cennette şeytan Âdem’e öğüt vermektedir. Rakip, yanaktaki bene benzeyen buğday tanesini âşığa sunmaktadır. Ancak bu şeytanın Hz. Âdem’e cennette telkinatta bulunup da onun ayağını kaydırmasına benzemektedir. Yani rakibin aşığa yaptığı, çok da iyi niyete mebni bir davranış değildir: Bana hâl-i gendümin hadinde ‘arz eyler rakîb Sanasın cennetde virür âdeme şeytân öğüt (Muhibbî, G.189/2) Âdem’i cennetten ırak eyleyen buğday misali, sevgilinin yüzünde misk kokulu daneyi gören âşığın yapacağı bir şey yoktur. Sevgilinin cennete benzeyen yüzündeki misk kokulu beni, âşığı celp etmiştir. Nitekim Âdem’i tuzağa düşüren bir danedir (Nesîmî, G.452/6). Kuşların yakalanması için yapılan tuzağın ortasına konulan buğday tanesinin gördüğü işlevi, sevgilinin beni görmekte, zülüfle birlikte âşığın gönül kuşunu avlamak fonksiyonunu icra etmektedir. Âşığın gönlünün sevgilinin benine meyletmesini kınamamak lazımdır. Çünkü cennetten Âdem’i çıkaran da bir danedir: Âdemi cennetten ırak eyleyen çün boğdadır Neylesin çün kim yüzünde gördü müşkîn dâneyi (Nesîmî, G.405/6) Meyl eyler ise gendüm-i hâlüne dil ne ta‘n Cennetden âdemi çıkaran çünki dânedür (Muhibbî, G.500/3) Sevgilinin cennet yüzündeki beninin danesine bakınca, Âdem’in niçin sabırsızlık gösterip buğday tanesine yahut yasak meyveye el uzattığı anlaşılmaktadır. Bu itibarla sevgilinin yüzünün cennetinde, benine meyleden bir âdemoğlu olarak âşığın işlediği günahı çok görmemek lazımdır: Dâne-i hâline bak cennet-i ruhsârında Nice sabr eylesün Allâhı seversen âdem (Bâkî, G.331/4) Yüzün uçmağında ger meyl itdüm ise hâlüne Âdemîyem kılmış olam nola günâh iy begüm (Kadı Burhaneddin, G.568/2) 479 Sevgilinin buğday renkli yüzüyle kendini kaybeden Âdem’den, kasten günahın sadır olması katiyen imkân dâhilinde değildir. Dolayısıyla cennetten çıkarılmaya sebep olan bu günahın arkasındaki hikmetin aşk olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim şeytanda olmayan şey aşktır. Hatta şeytanın Hz. Âdem’i çekememesindeki en büyük sebebin de aşk olduğu söylenmektedir. Zira şeytanda aşk hariç, bütün insani özellikler mevcuttur (Yağmur, 2010: 76). Şeytan bundan yoksun olduğu için bilgi ve hikmeti elde etme, sırlara vakıf olma potansiyelinde olan insanoğlunu kıskanmış ve onun başına çorap örmüştür. Öte yandan bu sürçme ve cennetten iniş, aslında kemâlin gerçekleşmesi için gerekli bir aşamadır. Zira dünya gurbetine düşüp ayrılık idrak edilmeden, aşkın olgunluğa ulaşması mümkün değildir: Rûy-ı gendüm-gûnunun fikriyle kendin etdi gayb ‘Umd ile sâdır ola hâşâ ki âdemden hatâ (İzzet Molla, Na‘t 1/9) Sevgilinin beninin danesine meyli olmayanın cihan bağında âdem olmadığı aşikârdır. Zira bu dünya aşkın tam manasıyla idrak edilmesi için insanoğlunun misafir edildiği bir mahaldir: Yog ise dâne-i hâline meylün Cihân bâgında bil âdem degülsin (Mesîhî, G.190/3) Âşık, sevgilinin hâl’ini öpmeyi istemekte, sevgili kûyundan sürerse de bir mahzuru olmadığını söylemektedir (Zâtî, G.1388/4). Nitekim Âdem, cenneti buğday tanesine, âşık da bene satmıştır. Oğul atasına benzerse ancak böyle benzeyecektir. Cenneti Âdem’in bir daneye satmasına mukabil, seleflerini takip eden bir hayırlı halef olmak bakımından âşığın da bunu yapması icap etmektedir. Biricik inci olan sevgilinin olmadığı bir cennete âşığın gereksinimi yoktur. İlim ve hikmet sahibi olan, Âdem gibi cenneti bir daneye satmaktadır. “Dür-i yek-dâne” terkibi istiare konumunda olup, sevgiliyi karşıladığı gibi, Hz. Peygamber için de kullanılan dürr, dürr-i yetim gibi ifadelerden hareketle beyitte ona da atıf yapıldığını söylemek mümkündür: Âdem behişti tâneye sattı o hâle ben Benzerse böyle benzese oğul atasına (Hayâlî, G.488/3) Hakkıyâ cenneti bir dâneye satdı Âdem Sen de ger hayr-ı halefsen gözet isr-i eslâf (İsmail Hakkî, G.161/6) Ol dür-i yek-dânesüz bana gerekmez cenneti Cenneti âdem gibi bir dâneye dânâ satar (Zâtî, G.377/3) 480 Âdem olanın, bir buğday değerinde dahi olmayan dünyayı satın alıcı olmaması gerekmektedir (İsmail Hakkî, G.274/5). Hatta âşık, cinana aldanırsam âdem değilim demekte, cennetin ne danesini ne de tuzağını istemektedir. Dolayısıyla âşığın dünyaya da cennete de meyletmediği anlaşılmaktadır: Âdem değilim aldanır isem cinâna ben Ne dânesini isterem anun ne dâmını (Necâtî, G.627/6) Âdem, cennette daneyi yemese, Hakk’ın insanlara hidayetinin gerçekleşmeyeceği dile getirilmektedir. Nitekim ayette de cennetten inmeleri emredilen insanlara Allah’ın hidayeti gelir de, her kim ona tabi olursa, onlar için herhangi bir korku ve üzüntünün, sapma ve bedbahtlığın olmayacağı buyurulmaktadır (Bakara, 2/38; Tâhâ, 20/123). Bu bakımdan cennetten bu dünyaya inişteki bir hikmet de İlahî hidayet zevkini tatmaktır. Hakk’ın yol göstermesi sayesinde insan doğruya ulaşmakta, kemâli gerçekleştirmektedir: Yimese dâneyi cennetde Âdem Olur mıydı bize Hakkın hüdâsı (Kuddûsî, K.15/10) Sevgilinin yılanı andıran saçı ve kâfir hattı el birliği etmişler, Âdem’i hâl (ben)’e çekmişlerdir. Nitekim onu cennetten çıkaran dane olmuştur. Zülfün yılanı ve tuzağı temsil etmesi manidardır. Zira Hz. Âdem ve eşinin cennetten çıkmasında etkili olan yılan, buna vasıta kılınan da danedir: Zülf ile benzer eli bir eyledi kâfir hatı Âdemi cennet içinde çıkaran çün dânedür (Muhibbî, G.771/2) Âdem henüz Havvâ’nın saçına gönül bağlayan olmadan, aşk ve güzelliğin irtibatının daha yeni sağlamlaştığı söylenmektedir. Âdem’in gönlü sevgili konumundaki Havvâ’nın saçına düşmeden biraz önce aşk ve güzellik bağı kuvvet kazanmıştır. Ancak gönül kesrete tutulunca, tuzağa düşmüş ve dünya gurbetine atılmak kaçınılmaz hal almıştır. Âdem’e dane yediren, Havvâ’nın cilvesi olduğuna göre, Havvâ gibi güzelliği inci tanesinden öğrenmek gerekmektedir. Süslü bir inciyi andıran Havvâ, aynı zamanda dünyanın süsü ve cezbedici yönünü de temsil etmektedir: İrtibât-ı hüsn ü ‘aşk olmışdı müstahkem henüz Turre-i Havvâ’ya dil-bend olmadan Âdem henüz (Nâbî, G.274/1) Dâne yidiren Âdeme çün cilve-i Havvâ Havvâ gibi zîbâlıgı dür-dâneden öğren (Kuddûsî, G.587/3) 481 Âdem pâk neslinden Hz. Peygamber’in dünyayı teşrifini duyunca, cennet bağını bir tane buğdaya değişmiştir. Hz. Âdem’in daneyi yiyerek cennet bağını dünyaya değişmesini, Hz. Peygamber’in dünyayı şereflendireceği olayına bağlayıp hüsn-i ta‘lîl yapan şair, aşağıdaki beyitte hem Hz. Peygamber’i yüceltmiş olmakta hem de insanlığın dünyaya gönderilişindeki bir diğer hikmete değinmektedir: Duyunca makdem-i teşrîfün Âdem sulb-i pâkinden Degişdi habbeye bâg-ı cinânı yâ Resûla’llah (Kânî, Na‘t 16/2) 3.2.3.Cennetten Düşüşün Klasik Türk Şiirindeki Tezahürleri Şeytan tarafından ayakları kaydırılan Hz. Âdem ve eşi, içinde bulundukları cennetten çıkarılmış, bir kısmı diğer kısmına düşman olarak indirilmiş ve âdemoğluna belli bir zamana kadar yerleşme ve faydalanmanın olduğu yeryüzünde yaşamak takdir edilmiştir (Bakara, 2/36; A‘râf, 7/24; Tâhâ, 20/123). İşlenen bu günahın sonucunda cennetten iniş gerçekleşmiştir (Bakara, 2/38). Hz. Âdem ile Havvâ hatalı bir davranışta bulunmuşlar, sonuç olarak da Allah onlara cenneti terk etmelerini ve yeryüzüne inmelerini emretmiştir. “Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım.” (Bakara, 2/30) ayeti Allah’ın zaten Hz. Âdem’i cennet için değil, dünya için yarattığına işaret etmektedir (Murata ve Chittick, 2012: 226). Dolayısıyla iniş mukadderdir. Kur’an, cennetten düşüşe, işlenen günahı sebep gösterirken; Eski Ahit, bilgi ağacından yiyen insanın, hayat ağacını da keşfedip ölümsüzlüğe kavuşmasının engellenmesi amacıyla cennetten çıkarıldığını ifade etmektedir. Nihayetinde çift, Aden bahçesinin dışına çıkarılmış, toprağı işlemeye mecbur bırakılmış ve hayat ağacına giden yol da koruma altına alınmıştır (Tekvin, 3:22-24). Hristiyanlıkta Âdem’in yasak ağaçtan yemekle büyük bir günah işlediğine, İlahî gazaba uğradığına, bu günahının kıyamete dek her yeni doğan çocuğa sirayet ettiğine, dolayısıyla onların da günahkâr bir halde doğduklarına, ancak vaftize tabi tutulmak suretiyle cehennemlik olmaktan kurtulduklarına inanılmaktadır. “Asli günah” olarak adlandırılan bu inanç, Hristiyan kültür ve felsefesinin ana düşüncesini oluşturmaktadır. Hristiyanlıkta insan, kötülüğün içinde kılavuzsuz bırakılmış, günahıyla baş başa kalmıştır. İslamiyet’te ise Allah hidayete erdirici, bağışlayıcı ve yardım edicidir (Bolay, 1988: 362). Zaten Hz. Âdem cennetten çıkarıldıktan sonra Rabbinden birtakım kelimeler almış ve tövbesi kabul edilerek affa mazhar olmuştur (Bakara 2/37). Üstelik 482 Kur’an’da suç ve cezanın ferdî olduğu; hiçbir kimsenin başkasının günahından sorumlu tutulmadığı beyan edilmektedir (En‘âm 6/164). Cennetten dünyaya iniş, Âdem ve Havvâ için bir ceza değil, yalnızca iblis için bir ceza olsa gerektir. Çünkü Âdem, Allah’ın yeryüzünde bir halife yaratacağına dair vaadinin doğruluğu için indirilmiştir (İbn Arabî, 2008: 265). Öte yandan düşüş ilk etapta olumsuz bir hadise olarak görünse de, aslında birçok kazanımları beraberinde getirmiştir. Her şeyden önce düşüş, yeniden yükselmenin bir başlangıcıdır. Düşüş, çıkış için zarurî bir hal, Mutlak’ı idrak etme ve kemali gerçekleştirme noktasında önemli bir aşamadır (Yıldırım, 2007: 215-216). Halifelik vazifesini icra etmek kulluğu gerektirmektedir. Kulluk da yerine göre tenzih ve celâl isimleriyle uygun bir ilişki içinde bulunmaya dayanmaktadır. Tam manasıyla kul olmak için, İlahî celâlin de bilinmesi icap etmektedir. Bu itibarla Allah’tan uzak düşülen dünyada, O’nun celâli ve gazabının neticeleriyle baş başa kalmak durumu hâsıl olmuştur. İnsanî yetkinleşmenin tüm imkânlarını elde etmek için, cennette O’na yakınlık kadar, dünyada O’ndan uzak kalış da gerçekleşmiştir (Murata ve Chittick, 2012: 227). Dolayısıyla insanoğlu İlahî kahır, gazap ve celâli de idrak etmek için bu dünyaya gönderilmiştir. Açlık, susuzluk, sıcaklık gibi herhangi bir olumsuz durumun olmayıp, mutlak uyumun yaşandığı ve çevreyle irtibatın bulunmadığı cennette, insanın çevresinin farkına varması da imkânsızdır. Nitekim Hz. Âdem ve Havvâ yasak meyveyi yemekle, şüpheye ve itaatsizliğe yetenekli olan şuurlu ve özgür benlik sahibi olmuşlar, işledikleri bu fiilin sonucunda içinde yaşadıkları dünyanın farkına varmışlardır (İkbal, 2014: 118- 119). Bu itibarla insan dünyanın farkına varınca onun sorumluluğunu taşıyabilecek varlık haline gelmiş, “beşer”den “âdem” vasfına yükselmiştir. İnsan, çevreyi yeniden şekillendirme ve koruma imkânına eriştiği için Allah’ın, dünyadaki halifesi kılınmıştır (Cansever, 2010: 213-214; 2012: 97). Nitekim eski Türklerde de bu anlayışın tezahürlerini görmek mümkündür. Onlara göre insan, ne İran ve Hint mitolojilerinde olduğu gibi, Yaratıcının eğlenmesi veya tecrübe için var edilmiştir ne de ön Asya mitolojilerinde olduğu gibi, cennetten kovulmuş günahkârdır. Bilakis insan kişilik sahibi üstün bir varlıktır (Ögel, 2010: II/150). Kişilik sahibi olmak mükellefiyetle, üstün olmak da halifelikle bağdaşmaktadır. Cennetin mitsel anılarına ilişkin bilinen her şey, “düşmüş insan”ın şimdiki halinde gerçekleşmesi ebediyen mümkün olmayan bir bolluk ve güzelliği yaşayan ideal 483 bir insanlık imgesi olarak tezahür etmektedir. Gerçekten, birçok halkın mitosları insanların ölümü, külfeti, acıyı bilmediği; bol miktarda yiyeceğe kolayca sahip olduğu çok eski bir çağa imada bulunmaktadır (Eliade, 1994: 93). Gelinen o yer ve yaşanan o zaman, her haliyle mükemmelliği ifade eden bir yer ve zamandır. İnsanın tabiatı, aslının, neşe dolu ikametgâhının özlemi içerisindedir (Haydar, 1991: 161) İnsanın bütün anılarına işlemiş olan o ilk konak (cennet), aynı zamanda İlahî umut ve en büyük ödül olmuştur. Ondan ayrılış yeryüzündeki imtihanın başlangıcını ifade ederken, ona dönüş ise kavuşmanın düğün gecesi olacaktır. Bahçe (cennet) aynı zamanda yaradılışın akışı içerisinde anlamlı bir referans olmuştur. O, sanat ve mimariyi kullanarak insanların ifade etmeye çalıştıkları zaman, yer ve kültürden bağımsız, öteleri anımsatan bir örnektir (Haydar, 1991: 149). Dolayısıyla cennetten düşen insan gerek yaptıklarında gerekse yazdıklarında özlemini duyduğu o zamana ve o beldeye atıfta bulunmaktadır. Henüz varlık sahnesine çıkmadan evvel, yeşil bir ummanı andıran ilm-i İlahî’de, a‘yân-ı sâbiteler halinde huzur ve sükûn içerisinde bulunan insanoğlu, aslında tasavvufî manada bir cenneti yaşamaktaydı. Zira orası henüz ayrılığın vuku bulmadığı, vahdet halinin yaşandığı bir derya idi. Cennette bulunmak, bir bakıma sevgilinin diyarından uzaklaşmak demekti. Dolayısıyla beyitte, tam bir huzurun yaşandığı o marifet denizinin karşılığında, Hz. Âdem’in cenneti tercih etmesi hoş karşılanmamıştır. Beyitte aynı zamanda, Allah u Teâlâ’nın yeryüzünde halife yaratacağını bildirmesi karşısında meleklerin yakınması olayından bahseden Bakara Suresi 30. ayete işaretin olduğu söylenebilir: Âdem evvel ser-i kûyun verip almış cennet İşitip ta’n-i melek sonra peşîmân olmuş (Fuzûlî, G.136/6) Âdem, Allah âşıkları için bir model oluşturmaktadır, çünkü onu cennet bile aldatmamıştır. Âdem, yaratıklar âleminde en iyi şeyleri görmek için cennete gitmek durumunda kalmış, gördüğü o yerin, kendi Sevgilisi karşısındaki değerini ölçme imkânı bulmuştur. Âdem, cennetin hiçbir değeri olmadığını anlayınca, doğal olarak orayı terk etmek gerçekleşmiştir (Chittick, 2008: 100, 101). Nitekim zâhide hitapla âşık, cananın kûyunu koyup da Âdem’in cennette durmayacağını, zira Me’vâ cenneti denilenin, âşıklar tarafından bilindiğini söylemektedir. Sevgilinin mahallesinin âşık nazarındaki önemi, Hz. Âdem’in cennetten ayrılışıyla irtibatlı olarak vurgulanmaktadır: Kûy-ı cânânı koyup anda turur mı âdem Zâhidâ bilmemiyüz cennet-i me’vâ didügün (Şeyhülislâm Yahyâ, G.194/2) 484 “Âdem isem, kuyunun cennetini terk eylemeyeyim” (Necâtî, G.557/5) diyen âşık, sevgilinin kûyunu koyma sözünü dillendirmemesini nasihat ediciden istemektedir. Bu nasihati kimse Âdem’e cennette vermemiştir. Zaten âşığın, cennet olan kûy-i yâri terk etmek gibi bir lüksü yoktur. Böyle bir nasihatin fayda etmeyeceği ortadadır: Nâsıh bana mahalle-i dil-dârı ko deme Bu pendi kimse vermedi cennette âdeme (Necâtî, G.545/1) Cihanda bu günaha sebep olan kulların cürmü şimdiye has değildir. Çünkü günah başlangıçta insanoğluna Âdem ve Havvâ’dan kalmıştır. Bu ifadeler günahın insana atasından miras kaldığını gösterdiği gibi, az da olsa, asli günah fikrini çağrıştırmaktadır: Bu dâ‘î kulların cürmü cihânda şimdi mi kaldı Güneh evvelde kalmıştır bize Havvâ vü Âdemden (Nesîmî, G.346/16) Cürmüne bakıp beni huzurundan uzak tutma diye sevgiliden ricada bulunan âşık, çünkü bu cihanda günah işlemeyen âdemin olmadığını söylemektedir. Yani âdem olan herkes günah işlemektedir. İnsan potansiyel olarak iyilik veya kötülük yapma kabiliyetine sahiptir: Cürmine bakup Mihrî’yi dûr itme tapundan Olmaz bu cihânda çü günâh işlemez âdem (Mihrî Hâtun, G.105/6) Bir buğday için Âdem, o cenneti terk eylemiştir (Kadı Burhaneddin, G.507/5). Nitekim buğday renkli sevgili, yüzünü gösterip de, onu görme imkânı bulanların - âdemse eğer- cenneti dahi anmayacakları söylenmektedir. Sevgilinin yüzü zaten bir cennet olduğuna ve vahdeti temsil ettiğine göre, maddi güzelliklerin olduğu bir cennetin gözden çıkarılması, hafızadan silinmesi normaldir. Sevgilinin yüzünde hayret vadisine dalan âşıklar, cennetin süslü nimetlerine rağbet etmeksizin, kendilerinden geçmiş olarak o daneyi yemişlerdir. Zira likâ ve vahdetin yaşandığı yüz ve ben karşısında, maddi cennete tamah etmek âşık için şık düşmemektedir: Gösder yüzüni bana iy dilber-i gendüm-gûn Uçmağı dahı anmaz gören seni âdemse (Kadı Burhaneddin, G.453/3) Bilmeyüb ol hayret-ile dâneyi ekl itdiler İtmeyüb rağbet cinânın ni‘met-i zîbâsına (Kuddûsî, G.100/6) İnsanlığın atası Dârü’s-selâmı terk etmiş olduğuna göre, insanların bu evde daima selametle kalması muhal olsa gerektir. Zira bu dünya sıkıntı, meşakkat ve 485 belaların olduğu emniyetten uzak bir yerdir. Bela/imtihan dünyasına gönderilmiş insanın selamet üzere karar kılması zaten imtihanın ruhuna aykırıdır: Ey birâder atamuz Dar-üs-selâmı kıldı terk Biz selâmetle kalavuz mı bu evde ber-karâr (Zâtî, G.145/3) Âdem, yanılıp buğday yemiş ve cennetten sürülüp dünyaya gelmiştir (Yunus Emre, 191/6). Âdem bilmezlik edip, yasak meyveye yaklaşınca, yaptığı yanlış kendisine hemen bildirilmiş, akabinde cennet bağından dünyaya salınmıştır. Tabiri caizse emre itaatsizliğin bedeli, cennetten uzaklaştırılıp, dünyaya gönderilmekle Hz. Âdem’e ödetilmiştir: Bilmezlük itdi kendüyi bildirdiler hemân Bâğ-ı cinândan Âdemi dünyâya saldılar (Taşlıcalı Yahyâ, G.116/2) Cihan mülkü Âdem’in cennete değişip de evladına vakfettiği, o atadan kalma köhne bir saraydır. Eskimiş ve pörsümüş bir köşkü andıran bu dünya, insanoğluna babasından kalma bir yeridir. Dolayısıyla cennetin mukabilinde alınan ve sonu yaklaşan bu dünyaya rağbet etmek akıl kârı bir iş değildir: Kalmış Âdemden sarây-ı köhnedür mülk-i cihân Kim değişmiş cennete vakf eylemiş evlâdına (Nâbî, G.747/10) Âdem, cennete girmek için minnet çekecek değildir. Zira orası insana Âdem babasından miras kalmıştır. Cennette iskân etmek insanoğluna Âdem’den vakfolunmuş baba gayrimenkulüdür. Yani cennet -Hz. Âdem satmamak üzere- miras bırakılmış bir yerdir. Buna göre insan babadan miras kalan cennet için hak talep edebilmeye kabildir: Minnet mi çeker girmek içün Cennete âdem Mîrâs kalupdur bana Âdem pederümden (Kânî, G.143/2) Baba meşrûtasıdır Âdemden Vakf olundu bize süknâ-yı cinân (İzzet Molla, Tr.232/2) Âdem’in cennetten çıkarılmasına sebep oldum diye, buğdayın yakasının yırtığı, dikişi belli olmayan yamaya uygun değildir. Hüsn-i ta‘lîl sanatının yapıldığı beyitte, buğday tanesinin ikiye bölünmüş hali bir yaka yırtmacına benzetilmiş ve bu parçaların uygun bir yama olmayacağı ifade edilmiştir. Çünkü buğday sebebiyle cennetten iniş vuku bulmuştur: Hurûc-ı Âdeme ben bâ‘is oldum diyü cennetden Rüfûya nâ-sezâdur gendümün çâk-i girîbânı (Nâbî, G.860/3) 486 Hz. Âdem ile Havvâ cennetten ve nimetten ayrı düşmüşlerdir (Hüdâyî, 67/2). İnsanlar bu dert ve hasretten ötürü ağlasalar yeridir. Çünkü bu aşağı dünyaya bir hata eseri gelinmiş, beka fenaya terk edilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, çok da akıllı bir alışveriş yapılmamış, beka terkedilmekle fena bir iş yapılmıştır: Geldük bu dehr-i dûna hatâmuz budur bizüm Terk eyledük bekâyı fenâmuz budur bizüm (Kâmî, G.134/1) Ayrılık, gönle vuslat cennetinin müjdesidir. Âdemin oğulları olmaktan ötürü elde iktidar yoktur. İnsan zayıf yaradılışlı olduğu için, sürekli ayrılığa tahammül edemeyecektir. Bu itibarla ayrılığın sonunda vuslatın gerçekleşeceği ümidi ve hayali onu ayakta tutabilen güç olmaktadır: Hicrân dile nüvîd-i behişt-i visâldir Yok iktidâr elde çü ebnâ-yı Âdemiz (Şeyh Gâlib, G.149/3) Âşık, sevgiliye hitapla, Âdem’e böyle cefayı Allah’ın layık görmediğini söylemektedir (Şeyh Gâlib, G.330/4). Nitekim Hz. Âdem aşk ile selamet bulmuş, hiçbir şeye muhtaç olmayan Allah (Samed) onu affetmiş, halini itiraf eden Âdem’e Hak’tan yardım eli ulaşmıştır. Allah’ın saf kıldığı kulu Âdem, nice hüzün ve gam çekmiş (Kuddûsî, K.24/1), işlediği günahın farkına varıp da pişman olunca, Rabbi onu bağışlanmıştır (Bakara, 2/37). Ancak selamet bulmak aşk ile gerçekleşmiştir. Dünyaya gelişteki hikmet aşk olsa gerektir. Sevgiliye daimi bir vuslatta sevgilinin değerinin anlaşılması ve ona aşkın gerçekleşmesi mümkün görünmemektedir: ‘Işk ile Âdem selâmet buldı ‘afv itdi Samed İ‘tirâf-ı hâl idüb irdi ana Hakdan meded (Kuddûsî, Muaşşer 3/III-4) Zemin ile zaman öyle huzurun başşehri olmuştur ki, bu demde Âdem’in yâdına cennet gelmese yeridir. Bir tarafta harikulade bir güzellik arz eden bu yer ve zaman cenneti dahi unutturacak düzeyde iken, diğer tarafta da bu âlemin asayişinde bekanın olmadığı, rahat için bir an bile cennette Âdem’in kalmadığı söylenerek ah çekilmektedir. Bir bakıma cennette Hz. Âdem’in rahat etmek için bir an dahi durmayıp da bu keşmekeşliğin yaşandığı dünyaya gelişine eseflenilmektedir: Şöyle ser-şâr-ı neşât oldı zemîn ile zamân N’ola bu demde behişt olmaya yâd-ı Âdem (Kâmî, Ms.5/I-7) Âh kim bu ‘âlemün asayişinde yok bakâ Râhat içün bir nefes cennetde Âdem kalmadı (Nev‘î, Ms.1/20) 487 Âdem, bir buğday tanesi için bunca zaman ağladıktan sonra, evladının bu nimetle neşeli olması mümkün değildir. Bu itibarla dünya, nimetinin ve yaşamının zevkine varılacak bir yer değildir. Zira her an için onu kaybetme riski vardır. Gelecek endişesi de insanoğlunun doğasında bulunmaktadır. Zaten şeytan Hz. Âdem’i “Allah ebedî kalanlardan olmayasın diye bu ağaca yaklaşmanı istemiyor.” diyerek kandırmıştır: Bir dâne içün girye ede bunca dem Âdem Evlâdı bu ni‘metle ne mümkin ola hurrem (İzzet Molla, Ms.19/VI-1) Âşığın deli gönlü sevgilinin beninin danesine düşmüştür. İnsanoğluna özgü bir davranış olduğuna göre, âşık sevgiliden günahını bağışlamasını istemektedir. Daha önce de zikredildiği üzere ben, muhabbetin merkezi olan kalpteki “habbetü’s-sevdâ”yı (siyah noktayla), siyahlık ve yuvarlaklık itibariyle kişisel benliği (self/öz) temsil etmektedir. Dolayısıyla âşığın bene meyletmesi bir insan olmasının gereğidir. Bu sayede benliğine kavuşan âşık, gelişimini tamamlayıp kemâle erebilecektir: Dâne-i hâlüne düşdi bu delü gönül Âdemîlıhdur nola bağışla günâhın (Kadı Burhaneddin, G.91/3) “Eğer huride bunun gibi zülüf ve hâl olsa âdemoğlu cihanda asla günahkâr olmazdı.” diyen âşık, sevgilinin zülfü ve beninin onu bu dünyada cezbettiğini dile getirmektedir. Nitekim bir peri olan sevgilinin aşkının zincirine ansızın düşen âşık, Âdem’in yaradılış sebebinin ne olduğunu şimdi bilmiştir. Sevgilinin zinciri andıran saçına kapılan âşık, yaradılışın özünde aşkın olduğu, zaten bu dünyaya gönderilmek üzere yaratılan Hz. Âdem’in de, aşkı idrak etmek için cennetten çıkarılıp bu dünya gurbetine atıldığını fehmetmiştir Güneh-kâr olmayayidi cihânda âdemî hergiz Eger hûrîde bunun tek dahı bir zülf ü hâl olsa (Kadı Burhaneddin, G.590/3) Bir perî silsile-i ‘aşkına düştüm nâ-geh Şimdi bildim sebeb-i hilkât-i Âdem ne imiş (Fuzûlî, G.131/2) Âşık, sevgilinin firakının derdinin kendinden kaynaklandığını, cenneti gönlün hevası nedeniyle terk eylediğini söylemektedir. Cinân ile cenân arasındaki cinas ve aynı kökten türedikleri için iştikak sanatının varlığı dikkat çekmekte, aşk sebebiyle cennetin terk edilip, sevgiliden ayrılığın tahakkuk ettiği dile getirilmektedir: Kendümden oldı hep bana derd-i firâk-ı dost Terk eyledüm cinânı hevâ-yı cenân ile (Nev‘î, G.447/3) 488 Âdem Havvâ’nın yüzünde o hoş sevgilinin güzelliğini görünce, elinden seçme hürriyeti gitmiş ve Me’vâ’sına bakmamıştır. Dolayısıyla Havvâ’nın yüzüne akseden cemâlin güzelliğini gören Âdem, cenneti bir kenara koyup, o güzelliğin peşine düşmüştür. Öte yandan kadın fikri ve çocuk sevdası olmasa, Âdem’in, huri ve melek sohbetinden uzak olmayacağı ifade edilmektedir. Bu bakımdan âdem eş ve çocuk, tabii bir meyil uğruna huri ve meleklerin meclisini bırakmıştır: Gördi Âdem rûy-ı Havvâda o hûbın hüsnini Gitdi elden ihtiyârı bakmadı me’vâsına (Kuddûsî, G.100/7) Sohbet-i hûr u melekden âdem olmazdı ba‘îd Nev‘iyâ fikr-i zen ü sevdâ-yı ferzend olmasa (Nev‘î, G.425/5) Âdem’in tabiatında aşk sevdası konmasa, aşkın bilgininin cenneti bir daneye satmayacağı belirtilmektedir. Âşık, gönlüne seslenerek, vaktin oğlu olmayı kendine telkin etmektedir. Nitekim Âdem sonsuz nimetten nakit olan lezzet sebebiyle geçmiştir. Elde bulunanı, gelecekte olana tercih etmiş, vakti en iyi şekilde değerlendirme çabası gütmüştür. Dolayısıyla cennetin bir daneye satılma sebebi, aşk ile anı yaşamaktır: Tînet-i Âdemde konmasa eğer sevdâ-yı aşk Cenneti bir dâneye satmazdı ol dânâ-yı aşk (Hüdâyî, 165/1) İbn-i vakt ol ey gönül görmez misin kim Âdem’i Lezzet-i nakd ile geçdi devlet-i câvîdden (Nev‘î, G.349/3) Dane hırsıyla hata eyleyen Hz. Âdem dahi Hz. Peygamber’in şefaat harmanının başak toplayanıdır. Buğday yeme derdiyle hataya düşen Hz. Âdem bile, işlediği günahın affı için şefaat-i uzmâ (en büyük şefaat) sahibi Hz. Peygamber’den medet ummaktadır. Nitekim İlahî sevgilinin şehrinde komşu iken oradan çıkarılmış olan âşık da yine Rıdvân cennetine koyması için İlahî sevgiliye selam göndermekte, rızasını ummaktadır: Hem hırmen-i şefâ‘atının hûşe-çînidir Âdem ki dâne hırsıyile eyledi hatâ (Şeyhî, K.5/17) Şehrinde mücâvir idim itdi beni ihrâc Koysun yine ol cennet-i Rıdvâna selâm it (Kuddûsî, G.879/6) 3.2.4.Aden Cenneti Eski Ahit’te Aden (Eden) olarak geçen bu cennet, Adn cennetini karşılamaktadır. Edin, Sümer metinlerinde Dicle ve Fırat arasındaki bölgenin adı olarak yer almaktadır. Sümerlere ait bir efsanede ilk insanların bu kara parçası üzerinde yaşadıkları belirtilmektedir. Öte yandan bu kelime İbranicede “bolluk” ve “sevinç” 489 anlamlarına gelmekte olup, Eski Ahit’in Yunanca tercümesinde ise Eden bahçesinin, “bolluk ve sevinç bahçesi” olarak ifade edildiği görülmektedir (Yavuz, 1988: 391). Daha önce de değinildiği üzere, yaratılışın ta başından itibaren var olduğuna inanılan Eden cenneti, içerisinde dört kola ayrılan ırmağın bulunduğu, meyvesi yenilen tüm ağaçların yer aldığı, ortasından da bilgi ve hayat ağcının bitirildiği bir bahçedir (Tekvin, 2:9-15). Yine orada sedir, ardıç ve çınar gibi çeşitli ağaçların olduğu anlaşılmaktadır (Hezekiel, 31:8). Dört kola ayrılan ve yerin dört bölgesine hayat taşıyan nehriyle, Âdem'in bakması ve ekip büyütmesi gereken ağaçlarıyla cennet bahçesi, Mezopotamya imgelemini çağrıştırmaktadır. Tevrat anlatısının bu örnekte de belli bir Babil geleneğinden yararlanmış olması muhtemeldir. Ancak ilk insanın yaşadığı ilk cennet miti ve insanların zor erişebildiği “cennet gibi” bir yer miti, ilk çağlardan itibaren Fırat ve Akdeniz’in dışında da bilinmektedir. Bütün cennetler gibi, Aden de dünyanın merkezinde, dört kollu nehrin çıktığı yerde bulunmaktadır (Eliade, 2003: I/207). Âdem’in çamurdan yaratıldığı yer olan cennet de kozmosun merkezindedir. Cennet yeryüzünün göbeğidir ve bir Suriye inanışına göre bütün dağlardan yüksek bir dağ üzerindedir (Eliade, 1994: 29). Aden, klasik Türk şiirinde daha çok Yemen’de bulunan ve incisiyle meşhur olan bir bölgenin adı olarak yer almaktadır. Ancak zaman zaman Adn cenneti yerine Aden cennetinin kullanıldığı müşahede edilmektedir. Bu ifadenin, Eski Ahit’ten mülhem alınarak tercih edilmiş olması muhtemeldir. Latin harfleriyle transkribe edilirken de “Adn” yerine “Aden” okunma ihtimali bulunmaktadır. Gülzar Aden cenneti ırmaklar ise Kevser suyu olmuş; bulut Aden incisi, yel ise Hıta miski saçmıştır. Dolayısıyla dünya âdeta cennetten bir parça haline gelmiştir. Beyitte incisiyle meşhur Aden diyarı ile Aden cennetinin bir arada zikredildiği görülmektedir. Öte yandan ilk mısradaki ‘Aden kelimesini ‘Adn olarak okumak “Fâ‘ilâtün/Fâ‘ilâtün/Fâ‘ilâtün/Fâ‘ilün” kalıbında olduğu anlaşılan beytin veznine daha uygun düşmektedir: Cennet-i ‘Aden oldı gül-zâr âb-ı kevser cûyibâr Ebr lü’lü-yi ‘Aden saçdı vü yil müşg-i Hıtâ (Ahmedî, K.7/4) Sevgilinin yüzü Aden cenneti, iki kaşı terazi, gözü cehennem ateşi, dudağı ise Kevser havuzudur. Sevgilinin yüzü cennete, kaşları mizan terazisine, dudağı Kevser suyuna, gözleri ise cehennem ateşine benzetilmektedir. Gözlere yüklenen anlamın 490 menfiliğinin sebebi, âşığı yaralayıp aşk ateşine düşürmesinden ve kesret olmalarından dolayıdır. Bu beyitte geçen ‘Aden’in doğru okunduğuna dair kanaat hâsıl olmuştur. Zira “Mütefâ‘ilün/Fe‘ûlün/Mütefâ‘ilün/Fe‘ûlün” kalıbında olduğu tespit edilen beyitte, mezkûr kelimeyi ‘Aden olarak okumak vezni bozmamaktadır: Yüzi ‘aden uçmağıdur iki kaşıdur terâzû Gözidür cehennem odı lebi havz kevseridür (Kadı Burhaneddin, G.395/4) Aden cennetleri bunca yüksek saraylar ile sevgilinin o has meclisine nispetle kusurlu olmaktadır. Dolayısıyla âşık nazarında sevgilinin haremi, cennetten daha güzel ve mükemmeldir. “Mef‘ûlü/Fâ‘ilâtü/Mefâ‘îlü/Fâ‘ilün” kalıbında olduğu düşünülen beyitte ‘Aden’in, ‘Adn olması daha münasip görünmektedir: Cennât-ı ‘aden bunca mu‘allâ kusûr ile Ol bezm-i hâsa nisbet ile bî-kusûr olur (Nâ’ilî, K.24/26) 3.2.5.Ashâb-ı Yemîn ve Ashâb-ı Şimâl Kur’an’da, ahirete taalluk eden yönüyle üç sınıf insandan bahsedilmektedir. Bunlar, “ashâb-ı meymene/ashâb-ı yemîn”, “ashâb-ı meş’eme/ashâb-ı şimâl”, “sâbikûn”dur. İlgili ayetlerde sağdakilerin (yemîn) mutlu, soldakilerin bahtsız oldukları bildirilmektedir. Bir de, önde olanların varlığı haber verilmektedir. Aslında bunları da sağ cenaha dâhil etmek mümkündür. Ancak onlar hayırda önde oldukları için ecirde de öndedirler. Sağdakilere “ne mutlu”, soldakilere ise “ne yazık” denilmek suretiyle o iki grubun içinde bulundukları durum, duygu yüklü ifadelerle anlatılmaktadır (Vâkıa, 56/8- 10, 27, 41). “Sağ El Ashabı” ve “Sol El Ashabı” Allah’ın âdemi iki eliyle yaratmış olmasına açıklık getirmektedir. Bunlar cennet ve cehennem ehlidir. Allah’ın Âdem’i yarattığı iki elinin, tüm İlahî sıfatların suretinde yaratılmış olan insanların var edilmesinde işe karışmış olan iki tür temel İlahî sıfata işaret ettiğini ileri sürmüşlerdir. Bu iki tür sıfat ise şüphesiz, cemâl ve celâl veya rahmet ve gazaptır. Solda olanlar cehennemde yaşarlar; çünkü onlar, Allah’ın kendilerinden uzaklığını talep eden celâl isimlerinin etkisi altında kalmışlardır. Sağda olanlar ise cennette yaşarlar; çünkü onların yaratılmasında baskın olan sıfatlar, beraberlerinde Allah’a yakınlığı getiren rahmet ve cemâl isimleridir. İnsanlar ne solun, ne de sağın önceliği olmayacak şekilde her iki elle şekillenmişlerdir. Ancak çok az insanın mazhar olduğu bu durum, Allah’ın suretinin tam olarak tezahürünü gerçekleştirenlere, dolayısıyla sâbikûna özgüdür. Çoğu insanda ya sağ el ya da sol el baskın çıkmaktadır. Bu da, kişinin sol el ehlinden mi, yoksa sağ el ehlinden mi; 491 yani cennet ehli mi, cehennem ehli mi olacağını belirlemektedir (Murata ve Chittick, 2012: 245, 248). Bir surede ise hesap için İlahî huzura çıkan insanların gizli açık bütün yaptıklarının ortaya konulacağı, kitabı sağ tarafından verilenlerin alnı ak olarak kitabını teşhir edeceği, kitabını sol tarafından alanların ise “Keşke, bana kitabım verilmeseydi de, hesabımın ne olduğunu bilmeseydim!” diyeceği bildirilmektedir (Hâkka, 69/18-20, 25-26). Sağ ve sol ayrımına diğer din ve mitolojilerde de rastlanmaktadır. Sağ ve sol mitolojik sistemlerde dünyayı anlama sürecinden ibaret, başlıca ikili zıtlıklardan biridir. Genellikle “sağ”, olumlu, doğru, hayırlı, uğurlu; “sol” ise olumsuz, uğursuz, bahtsızlığa dair anlamlar taşımaktadır. Tevrat’ta da Rabbin sevimli kullarının “sağda” oturacağı yazılmaktadır. Sol ise her zaman uğursuz olanın yeri olmuştur. Sonraki dinî inanışlarda, cehenneme inen merdivenin hep sola saptığı anlatılmaktadır. Âdemoğlunun sağa gitmek isterken, şeytanın onu sola götürdüğü inancı da bu türdendir. Sağın hâkim ve yüce, solun ise bağımlı ve aşağı konumu, doğal köklere ve insan organizmasına bağlanarak açıklanmaktadır (Beydili, 2004: 480). Bazı müfessirler rahmet meleklerinin Allah’ın sağ eliyle, gazap meleklerinin ise sol eliyle yaratılmış olduğunu söylemektedirler. Keza, Allah’ın, iblisi ve şeytanları da sol eliyle yarattığı kanaati vardır (Murata ve Chittick, 2012: 211). Bu itibarla cemâlin sağı ve celâlin de solu temsil ettiğini söylemek mümkündür. Klasik Türk şiirinde de yer yer ashâb-ı yemîn ve ashâb-ı şimâl ayrımına işaret edilmektedir. Âşık, ta ki sümûm (cehennem) ateşine şeytanı yandırdığını, kapkara dumandan gölgeler altında (zıllin min yehmûm) olan ashâb-ı şimâlin kendinde olduğunu söylemektedir. İlahî özü taşıyan insan kendisinde cehennemin barındığını ifade etmektedir. Hurûfîlerin insana yüklediği İlahî vasıflardan biriyle de beyitte karşılaşılmakta, aynı zamanda ayetten (Vâkıa, 56/43) iktibasta bulunulmaktadır. Aynı şekilde âşık/insan aynü’l-yakîn (yakinen görme) olduğu için eşyanın nurudur ve ona ulaşan ashâbü’l-yemîndir. Bu itibarla insan hem sağ hem sol tarafa yatkın tabiatlıdır. Gönüllerin kimi kec/eğri kimisi rast/doğru olduğuna göre (Nâbî, G.280/4), insan sağa da sola da meyilli yaratılmıştır: Tâ sümûmun nârına yandırmışım şeytânı ben Zilli men yahmûm eshâbın şimâli bendedir (Nesîmî, G.50/2) 492 Nûr-ı eşyâ çün benim aynü’l-yakîn Bana eren oldu eshâbü’l-yemîn (Nesîmî, Mes.3/52) Şah olan Hz. Ali ve Zeynel Abidin’e yakın olanın, iman ve dinini bulduğu, övgüye ulaşıp cehaletten emin olduğu ve ashâb-ı yemînden addedildiği belirtilmektedir. Dolayısıyla sağ tarafta olmak için birtakım mükellefiyetleri yerine getirmek lazımdır: Şâh ‘Alî Zeyne’l-Abâ’ya kim yakîn Oldu buldu şüphesiz îmân ü dîn Fahr olup oldu cehâletten emîn Şöyle bil ki olur Eshâbü’l-yemîn (Vîrânî, s.50) Otorite sahibinin huy güzelliğinin kokusunun Çin ve Maçin’e kıble olması istenmekte, hata kabilinden bir huyu varsa, bütün sağ taraftakiler gibi olduğu söylenmektedir. Cümle ashâb-ı yemîn gibi onun da ufak tefek kusurlarının olabileceği dile getirilmektedir: Şemîm-i hüsn-i hulku kıble eyle Çîn ü Maçîne Hatâ’en varsa hulku cümle ashâb-ı yemîn-âsâ (Kânî, K.30/24) 3.2.6.Ters Dönmüş Ağaç Motifi Ağaca kutsallığın izafe edildiği ve zamanla bazı ağaçlara özel vasıfların yüklendiği görülmektedir. Örneğin servi hayat ağacını, nar ise ebediyeti ve cenneti temsil etmektedir. Kutsallık atfedilen ağaçlar hayat ağacı, bilgi ağacı, insanlık ağacı ve semavî ağaç gibi çeşitli adlarla anılmışlardır. Bazı Çin ve Hint kavimleri tarafından ağaç, dünyanın ekseni olarak düşünülmekte; Hint geleneği, en önceki metinlerden itibaren, kozmosu muazzam bir ağaç şeklinde tasvir etmektedir. Üpanişadlarda kâinat, ters duran bir ağaç halinde tasavvur edilmektedir ki, bu ağacın kökleri gökte, dalları ise yerdedir. Ters dönmüş semavî ağaç düşüncesi Yahudilikte de vardır. Yahudiliğe göre hayat ağacının dalları yukarıdan aşağıya doğru uzanmaktadır (Tanyu, 1988: 457). İslamiyet’te ise Tûbâ ağacının köklerinin yukarıda bulunduğu, dallarının ise cennete doğru sarkmış olduğu bildirilmektedir. Hayat ağacı veya Tûbâ ağacına atıfta bulunan ve kökü semada dalları aşağıda olan ters ağaç motifi evreni tanımlamaktadır. Bu ağaç bilahare insanı da simgelemektedir. Nitekim insanın, kökleri göğe kadar yükselen, dalları da yer altına uzanan ters dönmüş bir ağaç olduğu şeklinde bir rivayetten bahsedilmektedir. Aynı rivayet, ezoterik İbranî öğretisinde de bulunmaktadır: “Şimdi, Hayat Ağacı yukarıdan aşağıya doğru sarkar, ki 493 o, her şeyi aydınlatan Güneş’tir.” (Eliade, 2005: 325). Nitekim çeşitli geleneklerde güneş figürü çoğu kez bir ağaç figürüyle bağıntılı kılınmaktadır (Guenon, 2001: 65). Kutsal kitap sembolizminde Hayat Ağacı dünyanın merkezini temsil eden yeryüzü cennetinin ortasında dikili olarak tasavvur edilmektedir (Guenon, 2001: 61). Hayat Ağacı ile ilgili mit ve masallar ise, genellikle onun, evrenin merkezinde yer aldığı, yeryüzünü, göğü ve cehennemi bir araya getirdiği düşüncesini içermektedir (Eliade, 2005: 354). Hayat Ağacının insanla olan ilişkisi, insanın geldiği yerin sema, üst bir âlem oluşuna gönderme yapmaktadır. Yüce bir âlemi ifade eden cennetten iniş yaşanmış, yukarıda olan asıl kökten dallar aşağıya sarkmış ve insanoğlunun nesli aşağı âlemi ifade eden bu dünyada çoğalmıştır. Bu ağacın güneşe benzer tarafı da ağaç dallarını andıran güneş ışınlarının aşağıda bulunan dünyaya iniyor olmasıdır. Aynı zamanda güneşin hayatî önemi olduğuna da bu ağaçla işaret edilmekte, şekil itibariyle de benzerlik arz etmektedirler. Düşünürler ve mutasavvıflar evrenin bütününü bir ağaç şeklinde tasavvur etmişlerdir (Schimmel, 2004/b: 40). Yuvarlak görünüm arz eden ağaç, daire şeklini andırmaktadır. Sonsuzun sembolü olan daire ise, evrendeki düzeni, birliği ve bütünlüğü ifade etmektedir (Ayvazoğlu, 2002: 121). Nitekim bu şekliyle hayat ağacı yahut Tûbâ, üst âlem, yeryüzü ve hatta yerin altını birleştirici bir bütünlüğe sahiptir. Zaten daire şeklinde olmak mükemmelliği ve bütünlüğü ifade etmekte ve mandalayı akla getirmektedir. Zira daire, araba tekerleği, kare ve benzeri dört kenarlı herhangi bir şekil öz’ün simgeleri olmakta; bu ortak merkezli, yerleştirilmiş figürler genellikle “mandala” olarak bilinmektedir (Fordham, 1997: 82). Klasik Türk şiirinde kökü yukarıda dalları aşağıda olarak tasavvur edilen ağaç Tûbâ ağacıdır. Bu tasavvur direkt anlatılmak yerine çoğu kez işaret ve ima ile hissettirilmektedir. Sevgilinin kûyunun Firdevs’inde, onun boyunu gören Tûbâ, bu boy ve güzellik karşısında şaşırarak başını aşağı salıp hayret denizine dalmıştır. Utanç ve hayretin vermiş olduğu bir etkiyle Tûbâ’nın başını eğdiği, dallarının bu sebeple aşağıya sarkmış olduğu ifade edilmekte, hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmış olmaktadır: Meğer firdevs-i kûyında görübdür kâmetin anun Tahayyür bahrine taldı salub baş aşağa Tûbî (Zâtî, G.1690/3) Âşık, sevgilinin son noktaya varan boyunun fidanını görüp de Tûbâ demeyenlerin, Tûbâ gibi iller içre baş aşağı olmasını istemektedir. Bir bakıma sevgilinin boy itibariyle hakkını vermeyenler için beddua etmekte, Tûbâ ağacının dallarının 494 aşağıya doğru olduğunu belirtmektedir. Beyitte aynı zamanda sevgilinin boyu öne çıkarılmakta, vahdeti temsil eden boy ile bütünlüğe ve mükemmelliğe göndermede bulunulmaktadır: Göreyim Tûbâ-veş olsun iller içre ser-nigûn Müntehâ kaddin nihâlin kim görüp Tûbâ demez (Necâtî, G.215/6) Tûbâ selama durup sevgilinin Sidre ayağına kapanmış, o zarif naz fidanının eteğine haset etmiştir. Sevgilinin nazlı edası karşısında hayran kalan Tûbâ, sevgilinin önünde eğilmiş, selama durmuştur. Ancak burada Tûbâ ağacının dallarının aşağı doğru asılı oluşuna da işaret edilmekte, dolayısıyla bu gerçek farklı bir tarzda işlenerek hüsn-i ta‘lîl yapılmaktadır: Tûbâ durup selâma düşer Sidre pâyine Ol nahl-i nâz-ı berzede dâmâna reşg eder (Nâ’ilî, G.72/4) Sevgilinin boyunun vasfı Tûbâ’ya arz edilince, Tûbâ o düzgün boylu servi önünde eğilmiş, sevgilinin boy bakımından yüceliğini tasdik etmiştir. Beyitte aynı zamanda Tûbâ ağacının dallarının aşağıya eğik oluşu ima edilmekte, bu gerçek farklı bir nedene bağlandığı için hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmaktadır: Kâmeti vasfını ‘arz eylediler Tûbâya Ser-fürû eyledi ol serv-i sehî-bâlâya (Bâkî, G.467/1) Sevgilinin boyunun dik oluşu Sidre, güzelliğinin kandili ise güneştir (Zâtî, G.251/4). Sevgilinin nurlu gerdanı üzerine sarkan yeşil renkli kâkülünün arşın gölgesinin Cebrail’i mi, Tûbâ mı olduğu konusunda ikileme düşen şair, sevgilinin saçlarını, dalları aşağıya doğru asılı olan Tûbâ’ya benzetmektedir. Sevgilinin yüzü de güneş olunca bu saçlar dünyaya düşen güneş ışınları imajını da aksettirmektedir: Pür-nûr gerden üzre o giysû-yı sebz-gûn Cibrîl-i arş-sâye mi tûbâ mıdır desem (Şeyh Gâlib, G.235/4) Sembol, istiare ve mitoloji bağlamında cennet-cehennemi konu alan klasik Türk şiirine dair şiir örneklerinin sunulmuş olduğu bu bölümde, bilhassa sembol ve istiareyle alakalı şiir örneklerinin az olduğu gözlemlenmiştir. Ancak önceki bölümde özellikle istiare sanatına bir hayli rastlamış olduğumuzu da belirtmek gerekmektedir. Mitolojiye ilişkin anlatımlarda ise din ve tasavvuftan tamamen uzak kalınamadığı görülmüştür. Zaten Hz. Âdem’in yaratılışı, halifeliği ve cennetten düşüşü konusunda serdedilen görüşler, daha çok İslam dini ve tasavvuf çerçevesinde teşekkül etmiştir. Haliyle bu da şiirlere yansımıştır. İrem Bağı’nın daha çok cennet ve yüz ile ilgili teşbihlerde karşımıza 495 çıktığı, ancak önceki kavimlere ait bir hikâye olması itibariyle mitolojiden de nasibini aldığı anlaşılmaktadır. Öte yandan verilen şiir örneklerinde mitolojiye dair hava çok da hissedilmediği için, sembol ve istiare bağlamında oluşturulan başlıklar altında değerlendirilmiştir. Son olarak şairlerin cennet ve cehennemle ilgili kavramları kullanım sıklığını ve oranını bir bütün halinde görmek için, tablolar ve grafikler oluşturulmuştur. Bunlar sayesinde şairler ve yüzyıllar itibariyle dildeki değişimler hakkında fikir sahibi olmak mümkündür. Hatta bu verilerden hareketle birtakım çıkarımlarda bulunma imkânı elde edilecektir. Dolayısıyla cennet ve cehenneme dair belli başlı kavramlar temel alınarak, divanı incelenen şairlerin tamamı aşağıdaki tablolarda sunulmuş ve bu kavramların yüzdelik dağılımı grafiklerle gösterilmiştir. 496 Tablo 13 SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CENNE(Â)T CİNÂN BE(İ)HİŞT UÇMAK HÛRÎ/HÛR RID(Z)VÂN GILMÂN KEVSER SELSEBÎL TÛBÂ(Î) HULD RAVZA FİRDEVS AD(E)N NA'ÎM ME'V TOPLAM 1 Yunus Emre 13 2 1 54 22 3 2 7 2 1 107 2 Kadı Burhaneddin 22 5 3 22 37 2 4 1 16 2 5 1 10 130 3 Nesîmî 147 13 10 15 104 32 12 62 31 49 10 26 12 18 27 6 574 4 Ahmedî 76 10 25 3 61 19 1 71 4 55 18 19 13 2 13 2 392 5 Ahmed-i Dâ'î 64 1 4 11 29 2 6 11 1 5 1 9 3 1 1 7 156 6 Şeyhî 32 2 8 4 17 4 1 11 2 11 8 15 2 5 2 124 7 Eşrefoğlu Rûmî 19 5 2 16 15 2 3 1 1 64 8 Cem Sultan 32 9 5 2 10 3 1 11 1 25 3 8 4 1 3 118 9 Ahmed Paşa 64 13 16 1 25 7 3 20 3 10 3 15 13 2 1 4 200 10 Mihrî Hatun 21 10 7 2 6 2 6 4 4 2 4 5 2 2 77 11 Necâtî Bey 105 23 13 5 16 5 2 11 3 17 6 2 8 2 4 7 229 12 Mesîhî 35 2 5 7 10 8 6 1 2 2 2 3 6 6 95 13 Hatâ'î (Şah İsmail) 34 3 2 2 15 10 22 1 11 6 2 2 2 1 113 14 Hayretî 42 14 2 4 2 3 8 1 4 1 3 5 1 5 95 15 Usûlî 17 4 7 3 6 1 5 3 6 2 5 59 16 Zâtî 133 50 4 38 66 4 9 43 8 7 5 10 25 1 10 413 17 Fuzûlî 37 4 8 3 14 5 4 10 1 4 1 15 2 1 1 5 115 18 Hayâlî 29 6 11 2 10 1 2 3 9 1 2 4 3 2 85 19 Muhibbî 102 17 13 5 72 6 7 37 3 21 5 9 9 3 4 4 317 20 Yahyâ Bey 62 22 5 10 10 1 1 8 4 13 3 8 1 3 5 156 21 Nev'î 28 15 4 3 13 1 1 4 4 8 1 1 10 3 96 22 Bâkî 24 13 9 3 18 7 2 11 3 12 2 13 11 5 4 137 23 Âşık Virânî 22 3 1 1 11 1 7 27 2 1 5 3 2 4 90 24 Aziz M. Hüdâyî 31 5 4 3 3 2 6 6 10 1 71 25 Nef'î 24 12 19 2 16 7 10 1 5 2 6 7 4 2 117 26 Nev'î-zâde Atâyî 11 12 1 1 9 1 1 2 6 2 1 3 50 27 Şeyhülislâm Yahyâ 9 9 3 1 4 2 1 2 3 1 2 1 38 28 Fehîm-i Kadîm 8 12 10 2 2 6 1 2 4 2 1 50 29 Nâ'ilî-i Kadîm 12 6 21 10 1 1 7 6 5 16 6 3 2 6 1 103 30 Niyâzî-i Mısrî 25 5 1 6 4 5 1 3 3 2 1 1 57 31 Nâbî 49 13 53 1 24 8 1 9 5 4 6 5 12 2 6 14 212 32 Kâmî 33 7 15 2 16 1 1 5 3 4 3 5 5 9 14 3 126 33 İsmail Hakkı B. 39 9 1 13 1 15 1 1 10 20 5 1 1 2 119 34 Nedîm 21 8 19 10 3 2 8 7 7 4 10 99 35 İbrahim Hakkı E. 33 18 7 1 23 1 7 9 1 2 2 7 1 5 117 36 Kânî 23 4 5 2 17 3 2 5 1 5 4 9 4 5 3 1 93 37 Şeyh Gâlib 28 5 40 14 7 1 10 28 6 15 7 11 1 3 176 38 K. İzzet Molla 83 32 12 5 21 8 1 22 3 11 22 5 21 21 13 11 291 39 Enderunlu Vâsıf 12 9 1 5 2 3 6 2 1 1 6 2 2 1 4 57 40 Ahmed Kuddûsî 177 41 6 27 14 4 6 2 2 2 5 1 1 8 15 311 41 Şeref Hanım 34 24 5 5 21 1 6 19 4 7 6 16 11 3 2 164 42 Turâbî 30 3 7 10 4 5 14 7 1 13 3 2 99 TOPLAM 1842 468 379 251 845 201 125 537 139 381 149 279 265 106 156 169 6292 497 Grafik 13 498 Tablo 14 14 14 Cehenneme ait kavramların sunulduğu bu tabloda nâr kelimesinin çoğulu nîrân da cehennemin karşılığında kullanıldığı için buraya alınmıştır. Öte yandan taranan divanlarda nâr, âteş ve od kavramlarının cehennemle doğrudan irtibatlı olanları veya kuvvetli bir şekilde cehennemi çağrıştıranları hesaba katılmıştır. Yoksa taranan divanlarda bu kavramların sayısı çok daha fazladır. SIRA NO KAVRAMLAR ŞAİRLER CEHENNEM CA(E)HÎM DÛZAH TAMU MÂLİK ZEBÂNÎ ZAKKÛM HAMÎM HARÎK SA'ÎR SE(Ü)MÛM SA(E)KAR NÂR/NÎRÂN ÂTEŞ ODAZÂB TOPLAM 1 Yunus Emre 9 1 27 2 7 3 11 8 68 2 Kadı Burhaneddin 7 10 1 9 8 3 16 21 75 3 Nesîmî 5 3 2 12 1 1 2 24 3 7 14 74 4 Ahmedî 4 6 12 4 2 1 4 1 1 6 3 8 23 75 5 Ahmed-i Dâ'î 1 1 1 1 1 3 3 11 6 Şeyhî 2 2 2 3 1 1 5 16 7 Eşrefoğlu Rûmî 9 5 12 2 2 15 2 47 8 Cem Sultan 2 3 1 1 6 1 3 1 18 9 Ahmed Paşa 6 2 1 1 14 3 6 4 37 10 Mihrî Hatun 1 4 4 3 2 15 1 2 6 38 11 Necâtî Bey 11 2 2 4 1 6 4 5 3 38 12 Mesîhî 3 5 1 1 1 2 4 6 5 3 31 13 Hatâ'î (Şah İsmail) 4 2 1 6 3 3 2 21 14 Hayretî 5 2 3 1 1 9 2 2 3 28 15 Usûlî 4 2 5 1 4 4 3 2 25 16 Zâtî 12 8 6 8 2 2 25 7 11 6 87 17 Fuzûlî 9 13 4 5 1 20 52 18 Hayâlî 2 1 9 1 2 7 6 2 6 36 19 Muhibbî 3 5 12 1 1 3 14 2 3 10 54 20 Yahyâ Bey 9 1 1 10 4 1 4 30 21 Nev'î 1 3 1 1 1 5 3 1 4 20 22 Bâkî 1 2 3 1 1 2 4 1 3 18 23 Âşık Virânî 4 2 4 1 1 1 16 2 5 13 49 24 Aziz Mahmud H. 3 1 1 1 1 1 1 7 3 3 22 25 Nef'î 1 4 3 1 1 2 1 4 17 26 Nev'î-zâde Atâyî 1 1 3 1 9 10 1 3 29 27 Şeyhülislâm Yahyâ 1 1 1 1 1 3 2 2 1 13 28 Fehim-i Kadîm 3 44 1 6 2 19 10 85 29 Nâ'ilî-i Kadîm 6 28 2 3 2 14 4 59 30 Niyâzî-i Mısrî 1 1 1 11 2 1 8 2 5 9 41 31 Nâbî 11 3 18 4 6 9 10 61 32 Kâmî 2 5 1 4 4 1 17 33 İsmail Hakkı B. 2 5 1 1 11 3 1 1 25 34 Nedîm 2 2 3 1 8 35 İbrahim Hakkı E. 9 3 14 1 7 11 4 5 13 67 36 Kânî 3 1 8 3 3 1 7 6 32 37 Şeyh Gâlib 1 28 1 5 22 3 60 38 Keçecizade İz. M. 8 4 55 2 2 1 1 2 2 1 15 17 9 119 39 Enderunlu Vâsıf 1 6 1 14 10 1 33 40 Ahmed Kuddûsî 8 23 28 7 4 1 1 38 6 16 37 169 41 Şeref Hanım 8 2 22 3 1 10 10 8 64 42 Turâbî 5 4 4 4 2 12 3 3 1 38 TOPLAM 173 115 366 112 13 28 5 15 13 2 32 24 358 214 152 285 1907 499 Grafik 14 500 SONUÇ İslam ve tasavvuftaki cennet-cehennem algısının klasik Türk şiirinde nasıl ele alındığı konusunun incelendiği bu çalışmada, öncelikle diğer din ve mitolojilerde, İlahî dinlerde ve bilhassa İslam dini ile tasavvufta cennet-cehennem anlayışı hakkında bilgi verilmesi icap etmiştir. Çünkü öte dünya inancı yahut ölümden sonra başka bir hayatın devam edeceği inancı insanlığın ilk zamanlarından beri var olagelmiştir. Dolayısıyla bir süreci ifade eden öte dünya telakkisi, haliyle İslam dini ve tasavvufta da yer edinmiş, kaynakları arasında din ve tasavvufun mühim bir konuma sahip olduğu klasik Türk şiirinde de yansımasını bulmuştur. İslam coğrafyasının çevresinde ortaya çıkmış olan din ve mitolojilerin cennetcehennem telakkilerinin öğrenilmeye çalışıldığı giriş bölümünde, gerek yaşayan dinler gerekse tarihe karışmış dinler olsun, hemen hemen tamamının öte dünyaya dair bir anlayışlarının olduğu ve bunun yer yer İslam diniyle örtüştüğü görülmüştür. Aşağı yukarı çoğu dinde cennetin yukarıda, gökyüzünde, cehennemin ise aşağıda, yeraltında olduğu inancının yanı sıra; nadiren de olsa, cennet ve cehennemin bu dünyada bulunduğuna dair anlayışlara da tesadüf edilmiştir. Hak ve batıl dinlerin hepsinde cennetin bir mükâfat yeri, cehennemin ise azap yeri olduğu anlaşılmıştır. Cennet ve cehennemle ilgili olarak İslam dini oldukça ayrıntılı tasvir ve anlatımlar sergilemiş, insanları cennete teşvik etmiş, cehennem ve azabından sakınmaları konusunda da uyarmıştır. Kur’an, hadis ve ilmî kaynaklardan istifade edilerek ortaya konulan İslam dinin cennet ve cehenneme dair yaklaşımında, cennette akla hayale gelmedik nimetlerin oluşu, hoşa gitmeyen hususların bulunmayışı, en önemlisi de, İlahî rızaya ve cemâle mazhar olmanın hazzı üzerinde durulmuştur. Cehennemde ise akıl almaz azaplara duçar olmanın söz konusu edilmesine ilaveten, cennet ortamının cehennemliklere gösterilmesi ve Allah Teâlâ tarafında onların muhatap alınmaması en büyük azap olarak addedilmiştir. Büyük oranda Kur’an ve sünnetten beslenmiş olan tasavvufun cennet ve cehenneme dair söylemleri ise dine nazaran farklı bir alanda filizlenmiş ve boy göstermiştir. Dinin cennet-cehenneme yaklaşımı daha çok itikadî ve ahlaki boyutta olur iken, tasavvufun yaklaşımı İlahî muhabbet ve vahdet bağlamında gerçekleşmiştir. Yani tasavvufta nihai gaye Allah’a vuslat ve O’nun rızasını kazanmak olduğu için, hem cennet hem de cehennem nihayetinde yaratılmışlar kategorisinde değerlendirilip, yegâne maksadın İlahî sevgili olduğuna vurgu yapılmıştır. Dolayısıyla mutasavvıflar, havf ve recâ makamına denk 501 gelen cennet-cehennemin ötesinde kendini konumlandırmış, daha ziyade gaybet ve huzur, heybet ve üns çerçevesinde mevzuya yaklaşmışlardır. Cennet ve cehenneme ilişkin bir hayli farklı bakış açısına sahip olduğu anlaşılan İbn Arabî’nin, şairler üzerinde etkili olduğu müşahede edilmiştir. Cehennem azabına ehlinin ülfet peyda edeceğini, azabın kökü olan azb kelimesinin tatlılığı ifade etmesine istinaden cehennem azabının da oradakilere tatlı geleceğini söylemiş olan İbn Arabî’nin bu görüşü doğrultusunda şiirlerle karşılaşılmıştır. Klasik Türk şiirinin cennet ve cehenneme yaklaşımında din ve tasavvufun etkisi olmakla birlikte, şiirde var olan estetik ve sanat kaygısı cennet ve cehenneme yüklenen anlamı farklı mecralara taşımıştır. En genel manasıyla