Örgütün adı bir dönem Irak İslâm Devleti ve Levant (ISIL)’dı. Sonra, Irak ve Suriye İslâm Devleti (ISIS) olarak değişti. Daha sonra, İslâm Devleti (IS) şeklinde ifade edilmeye başlandı. Arapça kısaltması ise yani DAEŞ, Latin harfleriyle DAİŞ’tir.
DAİŞ, 1999 yılında El-Kaide’ye bağlılığını bildirerek, ABD ve Batılı güçlerin 2003’te Irak’ı işgaline müteakip, Irak’taki işgale karşı isyana katılmıştır. DAİŞ’in bu dönemdeki adı Cemaat El-Tawhid El-Cihad’dır. Örgüt Haziran 2014’te, dünyadaki bütün Müslümanlar için dinî, siyasî ve askerî otorite olduğunu iddia ederek Halifelik ilânında bulundu.
DAİŞ’in hem İslâm Devleti ismini benimsemesi hem de Halifelik iddiası; BM, muhtelif hükümetler ve İslâmî gruplarca şiddetle reddedilerek eleştirilmiştir.
Örgüt 2014 yılının başında Irak güçlerini geri püskürterek, kilit şehirlerden Musul ve Sincar’ı ele geçirmişti. DAİŞ, BM (Birleşmiş Milletler), bazı kuruluşlar ve ülkelerce terör örgütü olarak tanımlanmaktadır. DAİŞ’in etkin olduğu bölgelerde gazeteciler ve yardım görevlileri dahil olmak üzere, hem güvenlik güçlerinin hem de sivillerin infazını canlı yayınlarla bütün dünyaya gösterdiği biliniyor. Aynı zamanda örgüt, kültürel miras değerine sahip yerleri tahrip etmesiyle de tanınıyor.
Örgüt, Suriye’de hem hükümet güçlerine hem de muhaliflere kara saldırıları düzenleyerek, kendisine alan açtı. Böylece Aralık 2015 itibariyle DAİŞ, Irak’ın batısından Suriye’nin doğusuna uzanan geniş bir sahada yaşayan tahminen 8 ile 12 milyonluk bir nüfus üzerinde şeriat kurallarının (kendine göre yorumuyla) uygulanmasını zorunlu kıldı.
ABD’nin liderliğindeki kuvvetler 2014’te Irak ve Suriye’deki DAİŞ hedeflerine hava saldırıları düzenleyerek, örgütün ciddî darbe almasını sağladı. ABD operasyonunun ardından DAİŞ hedeflerine birde Rus güçlerince müdahalede bulunuldu. Böylece DAİŞ’in binlerce savaşçı ve finansal kaynağını kaybettiği gözlemlendi. DAİŞ kontrolündeki en büyük şehir Musul’u, Irak ordusuna bıraktı.
Örgüt bir kayıp da Suriye Demokratik Güçleri karşısında yaşadı. DAİŞ’in “de facto” başşehri Rakka, Suriye Demokratik Güçleri’nin eline geçti.
ABD’li yetkililerce Aralık 2017’de, örgütün sahip olduğu alanın sadece yüzde 2’sini elinde tutabildiği bildirildi. Ardından Irak Başbakanı Haydar El-İbadi “Irak topraklarının 3’te 1’ini ele geçirmesinden 3 yıl sonra, 10 Aralık 2017’de DAİŞ’in son kalıntılarının da ülkeden temizlendiğini kamuoyuyla paylaşmıştı.
DAİŞ, Ortadoğu’daki son önemli bölgelerinden biri olan Deir Ez-Zor’u, çadır şehirlerini ve askerî mevzilerini 23 Mart 2019’daki savaşta kaybederek, Suriye Demokratik Güçlerine teslim etti.
DAİŞ’in 2013’ten bu yana liderliğini yapan Ebu Bekir El-Bağdadî, ABD Özel Kuvvetleri tarafından İdlib’de gerçekleştirilen baskında, üzerindeki intihar yeleğini patlatarak kendisini öldürdü. Bağdadî’nin yerine Abdullah Kardaş getirildi. Örgütün yükselişindeki hız, gerilemesinde de görüldü.
Bağdadî’nin öldürülmesi DAİŞ vb. unsurların ideolojilerinin, hedeflerinin ve stratejilerinin sonu demek değildir. Bu çeşit örgütlerin yükselişi radikalizmi, İslamofobi gibi kavramların da yükselişine sebep olmaktadır.
İşte belirtilen bu kavramlar özellikle Batı’da İslâmiyetin yanlış tanınmasının / anlaşılmasının başlıca sebeplerindendir.
Bununla birlikte DAİŞ’in bir dönem için Irak ve Suriye’de büyük bir alanı kontrol etmesine karşılık, ABD ve Rusya’nın bölgede YPG’ye önem atfetmelerine sebep olduğu kuvvetle muhtemeldir.
Düşünce kuruluşu Council on Foreign Relations (Dış İlişkiler Konseyi)’dan Bruce Hoffman, Twitter hesabından “El-Kaide adına, Suriye’de yerel gelişmeleri Hurras Al-Din takip ediyor. Bağdadî’nin ölümü, DAİŞ’in gönüllü olarak El-Kaide ile birleşmesi olasıdır” diyerek bu yöndeki tahminini ileri sürüyor.
Önemli olan DAİŞ vb. yapılara zemin hazırlayan siyasî, ideolojik, ekonomik, dinî, mezhepsel, etnik, sosyolojik vd. sebeplerin ortadan kaldırmaya yönelik çalışmalar yapılmasıdır
.
Lübnan’da WhatsApp devrimi mi?
Ülke sahip olduğu birçok etnik yapısı ve mezhepsel unsurlarıyla öne çıkıyor. Lübnan, semavî dinlerin çok farklı nosyondaki mezheplerini barındırmasından dolayı, diğer bölge ülkelerinden daha heterojen bir özelliğe sahip.
Lübnan Telekomünikasyon Bakanı Muhammed Chukair’i, 17 Ekim 2019 Perşembe günü hükümetin “internet üzerinden gerçekleştirilen WhataApp iletişimlerine günlük 0,20 Cent, aylık toplamda 6 (ABD) doları vergi getirdiği”ni açıklaması, aynı günün akşamında protestolara sebep oldu.
WhatsApp Vergisi şeklinde adlandırılan gösterilere binlerce kişinin katılması, dikkatleri Lübnan’a çevirmiş durumda. Gösterilerin genişlemesi üzerine, Lübnan Ordusu tarafından ülkenin muhtelif meydan ve caddelerinde kontrol ve güvenlik noktaları oluşturuldu.
Lübnan’ın en önemli toplumsal unsurlarından Hizbullah’tan yapılan açıklamada “vatandaşlara uygulanan yeni vergileri kesinlikle reddettiklerini” bildirerek safını netleştirdi. Hizbullah Milletvekili Hasan Fadlallah da “Lübnan’daki zor hayat şartlarından muzdarip olan vatandaşların yeni vergilere tepki göstermesinin normal olduğunu” vurgularken göstericilere de “barışçıl protesto hareketlerinde bulunmaları” konusunda uyardı.
Siyasîlerin de desteğini alan protestocuların sesi, devletin en yüksek kademelerinden duyuldu. Başbakan Saad Hariri’nin talebi üzerine, Telekomünikasyon Bakanı Chukair “WhatsApp Vergisi’nin yürürlüğe girmeyeceğini” duyurdu.
Başbakan Hariri’nin 18 Ekim Cuma günü akşam saatlerinde siyasî partilere yönelik yaptığı açıklamada “ülkenin krizine çözüm bulmak için 72 saat süre verdi.” Hariri açıklamasının devamında “çözüm ne ise, zamanımız yok… Ya ülkedeki ortaklarımız çözüm hakkında net bir cevap verirler ya da farklı bir yaklaşımım olur” ifadeleriyle siyasî unsurlara protestocuların şiddetini arttırmamaları uyarısında bulundu. Buna ek olarak Hariri “3 yıldır hükümette ve reform tavsiyelerinde yaptığım çabaları önleyenler var” diyerek, birilerinin iktidarın girişimlerini engelledikleri hakkında eleştiriler getirdi.
Hükümetin girişimlerine rağmen sokağın öfkesi pek de dinmiş değil. 18 Ekim Cuma günü itibariyle ülke genelinde bankalar, okullar ve üniversiteler güvenlik probleminden dolayı kapanmış durumda. Gösteriler esnasında 2 kişi öldü ve aralarında 60 polisinde bulunduğu yaklaşık 200 kişi de yaralandı.
Protestoların başlamasının sebebi WhatsApp Vergisi olurken, ülkedeki hal-i hazırdaki işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, etnik çekişmeler, mezhepsel huzursuzluklar, siyasî mücadeleler vb. sosyo-ekonomik sorunların toplumsal kesimler tarafından daha bir gür sesle dile getirilmesine vesile olmuştur. Göstericiler WhatsApp Vergisi protestolarını “WhatsApp Devrimi” olarak adlandırıyor.
Gösterilerin başladığı Riad El-Solh Meydanı’nda 18 Ekim Cuma günü itibariyle, genç bir protestocu tarafından megafonla yönlendirilen topluluğa “hedefe ulaşana kadar buradan ayrılmıyoruz, bu bir devrimdir! Hükümetin istifasını istiyoruz. Hükümet istifa edip, seçim kararı alana kadar meydanlardayız” diyerek hükümetten kaynaklanan rahatsızlıklarını ifade etti.
Lübnanlı bir arkadaşım ile gerçekleştirdiğim görüşmede, bana “Cumhurbaşkanı Aoun’un her an Fransa’ya kaçması için Başkanlık Sarayı’nda bir helikopter bekletildiği ve Başbakan Hariri’nin herhangi durumda ülkeden ayrılınca sığınacağı ilk durağın Suudi Arabistan olduğu ve bu benzer ifadelerin Lübnanlılar arasında devamlı konuşulduğunu” belirtti.
WhatsApp Devrimi’nin Lübnan’ın sorunlarına çözüm üretip üretmeyeceğini yakın gelecekte göreceğiz.
.
Tunus Cumhurbaşkanlığı seçim sonuçları
15 Eylül 2019 tarihli Cumhurbaşkanlığı seçimleri ve 6 Ekim 2019’da yapılan Parlamento Genel Seçimleri’dir. Tunus, Arap Baharı’ndan sonra demokrasiye geçen tek ülke olarak tanımlanıyor. Buna rağmen Tunuslular tarihlerinde ikinci defa demokratik seçimler için sandık başına gittiler.
Ülke nüfusunun Temmuz 2018 verilerine göre 11 milyon olduğu Tunus’ta, 7 milyon kayıtlı seçmen bulunmaktadır. Tunus’ta Cumhurbaşkanı’nın görev süresi 5 yıl, bir kişi en fazla iki dönem için seçilebiliyor. Eğer adaylardan hiçbiri oyların yüzde 50’sini alamazsa, ikinci tur oylamaya gidilmektedir.
Tunus’ta 24 adayın yarıştığı ve katılımın yüzde 45.02 olarak gerçekleştiği 16 Eylül 2019 tarihli Cumhurbaşkanlığı seçimleri 1. Tur oylamasında adaylardan hiçbir yüzde 50’yi aşamadığı için Cumhurbaşkanı seçilememişti. Seçimlere katılım oranının düşük kalması, halkın siyasete güveninin azalmasından kaynaklandığı şeklinde yorumlanabilir.
Seçimlerin 1. Turunda en yüksek oyu alan ilk iki aday olan; bağımsız, muhafazakâr, Anayasa profesörü Kais Saied Kaid Saeid 620 bin 711 oy alarak, yüzde 18.40 oranla seçimlerde birinci; adaylığını açıkladıktan sonra kara para aklamaktan dolayı seçim sürecinde gözaltına alınan Tunus’un Kalbi Partisi Başkanı Nabil Karoui de 525 bin 517 oy ve yüze 15.58 oranla ikinci gelmişti. Her iki aday 13 Ekim 2019 Pazar günü 2. Tur seçimlere katıldılar.
Tunus Bağımsız Yüksek Seçim Kurulu, 14 Ekim Pazartesi günü Cumhurbaşkanlığı Sarayı’nda kesim sonuçlarını açıkladı. Adaylardan Kais Saied 2 milyon 777 bin 931 oy ile yüzde 72.71 oranına ulaştı. Diğer aday Nabil Karoui ise 1 milyon 42 bin 894 oy alarak, yüzde 27.29 oranında kaldı. Böylece seçimlerin kazananı ve yeni Cumhurbaşkanı Kais Saied oldu. Böylece Tunus 2011 yılı Arap Baharı’ndan bu yana ikinci defa Cumhurbaşkanlığı seçimlerini tamamlamış oldu.
Saeid’in rakibinin hapse girmesi üzerine “ahlâkî” gerekçelerle seçim kampanyası yürütmeyeceğini açıklaması, Saeid’in hanesine yazılan artı puandır. Saeid seçim sürecinde minimal kampanyalarla yetindi.
Tunus seçimleri uluslar arası kuruluşlarca da değerlendirildi. Kolombiya Küresel Çalışmalar Merkezi Başkanı Youssef Cherif, Tunus’ta kurulacak yeni hükümet hakkında “ülkenin yoksulluğu azaltmak ve güvenlik sorunları ile mücadele etmek için yeni bir döneme giriyoruz” diyerek, Saeid’in hükümet tarafından tecrit edilebileceği ön görüsünde bulundu.
Oriental ve Afrika Çalışmaları Okulu Profesörlerinden Charles Tripp de “Tunus seçimlerinde protestolar ve sokak gösterileri yaşanmadı” tesbitinde bulunarak “belirsizliklere rağmen, gözlemciler bu durumu ülkenin yeni gelişen demokrasisinin olumlu bir işareti olarak görmektedirler” demektedir.
Tunus’ta göreve başlayacak yeni Cumhurbaşkanı ve hükümetin, ülkenin başlıca yoksulluk, işsizlik, demokrasi, insan hakları, hürriyetler vb. sorunlarını çözmede ne kadar başarılı olabileceklerini yakın gelecekte göreceğiz.
.
Suriye’ye sınır ötesi operasyon
Suriye’de de 2011-2012’de başlayan gösteriler “sosyo-ekonomik, hak, adalet, hürriyet” temelli olmuştu.
Ancak Suriye’deki gelişmeler ülkeyi oyun sahası haline getirmiştir. Buna bir de Suriye’deki muhtelif etnik grupların dahil olduğu bilinmektedir. Böylece ülke uluslar arası, bölgesel ve yerel unsurların mücadele ettiği satranç tahtası oldu. Hatta bölge bir dönem IŞİD/DAEŞ/DEAŞ’ın militanlarının işgaline maruz kaldı.
Sorunun başlangıcından bugüne kadar Cenevre görüşmeleri ve sonrasında Astana süreci gibi diplomasî yolları işletilmeye çalışıldı. Ancak bunlarında sahada uygulanabilirliği hep tartışıla geldi.
Suriye’de olup bitenler, elbette en uzun sınıra sahip Türkiye’yi çok yakından ilgilendiriyor. Suriye’deki istikrarsızlık, Türkiye ile olan ticarî ilişkileri durma noktasına getirdi. Türkiye sınır güvenliğine daha fazla önem vermeye ve enerji harcamaya başladı. Sınırdaki beton duvar ve elektronik donanımı bunun bir delili. İşin bir başka yönü de insanî durum. Suriye’de savaştan kaçan milyonlarca kişi Türkiye sınırına dayandı. Kızılay’dan 2012 yılında canlı yayınlardan yapılan açıklamada “100 bin mülteci kırmızı çizgimiz” denildi. Fakat günümüzde Türkiye’de 4 buçuk milyon Suriyeli mülteciden bahsediliyor. Türkiye mülteciler için “açık kapı” politikası uyguladı.
ABD’nin bölgede PYD/YPG ve SDG’yi eğitmesi, teçhizat bakımından donatması ve PKK’nın uzantısı oldukları halde bu iki örgütü terör listesine almayarak ilişkilerini devam ettirmesi, Türkiye’yi rahatsız eden en önemli konulardandır.
Sonuçta ABD Başkanı Donald Trump, Türkiye’nin operasyonunu başlangıçta kabul ederken, aynı günün akşamında tam tersi açıklamalarda bulundu. Trump’ın davranış ve uslûbunu diplomatik nezaket kurallarının kalıplarına sığdırmak ise oldukça güç. Kısaca güvenlik başta olmak üzere bütün bunlar Türkiye’yi “Barış Pınarı Harekâtı”nı başlatmasına sebep oldu.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’ndaki konuşmasında Suriye konusuna geniş yer verdi. Erdoğan “bölgenin derinliğinin Rakka’ya kadar götürülebilirse, yerleştirilecek mülteci sayısının 3 milyona kadar çıkartılabileceğinin” de altını çizdi. Fakat önemli bir nokta var. O da Türkiye’deki mültecilerin, güvenli bölgeye yerleşmek isteyip istemeyeceğidir.
Mültecileri güvenli bölgeye yerleştirme düşüncesi, Türkiye’nin “açık kapı” politikasının değiştiğine işaret etmektedir. Yeni gelen mültecilerin Türkiye’ye alınmadığı ve Suriye topraklarında Türkiye’nin yardımıyla günlük hayatlarını sürdürdükleri belirtiliyor. Açık kapı / Ensar-Muhacir politikasından, oluşturulacak güvenli bölgede mültecileri iskân edelim noktasına gelmiş bulunuyoruz. Türkiye’nin hâl-i hazırda yürüttüğü harekât sonucunda oluşturmayı amaçladığı güvenli bölgenin, güvenliğinin sağlanmasının sürdürülebilirliği de önem arz ediyor.
Operasyon bölgesinde tutuklu bulunan IŞİD militanlarının akıbetinin ne olacağı ayrı bir merak konusudur.
Başka bir deyişle sadece askerî ve siyasî yönleriyle öne çıkan harekâtı, insanî yönüyle de okumak gerekiyor. Hamasetten uzak ve akl-ı selimle düşünüp hareket etmeye her zamankinden daha çok ihtiyacımız var. Duâlarımız askerimizin ve masum sivillerin, yaralı ve şehit vermeden harekâtın başarıyla tamamlanmasıdır.
.
Irak’ta toplumsal hareketlilik
Protestocuların sokağa çıkmasını neden olan unsurlar devlet kurumlarındaki yaygın yolsuzluklar, siyasi istikrarsızlık, sosyo-ekonomik vb. olarak sıralanıyor. Aslında protestolar 2011’de başlamış olup, geçtiğimiz yıl Basra’da gerçekleşen gösterilerin devamı niteliğinde. Son aylarda işsiz üniversite mezunlarının ara sıra düzenlediği gösterilerde de kamu sektöründen iş talepleri yükselmişti.
Başbakan Adel Abdul Mehdi hükümetinin IŞİD ile mücadelesindeki yanlış politikaları, 1 Ekim 2019’daki gösterilerde halkı dağıtmak için gözyaşartıcı gaz ve mühimmat kullanmaları ise; protestocularının tansiyonunu daha fazla yükselterek, gösterilere katılanların sayısının artmasına sebep olmuştur.
Irak’taki gösteriler, geçmiş yıllardaki halk hareketliliğinden farklı bir durum arz ediyor. Geçmiş toplumsal gösterilere genelde Şii Sadr Hareketi lideri Muktede Sadr ve taraftarları öncülük etmekteydi. Yine önceki yıllarda siyasi elitlere ve İslamcı partilere karşı Komünist Parti’nin sokaklardaki kalabalıkları yönlendirdiği bilinmekteydi. Ancak 1 Ekim’den bu yana yaşanan protestolar öncekilerden tamamen farklı. Çünkü protestocular çoğunlukla işsizlerden oluşuyor. Aynı zamanda sosyal medyayı ana iletişim aracı olarak kullanıyorlar. Tıpkı 2011 yılında başlayan Arap Baharı olaylarında başta Mısır ve diğer bölge ülkelerinde olduğu gibi.
Bununla birlikte göstericilerin siyasi partilerin ve yerel yönetimlerin merkezlerine saldırmaları, sosyo-ekonomik temelli eylemlerin en önemlisi “rejimin çöküşü çağrısı” ile taleplerinde radikalleştikleri anlaşılıyor.
Geçtiğimiz sene yapılan işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk, gelir dağılımı adaletsizliği vb. temalı ve düşük katılımlı protestolar yaşanmıştı. Geçen yıla oranla son günlerdeki gösteriler daha yoğun katılımlı, siyasi odaklı değil, çözüm üretemeyen siyaset sınıfına karşı seferberlikle karşımıza çıkmaktadır.
Sosyo-ekonomik sorunlar protestocuların öfkesini ve hayal kırıklıklarını arttıran kaçınılmaz bir gerçekliktir. İnternet hizmetinin kapatılması da sokağın öfke kat sayısını arttırmış durumda.
Özellikle Şii bölgelerde protestoların ana sloganı sosyo-ekonomik taleplerden meydana geliyor. İslamcı siyasi unsurların sert eleştirilerine rağmen, protestocular ulusal sembolizmi kullanarak, milli bir tutum sergilemektedirler. Birde Şii devrimci ruhunu sosyal adalet meselelerine bağlamaktadırlar. Bu anlamda post-ideolojiktirler.
Irak nüfusu Temmuz 2018 verilerine göre 40 milyon 194 bin 216’dır. Nüfusun yüzde 60’ından fazlası 24 yaşın altında. 2018 Yılı nüfus artış hızı yüzde 2,5’dir. Yani doğumlarla ülke nüfusuna her yıl 1 milyon kişi eklenmektedir. Buna karşılık yıllık en fazla 700 bin kişiye iş imkânı sağlanabilmektedir. Elbette bu orantısız durum sosyo-ekonomik açıdan olumsuz yönde etkilenenlerin sayısını arttırmaktadır.
Başbakan Mehdi olaylar üzerine yaptığı açıklamada tüm bu sorunlara “sihirli çözüm”lerinin olmadığına dikkat çekti. Protestocular da, Mehdi’ye “henüz herhangi bir reformu gerçekleştirmediği” yönünde eleştiriyor. Aynı zamanda göstericiler “devlet imkânlarının ve kaynaklarının belirli çevreler arasında paylaştırmaya son vermeden, sadece siyasi temsile olanak sağlamak için seçim yasasında reform yapılmasının siyasette anlamlı bir değişiklik olmayacağını” ifade ediyorlar.
İran’la yapılan 8 (1980-1988) yıllık savaş, 1990’da Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i işgali üzerine ABD öncülüğündeki müttefiklerin Irak’a müdahalesi, 11 Eylül 2001 terör olaylarının ardından yine ABD liderliğindeki batılı güçlerin Irak’ı işgali, ABD yaptırımları, IŞİD’ın çeşitli şehirleri ele geçirmesi ve Irak içerisinde muhtelif çatışmalar Irak toplumunu savaş yorgunu haline getirmiş durumda. Buna ek olarak petrol zengini ülkenin nüfusunun büyük bölümü yoksullukla mücadele ediyor. Başka bir deyişle petrol gelirleri halka yansımıyor. Uzun süren savaşlar ve iç karışıklıklar nedeniyle güvenlik önlemleri had safhada uygulanırken, Irak’ın yıkılan alt yapısının bir türlü yeniden inşaa edilememesi ve yozlaşan siyasi liderlere karşı gençliğin öfkesi izlenmektedir. Saddam sonrası Irak, diktatöryel rejimden etnik ve mezhepsel partilerin yarışına sahne oldu. Gösterilerde 06 Ekim 2019 Pazar gününden itibaren genç yaştaki kadınların da yoğunluğu görüldü.
Irak İnsan Hakları Yüksek Komisyonu protestoların başladığı günden beri Bağdat’ta ve Güney Irak’ta en az 100 kişi öldü ve yaklaşık 4 bin kişi de yaralandı. Birde Iraklı protestocuların Yeşil Bölge’ye girmesi sonrasında, İran destekli Saraya el-Horasani militanlarının yoğun silah ateşiyle karşılaşıldı. Çatışma sırasında bölgede bulunan Irak Devlet Başkanı Barham Saleh, Yeşil Bölge’den Süleymaniye şehrine gitmek zorunda kaldı. Bir anlamda olaylar, Saleh’in de güvenliğini olumsuz etkilediği anlaşılmaktadır.
Mehdi’nin geçtiğimiz Eylül ayında Çin’i ziyareti ve Irak’ın altyapısı için anlaşma imzalaması, S-400 alımı için Moskova gezisi ve Putin’in bölge ülkelerinin S-400 alımı konusunda teşvik edici açıklamaları hatırlardadır. Mehdi’nin Çin ve Rusya’ya yönelme ihtimalinin kuvvetle muhtemel ABD’nin hoşnut olmaması vb. nedenler de Irak’taki gelişmelerin arkasında ABD’nin olduğu düşüncesi ihtimali değerlendirilmelidir. Tüm bunlara halkın Irak’ta konuşlu bulunan yabancı askeri güçlere karşı tepkileri de göz önünde bulundurulmalıdır.
Diğer Ortadoğu ülkelerinde olduğu gibi Irak da “cehalet, zaruret ve ihtilaf” çıkmaz sokağındadır. Irak’taki protestoların nasıl bir ivme kazanacağını hep birlikte göreceğiz.
.
Irak’ta, hükümetin reform girişimleri ve Sadr’ın seçim çağrısı
Protestolarda işsizlik, yoksulluk, yoksunluk, gelir dağılımı adaletsizliği, konut sorunu, tahrip olan altyapı vb. sosyo-ekonomik sorunlara çözüm beklentisi dile getiriliyor.
Irak Bakanlar Kurulu, göstericilerin taleplerine cevap vermek üzere 6 Ekim 2019 Pazar günü özel oturumda toplandı. Başbakan Adel Abdul Mehdi toplantıda ilk önemli karar paketini açıkladı.
Paket şu tedbirleri ihtiva ediyor:
1- Valilikler, bütün gelir gruplarındaki gibi düşük gelirlilere de konut tahsisi için başvuru sürecini başlatacaklar.
2- Basra şehrinde 17 bin konutun düşük gelirlilere dağıtımı, 4 haftayı geçmeyecek şekilde tamamlanacak.
3- Valilikler arasında 100 bin konutun inşasını ihtiva eden, yoksul bölgeler öncelik verilerek millî konut programı hazırlanıp uygulanacak.
4- Valilikler, en yoksul gruptaki ailelerin tesbitini yapıp, Bakanlar Kurulu Genel Sekreteryası’na sunacaklar.
5- Maliye Bakanlığı, vatandaşlara dağıtılacak arsalar üzerinde konut birimini belirleyerek, bunu 2020 bütçesine dahil etmek amacıyla Konut Fonu güçlendirilecek. Aynı zamanda konut kredileri Fon Kanunu uyarınca faizden muaf tutulacak.
6- Üç aylık bir süre içerisinde konut yapma imkânı bulunmayan 150 bin kişiye, aylık 175 bin Dinar (toplamda 78 milyar 500 bin Dinar) hibe verilecek.
7- Bağdat’ta iş hacminin 60 milyar Dinar olacağı ticarî bölgeler kurulacak. Kurulacak bu ticarî bölgelerde işverenin en az 2 işsizi istihdam etme sözüne karşılık toplamda 45 bin yeni iş imkânı sağlanacak.
8- Çalışmaya elverişli mezun ve mezun olmayan 150 bin gence, 3 aylık sürede meslekî eğitim verilecek olup, bu eğitim süresince kişi başı aylık 175 bin Dinar burs verilecek. Program boyunca 78 milyar 500 bin Dinar bütçe kullanılacaktır. Kurs sonunda başarılı olanlar Irak’ta faaliyet gösteren şirketlerde istihdam edilecekler.
9- Meslekî eğitim kurslarında başarılı olanlara, Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı aracılığıyla Merkez Bankası tarafından orta ve küçük projelerin geliştirilmesi için 1 trilyon Dinarlık krediler verilecek.
10- Meslekî eğitim kurslarına katılan işsiz gençlere, sanayi sektöründe kullanmaları için arazi tahsis edilecek.
11- Savunma ve İçişleri Bakanlıkları, valiliklerde iş sözleşmeleri iptal edilenleri geri alacak.
12- Eğitim Bakanlığı, 2020 yılı bütçesine uygun olarak, ihtiyaç ve uzmanlık alanlarına göre gönüllü öğretim görevlilerinin danışmanlığında emeklilik işlemleri ve gerekli malî düzenlemeleri gerçekleştirecekler.
13- Tarım Bakanlığı, 31 Aralık 2019 tarihine kadar daha önce çiftçilerin kullandığı Bakanlık mülkiyetinde bulunan tarlalardan kira ücreti almayacak.
14- Valilikler, Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı’nın Sosyal Koruma Daireleri ile koordineli çalışarak, toplamda 600 bin dezavantajlı ailelerin listesini hazırlayarak Sosyal Koruma maaşı almalarına imkân verilecektir.
15- Gösterilerde vefat edenler şehit kabul edilecek ve şehit aileleri de şehitlikten doğan imtiyazlarını kullanacaklar.
16- Sağlık Bakanlığı, göstericiler ile emniyet güçlerinden yaralananların yurtiçi ve yurtdışında tedavilerini üstlenecek.
Bakanlar Kurulu bir sonraki oturumunda da göstericilerin talepleri doğrultusunda reform paketini tekrar görüşüp gerekli kararları almaya devam edeceği bildirildi. Irak hükümetinin aldığı reform kararları protestocuların tansiyonunu düşürür mü? sorusuna cevap vermek için henüz erken. Ancak sokağın nabzının giderek şiddetlendiği de bir gerçek.
Gösterilerin ülke geneline yayılması üzerine Irak’ın Şiî liderlerinden Mukteda Sadr “hükümetin istifasını istedi ve BM gözetiminde seçimlere gidilmesini” önerdi. Bununla birlikte protestolar Irak siyasetini derinden etkiliyor. İslâmcı partilere mesafeli duran ve sivil bir devlet kurulmasını amaçlayan Umma Partisi Başkanı Mithal El-Alusi yaptığı açıklamada “bu rejim, ülkeyi ve insanları uçurumun kenarına ve yolun sonuna getirdi. Başta kamu görevlileri olmak üzere ve bütün siyasetçiler, vatanlarında haklarını barışçıl bir şekilde yaşama hakkını uygulayamadılar. Barışçıl yaşama yerine, şehitlerin kanını tercih ettiler. Saddam Hüseyin’den sonra en şiddetli gösterilerin gerçekleştiğini” bildiren El-Alusi “siyasî süreçten çekildiğini” aktardı.
Irak’ta yaşananlar uluslar arası kuruluşlarında gündeminde. BM Irak Özel Temsilcisi Jenin Hennes-Blachart “Bağdat’ta ve diğer bölgelerdeki gösterilerde şiddet konusundaki endişelerimizi belirtmek istiyorum. Göstericiler ve güvenlik güçleri arasındaki kayıplardan derin üzüntü duyduğunu ve herkesin yasalara uygun olarak hürce konuşma hakkı vardır. güvenlik kuvvetleri yasaları ve düzeni korurken vatandaşları, kamu ve özel mülkleri korurken barışçıl gösterilerin güvenliğini de sağlamalarının” gerekliliğini vurguladı.
Irak Ulusal Hikmet (Bilgelik) Hareketi Başkanı Ammar el-Hakim ise “göstericilerin meşrû taleplerini dinlemenin önemine” değindi. El-Hakim, eski Cumhurbaşkanı Fuad Masum ile yaptığı görüşmede “Irak’taki siyasîleri ve hükümeti yolsuzlukla mücadeledeki sorumluluklarını hatırlatarak, toplumsal hizmetlerin ve yasaların önemi” hakkında çağrıda bulundular. El-Hakim ve Masum, protestoculara karşı şiddet kullanılmasını kınayarak, meşrû taleplerin Anayasa uyarınca yerine getirilmesinin gerektiğini” vurguladılar.
Irak hükümetinin reform çabaları göstericilerin ve ülkenin ne kadar yararına olacağına ileri günlerdeki gelişmelerden anlayacağız. Ancak hem bir takım siyasilerin tepkisi, hem de Sadr gibi etkili dinî liderlerin seçim çağrıları dikkate değerdir. Protestolar yatışmaz ise, Irak’ta hükümetin görevi bırakıp seçimlere gidilmesi ihtimaller arasındadır.
.
Mısır’da İkinci Arap Baharı mı?
“Mısır için demokrasinin kapıları aralanıyor mu?” sorusunun cevabı aranırken, asker-sivil (sol, seküler, liberaller) destekli 3 Temmuz 2013 darbesiyle yüzleşildi.
Mısır’da Müslüman Kardeşler (İhvan) ve Mursî’nin iktidardan uzaklaştırıldığı 3 Temmuz 2013 darbesi, Genel Kurmay Başkanı ve Savunma Bakanı General Abdul Fettah Al Sisi liderliğinde yapılmıştı. Darbenin üzerinden 6 yıl geçti. Bu süre içerisinde başta İhvan olmak üzere, bütün muhalif kesimler çeşitli baskı, tutuklama, yargılama ve hapis cezaları ile karşılaştılar.
İhvan ve diğer muhalifler siyasal, toplumsal, ekonomik vd. alanlardan dışlandılar. Hatta İhvan yasaklanarak terör örgütü ilân edildi. İhvan’ın siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi ve yine İhvan’la bağlantılı sivil toplum kuruluşları kapatıldı. Her şeye rağmen İhvan barışçıl protestolarla süreci yönetti.
Darbecilerin yönetimi ve Sisi’nin Cumhurbaşkanlığı döneminde neredeyse bütün muhalifler susturuldu. Ülkede insan hakları ihlâlleri arttı, demokrasi geriledi ve hürriyetler sınırlandı. Güvenlikçi politikalarla “Hürriyet-Güvenlik Dengesi”nin güvenlik kefesi ağır bastı.
20 Eylül 2019 Cuma günü Mısır’da başta Tahrir Meydanı olmak üzere, muhtelif yerlerde halk hareketleri gözlendi. Halkın sokaklara dökülmesini ve Sisi yönetimi protesto etmesini motive eden ise, İspanya’da ikamet eden Mısırlı müteahhit Muhammed Ali.
Muhammed Ali’nin bir müddettir devletin inşaat işlerini gerçekleştirdiği, aynı zamanda Sisi’nin ülkenin farklı yerlerine yaptırdığı sarayların da müteahhitliğini yaptığı iddia ediliyor. Sisi’yi halkın paraları ile villalar, saraylar ve oteller yaptırmakla suçluyor. Muhammed Ali, Sisi’ye yönelik iddialarını şu an için 1.7 milyon defa görüntülenen Youtube kanalından yapıyor.
Muhammed Ali, Youtube kanalından geçtiğimiz Cuma günü saat 19:00’da “Zamanın doldu Sisi” başlığı altında “Müslümanlar, Hıristiyanlar, liberaller, Müslüman Kardeşler, laikler ve hayatın her kesiminden insanları protestolara katılmak ve güvenlik güçlerine de protestocularla yüzleşmemelerini ve onları korumaları” için çağrıda bulundu. Bununla birlikte Twitter’daki “#Enough_el-Sisi” (Yeter Sisi) hashtagi sosyal medyada kitleleri hareketlendirdi. Muhammed Ali, tutukluların serbest bırakılmasını talep ederken, yolsuzlukla suçladığı Sisi’yi istifaya çağırdı.
Cuma günü başlayan protestolar, 25 Ocak 2011 Tahrir Meydanı’ndaki Arap Baharı gösterileri gibi milyonları henüz sokaklara çıkartamadı. Diğer taraftan Doha Lisansüstü Araştırmaları Enstitüsü’nün Medya ve Gazetecilik Programı Başkanı Muhammed Elmasry’e göre “Şu anda Mısır’ın en popüler adamı Muhammed Ali. Çünkü insanlar bir kıvılcım bekliyorlardı” dedi. Elmasry, Sisi’nin “yakın geçmişteki bir programda Muhammed Ali’yi eleştirmesinin de yanlış olduğuna değindi. Bu sayede Muhammed Ali daha fazla tanındı.
Muhammed Ali’nin ordunun inşaat projelerini gerçekleştirdiği ve ödemelerini alabilmek için, asker ve bürokratlara rüşvet verdiği iddialar arasında. Başka bir iddia ise, Muhammed Ali’nin bazı ödemelerini de alamadığı ve ordu içinden Sisi karşıtı subayların da olduğu yönünde.
Aslında Muhammed Ali’nin Sisi rejimi ile iş yapan, ancak alacakları konusunda anlaşmazlık yaşadığından dolayı, Mısır yönetimine getirdiği eleştiriler ve halkı sokağa çıkmaya çağırması hususunun samimiyet boyutu irdelenmelidir. Toplumsal açıdan ise, samimiyeti sorgulanması gereken bir kişinin dâveti üzerine halkın protestolara katılması da rejime olan güvensizliği/kırılganlığa göstermektedir. Diğer taraftan devrik Cumhurbaşkanı Mursî’nin 17 Haziran 2019 günü Mahkeme’de savunmasını yaparken geçirdiği kalp krizi sonucu vefat etmesi bile, toplumsal kesimleri sokağa dökememişti. İşte bu sosyolojinin de incelenmesi gerekir.
Nüfusun 100 milyona dayandığı Mısır’da, her 3 kişiden birinin yoksulluk sınırının altında hayatını sürdürdüğü bilinmektedir. Toplumsal taraflar, yönetimin yolsuzluk, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik gibi sosyo-ekonomik sorunlara çözüm üretemediğinden şikâyetçidir. Buna bir de siyasî, ideolojik, dinî, mezhepsel baskı ve problemlerde eklenince bir takım halk unsurlarının gösterilere katılması kaçınılmazdır. Hatırlanacağı üzere 2011 yılındaki Arap Baharı ayaklanmaları “ekmek, hürriyet ve onur” talepleri ile gündeme gelmişti. Yani ideolojik değildi.
Gösteriler, Sisi’nin Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu Toplantısı’na katılmak için New York’a gittiği gün gerçekleşmesi de protestocuları cesaretlendirmiş olsa gerek. Ancak Mısır İçişleri Bakanlığı olaylar hakkında Müslüman Kardeşler bağlantılı terörist Hasm Grubu’nun ilgili olduğunu bildirmesi hiç şaşırtıcı olmadı. Ülkedeki gazeteler rejimle karşıya karşıya kalmamak için olaylarla ilgili haberleri “küçük protestocu gruplar polis tarafından dağıtıldı” şeklinde vermekle yetindi. Bununla birlikte her gün artan tutuklama haberleri de uluslar arası basına yansımakta.
Mısır’ın en büyük toplumsal unsuru Müslüman Kardeşler de protestolar hakkında resmî web sitesinden yaptıkları açıklamada “Sisi’nin kendi iktidarını / darbe rejimini koruyabilme adına devlet kurumlarında yaptığı değişikliklerin bu kurumları karşı karşıya getirdiği ve kurumlara olan güvensizlik; başta yoksulluk olmak üzere ekonomik faktörler; Sisi ve ailesinin lüks hayatları; Müslüman Kardeşler’in siyasette yer al(a)maması; Sisi’ye S. Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) desteğinde azalma görülmesi; İsrail’de Benyamin Netanyahu’nun seçimlerde yenilgiye uğraması ve ABD Başkanı Donald Trump’ın da benzer bir seçim yenilgisinden çekindiği vb. gelişmeler Sisi’nin dış desteğini zayıflatırken, protestocuların cesaretini güçlendirmektedir” şeklinde ifade edildi.
Mısır’da yaşananlar uluslar arası kuruluşlarında gündeminde. İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch) Ortadoğu ve Kuzey Afrika Direktör Yardımcısı Michael Page, protestocuların tutuklanmasının ardından Mısır hükümetini “güvenlik güçlerinin acımasız güç kullandığına dikkat çekerek, barışçıl protesto hakkını korumaya” dâvet etti. Mısır’da 2013’ten beri gösterilerde bulunmak yasak. Ancak ülkede 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında gerçekleştirilen en ciddî protestolar yaşanıyor. Kimilerince ikinci Arap Baharı mı? şeklinde sorular hatırlara getirilse de, mevcut protestolar “organik, spontan ve arkasında hiçbir siyasî gücün bulunmadığı” gelişmeler olarak tanımlanıyor. Henüz yeterli kalabalıklar toplan(a)madığından dolayı, ikinci Arap Baharı’ndan söz etmek için muhtemelen erken bir vakitteyiz. Fakat protestoların ve sürecin ucu açık. Her şeye rağmen muhalifler gösteri yapmak adına korku bariyerini aşmış durumdalar.
Protestocular Sisi’nin “istifasını, görevi bırakmasını” vb. talep ediyorlar. Ancak Sisi’nin yerine kimi getirmek veya nasıl bir yönetim şeklini görmek istediklerini belirtmekten ve alternatifleri sunmaktan yoksunlar. Protestocuların en zayıf yönünün alternatif sunamamak olduğu kuvvetle muhtemeldir. Heterojen yapıdaki birçok siyasî, ideolojik, etnik, dinî ve toplumsal unsurların 2011’deki gibi direkt olarak gösterilere henüz katılmaması ise, 2013 darbesinden olumsuz etkilendiklerine ve gelişmelere göre pozisyon alacaklarına yorumlanmaktadır. Ancak darbenin gadrine uğrayan muhalif kesimlerin, geçen 6 yıllık sürede Sisi karşıtı bir enerji biriktirdikleri de unutulmamalıdır.
Trump’ın 2019 Ağustos ayında Fransa’da düzenlenen G-7 Zivesi’nde “benim en favori diktatörüm Sisi’dir” ifadesi de, uluslar arası alanda Sisi’nin diktatörlüğünün kabulünü ve yönetim anlayışını gözler önüne seriyor. Muhammed Ali, “Sisi istifa etmezse, 27 Eylül 2019 Cuma günü halkı 1 milyon kişiyle sokaklara protestoya” çağırdı. Protestolar Mısır’da “karşı devrimi” gerçekleştirebilir mi? sorusunun cevabını, devlet başkanı ve rejim değişikliğine yol açıp açmayacağını, Mısır halkının kararının ne olduğunu ilerleyen günlerde hep birlikte göreceğiz.
.
Mısır’da muhaliflerin “Kurtuluş Cuması” ve Sisi destekçileri
Göstericilerin, Sisi yönetimini protesto etmesini sosyal medya üzerinden yönlendiren ise, İspanya’da ikamet eden Mısırlı müteahhit ve aktör Muhammed Ali.
Geçtiğimiz hafta Muhammed Ali, “Sisi istifa etmezse” 27 Eylül 2019 Cuma günü halkı “1 milyon kişiyle sokaklara protestoya” çağırdı. Meydanlardaki toplumsal unsurlar 1 milyona ulaşamasalar da, protestolara katılım ve gösterilerin dozu gün geçtikçe artıyor. Bununla birlikte tutuklanan protestocu sayısı da yükseliyor. 27 Eylül 2019 Cuma günü Tahrir Meydanı’nda gerçekleştirilen “Kurtuluş Cuması” gösterilerinde “bırak Sisi, Sisi istifa, rejim bıraksın, halkın devrimi” vb. sloganların atılması ve pankartların taşınması üzerine güvenlik güçleri müdahalede bulundu.
