Mayan Hatun, Zarife Hanım ve Mina Hanım

 BDP'nin kadın adaylarına destek vermek için bu haftaki yazımı tarihe siyasi mücadeleleriyle geçmiş Kürt kadınlarına ayırdım.

Dün, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü’ydü. Kadının toplum yaşamındaki, ailedeki yeri üzerine yazılar okuduk, konuşmalar dinledik. Kadının siyasi yaşamdaki yeri ise malumumuz. Halen 550 üyeli TBMM’de 78 kadın milletvekili var. Oransal olarak % 14,2’ye tekabül ediyor. Bunlardan 45’i AKP’den, 19’u CHP’den, 11’i ise BDP destekli ‘Bağımsız’ olarak seçilmiş. Yerel yönetimlerdeki kadın oranları daha da vahim. Belediye başkanı oranı % 0,88, belediye meclisi üyesi oranı % 4,2, il genel meclisi üyesi oranı % 3,25. 

Yerel seçimlere üç hafta kaldı. Kaç kadın adayın seçilebilir yerlerden aday gösterildiğini bilmiyorum. Ancak 144 seçim bölgesinde ‘fermuar sistemi’ uygulayan BDP’nin bu konuda örnek bir tutum takındığını biliyorum. Fermuar sistemine göre liste yukarıdan aşağı doğru, bir kadın, bir erkek şeklinde sıralanıyor. Böylece listelerde kadın-erkek oranı birbirine eşit oluyor. Hatta bazı yerlerde kadın adayların sayısı erkekleri geçiyormuş. Kadın adayları kadınlar, erkek adayları ise erkekler belirliyormuş. 

Sadece gazetelerde birbirinden şık yerel giysileriyle çekilmiş fotoğraflarından tanıdığım, hepsinin de birbirinden değerli, saygın kişiler olduğunu tahmin ettiğim bu kadın adaylara destek vermek için bugüne dek somut hiçbir şey yapmamanın mahcubiyeti içinde, bu haftaki yazımı, tarihe siyasi mücadeleleriyle geçmiş Kürt kadınlarına ayırdım. Ancak hem haklarında yeterli bilgiye ulaşamadığımdan hem de sayfanın boyutları elvermediğinden birkaç portreden oluşan bir kolajdan fazlasını sunamıyorum sizlere. Yazıya geçmeden, 9 Ocak 2013 günü Paris’te katledilen Sakine Cansız, Fidan Doğan ve Leyla Söylemez cinayetinin BDP Eş Genel Başkanı Gültan Kışanak’ın iddia ettiği gibi “paralel yapı ile AKP’nin birlikte tezgâhladığı” bir cinayet olup olmadığının bir an önce açığa çıkarılması için ilgili tüm taraflara çağrımı tekrarlamak istiyorum. 

Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti 
Önce örgütlü mücadelenin öncü kuruluşunu analım. Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti 1919 yılında İstanbul’da kurulmuştu. Cemiyet, mezhep farkı gözetmeksizin tüm kadınları üyeliğe kabul edeceğini ilan etmişti. Nizamnamesine bakılırsa Cemiyet Kürt kadınlığının medeni bir bakış açısına kavuşturulmasını ve ilerlemesini sağlamak, Kürt aile hayatında kurumsal ve toplumsal düzenlemeler yapmak, 1915 Ermeni Kırımı nedeniyle sefil hale gelen Kürt yetim ve dullarına yardımlarda bulunarak onları sefaletten kurtarmak amaçlarını güdüyordu. Cemiyet bunun için, gazete, dergi, kitap ve risaleler yayımlayacak, her yerde kütüphane ve tartışma salonları açıp konferanslar ve dersler düzenleyecekti. 

Cemiyet’in ilk eylemi, Sultanahmet Meydanı’nda bir Mevlid-i Şerif okutmak olmuştu. 21 Haziran 1919’da gerçekleşen bu olayın sonunda irticalen bir konuşma yapan cemiyet başkanı Encam Yalmuki Hanım (günümüz diliyle) şöyle demişti: “Hanımefendiler, biz Kürtler, çeşitli kavimleri kardeşleştiren İslamiyetin ortaya çıkışından, yani asırlardan beri Türk milletinin en sadık bir seveni, en güçlü dostu, en coşkulu bir kardeşiyiz. Bugün bütün milletlerin alın yazıları başka şekiller aldığı ve herkese bir hak verildiği bir zamanda bizler de kendimizin hakkını istiyoruz, çünkü ortada milyonlarla Kürt var ve büyük bir Kürdistan var. Mukaddes amaçlar uğrunda en ziyade çalışmak isteyenlere ve milletlerine olan sevgilerini göstermiş oldukları fedakârlıklarla ispat edenlere cümlemiz tüm varlığımızla teşekkür borçluyuz. Cemiyetin açılış törenine koşarak gelen muhterem hanımlarımız ve kardeşlerimiz her şekilde destek olacaklarını, Kürtlüğün yükselmesi için ne yapılması lazımsa tereddütsüz yapacaklarına Kürt sözü verdiler. Öteden beri ‘Kürt sözünden dönmez’ cümlesi bir atasözü olmuştu. Ben kanaatlerim ile iman ederek söylüyorum ki Kürt her şeye söz vermez ama verdiği zaman da sözünden dönmez…” 

Encam Yalmuki Hanım hakkında bilgiye ulaşamadım. Muhtemelen Kürtçe ve Türkçe olarak yayımlanan Jîn dergisinde yazıları yayımlanan Aziz Yalmuki Bey’in eşiydi. Daha sonra aynı yılın Kurban Bayramı’nın ikinci gününde Şişli Etfal Hastanesi’nde altı koğuş dolusu çocuğu parasız sünnet ettiren cemiyet faaliyetlerini ancak üç ay daha devam ettirebildi. Neden kapandığını bilmiyoruz ama 1928 yılında Tiflis’te yayımlanan Zarya Vastoka gazetesinin 297. sayısında yayımlanan ve muhtemelen eşi Dilara Hanım, cemiyetin İstanbul’daki faaliyetlerine katılmış olan Kamil Bedirhan tarafından kaleme alınmış olan makalede ‘Konstantinopolis milliyetçilerinin hilekârlıkları ve soruşturmaları yüzünden’ kapatıldı deniyordu. 

Ezidilerin Mayan Hatun’u 
İlk kişisel portremiz ise Ezidi Mayan Hatun’a ait. Önce biraz arka plan bilgisi: Resmi tarihin ısrarla ‘Yezidilik’ dediği ama kendi adlandırmalarıyla Ezidilikten ilk söz eden yazılı kaynak 1597’de yazılmış olan Kürtlerin kroniği olan Şerefname. Kitaptan Ezidilerin tüm Mezopotamya’ya kan kusturan Moğolların şerrinden Aksak Timur’un ölümüyle (1405) kurtuldukları, Safevi-Osmanlı çatışmasından kazançlı çıkarak Yavuz Sultan Selim döneminden yani 16. yüzyıldan itibaren Hakkâri ve Diyarbakır’dan Musul ve Halep’e kadar uzanan bölgede bir çeşit otonomi içinde yaşadıkları anlaşılmakta. 

Ezidiler, aynen Kızılbaşlar, Zeydiler, Şiiler, Şabaklar, Nusayriler gibi ‘millet’ statüsü kazanamamışlarsa da ‘zındık’, ‘mülhid’ diye de adlandırılmamışlar ama Osmanlı tarihi boyunca devletin gözünde hep şüpheli gruplar olarak görülmüşlerdi. Ezidiler, en zor anlarından birini II. Abdülhamid’in İslamlaştırılma politikaları yüzünden yaşadılar. Bu tarihler aynı zamanda Protestan misyonerler tarafından Hıristiyanlığa davet edildikleri yıllardı. 1892 sonbaharında Ömer Vehbi Paşa komutasındaki Osmanlı orduları Musul’daki Sincar Dağları civarındaki Ezidilere acımasız bir saldırıya geçti. Ezidiler, 1893’te eski statülerini tekrar elde ettilerse de 1915-16 Ermeni Kırımı’ndan sonra zararlarını bir daha kapatamadılar. 

Ezidi toplumlarında, dini ve dünyevi otoriteyi temsil eden mirlerin erkeklerden seçildiği biliniyor. Bunun tek istisnası, 1913-1957 yılları arasında tam 44 yıl fiilen mirlik yapmış olan Mayan (ya da Meyan) Hatun. 1874 yılında bir mir ailesinin kızı olarak dünyaya gelen Mayan Hatun 18 yaşında dönemin mirinin kardeşi Ali Bey’le evlenmişti. O yıl, Ömer Vehbi Paşa aracılığıyla devletin Ezidileri ya İslamiyet’i ya da ölümü seçme tercihiyle bıraktığı yıldı. Ali Bey, İslam’a geçmeyi kabul etmeyince, Sivas’a sürülmüş, Mayan Hatun muhtemelen üzüntüden ardı ardına düşük yapmıştı. Hayatta sadece oğlu Said kalmıştı. Üç yıl sonra Britanya yetkililerinin araya girmesi üzerine sürgünden Irak-Suriye sınırındaki Sincar bölgesine dönen Ali Bey 1913’te evinde bilinmeyen bir nedenle öldürüldü. Bazı kaynaklara göre bu ölümde o gece evde misafir olan Müslüman Doski Aşireti’nin reisi Safer Ağa ile gönül ilişkisi olduğu iddia edilen Mayan Hatun’un da parmağı vardı. Bu tarihten itibaren, mirlik görevini oğlu Said’in vasisi sıfatıyla Mayan Hatun yürüttü. Eğer hakkındaki iddia doğru olsaydı, bu görevi üstlenmesi mümkün olmazdı çünkü Ezidiler için kadının namusu toplumun namusu demekti. Ayrıca tek aday da değildi, kardeşi İsmail Bey mirlik için hazırdı. Sonuç olarak Mayan Hatun toplumu tarafından bu göreve layık görüldü. 

Mayan Hatun’un nasıl bir mirlik yapacağına dair ilk ipucu, Ali Bey’in ölümünden sorumlu olduğu düşünülen bir ailenin iki kız çocuğu dışındaki altı üyesini kurşuna dizdirmesi ve cesetlerin başına eğilerek her kurbanın ılık kanını parmağıyla dokunarak yalamasıydı. Said yetişkin olduktan, hatta Said’in ölümünden sonra onun oğlunun mirlik hakkı elde etmesinden sonra da Mayan Hatun görevi bırakmadı, böylece 30 Haziran 1957’de ölünceye kadar 44 yıl mirlik yaptı. Bu yıllar içinde neler olmadı ki… Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı’na girdi. Savaşın, en önemli cephelerinden biri Ezidilerin ülkesinde kuruldu. Ardından Ortadoğu’da yeni haritalar çizildi, Ezidi ülkesi Fransızlarla İngilizler arasında gidip geldi. Ezidilerin yurdu Sincar dağlarında iki Ezidi isyanı yaşandı. Bütün bunları atlatan ve İkinci Dünya Savaşı yıllarında toplumunu başarı ile yöneten ve bölünmekten koruyan Mayan Hatun hakkında o yıllarda yapılan bir betimleme şöyleydi: “Bilge, zeki ve uzak görüşlüdür. Halkı kendisinden korkar ve saygı duyar. Halkı üzerindeki gücü öylesine etkiliydi ki hiç kimse ona karşı gelmeye cesaret edemez. Yanında herkes ona korkuyla karışık hayranlık duyar, ortalıkta görünmediği zaman herkes sinirli olur. Kibirli, gururlu ve kendini beğenmiş biridir ama onunla buluşulduğunda karakterinin azameti ve soyluluğu açıkça belli olur. Son derece kötümserdir, kimseye güvenmez (…) en iyisini yaptığını düşünen Mayan Hatun bağışlayan, mahrum bırakan, ödüllendiren, esirgeyen, izin veren ve yasaklayan etkin bir yöneticidir.” 

Koçgirili Zarife Hanım İkinci portremiz, hikayesini 10 Mart 2013 tarihli Radikal’de anlattığım 1921 tarihli Koçgiri İsyanı’nın (isyan olup olmadığı net değil ama böyle adlandırmak âdet olmuş) liderlerinden Alişer Bey’in karısı Zarife Hanım. Dönemin tanıklarından Veteriner Nuri Dersimi, Zarife’nin uzun boylu, iriyarı, tipik Kürt fizyonomisine (?) sahip, erkek gibi cesur bir Kürt kızı olduğunu söyledikten sonra devam eder: “O (Zarife) aslan ki kendi döneminde okuma-yazma bilen, hem siyasi hem de askeri bir Kürt kadınıydı. Çok sefer Alişer bir şey yapmadan önce onun düşüncesini sorar, fikrini alırdı. Ona sormadan karar vermezdi. Zarife savaşçıydı. Çok sayıda bayan da onunla birlikte savaştılar. Onlar da silahlıydılar. Çarpışmalar başlamadan önce silahlı eğitim aldılar, yaptılar.” 

Seyit Rıza’nın sofrasına oturabilen tek kadının Zarife olduğu söylenirdi. Birbirine çok bağlı olan ve birbirini ‘Heval’, ‘Hevale’ (yoldaş) diye çağıran çiftin çocukları olmamıştı. I. Dersim Harekâtı’nın şiddetlendiği günlerde, Nuri Dersimi Halep’e giderken, Dersim lideri Seyit Rıza’nın önerisiyle Sovyetler Birliği’ne sığınmaya karar veren Alişer Bey ve Zarife Hanım Tujik Dağı’nda bir mağaraya gizlenmişti. Seyit Rıza’nın devletle işbirliği yapan adamlarından Zeynel ve dört arkadaşı 9 Temmuz 1937 günü güya çifti ziyaret ettiler. Çift tuzağa düşürüldüklerini anlayınca silahla karşı koydu ama sonunda yenik düştüler. Zeynel ve Rayber, çiftin kesik başlarını ve Alişir’e ait kitap, yazı ve şiir tomarını ve değerli eşyalarını bölgenin genel valisi Abdullah Alpdoğan Paşa’ya teslim ettiler, ödüllerini aldılar. Çiftin kesik başlarının fotoğrafını çeken Albay Nazmi Sevgen’e göre, çiftin başsız bedenleri gömülmeyip çürümeye terk edilmişti ancak yerel kaynaklar bu iddiayı reddediyorlar ve cesetlerin cinayetin gerçekleştiği Palaxine mağarasının yakınına gömüldüğünü söylüyorlar. 

Kemal Bilbaşar, 1966’da yayımladığı Cemo ve Memo adlı romanlarının kahramanlarını muhtemelen Alişer ile Zarife’den esinlenmişti. 

Mahabad’lı Mina Hanım 
Üçüncü portremiz, çok daha mütevazı ölçekte siyasi mücadele hikâyesinin kahramanı olan Mina Hanım’a dair. 4 Ağustos 2013 tarihli Radikal’de hikâyesini anlattığım kısa süreli İran’daki Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin lideri Kadı Muhammed’in eşi Mina Hanım, 1908 yılında Doğu Kürdistan’da (İran Kürdistanı) dünyaya gelmişti. Eşinin de desteğiyle, Mart 1946’da ‘Yekiti Afretani Jinen Kürdistan’ı (Kürt Kadın Birliği) kurarak başkanlık etmişti. Kurdistan Press’in 28 Ocak 1987 tarihli 10. sayısında kendisiyle yapılmış bir röportajdan konumuzla ilgili bazı cümleleri aktarmak istiyorum: “…Mahabad Cumhuriyet’i ilan edildiği gün Kürt milleti, bütün aşiretler Mahabad Çarçıra meydanında toplandılar. Mahabad, böylesi bir coşkuya ve önemli olaya ilk defa sahne oluyordu (…) Rahmetli çok ileri görüşlü bir insandı. Mesela, beni sadece karısı olarak evde oturan, misafirleri karşılayan birisi olarak görmek istemiyordu. Bütün Kürt kadınlarının sosyal ve siyasal hayata katılması için çok çaba sarfediyordu….“ 

Özgür Gündem’den Sarya Gözüoğlu’nun 5 Mart 2014 tarihli yazısından öğrendiğime göre Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin İran ordusu tarafından yıkılmasından ve Qazi Muhammed idam edildikten sonra, aile İran rejiminin hedefi olmasına rağmen Mina Hanım, Mahabad’dan kaçmamış ve mücadelesine devam etmişti. Sürgündeki kızları İffet Qazi, İsveç’te İran gizli servislerinin işi olduğu sanılan bombalı saldırı sonucu 1988’de katledildi. 1993 yılında, 85 yaşında olmasına rağmen tutuklanan ve işkenceye uğrayan Mina Hanım, 1998 yılında Mahabad’da dünyaya gözlerini yumdu. 

Yazımızı Qazi Muhammed ile Mina Hanım’ın evlatlarından Süheyla Hanım’ın bence çok anlamlı bir anısı ile bitirelim: “Babam bana bir keresinde ‘Kızım sana milletin nedir?’ diye sorduklarında ‘Benim kadınlığımdır cevabını ver’ demişti…” 

Özet Kaynakça: Yavuz Selim Karakışla, ‘Kürt Kadınları Teâli Cemiyeti (1919)’, Toplumsal Tarih Dergisi, Mart 2003, S.111, s. 14-23; Rohat Alakom, ‘Araştırmalarda Fazla Adı Geçmeyen Bir Kuruluş: Kürt Kadınları Teali Cemiyeti’, Tarih ve Toplum, Mart 1998, S.171, s. 36-40; John Guest, Yezidiliğin Tarihi, Avesta 2001; Roger Lescot, Yezidiler/Din Tarih ve Toplumsal Hayat, Cebel, Sincar ve Suriye Yezidileri, Avesta Yayınları, 2001; Nazmi Sevgen, Tarih Dünyası dergisi, S. 9, 15 Ağustos 1950; Evin Aydar Çiçek, Koçkiri Ulusal Kurtuluş Hareketi, APEC Yayınları, Stockholm 1999; Mehmet Bayrak, Osmanlı’da Kürt Kadını, Özge Yayınları, 2007, Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952. 

Editörün notu: Geçen hafta bu sayfada yayımlanan Erdoğan-Erbakan 
fotoğrafı Uğur Günyüz’e aittir.



.

İnsanoğlunun Leviathan'a karşı savaşı

 'Kişi dokunulmazlığı' kavramının tarihçesi çok uzaklara gitmiyor aslında. Batı'da ilk kez 1679 tarihli Habeas Corpus sözleşmesi ile güvenceye alınan kişi dokunulmazlığı, Osmanlı ülkesinde ancak 1839'da Tanzimat Fermanı'yla gündeme geldi.

Önce, Gezi Direnişi sırasında polisin attığı gaz fişeği yüzünden 269 gündür komada olan Berkin Elvan’ın ölüm acısıyla kavrulduk, ardından Berkin’in cenaze töreninden sonra çıkan olaylarda henüz kim tarafından öldürüldüğünü tam bilmediğimiz Burak Can Karamanoğlu’nun ölüm acısıyla… 

Bu haftaki yazım, bu cinayetler bağlamında, Cumhuriyet tarihi boyunca, devlet tarafından yaşam hakkı elinden alınmış on binlere dairdi, ancak dün bilgisayarımın başına bir kaza geldi, şimdilik dosyalarıma ulaşamaz haldeyim. Bu yüzden, hazırladığım yazıyı değil, kazadan sonra kalan kısa sürede ödünç bilgisayarda alelacele derlediğim bir yazıyı sizlerle paylaşıyorum. “Derlediğim” diyorum çünkü bu metnin büyük bir bölümü, Şanar Yurdatapan’ın öncülüğünde toplanan Türkiye Küçük Millet Meclisleri’nin Kasım 2011-Ekim 2012 tarihleri arasında yürüttüğü “Anayasa Tartışmalarında 12 Konu” başlıklı broşürlerden Birey Hak ve Özgürlükleri başlıklı olanın metnine, benim yaptığım küçük katkılardan oluşuyor. ‘Direnme hakkı’na ilişkin çerçeve yazı ise eski bir yazımdan yaptığım özet. 


YAŞAM HAKKI 

Birey hak ve özgürlüklerinin en önemlisi olan ‘yaşam hakkı’ yakın çağların ürünü. Bu hak, ilk ve ortaçağlarda pek ciddiye alınan bir şey değildi. Bir hak olarak görüldüğü yerlerde ise hakim sınıfların hakkıydı. Köleci toplumda, köle sahiplerinin yaşam hakkı vardı ama kölelerin yoktu. Ortaçağ’da derebeylerinin, asillerin tekelindeydi bu hak. Doğu’da da sultanların, şahların, padişahların iki dudağının arasındaydı çoğu kişinin yaşam hakkı. Bu hak, dünyada sırasıyla 1215 Magna Carta, 1628 ve 1689 İngiliz Haklar Bildirisi, 1776 Virginia İnsan Hakları Bildirisi ile defalarca gündeme geldi. İlginçtir, 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nde özgürlük, mülkiyet ve güvenlik gibi haklar sayılmasına rağmen yaşama hakkına açıkça değinilmemişti. 

Osmanlı ülkesinde ‘yaşam hakkı’ ilk defa 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ile güvence altına alınmıştı. Fermanda herkesin can güvenliğine sahip olduğu vurgulanırken; kişinin doğuştan sahip olduğu yaşama hakkının şartının “devlet ve milletine hüsn-i hizmette bulunmak” olduğu da eklenmeden edilmemişti. 1858 tarihli Ceza Kanunu’nda ise idam cezasının verileceği haller tek tek sayılarak, bu haller dışında kişilerin öldürülemeyeceği hüküm altına alınacaktı. 1876 tarihli Kanun-ı Esasi’de ise bu konuda bir madde yoktu. 

Yaşam hakkı, 1921 Anayasası’nda yer almadı ama 1924 Anayasası’nın 71. maddesinde cana, mala, ırza ve konuta hiçbir şekilde dokunulamaz biçiminde geçti. Türkiye’de sosyal hak ve ödevlerin, ilk defa sistematik olarak 1961 Anayasası’nda düzenlenmesiyle birlikte yaşam hakkı daha net bir biçimde anayasal güvenceye kavuşmuş oldu. 1978-1980 arasında yaşam hakkı ihlalleri zirveye çıktı ancak 1982 Anayasası, idam cezasını kaldırmadan yaşam hakkını güvence altına alan maddeleri içerdi. 

Dünyada ise yaşam hakkı 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, 1950 Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerini Korumaya Dair Roma Sözleşmesi, 1961 Avrupa Sosyal Haklar Temel Yasası gibi temel hukuki metinlerle güvence altına alındı, Türkiye bunlara gecikmeli de olsa imza koyarak, iç hukukunun parçası kıldı. 


KİŞİ DOKUNULMAZLIĞI 

Yine son yıllarda, çeşitli vesilelerle gündeme gelen ‘kişi dokunulmazlığı’ kavramının tarihçesi de çok uzaklara gitmiyor aslında. Batı’da ilk kez 1679 tarihli Habeas Corpus sözleşmesi ile güvenceye alınan kişi dokunulmazlığı, Osmanlı ülkesinde ancak 1839’da Tanzimat Fermanı’yla gündeme geldi. 1856 Islahat Fermanı’nda hapishanelerde işkence, eziyet ve cismani cezaların uygulanması yasaklandı. 1876 tarihli Kanuni Esasi’nin 10. maddesinde herkesin kişi dokunulmazlığına sahip olduğu ve yasaların dışında cezalandırılmayacağı; 24. ve 26. maddelerde ise her türlü eziyet, işkence, müsadere ve angaryanın yasak olduğu yazılıydı. 

Cumhuriyetin döneminde, kişi dokunulmazlığı ilk olarak 1924 Anayasası’nda ‘Türklerin kamu hakları’ bölümünde düzenlendi. 71. maddede cana, mala, ırza, konuta hiçbir biçimde dokunulamayacağı söylenirken, 73. maddede ise işkence, eziyet, zoralım ve angarya yasaklandı. 

1961 Anayasası’nın 14. maddesinde şöyle deniyordu: “Kişi dokunulmazlığı ve hürriyeti kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça kayıtlanamaz. Kimseye eziyet ve işkence yapılamaz.” Kişi dokunulmazlığı, 1982 Anayasası’nda da işkencenin, yaralamanın, zorla çalıştırmanın, göçmen kaçakçılığının, insan üzerinde tıbbi deneylerin yasaklanmasıyla korunuyordu. Düzenlemeler cinsel dokunulmazlığı da içeriyordu. 

Günümüzde söz konusu haklarla ilgili tartışmalar daha da derinleşmiş durumda. Savaşlardaki veya isyan ve ayaklanmalar sırasındaki öldürmeler cinayet mi sayılır? Kürtaj ve ötenazi hakkı, ‘yaşam hakkı’ ile çelişir mi? Ve daha nice soru var cevap bekleyen. Tarif yapmak, sonra bunu yasalaştırmak yetmiyor elbette. Bir de bu yasaların uygulanması var ki, dediğim gibi bu hafta için yazıp da kaybettiğim yazım buna dairdi. Önümüzdeki haftalarda, Türkiye’nin bu konudaki sicilinin bir dökümünü yapmaya çalışacağım. 

 

Yönetenlerin haksızlıklarına direnme hakkı

Yaşam hakkı en çok yönetenlerin haksızlıkları ve adaletsizlikleri karşısında yönetilenlerin başkaldırma, ayaklanma, devrim gibi aktif, sivil itaatsizlik gibi pasif yöntemlerle direnme hakkını kullanırken yaşanıyor. Aslında böyle bir hakkın olup olmadığı konusunda tarih boyunca ateşli bir tartışma yaşanmış. Günümüzde de bu konuda üzerinde uzlaşma olan normlar henüz yok.Örneğin Eski Yunan’da ‘Polis’ (şehir-devleti) düzenini bozmak, tanrılara karşı gelmekle eşanlamlıdır. Bu bağlamda Sokrates’in (MÖ 469-399) ölüme mahkûm edilmesine neden olan başkaldırısı çok ayrıksı bir olaydır. Sokrates’in öğrencisi Platon (Eflatun) Sokrates’in tavrından çok etkilendiği halde halkın yöneticilere direnme hakkına karşı çıkmıştır. Platon’un öğrencisi Aristo da demokrasiye ve direnme hakkına karşıdır. 


FELSEFE Mİ HUKUK MU? 

Savaşçı bir toplum olarak felsefi konularla pek uğraşmayan Roma İmparatorluğu’nun ilk 200 yılı ‘patriciler’ (aristokratlar) ve ‘plebler’ (aşağı sınıflar) arasındaki mücadelelerle geçmiş, yüz binlerce kişi bu savaşlarda hayatını kaybedince birbiriyle kavga eden sınıflar ‘Roma hukuku’ adı altında sert biçimde barıştırılarak ortaya Pax Romana (Roma Barışı) denen emperyalist sistem çıkmıştır. Gerçek yasanın, gücünü, insandan değil doğadan (tanrılardan) aldığını ve bundan dolayı da değiştirilemeyeceğini savunan Çiçero’ya (MÖ 106-43) göre bu sonsuz ve değişmez yasaya itaat etmeyen insan, tanrılar katında en ağır cezaya çarptırılmayı hak eder. Roma’nın yetiştirdiği en parlak düşünür olan Seneca’ya (MÖ 4-MS 65) göre insanın kaderi doğduğunda çizilir ve bundan dolayı başına gelen her şeye katlanmak zorundadır. Seneca’ya göre devlet, kötülükleri durdurmak için hukuk ve kuvvetle donatılmış bir kurumdur. Düşünür, yapılabilecek tek şeyin bu kurumlar içinde kalıp (ki bunlara kölelik de dahildir), doğruluğun bulunmasına çalışmak olduğunu savunur. 


KORKMAK SEVMEKTEN İYİDİR! 

Dikkat edilirse adil olmayan yöneticilere karşı yönetilenlerin direnme hakkına ilişkin tartışmalarda kral, sultan, imparator, cumhurbaşkanı gibi dünyevi yöneticiler, tanrı, Allah, yaratıcı, ilah gibi ilahi yöneticilerin bir uzantısı olarak ele alınmış, böylece dünyevi iktidara karşı çıkmak ilahi iktidara meydan okumakla özdeşleştirilmiştir. Doğrusu böyle tehlikeli bir işe tevessül edecek babayiğitlerin az olması anlaşılır bir şeydir... Bu gelenekten ayrılığı temsil eden Floransalı düşünür Niccolò Machiavelli (1469-1527) yönetilenlere “korkuyor olmak, seviyor olmaktan çok daha güvenlidir” diye tavsiyede bulunurken, yöneticilere “kendisini izleyenlere karşı sadakat duyguları beslemeyen biri, onlardan sadakat beklememelidir” diyerek direnme hakkına örtük bir gönderme yapar. 


İNSAN İNSANIN KURDUDUR 

İngiliz düşünür Hobbes’un (1588-1679) metaforik açıklamasına göre ise ‘birbirinin kurdu olan insanlar’ bir sözleşmeyle hak ve özgürlüklerini Leviathan denen varlığa devrederek, karşılığında güvenli bir yaşam elde etmişlerdir. Leviathan, Tevrat’ta geçen bir canavarın adıdır ve Hobbes’a göre her şeye egemen olan devletin simgesidir. Hobbes “zulüm, adaletin diğer biçimidir” der. Yani güvenlik için zulme bile boyun eğmek gerekebilir. 

Liberal düşüncenin babası sayılan Locke’a göre (1632-1704) bile kendisine toplum tarafından verilen yetkiyle (Toplumsal Sözleşme ile) donatılmış siyasi iktidar, sadece kanunları yapmakla kalmayıp, aynı zamanda toplumun tüm üyelerinin bu kurallara uyması için doğrudan zorlama gücünü elinde tutmakta, güvenlik açısından da üyeleri dış tehlikelere karşı korumaktadır. Locke yine de farklıdır, yönetimin keyfî bir güce (tiranlığa) dönüşmesi halinde direnme hakkını teslim etmekten kaçınmaz. 


BİREY YOK TOPLUM VAR 

Doğal yasaya uygun inşa edilen sivil toplumun adil pozitif yasalar üreteceğini ileri süren Rousseau’ya (1712-1778) göre de “güç hak yaratmaz, ancak meşru olan güce itaat mecburiyeti vardır.” Rousseau’ya göre hükümlerine itaat edilen güç, bireylerin kendi iradelerinin yansıması olduğundan, itaat edilen aslında toplumun iradesidir. Dolayısıyla bireyin doğal özgürlük kaybı aslında daha yüksek bir özgürlük türüyle telafi edilmektedir. 

Rousseau’dan yarım asır sonra, Alman felsefecisi Hegel (1770-1831) “devlet Tanrı’nın yeryüzündeki yürüyüşüdür, devlet gerçekliktir, devlet zorunluluktur, devlet kutsaldır ve kendini korumak için her türlü önlemi olmaya izinlidir!” diyerek adeta başa döner. 

Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde direnme hakkının kullanımını bir başka yazıya bırakıyorum. Bu kısa tarihçeden anlaşılacağı üzere, asırlardır tartışılıyor direnme hakkı. Sonuçta korunması gerekenin birey, halk, tebaa, vatandaş değil, devlet olduğu fikri egemen olmuş. Yani karşımızda çağlar boyunca berkitilmiş, meşrulaştırılmış ve içselleştirilmiş bir ‘kutsal devlet’ fikri var. Bir şey kutsal olunca da ona dokunanın canı yanar! Ancak, bu anlayış son günlerini yaşıyor. Dolayısıyla Türkiye’de yakın gelecekte en çok tartışılacak konulardan biri direnme hakkı olacak. Bu konuda şimdiden kafa yormalıyız.

.

II. Abdülhamit'in 'muzır'la savaşı

 Twitter'ı yasaklama girişimi, Erdoğan'ı olası idollerinden II. Abdülhamit'e daha da mı yaklaştırdı? II. Abdülhamit'in baskı rejiminin ilk kurbanı da ifade özgürlüğü olmuştu.

Basın mensuplarına yönelik otoriter tavırları ve nihayet Twitter’ı yasaklama girişimden sonra, Başbakan Erdoğan’ı tarihten pek çok kişiye benzeten oldu ama ben Başbakan’ın idollerinden biri olduğunu sandığım II. Abdülhamit’e benziyor mu sorusuna cevap arayacağım bu hafta. O da sadece basına yönelik yaklaşımı açısından. 

Saltanatının 93. gününde ‘akıl rahatsızlığı’ nedeniyle tahttan indirilen V. Murad’ın yerine 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta çıkarılan Aldülhamit’in ilk işlerinden biri bilindiği gibi 23 Aralık 1876’da ilk Osmanlı anayasası olan Kanun-i Esasi’yi yayımlamak ve bunun gereği olan Meclis’i açmak olmuştu. Bunlar, aslında kendisini tahta çıkaran Mithat Paşa, Namık Kemal, Krikor Odyan gibi reformistlere verdiği sözün gereğiydi. Ancak bu durum çok kısa sürdü. Çünkü savaş Osmanlı’nın aleyhine gelişiyordu ve sinirler gerilmeye başlamıştı. İlk kurban, 1870’ten itibaren Diyojen, Çıngıraklı Tatar, Hayal ve İstikbal adlı mizah gazetelerini çıkaran Rum asıllı gazeteci Teodor Kasap oldu. Gazeteci, 1876 tarihli Kanun-i Esasi’nin “Matbuat kanunlar dairesinde serbesttir” diyen 12. Maddesini hicveden karikatüründen dolayı 1877 yılının mart ayında üç yıl hapse mahkûm oldu. 

Resmi gazeteye sansür 
Ama daha gri günler yoldaydı. 20 Eylül 1877’de sıkıyönetim ilan edildi. 18 Şubat 1878’de daha bir yılını bile doldurmamış Meclis kapatıldı, Kanun-i Esasi rafa kaldırıldı, anayasa gereğince hazırlanan Matbuat Kanunu’nu yürürlüğe konulmadı. Bu tarihten itibaren basılı yapılacak her türlü yayın Dahiliye Nazırlığı bünyesindeki Matbuat Müdüriyeti’nce öndenetime tabi tutulacak, bazı sözler ve konular yasaklanacak, bu yasaklara uymayan gazeteler kapatılacak, mizah dergilerine bir daha ruhsat verilmeyecekti. Aslında savaşın neden olduğu ekonomik sorunlar halkın gazetelere ilgisini azaltmış, gazeteler ‘kaime’ denilen kâğıt paralar yüzünden dar boğaza düşüp birbiri ardına kapanmaya başlamıştı. Geriye sadece suya sabuna dokunmayan ‘tahsisat’ gazeteleri kalmıştı. Ama bu gazeteler bile vehimli padişahın gadrinden kurtulamayacaklardı. Daha ilginci, devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi’nin bile bir dizgi hatasından dolayı 1879’da kapatılmasıydı. (Üstelik bu kapanış tam 12 yıl sürecekti.) Ardından Tercüman-ı Hakikat ve Vakit gazetelerine “edebiyata dair bir vakitten beri cereyan eden tartışmalar hadd-i marufu (bilinen, kabul edilen çizgiyi) aşmış olduğundan” ihtar verildi. İşin ilginç yanı Tercüman-ı Hakikat Abdülhamit’in sözcülüğünü yapıyordu. Aynı yıl, Türk hilafeti yerine Arap hilafetini savunan ve çoğu yurtdışında basılan Mirat, Al Nahla, Al Sada, Al Hilafa, Al Ettehad, Paiki İslam gibi yayınların ülkeye girmesi yasaklandı. Yasaklamalar, Fransızların Tunus’u, İngilizlerin Mısır’ı işgal ettiği 1881 ve 1882 yıllarında tırmanışa geçti. 

Kara Tahsin’in gizli yönetmeliği 
Sansür, 1888’de Basmahane Nizamnamesi’ne yapılan tadilatla (nizamname 1857’de çıkmıştı) iyice şiddetlendi. Nizamnameye göre sadece matbaacılar değil, kitapçılar, hurufat (harf) dökümcüleri, kitap ve süreli yayın çıkaracak olanlar, her türlü resim, tasvir, madalya, arma basıp satanlar “padişahın hakkına ve devletin yararına dokunur” yayından kaçınacaklarına dair bir taahhütname imzalamak zorundaydılar. Ayrıca sayısız kural vardı uyulması gereken. 

Bir de ‘Padişah hazretlerinin başkatibi Kara Tahsin Paşa’ imzasıyla yayımlanan gizli (belki de uydurma) bir yönetmelik vardı gazeteci ve matbaacıların başının üstünde Damokles’in Kılıcı gibi sallanan. Yönetmeliğin maddeleri (sadeleştirilmiş dille) şöyleydi: “1-Sultanın sağlığının iyiliği, hasadın bolluğu, ticaretin ve sanayinin ilerlemesi haberlerine öncelik verin. 2- Ahlak açısından maarif nazırınca onaylanmamış hiçbir dizi romanı yayımlamayın. 3- Bir sayıda bitmeyecek edebi ve ilmi yazılar yayımlamayın. “Devamı var” deyimini kullanmayın. 4- Bir makalede beyaz boşluk ya da birkaç satırlık noktalı yerler bulundurmaktan kaçının. Şüphe uyandırır. 5- Şahsiyetlerden, özellikle yöneticilerin yolsuzlukları, suçları ve hatalarından bahsetmekten kaçının. 6- Kişilerin ve grupların yönetim aleyhindeki şikâyet başvurularını yayımlamayın. 7- Her türlü tarihi ve coğrafi isimleri kullanmak yasaktır. 8- Yabancı hükümdarlara yöneltilen suikastlardan ve dışarıdaki ayaklanmalardan bahsetmek yasaktır. 9- Bu yönetmelikten gazetelerde bahsetmek de yasaktır.” 

Düşen veya düşürülen hurufat 
Ama dizgi sırasında kazara düşen (ya da bilhassa düşürülen) bir harf, padişaha yaranmak isteyen bir jurnalcinin gözüne takılınca olanlar oluyordu. Örneğin Sabah gazetenin başlığında Aldülhamit’in sıfatlarından biri olan ‘Şevketlu’ sözcüğünün v (vav) harfi düşmüş ve sözcük şöyle okunur hale gelmişti: “Şu kötü Ulu Gazi İkinci Aldülhamit Han”. Sonucu tahmin ediyorsunuzdur. İkdam’ın başlığında Aldülhamit’in tahta çıkışı için ‘mutlu gece’ anlamına gelen “leyl-i mes’ude” tamlamasının ikinci kelimesi ‘mesude’ diye basılınca tamlamanın anlamının ‘kara gece’ olmasını affetmek mümkün müydü? Servet-i Fünun dergisinde Aldülhamit’in tahta çıkışıyla ilgili bir cümlede “ve’l-istihkak” (hakkı olarak) ibaresindeki ‘l’ yani elif harfinin yeri değişince, kelime “ve la istihkak” (haksız olarak) haline gelince neyse ki gazetenin sahibi yanlışlığı zamanında fark etmiş ve sansür heyetini uyarmış, basılan nüshalar yakılmış da belki de Fizan’a sürülmekten kurtulmuştu. 

12 yıllık aradan sonra 1891 yılında yayımlanmaya başlayan ‘resmi gazete’ Takvim-i Vekayi’nin bir yıl sonra tekrar kapatılmasına da bir dizgi hatası neden olacaktı. Gazetede Aldülhamit’in 12 yaşındaki Felemenk (Hollanda) Kraliçesi’ne verdiği nişandan bahsederken ‘nişan ita’ (vermek) yerine ‘nişan hata’ yazılınca, sansürden sorumlu müsteşar azledilmiş, düzeltmenler cezalandırılmış, gazete yeniden kapatılmıştı. (Bir daha yayımlanması da ancak 1908’de mümkün olmuştu.) 

Külhanlarda yakılan kitaplar 
1889’da İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulması ve 1894-1896 arasında Türk-Kürt unsurların Ermenilere yönelik katliamlarından sonra (bu konuyu 14 Temmuz 2013 tarihli “Hele kurulsun Ermenistan, Kürtlerden tek kişi kalmaz!” başlıklı yazımda ele almıştım) Abdülhamit’in muhalefet alerjisi veya korkusu zirveye çıkınca, 1898’de “Bilumum matbaaların daima zaptiye nezareti altında bulundurulması hakkında” irade çıktı. Sansür heyetinin üyeleri arttıkça basılan kitap sayısı azaldı. ‘Tutuklu’ kitaplar hamam külhanlarında (en çok da Çemberlitaş Hamamı’nda) yakıldı. Yurtdışından gelen postaların hepsi açıldı, muzır (zararlı) görülen kelimeler dantel gibi oyularak çıkarıldı. Bazı yabancı dildeki kitaplar sayfaları koparılarak içeri alındı, bazıları bir kelimeye kurban gitti. Örneğin Termo-Dinamik adlı Fransızca kitap, başlıktaki ‘dinamik’, muhtemelen ‘dinamit’ anlaşıldığı için; İngiltere’den gelen kibrit kutularının kapakları “kan rengini andırdığı ve markası da kılıç şeklinde olduğu, üzerlerinde yazan Fransızca ‘Union ‘ sözcüğü ‘İttihat’ anlamına geldiği için” gümrükte takılmıştı. Öyle ki Nicolaides adlı Yunanlı yazarın Abdülhamit’i ve Türkleri öven ‘Doğu’nun Altın Kitabı’ adlı eseri bile, dil bilmeyen endişeli gümrük memurlarının kurbanı olmuştu. 

Sansürcülerin altın makasından yerli yazarlar da nasiplerini alıyorlardı elbette. Örneğin Halid Ziya (Uşaklıgil) Kırık Kalpler adlı romanının sansür memurlarının kırmızı kalemiyle delik deşik edildiğini gördükten sonra 1908’e kadar yazarlığa ara vermişti. Benzer şekilde Tevfik Fikret de yazamaz hale gelmişti, Aşiyan’daki evinde inzivaya çekilmişti. 

Muzır kelimeler listesi 
Lise yıllarında bellediğimiz gibi ‘burun’, ‘tepe’ ve ‘Yıldız’ kelimelerinin yasaklı olmadığını söyleyen kaynaklar varsa da Hüseyin Cahit (Yalçın), Pierre Loti’den çevirdiği İzlanda Balıkçısı’nda coğrafi bir tanım olan ‘burun’ yerine ‘karaların denizlere doğru ilerlediği yer’ dediğini anlatır. Aynı şekilde tiyatrocu Ahmet Fehmi Efendi, bir oyunda kadının gözlerinin ‘yıldız gibi parladığını’ söylediği için jurnallendiğini belirtir. 1901’de bir Fransız kumpanyasının oynamak istediği Cyrano de Bergerac oyunu, Cyrano’nun büyük bir burnu olduğu ve oyunda buna dair bir tirad olduğu için yasaklanmıştır. 

Ama, çeşitli kaynaklarda ‘muzır’ (zararlı) bulunduğu için aforoz edilen kelimelerin epey uzun bir listesi olduğunu okuyoruz. Örneğin Ali Seydi Bey ve arkadaşlarınca 1908-1914 arasında üç cilt halinde yayımlanan Resimli Kamus-u Osmanî’nin sonundaki bir listeye başka kaynaklardan yaptığım eklemelere göre, Abdülhamit döneminde şu kelimelerin kullanılması yasaktı: Adalet, arsenik, aksülmen (ikisi de zehir), anarşi, avam (halk), Ballı Baba (neden yasaklı olduğunu öğrenemedim), beynelmilel, bomba, büzürgvar (‘değerli, yüce’ anlamına geliyor ama kaba, müstehcen anlamlı ‘büzüg’ kelimesine benzediği için olsa gerek), cemiyet, cumhuriyet, Darvinizm, demokrat, diktatör, disiplin, dinamit, Ermenistan, grev, hafiye, hak, hal’ (tahttan indirmek), Hatt-ı Sünbüli (nedenini öğrenemedim), humbara (bomba), hürriyet, ihtilal, infilak, inkıraz (yıkılma), inkılap (reform), irtica (gericilik), irtiyab (kuşku), istibdat (baskı), ispirtizm (ruh çağırma), isyan, Kanun-i Esasi, klik (hizip), klerikal (kiliseye dair), konservatör (tutucu), mabad (arka), ma’bas (baldır), Meclis-i Ayan, Meclis-i Umumi, memorandum, Murad, mutlakıyet, müfteris (parçalayan), müsavat (eşitlik), nihilist (yıkıcı), obstrüksiyon (engelleme), oportünist (fırsatçı), oligarşi, Pan Cermenizm, Pan İslamizm, psikolocya (psikoloji), radikal, randevu, sansür, siyanür, siyemma (özellikle), sosyalizm, suikast, Şura-yı Devlet, Şura-yı Ümmet, tahtakurusu (‘tahtın kırılsın’ diye okunabildiği için), teevvüh (feryad etmek), vatan, veliaht, veto, zehir, zulüm… 

Aforozlu kitaplar 
Bunun dışında külliyen yasaklanan kitaplar, dergiler vardı. Örneğin Kelile ve Dimne, Gülistan, Kitab-ı Muhammediye, Tarih-i Osmani, Ebu Müslim Kıssası, Raşid Rıza’nın Fatiha Tefsiri, Kırk Hadis gibi İslami kitaplar, Mezmurlar Kitabı veya Tevrat’ın Arz-ı Mevud’un Beni İsrail’e döneceği hakkındaki bahsi gibi gayri İslami eserler, Rüya Tabirleri, Nasreddin Hoca’nın Cuha hikâyeleri gibi folklorik eserler, Abdülhak Hamit ve Namık Kemal’in bütün eserleri, İbn-i Batuta’nın ve Evliya Çelebi’nin seyahatnameleri (bu sonuncusu aslında daha önceden de yasaklıydı, hikâyesini başka zaman anlatırım) gibi son derece geniş bir yelpazede yasaklı kitap vardı. Yasaklı dergilerin sayısını tespit edemedim. Ayrıca pek çok konuda resim, fotoğraf, bilgi verme yasağı vardı. Örneğin hepsi de anarşistlerce öldürülen Fransa Cumhurbaşkanı Carnot kalp durmasından (1894), Avusturya İmparatoriçesi (Sisi lakaplı) Elisabeth (1898) göğüs darlığından, ABD Başkanı Mc Kinley şirpençeden (1901) ölmüş gibi gösterilmişti, çünkü gerçeğin bilinmesi, Abdülhamit düşmanı anarşistlere esin kaynağı olabilirdi! Girit Meselesi’nin yan etkisi olarak, Yunan Kralı ve veliahtının, Yunan ordusunun, gemilerinin resimlerinin yayımlanması düşünülemezdi elbette. Müslüman kadınların resimleri, elbette müstehcen resimler zinhar yasaktı. Ve nihayet, Abdülhamit’in ve çocuklarının resimlerinin, fotoğraflarının basılması kat’a yasaktı! 

Kısacası Aldülhamit dönemi, sansür tarihimizin nadide bir parçasıydı. Bu dönemle günümüzün benzerliklerini ve benzemezliklerini bulmak sizlere kalıyor. Ancak unutmamak gerekir ki, Aldülhamit’in 30 yıllık otoriter dönemini (33 yıl iktidarda kalmıştı ama ilk iki yılı ile son yılı görece demokratikti) takip eden İttihat ve Terakki (İTC) dönemi için de Şair Eşref şöyle demişti: “Vakt-i istibdatta söz söylemek memnu (yasak) idi/Ağlatırdı ağzını açsan hükümet mananı/Devr-i hürriyetteyiz şimdi, değişti kaide/Söyletirler evvela, sonra …….. ananı.” Gerçekten de, 9 yıllık İTC dönemi aynen Eşref’in dediği gibi olacaktı…. 

Özet Kaynakça: Ahmet İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, Yay. Haz.: Alpay Kabacalı, İletişim, 1993; Fatmagül Demirel, II. Aldülhamit Dönemi’nde Sansür, Bağlam, 2007; Hüseyin Cahit Yalçın, Edebiyat Anıları, Yay. Haz.: Rauf Mutluay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975; Cevdet Kudret, Aldülhamit Dönemi’nde Sansür-I, II, Milliyet, 1977; Orhan Koloğlu, “Muzır Ararken Alay Konusu Olan Rejim: II. Abdülhamit Sansürü”, Tarih ve Toplum, S. 37, Ocak 1987, s.14-18; Louis Bazin, “Osmanlı Sansürü ve Sözlük Yazarlığı: Sâmî Bey’in Kamus-i Fransevî’si”, Çev.: Server Tanilli, Tarih ve Toplum, S. 19, Temmuz 1985, s. 10-12.



.

Tek Parti Dönemi'nin ünlü şehreminleri

 Belediye başkanlarımızı seçerken ünlü belediyecilerimizden anekdotlar, Nevzat Tandoğan'ın adının karıştığı ve intihar etmesine neden olan Ankara cinayeti ilginizi çeker umarım...

Osmanlı döneminde, İstanbul’un yöneticisi kadıydı. İlk kadı Hızır Bey Çelebi, Sivrihisarlı köklü bir sipahi ailesinden geliyordu. Hızır Bey Çelebi’den sonra İstanbul’da 422 kadı görev yaptı. İstanbul’da çağdaş anlamda belediye idaresi kurma girişimi, 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında İstanbul’a gelen çok sayıdaki İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerinin, mülteci ve göçmenlerin barındırılması sırasında ortaya çıkan hareketlilik ve karışıklığı düzenleme ihtiyacıyla ortaya çıkmıştı. Batılı devletlerin zorlamasıyla 1855’te Şehremaneti kuruldu. İlk Şehremini ‘Pepe’ Salih Paşa’ydı. 1857’de İstanbul 14 belediye dairesine ayrıldı. Bunlardan en büyüğü ve önemlisi, Avrupalı tüccarların, Levantenlerin, gayrimüslimlerin yoğun olduğu Beyoğlu ve Galata’yı kapsayan Altıncı Daire-i Belediye idi. Bu isim, modernliği ile Tanzimat elitlerinin hayran olduğu Paris’in en gelişkin belediyesi olan ‘Sixième Arrondissement’a (6. Bölge) özenilerek konmuştu. 

1855’ten I. Meşrutiyet’e kadar ikisi ‘ihtisap ağası’; 18’i ‘şehremini’ unvanıyla, 20 yönetici göreve geldi. I. Meşrutiyet’te (1876) Şehremini Cenanizade Mehmed Kadri Paşa, II. Meşrutiyet’te (1908) Rauf Paşa, Cumhuriyet’in ilanından önceki dönemin sonşehremini Ziya Bey’di. 


ALİ HAYDAR (YULUĞ) BEY 
Türkiye Cumhuriyeti kurulurken, çöken imparatorluğun merkezi İstanbul ile ‘Anadolu’nun ve Kemalist devrimlerin kalbi’ diye nitelenen Ankara arasında yüksek bir gerilim doğmuştu. 16 Ekim 1923’te “Türkiye devletinin makarr-ı idaresi Ankara’dır” cümlesini içeren tek maddelik bir yasa ile İstanbul’un 2600 yıllık özel işlevine son verildiğinde bu durum doğal olarak İstanbul’un kaderini bir süre etkileyecekti. Yeni devlette, hâlâ ülkenin en büyük şehri olan ve limanları ile önemli bir ticari fonksiyon icra eden, okulları ile ülkenin kültür yaşamına yön veren İstanbul ile ilgili pek çok karar küçük bir kasabayı andıran Ankara’da alınıyordu. 

Cumhuriyet’in ilanından sonraki ilk şehremini Ali Haydar (Yuluğ) Bey’di. Ali Haydar Bey, hem vali hem belediye reisiydi. (Bu iki makam ancak 1 Mart 1957’de ayrılacak, ilk belediye seçimi ise 1963’te yapılacaktı.) Atatürk, 1919’da Samsun’a giderken ayrıldığı İstanbul önlerinden 23 Ekim 1923 tarihinde Hamidiye zırhlısıyla geçerken, bir çatana ile zırhlıya yetişip huzuruna çıkmak isteyen Şehremini Haydar Bey’i gemiye kabul etmemişti. Atatürk’ün dört gözle beklenen ziyareti ancak 1 Temmuz 1927’de gerçekleşmişti. 

Emniyet Genel Müdürü Muhittin Üstündağ 1928’de vali-belediye reisliğine getirildiğinde özel idare ile belediye birleştirildiğinden, şehreminliği görevini de üstlenmişti. Üstündağ 1929 Dünya Büyük Buhranı yüzünden, zaten kıt olan kaynakların daha da azaldığı bir dönemde belediyecilik yaptığı için 1930’da çıkarılan modern anlamdaki ilk Belediyecilik Kanunu’nun etkileri görülemedi. 

1930’da yazlarını Yalova’da geçirmeye başlayan Atatürk, İstanbul’a yaptığı ikinci ziyarette Beyazıt Meydanı’nın düzenlenmesini, Ayasofya ve Sultan Ahmet camilerinin onarılmasını emredince herkes umutlanmıştı ancak İstanbul’da şehircilik adına yapılanlar askerlerin kullandığı bazı binaların üniversitelere verilmesi, hanedana ait saray ve köşklerin kamu hizmetine sunulması gibi simgesel adımlardan öteye gidemedi. 

Neyse ki, Ankara inattan vazgeçti de, Tanzimat’ın mirası olarak Batılı uzmanlara başvurma geleneği uyarınca 1933’te Almanya’dan H. Elgötz, Fransa’dan A. Agache, J. H. Lambert, Dr. I. M. Wagner gibi uzmanlardan raporlar istendi. Ancak bunlar yeterli bulunmadığından, 1936’da bizzat Atatürk’ün davetiyle, ilk kez 1904’te İstanbul’a gelen, 1926’da İzmir için bazı çalışmalar yapan Paris Şehircilik Enstitüsü üyelerinden Henri Prost İstanbul’a geldi. Modernleşme ile korumacılığı birleştiren bir yaklaşıma sahip olan Prost derhal İstanbul (Tarihi Yarımada) ve Beyoğlu’nun nâzım planlarını hazırlamaya başladı. 


LÜTFİ KIRDAR’LA YENİDEN CANLANIŞ 
Ancak Muhittin Üstündağ, Atatürk’ün ölümünden sonra görevinden alınacağı için bu planları uygulamak 8 Aralık 1938’de atanan Lütfi Kırdar’a nasip olacaktı. Sadece vali-belediye başkanı değil, aynı zamanda CHP il başkanı da olan Lütfi Kırdar Kerkük’ün ünlü Kırdarzâdeler ailesinden geliyordu, tıp eğitimi almıştı ve Birinci Dünya Savaşı’yla Milli Mücadele döneminde Kızılay’da görev yapmıştı. İstanbul, Atatürk’ün küskünlüğünün doğurduğu durgunluktan Lütfi Kırdar sayesinde çıktı. Henri Prost, Lütfi Kırdar’ın desteğiyle, Fransız ve Türk mimar ve mühendislerinden oluşan bir grupla 15 yıl boyunca Tarihi Yarımada, Beyoğlu ve Kadıköy-Üsküdar’ı planladı. 

1949’da görevinden ayrılarak Stockholm Büyükelçiliği’ne atanan Kırdar, aynı yılın aralık ayında yapılan ara seçimlerde CHP’den Manisa Milletvekili olarak Meclis’e girdi. 1954 ve 1957 seçimlerinde DP listesinden İstanbul Milletvekili oldu. Son Menderes hükümetinde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı idi. 27 Mayıs 1960 darbesinde, tutuklandı, yargılandığı Yassıada’da 17 Şubat 1961 tarihindeki duruşmada geçirdiği kalp krizi sonunda yaşama veda etti, olaylı bir cezane töreninden sonra kendi eseri olan Zincirlikuyu Asri Mezarlığı’na gömüldü. 


MİNİ MİNİ VALİMİZ 
Lütfi Kırdar’dan sonraki İstanbul vali-belediye başkanı Fahrettin Kerim Gökay’dı. ‘Emraz-ı Akliye’ (psikoloji) dalında ordinaryüs profesör olan Fahrettin Kerim Gökay’ın kısa boyundan dolayı “mini mini valimiz, ne olacak halimiz” tekerlemesi icat olmuştu. Gökay Cumhuriyet elitlerinin halka bakışını gösteren kült cümlelerden biri olan “Halk plajlara akın etti, vatandaş denize giremiyor” sözünün müellifiydi. 

Fahrettin Kerim Gökay’ın en ilginç işi şehirde ‘klakson yasağı’ getirmek olmuştu. Çünkü psikoloji profesörü olan Gökay’a göre klakson sesi ruh sağlığını bozan bir unsurdu. Yine halkın ‘ruh sağlığı’ için ‘Bahar ve Çiçek Bayramı’ adı altında Gülhane Parkı’nda iki ay süren eğlenceler düzenledi, Şark Kahvesi açtı, Spor ve Sergi Sarayı’nda yılbaşı kutlamaları yaptı. Başta Rumlar olmak üzere gayrimüslim azınlıklara yönelik 6-7 Eylül 1955 yağmasındaki tutumu ise bütün bu olumlu işlerini gölgeledi. 

1956’dan itibaren Başbakan Adnan Menderes İstanbul’un imarına bizzat el koyunca Fahrettin Kerim Gökay’ın işlevi azaldı. Öyle ki 1 Haziran 1957’de Menderes’e ‘İstanbul’un Fahri Belediye Başkanı’ unvanı verildi. 1957’de İsviçre’nin Bern Büyükelçiliği’ne atanan Gökay, 15 Ekim 1961 seçimlerinde Yeni Türkiye Partisi’nden (YTP) milletvekili seçildi. 1962-1963’te İsmet İnönü başkanlığında kurulan koalisyon hükümetlerinde İmar ve İskân Bakanlığı ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı yapan Gökay 1965’te siyasetten çekildi. 


KOMÜNİZM GEREKİRSE BİZ GETİRİRİZ! 
İstanbul’da bunlar olurken, Tek Parti Dönemi’nin 17 yıllık efsanevi Ankara Valisi ve Şehremini Nevzat Tandoğan (bugünkü adıyla) İstanbul Hukuk Fakültesi’ni bitirdikten sonra 1914-1918 arasında öğretmenlik yapmış, 1918-1927 arasında İstanbul Polis Müdürlüğü’nde çalışmış, 1927 yılında Malatya Valiliği’ne atanmıştı. Bu görevi sırasında Konya Milletvekili seçildiyse de milletvekilliğinden istifa ederek valiliğine devam etmişti. 

1929 yılında Ankara’ya vali ve şehremini olarak atanması Nevzat Tandoğan’ın hayatının dönüm noktası oldu. Polis teşkilatından gelmesinin de etkisiyle olsa gerek Tandoğan Tek Parti rejiminin tipik bir yöneticisi oldu. Altan Öymen’e göre, Tandoğan, evlerdeki en basit hırsızlık olaylarından kaçak inşaat girişimlerine kadar her türlü kanunsuzlukla yakından ilgilenirdi. Şehirde sarhoş dolaşanlara rastlarsa, onlara bile bizzat müdahale ederdi. Niyazi Berkes ‘Unutulan Yıllar’ (İletişim, 1997) adlı kitabında Tandoğanlı yıllarda köylülerin, kılık kıyafeti düzgün olmayanların şehrin merkezine sokulmadığını anlatmıştı. Aşık Veysel’in torunu Halil Süzer de “Dedem köylü kıyafeti giyiyordu. Elbisesi de yamalıydı. Ayakkabı olarak çarık giyiyormuş. Hatta çarığı bile yamalıymış. O dönemin fakirliğinin getirdiği durum bu. Zabıta polisleri onu Ulus’tan atmışlar” diyerek bu iddiayı desteklemişti. Gerçekten de o yıllarda şehrin ve rejimin adeta vitrini olan Ulus’a çarıkla, şalvarla ve merkeple girmek yasaktı. 

Bir başka Tandoğan anekdotu Nur camiasından. Cumhuriyet döneminin ünlü sürgünü Said Nursi, 20 Eylül l943 günü 8 senedir mecburi ikamete tabi tutulduğu Kastamonu’da tutuklanarak Çankırı yoluyla Ankara’ya getirildiğinde, Tandoğan’ın kendisiyle görüşmek istemiş, bu görüşme sırasında, başındaki sarığı şapka ile değiştirmeye zorlamıştı. O sırada kapalı kapılar ardında geçen olaya kulak misafiri olan Selahattin Çelebi adlı görgü tanığının iddiasına göre, Saidi Nursi hiddetle Tandoğan’a “Ben sizin ecdadınızı temsil ediyorum. Kıyafet kanunu münzevilere tatbik edilmez. Ben dışarı çıkmıyorum. Beni icbarla siz çıkarıyorsunuz. Başından bul!” demişti. 

Nevzat Tandoğan, 3 Mayıs 1944’te başlayan ünlü Turancılar Davası sanıklarından Osman Yüksel Serdengeçti’yi “Ulan öküz Anadolulu! Sizin milliyetçilikle, komünizm ile ne işiniz var? Milliyetçilik lazımsa bunu biz yaparız. Komünizm gerekirse onu da biz getiririz. Sizin iki vazifeniz var: Birincisi, çiftçilik yapıp mahsul yetiştirmek. İkincisi, askere çağırdığımızda askere gelmek” diye azarlamasıyla da meşhurdu. 


ANKARA CİNAYETİ 
Nevzat Tandoğan’ın hazin sonunu ise çok kişi bilmez. 1945 yılının ekim ayında Ankara sosyetesinin ve SSCB Sefareti’nin de diş hekimi olan Neşet Naci Arzan muayenehanesinde silahlı saldırı sonucu öldürülmüştü. Saldırıyı Reşit Mercan adlı genç üstlenmiş ve polise teslim olmuştu. Cinayeti neden işlediğini de şöyle açıklamıştı: “Veremim, doktordan rapor istedim vermedi. Bu yüzden öldürdüm.” 