sevgiliye vuslat cennet, sevgiliden ayrılık ise cehennem olarak görülmüştür. Bilhassa âşık nazarında vuslatın cennet mükâfatıyla kıyaslanamayacak derecede bir haz, ayrılığın yakıcı ateşinin ise cehennem azabının çok daha ötesinde ıstırap verici olduğu vurgulanmıştır. Bu itibarla sevgilinin varlığı âşık için elzem olmuş, cennet ve cehenneme vahdet merkezli bir bakış sergilenmiştir. Cennet ve cehennemle ilgili olarak karşılaşılan birçok şiir örneğinde, sevgiliyi yüceltme fikrinin, tevhit düşüncesinin zirveye çıkarıldığı görülmüştür. Cenneti dahi ağyar kategorisinde düşünüp sevgiliye vuslatın önünde bir engel olarak algılayan şair nazarında sevgili, dünya ve ahirete dair her türlü nimet, zevk ve güzellikten üstün tutulmuştur. Sevgili yahut kûyu ile cennet ve mükâfatları arasında bir mukayesenin dahi yapılamayacağına dikkat çekilmiştir. Dolayısıyla sevgilinin, zaman zaman hurinin fevkinde bir güzelliğe sahip olduğu da vurgulanarak sevgili, hurilerden; kûyu ise cennetten çok daha değerli ve üstün addedilmiş, yüceltilmiş, hatta huriler ve Rıdvân’ın o yere imrendiği belirtilmiştir. Klasik şairlerin soyutlama, idealize etme eğilimi, cennet ve cehennemle ilgili anlatımlarda da kendini göstermiştir. Bunun bir yansıması olarak cennet bizzat bir mükâfat yeri olmaktan öte, sevgiliyle bir arada olma halini, cehennem de azap mekânı olmaktan öte, sevgiliden ayrı kalmayı ifade etmiştir. Nitekim sevgilinin bulunduğu yer cehennem olsa dahi orası şair için cennet; sevgilinin olmadığı yer de cennet olsa bile, orası şair nazarında cehennem olarak telakki edilmiştir. Cennet ve cehenneme mutasavvıf şairler ile klasik şairlerin yaklaşımları arasında kısmî farklılıkların olduğu göze çarpmaktadır. Nitekim mutasavvıf şair, cennet ve cehennemi icra ettikleri fonksiyonun dışında görmekten ziyade, sevgiliye nazaran çok 502 önemsememişlerdir. Ancak klasik şair, sevgilinin yanında olup olmamak durumuna göre cenneti cehennem, cehennemi de cennet olarak algılamıştır. Yine klasik şair, sevgiliyi daha çok ideal sevgili şeklinde nazara sunarken, mutasavvıf şair, mahbub olarak bizzat Allah’ı mevzu bahis yapmıştır. Klasik şairler zaman zaman rind edasıyla cennet ve cehenneme yaklaşmışlardır. Zira ramazanın gelişiyle cehennemin kapılarının kapanmasını zahiren uygun görmeyen bir tavır takınan Fuzûlî’ye karşın, bu ayın gelişine sevinen, gidişine de üzülen bir Niyâzî-i Mısrî tavrıyla karşılaşılmıştır. Dolayısıyla klasik şairin dinî değerlere bakışı daha muğlak ve yoruma muhtaç iken, mutasavvıf şairin bakışı daha net olmuştur. Mutasavvıf şairler ahlak üzerinde daha fazla durup, güzel ahlakı övmüş ve karşılığının cennet olduğunu, kötü ahlakı yermiş ve bedelinin cehennem olduğunu belirtmişlerdir. Örneğin cehennem ehlinden bahseden şiir örneklerinin kahir ekseriyeti mutasavvıf şairlere ait olup, genelde kötü ahlakın sonucunda gidilecek yerin orası olduğuna vurgu yapılmıştır. Yine cenneti kazanmak konusunda da insanlar teşvik edilmiştir. Bu da mutasavvıf şairlerin toplumu irşat etmek gibi bir gaye ile hareket ettiklerini ve şiirlerini de üstlendikleri bu vazifelerini anlatmada araç olarak kullandıklarını göstermektedir. Mutasavvıf şairlerin, cennet ve cehenneme dair manzumelerinde bile şiirin şeklinden ziyade ihtiva ettiği manasına önem verdikleri görülmüştür. Ancak klasik şairin hem şekle hem de manaya önem verdiği gözlemlenmiştir. Bu durum, oluşturulan başlıklarda kendini daha açık bir şekilde göstermektedir. Örneğin tasavvufî manada cennet, manevi hazların yaşandığı ve rü’yetin gerçekleşeceği havvâsa ait cennet ve maddi hazların yaşandığı avama ait cennet olmak üzere ikiye ayrılmış olup, bu konuyla ilgili olarak tespit edilen şiirlerin hemen hemen hepsi mutasavvıf şairlerindir. Bu da mutasavvıfların ilim ve irfanını doğrudan sanatına yansıttığını göstermektedir. Ancak klasik şairin baharı, cenneti, cehennemi yahut sevgiliyi anlatırken gerçeği güzel ve ideal olanın lehine değiştirdiği, âdeta özlemini çektiği, hayalindeki dünyayı şiirlerine yansıttığı müşahede edilmektedir. Nitekim düzen ve mükemmelliğin bir tezahürü olarak dünyanın cennetle olan irtibatına dair şiirlerin aşağı yukarı tamamı klasik şairlere aittir. Cennet ve cehenneme dair ikinci bölümdeki başlıkların yer yer klasik şair yahut mutasavvıf şairlere göre şekillendiği olmuştur. Dolayısıyla bazı başlıklarda toplanan örnek şiirlerin ya tamamen mutasavvıflara ya da klasik şairlere ait olduğu görülmüştür. Mesela şairin hem kendisini hem de sözünü övmek babından cennete dair unsurlara 503 göndermede bulunduğu şiirlerin sadece bir tanesi İbrahim Hakkî Hazretleri’ne ait olup, Şeyh Gâlib de dâhil, geri kalanların tamamı klasik şairlerin şiirlerden müteşekkildir. Şehir, şehrin binaları, bahçeleri ve havuzlarını dikkat çekici bir şekilde tasvir eden şairler Nef‘î, Nedîm ve Kâmî olmuştur. Nef‘î ve Kâmî’nin Edirne şehri, Nedîm’in de İstanbul için söylediği şiirlere bakılınca, âdeta bu evsaftaki şehir ve mekânlara cennetin dahi imrendiği fikri hâsıl olmaktadır. Alevî-Bektâşî şairlerinden birkaçına bakma imkânı bulduğumuz bu çalışmada, Ehl-i beyte ve 12 İmam anlayışına özel bir vurgu yapıldığı, Hz. Ali’nin zaman zaman İlahî vasfa büründürüldüğü, Kerbela olayı nedeniyle Hz. Hüseyin’in şehadetine duyulan üzüntünün dile getirildiği, buna mukabil Yezîd ve diğer sorumlulara lanetlerin okunduğuna tanık olunmuştur. Bunun haricinde Hz. Ali’nin sâkî-i Kevser olması üzerinde çokça durulmuştur. Bu gibi farklılıklar dışında Alevî-Bektâşî şairlerinin de genel olarak klasik şairlerin yolunu takip ettikleri, yani geleneğin dışına çıkmadıkları tespit edilmiştir. Kerbela mersiyeleri bağlamında cennet ve cehennemi konu alan en dikkate değer şair Şeref Hanım olmuştur. Zira divanında sırf bu konuya tahsis edilmiş 8 tane kaside yer almakta olup, Hz. Hüseyin ve taraftarları hayır dua ile yâd edilirken, Yezîd ve onun yanındakilerin cehennemlik olmaları için bedduada bulunulmuştur. Cennet ve cehennemin sevgiliye ait güzellik unsurlarıyla ilişkilendirildiği görülmüştür. Yeri gelmiş sevgilinin yüzünde cennet yaşanmış, yeri gelmiş cehennem yaşanmıştır. Dudağı âb-ı Kevser, yanağı gül bahçesi, yüzü nur, hattı gülzâr-ı çemen ve reyhan, çenesi cennet meyvesi, boyu Sidre ve Tûbâ, saçları misk ü amber ve sümbül, gözlerinden akan yaşları yahut yüzden aşağı inen terleri cennet ırmakları olan sevgilinin yüzü bu haliyle bir cennet tasavvuru oluşturmuştur. Yine yanağı ve dudağı ateş; zülüfleri zindan, yılan, zincir ve tuzak; yanaktaki tüyler karanlıklar ülkesi olan sevgilinin yüzü bu defa da cehennemi çağrıştırmıştır. Tevhit fikrinin bir yansıması olarak sevgili ve “kûy”u her şeyin ötesinde konumlandırıldığı gibi, sevgilinin güzellik bakımından huri ve meleklere, “kûy”unun ise cennete benzetildiği de müşahede edilmiştir. Şair nazarında sevgili huri, gılmân ve vildânla irtibatlandırılmış; bulunduğu yer ise cennet, bahçe ve gülşen olarak tasavvur edilmiştir. Cennette yaşanacak olan mutedil bir bahar havasını, âdeta klasik şairlerin şiirlerinde yaşadıkları gözlemlenmiştir. Zira klasik Türk şiirinin de gözde mevsimi 504 bahardır. Bahar, dünyanın cennete döndüğü, çağlayan sular misali âşığın yüreğinin de coştuğu, sevgiliyle bağlarda ve gülşende seyrana çıkıldığı bir mevsim olup, âdeta cennet hayatının bu dünyada yaşandığı bir zaman dilimidir. Hurilerin sevgiliyle olan sıkı bir şekilde irtibatının yanı sıra, cennette karşılaşılacak olan kokulardan bilhassa misk ve amberin klasik Türk şiirinde de önemli kokular arasında olduğu görülmüştür. Ancak cennetteki kuşların cıvıltısı, ağaçların hışırtısı, hurilerin eşlerine söyledikleri şarkıların klasik Türk şiirine ritim ve ahenk itibariyle estetik düzeyde tesir ettiğini söylemek zor gözükmektedir. Bülbülün gülşende güle karşı olan figanları o ortamı çağrıştırsa da, bu türden örnekler daha zayıf kalmakta, klasik Türk şiirinin müzikaliteye verdiği önemle cennet hayatındaki müzik arasında irtibat kurulmasına yeterli bir delil teşkil etmemektedir. Aşk, âşık ve maşuk merkezli bir cennet-cehennem anlayışının varlığı göze çarpmaktadır. Âşığın gönül dünyasını mamur eden aşkın, bir cennet olduğu, ondan yoksun kalan gönlün ise harabeyi andırdığı ve bu haliyle cehennemi ifade ettiği fikri benimsenmiştir. Yine aşk şarabının cennet içeceklerinden Kevser, Selsebîl, Tesnîm, Rahîkle birlikte anıldığı, hatta Kevser suyunun aşk şarabını karşıladığı müşahede edilmiştir. Aynı şekilde, sevgilinin iskân ettiği bir yer olarak görülen âşığın kalbi de bu aşk sayesinde cennet addedilmiştir. Öte yandan âşığın gönlü aşk ateşiyle birlikte bir cehennem, hatta ondan da beter bir ateş mahalli olarak görülmüş, bu aşk ateşine nazaran cehennem ateşinin bir kıvılcım mesabesinde olduğu dile getirilmiştir. Bir bakıma âşık, cenneti de cehennemi de kendi gönül ülkesinde yaşamıştır. Dolayısıyla insanın, cenneti her hal ü kârda yaşadığını, cennetin gönülde bulunduğunu ve uzaklarda aramaya gerek olmadığını söylemek mümkündür. Rakibe dair tiplerin de âşık ve rind edası sergileyen çoğu şair tarafından cennet ve cehennem bağlamında bahse konu edildiği olmuştur. Sevgilinin kendisini değil, ödülünü temsil eden cenneti arzulamak gibi menfaatçi anlayışa yöneltilen eleştiri bilhassa zâhid üzerinden yürütülmüştür. Ancak vâiz, sofu, âbid gibi tipler de bu eleştiriden nasibini almışlardır. Rakip bir şeytan ve kâfir olarak, sevgilinin mekânı da cennet olarak addedilmiş, kâfirin yahut şeytanın cennette olamayacağı gerçeğine rakip düzleminde atıflar yapılmıştır. Şair nazarında tevhidi yansıtması bakımından kâinat da önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar kâinat kesreti ifade etse de, yine de bu âlem İlahî cemâlin aksini bulduğu bir ayna olması bakımından yine de yabana atılır cinsten değildir. Aslında şair kesreti 505 araçtan ziyade amaç olarak görme olayına karşı çıkmıştır. Oysa kesret âlemi vahdete ulaşmada ve onu tanımada bir vasıta olmak için yaratılmıştır. Sevgilinin yüzüne vuslat için zülfe tutunmak, dudak şarabından içmek için karanlıklar diyarı olan tüylerden geçmek ve cennette İlahî cemâli görmek için de bu dünyadan vazgeçmek, yani dünya ehli olmamak icap etmektedir. Hatta bilhassa mutasavvıf şair, dünyanın ahiret ehline, ahiretin dünya ehline ve her ikisinin de Allah’a vuslatı arzulayanlara haram olduğunu bildiren hadisin koyduğu düsturdan hareketle cenneti istemeyi, ahiret ehli olmayı bile hoş karşılamamıştır. Vahdet içerisinde kesretin, kesret içerisinde vahdetin gizli olduğu gerçeğini cennet-cehennem bağlamında da açıklamak mümkündür. Nitekim zülfün yüze, tüylerin dudağa örtü olması misali cehennem de cennete perde olmuştur. Hoşa giden ve arzulanan şeylerin cehennemi, nefsin hoşuna gitmeyen şeylerin de cenneti kuşatması, aslında cennete giden yolun şehvet bulutlarıyla kaplandığını göstermektedir. Üstelik bu saklı oluş, cennetin kök manasında dahi bulunmaktadır. Zira cennet zemini ağaçlarla örtülmüş, gölgelenmiş bahçe demektir. Bir bakıma vahdeti temsil eden cennet, kesreti temsil eden cehennemle örtülmüştür. Yine vahdeti sembolize eden rü’yet-i dîdâr ve İlahî vuslat gibi manevi hazlar, kesreti sembolize eden cennetin maddi nimet ve lezzetleriyle çevrelenmiştir. Cehennem cennete göre, maddi nimetler de İlahî cemâle, hatta İlahî zata göre bir kesret iken, cennete giden yol cehennemden, rü’yete giden yol da cennetten geçmekte, haliyle kesrette (cehennemde) vahdetin (cennet), vahdette (İlahî cemal, zat) kesretin (cennetin maddi yönü) gizlendiği anlaşılmaktadır. Bu durum şair tarafından vahdeti simgeleyen yüzün cennete benzetilmesinde kendini daha bariz bir şekilde hissettirmektedir. Çünkü vahdet ve cennet olan yüzde cennet ehli olarak görülen ve kesreti temsil eden tüyler bulunmaktadır. Tüylerin arasında ise vahdeti, İlahî aşkı, fenafillah ve bekabillah makamlarını kendinde barındıran dudak bulunmaktadır. Şair nazarında dünya cennete benzediği müddetçe daha güzel ve huzur verici olmakta, yaşanmaya değer bir ortam sunmakta ve bu haliyle düzen ve mükemmelliği yansıtmaktadır. Ancak dünyanın bir de cehenneme benzeyen tarafı vardır. Her türlü noksanlık, kusur, hoşa gitmeyen durum ve olayların yaşandığı dünya bu haliyle cehennemi andırmaktadır. Bu itibarla şiirlerde dünyanın her iki veçhesine de işarette bulunulmuştur. Gerek dış şartlar gerekse şairin bakışı dünyanın cennet veya cehennem olarak görülmesinde etkili olmuştur. Yeri gelmiş şair bir mutasavvıf edasıyla dünyada 506 cenneti yaşamış, yeri gelmiş temmuz sıcağı ve yaşanan savaşlar ona cehennemi aratmamıştır. Cennet vuslattır. Bu vuslat serüveni Elest bezmine ve aşk sözleşmesine dayanmaktadır. İlm-i İlahîde varlık kazanan ruhlar, firakın acısını yaşamadıkları için vuslatın ne demek olduğunu da bilmiyorlardı. Dünyaya gönderilmek bir ayrılık, cennette İlahî cemâl ile müşerref olmak ise bir vuslattır. Elest meclisinde sâkînin nazarından nasiplenen âşık rü’yetullahın gerçekleşmesiyle başladığı yere dönmüş demektir. Cennet sevgilidir ve âşıktır. Esasında cennet her ikisinin de bütünleşmesi, bekânın gerçekleşmesidir. Şair açısından cennetin, aslında bir süreci ifade ettiği söylense yeridir. Elest meclisi ve hatta yeşil bir ummanı andıran ilm-i İlahî ile -tabiri caizse- Ezelde başlamış olan bu süreç, cennette bir müddet kalmak ve dünyaya gönderilmek ile devam etmiş, bu dünyadan tekrar ahirete ve cennete dönerek, orada İlahî cemâl ile müşerref olmakla neticelenecek olan bir süreçtir, bir devirdir. Ancak bu sürecin rü’yetle nihayete erdiğini düşünmemek gerekmektedir. Zira sadece ayrılık son bulmuş olacak, süreç vuslatın farklı boyutlarda yaşanmasıyla devam edecektir. Bu bir bakıma fenaya ermekle ayrılığın ortadan kalkması, bekanın tahakkukuyla da bambaşka bir var olma halinin yaşanmasına benzemektedir. Cennet ve cehenneme dair unsurların sembol istiare ve mitoloji boyutunda bahse konu olduğu görülmüştür. Sembolden ziyade istiareye daha çok rastlanan klasik Türk şiirinde, bilhassa sevgiliye ait güzellik unsurlarının vahdet ve kesrete ilişkin olarak temsil kabiliyetinin bulunduğunu söylemek gerekmektedir. Yine aşkın gerek Kevser suyu gerek şarapla sembolize edildiği olmuştur. Sevgili için huri tabirinin çokça yer aldığı şiir örneklerinde ise istiare sanatı belirgin bir şekilde hissedilmiştir. Sevgiliye ait güzellik unsurlarından yüz bir cennet olarak düşünüldüğünde, zülüf o cennet için bir perde olmuş, bu dünyayı ve hatta cehennemi temsil eder niteliğe bürünmüştür. Cehennemden ziyade cennete dair bir mitolojinin geliştirildiği, onun da Hz. Âdem’in yaratılması, şeytanın ona secde etmemesi, Hz. Âdem ile Havvâ’nın şeytan tarafından kandırılması ve onların cennetten çıkarılması olaylarına dair gerek Kur’an ve hadislerin gerekse diğer dinlere ait anlatımların klasik Türk şiirini etkilediği görülmüştür. Cennetten düşüşe ise klasik şair daha çok tasavvufî bir bakış sergilemiştir. Nitekim şaire göre Hz. Âdem sevgilinin benine âşık olduğu için onun tuzağına düşmüş ve bir dane uğruna cennetten vazgeçmiştir. Dolayısıyla insanoğlu bu dünyaya aşkı 507 yaşamak ve ayrılığı tatmak için gönderilmiştir. Hatta şeytanda aşkın bulunmayışından ötürü insanı kıskandığı ve bu sebeple Hz. Âdem’in ayağını kaydırarak cennetten çıkarılmasına sebep olduğu belirtilmiştir. Bu da aşkın insana verilmiş en büyük hediye olduğunu göstermektedir. Zira bunun sayesinde insan kendini, varlığı ve Rabbini tanıma imkânı bulmuş, O’na yakın olma ve vuslatı gerçekleştirme kabiliyetini kazanmıştır. Çalışma, kavramlar üzerinden ve altı asır gibi geniş yelpazede yapıldığı için “Tablolar ve Grafikler” başlığı oluşturularak istatistikî bilgiler verilmesi uygun görülmüştür. Bu vesileyle konu hakkında daha farklı malumata ulaşılmasına olanak sağlanması amaçlanmıştır. Örneğin cennet ve cehenneme dair kavramlardan bir kısmının XIV. yüzyılda kullanılıp da sonraki dönemlerde ya tamamen terk edildiği ya da çok aza indirildiği müşahede edilmiştir. En somut değişimin eski Türkçeye ait uçmak ve tamu kelimelerinde yaşandığını söylemek mümkündür. Zira sonraki dönemlerde bu iki kelime Eşrefoğlu Rûmî, Niyâzi-i Mısrî, Ahmed Kuddûsî gibi daha çok mutasavvıf şairler tarafından kullanılmış, klasik şairlerin çoğunluğu tarafından hiç kullanılmamıştır. Yine od kelimesi de XIV-XV. yüzyıllarda hayli kullanılıp da sonraki dönemlerde giderek az rastlanan kelimelerden biri olmuştur. Dikkate değer bir diğer husus da cehennem ehlinin meşhur bir yiyeceği olan zakkûmun, Ahmedî, Niyâzi-i Mısrî, Vîrânî, İzzet Molla ve Şeref Hanım gibi sadece beş şair tarafından kullanılmış olmasıdır. Aynı şekilde cehennemin isimlerinden biri olan Lezâ, sadece Kuddûsî divanında 5 kez geçmektedir. Cehennemin isimlerinden olan Hâviye’ye ise kırk iki divanın hiçbirisinde rastlanmamıştır. Taranan divanlar arasında dûzah kelimesine en fazla değinen İzzet Molla olmasına karşın, divanların hacmine göre oranlama yapılması halinde, daha önde olan Fehîm-i Kadîm’in bu yönü incelenmeye değer görülmektedir. Aynı şekilde Nâ’ilî’nin de dûzaha vurgu yapma konusunda Fehîm’i takip etmesinde, Sebk-i Hindî tarzının bu iki şair üzerindeki etkisinin bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Öte yandan bilhassa cennete dair unsurlara en yoğun bir şekilde Nesîmî’nin yer verdiği dikkatten kaçmamaktadır. Dolayısıyla çalışmanın tablol ve grafikler kısmında verilen tablolar sayesinde yüzyıllara ve şairlere göre cennet-cehennemle ilgili kavramların kullanım oranları ve yüzdelik dağılımları hakkında bilgilere ulaşılmıştır. Cennet ve cehenneme dair belli başlı kavramlardan oluşturulan istatistikî bilgide, bu kavramların kullanım oranlarıyla ilgili yüzyıllar arasında da bir hayli farklılıkların olduğu görülmüştür. Bu durumun meydana gelmesinde şairin mutasavvıf olmasının, 508 divanların hacminin ve bağlı bulunulan akımın etkili olduğu ilk etapta göze çarpmaktadır. Sonuç olarak İslam ve tasavvufa ait cennet-cehennem anlayışının klasik Türk şiirindeki yansımalarının ele alındığı bu çalışmayla, İslam dini ve tasavvufun, hatta yer yer diğer din ve mitolojilerin şairler üzerinde etkili olduğu tespit edilmiştir. Sınırlı sayıda divan seçilmek suretiyle cennet ve cehenneme dair birtakım tespitlerde bulunulan bu çalışma, bu konuyla ilgili yapılacak olan diğer araştırmalar için bir hazırlık/giriş niteliği arz etmektedir. Dolayısıyla farklı divanlar ve hatta mesneviler yahut diğer manzumeler üzerinde yürütülecek yeni çalışmalarla bu husus daha derinlemesine araştırılmaya müsait gözükmektedir. Hatta Nesîmî, Hatâ’î ve Fuzûlî’ye ek olarak Azerî sahasında başka şairleri ve Çağatay sahasını da işin içerisine katmak suretiyle bu alanda mukayeseli bir çalışmanın dahi yapılması mümkündür. Kabir (berzah), kıyamet günü, Araf, sırat gibi ahiret hayatının cennet-cehennem haricindeki diğer safhalarına zaman zaman atıfta bulunulmuş olsa da, belki daha az divanla, ahiret hayatının tamamını kapsayacak boyutta bir çalışma ortaya koymanın faydalı olacağı düşünülmektedir. 509 KAYNAKLAR Abdülkerim Kuşeyrî (2003), Kuşeyri Risalesi, Ter. Ali Arslan, Ankara: Alperen Yayınları Ahmed b. Hanbel (1995), Müsned I-XX, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire: Dâru’l-Hadîs Ahmed b. M
Giriş 3 Cehennemin kafirler için ebedi olduğuna ayetlerden deliller. 4 BİRİNCİ DELİL: “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.” (Bakara, 2/167) 4 İKİNCİ DELİL: “Onlar için devamlı bir azap vardır.” (Tevbe, 9/68) 5 ÜÇÜNCÜ DELİL: “Kâfirler ateşte ebedidirler.” (Ahzab, 33/65) 6 DÖRDÜNCÜ DELİL: Üç yoldan hangisi mümkün? 8 Cehennemin ebedi olduğunu inkar edenlerin sözde delilleri: 12 BİRİNCİ SÖZDE DELİLLERİ: “Orada asırlar boyu kalırlar.” 12 İKİNCİ SÖZDE DELİLLERİ: “Gökler ve yer durdukça cehennemdedirler.” 15 ÜÇÜNCÜ SÖZDE DELİLLERİ: Allah “Baki” sıfatını mahlukuna vermez. 17 Kâfir ebedi cehennem azabını niçin hak eder? 19 Kâfirin Birinci Cinayeti: Bütün varlıkların, Allah’ın varlığına olan şahitliklerini yalanlamasıdır. 20 Kâfirin İkinci Cinayeti: Mahlûkatın kıymetini düşürmesi ve onları kıymetsizlikle itham etmesidir. 24 Kâfirin Üçüncü Cinayeti: Mahlûkatın ibadetini ve tesbihini inkâr etmesidir. 27 Kâfirin Dördüncü Cinayeti: Allah’ın isimlerini inkâr etmesi ve o isimlerin tecellisini sebeplere vermesidir. 30 Kâfirin Beşinci Cinayeti: Her biri ilâhi bir kitap ve kaside hükmünde olan varlıkları manasızlıkla itham etmesidir. 34 Kâfirin Altıncı Cinayeti: Kendisine ihsan edilen hadsiz nimetleri inkâr etmesidir. 37 Kâfirin Yedinci Cinayeti: Kâfirin lisanıhâliyle “Ey Allah, ben sana inanmıyorum. Senin gücün beni, öldükten sonra diriltip ebedi olarak cehenneme atmaya yetmez...” demesi. 39 İÇİNDEKİLER Giriş 3 GİRİŞ Bazı sözde ilahiyatçıları televizyonlarda görüyoruz, onlar diyorlar ki: “Kâfirler cehennemde ebedi kalmayacak. Bir müddet cehennemde kaldıktan sonra çıkacak...” Bu sözü söyleyenler arasında, Mehmet Okuyan ve Mustafa İslamoğlu da var. Bu eserde bu iddianın ne kadar batıl olduğunu, inşallah Kur’an’ın ayetleriyle ispat edeceğiz. Daha sonra da, cehennemin ebedi olduğunu inkar edenlerin sözde delillerine cevap vereceğiz. Ayrıca, kafirin işlediği cinayetlerin sonsuzluğunu ve affedilmesinin mümkün olmadığını izah ederek delilleriyle açıklayacağız inşallah: - Kâfir neden cehennemde ebedi olarak kalacak? - Allah’ın sonsuz rahmeti kâfirin ebedi cehennemde kalmasına nasıl müsaade ediyor? 4 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Cehennemin kafirler için ebedi olduğuna ayetlerden deliller. BİRİNCİ DELİL: “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.” (Bakara, 2/167) Cehennemin kâfirler için ebedi oluşuna birinci delilimiz, Bakara suresinin 167. ayetidir. Bu ayet-i kerimede Rabbimiz, kâfirlerin ahiretteki pişmanlıklarını beyan ediyor ve ayetin sonunda şöyle diyor: ار ِ َّ ار ِج َ ين ِ م َن الن ِ َخ ِ ُ ْم ب ه ماَ وَ Onlar ateşten çıkıcı değildirler. (Bakara, 2/167) Bakın ayet ne kadar açık ifade ediyor ve diyor ki: “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.” Aynı mana, Maide suresi 37. ayette şöyle geçiyor: ار ِ َّ َ ْخ ُر ُج ِ وا م َن الن َ ْن ي ار ِج َ ين .isterler çıkmak ateşten Onlar يُ ِر ُيد َون أ ِ َخ ِ ُ ْم ب َو َما ه َا ْه منِ Halbuki oradan çıkıcı değildirler. (Maide, 5/37) Şimdi şunu sormak istiyoruz: “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.” ifadesinden ne anlarsınız? Anlayacağınız tek şey, kâfirlerin ateşten çıkmayacağı ve cehennemde ebedi kalacağıdır. Bu manayı anlamak için ne alim olmaya gerek var ne de müfessir olmaya... Azıcık aklı olan, “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.” ifadesinden, cehennemin ebedi olduğunu, ve kâfirlerin Cehennem’de ebedi kalacaklarını anlar. Ayetin manası bu kadar açıkken, kâfirlerin cehennemden çıkacağını söyleyenler, -Başta Mehmet Okuyan ve Mustafa İslamoğlu- Kur’an’a iftira atmıyor mu? Kur’an diyor ki, “Onlar ateşten çıkmak isterler, lakin ateşten çıkamazlar.” Onlar diyor ki, “Hayır, çıkacak...” Şimdi biz neye inanacağız? Kur’an’ın apaçık beyanına mı, yoksa bunların sözüne mi? Elhamdülillah, bizler Kur’an’ın ayetine inanıyoruz... Hem şunu da bir parantez bilgisi olarak ifade etmek istiyoruz: Kur’an’ın bu kadar açık ayetleri karşısında, cehennemin ebedi olduğunu dahi anlayamayanın, din namına hangi sözüne güvenilir, sizlerin vicdanına havale ediyoruzHem şunu da bir parantez bilgisi olarak ifade etmek istiyoruz: Kur’an’ın bu kadar açık ayetleri karşısında, cehennemin ebedi olduğunu dahi anlayamayanın, din namına hangi sözüne güvenilir, sizlerin vicdanına havale ediyoruz. 5 Sinan Yılmaz İKİNCİ DELİL: “Onlar için devamlı bir azap vardır.” (Tevbe, 9/68) Kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağına dair İkinci Delilimiz, Tevbe suresinin 68. ayetidir. Bu ayet-i kerimede Rabbimiz şöyle buyurmuş: َ َّم َن َ َ ار َ جه َّ َ ار ن ْ ُكف َ ِ ات َ وال ِق َاف ْ ُمن ِ َ ين َ وال ِق َاف ْ ُمن ُ ال هللا دَعَ وَ Allah münafık erkeklere, münafık kadınlara ve kâfirlere cehennem ateşini vaat etti. اَ ِيه ِ ِد َ ين ف Onlar َخال ُ .yeter onlara Cehennem ِه َي َ ح ْسبُهُ ْم .ebedidirler orada َهُ ُم َّللا َ َعن ولَ ve Allah onlara lanet etmiştir. يمٌ ِ َهُ ْم َ عَذ ٌ اب ُ مق ولَ Onlar için devamlı bir azap vardır. Bu ayet-i kerimede bizim üzerinde duracağımız bölüm, اب ٌ ذَع َ مْ ُهَ َول ِ ٌيم مقُ” Onlar için devamlı bir azap vardır.” Kısmı. يمٌ ِ bir ifadesi َعَذ ٌ اب ُ مق sıfat tamlamasıdır. اب ٌ ذَعَ kelimesi mevsuf, yani sıfatlanan, يمٌ ِ kelimesi ُمق ise sıfattır. Cenab-ı Hak, اب ٌ ذَعَ kelimesini, يمٌ ِ مقُ sıfatıyla vasfetmiştir. ِ ٌيم ,Peki مقُ kelimesinin manası nedir? يمٌ ِ مقُ kelimesi “sürekli, devamlı, bitmeyen, baki” manasındadır. Demek kâfirler için sürekli olan, devamlı olan, bitmeyen, baki bir azap var. Şimdi size bir soru soruyoruz: - Azabın sürekli olması, devamlı olması, bitmemesi ne manaya gelir? Cehennemin ebedi olduğu ve kâfirlerin içinde ebedi kalacağı manasına gelmez mi? Ya da şöyle soralım: - Kâfirler cehennemden çıkacak olsaydı, “azap” kelimesi, sürekli olmakla, devamlı olmakla, bitmemekle sıfatlanır mıydı? Yani “Onlar için devamlı olan, bitmeyen bir azap vardır.” denilir miydi? Elbette denilmezdi. ِ ٌيم مق ُ اب ٌ ذَعَ” devamlı bir azap” ifadesi Kur’an’da beş yerde geçer. Tövbe suresi 68. ayet ve Maide suresi 37. ayette يمٌ ِ َهُ ْم َ عَذ ٌ اب ُ مق Onlar َول için devamlı bir azap vardır, şeklinde geçer. Şura suresi 45. ayette َ َال أ ِ ٍيم ِ َي عَذ ٍ اب ُ مق ِ ِم َ ين ف َّال ِ َّن الظ إ Dikkat edin! Şüphesiz zalimler devamlı bir azap içindedir, şeklinde geçer. Hud suresi 39 ve Zümer suresi 40. ayetlerde اب ٌ ذَع َ يهِ ِ ت ْ َأ َ ُم َون َ م ْن ي َ ْعل َ َس ْو َف ت ف يهِ زِ خْ ُي Yakında kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini bileceksiniz يمٌ ِ َ ْي ِه َ عَذ ٌ اب ُ مق َ ِح ُّل َ عل ويَ ve devamlı bir azabın kimin üzerine konacağını da bileceksiniz, şeklinde geçer. 6 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir İşte Kur’an’ın bu beş ayeti, kâfirler için azabın sürekli olduğunu, devamlı olduğunu ve bitmeyeceğini bildirir. Ayetler böyle der demesine ama; Mehmet Okuyan, Mustafa İslamoğlu ve emsalleri çıkar der ki: “Yok, azap devamlı değildir. Kâfir cehennemden bir müddet sonra çıkar.” Şimdi biz onlara soruyoruz: - Zikrettiğimiz beş ayette, Allah Teala azabı يمٌ ِ مقُ sıfatıyla vasfetmiş. يمِ مقُ kelimesi, “sürekli, devamlı, bitmeyen, baki” manasında olduğu gibi; bütün müfessirler de bu kelimeyi bu manayla izah etmiştir. Sizler yeni bir lügat mı keşfettiniz? Ya da kelimelere dilediğiniz gibi mana mı veriyorsunuz? O halde bize söyleyin, يمٌ ِ مقُ kelimesi “devamlı” manasında değilse, ne manasındadır? ÜÇÜNCÜ DELİL: “Kâfirler ateşte ebedidirler.” (Ahzab, 33/65) Kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağına dair Üçüncü Delilimizde, َ ًدا َب َا أ ِيه ِ ِد َ ين ف خالَ beyanının tahlil edeceğiz. Bu beyana dayanarak şöyle bir delil sunsak: Cenab-ı Hak kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağını, 34 yerde َا ِيه ِ ِد َ ين ف خالَ” Onlar orada ebedidirler.” ayetiyle beyan etmiştir. Ayetteki ِ ِد َين خالَ lafzı, “ebedi olarak kalanlar” manasındadır. Biz böyle bir delil sunsak, cehennemin ebedi olmadığını söyleyenler şöyle bir cevap verebilirler: “Hulûd” kelimesi her zaman ebediliği ifade etmez. Bir yerde uzun yıllar kalmak da bu kelimeyle ifade edilir. Dolayısıyla يها َ ِ ِ ِد َين ف خالَ demek, “Onlar orada ebedidirler.” manasında değil, “Orada onlar uzun zaman kalırlar.” manasındadır. Eğer cehennem ehli hakkında sadece اَ ِيه ِ ِد َ ين ف خالَ denilseydi, bizler onların bu sözüne cevap veremez ve susmak zorunda kalırdık. Çünkü “Hulûd” kelimesinin, “uzun yıllar kalmak” manası da vardır. Ancak onların gözlerini kapadığı bir mesele var. Bu 34 yerin üçünde, يها َ ِ ِ ِد َين ف َخال َ ًدا ifadesine َب أ kelimesi eklenmiş ve داً َ َب َا أ ِيه ِ ِد َ ين ف خالَ şeklinde gelmiş. 7 Sinan Yılmaz Hadi diyelim ki, ين َ دِ ِ خالَ lafzı, uzun yıllar kalmayı ifade ediyor. Peki, َ ًدا َب أ lafzı neyi ifade ediyor? داً َ َب أ lafzı, sonsuz zamanı ifade eder. Bu da ispat eder ki, cehennem kâfirler için sonsuzdur, yani ebedidir. Mehmet Okuyan diyor ki: “Efendim داً َ َب أ lafzına bakmayalım, ِ ِد َين َ ًدا .bakalım lafzına َخال َب أ lafzı öylesine gelmiş...” Yahu bu nasıl bir söz! Kur’an’da öylesine gelen bir lafız olabilir mi? Ne yani, Allah داً َ َب أ lafzını, hiçbir manası olmaksızın mı kelamına koydu? Bu kelime hiçbir mana ifade etmiyor mu? Mehmet Okuyan’a böyle denildiğinde, bu sefer de diyor ki: َ ًدا Zaten َب أ kelimesi sonsuz zaman manasına gelmez. Kur’an’da bu lafız, dünyevî işler için de kullanılmış. Mesela Maide suresi 24. ayette Hz. Musa’nın kavmi داً َ َب َا أ َه َ ْد ُخل َ ْن ن َّا ل ِن إ” Biz oraya ebediyen girmeyeceğiz.” demiş. Yine Tevbe suresi 84. ayette kâfirlerin cenazesi hakkında, َ ًدا َب ْهُ ْم َ م َ ات أ َ َحٍد ِ من َى أ ُ َص ِّل َ عل َ ت والَ” Onlardan ölenler üzerine ebediyen namaz kılma.” denilmiş. Bu ayetlerde داً َ َب أ kelimesi sonsuz bir zamanı değil, uzun bir zamanı ifade ediyor. O halde داً َ َب َا أ ِيه ِ ِد َ ين ف َ ًدا ifadesindeki َخال َب de أ sonsuz zamanı değil, uzun zamanı ifade eder. İşte Mehmet Okuyan böyle diyor. Bu kişilerin ortak özelliği şudur: Peş peşe Kur’an ayetleri okurlar. Karşılarındaki kişi Kur’an’ı bilmiyorsa, ilgili ilgisiz ayetlerle, Kur’an’ı çok iyi bildikleri havasını vermeye çalışırlar. Ama inanın, bütün konuştukları boştur. Şimdi, داً َ َب أ kelimesi hakkında söylediği sözlerin ne kadar yanlış olduğunu ispat edelim. Edelim ki, hala bu kişinin sözünü dinleyenler varsa, bu işten vazgeçsinler. Arapçada bazı kelimeler, kullanıldıkları cümlenin yapısına göre farklı manalara gelirler. داً َ َب أ kelimesi de böyle bir kelimedir. Normalde داً َ َب أ kelimesi zaman zarfı olup, sonsuz zamanı ifade etmektedir. Ancak bu kelime olumsuz cümlelerde kullanılırsa, zaman zarfı olarak değil, olumsuzluğu tekit için kullanılır ve “asla” manasına gelir. Hz. Musa’nın kavminin söylediği داً َ َب َ َها أ َ ْد ُخل َ ْن ن َّا ل ِن إ sözü “Biz oraya ebediyen girmeyeceğiz.” manasında değil, “Biz oraya asla girmeyeceğiz.” manasındadır. Bakın, داً َ َب أ kelimesine “asla” manasını verdik. 8 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Yine kâfirlerin cenazesi hakkındaki, داً َ َب َ َحٍد ِ م ْن ُه ْم َ م َ ات أ َى أ ُ َص ِّل َ عل َ ت َوال ayeti, “Onlardan ölenler üzerine ebediyen namaz kılma.” manasında değil, “Onlardan ölenler üzerine asla namaz kılma.” manasındadır. Bunlar gibi bütün olumsuz cümlelerde داً َ َب أ kelimesi, olumsuzluğu kuvvetlendirmek için gelmiş olup, “asla” manasını ifade etmektedir. Eğer bu kelime olumlu cümlelerde kullanılırsa, bu durumda zaman zarfı olur ve sonsuz zamanı ifade eder. Hem cennet ehli hakkında, hem de kâfirlerden cehennem ehli hakkında kullanılan داً َ َب ِ َ يها أ ِ ِد َين ف َخال َ ًدا ifadesindeki َب أ kelimesi, sonsuz zamanı ifade etmektedir. Yani ehli cennet cennette sonsuzdur, kâfirler de cehennemde sonsuzdur. Mehmet Okuyan daha داً َ َب أ kelimesinin olumsuz cümlelerde ifade ettiği manayı bilmiyor. Olumsuz cümlelerdeki manasını, olumlu cümlelere teşmil ediyor. Çok değil, bir Arapça edatlar kitabına baksaydı, anlattığımız bu manayı bilirdi. Sözün özü: Cenab-ı Hak kâfirlerin ebedi cehennemde kalacağını, ِ َ يها yerde 34 ِ ِد َين ف خالَ” Onlar orada ebedidirler.” ayetiyle beyan etmiştir. Ayetteki ينَ دِ ِ خالَ lafzı, “uzun zaman kalma” manasına hamledilse bile, üç yerde داً َ َب ِ َ يها أ ِ ِد َين ف ِ ِد َين ,denilerek َخال َ ًدا kelimesine َخال َب kelimesi أ ilave edilmiş ve bu zamanın sonsuzluk olduğu beyan edilmiştir. داً َ َب أ kelimesinin manası son derece açık olup “sonsuzluk” manasında gelmektedir. Bu da ispat eder ki, cehennem kâfirler için bir haps-i ebedidir. DÖRDÜNCÜ DELİL: Üç yoldan hangisi mümkün? Kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağına dair bu Dördüncü Dersimizde, şöyle bir tahlil yapacağız. Kâfirler hakkında şu üç hükümden biri geçerli olacaktır: 1. Kâfir cehennemde bir müddet yandıktan sonra çıkıp cennete girecektir. 2. Kâfir cehennemde yanacak ve sonunda yok olacaktır. 9 Sinan Yılmaz 3. Kâfir cehennemde ebedi kalacaktır. 1. ve 2. şıkların imkansızlığı ispat edilirse, bilmecburiye 3. şık kabul edilecektir. İşte bu dersimizde, 1. ve 2. şıkların imkansızlığını, Kur’an’ın ayetleriyle ispat edeceğiz. İlk önce 1. şıkkın imkansızlığını ispat edelim... BİRİNCİ ŞIKKIN İMKANSIZLIĞI Birinci ihtimal, kâfirlerin cehennemde bir müddet yandıktan sonra çıkıp cennete girmesidir. Şimdi bunun mümkün olmadığını ayetlerle ispat edelim: Maide suresi 72. ayette şöyle buyurulur: ِ ِ َّ الل ُ ِشْر ْك ب ُ َ م ْن ي َّه ِن إ Kim Allah’a ortak koşarsa َ َّة ْ َجن َ ِيه ال ُ َ عل َ َّ للا َ ْد َ ح َّرم َق ف şüphesiz Allah ona cenneti haram kılmıştır. Bu ayet-i kerimede apaçık bir şekilde, müşriklere cennetin haram edildiği beyan edilmiştir. Demek müşrikler cennete giremeyecek. Yine A’raf suresi 40. ayyette şöyle buyurulur: َ َّة ْ َجن ُ َون ال َ ْد ُخل َ ي والَ Onlar cennete giremezler اط ِ َ ْ ِخي ِ َ ي سِّم ال ْ َج َم ُل ف ِ َج ال َل َّى ي َحت deve iğne deliğinden geçinceye kadar. Bu ayet-i kerimede Cenab-ı Hak, kâfirin cennete girmesini, devenin iğne deliğinden geçmesi şartına bağlamış. Deve iğne deliğinden geçebilir mi? Hayır, geçemez. O halde kâfirler de cennete asla giremez. Yine Âl-i İmran suresi 77. ayette şöyle buyurulmuş: َ ِ ْي ال ِخ َر ِة ال َ ُه ْم ف َ َق ل خالَ Onlar için ahirette hiçbir nasip yoktur. Ayette geçen َ ال genel olumsuzluk “lâ”sıdır. Bu lâ, kendinden sonra gelen kelimenin bütün fertlerini nefyeder. Bu “lâ”dan anlıyoruz ki, nasibin hiçbir çeşidi onlar için ahirette yoktur. Bir damla su da bir nasiptir ve bu da onlar için yoktur. Bu manaya A’raf suresi 50. ayette şöyle işaret edilir: 10 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir َّ ِة ْ َجن َ ْص َح َ اب ال َّ ِ ار أ َ ْص َح ُ اب الن َ َادى أ ونَ Ateş ehli cennet ehline şöyle seslenir ُ َ ُكُم َّ للا ْو ِ م َّم َ ا ر َزق َ ْ َم ِ اء أ َ ِ ا م َن ال َ ْين ِ ُ يض َ وا عل َف َ ْن أ أ Bize biraz su veya Allah’ın size rızık olarak verdiği şeylerden akıtın واُ َال ق cennet ehli der ki َ ِ َّن َّ للا إ ِ ِر َين ْ َكاف َى ال عل ا َ مَ هُ مَ رَّ حَ Şüphesiz Allah suyu da rızkı da kâfirlere haram kılmıştır. Ayetin apaçık beyanıyla, kâfirlerin cennetteki sudan ve diğer nimetlerden, hiçbir nasipleri yoktur. Allah cenneti onlara haram kılmıştır. Bu hususta nakledebileceğimiz daha çok ayet-i kerime var. Herhalde daha fazlasını nakletmeye gerek yok. Zira naklettiğimiz kısım ispat eder ki, kâfirler Cennete giremeyecektir. Kâfirler hakkında Birinci şıkkın, yani cehennemden çıkıp cennete girmelerinin imkansızlığını ispat ettik. Şimdi İkinci şıkkın imkansızlığını ispat edelim. İKİNCİ ŞIKKIN İMKANSIZLIĞI İkinci şık, kâfirlerin bir müddet cehennemde yanıp sonra yok olmalarıdır. Bu şık da mümkün değildir. Evvela, hiçbir ayet ve hadiste bu manada bir beyan yoktur; ama kâfirlerin yok olmayacağıyla ilgili birçok ayet vardır. Mesela, Fatır suresi 36. ayette şöyle buyrulur: َ َّم َ ُار َ ج َهن َ ُه ْم ن َ ُروا ل َّ ِذ َين َ كف والَ Kâfirlere gelince, onlar için cehennem ateşi ُوا .vardır َ ُموت َي َ ْي ِه ْم ف ُ ْق َض َ ى عل َ ي ال Ölümlerine hükmedilmez ki ölsünler َ َوال ِ َها َاب َّ ُف َ عْن ُه ْم ِ م ْن َ عذ ُ َخف ي kendilerinden cehennemin azabı da hafifletilmez. Ayette geçen “Ölümlerine hükmedilmez ki ölsünler.” ifadesi, apaçık bir şekilde onların ölmeyeceğini haber vermektedir. Demek kâfirler için cehennemde yok olmak yoktur. Yine Zuhruf suresi 77. ayette şöyle buyrulur: َ َاد ْوا ن Cehennem ehli şöyle nida eder كُ ِ ا مال َ َ ي Ey Malik! -Malik, cehennem bekçisinin adıdır.- كَ ُّ َ َ ا رب َ ْين َ ْق ِض َ عل ِي ل Rabbin bizi öldürsün ال َ َ ق ُ َون َّ ُكْم َ م ِاكث ِن إ Malik der ki: Şüphesiz siz burada kalıcısınız. 11 Sinan Yılmaz Bakın ayetin apaçık beyanıyla, cehennem ehli yok olmak istiyor ve Malik’e yalvarıyor. Malik onlara “Siz sonra yok olacaksınız” demiyor; diyor ki: Siz bu azapta böylece kalacaksınız! Yine Nebe suresi 40. ayette şöyle buyrulur: ًا ُ َراب ِ ُي كْن ُت ت َن َ ْيت َا ل ِ ُر ي ْ َكاف ُ ُول ال َق ي Kâfirler der ki: Ah keşke biz toprak olsaydık. Bakın kâfirler o gün yok olmayı istiyor, ama onların istekleri yerine getirilmiyor. Yine Furkan suresi 13 ve 14. ayetlerde şöyle buyrulur: ِ َين َ َّرن ً ُ ا مق ِّق ً َ ا ضي ا م َكان ُ ِ وا م ْن َه َ ْق ل ُ َا أ ِذ وإَ Elleri boyunlarına bağlı olarak cehennemin dar bir yerine atıldıklarında وراً ُ ُب ِ َك ث َال yok orada َد َع ْو ُ ا هن ُ ًور َ ا و ِ احًدا ,ki denilir Onlara .isterler olmayı ُب َ ث َ ْوم ْي َ ْد ُعوا ال َ ت ال Bugün yok olmayı bir defa istemeyin ً ِيرا ُ ًور َ ا كث ُب ث عواُ ادْ وَ yok olmayı çok defa isteyin. Bakın ayetin beyanıyla, onlar yine yok olmayı istiyor, ama yok edilmiyor. “Yok olmayı çok defa isteyin.” denilerek onlarla istihza ediliyor. Daha bu konuda nakledebileceğimiz çok ayet-i kerime var. Sözü uzatmamak için bunlarla yetiniyoruz. Herhalde daha fazlasına ihtiyaç da yoktur. Şimdi yaptığımız tahlili neticeye bağlayalım. NETİCE Kâfirler hakkında şu üç hükümden birisi geçerli olmalıdır, demiştik: 1. Kâfir cehennemde bir müddet yandıktan sonra çıkıp cennete girecek. 2. Kâfir cehennemde yanacak ve sonunda yok olacak. 3. Kâfir cehennemde ebedi kalacak. 1. ve 2.şıkkın imkansızlığını ayet-i kerimelerle ispat ettik. Bu du- 12 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir rumda 3. şıkkı kabul etmekten başka yol yoktur. Zira başka bir şık yok. Bu tahlilden sonra Mehmet Okuyan’a ve Mustafa İslamoğlu’na deriz ki: Ya Üçüncü Şıkkı kabul edeceksiniz ya da 1. veya 2. şıkkı ispat edeceksiniz. Hadi edin de görelim... Bize Kur’an’dan bir ayet gösterin ki, o ayette kâfirlerin cennete gireceği hükmü olsun ya da kâfirlerin yok olacağı hükmü olsun. Bunu yapamazsanız -ki asla yapamazsınız- o halde ister istemez, kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağı hükmünü kabul etmek zorundasınız. Cehennemin ebedi olduğunu inkar edenlerin sözde delilleri: BİRİNCİ SÖZDE DELİLLERİ: “Orada asırlar boyu kalırlar.” Kafirlerin cehennemden çıkacağını iddia edenler diyorlar ki: Nebe suresinde şöyle buyrulmuş: اً َاب َ ْحق ِ َ يها أ ِ َين ف ِث َب ال Onlar cehennemde asırlar boyu kalırlar. (Nebe, 78/23) Ayette geçen “asırlar boyu” ifadesi, sonlu bir zamandır. Ne kadar uzun da olsa, asırlar bir gün biter. Bu da ispat der ki, cehennemin bir sonu vardır. İşte onlar böyle diyorlar. “Cehennemde asırlar boyu kalırlar.” ifadesi, kâfirlerin cehennemden çıkacağına bir delilmiş. Şimdi bu ayetin doğru manasını verelim ve onların bu şüphelerini izale edelim. Bu ayet-i kerime 3 farklı şekilde tefsir edilmiştir: Birinci izah, aynı zamanda İmam Zeccac’ın da tercihidir. Bu izahın özü şudur: Ahirette birçok azap çeşidi vardır. Ayette bu azap çeşitlerinden biri bildirilir ve bunun asırlarca süreceği beyan edilir. Bu azap bitince başka bir azaba geçilir. Bu durumda, “Orada asırlar boyu kalırlar.” ayeti, devamıyla birliktedir ve mana şu şekildedir: 13 Sinan Yılmaz ًا َاب َ ْحق ِ َ يها أ ِ َين ف ِث َب ال Onlar orada asırlar boyu kalırlar. O asırlarda َ ْر ًدا ِ َ يها ب ُ َون ف ُوق َذ َ ي ال Orada bir serinlik tatmazlar اً َّ َ ح ِم ًيم َ ا و َغ َّساق ِال ًا إ َ َ ش َراب َوال kaynar su ve irinden başka bir içecek de tatmazlar. İşte kaynar suyun ve irinin içileceği bu azap, asırlar boyu devam edecektir. Sonra bu azap bitecek ve başka bir azap başlayacaktır. Bu şekilde azap, sonsuza kadar devam edecektir. Demek, “Orada asırlar boyu kalırlar.” ifadesi, genel bir ifade değil, kaynar suyun ve irinin içileceği zaman dilimine ait bir ifadedir. Kaynar suyun ve irinin içileceği asırlar bittiğinde azapları bitmiyor, başka bir azaba geçiliyor ve azap sonsuza kadar böyle devam ediyor... Ayetin ikinci izahı da şu şekildedir: “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ifadesinde “onların” kim olduğu, bir önceki ayette şöyle açıklanır: ًا َّ ِ اغ َين َ مآب ِلط ل” Cehennem azgınlar için varılacak yerdir.” Bu ayetteki “azgınlar” ifadesiyle kâfirler değil, günahkar Müslümanlar kastedilmiş olabilir. Günahkar Müslümanlar bir müddet cehennemde yandıktan sonra cehennemden çıkacaktır. İşte ayetin devamı olan, “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ifadesi, Müslümanların günahkarları hakkında olup, onların bir müddet sonra cehennemden çıkacağını haber vermektedir. Bu ihtimale göre, ayetin kâfirlerle alakası yoktur. Ayetin üçüncü izahı da şu şekildedir: “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ayeti kâfirler hakkında olup, manası şu şekildedir: Ayette “asır” değil “asırlar” geçmektedir. Asrın sonu vardır, ama asırların sonu yoktur. Bir asır biter başka bir asır başlar; o biter, sonraki başlar ve bu sonsuza kadar bu şekilde devam eder. Dolayısıyla “asırlar” ifadesiyle “ebediyet” kastedilmiştir. “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ayetini üç farklı şekilde tefsir ettik: 1. Ayet ya kaynar suyun ve irinin içileceği zaman dilimini ifade ediyor. 14 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir 2. Ya günahkâr Müslümanlar hakkındadır. 3. Ya da bir asrın bitip diğerinin başlamasıyla azap ebediyete kadar devam eder manasındadır. Bu makamda şöyle denilse: Niçin ayeti böyle anlamak zorundayım? Ben ayeti, kâfirlerin asırlar sonra cehennemden çıkacağı şeklinde anlamak istiyorum. Buna ne mani var? Buna mani, Kur’an’ın diğer ayetleridir: ● İki yerde, Bakara suresi 167 ve Maide suresi 37. ayetlerde ماَ وَ َّ ِ ار ِ َخ ِ ار ِج َين ِ م َن الن ب مْ هُ” Onlar ateşten çıkıcı değildirler. “ buyrulmuş. ● Cehennem azabının anlatıldığı 5 yerde يمٌ ِ َ ٌ اب ُ مق عذَ ifadesi kullanılmış. يمٌ ِ مقُ kelimesi “sürekli, devamlı, bitmeyen, baki” manasındadır. Demek kâfirler için sürekli olan, devamlı olan, bitmeyen, baki bir azap var. ● 3 yerde kâfirler hakkında, داً َ َب ِ َ يها أ ِ ِد َين ف خالَ” Onlar cehennemde ebedidirler.” denilmiş. Onların cehennemden çıkmayacakları “ebeden” kelimesiyle tekit edilmiş. ● Yine 5 yerde اب ُ َ ْ َعذ َّ ُف َ عْن ُه ُم ال ُ َخف َ ي ال” Onlardan azap hafifletilmez.” buyrulmuş. Daha bunlar gibi başka ayetler de var. Bu ayetlerde, kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağı bildirilmiş. Eğer “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ayetini, kâfirlerin cehennemden çıkacağı şeklinde anlarsak, bu ayetleri nasıl izah edeceğiz? Halbuki bu ayeti, zikrettiğimiz 3 vecihten biriyle tefsir etmek mümkündür. Bu mümkünü bırakıp, diğer bütün ayetlere gözü kapatıp, ayete dilediğiniz manayı veremezsiniz. Eğer bunu yaparsanız, Kur’an’da ihtilaf olmuş olur. Halbuki Rabbimizin beyanıyla, Kur’an’da ihtilaf yoktur. Yani hiçbir ayet, diğer bir ayetin manasını karşı gelmez. Hepsinin bir yolla izahı vardır. Son olarak, meseleyi bir usul kaidesiyle izah edelim: Lafzın hükme delaleti “mantuk” ve “mefhum” olmak üzere iki 15 Sinan Yılmaz çeşittir. Mantuk: Ayetin, kelimeleriyle ifade ettiği açık manadır. Mefhum ise, lafzın söylenildiği alanın dışında kalan, fakat yine lafızdan anlaşılan manadır. Daha kısa bir ifadeyle, “mantuk”, açık mana; “mefhum” ise dolaylı manadır. Kâfirler hakkındaki “Onlar ateşten çıkıcı değildirler.”, “Onlar orada ebedidirler.” gibi ayetlerin mantuğu, yani lafzın açık manası, kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağıdır. “Onlar orada asırlar boyu kalırlar.” ifadesinden, kâfirlerin cehennemden çıkacağını anlamak ise mefhumdur. Zira ayette kâfirlerin çıkacağından değil, asırlar boyu kalacağından haber verilmektedir. Asırlar boyu kalmaktan, bir gün çıkacaklar ifadesini anlamak mefhumîdir. Kaide şudur ki: Mantuk ile mefhum karşı karşıya gelirse, mantuk tercih edilir. Çünkü mantukta açık ve doğrudan bir mana vardır. Mefhumda ise dolaylı bir mana vardır. Açık mana, dolaylı manaya tercih edilir. Bu da bizi, kâfirlerin cehennemde ebedi kalacağı neticesine götürür. İKİNCİ SÖZDE DELİLLERİ: “Gökler ve yer durdukça cehennemdedirler.” Kâfirlerin cehennemden çıkacağını iddia edenlerin, şu sözlerine cevap vereceğiz. Onlar diyorlar ki: Hud suresinde şöyle buyrulmuş: ُوا َّ ِذ َين َ شق َّما ال َ َأ َّ ِ ار gelince Şakilere ف ِي الن َف ِ ٌير ateştedirler ف ِ َ يه َ ا زف َ ُه ْم ف ل يق ٌ هِ شَ وَ onlar için orada bir soluyuş ve hıçkırış vardır يها َ ِ ِ ِد َين ف خالَ onlar orada kalırlar ضُ رْ َ ام ِت َّ الس َم َ او ُ ات َ واأل َ د ا َ مَ Gökler ve yer durdukça َّ ِال إ ُّ َك (11/106-107 ,Hud (müstesna dilediği Rabbinin َم َ ا ش ُ اء َ رب Bu ayette kâfirlerin cehennemde kalışları, gökler ve yerin durma şartına bağlanmıştır. Gökler ve yer ebedi değildir ve kıyametle yok olacaktır. Bu durumda cehennemin de ebedi olmaması gerekir. İşte onlar böyle diyorlar. Ayetteki “Gökler ve yer durdukça...” ifadesi, cehennemin ebedi olmadığına delilmiş. Onların bu sözüne kar- 16 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir şı cevap olarak deriz ki: Ayette belirtilen gökler ve yer, bu dünyaya ait gökler ve yer olmayıp, ahiretin gökleri ve yeridir. Ahirette gök ve yer olduğuna delil, İbrahim suresi 48. ayettir. Bu ayette şöyle buyrulur: َ ْر ِض َ و َّ الس َم َ او ُ ات َ ْر ُض َ غْي َر ْ األ َ َّد ُل ْ األ ُب َ ت َ ْوم ي O gün yeryüzü bir başka yere, gökler de başka göklere çevrilir. Bu ayet, ahiretin yer ve gökleri olduğuna delildir. Zaten sema, başın üstünde bulunan ve bizi gölgelendiren her şeyin adıdır. Arz ise, ayağımızla üzerine bastığımız yerdir. Elbette cennette, üzerinde durulacak bir mekan ve o mekanın üzerinde bir yer vardır. Üzerinde durulacak o yere “arz”, o kısmın üstüne de “sema” denir. Kâfirlerin cehennemde kalışları, işte ahiretteki bu arz ve semavatın devam şartına bağlanmıştır. Ahiretteki arz ve semavat ebedi olduğundan, kâfirlerin cehennemde kalışları da ebedi olur. Bu konudaki ikinci cevap da şudur: Ayette geçen “gökler ve yer durdukça” tabiri mecaz bir ifadedir. Araplar bir şeyin devam etmesini ve ebediliğini haber vermek için, farklı ifadeler kullanmışlardır. “Gece kararıp etrafı örttüğünde”, “Sel alıp gittiğinde” “Gece gündüz değişip durduğunda” gibi ifadeler, Araplarca ebedilik için kullanılan ifadelerdir. “Gökler ve yer durdukça” ifadesi de böyle bir ifadedir ve ebedilik için kullanılmaktadır. Cenab-ı Hak bu ifadeyle bir teşbihte bulunmuş ve Arapların kullandığı bir deyimle, cehennemin ebediliğini beyan buyurmuştur. Unutmayalım ki, Kur’an Arapça indirilmiştir ve saff-ı evveldeki muhatabı Araplardır. Dolayısıyla Arapça nazil olan ve en evvel muhatabı Araplar olan bir kitapta, Arapların kullandığı teşbihlerin bulunması kadar doğal bir durum yoktur. Eğer şöyle bir soru sorulursa: Niçin Cenab-ı Hak ebediliği, ينَ دِ ِ َخال َ ًدا َب ِ َ يها أ ف ile beyan etmeyip, “Gökler ve yer durdukça” ifadesiyle beyan etmiştir? 