İnsan Hakları İzleme Örgütü, Cuma günü yapılan gösterilerin 2013’ten bu yana en ciddî kırılma olduğunu ve yaklaşık 2 bin kişinin tutuklandığını bildirdi. Buna ek olarak Mısır Ekonomik ve Sosyal Haklar Merkezi de 25 Eylül 2019 Çarşamba günü bin 915 protestocunun tutuklandığını açıkladı. Tutuklananlar arasında Kahire Üniversitesi Siyasal Bilimler Profesörü Hassan Nafaa bulunuyor. Nafaa “Sisi’nin mutlak yönetiminin devam etmesinin felâkete yol açacağından şüphem yok” ifadesini Twitter hesabından paylaşmıştı. Nafaa’nın ardından, eski Genel Kurmay Başkanı Sami Anan’ın sözcüsü Hazem Hosny “2018 yılı Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Sisi karşıtı oy kullandığını” açıkladığı için tutuklandı.
Tutuklananlardan bir diğeri de Al Dostour (Anayasa) Partisi Başkanı Khaled Dawoud. Dawoud “Cumhurbaşkanı’nın politikalarını eleştirmesi” üzerine polis tarafından tutuklandı. Dawoud’un “güvenlik güçlerinin büyük şehirlere çok fazla asker yığınağını, polisin kilit cadde ve meydanlarda yayaları durdurup üst aramasını, haber gruplarına ve haber kanallarına erişimin engellendiği ve mesajlaşma platformlarının askıya alındığını” belirtmesi tutuklanmasında etkili oldu. Bilindiği üzere Al Dostour (Anayasa) Partisi’nin kurucusu Muhammed Al Baradey’dir. Baradey aynı zamanda eski Birleşmiş Milletler (BM) Atom Enerjisi Kurumu Başkanlığı görevinde de bulunmuştu.
Mısır’ın Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yaptığı 12 Milyar (USD) dolarlık kredi anlaşması ve kemer sıkma programı, ülkede yoksulluk oranının yükselmesine sebep oldu. Sisi’nin Mayıs 2014’te ilk defa Cumhurbaşkanı seçildiği seçimlerdeki vaatleri “yeni bir başşehrin inşaası, 1 milyon kişiye iş imkânı ve yeni Süveyş Kanalı inşaası” olarak sıralanmaktaydı. Bunlardan sadece yeni Süveyş Kanalı kısmen (mevcut Kanal üzerinde yan su yolu gibi) yapıldı. Özellikle 1 milyon kişiye istihdam sağlanamaması ve gün geçtikçe artan sosyo-ekonomik sorunlar toplumun her kesiminde fazlasıyla hissedilmeye başlandı. Dolayısıyla 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında tutuklananlar Müslüman Kardeşler ve taraftarları olurken; bugün insan hakları aktivistleri, gazeteciler ve aktörler de güvenlik güçlerinin hedefleri arasında. Artık tutuklamalar toplumun farklı kesimlerini etkiliyor. Bu anlamda Sisi’nin karşısındaki muhalif cephe genişliyor.
Muhalefet liderlerinden ve 2012 yılı seçimlerinin Cumhurbaşkanı adaylarından Ayman Nour ise, tutuklamalar ve güvenlik tedbirleriyle “Sisi’nin kendisine alternatif olabilecek tanınmış general ve politikacılara net bir mesaj göndermeye çalıştığının” altını çizdi. Nour ayrıca “kötüleşen sosyo-ekonomik şartların halkın öfkesini daha da arttırdığını” belirterek “toplumsal muhalefette korku bariyerinin aşıldığını” vurgulayarak meydanlara daha fazla insanın çıkmasının kuvvetli ihtimaline dikkat çekti. İnsan hakları ve demokrasi savunucularından Alaa Abdel Fattah da yeniden tutuklananlardan.
New York’taki BM Genel Kurulu toplantısının sona ermesi üzerine Mısır’a dönen Sisi, halkı “yaşanan protestolardan dolayı endişelenmemeye” çağırdı. Diğer taraftan Parlamento Üyesi, Savunma ve Ulusal Güvenlik Komitesi Sekreteri Ahmed İsmail “Sokaklarda devlete karşı savaşan göstericiler olduğunu, ancak bunların sayılarının yeterli olmadığını” belirterek, Sisi gibi endişelenecek bir durum olmadığına değindi. Devlet Enformasyon Servisi Başkanı Diaa Rashwan “Mısır’da herhangi bir olayı hürce ele almak için ülke çapına yayılmış 900 yabancı muhabirin ve buna ek olarak haber fotoğrafçılığı lisansına sahip 195 kişi mevcuttur” diyerek ülkede yapılan gösterilerin haberleşmesinde sorun olmadığını vurguladı. Ancak protestolara, Mısır gazetelerinde kısa haberler şeklinde yer verilmektedir.
27 Eylül Cuma günü muhaliflerin gösterilerine sahne olan Mısır sokak ve meydanlarında, 28 Eylül Cumartesi günü de Sisi taraftarlarının, Sisi’ye destek yürüyüşleri gözlemlendi. Binlerce kişinin katıldığı iddia edilen Sisi yanlısı gösterilerde “Sizi seviyoruz, yaşasın Mısır, ordu ve halk el ele” vb. sloganlar atılarak iktidara destek verildi.
Mısır’da şu anda hem muhalifler hem de Sisi taraftarları sokaklarda kendi tezlerini savunuyorlar. Toplumsal taraflar muhalifler ve iktidar yanlıları olarak belirmiş durumdalar. Önemli olan hak arama mücadelesindekilerin homojen yapılarını muhafaza etmeleridir. Birde güvenlik güçlerinin tedbirlerinin daha da sertleşeceği ihtimal dahilinde olup, farklı bir gelişme olmadığı takdirde muhaliflerin sayısının daha çok artacağı kuvvetle muhtemeldir.
..
Mısır’da İkinci Arap Baharı mı?
“Mısır için demokrasinin kapıları aralanıyor mu?” sorusunun cevabı aranırken, asker-sivil (sol, seküler, liberaller) destekli 3 Temmuz 2013 darbesiyle yüzleşildi.
Mısır’da Müslüman Kardeşler (İhvan) ve Mursî’nin iktidardan uzaklaştırıldığı 3 Temmuz 2013 darbesi, Genel Kurmay Başkanı ve Savunma Bakanı General Abdul Fettah Al Sisi liderliğinde yapılmıştı. Darbenin üzerinden 6 yıl geçti. Bu süre içerisinde başta İhvan olmak üzere, bütün muhalif kesimler çeşitli baskı, tutuklama, yargılama ve hapis cezaları ile karşılaştılar.
İhvan ve diğer muhalifler siyasal, toplumsal, ekonomik vd. alanlardan dışlandılar. Hatta İhvan yasaklanarak terör örgütü ilân edildi. İhvan’ın siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi ve yine İhvan’la bağlantılı sivil toplum kuruluşları kapatıldı. Her şeye rağmen İhvan barışçıl protestolarla süreci yönetti.
Darbecilerin yönetimi ve Sisi’nin Cumhurbaşkanlığı döneminde neredeyse bütün muhalifler susturuldu. Ülkede insan hakları ihlâlleri arttı, demokrasi geriledi ve hürriyetler sınırlandı. Güvenlikçi politikalarla “Hürriyet-Güvenlik Dengesi”nin güvenlik kefesi ağır bastı.
20 Eylül 2019 Cuma günü Mısır’da başta Tahrir Meydanı olmak üzere, muhtelif yerlerde halk hareketleri gözlendi. Halkın sokaklara dökülmesini ve Sisi yönetimi protesto etmesini motive eden ise, İspanya’da ikamet eden Mısırlı müteahhit Muhammed Ali.
Muhammed Ali’nin bir müddettir devletin inşaat işlerini gerçekleştirdiği, aynı zamanda Sisi’nin ülkenin farklı yerlerine yaptırdığı sarayların da müteahhitliğini yaptığı iddia ediliyor. Sisi’yi halkın paraları ile villalar, saraylar ve oteller yaptırmakla suçluyor. Muhammed Ali, Sisi’ye yönelik iddialarını şu an için 1.7 milyon defa görüntülenen Youtube kanalından yapıyor.
Muhammed Ali, Youtube kanalından geçtiğimiz Cuma günü saat 19:00’da “Zamanın doldu Sisi” başlığı altında “Müslümanlar, Hıristiyanlar, liberaller, Müslüman Kardeşler, laikler ve hayatın her kesiminden insanları protestolara katılmak ve güvenlik güçlerine de protestocularla yüzleşmemelerini ve onları korumaları” için çağrıda bulundu. Bununla birlikte Twitter’daki “#Enough_el-Sisi” (Yeter Sisi) hashtagi sosyal medyada kitleleri hareketlendirdi. Muhammed Ali, tutukluların serbest bırakılmasını talep ederken, yolsuzlukla suçladığı Sisi’yi istifaya çağırdı.
Cuma günü başlayan protestolar, 25 Ocak 2011 Tahrir Meydanı’ndaki Arap Baharı gösterileri gibi milyonları henüz sokaklara çıkartamadı. Diğer taraftan Doha Lisansüstü Araştırmaları Enstitüsü’nün Medya ve Gazetecilik Programı Başkanı Muhammed Elmasry’e göre “Şu anda Mısır’ın en popüler adamı Muhammed Ali. Çünkü insanlar bir kıvılcım bekliyorlardı” dedi. Elmasry, Sisi’nin “yakın geçmişteki bir programda Muhammed Ali’yi eleştirmesinin de yanlış olduğuna değindi. Bu sayede Muhammed Ali daha fazla tanındı.
Muhammed Ali’nin ordunun inşaat projelerini gerçekleştirdiği ve ödemelerini alabilmek için, asker ve bürokratlara rüşvet verdiği iddialar arasında. Başka bir iddia ise, Muhammed Ali’nin bazı ödemelerini de alamadığı ve ordu içinden Sisi karşıtı subayların da olduğu yönünde.
Aslında Muhammed Ali’nin Sisi rejimi ile iş yapan, ancak alacakları konusunda anlaşmazlık yaşadığından dolayı, Mısır yönetimine getirdiği eleştiriler ve halkı sokağa çıkmaya çağırması hususunun samimiyet boyutu irdelenmelidir. Toplumsal açıdan ise, samimiyeti sorgulanması gereken bir kişinin dâveti üzerine halkın protestolara katılması da rejime olan güvensizliği/kırılganlığa göstermektedir. Diğer taraftan devrik Cumhurbaşkanı Mursî’nin 17 Haziran 2019 günü Mahkeme’de savunmasını yaparken geçirdiği kalp krizi sonucu vefat etmesi bile, toplumsal kesimleri sokağa dökememişti. İşte bu sosyolojinin de incelenmesi gerekir.
Nüfusun 100 milyona dayandığı Mısır’da, her 3 kişiden birinin yoksulluk sınırının altında hayatını sürdürdüğü bilinmektedir. Toplumsal taraflar, yönetimin yolsuzluk, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik gibi sosyo-ekonomik sorunlara çözüm üretemediğinden şikâyetçidir. Buna bir de siyasî, ideolojik, dinî, mezhepsel baskı ve problemlerde eklenince bir takım halk unsurlarının gösterilere katılması kaçınılmazdır. Hatırlanacağı üzere 2011 yılındaki Arap Baharı ayaklanmaları “ekmek, hürriyet ve onur” talepleri ile gündeme gelmişti. Yani ideolojik değildi.
Gösteriler, Sisi’nin Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu Toplantısı’na katılmak için New York’a gittiği gün gerçekleşmesi de protestocuları cesaretlendirmiş olsa gerek. Ancak Mısır İçişleri Bakanlığı olaylar hakkında Müslüman Kardeşler bağlantılı terörist Hasm Grubu’nun ilgili olduğunu bildirmesi hiç şaşırtıcı olmadı. Ülkedeki gazeteler rejimle karşıya karşıya kalmamak için olaylarla ilgili haberleri “küçük protestocu gruplar polis tarafından dağıtıldı” şeklinde vermekle yetindi. Bununla birlikte her gün artan tutuklama haberleri de uluslar arası basına yansımakta.
Mısır’ın en büyük toplumsal unsuru Müslüman Kardeşler de protestolar hakkında resmî web sitesinden yaptıkları açıklamada “Sisi’nin kendi iktidarını / darbe rejimini koruyabilme adına devlet kurumlarında yaptığı değişikliklerin bu kurumları karşı karşıya getirdiği ve kurumlara olan güvensizlik; başta yoksulluk olmak üzere ekonomik faktörler; Sisi ve ailesinin lüks hayatları; Müslüman Kardeşler’in siyasette yer al(a)maması; Sisi’ye S. Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) desteğinde azalma görülmesi; İsrail’de Benyamin Netanyahu’nun seçimlerde yenilgiye uğraması ve ABD Başkanı Donald Trump’ın da benzer bir seçim yenilgisinden çekindiği vb. gelişmeler Sisi’nin dış desteğini zayıflatırken, protestocuların cesaretini güçlendirmektedir” şeklinde ifade edildi.
Mısır’da yaşananlar uluslar arası kuruluşlarında gündeminde. İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch) Ortadoğu ve Kuzey Afrika Direktör Yardımcısı Michael Page, protestocuların tutuklanmasının ardından Mısır hükümetini “güvenlik güçlerinin acımasız güç kullandığına dikkat çekerek, barışçıl protesto hakkını korumaya” dâvet etti. Mısır’da 2013’ten beri gösterilerde bulunmak yasak. Ancak ülkede 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında gerçekleştirilen en ciddî protestolar yaşanıyor. Kimilerince ikinci Arap Baharı mı? şeklinde sorular hatırlara getirilse de, mevcut protestolar “organik, spontan ve arkasında hiçbir siyasî gücün bulunmadığı” gelişmeler olarak tanımlanıyor. Henüz yeterli kalabalıklar toplan(a)madığından dolayı, ikinci Arap Baharı’ndan söz etmek için muhtemelen erken bir vakitteyiz. Fakat protestoların ve sürecin ucu açık. Her şeye rağmen muhalifler gösteri yapmak adına korku bariyerini aşmış durumdalar.
Protestocular Sisi’nin “istifasını, görevi bırakmasını” vb. talep ediyorlar. Ancak Sisi’nin yerine kimi getirmek veya nasıl bir yönetim şeklini görmek istediklerini belirtmekten ve alternatifleri sunmaktan yoksunlar. Protestocuların en zayıf yönünün alternatif sunamamak olduğu kuvvetle muhtemeldir. Heterojen yapıdaki birçok siyasî, ideolojik, etnik, dinî ve toplumsal unsurların 2011’deki gibi direkt olarak gösterilere henüz katılmaması ise, 2013 darbesinden olumsuz etkilendiklerine ve gelişmelere göre pozisyon alacaklarına yorumlanmaktadır. Ancak darbenin gadrine uğrayan muhalif kesimlerin, geçen 6 yıllık sürede Sisi karşıtı bir enerji biriktirdikleri de unutulmamalıdır.
Trump’ın 2019 Ağustos ayında Fransa’da düzenlenen G-7 Zivesi’nde “benim en favori diktatörüm Sisi’dir” ifadesi de, uluslar arası alanda Sisi’nin diktatörlüğünün kabulünü ve yönetim anlayışını gözler önüne seriyor. Muhammed Ali, “Sisi istifa etmezse, 27 Eylül 2019 Cuma günü halkı 1 milyon kişiyle sokaklara protestoya” çağırdı. Protestolar Mısır’da “karşı devrimi” gerçekleştirebilir mi? sorusunun cevabını, devlet başkanı ve rejim değişikliğine yol açıp açmayacağını, Mısır halkının kararının ne olduğunu ilerleyen günlerde hep birlikte göreceğiz.
.
Doğu Türkistan-1
Çarlık Rusya’sının 19. yüzyılda Batı Türkistan’ı işgal etmesiyle birlikte Türkistan ikiye ayrılmıştır. Ruslar’ın işgal ettiği Batı Türkistan, Rusya Türkistan’ı şeklinde isimlendirilirken, doğuda kalan Doğu Türkistan da Çin Türkistan’ı olarak anılmaya başlanmıştı. Aynı zamanda Çin Türkistan’ına Çin Merkezi Asya’sı veya Sincan da denilmektedir. Diğer taraftan Çince’de “Sincan”, “yeni egemenlik” ve “sonradan pasifize edilmiş bölge” manalarına gelmektedir.
Çin Halk Cumhuriyeti içerisinde bulunan Doğu Türkistan, Çin ile arasındaki tarihi sorunlarla zaman zaman gündeme gelmektedir. Bu sorunlar Çin’in, Doğu Türkistan üzerindeki baskı politikalarıyla biliniyor.
Doğu Türkistan’ın resmi adı “Sincan Uygur Otonom Bölgesi”dir. Bölgede Birleşmiş Milletler (BM)’in 2017 yılı verilerine göre toplam 22 milyon 100 bin kişi yaşıyor. Bunun 8 milyon 8 yüz 23 bin 5 yüzü Müslüman Uygur azınlıktan oluştuğu kaynaklarda belirtiliyor. Nüfusun geri kalanı Han Çinli’leri, Kazak, Moğol, Hui, Kırgız, Mançu, Tacik, Daur, Özbek, Tatar, Sibo, Tonghan, Solon, Tafur, Slav ve Rus’lardan meydana geliyor. Böylece Doğu Türkistan’da Uygur’ların azınlık değil, ana etnik yapı olduğu anlaşılmaktadır.
Doğu Türkistan 1 milyon 660 bin km²’lik yüzölçümü ile Çin topraklarının yüzde 17’sini kaplıyor. Ayrıca yer altı kaynakları ve stratejik coğrafyası ile öne çıkıyor. Çin, sahip olduğu doğalgaz ve petrol kaynakları, geçiş güzergâhı üzerinde yer almasından dolayı geçmişten beri Doğu Türkistan’ı kontrolü alında tutmaya çalışıyor.
Günümüzde Doğu Türkistan sorununun temelinde, Çin’in, Uygurlar’a yönelik etnik asimile uygulamaları, özgürlüklerin kısıtlanması, insan hakları ihlalleri, dini ve kültürel değerleri baskılama, yine Çin’in Doğu Türkistan topraklarında nükleer denemeler yapması ve bu denemeler sonucunda muhtelif çevre sorunları ile salgın hastalıkların yayılması, Çinli nüfusun bölgeye yerleştirilerek Uygurlar’ın demografik yapısının bozmaya çalışılması, siyasi, etnik, ekonomik ve dini ayrımcılık vd. problemler bulunmaktadır.
Bununla birlikte ekonomisi günden güne büyüyen Çin, yeni enerji kaynaklarına ihtiyaç duymaktadır. Çin, 1990’lı yılların sonlarında başladığı alt yapı-fizibilite çalışmasını tamamlayarak, Kazakistan petrollerinin, Kazakistan’dan Çin’in Sincan yani Doğu Türkistan bölgesinden Çin’in iç bölgelerine ulaştıracak “Aktyubinsk Petrol Boru Hattı Anlaşması” önem arz ediyor. Anlaşma Çin devletinin sahibi olduğu “Çin Petrol ve Kimyasal Şirketi (Sinopec) ve Petro-China Şirketi” ile “Shell, British Petroleum (BP), Exxon Mobil ve Rusya’nın Gasprom firmaları” arasında 4 Temmuz 2002’de imzalanmıştı. Aktyubinsk Petrol Boru Hattı’nın ilk aşaması 2005’te tamamlandı. Hattın toplamda 2 bin 8 yüz 60 Km olması hedefleniyor. Çin’in ekonomisi ve sanayisi için petrol/enerji ne kadar önemli ise, Aktyubinsk Petrol Boru Hattı’nın güvenliğini sağlamak da bir o kadar önemli.
Elbette yukarıda saydığımız tüm sorunlar, Doğu Türkistan’ın Aktyubinsk Petrol Boru Hattı’nın güzergâhında yer alması, bir de Sincan Uygur Otonom Bölgesi’nin sahip olduğu doğal gaz ve petrol gibi yer altı kaynaklarından dolayı, Çin, Doğu Türkistan üzerindeki egemenlik ve güvenlik tedbirlerini daha da arttırmasına neden oluyor. Diğer taraftan Çin’in hal-i hazırdaki baskı, asimile, hegemonik, güvenlik vb. politikaları da Doğu Türkistan’da bağımsızlık yanlısı, milliyetçi, ayrılıkçı ve dini akımların güçlenmesine sebep olduğu muhtemeldir. Güçlenen bu akımlar, Çin’in karşı olduğu unsurlardır. Ancak basın-yayın kuruluşlarının haberlerinden anlaşıldığına göre, Çin’in hürriyetleri kısıtlaması, insan hakları ihlalleri gibi sert güvenlik tedbirleri uygulaması ise, dünya kamuoyunca eleştirilmektedir.
.
Doğu Türkistan-2
Orta Asya’dan gelen Budizm bölgede etkili olmuş ve İpek Yolu’nun gittiği güzergâh boyunca, Han döneminde Sincan üzerinden Çin’in diğer bölgelerine girip mevcut dinleri etkilemişti. Han hanedanlığının sonunda, Sincan’daki Çin Hanlıları’nın etkisi de yavaş yavaş kaybolmuştu. Sincan’da 7. ve 8. yüzyıllarda görülen Hint, Fars, Yakın Doğu ve Tibet etkilerinden dolayı Zerdüştlük, Maniheizm, Nestorianizm ve Budizm gelişme kaydetmişti. Bu dinî unsurlar Tibet’in M.S. 670’lerde Sincan’ın işgalinden sonra, Tibet’e de taşınmış ve Lamaistik Budizm’in şekillenmesini sağlamıştır.
Tang döneminde (618-906) Sincan’daki siyasî durum İç Asya’nın kuzey bozkırlarından ve Sibirya ormanlarından güneye giden Uygur, Karluk, Kırgız vd. Türk boylarının göç hareketleri ile değişikliğe uğramaya başladı. Bölgeye hâkimiyet kurmak için göç eden Türk boyları ile Çin-Tibetliler arasında rekabette başlamış oldu. Yine Sincan’a göç eden Uygurlar arasında da Maniheizm yayılarak, 744-840 yıllarında Sincan’da devlet dini olarak benimsendi. Uygurlar’ın Maniheizmi devlet dini kabul etmeleri hakkında, Çukurova Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi’nde (C. 1, S. 1 Kasım 2014) Aybars Pamir’in “The Religion of Maniheism and Its Effects upon the Ancient Middle Asia Turkish Law (Maniheizm Dini ve Bu Dinin Eski Orta Asya Türk Hukuku’na Etkileri)” başlıklı makalesi değerli bir kaynaktır.
İslâm dini, Araplar’la yapılan 751 Talas Savaşı öncesinde Talas bölgesine ve Sincan’a girmiştir. Karahanlılar Devleti (840-1212)’nin kurulması ile birlikte İslâm’ın yayılması hız kazanmıştır. Kaynaklar Satuk Buğra Han’ın İslâm’a olan bağlılığının, Karahanlılar’ın İslâmî topluma dönüşmesinde önemli rol oynadığını belirtir. Yine Buhara’dan gelen Sufiler de İslâm’ın yayılmasında ciddî katkılar yapmışlardır. İslâm, Kaşgar ve Sincan’ın güney batısındaki Hoton ve civarında yoğunlaşmıştı. Fakat Sincan’da İslâm’ın bir devlet dini olarak kurumsallaşması kuvvetle muhtemel Yusuf Kadir Han (1026-1032) yönetiminde gerçekleşmiştir. Konuyla ilgili Merkezi Asya – Kafkasya Enstitüsü’nün 2004 yılında M. E. Sharpe Yayınları’ndan çıkan ve Editörlüğünü Frederick Starr’ın yaptığı “Xinjiang: China Muslim Borderland (Sincan: Çin Müslüman Sınırı)” başlıklı kitap okunmaya değer niteliktedir.
Asya’da Büyük Moğol fetihlerinden sonra, Sincan, Çağatay Hanlığı (1227-1370)’nın otoritesi altındaydı. Moğol ileri gelenleri ve Müslümanlar arasındaki iyi ilişkilere rağmen, Sincan’da bu dönemde İslâm ciddî bir yayılma gösteremedi. Çağatay Hanlığı 14. yüzyılın ortalarından itibaren dağılmaya başlayınca, Sincan’ın İslâm’ın güçlü olduğu Tarım ve Turfan bölgeleri 17. yüzyılın sonlarına kadar Kaşgar’da bulunan Türk Duğlat Devleti’nin koruması altında kaldı. Diğer taraftan bu süreçte Sincan’ın, Çin’deki Ming (1368-1644) yönetimi ile ilişkileri saygı çerçevesindeydi. Buna ek olarak Sincan’da muhtemel Timuriler’in etkisinden dolayı Çin kültüründen ziyade, Pers ve Türk kültürü gelişiyordu.
17. Yüzyıldan itibaren Sincan’da; Uygurlar, Moğollar, Tibetliler ve Çin-Mançu gibi çeşitli etnik gruplar birbirleriyle egemenlik mücadelesine girdiler. Çağatay Hanedanlığı’nın otoritesinin iyice zayıflaması üzerine, 17. yüzyıl başlarında Semerkand’da Nakşibendilik’ten doğan Khwadja (Hodja-Hoca) / Khwadjagan (Hodjagan-Hocagan) Ailesi (Silsile El-Khwadjagan) tarafından Sincan ve civarı Müslümanlaştırılmaya başlandı. Ancak Khwadja (Hodja-Hoca) Ailesi, 16 yüzyılın ikinci yarısında kendi içerisinde siyasî çekişmelere sahne olmuştu. Yarkand merkezli olmak üzere başlayan siyasî çekişmeler sonucunda Aile, “Ak Dağlılar” ve “Kara Dağlılar” olmak üzere ikiye bölündü. Bu iki Aile Çin kaynaklarında da “Beyaz Baş Hui” ve “Kara Baş Hui” şeklinde kaydedilmektedir. Khwadja (Hodja-Hoca) Nakşibendiliği hakkında 2017’de University of California Press’ten yayınlanan, Editörlüğünü Nile Green’in yaptığı “Afghanistan’s Islam (Afganistan’ın İslâmı)” isimli kitap içerisindeki Jürgen Paul’a ait “The Rise of the Khwajagan-Naqshbandiyya Sufi Order in Timurid Herat (Timurî Herat’ta Khwajan-Hoca Nakşibendilik Tasavvuf Düzeninin Yükselişi)” başlıklı makale bizlere önemli bilgiler sunuyor.
1678’de Dzungharia (Zungaria)’daki Kalmuk Moğolları”nın yardımıyla Ak Dağlık Hoca Hadrat Apak, rakiplerini yenerek Kaşkar’da birliği sağladı. Neticede Hoca Hadrat Apak, Kaşgar’da İslâmî bir teokratik devlet kurmayı başarmıştı. Bu devletin kurulması ise, Çin-Mançu otoritesine meydan okumak anlamına gelmekteydi. Böylelikle 18. Ve 19. yüzyıllar boyunca iki güç arasında çatışmalar görüldü.
.
Doğu Türkistan -3
17. Yüzyılda Dzungharia (Zungaria) Moğollar’ın hâkimiyeti altındaydı. Çin-Mançu yönetimi tarafından Sincan’ın Tarım adlı bölgesi “İslâmî veya Müslüman saha” olarak isimlendirildi. Daha sonra Çin, Dzungharia (Zungaria)’yı 1757’de kendi topraklarına kattı. Çin, bölgede kontrolünü sağlamlaştırmak için Tarım ve Kansu gibi yerleşim yerlerini, Çin’in diğer kesimlerinden getirdiği Altay halklarını yerleştirdi. Bununla birlikte Kaşgar da 1759’da Çin egemenliğine alınarak İslâm veya Müslüman alan şeklinde tanımlandı. Böylelikle Çin, Müslüman varlığını resmen tanımış olmaktaydı.
Çin ordularının Doğu Türkistan’a geldiği 1755’ten, Yakup Bey’in birlik sağladığı 1865’e kadar geçen 110 yıllık süreye “Birinci Çin İstilâsı Dönemi” denilmektedir. Ancak Çinliler bu kadar uzun zaman zarfında istilâyı tam manasıyla gerçekleştirememişlerdir. Çünkü belirtilen 110 yıllık dönem, Doğu Türkistan için Çin’e karşı “İsyan Yüzyılı” olmuştur. İsyanlar şu şekilde sıralanmaktadır:
“1757-1759’da Büyük Hoca (Burhaneddin Hoca) – Hoca Cahan (Küçük Hoca) İsyanı, 1765’te Üç Turfan İsyanı, 1815’te Ziyavdin Hoca İsyanı, 1824-1828’de Cihangir Hoca İsyanı, 1830’da Yusuf Hoca İsyanı, 1847’de Yedi Hoca İsyanı, 1857’de Velihan Töre İsyanı, 1864’te Kuçar ve Döngenler İsyanı”dır. Gerçekleşen isyanlar Çin hâkimiyetine karşı yapılmış olup, aynı zamanda Çin’in vergi politikalarını da kapsamaktadır.
19. Yüzyıl boyunca Müslüman nüfusun yoğun olduğu bölgelerde, Çin-Mançu otoritesine karşı birçok isyan gerçekleşti. İsyanlardan biri de Fergana Vadisi’nin yerlilerinden Muhammed Yakub Bey (1820-1877)’in liderliğindeki 1877’deki isyandır. Yakup Bey 1851’de Siri Derya’nın Ak Mescit Kasabası’na vali olarak atandığında, kariyerinin parlak günlerini yaşıyordu. Ancak Khudaya Han’la yaşadığı sorunlar ve Rus saldırısına karşı koyamamasından dolayı 1853’te Buhara’ya gitmek zorunda kaldı. Yakup Bey hakkında 1865’te af kararı çıkartılarak, kendisi Hokand’a geri geldi. Khudaya Han tarafından Kaşgar’a yardım için görevlendirilerek Buzruk’a ve Nakşibendi tarikatının Sufi Şeyhlerinden Khwadja (Hodja-Hoca) / Khwadjagan (Hodjagan-Hocagan) Ailesine gönderildi. Hokand Hanlığı’nda yaşayan Ak Dağlık ve Kara Dağlıklar, Kaşgar’da, Çin-Mançu yönetimine karşı ayaklanmalar ve Batı Sincan’da teokratik idareyi yeniden kurma girişimi başlattılar. Bu süreçte Çinli Kansu Müslümanları, Çinliler ve Sincan arasında bir engel oluşturuyordu. Yakup Bey, hizmet vermekte olduğu Buzruk ve Khwadjagan (Hodjagan-Hocagan) Ailesinin yanından ayrılarak, daha da güçlenmiş olarak siyasete girdi. Buna ek olarak 1867’de kendi kurduğu İslâm devletinin yöneticisi oldu. Yakup Bey, ilk yıllarda kendisini Hokand Hanları’nın vasisi olduğunu ileri sürdü. Bir de “Atalık Gazi” ünvanını kullandı. Sonra tam bağımsızlık iddiasıyla “Yakup Bey Badawlat (İlâhî/kutsanmış)” ismiyle hüküm sürdü.
Yakup Bey’in egemen olduğu Kaşgar, Khotan, Yarkand, Yengihisar, Aksu, Kucha ve Korla şehirleridir. Adı geçen yedi şehrin hepsine Yettishahr (Yedi Şehir-Heptapolis) denilmekteydi. Yakup Bey’in hızlı yükselişi özellikle İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti’nin dikkatini çekiyordu. Çünkü Doğu Türkistan’da birlik sağlamak neredeyse romantizmden ibaretti. Ancak Yakup Bey, Yedi Şehir arasında birliği gerçekleştirmişti.
Diğer taraftan Rusya ve İngiltere’nin de rekabet halinde olduğu, İç Asya’yı ele geçirme planlarının da ivme kazandığı bir dönemdir. İngilizler 1849’da Pencap’ı, 1865’te Taşkenti ele geçirdiler. Ruslar ise 1868’de Semarkand’ı aldılar. Ruslar tarafından Ma’veraün’nehir ve çevresini kapsayan Transoxania adında işgal bölgesi kuruldu. Bununla birlikte Sincan’daki Mançu yönetiminin de çöküşüyle, İngiltere ve Rusya Sincan’da karşı karşıya kaldılar.
Yakup Bey, İngilizler’in uzlaşma imkânı bulabileceği bir adres olarak belirdi. Sincan üzerinde iki büyük gücün mücadelesinde, Yakup Bey, İngiliz ittifakını Ruslar’a tercih etti. Çünkü Rusya yakın coğrafyada olup, jeopolitik ve lojistik avantajı sayesinde, Sincan için potansiyel tehditti. Buna ek olarak Yakup Bey, 1874’te İngiliz-Hindistan’ının ileri gelenlerinden Sir Thomas Douglas Forsyth ile diplomatik ilişkiler kurdu. Forsyth’nin Sincan’la ilgili iki adet yazılı eseri mevcuttur. Bunlardan birincisi Kalkuta’da 1875 yılında Foreign Department Press’in yayınladığı “Report of a mission to Yarkund’in 1873, under command of Sir T.D. Forsyth: With historical and geographical information regarding the possessions of the ameer of Yarkund (1873 Yılı Yarkund’da Görev Raporu: Sir T.D. Forsyth’in Komutasında Coğrafi Bilgileri ve Yarkund’un Sahibinin Mülkiyeti Hakkında)”dur. İkincisi ise, “Momerandum on Routes from the Punjab to Eastern Turkistan 1827-1886 (Pencap’tan Doğu Türkistan’a Giden Yollarda Bildiriler/Mutabakat 1827-1886)” kitabıdır. Her iki kitap da dönemin Sincan/Doğu Türkistan’ını anlamamıza yardımcı kaynaklardır.
..
Doğu Türkistan - 4
Rusya’ya mesafeli duran Yakup Bey, sınır anlaşmazlıklarının iki taraf arasındaki tansiyonu yükselttiğini gördü. Rusya ile uzlaşmazlığın tehlikesini erken fark eden Yakup Bey, Rusya’nın Kaşgar’da konsolosluk açmasına ve ticaret haklarının genişletilmesini sağladı. Böylece Yakup Bey, İngiltere ve Rusya arasında denge politikasına yönelmiş oldu. Rusya’nın gücünün bir diğer göstergesi de, Yakup Bey’in 1870’de Urumçi’yi ele geçirmesine cevap olarak Çar ordusunun Ili bölgesini işgal etmesiydi.
Yakup Bey, Çin ve Rusya arasında politika geliştirmeye çalışırken Osmanlı Devleti ile de temaslar kuruyordu. İlişkilerin geliştirilmesi için Yakup Bey, 1873’te hem yeğeni hem de Kaşgar Valisi olan Seyyid Yakup Han Tora’yı İstanbul’a gönderdi. Seyyid Yakup Han Tora dönüşünde, Osmanlı Sultanı Emir El-Mü’minin’den Yakup Bey’e “Sadık Komutan Yakup Bey” başlıklı bir belge getirdi. Böylece Yakup Bey’in Osmanlı ile ilişkileri gelişme kaydetmişti.
Forsyth’ye göre, Osmanlı’dan Yakup Bey’e silâhlar ve subaylar gönderildi. Uzak mesafeden gelen bu destek ahlâkî ve prestijli bir yardımdı. Çünkü Osmanlı Padişahı aynı zamanda Halife ünvanını kullanarak Müslüman dünyasının liderliğini de yapıyordu.
Piyasada Malla Han’ın (1858-1862) adına “Başkent Hokand” yazılı madenî paralar dolaşmaktaydı. Yakup Bey de, 1867 ve 1873 yılları arasında üzerlerinde “Başkent Kaşgar” yazılı madenî paraları piyasa sürmüştü. Aynı zamanda Yakup Bey’in paraları “Osmanlı Sultanı Abdülaziz”in adını da taşıyordu. Diğer taraftan Yakup Bey’in para bastırması, bir çeşit egemenlik göstergesiydi. Paralarda Sultan Abdülaziz’in adının yazılı olması da, Yakup Bey ve Osmanlı’nın birbirlerine olan ilgisini ortaya koyduğu söylenebilir.
Yakup Bey 1877’de Çin Generali Tso Tsungt’a karşı Urumçi’nin yakınında iki savaş yaptı. Aynı yılın Mayıs ayında Korlo’da askerlerinin geri kalanını Yarkand’a çekerken, Yakup Bey muhtemelen felç sebebiyle öldü.
Kansu’daki Hui (Çince konuşan) Müslümanları’nın ayaklanmasını bastırmakla görevli olan General Tso Tsungt’ın, isyandan 3 yıl önce Müslümanlar ve Hui’ler hakkında çeşitli kaynaklardan okumalar yaptığı bildiriliyor. Böylece Tso Tsungt’ın, Yakup Bey’in Yedi Şehir arasında sağladığı Müslüman birliğini katalitik etki ile düşmanın reaksiyonunu yavaş yavaş azaltmıştır.
Yakup Bey’in 1877’deki isyanının bastırılmasından 6 yıl sonra, 18 Kasım 1884’de, Çin-Mançu yönetimi bölgeyi, Çin eyalet idare sistemine dahil ederek bölgenin ismini “Hsin-Chiang” olarak belirledi. Böylece Doğu Türkistan resmen Çin’in 19. eyaleti oldu. Çin’in Doğu Türkistan’ı işgali ve kendisine bağlamasıyla, 1878 ve 1944 yıllarını kapsayan “İkinci Çin İstilâsı Dönemi” başladı.
Çin’in milliyetçi cumhuriyet (1911-1949) döneminde, Sincan’daki kaotik ortam devam etti. Çin yönetimi her zaman Doğu Türkistan Müslümanlar’ı tarafından yabancı bir güç şeklinde kabul edildi. Müslüman Türkler arasındaki milliyetçilik, Yakup Bey’in Emirliği’nin yıkılmasından itibaren güçlenerek büyüdü ve sonuçta ayrılıkçı hareketler ortaya çıktı.
Doğu Türkistan merkezli isyanlar, İkinci Çin İstilâsı Dönemi’nde de görüldü. Bunlar sırasıyla 1912’de Kumul’da başlayan Tömül Helpe (Timur Halife) liderliğindeki isyan, 1931’de yine Kumul’da Hoca Niyaz isyanı, Ocak 1933’te Turfan’da Mahmut Muhiti isyanı, Şubat 1933’te Hoton’da Mehmet Emin Buğra isyanıdır. 1912 ve 1933 yılları arasındaki isyanlar neticesinde, Kaşgar’da 12 Kasım 1933 Sabit Damolla başkanlığında “Şarkî Türkistan İslâm Cumuriyeti” adıyla bir devlet kurulmuştur. Ancak Ruslar, sınırlarında yeni kurulan böyle bir devletten hoşnut değillerdir. Ruslar’ın desteğiyle 12 Nisan 1933’te Urumçi’de hükümetin başına getirilen Çinli Albay Şın Şi Sey, Kaşgar’daki yeni kurulan Şarkî Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırmada başarılı olmuştur. Sonrasında Hoca Niyaz, Urumçi’deki Şın Şi Sey hükümetinin başkan yardımcılığına getirilir. Bir müddet sonra hapsedilir ve daha sonra boğdurularak öldürülmüştür. Konuyla ilgili Michael E. Clarke’ın 2011’de Routledge Yayınları’ndan çıkan “Xinjiang and China’s Rise in Central Asia – A History (Sincan ve Çin’in Orta Asya’daki Yükselişi – Bir Tarih” isimli kitabı önemli bir kaynaktır.
Şarkî Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin yıkılması ile devam eden isyanlar ise, 1940’lı yıllarda Altay’da başlayan ve 10 yıl süren Osman Batur isyanıdır. Uygur ve Kazaklar’ın başını çektiği isyanın uzun sürmesinin sebebi, gayrimüslimlerin de isyana destek vermeleridir. 1944’te patlak veren isyan, Fatih Müslim ve Alihan Töre öncülüğündeki “Şarkî Türkistan Cumhuriyeti”nin kurulması ile sonuçlanan Nılkı ve Gula isyanlarıdır.
Şarki Türkistan Cumhuriyeti’nin 5 Ocak 1945 tarihli bildirgesine göre, Cumhuriyet’in amacı “Dinî hürriyete sahip, çok uluslu demokratik bir devlet kurmaktır.” Yeni kurulan devletin resmî dininin İslâm olarak kabul edilmemesinde, isyana gayri müslimlerin de destek vermesi muhtemeldir. Bu devlete 1945’te Altay ve Tarbagatay vilayetleri de katılmıştır. Şarkî Türkistan Cumhuriyeti, varlığını 3 yıl sürdürdü.
Şarkî Türkistan Cumhuriyeti 1949 yılının ikinci yarısında, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) başkanı Stalin ve Çin devleti başkanı Mao ile düzenlenen “Üçüncü Çin İstilâsı”yla yıkılmıştır. Şarkî Türkistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ahmet Can Kasımî ve devletin ileri gelenleri, Pekin’de yargılanmak için bir Rus uçağına bindirilirler. Ancak uçak Pekin’e değil, Alma-Ata semalarında kaza süsü verilerek düşürülür. Böylece Doğu Türkistan dâvâsı, Komünizmin acımasız yüzü ile tanışmıştır. Diğer taraftan Cumhuriyet’in kurulmasını sağlayan milliyetçi ideoloji, bölgede varlığını halen devam ettirmektedir.
.
Doğu Türkistan - 5
Milliyetçi Çin hükümetinin kuruluş sırasında “Çin hakimiyeti altında yaşayan milletlere kendi geleceklerini (self-determination) belirleme hakkı tanıyacağını” açıklamıştı. Ancak 1924 yılı self-determinasyon kararı, Doğu Türkistan’da uygulanmayınca Sincan’da bağımsızlık, ayrılıkçı, milliyetçi vd. ulusal akımlarda hareketlilik yaşandı. Bölgedeki 1931 yılı olaylarına SSCB’nin de müdahalesiyle, Doğu Türkistan sorunu uluslararası boyut kazandı. Üç Efendiler, Nanking’de düzenledikleri, toplantı, protesto ve yayınlar yoluyla Doğu Türkistan’a “1924 genelgesi ile muhtariyet verilmesinin” doğru olacağını, fakat bu kararın zamanında alınmadığının olumsuzluklarının yaşandığını vurguladılar.
Şarki Türkistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ahmet Can Kasımi’nin, SSCB yanlısı politikası, Çin yönetiminin Doğu Türkistan idaresinde Üç Efendiler’i tercih etmesine sebep oldu. 1947’de gerçekleştirilen yapılanma ile Üç Efendiler’den Genel Valiliğe Mesut Sabri Baykozi, Tamirat Bakanlığı’na Mehmet Emin Buğra ve Genel Sekreterliğe İsa Yusuf Alptekin getirildi. Böylece Doğu Türkistan yönetimi, Türk kökenlilere geçmiş oldu.
Üç Efendiler’in iktidarı uzun sürmedi. SSCB’nin, Doğu Türkistan’da etkin olma gayretleri ve Çin’de komünist yönetim insiyatifi ele alınca bölgeyi işgal etti. Sonuçta Üç Efendiler yurtdışına çıkmak zorunda kaldılar. Doğu Türkistan bağımsızlık hareketini Türkiye ve diğer ülkelerde tanıtmaya ve yayınlaştırmaya çalıştılar. Üç Efendiler hakkında daha fazla bilgi için Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (C. 17, S. 1, Mart 2019)’ndeki Emin Kırkıl ve Tekin Tuncer’in kaleme aldıkları “Üç Efendiler’in Nanking ve Doğu Türkistan’daki Mücadeleleri” başlıklı makaleye bakılabilir.