Reşit Mercan’ın şahidi, Robert Kolej’den sınıf arkadaşı ve dönemin Genelkurmay Başkanı Kazım Orbay’ın oğlu Haşmet Orbay (MİT’te görevli idi ama bu bilgi o sırada ortaya çıkmamıştı) silahı kendisinin temin ettiğini söyleyince Mercan’a 20 yıl, Orbay’a bir yıl ceza verildi. Ancak basın olayın peşini bırakmadı. Çünkü katil zanlısının verem olmadığı anlaşılmıştı. Polisten önce Nevzat Tandoğan’la görüştüğü öğrenilmişti. Cinayet silahının kılıfı Haşmet Orbay’ın belediyedeki odasında bulunmuştu… 

Yargıtay’ın kararı bozması üzerine davaya Bolu’da devam edildi. Tanık sıfatıyla çağrılan Nevzat Tandoğan, birden sanık durumuna düştü, yapılan sorgulama sonunda katilin Haşmet Orbay olduğu anlaşıldı. Cinayetin Nevzat Tandoğan tarafından örtbas edildiği ve Reşit Mercan’ın Tandoğan’ın zorlaması üzerine suçu üstlendiği ortaya çıktı. (Tandoğan’ın oğlu zanlıların sınıf arkadaşıydı.) İfadesi tamamlanıp Ankara’ya döndükten sonra ertesi sabah önce Adalet Bakanı Mümtaz Ökmen’e Bolu’da kendine yapılan ‘muameleden çok üzüntü duyduğunu söylemiş, telefonu kapattıktan sonra karısına, ‘‘Ben şerefiyle oynanacak adam mıyım?’’ diye sormuştu. Daha sonra da yatak odasına çekilmiş ve kafasına bir kurşun sıkarak intihar etmişti. 

Tandoğan’ın intiharı tüm ülkede büyük yankı uyandırdı. Nur camiası olayı Said Nursi’nin bedduasına bağladı. Bir süre sonra Genelkurmay Başkanı Kazım Orbay görevinden istifa etti. Üç yıl sonra biten davada Haşmet Orbay cinayetten 18 yıl, Reşit Mercan ise cinayete yardımcı olmaktan 9 yıl ceza aldı. 


CİNAYETİN NEDENİ HÂLÂ SIR 
İddialara göre ünlü polisiye roman yazarı Agatha Christie, bu cinayet ile ilgilenmiş, araştırma yaparak bilgi toplamış, bu bilgileri değerlendireceğini söyleyerek “İşte gerçek ve canlı tam bir polis romanı” demişti. 

Cinayetin nedeni ise bugüne dek sır olarak kaldı. Bir iddiaya göre, cinayetin yaşandığı yıl, Tito yönetimindeki Yugoslavya’daki Bosnalı Müslümanlar için yardım parası toplanmış, ancak bu paralar yerine ulaştırılmamıştı. Paraları toplayanlardan biri öldürülen diş hekimi Neşet Naci Arzan’dı ve paraları zimmetine geçirdiği için öldürülmüştü. Bir başka iddiaya göre ise, MİT ajanı olan Haşmet Orbay, SSCB Sefareti’nde bir belgenin fotoğrafını çekerken Neşet Naci Bey’e yakalanmış, bunun üzerine onu öldürmek zorunda kalmıştı. Bir iddiaya göre ise cinayeti MİT işlemişti. Haşmet Orbay ömrünün sonuna kadar konuşmadığı için bütün bunlar iddia olarak kaldı. Yıllar sonra Haşmet Orbay’ın Robert Kolej’den başka bir arkadaşı İhsan Tombuş olayı araştırdı ama dediğine göre yargılama ile ilgili tüm evraklar (Yargıtay’dakiler dahil) imha edildiği için gazetelerden topladığı bilgiler ve yaptığı görüşmeleri kitaplaştırdı. Onun da kanaati olayın casuslukla ilgili olduğuydu. 


Özet Kaynakça 
Zafer Toprak, “Aygün, Kemal”, “Gökay, Fahrettin Kerim”, “İşcan, Haşim”, ‘Kırdar, Lütfi’, ‘Üstündağ, Muhittin’, ‘Şehremaneti’, ‘Şehreminleri” maddeleri, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı ve Kültür Bakanlığı ortak yayını, 1994, ilgili ciltler; İhsan Tombuş, Ankara Cinayeti, Bilgi Yayınevi, 2003; Uğur Mumcu, 40’ların Cadı Kazanı, Tekin Yayınevi 1993, Altan Öymen Bir Dönem Bir Çocuk, Doğan Kitap, 2003.

.

MEH, MAH, MİT

 Süleyman Demirel'in deyimiyle "Afrika'daki kabilelerin iç işleri hakkında bile bilgi veren, sadece darbeler hakkında bilgi vermeyen" MİT, 1926 yılında MEH adıyla kurulmuştu.

Epeydir MİT hakkında konuşuyoruz. Oslo sürecindeki, Roboski katliamındaki, üç PKK’lı kadının öldürüldüğü Paris katliamındaki, Suriye’deki iç savaştaki rolünü anlamaya çalıştığımız MİT son olarak da Dışişleri’ndeki gizli toplantının kayda alınması ve kayıtların sızdırılmasındaki zafiyeti nedeniyle tartışmaların odağına yerleşti. Ben de bu haftaki yazımı MİT’in tarihçesine ayırdım.

Karakol Cemiyeti, Zabitan, Yavuz, Moltke, Hamza, Mücahit, Muharip, Felah  Mim Mim, İmalat-ı Bahriye, Muavenet-i Bahriye, Berzenci, Namık, Ferhat, Kerimi, ‘P’ grubu grupları başta olmak üzere 20’ye yakın amatör, yarı amatör örgütün yarattığı uzun anarşi döneminden sonra Mustafa Kemal, Cumhuriyet Dönemi’nin ilk modern istihbarat teşkilatını kurma işini has adamı Fevzi (Çakmak) Paşa’yavermişti. Mareşal 6 Ocak 1926 tarihli yazı ile yeni teşkilatın kuruluşunu valiliklere şöyle müjdelemişti: “Genel merkezi Ankara’da, şubeleri şimdilik İstanbul,

İzmir, Adana, Diyarbakır ve Kars’ta olmak üzere bir (Milli Emniyet Hizmeti) kurulmuştur. Bu şubeler doğrudan doğruya genel merkeze bağlanmıştır. Şimdiye kadar Ordu Müfettişlikleri’nce yürütülen istihbarat hizmetleri bundan böyle bu teşkilat tarafından yürütülecektir.”

MEH VE WALTHER NICOLAI

MEH’i kurmak ve personelini eğitmek için Birinci Dünya Savaşı öncesi ve esnasında Alman Genelkurmay İstihbarat Servisi Başkanlığını yapan, daha sonra da Hitler’in istihbarat teşkilatını örgütleyen Polonya asıllı Albay Walther Nicolai gizlice Türkiye’ye getirildi. İlişki bir süre Türkiye’nin Nikolai’ye söz verdiği parayı ödememesi yüzünden bozulduysa da sonunda ödeme yapıldı ve Nicolai aralarında Kurmay Yarbay Şükrü Âli (Ögel), Kurmay Subay Hüseyin Rahmi (Apak), Sosyo-etnolog Hasan Reşit (Tankut), Kemal (Güçsav) beylerin de bulunduğu küçük biri grubu 16 Haziran-10 Temmuz 1926 arasında Almanya ve Avusturya’ya götürdü. Münih'de açılan Savaş Propagandası Sergisi’ni de gezen heyet Türkiye’ye döndükten sonra Ankara Hacıbayram’da Şehit Keskin Sokak’ta 14 numaralı binaya yerleşti. Ardından Nicolai ile ilişkiye son verildi.

Kuruluşu sadece yazılı bir emre dayanan MEH, 19 Aralık 1926 tarih ve 4507 sayılı Gizli Kararname ile resmiyet kazandı. (Kararname gizli olduğu için Resmi Gazete’de yayımlanmamıştı.) MEH kanunla kurulmadığından, giderleri yıllarca örtülü ödenekten karşılandı. Resmi bir kadrosu olmadığından, A Şubesi’nin personeli Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı subaylardan, B Şubesi’nin personeli Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel Komutanlığı personelinden, C Şubesi’nin personeli Dışişleri Bakanlığı personelinden, D Şubesi’nin personeli ise asker ve sivil kişilerden temin edildi.

MEH’TEN MAH’A

İçişleri Bakanlığı bir yazıyla MEH’in kuruluş tarihini 6 Ocak 1927 olarak açıkladı. Zaman içinde muhtemelen ‘Milli Emniyet Hizmeti’nin kısaltması olan MEH kulağa hoş gelmediği için, teşkilatın adı ‘Milli ?mâla Hizmet’e (‘Milli emellere hizmet’) dönüştürüldü ve kulağa daha hoş gelen MAH kısaltması kullanılmaya başlandı. Bazen de MEHMAH dendi.

1932-1937 yılları arasında iç istihbarat alanında Emniyet (Polis) Teşkilatı ile görev ve yetki paylaşımına gidildi. 1937’den sonra iç istihbarat genel olarak Emniyet’e devredilirken, MAH dış istihbarat konusuna ağırlık verdi. MİT resmi tarihçilerine göre bu dönemin en büyük başarısı 1937’de Fransız Mandası olan İskenderun Sancağı (daha sonra Hatay) ile ilgili olarak Suriye yönetimine Fransa’dan yazılmış bir belgenin ele geçirilmesiydi. Belgede Fransız Dışişleri Bakanlığı “Sancak için dökülecek tek damla Fransız kanı yoktur. Durumun idaresini sizin eşsiz politik dehanıza bırakıyoruz” yazıyordu. İddialara göre bu bilgi Mustafa Kemal’i, Hatay’ın ilhakı konusunda cesaretlendirmiş, onun ölümünden sonra da Ankara kartlarını doğru oynayarak 29 Haziran 1939’da Hatay anavatana katılmıştı.

ÇİÇERO MAH AJANI MIYDI?

İkinci Dünya Savaşı yıllarında MAH Genelkurmay’ın kontrolüne girdi. Almanya ile imzalanan dostluk ve işbirliği anlaşması uyarınca Nazilerle dirsek teması halinde çalışan MAH, Zeplin Harekâtı ile Alman ajanlarının Sovyetler Birliği’ne sızdırılmasına yardım etti. Ancak Sovyetler Birliği durumu fark etti ve Türkiye’ye nota verdi. MAH bundan sonra bu tür operasyonlara hevesli olmadı. İddialara göre İkinci Dünya Savaşı yıllarının ünlü casusu Çiçero takma adlı Elyasa (İlyas) Bazna’nın MAH’la ilişkisi vardı. İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi Sir Hughessen’in oda hizmetçisi olan Bazna, elçilikten edindiği bilgi ve belgeleri Almanlara aktarmış, belgelerin fotoğraflarının çekiminde kendisine MAH yardımcı olmuştu. Ancak Hitler Normandiya Çıkartması’nın gizli planlarının da aralarında olduğu bu belgelerin gerçek olduğuna inanmadıkları gibi, Almanlar Bazna’ya borçlarını her zamanki gibi sahte para ile ödemişlerdi.

(Bu işler için bir sahte para darphanesi kurmuşlardı) Böylece tarihin bu en büyük casusluk olayından hem Almanlar hem de Bazna faydalanamamıştı. Bu olaydaki katkısı güme giden MAH ise, 24 Şubat 1942 günü, Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Von Papen’e yapılan bombalı intihar saldırısının faillerini birkaç gün içinde bularak, Almanya’nın takdirlerini kazanmayı başarmıştı.

Hakkındaki gizlilik kararı 1943 yılında kaldırılan teşkilat, savaş sonrasında CHP tarafından muhalifleri ve özellikle komünistleri sindirmekte kullanıldı. 1947 Marshall Yardımı Programı’ndan sonra MAH-CIA ilişkisi, İsrail’in 6 Mart 1950’de resmen tanımasının hemen ardından MAH-MOSSAD ilişkisi başladı.

1950’de başlayan Demokrat Parti döneminde ise MAH, dışta bu ilişkilere devam ederken, içerde CHP’lilerin ve (yine) komünistlerin peşine düştü. Hatay Bürosu, SSCB’nin etki alanına giren Suriye’ye karşı konuşlanmıştı. 1956’da ABD’nin MAH’a yılda 100 bin lira yardımda bulunduğu ifşa olunca hem MAH hem hükümet zor durumda kaldı. Yıllardır süren bu durumdan güya Menderes’in haberi yoktu. Halbuki İstanbul, Ankara ve İzmir’deki Önemli İşler Müdürlüğü’nde istihdam edilen istihbaratçılar Amerikalılar tarafından kursa tabi tutuluyorlardı, yani hükümetin bilmemesi imkansızdı. Ama içteki baskılar yüzünden ABD’liler gücendirilmeden yardım programına son verildi ama Menderes’in MAH’ın başına getirdiği Hüseyin Avni Göktürk’ün gazeteci Nimet Arzık’a yaptığı uygunsuz teklifle MAH bir kez daha itibar kaybetti.

Önemli kadroları askerlerden oluştuğu için MAH 27 Mayıs 1960 darbesinin gelişini hükümete rapor etmedi veya hükümet anlatılanlara inanmadı. Darbeden sonra MAH’ın odalarını subaylar doldurdu, geriye kalan az sayıda sivil istihbaratçı bu subayların getir-götür elemanına dönüştü.

MİT AJANI MAHİR KAYNAK

1961 Anayasası’nın ürünü olan Milli Güvenlik Kurulu’na bağlanan MAH, 6 Temmuz 1965 tarih ve 644 Sayılı Kanun’la Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) adını aldı.

Ad değişimi sırasında elemanların maaşı eksildiği için (yine de askerlerden fazla alıyorlardı) tadı biraz daha kaçan MİT’in 1970’li yıllardaki faaliyetleri esas olarak sol hareketlere yönelikti. Örneğin 12 Mart

1971 Muhtırası öncesinde, başını Cemal Madanoğlu, İlhan Selçuk, Doğan Avcıoğlu, İlhami Soysal’ın çektiği ordu içindeki ‘sol cuntacıların’ arasına günümüzün ünlü ‘istihbarat uzmanı’ Mahir Kaynak’ı sokan MİT’in tek yapmadığı, Başbakan Süleyman Demirel’i bu oluşumdan haberdar etmekti.

MİT, Muhtıra sonrasında, adeta ‘gizli polis teşkilatı’ gibi davranarak pek çok operasyona katıldı ve pek çok elemanı deşifre oldu. 1973’te dönemin Genelkurmay Başkanı Semih Sancar, MİT’e çeki düzen verilmesini emretti. MİT Müsteşarı Orgeneral Nurettin Ersin kıta görevine gönderilirken, yerine Amiral Bahattin Özülker atandı. Yine de 1974 Kıbrıs Harekâtı öncesinde ve sırasında, istihbarat MİT’ten değil Özel Harp Dairesi’nden alındı. Bu kurumun istihbarat konusundaki zafiyeti de, Kocatepe Muhribi’nin, Türk uçaklarınca batırılmasından anlaşıldı.

MİT’in yeniden yapılanması 1976’da oldu. Ankara Kavaklıdere’deki bir evin çatı katında birlikte oturmaya başlayan Hiram Abbas ve Mehmet Eymür’ün ilk başarısı, 1977 yılında MİT’in İstihbarat Daire Başkan Yardımcılığını yürüten Albay Sabahattin Savaşman’ın ABD (CIA) lehine casusluk yaptığını ortaya çıkarmak oldu. 17 yıl hapse mahkûm olan ve 1985’e kadar askeri cezaevinde yatan Savaşman ileriki yıllarda, casusluk yapmadığını, çünkü söz konusu bilgilerin hepsinin zaten CIA’da olduğunu söyleyecekti ki haklıydı…

12 EYLÜL’DE MİT’İN SUSKUNLUĞU

MİT, 1979’da Bülent Ecevit Hükümeti’ni düşürmek için CIA’nın yağ ve akaryakıt krizi çıkarmasına yardımcı oldu. Süleyman Demirel’in deyimiyle “Afrika’daki kabilelerin iç işleri hakkında bile bilgi veren, sadece darbeler hakkında bilgi vermeyen” MİT, 12 Eylül darbesine meşruiyet kazandırmak için işlenen siyasi cinayetleri ortaya çıkarmadığı gibi Sivas, Çorum ve Maraş olayları gibi büyük katliamların örgütlenmesinde de rol aldı. Elbette, “Bizim çocukların” yaptığı 12 Eylül darbesini de sivil iktidara haber vermedi.

1983’te ‘CIA casusluğu’ ile suçlanan MİT elemanı Kurmay Albay Turhan Çağlar kendini şöyle savunacaktı: “Nasıl olsa bütün hükümetler ve Genelkurmay başkanları Amerika hesabına çalışıyor. Ben yapınca mı suçlu oluyor?” 27 Mayıs’ın albaylarından biri olan Çağlar’ın 15 yıldır casusluk yaptığını açıklaması ve cezaevindeki şüpheli ölümü (intiharı?) MİT’in güvenilirliğinin bir kez daha sorgulanmasına neden oldu.

1990’larda (Çiller döneminde) Abdullah Çatlı gibi kiralık katilleri istihdam eden, Erol Evcil ve Alaaddin Çakıcı gibi mafya babalarıyla ilişki kuran, komşu ülkelerde hükümet devirme işlerine karışan MİT’in hamurunu ve imajını düzeltmek için AKP Hükümeti’nin epey uğraşması gerekiyor.

Sabahattin Ali cinayetinde MİT’in rolü var mıydı?

Sabahattin Ali’nin trajik sonunun da Polisle MİT elinden olduğuna dair güçlü şüpheler var. Tüm hayatı boyunca zorba ve baskıcı devletin soluğunu ensesinde hisseden yazar ve şair Sabahattin Ali, yaşadıkları canına tak deyince arkadaşlarına Türkiye’den gitmek istediğini söylemeye başlamıştı. Ancak yazmasına izin vermeyen devlet, Türkiye’den gitmesine de izin vermiyordu. Pasaport başvurusunun reddedilmesinden sonraki bir gün, Sabahattin Ali 29 Mart 1948’de kamyonuna atlamış ve Kırklareli’ne doğru yola çıkmıştı. Çıkış o çıkış…

Sabahattin Ali’nin o günden sonra yaşadıklarını hala bilmiyoruz. Kendisinden ancak 9,5 ay sonra haber alındı ama bu haber çok acıydı: 12 Ocak 1949 günlü gazetelerde üç sütuna ‘Sabahattin Ali öldürüldü’ yazıyor ve devam ediyordu: ‘Huduttan Bulgaristan’a kaçarken öldürüldü. Bulgaristan’a para karşılığı adam kaçıran bir komünist şebekeye mensup Ali Ertekin adındaki katil yakalandı ve evinde yapılan araştırmada Sabahattin Ali’ye ait eşyalar bulundu.”

Tanıdık karanlık tipler

Pek tanıdık karanlık tiplerden biriydi Yugoslavya göçmeni Ali Ertekin. Türk uyruğuna geçtikten sonra Gönüllü Erbaş Okulu’nu bitirmiş, 1945’te Süvari Gönüllü Çavuşu iken silah çaldığı gerekçesiyle askeri mahkemede dört ay 20 gün hapis cezasına çarptırılmış ve askerlikle ilişiği kesilmişti. İddialara göre ertesi yıl Bulgaristan’a kaçmış, kısa süre sonra dönerken sınırda yakalanmış, komünizm propagandası yapmaktan hapis yatmıştı. Sabahattin Ali’yi, hapishane arkadaşıberber Hasan Tural vasıtasıyla tanımıştı. Sabahattin Ali’nin bir başka hapishaneden tanıdığı Hasan da göçmendi. Bulgaristan’dan gelmiş, komünizm propagandası suçundan o da hapis yatmıştı.

Anlattığına göre, Kırklareli’nin Üsküp nahiyesinin Sazara köyü yakınlarına geldiklerinde, Sabahattin Ali Ertekin’e güya Bulgarlar ve Rusların yardımıyla Fransa’daki Türkleri teşkilatlandırıp, Türkiye’ye sokacağını ve idareyi ele alıp komünist bir rejim kuracağını söylemiş, Ali Ertekin de “bir gün Türkiye’ye Bulgarlarla Rusların geleceğini düşünerek deli olmuş”, aklına, vaktiyle 93 Harbi’nde dedesine yapılan fenalıklar gelince de kendini kaybetmişti! Elindeki sopa ile kitap okumakta olan Sabahattin Ali’nin kafasına üç kere vurarak öldürmüştü.

Ali Ertekin’i askerlikten tanıyan bazı tanıklar, sanığın milli hislerle cinayet işlemesinin inandırıcı olmadığını söylediler, bir MİT memuru, Ali Ertekin’in sık sık MİT’e geldiğini söyledi, Emniyet Müdürlüğü’nden gelen bir yazıdan Ali Ertekin’e iki kez 50’şer lira ikramiye verildiği öğrenildi ama cevap gizli celse oldu. Dolayısıyla, işin aslı hiç bir zaman öğrenilemedi.

Bunlar olurken ülkede tarihi değişimler yaşanmış, 14 Mayıs 1950’de 27 yıllık Tek Parti Dönemi’ne nokta konmuş, Demokrat Parti Dönemi başlamıştı. 14 Ekim 1950’de karar açıklandı: Mahkeme,’bazı hafifletici sebepleri’ dikkate alarak dört yıl hapis cezası vermekle yetinmişti! Bu hafifletici nedenlerin ne olduğu hiçbir zaman öğrenilemedi. Kararı ‘sağolun’ diyerek karşılayan Ali Ertekin, DP’nin Af Kanunu’ndan yararlanarak iki yıl sonra serbest kaldı ama bir süre sonra şüpheli biçimde ortadan kayboldu, mezarı bile bulunamadı.

Herkesin bildiği sır

Ailesine göre Sabahattin Ali Kırklareli Emniyet Müdürlüğü’nde işkencede ölmüştü. Kendisi de 24 Ocak 1993’te karanlık bir cinayete kurban giden Uğur Mumcu, 1973 yılında bir dost meclisinde, Rasih Nuri’nin anlattığına benzer bir hikâyeyi Mareşal Fevzi Çakmak’ın yeğeni olan Adnan Çakmak’tan dinlemişti. Emniyet Genel Müdürlüğü Teftiş Heyeti Başkanlığı yapmış bir kişi olan Adnan Çakmak’a olayı anlatan ise 12 Mart’ın ünlü işkencehanesi Ziverbey Köşkü’nden kader arkadaşı olan Kurmay Albay Talat Turhan’dı. Bir üst düzey emniyet görevlisi Talat Turhan’a “Sabahattin Ali sınırdan Kırklareli’ne getirildiğinde sorguya çekildi.

Fakat konuşmadığı için sıkıştırıldı ve bu sıkıştırma sırasında öldü. Hem de inleyerek kollarımda can verdi...” demişti. Ancak Adnan Çakmak, Uğur Mumcu olayı yazmak istediğini söyleyince bu sözlerinin arkasında durmamıştı.

Olayın olduğu tarihte İstanbul Emniyeti Birinci Şube Müdürü olan ‘Parmaksız’ Hamdi Bey ise, "cinayeti işleyen polis değil, MİT’tir. İnfaz emrini veren de gazeteci, yazar, CHP’de üst düzeylerde bir kişidir. Zaten bu emri veren politikacı da daha sonra feci şekilde öldürüldü, adını veremem” diyerek hem Rasih Nuri’yi ve Uğur Mumcu’yu doğrulamış, hem de kafaları karıştırmıştı. İma ettiği kişi daha sonra bir suikasta kurban gidecek olan Nihat Erim’di ancak bu iddianın temelsiz olduğu anlaşıldı. O günden beri de bu karanlık cinayet aydınlatılamadı.

Özet Kaynakça

Fethi Tevetoğlu, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, TTK Yayınları, 1988; Emin Demirel, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Günümüze Gizli Servisler, IQ Yayınları, 2005;

Kaya Karan, Türk İstihbarat Tarihi Yıldız İstihbarat Teşkilatı ve Teşkilat-ı Mahsusa’dan MİT’e, Truva Yayınları, 2008; Erdal Şimşek, Türkiye’de İstihbaratçılık ve

MİT, Kumsaati Yayınları, 2004. Kemal Bayram Çukurkavaklı, Sabahattin Ali Olayı, Ankara 1978; Alpay Kabacalı, Türkiye’de Siyasal Cinayetler, Gürer Yayınları,

2007, s.354-367; Hıfzı Topuz, Başın Öne Eğilmesin, Remzi Kitabevi, 2007


.

Yeşilçamcı mısınız, Sinematekçi mi?

 50'lerin sineması, Halif Reliğ'in deyimiyle ne burjuvanın ne devletin ihtiyaçlarını göz önüne alıyordu. Esas motivasyon, halkın talepleriydi. Yeşilçam sinemasına uzak duran aydınlar 1965'te Sinematek'i kurdular.

Epeydir içinde olduğumuz ancak 17 Aralık 2013’te zirvelerinden birini gördüğümüz siyasi türbülans, seçim yolsuzlukları, ifade özgürlüğünü kısıtlayan, rejimi daha da otoriterleştiren yasaların çıkarılması ve bunlara karşı durmaya çalışan kişi ve kurumların, çoğu nafile çabaları ile daha da derinleşirken, bu haftaki yazımı bu yıl 33. yılını kutlayan ve birbirinden ilginç filmleriyle tahayyül dünyamızı zenginleştiren Uluslararası İstanbul Film Festivali’nin esinlendiriciliğinde ‘Yeşilçam’ın tarihine ayırmam garip görünmez umarım. Önümüzdeki haftalarda 24 Nisan, 1 Mayıs gündemleriyle yeniden sert konulara gireceğimizi düşünürsek, bu konuyu kendim için bir çeşit vaha olarak gördüğümü itiraf etmeliyim. Size de öyle gelirse ne güzel… 

28 Aralık 1895’te Lumiere Kardeşler’in Paris’te halka açık film gösteriminden birkaç ay sonra, İstanbul’da yaşayan Mösyö Jamin adlı film operatörü, sinematograf adlı aletin bozulan lambasının yenisini getirtmek için, resmi kurumlardan izin istemişti. II. Abdülhamit’in elektrikli ve manivelalı aletlere olan alerjisi yüzünden kendisine izin verilmeyince, Mösyö Jamin vatandaşı olduğu Fransa’ya başvurdu. Fransa’nın talebi üzerine Osmanlı Devleti’nin Paris Sefareti Hariciye Nezareti’ne gereken iznin verilmesi için bir mektup yazdı. Hariciye Nezareti de padişahı ikna etmesi için Sadrazam Halil Rıfat Paşa’ya bir mektup yazdı. Sadrazam önce Posta ve Telgraf Nezareti’nden sinematograf hakkında bilgi istedi. Nezarethane kendisi açısından sakınca olmadığını belirtti ama Tophane-i Amire Müşirliği’nden görüş alınmasını önerdi. Müşirlik konuyla ilgilerinin olmadığını, yetkinin Telgrafhane Fen Komisyonu’nda olduğunu belirtti. Buradan gelen rapor olumluydu ancak, Padişahtan izin çıkması pek kolay olmadı. Mösyö Jamin sinematograf makinesinin lambası ancak üç ay sonra değiştirebildi. Ancak bundan sonra işler hızlı gelişti. Çünkü Padişah ve ailesi sinematograf denilen aleti o kadar sevmişti ki, sarayın gedikli hokkabazlarından Bertrant’ın düzenlediği film gösterileri sarayın başlıca eğlencelerinden biri olmuştu. 

Halka açık ilk gösteri ise 16 Ocak 1897 tarihinde Romanya doğumlu bir Polonya Yahudisi Sigmund Weinberg tarafından Galatasaray’daki Sponeck Birahanesi’nde yapıldı. Weinberg daha sonraki yıllarda gezici sinemacılığı sürdürdü ve 1908’de Fransız Pathe Kardeşlerin sinema zincirinin bir parçası olarak, Tepebaşı’ndaki eski mezarlık yerinde, muhafazakârların “ecdat mezarlığında sinema açılmaz!” itirazlarına kulak asmadan, Osmanlı Devleti’nin ilk yerleşik sineması olan Pathe Sineması’nı açtı. Pathe’yi Rum asıllı Osmanlı tebaası Telemakos Sipiridis’in aracılığıyla Osmanlı ülkesine gelen Fransız Gaumont Şirketi ile Alman ve Danimarka filmlerini gösteren Cine Theatrale d’Orient izledi. Bu arada Batı’dan gelen pek çok kişi Osmanlı topraklarında çekimler yapıyor, çektikleri filmleri halka gösteriyorlardı. 


İLK ‘TÜRK’ SİNEMACISI VE FİLMİ 
Halkın ’93 Harbi’ dediği 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı kazanan Rusya’nın Osmanlı Devleti’nin izniyle Florya Şenlikköy’de yaptırdığı Yeşilköy Abidesi’nin, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesini takiben, 14 Kasım 1914’te, halkı milliyetçilik duygusuyla kışkırtmayı hedefleyen İttihatçıların önderliğindeki halk tarafından dinamitle yıkılmasını filme çeken yedek subay Fuat (Uzkınay) Bey ‘ilk Türk sinemacısı’; çektiği 150 metrelik belgesel film ‘ilk Türk filmi’ olarak kabul edilirse de, bu filmi henüz gören olmadığı için bu iddialar şüpheyle karşılanır. Daha emin olduğumuz bilgiler ise şunlar: 

Harbiye Nazırı Enver Paşa, Almanya ziyareti sırasında Alman Ordusu’nun bir sinema kolu olduğunu ve sinemanın ne kadar etkili bir araç olduğunu gözlemiş ve geri döndüğünde (1915) orduda bir sinema kurulmasını emretmişti. Merkez Ordu Sinema Dairesi aynı yıl kuruldu. İttihatçıların kurduğu Müdafaa-i Milliye Cemiyeti sinema çalışmalarını ilerletti ve 1916’dan itibaren haber ve belgesel filmler çekilip bunlar ücret karşılığı halka gösterilmeye başladı. 


İLK ERMENİ VE MÜSLÜMAN SANATÇILAR 
1917-1919 yılları arasında çekilen Leblebici Horhor, Himmet Ağa’nın İzdivacı, Pençe, Casus, Binnaz ve Mürebbiye filmleri yönetmenleri açısından ilk Türk filmleriydi ancak bunlardan Himmet Ağa’nın İzdivacı’nın oyuncu kadrosunu bu filmin piyesini defalarca sahnede oynayan Arşak Benliyan’ın Operet Kumpanyası’nın oyuncuları oluşturmuştu. ‘İlk cinsel mesajlı’ film sayılan Pençe filminin başrolünü Ermeni asıllı sanatçı Eliza Binemeciyan, ‘ilk tarihi film’ diye bilinen Binnaz’ın önemli kadın rollerini ise Eliza Binemeciyan ve Rana Dilderyan üstlenmişti. 