17 Sinan Yılmaz Bunun sebebi şudur: Çünkü “Gökler ve yer durdukça” ifadesinde, kalplere bir korku vermek ve okuyanı dehşete düşürmek vardır. Yine bu ifadede, azabın süresinin, insan aklının anlayamayacağı kadar uzun olduğu manası vardır. İşte işin azametini ortaya koymak için ve azabın süresinin uzunluğuna dikkat çekmek için, bu ifade tercih edilmiştir. Ayetin devamında olan “Rabbinin dileği müstesna” ifadesiyle, cehennemden çıkacak olan günahkâr Müslümanlara dikkat çekilmiştir. Evet, cehennem şakiler için ebedidir; ancak iman sıfatını taşıyan şakiler, cehennemde ebedi kalmayacak ve imanları hürmetine sonunda oradan çıkacaklardır. Hatta iman sahibi bir kısım şakiler, cehenneme girmeden affedilecek ve direkt cennete girecektir. Bu, Rabbimizin fazlıdır ve bu fazla, “Rabbinin dileği müstesna.” ifadesiyle dikkat çekilmiştir. Arapça bilenler için şunu da ifade edelim: Akıl sahipleri için olan نْ مَ edatının yerine, akılsızlar için olan ماَ edatının kullanılma sebebi, maksadın şahıslar değil, sayı olmasından dolayıdır. Sözün özü: Ayetteki “Gökler ve yer durdukça...” ifadesinin, kâfirlerin cehennemden çıkacağına dair hiçbir delaleti yoktur. Bu ayetteki gökler ve yer, ya ahiretin gökleri ve yeridir. Onlar da ebedidir. Bu durumda cehennemin de ebedi olması gerekir. Ya da bu ifadeyle teşbih yapılmış ve ebediyet kastedilmiştir. ÜÇÜNCÜ SÖZDE DELİLLERİ: Allah “Baki” sıfatını mahlukuna vermez. Mehmet Okuyan’ın şu sözüne cevap vereceğiz. Mehmet Okuyan diyor ki: Baki olan Allah’tır. Allah Baki sıfatını mahlukuna vermez. Bu durumda cehennem ehlinin baki olmaması gerekir. İşte Mehmet Okuyan böyle diyor. Allah Baki sıfatına kimseye vermezmiş; bundan dolayı da cehennemin sonu olması lazımmış. Biz şimdi Mehmet Okuyan’a soruyoruz: 18 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Bu mantıkla yola çıktığında, cennetin de sonu olması lazım. Öyle ya, eğer Allah, “Baki” sıfatını mahlukuna vermezse, cennet ehline de vermeyecektir. Bu durumda da başta Peygamber Efendimiz (asm) olmak üzere, bütün peygamberlerin, bütün evliyaların ve bütün Allah dostlarının yok olması; hatta cennetin de yok edilmesi lazım. Acaba Mehmet Okuyan buna mı inanıyor? Yok, buna inanmıyorsa, o zaman soruyoruz: - Cennet ehli baki olabiliyor da cehennem ehli niçin baki olamıyor? Meseleyi biraz daha ilmi izah edelim: Allah’ın sıfatları zatîdir. Yani zatı ile kaim olup, başkasının vermesiyle değildir. Bizlerin sıfatları ise zatî değil, ârızîdir. Yani bütün sıfatlarımız, Allah’ın ihsanı ve ikramı olup, bize sonradan takılmıştır. Allah’ın bir sıfatı bir mahlukunda gözüktüğünde, o mahluk o sıfatta Allah’ın ortağı değil, aynası olur. O ismin tecelligâhı olur. Mesela: Allah Hayy’dır, yani hayat sahibidir. Biz de hayat sahibiyiz. Ancak Allah’ın Hayy sıfatı zatî iken, bizimkisi ârizidir. Yani biz bu sıfata, Allah’ın vermesiyle sahip olmuşuz. Bu durumda bizler, Hayy sıfatında Allah’ın ortakları değil; aynalarıyız, bu ismin tecelligâhıyız. Yine bizlerin cüzi ilmi, işitmesi ve görmesi var. Bu sıfatlar Allah’ın Alim, Semi, Basir sıfatlarının tecellisi olup, bizler bu sıfatlara ayna olmaktayız. Zengin bir kişi, Allah’ın Ganiyy ismine aynadır. Bir doktor, Allah’ın Şafi ismine aynadır. Güzel, Allah’ın Cemil ismine; kuvvetli, Allah’ın Kaviyy ismine aynadır. Ama hiçbiri, Allah’ın ortağı değildir. Ayna olmak farklıdır, ortak olmak farklıdır. Aynı şey Baki ismi için de geçerlidir. Hem cennet ehli, hem de cehennem ehli Allah’ın Baki ismine aynadır. Allah’ın bekası zatî iken, diğerlerini bekası, Allah’ın onları daimi kılmasıyladır. Şimdi şunu sormak istiyoruz: 19 Sinan Yılmaz Allah Teala, bütün isim ve sıfatlarıyla mahlukatında tecelli ederken, Baki ismiyle neden tecelli etmesin? Yani bizler ve şu mahluklar, Allah’ın bin bir ismine ayna olurken ve bu caiz olurken, Baki ismine ayna olmamız niçin caiz olmasın? Eğer Baki ismi ayna kabul etmezse, o zaman sadece cennet ehli ve cehennem ehli değil, meleklerin de yok olması lazım. Şimdi Mehmet Okuyan’a soruyoruz: - Sana göre Melekler de mi yok olacak? Esasen bazı sözler vardır, aslında tahlile bile değmez. İşte Mehmet Okuyan’ın mezkur sözü, böyle tahlile değmeyen bir söz. Lakin belki bu sözüyle yaralananlar vardır diye, meseleyi bu kadar izah ettik. Kâfir ebedi cehennem azabını niçin hak eder? Burada iki soru akla gelebilir: - Kâfir neden cehennemde ebedi olarak kalacak? - Allah’ın sonsuz rahmeti kâfirin ebedi cehennemde kalmasına nasıl müsaade ediyor? Aslında cevap çok basit. Kâfir küfrüyle sonsuz cinayetler ve suçlar işlemekte ve bunun neticesi olarak sonsuz bir hapse çarptırılmaktadır. Evet, kâfir kısa bir süre yaşar, ama bu kısa sürede nihayetsiz cinayetler işler. Nihayetsiz cinayetlerin cezası, nihayetsiz azaptır. Bizler ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu suçları teker teker işleyeceğiz, ta ki kısa bir ömürde yapmış olduğu zulüm ve cinayetler anlaşılsın; “Allah’ın sonsuz rahmeti kâfirin ebedi cehennemde kalmasına nasıl müsaade ediyor?” sorusunun cevabı tüm açıklığıyla ortaya çıksın. Şimdi kafirin işlediği bu cinayetleri kısa kısa açıklamaya çalışacağız: 20 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Kâfirin Birinci Cinayeti: Bütün varlıkların, Allah’ın varlığına olan şahitliklerini yalanlamasıdır. Kafir, mahlûkatın Allah’ın varlığına dair yaptıkları şehadeti inkâr ederek, tüm mahlûkatı yalancılıkla itham etmesidir. Şu âlemde gördüğümüz her bir varlık Allah’ın varlığına ve birliğine şehadet etmektedir. Allah’ı inkâr eden bir kâfir, varlıkların bu şehadetlerini yalanlayarak öyle büyük bir cinayet işler ki affı mümkün olmadığı gibi ebedi bir hapse mahkûm edilmesi tam bir adalet ve hikmettir. Bizler bu dersimizde önce mahlûkatın yaptıkları bu şehadeti dinleyelim. Ta ki inkâr ile onları yalanlamanın, o mahlûkların hukukuna nasıl bir tecavüz olduğunu daha iyi anlayalım. Şu âlemde her bir varlık ya lisanıhâl ile ya da lisan-ı kal ile Allah’ın varlığını ve birliğini ilan etmektedir. Varlıkların lisanıhâl ve lisan-ı kal olmak üzere iki türlü konuşma şekli vardır. Lisanıhâl; hâliyle diliyle konuşmaktır. Yani haliyle muhataba bir şey anlatmaktır. Lisan-ı kal ise sözle konuşmaktır. Tüm varlıklar lisanıhâl ile Allah’ın varlığını ve birliğini ilan edip şehadet ettikleri gibi lisan-ı kal dediğimiz sözleriyle de şehadet etmektedirler. Biz bu varlıklardan bir kısmının şehadetlerini anlayabiliyoruz. İnsan taifesinden mümin ve muvahhid kulların şehadetleri gibi. Onlar Allah’ın varlığını ve birliğini kabul ettiklerini açık bir şekilde ifade edip şehadet etmektedirler. Yine bu varlıklardan bir kısmının şehadetlerini anlamayabiliriz. Ama Kur’an’ın haber vermesi ile iman ediyoruz ki onlar da kendilerine mahsus bir dil ile konuşur ve zikrederler. Sahiplerini tanıyıp onun varlığına ve birliğine şehadet ederler. “Dağları biz onun emrine (Davut) verdik ki, akşam sabah onunla birlikte tesbih ederlerdi…” (Sebe, 34/10) “Göklerde ve yerde bulunan her şey Allah’ı tesbih etmektedir. O aziz ve hâkimdir…” (Hadid, 57/1) 21 Sinan Yılmaz “Yedi gök, arz ve bunların içinde bulunanlar, O’nu tesbih ederler. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur, ama siz onların tesbihlerini anlamazsınız.” (İsrâ, 17/44). Varlıkların Lisanıhâl ile Yaptıkları Şehadet Allah insanı akıl ve şuur sahibi olarak yaratmış ve varlıkları da hikmetle yazılmış bir kitap, bir mektup gibi yaratıp varlığına ve birliğine şahit tutmuştur. Akıl ve şuur sahibi olan bizlerden de bu hikmetle yazılmış kitapları okumayı, onları tefekkür etmeyi istemiştir. O varlıklar, duymasını bilenler için Allah’ın varlığını ve birliğini onlarca dil ile ilan etmektedir. Şimdi bir çiçeğin lisanıhâl ile yaptığı şehadeti dinleyelim: 1. Ey insan bana bak. Bir kâğıda çizilen bir çiçek bile onu çizen ressamın varlığını ispat etsin de benim gibi hakiki, hayattar, sanatlı gerçek çiçekler sahipsiz olsun. Benim de bir sahibim var. 2. Benim varlığıma sebep olan tohuma, toprağa, havaya, suya, güneşe bak bir de bana bak; hiçbirinin hayatı yok. O hayatsız sebepler nasıl bana usta olabilir; nasıl beni icad edebilir? 3. Hem benim var olmam için sahibimin hayat sahibi olması da yeterli değil. İlmi olmalı, öyle bir ilim ki hem benim hem diğer çiçeklerin programını bildiği gibi, ben şu âlem sayfasında yazılmışım, şu âlemi de bilmeli. Böyle bir ilmi hangi sebebe vererek benim varlığımı izah edeceksin? 4. Ey insan bilirsin ki kudreti olmayan iş göremez. Peki, benim varlığım için lazım olan güneşi çevirecek, yağmuru yağdıracak, topraktaki elementlere hükmedecek, hava sayfasını benim var olacağım tarzda icad edecek kudretin sahibi kimdir? 5. Hem bana dikkatle bak benim varlığım, şeklim, kokum, kısacası her şeyim, bir iradenin, bir tercihin neticesi değil mi? Var olmamı, olmamaya, şeklimi başka bir şekle, kokumu başka bir kokuya tercih eden iradeyi gör. Bana sahiplik iddia edecek hangi sebep bu iradeye maliktir? 22 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir 6. Hem şu süslenmiş şeklime ve suretime bak ve gör. Üzerindeki elbiseyi dahi sanatkâr bir terzinin maharetine veren sen, nasıl olur da sanki bir kalıptan çıkmış gibi, intizamlı suretimi ve mükemmel elbisemin sahibini görmezsin. Hayatı olmayan sebepleri bir kenara koy, acaba tüm terziler bir araya gelse bana şu sureti verip şu elbiseyi dikebilirler mi? 7. Hem dalıma, yaprağıma, tohumuma, şeklime bak, ben yeryüzü sayfasında icad edilen diğer çiçeklere benziyorum ve sistemimiz aynı. Demek beni yaratan kim ise onları da yaratan odur. 8. Hem aynı cinsteki çiçeklere rengim, şeklim benzese de bizler birbirimizin aynı değiliz ve farklıyız. Tohum, dal, yaprak, gibi esas azalarımızda birbirimize benzesek de şekillerimiz farklıdır. Beni milyonlarca çiçek kardeşime benzetmemek için tüm çiçekleri bilmek lazımdır. Demek beni yaratan ancak yeryüzündeki tüm çiçekleri yaratandır. 9. Hem sen bilirsin ki tarla kimin ise mahsul onundur. Zerreler âlemini hadsiz ve geniş bir tarla hükmüne getiren kim ise, benim gibi milyarlarca mahlûku burada ekip biçen de aynı zattır. Ben şu yeryüzü tarlasının bir mahsulüyüm. Demek sahibim bu yeryüzünün sahibidir. 10. Sadece yeryüzüyle alakam yok, gökyüzünde gördüğün o güneş benim varlığım için en büyük sebeptir. Demek beni kim yarattıysa güneşi dahi o yaratmıştır. Güneşi kim yarattıysa elbette güneş sistemindeki gezegenleri ve galaksileri de o yaratmıştır. Kısacası benim sahibim kâinatın sahibidir. “Evet, göklerde ve yerde olan her şey Allah’ı tesbih eder.” (Haşir, 59/24) Bu çiçek gibi tüm mahlûklar -zerrelerden tutun güneşlere kadarher biri Allah’ı birçok dil ile tespih edip Allah’ın varlığını ve birliğini tüm âleme haykırırcasına ilan etmektedir. Kâfir ise Allah’ı inkâr etmekle kâinattaki tüm bu şahitlerin şehadetini yalanlamış ve kâinat kadar büyük ve içindeki mahlûkat kadar çok tecavüzler ve cinayetler işlemiştir. Şimdi şöyle bir düşünelim: Kâfir kısa bir hayat sürse de o kısacık 23 Sinan Yılmaz hayatına göre değil sadece küfür ile geçirdiği bir dakikayı nazara alalım. İşlemiş olduğu cinayetin büyüklüğünü hesaplamak yine mümkün değildir. Zira şahitler o kadar çoktur ki. Zerrelerden güneşlere, hayvanlardan nebatata, insanlardan meleklere, geçmişten şu ana kadar, varlık âlemine çıkmış tüm mahlûkları yalanlamak aklın ihata edemediği bir zulümdür. Kâfirin bu konuda hiçbir itirazı geçerli değildir. Zira kendisine akıl, şuur ve irade verilmiş. Ve varlıklar bir kitap gibi tevhid mühürleriyle onun göreceği ve okuyacağı tarzda nazarına arz edilmiştir. “Benim yalanlamam ona ne zarar verir ki?..” diyen bir kâfire diyoruz ki; sen doğru bildiğin ve doğru olduğun bir meselede yalanlansan kalben istersin ki doğrular ortaya çıksın ve sana yalancı diyenlerden hesap sorulsun. İşte senin ruhunun kabul etmediği ve seni yalanlayanlara karşı hissettiğin öfkeyi, tüm mahlûkat da sana karşı hissediyor. Çünkü tüm varlıklar Allah’ın mahlûku olmak ile şeref buluyor ve bir kıymet kazanıyor. Onları yalanladığında tüm varlıkların hukukuna ilişiyor ve tecavüz ediyorsun. “Gök ve yer onların ardından ağlamadı; onlara mühlet de verilmedi.” (Duhan, 44/29) “Göklerde ve yerde nice deliller vardır ki, yanlarına uğrarlar da onlardan yüzlerini çevirerek geçerler.” (Yûsuf, 12/105) Kâfirin ebedi bir ceza ile cezalandırılmasını Allah’ın hikmet, rahmet ve adaletine uygun görmeyenlere sesleniyoruz: - Cezanın büyüklüğü suçun büyüklüğü nispetinde olduğu gibi; cezanın sonsuzluğu da suçun sonsuzluğu nispetindedir. Hadsiz lisanlarla kendini sana tanıttıran ve bildiren ve sevdiren bir zatı inkâr ettiğin gibi, Onun varlığını âleme ilan eden ve ayetlerim dediği o sonsuz şahitleri yalanlamak, elbette kendini sonsuz bir cezaya mahkûm etmektir. - Her bir varlık Allah’ı zikredip onun varlığına şahitlik edecek. 24 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Ama kâfir tek bir sözüyle tüm bu şehadetleri yalanlayacak. Peki, hukukuna tecavüz edilen ve yalanlanan bu varlıkların hakkı ne olacak? Allah’ın hikmet, rahmet ve adaleti buna nasıl müsaade edecek? Etmemiş ve etmeyecektir. Onu ebedi kalmak üzere cehennem denen hapishanesinde hapsetmek, hikmetin ve adaletin ta kendisi olduğu gibi, yalanlanan mahlûkatının hukukunu muhafaza cihetinde rahmetinin de gereğidir. - Bu âlemde onu zikreden ve şahit olan o varlıklar, bu yalanlamanın neticesinde o kâfirden haklarını istemeyecekler midir? Hak isteyen varlıkların çokluğu nazara alındığında, ebedi bir ceza ile cezalandırılması elbette adaletin ta kendisidir. - Hiçbir sultan yoktur ki kendisini tanımayan, saltanatını kabul etmeyen ve onu tanıyıp itaat edenleri yalanlayan, halkından asi bir adamı saltanatının izzetini ve halkının hukukunu muhafaza etmek için ona layık olduğu cezayı vermesin. Elbette şu kâinatın sultanı olan Allah da kendisini tanımayan, saltanatını inkâr eden ve mahlûkatını yalancılıkla itham eden o kâfirde, saltanatının izzetini ve mahlûkatının hukukunu muhafaza etmek için, ona layık olduğu ebedi cezayı verecektir ve vermesi ise adalet ve hikmetinin gereğidir. Kâfirin İkinci Cinayeti: Mahlûkatın kıymetini düşürmesi ve onları kıymetsizlikle itham etmesidir. Burada, ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu başka bir cinayeti anlatacağız. Ta ki Allah’ı inkâr ederek nasıl büyük zulümler ve cinayetler işlediği ve küfrü sebebiyle kendisini ebedi cehenneme nasıl mahkûm ettiği daha iyi anlaşılsın. İman öyle bir bağdır ki hem insanı hem tüm varlıkları, sanatkârı olan Allah’a bağlar. O bağ sebebiyle tüm varlıklar üzerinde Allah’ın isimleri ve o isimlerin nakışları ortaya çıkar. Tüm varlıklar bu cihette Allah’ın antika bir sanatı, kudretinin mucizesi ve isimlerine ayna olmakla bir kıymet kazanır. Küfür ise o bağı koparır. Çünkü Allah’ı inkâr eden bir kâfirin na- 25 Sinan Yılmaz zarında tüm varlıklar tabiatın sebeplerin ve tesadüfün elinde bir oyuncaktır. Bir sanatkârları yoktur ki ona nispet edilerek bir kıymet kazansın. Evet, bir eser kıymetini sanatkârından alır. Mesela, antika bir resim maddesi itibariyle 5 kuruşluk bir değeri varken, sanatkârına nispet edilse bir milyon kıymet kazanır. Antika bir kılıç düşünüyoruz. Bu kılıcı demirciler çarşısına götürsek maddesi itibarıyla 10 lira bir paha biçilirken, antikacılar çarşısına götürüp maharetli sanatkârına veya gerçek sahibine nispet edildiğinde milyonlar kıymet kazanır ve o fiyata satılabilir. İşte insanlar, hayvanlar, bitkiler, dağlar, denizler, yıldızlar, aylar, güneşler kısacası tüm varlıklar Allah’ın mahlûku, onun sanatı, kudretin bir mucizesi olmakla bir kıymet kazanmışlardır. Ama kâfir küfrü sebebiyle, Allah’ın yarattığı, bin bir hikmetle yoğurup halk ettiği mahlûkatı çürümeye mahkûm, cansız, ruhsuz, gayesiz bir madde yığını olarak görmekle büyük bir haksızlık yapmıştır. Onların kıymetini binden bire düşürmekle tüm varlıkların hukukuna öyle bir haksızlık ve zulüm etmiştir ki, akıl bu cinayetin büyüklüğünü kavramaktan acizdir. Evet, her bir varlık yaratıcıları olan Allah hesabına bakıldığında bir değer ve kıymet kazanır. Hikmetle yazılmış bir kitap karanlıkta okunamadığı gibi, kitap hükmünde olan tüm varlıklar da küfrün karanlığıyla okunamamış ve kıymetsizlikle itham edilmiştir. Bir çiçek Allah’ın kıymetli bir sanat eseri olmakla kâinat kadar bir kıymet kazanırken, o kâfirin nazarında koklanıp atılacak bir şey derekesine düşmüştür. Bir kuş Allah’ın isimlerine ayna olmakla sonsuz bir kıymete ulaşırken, o kâfirin nazarında tesadüfen oluşmuş kıymetsiz bir varlık olarak kalmıştır. 26 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Gökteki güneş Allah’ın terbiyesi ve isimlerinin tecellisiyle Nur isminin parlak bir aynası iken, kâfirin nazarında gökyüzünde dolaşan serseri bir ateş topudur. İnsan ise Allah’ın tüm isimlerine ayna olmakla öyle bir mucize-i kudrettir ki, Allah onu yeryüzüne halife yapmış, her şeyi ona itaatkâr kılmıştır. Evet, insan kâinat ağacının en mükemmel meyvesiyken, o kâfirin nazarında tesadüfen oluşmuş düşünen bir hayvandır. Özene bezene harika resimler yapıp bir sergide teşhir eden ressamın eserlerini hiçe sayarcasına “Bunları da güzel diye asmışlar, ne kadar manasız, ne kadar anlamsız ve ne kadar çirkinler; herhâlde boyalar kendiliğinden dökülüp bu şekilleri almış…” diyen kimse, tablolara ve sanatkâra ne büyük bir hakarette bulunmuş olur. İşte kâfir de Cenab-ı Hakk’ın nihayet derecede güzellik ve sanat ile yarattığı mahlûklara, “Rastgele yapılmış, manasız şeyler!” diyerek, her biri bir sanat harikası olan o varlıklara karşı hakarette bulunmaktadır. Ağzından çıkan bir kelimeye bile manasız denilmesine kızan insan, bütün kâinata manasız, kıymetsiz demekle kâinatın hukukuna tecavüz ettiği gibi, sanatkârını kızdırıp sanatkârın hukukuna dahi tecavüz etmiştir. Şimdi sorumuz şu: - Allah’ı inkâr eden bir kâfir, kıymetsiz zannederek ne kadar mahlûkun hukukuna tecavüz etmiştir? - Manasız sanarak ne kadar varlığın hakkına zulmetmiştir? Kıymetsizlikle itham edilen varlıkların sayısını hesaplamak sizce mümkün müdür? Bir düşünün, zerrelerden güneşlere kadar her şeyi kıymetsiz görerek hem o varlıkların hem de sanatkârın hukukuna tecavüz etmek, aklın sınırlarının kavrayamadığı bir zulüm ve cinayettir. Elbette böyle sonsuz bir zulüm ve cinayet sonsuz bir azabı gerekli kılmaktadır. 27 Sinan Yılmaz Kâfirin ebedi cehennemde kalmasını dar aklına sığıştıramayanlar, aslında onun küfrü sebebiyle işlemiş olduğu suçun büyüklüğünü kavrayamayanlardır. Kâfirin Üçüncü Cinayeti: Mahlûkatın ibadetini ve tesbihini inkâr etmesidir. Burada , ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu başka bir cinayetten bahsedeceğiz. Ta ki küfrün içerisinde ne büyük zulümler ve cinayetler olduğu ve ebedi cehennemi nasıl netice verdiği daha iyi anlaşılsın. Şu âlemde her bir varlık kendine mahsus bir dil ile Rabbini tesbih etmekte ve ona ibadet etmektedir. Allah’ı inkâr eden bir kâfir tüm o varlıkların o yüksek tesbih ve ibadetlerini inkâr ederek, hem ulûhiyetin izzetine hem de ibadet eden tüm varlıkların hukukuna tecavüz ederek, öyle büyük bir cinayet işler ki affı mümkün olmadığı gibi ebedi bir azapla cezalandırılması tam bir adalet ve hikmettir. Şimdi mahlûkatın Allah’a olan ibadet ve tesbihlerini görelim: Varlıkların fıtri vazifeleri onların ibadetleridir. İnsanın ibadeti örneğin namaz kılmaksa, bir koyunun ibadeti süt vermektir. Arının ibadeti bal yapmaktır. Ağacın ibadeti meyve vermektir. Birer kazık hükmünde yaratılan dağların ibadeti; yeryüzünü sarsıntılardan korumaktır. Böyle her bir varlık kendine mahsus bir vazifeyle ibadet ettiği gibi, yine kendine mahsus bir dil ile de Rabbini tesbih etmektedir. Rabbimiz kitabında şöyle buyurmaktadır: “Yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar, Allah’ı tesbih ederler. O’nu hamd ile tesbih etmeyen hiçbir varlık yoktur. Fakat siz, onların tesbihlerinin farkında değilsiniz.” (İsra, 17/44) Her bir varlık Rabbini hamd ile tesbih etmekte, kendilerinde tecelli eden güzel isimleri kendi lisanlarıyla zikretmektedir. 28 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Mesela, bir kuş yoktan yaratılması cihetiyle, Allah’ı Hâlık, Mübdi ve Mucid isimleriyle tesbih ettiği gibi, güzelliğiyle Mücemmil; ziynetiyle Müzeyyin ismiyle tesbih etmektedir. Mükemmelen rızıklanması ve ihtiyacının karşılanmasıyla Rezzak, Mukit ve Vehhab isimleriyle Allah’ı zikrettiği gibi rengiyle Ya Mülevvin; suretiyle Ya Musavvir diyerek Rabbini tesbih etmektedir. Hayatıyla Ya Muhyi, ölümüyle Ya Mümit demekle bir tesbihi, bir vazifesi vardır. Bu kuş gibi her bir varlık onlarca isimle Rabbini zikretmekte ve ibadet etmektedir. İşte tüm varlıkların zikir ve ibadetleri ile yeryüzü bir mescid hükmüne geçmiştir. Her bir varlık ise o mescidde tesbih eden bir müsebbih, onu zikreden bir zakir ve ona ibadet eden bir abiddir. İşte kâfir şu kâinat mescidine girmiş, o mescidin zikreden zakirlerine, ibadet eden abidlerine karşı bir düşman vaziyeti alarak onları tahkir etmiş, ibadetleri ile dalga geçmiş ve onları vazifesiz başıbozuklar olarak görmekle öyle büyük bir hakaret, zulüm ve iftira etmiştir ki, bu zulüm ve cinayetinin büyüklüğü ile kendini ebedi bir cezaya mahkûm etmiştir. Şimdi kâfirin ebedi cehennemde kalmasını kabul edemeyen kişiye soruyoruz: Siz kendi vazifenizde gayretle çalışırken birisi size “Sen ne iş yaparsın, bir işe yaramazsın.” diyerek sizi vazifesiz ve boş birisi olarak görmesi, sizin hukukunuza karşı ne derece bir zulüm ve iftiradır, bunu kalbinizde hissedersiniz. - Şimdi kendisine işsiz, vazifesiz denilmesine tahammülü olmayan bir insanın, şu kâinat mescidinde ibadet ve tesbih noktasında yüksek bir makamda bulunan tüm varlıkları böyle ehemmiyetsiz, vazifesiz görerek, onları tahkir etmesi tüm mevcudatın hukukuna ehemmiyetli bir tecavüz ve manevî bir zulüm değil midir? Evet, herkes, kâinatı kendi aynasıyla görür. Hüzünlü, ağlayan bir insan tüm âlemi kendisi gibi hüzünlü görür. Gayet sevinçli ve neşeli bir insan tüm kâinatı neşeli ve güler bir şekilde görür. Tefekkür ve ibadet 29 Sinan Yılmaz ile tesbih eden birisi tüm varlıkları kendisi gibi bir ibadet ve zikir içinde görür… İşte bunun gibi, inkâr ile ibadetten uzak olan bir adam da tüm âlemi ve içindeki varlıkları, kendisi gibi boş, manasız ve vazifesiz görür ve manen o varlıkların hukukuna tecavüz eder. Şimdi soruyoruz: - Kâfir Allah’ı inkâr etmekle tüm mahlûkatın ibadetlerini ve tesbihlerini inkâr etmiş midir? Evet, etmiştir. Peki, hukukuna tecavüz edilen mahlûkatın sayısı nedir? Kur’an’ın ifadesiyle “yedi gök, yer ve bunların içinde bulunanlar” kadardır? Evet, akıl bu sayıyı kavramaktan acizdir. Peki, kâfir kısa bir ömürde bu günahı işlemiştir. Kendisine ebedi bir ömür verilse ebediyen bu küfrü işleyeceği muhakkaktır. Çünkü kâfirin cevher-i ruhu bozulmuştur. Bu itibarla o bozulmuş olan kalbin sonsuz bir cinayete istidadı vardır. Madem küfür sayısız hukuka bir tecavüzdür; elbette hadsiz bir cinayettir. Öyle ise hadsiz bir azaba kendini müstahak eder. Madem bir dakikalık adam öldürme suçuna, on beş sene ceza veriliyor. Bu da sekiz milyona yakın dakika denk gelir. Bu hapis cezasını çekmesini beşerin adaleti kabul edip hikmete ve maslahata uygun görmüşlerdir. Evet, şimdi bir hesap yapacağız. Konuyu anlayabilmek için bir dakika küfrü bin adam öldürme kadar kabul edeceğiz, aslında bir dakika küfrü mahlûkatın sayısıyla çarpmamız gerek. Fakat o zaman rakamları kavrayamayacağımız için, bir dakika küfrü bin adam öldürme kadar kabul edeceğiz. 30 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Bu hesaba göre: 1 dakika küfür => 1.000 adam öldürme kadar olsa, 1 dakika küfür => 15.000 (on beş bin) sene hapis cezasını gerektirir. 1 saat küfür ise => 900.000 (dokuz yüz bin ) sene hapis cezasını gerekli kılmaktadır. 1 gün küfür üzere yaşayan => 21.600.000 (21 milyon 600 bin) sene hapis cezası gere. 1 sene küfür üzere yaşayan => 7.884.000.000 (7 milyar 884 milyon) sene hapis cezasına çarptırılmalıdır. 60 sene küfür üzere yaşayan birisinin => 473.040.000.000 (473 milyar 40 milyon) sene hapis cezasını çekmesi beşerin kanunuyla adalettir. Hem bizler bu hesaba “bir dakika küfrü bin adam öldürme kadar kabul ettiğimizde” ulaştık. Aslında bir dakika küfrü mahlûkatın sayısı ile çarpmamız gerek. İşte o zaman kâfirin ebedi bir cezayla cezalandırılmasını daha iyi anlayacağız… Kâfirin Dördüncü Cinayeti: Allah’ın isimlerini inkâr etmesi ve o isimlerin tecellisini sebeplere vermesidir. Burada, ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu başka bir cinayetten bahsedeceğiz. Ta küfrü sebebiyle ne büyük zulümler ve cinayetler işlediği ve kendisini ebedi cehenneme nasıl mahkûm ettiği daha iyi anlaşılsın. Şu âlem ve içindeki her şey Allah’ın isimlerinin tecellisine bir aynadır. Rabbimiz mahlûkat aynalarında isim ve sıfatlarıyla tecelli ederek, kendisini bizlere o isim ve sıfatlarıyla tanıtmıştır. Bu cihette her bir varlık Rabbimiz tarafından yazılmış ilahi bir mektup ve kitap hükmündedir. Yaratılış gayesi Allah’ı tanımak ve bilmek olan insan, o ilahi kitaplarda tecelli eden isimleri okuyarak yaratılış maksadına hizmet edecektir. 31 Sinan Yılmaz Fakat kâfir küfrü sebebiyle âlemde tecelli eden o güzel isimleri inkâr ettiği gibi, o isimlerin tecellisini dahi sebeplere vererek, Allah’ın isimlerinin hukukuna öyle büyük bir zulüm etmiştir ki, akıl bu zulmün ve cinayetin büyüklüğünü kavramaktan acizdir. Evet, o ilahi isimleri hiçe sayarak o isimlerin tecellisini sebeplere vermek yaratılış gayesini hiçe düşürmektir. Bu öyle büyük bir cinayettir ki affı mümkün olmadığı gibi ebedi bir azapla cezalandırılması tam bir adalet ve hikmettir. Şimdi âlemde bir tefekkür yapalım ve her biri ilahi bir mektup ve kitap hükmünde olan o varlıkları ve onlarda tecelli eden isim ve sıfatları okumaya çalışalım. Daha sonra Allah’ı inkâr ile o isim ve sıfatlara karşı işlenen cinayetin büyüklüğünü görmeye çalışalım. Her cemal ve kemal sahibi kendi güzelliğini görmek ve göstermek istemesi sırrınca, Rabbimiz de sonsuz güzellikteki cemalini ve kemalini görmek ve göstermek istedi ve şu âlemi yarattı. Her bir varlığı nakış nakış süsleyip kemalinin ve cemalinin tecellilerini o varlıklarda gösterdi. Seyretmek vazifesini ve şerefini insana yükledi. İnsanın yaratılışının gayesi Allah’ı tanımak, bilmek ve mahlûkatta tecelli eden Allah’ın isim ve sıfatlarını görmektir. Örneğin, her bir insan yokluktan varlık âlemine çıkmasıyla Allah’ın Halık, Mübdi, Mucid isimlerine ayna olurken, kâfir yaratılışını camid, şuursuz sebeplere vererek, Yaratıcısı olan Halık ismini, onu yoktan var eden Mübdi ismini, onu icad eden Mucid ismini inkâr etmiştir. Muhyi ismi ona hayat vererek kendini göstermek isterken; o hayatını sebeplere vererek Muhyi ismini inkâr etmiştir. Musavvir ve Bari ismi ona kusursuz bir suret vererek kendini gösterirken o, Allah’ı tanımamakla Musavvir ve Bari isimlerini de inkâr etmiştir. Rezzak ve Kerim ismi onu besleyip ikramlarda bulunurken o, rızkı cansız, şuursuz sebeplerden bilmekle kendisini besleyip büyüten Rezzak, Kerim gibi isimleri dahi inkâr etmekle büyük bir zulüm ve cinayet işlemiştir. 32 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Vehhab ismi kendisine cömertçe ikram ve ihsanda bulunurken o, Allah’ı inkâr etmekle bu ihsanları sebeplerden bilmiş ve Vehhab isminin dahi hukukuna tecavüz etmiştir. Küçücük hafızasında gelmiş geçmiş tüm hadiselerin yazılıp muhafaza edilmesi Allah’ın Hafiz isminin tecellisiyken, o tüm bu işleri beynindeki hücrelere ve nöronlara verip Hafiz isminin kendisindeki o büyük tecellisini inkâr ederek, bu ismin hukukuna karşı büyük bir zulüm ve cinayet işlemiştir. Yine beynini sağlam olan bir kafatası ile vücudunu nazik bir elbise hükmünde olan deri ile kalbini, akciğerini göğüs kafesiyle, gözlerini göz kapaklarıyla muhafaza edilmesi Hafiz isminin tecellisiyken, o bu işleri şuursuz sebeplere ve tesadüfe havale ederek nankörlük içinde bu isme karşı büyük bir zulüm işlemiştir. Vücudunda bulunan dolaşım sistemi, solunum sistemi, sindirim sistemi, boşaltım sistemi, sinir sistemi gibi birçok sistemi görüp, sistem bir denge ve düzenin adı olduğu halde bu muhteşem sistemlerde tecelli eden ilim, irade, kudret ve bunun gibi birçok sıfatı tesadüf ve sebeplere havale ederek Âlim, Mürid ve Kadir isimleri gibi birçok ismi dahi inkâr etmiştir. Yaratılan her bir varlığın siması, parmak izi ve DNA’sı dahi birbirine benzememektedir. Hepsini birbirine benzetmemek için hepsini bilmek gerektir. Demek tüm yüzlerin üzerinde, parmak izlerinde ve DNA’larda Allah’ın Vahid, Ehad, Ferd isimleri tecelli etmektedir. Her bir varlığın üzerinde varlığının ve birliğinin mühürlerini açık bir şekilde vurmuşken kâfir, Allah’ı kabul etmemekle Vahid, Ehad, Ferd isimlerini reddederek, o isimlerin hukukuna çok büyük bir zulüm işlemiştir. Evet, bizler sadece insanın bedeninde tecelli eden bazı isim ve sıfatları bir parça okumaya çalıştık. Sizler bunu tüm varlıklara kıyas ediniz. Her biri onlarca dil ile bize Allah’ı o güzel isimleriyle anlatacak ve tanıttıracaktır. İnsanın yaratılış gayesi budur. İnsan bu gayeye hizmet ettikçe Rabbini tanıyacak ve hakiki insan olacaktır. 33 Sinan Yılmaz Evet, Allah bin bir ism-i şerifi ile şu âlemi ve içindekileri bir kitap gibi yaratıp, o kitaplarda güzel isimlerini tecelli ettirmiş, ama kâfir bırakın o isimleri okumayı o tecellilleri sebeplere, tesadüfe ve tabiata vererek, o yüce isimleri tahkir etmiş, hiçe saymış ve inkâr etmiştir. Hem Allah şu âlemi kendisini tanıtmak gibi yüce bir gaye ile yaratmıştır. Ama kâfir Allah’ı inkâr ederek yaratılış gayesine ve bu gayeye hizmet eden tüm varlıkların hukukuna tecavüz etmiş ve o varlıklarda tecelli eden isimler adedince sonsuz bir zulüm işleyerek kendisini sonsuz bir azaba mahkûm etmiştir. Şimdi bir düşünün O isimler her an her yerde ve her şeyde tüm güzelliğiyle tecelli ederken, bir dakikalık bir inkâr ve küfrün içerisinde ne kadar çok zulüm ve cinayetler vardır. O dakika içerisinde âlemde zerrelerden güneşlere kadar tecelli eden isimlerin tecellilerini hesaplamak sizce mümkün müdür? Akıl bu sayıyı idrak edebilir mi? Elbette edemez. Peki, o günahın bir dakika değil de bir ömür boyu işlendiğini düşünün. Bu zaman zarfında tecelli eden isimlerin tecellilerini hesaplamak elbette mümkün değildir. İşte kâfir ömrünün her saniyesinde âlemde tecelli eden tüm isimleri ve o isimlerin tecellilerini inkâr etmektedir. Demek kâfirin işlediği cinayetin büyüklüğü âlemde tecelli eden isimlerin tecellilerinin sayısıncadır. Elbette cezanın niteliği suçun niteliğine göredir. İşlenen suç böyle sonsuz olduğunda ceza da sonsuz olmalıdır ki adalet tecelli etsin. İşte kâfir küfrüyle âlemde her bir varlıkta her an tecelli eden o güzel isimleri ve tecelillerini inkâr edip onları sebeplere vererek ulûhiyetin izzetini reddetmiş ve karşı gelmiştir. Dolayısıyla kâinatı titretecek bir zulüm ve cinayet işleyerek kendisini ebedi azaba mahkûm etmiştir. Kâfirin ebedi bir ceza ile cezalandırılmasında kısacık ömrünü nazara alanlar, o kısacık ömürde işlediği zulüm ve cinayetlere bakacak olsalardı, kâfirin ebedi cehennemde kalmasına tam bir adalet nazarıyla bakacak ve “Allah’ın sonsuz rahmeti kâfirin ebedi cehennemde kalmasına nasıl müsaade ediyor?” sorusunu sormayacaklardı. 34 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Kâfirin Beşinci Cinayeti: Her biri ilâhi bir kitap ve kaside hükmünde olan varlıkları manasızlıkla itham etmesidir. Burada, ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu başka bir cinayetten bahsedeceğiz. Ta küfrü sebebiyle ne büyük zulümler ve cinayetler işlediği ve kendisini ebedi cehenneme nasıl mahkûm ettiği daha iyi anlaşılsın. Rabbimiz, sonsuz hikmeti ile âlemdeki her bir varlığı derin manalar içeren ilâhi bir kitap ve bir kaside hükmünde yarattı. İnsanı da o kitapların kelimelerini, satırlarını, sahifelerini okuyabilecek bir kabiliyette yaratıp şu âleme gönderdi. Onu akıl, kalb ve ruh cihetiyle inkişaf ettirdi. Bu mahiyeti ile insan bu kâinatın manen fevkine çıktı. Artık, her bir varlık bir kitap, insan ise onun mütalaacısı idi; o ilahi kitapları okuyacak ve onlardaki derin manaları tefekkür ederek Rabbini tanıyacaktı. Şimdi o ilahi kitaplardan bir tanesini hep beraber okuyup o manaları tefekkür edelim: Sema denizinde nur mürekkebi ile yazılmış en parlak bir ilahi kitap olan Güneş kitabına bakalım. O ilahi kitabın satırlarından bir parça okumaya çalışalım. Güneş der: Ey insan bana bak. Bir kâğıda çizilen resmim bile onu çizen ressamın varlığını ispat etsin de benim gibi sema denizinde çizilen hakiki, sanatlı gerçek güneşler sahipsiz olsun. Benim de bir sahibim var. Benim varlığıma sebep olan helyuma, hidrojene bak bir de bana bak. Hiç birinin hayatı yok. O hayatsız sebepler nasıl bana usta olabilir. Nasıl beni icad edebilir? Hem benim var olmam için sahibimin hayat sahibi olması da yeterli değil. İlmi olmalı; öyle bir ilim ki hem beni hem de sema denizinde benimle yüzen diğer yıldızları bilmeli. Hem de benden istifade edecek mahlûkatı da bilmeli. Böyle bir ilmi hangi sebebe vererek benim varlığımı izah edeceksin? 35 Sinan Yılmaz Ey insan bilirsin ki kudreti olmayan iş göremez. Beni, senin dünyandan 1 milyon 300 bin kat büyüklükte bir soba ve lamba yapıp, kendi yörüngemde saatte 720 bin km hızla döndüren sonsuz kudretin sahibi kimdir? Düz yolda hareket eden bir aracın bile intizamlı hareketlerini bir şoförün varlığına veren sen, nasıl olur da benim gibi milyarlarca yıldızın intizamlı hareketlerini tesadüfe verirsin? Beni kendi yörüngemde intizam ile döndüren nizamın sahibi kim? Hem bana dikkatle bak benim varlığım, bir iradenin bir tercihin neticesi değil mi? Var olmamı olmamaya, şeklimi başka bir şekle tercih eden iradeyi gör. Bana sahiplik iddia edecek hangi sebep bu iradeye maliktir? Ey insan, benim ısımla ısınır ve ışığımla aydınlanırsın. Ama bil ki sana merhamet edip, sana ikram eden ben değilim. Bu sıfatlar bende yoktur. Sana merhamet eden Rahman, Rahim ve Kerim olan Rabbindir. Ben ancak sana gönderilen rahmete bir sebebim. Hem bana bak, sahip olduğum büyük çekim gücü nedeniyle tüm gezegenleri kendime çekerim, onlar da dönmelerinin verdiği merkez-kaç kuvveti sayesinde bu çekimden kurtulurlar. Milyarlarca km uzaklıktaki gezegenlerin dönüş hızlarını ne hızlı, ne de yavaş yapmayıp, tam olması gereken noktada benim çekim kuvvetime göre ayarlayıp, o gezegenleri sistemin bir parçası kılan sonsuz kudret ve ilim sahibi Allah’tan başka kim olabilir. Ben sema denizinde icad edilen diğer yıldızlara güneşlere benziyorum ve sistemimiz aynı. Demek beni yaratan kim ise onları da yaratan odur. Hem sen bilirsin ki tarla kimin ise mahsul onundur. Sema denizini hadsiz ve geniş bir tarla hükmüne getiren kim ise, benim gibi milyarlarca yıldızı burada ekip biçen de aynı zattır. Ben şu sema tarlasının bir mahsulüyüm. Demek sahibim bu sema tarlasının sahibidir. 36 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Hem bilirsin ki intizam sadece bir elden çıkar; başka eller karışsa karıştırır. Bizler Samanyolu galaksisindeki milyarlarca yıldızla beraber sema denizinde intizamla yüzüyoruz. Demek beni kim yarattıysa diğer yıldızları dahi o yaratmıştır. Hepimiz aynı elden idare olunuyoruz. Kısacası benim sahibim kâinatın sahibidir. Evet, bu güneş gibi âlemdeki her bir varlık, ilahi bir kitap hükmünde olup, okumasını bilen akıl sahiplerine çok manaları ders verdiği gibi, sahibini de birçok isim ve sıfatlarıyla kendinde okutmaktadır. Fakat kâfir Allah’ı inkâr etmekle okunması için yazılmış olan bu kitaplara bırakın bir kitap nazarıyla bakmayı, onları manasız paçavralar hükmünde görmektedir. Evet, kâfirin nazarında güneş semada dolaşan serseri bir ateş topudur. Yazmış olduğu bir cümleye bile manasız denilmesine tahammülü olmayan insanın, her biri ilahi bir kitap hükmünde olan tüm varlıkları böyle manasız görmesi, o varlıkların hukukuna karşı çok büyük bir zulüm değil midir? İşte kâfir, hem o ilahi kitapların kâtibini inkâr ettiği gibi o kitapları da manasız görmekle, o varlıkların hukukunu dahi çiğneyerek kâinat kadar büyük bir zulüm işlemiştir. Şimdi bu cinayetin büyüklüğünü görmeye çalışalım. Yeryüzünde ilahi bir kitap ve kaside gibi yazılan varlıkların sayısını hesaplamak mümkün müdür? Her bir nevin milyonlarca ferdi olduğu şu âlemde bu sayıyı bilmek mümkün müdür? Kâfir küfür ile geçen bir saniyesi içerisinde ne kadar varlığı manasız görmüştür. Evet, 1 sn. içinde, yaratılan varlıklar adedince bir zulüm işleyen kâfir bu küfrünü 1 saat değil, 1 gün değil, 1 yıl değil bir ömür boyu sürdürmekle öyle azim bir cinayet işlemiştir ki, akıl bu zulmün büyüklüğünü kavramaktan acizdir. Rabbimiz o ilahi kitaplarla kendisini tanıtmak isterken, her bir varlık “bana bak, beni oku” derken; kâfir tam tersini yaparak o kitaplar ile o kitabın kâtibini inkâr etmiş olur. O ilâhi bir kitap ve kaside hükmünde olan varlıkları manasızlıkla itham ederek, tüm varlıkların hukukuna karşı büyük bir zulüm ve cinayet işlemiştir. 37 Sinan Yılmaz İşlenen suç böyle sonsuz olduğunda ceza da sonsuz olmalıdır ki adalet tecelli etsin. İşte kâfir, küfrüyle her biri ilâhi bir kitap ve kaside hükmünde olan varlıkları manasızlıkla itham ederek kâinatı titretecek bir zulüm ve cinayet işlemiş ve kendisini ebedi azaba mahkûm etmiştir. Evet, kısa bir ömürde sonsuz bir cinayet işleyen kâfir elbette ömrünün kısalığı ile değil, işlediği cinayetin büyüklüğü ile hesaba çekilecektir. Kâfirin Altıncı Cinayeti: Kendisine ihsan edilen hadsiz nimetleri inkâr etmesidir. Burada, ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu başka bir cinayetten bahsedeceğiz. Kâfirin, kendisine ihsan edilen hadsiz nimetleri inkâr etmesi sebebiyle, ne büyük zulümler ve cinayetler işlediği ve kendisini ebedi cehenneme nasıl mahkûm ettiğini göreceğiz. Bizler yoktuk. Yokluktan varlık âlemine çıktık, varlıklar içerisinde taş toprak gibi cansız bir varlık olmayıp hayat sahibi olduk; hayat sahipleri içerisinde bir ağaç veya bir hayvan olmayıp insan olduk. Yeryüzü insana bir mesken, güneş o meskene bir lamba ve soba, ay bir kandil oldu. Sonsuz nimetler o yeryüzü sofrasında bizlere hiç umulmadık yerlerden ikram edildi. Bahar bir gül destesi gibi o sofranın üzerine serpildi. Tüm varlıklar insana itaatkâr kılındı. İnsan bu haliyle yeryüzünde bir halife oldu. Nasıl ki mide bir rızık ister, öylede kalp, ruh, akıl, göz, kulak ve ağız gibi insanın latifeleri ve duyguları dahi ayrı ayrı layık olduğu rızık, rahmet hazinesinden ona ihsan edilmiş. Ve insanın Kerim olan Rabbi her çeşit ihsanını, her bir nimetini tadacak, tanıyacak birçok cihaz ve duygularla insanı teçhiz etmesi gösterir ki Rabbimizin biz kullarından istediği en mühim iş şükürdür. Bunun içindir ki Kur’an da gayet ehemmiyetle şükre davet etmiş ve şükür etmemeyi, nimetleri yalanlama ve inkâr suretinde gösterip, şiddetli ve dehşetli bir surette ayetleriyle tehdit etmiştir. 38 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Evet, insanın yaratılışının en mühim bir gayesi, Allah’ı tanımak ve ona karşı daima bir şükür içinde olmaktır. Ama kâfir Allah’ı inkâr etmekle Onun ulûhiyetini reddettiği gibi, nimetlerine karşı da büyük bir nankörlük ederek, yaratılış gayesine muhalefet etmiş ve kâinatı titretecek büyük bir zulüm ve cinayet işlemiştir. Yok, iken var oluşunu Allah’tan değil de sebeplerden bilmiş, yeryüzünde Allah’ın her nimetinden istifade etmiş, ama o nimetlere bırakın şükretmeyi nimet nazarıyla bile bakmamıştır. Bir fincan kahveye kırk yıl hatır güden insan Allah’ın arzında gezmiş, onun suyunu içmiş, onun yemeğini yemiş, onun verdiği havayı teneffüs etmiş, ama tüm bu nimetlere karşı büyük bir küfran ile mukabele etmiştir. Elmas mahiyetindeki o nimetleri, kömüre çevirmiştir. Hem de her bir nimeti tadacak, birçok cihaz ve duygularla donatıldığı halde! Allah’ın verdiği akılla, onu bilecek ve bulacakken inkâr etmiş, Allah’ın verdiği göz ile yaratılış delillerini görecekken görmezlikten gelmiş. Allah’ın verdiği dil ile onun varlığını ilan edecekken küfrünü ilan etmiş ve şu kısacık hayatına had ve hududa sığmayan çok büyük günahları ve zulümleri sığdırmıştır. Şimdi soruyoruz: Allah insana ne kadar nimet vermiştir? Bu sorunun cevabını Kur’an versin: “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız, saymakla bitiremezsiniz.” (Nahl, 16/18) Demek insana saymakla bitirilemeyecek kadar çok nimet verilmiştir. - Peki, Allah’ı inkâr eden bir kâfir ne kadar nimeti inkâr etmiştir? Ayetin ifadesiyle “saymakla bitirilemeyecek kadar çok nimeti” inkâr etmiştir. Evet, onun zulmünü saymak ve o zulmün büyüklüğünü hesaplamak mümkün değildir. 39 Sinan Yılmaz İşte inkâr edilen, tahkir edilen ve yalanlanan tüm nimetlerin sayısını bilmek mümkün olmadığı gibi sonsuzdur. Kâfirin işlediği cinayetler madem sonsuzdur, elbette sonsuz bir cezayla cezalandırılmalıdır. Demek kâfirin kısacık hayatına değil, o kısacık hayata sığdırdığı sonsuz zulümlere, cinayetlere bakılsa, onun ebedi bir ceza ile cezalandırılmasına tam bir adalet ve hikmet denilecektir. Kâfirin Yedinci Cinayeti: Kâfirin lisanıhâliyle “Ey Allah, ben sana inanmıyorum. Senin gücün beni, öldükten sonra diriltip ebedi olarak cehenneme atmaya yetmez...” demesi. Burada, ebedi cehenneme girecek olan kâfirin işlemiş olduğu dehşetli bir cinayetten bahsedeceğiz. Bu öyle büyük bir zülüm ve cinayettir ki neticesinin ebedi cehennem olması tam bir adalettir. Şöyle ki; Cenab-ı Hak bütün peygamberleriyle ve bütün semavi kitaplarıyla, kâfirin cehennemde ebedi kalacağını beyan buyurmuştur. Bu beyandan sonra bir insan kâfir olsa, küfrünün lisanıhâliyle der ki: “Ey Allah, ben sana inanmıyorum. Senin gücün beni, öldükten sonra diriltip ebedi olarak cehenneme atmaya yetmez...” Şimdi kâfirin bu sözünü tahlile geçmeden önce, işlemiş olduğu sonsuz cinayetleri bir hatırlayalım: Kâfir ömrü boyunca tüm varlıkların Allah’ın varlığına dair yaptıkları şehadeti inkâr ederek, tüm mahlûkatı yalancılıkla suçlamıştır. Sonra tüm o varlıkların o yüksek tesbih ve ibadetlerini inkâr ederek, hem ulûhiyetin izzetine hem de ibadet eden tüm varlıkların hukukuna tecavüz etmiştir. Sonra mahlûkatın kıymetini düşürüp, onları kıymetsizlikle itham etmiştir. Sonra Allah’ın isimlerini inkâr edip o isimlerin tecellisini sebeplere vermiş, sonra da her biri ilâhi bir kitap ve kaside hükmünde olan varlıkları manasızlıkla itham etmiştir. 40 Cehennem Kafirler İçin Ebedidir Kendisine ihsan edilen hadsiz nimetleri inkâr etmiştir. Tüm bu sonsuz cinayetlerin neticesinde Allah onu ebedi cehenneme mahkûm etmiştir. Kâfir, küfrüyle kendisini ebedi azaba mahkûm eden Allah’a karşı küfrünün lisanıhâliyle; “Ben sana inanmadım, seni inkâr ettim, bak dilediğim gibi yaşıyorum. Eğer var isen hadi beni o ebedi cehennemine at. Senin gücün beni cehenneme atmaya yetmez.” demektedir. Evet, nasıl ki bir serseri, âsi ve halkının hukukuna tecavüz eden bir adam, oranın izzetli hâkimine dese ki: “Sen, beni hapse atamazsın ve yapamazsın.” diye izzetine dokunsa, elbette o şehirde hapis olmasa da o hâkim o edepsiz için bir hapishane yapacak ve onu içine atacaktır. Aynen öyle de saydığımız tüm cinayetler sebebiyle zaten ebedi bir azaba mahkûm olan o kâfir velev ki o cinayetler olmasa bile sırf “Sen beni cehenneme atamazsın.” sözü için ebedi bir cehennemi yaratıp onu içine atması, onun izzet ve celalinin hem kudretinin hem de vaadinin muktezasıdır. “Allah’ın merhameti, kâfirin nasıl ebedi cehennemde kalmasına müsaade ediyor?” diyen kimseye diyoruz ki. Kâfir küfrüyle Allah’ın izzet-i celaline, ulûhiyetin izzetine dokunsun da sonsuz celal ve izzet sahibi olan Allah, o ebedi cehennemi yaratmayıp kâfiri sözünde haklı çıkarıp kendi izzet ve celalini hiçe indirsin. Bu hiç mümkün müdür? Hem kâfirin bu sözüne karşı cehennemi yaratmayıp sonsuz kemalde olan kudretini acze düşürsün. Buna ihtimal verebilir misin? Hem, Allah tüm semavi kitaplarıyla o kâfire ebedi cehennemi vaad etsin de sonra cehennemi yaratmamakla sözünden ve vaadinden dönsün. Haşa, kendisini sözünden dönen bir yalancı hükmüne düşürsün. Bunu kabul etmek hiç mümkün müdür? Yani Allah, ebedi cehennemi yaratmamakla izzetini zillete, sonsuz kudretini acze, vaadini yalana dönüştürsün? Sonsuz kudret ve izzet sahibi böyle bir zilleti kabul eder mi? Haşa ve kella, asla kabul etmez. 41 Sinan Yılmaz Demek kâfiri cehenneme atmamak, hukuklarına tecavüz edilen tüm mahlûkatına karşı sonsuz bir zulüm olduğu gibi, Allah’ın sonsuz izzet ve celaline, nihayetsiz kudretine ve vaad-i ilahisine karşı da sonsuz bir cinayettir. Bunun içindir ki Rabbimiz kitabında o kâfirlere karşı celaliyle ve gazabıyla hitap etmiş ve onları hem elim, hem azim, hem de şiddetli bir azaba ebediyen mahkûm etmiştir. Son olarak şunu da hatırlatmak isteriz: Bir peygamberin irşadına yetişemeyen kâfirler ehli necattır. Çünkü onlar Allah’ın kâfirler için ebedi cehennemi hazırladığı bilgisinden mahrumdurlar. Bu mahrumiyet sebebiyle de bir meydan okuma gerçekleşmemiştir. Halbuki diğer kâfirler bu haberlere muttalidir. Onların küfrü Allah’a meydan okumaktır. Bu meydan okumanın cezası da ebedi cehennemdir... Rabbimiz bu eseri günahlarımıza kefaret eylesin. Bizleri iman hizmetinde daim eylesin. Amin