Şarki Türkistan Cumhuriyeti 1949 yılının ikinci yarısında, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) başkanı Stalin ve Çin devleti başkanı Mao’nun birlikte düzenlediği “Üçüncü Çin İstilası”yla yıkılmıştır.
Çin Komünist Partisi, Sincan yönetimini milliyetçi Şarki Türkistan Cumhuriyetinden devraldı. Böylece Doğu Türkistan davası, Komünizmin acımasız yüzü ile tanıştı. SSCB’nin egemen olduğu Orta Asya topraklarında, Stalin’in 1930’larda başlattığı Kültürel Devrim’in içeriğinde Müslümanlar’ın kültürel değerleri ve milliyetini bozmak, dini kuruluşlar ve İslam en büyük hedefti. Sovyet topraklarında Müslümanlar’a yönelik dini, etnik, kültürel baskıların aynısını Çin yönetimi de devam ettirdi.
Sincan’daki Komünist Çin idaresi Kur’an-ı Kerimler ve İslami kitapları yaktı, camiler yıkıldı ya da kapatıldı, dini liderler tutuklandı, binlerce Müslüman Ortadoğu ve Hint yarımadasına sürgüne gönderildi. Çin, 1966-1976 yılları arasında bölgede tüm dinleri yasaklayarak dini ve kültürel baskının zirvesine ulaştı. Hatta Çin, Doğu Türkistan’daki demografik yapıyı değiştirme girişimlerinde bulundu.
1960’lı ve 70’li yıllardaki Kültür Devrimi sırasında, yerel Müslüman halkların demografik yoğunluğunu tehlikeye sokan çok sayıda Çinli bölgeye yerleştirildi. 1949’da Sincan’da 300 bin Çinli mevcutken, bu sayı 2011 yılında 7,5 milyona yükselerek nüfusun yüzde 40’ını oluşturdular. Yine 2011 verilerine göre 8,5 Uygur ise, yüzde 45’lik bir oranda kalmaktadır. Doğu Türkistan’daki sosyo-ekonomik ve kültürel durum hakkında 2011 yılında Oxford University Press’ten yayınlanan Peter B. Golden’in “Central Asia in World History (Dünya Tarihinde Orta Asya)” kitabı kaynak niteliğindedir.
Sincan’da uzun yıllar yapılan mücadeleler “Doğu Türkistan Bağımsızlık Hareketi (DTBH)”ni doğurmuştur. DTBH, halen Çin’de özerk bölge olan Sincan Uygur Otonom/Özerk Bölgesi’nin self-determinasyon hakkını ve bağımsızlığını savunan bir harekettir.
DTBH düşünce yapısı itibariyle Uygurlu Türkler’in dini ayrımcılığa ve sadece Çin devleti onaylı bir Kur’an-ı Kerim’i okumaya; bağımsızlık yanlısı milliyetçilerin öldürülmelerine, hapsedilmelerine, işkence görmelerine, şiddet içermeyen protestolarda gözaltına alınanların insan hakları ihlaline uğramalarına; giyimlerinin, dillerinin ve kültürlerinin Çinli’leştirilmesine; milyonlarca Çinli’nin Sincan’a yerleştirilmesine, her türlü baskı ve ayrımcılığa karşıdır.
Hoton şehrinin girişinde Çin Müslümanları tarafından çizilen grafitide “devrim birçok tuğladan yapılmış bir yapıdır. Her tuğla bir haksızlıktır. Kan harçtır. Her duvar bir hüzün dağıdır” yazmaktadır. İşte bu ifade DTBH’nin tarihi sorumluluğunu ifade etmektedir.
.
Doğu Türkistan - 6
Çin’in, Sincan’daki tarihten gelen asimile politikaları Doğu Türkistan’da bağımsızlık, milliyetçi ve İslâmî hareketlerin güçlenmesine sebep olmuştur. Çin, özellikle İslâmî hareketten hoşnut olmadığını bölgede ve uluslar arası platformlarda dile getirmektedir.
Doğu Türkistan İslâmî Hareketi (The East Turkestan Islamic Movement –ETIM-) Diğer bir adı da Türkistan İslâmî Hareketi’dir (Turkestan Islamic Movement –TIM-).
Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ne 1999 yılından itibaren geçen sürede Türkistan İslâmî Partisi (Turkestan Islamic Party –TIP-), Allah Partisi ve Doğu Türkistan Millî Devrim Birliği birlikte hareket etmektedirler.
Türkistan İslâmî Hareketi/Partisi’nin 1997’den günümüze aktif olduğu kaydediliyor. Hareket’in Uygur millî ve İslâmcı çizgisinde olduğu belirtiliyor. İdeolojisinin de İslâmî fundamentalizm, Sünnî İslâm ve Pan-İslâmı şeklinde tanımlanıyor. Lider kadrosunun Hasan Mahsum, Abdul Haq, Abdul Shakoor El-Türkistani ve Abdullah Mansour’dan oluşuyor. Genel merkezinin Pakistan’ın Kuzey Veziristan’da bulunduğu Türkistan İslâmî Hareketi, kendisine Çin, Kuzey Veziristan, Afganistan, Merkezi Asya ve Suriye’yi faaliyet alanı olarak belirlediği iddia ediliyor. Bununla birlikte Hareket, Çin ve Pakistan karşıtlığıyla biliniyor. Diğer taraftan Hareket’in Tehrik-i Taliban Pakistan ve Özbekistan El-Kaide İslâmî Hareketi’yle temaslarda bulunduğuna ihtimal veriliyor. J. Todd Reed ve Diana Raschke’nin Greenwood Publishing Group’tan yayınlanan “The ETIM –The East Turkestan Islamic Movement- China’s Islamic Militants and the Global Terrorist Threats (Doğu Türkistan İslâmî Hareketi – Çin’in İslâmcı Militanları ve Küresel Terörist Tehditleri) isimli kitabın yazarlarıdırlar. Reed ve Raschke, Çin’deki terör faaliyetleri hakkındaki bilgilerin, Çin devletinin çok sıkı kontrolü altında uluslar arası kamuoyu ile paylaşıldığı ve dolayısıyla bu bilgilerin doğruluklarının teyidi hakkında problemlerle karşılaşıldığını belirtiyorlar.
Terör faaliyetleri ile bütün Uygur Türkleri’ni irtibatlandırmak doğru olmayacaktır. Reed ve Raschke’nin ifadeleri de göz önünde bulundurmakta fayda vardır. ABD’de Dünya Ticaret Örgütü ve Pentagon’a 11 Eylül 2001’de Usame bin Ladin’in ekibince, sivil uçaklarla gerçekleştirilen terör olayları dünya için milât olmuştur. Çin yıllardır bağımsızlık, hürriyet ve insan hakları mücadelesi veren meşrû Uygur hareketlerini de, terör kapsamında değerlendirdiği muhtemeldir.
Çin yönetimi, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni; El-Kaide, Taliban ve DAEŞ/IŞİD’le teması olan, Sincan’da bağımsız bir İslâm devleti kurma amacı taşıyan terörist grup şeklinde tanımlıyor. Buna ek olarak ABD de, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni 2002’de 13224 Sayılı (Executive Order) İcra Emri uyarınca Terör Listesi’ne dahil etti. ABD Dışişleri Bakanlığı da 2004’te, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni “Yabancı Terörist Örgütler” listesine alarak, teröristlerin ülkeye girişini engellemeye yönelik girişimde bulundu.
Yine ABD, Kongre Araştırma Servisi’nin 18 Haziran 2019 tarihli “Çin’deki Uygurlar” başlıklı raporunda (Congressional Research Service “Uyghurs in Chine” June 18 2019) Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’ni küresel cihad gruplarıyla temasının net olarak belirlenemediğini, silâhsız, gevşek yapılı ve ekonomik anlamda imkânları sınırlı bir yapı şeklinde tanımlıyor.
Çin Kamu Güvenliği Bakanlığı’nın Ekim 2008 tarihli verileri göre, Doğu Türkistan İslâmî Hareketi’nin ileri gelenlerinden Abdul Haq’ın (Memetiming Memeti); Abu Abdureheman, Saifula ve Abdul Jabar müstear isimlerini kullanan Emeti Yakuf; Abdujuilili Aimati ve Abudula Punjab müstear isimli Yakuf Memeti; Mubaixier ve Nurula isimleri ile bilinen Tursun Thoti Kuzey Veziristan’da drone saldırısı ile öldürülmüşlerdir. Abuduani lâkaplı Memet Tursun Imin’in kuzey Asya’da yaşadığı tahmin ediliyor. Metusun Abuduhalike, Ansariu ve Naijimuding olarak tanınan Memet Tursun Abduxaliq’in; Saiyede lâkaplı Xemsidinahmet Abdumijit’in; ve Akrem Omerjan’ın nerede oldukları bilinmiyor.
11 Eylül ile dünyada başlayan yeni süreçte birilerinin “terörist” olarak gördükleri, başkalarının nazarında “özgürlük savaşçısı” şeklinde ifade ediliyor. Dünyanın birçok bölgesinde de sorun, işte tam da bu tanımlamadan kaynaklanıyor. Ancak küresel terör olayları incelendiğinde birçok terör örgütünün dışarıdan desteklendiği ve ilgili ülkenin istikrarsızlaştırılması için kullanılan taşeron unsurlar olduğu da aşikârdır. Dolayısıyla herhangi bir grubun gerçekleştirdiği eylemlerin bütün Doğu Türkistan halkının onayladığını söylemek doğru değildir. Sincan’daki Uygur Türkleri’nin hürriyet, demokrasi, insan hakları vb. mücadeleleri meşrû zeminde yürütülmeye devam etmektedir.
.
Doğu Türkistan - 7
Çin’in, Doğu Türkistan’ı nükleer deneme sahası olarak kullanması sonucunda meydana gelen çevre kirliliği, her iki taraf arasındaki farklı boyutta bir sorundur. Çevre kirliliği, insan sağlığını tehdit ve ölümlere sebep olmuştur. Çin 1996’ya kadar Sincan’da 46 tane yeraltı ve yer üstü nükleer deneme gerçekleştirmiştir.
Sonuncu deneme ise, 17 Ağustos 1995’te Lopnor’da yapılan ve Hiroşima’da kullanılandan 40 kat daha kuvvetli olan denemedir. Sincan’da Malan adlı mevkide içme suyu kaynağı olan Boston Gölü yakınında, Çin’in gizli nükleer üssü bulunmaktadır.
Nükleer üstte yapılan denemeler neticesinde halkta saç dökülmesi, deri hastalıkları, lösemi, gırtlak kanseri, erken doğumda artış vb. görülmüştür. Çin’in “Çok Taraflı Test Yasağı Anlaşması”nı imzalayıp, Temmuz 1996’dan sonra nükleer deneme yapmadığı kaydediliyor. Onur Şükran’ın “Doğu Türkistan: Uygurlar’ın Bağımsızlık Mücadelesi (Dünya Çatışma Bölgeleri –içinde- Nobel Yayınları, Nisan 2004)” başlıklı makalesi ayrıntılı bilgiler sunuyor.
Biyolojik silâh uzmanı Ken Alibek, SSCB döneminde Rus biyolojik silâh programlarında çalışmıştır. 1980’lerde Doğu Türkistan’da ölümlere sebep olan salgın hastalıklar görüldü. Aynı zamanda bölgede pek rastlanmayan iki bakteri türü olan Ebola ve Marburg tesbit edilmiştir. Nükleer denemeler, biyolojik silâh üretimi, çevre kirliliği ve insan sağlığına zararları hakkında Ken Alibek’in Stephen Handelman ile birlikte ABD’de 1999’da Dell Publishing’den yayınlanan “Biohazard” adlı kitabı konuyla ilgili derin detaylara yer veriliyor.
Çin’in uyguladığı biyo-politika ve demografik uygulamalar, Müslüman Uygur Türkleri’nin nüfusunu olumsuz etkiliyor. Pekin’in 1988’de Aile Planlaması Kanunu, Doğu Türkistan’da hayata geçirildi. Kanun ile Şehirli Uygurlar’a 2, kırsal kesimdeki Uygurlar’a 3 çocuk sınırlandırılması getirildi. Bunun dışındaki hamilelikler izne tabidir. İzinsiz hamilelikler tesbit edildiğinde, bebek, güvenlik güçleri marifetiyle sezaryen yöntemiyle alınmaktadır.
Kaşgar’da 1991’de çoğu Uygur Türk’ü 18.765 kadın düşük yapmaya zorlandı. Bölgede artış gösteren tedavisi zor veya mümkün olmayan hastalıklar, Çin yönetiminin “yeni ırkçılık” uygulaması şeklinde tanımlanıyor. Yeni ırkçılık da biyo-politik bir yöntemdir. İşte bütün bunlar, Çin’in biyo-politika, biyo-güvenlik, etnik, dini, bölgesel ayrımcılık siyasetinin hayata geçirilmiş hali denilebilir. Çin’in, Uygurlar üzerindeki biyo-politika, yönetim, egemenlik ve güvenlik algılamaları gibi politikaları hakkında Alex R. Colucci’nin Mayıs 2013’te tamamladığı “Governmetality, Biopolitics, and State Sovereignty: The Spatial Dialectic Production of Uyghur During The ‘War On Terror’ (Yönetimsellik, Biyo-politikalar, ve Devlet Egemenliği: Terör Savaşı Sırasında Uygur’un Diyalektik Üretimi)” başlıklı ve Kent State University tarafından kabul edilen mastır tezi önemli bir kaynaktır.
Urumçi’de halk arasında peçe ve cüppe giyilmesini yasaklamaya ilişkin düzenleme ile kadınların başlarını nasıl örteceği hususunda da dayatmalar mevcuttur. Geleneksel başörtüsü yerine, Çin’in belirlediği baş örtme şeklini kabul etmeyen kadınlar, ideolojik eğitim kamplarına gönderilir ya da hapsedilirler. Konu hakkındaki yasayı ihlâl edenler ayrılıkçılık, aşırılıkçılık ve terör suçlamalarıyla karşılaşabiliyorlar.
Bununla birlikte alkol kullanmayı reddetmek, Komünist Parti üyeliğine girmemek, ateist olmamak, birisi hakkında dini aşırılık yanlısı olduğundan şüphelenildiğinde herkesin devlet yetkililerini bilgilendirme görevleri vardır. Patrik Meyer’in Haziran 2016’da New America International Security’den yayınlanan “China’s De-Exremization of Uyghurs in Xinjiang (Sincan’da Uygurlar’ın Yok Edilmesi)” isimli çalışması hak ihlâlleri hakkında bilgiler ihtiva ediyor.
Günümüzde Müslüman Uygur Türkleri, bütün hürriyet ve insan hakları baskılarına rağmen, Çin’in demografik, siyasî, kültürel, dini, etnik, eğitim, giyim-kıyafet ayrımcılıklarına karşı da mücadele etmektedirler.
.
Doğu Türkistan - 8
Çin yönetimi, çıkan huzursuzluklara daha sert güvenlik uygulamalarıyla cevap verdi. Ancak bölgede bozulan özgürlük-güvenlik dengesi, Çin’in Sincan konusunda başarısızlığını gösterdi. Sincan’da son 5 yıldaki tutuklamalar, bir önceki 5 yıla göre yüzde 300 arttı.
Doğu Türkistan davası için web sitesi üzerinden çalışmalar yürüten Uygur iktisat profesörü İlham Tohti ve Uygurca yayın yapan web sitesini yöneten Gulmira Imin’in 2009 yılında, Çin mahkemelerince ömür boyu hapse mahkum edildiler. Mahkemelerin bu çeşit kararlarına ek olarak, Çin tarafından Doğu Türkistan’da gerçekleştirilmeye çalışılan “Sinişleşme (Çinlileştirme)” siyaseti de, yeni bir ulusal din politikası dayatması olarak karşımıza çıkıyor. Başka deyişle Çin’in “Sinişleşme” dayatması ile Doğu Türkistan toplumunun Uygur, İslam ve Arap kültürleri ile dillerinin etkilerini azaltmayı amaçlamaktadır.
Çin destekli Sincan hükümeti, 2017 yılında “aşırılık ifadeleri”ni kaldıran bir yasa çıkardı. Yasa gereği peçe, sakal, düğün, cenaze törenleri, bazı helal gıda uygulamalarını içeren Sincan gelenek ve kültürlerine keyfi kısıtlamalar getirildi. Yerel makamlar, çocuklar için bazı İslami isimleri de yasakladı.
Sincan’da birçok cami, hükümetin “cami düzenleme” girişimleri sonucunda yıkıldı. Kalan diğer camiler ise, Çin etkisiyle Sinişleştirilerek minareleri yıkıldı, kubbeleri geleneksel Çin çatılarıyla değiştirildi. İslami motif, süsleme ve Arapça yazılar söküldü.
Sayıları binlerle ifade edilen birçok Uygur, Çin’in dini kısıtlamalarından dolayı Güney Doğu Asya’ya ve Türkiye’ye göç ettiler. Hatta Pekin yönetimi, 2009-2015 yılları arasında Kamboçya, Malezya ve Tayland’a göç eden 150 Uygurlu’yu Çin’e iade ettirdi. Müslüman Türk Uygurlar’a muhtelif dini baskılar yapılırken, nüfusu 11 milyonu bulan Çinli Müslüman Huiler ise, Pekin’in baskı-asimilesini daha az hissettiler. Elbette Huiler’in Uygular’a göre daha az baskı görmelerinde Huiler’in dağınık heterojen bir coğrafyaya dağılmış olmaları, Çince’yi kullanmamakla beraber Han Çin’i dilini kullanmaları anlaşılmaktadır.
Doğu Türkistan’da son yıllarda güvenlik önlemlerinin artmasında ve 2016’da Terörle Mücadele Yasası’nın yayınlanmasına neden olarak Tibet bölgesi eski Parti Sekreteri Chen Quanguo’nun Sincan Uygur Özerk Bölgesi Parti Sekreterliği’ne atanması görülüyor.
Son dönem güvenlik önlemleri şu şekilde sıralanıyor:
- Polis Teşkilatı ve Gözetleme: Sincan bölgesi yüksek teknolojiye sahip gözetim/kamera ekipmanlarıyla donatılarak, kurulan binlerce karakoldan izlenmektedir.
- Biyometrik Veri Toplama: Çinli yetkililer, Uygurlar’ın DNA örneklerini, kan türlerini, parmak izlerini ve göz retina taramalarını sağlık gerekçesiyle toplayarak katalogladılar.
- İnternet ve Sosyal Medya Kontrolleri: Sincan’ın bazı bölgelerinde Uygurlar’ın telefonlarına, Çinli yetkililerin çevrimiçi etkinlikleri izlemelerini sağlayan bir uygulama yüklemeleri gerekiyor.
- Evde Kalma Uygulaması: Çin yönetimi, Uygurlar’ın Komünist Parti’ye sadakatlerini değerlendirmek için tahminen 1 milyon kişi görevlendirmiştir. Görevliler, Uygurlar’ın evinde geçici kalarak/yaşayarak, Doğu Türkistan Müslüman toplumunun Komünist Parti’ye sadakatini ölçmektedir.
ABD, Kongre Araştırma Servisi’nin 18 Haziran 2019 tarihli “Çin’deki Uygurlar” başlıklı raporundaki (Congressional Research Service “Uyghurs in China” June 18, 2019) tahminlere göre, Sincan yönetimi resmi suçlama, mahkemeler yapılmadan çoğunlukla Uygur ve Kazaklar’dan meydana gelen 1 milyondan fazla Müslüman ve Türk’ü “Yeniden Eğitim Kampları”nda belirsiz süre ile tutmaktadır.
Yeniden Eğitim Kampları’nda gözaltına alınanların çoğu, aileleriyle neredeyse hiç görüştürülmüyorlar. Bazı Çinli yetkililer ise, kamplarda zorla tutulanlara Çince’yi öğrendikleri “mesleki eğitim kurumları” olarak da ifade ediliyor. Çin, kamplardaki Uygur ve Kazaklar’ı “de-extremization” politikasına tabi tutarak, onları “etkilendikleri dini aşırılık ve şiddet içeren terörist ideolojiden kurtarmaya” çalıştıklarını iddia ediyor.
Çinli yetkililere göre, kamplarda tutulanlar “aşırılık” olarak kabul edilen davranışlarda bulundular. Belirtilen “aşırılıklar” şöyle: resmi onaylanmış ibadet yerlerinin dışındaki dini hizmetlere katılmak, çocuğuna evinde eğitim aldırmak, yurtdışına seyahat etmek, yurtdışında yaşayan akrabalara sahip olmak, dini duyguları güçlü bir şekilde ifade etmek vb. Aynı zamanda birçok tutuklunun Komünist Parti ve Cumhurbaşkanı Xi Jinping’e bağlılık söyleme zorunluluğu olduğu bildiriliyor. Diğer taraftan yurtsever şarkılar söylemek, dini inanç ve ibadetlerin çoğunu terk etmek kampın zorunluluklarındandır. Buna bir de kamplardaki kötü şartları eklemek doğru olacaktır. Patrik Meyer’in Haziran 2016’da New America International Security’den yayınlanan “China’s De-Exremization of Uyghurs in Xinjiang (Sincan’da Uygurlar’ın Yok Edilmesi)” isimli çalışması önemli bilgiler içeriyor.
.
Doğu Türkistan - 9
Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası’nda “özerk” statüdeki Doğu Türkistan’a tanınan haklar uygulamada verilmemektedir. 1982 Çin Anayasası, bizzat Çin yönetimince çiğnenmekte ve anayasal suç işlenmektedir.
Çin Anayasası’nda otonom bölgelerle ilgili bölümün 2. Maddesinde “Devletin bir nevi yol göstericiliği esasları dahilinde azınlık milletler kendi işlerine göre millî meselelerini ve yerel işlerini kendileri yönetirler” ifadesi geçmektedir. Ancak Doğu Türkistan, Çin Komünist Partisi yönetiminin tahakkümü altındadır. Dolayısıyla bu madde Uygurlar için uygulamada görülmemektedir. Bununla birlikte Müslüman Uygur Türkleri hal-i hazırda kendi tarihi-öz vatanlarında ikamet ediyorlar. Kendi öz vatanındakileri “azınlık” olarak tanımlamak doğru değildir. Doğu Türkistanlılar bulundukları bölgenin aslî unsurudurlar.
Doğu Türkistan’ın, Anayasa’da belirtilen “özerk” bölge haklarından yararlanması için Çin’in engellemeleri kaldırılmalıdır.
Bunun için de:
- Doğu Türkistan halkının öz benliğini, kültür mirasının tahribini amaçlayan program uygulamadan kalkmalı,
- Bölgenin demografik yapısını bozmaya yönelik Çin göçmen akımı durdurulmalı,
- Salgın hastalıklara ve uzun süre sonra etkisi görülen rahatsızlıklara sebep olan nükleer denemelere son verilmeli,
- Doğum yasağı, çocuk sınırlaması ve mecburî kürtaj uygulaması kaldırılmalı,
- Hür, serbest, şeffaf, âdil, demokratik, insan hak ve hukukuna uygun seçim yapma hakkı tanınmalı,
- Yargısız infaz, tedhiş ve terör yaftalamalarına son verilmeli,
- Doğu Türkistan bölgesinden elde edilen gelirler yine Doğu Türkistan için yatırıma dönüştürülmeli,
- Özerk yönetimde işe alımlarda Türklere eşit haklar tanınmalı,
- Polis gözetimleri, biyometrik veri toplama, internet ve sosyal medya kontrolleri, Müslüman Uygur Türkleri’nin Komünist rejime olan sadâkatlerini ölçmek için rejim görevlilerinin Uygurlar’ın evinde kalma uygulamasına, toplama ve çalışma kampları uygulamasına son vermeli,
- Yine özerk bölgede her türlü insan hakları ihlâllerine ve hürriyetlerin kısıtlanmasına göz yumulmamalı,
- Demokratik değerler ön plana çıkartılmalı, hukukun üstünlüğü ilkesi uygulanmalıdır,
- Uluslar arası toplumun dikkati Müslüman Uygur Türkleri’nin sorunlarına çözüm üretmeye yönlendirilmelidir.
Konuyla ilgili olarak, Doğu Türkistan Vakfı Başkanı ve Doğu Türkistan Millî Kurultayı Onursal Başkanı Emekli General merhum M. Rıza Bekin’in 2003 yılında yayınlanan “Doğu Türkistan Üzerine Rapor” başlıklı çalışması konuya dikkat çekmektedir. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün “2018 Yılı Dünya Raporu”na göre Kasım 2018’de Çin’in insan hakları hakkında Evrensel Periyodik İncelemesi yapıldı. Bir düzineden fazla Batı ülkesi Müslüman Uygur Türkleri’nin kamplarda zorla tutulduklarını belirttiler. Birleşmiş Milletler uzmanlarınca “kamplarda inceleme yapabilmek için kamplara erişim izni verilmesi” Çin makamlarına tekrar iletildi. Yine Rapor’da “İslâm İşbirliği Teşkilâtı’nın hiçbir üyesinin 2018 yılı boyunca Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşananlar konusuna hiçbir şekilde değinmediğine yer verildi. Aynı Rapor’da Türkiye, Sincan’a özel bir referansta bulunmaksızın “yasal gerekçeleri olmayan fertlerin sınırlandırılması” konusundaki endişelerini dile getirdiği bildirildi. Rapor’dan da anlaşılacağı üzere, uluslar arası toplumun Doğu Türkistan’daki etnik, sosyal, dinî, mezhebî, ideolojik, siyasî, ekonomik vb. sorunlara daha fazla hassasiyet göstermesine gayret edilmesi aşikârdır.
Doğu Türkistanlılara yukarıda sayılan insanî, tabiî, Anayasal hakların verilmesi ise, kuşkusuz Çin’in de uluslar arası saygınlığını arttırmasına fırsat olacaktır.
.
“Ortadoğu’nun en önemli adamı” Muhammed Mursî
Bu anlamda Mısır, 2011 ve 2013 yılları arasında siyasî, ekonomik, toplumsal/etnik, dinî/mezhepsel vb. birçok gelişmeyi hızlı bir şekilde yaşadı.
Mısır’daki gelişmelerden biri de, resmî olarak 1928’de kurulan Müslüman Kardeşler (İhvan) Cemiyeti’nin, tarihinde ilk defa siyasî parti kurması oldu. Elbette bazı siyasî ve toplumsal unsurlar da partileşme yoluna gittiler. İhvan’ın 2011 yılında kurduğu Hürriyet ve Adalet Partisi bir takım İslâmî ve siyasî yapıları da ittifak çatısı altına alarak, 2012 seçimlerinde birinci çıkmayı başardı. Neticede Hürriyet ve Adalet Partisi, Parlamento’da çoğunluğu sağlamış ve İhvan’ın adayı Muhammed Mursî Cumhurbaşkanı seçilmişti. Mursî, Mısır tarihine ilk kez serbest, adil ve şeffaf denilebilecek seçimleri ile ülkenin başına geçen ilk Cumhurbaşkanı oldu.
Aslında yapılan seçimler, Mısır için demokrasinin kapısını araladı şeklinde yorumlanmıştı. Ancak Hürriyet ve Adalet Partisi ile Mursî, 3 Temmuz 2013’te gerçekleştirilen sol-seküler-liberal destekli askerî darbenin mağduru oldular. Müslüman Kardeşler üyeleri geçtiğimiz 6 yıldır tutuklu ve yargılanmalarına devam ediliyor.
Mursî, Cumhurbaşkanı olması dolayısıyla, darbecilerin suçlamalarına ilk hedef oldu. Bütün şimşekler onun üzerine çekildi. Birçok haksız ithamlara ve suçlamalara maruz kaldı. Peki, Mursî kimdir? Mursî ile ilgili bilgilerin bir kısmını Kasım 2017’de yayınlanan “Mısır’da Siyasal İslâmcılık, Müslüman Kardeşler ve Arap Baharı” isimli kitabımda da belirtmiştim.
“Asıl adı Muhammed Mursî Al Ayat, 8 Ağustos 1951’de Sharkia’da doğdu. Kahire Üniversitesi’nde 1975-1978 yılları arasında mühendislik alanında lisans ve yüksek lisans derecelerini aldı. Güney Kaliforniya Üniversitesi Mühendislik bölümünde doktorasını tamamladı. 1982-1985 Arasında Northridge’de çalıştı. Zagazig Üniversitesi’nde 1985-2010 yıllarında görev yaptı ve profesör ünvanını aldı. Aynı üniversitede Eğitim Kulübü üyeliğinde bulundu. Parlamento’da 2000-2005 döneminde parlamenter olarak görev yaptı. Aynı dönemde Yılın En İyi Parlamenteri seçildi. Sharkiya’da Siyonizm karşıtı bir komitenin üyeliğini, Mısır’da Siyonizmi sona erdirme projelerinde yer aldı. NASA’nın 1980’lerde başlattığı uzay gemisi motoru yapımında uzman olarak çalıştı. Müslüman Kardeşler Rehberlik Bürosu üyesi iken, 2011 yılında kurulan Hürriyet ve Adalet Partisi’ne Rehberlik Bürosu tarafından Başkan seçildi. Mısır’da 25 Ocak 2011 devrimi sonrasında gerçekleştirilen 24 Haziran 2012 seçimlerinde yüzde 51.73 oy oranıyla ülkesinin seçimle işbaşına gelmiş ilk sivil Cumhurbaşkanı oldu. Mursî iktidarının birinci yılı sonunda ülkeyi kötü yönettiği iddiasıyla, Mübarek dönemi kadrolarının diğer toplumsal gruplarla yaptıkları ittifakla 30 Haziran 2013’te başlattıkları halk gösterileri sonucu 3 Temmuz 2013’te yönetimden uzaklaştırıldı.”
Halbuki demokrasilerde seçimle gelenin, seçimle gitmesi gerekiyor.
Her siyasî iktidar gibi Hürriyet ve Adalet Partisi’nin ve Mursî’nin de yanlışları ve eksiklikleri vardır. Diğer taraftan Arap Baharı sürecinde yaşananlar sonucunda Cumhurbaşkanı seçilen Mursî, Mısır tarihine demokrasinin kapısını aralayan Cumhurbaşkanı olarak tarihe geçti.
Hatta Time dergisi 10 Aralık 2012 tarihli sayısında Mursî ile yaptığı röportajı, kapaktan “Ortadoğu’nun En Önemli Adamı” başlığıyla yayınlamıştı. Ancak İhvan ve Mursî karşıtı 3 Temmuz 2013 darbesinde, Batı, demokrasiyi araçsallaştırarak, seçimle işbaşına gelenlere destek vermemesiyle her daim hatırlanacaktır.
Kendisini çeşitli ilim alanlarında yetiştirmiş ve başarılı bir kariyer sahibi Mursî’nin, 17 Haziran 2019’daki Mahkeme salonunda vefat etmesi de simgesel bir anlam taşımaktadır. Böylece Mursî, Müslüman Kardeşler’in tahayyülünde ikinci Hasan El Benna’sı şeklinde yer edinecektir.
Mursî’nin vefatının sonrasında Müslüman Kardeşler’in yurtdışındaki Mısır Devrim Konseyi’nden yapılan açıklamada “Mursî’nin anısına samimiyet, kararlılık ve fedakârlıkla mücadeleye devam etmek için tarihi sorumluluğumuz var. Sokağın rejime karşı tam zafer kazanacağına inanıyoruz” denildi. İhvan’ın 3 Temmuz darbesi sonrasında aldığı barışçıl gösteriler ve girişimler kararına devam edeceği anlaşılmaktadır.
2011 Yılından bu yana Mısır, İhvan ve Mursî’nin siyasî faaliyetleri ile açıklamalarını yakın takip etmekteyim. Muhammed Mursî’ye, Cenab-ı Allah’tan rahmet ve yol arkadaşlarına sabırlar diliyorum.
.
Sudan’ın darbeler tarihini anlamak - 1
Ancak muhalifler, Beşir’in yerine darbeciler tarafından kurulan Geçici Askerî Konsey’e karşılar. Muhalifler, yönetimin geçici de olsa askerlerde olmasını kabul etmemekte ve sivillere devredilmesini talep etmektedirler.
1956 Bağımsızlık
Yönetimin sivillere geçmesi kamuoyunca makul bir talep olarak karşılanmakla birlikte, Sudan’ın 1956’da İngiltere ve Mısır’dan aldığı bağımsızlığından beri sivillerin değil, iktidarda darbecilerin ağırlığı görülmüştür.
Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra, Sudan, Kavalalı Mehmet Ali Paşa hanedanlığındaki Mısır Kraliyeti’nin egemenliği altındaydı. Mısır’daki İngiliz etkisi Sudan’da da mevcuttu. Sudan’ın 1956’da bağımsızlığına kavuşması ile ülkede darbe ve iç karışıklık dönemi de başladı.
1958 Darbesi
Sudan’daki ilk askerî darbe 1958’de, Genel Kurmay Başkanı Orgeneral İbrahim Abboud tarafından kansız bir şekilde, Abdullah Halil’in sivil yönetimine karşı gerçekleştirildi. Abboud 1958 ile 1964 yılları arasında iktidarı elinde bulundurdu.
1960 Darbesi
Abboud yönetimi döneminde, 1960’da General Abd El Wahab’ın başarısız darbe girişimi, El Wahab’ın yakın arkadaşlarına üst düzey görevler verilerek sonuçsuz kaldı.
1963 Darbesi
Yine Abboud’a yönelik ikinci darbe girişimi de 1963’te, Müslümanlar Kardeşler’le bağlantılı olduğu iddia edilen El Rahid El Tahir Grubu’nca düzenlendi. Grubu’n başarısız darbe girişimi neticesinde 5 resmî görevli idam edilirken, darbe girişimiyle ilgisi olan birçok kişi de hapsedildiler. Diğer taraftan El Rahid El Tahir Grubu’ndan Ja’afer Sheikh İdris, Malik Badri, Sadık Abdallah Abdel Majid, Muhammed El Sheikh vb. isimler siyasetten daha ziyade eğitime önem vererek, toplumun eğitimle dönüştürülmesi hakkında çalışmalar yaptılar. İslâmcı unsurların hem birbirleriyle mücadele ettikleri, hem de kendi içlerinde farklı düşüncelere bölündükleri gözlemlenmektedir. Bu konuda Routledge Yayınları’ndan 2016’da çıkan, ABD Arizona State University akademisyenlerinden Abdullahi A. Gallab’ın “Their Second Republic, Islamism In The Sudan From Disintegration to Oblivion (İkinci Cumhuriyetleri: Sudan’da Dağılan ve Unutulmaya Yüz Tutan İslâmcılık)” adlı kitabı incelenmeye değer niteliktedir.
1964 Darbesi / Ayaklanması ve Sudan’laştırma
Sudan’da dördüncü darbe ise, 12 Ekim 1964’te Arap ve Afrika bölgesinin ilk halk ayaklanması / devrimi şeklinde tanımlanıyor. Ayaklanmanın başlangıç noktası Hartum Üniversitesi olması da, ayaklanmanın eğitimli kesimlerce başlatıldığına işaret ediyor. 1964 ayaklanmasının temel sebebi “Güney Problemi” olarak ifade ediliyor. Çünkü Sudan’ın güneyinde Hıristiyanlar çoğunluktayken, kuzeyinde de Arap Müslümanlar çoğunluktadır. Yönetimin “Sudanlaştırma” yani kimilerince “Araplaştırma-Müslümanlaştırma” politikasını etnik, kültürel, ve dinî farklılığından dolayı güneydeki Hıristiyan nüfusun ayrımcılık şeklinde algılamasına yol açtığı ihtimal dahilindedir. Bununla birlikte tarımda ekilecek alan ve tohum hususunda güney Sudan’lılar ayrımcılığa uğradıklarını iddia etmişlerdi. Güneyin okul eğitiminde Arapça yerine İngilizce dil öğretimi ile Abboud’un yasakladığı Hıristiyan misyonerlerin, güneydeki okullarda ve yeni açılan Kiliselerde Hıristiyan tebâya dinî hizmet vermeleri ise, ülkenin Müslüman kuzeyinde hoş karşılanmadı.
Rejimin “Sudanlaştırma” politikasına uyum sağlamayan güneyin tutumu üzerine, Abboud, konuyu Hartum Üniversitesi’nde kamuoyunun tartışmasına izin vermesi ile 1964 olayları patlak verdi. Ayaklanmada Üniversite Öğrencileri Birliği, Anti-Emperyalist Cephe ve Birleşik Millî Cephe ön safta yer aldılar. Birleşik Millî Cephe ise, Ulusal Meslekî Birlikler Cephesi ve Ulusal Siyasal Partiler Cephesi’nden meydana geliyor. Ulusal Siyasal Partiler Cephesi ise Umma Partisi, Ulusal Birleşik Parti, Komünist Parti ve Müslüman Kardeşler’den oluşuyor. Aynı zamanda Ulusal Siyasal Partiler Cephesi’ne Birleşik Cephe adı da verilmekteydi. Sudan’da 1964 ayaklanmasını daha iyi anlaşılması için The Journal of Modern African Studies (Modern Afrika Çalışmaları Dergisi, Sayı 5, Cilt 4, Yıl 1967)’de, dönemin Hartum Üniversitesi Sanat Fakültesi Araştırma Birimi Direktörü Yusuf Fadl Hasan’ın 1967 yılında yayınlanan “The Sudanese Revolution of October 1964” (Sudan Devrimi Ekim 1964) başlıklı makale okunmaya değerdir.
1964 Sudan ayaklanması / devrimi, 2005 yılında güneyin ayrılacağını sinyalini vermişti demek doğru olacaktır.
.
Sudan’ın darbeler tarihini anlamak - 2
1969 Darbesi
Sudan’da Mayıs 1969’da Albay Jafaar Muhammed Nimeiry’nin liderliğinde, Komünist Parti ve Arap milliyetçilerinin desteğiyle gerçekleştirdiği darbe hatırlardadır. Darbe ile Nimeiry’nin 16 yıllık iktidarının yolunu açtı. Nimeiry, yönetimi boyunca otoriterliğini giderek arttırdı. Bununla birlikte Nimeiry komünist ve laik kesimin desteğini aldıktan sonra, tabanını geliştirmek için diğer unsurların da desteğine yöneldi. Sürekli geliştirdiği siyasî manevralardan dolayı Nimeiry, “siyasal bukalemun” adıyla anılmaya başlandı. 1970’lerin başından itibaren komünist ve laiklerle arası giderek açıldı. Nimeiry, Etiyopya’daki Marksist Dergue rejimine ve Libya’daki düşmanı Muammer Kaddafi’ye karşı ağırlık olarak gören ABD’nin kilit müttefiki oldu.
Nimeiry, 1978’de Mısır Devlet Başkanı Enver El Sedat’ın İsrail’le barış sürecini ve imzalanan Camp David Barış Anlaşması’nı destekleyen ilk Müslüman lider ünvanını aldı. Aynı dönemde, 1978’de Afrika Birliği’nin Başkanlığına getirildi. Diğer taraftan ülkesinde İslâm hukukunu yaygınlaştırma girişimleri sonucunda, Hıristiyanların yoğun olarak yaşadığı Güney Sudan’daki pek çok kişinin rejime karşı yabancılaşmasına sebep oldu. Birde Nimeiry, Güney Sudan’a özerklik veren 1972 tarihli anlaşmayı da iptal etti. Anlaşmanın iptaliyle giderek yükselen tansiyon, 1983’te Güney Sudan’da çatışmaların yeniden başlamasına sebep oldu. Nimeiry, ABD’de seyahatte iken Sudan Savunma Bakanı tarafından 1985’te kansız bir darbeyle devrildi. Mısır’da 14 yıl sürgünde kaldıktan sonra 1999’da Sudan’a geldi. Ancak aktif siyasetten uzak durdu.
1971 Darbesi
Sudan’da bir diğer darbe girişimi 1971’de Binbaşı Hesham El Atta’nın öncülüğünde Komünist Partili bir grup subayın başarısızlığıyla sonuçlandı.
1975 Darbesi
Atta’nın ardından, 5 Ağustos 1975’te Yarbay Hassan Hussein’in İslâmcı akımdakilerle yaptığı darbe de amacına ulaşamadı. Hussein yakalanarak idam mangası tarafından kurşuna dizildi.
1977 Darbesi
Tuğgeneral Muhammed Nour Saad’ın 2 Temmuz 1977’te düzenlediği başarısız darbe girişimine muhalefetteki Ulusal Cephe destek verdi. Ulusal Cephe; Umma Partisi, Demokratik Birlik Partisi ve İslâmî Şart Cephesi’nden meydan gelmekteydi. Cephe’deki partilerin liderleri idam edildiler.
1985 Darbesi / Ayaklanması
Niemeiry yönetiminin sona ermesini isteyen halk kitleleri, Nisan 1985’te sokaklara döküldü. Protestolar Sudan, Arap dünyası ve Afrika’da halk devrimi olarak nitelendirildi. Gösteriler Niemeiry’nin iktidarına son verirken Suwar El Dahab yönetime geçti.
1989 Darbesi
Tuğgeneral Ömer El Beşir ise 30 Haziran 1989’daki darbeyle Sudan’ın başına geçti. Darbeye Ulusal İslâmî Cephe lideri Hasan El Turabi de katıldı. Böylece Beşir’in 11 Nisan 2019’a kadar sürecek devlet başkanlığı dönemi başlamış oldu.
1990 Darbesi
Beşir yönetimine karşı 1990’da Abdelkader Kadro, Khalid El Zain, vd. düzenlediği başarısız darbe girişimi “Ramazan Darbesi” olarak adlandırıldı. Kadro, Zain ve 28 subay infaz edildiler.
2004 Darbesi
Beşir iktidarına karşı ikinci başarısız darbe girişimi de Mart 2004’te yaşandı. Girişimin arkasında Hasan El Turabi’nin olduğu iddia edildi. Darbeye karışan isimler tutuklanarak hapsedildiler.
2008 Darbesi
Yine Beşir’e karşı üçüncü başarısız darbe ise, Adalet ve Eşitlik Hareketi lideri Khalil İbrahim liderliğinde 2008’de gerçekleştirildi. Darbeyle ilgisi olanlar yargılanıp idamla cezalandırıldılar. Ancak idam cezası uygulanmadı.
.
Sudan’ın darbeler tarihini anlamak - 3
Yaşanan bütün olumsuzluklara birde iki tane iç savaşın patlak vermesi de, Sudan’ın kaotik durumunu derinleştirdi. Alsın her iki iç savaş da bugün Sudan’ın etnik, dinî, kültürel, ekonomik, siyasî ve nüfus coğrafyasının şekillenmesinde önemli rol oynadı.
Birinci İç Savaş 1955-1972
Sudan tarihini, bağımsızlığına kavuştuğu 1956’dan bu yana darbelerle geçirmiştir. Bu anlamda istikrarsız bir ülke görünümü arz eden Sudan iki önemli iç savaş da yaşadı. Birinci iç savaş 1955-1972 yılları arasında gerçekleşti. Güneydeki Anya Nya adı verilen isyancılar daha fazla özerklik için Sudan hükümetine karşı savaştılar. Anya Nya, 1969’a gelindiğinde Sudan’ın güneyinin büyük bölümünü kontrolü altına aldı. İsyancılar 1971’de, Güney Sudan Kurtuluş Hareketi, bugünkü adıyla Sudan Halk Kurtuluş Hareketi/Ordusu (SPLM-A)’na ardından Güney Sudan Kurtuluş Hareketi (SSLM)’ne katıldılar. İç savaş, Güney Sudan Kurtuluş Hareketi (SSLM) ve Sudan hükümeti arasında Güney Sudan’a içişlerinde önemli bir özerklik tanıyan Addis Ababa Anlaşması’nın 1972 yılında imzalanması ile neticelendi. Ayrıca Kuzey ve Güney Sudan sınırında bulunan Abyei bölgesine, hangi tarafta kalacağına dair referandum sözü de verildi.