Milli Mücadele yıllarında elbette film çekilemedi. Cumhuriyet dönemiyle birlikte bu alanda yeniden faaliyet başladı. İlk bireysel şirket Kemal Film ise Bir Facia-i Aşk ve Boğaziçi Esrarı adlı filmlerin getirdiği gelirle güçlenince 1923’te Halide Edip’in Ateşten Gömlek filmini sinemaya uyarlamaya karar vermişti. Muhsin Ertuğrul’un çektiği film, Milli Mücadele’yi konu alan ve Müslüman Türk kadınların (Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir) oyunculuk yaptığı ilk Türk filmiydi. 

1930’larda yurt dışında eğitime gönderilen Faruk Kenç ve Turgut Demirağ gibi genç sinemacılar, Avrupa’da gördüklerini uygulamaya başladılar. Ancak bu yıllarda ciddi bir sinema endüstrisinden söz edilemezdi. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından piyasa biraz canlandıysa da, 1947-1948 sezonunda gösterilen 118 filmden 110’u Hollywood filmiydi. Çekilen yerli filmlerin konusu ise ‘milliyetçilik’ gibi aslında demode bir konuydu. Bu bağlamda, 1947-1950 arasında Şakir Sırmalı, Efelerin Efesi, Aydın Arakon, Hep Vatan İçin, Ö. Lütfi Akad, Vurun Kahpeye, Orhan Arıburnu, Sürgün adlı milliyetçi içerikli filmlerini çektiler.


NE BURJUVAZİ NE DEVLET, SADECE HALK 
14 Mayıs 1950 seçimleriyle başlayan ‘Çok Partili Dönem’ sinema alanında da çeşitlenmeye yol açtı. 1952’de Ö. Lütfi Akad’ın İngiliz Kemal, Şadan Kamil’in İki Süngü Arasında, Şakir Sırmalı’nın Murat Sertoğlu’nun eserinden sinemaya uyarladığı Efelerin Efesi ile yeniden gündeme gelen Kurtuluş Savaşı teması, 1958-1961 yılları arasında Nejat Saydam’ın Bu Vatan Bizimdir, Osman Seden’in çektiği Düşman Yolları Kesti, Atıf Yılmaz’ın Bu Vatanın Çocukları adlı filmlerinde ele alındı. 1952’de Kerime Nadir’in Hıçkırık adlı romanından uyarlanan ve bazı sahneleri İtalya’da çekilen Atıf Yılmaz’ın Hıçkırık filmi, 1953’te ilk korku filmimiz olan Mehmet Muhtar’ın Drakula İstanbul’da adlı filmi, 1960’ta Memduh Ün’ün Ayşecik filmi ise gelenekten kopuşa işaret ediyordu. Bazen yılda 100 filmin çekildiği, ama gösterime giren filmlerin ezici çoğunluğunun hala Hollywood, Hint ve Mısır menşeli olduğu 1950’lerin sineması, Halif Reliğ’in deyimiyle ne burjuva sınıfların ne devletin ihtiyaçlarını göz önüne alıyordu. Esas motivasyon, halkın talepleriydi. 


KONULAR ÇEŞİTLENİYOR 
27 Mayıs 1960 darbesinden sonra tüm dünyada yükselen devrimci dalganın da etkisiyle toplumsal içerikli filmler çekilmeye başladı. Bunlardan ilk akla gelenler Metin Erksan’ın Gecelerin Ötesi, Yılanların Öcü, Suçlular Aramızda ve Susuz Yaz filmleri, Ertem Göreç’in Otobüs Yolcuları ve Karanlıkta Uyananlar filmleri, Halit Refiğ’in Gurbet Kuşları, Şehirdeki Yabancı ve Haremde Dört Kadın filmleri, Duygu Sağıroğlu’nun Bitmeyen Yol filmi, Ö. Lütfi Akad’ın Hudutların Kanunu filmiydi. Öte yandan 1963’te muhafazakâr eğilimli Milli Türk Talebe Birliği’nin sinema kulübü faaliyete geçmişti. İlk gösterilen film ise Yücel Çakmaklı’nın Keşisen Yollar adlı filmiydi. Film, Şule Yüksel Şenler’in Huzur Sokağı adlı romanının uyarlamasıydı. 

1964’lerden başlayarak Tarkan, Karaoğlan, Malkaçoğlu gibi tarihsel filmler ortaya çıktı. Ardından yerli yapımcılar vurdulu-kırdılı, hatta Şeytan Kan Kusturacak, Fırtına Kemal, Ölüm Nöbet Bekliyor, Ölüm Bebekleri gibi sadist filmler çekmeye başladılar. Yerli üretimde öyle büyük bir patlama yaşanıyordu ki Avrupa’da sinema sektörünün derin bir krize girdiği 1966’da (o yıl Fransa’da 70, sekiz Kuzey Avrupa ülkesinde ise toplam 72 film çekilmişti) ‘Yeşilçam’ tam 239 film çekmişti. 


SİNEMATEK AŞISI 
Bir yandan da “popüler sinema-toplumsal sinema”, “milli sinema-gayrımilli sinema” gibi tartışmalar sürüyordu. Yeşilçam sinemasına haklı ve haksız nedenlerle uzak duran, hatta ağır eleştiriler getiren aydınlar 1965’te Sinematek’i kurdular. Sinematek, Batı’da ‘non-konformist’, ‘varoluşçu’, ‘Marksist’, ‘materyalist’, ‘politik’, ’Yeni Dalga’ gibi adlar altında üretilen filmleri Türkiyeli izleyicilerle buluşturmakta çok önemli işlevi görecekti. Ancak 1966’da Yeni Sinema Dergisi’nin 2. sayısındaki şu satırlara da bir göz atalım: “Sinema yığınlar için yapılan bir sanattır. Bir avuç aydının bilgiçlikleri ve batılı beğenileri bizi ilgilendirmiyor. Bizi halkın beğenileri ilgilendiriyor. Düşüncelerimizi onların anlayacağı bir dille anlatmak zorundayız. Biz ‘Geçen Yıl Marienbad’da’ gibi filmler yapamayız. Filmlerimiz Türk toplumunun yapısına uygun olacaktır.” 

Yeşilçam’ın altın yılları olan 1970’lerde bir yandan erkek seyircilere yönelik seks filmleri furyası bir yandan da kadınlara yönelik bol gözyaşlı aile filmleri patlama yaptı. Ancak 1970’ler aynı zamanda Ö. Lütfi Akad’ın Gelin, Düğün ve Diyet üçlemesi, Tunç Okan’ın Otobüs, Atıf Yılmaz’ın Adak, Şerif Gören’in Almanya Acı Vatan, İhsan Yüce’nin Bebek, Süreyya Duru’nun Derya Gülü, Zeki Ökten’in Sürü ve Düşman, Erden Kıral’ın Bereketli Topraklar Üstünde, Ali Özgentürk’ün Hazal filmleri gibi nitelikli toplumsal filmlerin de çekildiği yıllardı. 

Ancak sinema ile çok erken tarihte tanışılmasına rağmen Türkiye’ye özgü bir sinema dili gelişmemişti henüz. Biraz bu yüzden, biraz da geleneksel ‘avam-havas’ kutuplaşmasının etkisiyle Yeşilçam’a kategorik olarak uzak duran çevreler, Sinematek sayesinde yabancı sinemanın en güzel örnekleriyle tanışma fırsatı buldular. 1965-1975 yılları arasında Sinematek, 37 ülkeden 3 bin film ve 2 bin kısa filmin gösterimine ev sahipliği yaptı. Kurum, sol eğilimli gençler, aydınlar arasında o kadar popülerdi ki, Şakir Eczacıbaşı’nın bir anısına bakılırsa, 1971 Muhtırası’ndan sonraki günlerde, bir askeri mahkemede görevli bir albay kendisine: "Yahu bu ne biçim iş? Mahkemelere çıkarılanlardan kimlik istiyoruz, hepsi getire getire Sinematek kartı getiriyor. Siz gizli bir örgüt falan mısınız kardeşim?” demişti. Siyasi iktidarlar tarafından ‘solcu’ olarak kodlanmasının (sanatsal çizgisini tanımlamak için ‘sol’ nitelemesi yetersizdi halbuki) bedelini ise 12 Eylül 1980 darbesinden sonra kapatılmakla ödeyecekti Sinematek. 

1980 sonrası ise bu yazıya sığmaz. Bu yüzden burada noktayı koyalım. Cumhuriyet tarihi boyunca sinemaya uygulanan birbirinden ilginç, komik, trajikomik sansür hikayelerinden bir demeti ise 10 Ekim 2010 tarihli Taraf gazetesinde yayımlanan “Sansürle kararan ‘beyazperde’” adlı yazımdan okuyabilirsiniz. 

Elbette başlıktaki sorunun, yazıya ilgi çekmek amaçlı, zorlama bir soru olduğunu anlamışsınızdır. Bunun için özür dilerim. 


 

Türk sinemasında Kürtler

2010 yılında BDP Eş (Genel) Başkanı Selahattin Demirtaş, Kurtlar Vadisi, Tek Türkiye, Sakarya-Fırat ve Ölümsüz Kahramanlar adlı televizyon dizilerini RTÜK’e şikâyet etmişti. “O dizileri izleyenler, dizi bitince sokağa çıkıp, karşısına çıkan ilk Kürt vatandaşı boğmak istiyordur” diyen Demirtaş, haklıydı çünkü söz konusu diziler açıkça Batı’da ‘nefret suçu’ diye tabir edilen bir suçu işliyorlardı. Türkiye’de bu tür suçlar için uygulanacak mevzuat açık olmadığı için, ama asıl, genelde bu tür suçları işlemek, özelde de Kürt düşmanlığı kanıksanmış, içselleştirilmiş olduğu için Demirtaş’ın dedikleri pek tepki çekmedi. Yapımcı ve dizi eleştirmenleri ise “Biz Kürtleri değil teröristleri eleştiriyoruz” deyip çıktılar işin içinden. RTÜK de kulağının üstüne yattı. Öyle ki, bu dizilerin gösterimi devam ediyor. Bu vesileyle Kürtlere değinen birkaç filmi anmak isterim. (Bu konunun çok daha geniş bir yazıyı hak ettiğini söylemeye hacet yoktur herhalde.) 
Türk Sinemasında Kürtlere değinen ilk film Atıf Yılmaz’ın 1951 tarihli Mezarımı Taştan Oyun adlı filmdir. Yine Atıf Yılmaz’ın Dağları Bekleyen Kız (1955), Ö. Lütfi Akad’ın Hudutların Kanunu, (1966) ve Düğün (1974); Yılmaz Güney’in Seyithan-Toprağın Gelini (1968), Ağıt (1971), Endişe (1974), Sürü (1978) ve Yol (1982); Atıf Yılmaz’ın Kibar Feyzo (1978) ve Adak (1979); Kartal Tibet’in Şalvar Davası (1983), Erden Kral’ın Hakkari’de Bir Mevsim; Şerif Gören’in Derman (1983) ve Katırcılar (1987) adlı filmleri, ele aldığım dönem bağlamında, ilk aklıma gelen diğer filmler. 

İLKEL KÜRTLER-MEDENİ TÜRKLER 
Bu filmlerin hemen tümünde, Kürtlerin adı açıkça anılmaz, Kürtçeye yer verilmez. Dahası bu kişiler sanki konuşmayı bilmezler. Kendisi de Kürt olan Yılmaz Güney’in filmlerinde bile böyledir durum. Yalnız, Güney filmlerinde isimlerden, yaratılan atmosferden olayların Kürtler arasında, Kürt coğrafyasında geçtiğini çıkarabilirsiniz. 
Bu filmlerin ezici çoğunluğunda, açık ya da örtük biçimde “Kürtler/Doğulular/geleneksel/yerli/ilkel olanla”, “Türkler/Batılılar/modern/kentli/medeni olanın” karşılaşması anlatılır. Anlatıcı hep merkezi temsil eden modernlerdir. Bazen sadece gözlenecek veya gözlemlenecek, bazen de ehlileştirilecek, eğitilecek, adam edilecek antropolojik veya etnografik birer nesnedir. 
Örneğin Bir adamın adak olarak oğlunu kurban etmesini anlatan Adak filminden birkaç cümle: “Böylesi değil İslam memleketlerinde, ecnebiyede bile görülmemiştir, vahşiyat!” “Yani feza çağında, Atatürk Türkiye’sinde! Ne söyleyeceğimi bilemiyorum, cehalet! Böylesine hiç acımadan ceza verilmeli ki başka cahiller de örnek alsınlar…” 

Yılmaz Güney, hapiste iken Zeki Ökten tarafından tamamlanan Sürü’de (filmde “başkentimiz güzel Ankara”dır, Diyarbakır değil) Giovanni Scognamillo’ya göre “filmin geneli ekonomik zorlamalarla çağdışı kalmış bir toplumun, ezilen kişilerin ve doğan çatışmaların” panoramasını sergiler. Buradaki “çağdışı kalmak” meselesi başka filmlerde de karşımıza çıkar. Örneğin Bingöl coğrafyasında, üç köylü, dört asker ve bir gazeteci kadının karda kışta yolculuğunu anlatan Katırcılar (1987) filminden bir diyalog şöyledir: “Gazeteci: Benimle konuşurlar mı? Asker: Biraz yabani onlar. Dağlı. Kendinize İstanbul’dan bir konu seçseydiniz. Gazeteci: Orda her şey iç içe. İşim ve yaşamamım birbirine karışıyor. İstanbul’da karmaşa bazı şeylerin üstünü örtüyor. Asker: İstanbul bir tane… Gazeteci: Ama İstanbul’dan başka yerler de var. (Kısa bir suskunluktan sonra) Varmış… Gazeteci: Gazete nedir biliyor musunuz? Katırcılar susar…” 

Aynı filmden bir başka sahne: “Kaymakam: Ben hepsi adına özür dilemek istiyorum. Esasında gayeleri rahatsız etmek değil. Doğu insanının misafirperverliği… Mesela Nasri’nin üç hanımı sekiz çocuğu var. Gazeteci: Hep böyle erkek erkeğe mi oturursunuz? Kaymakam: Ben şimdi buraya karımı getirsem arkamdan neler söylerler. Gazeteci: Yani şimdi ben buraya geldim diye arkamdan söylerler mi? Kaymakam: Eee canım, siz şehirlisiniz.” 

1970’lerin sonlarından itibaren filmlerdeki Kürt tiplemeleri ya ‘üçkağıtçı’, mafya babası, düzenbaz, suçlu tiplerdir ya da ‘İnek Şaban’ gibi alaya alınacak tipler. Kadınlar çok çocuk doğurur, başları eğik elleri önlerinde haklarındaki kararları beklerler. Erkekler durmadan birilerini öldürür… Kürtlerin gerçekçi bir temsili konusunda sorunların hala aşılmadığını söyleyerek bu kısa notumuzu sonlandıralım. 


ÖZET KAYNAKÇA 
Giovanni Scognamillo, Türk Sinema Tarihi: 1896-1997, Kabalcı Yayınevi, 1998, 
Serdar Öztürk, Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema, Seyir, Siyaset, Elips Yayınları, 2005; 
Nilgün Abisel, Türk Sineması Üzerine Yazılar, İmge Kitabevi, 1994; 
Onat Kutlar Kitabı, Yayına Hazırlayan: Turgut Çeviker, Türsak Yayınları, 2006; 
Onat Kutlar, Sinemamızın Umut Yılları: 1970-80 Arası Türk Sinemasına Bakışlar, İnkılap Kitabevi, 1989; 
Onat Kutlar, Sinema Bir Şenliktir: Sinema Yazıları, Can Yayınları, 1993; 
Halit Refiğ, Ulusal Sinema Kavgası, Hareket Yayınları, 1971; 
Aslı Daldal, 1960 Darbesi ve Türk Sinemasında Toplumsal Gerçekçilik, Homer Kitabevi, 2005; 
Müslüm Yücel, Türk Sinemasında Kürtler, Agora Kitaplığı, 2008; 
Sebahattin Şen, “Kültürel Temsiller, Oryantalizm ve Sinema, Türk Sinemasında Kürt/Doğu Temsilleri”, Muğla Üniversitesi’nde 2009’da kabul edilmiş yüksek lisans tezi.


.

1915'e ad ver(eme)mek: Aghed, Medz Yeghern, Soykırım

 Bu konudaki kafa karışıklığının Batılı tarihçiler, gazeteciler, uzmanlar, siyaset adamlarında da olduğunu biliyoruz. Örneğin 24 Mayıs 1915'te Osmanlı Devleti'ne bir nota veren Fransa, Rusya ve Britanya hükümetleri "insanlık ve medeniyet aleyhine işlenen suçlar" terimini kullanmışlardı.

Ermeniler 1894-1896’da başta Doğu Vilayetleri olmak üzere pek çok yerde ya da 1909’da Adana’da başlarına gelenleri tanımlamak için ‘chart’ (katliam), ‘vojir’ (suç), ‘aksor’ (mülksüzleştirme), ‘voghperkutiun’ (trajedi),‘nakhjir’, ‘potorig’ (fırtına) gibi terimler kullanmışlardı. ‘1915’ için ise daha çok ‘yeghern’ ve ‘aghed’ terimlerini kullanmışlardı. Bu iki terimin izini Ermeni sözlüklerinde sürersek: 1769 tarihli Haygazyan Sözlüğü’nde ‘yeghern’in Türkçesi olarak “fesad, bela” deniyor, aghed ise yine bela ve fesad olarak tanımlanıyordu. Konunun uzmanları birincisinin daha çok insanlar eliyle gelen belalar için, diğerinin ise doğadan gelen belalar için kullanıldığını belirtiyor. İz sürmeye devam edersek, benzer tanımlamalar, 1836 tarihli Yeni Haygazyan Sözlüğü’nde, 1843 tarihli Somalyan Sözlüğü’nde, 1844 tarihli Peştamalciyan Sözlüğü’nde, 1846 tarihli Camcıyan Sözlüğü’nde de yapılıyor. Ancak, 1908 tarihli Minasyan Sözlüğü’nde ‘aghed’de bir yenilik yok ama ‘yeghern’ kelimesinin karşısında eskiden olmayan bir açıklama okuyoruz: “Kabahat, cinayet, cürüm”… 1974 tarihli Bohçalyan Sözlüğü’nde ise ‘yeghern’in artık tek anlamı var: ‘Cinayet’ 

Bu terimlerden ‘aghed’ yukarıda da söylediğim gibi esas olarak doğal afetleri, felaketleri anlatan bir terim olduğu halde, Setrag Shahen’in 1917 tarihli The Suffering Ones adlı kitabı ile Teotig’in Hushartzan Abril Dasnemegui (11 Nisan Anıtı) adlı kitaplarında 1915’te yaşananları tanımlamak için kullanılmış. Aghed, başına Medz (Büyük) sıfatını alarak daha sonra da defalarca kullanılmış. (Bazen Metz, bazen Meds olarak da yazılıyor.) 

İlk kez 5. Yüzyılda kaleme alınmış Ermeni İncilinde geçen ‘Medz Yeghern’i 1915 için ilk kullanan muhtemelen Avetis Aharonian. Kısa ömürlü Ermenistan Cumhuriyeti’nin temsilcisi olarak 15 Haziran 1918’de İstanbul’a gitmek üzere Batum’dan yola çıktığında Ahoronian: “Konstantinopolis’e gidiyorum. Bu bir mucize. Dünyanın ve Ermenilerin unuttuğu, Medz Yeghern’in anavatanına gidiyorum” diye yazmıştı günlüğüne. 

9 Aralık 1945’te (ki Nuremberg yargılamalarından önceki bir tarih) Ermenice Haratch gazetesi Yahudi Soykırımı (Holacaust) ile 1915’i ilintilendirerek, “jüri ve yargıçlar ne zaman geriye bakacaklar? Henüz Tseghasbanutiun (‘ırk cinayeti’) terimini keşfedemediler mi yoksa kana susamış canavar, cezalandırılamayacak kadar güçlü ve ulaşılamaz mı?” diye soruyordu. Dolayısıyla, 1915 için yeni bir terim icat etmiş oluyordu. Bundan iki yıl sonra, 30 Ocak 1947 tarihli Hairenik Weekly’de “Ermenilerin tarihi geçmişleri çalındı, 1,5 milyon insan kurban edildi, bir milyon yurtsuz bırakıldı. Bu devasa yanlışı düzeltmek için Birleşmiş Milletler ‘Soykırım’ (Genocide, Jenosit) terimini önerdi. Bu terimin Ermeni yaralarına derman olması çok zor” diye yazacaktı. Yazarın kastettiği, hikayesini yanda anlattığım Raphael Lemkin’in icadı olan terimdi. 

Nitekim 1915’te yaşananları adlandırmak için doğru terimi bulmanın Ermeniler için kolay olmadığını Kersam Aharonian’ın 1915’in 50. Yıldönümünde (1965) Beyrut’ta yayımlanan Zartonk’taki makalesinde görülüyordu. Aharonian yazısında sekiz ayrı terim kullanmıştı: Yeghern, Medz Yeghern, Abrillian Yeghern (Nisan Yeghern’i), Kemalist Yeghern, Aghed, Medz Aghed, Tseghasbanutiun, Hayasbanutiun (Ermeni kırımı)… 

Ermeni cephesindeki son (?) durum şöyle: 2011 Aralığında Ermenistan Devlet Başkanı Serge Sarkisian Marsilya’da “Medz Yeghern’den sonra hayatta kalacak kadar güçlüydük, şimdi de adalet isteyecek kadar güçlüyüz” dedi ve bu konuşma ABD’de yaşayan radikal kanattan Harut Sassounian tarafından Amerikalı okuyuculara, kullanılan Ermenice terime atıfta bulunulmadan “Sarkisian konuşmasında altı kez ‘Soykırım’ (Genocide) dedi” şeklinde aktarıldı. 


BATILILARIN MANEVRALARI 
Aynı kafa karışıklığının Batılı tarihçiler, gazeteciler, uzmanlar, siyaset adamlarında da olduğunu biliyoruz. Örneğin 24 Nisan 1915 gününden itibaren, İstanbul’da yaşayan Ermeni aydınlarının, siyaset adamlarının, kanaat önderlerinin kafileler halinde Çankırı ve Ayaş’a doğru ölüm yolculuğuna çıkarılması üzerine, 24 Mayıs 1915’te Osmanlı Devleti’ne bir nota veren Fransa, Rusya ve Britanya hükümetleri “insanlık ve medeniyet aleyhine işlenen suçlar” terimini kullanmışlardı. 1918’de ABD Başkanı Theodore Roosevelt, “Ermeni katliamı savaş yıllarında işlenmiş en büyük suçtur” dedi. Britanya’nın ünlü siyaset adamı Winston Churchill 1929 yılında 1915’i “Administrative holocaust” (idari holocaust) olarak tanımladı. Yer sorunu yüzünden son yıllara hızlıca gelirsek, ABD Başkanı Ronald Reagan, 22 Nisan 1981’de yayımladığı bildirgede ‘Armenian Genocide’ (Ermeni Soykırımı) terimini kullandı. Temsilciler Meclisi, 1975 ve 1984’te ‘Genocide’ dediler. 2000 yılında Papa John Paul II, Bütün Ermenilerin Katolikos’u unvanlı II. Karekin’in kendisini ziyareti sırasında ‘Ermeni Soykırımı’ terimini kullandığında Türkiye’deki gazeteler haberi “Papa’nın bunamaya başladığını” vurgulayarak vermişlerdi. Belki de Türkiye’nin tepkisi üzerine 26 Eylül 2001’de Papa, Erivan’ı ziyaretinde yaptğı kısa konuşmada ‘Metz Yeghern’ dedi. Böylece epeydir gözden düşmün olan bu terimi yeniden meşhur etti. 

Başkan George W. Bush, 24 Nisan 2003 konuşmasında Medz Yeghern’i değil ‘Great Calamity’ (Büyük Bela/Afet) terimini kullanarak Ermenileri bir kez daha hayal kırıklığına uğratırken, Türkleri ise sevindirdi. Aslında Harout Sassounian’ın tespit ettiği gibi ‘Baba’ Bush o yıl boyunca, ‘horrible tragedy,’ (korkunç trajedi) ‘mass killings,’ (kitlesel öldürmeler) ‘forced exile,’ (zorunlu göç, tehcir) ‘appalling events,’ (dehşete düşürücü olaylar) ‘the suffering that befell Armenians in 1915,’ (Ermenilerin 1915’te yaşadıkları büyük ızdırap) ‘a tragedy for all humanity,’ (tüm insanlık için büyük trajedi) ve ‘horrendous loss of life’ (korkunç can kayıpları) arasında denemeler yapmış, sonunda 24 Nisan konuşması için ‘Great Calamity’de karar kılmıştı. Bunlar olurken Ermenilerin ve Türkiye Dışişleri’nin ne heyecanlar yaşadığını tahmin edebilirsiniz. 

Barack Obama, 2008’de Başkanlık kampanyası sırasında “Başkan olduğumda Ermeni Soykırımı’nı tanıyacağım” demişti, ama iktidara geldikten sonra “reel politik’le tanıştı ve terimler arasında jonglörlüğe başladı ve 24 Nisan 2009 konuşmasında ‘Metz Yeghern’ dedi. Bu çarkedişin Ermeni toplumunun sinirlerini nasıl gerdiğini tahmin edebilirsiniz. Bu yıl ne diyeceğini hep birlikte göreceğiz. 


TEHCİR, SÖZDE SOYKIRIM, SOYKIRIM 
Türk tarafına gelince; Cumhuriyet tarihi boyunca 1915’i önce hiç anmayan, dış ve iç zorlamalarla görmezden gelemeyince ‘tehcir’ (zorunlu göç), ‘fazahat’ (kötülük), ‘kıt’al’ (katliam), ‘mukatele’ (karşılıklı katliam) gibi terimlerle işi geçiştirmeye çalışan; biraz daha zorlanınca ‘sözde soykırım’ terimini uyduran resmi, yarı-resmi çevrelerin ve buna karşılık 1915’i, ‘trajedi’, ‘kırım’, ‘katliam’, ‘insanlık suçu’ veya ‘soykırım’ diye niteleyen dürüst insanların hikayesini Taraf’ta ve Radikal’de pek çok kez anlattım, onları okumayanlar için ilerde tekrar anlatırım. Türkiyeli aktörlerin ‘Medz Yegern’ terimini dolaşıma sokmalarının tarihi ise oldukça yeni. İlk kez 2005’te İstanbul’daki Ermeni Patriği Mesrob Mutafian sırasıyla Ermenice, İngilizce ve Türkçe olarak ‘Medz Yeghern’ ‘The Great Disaster’ ve ‘Büyük Felaket’ demişti. Onu 2008’de 30 bin kişinin imzaladığı “Ermenilerden Özür Diliyorum” bildirisinin mimarları izledi. O günden bu yana da kabul görmüş görünüyor. 

Aslında durum göründüğün de karışık. ‘Medz Yeghern’ denilince artık Ermeniler eski sözlüklerdeki karşılıklarını anlamıyor. Nasıl ki soykırımın Yahudilere yönelik olanını tanımlamak için ‘Holocaust’, Çingenelere yönelik olanını tanımlamak için ‘Porrajmos’, Ukraynalı kulaklara yönelik olanını tanımlamak için ‘Holodomor’, Süryanilere yönelik olanını tanımlamak için ‘Seyfo’ terimi kullanılıyorsa, Ermenilere yönelik olan soykırımı tanımlamak için de ‘Medz Yeghern’ deniliyor. Ancak, Medz Yeghern’in, Ermeni olmayan toplumlar için anlaşılmaz bir kelime olmasının veya telaffuzunun zor olmasının yanısıra, aynen diğer özel terimler gibi, hukuki alanda bir karşılığı, bir yaptırımı yok. Halbuki, 1915’te Ermenilere karşı işlenen korkunç, şeytani suçun hesabının sorulabilmesi için hukuki bir terimle nitelenmesi gerekiyor. Bu yüzden bazı Ermeniler ‘Genocide’ terimi yerine ‘Medz Yeghern’in geçmesini (ya da geçirilmesini) Türkiye’nin resmi politikalarına verilen gizli destek olarak görüyorlarlar. Ben, konuyla ilk ilgilenmeye başladığımda ‘1915 Tehciri’ demiştim. Konu hakkında daha fazla bilgi sahibi olduğumda ‘1915 Ermeni Kırımı’ dedim, şimdi ‘1915-1916 Ermeni Soykırımı’ diyorum. Medz Yeghern terimini ise hiç kullanmadım, muhtemelen kullanmayacağım da… 

Zaten, bu tarihçeden de görüleceği gibi, 1915’te Ermenilerin başına gelenin adının konması sadece bizim için değil Ermeniler ve Batılılar için de kolay olmamış. İsim koymak kolay değil belki ama, Ermenilerin yaşadığı acıları hissetmek; bu acıları Ermenilere yaşatanlarla aramıza duygusal ve ideolojik mesafe koymak ve nihayet bu acılara doğrudan ya da dolaylı olarak maruz kalanlara ‘onarıcı adalet’ kavramı çerçevesinde elimizi uzatmak pek ala mümkün… 


 

Lemkin ve Genocide teriminin icadı

Yunanca ‘genos=soy’ ile Latince ‘caedere’ kökünden gelen ‘cide=öldürme’ sözcüklerinden oluşan ‘genocide=soykırım’ terimini ve onun uluslararası hukukun parçası olmasını Yahudi asıllı Polonyalı hukukçu Raphael Lemkin’in (1900- 1959) ısrarlı çabalarına borçluyuz. 

Almanların 1939’da Polonya’yı işgal etmesi üzerine Lemkin orduya yazılmış, ancak Polonya’nın Nazilere teslim olması üzerine önce İsveç’e oradan da ABD’ye göçmüştü. ABD’de önce Duke Üniversite’sinde hocalık yapan Lemkin, Başkan Roosevelt döneminde Savaş Bakanlığı’nda görev aldı. Kafasındaki suçu tanımlamak için pek çok kelime üreten Lemkin ‘genocide’ terimini ilk kez, 1943’te, “Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation - Analysis of Government-Proposals for Redress” adlı ünlü makalesinde kullandı. (Makale 1944’te kitap olarak basıldı.) Terim, Lemkin’in yılmaz çabaları sonucu 9 Aralık 1948’de Soykırımı Önleme ve Ceza Sözleşmesi (kısaca 1948 Soykırım Sözleşmesi) ile uluslararası hukukun parçası oldu. 

Bugün pek çok kişi, terimin Ermeni Tehciri’ne uygulanmasının saçma olduğunu, çünkü Ermeni Tehciri sırasında soykırım diye bir kavram olmadığını, Lemkin’in terimi özel olarak Holocaust için ürettiğini ileri sürer. Ancak, Lemkin’in New York Halk Kütüphanesi’nin Nadir Eserler Bölümü’nde saklanan hatıratına göre bu iddialar doğru değil. 