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELÂM BİLİM DALI CENNET VE CEHENNEMİN EBEDÎLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Hazırlayan İbrahim TOPRAK KONYA - 2010 I İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI………………………………………………………III YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU……………………………………..IV ÖNSÖZ …………………………………………..………………………………….V ÖZET……………………………………………………………………………....VII SUMMARY……………………………...………………………………….........VIII KISALTMALAR ………………………………………………………..…...……IX GİRİŞ EBEDİLİK/SONSUZLUK ANLAMI TAŞIYAN KELİMELERİN DİLBİLİMSEL TAHLİLİ A. EBED KAVRAMI…………………………………………………….………….2 1) Sözlük Anlamı………………………………………………………………….2 2) Istılahî Anlamı………………………………………………………………….2 B. EBED KAVRAMI İLE YAKIN ANLAMLI KELİMELER ………...………..4 1) Huld ……………………………………………………………………………4 2) Müks ……………………………………………………………………….…..7 3) Sermed …………………………………………………………………………8 4) Âhir ………………………………………………………………….………....9 5) Bekâ …………………………………………………………………………..10 6) Daim ………………………………………………………………………….11 7) Ahkâb ………………………………………………………………………...11 BİRİNCİ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN VARLIĞI A) HZ. ÂDEM’İN YAŞADIĞI/KONULDUĞU CENNET……………………...15 1) Hz Âdem’in Konulduğu Cennetin Yeryüzünde Olduğu Görüşü ……………..16 2) Hz Âdem’in Konulduğu Cennetin Ebediyet Cenneti Olduğu Görüşü ………..22 3) Hz Âdem’in Konulduğu Cennet’le İlgili Açıklama Yapmayanların Görüşü ....26 B) CENNET VE CEHENNEMİN MEVCUDİYETİ ……………………………27 II 1) Cennet ve Cehennemin Mevcut Olmadığı Görüşü …………………………...27 2) Cennet ve Cehennemin Mevcut Olduğu Görüşü ……………………………..29 C) CENNET VE CEHENNEMİN YERİ ………………………………………...33 İKİNCİ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN EBEDİLİĞİ A) CENNET VE CEHENNEMİN FÂNİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ ………………..39 B) CENNETİN EBEDİ, CEHENNEMİN FÂNİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ ………..42 1) Cennetin ve Nimetlerinin Ebedi Olduğu Görüşü …………………………….43 2) Cehennem ve Azaplarının Fâni Olduğu Görüşü ……………………………..52 a) Cehennemin Fâni Olduğunu Söyleyenlerin Fikirleri …………………….54 b) Cehennemin Fâni Olduğunu Söyleyenlerin Delilleri …………………....66 C) CENNET VE CEHENNEMİN İKİSİNİN DE EBEDİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ 1) Cehennemin Ebedi Olduğunu Söyleyenlerin Delilleri ……………………….77 2) Delillerin Değerlendirilmesi ………………………………………………….86 a) İlahi Adalet ……………………………………………………………….87 b) Ebed ve Huld Kavramları ………………………………………………..89 c) İstisna Ayetleri …………………………………………………………...90 d) Ahkâb Ayeti ……………………………………………………………...94 e) Ebedi Azapta Hikmet Olup Olmaması …………………………………..95 f) İlahi Rahmetin Genişliği ve Allah’ın Gazabını Geçmesi …………...…....97 SONUÇ ………………………………………………………………………….....99 BİBLİYOGRAFYA ……………………………………………………………...102 III T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Öğrencinin Adı Soyadı (İmza) İbrahim TOPRAK IV T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU İbrahim TOPRAK tarafından hazırlanan “Cennet ve Cehennemin Ebediliği” başlıklı bu çalışma 21 /06 /2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Danışman İmza Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ Üye İmza Doç. Dr. Seyit BAHCIVAN Üye İmza V ÖNSÖZ Geçici bir yurt olan dünya hayatında fıtratındaki ebedilik duygusundan dolayı sürekli olarak ebediliği arzulayan, yapıp ettikleri ile daima anılmak, hatırlanmak isteyen insanoğlu, aradığı, ulaşmaya çalıştığı sonsuzluğu ancak ölümden sonraki hayatta bulacaktır. Aynı zamanda ilahi adalet de ahiret âleminde gerçekleşecek ve herkes yapıp ettiğinden sorguya çekilerek hesap verecektir. Cennet ile cehennem, ahiret inancı olan tüm insanları yakından ilgilendiren, mü’minlerin gidebilmek için gayret gösterdiği ve oraya düşmemek için çabaladığı/elinden geleni yaptığı iki önemli yerdir. Nitekim Yüce Allah ahiret yurdunda, kendisine inananları cennet ile mükâfatlandıracak, inanmayanları ise cehennem ile cezalandıracaktır. Bitmeyecek, tükenmeyecek, sonu gelmeyecek eşsiz sayısız nimetlerle donatılmış olan cennet, kısacık dünya hayatını iyi değerlendirebilenlere Yüce Allah’ın sonsuz hediyesi olacaktır. Bununla birlikte bir hiçken dünya sahnesine çıkarılan, türlü nimetlerle donatılan insanın, Yüce Allah’ın varlığını kabul etmeyip uyarılarını dikkate almaması, cehennem ateşinde sonsuza dek kalmasına neden olacaktır. Tezimiz giriş ve iki bölümden müteşekkildir Çalışmamızın giriş kısmında ebedilik anlamı taşıyan, ebediliği çağrıştıran ve bir arada kullanıldıklarında da sonsuzluk vurgusu yapan kelimelerin dilbilimsel incelemesini yapmaya çalıştık. Cennet ile cehennemin ebediliğinin anlaşılmasında büyük rol oynayacak olan “ebed” ve bu kelime ile yakın anlamlı olarak tespit ettiğimiz “huld”, “müks”, “sermed”, “âhir”, “bekâ”, “dâim” ve “ahkâb” kavramlarını ayrı ayrı tahlil ederek açıklamaya gayret ettik. Birinci bölümde öncelikle Hz. Âdem’in yaratılıp konulduğu, sonra da çıkarıldığı cennetin ebediyet cenneti olup olmadığı hususunu inceledik. Ardından cennet ile cehennemin şu anda yaratılmış olup olmadığı ile ilgili görüşleri değerlendirmeye çalıştık. Son olarak da şayet cennet ile cehennem yaratılmış ise yerlerinin nereler olduğu hususundaki görüşlere yer verdikten sonra konu ile ilgili düşüncelerimizi aktardık. VI Asıl konumuz olan Cennet ve Cehennem’in ebediliğine ayırdığımız ikinci bölümde ise ilk olarak cennet ve cehennemin fani olduğunu iddia edenlerin görüşlerine yer verdik ve hemen peşinden cennetin ebedi olduğu düşüncesini değerlendirmeye çalıştık. Ardından cennet ve cehennemin ebedi olmayacağını söyleyenlerin görüşlerine yer verip delillerini elimizden geldiğince aktarmaya çalıştık. Devamında cennet ve cehennemin ebedi olduğu görüşünü savunanların delilleri üzerinde durmaya çalıştık. Son olarak da bu iki yerin ebedi olup olmadığı ile ilgili delilleri değerlendirip, sonuç kısmında da tespit edebildiğimiz hususlara yer verdik. Tezimin hazırlanması aşamasında maddi ve manevi yardımlarını benden esirgemeyen, çalışmamı titizlikle takip eden danışman hocam Prof. Dr. Süleyman Toprak başta olmak üzere, değerli hocalarım Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük ve Yrd. Doç. Dr. Durmuş Özbek’e teşekkür eder, saygılar sunarım. İbrahim TOPRAK Konya, 2010 VII Adı Soyadı İbrahim TOPRAK Numarası 074244051003 Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri /Kelam Öğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Tezin Adı Cennet ve Cehennemin Ebediliği ÖZET Fıtratında sonsuzluk düşüncesi olan insanoğlunu ebedilik arzusu epeyce meşgul etmiş ve bu alanda araştırma yapmaya sevk etmiştir. Nitekim cennet ile cehennemin kıyamet sonrası var olacağı hususunda problem yokken; şu anda mevcut olup olmadığı, Hz. Âdem’in konulduğu cennetinin ebediyet cenneti mi yoksa yeryüzünde bir bahçe mi olduğu hususlarına cevaplar aranmıştır. Bununla birlikte cennet ile cehennemin ebedi mi yoksa fani mi olduğu konusu sürekli tartışılmış ve ortaya farklı yorumlar çıkmıştır. Biz de tezimizde bu soruların doğru cevaplarını bulmaya gayret ettik. Çalışmamız giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında ebedilik anlamı taşıyan, ebediliği çağrıştıran ve birlikte kullanıldıklarında da sonsuzluk vurgusu yapan kelimelerin dilbilimsel incelemesini yaptık. Birinci bölümde, Hz. Âdem’in yaratılıp konulduğu, sonra da çıkarıldığı cennetin ebediyet cenneti olup olmadığı hususunu ve cennet ile cehennemin şu anda yaratılmış olup olmadığı konusunu inceledik. Asıl konumuz olan cennet ile cehennemin ebediliğine ayırdığımız ikinci bölümde ise cennet ile cehennemin sonsuzluğu hakkındaki görüşlere yer verip, delilleri sıraladık ve son olarak da konu ile ilgili delilleri değerlendirmeye gayret ettik. Neticede Hz. Âdem’in konulduğu cennet ebediyet cennetidir. Cennet de cehennem de yaratılmıştır ve içindekilerle birlikte ebedidir, sonsuza dek var olacaklardır. Anahtar Kelimeler: Hz. Adem, Cennet, Cehennem, Ebediyet, Fanilik. T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü VIII Adı Soyadı İbrahim TOPRAK Numarası 074244051003 Ana Bilim / Bilim Dalı Basic İslamic Science Department /Kelam Öğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Tezin İngilizce Adı The Eternity of Heaven and Hell SUMMARY The eternal desire has made quite busy the human being that has eternity idea in his nature and has led to research in this area. Indeed, There is no problem on the issue that the hell and the heaven will be after the Doomsday. But the replies have been searched whether if the heaven that Prophet Adam was placed has been an eternity heaven or a garden on earth. However, it has been constantly argued whether if the heaven and the hell are forever or mortal thus different comments have came out. In our thesis, we have endeavored to find the correct answers of the questions. Our work consists of introduction and two sections. In the introduction, The linguistic analysis was done of the words which mean and remind the eternity and make the stress of eternity when used together. In the first section, it was diagnosed the heaven whether if the heaven was eternity heaven or not that Prophet Adam was created, placed and then was taken out. We also have examined the heaven and the hell have been created now or not. In the second section, which is separated for our actual topic, we have given place the opinions about the eternity of the hell and the heaven, have sorted the evidences and finally we have endeavored to evaluate the evidences. Eventually, the Heaven where Prophet Adam was placed is an eternity heaven. Both the Heaven and The Hell have been created and both of them are forever with theirs in them. They will be forever. Key Words: Prophet Adam, Heaven, Hell, Eternity,Transiency. T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü IX KISALTMALAR a.g.e. :Adı Geçen Eser a.y. :Aynı yer bkz :Bakınız çev. :Çeviren DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi DİA : Diyanet İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı h. :Hicrî Hz. :Hazreti İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı İSAM :İslâm Araştırmaları Merkezi MÜİF : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Nşr. : Neşreden s. :Sayfa s.a.s. :Sallâllahu Aleyhi ve Sellem SDÜİFD : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi TDV : Türkiye Diyanet Vakfı t.y. :Basım tarihi yok UÜİFD : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi v. :Vefat Tarihi vd. :Ve devamı y.y. :Eserin basıldığı yer yok 1 GİRİŞ EBEDİLİK/SONSUZLUK ANLAzaMI TAŞIYAN KELİMELERİN DİLBİLİMSEL TAHLİLİ Allah Tealâ insanı, ebedilik fikriyle ve ebedi olma fıtratıyla yaratmıştır. Sonsuzluk düşüncesi insanlarda fıtrî olduğundan dolayı ebedilik arzusu insanları epeyce meşgul etmiş ve bu alanda araştırma yapmaya sevk etmiştir. İnsanoğlu hem bu dünyada ortaya koyduğu eserlerle unutulmamak, anılmak istemiş, hem de öldükten sonraki âlemde ebedî bir yaşamı arzulamıştır. Dünyadaki imtihanın sona ermesinin ardından hiç şüphesiz başarılı olanlar kendisinin ve yemişlerinin sürekli olduğu cennette ebediyyen yaşayacaklardır. Bununla birlikte böylesine önemli bir sınavı dikkate almayanlar ve Allah Tealâ’nın emirlerini yerine getirmeyenler, kendileri için azap yeri olarak hazırlanmış olan cehenneme atılacaklardır. Ve işledikleri ameller doğrultusunda ya bir süre azap gördükten sonra cehennemden kurtulacaklar ya da sonsuza dek orada kalacaklardır. Hâl böyleyken gerek cennet ve nimetlerinin gerekse cehennem ve azaplarının son bulacağını iddia edenler de olmuştur. Biz de çalışmamızda elimizden geldiğince, cennet ve nimetleri ile cehennem ve azaplarının ebedi olup olmadığı hususunu değerlendirmeye gayret edeceğiz. Bunun için de öncelikle ebedilik anlamı taşıyan, ebediliği çağrıştıran, bir arada kullanıldıklarında da sonsuzluk vurgusu yapan kelimelerin dilbilimsel incelemesinin yapılmasını uygun gördük. Cennet ile cehennemin ebediliğinin anlaşılmasında kilit rol oynayacak olan “ebed” ve bu kelime ile yakın anlamlı olarak tespit ettiğimiz “huld”, “müks”, “sermed”, “âhir”, “bekâ”, “dâim” ve “ahkâb” kavramlarını şimdi tek tek inceleyelim. 2 A. EBED KAVRAMI a) Sözlük Anlamı “Ebed” (الابد (kelimesi, sözlükte “dehr” ile eş anlamlı olarak “uzun zaman” anlamına gelir. 1 Arapların vahşi hayvanlara “el-evâbid” demeleri2 , onların kendiliklerinden, tabiî şekilde, ancak bir afetle öldükleri ve bu nedenle uzun yaşadıklarına dair bir inançtan kaynaklanmaktadır.3 Ebed kelimesi, bir yerde ikamet etmek anlamına da gelir.4 b) Istılahî Anlamı Dilde bu kelime, Rağıb el- Isfahânî’nin (v. 602/1108) ifadesine göre, ezelin mukabili olarak bölünmeyen, uzun zamandan ibarettir.5 Her ne kadar ebed kelimesine zaman anlamı verilmiş olsa da, Arap dili uzmanları, ebed ile zaman arasında bir kısım farklar olduğunu söylemişlerdir. Zamanın parçalanabilirliğine karşın ebedin bölünemeyen bir devamlılık anlamı taşıması bu farklardandır. Bu itibarla ebed kelimesi, parçalara ayrılmadan bir bütün halinde devam eden ve son bulması tasavvur edilemeyen bir süreçtir denilmiştir. Çünkü bölünemeyen bir şeyin son bulması düşünülemez.6 Nitekim dil âlimleri, “şu kadar zaman” denildiği halde “şu kadar ebed” denilemeyeceğini ifade etmişlerdir.7 Cürcânî (v. 816/1413) ise “ebed” kelimesini, “Gelecek (müstakbel) yönünde, sonsuz şekilde takdir olunan zamanlarda vücudun devamıdır” şeklinde tarif etmektedir. Yani “ebed”, sonu düşünülmeyen müddettir.8 1 İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriya er-Râzî, Kitabu Mucmeli’l-Luga, (Tahkîk: eşŞeyh Şihâbuddîn Ebû Amr), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994, s. 41; Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s. 73. 2 İbn Fâris, a.g.e., s. 41-42. 3 İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, Beyrut t.y, III/ 164. 4 İbn Manzûr, a.g.e., III/ 164. 5 Rağıb el-Isfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fi ğarîbi’l-Kur’an, Kahraman Yayınları, İstanbul 1986, s. 6. 6 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 6; Kılavuz, Ahmet Saim, “Ebed”, DİA, İstanbul 1995, X/ 72. 7 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 6. 8 Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf, Kitâbu’t-Târifât, yy, ty. s. 7. 3 İslamî literatürde sonsuz zaman anlamında “ebedü’l-âbâd, ebedü’l-âbidîn, ebedü’l-ebed, ebedü’l-ebîd gibi sonsuzluğu pekiştirici terkipler de kullanılmıştır.9 “Ebed” kelimesi Kur’an-ı Kerîm’de biri hariç10 diğerlerinde “hâlidîn” kelimesi ile birlikte on bir ayette11, olumsuzluk ifade eden cümleler içinde “asla, hiçbir zaman” anlamında onbeş ayette12, bir şarta bağlı olarak “sürekli” anlamında da bir ayette13 geçmektedir. Bu kelime, Allah Tealâ’nın esma-i hüsnâsının sıralandığı bir hadiste14 ve cennet ehlinin cennette kalma müddetinin ve oranın nimetlerinin ebedi/sürekli olacağını ifade eden hadislerde de geçmektedir.15 Ebed kelimesi, “huld” ve “müks” kelimeleri ile birlikte kullanıldığında sonsuzluk manasını daha da pekiştirmektedir. Bunu birkaç örnekle açıklayabiliriz. Örneğin, Allah’a inanıp yararlı işler yapanların, cennette ebedi kalacaklarından bahseden ayet16 bunlardan bir tanesidir.17 Yine aynı şekilde ayetlerde geçen اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ ( َ ) “Orada ebedi kalacaklardır” ifadesi cehennem azabı için de süreklilik manası taşımaktadır ve Kur’an’da üç yerde geçmektedir.18 Meselâ, inkâr edip zulmedenleri Allah Tealâ’nın asla bağışlamayacağından bahseden ayetin19 hemen ardından اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ ( َ ) “Orada ebedi kalacaklardır” 20 ifadesinin gelmesi, cehennemin ve azabının ebediliğini daha da 9 İbn Manzûr, a.g.e., III/ 68. 10 Kehf, 18/3. 11 Nisa, 4/57,122, 169; Maide, 5/119; Tevbe, 9/22, 100; Ahzâb, 33/65; Teğâbûn, 64/9; Talak, 65/11; Cin, 72/23; Beyyine, 98/8. 12 Bakara, 2/95; Maide, 5/24; Tevbe, 9/83, 84, 108; Kehf, 18/20, 35, 57; Nur, 24/4, 17, 21, Ahzâb, 33/53; Fetih, 48/12; Haşr, 59/11; Cuma, 62/7. 13 Mümtehine, 60/4. 14 Hz. Peygamber (s.a.v.) buyurmuştur ki; “Allah Tealâ’nın yüzden bir eksik doksandokuz ismi vardır. Kim bu isimleri ezberlerse cennete girer.” Bkz: İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid elKazvinî, es-Sünen, (Tahkik: Muhammed Fuad Abdülbaki), Daru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabi, Kahire 1975, “Dua”, 10, II/ 1269. 15 Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah, el-Müsned, İstanbul 1982, III/ 38. 16 Teğabûn, 64/ 9. 17 Benzer ayetler için bkz: Maide, 5/ 119; Tevbe, 9/ 22; Beyyine, 98/ 8. 18 Bkz: Nisa, 4/169; Ahzâb, 33/65; Cin, 72/23. 19 Nisa, 4/168. 20 Nisa, 4/ 169. 4 vurgulamıştır. Yani burada “ebed” ve “huld” kelimeleri kullanılarak, azabın ebediliği daha tekidli bir şekilde söylenmiştir. Ebed kelimesinin müks kelimesi ile kullanımına örnek olarak ise ɬʉʔ͛LJͲ) َ َ ٖ ِ َ ͎ɷʉ ا̑ǚًا َ ِ ( ٖ “(Onlar) orada sürekli kalacaklardır” 21 ayetini verebiliriz. Görüldüğü gibi “bölünmeyen, uzun zaman” manasına gelen “ebed” kelimesi gerek Kur’an-ı Kerîm’de gerekse Hadis-i şeriflerde sonsuzluğu tekidli bir şekilde ifade etmiştir. Şimdi de “ebed” kelimesiyle yakın anlamlı olan ve ebediliği çağrıştıran kelimelerden tespit ettiğimiz “huld”, “müks”, “sermed”, “âhir”, “bekâ”, “dâim” ve “ahkâb” kavramlarını sırasıyla inceleyelim. B. EBED KAVRAMI İLE YAKIN ANLAMLI KELİMELER “Ebed” kavramı ile yakın anlamlı olan kelimeler, Kur’an-ı Kerîm’de sürekli kullanılan ve cennet ile cehennemin sonsuzluğundan bahsedilirken sıkça yer verilen kavramlardır. Bu sebeple, çalışmamızın başında bahsettiğimiz bu kavramların dilbilimsel analizini yapmayı uygun gördük. 1) Huld Süreklilik anlamına gelen ve ebedilik konusuyla da doğrudan ilgili olan en önemli kelimelerden birisi “huld” (الخلد (kelimesidir. Bu kelime sözlükte “sabit olmak, sürekli kalmak22, itimat etmek, yönelmek, bir yerden çıkmaksızın orada devamlı kalmak, bir şeyin bozulmaya ait şeylerden uzak olup ilk hali üzere kalması, kalışının sürekliliği ve bir şeyin bir yerde kalışının uzaması” gibi anlamlara gelmektedir.23 Bu itibarla “huld” kelimesi, “uzun zaman ve süreklilik” anlamında isim olarak da kullanılmıştır.24 21 Kehf, 18/ 3. 22 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 180. 23 İbn Manzûr, a.g.e., III/164; Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas, a.g.e., s. 131. 24 Topaloğlu, Bekir, “Huld”, DİA, İstanbul 1998, XVIII/324. 5 Araplar, değişimi ve bozulması uzun zaman alan her şeyi “hulûd” sıfatı ile nitelerler. Mesela üzerine tencere konulan ocak taşları, değişmediği ve aynı şekilde kaldığı için “havâlid” diye adlandırılmıştır. Ve yine geç yaşlanan ve ihtiyarlık alameti göstermeyen kimse için mecazen “raculun muhalledun” (مخلد رجل( denilmektedir. 25 Bu, varlığın devamlılığından değil, uzun süre durmasından dolayıdır. Aynı zamanda Araplar, bir yerde sürekli kalmayı, oradan ayrılmamayı da “huld” ile dile getirmektedirler.26 Bu anlamda “halede- yehludu-hulûden” (خلود -یخلد -خلد (fiili kullanılır. Nitekim Yüce Allah ayette ونُǚˬʦ̒ ɨ˜ˬˈͫ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ѓ ) َ ( “Hiç ölmeme ümidi ile” 27 ifadesini kullanmıştır. Kur’an, ahiretteki hayatın sürekliliği için en çok “huld” kökünden fiil ve isimleri tercih etmiştir. Nitekim “huld” kökünün türevleri hem cennet, hem de cehennemdeki nimet ve azabın devamlılığı için kullanılmıştır.28 Huld kelimesi Kur’an-ı Kerim’de türevleri ile birlikte seksen yedi yerde geçmektedir. Bunlardan dördü fiil, yedisi mastar, ikisi mef’ul, diğerleri ise ekseriyeti çoğul olmak üzere fail kalıbında kullanılmaktadır. Dördü müfred, ikisi tensiye, diğerleri de cemi kalıbında kullanılan ve uzun zaman veya ebediyen kalan anlamına gelen hâlidun (ٌخالد ( kelimesi, otuz yedi ayette cennet ehli, kırk sekiz ayette cehennem ehli, iki ayette de dünyada ve mutlak manada ebediyeti ifade etmek için kullanılmıştır.29 Fiil olarak kullanıldığı ayetlerde “dünyada uzun süre kalacağını sanmak” ve “ahiret azabına devamlı maruz kalmak” gibi anlamlara gelmektedir.30 Örneğin dünya sevgisi ile mal, servet biriktirenleri yeren şu ayetteki ( ѓان ȇʶʥ̈ َ ) ُ َ ْ َ 25 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 220-221. 26 İbn Manzûr, a.g.e., III/164. 27 Şuarâ, 26/ 129. 28 Kur’an-ı Kerim’de çokça yer alan ayetlerden bazıları için bkz. Bakara, 2/ 25; Âl-i İmrân, 3/107; Maide, 5/80; Yunus, 10/26; Tevbe, 9/22; İbrahim, 14/23; Furkan, 25/16; Mü’min, 40/76; Mücadele, 58/22; Teğabun, 64/9; Beyyine, 98/6. 29 Abdülbâki, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ani’l-Kerîm, İstanbul 1982, s. 236-238. 30 Topaloğlu, Bekir, “Huld”, DİA, XVIII/324. 6 هَǚˬ̥ا ɷͫLJͲ ُ َ ْ َ ُ َ َ “(O), Malının kendisini ebedi kılacağını sanır” 31 huld kelimesinden türeyen fiil, sürekli kalmak anlamında kullanılmıştır. Huld kelimesi mastar olarak sadece bir surede ونُǚͫLJʦͫا ɨ͎́ ȈͲ ɬ̊LJ͎ا َǚˬʦͫا ɑˬʒ͘ ɬͲ Ǩʷʒͫ LJ˶ˬˈ̣ LJͲو َ َ ِ ِ ِ ِ َ ُ ْ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ѓ َ ْ ْ ِ ْ ْ َ ٍ ِ ْ َ ( َ ) “Biz, senden önce de hiçbir beşere ebedîlik vermedik. Şimdi sen ölürsen, sanki onlar ebedî mi kalacaklar?” 32 ifadesi ile, “ölümsüzlük/ebediyet” anlamında tek başına kullanılmıştır. Yine aynı manada diğer ayetlerde ise, cehennem azabı için ǚˬʦͫا ابǛ͇) ِ ْ ُ ْ َ َ ( َ ebedi azap,33 Ahiret hayatı için دǍˬʦͫا مǍ̈ ُ ُ ) ْ ُ ْ َ ِ( ebedilik günü,34 cennet için ǚˬʦͫا دار( ِ ْ ُ ْ ( ُ َ ebediyet yurdu,35 ǚˬʦͫا ɼ˶̣ ْ ُ ْ ُ ѓ َ (ِ ) ebedilik bahçesi,36 Âdem ve Havva’ya yasaklanan ağaç için Ǩʤ َ ̶ َ َ ǚˬʦͫا ْ ُ ُة ْ) ِ ( ölümsüzlük ağacı,37 vb. şekillerde terkip halinde kullanılmıştır. İki ayette de cennet halkına hizmet edecek olan genç erkekler, ism-i mef’ul kalıbında “muhalled” (ǚˬʦͲ) sıfatıyla ifade edilmiştir.38 Müminlerin cennette, kâfirlerin ise cehennemde ne kadar ve nasıl kalacaklarını açıklayan, cennet-cehennem anlatılırken çokça zikredilen bu kelime, büyük ölçüde sözlükteki süreklilik/devamlılık anlamıyla kullanılmış olmasına rağmen hep ebedilik/sonsuzluk olarak açıklanmıştır.39 Örneğin cennet ve cehennem ehli için kullanılan (ًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ َ ) “(Onlar), orada ebedi kalacaklardır” 40 ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ve benzeri ayetlerde zikredilen “huld” kelimesinin 31 Hümeze, 104/3. 32 Enbiya, 21/34. 33 Yunus, 10/52; Secde, 32/14. 34 Kâf, 50/34. 35 Fussilet, 41/28. 36 Furkan, 25/15. 37 Tâhâ, 20/120. 38 Vakıa, 56/17; İnsan,76/19. 39 Akbaş, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Muhsin Demirci), M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tefsir Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 37. 40 Nisa, 4/169; Maide, 5/119. 7 ilk taşıdığı anlam, “çıkmaksızın ve bozulmaya uğramaksızın ilk hâli üzere orada kalıcı olmak”41 şeklindedir. Ancak, birçok müfessir bu kelimeye hemen her kullanımında “ebedilik/sonsuzluk” anlamı vermiştir ki, bu anlamı “ebed” kelimesiyle kullanımından kazandığı da söylenebilir.42 Dolayısıyla Kur’an’da “huld” kelimesinin “ebed” kelimesi ile birlikte kullanılması, “huld” kelimesindeki “uzun sürmek ve devamlı kalmak” anlamını pekiştirmiştir.43 Çünkü aynı ifade tarzını Hz. Peygamber’in hadislerinde de görmekteyiz ki, orada da hem cennet hem de cehennem ehli için “ölümsüzlük” manasında “huld” kelimesi kullanılmıştır.44 Bu durumda “huld” kelimesinin sadece “uzun müddet olduğu gibi kalmak” manası taşımadığını, sonsuzluğu da ifade ettiğini söyleyebiliriz. Bazı Arap dil âlimleri ve müfessirler, bu kelimenin ilk anlamının “ebedilik/ sonsuzluk” değil, “uzun zaman sürmek, devam etmek” olduğunu kabul etmektedirler. Bununla birlikte, ahiret hayatının ebediliğinin ise “huld” kelimesi ile değil, diğer bazı naslarla sabit olduğunu söylemektedirler.45 Yani “hulûd” kelimesine ebedilik anlamı verilmesinin en temel sebebinin Kur’an ve Sünnet bütünlüğü içerisinde ortaya çıkan ebedilik anlayışı olduğunu söyleyebiliriz.46 2) Müks “Müks” (المكث (kelimesi, sözlükte “sabit ve sakin kalmak, hareketsiz olarak beklemek, acele etmeyip teenni üzere olmak” gibi anlamlara gelmektedir.47Bu kelime bir isim olarak kullanıldığında “bir yerde bekleyerek ve eğlenerek kalma”; insan için sıfat olarak kullanıldığında ise, “vakarlı, sekînet sahibi” anlamlarına gelir. Örneğin, “raculun mekîsun” (مكیث رجل (ifadesi bu anlamdadır. Bu itibarla müks 41 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 220. 42 Akbaş, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, s. 37. 43 Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Yusuf Şevki-Çelebi, İlyas, İslam’da İnanç Esasları, İFAV Yay., İstanbul 1999, s.312; Bkz: Nisa, 4/57, 122, 169, Maide, 5/119; Tevbe, 9/22; Beyine, 98/8. 44 Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, (Tercüme: Mehmet Sofuoğlu), Ötüken Yayınları, İstanbul Tefsir, 19; Müslim, İbn Haccâc Ebu’l-Hüseyin, el-Câmiu’s-Sahîh, (nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki), Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, Beyrut 1955, Cennet, 40, IV/2188. 45 Topaloğlu, Bekir, “Huld”, DİA, İstanbul 1998, XVIII/324; Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, İstanbul 1993, VII/231–232. 46 Akbaş, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, s. 38. 47 İbn Manzûr, a.g.e., II/191; Rağıb el- Isfahânî, a.g.e., s. 715. 8 kelimesi “lübs” (لبث (kelimesi ile müradif sayılmaktadır.48 Bundan dolayı süreklilik anlamı taşıdığı halde “lübs” kelimesine ayrıca değinmeyeceğiz. “Müks” kelimesi Kur’an’da türevleri ile birlikte yedi yerde geçmektedir.49 Bunlardan dördü fiil şeklinde “kalmaya devam etmek ve bekleyerek kalmak”50 anlamında; biri mastar olarak “teennili olmak”51 anlamında, ikisi de ism-i fail “sürekli kalmak”52 anlamında kullanılmıştır. Kur’an’da bu kelimenin kullanıldığı iki yer konumuzla ilgilidir. Bunlardan ilki, dünyada iyi işler yapan müminlerin cennette nasıl kalacaklarını bildiren (اًǚ̑ا ɷʉ͎ ɬʉʔ͛LJͲ َ َ َ َ ِ ِ ٖ ٖ ) “(Onlar), orada sürekli kalacaklardır” 53 ayetidir. Zira bu ayetteki “mâkisîn” ɬʉʔ͛LJͲ َ َ ٖ ِ ( ) kelimesi, “ebed” kelimesi ile desteklendiği için ayete süreklilik manası kattığını söyleyebiliriz. Diğer ayette ise, cehennem ehlinin, cehennem meleklerinin başı olan Malik’e, Allah’a dua et de bizi bu azaptan kurtarsın demeleri üzerine Malik’in: نǍʔ͛LJͲ ɨ˜͵ا َ ُ ِ ِ َ ْ ( ُ ѓ ) “Siz böyle kalacaksınız”54 şeklindeki cevabında ifade edilmektedir. Yine bu ayette de bahsedilen kalış, sürekli olan bir kalmadır. Neticede müks kelimesi, bu iki ayetteki kullanımı ile birlikte “sabit kalmak” manasının yanında “sürekli kalmak” anlamı kazanmıştır. 3) Sermed “Sermed” (ǚͲǨʶͫا (kelimesi sözlükte, “bitmemek, kesintisiz devam etmek, sürekli devam etmek, sürekli olmak, zail olmamak” gibi anlamlara gelir.55 Bu kelime Kur’an’da art arda gelen iki ayette zikredilmiştir. Ayetlerde gecenin ya da gündüzün kıyamete kadar değişmeden devam etmesi durumunda, 48 İbn Manzûr, a.g.e., II/182; II/191. 49 Abdülbaki, Muhammed Fuad, a.g.e., s. 271. 50 Ra’d, 13/17;Taha, 20/10; Neml, 28/22; Kasas, 28/29. 51 İsra, 17/106. 52 Kehf, 18/3; Zuhruf, 43/77. 53 Kehf, 18/3. 54 Zuhruf, 43/77. 55 İbn Manzûr, a.g.e., III/212; Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 338. 9 Allah’tan başka kimsenin gecenin ardından gündüzü, gündüzün ardından da geceyi getiremeyeceğinden, dolayısıyla kozmolojik yapının bir hâl üzere devam etmesinden bahsedilir.56 Sermed kelimesi, ebedilik konusu ile doğrudan alakalı olmasa da süreklilik bağlamında kullanılması itibariyle kayda değer bir kelimedir. Ayrıca İslam düşüncesinde, Allah’ın ebediliği hususunda çokça kullanılan “sermediyyet” kelimesi, kelamcılar tarafından, varlığının öncesi olmamak anlamındaki “kıdem” ile varlığının sonu olmamak anlamındaki “bekâ” arasında kurulmuş olan kesintisiz bağlantıyı gösteren ve her iki kelimenin anlamını da ihtiva eden bir kavram olarak anlaşılmıştır.57 4) Âhir Sözlükte “son”58 manasına gelen “âhir”(الآخر (esma-i hüsnâ’dan biri olarak Kur’an’da bir ayette geçer ve “ilk” manasındaki “evvel” ile birlikte Allah’a nispet edilir.59 Yine bu kelime, “Allah’ım, sen evvelsin, senden önce hiçbir şey yoktur ve sen ahirsin, senden sonra da hiçbir şey yoktur”60 anlamındaki sözlerle başlayan Hz. Peygamber’in bir münacâtında da esma-i hünsâdan biri olarak kullanılmıştır.61 Allah Tealâ, her şeyin yaratıcısı ve ilk illeti olması itibariyle evvel, her şeyi yaşatan ve yok eden olması bakımından ahirdir. İşte evvel ve ahir karşılıklı manaları sebebiyle tek başlarına değil, ikisi birlikte Allah’a nispet edilir.62 Bununla birlikte bu kavram Allah’a nispet edildiğinde “varlığının sonu olmayan” yani “ebedi” manasına gelir ve Esma-i hünsâdan olan “bâki” ve “ahir”e yakın bir anlam taşır.63 Anlaşıldığı gibi, her şeyden sonra da varlığı devam eden anlamındaki “ahir” kelimesi, Allah’a nispet edildiğinde tam manasıyla mutlak bir ebediliği ifade etmektedir. Zira bütün varlıklar yok olduktan sonra da onun varlığı devam edecektir. 56 Kasas, 28/71-72. 57 Yurdagür, Metin, “Bekâ” , DİA, İstanbul 1992, V/359. 58 Rağıb el- Isfahânî, a.g.e., s. 13-14. 59 Hadîd, 57/3. 60 Müslim, a.g.e., Zikir, 61, IV/ 2084. 61 Topaloğlu, Bekir, “Ahir”, DİA, I/542. 62 Topaloğlu, Bekir, “Ahir”, DİA, I/542. 63 Topaloğlu, Bekir, “Ahir”, DİA, I/542. 10 5) Bekâ “Bekâ (البقاء (kelimesi sözlükte, “bir şeyin ilk hâli üzere kalması, devam ve sebat içinde bulunma, kesintiye uğramadan geleceğe doğru sürüp gitme, yok olmaya maruz kalmama” gibi anlamlara gelir ve fenâ (الفناء (yok olma sözcüğünün zıddıdır.64 Arapların, (طویلا زمنا ُالرجل بقي” (adam uzun müddet kaldı”65 şeklindeki ifadeleri de bu doğrultudadır. Bekâ sıfatı ism-i tafdil ve fiil şeklindeki kullanımlarında Allah Tealâ’ya nispet edilmektedir. Allah Tealâ’nın dışındakiler için kullanıldığında genellikle sözlük anlamını taşıyan bu kelime, Allah’ın sıfatı olarak kullanıldığında ise ebediyet, yok olmama ve son bulmama gibi anlamlar içermektedir. Zira bu kelime, Allah Tealâ’nın varlığına herhangi bir yokluğun gelemeyeceği manasını taşımaktadır.66 Mesela doğru yoldan sapan ve Allah’ın ayetlerine inanmayanlara verilecek olan cezadan bahseden ayette, ȅ˙̑وا ǚ َ ̶ا ةǨ̥ҙҏا ابǛˈͫو( ٰ ْ َ َ َ َ َ є ِ َ ُ ِ ٰ ْ ( َ َ “Ahiret azabı, elbette daha şiddetli ve daha süreklidir.”67 ifadesinde bu kelime süreklilik anlamında kullanılmıştır. Yine, ɼʉ͘LJ̑ ɬͲ ɨ́ͫ ىǨ̒ ɡَ͎́ ) ٍ َ ِ ِ َ ُ َ ْ ْ َ ( ٰ َ ْ “Şimdi onlardan kalan bir şey görüyor musun?”68 , (قLJ̑ ɷˬͫا َǚ˶͇ LJͲو ٍ ( َ َ َ ِ ј ْ ِ “Allah katındakiler ise bâkidir.” 69 ve نǍˈ̣Ǩ̈ ɨ́ˬˈͫ ɷʒ˙͇ ȅ͎ ɼʉ͘LJ̑ ɼ˳ˬ͛ LJ́ˬˈ̣و َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ِ َ ْ ْ ѓ ٖ ِ َ ِ ِ َ ٖ ً ً َ ِ َ ( َ ) “(İbrahim) bu sözü, ardından gelecek olanlara devamlı kalacak bir miras olarak bıraktı ki…” 70 ayetlerinde “bâki” kelimesi süreklilik anlamında kullanılmıştır. Bununla birlikte, Rahman suresindeki, her şeyin fena bulmasının ardından امǨ͛ҙҏوا لҨҞʤͫا ذو ɑ̑ر ɷ̣و ȅ˙ʒ̈و ِ( َ ْ ِْ َ َ َ َ ِ َ َ َ َ ْ ُ ѕ ُ ْ ٰ ْ ( 64 İbn Manzûr, a.g.e., XIV/79; Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 75; Yurdagür, Metin, “Bekâ”, DİA, V/359. 65 İbn Manzûr, a.g.e., XIV/80. 66 Yurdagür, Metin, “Bekâ”, DİA, V/359. 67 Tâhâ, 20/127. 68 Hâkka, 69/8. 69 Nahl, 16/96. 70 Zuhruf, 43/28. 11 “Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zâtı bâki kalacak.” 71 ifadesi ve benzeri ayetlerdeki, kalıcılığın Allah Tealâ’ya nispet edildiği yerlerde bekâ kelimesi sözlük anlamında değil Allah’ın ebediyeti, sonsuzluğu için kullanılmıştır. 6) Daim İsm-i fail kalıbında olan “dâim” (م الدا (, kök anlamı itibariyle sözlükte, “sabit, sakin ve sürekli olmak, devam etmek ve bir şeyin üzerine zamanın uzayıp gitmesi”72 gibi anlamlara gelmektedir. Aynı kökten türeyen “ed-dîmetü” (الدیمة( ifadesi, şimşek ve gök gürültüsü olmaksızın sakin bir şekilde “gün boyu yağan yağmur”(أیاما تدوم مطر (matarun tedûmu eyyâmen)” manasına gelmektedir. Dolayısıyla durgunluk ve devamlılık anlamı ifade etmektedir.73 Hz. Peygamber’in durgun suya bevledilmesini yasakladığı hadisindeki “durgun su” anlamı yine bu kelime ile söylenmiştir.74 Bu kelimenin ayetlerdeki kullanımını incelediğimizde, sözlük manalarını taşımakla birlikte süreklilik anlamının ön plana çıktığını görürüz. Örneğin müttakilere vadedilen cennetin özelliğinin açıklandığı ayette, cennet hakkında: َ ٌ َ َ ا͛ˬ́LJ دا̇ɨ وͅˬ́LJ( є ِ ِ َ ُ ُ ُ) “Onun yemişleri ve gölgesi süreklidir” 75 ifadesi geçmektedir. Dolayısıyla sözlükte sakinlik, sabitlik, süreklilik anlamlarına gelen “dâim” kelimesi, ahiret hayatını anlatan ayetlerde ebedîlik anlamında kullanılmıştır. İlerde cennet ve cehennemin ebediliği işlenirken bu kelimelere tekrar değinilecektir. 7) Ahkâb “Hukb” (ُالحقب (kelimesinin “uzun zaman/çağ”76 anlamına geldiği genel kabul gören bir görüştür. Bununla birlikte, bu uzun çağın ne kadar süreceği 71 Rahman, 55/27. 72 İbn Manzûr, a.g.e., XII/213; Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 252. 73 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 252; İbn Manzûr, a.g.e., XII/214. 74 Buhârî, a.g.e., Vudû, 68; Müslim, a.g.e., Tahâret, 95, I/ 235; Ebû Davûd, Süleyman b. el-Eş’as-esSicistânî, es-Sünen, Nşr. Muhammed Nasiruddin el-Albanî, Mektebetu’l-Maarif, Riyad t.y, Tahâret, 36. 75 Ra’d, 13/35. 76 Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed, Te’vîlatu Ehli’s-Sünne, (Tahkik: Fatıma Yusuf el Haymî), Beyrut 2004, V/368; Karaman, Hayreddin-Çağrıcı Mustafa vd., Kur’an Yolu, D.İ.B. Yayınları, Ankara 2006; V/337. 12 konusunda farklı görüşler vardır.77 Hukub’un “seksen küsür yıl” olduğu görüşü yaygındır. Yine “hukb”, her biri bin sene demek olan Ahiret günleriyle, senesi üçyüz altmış gün olmak üzere seksen yıldır diye de rivayet edilmiştir ki bu da yirmidokuzbin sene kadar bir devir anlamına gelir.78 “Hukb” kelimesinin çoğulu olan “ahkâb”’ın sonlu bir zamanı ifade edip etmediği hususunda ihtilaf vardır. Ahkâb, ( بLJ˙̤җҏا” (sonu gelmeyen devirler” anlamına gelir79 ve bir hukb geçtikten sonra diğer bir hukb başlar, bu iş böyle sürüp gider” diyenler olduğu gibi80 bu kelimenin “peşpeşe gelen sonsuz devirler” manasına alınamayacağı görüşünü savunanlar da olmuştur.81 Ahkâb kelimesinin sonlu bir anlamı ifade ettiğini söyleyenler, bu kelimenin azlık bildiren çoğul (cem’u’l-kılle) kelimelerden oluşunu delil göstermişlerdir.82 Fakat ( LJ́ʉ͎ ɬʉʔ̑ҙҏ َ َ ٖ ٖ ِ َ LJ̑LJ˙̤ا ً َ ْ َ ) “(Azgınlar) orada çağlar boyu kalırlar”83 ayetindeki “ahkâb” kelimesi, sonlu uzun asırlar anlamında olsa bile, bu bir mefhûm-u muhaliftir. Diğer ayetlerde geçen ve kâfirlerin cehennemde sonsuza dek kalacaklarını açıkça gösteren naslarla çelişkili değildir.84 Kur’an’da iki yerde geçen “hukb” kelimesi, diğer ayette ise “uzun devirler” anlamında kullanılmıştır.85 Ebedilik ve ebedilikle yakın anlama sahip olan kelimelerin dilbilimsel incelemesini yaparak asıl konumuz olan “Cennet ve Cehennemin Ebediliği” ne ilişkin ileride de sıkça karşılaşacağımız bu kavramları açıklamaya çalıştık. Konumuzun izahında son derece öneme sahip bu kelimelere, yeri geldikçe tekrar değineceğiz. 77 Mâturîdî, a.g.e., V/368. 78 Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’an Dili, (Sadeleştirenler: İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Boleli vd.), Azim Dağıtım, İstanbul ty., VIII/499. 79 ez-Zemahşerî, Carullah Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûni’lEkâvîl fi Vucûhi’t-Te’vil, Daru’l-Fikr, yy, ty, IV/209. 80 Mâturîdî, a.g.e., V/368. 81 İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ebubekir, Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh, (Tahkik: Yusuf Ali Bedîvi), Dâru İbn Kesîr, Beyrut 2008, s. 503. 82 İbn Kayyım, a.g.e., s. 503;Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, İstanbul 1991, IV/ 306. 83 Nebe, 78/23. 84 Elmalılı, a.g.e., VIII/499. 85 Bkz. Kehf, 18/60. 13 Şimdi de cennet ve cehennemin ebediliği konusuna geçmeden önce, onların halen mevcut olup olmadıkları ve şayet yaratılmış iseler nerede oldukları hususlarını ele alacağız. 14 BİRİNCİ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN VARLIĞI İslam’da ahiret gününe inanmak, imanın bir rüknü, akidenin, inancın bir parçasıdır. Bu nedenle ahirete inanmayan gerçek mü’min olamaz.86 Nitekim Kur’an-ı Kerîm’de mü’minlerin özellikleri sayılırken, âhirete kesinlikle inandıklarına vurgu yapılmıştır.87 Dolayısıyla ahirete imanın bir parçası olan cennet ve cehennemin varlığına inanma, tartışma götürmez bir konudur. Âhiretin varlığını duyularla öğrenme imkânımız olmadığından, bunu inkâr, Allah ve peygamberini de inkâr anlamına gelecektir.88 Bununla birlikte cennet ve cehenneme iman, insana dünyaya geliş gayesini kavrama, huzurlu ve bilinçli bir hayat sürme imkânı tanımaktadır. Bu inanca sahip olmayan ise hayatının gayesini tespit edemediğinden, huzursuz olur, zulüm ve eziyete kalkışır, nefsinin her isteğini yerine getirmeye çalışır, dünyayı cennete dönüştürme çabasına girişse de bunu başaramaz, nihayetinde zillete düşer, hem dünyasını hem de âhiretini mahveder.89 Oysaki ebedilik fikri ve ebedi olma arzusu ile yaratılan insanı, dünyada ebedi kalamayacağını anlayınca, ölüm ve yok olma korkusundan kurtaracak olan yine âhiret inancıdır.90 Şunu özellikle belirtmeliyiz ki cennet ve cehennemin varlığı derken, burada şu problemin halledilmesi gerekmektedir: Kur’an’ın açıkça ifade ettiği gibi, kıyamet sonrası cennet ve cehennemin var olacağı konusunda bir sıkıntı yoktur. Kıyamet sonrası durum böyle iken, şu anda bu yerlerin var olup olmadığı konusu ise ihtilaflıdır. Cennet ile cehennemin bugün itibariyle var olup olmadığı konusunda İslâm bilginleri arasında farklı yorumlar bulunmaktadır. İslâm bilginlerinin çoğu cennet ile cehennemin hâlen mevcut olduğunu kabul ederken, Cehmiyye, Mu’tezîle ve 86 Gölcük, Şerafeddin-Toprak, Süleyman, Kelam (Tarih-Ekoller-Problemler), Tekin Dağıtım, Konya 2001, s. 440. 87 Bkz. Neml, 27/3; Bakara, 2/4. 88 Gölcük, Şerafeddin- Toprak, Süleyman, a.g.e., s. 441. 89 Toprak, Süleyman, Ölümden Sonraki Hayat, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul 2001, s. 21-22. 90 Toprak, a.g.e., s. 21-22. 15 Haricîlerden bir grup, bunların kıyametin vuku bulmasından sonra yaratılacağını iddia etmektedir.91 Acaba Hz. Âdem’in yaratılıp konulduğu cennet, yeryüzünde bir bahçe midir, yoksa müminlerin gireceği ebediyet cenneti midir? Cennet ve cehennem yaratılmış mıdır yoksa kıyamet sonrası mı yaratılacaklardır? Bu soruların cevaplarını bularak cennet ve cehennemin varlığı konusunu açıklığa kavuşturmaya gayret edeceğiz. Şimdi sırasıyla Hz. Âdem’in konulduğu cennet ile ilgili görüşleri aktarıp ardından cennet ve cehennemin yaratılmış olup olmadığı ile ilgili yorumlara yer vereceğiz. A) HZ. ÂDEM’İN YAŞADIĞI/KONULDUĞU CENNET Yahudilik ve Hıristiyanlıkta Âdem’in yaratılıp çıkarıldığı cennet ile ilgili bilgilere Kitab-ı Mukaddes’in Tekvin bölümünden ulaşıyoruz. Tevrat’a göre Allah, yerin toprağından ilk insanı yarattıktan sonra, şarka doğru Aden’de (Eden) bir bahçe hazırlar ve yaptığı adamı oraya koyar.92 Bu bir dünyevi cennettir. Bu cennete verilen isim, İbranîcede “eden”dir. Âsur ve Bâbil dilinde “edinu”, Sümer dilinde “edin” olan bu kelime “ova, bozkır” manasındadır.93 Kur’an-ı Kerim’de ise Allah Tealâ’nın Hz. Âdem ve Havva’ya cennete yerleşmelerini emrettiği belirtilmekte94 ancak bunun ahirette iyilerin kalacakları “ebedilik yurdu” (dâru’l-huld) olan cennet olup olmadığı konusunda açık bir ifade bulunmamaktadır.95 Bu yüzden İslâm bilginlerinin bir kısmı, ilgili ayetlerdeki cennet kelimesinin sözlük anlamıyla “bahçe” demek olduğunu, bunun da yeryüzünde bir yer olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir.96
0. 16 Âdem’in cennetinin yeri hakkındaki görüşleri, 97 yerde olduğunu söyleyenler, gökte olduğunu söyleyenler ve sükûtu tercih edenler şeklinde üç alt başlıkta inceleyebiliriz: 1) Hz. Âdem’in Konulduğu Cennetin Yeryüzünde Olduğu Görüşü Ebu’l-Kâsım el-Belhî, (v. 319/931) Ebu Müslim el-Isfahânî (v. 322/934) gibi birçok Mu’tezîle âlimi ile bazı Ehl-i sünnet âlimleri bu görüştedirler.98 Bu düşünürlerin görüşlerini ispatlamak için ileri sürdükleri deliller şöyledir: 1) Allah Tealâ, muttakiler için hazırlanmış olan cenneti ebedi kalış yurdu “dâru’l-mukâme” (دار اͫ˳˙ɼͲLJ 99 ِ ُ ُ ( olarak anlatmıştır. Oraya giren bir daha çıkarılamaz.100 Oysaki Âdem ve Havva konuldukları cennetten çıkarılmışlardır.101 2) Yine Allah orayı, ebediyet yeri “cennetü’l-huld”102 (ǚˬʦͫا ɼ˶̣ ِ ْ ُ ْ ُ ѓ َ ), sevap ve ceza yeri olarak tanımlandığı halde, Âdem cennetinde oturmamış, kalmamıştır.103 3) Ayrıca Allah orayı kayıtsız şartsız selamet yurdu olarak anmış,104 imtihan yurdu olarak anmamıştır. Oysaki Âdem orada en büyük imtihana tâbi tutulmuştur.105 4) Eğer Âdem ile Havva’nın konulduğu cennet ahirette iyilerin mükâfatlandırılacağı cennet olsaydı, Âdem ve Havva’ya yasak konmaması gerekirdi. Çünkü esas olarak cennette yasak yoktur.106 5) Allah cenneti, korku ve üzüntü olmayan yurt107 diye nitelemesine karşın, Âdem ve Havva yaşadıkları cennette korku ve üzüntü duymuşlardır.108 Yine oraya 97 İbn Kayyım’ın “Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh” isimli eserinde Âdem’in yaratılıp çıkarıldığı cennetin ebedi cennet olup olmadığı konusunu bütün yönleriyle tartışmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. s. 52-81. 98 Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I/360. 99 Fatır, 35/35. 100 Hicr, 15/48. 101 Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I/360. 102 Furkan, 25/15. 103 A’raf, 7/24; Taha, 20/123. 104 Hicr, 15/46; Kaf, 50/34. 105 İbn Kayyım, a.g.e., s. 62. 106 Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I/360. 107 Zuhruf, 43/68; Ahkaf, 46/13. 108 A’raf, 7/23. 17 girenler çıkarılmayacağı halde109, Âdem cennetten çıkmıştır.110 Yine ayette ҙҏ) َ ȇˀَ͵ LJ́ʉ͎ ɨ́ʶ˳̈ ٌ َ َ ُ َ َ ٖ ْ є ( “Onlara orada hiçbir yorgunluk gelmeyecek” 111 denmesine karşın, Âdem cennette kaçacak, gizlenecek bir yer ararcasına koşmuş, hemen cennet yapraklarından üstüne örtmüştür.112 Yine orada boş, lüzumsuz şeylerin ve günahın olmadığı haber verilmiştir.113 Allah oranın, doğruluk ve sadakat makamı olduğunu haber vermiştir. Şeytan ise orada yalan söz söylemiş ve bu yalanına yemin etmiştir.114 Allah Tealâ, Şeytan’ın Âdem’e LJ̈) ȅˬʒ̈ ҙҏ ɑˬͲو ǚˬʦͫا ةǨʤ َ ̶ ȅˬ͇ ɑͫاد ɡ ادم َ ٰ ٰ َ ْ َ ُ َ َ ٍ ْ ْ ْ ِ ِ ُ َ َ َ َ ُ َ є ُ ْ َ ٰ ( “Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?” 115 dediğini haber vermiştir. Şayet Allah Âdem’i, ebediyet cennetine ve saltanatına oturttu ise, Âdem nasıl olmuş da Şeytan’ın sözüne kanmış ve ona: “Zaten bana verilmiş olan eskimez saltanatı sen nasıl göstereceksin, zaten onun içindeyim” dememiştir. Kaldı ki Şeytan’ın işi ne cennette! Yine nasıl olmuş da Allah Tealâ onu cennete oturtmuş ama ona “sen burada ebedi kalacaklardansın” şeklinde haber vermemiştir. Âdem bunu biliyor olsaydı, Şeytan’ın sözüne bakmaz, nasihatini dinlemezdi. Ama o ebediyet yurdunda olmadığı için, arzu ettiği ebedilik konusunda şeytan onu aldatabilmiştir.116 Konuyla ilgili Süleyman Ateş de bu duruma dikkat çekerek şöyle demektedir: “Âdem’in çıkarıldığı cennet, insan ruhunun bedenden ayrıldıktan sonra gideceği hulûd cenneti değil, yüksek bir tepede bulunan bahçe veya dünyanın ilk zamanlarında yeryüzünün çoğunu kapsayan, tropikal kuşakta balta girmemiş ormanlardan biridir. Çünkü hulûd cennetinden dönüş yoktur.117 Şayet Âdem’in 109 Hicr, 15/48. 110 Hicr, 20/123. 111 Hicr, 15/48. 112 A’raf, 7/22. 113 Vakıa, 56/25; Nebe, 78/35; Tûr, 52/23. 114 A’raf, 7/21. 115 Tâhâ, 20/120. 116 İbn Kayyım, a.g.e., s. 63. 117 Ateş, Süleyman, Kur’an Ansiklopedisi, Kuba Yayınları, İstanbul 1997, IV/317; İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, Beyrut 1975, IV/82-83. 18 bulunduğu cennet, ebedi cennet olsaydı, orada zaten ebediyet içinde bulunduğundan, Âdem’in ebediyet aramasına gerek yoktu. Oysaki Âdem, ebediyete ermek için yasak ağacın meyvesinden yemiştir. Eğer bu cennet ebedi cennet olsaydı ondan çıkılmaz, şeytan oraya giremez ve orada günah işlenmezdi. Çünkü Kur’an’da cennet, doğru hareket edenlerin ne saçmalamaya, ne de günaha götürmeyen bir kadehten iştahla içecekleri yer olarak nitelendirilmiştir.118 Demek ki ebedi cennette günah işlenmez. Hâlbuki Âdem’in bulunduğu cennette günah işlenmiş, Allah’ın emirlerine karşı gelinmiştir.” 119 6) Diğer taraftan Hz. Âdem ile Havva’ya, cennetten çıkarılmaları emredilirken “ininiz” denilmiştir.120 “İhbitû” (اǍ˅ʒا ُ ِ ْ ) ininiz fiilinin kökü olan “hubût”(ھبوط (yüksek bir yerden aşağıya inmek, yokuştan aşağıya doğru gitmek anlamındadır. Nitekim İsrailoğullarına da… (اǨˀͲ اǍ˅ʒا ً ْ ِ ُ ِ ْ ِ) “kente ininiz” 121 denilmiştir. Buna göre Âdem’in yaratıldığı cennetin bir tepe üstünde bulunması, Âdem’in oradan düzlüğe inmesine “hubût” denmesi gayet uygundur.122 Yani cennet yeryüzünde olup; Âdem’in cennetten indirilmesi, bir bölgeden diğer bölgeye geçmesi manasındadır.123 7) Eğer orası asıl cennet olsaydı, orada kâfir bulunmaması gerekirdi. Oysa şeytan cennette iken kâfir olmuş ve bu sebeple oradan çıkarılmıştır.124 Nitekim Reşit Rıza da, müminlere vaat edilen cennet ile Âdem’in cennetini karşılaştırırken, Âdemin cennetine şeytanın girdiğini hatırlatır. Hâlbuki ahiretteki cennete sadece muttaki müminler girebilecektir.125 118 Tur, 76/23. 119 Ateş, Süleyman, a.g.e, I/130. 120 Bakara, 2/36; A’raf, 7/24. 121 Bakara, 2/61. 122 Ateş, Süleyman, a.g.e, I/131. 123 Bkz. Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsîri, Bayraklı Yayınları, İstanbul 2003, I/329; Yakıt, İsmail, Kur’an’ı Anlamak, Ötüken yayınları, İstanbul 2005, s. 78-79; Yakıt, İsmail, “Kur’an’da Hz. Adem”, SDÜİFD, Sayı. 6, Yıl, 1999, s. 1-18, Isparta, 2000. 124 Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I/360. 125 Reşit Rıza, Muhammed, Tefsîru’l-Menâr (Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hakîm), Kahire 1947, I/277. 19 Şeytan’a Allah Tealâ’nın: Ǩ̥LJ͎ LJ́ʉ͎ Ǩʒ˜ʓ̒ ان ɑͫ نǍ˜̈ LJ˳͎ LJ́˶Ͳ ȺʒLJ͎ لLJ͘ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٖ َ ѓ َ َ ُ َ َ ْ ُ ْ ْ ِ ْ ɬ̈Ǩ͈LJˀͫا ɬͲ ɑ͵ا ج ِ َ َ ٖ ِ ِ ѓ ْ َ ѓ ِ ( ) “Öyle ise in oradan! Orada büyüklük taslamak senin haddin değildir. Çık çünkü sen aşağılıklardansın!”126 demesinden sonra acaba şeytanın Cennetü’lMe’va’ya ulaşabilmesi mümkün müdür, ihtimal dahilinde midir? Şayet, şeytanın vesvesesi Âdem ve Havva’ya huld cennetinde ulaşmıştır, derseniz böyle bir söz, dil açısından da duyular açısından da doğru olmaz. Şeytan, Âdem ve Havva’nın kalplerine girerek vesvesesini vermiştir derseniz bu da hata olur. Üstelik Allah Tealâ şeytanın o ikisi ile şifahen konuştuğunu gösteren bir ifade kullanmıştır: 127 ɬͲ LJَ͵Ǎ˜̒ او ɬʉ˜ˬͲ LJَ͵Ǎ˜̒ ان ҙҏا ةǨʤѓʷͫا هǛـ ɬ͇ LJ˳˜̑ر LJ˳˜ʌَ́͵ LJͲ لLJ͘و (َ َ َ َ َ َ ِ ُ َ ُ ُ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ ِ ْ َ ْ ѓِ ِ ِ ِ َ َ َ ٰ َ є ٰ َ ɬ̈ǚͫLJʦͫا َ ٖ ِ َ ( ْ “(Şeytan): Rabbiniz size bu ağacı sırf melek olursunuz veya ebedî kalanlardan olursunuz diye yasakladı, dedi.” 128 Bu ifade biçimi, şeytanın Âdem’i, Havva’yı ve ağacı görerek konuştuğunu gösteriyor.129 Yine Allah Tealâ’nın Âdemi yeryüzünde yarattığında ve onu, bundan sonra gökyüzüne naklettiğine dair hiçbir şey zikretmediğine dair ittifak vardır. Şayet Allah Âdem’i daha sonra nakletmiş olsaydı, bunu özellikle zikrederdi. Çünkü bu nakil, ayetlerin en büyüklerindendir ve kendisine verilen nimetlerin en yücesidir. 130 9) Allah Tealâ’nın Âdemi yeryüzünde halife kılacağını meleklerine haber vermişken onu göğe nakledip sema üzere barındıracağı nasıl düşünülebilir? Allah, içine girenlerin bir daha çıkmayacakları ebediyet cennetine Âdem’i hiç yerleştirmemiş olabilir mi? Nitekim O, ɬʉ̣Ǩʦ˳̑ LJ́˶Ͳ ɨ LJͲو (َ ُ َ َ َ ٖ َ ْ ِ ْ ِ ( ْ ُ “Onlar oradan 126 A’raf, 7/13. 127 İbn Kayyım, a.g.e., s. 63. 128 A’raf, 7/20. 129 İbn Kayyım, a.g.e., s. 64. 130 İbn Kayyım, a.g.e., s. 64. 20 çıkarılmayacaklardır” 131 buyurmuştur. Bununla birlikte Allah secde emrini Âdem’i yarattıktan hemen sonra vermiştir. Buna göre şayet Âdem’in konulduğu cennet göklerin üstündeki cennet ise, artık şeytanın zorlayıcı bir emirle indirilmiş olduğu bir yere tekrar yükselebilmesi mümkün görünmemektedir. İşte bu, Âdem’in konulduğu cennetin ebediyet cenneti olmadığını gösterir.132 10) Âdem’in konulduğu cennetin muttakilere vadedilen ebediyet cenneti olmadığına delalet eden bir delil de, Allah Tealâ’nın onu yarattığı zaman ona sonlu bir ömrünün olduğunu bildirmesi ve onu bâkî olarak yaratmadığını açıklamasıdır.133 Nitekim Allah Tealâ Kur’an-ı Kerim’de: LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎ واُǚˈ̵ ɬ̈Ǜͫا LJͲوا (َ َ َ َ َ َ َ َ َ ѓِ ِ ُ ْ َ ْ ُ ٰ ѓ ِ َ ٖ ѓ ٖ ٖ ِ َ َ ْ ِ ِ َ َ ُ ѓ ѓ َ َ є ̶ َ LJء ر̑ وذǛʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ɑ ٍ ُ ْ َ َ ْ َ ً َ َ ( َ “Mutlu olanlara gelince, onlar da cennettedirler. Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar da orada ebedî kalacaklardır. Bu (nimetler) bitmez, tükenmez bir lütuftur.” 134 ayetinde cennetteki lütufların kesintisiz olduğunu haber vermiştir. Oysaki Âdem konulduğu cennette belli bir süre yaşamıştır.135 Tespit edebildiğimiz kadarıyla Âdem’in konulduğu cennetin yeryüzünde bir bahçe olduğunu söyleyenlerin ileri sürdükleri başlıca deliller bunlardan ibarettir. Bu cennetin yeryüzünde olduğunu söyleyenler, aynı zamanda yeryüzünün neresinde olduğu konusunda da çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir: 1) Bazılarına göre bu cennet, Kirman ile Fâris arasında kalan bir bahçedir.136 2) Bazılarına göre ise Aden bölgesinde bir yerdir.137 Bu görüş tamamen Tevrat kaynaklıdır. Nitekim Tevrat’ta, Âdem cenneti için “Aden’de bir bahçe”138 veya “Aden bahçesi”139 tabirleri kullanılmaktadır. 131 Hicr, 15/48. 132 İbn Kayyım, a.g.e., s. 65-66. 133 İbn Kayyım, a.g.e., s. 68. 134 Hûd, 11/108. 135 İbn Kayyım, a.g.e., s. 68. 136 Elmalılı, Hak Dîni Kur’an Dili, I/275; Ateş, Kur’an Ansiklopedisi, I/129; Erdem, Mustafa, Hz. Adem (İlk İnsan), TDV Yayınları, Ankara 1993, s. 32. 137 Kara, Ömer, Kur’an’da Metafizik Bir Âlem (Cennet), Rağbet Yayınları, İstanbul 2002, s. 71. 138 Tevrat, Tekvin, 11/8. 139 Tevrat, Tekvin, 11/15. 21 3) Buna ilaveten tekvin ayetinde zikredilen “Dicle ve Fırat” ırmaklarından hareketle bu cennetin Mezopotamya bölgesinde bulunduğunu söyleyenler de olmuştur.140 4) Kimisine göre de Âdem’in konulduğu cennet Filistin’de bir mekândır. İndiği yer ise Hindistan’dır.141 5) Çağdaş yazarlardan Neccâr, bazı araştırmacılardan naklen bu dünya cenneti hakkında: “Âdem’in içinde bulunduğu cennet, bugün bilinen tepelerin dışında yüksek bir tepeydi. Bu tepe şimdi, Hint okyanusunun dibinde kalmış “mev (mû)” isimli bir tepedir. Deprem hadiseleri sonucu, hem bu tepe hem de üzerindeki ekin, hayvan ve 60 milyon insan okyanusun derinliklerinde kalmıştır” der ve bu söylenenleri doğru olarak kabul etmenin çok zor olduğunu ifade eder.142 Hz. Âdem’in içinde yaratılıp sonra çıkarıldığı cennetin yeryüzünde olduğunu söyleyenlerin görüşlerine yer verdikten sonra şimdi de bu yerin ebediyet cenneti olduğunu savunanların görüş ve delillerini vermeye çalışalım. 2) Hz. Âdem’in Konulduğu Cennetin Ebediyet Cenneti Olduğu Görüşü Ehl-i Sünnet âlimlerinin çoğu, Âdem ve Havva’nın bulunduğu cennetin ebediyet cenneti olduğunu savunmuşlar ve görüşlerinin doğruluğuna çeşitli deliller getirmişlerdir. 143 Bu delilleri şöyle sıralayabiliriz: 1) Öncelikle bu cennetin Ahiret cenneti olduğunun söylenmesi, Allah’ın bütün insanlara verdiği fıtratın bir gereğidir. Çünkü cennet denince insanların aklına, ahirette muttakilerin gideceği cennet gelir.144 2) Müslim’in Sahîh’inde, Ebu Malik hadisinde şöyle geçmektedir: “Allah Tealâ insanları toplar. Müminler kalkar ve kendilerine cennet yaklaştırılır. Âdem’e gelirler, ey babamız, bize cennetin kapısını açtır derler. Âdem: Sizi cennetten babanızın hatasından başka bir şey mi çıkarttı, der.” 145 İşte bu hadis, Âdem’in 140 Kara, a.g.e., s. 71. 141 Elmalılı, a.g.e., I/275; Ateş, Kur’an Ansiklopedisi, I/129. 142 Kara, a.g.e., s. 76. 143 Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I/361. 144 İbn Kayyım, a.g.e., s. 56. 145 Müslim, İman, 195. 