İkinci İç Savaş 1983-2005
İkinci iç savaş 1983-2005 yılları arasında yapıldı. İkinci iç savaş, Cumhurbaşkanı Jaafar Nimeiry’nin “Şeriat Yasası”nı uygulamaya koyduğu ve Addis Ababa Anlaşması’nın Abyei hakkındaki referandum hükümlerini değiştirdiğini duyurmasıyla patlak verdi. Sudan Halk Kurtuluş Hareketi/Ordusu (SPLM-A), siyasî tarafların barış anlaşmasına vardıkları ve Şeriat Yasası’nı askıya aldıkları 1989 yılına kadar Sudan hükümetine karşı savaştı. Ancak Beşir, 30 Haziran 1989’daki askerî darbe ile hükümeti devirdi ve barış anlaşmasını reddetti. İkinci iç savaşın faturası daha ağır oldu. Savaşta 2 buçuk milyon insan ölürken, 4 milyon kişi de yerlerini terk etmek zorunda kaldı. 1990’lı yıllarda barış anlaşması hazırlamaya yönelik girişimlerde muhtelif başarılar kaydedildi.
1997 Yılında “İçten Barış Hareketi”nin çabalarıyla Hartum ve Nuba Dağları bölgesi için Fashoda Anlaşması’nı imzalandı. İkinci iç savaş 2005 yılında imzalanan “Kapsamlı Barış Anlaşması” ile sona erdi.
2019 Darbesi / Ayaklanması
Sudan’daki toplumsal unsurlar işsizlik, yüksek fiyatlar, döviz sıkıntısı, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, özelleştirmeler, anti-demokratik uygulamalar, Beşir’in 2011’de Güney Sudan’ın bağımsızlığını kabul etmesi vb. sebeplerle Aralık 2018’den itibaren ülke genelinde gösteriler yapmaya başladılar. Sokağın baskısı sonucunda Beşir 11 Nisan 2019’da istifa ettiğini açıklamak zorunda kaldı. Ülkede ilân edilen 2 yıllık Geçici Askerî Yönetim ve açıklamaları, toplumsal tarafları tatmin etmedi.
Toplumsal kesimler ve Geçici Askerî Yönetim 11 Nisandan beri anlaşmaya çalışıyorlar. Fakat henüz ortak noktada buluşabilmiş değiller.
Bölge Ülkelerinin Tutumu
Suudi Arabistan, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Ürdün ve Mısır’ın Geçici Askerî Yönetimi desteklediklerini açıklamaları karşısında, Geçici Askerî Yönetim Başkanı Abdel Fettah El Burhan’ın teşekkür etmesi ise, Sudan’ın dış etkilere açık olduğunu göstermektedir. Diğer taraftan adı geçen ülkelerin krallık ve emirlik şeklinde yönetilmeleri de, Sudan’daki toplumsal gösterilerin benzerlerinin, kendi ülkelerinde de gerçekleşmesinden çekindiklerine ve kendi rejimlerine tehdit algıladıkları kuvvetle muhtemeldir.
Sonuç
Bölge ülkeleri ve uluslar arası kamuoyunun Sudan halkının “hürriyet, barış, eşitlik ve ekmek” taleplerini görmezden gelmeleri kabul edilemez. Sudan’da hem Konsey üyeleri hem de muhalifler arasında fikir birliği ve ayrılıkları gözlemleniyor. Sudan istikrarı demokrasi, insan hakları, hürriyetler, hukukun üstünlüğü, sosyo-ekonomik refah ile yakalayabilir. Muhaliflerin kendi aralarındaki ayrılıkları bir kenara bırakarak, ülkelerinin geleceği için asgarî müşterekte buluşmaları gerekmektedir.
.
Mısır’da, Anayasa değişikliği referandumu
Şubat ayında Sisi’nin görev süresini uzatacak Anayasa Değişiklik Raporu, 596 sandalyeli Parlamento’da yapılan oylamada, 485 kabul oyu ile görüşülmek üzere Anayasa ve Yasama Komisyonu’na gönderilmişti. Komisyon’un çalışmalarını tamamlamasının ardından, 16 Nisanda Parlamento’da yapılan Anayasa Değişikliği için Referandum oylamasında, oturuma katılan 591 üyeden 531’inin “kabul”, 22’sinin “ret” ve 1’nin “çekimser” oylarıyla Referandum kararı alındı. Alınan kararla Referandum yurtdışı temsilciliklerde 20-21 Nisan, Mısır’da ise 22-23-24 Nisan tarihlerinde gerçekleştirildi.
Anayasa Referandumu ile “Cumhurbaşkanı’nın görev süresinin 4 yıldan 6 yıla çıkartılarak, aynı kişinin 2 dönemden fazla Cumhurbaşkanlığı görevini yapamaz ifadesi 3 dönem” şeklinde değiştirilmiştir. Bir de “üyelerinin 3’te 1’ini Cumhurbaşkanı’nın atayacağı Senato adı ile ikinci bir (üst) Meclis oluşturulması” kararı alındı. Bununla birlikte 150. Madde’de “Cumhurbaşkanı 1 veya birden çok Cumhurbaşkanı Yardımcısı atayabilir, Yardımcılarına yetkilerini devredebilir ve istifalarını kabul edebilir” değişikliğine gidildi. Ayrıca 102. Madde’de “596 Sandalyeli Parlamento’nun üye sayısı 450’ye indirilerek, kadınlar için en az % 25 sandalye ayrılması” amaçlandı. Diğer taraftan 160. Madde ile “eğer Cumhurbaşkanı’nın görevini yerine getirememesine sebep olabilecek geçici bir engelle karşılaşması durumunda, onun yerine Cumhurbaşkanı Yardımcısı veya Başbakan geçebilir.” Buna ek olarak “yüksek yargı kurumlarının başkanlığına, yargı organlarından 5 aday gösterilerek seçilen kişi 4 yıllığına görev yapacak ve farklı yargı kurumları tek çatı altında toplanarak Konsey oluşturulacak” gibi değişikliler yapıldı.
Mısır Ulusal Seçim Kurumu Başkanı Lashin İbrahim’in açıklamasına göre, kayıtlı 61 milyon seçmenden, yurtdışı oylar dahil, yaklaşık 27 milyon kişi, yüzde 44.33 oranı ile sandığa gitti. Kullanan oylardan 26 milyon 362 bin 421 geçerli kabul edildi. Geçersiz oylar yüzde 3.06 şeklinde gerçekleşti. Referandum’da geçerli oylardan yüzde 88.83 oranla Anayasa Değişikliği’ne “evet” dedi. “Hayır” oyları ise yüzde 11.17 oranında kaldı.
İbrahim, Referandum’un “çeşitli medya kuruluşları ve sivil toplum örgütleri tarafından şeffaf bir şekilde izlendiğini” kaydetti. Diğer taraftan oylamada 120 bin kişi görev yaptı.
Referandumda 14 vilayet, 69 üyeli bir uluslar arası delegasyon tarafından gözlemlendi. Oylama ayrıca muhtelif sivil toplu kuruluşlarınca da gözlemlendi. Bunlardan başlıcaları Yunanistan’dan EKO, Uganda’dan Jalis Forum, Lübnan’dan Sınır Tanımayan Gönüllüler, yine Lübnan’dan Barış İçin Maat, Mısır’dan İnsan Hakları ve Kalkınma vd.
Mısır tarihinde ilk kez adil ve şeffaf seçimlerle 2011 yılında iktidara gelen kişi, Müslüman Kardeşler’in siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi ile Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi’dir. Ancak Müslüman Kardeşler ve Mursi, Abdel Fettah Sisi’nin liderliğini yaptığı 3 Temmuz 2013 darbesi ile iktidardan uzaklaştırıldılar. Mursi döneminde 2012 yılında hazırlanan ve Referandumla kabul edilen Anayasa, yapılan darbe ile kaldırılarak, yerine geçiş dönemi hükümetinin hazırladığı Ocak 2014’te kabul edilen Anayasa yürürlüğe girmişti. Ardından Sisi, Mayıs 2014’teki seçimlerle Cumhurbaşkanı olmuştu.
Mısır’da Referandum ile kabul edilen son Anayasa Değişikliği incelendiğinde, Mursi dönemi Anayasası’na dönüş söz konusudur. Çünkü oylamada değişikliği kabul edilen “Cumhurbaşkanı Yardımcısı atanması ve Üst Meclis” vb. maddeler 2012 Anayasası’nda bulunmaktaydı. Bu maddeleri kaldıran, Sisi öncülüğünde hazırlanıp kabul edilen Ocak 2014 Anayasası’dır. Şimdi ise Müslüman Kardeşler dönemi 2012 Anayasası’na geri gidilmektedir. Bu durum bizlere, Ocak 2014 Anayasası’nın toplumun ihtiyaçlarının göz önünde bulundurulmadan hazırlandığını gösteriyor.
Diğer taraftan Sisi’nin Mayıs 2014’te seçildiği Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde, sandığa gidenlerin yüzde 97’sinin oyunu aldığı hatırlardadır. Ancak son yapılan Anayasa Değişikliği Referandumu’nda seçime katılan 23 milyon 416 bin 741’i, yüzde 88.83 oranla Anayasa Değişikliği’ne “evet” dedi. Yani her iki seçim karşılaştırıldığında, seçime katılımda yüzde 8.17’lik bir düşüş görülmektedir. Katılımın yüzde 44.33 olması da, Referandum’un ve Anayasa’nın meşrûiyetini tartışmaya açmaktadır.
Sisi’nin 2030’a kadar görevde kalmasının anlamı nedir? Mısır’ın hayrına mıdır? Yoksa Sisi’nin iktidarda kalmasından memnun olan bir takım bölgesel ve uluslar arası aktörlerin çıkarına uygunluğu mudur? Ancak gerçek olan şu ki, her seçimde katılım biraz daha düşmekte ve Sisi iktidarı yavaşta olsa güven kaybetmektedir.
Müslüman Kardeşler de referandumu 15 Nisan 2019’da “darbe Anayasası’nda dürüstlük, adalet ve şeffaflıktan uzak değişime gitmek komik bir durum” şeklinde değerlendirdi. Katılımın düşük seviyede olmasının başlıca sebebi, Müslüman Kardeşler ve liderliğindeki muhtelif muhalif unsurları barındıran Meşrûiyete Destek ve Ulusal İttifak’ın Referandum’a ilgi göstermemesi ihtimal dahilindedir.
Mısır’da Referandum ile Mursi ve Müslüman Kardeşler dönemi Anayasası’na bir adım yaklaşılmıştır. Ülkenin istikrara kavuşabilmesi için Sisi iktidarının, en büyük toplumsal aktör olan Müslüman Kardeşler’le uzlaşması kaçınılmazdır.
.
Sudan darbesinde tarafların tutumu -1
Beşir, 1989’da darbe ile geldiği iktidara, 11 Nisan günü ordunun darbesi ile veda etti.
Yüksek ekmek fiyatları, döviz sıkıntısı, işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, insan hakları ihlâlleri, anti demokratik uygulamalar, muhaliflerin tutuklanması vb. sebepler 30 yıllık Beşir yönetiminin sonunu getirdi.
Beşir, 2011’de Güney Sudan’ın bağımsızlığını kabul etmesi ile Batı’nın üstü kapalı desteğini almıştı. Ancak Güney’in ayrılması ile Sudan yönetimi petrol gelirlerinin yüzde 75’ini kaybetti. Petrol geliri kaybı beraberinde yüzde 60’lık döviz kaybına da sebep oldu. IMF’in tavsiyelerine uyan Hartum, başta demiryolları ve limanları özelleştirerek birçok Sudanlı’nın işsiz kalmasına yol açtı. Yüksek enflasyon, para birimi Cüneyh’in aşırı değer kaybetmesi, akar yakıt istasyonlarında uzayan kuyruklar, Beşir’in 2020’ye kadar devlet başkanı kalabilmesi için Anayasa değişikliğine gitmek istemesi toplumsal kesimleri ayaklandırdı. İktidardan uzaklaştırılan Beşir’i, Batı da kurtar(a)madı.
11 Nisan günü uluslar arası haber kaynakları Sudan ordusunun önce televizyon binasını ele geçirdiğini ve sonrasında da ordunun darbe bildirisini Savunma Bakanı ve Birinci Başkan Yardımcısı Awad İbn Awf okudu. Awf, darbe bildirisinin Silâhlı Kuvvetler adına Yüksek Güvenlik Komitesi, Ulusal İstihbarat ve Güvenlik Hizmetleri (NISS), Hızlı Destek Güçleri (RSF) ve Polis Kuvvetleri’nin desteğinde açıklandığını vurguladı.
Awf darbe bildirisinde ayrıca “iki yıllık bir geçiş süreci ve bu süreçte ülkeyi yönetecek Geçici Askerî Konsey oluşturulması, 2005 yılında ilân edilen Geçici Anayasa’nın askıya alındığını, üç aylık acil durum ilân edildiğini, bütün siyasî tutukluların serbest bırakıldığını, hükümeti ve parlamentoyu feshettiklerini, siyasî partilerin kurularak geçiş dönemi sonrasında serbest ve adil seçimlerin yapılmasını, daimî bir Anayasa yapılacağını” duyurdu.
Sudan’da Beşir’in iktidardan uzaklaştırılması muhalefeti tatmin etmemiş görünüyor. Çünkü darbeci Beşir, yine bir askerî darbe ile devrildi. Awf’ın okuduğu darbe bildirisinde yeni darbeciler tarafından halka serbest seçimler, yeni partiler kurma, yeni Anayasa gibi demokratik haklar vaat ediliyor. Bununla birlikte yönetimin Geçici Askerî Konsey’e devredileceği belirtiliyor. İşte bütün bunlar sokaktaki toplumsal kesimlerin taleplerini karşılamıyor. Sudanlılar komşu Mısır’daki Arap Baharı sürecinde neler yaşandığını biliyorlar.
Muhalefetteki Sudan Kongre Partisi (SCoP) Başkanı Ömer El Degair “askerî darbe beyannamesindeki kaydedilenlerden hayal kırıklığına uğradıklarını, rejimin yerine yeni darbecilerin gelmesinin Beşir rejimini yeniden üretme girişimi olacağından” endişe duyduklarını belirtiyor.
Ülkedeki protestoları koordine eden Sudan Profesyonelleri Derneği (SPA) de “Savunma Bakanı tarafından yapılan bildiriyi kabul etmediklerini ve kapsamlı değişim sağlanana kadar gösterilere devam edeceklerini, kurumları yeniden üreten askerî darbeyi istemediklerini” açıkladı.
Muhaliflerce açıklanan “Özgürlük ve Değişim Güçleri Ortak Bildirgesi”ni destekleyenlerle, yeni darbeciler arasında diyalog olmadığını ifade eden SPA sözcüsü “darbeyi gerçekleştirenlerin, iktidarı devrimi temsil eden sivil bir geçici hükümete devredinceye kadar eylemlere devam etmeleri çağrısında” bulundu.
Ülkenin önemli muhalif unsurlarından Malik Aggar liderliğindeki Sudan Halkının Kurtuluş Hareketi (SPLM-N) de, “yeni darbenin İslâmcı generallerin üstünlüğünün devamı anlamına geldiğini ve bu üstünlüğün orta-küçük rütbeli ordu mensuplarına karşı misillemeye işaret ediyor” beyanında bulunuldu. Bununla birlikte Sudan Halkının Kurtuluş Hareketi (SPLM-N)’nin liderlerinden Abdel Azizi El Hilu, Sudan’da yönetimin askerlerden sivillere geçmesini desteklemek için 2011’den beri silâhlı mücadele ettikleri Mavi Nil ve Güney Kordofan’da tek taraflı ateşkes ilân etti.
Sudan Devrim Cephesi’nin en önemli bileşenlerinden biri olan Sudan Kurtuluş Ordusu-Minni Minnwi (SLA-MM) de ülkenin önde gelen muhaliflerindendir. Minni Minnwi müstear ismini kullanan muhalif akımın liderinin asıl adı Süleyman Arcua’dır. Arcua, ülkesindeki gelişmeler hakkında “Sudan Kurtuluş Ordusu’nun rejimin devrilmesi için savaşmaya devam edeceğini” vurgulayarak sürecin peşini bırakmayacakları mesajını vermiş oldu.
Sudan Adalet ve Eşitlik Hareketi’nden Gibril İbrahim ise “yeni darbeyi yapan askerlerin açıklamalarının hürriyet yolunda verilen şehitlere saygısızlık” dikkat çekmektedir.
Sudan Çağrı İttifakı Dış İlişkiler Sekreteri Yasir Arman, İttifak’ın darbecilere karşı olma sebeplerini “askerî darbe eski sistemin siyasî ve ekonomik yapılarını korumaktadır, darbeciler Beşir’in Ulusal Kongre Partisi’ne müdahale etmediler” şeklinde sıralıyor.
Afrika Birliği, İngiltere, ABD, Birleşmiş Milletler vb. uluslar arası aktörler Beşir’in, askerî darbe ile devrilmesine tepki gösterdiler.
Sudan Çağrı İttifakı ise Afrika Birliği, İngiltere ve ABD’ye “Sudan halkının barış ve demokrasi taleplerini desteklemeleri” konusunda askerî cunta üzerinde uluslar arası baskı yapılması çağrısında bulundu.
.
Sudan darbesinde tarafların tutumu -2
Bunun üzerine 12 Nisan günü Geçici Askerî Konsey Siyasî Komite Başkanı Ömer Zain El Abdin “siyasî güçlerle işbirliği yaparak kurulacak yeni hükümetin sivil formda olacağını, sivil hükümet kurulmasında Beşir’in Ulusal Kongre Partisi’nin süreç dışında tutulacağını, halkın barışçıl taleplerini desteklediklerini, siyasî unsurların koruyucusu olduklarını, önceliklerinin Sudan’ın güvenlik ve istikrarı olduğunu ve uluslar arası toplumla diyaloğa geçmek istediklerini” bildirdi.
El Abdin’in basınla paylaştığı bildiriyi eski rejimin temsilcilerinden “Savunma Bakanı Awad Ibn Awf, Ulusal İstihbarat ve Güvenlik Hizmetleri Müdürü Salah Gosh, Polis Direktörü El Tayeb Babiker ve Hızlı Destek Güçleri Komutanı Muhammed Hamdan Doglo” tarafından hazırlanması kimi kesimlerce kuşku ile karşılanmaktadır.
Sudan Profesyonelleri Derneği, Geçici Askerî Konsey adına El Abdin’in bildirisini “saçma ve aldatma” olarak nitelendirerek, bildiriyi reddetti. Dernekten yapılan açıklamada “diktatörlerin devrilmesi ve iktidardan sökülmeye çalışıldığı rejimi sürdürmek için El Abdin’in ifadeleri maske değiştirmekten başka bir şey değil. Darbeciler ülkenin güvenliğini bahane ederek iktidarı bırakmak istemiyorlar. İktidarın sivil hükümete devredilmesini ihtiva eden barışçıl taleplere cevap vermeyeceklerdir” denilerek kararlılıklarını gösterdiler.
Muhalefet taleplerinde kararlılık gösterdikçe darbeciler de çözülme görülüyor. Önce Awf’ın, ardından 12 Nisan’da Hızlı Destek Güçleri Komutanı Doglo’nun “Sudan halkının seçimlerinden tarafım” açıklamasıyla Geçici Askerî Konsey’den istifa etmesi muhalifleri cesaretlendiriyor. Doglo’nun Konsey’den çekilmesi sokaktaki halkı şaşırtırken, yine Doglo’nun, Beşir’in Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne teslim edilmesine Sudanlılar’ın kararına bağlı olduğunu, geçiş süreci çok kısa tutularak hemen taslak Anayasa’nın hazırlanması gerektiğini dile getirmesi ise, darbeciler arasındaki görüş ayrılıklarının derinleştiği kuvvetle muhtemeldir.
Darbeciler arasında görüş ayrılığı derinleşirken bölge ülkelerinden Suudi Arabistan’dan Geçici Askerî Konsey’e destek geldi. “Sudan’a insanî, tıbbî, petrol ürünleri ve buğday başta olmak üzere çeşitli yardımlarda bulunulacağı” belirtildi. Suudi Arabistan’ın en yakın müttefiki Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Dışişleri Bakanlığı’ndan da Sudan’daki Geçici Askerî Konsey’e destek mesajı verilmesi, bölgedeki Suud blokunun tutumunu belirtiyor.
Sudan’da, Konsey Başkanı El Burhan’ın 14 Nisan’da muhaliflerle görüşmesi gündem oldu. Görüşmede Sudan Kongre Partisi Başkanı El Digair, Mariam El Mehdi, Siddiq Yousef, Muhammed Nagi’nin aralarında bulunduğu 10 kişilik bir toplantı gerçekleştirildi. El Digair toplantı sonrasında “sivillerin de Geçici Başkanlık Konseyi’ne seçileceğini, hürriyetleri kısıtlayan bütün yasaları kaldırmak için çalıştıklarını, geçiş kurumları meydana getirilinceye kadar görüşmelere devam edeceklerini” belirtti. Bununla birlikte Sudan Profesyonelleri Derneği (SPA), protestoculara Özgürlük ve Değişim Güçleri tarafından yapılan bütün taleplerin yerine getirilene kadar ordunun üzerindeki baskıyı sürdürme çağrısında bulunarak, ‘yapılan görüşmelere katıldık, ancak Askerî Konsey ile bir toplantı yapmak için henüz erken olduğu kanaatine varıldı’ ifadelerini yayınladılar.
Toplantıya katılmayan Sudan Devrim Cephesi unsurları Malik Agar ve Minni Minnawi ise, Geçici Askerî Konsey ile ayrı bir görüşme yapmayı istemektedirler.
Sudan’daki gelişmeleri takip eden ABD Dış İlişkiler Yetkilisi Steven Koutsis’in Konsey’in Temsilcileri ile yaptığı görüşmeler sonucunda ABD, İngiltere ve Norveç gibi Batılı ülkeler 14 Nisan Pazar günü Geçici Askerî Konsey’e iktidarın sivillere devrilmesi gerektiğini duyurdular.
Geçici Askerî Konsey’e ulusal ve uluslar arası baskılar neticesinde, Konsey Sözcüsü Shams El Din Kabashi 14 Nisan günü yaptığı basın toplantısında “Beşir’in Ulusal Kongre Partisi’nin kurulacak geçici hükümette yer almayacağını” söylemesi muhaliflerin sesine kulak verdiğine yorumlanıyor.
Sudan’da geçiş süreci olgunlaştırılmaya çalışılırken, hem Konsey üyeleri hem de muhalifler arasında fikir birliği ve ayrılıkları gözlemleniyor. Uluslar arası etkiyi de unutmamak gerek. Sudan’ın istikrarı demokrasi, insan hakları, hürriyetler, hukukun üstünlüğü, sosyo-ekonomik refahtan geçmektedir. Bu anlamda Sudanlı muhaliflerin ideolojik ve siyasî ayrılıkları bir kenara bırakarak, Konsey’in eski rejimin (ancient regime) yeniden tezahürü olmasını engellemelidirler.
.
Yarım asırlık belirsizlik: Golan Tepeleri-1
Trump mesajında “ABD’nin 52 yıl sonra, kritik, stratejik ve güvenlik açısından önemli Golan Tepeleri üzerinde İsrail’in tam egemenliğini tanıyacağını” bildirmesi ile Ortadoğu’nun gündemini yeniden hareketlendi.
Golan Tepeleri, 1967 yılındaki Arap-İsrail (6 Gün) Savaşı’ndan bu yana İsrail kontrolü altında bulunuyor. Suriye 1973’deki Yom Kippur Savaşı ile Golan Tepeleri’ni almaya çalıştıysa da başarılı olamadı. İsrail, Golan Tepeleri’ni 1981’de tek taraflı olarak ilhak ettiğini duyurmuştu. Kısaca Golan Tepeleri 1967’den beri İsrail ve Suriye arasında tartışmalı bir bölge olmuştur.
İsrail’in kuzeydoğusunda Suriye sınırı hattında bulunan Golan Tepeleri’nde yaklaşık 50 bin kişi yaşamaktadır. İsrail’e göre bölgedeki yerleşiklerin hemen hemen yarısının tarımda çalışan İsrailli Yahudiler olduğu kaydediliyor. Diğer yarısının ise, çoğunlukta Suriye vatandaşı Dürziler’den meydana geliyor. İsrail gazetesi The Jerusalem Post’tan Ben Sales’e göre; “nüfus yapısından dolayı Golan Tepeleri ile ilgili sorunu, Filistin’le olan Batı Şeria ve Gazze konularıyla karşılaştırmak yanlıştır. Çünkü Golan bölgesinde Filistinler mevcut değil. Golan’daki Dürzilerde herhangi bir İsrail karşıtlığı gözlemlenmedi. Hatta Golan’ın yanı başındaki Suriye’de yaşanan iç savaş bile Golan’dakileri etkilemedi.”
Böylece İsrail’in, Golan Tepeleri konusunu Filistin tartışmasının dışında tutmaya çalıştığı anlaşılıyor.
Peki Golan, İsrail için neden önemli? Golan’ın verimli tarım arazileri, zengin su kaynakları, stratejik konumu, tepelerin ardında hemen Şam güzergâhının açık oluşu, İran destekli grupların ve Hizbullah’ın bölgeye yerleşmesini önleme vb. unsurlar İsrail için Golan’ı kontrol altında tutma sebepleri şeklinde sıralanabilir.
Suriye iç savaşı da, İsrail’in Golan’a iyice yerleşmesinin nedenlerindendir. Suriye iç savaşının getirdiği istikrarsızlıktan yararlanarak IŞİD gibi terör örgütlerinin bölgeye yerleşmesi de İsrail’in çekinceleri arasında olabilir. Suriye’deki iç savaştan dolayı, Golan ile ilgili bir barış anlaşması imzalayıp uygulayacak güçlü bir Suriye hükümetinin olmaması da, İsrail’in Golan’daki manevra kabiliyetini arttırmaktadır.
Netanyahu’nun 20 Mart 2019 Çarşamba günü, ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ile yaptığı görüşmede “İsrail, Golan’da olmasaydı ne olacağını hayal ederdiniz” sorusuna, Pompeo’nun cevabı “Celile Denizi (Taberiya Gölü) kıyılarında İran’ı bulabilirdik” şeklinde oldu. Demek oluyor ki Golan Tepeleri’nin İsrail’in kontrolünde olması, İran’ı bölgeden uzak tutulmasını sağlayan bir coğrafi araçtır.
Netanyahu ve Pompeo görüşmesinin sonrasında, ABD’de Trump’a yakınlığıyla bilinen Güney Carolina Senatörü Lindsey Graham, “ABD’yi İsrail’in Golan üzerindeki tam egemenliğini tanımaya” çağırdı. Trump da 21 Mart Perşembe günü bahsedilen Twitt’ini sosyal medyada paylaşarak, ABD’nin yarım asırlık politikasında kırılmaya gitti. Bir de Trump, ABD dış politikasını sosyal medya üzerinden şekillendirmeye çalışıyor.
Trump liderliğindeki ABD, İsrail’in Golan’daki tam egemenliğini tanırsa, yine İsrail’in egemenliğini Batı Şeria ve Doğu Kudüs için de tanımasını uluslar arası toplumdan talep edebilir. Böyle bir durumda bölgede yeni istikrarsızlıkların yaşanması ihtimal dahilindedir.
Gelişmeler karşısında Suriye Dışişleri Bakanlığı’nca resmî haber ajansı SANA’dan yapılan açıklamada “Trump’ın açıklamasının, Golan’ın Arap ve Suriyeli olduğu gerçeğini değiştirmeyeceği ve Golan’ın mevcut bütün yollara başvurularak alınacağı” duyuruldu. Trump’ın Twitt’inden sonra, 23 Mart 2019 Cumartesi günü Golan’da Dürzi kasabası Majdal Shams’de yüzlerce kişi ABD karşıtı yürüyüşte bulundular. Yürüyüşe katılanlar “Trump, Golan’ı İsrail’in bir parçası görebilir. Ancak bizler Suriye toprakları olarak kalacağız” yazılı pankartlar taşıyarak, Trump’a karşı olduklarını gösterdiler. Böylece bölgenin geleceği hakkında yapılan açıklamalar Golan halkının bilgisi dışında olduğunu ispatlıyor. Aynı zamanda The Jeruselam Post’tan Ben Sales’i de yanlışlıyor.
Arap Birliği Genel Sekreteri Ahmed Aboul Gheit de Golan hakkında “Trump’ın işgal altındaki Suriye Golan bölgesinde İsrail egemenliğin resmen tanınmasının önünü açmaya çalışan ifadelerinin uluslar arası hukuka uygun değil ve İsrail işgalinin kabul edilebilir olmadığını” vurguladı. Gheit ayrıca “İsrail’in uzun süreli işgalinin, mevcut duruma uluslar arası meşrûiyet sağlamayacağını” belirtiyor. Gheit’in açıklamalarının önceki dönemlerde de olduğu gibi, Arap Ligi’nden yapılan açıklamaların sadece retorik düzeyinde kaldığı görünüyor.
.
Yarım asırlık belirsizlik: Golan Tepeleri-2
İran Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada da “Golan’da İsrail egemenliğini tanımanın yasa dışı ve kabul edilmez olduğu” kaydediliyor.
İslam İşbirliği Teşkilatı’nın 22 Mart 2019 Cuma günkü toplantısında “Golan Tepeleri’nin işgalinin meşrulaştırılmasına izin vermeyeceklerini” bildirerek, Golan’ın 1967’den bu yana İsrail işgali altında olduğuna dikkat çekildi.
Bölgedeki etkili ülkelerden Rusya’nın Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov “Trump’ın açıklamalarının Golan’da istikrarsızlığa katkıda bulunacağını” ifade ederek sorunu derinleştirmemeye özen gösteriyor.
Körfez İşbirliği Konseyi de “Golan Tepeleri’nin zorla işgal edilen Suriye toprakları olduğunu ve Trump’ın çağrısının gerçeği değiştirmeyeceğinin” altını çizdi.
Ürdün Dışişleri Bakanı Ayman Safadi, “bölgede barışı sürdürmenin, İsrail’in Golan da dahil olmak üzere, işgal ettiği tüm Arap bölgelerinden çekilmesini gerektiğini” Mısır ise, uluslararası yasal kararlara ve Birleşmiş Milletler Kararlarına uyulmasının zorunlu olduğuna işaret ediyor.
ABD’nin 2018 yılında Kudüs’ü İsrail’in başkenti olarak tanıması ile artan siyasal istikrarsızlık, Golan’da İsrail’in tam egemenliğini tanımaya çağrı yapılarak devam etmektedir. Bununla birlikte ABD, eski başkan Bill Clinton ile başlayan İsrail-Filistin arasındaki arabulucu rolünden ayrılmakta ve taraf tutarak sorunun bir parçası haline gelmektedir. Trump’ın hukuk tanımaz tavrı devam ettikçe, bölgede ABD karşıtlığının artması ve düşmanlıkların derinleşmesi muhtemeldir.
ABD’de geçtiğimiz Şubat ayında Senatörler’den Marco Rubio, Ted Cruz, Tom Cotton ve Kongre Üyesi Mike Gallagher başta olmak üzere, Kongre’de toplam 23 destekçileri ile birlikte “İsrail işgalindeki Golan’da egemenliğinin tanınmak üzere Temsilciler Meclisi’nde ve Senato’da yasa çıkarma girişimlerinde bulundular. Bu çalışmaların içerisindekilerin tamamının Cumhuriyetçiler’den meydana geldiği siyasi kulislerde konuşuluyor. Doğrusunu söylemek gerekirse, Golan Tepeleri hakkındaki bugünkü tartışmanın hazırlıkları geçtiğimiz ayda yapılmaya başlanmıştır.
ABD’de İsrail tarafında hareket eden siyasiler bulunmak birlikte, konuya hukuki açıdan yaklaşanlar da mevcuttur. Bunlardan biri de Richard Haass. Eski Dış İlişkiler Konseyi Başkanı Haass, Trump’ın kararının BM Güvenlik Konseyi’nin 22 Kasım 1967 tarihli ve 242 Sayılı Kararı’nın ihlali anlamına geldiğini belirtiyor.
242 Sayılı Karar “1967 savaşında İsrail silahlı kuvvetlerinin son çatışmada işgal edilen bölgelerden çekilmesi, tüm iddialardan vaz geçmesi ve çatışmaya mahal verecek davranışlardan kaçınılması; egemenlik, toprak bütünlüğü ve bölgedeki her devletin siyasi bağımsızlığı ve barış içinde, her türlü tehditden ve şiddet hareketinden uzak, (...) adil bir çözüm bulunmasını” kapsamaktadır. Haass’a göre İsrail, 242 Sayılı Kararı ve uluslararası hukuku çiğnemektedir. Konuya ilişkin farklı görüşlerdeki siyasilerin bulunması, ABD’nin kendi içerisinde fikir birliği sağlayamadığına işaret etmektedir.
İsrail’de Nisan 2019’da yapılacak seçimler öncesinde, Trump’ın Twitt’i Netanyahu’ya destek niteliğindedir. Netanyahu iç politikada 7 siyasi partiden oluşan ve bağımsızların desteğiyle ayakta duran bir koalisyon hükümetinin başında. Ortadoğu gibi kırılgan bir coğrafyada 7 partili bir koalisyonu yönetmek oldukça zor. Bu zorluklarla beraber Netanyahu bir süredir yolsuzluklarla gündeme gelmektedir. Netanyahu, kendi ülkesinde köşeye sıkıştırmış durumdadır.
Golan Tepeleri’nin statüsü önemli olmakla beraber bölgedeki çözümsüzlük devam etmektedir. Trump’ın Twitt yolu ile dış politika üretme gayreti de, İsrail kamuoyunda destek arayışındaki Netanyahu’ya seçim yardımı olduğu kuvvetle muhtemeldir.
Not: Bu makaleyi tamamladığım sırada (25.03.2019-Saat: 19:10) ajanslardan İsrail’in Gazze’yi hava saldırısında bulunması ile Trump’ın, “İsrail’in Golan Tepeleri’ndeki hakimiyetini tanıdım, ilgili Kararnameyi imzaladım” haberi geçildi. Böylece Trump, Golan sorununu içinden çıkılamayan bir hâle getirdi.
.
Keşmir sorunu - 1
Son gerilim ise, Keşmir’in Hindistan yönetimi altındaki bölümünde geçtiğimiz 14 Şubat’ta polise bağlı milis güçlerine yapılan ve 44 kişinin ölümüyle sonuçlanan saldırıyla gerçekleşti. Olaylar üzerine Hindistan, Pakistan’ı suçladı. Pakistan ise suçlamaları kabul etmediğini bildirmişti.
Hindistan, 26 Şubat’ta Keşmir “Kontrol Hattı”nın Pakistan topraklarında bulunan terör örgütü hedeflerine hava saldırısı düzenlemişti. Bunun üzerine Pakistan, hava sahasının ihlâl edildiğini ileri sürerek 2 adet Hindistan savaş uçağını düşürdüğünü kamuoyuna açıklamıştı. Bir Pakistan savaş uçağı Hindistan hava sahasına da girdi. Hindistan ise, Pakistan’a ait bir savaş uçağını düşürdüğünü açıkladı. Ancak İslamabad yönetimi bu haberi doğrulamadı. Hindistan, ülkedeki bazı havaalanlarını uçuşa kapatırken, Pakistan da ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun tavsiyesi ile bütün hava sahasını kapattı. Pakistan Başbakanı İmran Han sorunları sağduyu ile çözme çağrısı yaparken; Türkiye, Almanya, İngiltere, Çin ve Rusya da taraflara itidal tavsiyesinde bulundular.
Aslında Hindistan ve Pakistan’ın 1947, 1948, 1965 ve 1999 yıllarında olmak üzere dört defa savaştığı görülmektedir. Bu savaşların Cammu-Keşmir ile ilgili bölgesel anlaşmazlık üzerinde yoğunlaştığı biliniyor. Hatta bu çatışmaların 1971’de Bangladeş’teki ayrılıkçı mücadeleyi tetiklediği de gözlemlendi.
Pulwama’da 14 Şubat’taki saldırıların Pakistan’da faaliyette bulunan Jaish-e Mohammed (JeM) örgütü tarafından gerçekleştirildiğine dair iddialar mevcut. Bu saldırıya Hindistan, Pakistan’ın Pakhtunkhwa eyaletindeki Balakot’da bulunan bir JeM kampına hava operasyonuyla karşılık vermişti. Devamında İslamabad yönetimi, Pakistan hava sahasını ihlâl ettiği gerekçesiyle bir Hint savaş uçağını düşürerek, pilot Abhinandan Varthaman’ı yakalamıştı. Pakistan tarafı “barış göstergesi” olarak, yakaladığı pilotun Hindistan’a dönmesine izin vermişti.
Pakistan’ın pilotun ülkesine dönüşüne izin vermesi diplomatik nezaket şeklinde değerlendirilirken, savaşa varmadan olaylar üzerinde yeniden düşünülmesini sağlıyor. Hindistan’ın ise JeM saldırısında hava gücünü kullanması da geçmişteki askerî eylemlerinden farklı bir tepki verdiğine yorumlanıyor. Maalesef yaşanan olaylar, terörizmin her iki ülkeyi savaşın eşiğine getirebildiğine örnek teşkil ediyor.
Peki kimdir bu JeM? JeM, Keşmir’in Hindistan kontrolü altındaki bölgede Hint yönetimine karşı mücadele eden Pakistan merkezli grup olarak tanımlanıyor. JeM aynı zamanda Şeriat kanunlarını kendi yorumu ile Pakistan’da uygulamak amacında.
JeM 2000’de Masood Azhar tarafından kuruldu. Ama tarihi daha eskilere gidiyor. Pakistan vatandaşı Azhar, Somali’de ABD kuvvetlerine karşı silâhlı eylemlerde El Kaide ile bağlantılı Harakat Al Mujahedeen (HuM) grubunun üyesidir. JeM’in ideolojisi El Kaide ve Taliban’a yakın ve Sipah-e Shaba örgütü ile bağlantılı olduğu muhtemeldir.
JeM 17 Ekim 2001’de ABD’de, 25 Ekim 2001’de Hindistan Dışişleri Bakanlığınca, 26 Aralık 2001’de ABD Dışişleri Bakanlığı Yabancı Terörist Örgütleri Bölümünce ve Ocak 2002’de Pakistan hükümeti tarafından terör listesine alındı.
Hindistan-Pakistan arasında daha öncede terörizm kaynaklı krizler yaşandı. Pakistan merkezli JeM ve Lasker e’Taiba (LeT) örgütleri Aralık 2001’de Hindistan Parlamentosu’na saldırı düzenlediler. Parlamento saldırısı ile iki ülke arasındaki gerginlik 10 ay sürdü.
Kuruluşu 1990 kabul edilen LeT’in kurucularından Zaki ur’Rahman Lakhvi örgütün ikinci adamı konumunda. Lakhvi 26 Kasım 2008’deki Bombay saldırılarının sorumlusu olarak görüldü. Pakistan makamlarınca tutuklu yargılanan Lakhvi, Nisan 2015’te Mahkeme kararı ile kefaletle serbest bırakıldı. Lakhvi’nin başına, ABD tarafından 2 milyon ABD doları ödül konuldu. LeT’i, 2001 yılında ABD, 2002’de Pakistan, 2005’te Birleşmiş Millletler, 2008’de de ABD Hazinesi tarafından terör örgütleri listesi eklendi.
Umu’daki Hint güçlerine yapılan saldırıdan sonra, Hindistan kendisine tehdit oluşturan terörist yapılara karşı, Keşmir’deki “Kontrol Hattı” boyunca askerî operasyonlar gerçekleştirmişti. Hindistan’ın terör odaklı operasyonları, önceki terörle mücadelesi ile karşılaştırıldığında daha koordineli olduğu gözlemlendi.
.
Keşmir sorunu - 2
Peki Cammu-Keşmir üzerindeki uzun yıllara dayanan iki ülke arasındaki çatışmanın arka planında ne yatıyor? 1947 Yılında Pakistan ve Hindistan İngiltere’den bağımsızlıklarını aldılar. Yapılan anlaşmaya göre Keşmir halkına uygulanan seçim hakkı sonucunda, halk seçimini Pakistan’dan yana kullandı. Bununla birlikte Cammu-Keşmir’in hükümdarı Maharaja Hari Singh’in topraklarını Hindistan’a mı ya da Pakistan’a mı katacağı konusundaki kararsızlık, bugünkü sorunun temellerini oluşturuyor. Burada başka sebepler de var elbette. Ancak Singh’in kararının beklenmeden Cammu-Keşmir’in, Pakistan tarafından Ekim 1947’de işgali ve Singh’in gelişmeler karşısında Hindistan’dan askerî yardımda bulunması çatışmaları ateşlemiştir. Bugün Pakistan kontrolündeki bölgeye “Azadi Keşmir”, Hindistan kontrolündeki alana da Cammu-Keşmir adı verilmektedir. Diğer taraftan Keşmir’in kuzeydoğusunda Çin’in işgali altındaki topraklara “Aksai Chin” denilirken, kuzeyde Pakistan’ın 1963’te Çin’e devrettiği ayrı bir bölge olan Şaksgam Vadisi de bulunmaktadır. Ayrıca Salchen-Glasier (Siaçen Buzulu) de toprakları da Hint işgali altındadır.
Taraflar arasında Ocak 1949’da ilân edilen ateşkes sonucunda, Pakistan, Cammu-Keşmir topraklarının bir kısmını, Hindistan da başta Keşmir vadisi olmak üzere bölgenin geri kalanını kontrolü altına aldı. Ateşkesten günümüze kadar geçen sürede çatışma ve gerginlikler gündeme geldiyse de, tarafların makuliyeti korumaya çalıştığı da gözlemleniyor.
Hindistan resmen Cammu-Keşmir topraklarını kendisine ait görüyor. Ancak pratikte “Kontrol Hattı” boyunca mevcut statükoyu korumakta ısrarcı bir tutum sergiliyor. Pakistan ise, Hindistan kontrolündeki Cammu-Keşmir topraklarında ve özellikle Keşmir Vadisi’nde askerî harekâtlarıyla Hint güçlerini caydırmaya çalışıyor.
Yeni Delhi yönetimi, Pakistan topraklarından kaynaklı terör örgütlerinin saldırılarını, İslamabad’ın sorumluluğunda olduğunu kaydediyor. Yeni Delhi, 1971’de Doğu Pakistan (Bangladeş)’daki ayrılıkçılara karşı yürütülen savaşı Pakistan’ın kaybetmesini henüz unutamadığına ve terörizmi vekâleten kullandığına dikkat çekiyor. Ancak Pulwana saldırısı, Hindistan’ın, Cammu-Keşmir’deki “Kontrol Hattı”nda görevli askerî personelinin hem teçhizat hem de eğitim açısından yetersiz kaldığı haberi Hindistan gazetelerinde gündem oldu. Yaşananlar Hindistan’ın da eksikliklerini değerlendirmesi açısından önem arz ediyor.