TALAT PAŞA CİNAYETİ 
Lemkin’i bu alana yönlendiren Polonyalı yazar Henryk Sienkiewicz’in Nobel ödülü kazanmış Quo Vadis? adlı romanıydı. Romanda, Roma imparatoru Neron tarafından Hıristiyanlığı kabul edenlere yönelik katliamlar anlatılmaktaydı. Daha ilk gençlik yıllarında kitlesel öldürmeler konusuyla ilgili her türlü kitabı okuduğunu belirten Lemkin’i etkileyen en önemli olay ise ailesini 1915’te kaybeden Soghomon Tehlirian adlı Ermeni gencin İttihat ve Terakki’nin liderlerinden Talat Paşa’yı 15Mart 1921’de Berlin’de öldürmesi olmuştu. Suikast Avrupa’da büyük yankı yaratmış fakat Tehlirian, jüri tarafından cezai ehliyeti olmadığı gerekçesiyle beraat ettirilmişti. Lemkin anılarında şöyle devam ediyordu: “Türkiye’de Hıristiyan olmaktan başka suçu olmayan 1.200.000 Ermeni ölüme gönderilmişti. Savaştan sonra 150 kadar Türk savaş suçlusu tutuklandı ve Britanya hükümeti tarafından Malta’ya gönderildi... Bir gün (Ermeni) delegeler gazetelerde Türk savaş suçlularının serbest bırakıldığını okudular (…) Bir millet toptan öldürmüştü ve suçlular serbest kalmıştı. Bu beni şok etti. Neden bir adam bir adamı öldürünce cezalandırılır? Niye bir milyon insanın öldürülmesi bir tek kişinin öldürülmesinden daha az suçtur? (…) Kendimi sayıları giderek artan kurbanların yerine koydum. Anladım ki, hafızanın görevi sadece geçmiş olayları kaydetmek değil aksine insan bilincini uyarmak (…) Hukukçu olmaya ve milletlerin işbirliğini sağlayarak soykırımın suç haline getirilmesi için çalışmaya karar verdim. (…) Kafamda cesur bir plan vardı (…) Türkiye’nin de imzalamasını içeren bir plan. Bu Ermeni soykırımı için bir çeşit kefaret olabilirdi. Fakat bu nasıl başarılabilirdi? Türkler Osmanlı İmparatorluğu’nun yerine koydukları ilerlemeci kavramlardan ve cumhuriyetçi hükümet biçiminden gayet gururluydular. Belki de Soykırım Sözleşmesi sosyal ve uluslararası gelişme çerçevesine yerleştirilmeli...” 

Bu düşünceler içinde Lvov Üniversitesi’ndeki dil eğitimini bırakıp hukuk fakültesine geçen Lemkin’in 1933’den 1943’e kadarki dönemde, bugünkü BM’nin öncülü olan Cemiyet-i Akvam’da, diplomatları “bir zamanlar Doğu’da olan şeyin Avrupa’nın göbeğinde de olabileceği konusunda uyarmak için” delice uğraştığı bilinmektedir. Nitekim tarih Lemkin’i haklı çıkardı ve milyonlarca kişiyle birlikte Lemkin’in ailesinden 40 kişi, Nazilerin toplama kamplarında hayatını kaybetti. 


UZUN TARTIŞMALAR VE MUTLU SON 
Soykırım suçunda ‘saik’ (gerekçe), kasıt ve plan önemli midir, hangi gruplara karşı işlenen suçlar soykırım sayılır konularındaki uzun ve ateşli tartışmalardan sonra 9 Aralık 1948’de, Hindistan’ın ilk kabul oyunu takiben, yoğun alkışlar arasında oybirliğiyle kabul edilen Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesi, “Bu sözleşme bakımından ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden her hangi biri, soykırım suçunu oluşturur”, ifadesi ile başlıyor ve suç teşkil eden fiilleri şöyle sıralıyordu: “a) Grup üyelerini öldürmek, b) Grup üyelerine ciddi bedensel ve zihinsel zarar vermek, c) Grubu, fiziksel varlığını kısmen veya tamamen yok olmasına yol açacak hayat şartlarına tabi tutmak, d) Grup içinde doğumları önlemek amacıyla önlemler almak, e) Grubun çocuklarını bir başka gruba zorla nakletmektir.” Sözleşmenin 3. maddesine göre, soykırım suçuna teşebbüs etmek, bile cezalandırmayı gerektiriyor. (Sözleşme metni için: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/p_genoci.htm) 


SÖZLEŞME, GEÇMİŞE UYGULANABİLİR Mİ? 
Roma hukukundan miras ‘nullum crimen sine lege, nulla púna sine lege praevia=Yasa olmadan suç olmaz, daha önce kabul edilmiş yasa olmadan ceza verilemez’ ilkesi uyarınca, bir yasanın geriye doğru işlemeyeceği genel pozitif hukuk ilkesidir. Ancak uygulamada bu kuralın pek çok istisnası var. En bilinen ex post facto (=olay olduktan sonra) suç, 8 Ağustos 1945 tarihli Londra Anlaşması ile tanımlanan ‘barışa karşı suçlar’ (crimes against peace) tanımıdır ki, Nazi suçluları için özel olarak kurulan Nurnberg ve Tokyo mahkemelerindeki yargılama ve cezalandırmalar buna dayanarak yapılmıştır. Yani Naziler suç işledikleri tarihte tanımı olmayan bir suç ve bunun için suçtan sonra kabul edilmiş bir kanuna göre yargılanmış ve cezalandırılmışlardır. (Nazi kasapları Klaus Barbie veya Adolf Eichmann davaları gibi örnekler de var ama bunlar çok tartışmalı olduğu için üzerinde durmuyorum.) Yani bazı uzmanlar Soykırım Sözleşmesi’nin 1915’e uygulanabileceğini düşünüyorlar. Son bir not: Bazı devletler işi sağlama bağlamak için 1948 Soykırım Sözleşmesi’nin imzalanması sırasında sözleşmenin geriye dönük olarak uygulanmayacağına dair bir şerh koylarken. Sözleşme’yi 1950’de imzalayan Türkiye bu ülkelerin arasında değil! 


ÖZET KAYNAKÇA 
Raphael Lemkin’s Thoughts on Genocide: Not Guilty, Editörler: Steven L. Jacobs, Lewiston, N.Y.: Edwin Melen Pres, 1992; Samantha Power, A Problem from Hell, America and the Age of Genocide, HarperCollins, 2003; Khatchig Mouradian, “From Yeghern to Genocide: Armenian Newspapers, Raphael Lemkin, and the Road to the UN Genocide Convention,” Haigazian Armenological Review, Vol. 29, 2009; Vartan Matiossian, “The Birth of ‘Great Calamity’: How ‘Medz Yeghern’ Was Introduced onto the World Stage”, “The ‘Exact Translation’: How ‘Medz Yeghern’ Means Genocide”, “The Turkish-Made ‘Great Calamity’: How ‘Medz Yeghern’ Became ‘Büyük Felâket’”, üç makale de http://www.armenianweekly.com sitesinde okunabilir; William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crime of Crimes, Cambridge University Press, 2000; Alfred Zayas, “The Genocide against the Armenians 1915-1923 and the relevance of the 1948 Genocide Convention”, www.alfreddezayas.com/Law_history/armlegopi.sh tml.

.

İşçi sınıfının 63 yıllık Taksim ısrarı

 1950'de CHP'den doğma DP'yi iktidara getirenler arasında elbette işçiler de vardı. Ama buna rağmen devletin 'Taksim'de 1 Mayıs' paranoyasının kökleri DP dönemine uzanıyor.

11. yüzyıl yazarı Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügat’it Türk adlı eserinde “halk arasında gülme ve sevinme, bir yerin ışıklarla ve çiçeklerle bezenmesi ve orada sevinç içinde eğlenilmesi” demek olan ‘bedhrem’ (ya da ‘badram’) sözcüğüne yer verir. Kaşgarlı’ya göre Oğuzlar bu kelimeyi ‘beyrem’ şekline dönüştürmüşlerdir. ‘Beyrem’ de halkın ağzında zamanla ‘bayram’a dönüşmüştür. Dört gün sonra kutlayacağımız, resmi adıyla Emek ve Dayanışma Günü’nün Kaşgarlı Mahmud’un tanımladığı türden bir bayram olmayacağına dair çok emare var ne yazık ki. Halbuki geçen yıl, devletin 1977’deki Kanlı 1 Mayıs’ı bahane ederek 1979’dan beri katı bir şekilde sürdürdüğü 33 yıllık Taksim tabusu kırılmış ve 1 Mayıs gerçek bir bayram gibi kutlanmıştı. 

‘33 yıllık tabu’ dedim ama geçenlerde İMC’deki bir televizyon programında birlikte olduğum Kocaeli Üniversitesi öğretim üyesi Aziz Çelik’ten öğrendiğime göre, meğer işçi sınıfının Taksim’de miting ısrarı da, devletin Taksim tabusu da, 1950’li yıllara, yani Demokrat Parti (DP) Dönemi’nde başlamış. Ben de bu hafta, Aziz Çelik’in doktora tezinin kitaplaşmış hali olan Vesayetten Siyasete Türkiye'de Sendikacılık (1946-1967) (İletişim, 2010) adlı eseri ile Hakan Koçak’ın “İşçi Sınıfının Uzun Taksim Yürüyüşü” (Toplumsal Tarih, S. 185, Mayıs 2009) adlı makalesinden derlediğim bilgileri sizlerle paylaşmaya karar verdim. 

Solda sükûn döneminin sonu 
Tek Parti Dönemi, 1945’te Nuri Demirağ’ın Milli Kalkınma Partisi’nin (MKP) kurulmasıyla resmen; 7 Ocak 1946’da DP’nin kurulmasıyla geri dönülmez şekilde noktalanmıştı. Şeyh Said İsyanı bahane edilerek 4 Mart 1925’te çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu ile başlayan ‘solda sükûn dönemi’ ise (tabir Mete Tunçay’ın), ancak Cemiyetler Kanunu’ndaki değişikliklerin yürürlüğe girdiği 10 Haziran 1946’da bitti. Bitti ama bu tarihten itibaren kurulan altı sosyalist partiden sadece Esat Adil Müstecaplıoğlu’nun liderliğiniyaptığı Türkiye Sosyalist Partisi (TSP) ile Dr. Şefik Hüsnü’nün liderliğini yaptığı Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) etkili oldu. Bu iki parti de 1925’den beri yeraltında faaliyet gösteren Türkiye Komünist Partisi’nin (TKP) kadroları tarafından kurulmuştu aslında. Bu partilere paralel olarak kimi kendiliğinden, kimi komünistlerin öncülüğünde 100 civarında sendika faaliyete geçti. Bu bağlamda en örgütlü kesimler kömür işçileri, tütün işçileri, mürettipler, kunduracılar ve mensucatçılar idi. 

“Komünizm tetanosa benzer” 
28 Eylül 1946 tarihli Gün gazetesinde “Koca Şevket Usta” başlıklı işçi portresindeki şu satırlar taze sendikacıların duygularını özetliyordu: “Otuz senelik ülküm olan işçi sendikalarının ve partisinin kurulduğunu gördükten sonra artık ölsem de gam yemem’ dediği zaman, Koca Şevket Usta’nın gözleri yaşarmıştı. Paydostan sonra ayağında koskoca ayakkapları, sırtında yıpranmış günlük elbisesile benzeri güç bulunur bizim yaman usta, doğruca ya partisine, ya sendikasına gelip oturacak orada günün dertlerini işlerini konuşacaktır…” 

Yasaklar kalkar kalkmaz bu kadar çok sayıda sendika kurulması ve dönemin CHP’li Dahiliye Vekili Şükrü Sökmensüer’in dediğine göre bunların 38’inde komünistlerin egemen olması Recep Peker Hükümeti’ni hem şaşırtmış hem de ürkütmüştü. CHP’nin işçilerden sorumlu ‘komiseri’ Sabahattin Selek’in 24 Nisan 1948 tarihli Hürbilek gazetesindeki “İşçinin Düşmanları” adlı yazısı hükümetin bakışını özetliyordu: “Komünizm tehlikesi küçümsemek doğru değildir. Komünizm tetanos mikrobuna benzer. Yaranın küçüklüğüne bakıp ihmale gelmez. Tedbirli bulunmalı, ancak tedbiri evham derecesine vardırmamalıyız. Tedbirsizlik de evham da zararlıdır.” 

Fişleme illeti 
Dönemin sendikacılarından, taze Demokrat Partili (DP)Tevfik Nejat Karacagil şöyle anlatmıştı devletin aldığı malum tedbirleri: “Sendikacı olduğumuz andan itibaren sağcısıyla solcusuyla, ne olduğu belirsiz arkadaşlarımız hepimiz fişlendik. Hangi partiyi tutarsan tut, sendikacılara bu gözle bakarlardı. Biz aramızda sağ-sol kavgası yapardık ama hepimize komünist gözüyle bakarlardı. Bunun sebebi herhalde istihbaratın işgüzarlığıydı. Sendikacı sağcı olur mu sendikacı ne olur diye düşünmüş olmalılar. Hepimiz fişlenmiştik, hepimizin dosyası vardı emniyette.” 

Ne yazık ki, Aziz Çelik’in tabiriyle “1946 baharı” topu topu altı ay sürmüştü. 16 Aralık 1946 tarihinde alınan bir karar uyarınca İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı, CHP yanlısı İstanbul İşçi Sendikaları Birliği (İİSB) yöneticilerini sadece sorguya çekmekle yetinirken, TSP ve TSEKP ile bu partilerin etkili olduğu sendikaları ve gazeteleri kapattı. (1940’tan beri İstanbul, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale’de sıkıyönetim uygulanıyordu.) Ancak, kapatmayla yetinilmedi elbette. Bu partilerin TKP ile ilişkili görülen yöneticileri hakkında dava açıldı. Kayıtlara geçen adıyla ‘1947 TKP Davası’nda TSEKP yöneticileri TCK’nın 141 ve 142. Maddelerine muhalefetten ağır cezalar aldılar. TSP yöneticileri ise beraat ettiler. 

Komünizmi tel’in mitingleri Bu arada yurdun dört bir yanında ‘komünizmi tel’in mitingleri’ yapılıyordu. Milli Mücadele’ye Sovyet Rusya’nın katkısına duyulan minnet savaş kazanılır kazanılmaz bitmişti zaten. Lozan ve Montrö süreçleri kazasız belasız atlatılmıştı ama İkinci Dünya Savaşı sırasında Stalin’in Türkiye ile ilgili rahatsız edici taleplerinin de etkisiyle Türkiye tercihini Batı’dan yana yaptığından beri komünizm, irtica ve Kürtçülük ile birlikte en büyük düşmanlardandı. 27 Aralık 1947’de İzmit’te, 21 Aralık 1947’de İstanbul’da, 1 Ocak 1948’de Adana-Ceyhan’da, 30 Mart 1948’de Adana ve Edirne’de yapılan mitinglerde, kitleyi ateşlemek için kullanılan söylemlere gelince: CHP’ye yakın İİSB’nin yayın organı Hürbilek’in 8 Ocak 1949 tarihli sayında, “Komünist uşakları işi azıttılar” başlıklı haberde yazar “Asil Türk milletinin sabır ve tahammülünün azaldığını unutmasınlar! Milletin sabır ve müsamahasını alabildiğine suiistimal eden bu adamlar, halkın hışmına uğrayarak linç edilmediklerine şaşmıyorlar mı acaba?” diye açıkça linç çağrısı yapıyordu. 

“Sultanahmet’te sallandıralım” 
Yine Hürbilek’ten bir kuple: “Marko Paşacılar kimdir? Aziz Nesin? Ne isen söyle biz de bilelim (…) Biz komünist değiliz diye yırtınıp duruyorlar. Bu belki bir bakımdan doğrudur. Çünkü: Onlar bir ideal sahibi olacak ve bu ideal uğrunda çalışacak faziletli insanlar değillerdir. Onlar yalnız halkı istismar etmekle de kalmazlar, ayni zamanda satarlar da. İşte! Sabahattin Ali Moskova’ya bizi satmak için pazarlığa giderken, çomarları başını yediler. (...) Genç bir Türk olarak bu adamların hepsinin Sultanahmet Meydanına sıralanmasını isterim. Fakat milletimizin asil vicdanı buna tenezzül etmiyor. Bari sussalar da varlıklarından bihaber olalım.” Yazarın son derece pespaye bir şekilde diline doladığı Sabahattin Ali’nin trajik sonunu, geçtiğimiz haftalarda kısaca bu sayfada anlatmıştım. Yazarın ‘sıralanmak’ dediğinin ise Sultanahmet Meydanı’nda komünistlerin asılması, sallandırılması olduğunu anlamışsınızdır herhalde. 

Hürbilek’teki “Komünistin vasıfları” başlıklı başyazı ise türünün en ilginç örneklerinden olsa gerek: “(...) Komünist para ile satın alınabilir. Eğer bir kıymet ifade etselerdi, en faal komünistleri milliyetçiler de para ile satın alabilirler (...) Komünistler yalancıdır. Bütün komünistler bilerek veya bilmeyerek Rusya hesabına çalıştıkları için komünist uşak ruhludur. Komünizm mukaddes namına insanlığın tanıdığı bütün inançları reddeder. Bu itibarla: Komünist namus ve şeref fukarasıdır. Netice olarak komünist bütün kötülükleri şahsında toplamış olan karakteristik ahlaksızdır.” Hayır, bu satırlar; yeminli komünizm düşmanları, ırkçı-Türkçü ideologlar Nihal Atsız veya Reha Oğuz Türkkan’ın kaleminden değil, CHP’li entelektüel Sabahattin Selek’in kaleminden çıkmıştı… 

İşçiler DP’yi neden sevdi? 
14 Mayıs 1950’de, CHP’den doğma DP’yı ezici bir çoğunlukla iktidara getirenler arasında elbette işçiler, emekçiler de vardı. DP iktidarının ilk dört yılında işçiler DP’yi daha da çok sevdiler. Dönemin sendikacıların Halit Mısırlıoğlu bu sevginin haklı nedenleri şöyle açıklamıştı: “1950’li yıllarda işçilerin çoğu DP’liydi. Bunun haklı nedenleri vardı. DP, hafta tatilini ücretli hale getirdi. Genel tatillerde ücret hakkı tanıdı. İkramiye verdi. Yıllık ücretli izin hakkını getirdi. Sosyal sigorta haklarını genişletti. İşçi temsilcilerine teminat sağladı. İş Mahkemeleri Kanunu’nu uyguladı; işçi temsilcileri bu mahkemelerde hâkimlik yaptı. İş mahkemelerinin kararıyla işçi işe iade edilebiliyordu. Geçmişte yaşanan birçok sorun çözüldü. Fazla mesai ücretlerinin ödenmesi gibi sorunlar kalmadı. Sendikaların grev hakkı yoktu, ama sendikacıların işyerinde ve Bölge Çalışma Müdürlüğü üzerinde önemli etkisi vardı. Hele sendikaların yöneticileri DP’liyse, itibarları ve etkileri daha da çoktu.” 

Gerçekten de, 1948’de 73 sendikada örgütlü 52 bin sendika üyesi varken, 1955 yılında, 363 sendikada örgütlü 189 bin sendikalı vardı. 1959’da artış biraz hız kesmiş de olsa, 400’ü aşan sendikada örgütlü işçi sayısı 280 bine ulaşmıştı. (Yine de toplam işçi sayısına sendikalı işçilerin oranı yüzde 11-12 civarındaydı.) 

Sendikacı milletvekilleri 
İşçisi destekleyince, elbette sendikacısına da DP’li olmak düşerdi. Şaban Yıldız, Abdullah Baştürk, Halil Tunç, Halit Mısırlıoğlu ve İbrahim Denizcier gibi daha sonra sol/sosyalist/sosyal demokrat olarak tanıyacağımız pek çok sendikacı 1946-1960 yılları arasında değişik dönemlerde DP’li oldu. Bu dönemde DP listelerinden 12 işçi-sendikacı kökenli milletvekili seçilirken, CHP listelerinden sadece iki milletvekili seçilebilmişti. Peki, milletvekili seçildikten sonra neler oluyordu derseniz, şu satırlar bir fikir verecektir sanırım: “[H]ele işçi adayları, ister iktidar, ister muhalefet saflarında olsun, her şeyden önce işçilikle ilişkilerini kesiyorlar ve tabiatiyle işçi davalarını unutuyorlardı. B.M.M’ne işçi adayı olarak girip de sonunda zenginleşmeden, ev, apartman yapmadan dönen görülmemişti. Birçokları fabrika ve atölye sahibi bile olmuşlar, ticarete atılmışlardı. Bunlar arasında aday listesinde yerini sağlamladıktan sonra, seçim mücadelesini bir yana bırakıp, ticari işleri için kredi peşinde koşanlara bile rastlamak mümkün.” 

Soğuk Savaş hastalığı 
DP döneminde ‘değişmeyen’ ise, ‘komünizm paranoyası’ idi. Soğuk Savaş Dönemi’nde olduğumuza göre, bu gayet normaldi. 1951 TKP Tevkifatı’nda pek çok aydın, sendikacı, kanaat önderi Sansaryan Hanı’nda işkencelerden geçirilmiş, ağır hapis cezalarına mahkum edilmişti. Ama solla ilgisi olmayanlar da devletin paranoyasının kurbanıydılar. Petrol-İş genel başkanlarından Ziya Hepbir’den alalım dönemin özetini: “O dönemde sendikacı olan herkes komünist olarak nitelenirdi. Bana da ‘komünist Ziya’ derlerdi. 1950’den sonra hak dediğin zaman komünist damgası yerdin. Komünist damgasını lanetlemek için kullanırlardı. İş mahkemesi üyeliğine seçildim, 1. Şube hakkımda soruşturma yapıyor, DP Ortaköy Ocağı başkanına sormuşlar. Benim için ‘sendikacı, baş komünist’ demiş.” İşi daha da ilginç kılan komünistlikle yaftalanan Hepbir’in DP yönelimli bir sendikacı olmasıydı… Üstelik bu hikaye tekil değil. Başka anlatılar da var, DP’li sendikacıların kendi örgütleri tarafından bile ‘komünist’ diye eleştirildikleri, partiden ihraç edildiklerine dair… 

Bakış böyle olunca, CHP döneminde başlayan ‘komünizmi tel’in mitinglerinin DP döneminde de dörtnala sürmesi gayet normaldi. Sendikaların önderliğinde 26 Ağustos 1950’de İstanbul, Adana ve Eskişehir’de, 17 Mayıs 1952’de İstanbul’da (kapalı salon toplantısı şeklinde), 1953 yılında Eskişehir, İstanbul, Ankara ve İzmir’de açık hava mitingleri yapıldı. 

Taksim’de ilk işçi mitingi 
Bunlardan 26 Ağustos 1950 tarihli İstanbul mitingi, Taksim’deki İnönü Gezi’nde yapılmıştı. Bu, Taksim’deki ilk işçi mitingi idi muhtemelen. Mitingin tertip komitesinin gazetelere gönderdiği bildirideki bazı ifadelere (imla hataları korunmuştur) göz atalım şimdi de: “Türk İşçisi, kominizmi bir tifüs mikrobundan daha tehlikeli görmektedir. Bu sebeple, Türk işçisi temiz alnı ve Türklüğüne yakışır vekarı ile bu illete her zaman göğüs gerecek kominizm mikrobunun Türk işçisinin bünyesinde yer bulamayacağını şanlı ordumuzun zaferini sağlıyan bir günde 26 Ağustos 1950 Cumartesi günü saat 15 te Taksim İnönü gezisinde yapacağı kominizmi tel’in mitingi ile ispat edecektir (…) Türk işçisi, damarlarındaki asil kandan aldığı kuvvet ve kudretle kominizmi her gördüğü yerde ezmeye ve yok etmeye and içer.” 

Bu ve benzeri mitinglerde, ‘tifüs, veba, verem mikrobu’ gibi sıradan (!) hakaretlerin yanı sıra, “sinsi sinsi büyüyen bir hortlak mikrobu”, “yarasalar gibi zulmetten hoşlanan sefil ruhlu komünistler” gibi birbirinden orijinal (!) hakaretler bolca kullanılıyordu. Elbette bu “zararlı unsurların Moskof cennetine sürülmesi” türü talepler çok da ilginç olmasa gerek… 

Taksim tabusu başlıyor 
DP’nin ilk döneminde sendikacılar sadece ‘komünizmi tel’in’ için değil, işçi hakları için de bazı mitingler yaptılar. Hakan Koçak’tan öğrendiğimize göre, bu konudaki ilk başvuru CHP yanlısı İİSB tarafından 1951 yılında yapılmıştı. Taksim’de toplanması planlanan mitingin amacı, başta tekstil olmak üzere çeşitli iş kollarında yerli üretimin zayıflaması ve büyük çapta işten çıkarmaların başlaması üzerine, ithalat rejiminde değişiklik yapılması yönündeki işçi taleplerini dile getirmekti. Ama hükümet, aynen bugün olduğu gibi Taksim’de mitinge izin vermemişti. Halbuki bir yıl önce ‘komünizmi tel’in’ söz konusu olduğunda Taksim işçilere açıktı! Sendika, durumu sert bir şekilde protesto etmekle yetindi. Ertesi yıl Nisan ayında İİSB, toplu işten çıkarmaları protesto etmek için yine Taksim’de bir miting düzenlemek istemiş, elbette yine izin alamamıştı. Sendikacılar yine söylenmekle yetinmişlerdi ama Taksim’de mitingden vazgeçmedikleri ertesi yıl anlaşılacaktı. 

15 Mart 1953’te Taksim’de ne oldu? 
Hükümetin gizli açık uyarılarına rağmen çalışmalar ilerledi ve 1953 yılının Mart ayının ilk haftasında 50 bin bildiri ile işçiler 15 Mart’ta Taksim’de toplanmaya çağrıldılar. Ama hükümet de kararlıydı. Sendikacılara bu işten vazgeçmeleri telkin edildi önce. Sendikacılar kulak asmadılar uyarılara ve 15 Mart günü, şehrin varoşlarından on binlerce işçi, vapurlarla, tramvaylarla veya yaya olarak Taksim’e doğru akmaya başladılar. Galata ve Atatürk köprülerinin başı polis tarafından tutulmuştu. Ancak işçilerin Taksim civarına gelmesi engellenememişti. Alana girilemiyordu ama çevredeki kahvehaneler, pastaneler ve işkembe salonları işçilerle tıklım tıklım dolmuştu. Kontrolün elden gitmekte olduğunu gören yetkililer, tertip heyetini, civardaki karakola çağırdılar. İddiaya göre Emniyet Müdürü, elindeki makineli tüfeği göstererek “içinde leblebi veya kahve çekirdeği yok, ona göre!” demişti. Sendikacılar tehlikenin farkına vardılar ve geri çekildiler. Küçük bir heyet Taksim’e çelenk koyduktan sonra, bazı kaynaklara göre sayıları 10 bine, bazılarına göre ise 50 bine yaklaşan işçiler, emekçiler, sessizce dağılmaya başladılar. 

Hezimetin ardından İİSB merkezinde konuyu tartışırken bazı üyeler “Sendikaları kapatıp anahtarları vilayete verelim” demişlerdi ama elbette bu yürekli teklif kabul görmemiş, bunun yerine gazetelere ‘Milletvekillerine Açık Mektup’ başlıklı bir şikayet metninin gönderilmesiyle yetinilmişti. 

1 Mayıs olmasın, 6 Eylül olsun! 
Parantezi kapatıp devam edersek, komünizmi tel’in mitinglerinin başını çeken Türk-İş’in (1952’de kurulmuştu), komünist bayramı diye gördüğü 1 Mayıs’ı kutlamak istememesi herhalde sizi şaşırtmayacaktır. Şu satırlar dönemin gazetelerinden: “Türk-İş’in İzmir’deki birinci genel kurul toplantısında bu husus müzakere edilmiş ve neticede 1 Mayıs yerine 6 Eylül tarihinin işçi bayramı olarak kabul edilmesi uygun görülmüş ve bu hususta hükümete müracaat yapılması kararlaştırılmıştır. Konfederasyonumuz bu talebi 10 Aralık 1952 tarihinde Çalışma Vekâletine arz etmiştir. Vekâletin bu arzumuzu yerine getireceğinden şüphe etmiyoruz. Konfederasyon olarak işçi arkadaşlarımıza bazı tavsiyelerde bulunmayı uygun görüyoruz: İşçi arkadaşlarımız 1 Mayıs bayramına iştirak etmesinler ve sebeplerini anlatsınlar.” 

Sendikaların bütün bu alttan almalarına, ‘uysal çocuk’ tavırlarına rağmen, 1954 yılında toplanan Çalışma Meclisi’nde alınan kararlar, DP’nin işçi hakları, özellikle de grev ve bağımsız sendikacılık konusunda taviz vermeye niyetli olmadığını açıkça göstermişti. DP’li Çalışma Bakanı Mümtaz Tarhan DP’nin yaklaşımını şu sözlerle özetlemişti: “Benim sendikaya ihtiyacım yok; ben hükümet olarak menfaat sağlarım işçiye.” 

Hükümetin işçilere ne menfaat sağladığını bilmiyoruz ama sendikaların hükümete sağladığı önemli bir menfaati biliyoruz. 1955 yılı boyunca, hükümetin Kıbrıs’ın taksim edip kuzeyini Türkiye’ye bağlama politikalarının promosyonunu yapmak üzere ülke çapında düzenlenen “Kıbrıs Türktür” mitinglerine katılan kitlesel olarak katılan işçiler (daha sonra öğreneceğimiz gibi Seferberlik Tetkik Kurulu ve MAH’ın örgütlediği ‘bindirilmiş kıtalar’), 6-7 Eylül 1955 yağmasında da başrolü oynamışlardı. Nitekim, olaylar sonrasında tutuklanan 977 kişinin 607’si işçiydi. Elbette hükümet peyderpey bu fedaileri salıverecek ve bu kötücül işbirliği örtbas edilecekti. 