22 çıkartıldığı cennetin, O’ndan kapısı açtırılmak istenen cennet ile tamamen aynı olduğunu göstermektedir.146 3) Yine Buhârî ve Müslim’de geçen Âdem ve Musa’nın tartışmasını ve Musa’nın şu ifadesini düşünmek gerekir: “Bizi ve kendini cennetten çıkardın.”147 Şayet bu cennet yeryüzünde olsaydı ki -insanlar her gün birçok bahçelere girip çıkıyorlar- o zaman bahsedilen cennetten çıkmış olmazlardı.148 Nitekim Allah Tealâ, Bakara suresinde şöyle buyurmuştur: LJ̑Ǩ˙̒ ҙҏو LJ˳ʓʈ̶ ȉʉ̤ اًǚ͈ر LJ́˶Ͳ ҨҞ͛و ɼ˶ʤͫا ɑ̣وزو Ȉ͵ا ɬ˜̵ا ادم LJ̈ LJ˶ˬ͘و (َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ ѓ َ ِ ْ َ َ َ ُ َ ْ ْ ِ َ َ ُ ْ ْ َ ُ َ َ ُ ْ ْ ٰ ɬʉ˳ͫLJˆͫا ɬͲ LJَ͵Ǎ˜ʓ͎ َةǨʤ ѓ ʷͫا هǛـ َ َ ٖ ِ ِ ѓ ُ َ َ َ َ ِ ِ LJَ͵LJ͛ LJ˳Ͳ LJ˳̣́Ǩ̥LJ͎ LJ́˶͇ نLJ˅ʉ ѓ ʷͫا LJ˳́ͫزLJ͎ َ . ٰ ѓ ِ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ѓ ْ َ ͎ɷʉ و͘ˬ˶ ْ ُ َ ِ ɬʉ̤ ȅͫا عLJʓͲو Ǩ˙ʓʶͲ رضҙҏا ȅ͎ ɨ˜ͫو وُǚ͇ ȶˈʒͫ ɨ˜ˁˈ̑ اǍ˅ʒا LJ ٍ ِ ٍ ٖ ٌ ُ ٖ ٰ ِ َ َ َ َ ُ َ َ ё َ ْ ْ َ ُ َ ُ ْ ِ ِ ْ ْ ْ ْ ё َ َ ُ ِ ( ْ “Biz: Ey Âdem! Sen ve eşin (Havva) beraberce cennete yerleşin; orada kolaylıkla istediğiniz zaman her yerde cennet nimetlerinden yeyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın. Eğer bu ağaçtan yerseniz her ikiniz de (kendine kötülük eden) zalimlerden olursunuz, dedik. Şeytan onların ayaklarını kaydırıp haddi tecavüz ettirdi ve içinde bulundukları (cennetten) onları çıkardı. Bunun üzerine: Bir kısmınız diğerine düşman olarak ininiz, sizin için yeryüzünde barınak ve belli bir zamana dek yaşamak vardır, dedik.149 Bu ayetler, onların cennetten yeryüzüne indiklerine iki yönden delalet eder. a) “İhbitû” (اǍ˅ʒا ( ُ ِ ْ ininiz ifadesi bunlardan biridir. Çünkü iniş yüksekten aşağıya doğru olur. b) Bir diğeri de ɬʉ̤ ȅͫا عLJʓͲو Ǩ˙ʓʶͲ رضҙҏا ȅ͎ ɨ˜ͫو ٍ ِ ٖ ٌ ٰ ِ َ َ َ َ ُ َ ё َ ْ ْ َ ُ َ ْ ِ ( ْ ) “Sizin için yeryüzünde barınak ve belli bir zamana dek yaşamak vardır” ifadesidir. Bu kısım, 146 İbn Kayyım, a.g.e., s. 56. 147 Buhârî, Kader, 505. 148 İbn Kayyım, a.g.e., s. 56. 149 Bakara, 2/35–36. 23 “ininiz” emrinden sonra gelmiştir. Buradan anlamaktayız ki onlar daha önce yeryüzünde değildirler.150 Allah Tealâ bu hususu, A’raf suresinde daha tekitli bir şekilde açıklamıştır. Nitekim ayette, نẠ̌Ǩʦ̒ LJ́˶Ͳو نǍ̒Ǎ˳̒ LJ́ʉ͎و نǍʉʥ̒ LJ́ʉ͎) ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ِ ( َ َ ٖ ٖ ْ ْ “Orada yaşayacaksınız, orada öleceksiniz ve oradan (diriltilip) çıkarılacaksınız” 151 denilmiştir. Eğer cennet yeryüzünde olsaydı, çıkış öncesi ve sonrası yaşayışları yeryüzünde olmuş olurdu.152 4) Şayet Âdem’in konulduğu cennet dünyada olsaydı Âdem, şeytanın ادم LJ̈ ُ َ ) ٰ َ ҏ ɑˬͲو ǚˬʦͫا ةǨʤ َ ̶ ȅˬ͇ ɑͫاد ɡ َ ٍ ْ ْ ْ ُ َ ِ ِ ُ َ َ ٰ َ َ َ َ є ȅˬʒ̈ ҙ ُ ْ ٰ ْ َ ( “Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?” 153 sözünden onun yalancı olduğunu anlardı. Çünkü o, dünyanın gelip geçici ve fâni olduğunu, dünya saltanatının da yıpranacağını ve biteceğini biliyordu.154 5) Cennet kelimesi bütün kullanımlarında marife olarak “el-cenne” (ةѧѧѧѧѧالجن( şeklinde gelmiştir. (ɼ˶ʤͫا ɑ̣وزو Ȉ͵ا ɬ˜̵ا ادم LJ̈ َ َ ѓ َ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ٰ ) “Ey Âdem! Sen ve eşin beraberce cennette yerleşin” 155ayetinde ve benzerlerinde olduğu gibi. Bununla birlikte Allah Tealâ’nın kullarına, görmedikleri âlemde olmak üzere va’dettiği ebediyet cennetinden başka, muhataplarınca bilinen ve tanınan bir cennet yoktur. Binaenaleyh bu kelime kullanıla kullanıla ebediyet cennetinin özel ismi olmuştur. Mesela “el-Medine” (المدینة (şehir demektir ama Medine şehrini ifade eder.156 150 İbn Kayyım, a.g.e., s. 57. 151 A’raf, 7/25. 152 İbn Kayyım, a.g.e., s. 57. 153 Tâhâ, 20/120. 154 İbn Kayyım, a.g.e., s. 57-58. 155 Bakara, 2/35. 156 İbn Kayyım, a.g.e., s. 60. 24 Âdem’in cennetinin ebediyet cenneti olduğunu savunanların delillerinden bazıları bunlardır. Bu delilleri sıraladıktan sonra Hz. Âdem’in cennetinin yeryüzünde olduğunu söyleyenlere verilen cevapları da burada zikretmeyi uygun gördük. İşte bu cevaplar şöyledir: 1) Ebediyet cennetine girişin zamanının henüz gelmediğini ve ancak kıyamet günü bunun gerçekleşeceğini savunanların sözü cennete mutlak giriş için geçerlidir. Kıyamet gününden önce ise ahiret cennetine arızi girişler olabilir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) İsrâ gecesi cennete girmiştir. Bu giriş, Allah Tealâ’nın haber verdiği kıyamet günü olacak olan girişten farklıdır. Ebedî giriş muhakkak kıyamet günü olacaktır. 157 2) Ebediyet cennetinde çıplak kalma, yorulma, üzülme, boş söz gibi şeylerin bulunmayacağını söyleyenler doğruyu söylemişlerdir. Fakat tüm bunlar, müminlerin kıyamet gününde cennete girmesiyle gerçekleşecektir. Yani çıplaklık, yorgunluk ve benzeri hallerin cennette söz konusu olmaması, müminlerin oraya girişi ile başlayacaktır. Daha evvel cennette bu tür şeylerin yaşanması tezat olarak görülmemelidir.158 3) Cennet ceza ve sevap yurdudur, teklif yurdu değildir. Allah Tealâ, Âdem’i o ağaçtan sakındırdığı için mükellef kılmıştır. O halde Âdem’in cenneti bir teklif yurdudur, ebediyet yurdu değildir diyenlere iki şekilde cevap verilebilir: a) Cennetin teklif yurdu olma özelliği, müminlerin kıyamet günü oraya girmesiyle ortadan kalkacaktır. Dünya hayatındayken orada teklifin bulunmasına hiçbir mâni’ yoktur.159 b) Âdem’in bulunduğu cennette kendisine yapılan teklif, bu dünyada insanlara yapılan namaz, oruç gibi teklifler türünden bir teklif olmayıp, bütün ağaçlar içinden sadece bir tür ağacın veya o türden sadece birinin yenmesinin yasaklanmasından ibaretti. Böylesine ufak bir yasağın ebediyet cennetinde olması imkânsız bir şey değildir. Nitekim ebediyet cennetine girildiğinde herkese başkasının ailesine yaklaşmak yasak olacaktır. 160 157 İbn Kayyım, a.g.e., s. 73. 158 İbn Kayyım, a.g.e., s. 73. 159 İbn Kayyım, a.g.e., s. 74. 160 İbn Kayyım, a.g.e., s. 74. 25 4) Şeytan’ın cennetten çıkartılıp indirilmesinden sonra Âdem’e nasıl vesvese verdiği delili ise Âdem’in cennetinin yeryüzünde olduğunu söyleyenlerin en güçlü delilidir. Bu delilin izahı ise şöyledir: Allah Tealâ’nın takdir buyurduğu imtihan ve belaların tamam olması için, şeytanın oraya geçici bir yükseliş yapmasına engel teşkil edecek bir şey yoktur. Böyle geçici bir yükselme, onun için orada daha önce olduğu gibi yer tutma ve oturup kalma anlamına gelmeyecektir. Nitekim Allah Tealâ, şeytanların, Hz. Peygamberin gönderilmesinden önce gökte bazı yerlere dinlemek için oturduklarını ve orada vahiyden bir şeyler işittiklerini haber vermiştir.161 İşte bu bilgiler, onların oralara yükseldiğini göstermektedir. Bununla birlikte bu yükseliş, geçici bir yükseliştir. Çünkü onlar, Allah Tealâ’nın: وُǚ͇ ȶˈʒͫ ɨ˜ˁˈ̑ اǍ˅ʒا (ё َ ٍ ْ ْ ْ َ ِ ُ ُ َ ُ ِ ( ْ “Birbirinize düşman olarak ininiz” 162 buyruğu karşısında, yükseldikleri o yerlerde kalamazlar. Yani bu şekil geçici bir yükseliş ile inmelerinin emredilmesi arasında bir zıtlık yoktur.163 İşte Âdem’in cennetinin ebediyet cenneti olduğunu söyleyenlerin, dünyada bir bahçe olduğunu savunanlara verdiği cevaplardan bazıları böyledir. Şimdi de bu hususta sükût etmek gerektiğini söyleyenlerin görüşlerine yer verelim. 3) Hz. Âdem’in Konulduğu Cennet’le İlgili Açıklama Yapmayanların Görüşü Bu grubu temsil eden âlimler, diğer iki grubun delillerini inceledikten sonra kendi görüşlerini şöyle ifade ederler: Her iki grubun görüşleri de çelişkili ve yetersizdir. Bu hususta en doğru yol, “Âdem’in konulduğu cennet şurasıdır.” şeklinde yer tayin etmemek ve “Bu görüş en doğrusudur” diye ısrar etmemektir.164 Nitekim İmam Maturîdî, Âdem ile eşinin oturduğu cennetin, dünyadaki bir bahçe mi, yoksa müminlere vadedilen cennet mi olduğu hususunda bir tercih 161 Cin, 72/9. 162 Bakara, 2/36. 163 İbn Kayyım, a.g.e., s. 74-75. 164 Kara, Ömer, Kur’an’da Metafizik Bir Âlem (Cennet), Rağbet Yayınları, İstanbul 2002, s. 76. 26 yapmayarak, ayette165 konu ile ilgili bir açıklığın bulunmadığını belirtmekle yetinmiştir.166 Cennetle ilgili müstakil bir eser yazan ve Âdem’in cenneti ile ilgili farklı yaklaşımları değerlendiren Ömer Kara da söz konusu yaklaşımlara dair delillerin ispat edici olmaktan uzak olduğunu belirterek, bu konuda tevakkufu tercih edilebilir görmüştür.167 Her üç görüşü de zikrettikten sonra sonuç olarak diyebiliriz ki, bu konu ile ilgili kanaatimiz, Âdem’in yaşadığı/konulduğu cennetin ebediyet cenneti olduğu yönündedir. Çünkü bu cennetin ebediyet cenneti olduğunu savunanların dayandığı ayet ve hadisler, ebediyet cenneti olmadığını söyleyenlerin delillerine nazaran daha güçlü ve ikna edicidir. Dolayısıyla konu ile ilgili tatmin edici delillerin mevcudiyeti, bu görüşü desteklememizde etkili olmuştur. Âdem’in yaşadığı cennet ile ilgili görüşleri aktarıp, gücümüz nispetinde izah ettikten sonra şimdi de kıyametten sonra varlığı hususunda ihtilaf bulunmayan cennet ve cehennemin hâlihazırda mevcut olup olmadıklarını incelemeye çalışacağız. B. CENNET VE CEHENNEMİN MEVCUDİYETİ Kıyametin ardından var olacağı noktasında fikir birliğine varılan cennet ile cehennemin bugün itibariyle var olup olmadığı konusunda daha önce de değindiğimiz gibi İslâm bilginleri farklı görüşlere sahiptir. Ulemanın çoğunluğu cennet ile cehennemin hâlen mevcut olduğunu kabul ederken, Cehmiyye, Mu’tezîle ve Haricîlerden bir grup, bu yerlerin kıyametin kopmasından sonra yaratılacağını iddia etmektedir. 168 Şimdi ilk olarak cennet ile cehennemin şu anda mevcut olmadığını savunanların görüşlerine yer verip ardından da her iki yerin hâlen var olduğunu söyleyenlerin fikirlerini açıkladıktan sonra konu ile ilgili bir değerlendirme yapmaya çalışacağız. 165 Bakara, 2/35. 166 Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed, Te’vîlatu Ehli’s-Sünne, (Tahkik: Fatıma Yusuf el Haymî), Beyrut 2004, I/38. 167 Kara, a.g.e., s. 76. 168 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, İstanbul 1993, VII/228. 27 1) Cennet ve Cehennemin Mevcut Olmadığı Görüşü Mu’tezîle’nin büyük çoğunluğu ile Kaderiye ve Hâricîler, şu anda cennet ve cehennemin yaratılmış olmadığını iddia etmişlerdir169 ve delilleri şöyledir: 1) Mu’tezîle’nin yanında yer alan gruplara göre amacına hizmet etmeyen cennet ile cehennemin önceden yaratılmış olması, Allah Tealâ’ya nisbet edilemeyecek abes bir şeydir.170 2) Kıyamet’in kopmasından önce her şeyin helak olacağını ifade eden ayet’e171 binaen cennet ve cehennem şayet mevcutsa önce yok edilecek, sonra tekrar yaratılacaktır; böyle bir işlemin hikmetten uzak olduğu açıktır.172 Bununla birlikte Allah Tealâ cennetin nimetlerinin devamlı olduğunu bildirmiştir173 ve nimetlerin yok olmayacağı konusunda da icma vardır.174 3) Mu’tezîlî âlim Abbâde b. Süleyman’a göre şayet cennet ve cehennem yaratılmış ise, bunların ya yıldızlar âleminde, ya da cisimler âleminde veya tamamen bir başka âlemde olmaları gerekirdi. Ona göre bu üç faraziyeden hiçbirisi kabul edilemez, çünkü gerçekte yıldızlar ne delinebilir ne de onlara burgu vurulabilir. O halde hiçbir yaratık cennet ve cehenneme giremez.175 4) Mu’tezîle’nin konu ile ilgili diğer bir delili de: كَǚ˶͇ ȅͫ ɬ̑ا رب ȈͫLJ͘ اذ َ ْ ْ ِ ٖ ْ ِ ْ ѕ َ َ َ ِ ɼ˶ʤͫا ȅ͎ LJʓʉ̑ ِ ѓ ً َ ْ ِ ْ َ ( ) “(Firavun’un Karısı), Rabbim! Bana katında, cennette bir ev yap dedi” 176 ifadesinin geçtiği ayettir. Onlara göre bu ayet, cennetin henüz yaratılmadığına delalet eder. Çünkü şayet cennet yaratılmış olsaydı, bu kadının ayette Allah’tan böyle bir talepte bulunmasının anlamı kalmazdı.177 169 İbn Hazm, a.g.e., IV/81; Çelik, Ahmet, Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğu, Ekev Yayınları, Erzurum 2002, s. 118. 170 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, İstanbul 1993, VII/228-229. 171 Bkz. Kasas, 28/88. 172 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/228-229. 173 Bkz. Ra’d, 13/35. 174 Çelik, a.g.e., s. 118. 175 Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf Ebu’l-Hasen el-Hüseynî, Şerhu’l-Mevâkıf, yy, ty, VIII/375; Salih, Subhi, Ölümden Sonra Diriliş, (Çev: Şerafettin Gölcük), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2004, s. 110. 176 Tahrîm, 66/11. 28 5) Konuyla ilgili Mu’tezîle şu hadisi de delil olarak sunmuştur: Hz. Peygamber, iyilik yapanlara cennette şöyle şöyle ağaçlar dikilir178 buyurmuştur. Şayet cennet yaratılmış olsaydı bu gibi taleplerin bir manası olmazdı.179 Mu’tezîle’nin görüşüne paralel görüş beyan edenlerden de dikkatimizi çekenler şöyledir: Cennet ve cehennemin yaratılmış olduğu düşünüldüğünde, onların da bu evrenin düzeni içerisinde kabul edilmesi ve kıyametle birlikte onların düzeninin de bozulmasının kabul edilmesi kaçınılmaz olacaktır.180 Nitekim Fazlur Rahman, “Bu bakımdan Kur’an, kâinatın mahvedilmesinden değil, tam aksine onun yeni hayat biçimleri ve yeni varlıkların yaratılması için yeni bir düzenlemeye tabi tutulmasından ve sureten tebdilinden bahsetmektedir”, demektedir. 181 Cenneti insanların amelleri oluşturduğuna göre, cennetin bu dünyadaki boyutu insanlar tarafından oluşturulmakta; ahiretteki boyutu ise kıyametten sonra oluşturulacaktır.182 Gördüğümüz gibi Mu’tezîle’nin ekserisi cennet ile cehennemin yaratılmadığı görüşünü savunmuşlar ve çeşitli delillerle de görüşlerini kuvvetlendirmeye çalışmışlardır. Bu görüşün doğru olmadığını söyleyen Ehl-i Sünnet âlimleri ise bu yerlerin şu anda var olduğunu belirtmiş ve ayet ve hadislerden getirdikleri delillerle Mu’tezîle’nin iddialarına cevaplar vermişlerdir. Şimdi İslam ulemasının çoğunluğunun kabul ettiği bu görüşe yer verip, ardından konu hakkındaki kanaatimize yer vereceğiz. 2) Cennet ve Cehennemin Mevcut Olduğu Görüşü Mu’tezîle’nin büyük bir kısmı hariç, İslam bilginlerinin çoğuna göre, cennet ile cehennem yaratılmıştır ve şu anda mevcuttur.183 177 İbn Hazm, a.g.e., IV/141. 178 Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Serve, es-Sünen, Nşr. Muhammed Nasiruddin el-Albanî, Riyad t.y., Da’avât 60; İbn Mâce, Edep 56. 179 Çelik, a.g.e., s. 118. 180 Yar, Erkan, Diriliş Kuramları ve Gerçeklik Bağlamında Kur’an’ın Ahiret Hakkındaki Anlatımları, Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2006, IX/58-59. 181 Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’an, (Çeviren: Alpaslan Açıkgenç), Ankara 1993, s. 173. 182 Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsîri, Bayraklı Yayınları, IV/374. 183 İbn Hazm, a.g.e., IV/141 vd; el-Eş’arî, a.g.e., s. 475; Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/228. 29 Cennet ve cehennemin mevcut olduğunu kabul edenler, delil olarak cennetten çıkarılan Âdem ve Havva’nın Kur’an’da yer alan kıssalarını, yine Kur’an’da cennet ile cehennemden söz edilen yerlerde kullanılan mazi sigalarını ve her iki yerin Hz. Peygamber’e gösterildiğini ifade eden bazı hadisleri zikrederler.184 Yaygın görüşe göre cennetin varlığı Âdem kıssası ile sabit olmakta ve cehennemin halen mevcudiyeti de onunla kıyaslanmaktadır.185 Kur’an’da anlatılan Hz. Âdem ve Havva’nın cennette iskân edilmeleri, bir zelle sebebiyle oradan çıkarılmaları olgusu cennetin var olduğunun kanıtıdır. Cennet böyle yaratılmış olunca cehennem de böyledir. Cehennemsiz cennetin yaratıldığını kabul eden kimse yoktur, 186 Yukarıda da değindiğimiz gibi, Ehl-i Sünnet uleması görüşlerini şu delillerle temellendirmişlerdir: 1) Âl-i İmrân suresinde geçen; اتǍ˳ʶͫا LJ́̀Ǩ͇ ɼ˶̣و ɨ˜̑ر ɬͲ ةǨˏˉͲ ȅͫا اǍ͇رLJ̵و ُ ( َ َ َ َ َ ٰ ْ ѓ ُ ْ َ ُ ٍ ٍ ِ ѓ َ َ ْ ْ ُ ѕ ِ َ ِ ٰ ِ َ ѓ ْ واҙҏرض ا͇ǚت ِ ُ ُ ْ َ ْ َ ɬʉ˙ʓ˳ˬͫ َ ُ ٖ ѓ ْ ِ ( “Rabbinizin bağışına ve takvâ sahipleri için hazırlanmış olup genişliği gökler ve yer kadar olan cennete koşun!”187 ayeti bunlardan bir tanesidir.188 Râzî’ye göre bu ayet, cennetin yaratılmış olduğuna delalet etmektedir. Zira burada geçmişten haber verilmektedir. Öyleyse bunun mutlaka var olan bir şeye delalet etmesi gerekir.189 Ayrıca ayette “ard”( عرض (genişlik ifadesinin kullanılması da cennetin yaratılmış olduğuna delalet etmektedir. Zira var olmayan bir şey için genişlik söz konusu olmayacağından dolayı onun genişliğinden bahsedilmez.190 184 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/228. 185 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385. 186 Özarslan, Selim, İslam’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, Kitap Dünyası Yayınları, Konya 2001, s. 316. 187 Âl-i İmrân, 3/133. 188 Cennet ve cehennemin yaratılmışlığı ile ilgili benzer ayetler için bkz. Âl-i İmrân, 3/131; Nisa, 4/18; Tevbe, 9/89, 100; Ahzâb, 33/64; Fetih, 48/6, 13; Hadîd, 57/21; Mülk, 67/5. 189 Râzî, a.g.e., IX/4. 190 Beyhakî, Ebubekir Ahmed b. el-Hüseyin, Kitabu’l-Ba’s ve’n-Nüşûr, el-Mektebü’s-Sekafiyye, Beyrut 1988., s. 112. 30 2) Kur’an-ı Kerîm’de cehennemin yaratılmış olduğunu ifade eden ayetlerden birisi şöyledir: ٖ َ َ َ (͎LJ̒˙Ǎا اͫ˶LJر اͫȅʓ و͘ǍدLJ اͫ˶LJس واͫLJʤʥرةُ ا͇ǚت ͫˬ˜LJ͎Ǩ̈ɬ( ِ ِ ِ َ ْ ْ ѓ ѓ ُ ُ ُ َ َ َ َ ِ ْ ُ ѓ ُ ѓ َ ٖ ѓ “Yakıtı, insan ve taş olan cehennem ateşinden sakının. Çünkü o ateş, kâfirler için hazırlanmıştır.” 191 Ayette yer alan “hazırlanmıştır” ifadesi, ancak yaratılmış olan şeyler için kullanılır.192 Nitekim Beydâvî’ye göre bu ayet, cehennemin bizzat kâfirler için hazırlandığına dikkat çekmektedir.193 Cennet ve cehennemin halen mevcut ve yaratılmış olduğunu söyleyenlerden biri de Mâturîdî kelamcılarından İbn Hümam’dır. İbn Hümam, cennet ve cehennemin yaratılmış olduğuna dair Kur’an’dan deliller getirir. Kur’an’da cennet ve cehennemden söz edilen yerlerde kullanılan mazi sigalarını, cennetten çıkarılan veya indirilen Âdem ve Havva’nın kıssalarını delil olarak sunar.194 İbn Hazm ise diğer âlimler gibi cennet ve cehennemin yaratılmış olduğunu ancak Allah’ın yeryüzünü yarattıktan sonra yapmış olduğu değişiklikler gibi burada da değişiklikler yapacağını söylemiştir.195 Şa’rânî’nin (v. 973/1565) naklettiğine göre İbn Arabî (v. 638/1240) de cennet ve cehennemin yaratılmış olduğunu söylemektedir. Ancak ona göre bunların binalarının tamamlanması, dünyanın sona ermesi ve teklifin son bulmasıyla gerçekleşecektir. Zira cennet ve cehennem, mükelleflerin ister hayır ister şer olsun, amellerinin karşılığı olarak yaptırılmıştır. Bu durum tıpkı evinin surlarını yaptırıp sonra duvarlarını tamamlayan kralın durumuna benzer. Bu itibarla sura dışardan bakan, bunların tamamlandığını zanneder. Fakat içine girince, mükelleflerin yapacakları ameller miktarınca eksik olduğunu görür.196 191 Bakara, 2/24. 192 Beyhakî, a.g.e., s. 112. 193 Beydâvî, Nasiruddîn Ebu Said Abdullah, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, y.y., 1317, I/82-83. 194 İbn Hümam, Muhammed b. Abdi’l-Vahid b. Abdu’l-Hamid b. Mesud Kemalüddîn, Kitabu’lMusayere, Bulak 1899, s. 248-249; Özarslan, Selim, Maturidi Kelamcısı İbn Hümam’ın Kelami Görüşleri, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2003, s.95. 195 İbn Hazm, a.g.e., IV/141. 196 Şa’rânî, Abdülvehhâb, el-Yevâkit ve’l-Cevâhir fi Beyâni Akâidi’l-Ebrâr, Dâru’l-Mârife, Beyrut ty., II/155; Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/229. 31 Cennet ve cehennemin yaratılmışlığına ilişkin hadislere göz attığımızda, Hz. Peygamber’in birçok hadisinde cenneti tasvir ettiğini, onun mevcudiyetinden ve yerinden bahsettiğini görüyoruz. Bu hadislerden bazıları şunlardır: 1- “Cebrail beni asla görmediğim renklerle örtülü Sidretü’l-Münteha’ya kadar götürdü. O anda cennete girdim ve mis kokulu toprağını ve inciden göğünü müşahede ettim.”197 2- “Mümine kabirde bir pencere açılır, oradan cennete bakar. Cennetin kokusu ve nimetleri, kendisine ulaşır. Kâfire de cehennemden bir pencere açılır ve oradan cehennemin sıcaklığını ve azabını tadar.”198 3- Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Müminin ruhu, Allah Tealâ onu kıyamet gününde bedene gönderinceye kadar cennet ağacı üzerindedir.”199 4- Ebu Hureyre Hz. Peygamber’in şöyle dediğini nakleder: “Allah cennet ve cehennemi yarattığında Cebrail’i cennete göndererek ona şöyle demişti: Oraya git ve kullarıma ne hazırladığımı gör… Sonra onu cehenneme göndermiş ve oraya varacaklar için ne hazırladığını görmesini istemiştir.”200 5- Hz. Peygamber, Sidretü’l-Münteha’yı altıncı semada görmüştür. Allah Tealâ da bu hususta şöyle buyurmuştur: وىLJ˳ͫا ɼ˶̣ LJَǚ˶͇ ٰ ْ َ ْ ُ ѓ َ َ ْ ِ ( ) “Cennetü’l-Me’vâ onun yanındadır.”201 Hadislerde ifade edildiğine göre “Cennetü’l-Me’vâ” altıncı kat göktür. Ve Allah Tealâ kıyamet gününde müminlerin gireceği cennet olarak da burayı bildirmiştir.202 Nitekim Kur’an’da, iman edip iyi işler yapanların me’vâ cennetinde kalacakları ifade edilmiştir.203 Ehl-i Sünnet âlimlerinin cennet ile cehennemin mevcut olduğu hususundaki delillerini zikrettikten sonra şimdi de Mu’tezîleye verdikleri cevaplara yer vereceğiz: 197 Buhârî, Kitabu’s-Salâh 79, II/557; Enbiya 85. 198 Buhârî, Cenâiz 88,; Müslîm, Cennet 65, IV/2199. 199 İbn Mâce, Zühd 32, II/1425. 200 Tirmizî, Sıfâtu’l-Cenne 21, s. 577. 201 Necm, 53/15. 202 İbn Hazm, a.g.e., IV/141. 203 Secde, 32/19. 32 Allah’ın zatından başka her şeyin yok olacağını bildiren ayet204, kendilerine helak olma, yok olma takdir edilen varlıkların yok olacağına delalet etmektedir. Cennet ve cehennem ise yok olmak için değil, devamlı kalmak için yaratılmıştır. Çünkü bazı hadislerde cennet, cehennem ve arşın yok olmayacağı bildirilmiştir.205 Ahmed b. Hanbel’e göre ise ayetteki “her şey” ifadesi, cennet ve cehennemi kapsamamaktadır. Aksi halde ahiret hayatının ebedi olacağını ifade eden ayetlerin bir anlamı kalmazdı.206 Kurtubî’nin naklettiğine göre Hasan Basrî, Tahrîm sûresindeki ayetle207 ilgili şöyle demiştir: Allah Tealâ ayette bahsi geçen bu kadını, dilediği gibi yiyip içebilmesi için cennete yükseltmiştir. Buna ilaveten bu kadın: “Ya Rabbi, bana katında, cennette bir ev yap” dediğinde cennette kendisi için yapılan ev ona gösterilmiştir.208 Bu yorum, cennet ve cehennemin şu anda mevcut olduğunu göstermektedir. Yukarıda bahsettiğimiz delillerden de anlaşılacağı gibi, kabule daha yakın ve tutarlı olan görüş, Ehl-i Sünnet’in görüşüdür. Çünkü Kur’an ve Hadis’ten anladığımıza göre cennet ve cehennem şu anda mevcutturlar ve yaratılmışlardır. Bununla birlikte İbn Hazm ve İbn Arabî’nin de dediği gibi Allah’ın buralarda birtakım değişiklikler yapması mümkündür. Cennet ve cehennemin şu anda mevcut olduğunu söylediğimizde, bu sefer de nerede bulundukları meselesi karşımıza çıkmaktadır. Acaba ebediyet cenneti nerededir? Metafizik konularda araştırmaya çok meraklı olan insanoğlu, girdiği takdirde sonsuza dek kalacağı cennetin nerede olduğunu da araştırmış ve konu hakkında çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır. Şimdi bu görüşlere yer vereceğiz. C. CENNET VE CEHENNEMİN YERİ Cennetin halen mevcudiyetini kabul ettiğimizde bu defa nerde bulunduğu meselesi zuhur etmektedir. Kur’an’da genişliği gökler ve yerler kadar olduğu ifade 204 Kasas, 28/88. 205 Çelik, a.g.e., s. 123. 206 Çelik, a.g.e., s. 122-123. 207 Tahrîm, 66/11. 208 Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Camiu li Ahkâmi’l-Kur’ani’l-Kerîm, Çeviren: M. Beşir Eryarsoy), Buruc Yayınları, İstanbul 2003, XVII/91. 33 edilen209 cennetin bu âlemdeki mekânı için belirgin bir şey söylemek mümkün değildir.210 Kur’an, daha çok mekân ağırlıklı tespitlerle ele aldığı cennet ve cehennemin yeri konusunda belirsiz ifadeler kullandığı için, kelamcılar, cennet ile cehennemin yaratılmış olduğunu savunmalarına karşın, onların yeri konusunda tevakkufu uygun görmüşler, bu hususu Allah Tealâ’nın ilmine terk etmişlerdir.211 Bununla birlikte bahsi geçen belirsizliğin, Allah’ın ilmine terk edilmesi tutumu, ilk dönemlere kadar gitmektedir. Nitekim bir Yahudi, Hz. Ömer’e gelerek, cennetin genişliğinin yer ve gökler kadar olduğunu bildiren ayeti212 hatırlatmış ve bu durumda cehennemin nerede olduğunu sormuştur. Hz. Ömer, “yeri ve göğü kaplayan gece geldiğinde gündüz nerededir”, diye karşılık vermiş, muhatabı da “Allah’ın ilminde” cevabını verince, Hz. Ömer bu cevabı cehennem için tekrarlamış, cehennemin de Allah Tealâ’nın ilminde olduğunu ifade etmiştir.213 Râzî’nin, tefsirinde naklettiğine göre, yukarıdaki soru Herakl’in elçisi tarafından Hz. Peygamber’e yöneltilmiş, Hz. Peygamber de, “Fesubhânallah, gece geldikten sonra gündüz nerededir?” şeklinde cevap vermiştir. Râzî, Hz. Peygamber’in ifadelerine açıklık getirmek maksadıyla, felek döndüğü zaman âlemin bir yanında gündüz, diğer yanında gece meydana gelmektedir. Aynı bu şekilde yüce cihette cennet, aşağı cihette cehennem yer almaktadır, yorumunda bulunmuştur.214 Cennet ile cehennemin halen mevcut olduğunu savunanlar, bunların bulunduğu yerler hakkında farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Cennetin yukarıda arşın altında, cehennemin aşağıda arzın altında bulunduğu görüşü epeyce taraftar bulurken, nerede olduklarının bilinmediği, hatta ahiret âleminin şimdiden mevcut olup, cennet ve cehennemin orada olduğunu söyleyenler de vardır. Ancak bu görüşler, güvenilir 209 Âl-i İmrân, 3/133. 210 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385. 211 Türcan, Galip, Kur’an’da Ahiret İnancı, Aziz Andaç Yayınları, Ankara 2006, s. 297. 212 Âl-i İmrân, 3/133. 213 Beyâdî, el-Usûlu’l-Munîfe li’l-İmam Ebî Hanife, (Tahkik. İlyas Çelebi), İFAV Yayınları, İstanbul 1996, s. 128. 214 Râzî, a.g.e., IX/6. 34 dayanaklardan yoksun göründüğü gibi, yer küresi ve gezegenlerle ilgili bilgilere de ters düşmektedir.215 Cennetin ebediyet âlemindeki yeri hakkında, mutlak manada gökte, dördüncü veya yedinci semada, ya da yedi semanın üstünde ve arşın altında bulunduğu yolunda rivayet edilen hadislerin doğruluğu tevsik edilememiştir.216 Cennetin yukarıda, yükseklerde bulunduğu kanaati yaygındır. Nitekim bazı ayetlerde cennet “âliye”(العالیة ( kavramı ile nitelendirilmiştir.217 Mücahid’e cennet ve cehennemin yeri sorulduğunda, cennetin “ale’l-illiyyîn”’de cehennemin de “esfelu’s-sâfilîn”’de bulunduğunu söylemiştir.218 Cüveynî de cenneti, yerin ve göklerin sınırları dışında kabul etmektedir.219 Cüveynî, kendi yaklaşımını güçlendirmek, varlığın yalnızca insanın gördüğüyle sınırlı olmadığını, başka mekânların da bulunabileceğini tespit için, anne karnındaki çocuğun örneğini vermektedir: “Şayet insanların aklı cenin halindeyken olgunlaşsaydı, onların çoğu anne karnı dışında da yerler (âlemler) olduğunu farz edemeyeceklerdi.” 220 Beydâvî de Âl-i İmran suresinde geçen ayetin221 tefsirinde, cennetin hazırlanmış ve yaratılmış olduğu tespitinden hareketle, cennetin içinde bulunduğumuz âlemin dışında olduğu neticesini çıkarmaktadır.222 İbn Hazm’a göre cennet gök katlarında olup meva cenneti altıncı kat gökte ve “sidre-i müntehâ”’nın yanındadır. Hz. Peygamber’in Miraç gecesinde peygamberlerin ruhlarını birinci gökten yedinci göğe kadar değişik katmanlarda görmesi, cennetin gök tabakalarında bulunduğunu gösterir.223 Kıyamet günü kozmik düzende meydana gelecek olan yıkım (tahrip), onu takip edecek imar, inşâ da cennet ve cehennemin yeri ile ilgili tartışmalarda değerlendirilmektedir. Buna göre cennet ve cehennem henüz mevcut değildir.224 215 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/229. 216 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385. 217 Hâkka, 69/22; Ğaşiye, 88/10. 218 Malatî, Ebu’l-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman, et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida, Mektebetü’l-Maârif, Beyrut 1968, s. 140. 219 Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf, Akîdetu’n-Nizâmiyye, İbn Teymiyye’nin Akîdetü’l-Vâsıtiyye’si ile birlikte, MÜİF Yayınları, yy, ty, s. 80. 220 Cüveynî, a.g.e., s.80. 221 Âl-i İmran, 3/133. 222 Beydâvî, Nasiruddîn Ebu Said Abdullah, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1988, I/180. 223 İbn Hazm, a.g.e., IV/127-134. 224 Türcan, a.g.e., s. 300. 35 Fazlurrahman’a göre Kur’an, kıyamette meydana gelecek olan yıkımla, evrenin ya da dünyanın yok olmasını değil, dünya ve evrende mevcut olan şeylerin yıkımını (değişim) kastetmektedir.225 Ona göre kıyamet gününde arz cennete dönüşecektir.226 Nitekim Kur’an-ı Kerim, kıyametten sonra insanın yaşayacağı farklılaşmayı ikinci inşâ diye nitelemektedir.227 Tevrat ve İncil’de de yer ve göklerin, “yeni yer ve yeni göğe dönüşeceği” açık ifadelerle zikredilmiştir.228 Aslında bu, Ehl-i Kitab’ın sahip olduğu sevap ve ikap düşüncesinin, mekân itibariyle dünyevî düşünüldüğünü göstermektedir.229 Şeyh Bedreddin, “Dünyada ve âhirette yüce olan her duruma, her aşamaya cennet denileceğini, her aşağılık ve kötü duruma da cehennem denileceğini düşünmektedir. Ona göre, “Kitaplarda anlatılan ve ağızlardan işitilen huriler, köşkler ve benzerleri, sûretledir. Bir insan kendini güzel bir bahçede ya da yüksek bir köşkte görse bu, onun şeref kazanacağına, dileğine ulaşacağına yorulur.” 230 İkbal ise cennet ve cehennemi herhangi bir yerin adı olarak değil, egonun çeşitli durumları olarak anlamaktadır. Ona göre Kur’an-ı Kerim’deki ifadeler, bir iç gerçeğin yani insanî karakterin canlı birer tecellisi ve anlatımıdır.231 Cehennem, insanın bir insan olarak başarısızlığını acı şekilde hissetmesidir. Cennet ise, ölüm ve felaket güçlerine karşı zafer kazanma sevincidir.232 225 Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’an, (Çeviren: Alparslan Açıkgenç), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1996, s. 190. 226 Fazlurrahman, a.g.e., s. 189-190. 227 İlgili ayetler için bkz. Ra’d, 13/5, Secde, 32/10; Ankebut, 29/20; Necm, 53/47; Vakıa, 56/62. 228 “Çünkü ben yeni gökler ile yeni yer yaratacağım…” İşaya, 63/17. “Ve yeni birgökle yeni bir yer gördüm; çünkü evvelki gök ve evvelki yer geçtiler ve artık deniz yok ve mukaddes şehri yeni yaruşalimi kendi zevci için hazırlamış süslü bir gelin gibi gökün içinden Allah’tan inmekte gördüm” Vahiy, 21/1-2. Yeni gökler ve yeni yerin kıyametten sonra ortaya çıkacağı İncil’de bir başka yerde daha zikredilmektedir. II. Petros, 3/1-13. 229 Eliade’nin ifade ettiği gibi, “Yahudi ve Hıristiyan öğretine göre dünyanın sonu Mesih esrarının bir bölümünü oluşturur. Yahudiler’e göre Mesih’in gelişi dünyanın sonunu ve cennetin yeniden kurulmasını haber verecektir. Hıristiyanlara göre, dünyanın sonundan önce İsa’nın ikinci gelişi gerçekleşecek ve son yargı vuku bulacaktır.” Eliade, Mircea, Mitlerin Özellikleri, (Çeviren: Sema Fırat), Simavi Yayınları, İstanbul 1993, s. 64-65. felaketten sonra ortaya çıkacak yeryüzü cennetinin ebedî olacağı tespitini yapan Eliade, söz konusu yaklaşımı için Kitab-ı Mukaddes’ten bazı yerleri (İşaya, 11/6; Mezmurlar, 48/2; Vahiy, 21/1-5) referans olarak göstermektedir. Bkz. Mitlerin Özellikleri, s. 64-65. 230 Türcan, a.g.e., s. 304. 231 İkbal, Muhammed, İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, (Çeviren: H. Ahmet Asrar, Birleşik Yayıncılık, İstanbul t.y., s. 169. 232 İkbal, a.g.e., s. 169. 36 Yukarıda zikrettiğimiz görüşler, cennet ve cehennemin varlığı ve yeri konusunda karşılaşılan çözümleri aşmış durumdadır. Bununla birlikte bahsi geçen yaklaşımlar, nasların keyfî yorumlanması olarak değerlendirilmektedir. Çünkü ilgili bakış şekilleri büyük ölçüde Kur’an’dan bağımsız olarak geliştirilmiştir.233 Cennet ve cehennemin yeri ile ilgili görüşleri açıkladıktan sonra diyebiliriz ki Kur’an’ın açık ifadeler kullanmadığı bu hususta sükût etmek kanaatimizce en isabetli yol olacaktır. Böylelikle “ebed” kavramı ile sonsuzluk anlamı taşıyan yakın anlamlı kelimelerin dilbilimsel tahlilini yaparak ardından da cennet ile cehennemin şu anda mevdut olup olmadıkları ve yerlerinin neresi olduğu hususlarını inceleyerek, asıl konumuz olan “cenet ve cehennemin ebediliği” ne geçmeden evvel gerekli altyapıyı hazırlamaya çalıştık Çalışmamızın ikinci bölümünde cennet ve nimetleri ile cehennem ve azaplarının ebedi olup olmadığı konusundaki görüşleri değerlendirmeye çalışacağız. 233 Türcan, a.g.e., s. 305. 37 İKİNCİ BÖLÜM CENNET VE CEHENNEMİN EBEDİLİĞİ İnsanın fıtratında ebedî olma duygusu mevcuttur. Allah Tealâ, insanı yaratırken onun mayasına ebediliği arzulamayı yerleştirmiştir. Nitekim ilk insan ve peygamber olan Hz. Âdem’e ilk günahı işleten sebep, insanın bu duygusuna dayanarak şeytanın “kendisine ebedîlik ağacını ve sonsuz saltanatı göstereceğini”234 söyleyerek onu hataya zorlamasıdır.235 Şeytan’ın Âdem’e vesvese vermesini ve onu kandırmasını anlatan ayetlerde236, ölümsüzlük arzusuyla insanların, dünyanın aldatıcı menfaatlerine yönelme durumunda oldukları belirtilir. İnsandaki bu içsel ve sürekli yönelimi, Kur’an sadece bu bağlamda aktarmamakta, bilakis ölümden sonraki hayatın sonsuzluğuna vurgu yaparak, insanları o hayata hazırlık sadedinde faydalı davranışlarda bulunmaya çağırmaktadır.237 Kur’an-ı Kerim’de dünyanın çekiciliğine kendini kaptırıp hiç ölmeyecekmişçesine bir istek ve arzuyla mal toplayan kimsenin psikolojik durumu, “Malının kendisini ölümsüz kılacağını sanır” 238 ayetiyle ifade edilmiştir. Nitekim bu ayet, insanın psikolojisinde bulunan ebedîlik eğiliminin ve fıtratındaki ölmeme arzusunun hakikatine açık bir delildir. İşte ölümden sonra yeniden dirilişe, bir başka âlemde ölümsüz olarak hayatın devam edeceğine inansın veya inanmasın bütün insanlar, bu dünyada biyolojik bir çerçevede de olsa ölümsüz olmayı arzu eder.239 Allah Tealâ, insanları bahsi geçen arzularına ulaştıracak bir imtihana tâbi tutmuş ve bu sınavda başarılı olanlara ebedî olarak cennette kalışı müjdelemiştir. İmtihanda başarılı olamayanların ise durumlarına göre ya bir süre cehennemde azap gördükten sonra cennete 234 Tâhâ, 20/120. 235 Aydar, Hidayet, Ölümsüzlük Arzusu veya Uzun Süre Yaşamak Meselesi, Diyanet İlmi Dergi, Sayı: 1, 2005, XXXXI/85. 236 Bkz. Bakara, 2/35; Tâhâ, 20/120. 237 Aydın, Hayati, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul 2000, s. 86. 238 Hümeze, 104/3. 239 Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, DEÜ Yayınları, İzmir 1990, s. 190. 38 konulacakları ya da işledikleri günahlardan ötürü dâimî bir azapla sonsuza dek cehennemde kalacaklarını bildirmiştir. Dünya hayatından sonra âhiret âleminde mükâfat ve cezanın son durağı olan ve birçok ehl-i imânın, birisine ulaşmak, diğerinden ise kaçınmak için kulluk vazifesine daha da ihtimam gösterdiği cennet ve cehennem, ebedi yaşanılacak iki mekandır. İşte cennet ile cehennemin ebedi olup almaması konusu insanların zihninde soru işaretleri oluşturmuş, cennetin ebediliği konusunda İslam bilginleri arasında mutabakat sağlanırken, cehennemin ebediliği hususunda ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Kelam literatüründe cennet ile cehennemin ebediliği hakkındaki tartışmalar hicri birinci asra dayanmaktadır. Bununla birlikte, cennet ve cehennemin sonsuz olmadığını ilk iddia eden kişinin Cehm b. Safvân olduğu kaynaklarda ifade edilmektedir.240 Her ne kadar cennet ile cehennemin ebediliği hemen hemen bütün İslam âlimlerinin benimsediği bir husus olsa da saadet yurdu olan cennetin ebediliğine itiraz edilmemekle birlikte, elem ve azap dolu cehennem hayatının sona erebileceğini veya cehennem halkının azaba karşı bağışıklık kazanabileceğini ileri sürenler de olmuştur. Hz. Ömer, İbn Mes’ud, Ebu Hureyre, Ebu Said el-Hudrî tarafından benimsendiği rivayet edilen bu görüşe taraftar olanlar arasında İbn Arabî, İbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye de vardır.241 Cennet ile Cehennemin ebedi olduğu Kur’an-ı Kerim’de çokça değinilmesine karşın gerek duygusal davranılarak gerekse Kur’an bütünlüğünden uzaklaşılarak, zorlama te’villerle cehennem ve azabının ebedi olmadığını iddia etmek kanaatimizce pek de makul görülmemektedir. Bu sebeple Cehm b. Safvan’ın savunucusu olduğu ve pek taraftar bulamayan cennet ve cehennemin ebedi olmadığı görüşüne yer verdikten sonra, özellikle ihtilaf konusu olan cehennemin ebediliği meselesini derinlemesine incelemeye gayret edeceğiz. 240 Bkz. İbn Kayyım, a.g.e., s. 485; Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, İstanbul 1991, IV/305. 241 Topaloğlu, Bekir, “Âhiret”, DİA, İstanbul 1988, I/547. 39 A. CENNET ve CEHENNEMİN FÂNİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ İslam âlimleri, cehennemin veya azabının ebediyeti hususunda ashaptan itibaren ihtilaf ettikleri halde, Cehm b. Safvan (v. 128/745) hariç, cennetin ebediyeti konusunda ittifak etmişlerdir.242 Cehm b. Safvan’a göre ise hem cennet hem de cehennemin fâni olması gerekir. O’na göre, cennet ve cehennem henüz yaratılmamıştır. Bunlar âhirette yaratıldıktan ve her birinin ehli içinde uzun müddet kaldıktan sonra, diğer bütün varlıklarla birlikte yok olacaktır. Çünkü hiçbir hareket ezeli ebedi olamaz. Ezele doğru gidilince, sonlu olan varlığın, ebed istikametinde de sonlu olması gerekir. LJ˳ͫ لLJˈ͎ ɑ̑ر ѓان ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥) َ َ َ َ َ َ َ َ ِ ِ ٌ ٖ ѓ ѓ є َ َ َ ٰ َ َ ِ ِ َ ѓ ُ ْ َ ْ ُ ѓ ِ َ ٖ َ ُǚ̈Ǩ̈ ٖ ُ ( “Rabbinin dilediği hariç, (onlar), gökler ve yer durdukça o ateşte ebedi kalacaklardır. Çünkü Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.”243 ayetinde geçen şart ve istisna bunu göstermektedir. Şart ve istisnanın zikredilmediği “tahlîd” ayetlerinden244 kastedilen mânâ ise, uzun süre kalmadır. Ayrıca Allah’ın “Âhir” isminin tecelli etmesi için de, bütün varlıkların yok olması gerekir.245 Ebu’l-Huzeyl el-Allâf (v. 226/841) da, cennet ve cehennemliklerin hareketlerinin-birbirlerini takip ettiği için- son bulacağını, onların sürekli bir sükûn içinde olacağını, harekete güç yetiremeyeceklerini düşünmektedir.246 Ancak Hayyât, Ebu’l-Huzeyl el-Allâf’ın bu görüşte olduğu iddiasını ve Cehm b. Safvan’a yakınlaştırılmasını reddederek, Ebu’l-Huzeyl el-Allâf’ın cennetteki nimetlerin ve oradaki nimetlenmenin devamına inandığını belirtmektedir. Hayyât, Allâf’ın kendisine nispet edilen düşünceyi küfür kabul ettiğini de dile getirmektedir.247 Görüldüğü gibi Cehm b. Safvan bu görüşleri ileri sürerek, cennetin ebedi olmadığı fikrini savunmuştur. Bununla birlikte Cehm b. Safvan her ne kadar bu 242 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385-386. 243 Hûd, 11/107. 244 Bkz. Bakara, 2/25, 39. 245 Gölcük, Şerafeddin, “Cehmiyye”, DİA, VII/235. 246 İbn Kayyım, a.g.e., s. 485. 247 Türcan, a.g.e., s. 385, 661. dipnot. 40 fikrini ispat etmek için bir takım izahlar getirse de bu konuda yalnız kalmış, kendisini sadece Ebu’l-Huzeyl el-Allâf gibi, belki birkaç kişi desteklemiştir.248 Bu da bu konudaki görüşünün ciddiye alınmayıp itibar görmediğini ortaya koymaktadır. Onu böyle bir görüşe iten en önemli sebep de, akılla nakilin çatışması halinde, aklın esas alınmasını ve nass’ın buna göre te’vil edilmesi gerektiğini savunan ilk Kelâmcılardan birisi olmasıdır. Buna ilaveten o, tâbiûn döneminde yaşamasına rağmen, hadis rivayet etmemekle de dikkat çeken birisidir.249 Onun bu anlayışı, tabiatıyla fikirlerinin de bir çizgide şekillenmesine neden olmuştur.250 Cehm b. Safvan’ın alâka görmeyen bu fikri, Allah Tealâ’nın ilim, kudret ve rahmet sıfatlarını sınırlandırdığı için “ebediyet” kavramını da ortadan kaldırmaktadır251 ki bu da imkânsızdır. Kur’an-ı Kerim’de her canlının öleceği252 ve her şeyin helak olacağı253 ifade edilmektedir. Ölümsüzlük ve değişmezlik anlamına gelen bekâ ise sadece Allah’a mahsustur. Yine Kur’an’da cennet ile cehennem ehlinin bulundukları yerlerde ebediyen kalacakları254 , yani ölmeyecekleri haber verilmiştir. İlk bakıldığında naslarda göze çarpan bu ifade farklılıkları, Cehm b. Safvan gibi kimseleri, ebediliğin inkârına sürüklemiştir. Nitekim Cehm b. Safvan, Allah’tan başka her şeyin fâni olduğunu ifade eden ayet ve hadislere dayanarak, geçmişte olduğu gibi gelecekte de Allah Tealâ’dan başka hiçbir şeyin bulunmayacağını, dolayısıyla cennet, cehennem ve içindekilerin yok olacağını savunmuştur.255 Bununla birlikte Cehm b. Safvan’ın bu görüşü âlimlerin büyük çoğunluğu tarafından hem naslara, hem de akla aykırı görülerek reddedilmiştir. Çünkü ahiret hayatı ile ilgili ayet ve hadisler bu hayatın ebedi olduğunu açıkça ifade etmektedir.256 Konu hakkında Bayraktar Bayraklı da tefsirinde cennet ile cehennemin sonsuz olup olmadığına dair delilleri sıraladıktan sonra kendi görüşünü şöyle ifade 248 Kaysıcı, Cafer, Kur’an-ı Kerim’de Mükâfat ve Ceza, Hüner Yayınları, Konya 2006, s. 311. 249 Gölcük, Şerafeddin, “Cehm b. Safvan”, DİA, VII/234. 250 Kaysıcı, a.g.e., s. 311. 251 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/386. 252 Âl-i İmrân, 3/185. 253 Kasas, 28/88. 254 Nisa, 4/47, 122, 169; Ahzâb, 33/65. 255 Yurdagür, Metin, “Bekâ”, DİA, İstanbul 1992, V/359. 256 Topaloğlu, Bekir, “Âhir”, DİA, I/542. 41 etmektedir: “ Hadîd suresinde geçen ɡ˜̑ Ǎو ɬ̈́LJʒͫوا ǨLJˆͫوا Ǩ̥ҙҏوا ولҙҏا Ǎ ѕ ُ َ ِ ) َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ ِ ِ َ ُ ُ ْ ِ ѓ ٰ ْ ْ ُ ѓ ɨʉˬ͇ ءȀ َ ̶ ٌ ٖ َ ٍ ْ ( “O ilktir, sondur, zâhirdir, bâtındır. O, her şeyi bilendir” 257 ayetine göre Yüce Allah’ın âhir “son” olduğu sıfatı gerçekleşecektir. Her şey yok olacak, tek O kalacaktır. Bunun anlamı cennet ile cehennemin sonsuz olmaması, ama sonlu olmasıdır. O zaman Kur’an-ı Kerim’de cehennem için geçen “hulûd” ve “ebed” kelimelerine “uzun süreli” manasını vermek ama “sonsuz” manasını vermemek gerekiyor.”258 Bayraklı görüşlerinin devamında: “İnsanlar bu dünyada sonlu günah işlerler. Sonlu günaha sonsuz azap vermek Yüce Allah’ın merhametine ters düşmektedir. Aynı şekilde, sonlu iyi amellere de sonsuz cennet olacağı ilkesi uygun düşmemektedir. ”Azapta denklik” aranırken; “ödülde fazlalık vardır” esasından hareketle cennetin cehenneme nazaran daha uzun süreli olabileceğini söyleyebiliriz”259 diyerek cennetin her ne kadar cehennemden uzun süreli olsa da bir gün son bulacağı görüşünü savunduğunu açıkça ortaya koymuştur. Görüldüğü gibi Bayraklı, Allah Tealâ’dan başka hiçbir varlığın sonsuz olamayacağını baz alarak, bizi yoktan var eden, bizlere sayısız nimetler veren Yüce Yaratan’ın cennetin ebedîliğini açıkça ortaya koyan ayetlere rağmen, ebedî bir mükâfatın olmayacağını söylemektedir. Oysaki Allah Tealâ’ya nispet edilen bekâ ile cennet ile cehennemin bekâsı mahiyet itibariyle birbirinden farklıdır. Allah’a nispet edilen bekâ değişmez ve kendisiyle özdeş (bizâtihî) manasına gelir. Cennet ile cehennemin, bunların içindeki halkın, nimet ve azabın bekâsı ise kendiliğinden olmayıp, Allah’ın yaratmasıyla mümkündür ve daima değişerek varlığını devam ettirmek durumundadır. Yani Allah Tealâ’dan başka hiçbir şey kendi kendine yeterli olarak ve değişmeyerek aynıyla varlığını sürdüremez. Tıpkı dünyadaki canlıların hücrelerinin yenilenerek devam etmesi gibi, Allah Tealâ her an bir cennet ile bir cehennem meydana getirir. Burada 257 Hadîd, 57/3. 258 Bayraklı, a.g.e., IX/ 315. 259 Bayraklı, a.g.e., IX/ 315-316. 42 bir şeyin aynıyla devam etmesi (bekâ) değil, benzerinin, türünün (emsâl) devamı söz konusudur. Bu ise gerçek değil, zahiri bir bekâdır ki buna, “teceddüd-i emsâl” denmektedir.260 Bahsi geçen yenilenme olayına kâinattaki birçok hadise, örnek olarak gösterilebilir. Mesela gece ve gündüz, mevsimler, ağaçların her yıl aynı meyveyi vermeleri, fakat bir önceki senenin meyvelerinin aynısının olmamaları, insanın fark edilmeksizin bir-iki senede tüm hücrelerinin yenilenmesi vb hadiseler, bunlardan bazılarıdır.261 Buna ilaveten İbn Hazm (v. 456/1063) gibi bazı âlimlere göre, Allah’tan başka diğer bütün varlıkları zaman bakımından ezeli saymak dinin ve aklın kabul edeceği bir şey değildir. Bu durumda, bir şeyin hâdis olduğu kabul edildikten sonra, onun sonsuz olduğunu söylemek, din ve mantık açısından imkânsız değildir. Bu görüş de, Allah’ın dışındaki varlıklara nispet edilen bekânın, gerçek manada bir bekâ olmadığı düşüncesine dayanmaktadır.262 Bu başlık altında cennet ile cehennemin fâni olduğu görüşünün nereye dayandığını ve bu düşüncenin hangi temeller üzerine kurulduğunu açıklayarak, bahsi geçen konu hakkında gerekli izahı yapmaya gayret ettik. Cennet ve nimetlerinin ebedi olduğu görüşüne dair delilleri hemen burada değil de “Cennetin Ebedî, Cehennemin Fani Olduğu” başlığı altında incelemeyi uygun gördük. Şimdi de İslam bilginlerinin çoğunun kabul ettiği, cennetin ebedi olduğu görüşü hakkındaki delillere yer verip, ardından asıl tartışma konusu olan cehennemin ebediliği meselesinde, cehennemin ve azaplarının fani olduğunu savunanların delillerini açıklamaya çalışacağız. B. CENNETİN EBEDÎ, CEHENNEMİN FANİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ Ebediyen varolma fıtratıyla yaratılmış olan inanın, ebedî ve sonu gelmeyen bir cenneti istemesi gayet doğal bir husustur. Nitekim cennet ile cehennemin ebedîliği tartışılırken üzerinde en çok ihtilafa düşülen konu, cennetin değil, cehennemin ebedî olup olmadığı meselesidir. Buna sebep olarak da tüm insanlarda 260 Yurdagür, Metin, “Bekâ”, DİA, V/359-360. 261 Döğen, Şaban, İlimlerin Diliyle Allah, İstanbul 1992, s. 165. 262 Yurdagür, Metin, “Bekâ”, DİA, V/360. 43 fıtrî olarak cennet özlemi ve onun devamlı olması arzusunun, cehennem korkusu ve cehennemin sonlu olması ümidinin varlığı gösterilebilir. Çünkü -ateistler hariç tutulursa- genelde insanlar, ahiret hayatı ile ilgili kaygılar taşımakta ve belki de bu kaygılarını bir nebze de olsa böyle bir düşünce ile asgariye indirmektedirler denebilir. Diğer yandan kişi ne kadar mutluluk içerisinde olursa olsun, refahın bir gün sona ereceğini düşünmesi, onu psikolojik yönden rahatsız eder ve o şahıs bulunduğu durumdan gerekli hazzı alamaz. İnsanlardaki ebedîlik özlemi de göz önünde tutulduğunda bu durum daha iyi anlaşılır.263 Zaten İslâm âlimleri ebediyeti yetkinlik, fenâyı da eksiklik olarak kabul etmişlerdir. Ebediyet, rahmet ve saadet, fena ise gazap ve felâkettir. Seçkin kullara nihayetsiz saadet vaad edildiğine göre cennet, rızayı ilâhî, Hakk’ın cemalinin müşahede edilmesi gibi saadet vesileleri hiçbir zaman kesintiye uğramamalı, sona ermemelidir. Hz. Âdem’e üflenen ilâhî ruh ile varlık sahnesine çıkarılan insanlık âlemi yokluğa mahkûm edilmemelidir.264 Nitekim daha önce de zikrettiğimiz gibi çeşitli ayetlerde cennetliklerin oradan çıkarılmayacağı, ölümü tatmayacakları, cennet nimetlerinin tükenmeyip sürekli olacağı ifade edilmiştir.265 Biz de bu başlık altında cennet ve nimetlerinin ebedî olduğunu savunanların delillerini değerlendirmeye çalışıp ardından cehennem ve azaplarının bir gün son bulacağını iddia edenlerin delillerini ortaya koymaya gayret edeceğiz. 1) Cennetin ve Nimetlerinin Ebedî Olduğu Görüşü İslam âlimlerinin, cennetin ebedîliği hususunda tam bir görüş birliği içerisinde olduklarını söyleyebiliriz. Bu âlimlerin içerisine, Ehl-i Sünnet, Mû’tezîle, Havâric ve diğerlerini de almak mümkündür. Dolayısıyla cennetin ebedî olduğunu sadece Ehl-i Sünnet’in değil, diğer itikâdi mezheplerin de kabul ettiğini görüyoruz. Daha önce de söylediğimiz gibi, cennetin ebedî olmayacağını sadece Cehm b. Safvan266 ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf267 iddia etmiştir. 263 Ocak, Ahmet Yaşar, “Âb-ı Hayat”, DİA, İstanbul 1988, I/1. 264 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385. 265 Bkz. Hicr, 15/48; Duhân, 44/56; Ra’d, 13/35; Sâd, 38/54. 266 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, DİA, VII/385. 44 İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe (v. 150/767) cennet ve cehennemin fâni olmadığını, yani onların kendileri, içlerinde bulunanlar ve cennet ile cehennem ehlinden hiçbirinin yok olmayacağını, onların ebedî ve dâimî olduğu gibi, Allah Tealâ’nın azabının ve mükafatının da dâimî ve ebedî olduğunu söyler.268 Ayrıca Cehmiyye’nin öne sürdüğü, cennet ve cehennemin fâni olduğu düşüncesi, batıl bir söz olup, Kur’an’a, sünnete ve icmâ-i ümmet’e muhaliftir.269 Cennetin ebedîliği ile ilgili, Pezdevî (v. 493/1099); kıble ehlinin çoğunluğu cennet ve cehennemin helak olmayacağına ve son bulmayacağına inanmışlardır. Cennetlikler ebedî olarak nimetlenirken, cehennemlikler ise, temelli olarak azap göreceklerdir270, şeklinde görüşünü açıklamıştır. Fahruddin Râzî (v. 606/1209) de cennet ehline mükâfat ve cehennem ehline azap süreklidir, der ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf’ın “Cennetliklerin lezzet duyacağı ve cehennemliklerin de elem duyacağı ortam ebedî bir sükûn ile son bulur” dediğini belirtir. Ardından ise, kendisine göre, cennet ile cehennemin sürekliliğinin mümkün olduğunu, sürekliliğin mümkün olmasının doğru sözlü peygamber tarafından da bildirilmesinin, bunun kabulünü gerektirdiğini açıklamıştır.271 Ayrıca Ebu’l-Muîn en-Nesefî (v. 508/1114), Ömer en-Nesefî (v. 537/1142), Kadı Beydâvî (v. 685/1286) ve cennet hakkında fikir beyan eden hemen hemen bütün âlimlerin “cennet ebedîdir” fikrini savunduklarını görmekteyiz.272 İzmirli İsmail Hakkı da cennetin ebedî olduğu görüşünü benimsemiştir. Ona göre Kur’an-ı Kerim’de “Ehl-i rahmetin cezası müebbedidir” yani cennet ehlinin mükâfatının sonsuz olduğu beyan edilmiştir. Ayrıca, cennet ehli cennete amellerinin karşılığı ile değil fazl ve Allah’ın rahmeti ile girecektir.273 267 Gölcük, Şerafeddin, “Cehmiyye”, DİA, VII/236. 268 Ebû Hanîfe, İmâm-ı Â’zam, el-Vasıyye, (İmâm- Â’zam’ın Beş Eseri), (Çeviren: Mustafa Öz) İstanbul 1981, s. 76. 