Son Pulwana saldırısında sonra, ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton’un, Hintli mevkidaşı ile görüşmesinde “Hindistan’a terörle mücadeleye destek verdiklerini” bildirmesi, Pakistan tarafından kuşkuyla karşılanacak bir durumdur. Bununla birlikte ABD’nin önceki yıllarda meydana gelen Keşmir kaynaklı sorunlara nazaran, Pulwana saldırısıyla daha az meşgul olduğu anlaşılıyor. Elbette mevcut durum ABD-Pakistan ilişkilerinin yeniden gözden geçirilmesini gündeme getirecektir.
Pulwana olayı, Hindistan kontrolündeki Keşmir orijinli bir saldırıdır. Hint Keşmir’i yeni radikal tehditlerin kaynağı olabilir. Keşmir’de radikalleşme 1980’lerin sonunda başlayarak, bölgede muhtelif isyanların da sebebidir. Geçtiğimiz yıl Keşmir Vadisi’nin güneyinde de radikalleşme dalgası yaşandığı belirtiliyor. Bölgedeki istikrarsızlıktan Pakistan’ın da yararlandığı ihtimal dahilindedir.
Hindistan’da 11 Nisan ve 23 Mayıs 2019 tarihleri arasında yapılması planlanan genel seçimlerin arefesinde yaşanan Pulwana olayının, iktidar saikleri ve bir takım muhalif partilerce seçim sürecinde bir enstrüman şeklinde kullanılacağı muhtemeldir.
Uluslar arası kulislerde Hindistan’a karşı, Pakistan’ın ABD’den satın aldığı F-16 savaş uçaklarını kullanmasının satış sözleşmesine uygun olmadığı tartışılıyor. Eğer savaş uçaklarının Pakistan’a satış sözleşmesinde, uçakların “Hindistan’a karşı kullanamayacağı” maddesi varsa, yaşanan olayların karşısında Trump yönetiminden net bir açıklama beklenmektedir. Henüz ABD’den bu konuda bir açıklamada bulunulmadı. Ancak ABD’nin tutumu, Pakistan’ın eylemlerini nasıl değerlendirdiğine bağlı olsa gerektir.
1954’te imzalanan Karşılıklı Savunma Anlaşması kapsamında Pakistan’a satılan ABD askerî teçhizatının Hindistan’a karşı kullanılmadığı biliniyor. Ancak Pakistan bu askerî malzemeyi 1965’te savaşta kullandığında, ABD tarafından herhangi bir yaptırımla karşılaşmadı. Dolayısıyla ABD’nin Pulwana saldırıları ile ilgili duruşunun nasıl olacağını, ABD-Pakistan genel ilişkisine bağlı olacaktır.
Keşmir hakkında 1947’den bu yana plebisit, bölünme, bağımsızlık, konfederasyon ve otonomi vb. çözüm arayışlarında bulunuldu. Bölge için egemenlik birliği, İrlanda Modeli, Chenab Planı, Andorra Modeli, Müşerref Planı, Eklektik Model, Çözüm İçin Kendi Kendini Yönetme gibi barış teklifleri gündeme getirildi. Ancak geçen sürede bu teklif, model ve planların hiçbiri başarıya ulaşamadı.
Keşmir’in Pakistan bölgesinin genelinde Sünnî, Caferi Şiî ve İsmaili Şiî olmak üzere 5 milyon kadar Müslüman nüfus yaşamaktadır. Bütün Keşmir’de ise 12 milyon kişi bölgeyi yurt edinmiş. Uluslar arası aktörler kendi aralarında mücadele ederken, 12 milyon insanın hayat hakkı ve onuru hiçe sayılıyor. Buna ek olarak siyasî, ideolojik, ekonomik, sosyal, etnik, dinî, mezhepsel ve dış kaynaklı istikrarsızlıklar Keşmir’de, farklı yapıdaki terör örgütlerinin konuşlanmasına sebep oluyor. Terör olayları da ülkelerin dış politika ve güvenlik hassasiyetlerini hiçe sayabiliyor.
Artık Keşmir sorunu sadece Pakistan-Hindistan arasındaki sorun değildir. Sorun terör örgütlerinin de gündemindedir. Bölgede benzer bir sorunun tekrar yaşanmaması için her iki ülkenin de kendi topraklarındaki terör örgütleriyle daha fazla mücadele etmesi zorunluluktur.
.
Mısır’da siyasî suikastler (1)
Mursi hakkında Kahire Ceza Mahkemesi’nin 21 Nisan 2015’te vermiş olduğu 20 yıllık hapis cezasının ardından 17 Mayıs 2015’te idama mahkum edilmiştir. Ancak Mısır kanunlarına göre mahkemenin vermiş olduğu idam kararının Mısır Büyük Müftüsü Ali Gomaa tarafından onaylanması gerekmektedir. Gomaa, Mursi ve diğer İhvan üyelerinin idam kararını 16 Haziran 2015’te onaylayarak Mısır’daki İhvan taraftarlarının sert tepkisini çekti. Mahkeme’nin, daha önce vermiş olduğu hapis cezası ise, 5 Aralık 2012’de İttihadiye Başkanlık Sarayı önünde toplanan halka karşı, Mursi’nin güç kullandırdığı iddiasıyla ilgiliydi. Ancak son verilen idam kararı devletin gizli bilgi ve belgelerini Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere terör örgütlerine sızdırma hakkındaki suçlamayla ilgilidir.
Mursi’nin yargılandığı Mahkeme, Hürriyet ve Adalet Partisi Genel Sekreteri Muhammed Al Beltagy, Hürriyet ve Adalet Partisi Başkan Yardımcısı Khairat Al Shater, Ahmed Abdel Atty, Yousuf Al Karadawi gibi İhvan’ın lider kadrosundakilere de benzer suçlamalardan dolayı ceza verdi.
Mursi ve arkadaşlarına idam ve müebbet hapis cezası veren Başsavcı Hisham Barakat’ın 29 Haziran 2015’te aracıyla seyir halindeyken bombalı bir eylem sonucunda öldürülmesi, Mısır’da rejim ve Müslüman Kardeşler arasındaki gerginliği daha da arttırmıştır. İhvan yaptığı resmi açıklamada “Barakat’ı rejim tarafından öldürüldüğünü ve İhvan’ın suçlu gösterilmeye çalışıldığı” belirtildi. Bu açıklamadan bir gün sonra 1 Temmuz 2015’te Mısır güvenlik güçlerinin Kahire’de Müslüman Kardeşler’in ileri gelenlerinden silahsız 9 kişiyi tutukladıkları sırada öldürmeleri ise, İhvan’ın açıklamasını doğrular niteliktedir. 9 İhvan üyesinin öldürülmesi üzerine, rejimin, 3 Temmuz 2013 darbesinden bu yana Müslüman Kardeşler’i bir kez daha terörize etmeye çalıştığı kuvvetle muhtemeldir. Ancak Mısır’da son 2013’ten beri yaşanan süreç, ilerleyen dönemlerde İhvan’ın farklı pozisyon alabileceği anlamına gelmektedir.
Mısır’daki siyasi istikrarsızlık ve Barakat’ın ölüdürülmesi, ülkenin geçmişinde benzer siyasi suikastler olduğunu hatırlatmaktadır. Modern Mısır tarihinin terör mağduru ve suikaste uğrayanların sayfaları açıldığında içinde Bakanlar, Başbakanlar, Cumhurbaşkanları, dini önderler vd. olduğu görülmektedir. Mısır’da 20. yüzyılın ilk siyasi suikastı, 12 Kasım 1908’de göreve başlayan Başbakan Butros Gali Paşa’nın 20 Şubat 1910 yılında İbrahim Wardani tarafından öldürülmesi olayıdır.
Siyasi suikastın ikincisi Ahmed Maher Paşa’nın öldürülmesidir. Paşa, 15 Ocak 1945’te Başbakanlığa getirilir. Ancak 24 Şubat 1945’te öldürülmesi sonucunda Paşa, bu görevini 39 gün yapmıştır.
Üçüncü suikast ise, Emin Osman Hüseyin Tawfik cinayetidir. Tawfik “İngiliz taraftarlığının vatana ihanet” ile “Mısır ve İngiltere arasındaki ilişkinin boşanmanın yasak Katolik evliliği” olduğu şeklindeki görüşlerinden dolayı 5 Ocak 1946 tarihinde kardeşi Said’le birlikte öldürüldü.
Dördüncü suikast, Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın hazinedarı ve Bonapart lakaplı Ahmed Agha Al Khazendar’ın torunlarından Ahmed Khazendar cinayetidir. Mısır’ın önemli siyasi aktörlerinden Khazendar, ikamet ettiği Riyad’da Helwan mahallesindeki evinden çıktığı 22 Mart 1948 günü Hasan Abdel Hafez ve Mahmud Zeinhom’un tabanca kurşunlarıyla can verdi.
Beşinci öldürme girişimi Mahmud Fahmy Nukrashi Paşa’ya yönelik gerçekleştirilmiştir. Nukrashi Paşa Başbakanlık görevini yürütürken 28 Aralık 1948’de Abdul Majid Hassan’ın suikastına uğramıştır.
Suikastler silsilesi Hasan El Benna’nın öldürülmesiyle zirveye ulaştı. Benna suikasti İslamcılara vurulan en büyük darbelerdendir.
.
Mısır’da siyasî suikastler (2)
Ambulansla kaldırıldığı Kasr El Aini’deki hastanede vefat etti. Bugüne kadar Benna’nın ölümü aydınlatılabilmiş değildir.
Dr. Şeyh Muhammed Hüseyin (Şeyh Altın)’in kaçırılması ve cinayeti Mısır’da İslâmcı gruplar arasında tartışmalara yol açmıştır. Şeyh Altın 3 Temmuz 1977 günü kaçırıldıktan sonra öldürülmüştür. Şeyh’in cesedi 7 Temmuz 1977’de bulundu.
Mısır’ın siyasî figürlerinden Youssef Sbai de Kıbrıs’ta 18 Şubat 1978’de altmışlı yaşlarındayken öldürüldü. Sbai’nin öldürülme sebebi Sedat’ın İsrail ile barış anlaşması yapmasını desteklemesi olarak gösterildi. Sbai’yi öldüren Filistinli Zaid Hüseyin ve Iraklı Muhammed Khudair’in Kıbrıs mahkemelerinde yargılanmasına 9 Mart 1978’de başlandı. Mısır’dan bir gözlemci heyetinin de katıldığı mahkeme 4 Nisan 1978’de sonuçlanarak faillere idam cezası verildi. İdam cezaları gerçekleştirilmeden Kıbrıs Cumhurbaşkanı “Cyperus Caprino” adı altında bir kararname yayınlayarak idamlar müebbet hapse çevrildi.
Cumhurbaşkanı Enver Sedat’a yapılan 6 Ekim 1981 tarihli suikast Nasr şehrinde askerî geçit töreni esnasında gerçekleştirildi. Suikastı Cemaa El İslâmiye örgütü üyesi Khalid Al İslambuli ve Muhammed Abdel Salam Farag tarafından yapıldı. Ancak Sedat’ı ilk vuran (boynundan) keskin nişancı Hüseyin Abbas oldu. Saldırganlar daha sonra yakalanarak idam edildiler.
İçişleri Bakanı Abdel Halim Muhammed Moosa’ya yönelik 12 Ekim 1990 tarihli suikastle, Kahire’deki Semiramis Hotel önünde aracına ateş edilerek öldürülmeye çalışıldı. Ancak saldırganlar Moosa’nın yerine yanlışlıkla Dr. Rıfat Mahjoub’u öldürdüler.
Dr. Farag Foda da “okuduğu kitapların onu kâfir yaptığı” iddiasıyla 9 Haziran 1992’de İslâmî Grup’un iki üyesi tarafından Mntmian Mısır Aydınlanma Derneği önünde öldürüldü.
Son suikast olayı 29 Haziran 2015’te Başsavcı Hisham Barakat’a düzenlendi. Heliopolis şehrindeki evinden dışarı çıktığında aracına düzenlenen saldırıda 65 yaşındayken vefat etti.
Suikastler incelendiğinde hemen hemen hepsinin saldırganlarının Müslüman Kardeşler olduğu iddiaları mevcuttur. Ancak suikastleri İhvan taraftarlarının yaptıkları ile ilgili net bir delil gösterilebilmiş değildir. Dolayısıyla gerçekleşen suikast, öldürme, bombalama vb. olayların rejim tarafından veya İhvan karşıtı gruplarca hayata geçirilerek, Müslüman Kardeşler’e mâl edilmeye çalışıldığı ihtimaller dahilindedir.
İhvan’a karşı yapılan 3 Temmuz 2013 darbesinden bu yana Müslüman Kardeşler Cemiyeti, rejim tarafından yasaklanarak terörist örgüt ilân edilmiş ve lider kadrosu ceza evlerinde tutulmaktadır. İhvan üyeleri siyasî sistemden dışlanmalarına rağmen, bugüne kadar barışçıl gösterilerle darbeyi, Abdel Fattah El Sisi’yi ve rejimi protesto etmektedir. Ancak Barakat’ın öldürülmesinden sonra, 1 Temmuz 2015 günü İhvan liderlerinden silâhsız 9 kişinin tutuklanıp ardından evlerinde öldürülmeleri üzerine, Müslüman Kardeşler ve taraftarı İslâmî gruplar sert tepki göstermişlerdir.
Başsavcı Hisham Barakat’ın öldürülmesi ile sonuçlanan suikastla ilgili olduğu iddia edilen 9 kişinin yargılama süreci tamamlanarak 20 Şubat 2019 günü, verilen karar üzerine idam edildiler. İdam edilen ve haklarında İhvan üyesi iddiası olanlar için uluslar arası aktörlerden gelen çağrıları Sisi yönetimi duymazdan geldi. Uluslararası Af Örgütü Kuzey Afrika Direktörü Najia Nounaim’in, idamların durdurulması için yaptığı bütün girişimler sonuçsuz kaldı.
Rejim ise, Sina Yarımadası’nda faaliyette bulunan IŞİD’in bir kolu olan Ansar Beyt Al Maqdis (Kudüs Partizanları) örgütünün saldırıları karşısındaki yetersizliğini, silâhsız İhvan liderlerini öldürerek halk nazarında siyasî pozisyonunu korumaya çalıştığı kuvvetle muhtemeldir. İdamlar gerçekleştikten sonra Sisi’nin “yargı bağımsızlığına ve sürecine kimsenin müdahale edemeyeceğini, Mısır’da siyasî mahkûm olmadığını” belirtmesi de, yaşanan gerçeklerle çelişmektedir.
Sonuçta rejimin mevcut tutumunun devamı, Müslüman Kardeşler’in daha fazla radikalleşmesine sağlamaya çalışmaktır. Ancak 3 Temmuz 2013 darbesinden bu yana İhvan’ın barışçıl gösterilerle süreci yönetmesi, darbe rejiminin istediği noktaya gelmediğine işarettir. Rejimin idamlara son verip, İhvan için asgarî iletişim kanallarını açık tutması Mısır ve bölge ülkelerinin barışı açısından önem arz etmektedir.
.
Sudan’da, Arap Baharı mı? (1)
Sudanlı yetkililer gösterilerde 24 kişinin vefat ettiğini açıklarken İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne göre ölü sayısı en az 40 civarında.
Protestoların hedefindeki Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir ise, kendisini protesto edenlere “2020 yılında yapılacak seçimlere hazırlanmaları” çağrısında bulundu. Böylece Beşir, halka “seçimlerle iktidara geldiğini, Anayasa’nın geçerli olduğu” mesajını vermektedir. Beşir ayrıca ülkesindeki sorunların “medyanın abarttığı kadar olmadığını” ileri sürerek, ülkesindeki istikrarın bozulmasına izin vermeyeceklerini belirtiyor.
Gösterilerle ilgili Sudan Ordusu’ndan yapılan yazılı açıklamada “yönetimin yanında yer aldıklarını” ifade ettiler. Açıklamada bir de “askerlerin Beşir yönetiminden taraf olduklarını, Anayasal görevlerine devam ettiklerini, ülkelerini tehditlerden koruyacaklarını” vurguladılar.
Sudan’da bütün açıklamalara rağmen gösterilerin devam etmesi üzerine, Beşir 22 Şubat 2019 Cuma gecesi ülkesinde 1 yıllık olağanüstü hâl ilân etti. Ulusal hükümeti görevden alan Beşir, ülke genelinde 18 eyaletin hükümetlerini de feshetti.
Böylece Beşir’in, Sudan’da görmezden geldiği 2 aylık krizin büyüklüğünü tanıdığına ve güvenlik güçlerinin müdahalelerinde 40 kişinin ölümünü kabul ettiği yorumlanıyor. Beşir’in ayrıca, hem muhalefetle diyaloğu reddederek, hem de 2020 seçimlerine hazırlık çağrısı yapması paradoks şeklinde değerlendiriliyor. Ancak Beşir’in iktidarı bırakma niyeti olmaması da muhalefetin endişelerini yükseltti. Her şeye rağmen Beşir, ulusal hükümetteki müttefikleriyle Diyalog Yüksek Koordinasyon Komitesi bünyesinde toplantılarını sürdürmektedir.
Sudan Ulusal İstihbarat ve Güvenlik Hizmetleri (NISS) Başkanı Salah Gosh da bir gazeteciye verdiği demeçte “Beşir’in Ulusal Kongre Partisi’nin başkanlığını bırakıp Cumhurbaşkanı olarak görevine devam edebileceğini” belirtmiştir. Gosh’un bu ifadeleri Ulusal Kongre Partisi’nin 2020 seçimlerinde Beşir dışında başka bir aday çıkartabileceği anlamına da gelebilir.
Sudan’da mevcut gösteriler devam ederken, Beşir’in 1 yıllık olağanüstü hâl ilânı üzerine başşehir Hartum’da büyük protestolar patlak vermesine sebep oldu. Gösterilerde Burri, Jabra, El Daim, El Manshia, El Mawrada, El Thawra, El Mazad, El Sha’abia ve Shambat’taki mahalle ve sokaklarda protestocuların yoğunluğunun gözlemlendiği bildiriliyor.
Göstericilerin çatı örgütü Sudan Profesyonelleri Derneği (Sudan Professional Assosiciatin), Beşir’in açıklamalarından memnuniyetsizliğini dile getirerek “halkın rejimi kaldırmayı ve geçici bir hükümet kurmayı hedefleyen” taleplerinin karşılanmadığını kaydetti. Muhalefetteki bir diğer aktör Ulusal Konsensüs Güçleri (National Concensus Force)’nin ileri gelenlerinden Satei El Haq da “Beşir’in diyalog çağrısını çok geç kalınmış bir adım” olarak değerlendirdi. El Haq, sözlerinin devamında “güvenlik güçlerinin protestoculara yönelik baskısı durdurulmalı, siyasî tutuklular serbest bırakılmalı, hürriyetlerin önündeki engeller kaldırılmalı” şeklinde taleplerini sıraladı.
Sudan’daki olayları Sky News Arapça Servisi’ne değerlendiren Sudanlı gazeteci Faisal Muhammed Salah “olağanüstü hâl ilânının güvenlik güçleri ile muhalefet arasındaki çatışmaların dozunu yükselterek, siyasî çözüm şansını zayıflattığını” kaydetti.
Bununla birlikte Salah, Arap Baharı’nın yaşandığı ülkelerde meydana gelen iç savaş veya çatışmaların Sudan’da tekrarlanmasını önlemek için Beşir yönetiminin üzerindeki baskının arttırılması hakkında uluslar arası topluma çağrıda bulundu.
Ancak halkın baskısı arttıkça, Beşir yönetiminin sert güvenlik tedbirleri de artmaktadır. Bu durum muhalefetin de bir o kadar radikalleşmesini kaçınılmaz kılıyor.
.
Sudan’da, Arap Baharı mı? - 2
El Tayyar Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Osman Mirghani’nin 22 Şubat 2019 gecesi tutuklandığı bildirildi. Diğer taraftan muhalif Sudan Doktorları Merkez Komitesi’ne mensup doktorların Hartum’daki evlerine biber gazı atıldığı, gazdan etkilenenlerin temiz hava için sokağa çıktıklarında polisler tarafından tutuklandığı da gelen haberler arasında.
Muhalefetten Sudan Çağrı İttifakı Dış İlişkiler Sekreteri Yasir Arman ise daha farklı bir beyanatla “ABD ve İngiltere’nin olağanüstü hâl ilân ettiği için Sudan yönetimine ceza vermeli” diyerek, konuyu uluslar arasılaştırma gayretindedir. Arman beyanatının devamında “İngiltere’ye ve Avrupa Birliği’ne, Sudan’da ekonomik reformların yapılması ve demokratik ülkelerle diyaloğun arttırılması çağrısında” bulundu. Buna ek olarak Arman “Sudan’ı terörün devlet sponsoru ilân etmeyi bırakmayacağımıza, Beşir’e daha fazla baskı yapmaya, Sudan’da demokratik dönüşümü gerçekleştirmeye ve savaşları sona erdirmeye” yönelik mücadelelerine devam edeceklerini gösterdi.
ABD Özel Temsilcisi ve Afrika Ulusal Güvenlik Kıdemli Özel Direktör Yardımcısı Cyril Sartor, 20 Şubat 2019 Çarşamba günü Sudan’dan ayrılmadan önce “protestoculara karşı şiddetli baskıların, Sudan’ın teröre sponsorluk yapan ülkeler listesinden çıkartılmasını tehdit ettiği” konusunda uyardı. Sartor’un uyarısı Arman’ı teyit eder niteliktedir.
Sudan Çağrı İttifakı gibi Sudan Temyiz İttifakı da uluslar arası destek arayışında. Sudan Temyiz İttifakı Ahmed Tugad, Nour El Midem ve Ali Abdul Latif’ten meydana gelen bir heyetle, İngiltere Parlamentosu üyelerinden Caroline Borones Cox ile Sudan’daki gelişmeleri değerlendirdiler. Heyet, Cox’a “Sudan’daki rejimin ciddî insan hakları ihlâlleri işlediğini, barışçıl gösterilerde eylemcilerin tutuklandığını ve öldürüldüğünü” aktardılar.
Cox’un ise kendisini ziyaret eden heyete “Beşir ve rejiminin Sudan halkına yaptığı vahşetten dolayı kınanmasını, insan hakları ihlâllerine ilişkin korkunç vahşete sessiz kalınmaması gerektiğini başta İngiliz hükümeti olmak üzere, uluslar arası topluluğa” çağrıda bulundu. Cox ayrıca “Sudan hükümetinden bütün tutukluların serbest bırakılmasını istedi. Cox bununla birlikte “İngiliz hükümetine halkın talepleri yerine getirilene kadar Sudan ile daha önce başlatılan Stratejik Diyalog çalışmalarının durdurulmasını” talep etti.
Bütün barışçıl girişimlere rağmen Sudan yönetimi ulusal ve uluslar arası çağrıları dikkate almamaya devam ediyor. Özellikle ülkenin liman şehri Port-Sudan’da yoğunlaşan göstericilere karşı sert güvenlik tedbirleri yerel ve uluslar arası kuruluşların gündeminde. Faruk Camii civarında siyasîler, çeşitli sendika üyeleri, sivil toplum kuruluşu temsilcileri ve halk toplanmak üzere “Özgürlük ve Değişim Bildirisi” imzaladılar. Sudan’da faaliyet gösteren Zain, MTN, Ericsson-Sudan gibi uluslar arası şirketlerde çalışan Sudanlılar da gösterilere katılanlar arasında.
Port-Sudan’da tutuklanan siyasîler arasında Maryam Sadiq, Sarah Nasadullah, Muhammed Mehdi Hasan, Sadık El Mehdi, Mesbah Ahmed Muhammed, Muhammed Mokhtar El Hatib, Muhammed Dadaa, Yahya El Hüseyin, Muhammed Faruk, Muawiya Shaddad, Hamid Ali Nour, Muhammed Youssef Mostafa, Ahmed Chakar, Haseb El Ullah, Fathi Nouri, Montaser El Tayeb, İbrahim Taha Ayoub bulunuyor. Adı geçen aktörlerin tutuklanması ise, gösterilerin dozunu yükseltmesi muhtemeldir.
Sudan’da toplumsal unsurlar Özgürlük ve Değişim Bildirgesi ile taleplerini Beşir yönetimine iletmektedirler. Bildirge’de “halkın iradesi, kimseden izin istemez. Halkın talepleri hiçbir aracıyı kabul etmez” sloganlarıyla meydanlardalar. Yaşananlar “Sudan’da Arap Baharı mı?” sorusunu akıllara getirirken, Beşir yönetiminin güç kullanmaya devam edeceği kuvvetle muhtemeldir.
.
Mısır’da “Mübarek’siz Mübarek” rejimi-1
Ülkenin ilk defa adil, özgür ve şeffaf denilebilecek seçimleri 2011 ve 2012 yıllarında 2 aşamalı şekilde yapılmıştı. Seçimler sonucunda iktidara Müslüman Kardeşler (İhvan)’in siyasi kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi iktidara gelmiş ve İhvan üyesi Muhammed Mursi Cumhurbaşkanlığına seçilmişlerdi.
Ancak Mısır’da yaşanan sosyo-ekonomik ve siyasi sorunlar, başta Suudi Arabistan olmak üzere bölge ülkelerinin de ekonomik müdahaleleri ile giderek büyümüştü. Mısır’da yapılan demokratik seçimlerin, bölge ülkelerinin müdahalelerinin başlıca nedeni gösterilmektedir. Çünkü bu ülkeler kendi yönetim biçimleri olan krallık, şeyhlik, sultanlık vb. için, Mısır’daki demokratikleşme sancılarını tehdit algılamışlardı. Dolayısıyla Arap Baharı rüzgârıyla bu ülkelerde de demokrasi, insan hakları, özgürlükler, hukukun üstünlüğü gibi taleplerin artmasından çekindikleri kuvvetle muhtemeldir.
Mısır’ın seçilmiş hükümetine ve Cumhurbaşkanına karşı, dönemin Savunma Bakanı ve Genel Kurmay Başkanı Abdel Fettah El Sisi liderliğinde “30 Haziran İttifakı” adı altında bir takım siyasi unsurlar toplanmışlardı. “30 Haziran İttifakı” da Sisi/Ordu, sol-seküler-liberal kesimler, El Ezher ve Kıpti Kilisesi, İslamcılardan da El-Nur Partisi’nden meydana gelmekteydi.
“30 Haziran İttifakı” adından da anlaşılacağı üzere 30 Haziran 2013’te TV’lerden canlı yayınla görevi bırakmaları için hükümete ve Cumhurbaşkanına 3 günlük süre verdiler. Hükümet ve Cumhurbaşkanı, “30 Haziran İttifakı”nın çağrısını kabul etmemiştir. Ancak olayların şiddetinin artmasını da engelleyememişlerdi. Verilen 3 günlük sürenin dolması üzerine, “30 Haziran İttifakı” 3 Temmuz 2013’te hükümete ve Cumhurbaşkanına darbeyi gerçekleştirmişlerdi. Sonuçta Hürriyet ve Adalet Partisi iktidardan uzaklaştırılırken, Cumhurbaşkanı Mursi ve daha birçok İhvan üyesi tutuklanarak hapsedildiler. Hukuksuz yargı süreci halen devam etmektedir.
Darbe sonrasında “30 Haziran İttifakı” tarafından geçici yönetim oluşturulmuş, Cumhurbaşkanlığına Anayasa Mahkemesi üyelerinden Adly Mansour ve Başbakanlığa da sosyalist Hazem El Beblawi atanmıştır.
Geçici yönetimin belirlediği takvim çerçevesinde Mayıs 2014’te yapılan seçimlerle Sisi ülkenin yeni Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Böylece Sisi, kendisine darbeci eleştirilerini yöneltenlere karşı “ben darbeci değil, seçilmiş bir Cumhurbaşkanıyım” mesajını vermekteydi. Sisi, 4 Yıllık görev süresi dolması zerine Mart 2018’de gerçekleştirilen seçimlerde ikinci defa Cumhurbaşkanlığına seçilmişti.
Mısır siyasi kulislerinde son birkaç aydır Sisi’nin görev süresinin 2034’e kadar uzatılması hakkında konuşuluyor. Bunun en somut göstergesi ise, Mısır Parlamentosu’nda yapılan görüşme ve oylamadır.
Parlamento Başkanı Ali Abdel Aalel’e 13 Şubat 2019’da, 155 Milletvekili tarafından Anayasa değişikliği hakkında 26 sayfalık rapor sunuldu. Milletvekilleri raporda “30 Haziran İttifakı”nın taleplerinin karşılanması nedeniyle önerinin yasal olduğunu belirtiyorlar.
Rapordaki Anayasa değişiklik talepleri şu şekilde sıralanıyor: “Cumhurbaşkanının görev süresi 4 yıldan 6 yıla çıkacak, polislerin görev ve özlük haklarında iyileştirmeler yapılacak, yurt dışındaki Mısırlıların-gençlerin-engellilerin-çiftçilerin-işçilerin-kadınların ve Kıptiler’in Parlamento’da temsil oranı yüzde 25 oranında arttırılacak, siyasi ve parlamenter hayata katılımı arttırmaya yardımcı olmak için Senato adı altında üst bir meclis oluşturulacak, Cumhurbaşkanı Yardımcısı kadrosu tekrar tahsis edilecek, adli kurumlarda reform yapılacak ve Savunma Bakanının atanma süreci değiştirilecek.”
Aslında Mursi döneminde Mısır’da, Parlamento’nun üst kanadı Şura Meclisi ve Cumhurbaşkanı Yardımcı mevcuttu. Her iki yapı da darbecilerin hazırladığı 2014 Anayasası’nda kaldırılmıştır. Şimdi aynı darbeci “30 Haziran İttifakı” iki yapıyı da geri getirmeye çalışıyor. Bununla birlikte aynı Rapor 19 Nisan 2016’da gündeme gelmiş, ancak herhangi bir gelişme kaydedilememişti.
.
Mısır’da “Mübarek’siz Mübarek” rejimi-2
Parlamento’da önemli siyasi unsurlardan 25/30 İttifakı (25 Ocak / 30 Haziran İttifakı)’nın üyeleri arasında Anayasa Değişiklikleri hakkında fikir ayrılıkları bulunuyor. 25/30 İttifakı üyelerinden Milletvekili Ahmet Tantawi “değişiklileri şiddetle reddettiğini, Anayasaya aykırı olduğunu, ülkeyi geriletip Orta Çağ’a götüreceğini, bu değişikliğin kişiye özel tasarlanmış bir gerileme” olduğunu beyan ederek en hararetli muhalefeti yapmış oldu. Bununla birlikte üzere toplam 17 milletvekili “Anayasa Değişikliği Raporu”na açıktan hayır oyu kullandılar.
Tantawi’nin açıklamalarına ek olarak 2014 Anayasası’nı hazırlayan 50 kişilik Anayasal Komite üyeleri de, değişikliklere karşı çıkmak için bir dilekçe girişiminde bulunmaktadırlar. Dilekçede “değişiklik talebinin mevcut 2014 Anayasası’na aykırı olduğunu, tüm yetkilerin tek bir kişinin elinde toplanmasının uygunsuzluğunu, yürütme organlarının yargı üzerindeki tutumunun değişeceği anlamına gelmektedir” çağrısında bulundular.
2014 Anayasası’nı hazırlayan 50 kişilik Anayasal Komite üyelerinin dilekçelerinde şu ana kadar 208 siyasetçinin ve 10 partinin imzası bulunuyor. Dilekçede imzası bulunan partiler şu şekilde sıralanıyor: Mısır Sosyalist Partisi, Reform ve Kalkınma Partisi, Halkçı Sosyalist İttifak, Anayasa Partisi, Karama Partisi, Mısır Demokrat Partisi, Ulusal Uzlaşma Partisi, Özgür Mısır Partisi, Ekmek ve Özgürlük Partisi ve Genel Kongre Partisi.
Ayrıca dilekçeye Kifaye Hareketi eski Koordinatörü Abdel Celil Mustafa, El Karama Partisi Başkanı Mustafa Ablo, eski Cumhurbaşkanı adaylarından Hamdeen Sabbahi ve Khalid Ali, Eski Başbakan Yardımcısı Ahmed El Borai, Amr Hilmi ve Kemal Abu Eita, Hukuk Felsefesi Profesörü ve Anayasa Mahkemesi Üyesi Mohammed Nour Farahat, Akademisyen Mustafa Kemal El Sayed, eski Gazeteciler Birliği Başkanı Yahya Kalaş, Amin İskandar, Esraa Abdel Fattah vd. siyasi aktörler tarafından da imzalandı. Mısır’ın önemli siyasetçilerin eski Dışişleri Bakan Yardımcısı, eski Cumhurbaşkanı Yardımcısı, eski Birleşmiş Milletler (BM) Atom Enerjisi Kurumu Başkanı ve Anayasa Partisi Kurucusu Muhammed El Baradei de Sisi’nin görev süresinin 2034’e kadar uzatılması hakkındaki Anayasa değişiklik çalışmalarını ‘boş işler’ olarak değerlendirenler arasında.
Baradei “köleliğin ve ırksal ayrımcılığın düzenlendiği Anayasa maddelerini referanduma götürmenin mümkün olmadığını” belirterek, toplumun gerçekleri ile uyuşmayan değişikliklerin toplumsal karşılığının olmadığına dikkat çekiyor. Diğer taraftan Baradei, 3 Temmuz 2013 darbesine verdiği destekle biliniyor. Darbenin ardından Cumhurbaşkanı Yardımcılığı görevine getirilmişti. Ancak istikrarsızlıkların devam etmesi üzerine Baradei görevinden kısa süre içinde istifa etmişti.
Tüm siyasi aktörler ve partilerin muhalefetine birde sosyal medya üzerinden “Anayasa Değişikliğine Hayır” hashtag (etiket ismi)’i ile kampanya başlatıldı. Böylece Sisi tarafında yer alanlardan bazıları muhalif cepheye geçmiş oldular. Yani Sisi’nin liderliğinde 3 Temmuz 2013 darbesini gerçekleştiren “30 Haziran İttifakı”nda görüş ayrılıkları derinleşmekte ve Sisi karşıtları güç kazanmaktadır.
Hâlbuki Sisi 11.07.2017’de “france24.com”a verdiği demeçte “Mısır’da Anayasayı koruyacağım. Her biri 4 yıldan oluşan 2 dönemlik görev süremi aşmayacağım. Mısırlılar’ın iradesine rağmen 1 gün daha fazladan görevde kalmak halkıma saygısızlık olur” şeklinde konuşmuştu.
Ancak bugün gelinen noktada Sisi, kendi ifadelerinin çok uzağında. Kazandığı her iki seçim Sisi’ye güven vermiş olacak ki, şimdide 2034’e kadar Cumhurbaşkanı olmak istiyor.
Sisi bu davranışıyla “ben dün darbeyle geldim, seçimle devam ediyorum” mesajını veriyor. Doğrusunu söylemek gerekirse Sisi, “darbeyi unutun beyaz sayfa açalım” demeye getiriyor.
Anlaşılan Sisi de Hüsnü Mübarek gibi ülkeyi 30 yıl yönetmek düşüncesinde. Anayasa değişiklik girişimine bölge ülkelerinden ve Batılı ülkelerden henüz olumlu veya olumsuz eleştiri gelmedi. Anayasa ve Yasama Komisyonu’na gönderilen Anayasa Değişiklik Raporu, kuvvetle muhtemel kabul edilecek. Sisi karşıtları daha sert muhalefete yönelecekler. En önemlisi Sisi’nin görev süresi 2034’e kadar uzatılacak ve bu aynı zamanda Mısır’da mevcut “Mübareksiz Mübarek” rejimini daha da güçlendirmesi kuvvetle muhtemeldir.
.
Filistin’in siyasî yapısı ve seçim tartışmaları-1
İsrail’in 1948’de kurulmasıyla birlikte sorunun dini boyutu iyice öne çıktı. Ulusal kurtuluş ve İsrail’le mücadelede yeni aktörler sahadaki yerini aldı. Yaser Arafat’ın liderliğinde 1964’te kurulan Filistin Kurtuluş Örgütü bunların en önemlilerindendir.
Arafat ve dönemin İsrail Başbakanı İzak Rabin arasında 20 Ocak 1993’te Norveç’in Sarpsborg kasabasından başlayan Oslo Barış Süreci, iki liderin 4 Mayıs 1994’te el sıkışmasıyla tamamlanmıştı. Böylece bölgede barış yolunda ciddî bir adım atıldı. Oslo’nun önemli sonuçlarından biri de hiç şüphesiz Filistin Ulusal Otoritesi/ Yönetimi (Palestinian National Authority)’nin kurulması oldu. Bununla birlikte görev süresinin 4’er yıllık periyotlarla belirlendiği Yönetimin başına Arafat getirildi. Filistin Yönetimi kendisini otorite değil, “Filistin Devleti” olarak tanımlamaktadır. Aslında Filistin Devleti ilk kez Arafat’ın Cezayir’de sürgün yıllarında kuruldu. Türkiye de sürgünde kurulan Filistin’i 15 Kasım 1988’de tanıdı.
Filistin, 132 üyeli Parlamentoya sahip ve yönetim biçimi parlamenter demokrasi. Arafat tarafından 2002’de çıkarılan “Filistin Temel Kanunu” ile yasama, yürütme ve yargıdan oluşan kuvvetler ayrılığı uygulamaya konuldu. Cumhurbaşkanı 4 yılda bir seçiliyor ve seçimlerde en yüksek oyu alan siyasî yapının lideri Başbakan olarak atanıyor.
Filistin İsrail çatışması her gün haber kanallarında gündem oluyor. Filistin iç siyasetini belirleyen unsurlar, elbette ülkenin izleyeceği politikayı da belirlemektedir.
Ancak ülke içindeki siyaset başlıca iki ana aktör tarafından gerçekleştiriliyor. Bunlardan birincisi Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) ve ikincisi de FKÖ’nün dışındakiler.
FKÖ Çatısı Altında Birleşen SiyasÎ Yapılar:
1- El Fetih, 2- El Fetih-Demokratik Reform Bloğu, 3- Filistin Halk Kurtuluş Cephesi, 4- Filistin Demokratik Kurtuluş Cephesi, 5- Filistin Demokratik Birliği, 6- Filistin Halk Kurtuluş Cephesi Genel Komutanlığı, 7- Filistin Halkçı Parti, 8- Filistin Kurtuluş Cephesi, 9- Filistin Halkı Mücadele Cephesi, 10- Arap Filistin Cephesi, 11- Arap Kurtuluş Cephesi, 12- Halkın Kurtuluş Savaşının Yıldırım Öncüleri.
FKÖ Dışındaki SiyasÎ Yapılar:
1- HAMAS, 2- Filistin İslâmî Cihad Örgütü, 3- Halk Direniş Komiteleri, 4- Filistin Ulusal İnsiyatifi, 5- Hiz’ut Tahrir, 6- Sabirin Hareketi (HaS), 7- Üçüncü Yol, 8- Bağımsızlar.
Filistin’de yukarıda sayılan siyasî unsurların dışında, siyaseti etkileyebilen silâhlı gruplar da mevcuttur.
Bu silâhlı gruplar ise şu şekilde sıralanmaktadır: 1- HAMAS’ın askerî kanadı İzzettin El Kassam Tugayları, 2- İslâmî Cihad Örgütü’nün silâhlı kanadı El Kudüs Tugayları, 3- El Fetih ile ilişkilendirilen El Aksa Şehitleri Tugayı, 4- Halk Direniş Komiteleri’nin silâhlı kanadı El Nasır Salah El Din Tugayları, 5- Filistin Halk Kurtuluş Cephesi’nin silâhlı kanadı, Abu Ali Mustafa Tugayları, 6- Filistin Demokratik Kurtuluş Cephesi’nin silâhlı grubu, Ulusal Direniş Tugayları, 7- Selefi Cihadcılar: Gazze’de etkili olanlar Jund Ensar Allah, Ceyş El İslâm, Ceyş El Umma ve El Tevhid vel’Cihad şeklinde sıralanıyor. Bu grupların Sina Yarımadası’ndaki Mısır kökenli Selefi Cihadcı örgütlerle ilişkide olduğu ileri sürülüyor. 8- Diğer bir Selefi-Cihadcı örgüt ise, 2006’da Lübnan’ın Filistinli mülteci kampı Nahr El Bared’de kurulan Fetih El İslâm’dır.
Siyasî partiler ile silâhlı gruplar Filistin politikasını belirleyen unsurlardır. Filistin’de daha önce gerçekleştirilen seçimlerde bu unsurların etkisinin olduğu şüphesizdir. Ülkede ilk seçimler 1996’da yapılmış, Yaser Arafat devlet başkanı seçilirken, El Fetih de Parlamento’da çoğunluğu sağlamıştı. Yerel seçimler 2004 ve 2005 yıllarında 4 aşamalı olarak yapılmıştı. 2005 yılında ikinci başkanlık seçimleri yapılmış ve Mahmut Abbas devlet başkanı seçilmişti. 2006’da gerçekleştirilen Parlamento seçimlerinde HAMAS’ın Değişim ve Reform Blok’u 74 sandalye kazanarak, seçimlerin galibi olmuştu.
Yine Filistin’de 2010 yerel seçimleri iptal edilirken, 2011 yerel seçimleri de ertelenmiştir. Ancak yerel seçimler 2012 ve 2017’de yapılabilmiştir.
.
Filistin’in siyasî yapısı ve seçim tartışmaları-2
Bu durum kendisini Gazze’de HAMAS’ın, El Fetih’in de ülkenin diğer bölgelerinde etkili olmasıyla göstermektedir.
Ülkede HAMAS ve El Fetih arasında birçok alanda siyasî rekabet devam etmektedir. Buna bir de İsrail’in, Filistin’i sömürgeleştirme, yoksullaştırma ve tecrit etme politikaları eklendiğinde Filistinliler üzerindeki hayat şartları çok daha ağırlaşmaktadır. Bununla ilgili olarak İsrail’in bölgede Yahudi nüfus çoğunluğu oluşturmak, Filistinlilerin sayısını azaltmak, Doğu Kudüs’ü izole etmek ve Batı Şeria’yı ikiye bölmek girişimleri de unutulmamalıdır.
İşte bütün bu şartlar altında Filistin’de siyasî, ekonomik ve sosyal istikrarı sağlamak oldukça zordur. Filistin Başbakanı Rami Hamdallah 29 Ocak 2019’da istifasını sunmuş ve istifası Devlet Başkanı Abbas tarafından kabul edilmiştir. Hamdallah ve kabinesi yeni hükümet kurulana kadar görevine devam edecek. Abbas da yeni Parlamento seçimlerinin yapılması hususunda Filistin Kurtuluş Örgütü’nün yetkili organlarında görüşmelere başladı.