Falakaya yatırılan sendikacılar 
İlginçtir (ya da değildir) tüm bu fedailiklere rağmen 1956-1957’de DP’nin sendikalara karşı tutumu sertleşti. Sendikalar Çalışma Bakanlığı’nın kapısından içeri giremez, hatta Anıtkabir’e topluca çelenk koyamaz hale getirildiler. Ama Türk-İş’li sendikacılardan Yıldırım Koç’un şu anlattıklarının yanında, bunların lafı bile olmaz herhalde: “1958 veya 1959 yıllarıydı. Sümerbank Bez Fabrikası önünde beyanname dağıttık. Hasan Özgüneş’le birlikte döndük. Yolda birbirimizden ayrıldık. Ertesi gün sendikaya geldim Hasan Özgüneş o gece eve gelmemiş. Hasan Özgüneş’i Emniyet’te bulduk. Sabaha kadar falakaya yatırmışlar. Hükümet tabibine gittik. Tespit yaptırdık. Emniyetten taşıyarak çıkardık Hasan Özgüneş’i Adliyeye kadar taşıdık. Hasan Özgüneş 65 gün ayaklarının üzerine basamadı. O yıllarda DP il başkanı ve Bossa’nın yüzde 50 hissedarı Kemal Pekün’dü. Pekün’ün Emniyet Müdürlüğü üzerinde büyük etkisi vardı. Hasan Özgüneş’in dövülmesinin bir nedeni de kendisinin 1957 seçimlerinde Bursa’da Celal Bayar’ın karşısında milletvekili adayı olmasıydı. (...) 1950-60 döneminde polisten yoğun baskı olurdu. Emniyet’in kırık dökük bir jipi vardı. Üstü açıktı. İkide bir sendikaya gelirler, bizi jipe bindirirler, bizi teşhir ede ede Emniyete götürürler, 2-3 saat hakaret ederler, sonra da serbest bırakırlardı. Karakollarda çok cop yedik, birçok geceyi nezarette geçirdik…” 

27 Mayıs 1960 darbesiyle acı bir şekilde sonlandırılan DP dönemine dair daha anlatılacak çok hikayemiz var ama yerimiz bitti. Demek ki neymiş: Bu ülkede sadece ‘CeHaPe’ döneminde zulüm yapılmamış. Bu ülkede sadece dindarlar, Kürtler, gayrimüslimler mağdur edilmemiş. Dahası, dindarların Sünni kanadı iktidar olmuş, Kürtlerin omzuna barış güvercini konmuş, Aleviler bekleme salonuna alınmış iken, solcular ‘daimi ötekiler’ kadrosunda çile çekmeye devam ediyorlarmış…


.

'İstiklal Savaşı'nın iki casusu: Gavûr Mümin ve Mustafa Sagir

 'İstiklal Savaşı' sırasında karşılıklı casusluk faaliyetleri de tüm hızıyla devam etti. Bunlardan ikisi de İzmir'in kurtuluşunda büyük payı olan Gavûr Mümin ve Mustafa Kemal'i öldürmek için görevlendirilen Mustafa Sagir'di.

Geçen günlerde, yargı tarihimizin en absürd davalarından biri olan ‘Askeri casusluk, şantaj ve fuhuş davası’, bazı sanıkların beraatı, bazılarının ise mahkûmiyeti ile bitti. Elbette daha temyiz aşaması var ama casusluk gibi gayet gizli yürütülmesi gereken bir işin 56 kişilik bir örgütle yürütüldüğü iddiasına dayanan bir davaya absürd dememi engellemez bu. Yine geçen hafta hükümet sözcüsü bir gazete “Yapılan incelemelerde 100’lerce terabayt verinin TİB (Türkiye İletişim Başkanlığı) dışına çıkarılmaya dahi gerek duyulmadan özel bir uydu düzeneği ile Kanada’da bir noktaya gönderildiği tespit edildi” diye yazdı. Sonra bir televizyon kanalında, ‘İktidarın organik aydınları’, ciddi ciddi, TİB binasının artık güvenli olmadığını, binayı teknik olarak temizlemenin mümkün olmadığını dolayısıyla, bombalayarak tamamen imha etmek bile gerekebileceğini tartıştılar. TİB’deki casusluğu kim yapıyor derseniz elbette, ‘Paralel Yapı’ idi suçlu. Dikkat ederseniz ‘zanlı’ demiyorum, ‘suçlu’ diyorum, çünkü konuyu tartışanlar sanki delilleri onlar toplamış, iddianameyi onlar yazmış, yargılamaları onlar yapmış, ardından temyiz incelemesini yapıp kararı bizzat onlar onamışlar gibi kesin bir dille konuşuyorlardı. Öyle ki sıra infaza gelmişti adeta. Muhtemelen çok ‘demode’ bulunacak ama hâlâ “iddia makamı iddiasını ispatla mükelleftir” düsturuna inanıyorum. Üstelik bu ispatın evrensel hukuka uygun biçimde yapılması gerektiğine inanıyorum. 
Neyse daha fazla konuşup başımı derde sokmadan (bu yazıyı bile ‘paralel yapıya destek’ olarak yorumlayabilecek bir kadro ile karşı karşıyayız çünkü) Başbakan Erdoğan’ın 17 ve 25 Aralık yolsuzluk operasyonlarını savuşturmak için sık sık gönderme yaptığı ‘İstiklal Savaşı’ dönemine ait (biri ‘milli’, diğeri ‘gayrimilli’) iki casus portresi ile pazar görevimi yerine getireyim. İngilizlerin Black Jumbo kod adlı istihbarat ağının marifetlerine dair bir bölümü ise internet nüshasına koydum, bilginize… 
Ankara’nın istihbaratçılarına Saray’dan haber uçuran Fehime Sultan’ı, İngiliz istihbaratının deniz işlerinden sorumlu olduğu halde, Türklere yardım için kelleyi koltuğa alan Ermeni Pandikyan Efendi’yi ve hakkında epey şey bildiğimiz ‘İngiliz’ Kemal’i sadece anıp, kendi deyimiyle ‘her şeyiyle unutulmuş’ bir ‘milli’ casus olan Gavûr Mümin’le başlayalım. 




‘İngiliz Kemal’ hakkında çok az şey biliyoruz (üstte). 
Gavur Mümin, İzmir’in kurtuluşunda önemli rol oynadı. 

Belgelerdeki adıyla, Mümin (Aksoy) Efendi, 1892’de doğmuş, 1911’de Beylerbeyi Yedek Subay Okulu’ndan teğmen rütbesiyle mezun olmuştu. 1911’de Trablusgarp’ta, Balkan Savaşları sırasında Çatalca ve Edirne’de görev aldı. Birinci Dünya Savaşı sırasında önce Süveyş Kanalı harekâtlarına, sonra Çanakkale Savaşı’nda Seddülbahir muharebelerine, nihayet Kafkas Cephesi kapsamında Erzurum dolaylarındaki muharebelere katıldı. Üç kez yaralandı, iki kere madalya aldı. 

İzmir’in işgalinden sonra neden istifa etti? 
Birinci Dünya Savaşı bitince İzmir’e, Jandarma Alay Komutanlığı’na tayin edildi. 15 Mayıs 1919 günü Yunanlılar İzmir’i işgal ettiğinde diğer alaylar gibi Mümin Bey’in alayının da İzmir’i terk etmesi istenmişti. Ancak, bir miras meselesi için Burdur’a gitmek için izin alan Mümin Efendi, izinden sonra birliğine dönmemiş, bunun üzerine 21 Mart 1921 tarihi itibariyle jandarma ile ilişiği kesilmişti. Mümin Bey’in neden böyle yaptığı daha sonra anlaşılacaktı. Kendi ifadesine göre “görev yerinde kalması emrini Ankara’dan almıştı”. Ancak birazdan anlatacağım görevi, Ankara’nın emri ve yönlendirmesiyle mi yoksa kendi inisiyatifi ile mi üstlendiği konusu biraz karışık. Karışıklığı yaratan görevin niteliği ile 1924 yılında bir dilekçede kullandığı ‘hiç kimseden emir almaksızın’ ve ‘milletimize paraca hiçbir masraf yüklemeden’ ifadeleri. Şimdilik bunları bir kenara bırakıp, Mümin Bey’in, orduyla ilişiği kesildikten sonra neler yaptığına bakalım. 

Nasıl ‘gavûr’ oldu? 
Mümin Bey, hem kendi ifadesine hem de Genelkurmay belgelerine göre, 1921-1923 yılları arasında Ankara adına, işgal kuvvetleri nezdinde casusluk yapıyordu. Bu iş için seçtiği merkez, artık gayet iyi tanıdığı İzmir’di. İzmir’in işgal yıllarındaki belediye reisi Hacı Hasan Bey’in dayısı olması sayesinde işgalcilerle yakın ilişkiler kurma şansına sahip olmuştu. Hacı Hasan Bey, İşgal Güçleri Komutanlığı’nın Yunanistan’dan getirdiği Giritli Naipzade Ali Bey’in yardımcısıydı ve kendi ifadesine göre bu görevi Türklere yardımcı olabilmek için üstlenmişti. (İzmir’in geri alınışından sonra Yunanistan’a kaçacak, tüm çağrılara rağmen geri dönmeyecekti.) İşgalcilere sempatik görünmek için fötr şapka ile dolaşan Mümin Bey’e bu zorlu görevinde yardım edenler İzmir’de Şark gazetesini çıkaran Halil Zeki (Osma) ve İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi ile İzmir Gümrük Müdürlüğü’nde görevli Fadıl (Dokuzeylül) Bey idi. (Fadıl Bey, dikkatimi bu konuya çeken İzmirli dostum Fadıl Kocagöz’ün babası, ünlü yazar Samim Kocagöz’ün kayınpederi imiş.) 
Genelkurmay kayıtlarındaki adıyla Mümin Efendi görevi için kendisini öylesine iyi kamufle etmiş ki, İzmir halkı için ‘Gavûr’, ‘Hain’, ‘Kâfir’, ‘Kirye’ Mümin olmuştu. Sokakta kendisini yalnız yakalayan grupların hakaretlerine, saldırılarına maruz kaldığı gibi “yüzüme tükürdükleri çok olmuştur” diye yazacaktı ileriki yıllarda. 
 Gavûr Mümin’in başarıları hanesine yazılan istihbaratlarından biri (aslında başkasını da bilmiyoruz, çünkü dedik ya ‘unutulmuş bir casus’ kendisi), Konya’daki Delibaş İsyanı hakkında idi. İsyanı kışkırttığı iddiasıyla Büyük Millet Meclisi’nin Başkan Vekili, Mevlevi Şeyhi Abdülhalim Çelebi’nin ve Konya Mebusu Kasım Hüsnü Bey’in Divan-ı Harp’te yargılandığını da not edelim. Gavûr Mümin’in deşifre olması da, Konya-Bozkır İsyanı’nın elebaşlarından birinin oğlunun ihbarıyla olmuştu. İşgal güçlerinin adamları, önce Mümin Bey’in evine baskın yapmışlardı ama kız kardeşi İhsan Hanım’ın uyanıklığı sayesinde evde suç unsuru sayılacak hiçbir şey bulamamışlardı. Dediğine göre, 75 gün boyunca ağır işkencelerden geçtiği halde, Mümin Bey de çözülmemişti. Sonuçta, İşgal Güçleri, Mümin Bey’i Yunanistan’a götürmeye karar vermişlerdi. Dikkat edileceği gibi, işgalciler bile hukuka uygun davranmaya gayret ediyorlardı. Yoksa, Mümin Bey’in ‘kimvurduya’ gitmesi çok da zor değildi. 
Kendi ifadesine göre “dünyanın en korkunç zindanlarından biri olan Paladimi’nin [Mora Yarımadası’nın güneybatı ucundaydı] yeraltındaki bodrumlarına atılarak 16 ay boyunca yarım okka ekmekle kurtlanmış sudan başka bir şey verilmeyen” Mümin Bey -ki aynı mektupta, ‘bana bu süre içinde esir maaşı verilmedi’ diyerek, naifliğini gösteriyor-, Türk ordusunun İzmir’i geri aldığı günlerde hapishanedeki azılı mahkûmlar tarafından linç edilmek istenmişti. Ama Türkçe bilen Makedonyalı Haşo adlı bir ağır mahkûm “elimizde esir ve aciz durumda bulunanlara böyle davranmak erkeklik değildir” diyerek hayatını kurtarmıştı. Bundan sonrası Mümin Bey’in kurtuluş yolculuydu. Ekim 1922 Mudanya Mütarekesi’nin ardından önce Atina’daki Palya İstratona Cezaevi’ne konan, 2.5 ay sonra Lusiya Esir Kampı’na gönderilen, orada kendini üzüm tüccarı olarak tanıtması üzerine, sivil esirlere ayrılan açık kampa aktarılan Mümin Bey, kendi ifadesine göre bu dönemde Yunanistan’a sığınmış olan Hürriyet ve İtilafçılarla, Çerkeslere dair bilgileri İzmir’e uçurduktan sonra, nihayet esir takası yoluyla 5 Nisan 1923’te İzmir’e ayak bastı. 
Trikopis’le mi takas edildi? 
Bir iddiaya göre Mümin Bey, Yunan Orduları Başkumandanı Trikopis ile takas edilmişti. Bu takas da Mustafa Kemal’in kendisine ne kadar önem verdiğini göstermekteydi. Ancak üzülerek söylüyorum ki bu abartılı bir yorum gibi görünüyor. Çünkü Mümin Bey, 1924’te Genelkurmay’a yazdığı bir ‘maruzat’ mektubunda, uzun uzun yaptıklarını anlattıktan sonra (anlaşılan devletin kayıtlarında bunlar yok) “Kuvayı Milliye’nin kuruluşundan itibaren oldukça mühim ve heyecanlı, fedakârane hizmet etmiş, fakat her hususta unutulmuş bir subay olduğum anlaşılacaktır” diye yakınmıştı. Mümin Bey’in bu tarihten sonra da pek hatırlanmadığını, 1925 yılında, Zonguldak Mebusu Halil Bey’in Jandarma Genel Komutanlığı’na yazdığı bir mektuptan anlıyoruz. Mektupta Mümin Bey’in üstlendiği son derece zor göreve ve yaptığı kahramanlıklara rağmen terfiinin yapılmaması ve İstiklal Madalyası ile taltif edilmemesinden şikâyet edilmekte idi. Onca aşağılanma, onca işkence, onca hapisliğin bedeli bu mu olmalı diyor insan. Mümin Bey’in İstiklal Madalyası alıp almadığını öğrenemedim. Ama terfiinin geç de olsa yapıldığı anlaşılıyor. Çünkü 1946 yılında albay rütbesiyle tayin olduğu Hakkâri’ye giderken, Hakkâri-Van arasındaki Nebrinav Yaylası’nda zatürreeye yakalandığı, hastalığının ardından tüberküloza döndüğü ve 24 Ocak 1948’de İzmir’de vefat ettiği biliniyor. Tek mirasçısı olan kız kardeşi İhsan Aksoy’a verilen 3.500 lira ölüm yardımı dışında bir maaş bağlanmadığı anlaşılıyor. Şimdi niye Trikopis’le takas edildiği iddiasına kuşkuyla baktığımı anlamışsınızdır sanırım… Sonuç olarak, ortada ya abartılı bir ‘otobiyografi’ var, ya da devletimizin tanıdık aldırmazlığı, ihmalkârlığı…Karar sizin. Ben dostum Fadıl Kocagöz’ün ailesinden dinlediklerine dayanarak ikincisinden yana kullanıyorum tercihimi. 

Binbaşı Bennett ve Black Jumbo 


Elbette işin bir de karşı-casusluk yanı var. İtilaf güçlerinin büyük ağabeyi İngilizlerin İstanbul’daki istihbarat faaliyetlerini Albay Bennett yürütüyordu. Bennett bu iş için özel olarak eğitilmiş biriydi. Mükemmel İstanbul Türkçesi ile konuşuyor, Kuran tefsiri yapacak kadar Arapçaya hâkimdi. Türk ve İslam örfünü, âdetlerini iyi biliyordu. Hatta İslami usullere göre sünnet bile olmuştu. Bennett’in yönettiği teşkilatın adı ise Black (Kara) Jumbo idi. Bu örgüte hizmet veren ajanlar genellikle kod adlarıyla tarihe geçti (başta da dediğim gibi bu elemanların marifetlerine dair örnekleri internet nüshasında okuyabilirsiniz) ama bunlardan biri ismen biliniyor. Bu kişi, aslen Herekeli olan ‘Terzi Mehmet’. İngilizlerin yardımıyla Üsküdar’da açtığı terzi dükkânını paravan olarak kullanarak bir dizi casusluk faaliyetine imza atan Terzi Mehmet’in bu başarısının ardında üzerinde TBMM mührü olan ve “Büyük Millet Meclisi’nin emirnamesiyle, Harekât-ı Millîyenin şahıslarından Herekeli Mehmet Efendi, Mücahid-i Millîyeciler nezdinde mazharı itimat olmak üzere işbu fedakâr vesika ita kılındı” yazan bir belge taşıması yatıyordu. Mühür ve imzalar gerçeğe çok yakındı ve o tarihte TBMM’nin kimseye bu tür belge vermediğini bilen kişi sayısı çok azdı. Bu sayede Terzi Mehmet, Anadolu’nun her köşesini dolaşmış, özellikle Karadeniz’i Pontuslu Rumlardan temizlemeyi görev edinmiş Türk çetecilerine dair önemli bilgileri İngiliz istihbaratına aktarmıştı. Terzi Mehmet’in başarıları (!) arasında, Üsküdar ve Kadıköy’de oturan muvazzaf ve emekli askerlerin listelerini İngilizlere vermek, Selimiye Kışlası’ndaki telsiz-telgraf aletini Anadolu’ya kaçırmayı planlayan ekibi ihbar etmek, millî mücadelecilerle haberleşen 10 tıp öğrencisinin tevkif edilmesini sağlamak da vardı. 
Bu işi para için mi yapıyordu yoksa o dönem pek çok kişide olan ‘İttihatçı düşmanlığı’ mı onu bu yola götürmüştü, yoksa Batı hayranı biri miydi sorularının cevabı gibi, Terzi Mehmet’in sonunu öğrenemedim ne yazık ki…

Peşaverli Mustafa Sagir

‘İstiklal Savaşı’ yıllarının en cüretkâr karşı-casusu herhalde Mustafa Kemal’i öldürmek üzere geldiği iddia edilen “İngiliz tebaasından, Hindistan’ın Peşaver eyaletinden” 43 yaşındaki Mustafa Sagir’dir. İngiliz istihbaratı tarafından İstanbul’a getirilen Mustafa Sagir, Aksaray’da duvarları Mustafa Kemal, Enver ve Cemal paşaların resimleriyle süslü bir eve yerleştirilmiş ve “Hindistan Müslümanlarının aralarında topladığı 3 milyon altını Kuvayı Milliyecilere ulaştırmak için gelen Hint Hilafet Komitesi Murahhas Azası” hüviyetiyle kamuoyuna takdim edilmişti. Mustafa Sagir’in taşıdığı sanılan bu değerli yük, kısa sürede Ankara’nın da dikkatini çekmişti elbet. Bu sırada İngilizlerin düzmece bir operasyonla Mustafa Sagir’i tutuklaması inandırıcılığını daha da arttırmış olmalı ki, 17 günlük hapisten kısa bir süre sonra, üzerinde Karakol Cemiyeti’nin mührü bulunan bir belge ile Ankara’ya doğru yola çıkacaktı. (Mührün İngilizlerin eline nasıl geçtiği meçhuldü.) 
Yolculuğun ilk durağı İnebolu oldu. Onuncu Kafkas Fırkası Sabık Komutanı Kaymakam Kemal Bey ile birlikte Ankara’ya hareket edildi. “Mustafa Sagir Han Hazretleri” diye ağırlanan casusumuz, Mustafa Kemal’le buluştu. Görüşmeden sonra güveni pekiştirmek için, Hindistan’a göndereceği raporları Adnan (Adıvar) Bey’in okumasına izin vermesi, Mustafa Sagir için sonun başlangıcı oldu. Mektupta görünüşte olağandışı bir şey yoktu ama satırların arası alışılmış ölçülere göre çok genişti. Bu durum istihbaratçıların dikkatini çekmişti. Uzun süren incelemelerden sonra görünmez mürekkeple yazılmış Hintçe ifadeler ortaya çıkarıldı. Görünmez mürekkebi görünür kılan, fırça ile sürülen amonyaktı. Hintçe yazılar bir tercümana okutulduktan sonra Mustafa Sagir’in casusluğundan hâlâ emin olunmaması, satır aralarında açık verilmediğini düşündürüyor. Bir istihbarat üsteğmeni, İstanbul’a gönderildi. İstanbul’daki Milli Mücadele yandaşları Mustafa Sagir’in İngiliz casusu olduğunu doğruladılar. Sonunda, Mustafa Sagir Divan-ı Harbe verildi ve hakkındaki idam kararı 24 Mayıs 1921 tarihinde yerine getirildi. Mustafa Sagir’in üzerine atılı suçu işlemek için mi Ankara’ya geldiğine dair tek kanıt, kendisinin idamdan önce İngiliz makamlarına yazdığı söylenen mektuptaki Britanya’ya sadakatini belirten ifadeler. Mustafa Sagir’in İngilizlere gözdağı vermek için kurban seçilmiş olması da mümkün. Çünkü yıllar sonra manevi kızı Sabiha Gökçen, Atatürk’ten sadece şunları duyabildiğini anlatacaktı: “Bir casusluk olayı Gökçen…” diye başlamıştı kısa konuşmasına, fakat kendisini öldürmek istediğinden bahsetmemişti. Öte yandan, buraya kadar anlattıklarım, o dönemde bile Ankara’nın Mustafa Sagir’i idam etmeden önce elinden geldiğince kanıt toplamaya ve casusluk suçunu dönemin hukuku uyarınca kanıtlamaya gayret ettiğini gösteriyor. 


.

80 yıllık 'Misak-ı Dinî' davası

 AyasofyaYıllardan beri Ayasofya’yı tekrar ibadete açmak için mücadele veren ‘milliyetçi-mukaddesatçı’ çevreler yeniden atağa geçtiler. Bu sefer, MHP, AKP, Gülen Cemaati arasındaki taktik savaşına da şahit oluyoruz. Bu haftaki yazımı, Ayasofya'nın müze olmasının hikayesine ve bu karşı çıkanların tezlerine ayırdım. 

İlk yapıldığında adının sadece Megale Ekklesia (Büyük Kilise) olduğu rivayet edilen, ancak 5.yüzyıldan itibaren Aya Sofya (Kutsal Hikmet) diye anılmaya başlayan bu olağanüstü yapının Ortodoks aleminde özel bir yeri var. Bazı kaynaklara göre şehrin kurucusu I. Constantinus (hd 324-337) bazı kaynaklara göre oğlu Konstantinos (hd 337-361) tarafından inşa edilen üstü ahşap kaplı ilk bazilika, 20 Haziran 404’te yanmıştı. Onarım ancak 415 yılında, II. Thedosios döneminde tamamlandı. 

Kilise, 13 Ocak 532’de başkentin ünlü araba yarışı takımları Maviler ve Yeşiller’in çıkarttığı Nika Ayaklanması’nda, şehrin diğer önemli binaları ile birlikte yandı ama hemen halka vergi salındı ve onarıma başlandı. Rivayete göre, 100 ustabaşının emrindeki 10 bin amelenin çalıştığı inşaat 5 yıl 11 ay 10 sürmüştü. Bina o dönem için öyle olağanüstü boyutlara sahipti ki, 27 Aralık 537’deki açılış töreninde, imparator İustinianos’un “Seni geçtim Süleyman!” diye haykırdığı rivayet edilir. 

Işıkların Dansı 
77 metreye 71,70 metrelik bir dikdörtgenin içinde yer alan yapının en önemli unsuru ortalama çapı 31,22 metre olan hafif elips biçimli kubbesidir. İlk yapılışında yerden 49 metre yüksekliğinde olan kubbe 558 yılındaki onarımda 7 metre yükseltilince, 49,5 metre yükseklikte olduğu rivayet olunan “Süleyman’ın Tapınağı” geçilmişti. “Kaplanamaz, sınırlanamaz bir boşluk, çevrelenemeyen evrenin sembolü olduğu” düşünülen ana kubbenin ve yan kubbelerin altındaki 91 penceresinden süzülen ışığın milyonlarca altın mozaik parçası üzerindeki muhteşem dansı, güneş ışıklarının hem dışarıdan geliyor, hem de içeriden doğuyor etkisi yaratmasına neden olurdu. Daha sonraları, kötü onarımlar sonucu ışıklar hiyerarşisi bozuldu ve bu büyülü etki kayboldu. Bugün gördüğümüz yapı esas olarak üçüncü dönemin ürünü. 

Aya Sofya’nın “İslamlaşması” 
Tarihçi Tursun Bey’e göre Fatih Sultan Mehmed 29 Mayıs 1453’de şehre girdiğinde, Aya Sofya’yı görünce önce hayranlığını ifade etmiş, ardından Farsça bir beyit okuyarak, kilisenin harap halinden duyduğu hayreti dile getirmişti. Beytin Türkçesi şöyleydi: “Örümcek Kisra’nın tâkında perdedarlık ediyor/Baykuş Efrasiyâb’ın kalesinde nevbet vuruyor...” 

Fetihten sonra, şehrin bu bölgesinin sulh ile değil, savaşla alındığı iddia edilerek, kilise derhal camiye çevrildi, padişahın hocası Akşemseddin’in okuduğu ilk hutbeden sonra Osmanlı dönemi başladı. Bundan sonraki asırlarda Aya Sofya’nın başına gelen iyi ve kötü olayları anlatmaya yerimiz yetmez. Bu yüzden kocaman bir adımla Cumhuriyet dönemine atlayalım. 

1923’te Lozan’ın imzalanmasından sonra hukuken vücut bulan Türkiye Cumhuriyeti devleti, uzman ve bütçe sorunları yüzünden Ayasofya’ya ancak 1926 yılında el atabildi. Ancak esas çalışma, 1931 yılında ABD’deki Bizans Enstitüsü’nün kurucusu, ilk ve tek yöneticisi Thomas Whittemore (1871-1950) adlı arkeolog, düşünce ve sanat adamının Ayasofya’nın çeşitli yerlerinde varlığı bilinen ancak üzerleri kalın bir badana tabakasıyla kaplı olduğu için görülemeyen mozaikleri çıkarmak için Türkiye’ye başvurmasıyla başladı. 

ABD ve Avrupa’da bilimsel çevrelerden destek gören Bizans Enstitüsü, İstanbul’daki Bizans anıtlarının restorasyonu (aslına uygun onarımı) ve konservasyonu (korunması) için gerekli parayı ABD’deki bazı sanatseverlerden ve vakıflardan sağlayacaktı. Yani bu işin Türkiye’ye bir maliyeti olmayacaktı. Gerekli iznin verilmesi üzerine Whittemore, Yunanlı ve İtalyan uzmanlardan oluşan ekibiyle Ayasofya’da çalışmaya başladı. İlk olarak ana mekâna açılan ‘İmparator Kapısı’ üzerindeki İsa ile ona secde eden imparator mozaiğini ortaya çıkardı. Bunu yaklaşık 20 yıl sürecek çalışmalar sırasında çıkarılan başka mozaikler, freskler izleyecekti. Bu arada kubbe demir kuşakla güçlendirildi, bazı yerler restore edildi. 

Balkan Paktı Hediyesi 
1934 ortalarında bir akşam sofrasında Celal (Bayar) Bey’in Mustafa Kemal’e Yunan Başbakanı’nın Atina’da kendisine Balkan Paktı’nı kabul etmesi için Ayasofya konusunda “Kamuoyunu memnun edecek bir ortam doğsa, belki bundan yararlanıp bir şeyler yapılabilir” dediğini aktarmıştı. Mustafa Kemal’in cevabı şöyleydi: “Az önce, Vakıflar Genel Müdürü buradaydı. Ayasofya Camii’ni tamir edecek para bulamıyorlar. Bugünkü hali ile harap ve bakımsız. Hatta mezbelelik. Ayasofya’yı müze yapsak, hem harabiyetten kurtarsak, hem Yunanlılara bir jest yapsak Balkan Paktı’nı kurtarabilir miyiz? Öyleyse yapalım.” 

Ayasofya arşivinde bulunan bir toplantı tutanağına bakılırsa, bu konuşmayı izleyen günlerde, İstanbul Asar-ı Atika Müzeleri Müdürü (İstanbul Arkeoloji Müzeleri) Aziz Bey’in (Ongan) odasına beklenmedik bir anda Maarif Vekili Abidin Özmen gelmiş ve Ayasofya’nın müzeye çevrileceği, bunun için ilgili hazırlıkların yapılmasını ve bir komisyon kurulmasını istemişti. Haberin duyulması üzerine sadece yerel basın değil dış basın da konuya büyük ilgi göstermişti. Örneğin New York Times gazetesinde şöyle yazıyordu: “Atina’daki Panteon ve Agra’daki Taj Mahal gibi tarihin hiçbir zamanına hiçbir ulusuna bağlı olmayan yalnız insanlığa miras kalan bazı medeniyet abideleri vardır. [1]İşte bu abidelerden biri de Asya ile Avrupa arasında Boğazın yamaçlarında yükselen Ayasofya’dır. Doğunun olduğu kadar Batı’nın da duygularını canlandıran bu büyük saygı sembolü şimdi yeni değişikliğe hazırlanıyor. Ayasofya bir Hıristiyan kilisesi olarak kurulmuştu. Sonradan bir Müslüman Camii oldu. Modern düşünceli Türkiye Ayasofya’yı dünyanın en ünlü bir müzesi yapmaya tasarladı.” 

Sonuç olarak, Bakanlar Kurulu Ayasofya Camii'ni, 24 Kasım 1934 tarihli ve numarasız bir kararla müzeye dönüştürdü. 9 Aralık 1934 tarihinde Müzeler Genel Müdürlüğü'ne devredilen Ayasofya’nın kapısına aynı gün “Tasnif ve tamir sonuna kadar müze kapalıdır” yazan bir levha asıldı. Gerekli bütçe sağlandı ve kollar sıvandı. 

Ayasofya’da nelerin sergileneceği konusunda uzun tartışmalar yaşandı. Kazasker Mustafa İzzet Efendi'nin dev levhaları Sultan Ahmet Camii’ne taşınmak istendiyse de halkın tepkisinden korkulduğu için, ‘levhaların kapılardan çıkmadığı’ söylenerek Ayasofya’nın içinde yere indirildiler ve ters çevrildiler. (14 yıl sonra bakanlık devreye girerek levhaları eski yerlerine astırdı. Böylece hem Ayasofya müze olarak kalmış, hem de İslami değerler korunmuş havası verildi.) Ayasofya'daki vakıflara ait eşyalar depolara kaldırıldı, halıların bir bölümü Edirne'deki Selimiye Camii'ne gönderildi. Sadece şamdanlar, minber, mihrab ve mihrabın önünde birkaç halı bırakılmıştı. Venedik Belediyesi’nin Ayasofya galerilerine, 1204 yılında Konstantinopolis'i yağmalayan Haçlı ordularının Venediklilerin şefi Henrico Dandalo adına tunçtan bir levha koyma isteği Atatürk tarafından sert bir dille geri çevrildi. Müzenin giriş ücreti 11 kuruş olarak belirlendi, biletler basıldı ve nihayet, Ayasofya Müzesi 1 Subat 1935’de halkın ve turistlerin ziyaretine açıldı. Ayasofya Müzesi ilk açıldığı gün 463 yerli ve 280 yabancı tarafından ziyaret edildi. Atatürk 6 Şubat 1935’de Ayasofya Müzesi'ne gelerek incelemelerde bulundu. Müzenin şeref defterine yazı yazdı. Ayasofya Kütüphanesini de gezen Atatürk sonra avluda yapılan kazılar hakkında bilgi aldı, hasar gören yerlerin onarılmasını ve bahçenin de düzenlenmesini istedi. 