269 Aliyyü’l-Kârî, Fıkh-ı Ekber Şerhi, (Çeviren: Hüseyin Suudi Erdoğan), İstanbul ty, s. 268-270. 270 Pezdevî, İmam Ebû Yusr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akâidi, (Çeviren: Şerafeddin Gölcük), İstanbul 1988, s. 239. 271 Râzî, Fahruddîn, Mealimu Usuli’d-Dîn, (Çeviren: Nadim Macit), Erzurum 1996, s. 117. 272 Beydâvî, Nasiruddîn Ebu Said Abdullah, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1988, III/132; Nesefî, Ebu’l-Muin, Bahru’l-Kelâm, Konya 1329, s. 43; Nesefî, Ömer, Akâid (İslam İnancının Temelleri), (Çeviren: M.Seyyid. Ahsen, İstanbul 1992, s. 132. 273 İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, (Hazırlayan: Sabri Hizmetli), Umran Yayınları, Ankara 1981,s. 328. 45 İslam bilginlerinin cennetin ebedîliği hususunda aynı görüşte olmalarının en önemli nedeni, hiç şüphesiz Kur’an-ı Kerim’dir. Çünkü bu görüşün savunucuları mutlaka bir veya daha çok ayetle görüşlerini teyid etmiştir. Bu sebeple, cennet ve onun ebedîliği ile ilgili Kur’an ayetlerindeki muhkemlik, cennetin ebedîliği hususunda görüş sahiplerini fikir birliğine götürmüştür.274 Biz de cennetin ebedîliğini açıkça ortaya koyan ayetlerden bazılarını burada örnek olarak verebiliriz: ونُǚͫLJ̥ LJ́ʉ͎ ɨو ٌةǨ́˅Ͳ ازواج LJ́ʉ͎ ɨ́ͫو َ ِ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ٖ ٖ ْ ْ ُ َ ѓ َ ٌ ْ ( َ َ ) “Onlar için cennette tertemiz eşler vardır ve onlar orada ebedî kalıcılardır” 275 Çağdaş müfessirlerden Süleyman Ateş, ayetle ilgili olarak tefsirinde: “Allah Tealâ cennet nimetlerinin bir gün sona erebileceği düşüncesini silmek için, cennetliklerin orada “hâlid” (ölümsüz) olduklarını belirtmektedir. Sözgeliminden burada hulûdun sonsuzluk manasında kullanıldığı anlaşılır. Nitekim Beyyine sûresinde geçen bir ayette276 “hulûd” bir de tam sonsuzluk anlamı veren “ebeden” lafzı ile pekiştirilerek cennetliklerin orada ebedî olarak kalacaklarını bildirmiştir.”277 demektedir. Görüldüğü gibi Süleyman Ateş, ayeti yorumlarken diğer ayetleri referans olarak kullanmış ve Kur’an’a bütüncül yaklaşmıştır. Fakat kendisi bu yaklaşımını daha sonra da açıklayacağımız gibi cehennemle ilgili ayetlerde devam ettirmemiş yani cehennemin ebedîliği ile ilgili ayetleri Kur’an bütünlüğü içerisinde ele almamıştır. Konu ile ilgili diğer bir ayette Allah Tealâ: LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎ واُǚˈ̵ ɬ̈Ǜͫا LJͲوا (َ َ َ َ َ َ َ َ َ ѓِ ِ ُ ْ َ ْ ُ ٰ ѓ ِ َ ٖ ѓ ٖ ٖ ِ َ َ ْ ِ ِ َ َ ُ ѓ ѓ ʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ɑ̑ر ءLJ َ ̶ ْ َ َ ْ َ ً َ َ َ َ وذǛ є َ ( ُ 274 Kaysıcı, a.g.e, s. 309. 275 Bakara, 2/25. 276 Beyyine, 98/8. 277 Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1989, I/121. 46 “Mutlu olanlara gelince, onlar da cennettedirler. Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar da orada ebedî kalacaklardır. Bu (nimetler) bitmez, tükenmez bir lütuftur.” 278 buyurmuştur. Hûd suresinde geçen bu ayette cennetliklerin cennette ebedî olarak kalacakları bildirilmiş, daha sonra da bu durum bir istisna ile kayıt altına alınmıştır. İslam bilginleri, bu istisnanın hangi anlamda kullanıldığı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bir kısım ulemaya göre buradaki istisna, önce cehenneme girip, daha sonra cennete dâhil olacak müminleri kapsamaktadır.279 Diğer bir grup ise şöyle demektedir: “Eğer Araplar bir şeyden, yine o kadarını veya daha çoğunu istisna ederse, böyle bir yerde “illâ” (ҙҏا ѓِ) “hariç” kelimesi ile “vav” (و” (ve” kelimesi mana olarak birdir. Buna göre ayetin anlamı: “Onlar gökler ve yer durdukça cennette olacaklardır, ancak Allah’ın dilediği fazlalık dışında” şeklinde olacaktır. Bu durumda semavât ve yerin devamının üzerine, Allah Tealâ’nın ekleyeceği süre hariç, müminler orada sürekli olarak kalacaklardır.” 280 Diğer bir grup da görüşünü şöyle açıklamıştır: “Bu istisna, ölüm ile tekrar dirilme arasında, mü’minlerin cennette bulunmadıkları süreyi anlatmaktadır ve bu zaman dilimi de berzahtır. Bu durak yerinden sonra mü’minler huld cennetine gireceklerdir. Dolayısıyla cennete gidecek olanlar, berzah hayatı süresince bu sonsuz nimetten uzak kalmış olacaklardır.281 Başka bir grup da şöyle demiştir: Allah Tealâ müminler için ebedîlik sözü vermiştir. Bununla birlikte bundan Allah’ın dilemesi hariç denilerek istisna yapılmıştır. Bu, cennette kalışın ebedî oluşunun Allah’ın iradesine bağlı olduğunu göstermek içindir. Buradaki istisna, Hz Peygamber’e hitabeden şu ayetlere benziyor: ( ʉͫا LJ˶ʉ̤او ىǛͫLJ̑ ɬʒǛ˶ͫ LJ˶ʈ̶ ɬʈͫو ْ ْ َ َ َ ِ َ َ َ َ َ ْ ْ َ ٖ ѓ ِ ѓ َ ْ ْ ِ ِ ɑ َ َ ) 278 Hûd, 11/108. 279 İbn Kayyım, a.g.e., s. 481. 280 Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Cami’u’l-Beyân an Te’vil-i Ayi’l-Kur’an, (Çeviren: Kerim Aytekin-Hasan Karakaya), Hisar Yayınevi, İstanbul 1996, IV/522. 281 İbn Kayyım, a.g.e., s. 481. 47 “Hakikaten biz dilersek sana vahyettiğimizi ortadan kaldırırız.”282 Bir diğer ayette: ɑʒˬ͘ ȅˬ͇ ɨʓʦ̈ ɷˬͫا Džʷ̈ نLJ͎ َ ْ ِ ْ َ ٰ َ َ ْ ِ َ َ ُ ј ِ ِ ( َ ْ ) “Allah dilerse senin kalbini mühürler” 283 denilmiştir. Yine başka bir ayette: ( ɷ̒Ǎˬ̒ LJͲ ɷˬͫا ءLJ َ ̶ Ǎͫ ɡ͘ ُ ُ ُ َ ْ ْ َ َ ј َ َ ْ ɨ˜ʉˬ͇ ُ ْ ُ ْ َ َ ) “De ki: Eğer Allah dileseydi, onu size okumazdım” 284 ifadesi yer almaktadır. Böylece Allah Tealâ, kullarına her işin kendi iradesi ile olduğunu söylemiş, dilediği şeylerin gerçekleşeceğini, dilemediklerinin ise olmayacağını haber vermiştir.285 Konuyla ilgili Elmalılı Hamdi Yazır (v. 1942) da tefsirinde bu duruma dikkat çekerek şöyle söylemektedir: Cennetin devamı ve ebedîliği, Allah Tealâ’nın vücub-i zâtisi gibi kendinden değildir, Allah’ın dilemesine bağlıdır. Yani Allah Tealâ dilerse böyle olmayabilir. Nitekim cehenneme giren herkes orada ebedi kalmayacaktır, günahkâr müminler bir müddet cehennemde kaldıktan sonra cennete girecekler ve saadete erecekler. Veya Allah katında burada sözü edilen cennet saadetinden daha büyük saadetlere de sahip olabileceklerdir.286 Nitekim bir kısım bahtiyarlar cennetten daha yüksek mertebelere yükselecek, َ ُ ور̀Ǎان ɬͲ اͫˬɷ ا͛Ǩʒ( ْ َ ِ ј َ َ َ ِ ٌ ْ ِ ) “Allah’ın rızası ise (hepsinden) daha büyüktür” 287 ve ةǨ̀LJَ͵ ǛʈͲǍ̈ هẠ̌و َ ِ ٍ ِ َ َ ُ ْ ٌ ُ ٌةǨͅLJَ͵ LJ́̑ر ȅͫا َ ِ َ ѕ َ ٰ ِ ( ) “Yüzler vardır ki, o gün ışıl ışıl parıldayacak, Rablerine bakacaklardır. (O’nu göreceklerdir.) 288 ayetlerinin sırrına mazhar olacaklardır. Fakat bu gibi istisnalarla cennetin genel gidişinde bir son veya bir kesinti olabileceği vehmine düşülmemelidir.289 282 İsrâ, 17/86. 283 Şurâ, 42/24. 284 Yunus, 10/16. 285 İbn Kayyım, a.g.e., s. 481. 286 Elmalılı, a.g.e., V/13. 287 Tevbe, 9/72. 288 Kıyamet, 75/22-23. 289 Elmalılı, a.g.e., V/13. 48 Hûd suresindeki kayıt ya (LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎ َ َ ٖ ٖ ѓ ِ َ ِ َ ْ ِ َ) “(Onlar) cennette ebedî kalacaklardır” cümlesinden hâl veya ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ َ ) є َ َ َ ( “Rabbinin dilediği hariç” cümlesinden temyizdir. Cennetin hâli olduğu takdirde, cennet ve nimetlerinin kesintisiz olduğunu açıkça belli eder. Nitekim (LJ́ˬͅو ɨ̇دا LJ́ˬ͛ا َ َ ٌ َ є ِ ِ َ ُ ُ ُ) “Onun (cennetin) yemişleri ve gölgesi süreklidir” 290 ayeti de bunu desteklemektedir. Temyiz olduğunda ise, cennetin üstünde ve müstesna bir surette ilahi meşiyetle ilgili olan rıdvan nimetinin kesintisiz olduğunu açıklar, aynı zamanda cennetin sonsuz olduğuna da işaret eder. Zira buradan anlaşılır ki, ahiret hayatında böyle kesintisiz ve sürekli bir ihsan vardır. O halde buna karşılık bazı kesintili kişiler olsa bile kesintisiz bir ihsanın gerçekleşebilmesi için dahi, ahiretin sonsuz ve edebî olması gerekir. Bu ise cenneti kaplayan ahiret göklerinin ve yerinin sonsuza dek devamlı olmasını gerektirir. Şu halde (وذǛʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ُ ْ َ َ ْ َ ً َ َ ) “kesintisiz ihsan” işaretiyle اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ ُ ) َ َ َ ٰ ѓ ِ َ واҙҏرض ُ ْ َ ْ َ ( “gökler ve yer durdukça” ifadesindeki ebediliği de açıklamış olur.291 O halde ayetteki رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ) ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ٰ ѓ ِ ( َ “gökler ve yer durdukça” kaydının da sonsuza dek demek olduğu kendiliğinden anlaşılır. Bu durumda “kesintisizlik” kaydının cehennemle ilgili ayette değil de cennetle ilgili olan ikinci ayette vurgulanmasından dolayı, bazı kimselerin “Cennet sevabı ebedîdir, fakat cehennem azapları genellikle bir yerden sonra bitecektir, kesilecektir” şeklinde düşünmeleri doğru değildir.292 Hûd suresindeki istisna ile ilgili yukarıda aktardığımız tüm görüşler birbirine yakın ifadelerdir. Bu görüşler şu şekilde birleştirebilir: “Allah Tealâ cennete gireceklerin, orada olmamalarını irade buyurduğu bir müddet hariç, daima orada 290 Ra’d, 13/35. 291 Elmalılı, a.g.e., V/13. 292 Elmalılı, a.g.e., V/13-14. 49 bulunacaklarını haber vermiştir. Cennette olmadıkları zaman dilimi, dünyada geçirdikleri, sırat üzerinde iken geçirdikleri veya bir kısmının bir müddet cehennemde geçirdiği süre olabilir. Yani ayetin bu kısmı yoruma açıktır.293 Cennetin ebedîliğini vurgulayan diğer bazı ayetler ise şöyledir: رLJ́͵ҙҏا LJ́ʓʥ̒ ɬͲ ىǨʤ̒ تLJ˶̣ ɨ́ˬ̥ǚ˶̵ تLJʥͫLJˀͫا اǍˬ˳͇و اǍ˶Ͳا ɬ̈Ǜͫوا ُ َ َ ( َ َ ُ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ِ ْ ْ ѓ َ َ ْ ْ ِ ِ ِ ٖ ٍ ِ ѓ ٖ ُ ُ ُ َ ُ َ ِ ٰ ѓ اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ ( َ “İnanıp, iyi işler yapanları da, içinde ebediyen kalmak üzere girecekleri, zemininden ırmaklar akan cennetlere sokacağız.”294 ɨ̇دا LJ́ˬ͛ا رLJ́͵ҙҏا LJ́ʓʥ̒ ɬͲ ىǨʤ̒ نǍ˙ʓ˳ͫا َǚ͇و ȅʓͫا ɼ˶ʤͫا ɡʔͲ) ٌ َ َ َ ُ ُ َ ِ َ ѓ ُ ُ ُ ُ َ َْ ْ ِ ْ ْ َ َ َ ْ ِ ِ ٖ َ ُ ѓ ْ ْ ٖ ُ ѓ ِ اǍ˙̒ا ɬ̈Ǜͫا ȅʒ˙͇ ɑˬ̒ LJ́ˬͅو ْ َ َ ѓ َ َ َ ٖ ѓ َ ْ ُ ْ ِ є ِ ( “Takvâ sahiplerine vâdolunan cennetin özelliği (şudur): Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, (kötülüklerden) sakınanların (mutlu) sonudur.” 295 ɬʉ̣Ǩʦ˳̑ LJ́˶Ͳ ɨ LJͲو ȇˀَ͵ LJ́ʉ͎ ɨ́ʶ˳̈ ҙҏ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ ٖ َ ٌ ْ ِ ْ ِ ْ ْ ُ َ ٖ є ( َ) “Onlara orada (cennet ehli) hiçbir yorgunluk gelmeyecek ve onlar oradan çıkarılmayacaklardır.” 296 ٰ َ َ انѓ ـǛا ͫ ) ِ دLJˏَ͵ ɬͲ ɷͫ LJͲ LJ˶͘زǨ ٍ َ ِ ْ ِ ُ َ َ َ ُ ْ ) “Şüphesiz bu (cennet), bizim verdiğimiz rızıktır. Ona bitmek ve tükenmek yoktur.” 297 293 İbn Kayyım, a.g.e., s. 481. 294 Nisa, 4/57; Benzer ayetler için bkz. Nisa, 4/122; Maide, 5/119; A’raf, 7/36; Tevbe, 9/22; Teğabûn, 64/9; Beyyine, 98/8. 295 Ra’d, 13/35. 296 Hicr, 15/48. 297 Sâd, 38/54. 50 Görüldüğü gibi, yukarıda zikrettiğimiz ayetlerle birlikte, daha pek çok ayet, cennetin ebedîliği konusunda bizlere delil oluşturmaktadır. İlgili ayetlerde cennetin ebedî olduğu açık bir şekilde ifade edilmiş ve te’vile ihtiyaç kalmamıştır. Çünkü bu ayetleri her okuyan, burada cennetin ebedî olduğunun açıkça ifade edildiğini kabul edecektir. Yine cennetin ebedîliğine en büyük delilerden birisi de, Hûd sûresinde cehennem azabı için ebedîyet kaydı yer almadığı halde, cennet hayatı için Ǩʉ͈ ءLJ˅͇) َ ْ َ ً َ َ ُ ǛʤͲوذ ْ َ )ٍ “tükenmeyen ve kesintiye uğramayan bir lütuf” 298 ifadesinin kullanılmış olmasıdır. Bu cennetin ebediyetini kesinleştiren önemli bir delildir. Cennet ve nimetlerinin sonsuz olduğuna dair ayetlerin yanında konuyla ilgili birçok hadis de mevcuttur. Bunlardan bazıları şöyledir: Hz. Peygamber: “Cennet ehli! Siz ebedî yaşayacaksınız. Sizin için ölüm yoktur. Siz sonsuza dek sağlıklı olacaksınız, hastalanmayacaksınız. Siz sürekli nimet içerisinde olacaksınız ve asla bu nimetlerden mahrum kalmayacaksınız.”299 buyurmuştur. Diğer bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Cennetlikler cennete, cehennemlikler de cehenneme girdikten sonra, melekler benekli bir koç getirirler ve onu cennet ehli ile cehennem ehlinin ikamet yerinin arasına koyarlar. Bir ses, “Bunu tanıyor musunuz?” der. Cennet sakinleri korkuyla, cehennemlikler ise sevinçle bakar ve hep birden cevap verirler: “Evet ölümdür.” Bu koç kesilir ve: “Ey cennet ehli, orada ebedî olarak ölümsüz bir şekilde yaşayın” 300 denir. Görüldüğü gibi, cennetin ebedîliği, hem naklen sabit, hem aklen caiz, hem de fıtraten lazımdır. Onun ebedîliğinin naklen sabit olduğunu, bahsettiğimiz ayet ve hadislerde gördüğümüz gibi, aklen de caiz olduğunu yine ondan bahseden ayetlerdeki izahlardan tespit etmek mümkündür. Zira cennet, insanın her an hayalini 298 Hûd, 11/108. 299 Tirmîzî, Tefsir, 39, s. 730-731. 300 Buhari, Rikak 50, XIV/6455; Müslim, Cennet 40, IV/2188; Cennet 43, IV/2189; İbn Mace, Zühd 39, II/1447. 51 kurduğu güzel nimet ve mükâfatlarla donatılmıştır. Ve yine cennet, insanın sonsuzluk isteğine tam manasıyla cevap verebilen fikrî özelliklerine uygun bir ödül yeridir.301 Neticede diyebiliriz ki, cennetin ebedîliği meselesi incelenirken ona ait delil ve bilgiler sathî tarzda heva ve hevesin anladığı manada değil de gerçek ve akıl, nakil, fıtrat üçgeninde ifade ve maksadına uygun tarzda anlaşılırsa, bu hususta hiçbir problem olmadığı da görülür. Aksi takdirde nakil ve fıtrattan yoksun bir şekilde, sadece akılla meseleleri çözmeye çalışmak, hem insanı hataya sevkeder, hem de aklın fıtrata uygun hareket etmemesine neden olur. Zira aklın fıtratı, onu kapasitesi kadar kullanmaktır. Dolayısıyla bu ölçüyü dikkate alan, bu meselede “cennet ebedîdir” görüşünü rahatlıkla kabul eder.302 Daha önce de ifade ettiğimiz gibi cennetin ve nimetlerinin ebedîliği hususunda İslam bilginleri ittifak halindedir. Buna karşın cehennem ve azaplarının ebedîliği meselesi ile ilgili tartışmalar çok önceleri olduğu gibi halen de devam etmektedir. Buraya kadarki kısımda cennet ile nimetlerinin ebedî olduğunu ortaya koyan görüş ve delillere yer vermeye elimizden geldiğince gayret ettik. “Cehennem ve Azaplarının Fani Olduğu Görüşü” başlığı altında ise asıl tartışmaların yaşandığı cehennem ve azaplarının ebediliği konusunda, bu yerin ve azaplarının bir gün son bulacağı fikrini savunanların görüşlerini değerlendirmeye gayret edeceğiz. 2) Cehennem ve Azaplarının Fani Olduğu Görüşü Cehennemin veya azaplarının sonsuzluğu konusu İslam’dan önceki inanç sistemlerinde tartışılmıştır. Dinler Tarihi alanında önemli incelemeleriyle bilinen Makdisî, uhrevi cezanın mevcudiyetini benimsemeyen hiçbir din mensubunun bulunmadığını ve genellikle cezanın hak edildiği kadar devam edip bir gün sona ereceğinin kabul edildiğini söyler.303 301 Kaysıcı, a.g.e., s. 311. 302 Kaysıcı, a.g.e., s. 314. 303 el-Makdisî, Mutahhar b. Tahir, , el-Bed’ ve’t-târîh, Bağdat, t.y., I/199. 52 Sâbiîler’le Brahmanizm’e mensup olanların cehennem azabının 700 devir (asır) süreceğine ve bir gün mutlaka sona ereceğine inandıkları nakledilir.304 Kur’an-ı Kerim, Yahudilerin azabın sayılı günler devam ettikten sonra sona ereceğine inandıklarını haber vermiştir.305 Ancak bu akîde Ahd-i Atik’te bulunmayıp, Hz. Musa’dan yedi asır sonra vuku bulan Bâbil esareti sırasında ve sonraki devirlerde İran kültürü, Hıristiyanlık ve İslamiyet’in etkisiyle oluşan ahiret inancının bir sonucudur.306 Ahiret inancının kesin olarak yer aldığı Hıristiyanlıkta ise azabın ebedi olacağı kabul edilir. Nitekim Ahd-i Cedîd’de, “Fani olan yiyecekler için değil, ebedî hayatta bâki olan yiyecekler için çalışın”307 denilmiştir. İslam literatüründe ise cehennemin sonsuzluğu ile ilgili tartışmalar hicri birinci asra kadar gitmektedir. Bu bağlamda cehennemin sonsuz olmadığını ilk iddia eden kişinin Cehm b. Safvan (ö. 130/747) olduğu kaynaklarda belirtilmiştir.308 Cehm b. Safvan’a atfedilen bu görüşe göre Allah Tealâ dışında hiçbir varlık baki kalma vasfına haiz olamaz. Nasıl ki ezelde hiçbir şey Zât-ı Bârî ile beraber değildi ise, ebedde de böyle olacak, Allah’tan başka mevcut bulunmayacaktır. Başta Ebu’lHasan Eş’arî (v. 324/935) olmak üzere pek çok müellif Cehm’in bu görüşünün cennet ve cehennemin sona ereceği manasına geldiğini söylemişse de Cehm’in Allah Tealâ’yı tenzih konusunda ortaya koymak istediği bu kendine has ilkeyle ahiret hayatının son bulacağını özel olarak kastetmemiş olabileceği de ifade edilmiştir.309 Diğer yandan daha önce değindiğimiz gibi bu konuyla ilgili olarak Ebu’lHuzeyl el-Allâf’a (ö. 235/849) atfedilen bir diğer görüşe göre de, ahiret hayatı için mutlak bir yok oluş söz konusu olmasa da cennet ve cehennem halkının hareketleri bir gün sona erecek ve onlar bu hareketsizlik hali içerisinde ebediyyen kalacaklardır.310 304 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, İstanbul 1992, IV/305. 305 Bkz. Âl-i İmran, 3/24. 306 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, İstanbul 1992, IV/305. 307 Yuhanna, 6/27; Matta, 25/31-34. 308 İbn Kayyım, a.g.e., s. 485; Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/305. 309 Kaya, Veysel, İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennemin Sonluluğu Hakkındaki Risalesi, UÜİFD, Cilt:18,Sayı:1, 2009, s. 530-531. 310 el-Eş’arî, a.g.e., s. 340. 53 Bizim burada üzerinde duracağımız husus, kâfirlere uygulanacak olan azabın ebediliği olacaktır. Bu konuda her ne kadar Cehm b. Safvân ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf dışındaki bütün İslam bilginlerinin bu azabın ebediliği hakkında ittifak ettiği nakledilirse de311 esasında konu ile ilgili tam olarak bir ittifak veya icmâdan söz etmek oldukça zor görünmektedir. Çünkü İslamiyet’in ilk dönemlerinden günümüze kadar, farklı görüşleri benimseyen âlimler vardır.312 a) Cehennemin Fani Olduğunu Söyleyenlerin Fikirleri Cehm b. Safvan ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf’tan sonra cehennemin sonsuzluğu hakkındaki tartışmaları alevlendiren ve kendilerinden sonra kabul ve red babında birçok eser yazılmasına neden olan İbn Teymiyye (ö. 728/1327) ve öğrencisi İbn Kayyım el-Cevziyye (v. 751/1350) olmuştur.313 İbn Teymiyye’nin cehennem hayatı ve mahiyeti hakkındaki görüşleri eserlerinin değişik yerlerinde işlenmiş olmakla birlikte, onun sadece cehennemin sonsuzluğu konusu ile ilgili bir risalesi314 de vardır. İbn Kayyım da büyük ölçüde bu risaleyi temel alarak ahiret hayatı hakkındaki Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâf isimli kitabının bir bölümünü315 cehennemin ebediliği meselesine ayırmıştır. Cennetin ebediliği kadar net olmayan ve asırlardan beri tartışıla gelen bu konunun iki ana görüş etrafında şekillendiğini görüyoruz. 1) Cehennemin fani olması ve böylece de kâfirlerin ateşten çıkması. 2) Cehennem ehli olan kâfirlerin cehennemde ebedî kalacağı ve dolayısıyla cehennemin de ebedî olduğu görüşü. 311 el-Eş’arî, a.g.e., s. 340. 312 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232. 313 Kaya, a.g.m., s. 531. 314 İbn Teymiyye, er-Red alâ men kâle bi fenâi’l-cenne ve’n-nâr ve beyânu’l-akvâl fî zalik (Nşr. Muhammed b. Abdillah es-Semherî), Daru Belensiyeti’r-Riyad, Riyad 1995. www.ahlalhdeeth.com. Bu risale İbn Kayyım’ın meşhur eserine kaynaklık etmesine rağman, çok daha az tanınan bir eser durumundadır. Ve risalede gerek İbn Teymiyye’nin gerekse İbn Kayyım’ın azabın sonluluğu yönündeki kanatleri oldukça açıktır. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin aktardığına göre, kendisi hocası İbn Teymiyye’ye cehennemin sonsuzluğu konusunu sormuş, İbn Teymiyye de problemin büyük ve oldukça müşkil olduğunu ima etmiş; daha sonraki zamanlarda da öğrencisinin bu isteğini göz önüne alarak bahsettiğimiz risaleyi kaleme almıştır. İbn Kayyım, Şifâ’u’l-alîl fî mesâili kaza ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta’lîl, (Tahkik: Seyyid Muhammed Seyyid), Daru’l-hadis, Kahire 2005, s. 467. 315 Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâf , “Fî ebediyyeti’l-cenne ve ennehâ lâ tefnâ ve lâ tebid”, s. 480-528. 54 Cehennemin ve azaplarının ebediliği ile ilgili sekiz görüş bulunmaktadır. Bu görüşler şöyledir: 1) Cehenneme giren bir daha oradan çıkamayacak, sonsuza dek orada kalacaktır. 2) Cehennemlikler ebediyyen orada kalırlar, fakat bir müddet azap gördükten sonra, bir nevi bağışıklık kazanarak elem duymayacak hale gelirler. 3) Cehennemdekiler belli bir zamana kadar azap görecekler, ardından oradan çıkacaklar ve yerlerine oraya başkaları gelecektir. 4) Cehennemliklerin tamamı cehennemden çıkar, cehennemde azap gören kimse kalmamasına rağmen cehennem, ateş olarak devam eder. 5) Cennet ve cehennem fanidirler çünkü sonradan yaratılmışlardır. 6) Mutlak bir yok oluş gerçekleşmeyecek, fakat cennet ve cehennem ehlinin hareketleri bir gün son bulacak ve onlar bu hareketsizlik (sükûn) içerisinde ebediyyen kalacaklardır. 7) Allah Tealâ cehennem için belli bir süre tayin etmiştir. Sonunda cehennem sona erecek ve azabı ortadan kalkacaktır. Müminler cehennemden çıkar, kâfirlerin azabı ise sonsuza kadar devam eder.316 Bu görüşlerden birincisi, Haricilere ve Mu’tezîleye aittir. Çünkü onlar, cehenneme giren bir daha oradan çıkamaz, ebedî kalır düşüncesini savunurlar. Bu düşüncenin temelinde özellikle Mu’tezîle için “el menzile beyne’l-menzileteyn”e bağlı olarak ortaya çıkan tevbe etmeden ölen büyük günah sahibinin, cehennemde sürekli kalacağı ve oradan asla çıkamayacağı fikri vardır. İkinci görüş olan cehennemliklerin bir süre azap gördükten sonra, ateşe bağışıklık kazanacağı şeklinde özetlenen telakkinin sahibi, kaynakların çoğunda Muhyiddin İbnü’l-Arabî (v. 638/1240) olarak gösteriliyorsa da317 benzer bir fikrin hicri II. Asrın sonlarında vefat etmiş olan Hişam b. Hakem’de mevcut olduğu 316 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/231. Bu görüşü bir sonraki başlıkta değerlendirmeye gayret edeceğiz. 317 İzmirli, a.g.e., s. 328. 55 nakledilir. O şöyle der: “Cehennemlikler cennetin haline dönüşürler, akılları başlarından gider, kendilerini kaybederler ve sarhoş, baygın bir hale gelirler.318 Bittîhıyye adı verilen fırka mensupları da cehennemin ebedi olarak devam edeceğini, fakat burada bulunanların zamanla içinde bulundukları ortama intibak edeceklerini ve bu şekilde cehennemin azap yeri olmaktan çıkıp içinde bulunanların nimet göreceği, ebedi bir yurt haline dönüşeceğini kabul etmişlerdir.319 Futûhât’ın çeşitli bölümlerinde konuya işaret eden İbnü’l-Arabî, Fusûsu’lHikem’de cehennemdeki azaba dair görüşünü kesin ifadelerle ortaya koymuştur. Buna göre cehennem ehli cehennemde oldukları halde, nimete kavuşacaklardır. İkabın müddeti bittikten sonra, cehennem, orada bulunan kimseler için hoş bir mekân olacaktır.320 Derinin kızarma zamanı bitince, cehennemlikler acıyı hissetmeyecekler, ateş sona erecektir. Böylece Allah Tealâ, onları öldürecek (hareketsiz hale getirecek) ve ateşin bedenlerine yaptığı şeyi duymayacaklardır. Cennet ehlinin yaşamasına karşılık, cehennem ehli cehennemde ölmeyecek ve yaşamayacaktır. Onların nimetlenmesi, ateşte uyuyan kimsenin nimetlenmesi gibidir.321 Cehennemdeki azabın biteceği iddiasını Allah’ın rahmetiyle de ilişkilendiren İbnü’l-Arabî, eziyetin zail olacağını ifade ettikten sonra, rahmetin devamlı olması ve gazabın kalkması gerektiğini belirtmektedir. Çünkü Allah Tealâ’nın fazlı ile, rahmetin bütün varlığı kapsaması gerekmektedir.322 Bununla birlikte İbnü’l-Arabî’nin bu konuda, el-Fütühatü’l-Mekkiyye’de azabın ebediyetiyle ilgili açıklamalarında mütereddid olduğu söylenmiştir. Dolayısıyla kendisinin, nasların cehennem ile sakinlerinin ebediyetini kesin bir ifade ile belirttiğine kani olmakla birlikte, ilahi rahmetin gazabını aşkın olması ve bazı ayetlerin delaleti sebebiyle azabın devamlı olmayacağı, bir anlamda araya bazı dinlenme dönemlerinin gireceği şeklinde bir yorum getirmek istemiştir, şeklinde değerlendirmeler de bulunmaktadır.323 318 Pezdevî, a.g.e., s. 239. 319 el-Eş’arî, a.g.e., s. 475, 543; Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/305. 320 İbn Arâbî, Muhyiddîn, Fusûsu’l-Hikem, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1980, s. 169. 321 İbn Arâbî, Muhyiddîn, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, Beyrut 1994, I/678. 322 İbn Arâbî, Muhyiddîn, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, VIII/11. 323 Şa’rânî, a.g.e., II/163, 165; Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232. 56 Abdülvehhâb eş-Şa’rânî (v. 973/1565) bir yandan İbnü’l-Arabî’nin bu tereddüdünden, diğer taraftan Sünnî alimlerin çoğunluğunun kesin tavrından etkilenmiş olmalıdır ki İbnü’l-Arabî’nin görüşünün Ehl-i sünnetle paralel olduğunu ispat etmek maksadıyla telif ettiği eserinde, Fusûsu’l-Hikem ve el-Fütûhât’ta bu görüşü belirten ibarelerin başkaları tarafından sonradan eklendiğini, bu sebeple kendisinin yazdığı el-Fütûhât muhtasarına bu tür fikirleri dahil etmediğini söylemektedir.324 İmam Rabbânî ise Mektûbât isimli eserinde İbnü’l-Arabî’yi şöyle eleştirmektedir: “İbnü’l-Arabî’nin, (ءȀ َ ̶ ɡ͛ Ȉˈ̵و ȅʓ˳̤ور ٍ ْ ѓ ْ ُ ْ َ َ َ َ ِ ٖ َ ) “Ve Rahmetim her şeyi kuşatır” 325 ayetine dayanarak cehennem ehlinin cezasının ebedi olmadığı şeklindeki görüşü hatalıdır. Zira dünyada rahmet, bütün mümin ve kâfirleri kapsasa da ahirette yalnızca müminleri kapsar. Nitekim kâfirler, ahirette rahmetin kokusunu dahi koklayamazlar. İbnü’l-Arabî’nin ileri sürmüş olduğu görüş, pek çok ayete de aykırıdır. Şayet durum İbnü’l-Arabî’nin dediği gibi olsaydı, Allah Tealâ, kâfirlerin ebedi olarak cehennemde kalacağı şeklindeki sözünden dönmüş olurdu. Hâlbuki Allah Tealâ, ne müminlere yönelik va’dinden, ne de kâfirlere yönelik vaîdinden döner.326 Üçüncü görüşe göre oradakiler belli bir zamana kadar azap olunacaklar, sonra oradan çıkacaklar ve arkalarından onların yerine başkaları gelecektir. İşte bu görüşü Yahudiler Hz. Peygamber’e (s.a.v.) aktarmışlar, Peygamber efendimiz, onlara yalan söylediklerini belirtmiştir.327 Nitekim Allah Tealâ onların bu sözlerinin gerçeği yansıtmadığını Kur’an-ı Kerim’de şöyle açıklamıştır: 324 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232. 325 A’râf, 7/156. 326 İmam Rabbânî, Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî, Mektûbât, Arapçaya çev. Muhammed Murad elMenzilevî, Demir Kitabevi, İstanbul 1963, I/271; 1/ 266. mektup, (1/643 vd); Kartal, Abdullah, İmamı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arkaplanı, UÜİFD, Sayı: 2, 2005, XIV/69; Çelik, İsa, İmam Rabbânî Perspektifinden İbnü’l-Arabî’ye Tenkidî Bir Yaklaşım, Tasavvuf Dergisi, (İbnü’lArabî Özel Sayısı II), Sayı: 23, 2009, s. 173. 327 İbn Kayyım, Hâdî, s. 489. 57 Ʉˬʦ̈ ɬˬ͎ اًǚ͇́ ɷˬͫا َǚ˶͇ ɨ̒Ǜʦ̒ا ɡ͘ ًودةُǚˈͲ LJͲLJ̈ا ҙҏا رLJ˶ͫا LJ˶ʶ˳̒ ɬͫ اǍͫLJ͘و (َ ُ َ ً َ َ ِ ْ ْ ْ ْ ْ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ ِ ِ ј ْ ِ ُ َ َ ْ ѓ ْ َ ѓ ѓ ѓ ُ ѓ َ ُ نǍ˳ˬˈ̒ ҙҏ LJͲ ɷˬͫا ȅˬ͇ نǍͫǍ˙̒ ام هَǚ͇́ ɷˬͫا َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ِ ј ј َ َ ُ ُ ْ َ ʉ̵ ȇʶ͛ ɬͲ ȅˬ̑ ѕ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ɷ̑ Ȉ̈́LJ̤وا ɼʈ ٰ ٖ ِ ْ َ َ َ َ ً َ ونُǚͫLJ̥ LJ́ʉ͎ ɨ رLJ˶ͫا بLJʥ̿ا ɑʈـͫوLJ͎ ɷʓـʉ˅̥ َ ِ َ َ َ ٖ ْ ُ ٖ ِ ѓ ْ ُ ُ َ َ ٰ َ َ ِ ُ ( ُ і “İsrailoğulları: Sayılı birkaç gün müstesna, bize ateş dokunmayacaktır, dediler. De ki (onlara): Siz Allah katından bir söz mü aldınız-ki Allah sözünden caymaz-, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz? Hayır! Kim bir kötülük eder de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada devamlı kalırlar.”328 Bu ayeti yorumlayan Muhammed Abduh, Yahudilerin bu düşüncelerine dikkat çeker ve onları eleştirir. Ona göre, Yahudilerin bu düşüncesi altında, azabı küçük görme ve alaya alma fikri yatmaktadır. Zira Yahudiler, soylarının peygamberlere dayanması iddiasıyla böyle bir yargıya varmışlar ve bunun kendilerini kurtaracağına inanmışlardır. Dolayısıyla her kim, dinin getirdiği cezayı kendisi için geçerli görmez veya onun hak edenlere gelmeyeceğini söylerse, kendi nefsinde, dinin emir ve yasaklarının saygınlığını yitirir ve aldırmadan günahlara batar. İşte İslam ve diğer semavi dinlerden ayrılan milletlerin durumu böyledir.329 Yine diğer bir ayette Allah Tealâ Yahudilerin bu görüşünün bir yanılgı olduğunu açıkça ortaya koymuştur: ʉͫ ɷˬͫا بLJʓ͛ ȅͫا نǍ͇ǚ̈ بLJʓ˜ͫا ɬͲ LJʒʉˀَ͵ اǍ̒او ɬ̈Ǜͫا ȅͫا Ǩ̒ ɨͫا( َ ً َ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ј ِ ِ َ َ ٖ ٰ ُ َ َ ْ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ٖ ُ َ ɨ˜ʥ ѓ َ َ َ ُ ْ نǍ̀ǨˈͲ ɨو ɨ́˶Ͳ Ɏ̈Ǩ͎ ȅͫǍʓ̈ ɨ̓ ɨ́˶ʉ̑ َ ُ ِ ْ ْ ْ ْ ُ َ ُ ٌ َ َ ُ َ ُ َ ْ ِ ٖ َ ј َ ѓ ُ ْ ҙҏا رLJ˶ͫا LJ˶ʶ˳̒ ɬͫ اǍͫLJ͘ ɨ́͵LJ̑ ɑͫذ ѓِ ُ ѓ َ ѓ َ ُ َ ْ ْ َ ُ َ ѓ َ َِ ِ ٰ ونǨʓˏ̈ اǍُ͵LJ͛ LJͲ ɨ́˶̈د ȅ͎ ɨǨ͈و وداتُǚˈͲ LJͲLJ̈ا َ ُ َ ٖ َ ْ َ َ َ َ َ ً َ ْ ْ ْ ِ ِ ٖ ُ ѓ َ ٍ ѓ ( (Resulüm!) “Kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (Yahudileri) görmez misin ki, aralarında hükmetmesi için Allah’ın kitabına çağrılıyorlar da, sonra içlerinden bir grup cayarak geri dönüyor. Onların bu tutumları: Bize ateş, sadece 328 Bakara, 2/80-81. 329 Çelik, a.g.e., s. 13. 58 sayılı günlerde dokunacaktır, demelerinin bir sonucudur. Onların vaktiyle uydurdukları şeyler de dinleri hakkında kendilerini yanıltmıştır.”330 İşte bu cehenneme biraz girip çıkacağız görüşü Yahudilere aittir. Ve bu fikrin yanlışlığı ayetlerde net bir biçimde ortaya konmuştur. İbn Kayyım Yahudilerin cennete asla giremeyeceğini söylemekte ve şu ayetlere yer vermektedir331: رLJ˶ͫا ɬͲ ɬʉ̣رLJʦ̑ ɨ LJͲو ѓ َ َ َ َ ِ ٖ ِ َ ِ ( ْ ُ ) “Onlar ateşten çıkamazlar” 332 LJ́ʉ͎ واُǚʉ͇ا LJ́˶Ͳ اẠ̌Ǩʦ̈ ان ارادوا LJ˳ˬ͛) َ َ َ َ ٖ ٖ ُ َ َ ْ ِ ُ َ ُ ْ ْ ُ ُ ( ѓ “Oradan (cehennemden) her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler.”333 LJ́̑اǛ͇ ɬͲ ɨ́˶͇ Ʉˏʦ̈ ҙҏو اǍ̒Ǎ˳ʉ͎ ɨ́ʉˬ͇ ȅˁ˙̈ ҙҏ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ ِ َ َ َ َ ْ ْ ْ ِ ْ ѓ َ ُ َ َ َ َ ْ ِ َ ْ ( ٰ ) “Öldürülmezler ki ölsünler, (cehennemin) azabı da onlara bir an olsun hafifletilmez.”334 طLJʉʦͫا ɨ̵ ȅ͎ ɡ˳ʤͫا șˬ̈ ȅʓ̤ ɼ˶ʤͫا نǍˬ̥ǚ̈ ҙҏو ِ َ ِ ِ ْ ْ ْ َ ѕ َ ٖ ј ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ѓ َ ُ ( ُ ْ ) “Ve (onlar), deve iğnenin deliğinden geçinceye kadar cennete giremeyeceklerdir!” 335 Dördüncü görüşe göre kâfirler oradan çıkarlar, cehennem yine ateş olarak kalır, fakat içinde artık azap gören kimse kalmamıştır. Bu görüşün kim tarafından savunulduğu kaynaklarda zikredilmemiştir. Kur’an ve sünnet aynı şekilde bu düşünceyi de reddetmektedir.336 Cehm b. Safvan’ın savunucusu olduğu beşinci görüşe göre cehennem fani olacaktır. Çünkü ona göre hâdis olan hiçbir nesne ve olay sonsuz olarak devam edemez.337 Bu görüşe daha önce detaylı bir şekilde yer vermiştik. 330 Âl-i İmrân, 3/23-24. 331 İbn Kayyım, Hâdî, s. 490. 332 Bakara, 2/167; aynı ifade için bkz. Hicr, 15/48. 333 Secde, 32/20. 334 Fatır, 35/36. 335 A’raf, 7/40. 336 İbn Kayyım Hâdî, s. 490. 337 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/305. 59 Altıncı görüşe göre mutlak bir yok oluş gerçekleşmeyecek, fakat cennet ve cehennem ehlinin hareketleri bir gün sona erecek ve onlar bu hareketsizlik (sükûn) içerisinde ebediyyen kalacaklardır.338 Bu görüş Ebu’l-Huzeyl el-Allâf’a aittir.339 Yedinci görüşe göre Allah Tealâ cehennemi sona erdirecektir. Çünkü O, cehennem için belli bir süre tayin etmiştir, sonunda cehennem nihayete erer, azabı da ortadan kalkar.340 Bu görüşün, içlerinde Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Abbas’ın da aralarında bulunduğu sekiz kadar sahabî ile tabiîn ve onları takip eden nesillerden önemli bazı âlimlerle İbn Teymiyye ve onun yolunu benimseyenlerden oluşan bir grup âlim tarafından savunulduğu söylenmiştir.341 Nitekim İbn Kayyım’ın tespitine göre İbn Teymiyye, cehennemin fenâ bulacağı ve dolaysıyla kafirlerin dahi azaptan kurtulacağı fikrini sahabeden, Hz. Ömer, İbn Mes’ud, Ebu Hureyre gibi şahıslara nispet etmektedir.342 İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın alevlendirdiği bu tartışmadan sonra konu ile ilgili müstakil eserler kaleme alınmış ve reddiyeler yazılmıştır. Mesela, Takiyyüddîn es-Subkî (v. 756) el-İ’tibâr bi Bekâi’l-Cenneti ve’n-Nâr isimli eserini İbn Teymiyye’nin bahsettiğimiz risalesine cevap olarak yazmıştır. Ondan yüzyıllar sonra Emîr es-San’ânî (v. 1242/1826), Ref’u’l-Estâr li ibtâli edilleti’l-Kâilîn bi fenâi’n-Nâr adlı reddiye ile meselenin üstüne bir defa daha gitmiştir. Bu ikinci eser, Selefî ve İbn Teymiyye’nin takipçisi olan el Albânî tarafından tahkik ve neşredilmiştir. El-Albânî de orada İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım’ın hatalı olduğunu açıkça itiraf etmiştir.343 338 el-Eş’arî, a.g.e., s. 340. 339 İbn Kayyım, Hâdî, s. 490. 340 İbn Kayyım, Hâdî, s. 491. 341 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232; Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/305, 307, 308. Şunu belirtmemiz gerekir ki, burada olduğu gibi İbn Teymiyye ve İbn Kayyım tarafından sahabe ve tabiînden nakledilen rivayetlere istinaden, seleften bazı ulemanın azabın ebedi olmadığı görüşünü benimsediklerini iddia etmek bizce doğru değildir. Çünkü bu tür rivayetlerin sıhhatinde birtakım problemler olduğu gibi, ilgili rivayetlerin, kâfirlerin cehennemden çıkacağı manasına gelmeleri de kesin görünmemektedir ve ilgili rivayetlerde müminlerin mi yoksa kâfirlerin mi kastedildiği, âlimler arasında yapılan izahlardan da anlaşılacağı gibi, net değildir. Rivayetlerin sıhhati ile ilgili daha geniş bilgi için Bkz: Kaya, a.g.m., s. 41-42 (63. dipnot). 342 İbn Kayyım, Hâdî, s. 491. 343 Bkz. es-San’ânî, Muhammed b. İsmail el-Emîr, Ref’u’l-Estâr li ibtâli edilleti’l-Kâilîn bi fenâi’nNâr, (Nşr. Muhammed Nasiruddîn el-Albânî), Beyrut 1984, s. 5-52. 60 Bununla birlikte İbn Teymiyye’nin cehennemin fena bulmayacağına dair bir kanaatte olduğunu gösterir nakillerin varlığından da söz edilmektedir. Bahsi geçen nakillere örnek teşkil etmesi açısından İbn Teymiyye’den nakledilen şu sözler son derece dikkat çekicidir: İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetâvâ’da, “Yedi şey vardır ki bunlar ölmeyecek, fena bulmayacak ve yokluğu tatmayacaktır: Cehennem ve sakinleri, Levh, Kalem, Kürsî, Arş” şeklindeki rivayetin sahih olup olmadığı tarzındaki bir soruya verdiği cevapta şöyle der: “Bu haber, bu lafızla Hz. Peygamber (s.a.v.)’in sözü değildir; o, âlimlerden birine ait bir sözdür. Bu ümmetin selefi, imamları ve sair Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat şu itikattadırlar: Mahlûkat arasında yok olmayacak ve tamamen fena bulmayacak varlıklar vardır. Cennet, Cehennem, Arş vd. varlıklar böyledir. Mahlûkatın tamamının fena bulacağını, Cehm b. Safvan ve Mu’tezile’den ve benzerlerinden kendisine muvafakat edenler gibi, bidatçi kelamcılardan bir grup dışında söyleyen olmamıştır. Bu, Allah Tealâ’nın kitabına, Resulünün sünnetine ve ümmetin selefinin ve imamlarının icmaına aykırı batıl bir sözdür. Nitekim bu hususta cennet ile ehlinin ve daha başka varlıkların bekasına delalet (eden deliller) vardır ki, bu sayfa, bu noktanın zikri için yeterli değildir. Kelamcılardan ve felsefecilerden çeşitli kesimler, bütün mahlûkatın fena bulmasının mümteni (muhal) olduğuna, akli delillerle istidlal etmiştir. Vallahu a’lem.”344 İbn Kayyım, cehennemin ebedi olmadığını, ilerde açıklayacağımız üç ayet ekseninde ileri sürmüştür ve Kur’an’da azabın devamını ifade eden ayetleri, cehennemin devamından ayırmıştır. Ona göre, cehennem var oldukça azap devam edecektir.345 344 İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetâvâ, Riyad 1991, XVIII/307;Krş. Sifil, Ebubekir, “İbn Teymiyye ve İbnü’l-Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, İnkişaf Dergisi, EylülKasım 2006, s. 35 vd. Ayrıca İbn Hazm, üzerinde icma bulunan meseleleri zikretmek maksadıyla kaleme aldığı Merâtibu’l-İcmâ’da “beka-i nar” meselesini de zikretmiş ve şöyle demiştir: “… Cehennemin hak olduğunda, buranın ebedi bir azap yurdu olduğunda, kendisinin de içindekilerin de sonsuz ve ebedi olarak devam edip, fena bulmayacağında ittifak etmişlerdir.” Bu esere, Nakdu Merâtibi’l-İcma adıyla bir tenkit yazmış olan İbn Teymiyye’nin yukarıdaki satırlar hakkında tek kelime etmemiş olması da bu konuda farklı düşünmediğini gösteren önemli bir noktadır” diyenler de olmuştur. Bkz. San’ânî, a.g.e., (Albânî’nin mukaddimesi), s. 23; Sifil, a.g.m, s. 35 vd. 345 İbn Kayyım, Hâdî, s. 494-495. 61 Cehennemdeki azabın sürekli olmayacağı görüşünü benimseyen İbn Kayyım, Kur’an’daki azabın devamı yönündeki tespitleri ve cehenneme girenlerin oradan çıkamayacağına dair ifadeleri görmezlikten gelmemiştir. Fakat o, cehennemin mekân olarak harap olacağını, böylece azabın da son bulacağını düşünmektedir.346 Fakat cehennemden çıkanların ise gideceği yer ya da onların daha sonraki durumları da problemlidir. Çünkü Kur’an, onların cennete giremeyeceklerini net bir şekilde ortaya koymuştur.347 Bununla birlikte kabul edilmelidir ki, Kur’an, mekân vurgusu ile ele aldığı cehennemin ebedi olduğunu da beyan etmiştir.348 Cehennemin bir gün son bulacağının yakın dönemdeki savunucularından olan Musa Carullah, (ö. 1949) ilahi rahmetin mümin, kâfir herkesi kuşattığını, hiçbir kimsenin ebediyen cehennemde kalmayacağını savunur.349 Aslında Musa Carullah’ın yaptığı şey, İbnü’l-Arabî ile İbn Teymiyye’nin görüşlerini birleştirmek olmuştur.350 Nitekim İbnü’l-Arabî’ye göre, cehenneme giren kimselere bir müddet sonra ateş, tabiî bir şey haline gelecek, hatta ondan zevk almaya başlayacaklardır. İbn Teymiyye ise Allah Tealâ’nın her şeye bir müddet tayin ettiği gibi, cehenneme de bir zaman biçtiğini, kendisinin dilediği bir zamanda işlevini sona erdireceğini söylemiştir.351 Musa Carullah’ın bu görüşüne karşılık, son şeyhülislamlardan Mustafa Sabri Efendi (ö. 1954), Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyesi isimli eserini yayınlamış, Musa Carullah’ın Rahmet-i İlahiye Burhanları adlı eserde öne sürdüğü fikirleri ve o fikirlerle ilgili delilleri eleştirmiştir.352 Mustafa Sabriye göre ise Musa Carullah, öne sürdüğü fikirlerini delillerden hareketle oluşturmamıştır. Aksine o, sahip olduğu bir ön yargıyı, birtakım zorlama tevillerle doğrulama yoluna gitmiştir.353 346 İbn Kayyım, Hâdî, s. 494-495. 347 Maide, 5/72. 348 Bkz. Nisa, 4/121; İbrahim, 14721; Fussilet, 41/48; Şûra, 42/35. 349 Görmez, Mehmet, Musa Carullah Bigiyef, TDV Yayınları, Ankara 1994, s. 154-155. 350 Görmez, a.g.e., s. 156. 351 İbn Kayyım, Hâdî, s. 489-491. 352 Musa Carullah’ın konu ile ilgili görüş ve delilleri ile Mustafa Sabri’nin bu husustaki tenkidlerine ilerde genişçe yer vereceğiz. 353 Sabri, Mustafa-Bigiyef, Musa Carullah, İlahi Adalet (Rahmet-i İlahiye Burhanları), Sadeleştiren: Ömer h. Özalp, İstanbul 1996, s. 241. 62 Musa Carullah’ın kullandığı delilleri genel Ehl-i Sünnet bakış açısına göre eleştiren Mustafa Sabri,354 onun kaynakları arasında olan İbnü’l-Arabî ve İbn Kayyım’ı da, konuyla ilgili fikirleri açışından eleştirmektedir.355 Hilmi Ziya Ülken (v. 1974) de Musa Carullah’ın bahsedilen fikirlerinin oluşmasında, Rusyada yaşayan Müslümanların karşılaştıkları sıkıntılara değinerek, şu tespiti yapmaktadır: “Musa bu mücadeleye Rusya’da İslamlarla Ruslar arasındaki dini gerginliği gevşetmek ve İslamlar arasında taassubu ve dini toleranssızlığı azaltmak hedefiyle girmiş bulunuyordu.356 Hilmi Ziya’nın bu ifadeleri, Mustafa Sabri’nin Musa Carullah ile ilgili ilk tespitini ve onu önyargılı davranmakla ithamını doğruladığı söylenebilir. Fakat Musa Carullah’ın bu şekilde itham edilmesi bir yana, onun dışında daha başka kimseler de cehennemin azabının ebedi olmadığını iddia etmiştir. Bu iddialar özellikle son dönem Müslüman düşüncesinde açık bir şekilde yer almıştır. Nitekim İzmirli İsmail Hakkı (v. 1946), bu konuya dair yazdığı Nârın Ebediyyet ve Devamı Hakkında Tedkîkât357 isimli risalesinde ve Yeni İlm-i Kelam isimli eserinde mesele ile ilgili görüşlerine yer vermiş ve azabın ebedi oluşunu ilahi hikmetle telif edilemez bulmuş, azabın devamlı olmayacağını öne sürmüştür.358 İzmirli, cehennemin fani olacağı görüşünün Hz. Ömer, Abdullh b. Mes’ud, Ebu Hureyre, Ebu Said gibi kişilerden nakledildiğini, tefsir ve hadis imamlarından Abd b. Humeyd ve Şâ’bî’nin de bu paralelde fikir beyan ettiklerini, her ne kadar bu 354 Sabri, Mustafa-Bigiyef, Musa Carullah, a.g.e., s. 119 vd. 355 Sabri, Mustafa-Bigiyef, Musa Carullah, a.g.e., s. 165 vd. 356 Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul 1998, s. 280. 357 İSAM K. nr: 011105. Elyazma olan bu risalenin başında “İstanbul Daru’l-Fünûn Matbaası 1341” bilgisi bulunmaktadır. “Müderris-i muhterem İzmirli İsmail hakkı Bey Efendi Hazretlerinin Nârın Ebediyyet ve Devamı Hakkında Tedkîkâtlarıdır” ibaresi konulmuş; ardından “Yazan: İlahiyat talebesinden Keskinoğlu Muhammed Râşid” kaydına yer verilmiştir. Bu ilk sayfadan anlaşıldığı kadarıyla İzmirli, eserini bir öğrencisine dikte ettirmiş olup 31 sayfadan oluşan bu eser, henüz matbaa harfleriyle basılmadan ham bir şekilde kalmıştır. Bkz. Özervarlı, M. Sait, “İzmirli İsmail Hakkı”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/531-532. İzmirli, neşredemediği eserlerini sevdiği bazı talebelerine tevdi ettirmiştir. Bu eser de onlardan biri olmalıdır. Bkz. Birinci, Ali, “İsmail Hakkı İzmirli” (1869-1946) Bir İlim Adamının Hikayesi”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Ankara 2001, s. 714-Dipnot 111. 358 İzmirli, Nârın Ebediyeti ve Devamı Hakkında Tedkîkât, Daru’l-Funûn Matbaası, İstanbul 1341, s. 5; İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, s. 328. 63 görüşün az taraftarı varsa da, râcih (tercih edilen) görüşün bu olduğunu beyan ederek bir nevi kendi kanaatini de böylece açıklamış olmaktadır.359 İzmirli’ye göre ahirette sonu gelmeyen azap, Allah Tealâ’nın hikmetiyle bağdaşmaz. Çünkü uhrevi azap dünyada imtihan ve belalarla nefisleri terbiye edilemeyen insanların arınması için konulmuştur ve bunun da bir süresi olmalıdır. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’de cehennemde kalmanın Allah’ın dilemesine bağlanması, cennet için yapılan sonsuzluk nitelemesinin cehennem hakkında farklı bir konumda tutulması ve Selef’ten itibaren bazı âlimlerin belli bir süreden sonra azabın kalkabileceğini söylemesi, sonsuz azap konusunda ihtiyatlı davranmayı gerektirmektedir.360 Çağdaş düşünürlerden Muhammed İkbal (v. 1938) ise konuyla ilgili şöyle demektedir: “İslam dininde insanoğlu ebediyyen lanetlenmiş değildir. Bazı ayet-i kerimelerde cehennem ile ilgili bahiste geçen “hulûd” kelimesi, bizzat Kur’an-ı Kerim’in açıklamasına göre zaman müddeti anlamına gelmektedir.361 Zaman, insan şahsiyetinin tekâmülü konusundan uzak olamaz. İnsan karakteri daha iyisini, daha mükemmelini bulma peşinde olup, bunun yeni bir şekil almasında zamana ihtiyaç vardır. O halde, Kur’an-ı Kerim’in ifade ettiği cehennem, intikam ateşiyle yanmakta olan bir Allah’ın kullar için hazırlamış olduğu ebedi bir işkence çukuru değildir.”362 Muhammed İkbal’e ait görüşün benzerinin Ömer Rıza Doğrul (v. 1952) tarafından da benimsendiği ifade edilmiştir.363 Yukarıda açıklamaya çalıştığımız görüşe paralel olarak konu ile ilgili şunlar da söylenmiştir: “Azabın nasıllığına gelince şunu bilmeliyiz ki, kutsal metinlerin o arada Kur’an’ın çizdiği azap tabloları sembolik işaret türündendir. Bizim âlemin üç boyutlu şartına bağlı anlayışımız, ölüm sonrasını bize anlatmak için kullanılan ifadelerin gerçek anlamlarını belirlememize anlam vermez. Küfre sapanların ateşe sarılacağını, derileri yanıp piştikçe azabı tatsınlar diye yeni derilerle donatılacakları 359 İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, s. 328. 360 Özervarlı, M. Sait, “İzmirli İsmail Hakkı”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/534. 361 Bkz. Nebe, 78/23. 362 İkbal, a.g.e., s. 169. 363 Çelik, a.g.e., s. 100. 64 söylenmektedir. Bu ifadeye bakarak biz, tanıdığımız fırınlarda kızartılan insan manzaralarını düşünemeyiz. Çünkü cehennem de bir eğitim, tekâmül aracıdır.”364 Yakın dönemdeki kelamcıların çoğu, azabın sonsuza dek devam edeceği görüşünü doğru bulmaz. Muhammed Abduh da azabın ebedi olmadığı kanaatini taşımaktadır.365 İbn Kayyım’ın, azabın ebedi olmadığı iddiası için öne sürdüğü delillere tefsirinde genişçe yer ayıran Reşit Rıza (v. 1935) da366 cehennemin yok olacağının imkânına inanma temayülü göstermiştir.367 Muhammed Esed (v. 1992), cehennemin son bulacağını düşünenlerdendir. Ona göre, “Bazı büyük Müslüman kelamcıların bazı ayetlerden368 (ayrıca Hz. Peygamber’in birçok sahih hadisinden) çıkardıkları sonuca göre, sonsuza kadar sürecek olan cennet nimetlerinin tersine, günahkârların öteki dünyadaki azabı Allah Tealâ’nın rahmetinden dolayı sınırlı kalacaktır.369 Fakat Esed’in referans olarak gösterdiği hadis, kâfirlerin cehennemden çıkacağını değil, hardal tanesi kadar dahi imanı olanların cehennemden çıkacağını haber vermektedir.370 Süleyman Ateş de Esed’e paralel bir görüş ortaya koymuş ve tefsirinde şunları söylemiştir: “Merhametlilerin en merhametlisi Allah, altmış, yetmiş yıllık bir ömrün cezasını milyarlardan da fazla, hiç zamansız yapmaz. ḳ̌و ٰ َ )َ ɼʈʉ̵ ɼʈʉ̵ وٴا ٌ َ َ ُ ѕ ѕ َ َ ٍ LJ́ˬʔͲ َ ُ ْ ِ ( “Bir kötülüğün cezası, ona denk bir kötülüktür” 371 Yani ceza işlenen suç kadardır. Fazlası zulüm olur. Allah Tealâ zulümden münezzehtir. LJ̑LJ˙̤ا LJ́ʉ͎ ɬʉʔ̑ҙҏ ً َ َ َ ْ َ ٖ ٖ ( ِ َ) “Orada çağlar boyu kalırlar” 372ayetinde belirtildiği üzere 364 Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an’daki İslam, İstanbul 1992, s. 560. 365 Abduh, Muhammed, el-A’mâlü’l-Kâmile, (Nşr. Muhammed Amâre), Beyrut 1973, III/460; Krş. Özervarlı, M. Sait, Kelamda Yenilik Arayışları (XIX yüzyıl sonu XX yüzyıl başı), İSAM Yayınları, İstanbul 1998, s. 119-120. 366 Reşit Rıza, a.g.e., VIII/69 vd. 367 Salih, Subhi, a.g.e., s. 178. 368 Bkz. En’am, 6/128; Hûd, 11/107. 369 Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı (Meal-Tefsir), Çevirenler: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul 2002, s. 254. 370 Esed’in yaklaşımı ile ilgili olarak bkz. a.g.e, s. 1226. Hadisle ilgili olarak bkz. Buhari, İman, 15. 371 Şura, 42/40. 372 Nebe, 78/23. 65 suçlular, suç derecelerine göre cehennemde devirlerce, milyonlarca yıl kalsalar da sonunda azaptan kurtulurlar”373 Yine Ateş, kâfirlerin bir gün cehennemden çıkacağı umulur der ve şöyle devam eder: “… İşte nasıl büyük günah işleyen mümine, yapılacağı bildirilen sonsuzluk azabı sonunda kaldırılıyorsa, kamu cehennem halkı için olan “hulûd” azabı da öyle kaldırılır. Çünkü vaîd ve te’bid arasında bir fark yoktur. (Esasen ayetlerdeki te’bid ve hulûd, sonsuzluk değil, uzun çağlar, devirler anlamındadır). Nefsine rahmeti öngören, rahmeti gazabını geçmiş bulunan merhametlilerin en merhametlisi Allah’ın bu ezeli rahmeti gereği, bir gün kamu cehennem halkından azabı kesmesi de umulur. Eğer kâfir, Allah’ın rahmetinin ne derece bol olduğunu bilseydi, O’nun rahmetinden umut kesmezdi.”374 Daha önce zikrettiğimiz gibi Bayraktar Bayraklı da, sonlu günah işleyen insanoğlunun sonsuz azaba çarptırılmasının, Allah’ın merhametine ters düşeceği ve Allah’tan başka hiçbir şeye sonsuzluk sıfatı verilemeyeceği düşüncesinden hareketle cehennemin sonsuz olamayacağı kanaatini taşıdığını görmekteyiz.375 Cehennemin son bulacağını söyleyenlerin görüşlerine değindikten sonra, şimdi de konu ile ilgili öne sürülen delilleri değerlendirmeye çalışacağız. b) Cehennemin Fani Olduğunu Söyleyenlerin Delilleri İbn Kayyım, cehennemin ve dolayısıyla oradaki azabın devam etmeyeceği iddiasını ispatlamak için kapsamlı sayılabilecek delillendirme faaliyetinde bulunmuştur. Gerek İbn Kayyım’ın gerekse cehennem ve azaplarının son bulacağını söyleyen diğer düşünürlerin bu husustaki delillerini şöyle sıralayabiliriz: 1) Yüce Allah, cennet nimetlerinin devamını, bekasını, bitip tükenmeyeceğini haber vermiş, fakat cehennem hakkında, ehlinin orada muhalled (sürekli) olduklarını, oradan çıkamayacaklarını, ne ölecekleri ne de yaşayacaklarını, üzerlerine kapılarının kapatılıp sürgüleneceğini; azabın sargın, dolaşık, oturaklı, 373 Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, IV/332. 374 Ateş, a.g.e., IV/337-338. 375 Bayraklı, a.g.e., IX/ 315-316. 