Ancak Filistin Halk Kurtuluş Cephesi ve Filistin Demokratik Kurtuluş Cephesi kurulacak yeni hükümette yer alamayacaklarını duyurdular. Filistin Halk Kurtuluş Cephesi Genel Komutanlığı’nın kıdemli yetkilisi Miriam Abu Dakka da “FKÖ’yü oluşturan unsurların tek başlarına karar almaya yetkili olmadıklarını, aynı zamanda bölünmeyi derinleştiren bir hükümete girmeyeceklerini ve amaçlarının Yüz Yılın Anlaşması’nı bitirmek” olduğunu beyan etmiştir.
“Yüz Yılın Anlaşması” ise, yakında ABD Başkanı Donald Trump’ın Ortadoğu’da ilân edeceği barış planını ifade ediyor. Diğer bir Filistin Halk Kurtuluş Cephesi Genel Komutanlığı yetkilisi Kayed El Ghul “gruplarının 1993’te Oslo Anlaşması’na da karşı çıktıklarını, Filistinli siyasî unsurlar arasında ulusal birlik sağlanmalı, HAMAS ve El Fetih arasındaki güç mücadelesinin sonlandırılması gerektiği”ni açıkladı. Böylece El Fetih içerisindeki gruplardan üçünün yeni hükümete destek vermeyeceği ortaya çıkmış oldu.
HAMAS Sözcüsü Sami Ebu Zuhri muhtemel yeni seçim ve hükümet hakkında “ortaklık ve ulusal fikir birliğine alternatif olmadığına inandığını” belirtti. Buna karşılık Hamdallah da “HAMAS ve El Fetih arasındaki derin fikir ayrılığının sona erdirmek için yoğun çaba içerisinde olduklarını” bildirdi. Bununla birlikte El Fetih yetkililerinden Majed El Fetyani “yeni hükümetin kurulması için çeşitli siyasî partiler ve unsurlarla istişareler içerisinde oldukları”nı açıkladı.
Kesin olmamakla birlikte Hamdallah’ın yerine adı geçen adaylar arasında Mohammed Shtayyeh, Azzam el Ahmed, Cibril Rajoub ve Saeb Erekat da bulunuyor. Birden fazla adayın olması El Fetih’in henüz kendi içerisinde net bir karara varamadığını gösteriyor. Diğer taraftan Abbas’ın önümüzdeki günlerde, seçimler için El Fetih’in adayını ilân etmesi gerekiyor. Aksi takdirde uzun süreli belirsizlik El Fetih içinde görüş ayrılıklarını derinleştirebilir.
Katar gazetelerinden Al-Khallej’de geçen bir habere göre, yeni Filistin hükümetinin kurulması konusunda Mısır ve Suudi Arabistan başta olmak üzere bazı Arap ülkelerinin istişare süreçlerine müdahale ettikleri bildiriliyor.
Mısır ve Suudi Arabistan’ın müdahaleleri sürecin dış etkilere açık olduğunu göstermekle birlikte, kurulacak muhtemel hükümetin İsrail’in ve İsrail yanlısı Arap rejimlerinin desteğini kazanmaya yönelik yorumlanıyor. Ayrıca Abbas’ın hükümet çalışmalarına İsrail ve ABD’nin kabul edebileceği kişileri bakanlıklara getirebileceği ihtimali de tartışılmaktadır.
Aslında bütün bu tartışmalar içerisinde en önemli olan unutulmaktadır. O da Filistin halkının görüşünün ne olduğu ve ne istediğidir. Öncelik Filistinlilerin günlük asgarî yaşama standartlarını sağlayabilmektir. Seçim süreçlerinde elbette siyasî unsurlar kendi içlerinde ve farklı siyasî yapılarla diyalogda bulunmaları gerekir.
Ancak önemli olan Filistin halkının talepleridir. Henüz tarihi belirtilmemişse de, siyasî tarafların seçim sürecinde Filistinli’lerin de görüşlerini alması kaçınılmazdır.
.
Mısır’da hak ihlâllerinin uluslararasılaşması
Mısır’da 25 Ocak 2011 devrimi ile başlayan Arap Baharı/Uyanışı, hükümet değişikliğine sebep olmuştu. Ülkede 2012’de yapılan seçimlerle Müslüman Kardeşler (İhvan)’in siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi sandıktan birinci çıkmıştı. Ardından aynı yıl gerçekleştirilen seçimlerle de Muhammed Mursi Cumhurbaşkanlığına seçilmişti.
Bir yıllık iktidarlarının sonrasında Müslüman Kardeşler’e karşı yapılan 3 Temmuz 2013 darbesi ile iktidardan uzaklaştırılmıştır. Mısır tarihinde ilk kez “serbest, hür ve adil” seçimlerle iş başına gelen Cumhurbaşkanı Mursi ve diğer Müslüman Kardeşler üyeleri tutuklanarak hapsedildiler.
25 Ocak 2011 devriminin 8. yıl dönümünde de başta Mursi ve İhvan üyelerinin yargılanmalarına devam edilmektedir. Yargılamaların hukuksuzluğu başlangıcından beri hep tartışma konusu oldu.
Mısır rejiminin Müslüman Kardeşler üzerinde tutuklama, yasaklama, kapatma, hapsedilme vb. ağır baskıları görülmektedir. İhvan’ın Mısır’daki siyasî manevra alanı oldukça daraltıldı.
Ancak Mısır dışında İhvan taraftarı sivil toplum unsurlarının darbenin gayri meşrû olduğuna yönelik çalışmaları devam etmektedir. Elbette amaç Mursi ve İhvan’a yapılan darbenin hukuksuzluğunun Batılı ülkeler nezdinde ifade edilerek, kabul ettirilmesidir.
Yurtdışındaki İhvan taraftarı çalışmaların önemli merkezlerinden biri İngiltere’dir. İngiltere’de, Müslüman Kardeşler Dr. Maha Azzam’ın öncülük ettiği faaliyetlere katılmaktadırlar. Azzam’ın başlıca çalışmaları TV ve radyo programlarına konuşmacı olarak katılmak, resmî makamların izni dahilinde çeşitli panel, konferans, açık alan protestoları şeklinde gerçekleşiyor.
Azzam ve arkadaşlarının, 25 Ocak devriminin 8. yıldönümü çalışmaları Kanada’nın Avam Kamarası’nda geçtiğimiz 27 Eylül 2018’de başlatıldı. Avam Kamarası’nda başlatılan girişimin öncüsü ise, “Demokrasi İçin Kanada’daki Mısırlılar” sivil toplum kuruluşu ve başındaki Ahmed Abdelkader Elpannann oldu.
Kanada’nın Quebec bölgesinin Dollard des Ormeaux yerleşim yerinde faaliyetlerine devam eden Elpannann, Avam Kamarası’na verdiği dilekçe “E-1848 (Egypt/Mısır)” kaydı ile 42. Parlamento Oturumu’nda görüşüldüğü belirtiliyor. Dilekçede Mısır’daki darbenin gayri meşrûluğuna, ilân edilen sıkı yönetim ile demokrasinin ve hürriyetlerin sınırlandırılmasına, insan hakları ihlâllerine, hukukun üstünlüğünün yok sayılmasına dikkat çekiliyor. Dilekçenin muhtevası şöyle:
“E-1848 (Egypt/Mısır).
- Mısır hükümeti, sivil topluma ve bağımsız medyaya zarar vermek için büyük çaba sarfetti,
- Seçimle işbaşına gelen Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi de dahil olmak üzere en az 60 bin kişi (siyasî) tutuklandı,
- 2014 ve 2016 yılları arasında askerî mahkemelerde 7 bin 400 sivil yargılandı,
- 2014 yılından bu yana en az 97 kişi idam edildi, Eylül 2018’de de 75 kişi müebbete mahkûm edildi,
- 2017 yılında cezaevlerinde 118 ölüm, 559 işkence vak’ası yaşandı,
- Ülkede azınlık gruplara karşı ayrımcılık ve şiddet ortamı teşvik ediliyor,
- Birleşmiş Milletler (BM) Özel Raportörleri’nin ülkeyi ziyaret etmesine resmî makamlarca izin verilmedi,
- Mısır yönetimi, İngiltere Parlamentosu’nun Mursi ve diğer siyasî tutuklularının tedavi ve sağlık durumlarını soruşturulmasını bağımsız bir kuruluş tarafından yapılması talebini reddetti.
Bu dilekçede imzası bulunan biz Mısır asıllı Kanada vatandaşları olarak Avam Kamarasına:
* Mısır’da insan haklarına, sivil hürriyetlere ve hukukun üstünlüğüne verilen desteği ifade etmek,
* Mısırlılar’ın korku ortamından kurtarılarak adil ve güvenilir seçimler yapma hakkını desteklemek,
* Yerel ve uluslar arası sivil toplum kuruluşlarının, özellikle insan hakları kuruluşlarını desteklemek,
* Kanada hükümetine, diğer ülke hükümet ve parlamentolarına Mısır halkının insan haklarını ve hürriyetlerini desteklemek için çağrıda bulunmak,
* Mısır’ı, BM Özel Raportörleri’nin ülkeyi ziyaret etlerine izin verilmesi çağrısında bulunmak,
* Mısır hükümetinin, sıkı yönetimi sonlandırmaya, askerî tedbirleri kaldırmaya, keyfî tutuklanan ve gözaltına alınanların serbest bırakılmalarını teşvik etmenizi,
Saygılarımızla arz ediyoruz.
Ahmed Abdelkader Elpannann”
Avam Kamarası’nda temsilcilerin dilekçeyi desteklemeleri için 27 Eylül 2018’de başlayan imza süreci 25 Ocak 2019’da tamamlandı.
Dilekçenin imza süreci Ontario seçim bölgesinden Parlamento üyesi Gary Anandasangaree tarafından yakından takip edildi. Dilekçeye ulusal ve bölgesel seçim bölgelerinden toplan 765 temsilci imzaladı.
İngiltere’de Azzam ve Kanada’da Elpannann’ın liderliğinde Mısır Müslüman Kardeşler’inin hakları savunulmaya çalışmaktadır.
Aynı zamanda Mısır’da darbe sonrası yaşananlara dikkat çekilerek, halkın demokratik tercihlerine ipotek konulduğu ifade ediliyor.
Konunun uluslar arasılaştırılması, sorunun çözümüne yardımcı olması şüphesizdir. Hal-i hazırdaki yönetimin ve Müslüman Kardeşler’in birbirlerine karşıt mevcut politikaları devam ettikçe Mısır’a istikrar gelmeyeceği kuvvetle muhtemeldir. Dolayısıyla rejimin, toplumsal barışı sağlamayabilme adına, halkın büyük bir kısmının temsil eden Müslüman Kardeşler ile anlaşması elzemdir.
.
Müslüman Kardeşler’e idam cezası
Mısır’da 3 Temmuz 2013 darbesi ile iktidardan uzaklaştırılan Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi ve diğer Müslüman Kardeşler üyelerinin yargılanmalarına, 25 Ocak 2011 devriminin 8. Yıl dönümünde de devam edilmektedir.
Mursi hakkında Kahire Ceza Mahkemesi’nin 21 Nisan 2015’te vermiş olduğu 20 yıllık hapis cezasının ardından 17 Mayıs 2015’te idama mahkûm edilmiştir. Ancak Mısır kanunlarına göre Mahkeme’nin vermiş olduğu idam kararının Mısır Büyük Müftüsü Ali Gomaa tarafından onaylanması gerekmektedir. Gomaa, Mursi ve diğer İhvan üyelerinin idam kararını 16 Haziran 2015’te onaylayarak Mısır’daki İhvan taraftarlarının sert tepkisini çekti. Mahkeme’nin, daha önce vermiş olduğu hapis cezası ise, 5 Aralık 2012’de İttihadiye Başkanlık Sarayı önünde toplanmış bulunan halka karşı, Mursi’nin güç kullandırdığı iddiasıyla ilgiliydi. Ancak son verilen idam kararı devletin gizli bilgi ve belgelerini Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere terör örgütlerine sızdırma suçlamasıdır.
Mısır’da rejimin İhvan üzerindeki baskısı devam ederken, Mahkeme’nin, İhvan’ın lider kadrosuna vermiş olduğu kesinleşmiş ceza sadece tek bir iddia/suçlama dosyasının sonuçlanmasıdır. Özellikle Mursi hakkında henüz neticelenmemiş iddia/suçlama dosyalarının 20 kadar olduğu bilinmektedir. Ancak bu dosyaların içerisinden önemli suçlamalar 16-23 Mayıs 2015’te yapılan Mahkeme’lerde görüşülmüştü. Günümüze kadar yargı süreci devam eden başlıca dosyalar şöyle sıralanmaktadır:
1. Mahkûmların Kaçırılması İddiası/Suçlaması: 25 Ocak 2011 devriminin ilk günlerinde tutuklanıp Wadi Al Natrun ceza evine konulan 34 Müslüman Kardeşler üyesinin serbest bırakılması veya hapishaneden kaçırılması olayında Mursi, 130 İhvan üyesi ile birlikte yargılanacaktır.
2. Casusluk İddiası/Suçlaması: Mursi 35 İhvan üyesi ile birlikte devletin gizli bilgi ve belgelerini Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere, terör örgütlerine sızdırmakla suçlanmaktadır. Yine bazı İhvan üyelerinin terörizme destek verdikleri ve finansman sağladıkları iddialar arasındadır.
3. Katar için Yapılan Casusluk İddiası/Suçlaması: Mursi’nin 10 İhvan üyesi ile birlikte Mısır askerî gizli belgelerini Katar istihbaratına sızdırdıkları hakkındaki suçlamadır.
4. Yargıya Hakaret İddiası/Suçlaması: Mursi, diğer İhvan taraftarı 24 kişi ve liberal siyasetçi Amr Hamzawy’nin de arasında bulunduğu grup 23 Mayıs 2015 günü yargıya hakaret iddiasıyla hâkim karşısına çıktılar. Mahkemeleri hâlen devam etmekte olup, bugün de benzer dâvâlardan ceza veriliyor.
Müslüman Kardeşler’in bugün geldiği noktada uluslar arası arenada tek destekçisi Türk hükümetidir demek yanlış olmayacaktır. Uluslar arası destekten yoksun olan İhvan’ın Mısır’ın mevcut şartları içerisinde kendisini ifade edebilmesi oldukça güçleşmiştir. Bununla birlikte Batının, verilen cezalara sessiz kalması da, Batının demokrasiyi araçsallaştırdığının göstergesidir.
Müslüman Kardeşler Cemiyeti’nin 1928 yılında kurulduğu hatırlanırsa, dünyanın en eski Siyasal İslâmcı teşkilâtıdır denilebilir. İhvan’ın 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında yaşadığı bütün zorluklara ve devlet baskısına rağmen silâha başvurmayacağını açıklaması bir olgunluk göstergesidir.
Son olarak yargılama süreci, verilen hapis ve idam cezalarıyla ilgili Müslüman Kardeşler’in resmî web sitesinden yapılan açıklamada “Mısır halkının darbe rejiminin yoksulluk, yolsuzluk, adaletsizlik baskıları altında ezildiği” ve “darbeci Sisi ile çetesinin bir gün mutlaka üzücü sonla karşılaşacaklarını” belirtilerek tepkilerini göstermişlerdi.
Mısır’ın içerisinde bulunduğu mevcut şartlardan ve Müslüman Kardeşler’e verilen cezalardan anlaşıldığı üzere darbenin ülke sorunlarına çözüm üretmediği ortaya çıkmıştır. Aslında Müslüman Kardeşler’in de sokak gösterileri ve meydanlardaki protestolarla bir yere varamadıkları da ortadadır. Mısır’ın ilk kez seçimle iş başına gelmiş Mursi ve arkadaşlarına verilen hapis ve idam cezaları, Mısır ve Ortadoğu’da demokrasinin gelişmesinin önünde bir engeldir. Bu durumda Müslüman Kardeşler’in demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve hürriyetler çerçevesinde kalarak, mevcut Sisi rejimi hakkında yeni bir strateji geliştirmesi kaçınılmazdır.
.
25 Ocak 2011’ın 8. yıl dönümünde Mısır (1)
Halkın “hürriyet, ekmek, sosyal adalet ve onur” talepleri üzerine gerçekleşen 25 Ocak devrimi, Mısır’ın Arap Baharı/Uyanışı’nın başlangıcı kabul edilmektedir.
Siyasi parti kurmalarına izin verilmeyen birçok toplumsal taraf ilk kez kendi partilerini kurarak, Mısır tarihinin hür, demokratik ve şeffaf ortamda gerçekleştirildiği söylenebilen seçimlerine katılarak siyaset yarışında yerlerini almışlardı.
Mısır’da siyasete katılan İslami kesimin en büyük temsilcilerinin başında hiç şüphesiz Müslüman Kardeşler (İhvan) geldi. Dünyanın ilk kurumsal siyasal İslami yapısı olarak nitelenebilecek Müslüman Kardeşler Teşkilatı resmi anlamda 1928’de kuruldu.
İhvan kurulduğu günden itibaren rejimle çoğu zaman ters düşmüş ve muhalif cephede yer almıştı. 25 Ocak devrimi sonrasında yapılan Parlamento ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Müslüman Kardeşler büyük bir başarı gösterdi. Müslüman Kardeşler’in siyasi kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi seçimlerde birinci olmuştu. İhvan hem Parlamento’da çoğunluğu elde etti. Hem de kendi adayı Muhammed Mursi Cumhurbaşkanı seçilmişti.
Ancak işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, yoksunluk, etnik, ideolojik, dini/mezhepsel olmak üzere sosyo-ekonomik sorunların çözülememesi iktidardaki Hürriyet ve Adalet Partisi’ni zor durumda bırakmıştır. Bununla birlikte 30 yıllık Mübarek diktatörlüğünden sonra, seçimle işbaşına gelmiş 1 yıllık Müslüman Kardeşler yönetimindeki hükümetten bir “sihirli değnekle” her sorunun bir anda çözümünü beklemek elbette rasyonel bir davranış olmayacaktır. Diğer taraftan 1928’de kurulan Müslüman Kardeşler’in tarihinde ilk kez iktidara gelmesi ile Hürriyet ve Adalet Partisi hükümetinde bir takım kararların hızlı alınıp uygulanmasına neden olmuştur. Daily News Egypt ve Egypt Independent gibi gazetelerin öne sürdükleri toplumsal dengelerin gözetilmeden eyaletlere İslamcı valilerin atanması, siyasal ve toplumsal unsurların görüşlerine danışılmadan bir günde (19 saatte) hazırlanıp Parlamento’dan geçirilen Yeni Anayasa vb. nedenlerle ülkede İhvan ve Mursi karşıtı oluşan dalgayla halk tekrar sokak ve meydanları doldurdu.
Mısır’da yükselen İhvan ve Mursi karşıtlığı ülkede 3 Temmuz 2013 asker-sivil destekli darbesine yol açtı. Dönemin Genel Kurmay Başkanı ve Savunma Bakanı Abdel Fattah Al Sisi’nin mimarlığında sol, seküler ve liberal kesimler tarafından gerçekleştirilen darbe sonucunda Mursi iktidardan uzaklaştırılmış ve Müslüman Kardeşler ile Hürriyet ve Adalet Partisi 23 Eylül 2013’te yasaklanmıştır. Mursi ve diğer İhvan üyeleri tutuklanarak, yargılama süreci başlatıldı.
Darbe sonrasında yaşanan süreçte Aralık 2014’te darbecileri ileri sürdüğü Yeni Anayasa tartışmalı referandumla kabul edildi. Ardından Mayıs 2014 seçimleri ile Sisi Cumhurbaşkanı seçildi. Daha sonra da Kasım-Aralık 2015’te Parlamento seçimleri yapıldı. Görev süresi dolan Parlamento’nun seçimleri Mart-Nisan 2018’de yinelendi.
Ancak tüm yapılan Anayasa çalışmaları, tüm seçimlere rağmen Mısır içerisinde bulunduğu kaotik ortamdan kurtulamadı. Ülkede hâlen siyasi, ideolojik, sosyal, dini ve mezhepsel ayrımcılık kendisini “iktidar taraftarları ve karşıtları” olmak üzere, en derin şekliyle göstermektedir. Demokrasi, özgürlükler, hukukun üstünlüğü, insan hakları gibi temel değerler özellikle Müslüman Kardeşler ve destekçileri için askıya alındı. Buna ek olarak siyasi istikrarsızlık beraberinde gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik, yoksulluk, yolsuzluk, yoksunluk, kayıt dışılık vb. ekonomik sorunları da getirmektedir.
En önemlisi de Mursi ve Müslüman Kardeşler’in hukuk kurallarına uygun olmayan yargılama süreci, Mısır ve dünya kamuoyundan tepki görmektedir.
.
Katar’ın OPEC’ten ayrılması: Katar’sız OPEC, OPEC’siz Katar
Katar’a karşı, Suudi Arabistan’ın öncülüğünde bölge ülkelerinin Haziran 2017’de uyguladıkları abluka ve devamında yaşanan gelişmeler hatırlardadır. Katar’ın OPEC’ten ayrılacağını duyurması, Haziran 2017’deki gelişmelerin devamı şeklinde yorumlayanlar mevcut.
Ancak Katar’ın bu kararı almasında, Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) üretimine ve ihracatına ağırlık vereceği düşüncesi etkili olsa da, Temim bin Hamad Es-Sani liderliğindeki ülkenin bölge ve uluslar arası sistemde daha bağımsız politika yapmak niyetinde olduğu ihtimal dahilindedir. Diğer taraftan geçtiğimiz yıl petrole ilgisinin azalması ile Katar’ın LNG üretimini iki katına çıkartarak, çevreye daha duyarlı yakıta ağırlık vermesi, LNG sektöründe ilk sıralarda olmak ve sektörü ağırlıklı bir şekilde kendisinin yönlendirmek arzusu vb. sebepler Es-Sani yönetiminin OPEC’ten ayrılmasında etkili olduğu söylenebilir.
Son 18 yılda Katar’ın petrol ihracatı günlük 865 bin varili geçmedi. 2018 yılı Ekim ayında günlük ortalama 609 bin varil oldu. OPEC üyesi diğer ülkelerden Suudi Arabistan’ın 11 milyon varil, Irak 4.5 milyon varil, İran 3.8 milyon varil ve Birleşik Arap Emirlikleri 3.3 milyon varil günlük ihracatları ile Katar ihracatı karşılaştırıldığında farklılık açık bir şekilde ortaya çıkmakta. Dolayısıyla Doha’nın OPEC’ten ayrılma kararı gayet pragmatiktir.
Suudi Arabistan’ın OPEC ülkeleri arasında toplam üretimin yüzde 33’ünü gerçekleştirmesi, genellikle OPEC’in karar alma süreçlerinde Suudi Arabistan’ın üstünlük kazanmasına yol açıyor. Suudiler’in OPEC’teki üstünlüğünün etkisi, OPEC dışı petrol üreticisi Rusya ile “2016 OPEC +” anlaşmasında oldukça belirgindi. Bu anlaşma ile petrol üretiminin küresel fiyatları normalize etmeye ayarlandı.
Moskova ile Riyad arasındaki bu ikili karar, OPEC içinde yaklaşık 3 yıllık bir politikaya dönüştü. Rusya Devlet Başkanı Viladimir Putin ile Suudi Veliaht Prensi Muhammed bin Selman arasında 5 Aralık 2018’de yapılan bir toplantı ile “2016 OPEC +” anlaşmasının 2019’u da kapsamasında karar alındı.
Diğer taraftan Katar’ın OPEC’ten ayrılmasında, OPEC dışı petrol üreticisi ülkelerde ayrı bir husustur. OPEC üyesi olmayan petrol üreticisi Rusya, ABD, Kanada ve Meksika gibi ülkelerin, petrol üretimleri OPEC’le aynı oranda. Elbette bu dört ülkenin, OPEC’in küresel petrol piyasaları üzerindeki etkisini sınırlandırması da, Katar’ın OPEC’ten geri çekilmesini teşvik etmiştir.
Bütün bu gelişmelere ek olarak eski Katar Petrol CEO’su Saad Al-Kaabi’nin Enerji Bakanlığı’na getirilmesi, Doha’nın tabiî kaynaklar hakkındaki politikasında yeni fikirler geliştirdiğine işaret etmektedir. Al-Kaabi’nin tecrübesi, ülkesini dünyanın en büyük LNG üreticisine dönüştürmek için yeterliği olduğu uluslar arası kulislerde dile getiriliyor.
Katar hal-i hazırda yıllık yaklaşık 77 milyon (m³/yıl) ton gaz oranına sahip ve 2024 yılına kadar yüzde 43’lük artışla 110 milyon (m³/yıl) ton gaz hedefine ulaşmayı planlıyor. LNG alanında gelişme kaydeden Avustralya, Malezya ve ABD de, Katar’a rakip olma durumunda.
Katar’ın OPEC’ten ayrılması hakkında diğer üye ülkelerden ve OPEC’ten henüz resmî düzeyde bir açıklama yapılmış değil. Ancak bu ayrılmanın ve OPEC dışı petrol üreticisi ülkelerin OPEC’le aynı oranda petrol üretmeleri ise, OPEC’in önemini kaybetme ihtimalini doğurması muhtemeldir. Bölgesel rakibi Katar’ın OPEC’ten ayrılması, Suudi Arabistan’ın OPEC üzerinden Rusya’nın dışında da başka ülkelerle anlaşmalar yapabilmesinin önü daha da açılmış oldu. OPEC’in 2018 yılı ikinci toplantısı Viyana’da 7 Aralıkta “Daha İyi Bir Gelecek İçin İşbirliği” sloganıyla toplandı. Ancak toplantıdan önce 2 Aralıkta Katar’ın geri çekilmesini ilân etmesi ise, OPEC’in toplantı sloganıyla ikileme düştüğünü de gösterdi.
Katar’ın LNG’nin küresel sektör politikasını en azından orta vadede, Dünyanın en iyi üreticisi ünvanını elinde bulundurmak amacı, Doha yönetiminin herhangi bir bölgesel örgütlenmeden bağımsız bir şekilde bunu yapma isteğine işaret ediyor. Ancak ilerleyen dönemde enerji piyasasında Katar’ın OPEC’siz, OPEC’in Katar’sız neler yapabileceğini gözlemleyeceğiz.
.
Suudi Arabistan’ın “Kızıldeniz Birliği” girişimi
Uluslar arası haber kaynaklarına göre Suudi Arabistan’ın başını çektiği iddia edilen bu yeni bölgesel birliğinin adı “Kızıldeniz Birliği.”
Suudi Arabistan’da Veliaht Prens Muhammed bin Selman’ın göreve gelmesiyle birlikte, Suudi dış politikasında hareketlilikler gözlemlendi. Bunlardan en önemlisi Kasım 2015’te ilân edilen Müslüman ülkelerden meydana getirilen “İslâm Ordusu” girişimiydi. İkincisi de zaman zaman gündeme gelen “Arap NATO”su düşüncesi, üçüncüsüne de “Kızıldeniz Birliği” denilebilir.
Suudi Haber Ajansı SNA (Saudi News Agency)’nın 12 Aralık 2018 tarihli haberine göre Kızıldeniz Birliği kuruldu. Birliğin hedefleri arasında bölgesel ekonomi, ticaret ve uluslar arası güvenlik yer alıyor. Birlik özellikle Afrika Boynuzu ve Aden Körfezi arasındaki siyasî ilişkileri de güçlendirmeyi amaçlamakta.
Kızıldeniz Birliği’ne Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün, Yemen, Sudan, Cibuti ve Somali üye ülkeler arasında yer alıyor. Birleşik Arap Emirlikleri ise, birliğe üye olmamakla birlikte Yemen’deki çatışmalarda, Suudi Arabistan’la yapmış olduğu ittifaktan dolayı Kızıldeniz Birliği’ni yakından takip ediyor. Diğer taraftan Etiyopya ve ayrılıkçı olarak nitelendirilen Somaliland’in Birleşik Arap Emirlikleri ile ilişkileri iyi durumda. Ancak Birleşik Arap Emirlikleri’nin Birliğe üye olmayıp, gelişmeleri dışarıdan takip etmesi, Birleşik Arap Emirlikleri hakkında dışlanmış izlenimi veriyor.
Birliğin kuruluş çalışmalarında üye ülkelerin dışişleri ve dışişleri bakan yardımcıları bulundular. Üye devletlerin liderlerinin resmî kuruluşu ilân etmeleri için bir araya gelmeleri bekleniyor.
Eritre ile Etiyopya arasında geçtiğimiz Eylül ayında imzalanan barış anlaşması ve Eritre’nin petrol tankerlerinin önemli geçiş noktası olan Mendeb Boğazı’nda yer alması; her iki ülkenin ileride Birliğe katılmasını önemli kılıyor. Ayrıca Avrupa ve ABD’ye Süveyş Kanalı üzerinden giden kargo gemilerinin güvenliğinin sağlanması için, Kızıldeniz Birliği’ne ihtiyaç olduğu ileri sürülüyor.
İsrail’in ise, Kızıldeniz Birliği’ne üye olup olmayacağı hakkında resmî makamlar tarafından verilen net bir bilgi mevcut değildir.
Suudi Arabistan’ın Kızıldeniz Birliği’ni kurmasının sebepleri şu şekilde sıralanabilir:
* Mısır’a ait olan Kızıldeniz’deki Tiran ve Sanafir adalarının 2014-2015’te Suudi Arabistan’a devredilmesi,
* Kasım 2015’te İslâm Ordusu’nun kurulması,
* Arap NATO’su düşüncesi
* Haziran 2017’de Katar’a uygulanan ambargo,
* Katar Dışişleri Enerji Bakanı Saad Al-Kaabi’nin “ülkesinin OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü - Organization of the Petroleum Exporting Countries) üyeliğinden çekildiğini” açıklaması,
* Suudiler’in Birleşik Arap Emirlikleri ile Yemen’deki iç karışıklıklara müdahaleleri,
* Suudiler’in Basra Körfezi ülkeleri ile ilişkilerini Körfez İşbirliği Konseyi üzerinden kurarken,
* Kızıldeniz’e sahili olan ülkelerle de Kızıldeniz Birliği üzerinden ilişkilerini güçlendirme yoluna gitmek istemesi ihtimali,
* Kızıldeniz ve Mendeb Boğazı üzerinden günlük 3.2 milyon varil petrolün Avrupa, ABD ve Asya ülkelerine daha güvenli bir şekilde taşınması,
* Son yıllarda Afrikalı korsanlar ve Yemen’de konuşlu Husiler tarafından yağmalanan petrol tankerlerinin veya ticaret gemilerinin güvenliğini sağlamak (ki hal-i hazırda NATO bu görevi gerçekleştiriyor),
* Suudi Arabistan’ın daha önce açıkladığı Kızıldeniz’de 500 milyar ($) dolarlık iş alanı ve lüks turizm merkezleri kurmak projesi,
* Suudi Arabistan’ın ilerleyen dönemde Kızıldeniz Birliği üzerinden Afrika ülkelerine siyasî, ekonomik ve sosyal açılımlar sağlamak ihtimali,
Suudi Arabistan için Kızıldeniz Birliği’ne giden yolun adımları olduğu kuvvetle muhtemeldir. Birliğin teknik görüşmelerinin belirlenecek yakında bir tarihte Kahire’de yapılması planlanmakta.
Suudi Arabistan’ın liderliğindeki Kızıldeniz Birliği, Ortadoğu’da Türkiye, İran ve Katar’a karşı yeni bir mücadele alanı olması kuvvetle muhtemeldir.
İlerleyen günlerde Birlik kurumsallaştıkça, alacağı pozisyonda netleşecektir.
.
Seçimler Bahreyn’e çözüm getirir mi? -1
Seçimlere Gidilmesi
Basra Körfezi’nin küçük ülkesi Bahreyn’de Parlamento ve Yerel Seçimler 24 Kasım ile 1 Aralık 2018 tarihlerinde iki aşamalı olarak gerçekleştirildi.
Bahreyn’in başşehri Manama’da resmî haber ajansı “Bahrain News Agency”den 13 Eylül 2018’de, Kral Hamad bin İsa El-Halife adına yapılan basın açıklamasında 24 Kasım 2018 günü ülkesinin seçimlere gideceğini açıklaması siyasî kulisleri hareketlendirmişti.
Bahreyn’de seçimlere gidileceğini ve seçim atmosferini Yeni Asya Gazetesi’ndeki 24 Eylül 2018 tarihli “Bahreyn’de Mevcut Siyasî Durum ve Yaklaşan Seçimler-1” ve 27 Eylül 2018’deki “Yaklaşan 24 Kasım Seçimleri-2” başlıklı köşe yazılarımda sizlerle paylaşmıştım.
Seçmenler
Bahreyn Merkezi Enformasyon Kurumu verilerine göre 1 milyon 423 bin 726 olan nüfusun, yüzde 48.9’u Bahreyn vatandaşıdır. Bahreyn vatandaşı olmayanlar ise 759 bin 19 kişidir. Bu kişiler yurtdışından işçi olarak çalışmaya gelen yerleşiklerdir. Ülkede 365 bin 467 oy verebilir nüfusun, 285 bin 911’i sandık başına gitti. Bahreyn Krallığı Seçim İşleri Kurumu, seçimlere katılımın yüzde 67 şeklinde gerçekleştiğini resmen duyurdu. Ancak muhalefetin, seçimlere katılımın yüzde 30’u geçmediğini iddia etmesi ise, Bahreyn’de daha önceki gölge düşen seçimleri hatırlatıyor.
Muhalefetin Talepleri
Ülke nüfusunun yüzde 70’ini Caferi Şiîleri oluşturmakta. Buna karşılık Kraliyet yönetimi Sünnîlerin elindedir. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da 2011 yılında başlayan Arap Baharı/Uyanışı halk hareketleri Bahreyn’de de etkisini hissettirmişti. Ülke Şiîler’in hak arama mücadelesine sahne olmuş ve bu anlamda muhalefetin faaliyetleri devam etmektedir. Dolayısıyla seçimler muhalefet için önem arz etmekte. Muhalif unsurların internet üzerinden yayın yapan Bahrain Mirror gazetesinin seçimlerin 1. Aşaması olan 24 Kasım 2018 tarihli sayısında “Her Bahreynli’ye Seçimlerin Arefesinde Bir Mesaj” başlığıyla seçmenlerin dikkat etmesi hususları belirtildi. Seçmenlerin oy kullanırken dikkat etmeleri gereken olumsuzluklar yolsuzluklar, gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik, mezhepsel ayrımcılık, sosyal dışlanmışlık, Şiîlerin işlerinden çıkartılmaları, yoksulluk, insan haklarının çiğnenmesi, hukukun üstünlüğünün yok sayılması, demokrasinin engellenmesine ve eşitlik-hürriyet-adalet talepleri kaydedilmiştir.
Bununla birlikte muhaliflerin önündeki en büyük engel elbette siyasî parti kurmalarına izin verilmemesidir. Böylece muhalif kesim meşrû zeminin dışına çekilmeye çalışılmaktadır. Muhalefet de bütün baskılara rağmen mücadelesini dünya kamuoyuna duyurmaya çalışarak devam ediyor. Siyasî parti kurmanın yasak olduğu Bahreyn’de vakıf, topluluk ve bağımsız adaylardan meydana gelen listeler düzenlenerek seçimlere katılım gerçekleşiyor.
Seçim Gözlemcileri
Elbette bir seçimin şeffaf, adil ve hür bir ortamda yapılması olmazsa olmazdır. Bunun için seçim gözlemcilerinin önemi ön plana çıkıyor.
Seçimlere toplamda 5 sivil toplum kuruluşu gözlemci olarak kabul edildi. Bunlar Bahreyn Şeffaflık Birliği (Bahrain Transparency Association –BTA), Bahreyn Hukukçular Topluluğu (Bahraini Jurists Society-BJS), Bahreyn Halkla İlişkiler Birliği (Bahrain Public Relations Association-BPRA), Bahreyn İnsan Hakları İzleme Topluluğu (Bahrain Human Rights Watch Society-BHRWS) ve Ulusal İnsan Hakları Kurumu (National Institution for Human Rights-NIHR) şeklinde sıralanıyor. Bunların dışında 231 kişi ferdî gözlemcilik yaptı. Ancak muhalefet üzerinde, Arap Baharı ile artan baskıların devam ettiği, seçim gözlemciliğine kabul edilen kuruluş ve kişilerin yönetim tarafından hangi kriterlere göre belirlendiği düşünüldüğünde, seçimlerin rasyonel gözlemcilik için uygun olmadığı kanaatine varılabilir.
.
Seçimler Bahreyn’e çözüm getirir mi? -2
Bahreyn’de Parlamento Seçimleri’nde 293 aday yarışırken, diğer taraftan Yerel Seçimler içinde 139 aday rekabet ettiler. Seçmenlerde, 40 sandalyeli Parlamento ile 30 yerleşim yerinin belediye başkanını seçmek üzere sandık başına gittiler.
Parlamento seçimlerinde Bahreyn Parlamentosu’na Adel Abdurrahman Muhammed Ahmed El Asoomi, Sawsan Muhammed Abdurrahim Kamal (Kadın), Memduh Abbas Ahmed El Salah, Ammar Ahmed Ulum El Budayi, Ahmed Salah Selman El Sellum, Masuma Hasan Abdulhasin Abdürrahim (Kadın), Zeynep Abdülemir Halil İbrahim (Kadın), Fadıl Abbas Ali İsa El Sawad, Ammar Hasin İbrahim Abbas, Ali Muhammed İsa Abdullah İshaki, Hamad Ahmed Muhammed Saalih El Kavhaci, İbrahim Halid İbrahim, Muhammed İsa Ahmed Abdullah Abbasi, İsa Abdülcabbar Mahmud El Kavhaci, Halid Salih Ahmed Buadaq, Hişam Ahmed Yusuf Ahmed El Aşiri, Ammar Sami Ali Hasan Kamir, Yusuf Ahmed Hasan Muhammed El Duvadi, Keltum Abdülkerim Casim Muhammed Dayim El Hayiki (Kadın), Fatime Abbas Kasım Muhammed (Kasım), Abdullah İbrahim Mübarek Halil Ed Dosari, Gazi Faysal Hasan Hüseyin El Rahme, Esseyid Felah Haşim Felah Abdullah, Abdülnebi Selman Ahmed Nasır, Ahmed Yusuf Ahmed El Demistani, Abdullah Halife Cuma Abdülkerim Ed Duvadi, Yusuf Zeynel Abidin Muhammed Zeynel, Basim Selman Muhammed Selman Errahme El Meliki, Muhammed Halife Abdullah Hüseyin Buhamud, Mahmud Meki Selman İbrahim El Buhrani, Ahmed Muhammed Ahmed Saadıl Amir, İsa Ali Cemal El Kadi, Ahmed Yusuf Abdülkadir Muhammed El Ensari, Ali Ahmed Ali Zayid, Fevziye Abdullah Yusuf Zeynel (Kadın), Abdürrezzak Abdullah Ali Hattab, Ali Macid Ali Hasan El Medi El Naimi, Muhammed İbrahim Ali Mehennel Sisi El Buatin, Bedir Suud Ceber Abdullah Ad Dosori, İsa Yusuf Abdullah Ahmed Ed Dosari seçildilerdi.
Belediyelere Seçilenler
Yerel Seçimlerde de Belediye Başkanlıklarına Vahid Muhammed Ahmed El Bedid El Mudai, Hasan Faruk Hasan Ahmed El Dovi, Basim Abdullah Ali Mecdini, Gazi Abdülaziz Yusuf Cafer El Meriyati, Salih Casim Sultan Casim Buhaza, Fadıl Abbas Hasan Ahmed El Ud, Ahmed Muhammed Abdüllatif Ahmed El Mukhavi, Abdülaziz Semur Halife Heza El Kabi, Esseyid Şebir İbrahim Fahar El Vedai, Bedriye İbrahim Abdullah Muhammed Abdülhüseyin (Kadın), Muhammed Sa’a Salih Münir Al Dosori, Faysal Muhammed Ali Abbas Şebib, Ahmed Muhammed Abdullah El Kavhaci, Hüseyin Muhammed Kazım Hüseyin El Âli, Ziyne Casim Ali Casim (Kadın), Yasin Zeynel Abidin Muhammed Zeynel Abdullah, Abdullah Mübarek Bilal Mübarek, Muhammed Yusuf Muhammed Raşid El Zaan, Ahmed Ali Raşid El Müdai, Zeynep Mahmud Ali Abdülhüseyin El Derazi (Kadın), İman Hamad Hasan Abdullah (Kadın), Malallah Şahin Malallah Abdullah, Abdullah İbrahim Abdüllatif İbrahim, Ömer Abdurrahman Muhammed Abdurrahman, Abdüllatif Muhammed Selam Muhammed, Halid Abdullah Raşid Abdürrahim Cidahi, Abdullah Ahmed İbrahim Buşit, Bedir Salih Abdülaziz El Duraybin Et Temimi seçildiler.
Kadınlar, Muhalefet ve Sonuç
Sonuçlara göre Parlamento’ya 6 kadın temsilci seçilirken, Belediyelere de 4 kadın aday başkan seçildi. Bahreyn Kralı’nın eşi ve Yüksek Kadın Konseyi Başkanı Prenses Sabeeka Bint İbrahim El Khalifa ise, “son seçimlerde kadınların siyasette daha fazla temsil edildiğini” belirterek ülkesinde demokrasinin geliştiğine işaret etmeye çalışıyor.
Ülkede ilk defa yapılan 2002 seçimlerinde 31 kadın aday seçimlere katılmasına rağmen hiçbiri Parlamento’ya girme imkanı bulamadı. 2006 Seçimlerinde de kadın adaylardan sadece 1 kişi, Lateefa El Gaood seçimleri kazanmıştı. 2010 Seçimlerinde ise, yine Lateefa El Gaood, Parlamento’daki sandalyesini korumayı başardı. 2014 Seçimlerinde kadınların Parlamento’daki sayısı artarak 3’e yükseldi. Gerçekleşen son seçimlerde bu sayı 6’ya çıktı. Kadın temsili yıldan yıla az da olsa artmaktadır. Kadınlar yavaş yavaş “Cam Tavan Sendromu”nunu kırma yolunda ilerliyorlar. Ancak seçilen kadınların yönetim taraftarı olması da ayrı bir sorun.
Muhaliflerin seçimlere girmesine izin verilmeyen Bahreyn’de, kadınların Mecliste temsili için birçok ülkede uygulanan kota sistemi bulunmamaktadır. Elbette bu durum kadın-erkek eşitliği açısından sorunlu bir görünüm arz ediyor.
Muhalefet ise 2011’den bu yana, Suudiler’in desteğini alan Bahreyn yönetiminin, Şiilere ve muhaliflere baskı uyguladığı bir ortamda seçim sath-ı mahalline girilmesini “saçmalık” sloganıyla boykot ettiklerini kamuoyuna duyurmuştu.
Bahreyn’in başlıca muhalif akımı Al-Wifaq Hareketi lideri Şeyh Ali Salman ve aynı hareketten Şeyh Hasan Sultan’ın seçimlerden önce tutuklanmaları tepkiyle karşılanmıştı. Bununla birlikte her ikisinin de aynı anda tutuklanması, seçim sürecinde hak talebinde bulunanları lidersiz bırakma şeklinde değerlendirilmektedir.
Bahreyn’de demokrasi, özgürlükler, insan hakları ve hukukun üstünlüğü için ülke şartlarında kadınlar adına küçük adımlar atılsa da, Sünni Kraliyet yönetiminin de, çoğunluğu oluşturan Şii muhaliflerin taleplerini dikkate almadığı görülmektedir.