İstasyon makasçısının mektubu Bu minvalde 15 yıl geçti. Ayasofya’nın tekrar cami olması için ilk başvuru, Kartal-Yunus İstasyon makasçısı Halit Deliyumruk tarafından 30 Eylül 1950 tarihli bir mektupla DP'li taze Başbakan Adnan Menderes'e yapıldı. Ardından Türk Milliyetçileri Derneği bu konuyu gündeme getirdi. Ama Menderes bu taleplere kulak asmadı. Ardından 27 Mayıs 1960 darbesi oldu. Konu 6 Mayıs 1964'te Adalet Partisi (AP) İzmir Senatörü Lütfi Bozcalı tarafından Senato'da (o tarihte Meclis iki kamaralı idi) yapılan bir konuşmayla güncellendi. Aynı günlerde Tercüman gazetesi bu konuda bir anket düzenledi. Ankete cevap verenlerden Oktay Aslanapa ve İsmail Hami Danişmend Ayasofya’nın cami olmasını uygun bulurken, Ermeni Patriği Sinork Kalutsyan binanın devletin malı olduğunu müze veya cami olarak istediği gibi kullanabileceğini söylüyordu. CHP ise Ayasofya'nın müze olarak kalmasından yanaydı. Ama sonuç olarak konuyu sahiplenmiş görünen AP de kulağının üstüne yattı ve Ayasofya müze olarak kaldı. 

1970’li yıllardan itibaren siyasi İslam’ın güçlenmeye başlamasıyla tartışmalar tekrar canlandı. CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit, mevcut statüyü savunurken, ortağı MSP Genel Başkanı Necmeddin Erbakan, Ayasofya'nın müze yapılmasının, ne kanunlara ne de vakıf senedine uyduğunu söyledi ama arkasını getirmedi. O tarihten beri konu zaman zaman gündeme getiriliyordu. Ama son yıllarda “Ayasofya'nın müze olmasının İslam dünyasının bağrına saplanmış bir hançer olduğu” şeklinde kışkırtıcı bir kampanya sürüyor. Kampanyayı yürütenlerin argümanlarını ve bunlara verilen cevapları özetlemek gerekirse: 

Fatih’in vakfiyesi ihlal mi edildi? 
Öncelikle, İslamcı çevrelere göre, tapu kayıtlarında Ayasofya’nın Fatih Sultan Mehmet’in mülkü olarak görülüyordu ve Fatih’in vasiyetnamesinde “Benim bu camimi camilikten çıkartacak olanların üzerine Allah’ın, insanların ve meleklerin laneti olsun. Azapları hafiflemesin. Kıyamet gününde yüzlerine bakılmasın” yazıyordu. (Fatih’in ceylan derisine yazdırdığı 66 metrelik vakıfnamenin 5 metrelik bölümü 1950′li yıllarda İngiltere’ye sergi için götürülmüş ve bir daha dönmemişti. Kalanı ise Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’ndeydi.) Bu çevrelere gore Vakıf senedinin hilafına Ayasofya'nın müze yapılması, Fransız tipi katı laiklik uygulamalarından biri olarak din özgürlüğüne vurulmuş bir darbe idi. 
Bu teze itiraz edenlere göre ise, Fatih Kanunnamesi'nde, Osmanlı Devleti'nin son bulması halinde, yerine kurulacak devletin başkanının vakfın da başkanı olacağı yazılıydı. Yani Atatürk, Fatih'in vakfının başkanıydı ve Ayasofya ile ilgili kararları almaya hakkı vardı. Atatürk'ün bu kararı almasının maddi temelleri de vardı. Ayasofya’nın bakım ve onarımı için gerekli geliri sağlayacak kaynakları yoktu. O tarihe kadar Ayasofya'nın bakım ve tamirini Vakıflar Genel Müdürlüğü yapmıştı ama bütçe bu masrafları karşılamakta zorlanıyordu. 

Kararın arkasında Batı dünyası mı var? 
Bu çevrelere göre, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi 1923'te Lozan’da Batılı ülkelere verilmiş bir sözün gereğiydi. Böyle bir söz verildiğine dair bugüne dek hiçbir yazılı ve sözlü kanıt ortaya çıkmadığı gibi, o tarihlerde Ayasofya'nın müze olmasından Hıristiyan alemi pek de mutlu olmamıştı. Çünkü Ayasofya'nın müze yapılmasıyla, Hıristiyan dünyasını, “Hıristiyanlığın en kutsal mabedinde Müslümanlar namaz kılıyor” diye kışkırtmak artık mümkün olmayacaktı. Müslüman dünyası da ikiye ayrılmıştı. Mısırlı alimler “Ayasofya’nın müze yapılması, şirke teslim edildiğinin işaretidir” derken, Bağdat'ta bir grup “Ali Tantavi'nin Mekke'nin avukatlığını yapmak istediği İslamiyet, Müslüman milletlere bugündü dünyada hiçbir hayır ve menfaat temin etmemiştir. Bilakis onları ecnebi devletlerin elinde esir ve zelil bırakmıştır. Hâlbuki Atatürk’ün ve bugünkü Türklerin [1]İslamiyeti bağımsız ve kuvvetli bir Türkiye vücuda getirmiştir. Bize ve bütün Müslümanlara böyle bir İslamiyet lazımdır. Ali Tantavi Mekke’de ne kadar haykırırsa haykırsın biz onun [1]İslamiyetini değil, Atatürk’ün [1]slamiyetini tercih ederiz. Bize de Cenabı-ı Hakkın bir Atatürk nasip etmesini dileriz” diye mektuplar yazıyordu Ankara'ya. (Bu ifadeler, bugün bazı yazarların kararnamede yer alan “Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi bütün Şark alemini sevindireceği” cümlesini garipseyerek “herhalde dilleri sürçtü, Garp alemi diyecekken, Şark alemi dediler” diyenlere cevap olabilir mi bilmem...) 

Atatürk yanıltılmış mıydı? 
Daha o günlerde bu konuyu araştırmak üzere çeşitli kişilerle görüşmeler yapan gazeteci ve matbaacı Ziyad Ebuzziya’ya göre ise Mustafa Kemal “ibadete kapatmak mı? Komisyon çizmeyi aştı. Böyle münasebetsizlik olur mu hiç? Ayasofya camidir, aynı zamanda da müze olacaktır. Maksat budur” demiş ama komisyon bildiğini okumuştu. Maarif Vekili Abidin Özmen “Katiyen, tamir bittikten sonra ibadete açılacaktır. İbadete kapamak diye bir şey olur mu?” derken Dahiliye Vekili Şükrü Kaya ise “kesinlikle söz konusu değil” diye teminat vermişti. Daha sonraki yıllarda Şükrü Kaya, Mustafa Kemal’in kızdığının, ibadet bölümünü Bizans müzesi yapmak fikri olduğunu söyleyecekti.) 
Bazılarına göre ise Ayasofya’nın müze yapılması iki savaş arası dönemin psikolojik harekatlarından biriydi ve Mustafa Kemal hayatta olsaydı savaştan sonra müzeyi camiye çevirirdi! 

Ayasofya Kararnamesi sahte mi? 
Konuya bürokratik teamüller ve uygulamalar açısından yaklaşanlar ise, Ayasofya Kararnamesi'nin içerdiği garipliklere işaret ediyorlar. O tarihte genel uygulama olarak kararnameler Bakanlar Kurulu'nda görüşülüp karara bağlandıktan sonra bir numara alarak Resmi Gazete'de yayımlanırdı. Ama numarasız kararnameler de olurdu. Resmi Gazete'de 1934 yılının Kasım ayına ait 67 adet numarasız, 19 adet numaralı kararname yayımlanmıştı. Bunlar arasında 24 Kasım 1934 tarih ve 2/1589 Sayılı Ayasofya Kararnamesi yoktu. Bugün de, ortada tasdikli iki adet kopya olduğu halde kararnamenin aslı yok. Dahası bu kopyaların birinci sayfasında ‘Kararlar Müdürlüğü’ ibaresi okunurken, ikinci sayfasında ‘Muamelat Müdürlüğü’ yazılı. Dahası, 24 Kasım 1934’te düzenlenen başka iki kararname 1613 ve 1614 sayılı iken aynı günlü bu kararname 1589 sayılı idi. Dahası 7 Kasım 1934 tarihli bir kararname 1636 sayılıydı. Gerçekten de bu karışıklıklara ikna edici bir cevap vermek zor. Ancak o dönemin bütün yazışmaları incelendikten sonra numaralama konusundaki bu çelişkilerin mantığını anlamak mümkün olabilir. 

Atatürk’ün imzası taklit mi? 
Ama en ilginç iddia, Ayasofya’yı müzeye çeviren 24 Kasım 1934 tarihli ve numarasız kararnamedeki ‘Mustafa Kemal Atatürk’ imzasının ileriki yıllarda (1940'larda) taklit edildiğiydi. Çünkü bu kişilere göre Mustafa Kemal gibi ‘hukuka saygılı’ biri, kendisine Atatürk soyadını veren 24 Kasım 1934 tarihli kanun Resmi Gazete'de yayımlanmadan (ki 27 Kasım 1934’e yayımlanacaktı) imzasını ‘Atatürk’ diye atmazdı. Üstelik Atatürk’ün ilk harfi küçük harfle yazılmıştı. Bu Mustafa Kemal’in tabiatına uygun bir davranış değildi! 

Hakikaten de, Mustafa Kemal, Atatürk imzasını ilk kez 22 Kasım 1934 tarihli 1594 Sayılı Kararname'de kullanmıştı. Bu kararname Resmi Gazete'de yayımlandığı için bu konuda bir tartışma yok. Ama yukarıda sözünü ettiğim 6 Kasım 1934 tarihli 1636 Sayılı Kararname'nin altında da “K. Atatürk” yazarken, 26 Kasım 1934 tarihine kadarki tüm kararnamelerin altında “Mustafa Kemal Paşa” yazıyor. Dolayısıyla 24 Kasım 1934 tarihli Ayasofya Kararnamesi'nde küçük harfle 'atatürk' yazması bu garipliklerin yanında çok da önemli değil. 

Öte yandan Atatürk’ün imzasını küçük harfle atması normal görünüyor, çünkü Falih Rıfkı’nın belirttiğine göre “Atatürk el yazısı majüsküllerini [büyük harf] bilmezdi. Küçük harfleri büyütmekle yetinirdi.” İmzasını büyük harfle atmaya daha sonra başlamıştı. Ama diyelim ki, Atatürk'ün imzası sahteydi, aynı kararnamede imzası bulunan Başbakan İsmet İnönü'nün ve diğer bakanların imzası da mı sahteydi? İsmet [1]Paşa, 1928 tarihli Harf Devrimi'nden önce imzasını Osmanlıca 'İsmet' diye atıyordu. 1928 sonrasında Latin harfleriyle 'İsmet' diye imza attı. 26 Kasım 1934'te 'İnönü' soyadını aldıktan sonra ise 'İnönü' diye imzalamaya başladı belgeleri. Bu kronolojiye uygun olarak 24 Kasım 1934 tarihli Ayasofya Kararnamesi'ni Latin harfleriyle 'İsmet' olarak imzalaması gerekiyordu. Ancak kararnamenin altında 'İnönü' yazıyor. Aynı şekilde Şükrü Kaya, Celal Bayar, Şükrü Saraçoğlu, Muhlis Erkmen diye yeni soyadları ile atılmış imzalar olduğu gibi, Zekai (Aziz Zekai Apaydın) şeklinde sadece ilk adla atılmış imzalar da var. 

Sahte belgeye neden ihtiyaç duyulsun? 
Bu çelişkileri, “demek ki o dönemde İnönü ve Atatürk soyadlarını kanun çıkmadan önce de kullanmaya başlamışlar” diye yorumlamak yerine, kararnamenin sahteliğine karine yapmak (bu kişilere göre 'sahte kararname' 1940'lı yıllarda düzenlenmişti) gerçekten garip. Çünkü böyle bir sahtecilik için kararnamenin altında imzası bulunan bütün aktörlerin işbirliği yapması lazım. Bunun da gizli tutulması neredeyse imkansız. Ama esas olarak, iddia sahiplerinin göz ardı ettiği basit gerçek şu: Ayasofya’nın müze yapılması konusu aylarca iç ve dış basında tartışılmıştı. Bakanlıklar, müzeler ve Vakıflar arasında yazışmalar yapılmış, uzmanlar gelmiş gitmiş, tamiratlar yapılmış, eserler oradan oraya taşınmıştı. Bu tartışmalar sırasında Mustafa Kemal hem bedenen hem zihnen sapasağlam ayaktaydı, yukarıda da dediğim gibi açılış töreninde hâzır ve nâzırdı! Bütün bunları hukuki çerçeveye uydurmadan yapmanın mantığı ne olabildi? Atatürk gibi kimseye hesap vermek zorunda olmayan, güçlü, karizmatik bir liderin, bir kararname çıkarmasını engelleyecek ne olabilirdi? Diyelim ki bir şekilde bu ihmal edildi, bunun 1940'lı yıllarda tamamlanmasının nedeni neydi? CHP'liler herşeyi bir yana bırakmışlar, “belki seçimleri kaybederiz, iktidarı yeni kurulan DP'ye kaptırırız, o da Ayasofya'yı cami yapar” diye mi endişelenmişlerdi? Eğer iktidarı kaybedeceklerini hissettilerse, başka konularda da (muhakkak Ayasofya'dan önemli konular vardı) böyle sahtekarlıklar yapmışlar mıydı? Bugüne dek ortaya çıkarılmış bir sahte belge hatırlamıyorum. Hatırlayan varsa beri gelsin. 

İbadete kapalı mı? 
İslami geleneğe göre fethedilen bir yerin merkez ibadethanesi camiye dönüştürülmediği sürece fetih tamamlanmış sayılmıyor. 1453 ile 1934 arasındaki 481 yıl bu çevreleri tatmin etmemiş görünüyor. Halbuki, II. Selim zamanında eklenmiş olan Hünkar Mahfili, 8 Ağustos 1980 tarihinde ibadete ve Kuran kıraatına açılmıştı. Bu durum sadece 12 Eylül döneminin Kültür Bakanı Cihat Baban tarafından kısa süre engellenmiş, ancak gelen tepkilerden dolayı mahfilin kapatıldığına dair kararname çıkartılmamış, sadece girişine tadilat yapıldığına dair bir tabela konması ile yetinilmişti. Daha sonra yönetim sivilleşince, Süleyman Demirel iktidarında, 10 Şubat 1991'de bu bölüm tekrar ibadete açıldı. Hala da açık. Dolayısıyla Ayasofya tam bize yaraşır biçimde hem ‘laik’ hem de ‘dini’ bir mekan. 

Sözü bağlarsak; Eğer Ayasofya'yı asli fonksiyonuna döndürmek gerekiyorsa, yaklaşık 900 yıl boyunca olduğu gibi kilise olması doğru görünüyor. Ama mesele asli fonksiyonuna döndürmek değil elbette. Mesele Müslümanların ibadet ihtiyacını karşılamak da değil, çünkü bölgede cami sıkıntısı yok çok şükür. Hatta Başbakan Erdoğan bir aralar “önce Süleymaniye Camii'ni doldurun sonra Ayasofya'nın cami olmasını konuşuruz” mealinde konuşmuştu. Dolayısıyla müze olarak kalması en doğrusu. 

Konunun ‘Türk-İslam’ zihniyet haritasının sorunlu bölgelerinden biri olmaya devam etmesinin nedeni açık. Bir türlü tatmin olmayan fetihçi ruhla karşı karşıyayız. Nasıl ki, Kıbrıs'ı, Musul’u ve Kerkük’ü almak bazıları için ‘Misak-ı Millî’ davası ise, Ayasofya’yı İslami ibadete açmak da bazıları için bir çeşit ‘Misak-ı Dinî’ davası. Muhtemelen şehri her yıl 29 Mayıslarda fethetmek ihtiyacı duymamız da bununla ilintili. Buna karşılık Batı dünyasında Ayasofya’nın tekrar kilise olması için çalışanlar var ki, bu da şehri manevi olarak geri alma çabası olarak yorumlanabilir. Ayasofya ise, bütün bilgeliği ile bu anlamsız siyasi tartışmaların geride kalacağı günleri bekliyor… 

Özet Kaynakça: Ahmet Akgündüz, Said Öztürk ve Yaşar Baş, Üç Devirde Bir Mabed, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994, Erdem Yücel, “Belgelerin Işığı Altında Ayasofya’nın Müze Oluşu ile İlgili Bazı Gerçekler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1992 S.78, s.183-222; Semavi Eyice, “Ayasofya”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. IV, 1991, s. 206–210; W. E. Klenbauer, A. White, H. Matthews, Ayasofya, Çeviren: Handan Cingi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2004; 600 Yıllık Ayasofya Görünümleri ve Fossati Restorasyonu 1847–49, T.C Kültür Bakanlıgı ve Anıtlar Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, 2001, Erkin Akan, “Cumhuriyet Döneminde Ayasofya”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi'nde kabul edilmiş master tezi, 2008.


.

150 yıllık Çerkes Sürgünü'nün 1920-1923 dönemi

 24 Mayıs'ta Kartal'daki Sürgün Anıtı'nda 'Çerkes Soykırımı'nın 150. Yılı' vesilesiyle bir anma töreni gerçekleştirilecek. Ben de bu haftaki yazımı Milli Mücadele ve Cumhuriyet'in ilk yıllarında Kemalistlerle Çerkeslerin ilişkilerine ayırdım.

Geçen günlerde Soma’da işverenin, hükümetin, sendikaların kolektif suçu saydığım bir facia yaşandı. Kaybımız, acımız çok büyük. Öfkemiz de çok büyük. Hepimizin başı sağ olsun. Bu hafta Soma ile ilintili bir yazı yazmak istemedim. Çünkü bu, hem konunun istismarı gibi görülebilirdi hem de duygusal açıdan sizleri yorabilirdi. Ama söz veriyorum önümüzdeki haftalarda mutlaka emek tarihinden konulara değineceğim. 

Gerçi tarihte ‘duygusal açıdan’ yorucu olmayan bir konu bulmak da kolay değil. Nitekim bu yazım da hüzünlü bir geçmişe dair. Geçen yıl bu günlerde, ‘21 Mayıs 1864: Çerkeslerin kara günü’ başlıklı yazımda bu acı sürecin, Osmanlı dönemindeki tarihçesinin bir özetini yapmıştım. Yazımı şöyle bitirmiştim: “Önümüzdeki yıl ‘Çerkes Soykırımı’nın 150. Yılı’ dolayısıyla Rusya Federasyonu, iki yıl sonra da ‘Ermeni Soykırımı’nın 100. Yılı’ dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti epey sıkıntılı günler yaşayacak.” 

Aradan bir yıl geçti. Türkiye çoğu kesimi tatmin etmese de 99 yıllık resmi tutumdan ayrılan bir açıklama yaptı ama Rusya Federasyonu’ndan olumlu bir ses çıkmadı. Türkiye’deki ve dünyadaki Çerkes toplumları, gerek Rusya’nın, gerekse uluslararası toplumun dikkatini bu olaya çekmek için önümüzdeki dönemde bir dizi etkinlik düzenleyecekler. Bunlardan biri de 24 Mayıs 19.00’da Kartal’daki Sürgün Anıtı’nda yapılacak anma töreni. Ben de bu haftaki yazımı Çerkeslere ayırdım. Geçen yılki yazım 1850’lerden Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadarki dönemi kapsıyordu. Bu yazıda bıraktığım yerden devam edeceğim. 

İki Çerkes karşı karşıya 
Aynen II. Abdülhamit ve İttihat ve Terakki dönemlerinde olduğu gibi Milli Mücadele yıllarında Çerkeslere gerek İstanbul gerekse Ankara, önemli görevler yükledi. Örneğin Sivas Kongresi’nden sonra, İstanbul Hükümeti, Kuvayı Milliye hareketini bastırmak için 7 bin kişilik bir Hilafet Ordusu (resmi adıyla Kuvayı İnzibatiye) kurmuştu. Ordunun başına getirilen Bigalı Ahmed Anzavur, bir Adige ailesindendi. Kız kardeşinin II. Abdülhamid’in sarayında cariye olmasından dolayı jandarma zabitliğine getirilmişti. Bu dönemde bazı yolsuzluk olaylarına karıştığı için gözden düşerek görevinden ayrılmak zorunda kalan Anzavur, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Biga’da at yetiştirmiş ve at yarışlarına katılarak geçimini sağlamıştı. Savaş sonunda İzmit Mutasarrıflığı ve Karesi Mutasarrıflığı görevinde bulunan Anzavur 1919 başlarında İstanbul Hükümeti tarafından affedilerek Bursa, Çanakkale ve Balıkesir Umum Jandarma Mıntıka Kumandanı Hamdi Bey’in yardımcılığına getirildi. 18 Nisan 1919’da Halife Ordusu’nun başına getirildi ve Kuvayı Milliyecilerin dine ve Halife’ye karşı olduğu propagandası ile Marmara ve Kuzey Ege Bölgesi’nden (ağırlıklı olarak Çerkeslerden) topladığı birlikler ile Ankara’ya korkulu anlar yaşattı. 
Ankara’nın Anzavur Ahmed’i durdurmak için görevlendirdiği kişi de bir başka Çerkesti. Ethem ve ağabeyi Reşit Bey’i Millî Mücadele’ye davet eden kişinin Rauf (Orbay) Bey, Bekir Sami (Günsav), Kâzım (Özalp) ile Hacim Muhittin (Çarıklı) Bey olduğuna dair kaynaklar var. Sonuçta Ethem Bey, Ayvalık Mıntıka Komutanı Yarbay Ali Bey’in talebiyle mayıs sonlarında Ayvalık Cephesi’ne intikal etmişti. Ethem Bey burada bazı sorunlar yaşadığı için Salihli’ye geçti. 

Ethem Bey, Gönen, Balıkesir, Kirmastı, Bandırma ve Bursa’da sözünü geçirdiği Çerkeslere çağrıda bulunarak Kuvayı Seyyare’ye katılmalarını istedi. Bazı Çerkesler daveti kabul edip Salihli’ye geldiler. Daha sonra bunlara bölgenin ‘efe’ denilen önemli çetecileri eklendi. Ardından Ethem Bey, bölgedeki hapishaneleri boşalttı ve mahkûmları da vurucu güç olarak yanına aldı. Bu güçlere ‘Kuvayı Seyyare’ (gezici güçler) adı verildi. Bunlar olurken ortada Ege’yi işgal eden Yunan kuvvetleriyle savaşacak düzenli ordu diye bir şey yoktu. Hal bu iken, Ethem’in ‘Kuvayı Seyyare’si, resmi tarihteki adlandırma ile Anzavur Ahmed isyanlarını, Bolu, Düzce Adapazarı isyanlarını ve Yozgat Çapanoğlu isyanlarını çok kanlı usullerle bastırdı. 

Burada bir parantez açmak istiyorum. Ethem Bey, hatıratında adının başına ‘Çerkes’ eklenmesini, kendisine yapılmış en büyük haksızlıklardan biri olduğunu yazmıştı. Hakikaten de, Ethem Bey’in Çerkeslerin etnik duyarlılıklarından yararlandığını, birliklerini oluştururken Çerkesliğini öne çıkardığını, Çerkeslere yönelik siyasi bir projesinin olduğuna dair bir bilgi yok. Nitekim Ahmed Anzavur’un birlikleri Ethem Bey’in çeteleri tarafından yenilgiye uğratılırken Ethem Bey’in aşırı bir şiddet uygulaması, Çerkes toplumunda etkileri günümüze kadar süren bir bölünmeye yol açmıştır. 

İsmet İnönü’nün 28 Nisan-6 Mayıs 1968 tarihleri arasında Ulus gazetesinde yayımlanan ‘Hatıralar’ında bir anekdot vardır. İsmet Bey, bir gün Reşit Bey’e şöyle demiştir: “Siz gittiğiniz yerde vuruyorsunuz, kırıyorsunuz, yağma ediyorsunuz, sonra da bu halkın içinden bu halkın çocuklarını alıyorsunuz ve bunlar sizin sadık adamlarınız oluyor. Nasıl yapabiliyorsunuz bunu?” Reşit Bey gülerek şu cevabı vermiştir: ‘Usulü vardır onun. Gidersin, işin gereğini yaparsın, düşmanı olanlara düşmanlarını vurdurtursun. Suça bulaşmış olurlar. Artık bunlar köylerine gidip de vatandaşları ile doğal ilişkiye giremez duruma gelirler. Bütün yaşamları boyunca kurtuluşları size bağlılıktadır.’ Reşit Bey ardından İsmet Bey’e “Bunları yapabilir misiniz?” diyecek, İsmet Bey de “Sizin yaptıklarınızın hiçbirini yapamayız” cevabını verecektir. 

Ethem-Mustafa Kemal çatışması 
Ancak Kuvayı Seyyare yıllarında öyle olaylar yaşanmıştı ki, Mustafa Kemal, o ana kadar son derece ‘kullanışlı’ bir figür olan Ethem Bey’in kendi yerine göz koyduğunu anlamıştı. Bundan sonra taraflar arasında yaşanan taktik ve strateji savaşının ayrıntılarını anlatmaya yerimiz yetmez ama 1921 Ocak’ında Ankara ile Ethem Bey kozlarını silahla paylaşacak hale gelmişlerdi. 

Ethem Bey’in Kuvayı Seyyare’nin mevcudu 4.650 askerdi. Kendisini teslim almak için gönderilen Kuvayı Milliye tümenlerinin toplam mevcudu ise yaklaşık 15.311 asker idi. Ayrıca silah ve hayvan sayısı açısından da büyük dengesizlik vardı. Durumun aleyhine olduğunu anlayan Ethem Bey, muhtemelen Yunanlarla ilk olarak bu günlerde görüşmelere başladı. Önce 1. Kolordu Kumandanı General Nider’e başvurdu. Esasını Türklerin teşkil ettiği bir kuvvetin Mustafa Kemal’e karşı savaşmasının Yunanlar için ne kadar faydalı olacağını sezen Nider, Ethem Bey‘e mühimmat, haberleşme araçları ve ilaçların verilmesi için Küçük Asya Ordusu’nun idaresini üstlenen General Papulas’a ricada bulundu. Ethem Bey, önce emrindeki 159. Alay’ın askerlerine terhis tezkerelerini verdi, geriye kalan 2.326 adamına düzenli orduya 
teslim olmak; dağa çıkmak ve Yunanlara sığınmak şeklinde üç seçenek sundu. 

Askerî harekât sürerken Mustafa Kemal 8 Ocak 1921’de BMM’ye Ethem Bey Meselesi ile ilgili izahatta bulundu. Yapılan oylamayla Reşit Bey’in milletvekilliği düşürüldü. Aynı gün, (İsmet Bey’e soyadını kazandıran) I. İnönü Muharebesi’nin kazanılmasından sonra Ankara’nın elinin güçlendiğini gören Ethem Bey, 27 Ocak’ta, 64 adamı ile Yunanlara teslim olmak zorunda kaldı. Ethem hatıralarında “Ben, Yunanlılara sığınmadım onlardan, bir geçiş hakkı ve yolu istedim, nitekim İzmir’de sıkı bir kontrol altında hastalık günlerimi atlatıp yola çıkabilecek hale gelince vatanı terk ettim” diyecekti. 1919–1922 yılları arasında Anadolu’da Yunan işgal ordusunda görev alan ve ‘bütün olayları yüksek bir mevkiden ve bizzat yaşamak imkânı bulduğunu’ ifade eden Yarbay Kanellopulos’a göre Ethem Bey cephanesi bittiği, yaralı adamlarını tedavi araçlarına sahip olmadığı için Yunan ordusundan yardım istemeye mecbur olmuştu. 

27 Ocak 1921’de Yunanlara teslim olduktan sonra İzmir’de hastaneye yatırılan Ethem Bey, oradan nisan ayının sonlarına doğru, 19 ay kalacağı Atina’ya, ardından da Almanya’ya götürüldü. (Ethem Bey, bütün heybetli görünüşüne rağmen çok ciddi sağlık sorunlarıyla savaşıyordu. Bedeninde savaşlardan kalma 17 kurşun yarası taşıyordu. Sık sık kanamalara varan ülseri vardı. Kırık kaburga kemiklerinin ciğerlerine batmasından dolayı kemik vereminden mustaripti.) Bu arada Ankara İstiklal Mahkemesi Ethem Bey ve kardeşlerini gıyaplarında yargıladı ve 9 Mayıs 1921’de verilen kararla vatana ihanet suçundan idama mahkûm etti. İstiklal Mahkemesi daha sonra THİF’ye ve Kuvayı Seyyare’ye katıldıkları gerekçesiyle mahkemeye sevk edilenleri yargıladı. Pek çok kişiye idam dahil ağır cezalar verildi. Suçu sabit olmayanlar sınır dışı edildi. 

Konformistler-Non konformistler 
Hayatının son yıllarını Ürdün’ün başkenti Amman’da hasta, yalnız ve yoksul biri olarak geçiren ve 1948’de öldüğünde Amman’daki Kabartay Mezarlığı’na gömülen Ethem Bey düşmana teslim olmasaydı bile muhtemelen tasfiye edilecekti. Çünkü çatışma her ne kadar Mustafa Kemal ile Ethem Bey arasında gibi görünüyorsa da aslında, eski düzende kendini daha güvenli hissedenlerle, değişimin kaçınılmazlığını görenler arasında geçmişti. Japon tarihçi Yamauchi Masayuki’nin ve Emrah Cilasun’un kullandığı bir kavram çiftiyle konuşursak, konformistler (asker-sivil yüksek bürokrasi, eşraf, burjuvazi vs.) ile non-konformistler (küçük rütbeli görevliler, köylüler, eşkıya takımı, sosyalistler vs) arasındaki çatışma olarak niteleyebiliriz. 

1920 boyunca, Ethem Bey ve benzeri ‘astığı astık, kestiği kestik’ türden çetecilerin, Millî Mücadele’nin mali gücünü sağlayan servet sahibi yerel eşraf ve tüccarlardan zorla haraç alması gibi eylemleri, henüz yeni palazlanan ‘millî burjuvazi’yi korkutmuş olmalı. Ayrıca tam o dönemde, Fransız ve İtalyanların ısrarı ile 21 Şubat 1921 tarihinde Londra’da toplanması planlanan konferansta, (resmi adıyla) Sevr Barış Anlaşması’nın Türkiye lehine değiştirilmesini uman Ankara’nın, Batılı güçlerin güvenini sağlamak için, Çerkes Ethem’in ilişkide bulunduğu Yeşil Ordu başta olmak üzere tüm komünist hareketlerle arasına mesafe koymak istemesi de Ethem Bey’in sonunu getirmişe benziyor.

Milli Mücadele sonrasında Çerkeslerin tasfiyesi sürdü. 1923’te Lozan Barış Konferansı’nda gelecekleri tartışılan azınlıklar arasında Çerkesler de vardı. İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon Çerkeslere de azınlık statüsünün tanınmasını istiyor, İsmet Paşa aynen Kürtler için söylediği gibi “Çerkesler bizim öz kardeşimiz” diyordu ama 150’likler Listesi ile devam etti. 