66 usanmaz olduğunu söylemiş, ama bitip tükenmeyeceğini söylememiştir. İki ifade arasındaki fark açıktır.376 Kâfirlerin cehennemden çıkmayacaklarını ve azaplarının hafifletilmeyeceğini bildiren ayetler ise, cehennemin yok olmayacağını değil, cehennemin var oldukça azabın devam edeceğini gösterir.377 Nitekim cehennem yok olunca azabın devam etmesi mümkün değildir. Binaenaleyh mutlak olan bu nevi ayetleri dikkate alarak azabın hiçbir zaman sona ermeyeceğine hükmetmek isabetli sayılmaz.378 2) Üç ayette cehennemden söz ederken, onun ebedi olmadığı anlamını veren bir ifade kullanılmıştır. Bunlar: ɷˬͫا ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɨ˜̋ǍʔͲ رLJ˶ͫا ُ ј َ َ َ َ َ ѓِ ٖ ٖ ѓ ِ َ ْ ُ ٰ ْ ( ُ ) “Allah’ın dilediği hariç, içinde ebedi kalacağınız yer, ateştir” 379 , و Ǩʉ͎ز LJ́ʉ͎ ɨ́ͫ رLJ˶ͫا ȅˏ͎ اǍ˙ َ ̶ ɬ̈Ǜͫا LJͲLJ͎) َ َ ُ َ ٌ ٖ ٖ َ ْ َ ِ ѓ ٖ ِ َ َ ُ ѓ ѓ Ɏʉ́ َ ̶ َ ٌ ٖ ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ِ َ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ َ ُǚ̈Ǩ̈ LJ˳ͫ لLJˈ͎ ɑ̑ر ѓان ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ٖ ُ ُ َ َ َ َ ِ ٌ ѓ ѓ є َ َ َ ٰ َ َ ِ ِ َ ѓ ْ َ ْ ُ ѓ واُǚˈ̵ ɬ̈Ǜͫا LJͲوا ِ ُ َ َ ٖ ѓ ѓ َ LJ˅͇ ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎ َ َ َ ٰ є َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ѓِ ِ ُ ْ َ ْ ُ ѓ ِ َ ٖ ѓ ٖ ِ َ َ ء ͈Ǩʉ ِ ْ َ ْ َ ً ُ ǛʤͲوذ ْ َ ( “Bedbaht olanlar ateştedirler, orada onların (öyle feci) nefes alıp vermeleri vardır ki. Rabbinin dilediği hariç, (onlar) gökler ve yer durdukça o ateşte ebedi kalacaklardır. Çünkü Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır. Mutlu olanlara gelince, onlar da cennettedirler. Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar orada ebedi kalacaklardır. Bu (nimetler), bitmez, tükenmez bir lütuftur” 380 ve LJ̑LJ˙̤ا LJ́ʉ͎ ɬʉʔ̑ҙҏ ً َ َ َ ْ َ ٖ ٖ ( ِ َ) 376 İbn Kayyım, Hâdî, s. 503. 377 İbn Kayyım, Hâdî, s. 500-501. 378 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 379 En’am, 6/128. 380 Hûd, 11/106-108. 67 “(Azgınlar), orada çağlar boyu kalırlar” 381 ayetleridir. Hûd suresinde geçen “gökler ve yer” kelimelerinden kastedilen, dünya hayatındaki gökler ve yerdir. Çünkü ayetin devamında belirtilen Allah’ın dilemesine bağlı istisna kaydı bunu göstermektedir. Eğer karşı grubun iddia ettiği gibi ahiretteki gökler ve yer kastedilmiş olsaydı, bu istisna aynı zamanda ahiret hayatının da sona ereceğini ifade etmiş olurdu. Hâlbuki ahiret yurdunun ebedi olduğunda, Cehm b. Safvan ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf gibi isimler dışında bütün İslam âlimleri ittifak etmişlerdir. Gerek bu ayette gerekse konuyla ilgili Nebe suresinde geçen ayette382 söz konusu edilen şakiler ve azgınlardan maksat, asi müminler değil, kâfirlerdir. Çünkü Nebe suresinde yer alan ayetin devamında azgınların azaba çarptırılmalarının sebebi açıklanmış, onların ahirette hesaba çekileceklerine inanmayan ve Allah’ın ayetlerini yalanlayan kimseler oldukları bildirilmiştir.383 Hûd suresindeki384 şakilerden maksat da kâfirlerdir.385 Zira şaki, tevhid ehli statüsü içinde mütalaa edilemez. Bunlar gibi cehennemde kalışları Allah’ın dilemesine bağlı kılınan kişilerin de kâfir olduklarını, bizzat kendilerinin itiraf ettiği ifade edilmiştir.386 Nebe suresindeki ayette yer alan “ahkâb” kelimesi ise “peş peşe gelen sonsuz devirler” manasına alınamaz. Çünkü bu, azlık bildiren çoğul (cem’u’lkılle) kelimelerinden olup sonlu yılları ifade eder.387 Ayrıca Hûd suresinde388 kâfirlere verilecek azabın göklerle yer var olduğu sürece devam edeceği bildirildikten sonra, “ancak rabbinin dilediği müstesna” buyrulmuşsa da bu istisna ile Allah Tealâ’nın azap süresini uzatmayı mı yoksa kısaltmayı mı irade edeceğine dair bilgi yoktur. Bununla birlikte aynı istisna, ardından gelen ayette cennet ehli hakkında da yapıldıktan sonra ayetin devamında “Bu (nimetler), bitmez, tükenmez bir lütuftur” denilerek cennet hayatının sonsuzluğu, kesin olarak ortaya konmuştur ki cehennem ve azapları hakkında böyle bir beyan yoktur. Buna göre 107. ayette yer alan, kâfirlerin azap süresi ile ilgili istisna, ilahi 381 Nebe, 78/23. 382 Nebe, 78/23. 383 Nebe, 78/26-28. 384 Hûd, 11/107. 385 Bkz. Tâhâ, 20/123; el-A’lâ, 87/11-12. 386 En’am, 6/128-130. 387 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/306. 388 Hûd, 11/107. 68 iradenin günün birinde bu azabı sona erdireceği, devamındaki ayette geçen cennet ehli hakkındaki istisna ve bunun devamındaki açıklama ise ilahi iradenin cennet hayatını ebediyyen sürdürme yönünde tecelli edeceği fikrini vermektedir. Bu yorum, Allah’ın rahmetinin her şeyi kuşatmış olduğu müjdesine daha uygundur.389 Nitekim ashaptan Hz. Ömer, Abdullah b. Mes’ud, Abdullah b. Amr, Ebu Said el-Hudri de söz konusu ayetteki istisna kaydını bu şekilde yorumlamış ve cehennemin bir gün sona ereceğini kabul etmişlerdir. Bahsi geçen sahâbîlerle bunların görüşüne uyan bir kısım tabiîn, bahsi geçen iki muhkem ayetin cehennemde kalışı, “ebed” ve hulûd” kelimeleriyle mutlak olarak ifade eden bütün vaîd ayetlerini tahsis ettiğini kabul etmişlerdir.390 Bu durumda kâfirlerin cehennemden çıkmayacaklarını ve azaplarının hafifletilmeyeceğini bildiren ayetler ise cehennemin yok olmayacağını değil cehennem var oldukça azabının devam edeceğini gösterir. Yani cehennem yok olunca azabın devam etmesi mümkün değildir. Binaenaleyh mutlak olan bu nevi ayetleri dikkate alarak azabın hiçbir zaman sona ermeyeceğine hükmetmek isabetli olmaz.391 3) Azabın ebedi olacağı konusunda ümmetin ihtilafı vardır. Zira ashap, tabiîn, tebeü’t-tâbiîn ve her asrın ulemasından az da olsa bir grup azabın ebedi olmadığı görüşünü savunmuşlardır. Öyleyse bu görüş bid’at değildir.392 4) Allah Tealâ, kıyamet gününde cennet için yeni bir halk yaratıp onları cennete sokacağını bildirmiş, fakat cehennem hakkında böyle bir haber gelmemiştir. Gerçi ravi, cennet hakkındaki bu ifadeyi, cehennemin durumunu anlattıktan sonra zikretmiştir ama bu, ravinin rivayetteki hatasıdır. Buhârî, bu vasfın cennet hakkında olduğunu tasrih etmiştir: Hadisin aslı şöyledir: “Cennet ile ateş (cehennem, Allahın huzurunda) tartışırlar. Ateş: Bana büyüklenenler, zorbalık yapanlar gönderiliyor, ben daha üstün kılındım, diyerek cennete karşı övünür. Cennet de: Neden hep bana halkın zayıfları, horlanan insanları geliyor? Der. Yüce Allah cennete: 389 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/306. 390 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/306. 391 İbn Kayyım, Hâdî, s. 492-498. 392 İbn Kayyım, , Hâdî s. 500. 69 —Sen benim rahmetimsin, seninle dilediğim kullarıma rahmet ederim, der. Ateşe de der ki: —Sen de benim azabımsın, seninle de dilediğim kullarıma azabederim. İkisi de dolar ama ateş dolmak bilmez. Nihayet Allah Tealâ, gelip de ayağını ateşin üstüne koyunca ateş: Yeter, yeter! der, etrafı toplanır, büzülür. Allah hiçbir yaratığına zulmetmez. Cennete gelince Allah onun için yeni bir halk yaratır.”393 Ahmed İbn Hanbel (v. 241/855)’in Müsnedinde bu hadisin son kısmı daha açıktır: “İçine insanlar atıldıkça cehennem: Daha yok mu? der. Nihayet Yüce Allah, ona gelip ayağını koyunca cehennem: yeter, der. Cennete gelince halkı, Allah’ın kalmalarını istediği kadar orada kalırlar. Sonra Allah, onun için dilediği bir halk yaratır” 394 5) Cennet Allah’ın rahmetinin, cehennem gazabının gereğidir. Allah’ın rahmeti, gazabına galiptir, onu geçer. Nitekim Ebu Hureyre’nin rivayet ettiği bir hadiste Hz. Peygamber: “Allah varlıkları yarattığı zaman, yanında, Arş’ın üstüne koyduğu bir kitaba şunu yazdı: rahmetim gazabımı yenecektir!”395 Bu durumda rızası gazabını geçmişse, rızanın gereği ile gazabın gereğini bir tutmak doğru olmayacaktır.396 Kaldı ki rahmeti bütün varlıkları kuşatmış olan Allah, yaratıklarına rahmet sıfatıyla muamele edeceğini vaad etmiş,397 rahmetinin dünyada olduğu gibi ahirette de gazabını geçeceğini haber vermiş,398 yüce zatını güzel isim ve sıfatlarıyla tanıtırken kullarına karşı şefkatli olduğunu ısrarlı bir şekilde vurgulayan isim ve sıfatları bulunduğuna dikkat çekmiştir.399 6) İlahi rahmet dünyada gazabını aşmıştır. Yüce Allah, rahmet sıfatıyla tecelli ederek kullarını hayat sahnesine çıkarmış, kendilerine türlü nimetler vermiş, günah işlemelerine rağmen lütfunu esirgememiştir. Eğer günahlarından dolayı kullarını 393 Buhârî, Tevhid 25, XVI/7322. 394 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., III/13. 395 Tirmizi, Da’avât 9, s. 768; İbn Mace, Mukaddime 13, I/63. 396 İbn Kayyım, Hâdî, s. 504. 397 En’am, 6/12; Mü’min, 40/17. 398 Buhari, Tevhid 55, XVI/7426. 399 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 70 cezalandıracak olsaydı dünyada canlı bir varlık bırakmazdı.400 Dünyada her yaratığa şamil olan bu ilahi rahmet, ahiretteki rahmetin yüzde biri olduğuna göre401 ahiretteki rahmetinin gazabını aşmaması nasıl mümkün olur.402 Azap ebedi olursa ve ilahi rahmet kâfirleri kapsamına almazsa, bu rahmetin her şeyi kuşattığı ve gazabı aştığı nasıl söylenebilir.403 7) Esmâ-i Hünsâdan, inkarcılarla isyankarları cezalandıracağına işaret eden “müntakîm” ile eş anlamda “kahhâr” ismi dışında kalanlar Yüce Allah’ın affediciliğini, müşfik, rahmân ve rahîm oluşunu tekit eden isimlerdir. Esmâ-i Hünsâ içinde gafûr, gaffâr, rahmân ve rahîm isimleri bulunmasına karşılık muâkıb (ceza veren), gadbân (gazap eden) ve muazzib (azap eden) isimlerinin yer almayışı, cehennemin ve azaplarının ebedi olmadığını gösteren bir delil olarak kabul edilmelidir. Zira rahmet, O’nun zatından ayrılmayan kadîm ve ezeli bir sıfattır. Azap ise, O’nun isim ve sıfatlarından olmayıp kulların yaptıkları kötülüklere karşılığını veren “adl” sıfatına bağlı fiilin bir sonucudur.404 Rahmet ve rahmetin gereği olan şey, bizzat maksuddur. Bunların kendisi istenir, var olması arzu edilir. Ama gazabın kendisi ve gereği bizzat arzu edilen şey değildir. Bunlar, başka bir nedenle (ıslah ve terbiye etmek maksadıyla) arzu edilir. Gazap ve gereği, gaye değil, vasıta olduğu için rahmet ve gereği, gazap ve gereğine galiptir.405 9) Cehennem, mü’minleri korkutmak, günahkârları ve suçluları hatalarından temizlemek için yaratılmıştır. Şayet kul, burada nâsuh tevbesiyle günahlarından temizlenirse, ahirette ateş ile temizlenmesine gerek kalmaz. O da kendilerine: ɬ̈ǚͫLJ̥ LJǍˬ̥دLJ͎ ɨʓʒ̈́ ɨ˜ʉˬ͇ مҨҞ̵) َ ٖ ُ ِ ِ َ ُ َ َ ٌ ُ َ ْ َ ْ ْ ْ ْ ُ َ َ ( “Selam size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedi kalmak üzere girin buraya” 406 denilecek olan iyilerle beraber bulunur. Fakat burada tevbe ile temizlenmeyen ruhlar, 400 Bkz. Nahl, 16/61; Fâtır, 35/45. 401 Bkz. Buhari, Rikak 19, XIV/6399. 402 İbn Kayyım, Hâdî, s. 509-510. 403 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 264; İzmirli, Nârın Ebediyeti ve Devamı Hakkında Tedkîkât, s. 9, 30. 404 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 405 İbn Kayyım, Hâdî, s. 504-505. 406 Zümer, 39/73. 71 kirlerinden temizlenmek için ateşe atılırlar. Onların ateşte kalması, kirlerinden arınmalarını sağlar. Çünkü ateş, temizleyicidir. Kirlerden tam temizlenince de ateşten çıkarılırlar. Nitekim Allah Tealâ kullarını, kendisini birleme istidadıyla yaratmıştır. Şayet onlar dünyada bu kabiliyetleri üzere kalsalar, tevhidden ayrılmazlar. Fakat çeşitli nedenler bu fıtratı bozar. Bundan dolayı da cehenneme girecek insan sayısı, cennete girecek olanlardan daha fazladır. 407 Bununla birlikte Allah Tealâ, gereksiz yere kullarına azap etmekten zevk almaz. Nitekim ayette; ɨʓ˶Ͳوا ɨ̒Ǩ˜ َ ̶ ان ɨ˜̑اǛˈ̑ ɷˬͫا ɡˈˏ̈ LJͲ ْ ْ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ٰ ُ ْ َ ُ ْ ِ ِ ِ ј َ ُ ُ ( ْ ) “Eğer siz iman eder ve şükrederseniz, Allah size neden azap etsin” 408 denilmiştir. Kullar, üzerinde yaratıldıkları doğal dini bozup ruhlarını kirlettiklerinden dolayı, o ruhların temizlenmesi gerekmektedir. İşte cehennem, ruhlara sinen şirk, günah kirlerini giderip onları temizlemek için yaratılmıştır. Ama azabı gerektiren sebep ortadan kalkınca azabın kendisi de kalkar, sadece rahmetin gereği olan cennet kalır.409 10) Allah’ın her işi, hikmet, rahmet ve adaletten kaynaklanır. Allah boş iş yapmaz, zulmetmez. Allah bu tür eksikliklerden münezzehtir. Böyle olunca, Allah’ın kullarına azap etmesi, ruhlarına yapışan kirlerin giderilmesi için, rahmetinin gereği ise, bu azabın hikmeti açıktır. Azap bu hikmete dayalı olduğuna göre arzu edilen hikmet gerçekleşince azap da kalkar. Kendisinin sonsuzluğu gibi, kullara sonsuzca azap etmek, Allah’ın hikmetine aykırıdır. Şayet azap, kulların kendi yararları için yapılıyorsa, sonsuzca azap içinde kalmaları onların yararına değildir. Eğer azap, velilerinin nimetlerini daha da artırmak için yapılıyorsa, bu da azabın ebedi olmasını gerektirmez. Allah’ın velileri, atalarının, evlatlarının, eşlerinin sürekli azap içinde kalmasından huzur duymazlar.410 11) Allah Tealâ, azap ettiklerine, bu azaptan önce rahmet etmiştir. Çünkü onları rahmetiyle yaratmış, beslemiş, büyütmüş, sağlıkla yaşatmış, doğru yola 407 İbn Kayyım, Hâdî, s. 505. 408 Nisa, 4/147. 409 İbn Kayyım, Hâdî, s. 505-506. 410 İbn Kayyım, Hâdî, s. 516-517. 72 iletmek için onlara elçiler göndermiştir. Gazap ve azap sebepleri, rahmet sebeplerinden sonra gelir. Allah’ın yaratıklarına rahmeti, gazabından öncedir.411 İnsanları günahları sebebiyle cezalandırmak yerine affetmek, adalet yerine lütufla muamele etmek Allah Tealâ’ya daha çok yaraşır. Nitekim O, bütün günahları affedeceğini müjdelemiştir. Şirki bağışlamayacağını beyan etmesi ise affetme tarzının değişik olmasıyla ilgili bir husustur. Yani bazı günahları azap etmeden affeder, şirki de azap ettikten sonra affeder.412 Zira Allah’ı inkâr edip ona ortak koşmanın kul üzerindeki menfi tesirlerini gidermek azap etmeyi gerektirebilir. Uzun devirler boyunca uygulanan azap sonunda hastalığın iyileşmesi ve günah kirlerinin temizlenmesiyle azabın da sona ermesi gerekir. Zira azap böyle bir gaye taşıyorsa maksat hasıl olmuştur, kahrının tecellisi gibi bir sebepten ötürü ise o da gerçekleşmiştir. Buna göre ebedi olarak devam edecek elim bir azapta hiçbir hikmet ve fayda yoktur. Allah ise hikmetsiz ve abes iş yapmaktan münezzehtir. Buna ilaveten Kur’an-ı Kerim’de inkârcıların yeniden dünyaya gönderilmeleri halinde bile küfür ve isyanlarına devam edeceklerinin belirtilmesi, uzun devirler boyunca azap görmelerinden önceki durumlarıyla ilgilidir. Asırlarca azap gördükten sonra kâfirlerin inkâra devam etmeleri muhtemel değildir, çünkü ateş onların inkârcı halini yok edecektir. Aksi takdirde inkârın insana ait zâti bir vasıf kabul edilmesi ve bu sebeple insanın ondan sorumlu tutulmaması gerekir.413 12) Azaptan söz eden ayetler onu “bir gün”ün azabı olarak niteler. “Bir gün”ün süresi hakkında çeşitli görüşler ileri sürmek mümkün olsa da “gün”ün belirli bir zaman parçası olduğu muhakkaktır. Buna karşılık naslar cennet nimetleri için “bir günün nimeti” tarzında bir ifade kullanmamaktadır. Bu da azabın geçici, nimetinse devamlı olduğunu gösteren delillerden biridir. Bununla birlikte sahih hadislere göre kıyamet günü, elli bin yıldır. Azap ehlinin azap içinde kalma süreleri de suçlarına göre değişir.414 411 İbn Kayyım, Hâdî, s. 517. 412 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 304. 413 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 414 İbn Kayyım, Hâdî, s. 518. 73 13) Kur’an-ı Kerim, kötülüğün cezasının misli bir ceza olacağını bildirmektedir. Öyleyse Allah’a ömür boyu isyan eden bir kulun geçirdiği bu ömre karşılık sonsuza dek azap görmesi zulüm olur.415 Nitekim ebedi olarak sürecek azap, ilahi adalete aykırıdır. Çünkü kısa bir ömür içinde işlenen sonlu günahlara verilecek olan cezanın da sonlu olması gerekir. Allah Tealâ, verecekleri cezaların suçlara denk olmasını kullarına emretmiş ve cezalandırmada aşırı gitmelerini yasaklamışken kendisinin, ebediyete nispetle çok kısa bir süreyi kapsayan dünya hayatında suç işleyenleri, sonu gelmeyen bir azapla cezalandırması makul değildir.416 14) Sonsuzca azap edeceği yaratıklar yaratması, hâkimlerin hâkimi, adillerin adili Allah’ın hikmetine uygun değildir. Kuluna azabı da aslında yine onun kendi yararınadır. Azapta Allah’ın bir yararı olamaz. Dünyada kullarının yararı için koyduğu şer’i cezaların bir miktarı olduğu gibi, ahiretteki azabın da bir miktarı olmalıdır.417 15) Yüce Allah’ın büyük günah işleyen müminlere hulûd azabı vaat etmesi, bunu te’bid (ebedilik) ile de kayıtlaması, bu azabın bir gün kesilip bitmesine aykırı değildir. Nitekim Yüce Allah: ابǛ͇ ɷͫو LJ́ʉ͎ اًǚͫLJ̥ راLJَ͵ ɷˬ̥ǚ̈ ودهُṳ̈̌ ǚˈʓ̈و ɷͫǍ̵ور ɷˬͫا ȵˈ̈ ɬͲو( ٌ َ َ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ٖ ِ ِ َ ً ُ َ ْ ُ ْ ْ َ َ ѓ ُ ј ِ ɬʉ́Ͳ ٌ ُ ٖ ( “Kim Allah’a ve Peygamberine karşı isyan eder ve sınırlarını aşarsa Allah onu, devamlı kalacağı bir ateşe sokar ve onun için alçaltıcı bir azap vardır” 418 demiştir. İşte nasıl büyük günah işleyen mümine uygulanacağı bildirilen sonsuzluk azabı, sonunda kaldırılıyorsa, kamu cehennem halkı için olan hulûd azabı da öyle kaldırılır. Çünkü iki va’îd ve te’bid arasında bir fark yoktur (esasen ayetlerdeki te’bid ve hulûd, sonsuzluk değil, uzun çağlar, devirler anlamındadır). Nefsine rahmeti ön 415 İbn Kayyım, Hâdî, s. 518; Bayraklı, a.g.e., s. IX/316. 416 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/308. 417 İbn Kayyım, Hâdî, s. 518-519. 418 Nisa, 4/14. 74 gören, rahmeti gazabını geçmiş bulunan merhametlilerin en merhametlisi Allah’ın bu ezeli rahmeti gereği, bir gün bütün cehennem halkından azabın kesilmesi de umulur. Eğer kâfir Allah’ın rahmetinin ne derece bol olduğunu bilseydi, o’nun rahmetinden ümidini kesmezdi. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Allah rahmeti yarattığı gün, onu yüz rahmet yaptı, doksan dokuz rahmeti kendi yanında bıraktı, yaratıklara sadece bir rahmet verdi. Eğer kâfir, Allah katında bulunan bütün o rahmeti bilmiş olsa, cennetten ümidini kesmezdi; mümin de Allah katında bulunan bütün azabı bilseydi ateş (e girmeyeceğin)den emin olmazdı.”419 16) Bazı hadislerde belirtildiğine göre420 cennete girecek olanlar işledikleri ameller sebebiyle değil, Allah’ın rahmet ve ihsanı sayesinde bu nimete nail olacaklardır. Buna göre cehennem ehlinin de ilahi bir lutfa mazhar olmaları gerekir.421 17) Azap, inkâr ve isyan edenlere yönelik bir vaîddir. Ehl-i sünnet âlimlerinin de kabul ettiği gibi Allah’ın vaîdinden dönmesi mümkün olup bu, lütufkârlığına ve affediciliğine daha uygundur. Nitekim Cenâb-ı Hak Kur’an’da va’dinden dönmeyeceğini açıkladığı halde vaîdinden dönmeyeceğini bildirmemiştir. Şu halde vaîdini yerine getirip getirmemesi ilahi iradesine bağlıdır. Vaîdinden dönen övgüye layık olur. Allah Tealâ ise her türlü övgüye en çok layık olandır. Yerine getirilmesi ile getirilmemesi açıkça belirtilmeyen bir vaîdde bulunması ise insanları kötülükten alıkoyup iyiliğe yönelmelerini sağlama gayesine yönelik olmalıdır.422 18) Hadislerde, hiçbir hayır işlemeyen ve azaptan kurtulmak isteğinde bulunan cehennemliklerin buradan çıkarılacakları bildirilmiştir.423 Bunu bütün azap görenlere genellemek mümkündür.424 Görüldüğü gibi cehennemin ve azaplarının bir gün sona ereceğini söyleyenler bazı ayetlere, özellikle En’am ve Hûd surelerinde yer alan istisnalara425 , 419 İbn Mace, Mukaddime 13, I/63. 420 Bkz. Buhâri, Rikâk 18, XIV/6396-6397; Müslim, Münafikun 71, IV/2169. 421 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 422 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 423 Buhârî, Tevhid 24, XVI/7301 ; Tirmizî, Sıfatü Cehennem, 10, 584. 424 İbn Kayyım, Hâdî, s. 501. 425 En’am, 6/128; Hûd, 11/106-108. 75 ayrıca Nebe suresinde “sınırlı bir zaman dilimi” anlamına gelen “ahkâb” kavramına, adalet ilkesine ve ilahi rahmetin gazabını kuşattığı inancınca dayanırlar.426 Şimdi de cehennem ve azaplarının ebedi olduğunu söyleyenlerin delillerini incelemeye çalışacağız. C. CENNET ve CEHENNEMİN İKİSİNİNDE EBEDİ OLDUĞU GÖRÜŞÜ Cehennemin ve kâfirlere uygulanacak olan azabın ebediliği konusunda her ne kadar Cehm b. Safvân ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf dışındaki bütün İslam bilginlerinin bu azabın ebediliği hakkında ittifak ettiği nakledilirse de427 esasında konu ile ilgili tam olarak bir ittifak veya icmâdan söz etmenin oldukça zor olduğu görülmektedir. Çünkü İslamiyet’in ilk dönemlerinden bugüne kadar kadar, farklı görüşleri benimseyen âlimlerin olduğu ortadadır. 428 Nitekim yukarıda açıklamaya çalıştığımız gibi cehennemin ebedi olmadığını söyleyenler günümüzde de azımsanmayacak kadar çoktur. Bu görüşü savunanların, düşüncelerinin doğru olduğunu ispatlamak için ortaya koydukları delilleri yukarıda açıklamaya çalıştık. Cehennem ve azaplarının ebedi olduğunu savunanlar da, konu ile ilgili birçok delil sunarak görüşlerini ispat etmeye gayret etmişlerdir. İşte bu deliller de şöyledir: 1) Cehennemin Ebedi Olduğunu Söyleyenlerin Delilleri Cennet ve nimetleri ile birlikte cehennem ve azaplarının da ebedi olduğunu söyleyenlerin delillerini şöyle sıralayabiliriz: 1) Kur’an-ı Kerim’de kâfirlerin ebedi olarak cehennemde kalacakları özellikle “hulûd” ve “ebed” kelimeleriyle ifade edilmiş, azaplarının hafifletilmeyeceği, aksine artırılacağı, azabı tatmaları için derilerinin veya vücutlarının devamlı surette yenileneceği ve hiçbir şekilde cennete giremeyecekleri belirtilmiştir.429 426 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232. 427 el-Eş’arî, a.g.e., s. 340. 428 Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, VII/232. 429 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 209-227. 76 اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɨ˶̣́ رLJَ͵ ɷͫ ѓنLJ͎ ɷͫǍ̵ور ɷˬͫا ȵˈ̈ ɬͲو (َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٖ ٖ ѓ ِ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ِ ُ ј ِ ( ْ ْ “Kim Allah ve Resulüne karşı gelire, bilsin ki ona, (kendi gibilerle birlikte) içinde ebedi kalacakları cehennem ateşi vardır.”430 اǨʉˀَ͵ ҙҏو LJʌͫو ونُǚʤ̈ ҙҏ اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥) ً ٖ َ َ َ َ َ َ َ َ ѐ ِ ِ َ ِ َ ( ٖ ٖ َ “(Onlar) orada ebedî olarak kalacaklar, (kendilerini koruyacak) ne bir dost ne de bir yardımcı bulacaklardır.”431 Ǩˏˉ̈ ɬˬ͎ رLJˏ͛ ɨو اǍ̒LJͲ ɨ̓ ɷˬͫا ɡʉʒ̵ ɬ͇ واǚ̿و واǨˏ͛ ɬ̈Ǜͫا ѓان( َ ٖ ُ ِ ْ є َ َ َ َ َ َ ْ ْ ْ َ َ ٌ ѓ ُ ُ َ ُ َ ُ ѓ ِ ِ ј ِ َ َ ٖ ѓ ɨ́ͫ ɷˬͫا ْ ُ َ ُ ( ј “İnkâr edip Allah yolundan alıkoyanları ve sonra da kâfir olarak ölenleri Allah asla bağışlamaz.” 432 (ءLJʷ̈ ɬ˳ͫ ɑͫذ دون LJͲ Ǩˏˉ̈و ɷ̑ كǨʷ̈ ان Ǩˏˉ̈ ҙҏ ɷˬͫا ѓان ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ْ ِ ِ ٰ َ ْ ْ ُ ٖ ُ َ ُ ِ ِ ِ َ ј ْ ْ َ َ َ ِ) “Allah, kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz; bundan başkasını, (günahları) dilediği kimse için bağışlar.”433 Ǩ̤ ǚ˙͎ ɷˬͫLJ̑ كǨʷ̈ ɬͲ ɷ͵ا( ѓ َ ْ َ ِ ѓ َ ِ ِ ј ِ ْ ْ ɬʉ˳ͫLJˆˬͫ LJͲو رLJ˶ͫا ɷ̋وLJͲو ɼ˶ʤͫا ɷʉˬ͇ ɷˬͫا م َ َ َ َ َ ٖ َ َ ُ َ ْ ُ ِ ِ ѓ ْ ُ َ ѓ ѓ ُ ُ ٰ َ ْ ِ ْ َ ј ٍ ɬͲ ا͵LJˀر َ ْ َ ْ ِ ( “Biliniz ki kim Allah'a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zalimler için yardımcılar yoktur” 434 430 Cinn, 72/23. 431 Ahzâb, 33/65. 432 Muhammed, 47/34. 433 Nisa, 4/48. 434 Maide, 5/72. 77 Ǩˏ͛ ɬ̈Ǜͫا ѓان( ُ َ َ َ ٖ ѓ ِ ɨLJ˶ͫǚ̑ ɨدǍˬ̣ Ȉʤˁَ͵ LJ˳ˬ͛ راLJَ͵ ɨ́ʉˬˀُ͵ فǍ̵ LJ˶̒LJ̈LJ̑ وا ْ ْ ْ ْ ُ َ ُ ٖ َ ْ ِ ѓ َ َ َ ُ ْ ُ ِ ُ َ ً ْ ѓ ِ ُ َ َ ِ ٰ ابǛˈͫا اǍ͘وǛʉͫ LJǨʉ͈ داǍˬ̣ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ ِ َ ْ َ ً ُ ( ُ “Şüphesiz ayetlerimizi inkâr edenleri gün gelecek bir ateşe sokacağız; onların derileri pişip acı duymaz hale geldikçe, derilerini başka derilerle değiştiririz ki acıyı duysunlar! Allah daima üstün ve hakîmdir.”435 ɨʉ˙Ͳ ابǛ͇ ɨ́ͫو LJ́˶Ͳ ɬʉ̣رLJʦ̑ ɨ LJͲو رLJ˶ͫا ɬͲ اẠ̌Ǩʦ̈ ان ونُǚ̈Ǩ̈ ٌ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ ٖ َ ُ ٌ ُ َ ْ ْ َ ْ ِ ِ ٖ ِ ِ ْ َ ِ ѓ ُ ْ َ َ ٖ ( ) “Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”436 ɬʉʒ̇LJˉ̑ LJ́˶͇ ɨ LJͲو َ َ َ َ ٖ ِ َ ِ ( ْ َ ُ ْ ) “Onlar (kâfirler) oradan (cehennemden) bir daha da ayrılmazlar.”437 رLJ˶ͫا ҙҏا ةǨ̥ҙҏا ȅ͎ ɨ́ͫ ȫʉͫ ɬ̈Ǜͫا ɑʈـͫاو ُ ѓ ٖ ѓِ ِ َ ِ ِ ٰ ْ ْ ُ َ َ َ َ ْ ѓ َ ِ ( ٰ ُ ) “İşte onlar, ahirette kendileri için ateşten başka hiçbir şeyleri olmayan kimselerdir.”438 LJ˙̈Ǩ̈́ ɨ́̈ǚ́ʉͫ ҙҏو ɨ́ͫ Ǩˏˉʉͫ ɷˬͫا ɬ˜̈ ɨͫ اǍ˳ˬͅو واǨˏ͛ ɬ̈Ǜͫا ѓان ً ْ َ( ٖ َ ْ ْ ْ ْ ُ َ َ ُ َ ُ َ َ ِ ِ َ َ َ ُ ِ ِ َ َ ُ َ ِ ُ ј ِ َ َ ѓ َ Ɏ̈Ǩ̈́ ҙҏا ٖ َ ٖ َ ѓِ اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɨ˶̣́ َ َ َ َ َ َ ٖ ٖ ѓ ِ َ ( َ “İnkâr edip zulmedenleri Allah asla bağışlayacak değildir. Onları (başka) bir yola iletecek de değildir. Ancak orada ebedî kalmak üzere cehennem onları yoluna (iletecektir).” 439 435 Nisa, 4/56. 436 Maide, 5/37; Bakara, 2/167. 437 İnfitar, 82/16. 438 Hûd, 11/16. 439 Nisa, 4/168-169. 78 ɨ ҙҏو ابǛˈͫا ɨ́˶͇ Ʉˏʦ̈ ҨҞ͎ ةǨ̥ҙҏLJ̑ LJʉ͵ǚͫا َةǍʉʥͫا واǨʓ̶ا ɬ̈Ǜͫا ɑʈـͫاو ْ ُ َ َ ْ ْ ) َ َ ُ ُ ُ ُ ُ َ ُ َ َ َ َ ْ ѓ َ َ є َ َ ٰ ُ ِ ِ ٰ ْ ِ ْ ْ ٰ َ َ ٖ ѓ ِ َ ̈˶Ǩˀون ُ َ ْ ُ ( “İşte onlar, ahirete karşılık dünya hayatını satın alan kimselerdir. Bu yüzden ne azapları hafifletilecek ne de kendilerine yardım edilecektir.”440 (اǨʉˈ̵ ɨLJَ͵زد Ȉʒ̥ LJ˳ˬ͛ ɨ˶̣́ ɨ́̈وLJͲ ً َ ٖ ُ َ ْ ْ ْ ِ ُ ْ َ َ ُ َ ُ َ ѓ ѓ َ ٰ ْ ) “Onların varacağı yer cehennemdir ki, ateşi yavaşladıkça onun alevini artırırız.”441 ɬͲ ɨ́˶͇ Ʉˏʦ̈ ҙҏو اǍ̒Ǎ˳ʉ͎ ɨ́ʉˬ͇ ȅˁ˙̈ ҙҏ ɨ˶̣́ رLJَ͵ ɨ́ͫ واǨˏ͛ ɬ̈Ǜͫوا ْ ْ ْ ْ( ِ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ѓ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ْ ِ َ ْ ٰ ѓ ѓ ٖ َ ُ َ َ LJ́̑اǛ͇ َ ِ َ ( َ “İnkâr edenlere de cehennem ateşi vardır. Öldürülmezler ki ölsünler, cehennem azabı da onlara biraz olsun hafifletilmez.”442 نǍʶˬʒͲ ɷʉ͎ ɨو ɨ́˶͇ Ǩʓˏ̈ ҙҏ َ ُ ُ ِ ْ ُ َ ُ ُ ِ ٖ ѓ ْ ْ ُ َ ْ َ ( َ) “(Azap) kendilerinden hiç hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde umutsuzdurlar.” 443 ابǛ͇ اǍ͘وذو ɨ͛LJ˶ʉʶَ͵ LJ͵ا اǛـ ɨ˜ͲǍ̈ ءLJ˙ͫ ɨʓʉʶَ͵ LJ˳̑ اǍ͘وǛ͎) َ َ َ ٰ ُ َ َ ٖ ٖ ُ ُ َ ُ َ َ َ ْ ْ ْ ْ ُ ѓ َ ِ ُ ِ ِ َ ُ LJ˳̑ ǚˬʦͫا ِ َ ِ ِ ْ ُ ْ نǍˬ˳ˈ̒ ɨʓ˶͛ َ ُ َ ْ ْ ( َ ُ ْ ُ “(O gün onlara şöyle diyeceğiz:) Bu güne kavuşmayı unutmanızın cezasını şimdi tadın bakalım! Doğrusu biz de sizi unuttuk; yaptıklarınızdan ötürü ebedî azabı tadın!” 444 440 Bakara, 2/86. 441 İsra, 17/97. 442 Fatır, 35/36. 443 Zuhruf, 43/75. 444 Secde, 32/14; Casiye, 45/34. 79 LJ˶ͫا ɨ́̋وLJ˳͎ اǍ˙ʶ͎ ɬ̈Ǜͫا LJͲوا ѓ ٖ ) ُ ُ َ َ َ ٰ ُ ْ َ َ َ َ ѓ ѓ ɡʉ͘و LJ́ʉ͎ واُǚʉ͇ا LJ́˶Ͳ اẠ̌Ǩʦ̈ ان ارادوا LJ˳ˬ͛ ر َ ٖ ٖ ٖ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ِ ُ َ ُ ُ ْ ْ ُ ُ ѓ نǍ̑Ǜ˜̒ ɷ̑ ɨʓ˶͛ ىǛͫا رLJ˶ͫا ابǛ͇ اǍ͘ذو ɨ́ͫ َ ُ ُ ѕ َ َ ُ ٖ ُ ٖ ѓ ِ ْ ْ ْ ُ ِ ѓ َ َ َ ( ُ ُ “Yoldan çıkanların ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine: Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın! denir.”445 ونǨˆ˶̈ ɨ ҙҏو ابǛˈͫا ɨ́˶͇ Ʉˏʦ̈ ҙҏ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ ) ُ ُ َ ْ ْ ُ َ َ ُ ُ ُ ُ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ѓ َ َ ٖ ٖ ِ ( “Onlar ebediyen lânet içinde kalırlar. Artık ne azapları hafifletilir ne de onların yüzlerine bakılır.” 446 َ(و LJͲاǨ͈ نLJ͛ LJ́̑اǛ͇ ѓان ɨ˶̣́ ابǛ͇ LJ˶͇ فǨ̿ا LJ˶̑ر نǍͫǍ˙̈ ɬ̈Ǜͫا ً َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ِ ѓ ѓ ْ ٖ َ َ ِ ُ ѓ ( ُ ѓ “Ve şöyle derler: Rabbimiz! Cehennem azabını üzerimizden sav. Doğrusu onun azabı gelip geçici değil, devamlıdır.”447 ̑اǛ͇ ҙҏا ɨَ͛ǚ̈ǩَ͵ ɬˬ͎ اǍ͘وǛ͎) ً َ ُ َ ѓِ ْ ْ ُ ٖ (LJ َ َ ُ َ “Tadın! Bundan sonra yalnızca azabınızı artıracağız.”448 LJˀʉʥͲ LJ́˶͇ ونُǚʤ̈ ҙҏو ɨ˶̣́ ɨ́̈وLJͲ ɑʈـͫاو ً ٖ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ْ َ ِ َ ѓ َ ْ ٰ َ ْ ِ ( ٰ ُ ) “İşte onların yeri cehennemdir; ondan kaçıp kurtulacak bir yer de bulamayacaklardır.”449 ˶̒LJ̈LJ̑ اǍ̑Ǜ͛ ɬ̈Ǜͫا ѓان َ( ِ َ ُ َ ٰ ِ ѓ َ ٖ ѓ ِ ҙҏو ءLJ˳ʶͫا ابǍ̑ا ɨ́ͫ Țʓˏ̒ ҙҏ LJ́˶͇ واǨʒ˜ʓ̵وا LJ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ِ ѓ ْ ُ ُ َ ْ ْ َ َ ُ ѓ َ ُ ْ َ َ ɬʉͲǨʤ˳ͫا ىǩʤَ͵ ɑͫǛ͛و طLJʉʦͫا ɨ̵ ȅ͎ ɡ˳ʤͫا șˬ̈ ȅʓ̤ ɼ˶ʤͫا نǍˬ̥ǚ̈ َ ُ َ َ َ َ ٖ ٖ ј ِ ِ َ ْ ْ ْ ْ ْ ْ ِ ٰ َ ِ َ ِ ِ ѕ َ ُ َ َ َ َ َ ѓ َ ُ ( ُ ْ 445 Secde, 32/20. 446 Bakara, 2/162; Nahl, 16/85. 447 Furkan, 25/65. 448 Nebe, 78/30. 449 Nisa, 4/121. 80 “Bizim ayetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı kibirlenmek isteyenler var ya, işte onlara gök kapıları açılmayacak ve onlar, deve iğne deliğinden geçinceye kadar cennete giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandırırız!” 450 ȅˉ̈́ ɬͲ LJͲLJ͎) ٰ َ ْ َ ѓ ََ وا̓Ǩ اͫǍʉʥةَ اͫǚ͵LJʉ َ َ ْ є ٰ َ ْ َ ٰ وىLJ˳ͫا ȅ ɨʉʥʤͫا ѓنLJ͎ َ ٰ ْ َ َ ْ ْ َ ِ ِ ٖ َ ( َ “Azana ve dünya hayatını ahirete tercih edene, şüphesiz cehennem tek barınaktır.”451 Yukarıda sıraladığımız ayetler ve benzeri birçok ayet452 cehennemin ebedi olduğunu ortaya koymaktadır. Dolaysıyla cehennemin ve azaplarının ebedi olmadığını söylemek ayetlere ters düşmektedir.453 2) Kur’an-ı Kerim’de ifade edildiğine göre, Allah’ın dilemesi müstesna olmak üzere gökler ve yer devam ettiği sürece azap da sürecektir.454 Ahiret hayatı ebedi olduğuna göre orada göklerin ve yerin varlığı da ebedi olacaktır. Ayette geçen “gökler” ve “yer” anlamındaki kelimelerle dünyadaki değil ahiretteki gökler ve yer kastedilmiş olmalıdır. Aynı ayette her ne kadar azabın devamı istisna kaydıyla ilahi iradeye bağlanmışsa da Yüce Allah, azabı sona erdireceğini beyan etmemiş, hatta aksini bildirmiştir. Ahiret hayatının ebedi oluşu dikkate alınırsa söz konusu istisna, “gökler ve yer olduğu müddetçe” şeklindeki ifadenin hissettirebileceği zaman sınırlandırmasını ortadan kaldırmaya yönelik olmalıdır. Aksi takdirde bir sonraki ayette aynı kayıtlarla zikredilen cennet nimetlerinin de sona ereceğini kabul etmek gerekir ki bu hem nimetlerin kesintisiz olacağına dair bilgi ile çelişir, hem de ahiretin ebediliği fikrine ters düşer. Bu durumda ilahi iradeye bağlanan istisna kaydı ebediyeti teyid edici olarak kabul edilmelidir.455 Mu’tezilî düşünürlerden Kâdî Abdülcabbar (v. 415/1024)’a göre ayetteki söz konusu ifade tevkît (vakti belirlemek) için değil, te’bid (çıkışın imkânsız olduğunu 450 A’raf, 7/40. 451 Nâziât, 79/37-39. 452 Bkz. Bakara, 2/181, 217; Al-i İmrân, 3/116; Nisa, 4/93; Maide, 5/80; En’am, 6/128; Tevbe, 9/63; Yûnus, 10/27; Hûd, 11/107; Ahzâb,33/14; Fussilet, 41/28; Muhammed, 47/15; Haşr,59/17. 453 İbn Kayyım, a.g.e., s. 498; Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 209-227. 454 Hûd, 11/107. 455 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/306. 81 göstermek) içindir. Bu tıpkı cehennemliklerin cennete giremeyeceğini bildiren, “Deve iğne deliğinden geçmedikçe ifadesinde …”456 olduğu gibidir.457 3) Azabın uzun devirler boyunca devam edeceğini “ahkâb” kelimesiyle ifade eden ayet458 ya ehl-i kıble ile ehl-i tevhid hakkındadır veya bu kelime “ardı arkası kesilmeyecek, sonsuza kadar peş peşe sürüp gidecek olan sonsuz devirler” anlamına gelmektedir. Bu ayetteki “ahkâb”, sonlu uzun asırlar anlamında olsa bile, ebediyet ifade eden ayetler daha çok ve daha sarihtir; binaenaleyh tercihe şayan olan onların ifade ettiği hükümdür.459 4) Kâfirlerin cehennemde ebedi kalacakları ve asla cennete giremeyecekleri hususunda Hz. Peygamber’den birçok hadis bize ulaşmıştır. Bunlardan birkaçı şöyledir: a) “Cehennem ehli ki onlar ateşin yaranlarıdır, onlar orada ne ölürler ve ne de yaşarlar. Ancak günahlarından dolayı kendilerine ateş dokunanlar ise, onlar ölürler ve ta ki kömür olunca şefaate mazhar olurlar ve (oradan çıkarlar). 460 b) “Kıyamet gününde (cennetlikler cennete, cehennemlikler de cehenneme ayrıldıktan sonra) ölüm, aklı karalı alaca bir koyun suretinde getirilir. Cennet ile cehennem arasında durdurulur. Müteakiben “Ey cennet halkı! Sizler bunu tanıyor musunuz denilir. Cennetlikler hemen boyunlarını uzatıp başlarını ona doğru kaldırırlar ve ona (o koyuna) bakarlar. Ve cennet ahalisi evet, tanıyoruz bu ölümdür, derler. Bunu takiben koyun suretindeki ölümün (cennet ile cehennem arasında kesilmesi emredilir ve hemen boğazlanır). Bundan sonra ey cennet halkı! Cennette ebedi yaşayacaksınız, artık ölüm yoktur. Ve ey cehennem halkı! Sizler de karargâhınızda ebedisiniz. Artık ölüm yoktur...” denilir. Ahirette ölümün 456 A’raf, 7/40. 457 Kâdî Abdülcabbar, Abdullah b. Ahmed el-Mutezilî, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, Nşr. Abdülkerim Osman, Kahire 1965, s. 675. 458 Nebe, 78/23. 459 Taberi, a.g.e., XII/71; Elmalılı, a.g.e., VIII/499. 460 Müslim, İman 306, I/172-173; İbn Mace, Zühd 37, II/1440-1441. 82 boğazlanmasıyla birlikte cennet ehlinin ferahına bir ferah, cehennem ehlinin hüzün ve kederine de bir keder daha eklenir.” 461 c) “Her kim, kendisini bir demir parçasıyla öldürürse, demiri elinde, onu karnına saplar olduğu halde cehennem ateşinde ebedi ve daimi olarak kalacaktır. Her kim, zehir içerek intihar ederse, o kimse de zehrini cehennem ateşinde ebedi ve daimi kalarak içecektir. Her kim de bir dağdan yuvarlanır ve kendini öldürürse, o da cehennem ateşinde ebedi ve daimi olarak yuvarlanacaktır.”462 Görüldüğü gibi, bu hadisler kâfirlerin cehennemde ebedi kalacaklarına delalet etmektedir. Dolayısıyla cehennemin fena bulacağını söylemek, Hz. Peygamber’in getirdiğine muhalefet etmek olacaktır. 5) Hadislerde sadece asi müminlere şefaat edileceği ve cehennemden yalnız bunların çıkacağı haber verilmiştir. Bu hadislerden biri şöyledir: “Her peygamberin kabul olunmuş bir duası vardır. Bütün Peygamberler bu dualarını dünyada kullanmışlardır. Ben ise duamı kıyamet günü ümmetime şefaat için sakladım. İnşaallah bu şefaatin ümmetimden, Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmadan ölen kimselere kıyamet günü erişecektir.”463 Cehennemden kâfirler de çıkacak olsaydı, şefaatin müminlere tahsis edilmesinin bir anlamı kalmazdı. Bunun yanlışlığı ise ortadadır.464 6) Cehennemin ebedi olacağı hususunda ashap, tabiîn, ve Ehl-i Sünnet âlimleri ittifak etmişlerdir.465 Bu konuda ihtilaf çıkaranlar ise bid’at ehlidir. İcmâa aykırı olan görüş ise doğru değildir.466 7) İlahi rahmet dünyada herkese şamil olduğu halde ahirette sadece müminlere tahsis edilmiştir.467 Kâfirlerin nasiplerinin ise sadece ateşten ibaret olduğu ifade edilmiştir.468 İlahi rahmetin gazabı geçmesi469 ve rahmetin her şeyi 461 Buhari, Rikak 50, XIV/6455; Müslim, Cennet 40, IV/2188; Cennet 43, IV/2189; İbn Mace, Zühd 39, II/1447. 462 Buhari, Tıp 55, XII/5792; Benzer hadisler için bkz. Müslim, İman 175, I/103-104; Tirmizi, Tıp 7, s. 462. 463 Müslim, İman 198, I/115. 464 İbn Kayyım, Hâdî, s. 498. 465 İbn Hazm, a.g.e., II/380; el-Eş’arî, a.g.e., s. 149; Kevserî, Muhammed Zahid, el-Makâlât, Kahire 1994, s. 438. 466 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 112. 467 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 59-69. 468 Nâziât, 79/37-39. 83 kaplaması470 ise cehennemin mutlaka sona ereceği anlamına gelmez. Çünkü ilahi rahmet dünyada zaten kâfirleri ve her şeyi kaplamıştı.471 Allah rahmetini sadece müminlere has kılacağını bildirmiştir.472 Böylece ahiretteki ilahi rahmetten kâfirler ümidi kesmişlerdir.473 Çünkü rahmet orada sadece müminlere inecektir.474 Allah, kâfirleri affetmeyeceğini açıkça belirtmiş, ahirette azabı gördükten sonra tevbe etseler bile bunun kabul edilmeyeceği açıklanmıştır. Bu husus cehennemin sona ereceği düşüncesi ile çelişmektedir.475 9) Allah Tealâ’yı inkâr edip ona eş tanımanın cezası ancak ebedi olarak sürecek olan bir azap olabilir. Daha hafif bir ceza, işlenen suça denk düşmez. Kur’an-ı Kerim’de de işaret edildiği gibi476 kâfirler dünyada ebedi olarak kalsalar dahi küfür ve inkârlarına devam eder, durumlarında bir değişiklik meydana gelmezdi. İşte bu, onların ebedi bir inkâr psikolojisi içinde olduklarını göstermektedir. Ebedi inkâra karşılık olarak ebedi azap cezasının verilmesi de makul ve mantıklıdır.477 10) Allah Tealâ kâfirleri ebedi olarak azapta bırakacağını haber vermiştir. Azabı sona erdirecek olursa sözünden dönmüş ve gerçek dışı beyanda bulunmuş olur ki bu Allah katında muhaldir.478 Nitekim Yüce Allah vaadinde duracağını şu ayetlerde bildirmiştir: ǚʉʒˈˬͫ مҨҞˆ̑ LJَ͵ا LJͲو یَǚͫ لǍ˙ͫا لǚʒ̈ LJͲ ِ ٖ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ِ ٍ ѓَ ِ َ ѓ ُ ُ ْ َ ѓ ( ْ ) “Benim huzurumda söz değiştirilmez ve ben kullarıma asla zulmedici değilim.”479 ورǨˉͫا ɷˬͫLJ̑ ɨ˜͵Ǩˉ̈ ҙҏو LJʉ͵ǚͫا ُةǍʉʥͫا ɨ˜͵Ǩˉ̒ ҨҞ͎ Ɏ̤ ɷˬͫا َǚ͇و ѓان ُ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ ِ ِ ِ ј ِ ј ْ ُ ُ ѓ є ѓ َ ѓ ѓ َ َ ُ َ ْ ٰ َ ( ё ْ ) 469 Buhari, Tevhid 55, XVI/7426. 470 A’raf, 7/156. 471 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 65. 472 A’raf, 7/156. 473 Ankebut, 29/23. 474 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 65-69. 475 Âlûsî, Ebu’l-Fazl Şihabuddin es-Seyyid Mahmûd, Tefsîru Rûhu’l-Meânî, Beyrut ty., I/141-143. 476 En’am, 6/128. 477 el-Makdisi, a.g.e., s. 200-201; İbn Kayyım, Hâdî, s. 499. 478 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 41. 479 Kaf, 50/29. 84 “Şüphe yok ki Allah'ın verdiği söz gerçektir. Sakın dünya hayatı sizi aldatmasın ve şeytan, Allah'ın affına güvendirerek sizi kandırmasın.” 480 11) Kesin naklî deliller varken aklî veya zayıf bazı naklî delillere dayanarak cehennemin fena bulacağını iddia etmenin dini bir kıymeti bulunmamaktadır. Bu nedenle de Allah Tealâ’nın kullarını azaba uğratmasında mutlaka bir hikmet aramak isabetli olmayacaktır. Şayet hikmet aranır ve ebedi azabın hikmete aykırı olduğu kabul edilirse, uzun asırlar sürecek azabın da hikmete aykırı olması gerekir. Zira ebedi azaba dayanamayan aciz kullar, uzun devirler devam edecek olan azaba da dayanamaz.481 12) Cennet nimetlerinin süreklilik ve kalıcılığından cennetin süreklilik ve kalıcılığı anlaşıldığına göre; cehennem azabının süreklilik ve kalıcılığından da cehennemin süreklilik ve kalıcılığı anlaşılır. Cennetin nimetleri ne ise cehennemin azabı da tam manası ile onun karşılığıdır. Mesela, وذǛʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ُ ْ َ َ ْ َ ً َ ( َ ) “Öyle bir ihsan ki bitmez tükenmez” ifadesinden cennetin sürekli ve ebedi oluşunu anlayıp da “ebedi azap” ibaresinden ve hatta “ebedi kalma yurdu” (daru’l-huld) tabirinden, cehennemin sürekli ve ebedi oluşunu anlamamak çok anlamsız olur.482 Buraya kadar cehennemin ve azaplarının sonsuzluğu meselesinde her iki tarafın neler düşündüğü, hangi delilleri öne sürerek iddialarını ispatlamaya çalıştıklarını tespit etmeye gayret ettik. Son olarak da cehennemin ve azaplarının ebediliği hususunda öne çıkan, güçlü kabul edilen delillerden bir kısmını değerlendirmek istiyoruz. 2) Delillerin Değerlendirilmesi Cehennemin ve azaplarının ebediliği hakkında ileri sürülen delilleri yukarıda aktarmaya çalıştık. Bu delillerden bazıları, konu hakkındaki görüşlerin ispatında özellikle ön plana çıkmış ve bu fikirlerin daha fazla dikkate alınmasında önemli rol oynamıştır. 480 Lokman, 31/33. 481 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 43. 482 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 177. 85 Şimdi de bu bahsi geçen delilleri başlıklar halinde inceleyerek, tespit ve tenkitlerimizle birlikte değerlendirmeye gayret edeceğiz. a) İlahi Adalet Cehennem ve azaplarının bir gün sona ereceğini söyleyenler, ebedi olarak sürecek azabı, ilahi adalete aykırı görmektedirler. Çünkü onlara göre, kısa bir ömür içinde işlenen sonlu günahlara verilecek olan cezanın da sonlu olması gerekir. Nitekim Allah Tealâ’nın, verecekleri cezaların suçlara denk olmasını kullarına emretmiş ve cezalandırmada aşırı gitmelerini yasaklamışken kendisinin, ebediyete nispetle çok kısa bir süreyi kapsayan dünya hayatında suç işleyenleri, sonu gelmeyen bir azapla cezalandırmasını, bu görüş sahipleri makul bulmamışlardır.483 Buna karşılık cehennemin ebedi olduğu görüşünü benimseyenler, Allah Tealâ’yı inkâr edip ona eş tanımanın cezasının ancak ebedi olarak sürecek olan bir azap olacağını, daha hafif bir cezanın, işlenen suça denk düşmeyeceğini ifade etmiş ve şunları söylemişlerdir: “Kur’an-ı Kerim’de de işaret edildiği gibi484 kâfirler dünyada ebedi olarak kalsalar dahi küfür ve inkârlarına devam eder, durumlarında bir değişiklik meydana gelmezdi. İşte bu, onların ebedi bir inkâr psikolojisi içinde olduklarını göstermektedir. Ebedi inkâra karşılık olarak ebedi azap cezasının verilmesi de makul ve mantıklıdır.” 485 Mesele ile ilgili Elmalılı Hamdi Yazır’ın şu değerlendirmesi oldukça dikkat çekicidir: “Kâfirin her küfrü, -ebedi olan bir gerçeği inkâr demek olduğundan ötürüebedi bir yalan ve günahtır ki, Yüce Allah’ın rahmetinden sonsuz bir şekilde mahrum kalmayı netice verir. Ebedi günahın cezası veya rahmetten ebediyyen mahrum kalmanın anlamı ise, elbette ebedi bir azaptır. “Bir kötülüğün cezası, yine onun gibi bir kötülüktür…”486 Şu halde insanın sınırlı bir zaman zarfında, ebedi bir nimet ve rahmete kavuşmak için kendisine bahşedilen bir fırsatı, bir vesileyi tamamen reddetmesinin, o rahmetten temelli mahrumiyet demek olduğu gayet açıktır.”487 483 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/308. 484 En’am, 6/128. 485 İbn Kayyım, Hâdî, s. 499. 486 Şûra, 42/40. 487 Elmalılı, a.g.e., V/12-15. 86 Kaldı ki sınırlı suça karşılık ebedi cezanın takdir edilmesi, zaman bakımından değil işlenen suçun niteliği açısından değerlendirilmelidir.488 Bununla birlikte cehennemin fani olduğunu söyleyenler, Kur’an-ı Kerim’de inkârcıların yeniden dünyaya gönderilmeleri halinde bile küfür ve isyanlarına devam edeceklerinin belirtilmesinin, uzun devirler boyunca azap görmelerinden önceki durumlarıyla ilgili olduğunu söylemişlerdir. Ve asırlarca azap gördükten sonra kâfirlerin inkâra devam etmelerinin muhtemel olmadığını, ateşin onların inkârcı halini yok edeceğini, aksi takdirde inkârın insana ait zâti bir vasıf kabul edilmesi ve bu sebeple insanın ondan sorumlu tutulmaması gerektiğini beyan etmişlerdir.489 İşte bu noktada cehennemin ve azaplarının sonsuz oluşunun ilahi adalete ters düşmediğini söyleyen Said Nursî (v. 1960), bu konuda şunları söylemekte ve görüşlerini temellendirmektedir:490 1) Ayette belirtildiği üzere491 küfür üzerine ölen birisi, ebedi bir ömür ile yaşayacak da olsa o sonsuz ömrünü küfür ile geçirecektir. Çünkü kâfirin ruhunun cevheri bozulmuştur. Bu itibarla, o bozulmuş olan kalbin sonsuz bir cinayete istidadı vardır. Dolayısıyla da ebedi ceza çekmesi, adalete zıt değildir. 2) O kâfirin isyanı ve günahları sonlu bir zamanda ise de sonsuz olan umum kâinatın, Allah’ın birliğine olan şehadetlerine sonsuz bir cinayettir. Şöyle ki; madem küfür hadsiz hukuka bir tecavüzdür, elbette hadsiz bir cinayettir. Öyleyse hadsiz bir hadsiz bir azaba müstahak eder. Madem bir dakika katl (adam öldürme), on beş sene cezada (sekiz milyona yakın dakikada) hapis azabını çekmesini beşeri adalet kabul edip, maslahata ve amme hukukuna uygun görmüştür, elbette bir küfür, bin katl kadar olması cihetiyle, bir dakika küfr-ü mutlak sekiz milyara yakın dakikalarda azap çekmesi, o adalet kanununa uygun geliyor. Bir sene ömrünü o küfürde geçiren iki trilyon sekiz yüz seksen milyara yakın dakikada azaba müstahak ve “orada ebedi kalacaklardır” 492 sırrına mazhar olur.493 3) Küfür, sonsuz nimetlere küfran olduğundan, sonsuz bir cinayettir. 488 Karadaş, Cağfer, İslam Düşüncesinde Ahiret, Emin Yayınları, Bursa 2008, s. 108. 489 Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/307. 490 Nursî, Said, Şualar, Almanya 1994, s. 208. 491 En’am, 6/28. 492 Ahzâb, 33/65. 493 Nursî, a.g.e., s. 208 87 4) Küfür, sonsuz olan zât ve ilahi sıfatlara cinayettir. 5) İnsan vicdanı, zahiren sonlu ise de, bâtınen ebede bakıyor, ebedi istiyor. Bu itibarla sonsuz hükmünde olan o vicdan küfür ile mülevves olarak (kirlenerek) mahvolur, gider. 6) Zıt, zıddına muanid (ters) ise de, çok hususlarda mümasil (benzer) olur. Dolayısıyla iman, ebedi lezzetleri meyve verdiği gibi, küfür de elîm ve ebedi elemleri ahirette netice vermesi, o küfrün şe’nindendir. Dolayısıyla bu altı cihetten çıkan sonuç, sonsuz olan bir ceza, sonsuz olan cinayetlere karşı tam bir adalettir,494 denilebilir. Kanaatimizce konu ile ilgili ayetler cehennemin ebedi olduğunu rahatlıkla anlayabileceğimiz kadar açıktır. Hal böyleyken bunun mümkün olmayacağını ve ilahi adalete ters düşeceğini söyleyerek Allah’ın adaletini sorgulama yoluna gidenlerin hata ettiklerini düşünüyoruz. b) Ebed ve Huld Kavramları Daha önce “huld” ve “ebed” kavramlarının dilbilimsel tahlilini yapmış ve ikisinin de sonsuzluk manası taşıdığını, müminlerin cennette, kâfirlerin ise cehennemde ne kadar ve nasıl kalacaklarını açıklayan ayetlerdeki kullanımlarında ebedilik manalarına geldiklerini ifade etmiştik. Fakat cehennemin sonsuzluğunu kabul etmeyenler, bu iki kavramın sonsuzluk ifade etmediğini iddia etmişlerdir.495 Oysaki Kur’an’da cennet ve cehennemdeki kalış süreleri beyan edilirken “huld” kavramı ve ona ilave bir vurgu için “ebedâ” zarfı kullanılmıştır. Cennetteki kalış süresinin devamlı olacağı sekiz defa,496 cehennemdeki kalış süresinin devamlı olacağı da dört defa497 “ebedâ” zarfıyla vurgulanmıştır. Müminlerin cennette, kâfirlerin ise cehennemde ne kadar ve nasıl kalacaklarını açıklayan, cennet-cehennem anlatılırken çokça zikredilen “huld” kelimesi, büyük ölçüde sözlükteki süreklilik/devamlılık anlamıyla kullanılmış 494 Nursi, Said, İşârâtu’l-İ’caz fi Mizani’l-İcaz, İstanbul 1994, s. 81. 495 Ateş, a.g.e., IV/331-339. 496 İlgili ayetlerden bazıları için bkz. Nisa, 4/57; Tevbe, 9/100; Talak, 69/11; Beyyine, 98/8. 497 Bkz. Nisa, 4/169; Ahzâb, 33/53; Cin, 72/23. 88 olmasına rağmen hep ebedilik/sonsuzluk olarak açıklanmıştır.498 Örneğin cennet ve cehennem ehli için kullanılan (ًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ َ ) “(Onlar), orada ebedi kalacaklardır” 499 ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ve benzeri ayetlerde zikredilen “huld” kelimesinin ilk taşıdığı anlam, “çıkmaksızın ve bozulmaya uğramaksızın ilk hâli üzere orada kalıcı olmak”500 şeklindedir. Ancak, birçok müfessir bu kelimeye hemen her kullanımında “ebedilik/sonsuzluk” anlamı vermiştir ki, bu anlamı “ebed” kelimesiyle kullanımından kazandığı da söylenebilir.501 Dolayısıyla Kur’an’da “huld” kelimesinin “ebed” kelimesi ile birlikte kullanılması, “huld” kelimesindeki “uzun sürmek ve devamlı kalmak” anlamını pekiştirmiştir.502 Meselâ, inkâr edip zulmedenleri Allah Tealâ’nın asla bağışlamayacağından bahseden ayetin503 hemen ardından اًǚ̑ا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ ( َ ) “Orada ebedi kalacaklardır” 504 ifadesinin gellişi, cehennemin ve azabının ebediliğini daha da vurgulamıştır. Yani burada “ebed” ve “huld” kelimeleri kullanılarak, azabın ebediliği daha tekitli bir şekilde ifade edilmiştir. c) İstisna Ayetleri Üç ayette cehennemden bahsederken, onun ebedi olmadığı anlamını veren ifadelerin kullanıldığı iddia edilmiştir. Bu ayetler şunlardır: ɷˬͫا ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɨ˜̋ǍʔͲ رLJ˶ͫا ُ ј َ َ َ َ َ ѓِ ٖ ٖ ѓ ِ َ ْ ُ ٰ ْ ( ُ ) “Allah’ın dilediği hariç, içinde ebedi kalacağınız yer, ateştir” 505 , 498 Akbaş, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, s. 37. 499 Nisa, 4/169; Maide, 5/119. 500 Rağıb el-Isfahânî, a.g.e., s. 220. 501 Akbaş, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, s. 37. 502 Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Yusuf Şevki-Çelebi, İlyas, İslam’da İnanç Esasları, İFAV Yay., İstanbul 1999, s.312; Bkz: Nisa, 4/57, 122, 169, Maide, 5/119; Tevbe, 9/22; Beyine, 98/8. 503 Nisa, 4/168. 504 Nisa, 4/ 169. 505 En’am, 6/128. 89 Ɏʉ́ َ ̶و Ǩʉ͎ز LJ́ʉ͎ ɨ́ͫ رLJ˶ͫا ȅˏ͎ اǍ˙ َ ̶ ɬ̈Ǜͫا LJͲLJ َ͎) ٌ َ َ ُ َ ٖ ٌ ٖ ٖ َ ْ َ ِ ѓ ٖ ِ َ ُ ѓ ѓ ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ِ َ َ َ َ َ َ ٖ ٖ ِ َ اͫʶ ѓ ُǚ̈Ǩ̈ LJ˳ͫ لLJˈ͎ ɑ̑ر ѓان ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ ٖ ُ ُ َ َ َ َ ِ ٌ ѓ ѓ є َ َ َ ٰ َ َ ِ ِ َ ѓ ْ َ ْ واُǚˈ̵ ɬ̈Ǜͫا LJͲوا ُ ِ ُ َ َ ٖ ѓ ѓ َ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ LJ́ʉ͎ ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎ َ ْ َ ً َ َ َ َ ٰ є َ َ َ َ َ َ َ َ َ ѓِ ِ ُ ْ َ ْ ُ ѓ ِ َ ٖ ѓ ٖ ِ َ ْ ِ َ ُ ǛʤͲوذ ْ َ ( “Bedbaht olanlar ateştedirler, orada onların (öyle feci) nefes alıp vermeleri vardır ki. Rabbinin dilediği hariç, (onlar) gökler ve yer durdukça o ateşte ebedi kalacaklardır. Çünkü Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır. Mutlu olanlara gelince, onlar da cennettedirler. Rabbinin dilediği hariç, gökler ve yer durdukça onlar orada ebedi kalacaklardır. Bu (nimetler), bitmez, tükenmez bir lütuftur.” 