Bahreyn’de 2011 Arap Baharı halk hareketlerinden günümüze kadar geçen sürede taraflar açısından pek bir değişlik olmadığı anlaşılıyor.
.
Suudi Arabistan’ın Hür Prensler’ini hatırlamak - 1
Öldürülme olayını Suudi yetkililer başta kabul etmeseler de sonradan kabullendiler.
Hatta Suudi Dışişleri Bakanı Adil El-Cübeyr’in 23 Ekim 2018 günü Endonezya’daki basın toplantısında “bir daha asla böyle bir şey yaşanmayacak” sözleri itiraf şeklinde değerlendiriliyor.
Suudi yönetiminin cinayet sonrasındaki ilgili süreçte yaptığı açıklamalar, Kraliyeti hem dış politikada hem de içerde zor duruma sokmuş görünüyor. Trump’ın ilk açıklamasında yaşananların kabul edilemez olduğunu açıklaması, müttefiki Suudi Arabistan tarafından hoş karşılanmadı. Ancak Başkonsolosluktaki aramadan sonra Trump’ın, Ortadoğu’da Suudi Arabistan’ın İran’a karşı bir denge unsuru teşkil ettiğini belirtmesi iki ülke arasındaki tansiyonu biraz düşürdü.
Buna ek olarak Trump’ın Suudi’lerle mevcut 110 milyar Dolarlık ticaret hacminin ABD’de 600 bin kişilik istihdam sağladığını ve bunun tehlikeye atılmasının uygun olmadığını ifade etmesi ise, Rousseau’nun “devletler arasındaki ilişkiler menfaate dayalıdır” sözlerini hatırlara getiriyor.
Kaşıkçı olayının Suudi Arabistan’daki muhalifleri hareketlendirmesi ihtimal dahilindedir. Geçmişte Körfez Savaşı, 11 Eylül 2001 sonrasında ABD’nin Irak ve Afganistan müdahalelerinin desteklenmesi, 2011’de başlayan Arap Baharı sürecindeki halk hareketlilikleri vb. bölgesel olaylar karşısında liberal, İslâmcı, Şiî ve siyasî muhalifler tepkisi ile karşılaşılmıştı. Muhalifler insan hakları ve uluslar arası denetim konusundaki taleplerini gündeme taşımışlardı.
Kral Selman Haziran 2017’de Veliahtlığı, Prens Muhammed bin Nayif’ten alıp, oğlu Muhammed bin Salman’a verdi. Böylece ülkede reformlara başlandı. Yeni Veliahtın ilk işi ülkesi için “2030 Vizyonu” hazırlatmak oldu. Vizyon’da özellikle ekonomide petrole bağımlılığın azaltılması ve yerine yeni oluşturulacak yatırım alanlarına yabancı sermayedarların getirilmeye çalışılması dikkat çekiyor. Veliaht bin Salman gün geçtikçe iktidarını güçlendirerek Batı ve dünya kamuoyunda adından çokça söz ettiren bir isim oldu.
Veliaht bin Selman’ın talimatı ile Kasım 2017’de, yolsuzluk suçlamalarıyla aralarında Alwaleed bin Talal’ın yer aldığı milyarder Prenslerin tutuklanarak, Riyad’daki Ritz-Carlton Otel’de bulundurulmaları da daha sonra “yanlış anlaşılma” olarak duyurulmuştu. Tıpkı Kaşıkçı olayının başlangıcındaki açıklamaları gibi.
Veliaht Prens’in göreve gelir gelmez ordu, bürokrasi ve devlet kademelerinde değişikliklere gitmesi de Kraliyet ailesi içindeki rakiplerinin dikkatini çekmişti.
Bin Salman’ın “bütün dinlere açık ılımlı bir İslâm ülkesi olacağız” ifadesinden sonra, 28 Mart 2018’de kendisine atfedilen “müttefiklerimiz istedi diye Komünizmi durdurmak için Vahhabiliği yaydık” şeklindeki açıklamaları Batı tarafından olumlu karşılandığı kuvvetle muhtemeldir. Bu açıklamalarla Suudiler’in dönem dönem birbirine tam tersi politikalar içerisine girdiği anlaşılmakta. Bu ifadeler, bir takım rejim muhaliflerince kullanılacak enstrüman haline geldi demek yanlış olmayacaktır.
Kaşıkçı cinayeti de Suudi Arabistan’daki Bin Salman muhaliflerinin elini güçlendirecek niteliktedir. Çünkü olayla ilgili, Bin Salman’ın süreci iyi yönetemediği herkesçe dile getiriliyor. Konu hakkında çeşitli Suudi yetkililerin görevden alınmasının, Bin Salman’a yönelik şimşeklerin azalmasına yardımcı olacak gibi görünmüyor.
Kaşıkçı cinayeti, Suudi Kraliyet ailesini sarsacak özelliktedir. Bununla birlikte büyük ihtimalle siyaset veya rejim değişikliğine yol açmayacağı tahmin ediliyor. Diğer taraftan Suudi Arabistan tarihi incelendiğinde 1964 yılındaki siyasî krizde Kral değişikliğine bile gidildiği biliniyor.
.
Suudi Arabistan’ın Hür Prensler’ini hatırlamak - 2
İki kardeş arasındaki mücadelede Faysal, büyük kardeşi Suud’u karşı güç kazanmış ve ulema / âlimlerin de onayıyla 1964’te tahta çıktı. Mevcut Kral Suud’un kardeşi lehine tahttan feragat etmesi ise, Suudi tarihinde bir ilk oldu.
İki kardeş arasındaki iktidar mücadelesi, Kraliyet ailesini ikiye ayırmıştı. İlerleyen dönemlerde Suud’un destekçi sayısı azalsa da, iki blok arasındaki görüş ayrılığı çok derinleşmişti. Ulemanın 1964 kararına rağmen, Faysal karşıtlığı da devam etmekteydi. Kral Faysal’ın kardeşlerinden Prens Musaid bin Abdulaziz’in oğullarından Prens Faysal, 25 Mart 1975 tarihinde aynı ismi taşıyan Prens, amcası Kral Faysal’ı başşehir Riyad’daki sarayda öldürmüştü. Konuyla ilgili Alexei Vassiliev’in Saqi Books Yayınlarından çıkan ‘The History of Saudi Arabia’ kitabı okunmaya değer nitelikte.
Suud-Faysal mücadelesinin yaşandığı o dönemde, Kraliyet ailesi içinde bir bölünme daha gerçekleşti. Bu üçüncü grup “Özgür Prensler (Umerâ El-Ahrar veya Liberal Prensler)” adıyla ortaya çıktı. Özgür Prensler’in talepleri Suudi Arabistan’ın modernize edilmesi, Batılı demokratik adımların atılması, köleliğin kaldırılması (0 dönemde serbestti) vb. şekilde sıralandı. Özgür Prensler’in liderliğini ise, Suud ve Faysal’ın kardeşlerinden Prens Talal bin Abdülaziz’di.
Buna ek olarak ülkenin kurucu Kralı Abdülaziz’in oğullarından Prens Fevvaz, Prens Nevvaf, Prens Bedr ve Prens Abdülmuhsin de Hür Prensler’e destek veriyorlardı. Hür Prensler’den Talal bin Abdülaziz’in oğlu Prens Velid ilerleyen yıllarda ekonomik ve siyasi olarak çok güçlenen isimlerdendir. Prens Velid 2017’deki yolsuzluk suçlamaları sebebiyle, şimdiki Veliat Prens bin Salman’ın Ritz-Carlton Otel’deki misafirlerinden olmuştu.
Riyad böylece Suud-Faysal-Hür Prensler arasındaki mücadeleye sahne oluyordu. Ancak Hür Prensler’in diğer iki gruptan farkı, Suudi Arabistan’la bölge liderliği konusunda rekabet halindeki Mısır’ın karizmatik lideri Cemal Abdül Nasır tarafından desteklenmesiydi. Hür Prenser, Nasır için bir fırsatken, Riyad yönetimi için ise “iç işleri müdahale” şekliden algılanmaktaydı.
Riyad, Hür Prensler’in vatandaşlıklarını iptal etti. Aynı zamanda Veliaht Prens Faysal tarafından da sınır dışı edilmeleriyle Lübnan’a yerleştiler. Lübnan’dan sonra Kahire’ye yerleşerek, Suud Kraliyet ailesine muhalif politaka yürüttüler. Hatta 1962’de Mısır’ın Yemen’e müdahalesinde Nasır’ın yanında yer aldılar. Mısır, Sosyalist Güney Yemen’i desteklerken, Suudiler ise kuzeydeki aşiretlerden meydana gelen Kuzey Yemen’in tarafındaydılar. Suudiler’in iç ve bölgesel karışıklarla ilgili tutumlarını daha iyi anlayabilmek için Viking Publisher’dan yayınlanan Robert Lacey’in Inside Kingdom – Kings, Clerics, Modernists, Terrorists, and the Struggle for Saudi Arabia kitabı başvurulacak kaynaklardan.
Suudi Arabistan’da 1964’te Suud’un yerine Faysal’ın Kral olmasıyla gerçekleşen yönetim değişikliği, Hür Prens’lere Riyad’la uzlaşma yolunu açtı. Kral Faysal kardeşleri Hür Prensler’e af çıkarttı ve hepsinin vatandaşlıklarını iade etti. Kral Faysal’ın iktidarında, Hür Prensler’in bütün taleplerini hemen hemen hepsi yerine getirilmişti. Ancak devlet temellerinden yıkılıp yerine yeni bir devlet yapısı bina etmediler.
Bugünkü Veliaht Prens’in, ülkeyi dışa açması, kadınlara verilen haklar, İsrail’e verilen destek, Katar’a karşı uygulanan ekonomik abluka, Vehhabilik’ten ılımlı İslâma döneceğiz ifadelerinin tamamı toplumu ve ülkeyi yukarıdan aşağıya doğru dönüştürme girişimidir. Diğer taraftan 2017’deki yolsuzluk operasyonuyla birçok Kraliyet mensubunun göz altına alınarak siyasî ve ekonomik itibarlarının zedelenmesi, Mart 2015’te Yemen’e başlattığı askerî harekât, Lübnan Başbakanı Saad Hariri’nin 4 Kasım 2017’de Suudi Arabistan ziyareti esnasında Lübnan’da can güvenliğim yok açıklamasıyla görevinden istifa etmesi ve Lübnan Cumhurbaşkanı Mişel Avn’ın “Hariri’nin istifasını tehdit altında verdiğini düşünüyorum” açıklaması, Suudi tarafının talebi üzerine Mısır’ın Kızıldeniz’deki Tiran ve Sanafir adalarını Suudi Arabistan devretmesi, Suudi-Kuveyt sınırındaki “Tarafsız Bölge”nin Suudi makamlarınca Kuveyt’ten talep edildiği iddiaları ile son yaşanan Kaşıkçı cinayeti, Veliaht Prens Bin Salman’ı ülke içinde ve dışında zor duruma sokacağa benzemektedir. Hatta Veliaht Prens değişikliğine gidilebileceği de iddialar arasındadır. Bütün bu yaşananların Riyad’da yeni bir Hür Prensler kliğine yol açmada birer adım olduğu ihtimal dahilindedir.
.
Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi seçimleri
2014 yılında Bağdat hükümetinin Bölgesel Yönetimin bütçesinde kesintiye gitmesi, iki aktör arasında yaşanan en ciddî sorunlardan biriydi. Bütçe kesintisinin ardından Bölgesel Yönetimin lideri Mesut Barzani’nin 25 Eylül 2017’de “bağımsızlık referandumu” düzenlemesi ise, hem Bağdat hükümetinin hem de bölge ülkelerinin tepkisine sebep oldu.
Yapılan oylamada Kürt seçmenlerin yüzde 93’ü Irak’tan ayrılmayı onaylamıştı. Bağdat’ın referandumu yasadışı ilân etmesi, bölgesel ve uluslar arası aktörlerin tepkisi karşısında referandum sonucu hayata geçirilememiştir. Bağdat hükümeti ordusu tarafından, Bölgesel Yönetim’in silâhlı güçleri Ninova, Selahaddin, Kerkük gibi ihtilâflı petrol sahalarındaki uzaklaştırdı. Bunun üzerine Mesut Barzani 1 Kasım 2017’de Bölgesel Yönetimin başkanlığından istifa ettiğini ilân ederek, yerine yeğeni Neçirvan Barzani getirildi.
Bağdat Merkezi hükümetinin bütçe kısıtlaması ve Bölgesel Yönetim’in siyasî ve coğrafi olarak belirli bir alanda sıkışması Kuzey Irak’ta ekonomik sorunların derinleşmesine sebep oldu. Bölgesel Yönetim’de kemer sıkma politikalarının da uygulanmasıyla birlikte, sosyo-ekonomik sorunlar 19 Aralık 2017’de Kuzey Irak halkının protestolarına yol açtı. Protestolarda Bölgesel Yönetim’in resmî kurumlarına silâhla ateş açıldı ve Barzani’nin Kürdistan Demokratik Partisi’nin (KDP) büroları taşlandı. KDP’nin koalisyon ortaklarından Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB)’nin de temsilcilikleri yakıldı. Diğer Kürt siyasî partilerinin binaları da protestolardan zarar gördü.
Bölgesel Yönetim 3 Eylül 2018’de seçimlere gitme kararı almıştı. 30 Eylül 2018’de yapılan seçimlerde Kuzey Irak Kürt Bölgesel Yönetimi toplumu içerisinde bulundukları olumsuz durumdan çıkış yolu arayışındadır. Bölgesel Yönetim’in Parlamentosu 111 üyeden oluşuyor. Bunlardan 11’i Türkmen, Hıristiyan ve diğer azınlıklar için ayrılan kontenjandır.
Seçimlerin henüz resmileşmemiş sonuçlarına göre Barzani’nin KDP’si 738.698 oy alarak yüzde 43.2 oranı ile Bölgesel Yönetim’in Parlamentosu’nda 44 sandalye elde etti. Merhum Celal Talabani’nin kurucusu olduğu Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) seçimlerde 287.575 oy ve yüzde 20.8 oranla 21 temsilci kazandı.
Kuruculuğunu Noşirvan Mustafa’nın yaptığı ve liderliğini de Ömer Ali Said’in üstlendiği Gorran (Değişim) Hareketi 164.336 oy, yüzde 11.9’la 12 adayını Parlamentoya gönderiyor.
Shaswar Abdulvahid’in Yeni Kuşak (Jenerasyon) Hareketi, Barzani’nin bağımsızlık referandumuna “Şimdilik Hayır” sloganıyla karşı çıkmıştı. 2017 Yılında kurulan Hareket seçimlerde 113.297 oy alarak, yüzde 8.2 oranla toplamda 8 sandalye kazandı.
Seçimlere katılan bir diğer siyasî unsur ise, Kürdistan İslami Grup (KİG)’tur. KİG 1979 yılında kuruldu. KİG hakkında Suudi Arabistan’dan destek aldığı ve Selefi İslam doktrinine dayandığı iddiaları ortaya atılmıştı. 2003 Yılının Temmuz ayında Partinin kurucusu ve lideri Ali Babir, ABD liderliğindeki koalisyon güçlerine saldırı planlamakla suçlandıktan sonra tutuklanarak cezaevine konulmuştu. Ancak aynı yılın Aralık ayında serbest bırakılmıştır. Seçimlerde 94.992 oy alarak, 6.9’luk yüzdelik dilimle Parlamento’da 6 sandalyeyi şimdiden garantiledi.
Kürdistan İslami Birlik (KİB) ve Kürdistan İslami Hareketi (KİH)’nin koalisyonu seçimlere “Baraw Islah” yani Reforma Doğru adı ile beraber girerek 69.477 oy aldılar. Yüzde 5 oranla 5 temsilci kazanan Reforma Doğru, iki partinin kurduğu koalisyon şeklinde seçimlere girmesi Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi siyasetinde birlik ve yeni arayışlar olduğu şeklinde değerlendiriliyor. KİB’in, Mısır merkezli Müslüman Kardeşler’le bağlantılı olduğu iddialar arasındadır.
1991 Yılında kurulan Komünist çizgideki Kürdistan Azadi (Özgürlük) Partisi hem İran hem Irak’ta faaliyet gösteren siyasî bir partidir. Azadi, 7.069 oy ve yüzde 0.5 oranla 1 sandalye kazandı.
Demokrasi ve Adalet Partisi, Eylül 2017’de Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi’nin eski Başbakanı Barham Salih tarafından kuruldu. Parti, Mayıs 2018’de gerçekleştirilen Irak genel seçimlerinde Parlamento’da 2 sandalye ile temsil edildi. Parti, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi seçimlerinde katılarak 6.886 oy ve yüzde 0.5 oranıyla 1 sandalye elde etti.
Ayrıca merkezi Irak Parlamentosu’nda 2 Ekim 2018’de yapılan seçimlerde Kürdistan Yurtseverler Birliği’nin adayı Berham Salih ülkesinin dördüncü Cumhurbaşkanı oldu. Salih birinci turda 165, ikinci turda ise 219 oy alarak Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından, Adil Abdül Mehdi’yi yeni hükümeti kurması için görevlendireceği siyasî kulislerde konuşulmaktadır.
Irak’ta hem yeni Cumhurbaşkanı seçilmiş hem de Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi’nde seçimler yapılmıştır. Merkezi yönetimde dengeler korunmaya çalışılırken, Bölgesel Yönetim’de halk sosyal ve ekonomik sorunlara çözüm beklemektedir.
.
Yaklaşan 24 Kasım 2018 seçimleri
Bahreyn’in başşehri Manama’da resmî haber ajansı “Bahrain News Agency”den 13 Eylül 2018’de, Kral Hamad bin İsa El-Halife adına yapılan basın açıklamasında 24 Kasım 2018 günü ülkesinin seçimlere gideceğini açıklaması siyasî kulisleri hareketlendirdi. Siyasî parti kurmanın yasak olduğu Bahreyn’de vakıf, topluluk ve bağımsız adaylardan meydana gelen listeler düzenleyerek seçimlere katılmaktadır.
Bahreyn’de 24 Kasım’da yapılması planlanan seçimler, hak arama mücadelesindeki muhalif toplumsal unsurlar için bir fırsat niteliğindedir. Aynı zamanda seçimler, kraliyet taraftarı için de iktidarlarını pekiştirme aracı şeklinde değerlendirilebilir. Muhalif ve iktidar yanlısı yapılar şu şekilde sıralanmaktadır:
Şiî muhalefet unsurları
Şiî Siyasî Partiler: Al-Wefak Partisi, Pro-Hümeynici ve İran yanlısı Al-Haq Partisi, Waad Partisi ve Amal Partisi.
Şiî Topluluklar, Formlar, Hareketler ve Dernekler: Gençlik Kanadı, Ulusal Buluşma, İlerlemeci Forum, Ulusal Kardeşlik, İslâmî Hareket, Waad Partisi taraftarı Ulusal Demokratik Hareket Topluluğu, Demokratik İlerleme Platformu, Ulusal Demokratik Meclis Topluluğu, Alekha Ulusal Topluluğu, Ulusal Demokratik Topluluk, HAQ Özgürlükler ve Demokrasi Hareketi, Amal Partisi taraftarı İslâmî Hareket Topluluğu, Bahreyn İnsan Hakları ve Gençlik Topluluğu, Bahreyn Hemşireler Topluluğu, Bahreyn Öğretmenler Birliği, Bahreyn İnsan Hakları Merkezi, Bahreyn İnsan Hakları için Gençlik Topluluğu, Al-Zehra Yetimlere Yardım Derneği.
Şiî Şahıslar: Al Haq Partisi’nde öne çıkan isimler Hassan Ali Mushaima, Abduljalil al Singace.
Al Wefak Partisi’nden Abdulwahab Hussain, Ebrahim Sharif ve Abdul Wahab Hussain Ahmed.
Amal Partisi’nden Sheikh Mohammed Ali al-Mahfoodh, Sheikh Abdul Adheem Al Muhtadi ve Hisham Al Sabagh.
Matar Ebrahim Matar, Abdullah al Khawaja, İnsan Hakları Derneği’nden Nabeel Rajab, Sami Seyadi, Hameed Al Muaalah.
Jawad Fairouz, Kadın aktivistlerden Bushra Alhendi.
İnsan hakları savunucularından Sayed Yousif Al-Muhafdhah, Haji Majeed ve Zainab Al-Khawaja.
Al-Zehra Yetimlere Yardım Derneği Başkanı Mohammed Habib Al-Megdad.
Siyasî, sosyal ve eğitimci aktivistlerden Abduljalil Radhi Al-Megdad, Saeed Mirza Ahmed Noori, Mohammed Ali Radhi ve Mohammed Hasan Jawad. Massoma Al-Sayed, Abdullah Alhashemi, Salman Darwish, Ali Mohamed Watheqi, Ali Alhayki, Ali Adulemam, Mohamad Al-Tal ve Nader Abdulemam.
Bahreyn İnsan Hakları ve Gençlik Topluluğu Başkanı Mohammed Al-Maskati.
Hürriyet ve eşitlik mücadelesinde öne çıkan kadın aktivistler Rula al-Saffar Bahreyn Hemşireler Topluluğu Başkanı, Dr. Nada Dhaif ve Bahreyn Öğretmenler Birliği Başkan Yardımcısı Jalila Al Salman. Kadın gazeteciler ise Nada Alwadai, Lamees Dhaif, Naziha Saeed ve Reem Khalifa.
İktidar yanlısı bloklar ve gruplar
Sünnî Kraliyet taraftarı unsurlar Al-Wefaq Partisinin İran tarafından kontrol edildiği iddialarını ortaya atıyorlar. İktidar taraftarı unsurlar şöyle sıralanmaktadır:
Müslüman Kardeşler
Al-Asalah Bloğu (İçerisinde 2 Blok mevcut).
Al-Mustagbel Bloğu (Al-Asalah içindeki 1. Blok, Başbakana yakın, seküler ve Sünnî).
Al-Minbar Bloğu (Al-Asalah içindeki 2. Blok, Müslüman Kardeşler, İlerlemeci Demokratik Topluluk).
Selefiler.
Sonuç ve değerlendirme
Seçim sath-ı mahalline giren Bahreyn, kuruluşundan günümüze Sünnî Kraliyete karşı Şiîler’in mücadele alanı oldu. Batılı güçler için Bahreyn’i önemli kılan ise, ABD 5. Deniz Filosu’nun ve İngiliz Askerî Üssü’nün burada konuşlu olması. Önceki seçimlerde olduğu gibi 24 Kasım’da yapılacak seçimlerde de, hem Batılı güçlerin desteği hem de ülkedeki Şiî muhalefet yapılarının İran tarafından desteklendiği iddiaları, Sünnî elitlerin ve Kraliyetin seçimlerde elini güçlendiren bir argüman olması muhtemeldir.
Yine seçim sürecinde Şiî muhalifler de işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği mücadelelerine devam edecekleri öngörülmektedir. Bununla birlikte hürriyet, demokrasi ve insan hakları taleplerini gündemde tutacakları ihtimal dahilindedir.
Bahreyn’de yaklaşan seçimlerin, siyasî ve toplumsal tarafların talepleri doğrultusunda nasıl gerçekleşip sonuçlanacağını hep birlikte göreceğiz.
.
Bahreyn’de mevcut siyasî durum ve yaklaşan seçimler - 1
Bahrey’nin resmî olarak 15 Ağustos 1971’de İngiltere’den bağımsızlığını ilân ettiğini ve bağımsızlıktan bugüne kadar Sünnî elitler ile Şiî halk arasında mezhepsel gerginliklere sahne olduğunu, Yeni Asya’nın 27 Şubat 2018 tarihli sayısında yayınlanan “Bahreyn’de Arap Baharı’nın 7. Yıldönümü” başlıklı köşe yazımda belirtmiştim.
Bahreyn Merkezi Enformasyon Kurumu verilerine göre 1 milyon 423 bin 726 olan nüfusun, yüzde 48.9’u Bahreyn vatandaşıdır. Bahreyn vatandaşı olmayanlar ise 759 bin 19 kişidir. Bu kişiler yurtdışından işçi olarak çalışmaya gelen yerleşiklerdir.
Arap Baharı
Ülkede Şiîlerin toplam nüfusa oranı yüzde 70 civarlarında olduğu ileri sürülmektedir. Mezhepsel olarak Caferî Şiîlerinden olan Bahreyn Şiîleri, ülkede çoğunluğu oluşturmalarına rağmen yönetici Sünnî elit tarafından siyasî, ekonomik, sosyal ve mezhepsel olarak dışlanmaktadırlar. 2011 Yılında Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde başlayan Arap Baharı/Uyanışı olarak adlandırılan halk hareketlerinde, dışlayıcı ve baskıcı politikalar karşısında Bahreyn’deki Şiî halkın, Sünnî Kraliyete karşı ayaklanmaları ve hak arama mücadeleleri gözlemlendi. Mezhepsel ayrımcılık, sosyal dışlanma ve artan işsizlik Şiî kesimde toplumsal patlamaya yol açmıştır. Böylelikle Şiîler 2011-2012 yıllarında başşehir Manama’nın İnci Meydanı’nda toplanmaya başlayarak yönetim karşıtı protesto gösterilerinde bulundular. Gösteriler Bahreyn’in Arap Baharı şeklinde tanımlandı.
Yönetim Yapısı ve Seçimler
Bahreyn’de siyasî yönetim 1973’te tek Meclisli iken, 2002’den itibaren iki Meclisli bir yapıya dönüşmüştür. Anayasal Monarşi yönetiminde Kral’ın atadığı 40 üyeli Şûrâ Meclisi (Meclis El-Şûrâ) ve seçimle işbaşına gelen 40 üyeli Temsilciler Meclisi (Meclis El-Nuwwab) görev yapmaktalar. 2002 Yılından başlayarak ülkede her 4 yılda bir seçimlere gidilmiştir.
Şiî nüfus çoğunluk olmalarına rağmen, 2006 ve 2010 seçimlerinde Şiîlerin 18’er parlamenter çıkartmaları ciddî gerginliklerin yaşanmasına sebep oldu. Şûrâ Meclis’inde ise 25’e 15 Sünnî-Şiî dengesi oluşturulmaktadır. Seçim sisteminin ve seçim bölgelerinin Şiîlerin 16-18 arası parlamenter çıkartacak şekilde oluşturulması Şiîlerde tepkiye yol açmıştır.
Bahreyn’de son seçimler 22 Kasım ve 29 Kasım 2014 tarihlerinde iki tur hâlinde yapıldı. 2014 Seçimlerinde kayıtlı seçmen sayısının 349.713 olduğu ülkede, 183.936 seçmen sandığa gitmiş ve seçimlere katılım yüzde 53.6 olarak gerçekleşmişti. 40 Üyeli Temsilciler Meclisi’nin 37’si erkek ve 3’ünü kadınlar oluşturdu. Böylece kadınların Meclisteki oranı yüzde 7.5 oldu. Jameela Mansour Alsamak, Rua Bader Alhaiki ve Fatima Abdulmahdi Alasfoor Temcilsiler Meclisi’nin kadın üyeleri.
Bahreyn’de 24 Kasım 2018 tarihinde yapılması planlanan seçimler için hazırlıklar başladı. Seçim sürecine giren ülkede iktidar ve muhalefet yanlıları arasındaki rekabet iyice gün yüzüne çıktı.
.
Hür Subaylar Darbesi - 23 Temmuz 1952
23 Temmuz 1952’de Kral Faruk’u tahttan indiren darbe ile K. Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde değişim veya dönüşüm dalgası yayıldı. Çünkü darbenin nedenleri arasında ülkedeki İngiliz askeri varlığı, Süveyş Kanalı’ndaki İngiliz firmasının denetimi, Süveyş Kanalı gelirlerinin İngiltere’nin kontrolünde olması, yoksulluk, yolsuzluk, işsizlik, gelir dağılımı adaletsizliği, Kralın halktan kopuk yaşantısı gösterilmişti.
Hür Subaylar toplamda 12 kişiden oluşmaktaydı. Hür Subaylar Muhammed Necib, Cemal Abdül Nasır, Anver Al Sedat, Zakira Mohi Al Din, Cemal Salem, Saleh Salem, Hassan İbrahim, Youssef Al Sadık, Andül Latif Boghdady, Kamel Al Din Hussein, Khaled Mohi Al Din ve Abdül Hakim Amar’dan meydana gelmekteydi.
General Muhammed Necib’in liderliğinde hareket eden Hür Subaylar arasında Cemal Abdül Nasır da bulunuyordu. 23 Temmuz darbesi sonucunda Kral Faruk’un 1 yaşındaki oğlu II. Ahmed Fuad tahta geçirildi.
Darbecilerin Birinci Bildirisi, Kral taraftarlarının tepkisini çekmemek için “Mısır ve Sudan Ülkesinin Meliki I. Faruk” başlığıyla yayınlanmıştı. Belgenin aslı ve tercümesi şu şekildedir:
“Emri Meliki
Sayı: 65
Sene: 1952
Mısır ve Sudan Ülkesinin Meliki I. Faruk
Biz daima milletin ve memleketin, mutluluğunu ve yükselmesini isteriz. Biz Kral Faruk’un tahttan indirilmesine karar verdik. Kral Faruk’un yerine, onun oğlu Ahmed Fuad’ı Kral seçtik. Kararımızı Meclis Başkanı Ali Said Paşa’ya takdim ediyoruz.
4 Zilkade 1371 / 26 Temmuz 1952
Başbakan Ali Mahir Paşa.”
*
Kral Faruk aile fertleriyle birlikte kraliyete ait ünlü Mahrousa Yatı ile Akdeniz’den İtalya’nın Capri kentine, yani yurtdışına sürgüne gönderildi. Hanedanın sürgüne gönderildiği hakkındaki belge aşağıda yer almakta. Ve Kral Faruk vefat ettiği 1960 yılına kadar burada yaşadı.
Darbe bildirisinden sonra yaklaşık 1 yıllık geçiş sürecinin ardından Mısır’da 18 Haziran 1953’te Cumhuriyetin ilan edilerek, Mehmet Ali Paşa hanedanlığının yıkıldığı resmileşti. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte General Necip de Mısır’ın ilk Cumhurbaşkanı oldu. Devrik Kral Faruk’un yerine tahta geçen 1 yaşındaki Kral II. Ahmed Fuad ve hanedanın geri kalan üyeleri de Capri’ye gönderildi. Necip ilk iş olarak 1953 yılında Anayasal Deklarasyonu yayınladı.
Yukarıda yayınlanan 1953 Yılı Anayasal Deklarasyonu ile Mısır, artık monarşi yönetiminden anayasal cumhuriyete evrilmişti. Böylece Hür Subaylar Hareketi, Mısır toplumunun bir şekilde siyasi ve ekonomik değişimlerin önünü açmış oldu. Bununla birlikte darbe bir anlamda Mısır’ın cumhuriyet döneminin başlangıcı olmuştu. Hür Subaylar ülkede bozulan sosyal adaleti ve siyasi düzeni yeniden inşa etme, aynı zamanda güçlü bir ordu kurmak amacındaydılar. Ancak Hür Subaylar hem kendi içlerinde hem de ülke için alınacak ve uygulanacak kararlar hakkında birbirleriyle mücadele içerisindeydiler. Bu mücadele kendisini özellikle Müslümanlar Kardeşler’in yasaklanması üzerinde yoğunlaştı. Buna ek olarak, darbeden umduğunu bulamayan siyasi partiler de Hür Subaylar’a yönelik eleştirilerinin dozunu arttırmıştı. Aşağıda yer alan 14 Ocak 1954 tarihli “Geçici Yönetimin Kararı” başlıklı karar ile Mısır’daki siyasi partiler kapatıldı. En önemlisi de Müslüman Kardeşler yasaklandı.
Kararın tercümesi:
“Geçici Yönetimin Kararı.
Geçici Yönetim İhvan-i Müslimin’in yasaklanması için karar verdi. Buna İhvan-ı Müslimin’in siyaseten zararlı olduğuna dair karar verilmiştir.
Devrim Meclisi Başkumandanı.”
Müslüman Kardeşler’in yasaklanması 15 Ocak 1954 tarihli Al Ahram gazetesinde şu ifadeler yer alıyordu:
“İhvan’ın yasaklanması ve kapatılması için Kahire’de İngiltere Büyükelçiliği’nde karar verildi.” Haberini manşetten vermişti. Böylece Müslüman Kardeşler’in kapatılmasında İngiltere’nin de etkisinin olduğu iddia ediliyordu.
Mısır’da siyasi partilerin ve Müslüman Kardeşler’in yasaklanması, toplumsal unsurların tepkisini çekmişti. Çünkü partilerin kapatılması demokrasi, adil-şeffaf ve hür seçimlerin engellenmesi anlamına gelmekteydi. Diğer taraftan Hür Subaylar’ın kendi aralarında derinleşen mücadele iyice gün yüzüne çıkmıştı. Hür Subaylar, Mart 1954’te Muhammed Necib ve Cemal Abdül Nasır arasında ikiye bölünmüştü. Liderlik krizine dönüşen mücadele daha sonraki yıllarda “Mart Krizi” olarak adlandırılmıştı.
Al Ahram gazetesinin 14 Kasım 1954 tarihli sayısında “Cumhurbaşkanı Muhammed Necib’in İhvan üyesi olduğu” iddiaları “Mart Krizi”nin sonu oldu.
Yayınlanan haberler üzerine Muhammed Necib, yasaklanan ve kapatılan Müslüman Kardeşler üyesi olduğu iddiası üzerine Cumhurbaşkanlığı’ndan emekli edilerek, yurtdışı yasağı konularak ve ailesi ile birlikte ölene kadar Merc Köşkü’nde yaşamasına izin verildi. Hakkındaki idam kararı da affedilmişti. Böylece 1952 darbesi/devrimi kendi çocuklarını yemişti.
Necib’in zorunlu emekliliğinden sonra, Mısır 1954’ten 1971’e kadar Nasır’ın yönetimi altındaydı. Nasır, ülkeyi Arap milliyetçiliğine ve sosyalizm çizgisine taşımıştı. Nasır’ın 1971’deki ölümü üzerine, yerine Hür Subaylar’dan Enver Al Sedat geçmiş ve Mısır’ı 1981’e kadar yönetmiştir. Sedat’ın İsrail ve ABD arasında başlattığı girişimler sonucunda Mısır-İsrail barışı olarak adlandırılan Camp David Anlaşması’nı imzalaması, ülkede Hür Subaylar’ın itibar kaybetmesine yol açtı. Ancak Camp David’i imzalaması Sedat’a 1978 yılı Nobel Barış Ödülü’nü kazandırmıştı.
Sedat’ın 1981’deki vefatı ile iktidara yine asker kökenli Hüsnü Mübarek gelmişti. Ancak 2011 yılında başlayan Arap Baharı/Uyanışı halk hareketleri, Mübarek’in 11 Şubat 2011’de yönetimi bırakmasını zorunlu kılmıştı.
Mübarek’in istifası üzerine General Hüseyin Tantavi önderliğinde Yüksek Askeri Konsey yönetimi devralmıştı. Ancak halkın “sadece Mübarek değil rejim gitmeli” sloganlarıyla sokaklara çıkmasıyla, Mısır’da seçimler yapılarak, ülkenin gerçek anlamdaki seçimle işbaşına gelmiş ilk Cumhurbaşkanı ve hükümeti, Muhammed Mursi ve Müslüman Kardeşler’in siyasi kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi iktidar olmuştu. Fakat 3 Temmuz 2013’te General Abdel Fattah Al Sisi öncülüğündeki asker-sivil destekli darbe ile Mursi ve Müslüman Kardeşler iktidardan uzaklaştırılmışlardı. Mısır’da halen Sisi’nin iktidarı hüküm sürmektedir.
2012-2013 arasındaki Mursi ve Müslüman Kardeşler iktidarı dönemi hariç tutulduğunda, 1952’den günümüze kadar geçen süreçte Hür Subaylar zihniyeti varlığını hissettirmektedir.
.
Fas’ta, Rif Hareketi’nin geçmişi ve bugünü - 1
Halk Hareketliliği
Fas’ın başşehri Rabat sokakları 16 Temmuz 2018 Pazartesi günü çeşitli toplum kesimlerinin protesto gösterilerine sahne oldu. Ülkede Berberilerin yoğun olarak yaşadığı Rif bölgesi protestoların merkezindeydi. Rif’teki Berberilerin temsilcisi Rif Hareketi’nin başını çektiği gösterilerde “özgürlük, onur, sosyal adalet, Rif Hareketi’ne mensup tutukluların derhal serbest bırakılması” talep edildi.
2018 yılı Haziran ayında Kazablanka Mahkemesi’nde, Rif Hareketi lideri Nasser Zafzafi’nin de arasında bulunduğu 39 kişiye 20 yıla kadar hapis cezası verilmesi Rif Hareketi üyelerinin sokağa çıkmasına sebep oldu. Aslında bu Rif taraftarlarının ilk gösterileri değil. Hareket’in 2016 ve 2017 yıllarında da gösteriler düzenledikleri biliniyor. Özellikle Ekim 2016’da Al-Hoceima’da güvenlik güçlerinin, sokak satıcısı bir balıkçının sattığı balıklara el koymasına, balıkçının karşı çıkması ve satıcının çöp kamyonu ile ezilmesi üzerine olaylar patlak vermişti. Burada Arap Baharı/Uyanışı’nın Tunus’ta 2011 yılında sokak satıcısı Muhammed Buazzizi’ye polis müdahelesi üzerine başladığını hatırlamakta fayda var.
Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde 2011’de başlayan Arap Baharı’nın etkileri Fas’ta da görülmüştü. Arap Baharı sürecinde Kral VI. Muhammed’in bazı yetkilerini seçilmiş Parlamento’ya devretmesinin gündeme geldiğinden bu güne, son gösteriler için Fas’ın en kalabalık protestoları olduğu kaydediliyor. Rif Hareketi lideri Nasser Zafzafi’nin babası Ahmed Zafzafi gösterilere 30 bin kişinin katıldığını ifade etti. Fas’ın rejim ve siyasî durumu göz önüne alındığında 30 bin kişinin katılımı önem arz ediyor. Ayrıca Ahmed Zafzafi, Rif bölgesindeki Berberi’lere yönelik tutuklama ve baskıların tamamen siyasî olduğunu vurgulayarak, yapılan gösterilerin Rif Hareketi’nin ayrılıkçı olmadığını, aksine Fas’ı birleştirdiğini belirtmesi, rejime zeytin dalı uzattığını yorumlanıyor.
Toplumsal Unsurlar
Fas’daki son gösterilerde tutukluların aileleri, Berberi’lerin Rif Hareketi üyeleri, Berberi Amazigh grubu, sol muhalefet partileri, insan hakları kuruluşları, yasaklı İslâmcı Hareket Al-Adl Wal-İhsan’ın ağırlıkta olduğu görüldü.
Berberi Amazigh Grubu’nun kurucusu Ahmed Dgherni protestolarda “farklı siyasal eğilimleri birleştiren halk referandumu” talebinde bulunarak, hürriyeti destekleme çağrısında bulundu. Çünkü devletin Rif’teki sert güvenlik politikaları, protestoların giderek büyümesine çatışmalara ve tutuklamalara yol açtığı iddialar arasında.
İslâmcı Hareket Al-Adl Wal-İhsan lideri Ömer Amkasso yürüyüşün “aktivistlerin hemen serbest bırakılması ve Fas’ın geri kalmış bölgelerinin kalkınması için tedbirler alınması”nın zorunluluğuna dikkat çekiyor.
Diğer taraftan gösterilerde dile getirilen Kalkınma Planı’nda Rif bölgesine yer verilmediği iddiaları, Kral tarafından kabul edilmedi.
Madenciliğin önemli şehri Jerada’da 2018 yılı başındaki rejim karşıtı gösteriler ve Rif Hareketi’nin faaliyetleri, Fas yönetimini endişelendirdiği eskiden beri biliniyor.
.
Fas’ta Rif Hareketi’nin geçmişi ve bugünü (2)
Rif’in Self-Determinasyon İddiası
Fas’ın kuzeyinde etkili olan Rif Hareketi’nin asıl adı “Rif Bağımsızlık Hareketi”dir. Hareket, ülkenin kuzeyinde 1921-1927 yılları arasında Rif Cumhuriyeti adı ile varlığını sürdüren devletin devamından yanadır. Rif Cumhuriyeti’nin başşehri de Ajdir’di. Bugün ise eski Rif Cumhuriyeti’nin yüzde 95’i Fas kontrolü ve sınırları içerisinde. Yüzde 5’ini oluşturan Ceuta-Melilla bölgesi ise özerk yapısı ile İspanya’nın kolonisi durumunda.
Rif Cumhuriyeti’nin 1927’de tarih sahnesinden çekilmesinden sonra, Rif halkının bağımsızlığı ve özerkliği için Rif Bağımsızlık Hareketi ve Rif için Özerklik Hareketi birçok grubun bir araya gelmesiyle kuruldu.
Aslında Rif bölgesi tarih öncesi çağlardan beri kadim Amazigh yerli halkının vatanıdır. Rif’in kelime anlamı da “ekili toprakların kenarı” gelmekte. Rif, 1997’deki Bölgeselleşme Yasası ile birden çok eyalete ayrıldı. Fas’ın 1956’da bağımsızlığına kavuşana kadar Rif bölgesi, tarihinde Avrupalı güçlerin sömürgesi oldu. Günümüzde Fas’taki tartışmanın merkezinde. Rif toplumunun iddiasına göre Rif bölgesinin ne Fas’a, ne de İspanya’ya ait olduğudur. Dolayısıyla söz konusu bu durum Rif’in, Fas ve İspanya’dan bölgesel, politik, ve tarihî anlamda farklı bir varlık olduğu anlamına geliyor. Diğer bir iddia ise, Rif bölgesinin nüfus yapısının da Fas ve İspanya’dan ayrışması. Rif’teki ana kabileler Berberi’lerin Zenet grubuna bağlı. Masmouda ve Ghoumari (Jebala) kabileleri, Senhadji Berberileri’nden sayılıyor. Buna ek olarak Andalous (Moors), Sahra-Altı Afrikalılar, Yahudiler, Avrupalılar ve etnik gruplar Berberiler’le birlikte yaşıyorlar.
Rifliler konuştukları dil ile de Fas ve İspanya’dan ayrıldıklarını iddia ediyorlar. Rif’in dili Tamazight’tan türetilmiş Tarifit’tir. Ancak Jebalian dialektiğini de kullanıyorlar. Bununla birlikte İspanyolca, Fransızca ile klâsik Arapça okullarda ve dinî amaçlı kullanılmaktadır.
Rifliler çoğunlukla Sünnî Müslüman olup, birde Yahudi ve Katolik Hıristiyanlar dinî yapıyı meydana getiriyor. Diğer taraftan Rif halkı seküler hayat tarzına sahip.
Geçmişten günümüze Rif halkı konfederasyon şeklinde yaşamış. Her kabile kendi topraklarına sahip ve kabileyi ekonomik-siyasî alanda yöneten Amghar adı verilen “Reis”leri mevcut. Dinî yönetimleri ise Fakih ve Haham’lar tarafından sağlanıyor. Fakih ve Haham’ların dinî yönetiminden İbn-i Batuta’nın “Seyahatname”sinde de görmek mümkün. İşte Rif’in kendine özgü dili, etnik yapısı, tarihi, kültürü, coğrafyası vb. özellikleri self-determinasyon (kendi geleceğini belirleme) hakkına sahip olduklarının göstergesi olarak sunuluyor.