506 Cehennemin ve azaplarının ebedi olmayacağını söyleyenler, Hûd suresinde geçen “gökler ve yer” kelimelerinden kastın, dünya hayatındaki gökler ve yer olduğunu iddia etmişlerdir. Buna gerekçe olarak da ayetin devamında belirtilen Allah’ın dilemesine bağlı istisna kaydını göstermektedirler. Onlara göre, şayet ahiretteki gökler ve yer kastedilmiş olsaydı, bu istisna aynı zamanda ahiret hayatının da sona ereceğini ifade etmiş olurdu. Cehennemin fani olduğunu iddia edenler, Hûd suresinde507 kâfirlere verilecek azabın göklerle yer var olduğu sürece devam edeceği bildirildikten sonra, “ancak rabbinin dilediği müstesna” buyrulmuşsa da bu istisna ile Allah Tealâ’nın azap süresini uzatmayı mı yoksa kısaltmayı mı irade edeceğine dair bilgi bulunmadığını söylemişlerdir. Bununla birlikte aynı istisnanın, ardından gelen ayette cennet ehli hakkında da yapıldıktan sonra ayetin devamında “Bu (nimetler), bitmez, tükenmez bir lütuftur” denilerek cennet hayatının sonsuzluğunu kesin olarak ortaya konduğunu, cehennem ve azapları hakkında ise böyle bir beyanın olmadığını ifade etmişlerdir. Onların bu düşüncesine göre 107. ayette yer alan, kâfirlerin azap süresi ile ilgili istisna, ilahi iradenin günün birinde bu azabı sona erdireceği, devamındaki ayette 506 Hûd, 11/106-108. 507 Hûd, 11/107. 90 geçen cennet ehli hakkındaki istisna ve bunun devamındaki açıklama ise ilahi iradenin cennet hayatını ebediyyen sürdürme yönünde tecelli edeceği fikrini vermektedir. 508 Hâlbuki yukarıda bahsedilen ayetlerde söz konusu “ecel-i ma’dud” un, yani belli sonun gelmesinden sonra gelecek olan kıyamet gününden ve bunu takip edecek olan ahiret hallerinden söz edilmektedir. Bundan dolayı buradaki gökler ve yerden murad bu dünya ve bu gökler değil, (… رضҙҏا Ǩʉ͈ رضҙҏا لǚʒ̒ مǍ̈ ِ ْ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ѓ ُ َ ْ َ ) “O gün yeryüzü başka yeryüzüne çevrilir, gökler de başkalaşır” 509 ayetiyle haber verilen yer ve göklerdir. Nitekim ahiret hayatının da kendine göre gökleri ve yeri olacağı açıkça bellidir. Onun ise, bu dünyadaki gibi sayılı bir eceli olmayıp, devamı da ahiret hayatının devamı gibi sonsuz olduğundan, binaenaleyh bu kaydın örfi ve mecazi anlamda bir ebediyet değil, gerçek anlamda bir ebediyet ifade ettiğinde şüphe yoktur. Nitekim bir sonraki ayette kesintisiz ihsan olarak وذǛʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ُ ْ َ َ ْ َ ً َ ( َ ) “Öyle bir ihsan ki bitmez tükenmez” buyrulduğuna göre, bu sürekliliğin kesintisiz olacağı da açıkça ortaya konulmuştur.510 Fakat bu sonsuza dek sürecek olan devam ve hulûdun, Allah’ın zatına mahsus olan ebediliğe benzer bir ebediyet şeklinde düşünülmemesi ve öyle vehmedilmemesi için şöyle denilmiştir: (ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ ҙҏا َ є َ َ َ ѓِ) “Rabbinin dilediği müstesna.” Şayet dilerse, devam etmeyenler, muhalled olmayanlar, ateşte kalmayanlar veya daha başka şekilde azaplara çarptırılacak olanlar bulunabilir. (ُǚ̈Ǩ̈ LJ˳ͫ لLJˈ͎ ɑ̑ر ѓان ٖ ُ َ ِ ٌ ѓ ѓ َ َ َ ِ) “Muhakkak ki, Rabbin dilediğini yapandır.” Ne dilerse onu yapar. O dilerse hulûdun devamını engeller veya zefir ve şehiki keser, dilerse cehennemin aynı tabakasında tutmaz da 508 Taberi, a.g.e., XII/71; Râzî, a.g.e., XVIII/63. 509 İbrahim, 14/48. 510 Elmalılı, a.g.e., V/12. 91 başka başka tabakalarına nakleder. Dilermi dilemez mi? İşin o tarafı başka. Onu yalnızca kendisi bilir, fakat dilediği takdirde O’na engel olabilecek bir güç yoktur.511 Daha önce zikrettiğimiz gibi Hûd suresindeki kayıt ya ɬ̈ǚͫLJ̥ ɼ˶ʤͫا ȅˏ͎) َ ٖ ѓ ِ َ ِ َ ْ ِ َ LJ́ʉ͎ َ ( ٖ “(Onlar) cennette ebedî kalacaklardır” cümlesinden hâl veya ɑ̑ر ءLJ َ ̶ LJͲ َ ) є َ َ َ ( “Rabbinin dilediği hariç” cümlesinden temyizdir. Cennetin hâli olduğu takdirde, cennet ve nimetlerinin kesintisiz olduğunu açıkça belli eder. ِ ا͛ˬ́LJ دا̇ɨ وͅ ) Nitekim َ ٌ َ ِ َ LJ́ˬ ُ ُ ُ َ є ) “Onun (cennetin) yemişleri ve gölgesi süreklidir” 512 ayeti de bunu desteklemektedir. Temyiz olduğunda ise, cennetin üstünde ve müstesna bir surette ilahi meşiyetle ilgili olan rıdvan nimetinin kesintisiz olduğunu açıklar, aynı zamanda cennetin sonsuz olduğuna da işaret eder. Zira buradan anlaşılır ki, ahiret hayatında böyle kesintisiz ve sürekli bir ihsan vardır. O halde buna karşılık bazı kesintili kişiler olsa bile kesintisiz bir ihsanın gerçekleşebilmesi için dahi, ahiretin sonsuz ve edebî olması gerekir. Bu ise cenneti kaplayan ahiret göklerinin ve yerinin sonsuza dek devamlı olmasını gerektirir. Şu halde (وذǛʤͲ Ǩʉ͈ ءLJ˅͇ ُ ْ َ َ ْ َ ً َ َ ) “kesintisiz ihsan” işaretiyle رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ٰ ѓ ِ ( َ ) “gökler ve yer durdukça” ifadesindeki ebediliği de açıklamış olur.513 O halde ayetteki رضҙҏوا اتǍ˳ʶͫا ȈͲدا LJͲ) ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ٰ ѓ ِ ( َ “gökler ve yer durdukça” kaydının da sonsuza dek demek olduğu kendiliğinden anlaşılır. Bu durumda “kesintisizlik” kaydının cehennemle ilgili ayette değil de cennetle ilgili olan ikinci ayette vurgulanmasından dolayı, bazı kimselerin “Cennet sevabı ebedîdir, fakat cehennem azapları genellikle bir yerden sonra bitecektir, kesilecektir” şeklinde düşünmeleri doğru değildir.514 511 Elmalılı, a.g.e., V/12. 512 Ra’d, 13/35. 513 Elmalılı, a.g.e., V/13. 514 Elmalılı, a.g.e., V/13-14. 92 Görüldüğü gibi bu istisnalardan cehennem ve azaplarının sona ereceğinin anlaşıldığı fikri doğru değildir. d) “Ahkâb” Ayeti “Hukb” (ُالحقب (kelimesinin, “uzun zaman/çağ”515 anlamına geldiğinin genel kabul gören bir görüş olduğunu, bununla birlikte, bu uzun çağın ne kadar süreceği konusunda farklı görüşlerin bulunduğunu daha önce zikretmiştik.516 “Hukb” kelimesinin çoğulu olan “ahkâb”’ın sonlu bir zamanı ifade edip etmediği hususunda ise ihtilaf bulunmaktadır. Ahkâb, (بLJ˙̤җҏا” (sonu gelmeyen devirler” anlamına gelir ve bir hukb geçtikte diğer bir hukb başlar, bu iş böyle sürüp gider” diyenler olduğu gibi517 bu kelimenin “peşpeşe gelen sonsuz devirler” manasına alınamayacağı görüşünü savunanlar da olmuştur.518 Ahkâb kelimesinin sonlu bir anlamı ifade ettiğini söyleyenler, bu kelimenin azlık bildiren çoğul (cem’u’l-kılle) kelimelerden oluşunu delil göstermişlerdir.519 Fakat LJ́ʉ͎ ɬʉʔ̑ҙҏ) َ َ ٖ ٖ ِ َ LJ̑LJ˙̤ا ً َ ْ ( َ “Azgınlar orada çağlar boyu kalırlar.”520 ayetindeki “ahkâb” kelimesi, sonlu uzun asırlar anlamında olsa bile, bu bir mefhûm-u muhaliftir. Diğer ayetlerde geçen ve kâfirlerin cehennemde sonsuza dek kalacaklarını açıkça gösteren naslarla çelişkili değildir.521 Bununla birlikte tekil bir kelime olan “hukb”un sonu olan bir süreyi ifade etmesinden dolayı, çoğul olan “ahkâb”’ın da sonlu olması gerekmez. Tefsircilere göre art arda gelme manası bulunduğu ve az bir müddetin de art arda gelmesi halinde sonsuza kadar gidebileceği cihetle “ahkâban” (LJ̑LJ˙̤ا ً َ ْ َ) demek, devirlerce, sonsuza 515 Mâturîdî, a.g.e., V/368; Karaman, Hayreddin-Çağrıcı Mustafa vd., Kur’an Yolu, D.İ.B. Yayınları, Ankara 2006; V/337. 516 Mâturîdî, a.g.e., V/368. 517 Mâturîdî, a.g.e., V/368; Kurtubî, a.g.e., XVIII/345. 518 İbn Kayyım, Hâdî, s. 503. 519 İbn Kayyım, Hâdî, s. 503.;Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, IV/ 306. 520 Nebe, 78/23. 521 Elmalılı, a.g.e., VIII/499. 93 kadar demek olur.522 Nitekim birçokları da “hukb” kelimesinin bütün zamanları içine alan “dehr” manasında olduğunu söylemişlerdir.523 Allah katında bir günün, bizim saydıklarımızla bin yıla veya elli bin yıla denk geldiğini ifade eden ayetler524 de göz önüne alındığında, “ahkâb” kelimesinin ifade edeceği anlam, daha bir hayret uyandırmaktadır. Şüphesiz bu ifade, ebediliğin insan zihninde ne kadar uzun bir süre olduğunu canlandırmak içindir. Zira insanoğlu sınırlı aklıyla ebediyeti başka bir şekilde tahayyül etmekten acizdir. “Çağlar boyu” gibi ifadeler, bu sonsuz süreyi hayalde canlandırmak açısından daha etkilidir. Bu durumda sonsuzluk, belirli bir kapasitede zaman ve mekânla sınırlı olan insana, bir bakıma parçalara ayrılarak idrak ettirilmek istendiği söylenilebilir.525 Kanaatimizce cehennemin ebediliğini ortaya koyan pek çok ayet bulunmaktayken gerek bu ayetle gerekse istisna ayetleri ile cehennemin ve azaplarının fani olduğunu ispat etmeye gayret edenler, büyük bir ayet ve delil sağanağı altında kalmalarına kapı açmışlardır. Nitekim kâfirlerin cehennemde ebedi kalmayacağı iddiasının en büyük heveslisi ve savunucusu duygular; en büyük engelleyicisi ve muhalifi ise Kur’an’dır.526 e) Ebedi Azapta Hikmet Olup Olmaması Cehennemin ebediliğini kabul etmeyenler, Allah’ın her işinin, hikmet, rahmet ve adaletten kaynaklandığını, dolayısıyla Allah’ın boş iş yapmayacağını, zulmetmeyeceğini, bu tür eksikliklerden münezzeh olduğunu ifade ederler ve ebedi azapta hikmet olamayacağını şu şekilde savunurlar: “Hâl böyleyken, Allah’ın kullarına azap etmesi, ruhlarına yapışan kirlerin giderilmesi için, rahmetinin gereği ise, bu azabın hikmeti açıktır. Azap bu hikmete dayalı olduğuna göre arzu edilen hikmet gerçekleşince azap da kalkar. Kendisinin sonsuzluğu gibi, kullara sonsuzca azap etmek, Allah’ın hikmetine aykırıdır. Şayet azap, kulların kendi yararları için yapılıyorsa, sonsuzca azap içinde kalmaları onların yararına değildir. Eğer azap, velilerinin nimetlerini daha da artırmak için yapılıyorsa, bu da azabın ebedi olmasını 522 ez-Zemahşerî, a.g.e., IV/209. 523 Elmalılı, a.g.e., VIII/499. 524 Bkz. Secde, 32/5; Meâric, 70/4. 525 Akbaş, Kur’an’a Göre Ebedilik, s. 147. 526 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 242. 94 gerektirmez. Allah’ın velileri, atalarının, evlatlarının, eşlerinin sürekli azap içinde kalmasından huzur duymazlar.”527 İsmail Hakkı İzmirli de aynı iddiayı şu şekilde savunur: “Azap ve gazap, nefisleri temizleme … maslahatlarının elde edilmesi, nefisleri şerden arındırma gibi birtakım hikmet ve gayeler içindir. Bu konuda birçok ayet ve hadis bulunmaktadır. Bu hikmet ve maslahatlar elde edilince azapta hikmet ve maslahat kalmaz. Sonsuz azapta maslahat yoktur. Hikmet ve maslahat azabın sonlu olmasını gerektirir. Allah’ın rahmeti gazabını geçmiştir. Azap yaratışın gayesi değildir, bir hikmete bağlıdır. Hikmet ve rahmet de azabın sonsuza dek devam etmesine mani olur. Rahmetin ebedi azaba aykırı olduğu açıktır; hikmete gelince azap, fıtrata arız olan bazı durumlardan dolayıdır. Nitekim insan, şirk ve azap için yaratılmamış, ibadet ve rahmet için yaratılmıştır. Şu kadar ki kendisine, azabı gerektiren durumlar arız olan insan, azaba müstahak olur." 528 Hâlbuki mesele hiç de böyle değildir. Zira bilindiği gibi, kirlenenler temizlenir, yoksa kendisi kir olanlar değil. Kur’an’ın ifadesi ile müşrikler için Allah: ( ͛Ǩʷ˳ͫا LJ˳͵ا ُ ْ ِ ѓ ُ َ ȫʤَ͵ نǍ ْ ِ ٌ َ َ ) “Müşrikler ancak necistir (pisliktir)” 529 buyuruyor. Necis olan şeyin, temizlenmek için, iman ve tevbe etmesi gerekir ki bunun yeri de ahiret değildir. Her insana dünyada bu fırsat verilmesine rağmen, bu imkânları değerlendirmeyenlerin yerinin cehennem olacağı, insanoğluna duyurulmuştur. Bununla birlikte, daha önce de zikrettiğimiz gibi, kesin naklî deliller varken aklî veya zayıf bazı naklî delillere istinaden cehennemin fena bulacağını iddia etmenin dini bir kıymeti yoktur. Bundan dolayı da Yüce Allah’ın kullarını azaba uğratmasında mutlaka bir hikmet aramak isabetli değildir. Şayet hikmet aranır ve ebedi azabın hikmete aykırı olduğu kabul edilirse, uzun asırlar sürecek azabın da hikmete aykırı olması gerekir. Zira ebedi azaba dayanamayan aciz kullar, uzun devirler devam edecek olan azaba da dayanamaz.530 527 İbn Kayyım, Hâdî, s. 516-517. 528 İzmirli, Nârın Ebediyeti ve Devamı Hakkında Tedkîkât, s. 5. 529 Tevbe, 9/28. 530 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 43. 95 f) İlahi Rahmetin Genişliği ve Allah’ın Gazabını Geçmesi Cehennemin ebedi olmadığını söyleyenlerin en güçlü delillerinden biri ilahi rahmettir. Bu görüşün mensupları, ilahi rahmetin genişliğini ve gazabını geçtiği düşüncelerini şöyle izah etmişlerdir: “Yüce Allah, rahmet sıfatıyla tecelli ederek kullarını hayat sahnesine çıkarmış, kendilerine türlü nimetler vermiş, günah işledikleri halde lütfunu esirgememiştir. Eğer günahlarından dolayı kullarını cezalandıracak olsaydı dünyada canlı bir varlık bırakmazdı.531 Dünyada her yaratığa şamil olan bu ilahi rahmet, ahiretteki rahmetin yüzde biri olduğuna göre532 ahiretteki rahmetinin gazabını aşmaması nasıl mümkün olur.533 Ayrıca, azap ebedi olursa ve ilahi rahmet kâfirleri kapsamına almazsa, bu rahmetin her şeyi kuşattığı ve gazabı aştığı nasıl söylenebilir.” 534 Fakat ilahi rahmet dünyada herkese şamil olduğu halde ahirette yalnızca müminlere tahsisi edilmiştir.535 Kâfirlerin nasiplerinin ise sadece ateşten ibaret olduğu ifade edilmiştir.536 İlahi rahmetin gazabı geçmesi537 ve rahmetin her şeyi kaplaması538 ise cehennemin mutlaka sona ereceği anlamına gelmez. Çünkü ilahi rahmet dünyada zaten kâfirleri ve her şeyi kaplamıştı.539 Cehennemin ebediliğini kabul etmeyen bu iddia sahiplerine karşı verilebilecek en güzel cevap şu iki ayet olsa gerektir: ɨ ɬ̈Ǜͫوا َةǍ͛ǩͫا نǍ̒nj̈و نǍ˙ʓ̈ ɬ̈Ǜˬͫ LJ́ʒʓ͛LJʶ͎ ءȀ َ ̶ ɡ͛ Ȉˈ̵و ȅʓ˳̤ور ْ ُ ( َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ٖ ٖ ُ ѓ ٰ ٍ ѓ ѓ ْ َ َ ُ ْ ُ ѓ ْ ѓ ِ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ِ ٖ َ نǍ˶Ͳnj̈ LJ˶̒LJ̈LJ̑ َ ُ َ ِ ْ ُ َ ِ ٰ ( ِ 531 Bkz. Nahl, 16/61; Fâtır, 35/45. 532 Buhari, Rikak 19, XIV/6399. 533 İbn Kayyım, Hâdî, s. 509-510. 534 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 264; İzmirli, Nârın Ebediyeti ve Devamı Hakkında Tedkîkât, s. 9, 30. 535 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 59-69. 536 Nâziât, 79/37-39. 537 Buhari, Tevhid 55, XVI/7426. 538 A’raf, 7/156. 539 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 65. 96 “Ve rahmetim her şeyi kuşatır. Onu, sakınanlara, zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım” 540 ayetinde Allah Tealâ, rahmetini sadece müminlere has kılacağını bildirmiştir. Diğer ayette ise; ٰ ُ ٰ ُ ͫواو ȅʓ˳̤ر ɬͲ اǍʶʈ̈ ɑʈͫاو ɷ̇LJ˙ͫو ɷˬͫا تLJ̈LJ̑ واǨˏ͛ ɬ̈Ǜͫوا (َ َ َ َ َ َ َ ٖ ْ َ ْ ِ ِ ُ ُ ِ ِ َ َ َ ٖ ٖ ِ ِ ј ِ ِ ٰ ابǛ͇ ɨ́ͫ ɑʈ َ ѓ ٌ َ َ ْ ُ َ َ ِ ٌ اͫɨʉ ٖ ( َ “Allah'ın ayetlerini ve O'na kavuşmayı inkâr edenler işte onlar benim rahmetimden ümitlerini kesmişlerdir ve onlar için acıklı bir azap vardır” 541 ifadesi ile kâfirlerin ilahi rahmetten ümitlerini kestikleri haber verilmiştir. Çünkü rahmet orada sadece müminlere inecektir.542 Neticede cehennemin ve azaplarının ebedi olduğunu söyleyenlerle, son bulacağını söyleyenlerin delilleri karşılaştırıldığında; cehennem ve azaplarının sonsuz olacağını savunanların dayandığı delillerin daha güçlü ve Kur’an’ın ahiret hayatı hakkındaki izahlarına daha uygun olduğu görülmektedir. Yüce Allah’ın kâfirleri sonsuza dek cehennemde cezalandıracak olması her ne kadar akılla pek kavranabilecek bir husus olmasa da, bu gerçeği kabul etmeyip, duygulara yenik düşerek birtakım zorlama tevillerle aksi yönde görüş belirtmek kanaatimizce doğru olmayacaktır. Cennet de, cehennem de içindekilerle birlikte ebedidir, sonsuza dek var olacaklardır. 540 A’raf, 7/156. 541 Ankebût, 29/23. 542 Sabri-Bigiyef, a.g.e., s. 65-69. 97 SONUÇ Allah Tealâ insanı yoktan var etmiş, dünyada imtihana tabi tutmuş ve bu geçici yurtta nasıl davranılması gerektiğini kullarına bildirerek, öldükten sonra başlayacak ve nihayet bulmayacak olan hayata nasıl hazırlanılması gerektiğini en güzel şekilde açıklamıştır. Bu bağlamda Kur’an-ı Kerim, insanın psikolojisindeki ölümsüzlük isteğini de dikkate alarak, insanları kötülüklerden vazgeçirip iyi amellere yöneltmek için ölümden sonra başlayıp ebedi olarak devam edecek olan ahiret hayatına çokça vurgu yapmış, bunun yanında dünya hayatının geçici ve aldatıcı olduğunu belirterek birtakım uyarılarda bulunmuştur. Dünyada bu emir ve yasaklara riayet edenlere Yüce Allah, bitip tükenmeyen, sonu gelmeyen nimetleri ile cenneti vaad etmiş, bu uyarıları dikkate almayanlara ise azabı çok şiddetli olan cehennem ateşini hazırlamıştır. Fıtratında sonsuzluk düşüncesi olan insanoğlunu ebedilik arzusu epeyce meşgul etmiş ve bu alanda araştırma yapmaya sevk etmiştir. Nitekim mükâfat ve ceza yerleri olan cennet ile cehennemin kıyamet sonrası var olacağı hususunda sıkıntı yokken; şu anda mevcut olup olmadığı, Hz Âdem’in yaratılıp çıkarıldığı cennetin ebediyet cenneti olup olmadığı konuları tartışılmış ve ortaya farklı yorumlar çıkmıştır. Kanaatimizce bu görüşlerden doğru olanı Hz. Âdem’in konulduğu cennetin ebediyet cenneti olduğu düşüncesidir. Çünkü konu ile ilgili tatmin edici deliller bulunmaktadır. Bununla birlikte cennet ile cehennemin yeri konusunda Kur’an belirsiz ifadeler kullandığı için tevakkufu uygun görmekteyiz. Cennet ile cehennemin ebediliği ise asıl tartışmaların yaşandığı, günümüzde de güncelliğini koruyan önemli bir meseledir. İslam âlimlerinin, cennetin ebedîliği hususunda tam bir görüş birliği içerisinde olduklarını söyleyebiliriz. Bu âlimlerin içerisine, Ehl-i Sünnet, Mû’tezîle, Havâric ve diğerlerini de almak mümkündür. Dolayısıyla cennetin ebedî olduğunu sadece Ehl-i Sünnet’in değil, diğer itikâdi mezheplerin de kabul ettiğini görüyoruz. Bu hususta sadece Cehm b. Safvan ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf aksi yönde görüş 98 belirtmişlerdir. Yani cennet ile nimetlerinin ebedi olduğu nerdeyse herkes tarafından kabul gören bir görüştür. Fakat cehennem ve azaplarının ebediliği konusunda durum hiç de böyle değildir. Çünkü bu hususta İslamiyet’in ilk dönemlerinden günümüze kadar, farklı görüşleri benimseyen âlimler vardır. Bize göre En’am ve Hûd surelerinde yer alan istisnalara, ayrıca Nebe suresinde geçen “ahkâb” kavramına, adalet ilkesine ve ilahi rahmetin gazabını geçtiği inancına dayanarak cehennem ve azaplarının sona ereceğini iddia etmek, isabetli olmayacaktır. Çünkü kanaatimizce Kur’an’da çokça tekrar edilen ve “ebediyet” manası taşıyan “huld” kavramı, bunun üç ayette “ebeden” kaydıyla tekit edilmesi, azabın sürekli olacağını ve orada ölümün bulunmadığını bildiren diğer ayetler ve bu hususları destekleyen hadisler, cehennemin ve azaplarının ebedi olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte aksini iddia eden görüş sahiplerinin delilleri bize yeterince doyurucu ve ikna edici gelmemektedir. Kısa bir ömür içinde işlenen sonlu günahlara verilecek olan cezanın da sonlu olması gerektiği, aksi halde bunun ilahi adalete aykırı olduğu, bunda bir hikmet olmayacağı, Allah’tan başka hiçbir varlığın ebedi olamayacağı gibi iddialar, sınırlı akla sahip olan insanın ebediyeti tahayyül edemediğini ve azabın mahiyetini bilemediğini göstermektedir. Oysaki bizim varlığımızın, ebediliğimizin, Yüce Allah’ın varlığının ebediliği gibi olmayacağını; zira bizim ebediliğimizin de varlığımız gibi “mümkin”, O’nun ebediliğinin ise varlığı gibi zorunlu olduğunu unutmamalı, havsalamızın aciz düştüğü cehennemin ve azaplarının ebediliği gibi konularda vahiyle yetinmesini bilmeliyiz. Çalışmamız göstermektedir ki sadece cennet ile cehennemin ebediliği değil, Yüce Yaratıcının ve yarattıklarının ebedilikleri de ayrı ayrı araştırılması gereken, tüm insanları yakından ilgilendiren, önemli konulardır. Dolayısıyla ölümden sonraki hayatla başlayacak olan ve sonsuza dek varlığını sürdürecek olan sonsuz yurtlar hakkında önceden olduğu gibi bundan sonra da eserler ortaya koyulacaktır. Son olarak diyebiliriz ki, Yüce Allah dilerse azabı ebedi kılmaz, cehennemlikleri cennetine koyar veya dilerse cehennemin başka tabaklarında azap 99 devam eder. Nasıl dilerse öyle yapar. Çünkü Allah Tealâ ezeli ilmi ve sınırsız kudreti ile kime, nasıl ve ne kadar müddet azap edeceğini en iyi bilendir, dilediğini yapandır. 100 BİBLİYOGRAFYA ABDUH, Muhammed, el-A’mâlü’l-Kâmile, (Nşr. Muhammed Amâre), Beyrut 1973. ABDÜLBÂKİ, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ani’lKerîm, İstanbul 1982. AHMED B. HANBEL, Ebu Abdillah, el-Müsned, İstanbul 1982. AKBAŞ, Abdurrahman, Kur’an’a Göre Ebedilik, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Muhsin Dem
|
| Bugün 386 ziyaretçi (940 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
. Bu hadislerden de anlaşılacağı üzere, Vesîle cennetteki en yüksek menzildir ve oraya ulaşan seçkin kula vadedilen makam ise “Makam-ı mahmûd”dur. Cennetin her derecesindeki kişi kendine göre zevk alacaktır. Ancak cennet ehlinden bir kişi, bir üst derecedeki kişinin aldığı zevkten dolayı herhangi bir kıskançlık duymayacak veya kendinde bir eksiklik hissetmeyecektir (Ünsal, 2011: 46-47). Cennet ehlinin, orada hoşnut ve Allah’tan razı oldukları, Allah’ın da onlardan hoşnut ve razı olduğu Kur’an’da bildirilmekte (Fecr, 89/28; Beyyine, 98/8) ve mahzun olmayacakları müjdelenmektedir (Âl-i İmrân, 3/170). Dolayısıyla Allah cennetteki tüm kullarına hoşnutluk vadettiği için bir kimse cennetin hangi derecesinde olursa olsun bundan razı olacaktır (Ünsal, 2011: 107). 62 Cennetteki derecelerin cennetin çeşitleri mi, yoksa birbiri üzerinde bulunan cennet odaları (gurfe) veya evleri (beyt) mi olduğu ve cennetin bütünün mü derecelere ayrıldığı konusu muğlak olsa da, cennette yüksek dereceleri elde etmenin, amellerdeki üstünlüğe bağlı olduğu aşikârdır (Kara, 2002: 138). 1.1.6.3. Cennetin Yapısal Özellikleri Cennetin yapısı asla bu dünyada görüp bildiğimiz varlıklar gibi değildir. Yeni bir âleme giden kişi yabancılık çekmesin, şaşırıp kalmasın diye cennet, bu dünya ile birtakım benzerliklere sahip olsa da yapı malzemesinden, güzelliği ile aklı baştan alacak derecede muhteşem olmasına kadar çok farklı özellikler arz etmektedir (Ünsal, 2011: 45-46). Cennetin yapısı hakkında Kur’an’da net bir açıklama yoktur. Fakat cennetin tasvir edildiği bir ayette, “üst üste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler”in (Zümer, 39/20) olduğu bildirilmektedir. Bu da bize cennetteki köşklerin kat kat olduğunu göstermektedir. Cennetin yapısıyla ilgili bilgilere hadislerde yer verilmektedir. Buhâri ve Müslim’in rivayetlerinde geçtiği üzere, içindekilerle birlikte cennetlerden ikisinin altından, ikisinin de gümüşten olduğu bildirilmektedir (Buhârî, Tevhîd: 24; Müslim, İman: 296). Bu itibarla cennetlerin altın ve gümüş gibi değerli madenlerden oluştuğu nazara sunulmaktadır. Hz. Peygamber cennet için “O pırıl pırıl parlayan bir nurdur.” (İbn Mâce, Zühd: 39) demektedir. Bu bakımdan cennetin ışık saçan nurdan müteşekkil aydınlık bir ortama sahip olduğu çıkarılabilmektedir. Cennetler, sadece bağ ve bahçelerden oluşmayıp, bunların yanında envaiçeşit nesneler ve tesislere de sahiptirler. İnanan ve salih amel işleyen kimselerin ebedî saadet yurdunda “cennetlerin has bahçeleri”nde (ravzâtü’l-cennât) yaşayacaklarını ifade eden Şûra Suresi 22. ayette yer alan ve sözlükte her ikisi de “bahçe” anlamını ihtiva eden ravzât ile cennât sözcüklerinden ikincisine “tesis” manasını vermek uygun düşmektedir. Birçok ayette salih amel sahiplerine vadedilen cennetin çoğul halde kullanıldığına bakılırsa, cennette birden çok tesisin bulunduğu ve her mümin için bir meskenin hazırlandığı anlaşılmaktadır (Topaloğlu, 1993/b: 378). Cennetin ikliminin ılıman ilkbahar havasına sahip olduğunu söylemek mümkündür. Zira “Ne yakıcı sıcak görülür orada, ne de dondurucu soğuk.” (İnsân, 76/13) ayetiyle buna işaret edilmektedir. Cennetin tasvirlerinde, içinden/zemininden 63 akan ırmakları, fışkıran gözeleri ve yemyeşil bahçeleri de göz önüne alırsak, tam bir ilkbahar ortamı oluşmaktadır (Kara, 2002: 149). Cennetin toprağı misk, taşları cevher, bitkileri zaferan çiçeklerinin rengindedir. Binalarının bir cephesi altın, bir cephesi gümüş ve sıvası amberdendir. Sarayları terleyen incidir, köşkleri sarı yakuttur. Sarayların ve binaların kapıları mücevherlerle işlenmiştir (İbrahim Hakkî, 2013: 34). Cennetin yapısıyla ilgili bir soruya karşılık Hz. Peygamber, cennet köşklerinin bir kerpicinin (tuğlası) altından, bir kerpicinin gümüşten, sıvasının miskten, çakıl taşlarının inci ve yakuttan, toprağının zaferandan olduğunu söylemiştir. Oraya girenin nimetlendirileceği ve ümitsizliğe kapılmayacağı, ebedî olup ölmeyeceği, elbisesinin eskimeyeceği ve gençliğinin fena bulmayacağı şeklinde açıklamalarda bulunmuştur (Tirmizî, Cennet: 2). Cennetin köşkleriyle ilgili yapılan bu açıklamadan, cennet binalarının son derece süslü ve alımlı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Cennette altın ve gümüşün de rengi olan sarı ve beyaz rengin bulunmasının yanı sıra, Rahmân Suresi’nin 62. ayetinde, sonraki iki cennetin koyu yeşil olduğu (55/62) anlatılmaktadır. Ayrıca cennetliklerin yeşil yastıklara yaslandıklarından (Rahmân, 55/76), ince ve kalın dibadan yeşil elbiseler giyeceklerinden (Kehf, 18/31), yeşil ipekten ince ve kalın elbiselerinin olduğundan (İnsân, 76/21) bahsedilmektedir. Dolayısıyla ağaçlar ve bitkiler de hesaba katılırsa, cennette yeşil renk ağırlıktadır. Cennetin sekiz kapısının bulunduğu ilk dönemlerden itibaren kabul edilegelmiştir. Ancak cehenneme ilişkin yedi kapının mevcudiyeti Hicr Suresi’nin 44. ayetinde açıkça zikredildiği halde, cennetin sadece kapılarının (ebvâb) olduğu belirtilmiş ve sayıları hakkında herhangi bir açıklamada bulunulmamıştır. Kıyamet günü cennet kapılarının açılışını anlatan Zümer Suresi 73. ayette “vav” harfinin sekiz sayısını karşıladığını (vav-ı semaniyye) öne sürenlerin ilmî bir delile dayanmadıkları ifade edilmiştir (Topaloğlu, 1993/b: 378). Ancak bazı hadislerde cennetin sekiz kapısı olduğundan bahsedilmektedir. Nitekim abdestini güzel bir şekilde alıp da kelime-i şehadetin geçtiği bir duayı okuyan için cennetin sekiz kapısının açılacağı bildirilmektedir (Tirmizî, Taharet: 41). İbrahim Hakkî Hazretleri ise cennetin, uzunluğu ve genişliği yüz yıllık yol kadar olan bir kapısının bulunduğunu; çeşitli renklerde cevherle işlenmiş ve nice bin nakış ile süslenmiş olan her kapısının iki kanatlı ve tek parça sarı altından olduğunu 64 söylemektedir (İbrahim Hakkî, 2013: 33-34). Cennetin köşkleri gibi, kapılarının da şekil itibariyle güzel görünümlü ve gayet geniş oldukları sonucuna varılmaktadır. Cennetin kapılarından bahseden hadislerden anlaşıldığı kadarıyla, yapılan amellere göre bu kapılardan girilebilecektir. Örneğin namaz kılanlar “namaz” kapısından, oruç tutanlar “reyyân” kapısından, cihada katılanlar “cihat” kapısından, sadaka verenler de “sadaka” kapısından, cennete çağrılacaklardır (Buhârî, Savm: 4; Müslim, Zekât: 85). Nitekim bir hadiste de cennette Reyyân denilen bir kapının bulunduğu, kıyamet günü oradan oruç tutanların gireceği ve başka hiçbir kimsenin o kapıdan girmeyeceği zikredilmektedir (Müslim, Sıyâm: 166). Cehennemin yedi kapısına mukabil cennetin sekiz kapıdan oluşması, cennetin daha büyük olduğuna ve aynı zamanda Allah’ın ihsanının muazzamlığına, rahmetinin gazabını geçtiğine işaret etmektedir. Kur’an’da, “cennetin eninin gök ve yerin genişliği kadar olduğu” (Hadîd, 57/21) ifadesinden hareketle, cennetlerin ziyadesiyle geniş olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Nitekim bazı hadislerde, cennete gireceklerin yerlerini aldıktan sonra orada yine boş yer kalacağına, bunun için Cenâb-ı Hakk’ın yeniden bazı nesiller yaratıp cenneti dolduracağına işaret edilmektedir (Buhârî, Tefsir-50: 1; Müslim, Cennet: 34-35) Cennetin yapısına dair hususlardan anlaşıldığı üzere cennet; manzarası, havası, yapıları, katları ve genişliği bakımından ferah bir ortam olup, maddi ve manevi zevkleri okşayıcı nitelikte bir görünüm arz etmektedir. 1.1.6.4. Cennetin Tasviri ve Muhtevası Genel olarak İslam âlimlerinin cennet tasviri hakkında kabul ettikleri görüş, onun mahiyetinin kavranamayacağı şeklindedir (Topaloğlu, 1993/b: 378). Zira yaptıklarına karşılık olarak, müminler için ne mutluluklar saklandığını hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmektedir (Secde, 32/17). Nitekim bir kutsî hadiste de bu husus beyan edilmektedir: “Ben salih kullarım için hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın duymadığı ve hiçbir beşer zihninin tasavvur edemeyeceği mutluluklar hazırladım.” (Buhârî, Tefsir-32: 1; Müslim, Cennet: 2-5). Ahiretteki fizikî yapı bu dünyadaki fizikî yapıdan farklı ve mükemmel olacağı gibi, cennete ait nimetler de bu dünyadaki nimetlerden, isim itibariyle benzeseler bile, farklı ve mükemmel olacaktır (Türcan, 2002: 295). Bakara Suresi 25. ayette, cennetlerdeki bir meyveyle rızıklandırılanların, o meyvenin bundan önce dünyada kendilerine verildiğini söylemelerine karşılık, bu rızıkların bazı yönlerden dünyadakine 65 benzediği buyurulmakta, dolayısıyla cennetteki nimetlerin birçok yönden farklı oldukları ortaya konmaktadır. Cennetten bahsedilirken Kur’an’da sembolik bir anlatım benimsenmektedir. Cennetin muhtevası, bütüncül olarak değil de, örnekleme metodu takip edilerek anlatılmaktadır (Kara, 2002: 141). Cennet ehlinin emrine amade kılınan sayısız nimetler, sınırlı kavrayışımız nedeniyle, aklımızın idrak edebileceği en üst seviyeden yapılmış örneklendirmelerdir (Elaltıntaş, 2008: 82). Yüce Allah, insanlara cennetteki nimetleri anlatırken, dünyada insanların en çok zevk aldıkları, hoşlandıkları, sevdikleri; yemekten, içmekten, eğlenmekten, gezmekten usanmadıkları hususlara benzeterek anlatmış, cennet hayatını mümkün mertebe idrak edilebilir kılmıştır. Ama hemen ifade etmek gerekir ki, cennet dünyadan ne kadar üstünse, cennet nimetleri de dünya nimetlerinden o derece üstündür (Mutlu, 2001: 127- 128). Cennet, Kur’an-ı Kerim’in çeşitli surelerinde, eşsiz güzelliklerin toplandığı bir mekân, daha doğrusu bir bahçe olarak tasvir edilmektedir. Cennette, altın, gümüş ve inciden takılar, ipekten elbiseler, birbirinin üstünde evler, köşkler, kasırlar yer almaktadır (Ayvazoğlu, 2008: 59). Cennette bulunan bağlar, bahçeler, evler, saraylar ve köşklerin hepsi de geniş, ferahfeza mekânlardır. İnsan ruhu ferah yerlerden, açık ve havadar ortamlardan hoşlanmaktadır. Cennet de buna uygun olarak yaratılmıştır (Ünsal, 2011: 54). Dolayısıyla Kur’an, cenneti ve orada bulunan nimetleri mümkün olduğu kadar insan zihnine yaklaştırmak istemiş, insanoğlunun tanıdığı ve ilgi duyduğu lezzetleri vurgulu bir halde telaffuz etmiştir. Ruhani lezzetleri, maddi lezzetlerden çok daha büyük olan cennet, gayet nezih, huzurlu ve ferah bir ortam olarak tanzim edilmiştir. Cennet, insana cazip gelen birtakım maddi unsurları kendisinde barındırmaktadır. Ancak bu, hiçbir zaman adi ve rahatsız edici bir tarz ve şekilde sergilenmemiştir. Kur’an, cenneti ve içindekileri tasvir ederken insan gerçeğini dikkate almış, cennetle alakalı taleplere de ideal bir form kazandırmıştır (Türcan, 2002: 296). Cennette, geniş gölgeli, çeşit çeşit meyvelerle bezenmiş ağaçlar; lezzetli, güzel kokulu meyveler; zeminlerinden ırmaklar akan ve pınarlar fışkıran bağ, bahçe ve bostanlar; her çeşidinden tükenmeyecek bollukta yiyecekler, şerbet ve sarhoş etmeyen şarap gibi içecekler, ayrıca tertemiz huriler ve gılmânlar vardır (Ayvazoğlu, 2008: 59). Güvenilir makamda, bahçelerde ve pınar başlarında olan cennet ehli, ince ipekten ve parlak atlastan elbiseler giyerek karşılıklı oturmaktadırlar. İri gözlü hurilerle 66 evlendirilen ve orada canlarının arzuladığı her meyveyi isteyebilen muttakiler, cehennem azabından korunmuş ve ebedî bir hayata kavuşmuşlardır (Duhân, 44/51-56). Cennete girip, orada ebedî kalacak olan cennet ehlinin son derece sevinçli olduğu ifade edilmektedir. O gün birtakım yüzler de vardır ki, mutludurlar; (dünyadaki) çabalarından hoşnut olmuşlardır, yüce bir cennettedirler. Orada boş bir söz işitmemektedirler (Gâşiye, 88/8-11). İmanlarının nuru, simalarına aksetmektedir. Cennete ilk gireceklerin yüzleri dolunay gibidir. Onlardan sonra gireceklerin yüzleri ise gökteki en parlak yıldızdan daha parlaktır (Müslim, Cennet: 15-17; Tirmizî, Cennet: 5). Pek çok hadiste cennet ehlinin özellikle yüz güzelliğine dikkat çekilmiş, hatta bu güzelliklerinin sürekli arttığı haber verilmiştir: “Cennet ehlinin bir çarşısı vardır. Her cuma oraya gelirler. Derken kuzey rüzgârı eser, elbiselerini ve yüzünü okşar. Bunun tesiriyle hüsün (güzellik) ve cemâlleri (yüz güzelliği) artar. Böylece ailelerine, daha da güzelleşmiş olarak dönerler. Hanımları: ‘Vallahi, bizden ayrıldıktan sonra sizin cemâl ve güzelliğiniz artmış!’ derler. Erkekler de: ‘Sizler de Allah’a yemin olsun, bizden sonra çok daha güzelleşmişsiniz.’ derler.” (Müslim, Cennet: 13; Tirmizî, Cennet: 15). Cennetlikler hiçbir değişikliğe uğramaksızın sürekli aynı hal üzere devam edecek, yaşlanmayıp hep genç olarak kalacaklardır. Hem Kur’an ayetlerinde hem de Hz. Peygamber’in hadislerinde cennet nimeti olarak gençliğin sonsuza kadar süreceği vurgulanmaktadır: “Kılsız, sakalsız ve sürmeli bir halde bulunan cennet ehlinin gençliği yok olmayacak, elbiseleri eskimeyecektir. Cennet ehli cennete, kılsız, sakalsız, sürmeli, otuz veya otuz üç yaşında oğullar olarak girecektir. Cennet ehli olarak ölen biri, küçük olsun büyük olsun, cennette otuz yaşına döndürülecek ve sonsuza kadar bu yaş artmayacaktır, cehennem ehli de böyledir.” (Tirmizî, Cennet: 8, 12, 23). Kur’an, insan tecrübesinde yer alan diğer zevkleri cennetle ilgili anlatımlarda kullandığı gibi, cinsel zevkleri de kullanmaktadır (Yar, 2011; 266). Nitekim insanlar birbirine kaynaşsın diye kendi cinslerinden eşler yaratılmış, aralarında sevgi ve merhamet peyda edilmiştir (Rûm, 30/21). Aynı durumun uhrevi hayatta da devam edeceğini belirten Kur’an, cennet ehli için orada tertemiz eşlerin olduğunu (Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15; Nisâ, 4/57) bildirmektedir. İnananların eşleriyle beraber ağırlanmış olarak cennete gireceklerini (Zuhrûf, 43/70), gölgeler altında tahtlara kurulacaklarını (Yâsîn, 36/56) haber vermektedir. Hatta müminlerin ataları, eşleri ve çocuklarından salih olanlarla beraber Adn cennetine gireceklerinden, hep beraber oraya konulmaları için meleklerin inananlar adına yaptıkları duadan (Ra‘d, 13/23; Mümin, 67 40/8) bahsetmektedir. Dolayısıyla eşler arasında paylaşılan dünya hayatının bir devamı, eğer her ikisi de cennetlik ise, ahirette de tahakkuk edecektir. Dünya kadınlarından başka, cennetteki erkekler için mükâfat olarak verilecek diğer bir kadın türü ise Kur’an’da “hûrin ‘în” (Duhân, 44/54; Tûr, 52/20; Vâkıa, 56/22) ifadesiyle geçmektedir. Allah o cennet gelinlerini “hûr” olarak nitelemektedir. Hûr “havrâ” kelimesinin çoğuludur. Havrâ ise, rızalık ve övgüye neden olacak tüm güzel vasıflara sahip olan, beyaz tenli, kara gözlü, güzel genç kadın anlamına gelmektedir (İbn Kayyım, 2004: 53). Dolayısıyla huri, genç, güzel, alımlı, beyaz, gözleri siyah, güzelliği sebebiyle bakışların kendisinden alınamayacağı kadın demektir (Mutlu, 2001: 145). “Hûr” lafzının, gözün beyazının aşırı beyaz, siyahının da aşırı derecede siyah olması anlamında her iki manayı da ifade eden “haver” kelimesinden türediği kabul edilmektedir. Huri kelimesinin türediği kök kabul edilen haver kelimesi, gözdeki beyaz ve siyah rengin güzelliği, birbirine uyumu ve her birinin güzelliğini diğerinden alması anlamını ifade etmektedir (İbn Kayyım, 2004: 55, 57). “‘İyn” kelimesi, “‘aynâ” kelimesinin çoğuludur. ‘Ayna ise siyahı simsiyah, beyazı da bembeyaz, kirpikleri uzun, gözbebeği büyük ve geniş gözlü kadını anlatmak için kullanılan bir ifadedir. Sahih olan görüşe istinaden ‘iyn, gözlerinde hem güzellik hem de zarafet özellikleri bir arada bulunan kadınlar demektir (İbn Kayyım, 2004: 56- 57). Yüce Allah cennet hurilerini en güzel sıfatlarla nitelemiş, en güzel takılarla bezemiş ve mümin kullarda hurilere karşı öyle bir arzu uyandırmıştır ki, müminler sanki bizzat kendi gözleriyle onları görüyormuşçasına şevke gelmişlerdir (İbn Kayyım, 2004: 53). Dolayısıyla birçok ayet ve hadiste cennet hanımlarının güzelliği, zarafeti ve cazibesi konusunda canlı tasvirlerin olduğu gözler önüne serilmektedir. Bir yandan pedagojik maksatların, diğer yandan konuyla ilgilenenlerin kendilerine özgü estetik duygu ve hayallerin tesiriyle hurilerin dış görünüşü ve çekiciliğine dair muhtelif yorumların yapıldığı görülmektedir (Topaloğlu, 1993/b: 382). Huriler kocalarına besledikleri sevgiyi ve aşkı en güzel şekilde gösteren eşlerdir. Huriler âdeta eşinin yörüngesinde dönen güneş gibidirler. Eşiyle birlikte oturup sohbet edişleri gayet tatlı olan huriler (İbn Kayyım, 2004: 44), bakışlarını yalnız kocalarına dikmiş ve kendilerine daha önce insan ve cinin dokunmadığı, yakut ve mercan misali, huyu güzel, yüzü güzel kadınlardır. Sahiplerine tahsis edilmiş bir halde çadırlar 68 (otağlar) içinde bulunmaktadırlar ve onlara daha önce ne bir insan ne de bir cin eli değmemiştir (Rahmân, 55/56, 58, 70, 72, 74). Muttakilerin ceylan gözlü hurilerle evlendirildiğinden (Tûr, 52/20) ve yanlarında, eşlerinden başkasına bakmayan, kendilerine yaşıt güzellerin varlığından (Sâd, 38/52) bahsedilmektedir. Nitekim Allah’ın hâlis kullarına cennette vereceği rızıklardan söz eden ayetlerde de, o kulların yanında, güzel bakışlarını yalnız onlara tahsis etmiş, iri gözlü eşlerin bulunduğu; o eşlerin gün yüzü görmemiş, yumurta gibi bembeyaz oldukları (Saffât, 37/48-49) bildirilmektedir. Bir kadının en dikkat çekici yerlerinden birisi gözleridir. Bu sebeple, ayetlerde hurilerin gözlerine vurgu yapılmıştır (Mutlu, 2001: 146). Huriler saklı inciler misali iri gözlüdürler (Vâkıa, 56/22-23). Takva sahipleri için umulanı buldukları yerin, bahçelerin, üzüm bağlarının, göğüsleri tomurcuk gibi kabarmış yaşıt kızların olduğu (Nebe, 78/31-33) bildirilmektedir. Dolayısıyla ayetlerde hurilerin beden güzelliğine vurgu yapılarak, muhatapların cennete ve cennet nimetlerine karşı iştiyak duymaları sağlanmaktadır. Hurilerin güzelliğiyle alakalı olarak, yetmiş kat ve çeşit elbise giyinmiş olmalarına rağmen, bu elbiselerin yine de onların bedenlerini gösterecek kadar şeffaf olduğu, hurilerin iliklerinin, yetmiş kat elbisenin üzerinden görüleceği (Müslim, Cennet: 17; Tirmizî, Cennet: 5) haber verilmektedir. Hurilerin sırtlarında göz kamaştıran beyaz ipekler, başlarında inci ve mercanla donatılmış çeşit çeşit taçlar bulunmaktadır. Güzel kokular saçmakta, nazlı işveli tavırlar sergilemekte (Gazâlî, 2012: IV/1082) ve âdeta güneş gibi parlamaktadırlar. Hatta güneş, diğer yıldızların ışığını nasıl bastırıyorsa, hurinin güzelliği ve parlaklığı da güneşin ışığını geride bırakacak derecede bir parlaklığa sahiptir (İbn Kayyım, 2004: 42). Birer yakut ve mercanı andıran cennet kadınlarının yüzüne eşi baktığı zaman, kendini onun yanağında parlak aynadan daha güzel seyredecektir. Üstündeki en ufak inci parçası, doğu ile batıyı aydınlatacak güçte olan bu kadının üzerinde yetmiş kat elbise bulunduğu halde; yetmiş kat elbisenin ardından bacaklarının iliğini bile rahatlıkla görülebilecek derecede şeffaf bir güzellikte olacaktır (Gümüşhânevî, 2012: 466). Velhâsıl insanın, ne kadar güzelliğe düşkün, zevke tutkun, süse âşık ve cemâle meyilli duyguları, duyuları, kabiliyetleri varsa; hepsini memnun edip doyuracak nitelikte, maddi ve manevi her çeşit güzelliği hurilerin taşıdığı anlaşılmaktadır (Mutlu, 2001: 147, 148). 69 Cennet kadınları, maddi ve manevi tüm pisliklerden arındırılmış, eşlerine düşkün ve yaşıt bâkireler olarak apayrı bir biçimde yaratılmış (Vâkıa, 56/35-37), hepsi otuz üç yaşında güzellerdir. Cennet tasviriyle ilgili çeşitli ayet ve hadislere göre cennette hem dünya kadınları hem de huriler bulunacaktır. Ayetlerde geçen “tertemiz zevceler” (ezvâcün mutahharah) ifadesi (Bakara, 2/25; Âl-i İmrân, 3/15; Nisâ, 4/57), herhangi bir kayıt koymadığına göre, hurilerin yanı sıra dünya kadınlarını da tertemiz eşler arasında zikretmek mümkündür. Dolayısıyla huriler ve cennette bulunan dünya kadınları her türlü pislikten arınmış (mutahharah), temiz yaratılışa sahip varlıklardır. “Mutahharah” dünya kadınlarında bulunabilen sıkıntı verici durumlardan, kir ve pisliklerden temizlenmiş olan kadın anlamına gelmektedir. Bununla beraber cennet kadınları iç dünyası yönüyle kötü ahlaktan, hoş olmayan sıfatlardan da arındırılmıştır (İbn Kayyım, 2004: 94). Cennete giden dünya kadınlarının oradaki hurilerden üstün olduğu bildirilmektedir. Bununla ilgili olarak Hz. Ümmü Seleme, “Ey Allah’ın Resulü, dünya kadınları mı değerlidir, yoksa şahin gözlü huriler mi?” şeklinde Hz. Peygamber’e bir soru yöneltmiş, Hz. Peygamber de, tıpkı elbisenin dış yüzünün iç yüzünden değerli oluşu gibi dünya kadınlarının hurilerden daha değerli olduğunu söylemiştir. Ümmü Seleme bunun sebebini sorunca da, Hz. Peygamber şöyle demiştir: “Namazları, oruçları ve Allah Teâlâ’ya ibadet etmelerinden dolayı, Allah onların yüzlerine nur, bedenlerine ipek giydirmiştir. Renkleri bembeyazdır, elbiseleri yemyeşildir, süsleri sapsarıdır. Buhurdanlıkları inciden, tarakları altındandır.” (İbn Kesîr, 1983: XIV/7692) Cennetliklere verilecek kadınların sayısını bildiren bir hadiste, cennet ehlinden derecesi en düşük olanın seksen bin hizmetçisi, yetmiş iki zevcesi bulunduğu; onun için, Câbiye’den San‘a’ya kadar uzanan bir büyüklükte, inciden, zebercedden ve yakuttan bir çadırın kurulduğu haber verilmektedir (Tirmizî, Cennet: 23). Bu yetmiş iki zevceden ikisinin huri, yetmişinin ise cehennemlik olanların cennete giden eşleri olduğu zikredilmektedir (İbn Mâce, Zühd: 39). Yüce Allah’ın cennetlik kulları için takdim ettiği sayısız nimetlerden birisi de etraflarında, hizmetçilerin emre amade olmasıdır (Mutlu, 2001: 139). Kur’an, cennette teşrîfatçılık, içecek sunumu, yiyecek dağıtımı gibi vazifeleri yerine getirmek üzere cennet ehline hizmet edecek görevlilerden de söz etmekte (Okumuş, 2007: 121), cennet hizmetçilerini “gılmân”, “vildân” olarak adlandırmaktadır. Hizmet için tahsis edilmiş ve kabuğunda saklı inci gibi olan gençler (gılmân), cennettekilerin etraflarında âdeta 70 pervane olmaktadırlar (Tûr, 52/24). Yine cennetliklerin çevrelerinde hizmet için etrafa saçılıp dağılmış inciler misali ölümsüz gençler (vildân) dolaşmaktadırlar (İnsân, 76/19; Vâkıa, 56/17). Görüldüğü gibi cennet hizmetçilerinin gılmân ve vildân diye isimlendirilip bunların saklı incilere, saçılmış incilere teşbih edildiği ve ebedî oldukları vurgulanmaktadır. Cennet ehli arasında önemli vazifeler ifa eden melekler de bulunmaktadır. Bunlardan biri cennetin kapısında bekleyen Rıdvân’dır. Bütün cennetlerin bekçisi ve hâkimi, sevimli ve büyük bir melek olan Rıdvân’ın, insan şeklinde olduğu belirtilmektedir (İbrahim Hakkî, 2013: 35). Kur’an, cennette bağ ve bahçelerin bulunacağını söyleyerek, meyveli-meyvesiz tüm ağaçların ve cennetliklerin arzuladıkları, beğendikleri tüm meyvelerin orada olduğunu ifade etmektedir (Kara, 2002: 165). Cennetin ağaçları çevreye hoş ve güzel kokular yaymaktadır (Rahmân, 55/12). Dallarında cennet ehlinin iştahını çeken salkım salkım meyveler, muzlar bulunmaktadır (Vâkıa, 56/29). Dikensiz, düzgün bir şekilde olan cennetin ağaçları (Vâkıa, 56/28), göz alıcı parlaklıkta, gönül okşayıcı letafettedir. Nitekim bir hadiste, cennetteki ağaçların gövdesinin altından olduğu bildirilmiş (Tirmizî, Cennet: 1) ve cennet ağaçlarının ışıl ışıl oluşuna dikkat çekilmiştir. Cennet nimetlerinin ayet ve hadislerde vurgulanan bir diğer özelliği ise çok bereketli olmalarıdır. Nitekim bir ayette, ahiret yurdundaki rızkın hesapsızca verildiği ve bitip tükenmesinin de olmayacağı vurgulanmaktadır: “İşte, hesap günü için size vadolunan şeyler bunlardır. Şüphesiz bu, bizim verdiğimiz rızıktır. Ona bitmek ve tükenmek yoktur.” (Sad, 38/53-54) Cennette bulunan ağaçlar ve meyvelerle ilgili olarak Kur’an’ın bildirdiklerinin dışında hadislerde, Sidretü’l-müntehâ ağacı da söz konusu edilmektedir. Bir hadiste, Sidretü’l-müntehâ ağacının dalının gölgesinde bir binicinin yüz sene yürüdüğü, orada altından sergi bulunduğu ve meyvesinin de nadir olduğu (Tirmizî, Cennet: 9) haber verilmektedir. Buhârî ile Müslim’in rivayetlerinde ise, idmanlı ve hızlı bir at binicisinin, gölgesinde yüz yıl koştuğu halde sonuna ulaşamayacağı kadar büyük bir ağacın bulunduğu ifade edilmektedir (Buhârî, Bed’ü’l-halk: 8; Müslim, Cennet: 6-8). Hadisin çeşitli rivayetlerinde söz konusu ağacın “şeceretü’l-huld” olduğu zikredilmektedir (Dârimî, Rikâk: 114; Tayâlisî, 2004: III/28). Bir başka hadiste ise, “Cennette bir ağaç vardır ki, binekli bir kimse yüz yıl gölgesinde yürüse onu kat edemez. İsterseniz şu ayeti 71 okuyun: ‘Uzamış gölgelerde, çağlayarak akan sulardadırlar.’ (Vâkıa, 56/30-31)” (Tirmizî, Cennet:1; Tefsir-Vâkıa: 56) buyrulmaktadır. Sidre ağacının yanı sıra hadis, cennette bulunan ağaçlara Tûbâ ağacını da eklemektedir. İman eden ve salih amelde bulunanlara güzel bir ebediyet hayatının hazırlandığını vurgulayan Ra‘d Suresi 29. ayetteki “tûbâ” kelimesi sözlükte “iyilik, güzellik, iyi ve hoş karşılanan her husus” anlamına gelmektedir. Tefsir âlimlerinin bu kelimeye verdikleri yaklaşık sekiz manadan biri de Tûbâ ağacıdır (Topaloğlu, 1993/b: 380). Elmalılı, cennette bulunan bir ağaca, Ebu Hureyre ve İbn Abbas gibi bir grup sahabe tarafından Tûbâ dendiğini söylemektedir (Yazır, tsz.: IV/ 2985-2986). Kaynaklarda cennet bahsi geçince ilk akla gelen unsurlardan birisi Tûbâ ağacıdır. Hz. Peygamber pek çok hadiste bu ağaca yer vermiştir. Cenneti süsleyen bu ağacın çok heybetli olduğundan bahsedilmektedir. Büyüklüğünün yüz yılda varılabilecek bir mesafeyi kapsadığı, cennet ehlinin elbiselerinin bu ağacın tomurcuklarından çıktığı bildirilmektedir (Ebu Ya‘lâ, 1998: I/575; İbn Hıbbân, Tarih: 5). Bir başka rivayette ise bedevînin, “Ey Allah’ın elçisi, cennette meyve var mıdır?” diye sorduğu ve Hz. Peygamber’in, “Evet, orada bir ağaç vardır ki ona Tûbâ denilir.” şeklinde buyurduğu, arkasından bedevî, “Bizim arazimizdeki hangi ağaç ona benzer?” diye sorunca, “Senin arazindeki hiçbir ağaç ona benzemez, ancak Şam’da ceviz denilen bir ağaç ona benzer, tek bir gövde üzerinde biter, yukarıya doğru dallanır, budaklanır.” şeklinde cevap verdiği ifade edilmiştir (İbn Hıbbân, Tarih: 5; İbn Kesîr, 1983: XIV/7690). Daha çok halkla ilgili dinî-edebî eserlerde bahse konu olan Tûbâ ağacının mevcudiyeti hususunda bir kesinliğin olmadığı zikredilmektedir. Tûba için, “ebedî saadeti temin eden her güzel şey” anlamı verildiğinde bağ, bahçe ve ağaçları da içine almak suretiyle her türlü güzellik ve nimet, kelimenin kapsamına dâhil edilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber, Tûbâ’nın cennette bir ağaç olduğunu buyurmuştur. Ancak bu ağacın “Şeceretü’l-huld”un başka bir ismi olması da muhtemeldir (Topaloğlu, 1993/b: 380). “Tûbâ’nın kelime anlamından hareketle bu ağacın cennetlikleri rahat ettiren, onları hoşnut kılan, bünyesinde çeşitli nimetleri barındıran bir esenlik ve mutluluk ağacı olduğu söylenebilir. Bu durumda Tûbâ ağacı cennetliklerin mutluluk ve huzur kaynağını meydana getiren bir sembole karşılık gelmektedir.” (Erbaş, 2012: 317). Kur’an, gölgeler hakkında da bir hayli ayrıntılı bilgi vermektedir. Yemişleri ve gölgesi sürekli olan cennette (Ra‘d, 13/35), “uzamış gölgeler" (Vâkıa, 56/30) vardır. 72 Cennetlikler, koyu (tatlı) bir gölgeye konulmuştur (Nisâ, 4/57). “Onlar ve eşleri gölgeler altında tahtlara kurulurlar.” (Yâsîn, 36/56). “Takva sahipleri, gölgeliklerde ve pınar başlarında, canlarının çektiğinden çeşit çeşit meyveler arasında olacaklardır.” (Mürselât, 77/41). Yakıcı sıcak ve dondurucu soğuğun görülmediği cennette, koltuklara kurulmuş halde bulunan ebrâr (iyiler)’ın üzerine, cennet ağaçlarının gölgeleri sarkmakta; kolayca koparılabilen meyveleri istifadelerine sunulmaktadır (İnsân, 76/13- 14). Gölgelerden bahseden yukarıdaki ayetlerde, güneşin varlığı ile beraber cennette, yakıcı bir sıcağın bulunmadığı, upuzun ve eşsiz gölgelerin olduğu ve cennetliklerin bu gölgelerde keyif çattıkları ifade edilmektedir (Kara, 2002: 175). Dolayısıyla oraya has bir güneşin olacağı, fakat asla rahatsız etmeyeceği; havanın mutedil, nefsi okşayan bir edada olacağı; gölgesinden lezzet duyulacağı anlaşılmaktadır. Gölgelikler, insanı hoşnut eden su sesi ve suyun çevresiyle birlikte oluşturduğu manzaradan (Ünsal, 2011: 52) hareketle, âdeta bir mesire yeri tasviri yapılmaktadır. Nitekim takva sahiplerinin cennetlerde, güvenilir makamda, gölgeliklerde ve pınar başlarında olduklarını (Hicr, 15/45; Duhân, 44/51-52; Mürselât, 77/41) bildiren ayetlerden de anlaşıldığı üzere cennetlikler, pınar başlarında, ağaçların gölgeleri altında, su sesi eşliğinde istirahat etmektedirler. Bununla beraber, cennette gölgeleri her tarafı kaplayan haşmetli ağaçlar bulunmaktadır. Kur’an’da bu gölgeler için “zıllin memdûd” ifadesi kullanılırken, hadiste de ağaçların gölgesinin uzunluğunu ifade için, “Bir süvari onun gölgesinde yüz sene gitse bile onun sonuna ulaşamaz.” (Müslim, Cennet: 