Kanser Hastalığı
İngiliz tarihçi Sebestian Balfour’un Londra’da 2002’de yayınlanan “Deadly Emrace” adlı kitabında “Eğer Rifli iseniz, diğer Kuzey Afrikalılar’dan daha fazla kansere maruz kalıyorsunuz” ifadesi yer alıyor. Balfor bu durumu, İspanya’nın Rifliler’e karşı 1921 başlarında kimyasal silâh kullandığını ve 1924’ten itibaren de yoğun bir şekilde Rifliler’i öldürdüğüne bağlıyor. Balfour İspanya, Fas ve Fransa’nın Rif’e yönelik olumsuz uygulamaları için özür dilemesi gerektiğine inanıyor. Rif halkı da 1921’de İspanya tarafından kullanılan kimyasal silâhların halen bölgelerindeki tarım arazilerindeki kuraklığın sebebi sayıyorlar. Ayrıca Rif’in işgali hakkında Martin Windrow’un 2010 yılında İngiltere’de Orion Book yayınlarından çıkan “Our Friends Beneath The Sands” isimli kitabı okunmaya değer nitelikte.
Rifliler, kullanılan kimyasal silâhlar dolayısıyla kanser hastalığının genetik olarak nesilden nesile geçtiğini ve İspanya’nın bugün bile kendilerini öldürdüklerini ileri sürüyorlar. Hatta bu alanda mücadele etmek için Yerel Gaz Kurbanları Derneği (ATGV) kurmuşlar. Derneğin sloganı da “savaş suçları bugün hâlâ yeni kurbanlar üretiyor.” Derneğin aktivistlerinin araştırmaları ve hastanelerin kayıtlarına göre “Kuzey Afrika’nın larenks (gırtlak) ve mide kanseri prevalansının (olgularının) yüzde 70’i Rif’te meydana geldiğini gösteriyor.” Rif’teki kanserin sebeplerinin araştırılması için düzenlenmesi planlanan uluslar arası konferanslar defalarca Fas yönetimince engellenmiş. Birde ismi verilmeyen solcu bir Katalan partisinin, İspanyol hükümeti tarafından Rif dağlarındaki yerli direnişe karşı büyük çapta hardal gazı kullandığı ile ilgili bir raporu olduğu söyleniyor.
.
Fas’ta Rif Hareketi’nin Geçmişi ve Bugünü - 3
Rif’in Tarihi
1921-1927 Arasındaki yıllarda Rif bağımsız bir Cumhuriyetti. Rif bayrağı İspanyolların çizimini yaptığı “İspanyol-Fas’ı” bayrağıydı. Ancak Rif, Fas yönetiminde değildi.
Rif Cumhuriyeti 1926’da Fransız, İspanyol ve Fas monarşisinin kuvvetleri tarafından saldırıya uğradı. Alman yapımı kimyasal silahların kullanımı, Rif Cumhuriyeti’nin 1927’de yıkılmasına yol açtı. Fas monarşisi, anarşist olduğunu iddia ettiği Rifliler’in öldürülmesinden dolayı Fransız generallere teşekkür etti. Böylece Rifliler ve Fas yönetimi arasında günümüze kadar anlaşmazlıklar sürmektedir.
Fas’ın 1956’daki bağımsızlığı ile beraber yönetim merkezîleşti. Kral V. Muhammed ülkenin her yerinde egemenliğini hissettirmek için ağır baskılar uyguladı. Baskılar karşısında 1958’de Rif halkı isyan başlatmış ve isyan Kral tarafından şiddetli bir şekilde bastırılmıştır.
Muhalif Rif Hareketi 1980’li yıllarda Ekmek İsyanları’nı bahane ederek dönemin Kralı II. Hasan’a isyan hareketlerinde bulundular. Rejime tehdit oluşturduğunu belirten Kral, ayaklanmaları bastırdı. Kral’ın Rifliler hakkında vahşetçi ve hırsız ifadeleri, Rifliler’in her zaman yönetime karşı şüpheyle yaklaşmasının nedenlerindendir. Böylece Kral, Rifliler’i marjinalleştirmiş oldu. Rif’in tarihî derinliklerine Thomas Kerlin Park’ın 1996’da Londra’da Scarecrow Press’ten yayınlanan “Historical Dictionary of Morocco” başlıklı geniş kapsamlı kitabından inilebilir.
Arap Baharı
Arap Baharı sürecinin 2012 yılında, Rif’te hükümet politikalarını protesto amacıyla başlatılan ayaklanmada 5 Rifli genç öldürümüş ve El-Hucemas’taki binalar yakılmıştı. 2013 Haziran’ın son günlerinde Rif’te yeni ayaklanmalar görüldü. Ancak hükümet önceki benzer durumlardaki gibi sert güvenlik müdahalelerinden taviz vermedi. Polisin 4 Rifli’yi işkence ile öldürmesi yeni halk hareketlerine neden oldu. Polis işkence izlerini silmek için öldürdüğü 4 Rifli’nin bedenlerini bir banka şubesinde yaktı. Ait Bouayach şehrinde Rif Hareketi’ne destek veren 20 Şubat Hareketi’nin birçok üyesi tutuklanarak hapis edildi. Her iki hareketin taraftarları Fas’ın çeşitli bölgelerinde işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, su ve elektrik fiyatlarındaki artışlar protesto edilmişti. Hükümet güçleri protesto gösterileri kanlı bir şekilde engelledi ve keyfî tutuklamalar başlatıldı. Gösterilerde yaralanan muhalifler tedavi amacıyla gittikleri hastanelerde gözaltına alındılar. Fas devlet medya organı yetkilileri, protestoların yapıldığı alanlara diğer basın kuruluşlarının çalışanlarının girmesini engelledi. Yönetim böylece Fas topraklarındaki Arap Baharı kapsamındaki halk hareketlerini önleme yoluna gitti.
Ancak rejimin baskıcı ve güç kullanmaya yönelik politikaları, Rifliler’i ve diğer muhalif hareketlerin ayrılıkçı söylemlerine daha fazla sarılmasına sebep oluyor. Hatta Rifliler basında daha fazla yer alabilmek için kendi basın-yayın kuruluşu “Mediatize-Rif”i kurdular.
Sonuç
Diğer taraftan Rifliler için ileri sürülen iç savaş başlatmak, Rif Cumhuriyeti’ni yeniden kurmak gibi iddialar, Fas rejimi tarafından avantaja dönüştürüldü. Çünkü muhalif sesler yükseldikçe, yönetim taraftarları da Kral’ın çevresinde daha sıkı kümelenmeye çalışıyor. Libya ve Tunus’taki halk hareketleri sonrasında her iki ülkenin istikrarsızlığa sürüklenmesi üzerine, az sayıdaki Rifli, muhalif hareketlere katılmama kararı aldı. Ancak yönetimin, muhaliflere karşı insan hakları ihlalleri işlediği gerçeği değişmiyor.
Zafzafi’nin “Rif Cumhuriyeti’ni yeniden kurmak amacında değiliz” ifadeleri çok önemli. Bu ifadeler Rif Hareketi’nde değişikliğe gidildiğini gösteriyor. Aynı zamanda rejim için de fırsattır. Zafzafi’nin açıklamaları sonrasında, Fas yönetiminin kendi siyasetini yeniden gözden geçirmesi şart. Aynı zamanda Rif’te reform yapmak zorunluluktur.
3 Temmuz 2013 Darbesinin Beşinci Yıl Dönümünde Mısır -1-
Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da 2011 yılında başlayan Arap Baharı/Arap Uyanışı süreci halen bölge ülkelerini etkileyeme devam etmektedir. Tunus’ta Bin Ali’nin diktatörlüğüne karşı başlayan halk ayaklanması devamında Libya, Mısır, Suriye, Yemen, Suudi Arabistan, Bahreyn, Kuveyt v.d. bölge ülkelerine yayıldı.
Tunus’ta eski yönetimin devrilip yerine seçimlerle yeni hükümetin kurulmasıyla Arap Baharı’nın en iyi sonuçlarından birinin bu ülkede alındığı söylenebilir. Ancak Libya’da Muammer Kaddafi’nin iktidardan uzaklaştırılması sonrasında ülkeye halen gerçek anlamda istikrar gelmediğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Suriye’de Arap Baharı ile başlayan Esad karşıtı ayaklanmalar bugün gelinen noktada amacının çok dışına saptığını göstermektedir. Yemen’de mezhepsel, etnik ya da kabilesel anlamda çatışmalar yer yer devam ederken, Bahreyn’de ağırlıkta Caferî Şiîliğine mensup nüfus çoğunluğunun mezhepsel kimliğiyle birlikte, azınlık Sünnî Kraliyet yönetimine karışı mücadelesi izlendi.
Kuveyt’te de El Sabah Emirliği muhalifleri ülkeyi bir sene içerisinde iki kere seçimlere gidilmesini sağladı. Her ne kadar 2014 yılı içerisinde yapılan seçimlerin birincisinde muhaliflerin ağırlığı hissedilse de, ikinci seçimlerde ise yönetim taraftarlarının Meclis’te çoğunluğu elde ettiklerine hep birlikte gözlemlenmiştir. Kuveyt’te 2016’da yapılan üçüncü seçimlerde Emir yanlılarının ağırlığı fazlasıyla hissedildi.
Suudi Arabistan’ın Şiî nüfusunun çoğunlukta yerleşim yerlerin hak talepleri yükselmiştir. Diğer bölge ülkelerinde de zaman zaman halk hareketlilikleri yaşansa da bu girişimler her hangi bir yönetim değişikliğine yol açmamıştır. Ancak ülkede Veliaht Prens Bin Salman’ın liderliğinde “ılımlı İslam” adı altında hal-i hazırda çeşitli açılımlar yapılmakta.
Kırılgan bir coğrafyaya sahip Ortadoğu’nun Mısır’ında 3 Temmuz 2013 darbesi ile Müslüman Kardeşler iktidardan uzaklaştırılmış ve ülke tarihinde devlet başkanlığına ilk kez seçimle işbaşına gelen Muhammed Mursi’nin görevine son verildi. Bununla birlikte Mısır’da Arap Baharı/Arap Uyanışı yarım kalan bir devrim niteliğindedir.
Darbeden hemen sonra Geçici Cumhurbaşkanı Hıristiyan asıllı Adly Mansour yönetiminde hazırlıkları tamamlanıp 14-15 Ocak 2014 tarihlerinde referanduma sunulan yeni anayasa kabul edilmiştir. Bir de 26-28 Mayıs 2014’te yapılan seçimlerle de Abdel Fettah Al Sisi Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Bununla birlikte 2015 yılı Eylül-Ekim-Kasım aylarının muhtelif tarihlerinde iki aşamalı olarak Parlamento seçimleri yapıldı. Sisi, Cumhurbaşkanlığına 26-28 Mart 2018’de yapılan seçimlerle ikinci kez seçildi. Ancak bu gelişmeler de, darbenin 5. yıl dönümü olan 3 Temmuz 2018’e kadar geçen sürede Mısır’a istikrar getirmediği biliniyor. Darbe sonrasında rejim Müslüman Kardeşler (İhvan)’in faaliyetlerini 23 Eylül 2013’te yasakladı ve 16 Aralık 2013’te da terör örgütü ilan etti. İhvan hakkındaki yasaklama ve terör örgütü olduğuna dair alınan kararlar, Müslüman Kardeşler’i şiddete başvurmasını zorlamaya yöneliktir. Ancak İhvan’ın üst düzey kadrolarının 3 Temmuz 2013 darbesinden bugüne kadar devamlı barışçıl gösterilerden yana olduklarını açıklaması, Mısır’daki iç karışıklıkların daha da derinleşmesini engellediği ihtimal dahilindedir.
Diğer taraftan Mursi ve arkadaşlarına idam ve müebbet hapis cezası veren Başsavcı Hisham Barakat’ın 29 Haziran 2015’te aracıyla seyir halindeyken bombalı bir eylem sonucunda öldürülmesi, Mısır’da rejim ve Müslüman Kardeşler arasındaki gerginliği daha da arttırmıştır. İhvan yaptığı resmî açıklamada “Barakat’ın rejim tarafından öldürüldüğünü ve İhvan’ın suçlu gösterilmeye çalışıldığı”nı belirtmiştir. Bu açıklamadan bir gün sonra 1 Temmuz 2015’te Mısır güvenlik güçlerinin Kahire’de Müslüman Kardeşler’in ileri gelenlerinden silahsız 9 kişiyi tutukladıkları sırada öldürmeleri ise, İhvan’ın açıklamasını doğrular niteliktedir. 9 İhvan üyesinin öldürülmesi üzerine, rejimin, 3 Temmuz 2013 darbesinden bu yana Müslüman Kardeşler’i bir kez daha terörize etmeye çalıştığı kuvvetle muhtemeldir. Hatırlandığı üzere Müslüman Kardeşler’in silahlı milisleri, Mısır’ın İsrail’e karşı yürüttüğü 1949 savaşında Kral Faruk’un ordusundan çok daha başarılı askerî operasyonlarda bulunmuşlardı. İhvan, katıldığı bu dinî ve millî odaklı savaştan sonra ülke içinde veya dışında silahlı mücadeleye girmemiştir. Ancak Mısır’da son 5 yıldır yaşanan süreçte, İhvan’ın silaha başvurmadığı görüldü. Fakat İhvan’dan yapılan açıklamada “Liderlerimize ve üyelerimize yapılan suikast eylemleri, ülkeyi, zulüm görenlerin öfkesinin kontrol altına alınamayacağı yeni ve tehlikeli bir aşamaya götürüyor ve bu saldırı bir dönüm noktasıdır” şeklinde ifade edilerek rejime sert bir uyarı gönderilmiştir. Darbe rejiminin Müslüman Kardeşler’in uyarılarını dikkate almasında fayda vardır. İhvan eline silah almasa da, İhvan dışındaki Mısır’daki diğer radikal İslamcı örgütlerin ülkenin siyasî tarihindeki eylemleri ciddi boyuttadı
Darbenin 5. yıl dönümünde Mısır’da toplumsal tarafların pozisyonu (2)
3 Temmuz 2013 darbesinin, önceki sene-i devriyelerinde, Müslüman Kardeşler ve taraftarları ülkenin çeşitli yerlerinde barışçıl yürüyüşler yaptılar.
Darbeden bu yana merkezden çevreye doğru dışlanan Müslüman Kardeşler ve taraftarları, darbenin yıl dönümünü fırsat bilerek 14-15 Ocak 2014’te kabul edilen Yeni Anayasayı, yeni Cumhurbaşkanı Sisi’yi, Eylül-Ekim-Kasım 2015’te iki aşamada muhtelif tarihlerde yapılan Parlamento seçimlerini, insan hakları ihlâllerini, demokrasinin ve hukukun işlememesini, işkenceyi, işsizliği, gelir dağılımı adaletsizliğini, yoksulluğu, yolsuzluğu ve darbeyi protesto etmek için halka çağrıda bulunmuşlardı.
Ancak darbenin 5. yıl dönümünde İhvan’ın daha fazla demokrasi, hukuk, insan hakları ve özgürlükler vurgusu yaptığı görülüyor. Böylece İhvan hem uluslararası aktörlere hem de Sisi rejimine olumlu sinyaller verdiği söylenebilir.
Halkın farklı kesimlerinin protesto gösterileri düzenlediği sokak ve meydanlarda, toplumun önceki gösterilere kıyasla daha parçalı bir yapıda hareket ettiği gözlemleniyor.
Şöyle ki, 25 Ocak 2011 devrimi ile tüm halk kesimleri Mübarek karşıtı bir duruş sergilerken, Müslüman Kardeşler iktidarına karşı yapılan asker ve sivil destekli, sol-seküler ve liberallerin gerçekleştirdiği 3 Temmuz 2013 darbesi sonrasında, toplumun darbe karşıtları ve darbe taraftarları olarak ikiye bölündüğünü tüm dünya kamuoyu izledi.
Diğer taraftan darbe sonrasında 14-15 Ocak 2014’te gerçekleştirilen Yeni Anayasa referandumu öncesinde toplumun anayasaya evet -anayasaya hayır– anayasayı, referandumu boykot cepheleri olarak üçe bölündüğüne hep birlikte şahit olduk. Bununla birlikte 3 Temmuz 2013 darbesinin 5. sene-i devriyesi gösterilerine kadar yaşanan süreçte, toplumsal kesimler arasında; darbe yönetimi taraftarları, darbe karşıtı/İhvan taraftarları ve hem İhvan hem de darbe yönetimi karşıtları olarak farklı isimler altında yeni bölünmeler görülmektedir. Bir de Müslüman Kardeşler’in liderliğini yaptığı Meşrûiyete Destek Ulusal İttifak/Darbe Karşıtı İttifak’tan da ayrılan siyasal unsurlar oldu. Böylelikle 3 Temmuz 2013 darbesinin 5. yıl dönümünde siyasi, toplumsal, cepheler, figürler ve aktörler arasında heterojen bir durum söz konusudur.
Mısır’da 3 Temmuz 2013 Darbesinin 5. Yıl Dönümünde Siyasal, Toplumsal, Cephe, Figür ve Aktörlerin Pozisyonları
A. Darbe Taraftarları
1. Darbe yönetimi adına Abdul Fattah Al Sisi taraftarları, 2. Özgür Mısırlılar Partisi 3. Al Wafd Partisi, 4. Tamarod Hareketi 5. Şeyh Ahmed al-Tayyeb (El Ezher Üniversitesi Başkanı, Mısır Büyük Müftüsü, Nisan 2010’a Kadar Ulusal Demokratik Parti üyesi) 6. Kıpti Ortodoks Hıristiyanların Lideri Papa II. Tawadros, 7. Selefi Al Nur Partisi
B. Darbe Karşıtları
1. Müslüman Kardeşler 2. Pro-Demokrasi İttifakı 3. Meşruiyete Destek Ulusal İttifak 4. Güçlü Mısır Partisi 5. Askerî Denemelere Hayır Grubu 6. Devrimci Sosyalistler 7. 6 Nisan Demokratik Cephesi 8. Ahmed Mahar’in 6 Nisan Gençlik Hareketi 9. Darbe Karşıtı Öğrenciler.
C. MeşrÛiyete Destek Ulusal İttifak/Darbe Karşıtı İttifak
1. Hürriyet ve Adalet Partisi (Müslüman Kardeşler’in siyasî kanadı). 2. Sina, Yukarı Mısır ve Marsa Matrouh vb. vilayetlerdeki aşiret koalisyonları. 3. Profesyonel Sendikalar Birliği Federasyonu (24 adet işçi sendikasından oluşuyor). 4. Al Wasat Partisi. 5. Al Watan Partisi. 6. Al Jamaa Al Islamiye. 7. İnşaa ve Kalkınma Partisi. 8. Yeni Çalışma/İşçi Partisi. 9. Islah Partisi. 10. Al Tawheed Al Araby Partisi. 11. İslâmcı Parti. 12. Al Asala Partisi. 13. Al Shaab Partisi. 14. Mısır Arap Kabileleri Birliği Koalisyonu. 15. Mısır Çiftçileri Genel Sendikası. 16. Al Azhar Üniversitesi Öğrencileri Birliği. 17. Sokak Satıcıları Birliği. 18. Selefi Cephe. 19. İstiklâl Partisi 20. Ensar Al Seriat vd. gibi başlıca Selefi siyasal hareketlerden meydan gelmektedir.
Meşrûiyete Destek Ulusal İttifak, Müslüman Kardeşler’e karşı gerçekleştirilen 3 Temmuz 2013 darbesinden sonra, adını 14 Ağustos 2013’te Darbe Karşıtı İttifak olarak değiştirdi.
D. MeşrÛiyete Destek Ulusal İttifak/Darbe Karşıtı İttifak’tan Ayrılan Unsurlar
1. Al Wasat Partisi 2. Al Watan Partisi 3. Güçlü Mısır Partisi 4. Selefi Cephe 5. Al İstiklâl Partisi
E. Darbe ve Müslüman Kardeşler Karşıtları
1. Basın Sendikası 2. Devrim Yolu Cephesi (Alaa Abdel Fattah, roman yazarı Ahdaf Soueif, siyasi aktivist Khaled Sayyed, Güçlü Mısır Partisi, Devrimci Sosyalistler, Adalet ve Özgürlük Genç Aktivistler Grubu ve bağımsız siyasî figürler)
Siyasal İslâmcı çizgideki Al Wasat Partisi, Al Watan Partisi, Güçlü Mısır Partisi, Selefi Cephe ve Al İstiklâl Partileri Müslüman Kardeşler’in liderliğini yaptığı Meşruiyete Destek ve Ulusal İttifak/Darbe Karşıtı İttifak’tan ayrıldıklarını beyan etmiş olsalar da, yine İhvan’ın izinde siyasi faaliyetlerine devam edeceklerini kamuoyuna duyurmuşlardı.
Hatırlanacak olursa, Mübarek’in devrilmesiyle sonuçlanan 25 Ocak 2011 devrimi, halkın “ekmek, özgürlük ve sosyal adalet” talepleri üzerine gerçekleştirilmişti. Ancak çok parçalı Mısır halkı için darbenin 5. yıl dönümünde taraflar barışçıl çözümden çok uzakta görülüyor.
Aslında gözden kaçırılmaması gereken nokta, Mısır toplumu farklı isimlendirmeler altında bölündükçe ortak paydadan ve ülkenin ortak çıkarına olan aksiyondan uzaklaşması kaçınılmazdır.
Darbenin 5. Yıl Dönümünde Mısır’da siyasî taraflar uzlaşır mı? - 3
Mübarek sonrasında yapılan 2011 seçimlerinin ardından Müslüman Kardeşler’in siyasî kanadı Hürriyet ve Adalet Partisi ile birlikte hareket eden Selefi Al Nur Partisi, 3 Temmuz 2013 darbesinin destekçileri arasında yer aldı.
Al Nur Partisi’nin pozisyon değişikliği ile Sisi yönetimi, ülkedeki bir takım İslâmcı unsurların nazarında darbeyi meşrûlaştırma imkânını elde etmiştir. Böylece rejim Mısır İslâmcılarını darbe destekçileri ve karşıtları olarak ikiye bölmeyi başarmıştır. Al Nur Partisi’nin, Suudi Arabistan tarafından desteklendiği iddialar arasında.
Aynı zamanda, rejimin İhvan ve taraftarı yapıları siyasal sistemden dışlaması sonucunda bazı partiler Meşrûiyete Destek Ulusal İttifak / Darbe Karşıtı İttifak’tan ayrılmışlardır. Ancak rejim bu partilerin İhvan çizgisi üzerinden siyaset yapmalarına engel olamamıştır.
Müslüman Kardeşler taraftarı İslamcı unsurlar 3 Temmuz 2013 darbesinin yıl dönümünde rejimin gadrine uğramaya devam ederken, rejim yanlısı İslâmcılarla da arasında görüş ayrılığı derinleşmektedir. Devlet, İhvan’ı hem yasaklamış hem de terör örgütü ilân etmişti. Ancak devlete hâkim sol-seküler-liberal kadrolar bütün çabalarına rağmen İhvan’ı tam anlamıyla siyasetin dışına çıkartamadılar.
Mısır’da başta devlet ile Müslüman Kardeşler’in ve Müslüman Kardeşler ile diğer bazı İslâmcı grupların aralarındaki siyasî problemler çözülmedikçe, Mısır denklemi içinden çıkılması zor bir noktaya gitmeye devam edecektir.
Darbenin 5. Yıl dönümü, darbe taraftarlarınca kutlanırken, geçtiğimiz 2017 yılı içerisinde Sisi’nin “İslâm’ı olumsuz etkileyen radikal ve ektremist İslâmcılarla mücadele edilmesi için dini reformların yapılması” çağrısında bulunması dikkat çekicidir.
Sisi yapmış olduğu bu açıklamayla Müslüman Kardeşler taraftarlarını daha fazla radikalize etmeye çalışarak, Batı’ya “ben radikal İslâm’la mücadele ediyorum, dolayısıyla Batı’nın bana ihtiyacı var” imajını sergileme amacındadır.
Ancak Cemalettin Afgani, Muhammed Abduh, Reşid Rıza ve Hasan Al Benna gibi tarihi ve köklü bir çizgiden gelen İhvan, Sisi’nin radikalleştirme manevrası karşısında olgun duruşunu sergilemekte ve korumaktadır.
Mısır güvenlik İhvan’ı militarize etmeye çalışması, ilerleyen dönemde Müslüman Kardeşleri’n farklı stratejiler arayışına yöneltebilir.
Sisi’nin 2 defa Cumhurbaşkanı seçilmesi, 5 kez hükümet kurulması, Müslüman Kardeşler’in yasaklanıp üyelerinin ceza evlerinde tutulması, İhvan’ın terör örgütü ilân edilmesi, Eylül-Ekim-Kasım 2015 Parlamento seçimleri vb. gelişmeler ülkeye beklenen siyasi ve ekonomik istikrarı getirmediği gibi toplumsal barışı da sağlamamıştır.
Rejimin ve Müslüman Kardeşler’in birbirlerine karşıt mevcut politikaları devam ettikçe Mısır’a istikrar gelmeyeceği kuvvetle muhtemeldir. Dolayısıyla Mısır’ın geleceği için darbe rejiminin Müslüman Kardeşler’le uzlaşma yollarına başvurması kaçınılmazdır. Aslında İhvan, geçtiğimiz 1 Mayıs 2018 Salı günü darbe rejimine bir çağrıda bulunmuştu.
Çağrı, Müslüman Kardeşler’in Başkan Yardımcısı İbrahim Monir’den geldi. Monir’in, “Müslüman Kardeşler’in Mısır’daki krizi çözmede samimî insiyatif alacağını” ifade etmesi memnuniyetle karşılanmıştı.
Monir, rejimle anlaşabilmenin önceliklerini “ülkenin meşrû Cumhurbaşkanı tutuklu Mursi’nin serbest bırakılması, on binlerce kişinin tutukluk haline son verilmesine vb.” şeklinde sıralamaktadır. Diğer taraftan Monir’in uzlaşma çağrısına karşılık, Mısır eski Müftüsü Ali Cuma’nın 1 Temmuz 2018 tarihli “Mursi karşıtı gösterileri Mekke’nin fethi gibidir” açıklaması talihsizlik olarak değerlendirildi.
Monir’in Müslüman Kardeşler adına yaptığı açıklama Sisi rejimi ve Mısır için kaçırılmaması gereken bir fırsattır. Sisi yönetimi Müslüman Kardeşler’in çağrısını ve diğer toplumsal kesimlerin taleplerini dikkate almak zorundadır.
.
Mustafa Madbouly Hükümeti Mısır’ı kurtarır mı?
Her ne kadar Mısır’da Cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılmış olsa da, Sisi’nin 3 Temmuz 2013 darbesi ile iktidara geldiği unutulmamalıdır. Seçimleri bir şekilde kazanan Sisi, Anayasa’nın 144. Maddesi ile Parlamento İç Tüzüğü’nün 109. Maddesine göre 2 Haziran 2018’de yemin ederek Cumhurbaşkanlığı’nın ikinci dönemine başladı.
Sisi’nin ikinci kez göreve başlamasının ardından, 6 Haziran 2018’de Başbakan Şerif İsmail hükümetin istifasını Cumhurbaşkanı’na sundu. Sisi tarafından kabul edilen istifa sonrasında, Konut Bakanı Mustafa Madbouly geçici Başbakan olarak atandı. Madbouly 14 Haziran’da yeni hükümetin listesini Cumhurbaşkanına sunarak görevine başladı.
Yeni Atanan Bakanlar
Her yeni hükümette olduğu gibi Madbouly hükümetinde de bakanlıklarda değişikliklere gidildi. İlk göze çarpanlar arasında güvenlikten sorumlu bakanlıklar geliyor. Savunma Bakanı General Sedki Sobhi görevden alınırken yerine General Muhammed Zaki atandı. Zaki, 3 Temmuz 2013’te darbe ile iktidardan uzaklaştırılan eski Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi döneminde, Cumhurbaşkanlığı Sarayı Baş Muhafızıydı. Aynı zamanda Mahkemelerde, Mursi’nin aleyhinde şahitlikler yaptı. Ulusal Güvenlik Dairesi Başkanı General Mahmud Tawfik de, Magdi Abdel Ghaffar’ın yerine İçişleri Bakanı oldu.
Madbouly hükümetine yeni atanan bakanlar arasında Finans Bakanı Muhammed Moait, Ticaret ve Sanayi Bakanı Amr Bayoumi, Kamu Sektörü Yatırımları Bakanı Hesham Tawfik, Sivil Havacılık Bakanı Younus Al Masry, Sağlık ve Nüfus Bakanı Hala Zayed, Çevre Bakanı Yasmeen Salah Al Din, İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Amr Talaat, Gençlik ve Spor Bakanı Ashraf Sobhi, Bölgesel Kalkınma Bakanı Mahmoud Shaarawy, Tarım Bakanı Ezz El Din Abou Steet yer alıyor.
Görevi Devam Eden Bakanlar
Eski hükümetteki birçok bakan yeni hükümette görevlerini sürdürecekler. Bunlardan başlıcaları Dışişleri Bakanı Sameh Shoukry, Elektrik ve Yenilenebilir Enerji Bakanı Muhammed Shaker, Sosyal Dayanışma Bakanı Ghada Wali, Devlet Askeri Üretim Bakanı Muhammed El Assar, Yatırım ve Uluslararası İşbirliği Bakanı Sahar Nasr, Avkaf (Diyanet) Bakanı Muhammed Mokhtar Gomaa, Petrol ve Metalurji Bakanı Tarek El Molla şeklinde sıralanıyor.
Yeni hükümetin kurulmasıyla birlikte kadın bakan sayısı 6’dan 8’e yükseldi.
Madbouly hükümetinde, Türkiye örneğinde olduğu gibi bakanlıklara bir de Bakan Yardımcıları atandı. Bunun yapılmasındaki amaç Sisi yönetimini destekleyen toplumsal, siyasî, ideolojik, dini/mezhepsel unsurların yüksek yönetim kademelerinde daha fazla temsiliyetlerini sağlamak olduğu kuvvetle muhtemeldir.
Yeni hükümetin programı 18 Haziranda, 597 üyeli Mısır Parlamentosu’nda katılanların çoğunluğu olan 300 kişinin evet oyu ile kabul edildi. Hal-i hazırda Parlamento’da 400 üyeli Sisi taraftarı Mısır’a Destek Bloğu güçlü konumda.
Yeni Hükümet ve IMF
Madbouly hükümetinin yeni atanan bakanları genel finans, yatırım, ekonomi vb. alanlardadır. Bunun sebebi ise Mısır’ın içinden çıkılamayan ekonomik durumu. Özellikle Uluslararası Para Fonu (IMF) ile 12 milyar Dolarlık, 3 yıllık borç anlaşması ve programı, Mısır’da ekonomik reformları kaçınılmaz kılıyor. Aslında Mısır’da Genel Seçimlere 2 yıllık bir süre var. Böylelikle Madbouly’nin hükümetinin, IMF borçlarını düzenleyecek program dahilinde hareket edecek, ekonomi yönetimi ağırlıklı bir hükümet olduğu anlaşılıyor. Buna birde artan enerji ihtiyacı ve fiyatlarına da çözüm üretmeleri gerekiyor.
Sanayinin ve günlük hayatın vazgeçilmezi olan enerjide fiyatlarındaki yüksek artış Mısır halkının en büyük ekonomik problemlerinden. Sisi öncesinde 80 oktanlık benzinin litresi 0.80 Mısır Cüneyh iken, Haziran 2014’te 1.60 Cüneyh, Ocak 2018’de 5.50 Cüneyh’tir. Yani 3 Temmuz 2013 darbesi öncesinden Ocak 2018’e kadar benzinin litre fiyatında yüzde 511 oranın bir artış gerçekleşti.
Mısır’daki ekonomik durumu gösteren akar yakıt fiyatlarındaki artışlar dolayısıyla mal ve hizmetlerin maliyetlerini yükseltmektedir. Böylece halk, temel gıda maddesi ekmeği günden güne daha pahalıya satın almaktadır. Fiyat artışları ülkede yoksulluk, işsizlik, gelir dağılımı adaletsizliği, enflasyon, devalüasyon, gibi sosyo-ekonomik sorunları paralelinde yükseltmektedir.
Mısır’da Sisi döneminin 5. hükümeti kuruldu. Önceki hükümetler ülkenin sorunlarına çözüm üretmede yetersiz kalmıştı. Yeni Madbouly hükümetinin 12 milyar Dolarlık 3 yıllık IMF anlaşmasının yürütülmesi için kurulduğu aşikârdır. Dolayısıyla Madbouly ve bakanlarının Mısır’a faydalı olamayacağını söylemek güç değildir.
.
Katar’ın NATO’ya üyelik girişimi
Katar, geçtiğimiz yıl Haziran ayında kendisine Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Mısır, Maldiv Adaları ve Libya’daki Tobruk Hükümeti’nin lideri General Halife Hafter tarafından uygulanan ambargo/diplomatik abluka ile uzun bir süre dünya gündemindeydi.
Katar’a uygulanan ambargonun nedeni terörist grupları fonladığı ve İran’a yakın politikalar izlediği şeklindeydi. Bu süreçte en büyük destek Türkiye’den gelmişti. Türkiye, Katar’a gıda, siyasi, askeri vd. alanlarda destek verdi. Türkiye, Katar’daki askeri varlığını da takviye etmişti.
Katar gazeteleri incelendiğinde ambargonun ve diplomatik ablukanın 1. yıldönümünde ülkenin bu süreçten güçlenerek çıktığı vurgulanıyor. Diğer bir değişle ambargonun yıldönümü bir bayram havasında kutlanıyor.
Bölgesinde yalnızlaştırılmaya çalışan Katar’ın, ambargodan sonra Türkiye dışında da destek arayışları sürmekte. Bu anlamda Katar’ın en son girişimi NATO’ya yönelik oldu. NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, Katar Emiri Şeyh Tamim Bin Hamad Al-Thani ile Katar Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Şeyh Muhammed Bin Adulrahman Bin Jassim Al-Thani 7 Mart 2018 Çarşamba günü Bürksel’deki NATO Merkezinde bir araya geldiler.
Görüşme sonrasında Dışişleri Bakanı Jassim Al-Thani ve NATO Genel Sekreter Yardımcısı Rose Gottemoeller yaptıkları açıklamada “Katar ve NATO arasından bir anlaşma imzalayacaklarını” duyurmuşlardı.
NATO, Soğuk Savaş döneminde Avrupa ve ABD temelli bir Transatlantik örgüt olarak kurulmuşsa da, 1989’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin çökmesi ile sadece askerî alanlarda değil, siyasî-ekonomik-sosyal alanlarda da faaliyetlere başladı. Bu amaçla NATO Haziran 2004’teki İstanbul Zirvesi’nde “İstanbul İşbirliği Girişimi (Istanbul Cooperation Initiative –ICI-)”ni kurdu.
NATO, İstanbul İşbirliği Girişimi ile Ortadoğu ülkeleri ile iki taraflı güvenlik işbirliğine gidilerek uzun vadeli bölgesel ve küresel güvenliğe katkıda bulunmayı hedefliyor. Girişim, güvenlik alanında NATO’nun pratik işbirliğine odaklanıyor. Bu Girişim’e başlangıçta Körfez İşbirliği Konseyi (Gulf Cooperation Council -GCC)’nin 6 üyesi davet edildi. Bugüne kadar 6 ülkeden 4’ü olan Katar, Bahreyn, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri Girişim’e katıldı. Diğer taraftan Suudi Arabistan ve Umman da Girişim’e ilgi gösteriyor. Böylece Katar’ın NATO’ya uzak olmadığı görülüyor.
Anlaşma ile NATO, Katar’ın El-Udeid Hava Üssü’nü kullanma iznini almış durumda. Katar’ın toprak ve hava sahası kullanılarak Afganistan’daki Karar Destek Görevini içeren NATO misyon ve operasyonlarının kolaylaştırılması amaçlanıyor. Aynı zamanda Katar ve NATO’nun Libya’da birlikte çalıştığı, Somali sahilindeki korsanlarla beraber mücadele ettikleri de biliniyor.
Günümüzde 29 üye ülkeden oluşan NATO’nun 1949 tarihli kurucu Washington Anlaşması’nın 10. Maddesine göre “NATO’ya yalnızca Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri üye olabilir.” Bu anlamda da yeni üyeliklerin Avrupa ile sınırlı kaldığı anlaşılıyor. Ancak imzalanacak anlaşma hatırlandığında NATO için Katar önem arz ediyor. Katar Savunma Bakanlığı’nın resmî yayın organı Al-Talaya Dergisi’nde Bakan Al-Attiyah’ın “bugün Katar sahip olduğu silahların kalitesi açısından bölgedeki en önemli ülkelerden biri haline geldi” ifadeleri ambargonun 1. yıldönümünde Katar karşıtı ülkelere verilen ciddi bir mesajdır. Al-Attiyah açıklamasının devamında “NATO üyeliğine gelince, biz NATO’nun dışarıdan müttefikiyiz. NATO ile işbirliğimiz geliştikçe, üyelik vizyonumuz da gelişiyor. NATO, Katar’ın terörizmin finansmanı ile mücadelesini takdir ediyor” diyerek ambargo uygulayan ülkelere karşı NATO desteğine dikkat çekiyor.
Aslında ambargocu ülkeler Katar’ı, Türkiye’ye iyice yakınlaştırdı ve NATO gibi Batı merkezli güvenlik işbirliği arayışına itmiş durumda. Ambargodan dolayı Katar’a sattığı mallar Türkiye ticaretini geliştir demek yanlış olmayacaktır.
Katar kendisini ambargonun etkilerinden kurtarmaya çalışırken, NATO gibi Batılı kuruluşlarla da işbirliğini geliştirme gayretindedir. Ambargo bir şekilde Katar’ı Batı ile daha fazla entegrasyona yöneltti. Bu politikanın ikinci adımının nasıl olacağını hep birlikte göreceğiz.
.
Ürdün’de yarım kalan şarkı: Arap Baharı mı?
Bir haftadan beri Yasa karşıtı yapılan gösteriler sonucunda, Kral’ın da talebi ile hükümet istifa etti. Devamında Veliaht Prens Hüseyin’in göstericilerin arasını girip onlara barışçıl tepkilerinden dolayı teşekkür etmesi geldi. Kral ve veliaht prensin göstericilerden taraf olmasının altında, gösterilerin Kraliyet rejimine tehdit oluşturması çekincesi yattığı söylenebilir.
Ürdün’de hal-i hazırda işsizlik, yoksulluk, Filistinli ve Suriyeli mülteciler, sağlık ve eğitim sektörlerindeki yüksek vergiler, yolsuzluk vb. sorunlar bulunmaktadır. Sokak gösterilerinde başlıca 33 tane sivil toplum kuruluşunun faaliyeti görülmektedir. Bunların en önde geleni bağımsız bir gençlik hareketi olan Hirak Shababi’dir. Bununla birlikte 300 bin üyeye sahip Ürdün Mühendisler Birliği ve Ürdün Öğretmenler Sendikası’nın protestolarda ağırlığı hissediliyor. Böylece hükümet karşıtı gösterileri eğitimli kesimlerin yönlendirdiği görülmektedir.
Halkın her kesiminden protestolara katılımı, protestoların temelinin sosyo-ekonomik sebepler oluşturduğu görüldüğünde akıllara ilk gelen soru “Ürdün’de Arap Baharı mı yaşanıyor?” sorusudur. Çünkü Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde 2011 yılında başlayan ve devam eden yıllarda yaşanan Arap Baharı ayaklanmalarının ana sebepleri, bugün Ürdün’deki olaylarla çok büyük benzerlik gösteriyor.
Ürdün’de yaşananları daha iyi anlayabilmek için ülkenin yakın geçmişindeki siyasî meselelere değinmekte fayda vardır.
Ürdün’de yıllarca süren siyasî talepler 1992’de siyasî partilerin kurulmasının önünü açtı. Mevcut Kral II. Abdullah 1999’da babasının ölümü üzerinde tahta geçmesiyle birlikte, bir takım ekonomik ve siyasî reformları gerçekleştirme yoluna gitti. Ürdün, Saddam Hüseyin’i deviren Uluslararası Koalisyon’a destek verdi. Saddam sonrası istikrarsızlaşan Irak’tan binlerce kişi Ürdün’e göç etti. Iraklı göçmenler de ülkede ayrı bir sorun oluşturdu.
Haziran 2003’te ilk Genel Seçimler yapılarak, Kral yanlıları Parlamento’da 3’te 2 çoğunluğu elde etti. Genel seçimler ise Kasım 2010’da yapıldı. Seçimler sonucunda Parlamento’daki sandalyelerin büyük kısmı hükümet taraftarı bağımsız adaylardan oluşunca, Ürdün’de geniş çapta gösteriler yaşandı. Aynı zamanda Müslüman Kardeşler’in siyasî kanadı İslâmî Hareket Cephesi seçimleri boykot etti.
2011’de başlayan Arap Baharı sürecinde Kral, Başbakan Samir Rifai’yi görevden aldı ve yerine Maruf Bakhit’i atadı. Muhalifler ve göstericiler gelişmeleri olumlu karşılarken, yolsuzluğa karşı tedbir alınmasını da talep ettiler. Bu amaçla, yolsuzluğa karıştığı iddia edilen Başbakan Bakhit görevden alınarak, yerine Avn el Hasavne atandı. Reform taleplerine cevap vermekte yetersiz kalan Hasavne de Nisan 2012’de istifasını verdi. Fayez Taravne yeni Başbakan olarak getirildi. Aynı yıl artan gösteriler sonucunda Kral, Ekim 2012’de Parlamento’yu feshederek erken seçim kararı aldı. Andullah Nusur Başbakanlığa getirildi. Müslüman Kardeşler yapılacak seçimleri boykot edeceklerini ve gösterilere devam kararı almıştı.
Kasım 2012’de hükümetin petrol ürünlerinde sübvansiyonu kaldırması üzerine, protestocular ve Kral yanlıları arasında çıkan çatışmada 3 kişi öldü. Yapılan yürüyüşlerde “monarşiye son” çağrıları yapılmıştı.
Ocak 2013’te yapılan seçimler için Bağımsız Seçim Komisyonu kurulması gelişme olarak kaydedildi. Kral, Başbakanı tek başına atarken, Parlamento ilk defa Başbakanı seçmek için oturumlara başladı. Kral, Parlamento’ya danışarak Abdullah Nusur’u tekrar Başbakan atayarak ağırlığını hissettirdi.
“Gerçekleşen olaylar Ürdün’de yarım kalan Arap Baharı’nın devamı mıdır?” sorusunu akıllara getiriyor. Arap Baharı’nı yaşayan ülkelerde “ekmek, özgürlük, sosyal adalet” toplumsal unsurların temel talepleriydi.
Ürdün’de son bir haftadır devam eden gösteriler bir bakıma amacına ulaştı. Kral’ın ve hükümetin geri adım atması, göstericilerin cesaretlenmesinde etkili oldu demek yanlış olmayacaktır. Ancak protestoların devam ettiği göz önüne alınırsa, göstericilerin yeni taleplerde bulunması ihtimaller dahilindedir.