24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması, birçok alt anlaşma ve sözleşmenin yanı sıra, 1 Ağustos 1914 ile 20 Kasım 1922 arasında işlenen savaş ve ‘Ermeni Tehciri’ suçlarına karışanlara genel af, yasa ve protokoller de içeriyordu. Bu maddeleri, İttihatçı gelenekten gelen mesai arkadaşlarını cezadan korumak isteyen Mustafa Kemal eklettirmişti ancak, dava arkadaşlarını koruyayım derken, ‘davaya katılmamış/karşı çıkmış/ihanet etmiş’ kişilerin cezalandırılması konusunda rejimin elini de bağlamıştı. Bu paradoksu çözmek Lozan Delegasyonu üyesi Dr. Rıza Nur’a nasip oldu. Büyük tartışmalardan sonra, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’ne, Milli Mücadele sırasında İtilaf Devletleri’yle ya da İstanbul hükümetleriyle işbirliği yapmış 150 kişiyi af kapsamı dışında tutma hakkı tanındı. Ancak Türkiye bu kişileri herhangi bir şekilde cezalandıramayacak, sadece eğer halen yurtdışındaysalar bunların Türkiye’ye girmesini ya da halen Türkiye’de oturuyorlarsa, bunların Türkiye’de yaşamasını yasaklayabilecekti. Kimin ‘hain’, kimin ‘milli mücadeleye karşı’, kimin ‘suçlu’ olduğu kapalı kapılar ardında, kişisel kanaatlerle, şüphelerle ‘tespit edildi’. Öncelikle Mustafa Kemal ve ekibinin iktidar mücadelesinde saf dışı bırakmak istediği çok kişi tespit edildi. Sonra, iktidara yakın milletvekillerinin, yöneticilerin veya önemli şahısların şu veya bu nedenle karşı oldukları, istemedikleri adamlar listeye eklendi. Liste şiştikçe şişti, sayı binlere vardı. Ardından 600’e indirildi, nihayet Lozan’da anlaşılan 150 sayısına çekildi. 

Bu listeye girenler on grupta toplandı. Altıncı grupta, ‘Çerkes’ Ethem Bey ve iki kardeşi (Reşit ve Tevfik Beyler) ile Ethem Bey’le hareket etmiş olan Teşkilat-ı Mahsusa’nın başkanlarından Kuşçubaşı Eşref ve kardeşi Hacı Sami ile Ethem Bey’in dört adamı bulunuyordu. (Yeri gelmişken belirteyim, Ethem Bey’in bu kongreye katıldığı iddiası doğru değildir.) 

Sürgünler 
Devlet listeye koyamadığı Çerkes köylülerini ise ülke içinde sürgün etme kararı aldı. Mayıs 1923’ten itibaren Gönen ve Manyas’a bağlı bazı köylerde yaşayan Çerkesler köylerinden çıkarıldı, mallarına el kondu. Afyon’a, Konya’ya, Niğde’ye, Malatya’ya gönderildi. Sürgünler bir yıl sonra evlerine dönmüşlerdi ama evlerinde Bulgar göçmenleri oturuyordu. 

Özetle, 1920-1923 arası da Çerkesler için tasfiye ve sürgün yıllarıydı. Milli Mücadele yıllarında Ankara güçlerine karşı isyan eden başka (Müslüman) gruplar da olduğu halde, sadece Çerkeslere bu kadar sert davranılmasının ardında muhtemelen savaşçı nitelikleri malum olan Çerkeslerden gerçekten ürkütülmesi vardı. 

Bugün Çerkes toplumu, sadece simgesel olarak 21 Mayıs 1864 tarihiyle başlattığı sürgünün yaralarını sarmaya çalışıyor. 1920-1923 arasında yaşananları kolektif bilinçaltına itmiş görünüyor. Bu dönemin hatıraları da Rus Çarlığı dönemindeki hatıraları gibi rahatsız edici bir hal alırsa ne olur kestiremiyorum. Önümüzdeki hafta, ‘duygusal açıdan yorucu olmayan’ bir konuda yazmaya söz vererek yazıyı bitireyim.

.

'72 milletle barışık' Alevi - Kızılbaşlar

 Okmeydanı'nda iki Alevi vatandaşın öldürülmesi üzerine 'Alevilik' konusuna dönmekte yarar var. Bu hafta 'soy-Türkçü', ırkçı-Türkçü veya Turancı diye adlandırılan kesimlerin Aleviliğe bakışını anlatmaya çalışacağım.

Geçen günlerde ağırlıklı olarak Alevilerle meskûn Okmeydanı’nda 2 Alevi vatandaşın emniyet güçlerince öldürülmesi bu hafta, Alevilikle ilgili yazmaya yöneltti beni. 

Daha önce bu sayfalarda İttihatçıların ve Kemalistlerin Alevi-Bektaşi çalışmalarından söz etmiştim. (Radikal, 30 Haziran 2013) Bu sefer de, ‘soy-Türkçü’, ırkçı-Türkçü veya Turancı diye adlandırılan kesimlerin Aleviliğe ve Kızılbaşlığa bakışını anlatmaya çalışacağım. Yazıdaki alıntıları, kaynakçada belirttiğim Gönül Telek’in master tezinden derledim. 

Türk’e Şamanizm yakışır 
Turancı ideolojinin en ünlü ismi Nihal Atsız, Türklere en çok Şamanizmi yakıştırırdı. Ona göre Budizm ve Manihizm gibi dinler, Türkleri pısırıklığa, boyun eğmeye mahkûm ederdi. İslamiyet ise farklı etnik grupları ‘ümmet’ şemsiyesi altında birleştirmeyi önerdiği için “Türk milli kimliğine zararlı bir din” idi. Atsız’ın Aleviliğe bakışı ise çelişkili idi. Bir yandan Alevilik, Şamanizm’den öğeler taşıdığı için, Alevileri eski Türk ananelerini korumuş saf, bozulmamış Türkler olarak görüyordu. Öte yandan ise Aleviliğin “72 milletle barışık” olması onu rahatsız ediyordu. Yine de 1930’larda, Nihal Atsız’ın Aleviliğe yaklaşımı olumsuz değildi, en azından nötr idi. Bu olumlu fikirlerin oluşmasında, bir dönem Atsız’ın dergilerinde yazan saygın bilim adamı Abdülkadir Gölpınarlı’nın Alevilik ve Alevilikle ilişkili gördüğü Melamilik, Bayramilik, Bektaşilik ve Kalenderilik gibi Batıni tarikatlara dair araştırmalarının rolü büyüktü. 

Örnek Kızılbaş köyüne ziyaret 
Örneğin 15 Eylül 1931 tarihli Atsız Mecmua’da Kazım Nami (Duru) imzasıyla yayımlanan ‘Yurt Gezileri’ başlıklı yazıda, Nihal Atsız’ın “Türk köylüsüne örnek olacak bir Kızılbaş köyüne” yaptığı ziyaretle ilgili izlenimler şöyle aktarılıyordu: “Bu köylülerin eskiden beri âdetiymiş (…) Onların en mübarek saydıkları bugünde kız ve erkek bekârların ayrı bir hayatı ve bugüne mahsus bir eğlence ve saadet istiklali olurmuş. Fakat bunun içinde yabancıların ve kasabalıların olmaması lazımmış. Bütün köy kızları bir araya gelir toplanırlar, çalgı çalarlar ve hep birden oynarlarken o köyün delikanlıları da onların etrafında bir halka çevirirler ve yosma yavuklularını o günde seçerlermiş (…) Ve o gün onlara her günah sevapmış (…) Yalnız emelleri söndüren hamleler müstesna (…) şaraplar içilir, gönüller aşkın bütün taşkınlıklarını yaşarmış.” 
Görüldüğü gibi, yazıda Kızılbaşlara yönelik hiçbir aşağılama, kötülüme yok. Sadece açıklama var. 

Nihal Atsız, ‘Anadolu Türklerinde Aile Teşkilatı’ adlı yazısında ise bir adım daha ileri gidiyor, Anadolu kadın-erkek ilişkilerini anlatılırken Türk ananelerini en iyi yaşatan toplum olarak Kızılbaş köyleri örnek gösteriyor “…Köylerde ise aile şekli Türk ailesinden biraz daha uzaklaşmıştır. Anadolu’nun Kızılbaş köylerinde kadınlar erkeklerden kaçmazlar. Fakat hariçten gelen erkeklerle görüşmekten dahi çekinirler. Sünni köylerde ise bu âdet biraz daha daralmıştır. Yani kadınlar kendi mahallelerindeki erkeklerden kaçmazlar. Kızılbaşlar eski Türk ananelerini daha iyi sakladıklarından daha serbest kalmışlardır…” 

Atsız ve çevresinin Aleviliği ‘Türklük-Şamanizm’ çerçevesinde kaldığı sürece kabul etmeye hazır olduğu anlaşılıyor. Ama Kürtlükle ilişkisi ve ‘harmanlayıcı’ yanları söz konusu olunca Aleviliğin, Nihal Atsız’ın görüş açısından çıktığı da biliniyor. Nitekim 1937-1938 Dersim katliamları sırasında Nihal Atsız’dan hiç ses çıkmamış. 

Rind-meşrep Bektaşiler 
Irkçı-Türkçülüğün bir diğer önemli lideri Reha Oğuz Türkkan, başka konularda olduğu gibi Alevilik (ve onun kentli kolu olan Bektaşilik) konusunda Atsız’dan farklı (olumsuz) düşünüyordu. Bunun nedenini gelin, Türkkan’ın çıkardığı Bozkurt dergisinin 25 Haziran 1942 tarihli sayısındaki Sami Karayel imzalı yazıdan öğrenelim (imlasına dokunmadım): “…Osmanlı Türklerinin devlet ve hükümetleri devşirmeler elinde birer oyuncak olmuştu. Şeyh Edebali’den başlayan ve Bektaşi Veli’ye dayanan zihniyet devşirmeye kapı açmıştır (…) Hele, Beyazidi Veli [II. Beyazıd] zamanında tasını tarağını toplayan, ırkları muhtelif dervişler Osmanlı ülkesini doldurdular (…) İş bu kadar da kalmadı. Bin Rum genç ile bir yeniçeri ocağı vücude getirildi. Bu nüve gitgide büyüdü, o kadar genişledi ki, devlet ve hükümet bu, üçüncü kuvvetin esiri oldu. İkinci Murad zamanında bu devşirmeler kâfi gelmiyormuş gibi bir de gurebayı yemin, gurebayı yesar namıyle oradan buradan gelenler bir küme teşkil ettiler. Yeniçeri ocağı başlı başına bir tarikti. Bunlar tamamiyle Bektaşi idiler. Bir nevi bid‘at da bunlara vaaz etmiş oluyordu...” 

Bozkurt’ta Kızılbaşlığa övgü 
Ancak yine ilginçtir, aynı derginin 22 Nisan 1943 tarihli sayısında, Doktor Tevfik Zaratol imzalı şöyle olumlu bir yazı da yayımlanabiliyordu: “…Kızılbaşlık yabancı ülkelere giren Türk kitlelerinin sağda soldan gelen tesirlere karşı bir aksülameli (yansıması), bir benliğini koruma muhafaza hareketidir (…) Kızılbaşlar Kızılbaş olmayandan kız almazlar, Kızılbaş olmayana kız vermezler. Bununla beraber Kızılbaş olan başka köyden evlenirler. Bu âdet sayesinde kan saflığını muhafaza edebilmişlerdir. Çok yerlerde tarifine rastgeldiğimiz Türk fizyonomi ve yapısına tamamile uymaktadır (…) Kızılbaşların kültür seviyeleri diğer köylerden daha yüksektir (…) Kızılbaşların aralarında tesettür yoktur. Kadın erkek tamamile müsavidir. Toplantılara hepsi iştirak ederler. Bu vaziyetleri civar köylerde birtakım haksız dedikodulara sebep olmuştur (…) Sır saklamak en mühim prensiptir. Kelleyi verir sırrı vermezler. Her Kızılbaş diğerini korur, harice karşı kötü bir şey yaptığını görse bile söylemez (…) Yukarıda yazılan bazı vasıfları, bu tecerrüdlerin (izolasyonun) benliklerini korumak istikametinde olduğunu göstermektedir. Onlar kanlarıyla kültür ve birçok adetleriyle mazilerini daha iyi muhafaza edebilmişlerdir…” 

Bu alıntının başında “ne ilginçtir ki” dedim ama aslında çok da ilginç değil galiba. Çünkü başka yazılardan da anlaşıldığı kadarıyla Bektaşilik, ‘ordu’yu (dolayısıyla devleti) bozan bir tarikat olarak bu çevrelerin antipatisini kazanmıştı. Kızılbaşlık ise, Türklüğün Orta Asyalılığını (yani saflığını) temsil ettiği için daha sempatik görünüyordu. 

Bozkurt’tan Üç Hilal’e 
İkinci Dünya Savaşı’nın Almanlar aleyhine sonlanacağını anlayan hükümetin, SSCB’ye mavi boncuk kabilinden 1944’te başlattığı Turancılar Davası’ndan sonra (bu davayı 10 Şubat 2013 tarihli Radikal yazımda ayrıntılarıyla anlatmıştım) ırkçı-Türkçülüğün güç kaybetmesinden sonra bu kesimler, Sünni İslam’la barışık bir siyaset izlemeye başladılar. Türk-İslam Sentezi denilen bu ideolojinin ilk partisi, Osman Bölükbaşı’nın kurduğu Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) oldu. Bu parti ile Remzi Oğuz Arık’ın kurduğu Türkiye Köylü Partisi’nin (TKP) 1958 yılında birleşmesinden Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi doğdu. 

CKMP’nin MHP’ye dönüştüğü, 1969 yılındaki Adana Kongresi’nde sadece partinin adı değil, söylemi de amblemi de değişti. Amblem olarak Bozkurt yerine Üç Hilal’in seçilmesinin ne anlama geldiğini, Ülkü Ocakları’nın 3 Ocak 1977 tarihinde tüm şubelerine gönderdiği tamimden anlamak mümkün sanırım: “İnsan sevgisini temel esas, Türklük şuur ve gururu, İslam iman, ahlak ve faziletini temel prensip edinen Türk milliyetçiliğinin güzide mensupları şunu hiç unutmamalıdır: Nasıl beden, ruhsuz ceset olursa, İslamiyetsiz bir Türklük de ceset olur. Türk’e, Türklüğe ruh veren, Yüce Dinimiz İslamiyettir. Bütün Ülkücü gençler Türklüğün bekası için İslamı en inceliklerine kadar hazmetmelidirler. İçki, kumar, ahlaksızlık gibi dinimizce yasaklanmış, cemiyetin kötü hastalıkları olan bu kötü alışkanlıklar, Ülkücüler tarafından benimsenmemelidir (…) Yaşayışımızın her alanında İslamın emirlerine harfiyen uymak Ülkücülüğümüzün gereğidir. Ayrıca her türlü menfaatçiliğin, ihtirasın kaynağı olan, içimizdeki nefsi yenebilmek, yani dinimizin BÜYÜK CİHAD dediği mücadeleyi yapabilmek için de İslamı çok iyi bilmek, anlamak ve yaşamak zorundayız. Bu da yarınlarda Türk Devletinin idaresine talip olan Hz Ömer (R.A) adaletini gerçekleştirecek olan Ülkücü Kadro’nun bugünkü mensupları için şarttır.” 

Elbette bu bildirideki sofu Sünni söylemle yetinilmedi, bu tarihten itibaren ‘komünist mezhepçi’, ‘komünist Alevi’ sloganları dillerden düşmedi. MHP’nin sürekli gündemde tuttuğu ‘üç ana tehlike’ komünizm, mezhepçilik ve bölgecilik idi. Bunlardan mezhepçilik elbette Sünnilik değil Alevilik; bölgecilik ise elbette Ankaracılık, İstanbulculuk vb. değil ‘Doğuculuk’ (yani Kürtçülük) idi. 

İlginçtir, 1966’da Alevilerin kurduğu Türkiye Birlik Partisi (TBP), 1981’de MGK tarafından kapatılıncaya kadarki dönemde başarılı olamadı. Alevi oyları bu yıllarda daha çok CHP (özellikle Bülent Ecevit döneminde) ve Türkiye İşçi Partisi’nde (TİP) toplandı. 

Ülkücülerle derin devletin 12 Eylül 1980 darbesini meşrulaştırmak için, 1978-1980 arasında Alevilerin yoğun olarak yaşadığı Malatya, Sivas, Çorum ve Kahramanmaraş’ta kotardığı katliamları ise 17.02.2013 tarihli Radikal yazımda anlatmıştım, merak edenler o yazıya bakabilirler. 

1995 Gazi Olayları/katliamları 
1980 sonrası, darbecilerin Türk-İslam Sentezi’ne verdiği destek kurumsallaştı. Alevilerin yaşlı kuşakları, sosyal demokrat partilere de DYP, ANAP, Refah ve MHP gibi sağ partilere de yöneldiler ama gençler arasında sol hareketlere yakınlaşma ivme kazandı. Örneğin Sünni ve Alevi, Türk ve Kürtlerin yan yana yaşadığı Pazarcık’ta (Kahramanmaraş) Halkın Birliği, Halkın Kurtuluşu gibi Maocu örgütler faaliyet gösteriyordu. İstanbul’da, Sivas, Elazığ ve Tunceli’den göçen Kızılbaş Kürtlerin yoğunlaştığı Okmeydanı (Şişli) mahallesi ile Sivas, Tunceli ve Tokat’tan göçenlerin yoğunlaştığı Güzeltepe (Eyüp), Gazi (Gaziosmanpaşa/Sultanbeyli), Sarıgazi (Ümraniye) ve Gülsuyu (Maltepe) mahallelerinde ise TİKKO, DEV-SOL, TDKP gibi Marksist-Leninist örgütler kök salmaya çalışıyordu. (PKK ile Aleviler arasında ilişkiler o yıllarda güçlü değildi.) Özellikle Gazi Mahallesi’nin halkı, 1987’de temiz su talebiyle, zamları protesto için veya kentteki çeşitli grevleri destekleme gibi nedenlerle defalarca sokaklara inmiş, meydanları doldurmuştu. 

Elbette çoktan, ‘derin’ olsun ‘sığ’ olsun devletin tüm unsurları dikkatlerini bu mahallere çevirmişlerdi. Sivil polisler, ajan-provokatörler Alevi mahallelerinde cirit atıyorlardı. Ülkücüler ‘Güzelleştirme Derneği’ adı altında mahalleye girmeye çalışıyorlardı. Sünni tarikatlar ise, az sayıdaki Sünni halk arasında örgütleniyorlardı. Ve 1995 yılında bu çalışmaların (!) acı hasadı yapıldı. 

12 Mart 1995 Pazar akşamı, Galatasaray-Gaziantep maçı sırasında, televizyonlar ‘Son Dakika’ başlığıyla Gazi Mahallesi’nde Alevilere ait dört kahvenin ve bir pastanenin silahlı kişilerce tarandığını, Halil Kaya adlı yaşlı bir Alevi’nin öldüğünü, 20-25 kişinin yaralandığını görüntülü olarak aktarmaya başladılar. 

Haberin duyulmasıyla, sadece mahallede, sadece İstanbul’da değil, tüm Türkiye’deki Alevi-Kızılbaş toplumu ayağa kalktı. Bazıları 1980’de yaşanan ‘arazi mafyası’ gerilimini hatırlarken, çoğunluk “1980 öncesindeki türden veya 1993’teki Sivas katliamı türünden Alevi katliamları yeniden mi başlayacak?” endişesine kapılmıştı. Gidebilenler mahalleye akın ettiler. Gazi Cemevi’nin önünde mahşeri bir kalabalık toplandı. Topluluktan ayrılan bir grup karakola doğru yürüyüşe geçti. Kalabalık Çevik Kuvvet’in barikatına gelince, polis panzerle kalabalığa su sıkmaya, gençler de panzerlere taş atmaya başladılar. Birden polisin tarafından silah sesleri gelmeye başladı… 

Polisin yaylım ateşi sonucu iki kişi ölmüş, 20 kadar kişi yaralanmıştı. Elbette bundan sonra ok yaydan çıktı. Halk polise taş atarken, polis halka (her zamanki gibi) silahla karşılık veriyordu. Sloganlara haykırışlar, haykırışlara çığlıklar karıştı, sokaklara, caddelere kanlar aktı… Bu seferki bilanço çok daha ağırdı. 17 kişi ölmüş, aralarında polis, asker ve gazetecilerin de olduğu 117 kişi yaralanmıştı. Hükümet mahallede sıkıyönetim ilan etti. 

Ümraniye’deki öldürmeler 
Olaylar yatışmış görünüyordu ki, 15 Mart 1995 günü Gazi olaylarını protesto etmek için Ümraniye esnafı kepenk kapattı, sloganlarla bir grup yürüyüşe geçti. Yürüyüş kolu Örnek Mahallesi’ne geldiğinde polisle karşılaştı. Yürüyüş kolundan biri (görgü tanıkları, yürüyüş boyunca tanımadıkları bu kişinin herkesten ateşli olduğunu, yürüyüş kolunu kışkırtıcı sloganlar attığını söyleyeceklerdi) kalabalığa doğru ateş açtı, ardından burada da olaylar çığırından çıktı. Yürüyüşçüler polise taş atarken, polis gruba ateşle karşılık verdi. O günün bilançosu da 5 ölü, 30 kadar yaralı oldu. 

O sırada Pakistan’a gitmek üzere havaalanında olan Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel “Türkiye’de mezhep kavgası olmayacaktır, buna müsaade etmeyeceğiz” derken, Başbakan DYP lideri Tansu Çiller olaylardan PKK’yı sorumlu tutuyordu. SHP’li Devlet Bakanı Azimet Köylüoğlu’nun iddiası ise epey fantastik idi: CNN televizyonunda Rusya’dan çekilen CIA ajanlarının Türkiye’de görevlendirildiğini duymuştu! Dolayısıyla olayların arkasında ABD vardı! 

Katliamlar sırasında Gazi’de ve Ümraniye’de olanlar, daha sonra gazetecilere, kalabalığı kızıştıran, silahla sağa sola ateş eden sivil giyimli, tanımadıkları tiplerin varlığından söz edeceklerdi. O günlerde Cumhuriyet muhabiri olan Ahmet Şık da bunlardan bazılarını fotoğraflamıştı. Elbette, 12 Mart günü kahvehaneleri tarayarak olayları başlatanlar hiçbir zaman ortaya çıkmadı, yargılamalarda, Gazi halkı suçlu çıkarıldı. Ölenler (24 kişi) öldüğüyle, yaralananlar (halka göre 500 kadardı) yaralandığı ve sakatlandığıyla kaldı... Alevilerin sorunları o günden beri çözülmedi. Gazi Mahallesi başta olmak üzere Alevi mahalleleri ise devletin kara listesinden hiç çıkmadı. Bu günlerde Okmeydanı’nda yaşananlar, nedense bana bu acı olayları hatırlattı ve içimi endişe ile doldurdu… 

Genç arkadaşlar, benim gibi eksi kuşaktan olanların uyarılarından hiç hoşlanmıyorlar, ama ben yine de ideolojik olarak bana 180 derece ters olan Mehmet Akif Ersoy’un şu çok anlamlı bulduğum dizeleriyle bitireceğim yazımı: “Geçmişten adam hisse kaparmış… Ne masal şey!/Beş bin senelik kıssa yarım hisse mi verdi?/ Tarihi ‘tekerrür’ diye tarif ediyorlar/Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi?” 

Özet Kaynakça: Gönül Telek, “Soytürkçülerden Milliyetçi Muhafazakârlığa Türkiye’de Milliyetçi Siyasetlerin Aleviliğe Bakışı (1930-1980)” İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde kabul edilmiş master tezi, 2012; H. Nedim Şahhüseyinoğlu, Yakın Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, Berfin Yayınları, 2012; İbrahim Bahadır, “Aleviliğe milliyetçi yaklaşımlar ve Aleviler üzerindeki etkileri”, Birikim, S. 188, Aralık 2004, s. 46-64.

.

561 yıldır fethetmeye doyamadığımız İstanbul

 Başbakan 'çılgın' projelerle İsskanbul'u bir de kendisinin fethe kararlı olduğunu ilan etti. 561 yıldır bir türlü tatmin olmayan fetihçi ruhun geçen yıl nelere mal olduğunu biliyoruz.

29 Mayıs ‘İstanbul’un fethinin 561. Yıldönümü törenleri yapıldı. Başbakan da bu vesileyle, fetih ideolojisini güzelleyen bir konuşma yaptı. Konuşmasında üçüncü köprü, üçüncü havaalanı, İstanbul Kanalı gibi benim gözümde birer ‘ucube’ olan projelerle İstanbul’u bir de kendisinin fethe kararlı olduğunu ilan etti. 561 yıldır bir türlü tatmin olmayan fetihçi ruhun geçen yıl nelere mal olduğunu biliyoruz. Bu yazıyı gazeteye yolladığım saatlerde henüz Gezi olaylarının 1. Yıldönümü için Taksim’de bir araya gelinmemişti. Dolayısıyla neler yaşandığını bilmiyorum. Ama Başbakan’ın konuşmasından hiç de iyi işaretler almadım. “Umarım gün bir şenlik havasında geçmiştir” deyip yazıma başlayayım. 


Kuşatmalar 


Coğrafi konumunun sağladığı avantajlarla ticari, askeri, yönetsel bakımdan her zaman stratejik öneme sahip olan Konstantinopolis, 2 bin yıllık tarihi boyunca defalarca kuşatılmıştı. İlk kuşatmalar 4. ve 5. yüzyıllarda Hunlar tarafından yapıldı. 6. ve 7. Yüzyıllarda Avarlar dayandı şehrin surlarına. Bunları Araplar izledi. Arapların dört seferinin üçü Emeviler döneminde (668-9, 674, 716-7) sonuncusu ise Abbasiler döneminde (781-782) idi. Şehir, 9. ve 10 yüzyıllarda Bulgarların, Rusların ve Macarların saldırısına uğradı. 1204’de Dördüncü Haçlı ordularınca tarihin gördüğü en büyük yıkımı yaşadığı yetmezmiş gibi 1261’e kadar da Haçlı ordularının elinde kaldı. (Haçlı Seferleri hakkındaki yazım 16.09.2102 tarihli Radikal’de yayımlanmıştı.) 

Osmanlılar şehri ilk kez 1340 yılında kuşatmışlar, bunu 1394-1402 arasındaki ve 1422’deki başarısız kuşatmalar izlemişti. 200 bin kişilik Osmanlı ordusu 1453’te şehri kuşattığında nüfusu 50 bin civarında olan şehir her açıdan çok zayıflamıştı. Şehrin yerli halkının isteksizliği yüzünden savunma işi toplamı 10-15 bin kişi olan Venedik, Ceneviz ve Fransızlara kalmıştı ama 200 bin kişilik Osmanlı ordusunun kuşatması 6 Nisan’dan 29 Mayıs’a kadar sürdü. 


Ayasofya’nın cami olması 


Bugüne dek çeşitli araştırmacılar, 70 kadar geminin nasıl olup da kızaklar üzerinde iki saatte Dolmabahçe’den Haliç’e indirildiğini, şehre Ulubatlı Hasan ve 30 arkadaşının gürzlerle vuruşa vuruşa surlarda açtığı gedikten mi yoksa Osmanlılarla işbirliği yapan Rumların açtığı gediklerden mi girildiğini cevaplamaya çalıştılar. Merak edenler kaynakçadaki kitapları okuyabilirler. Şu veya bu şekilde şehre girildikten sonra olanları fethin (ki benim için ‘zapt’ veya ‘işgal’di olayın adı) tanığı Osmanlı tarihçiler Tacizâde Cafer Çelebi ve Tursun Bey şöyle anlatıyor: Bundan böyle ‘Fatih’ diye anılacak olan II. Mehmed 29 Mayıs 1453’de şehre girdiğinde neredeyse bin yıldır Ortodoks aleminin en büyük mabedi olan Ayasofya’nın kubbesine atıyla çıkmış, ardından kiliseyi çok harap bulduğunu söyleyerek Farsça bir beyit okumuştu. Beytin Türkçesi şöyleydi: “Örümcek Kisra’nın tâkında perdedarlık ediyor/Baykuş Efrasiyâb’ın kalesinde nevbet vuruyor...” 
Lord Kinross, Osmanlı Tarihi adlı eserinde Fatih’in Ayasofya’ya geldiğinde hemen kapının önünde mermerlere zarar veren bir yeniçeriyi kılıcıyla öldürdüğünü belirtir. Daha sonra askerlerine dönerek, ‘esirler ve hazineler askerlerin, yapılar benim’ demiştir. Kinross’a göre, yağmanın İslami geleneğe uygun olarak üç gün değil de daha kısa tutulması (ki bu konuda net bir bilgi yok elimizde), Fatih’in şehri kendine başkent yapmaya niyetlenmesi ile ilgiliydi. Nitekim 1 Haziran’da Ayasofya camiye çevrilmiş, Fatih hocası Akşemseddin’in imamlığında ilk namazını kıldıktan ve adına ilk hutbeyi okuttuktan sonra şehrin Osmanlı dönemi başlamıştı. Ardından son Bizans İmparatoru XI. Konstantinos Paleologos’un cesedini buldurttu ve dini törenle gömdürdü. Bizans’ın son patriği Gennadios II Sholarios’u İstanbul’a getirterek bir yandan Ortodoks tebaanın içini rahatlatan Fatih, bir yandan da Ayasofya’dan çıkarılan ‘putları’ okçular için talim unsuru yapmaktan geri durmadı. Bu arada şehirdeki irili ufaklı kilise ve şapellerin cami ve mescide dönüştürülmesi devam ediyordu. Bu arada yıllardır Bizans sarayında yaşayan kardeşi Orhan’ı ve düşmanla arasında bir anlaşma olduğundan şüphelendiği Çandarlı Halil Paşa’yı boğdurdu ve 21 Haziran’da büyük bir törenle Edirne’ye doğru yola çıktı. Temmuz ayında yayınladığı Emânnâme’de ise “...kiliseleri ellerinde ola, okuyalar ayinlerince, amma çan ve nâkus çalmayalar ve kiliselerin mescid etmeyim, bunlar dahî yeni kiliseler yapmayalar” diyerek, ‘hoşgörü’nün sınırlarını hatırlattı. 


Sulhen mi anveten mi? 


Fatih’in fethin hemen ardından bütün kiliseleri camiye çevirmemesi bir İslami gelenekle ilgiliydi. Eğer bir şehir ‘sulhen’ yani barışla alınırsa oradaki eski mabetler aynen korunuyordu, ‘anveten’ yani savaşla alınırsa üç günlük yağma ve ardından eski mabedlerin camiye çevrilmesi mubahtı. Şehirdeki bazı mabedlerin kilise olarak kalmasına neden izin verildiğini tarihçi Cenabi Mustafa Efendi (ö. 1590-1) şöyle cevaplıyor: “Cemazilevvel ayının yirminci günü, Salı günü iki canipten fetholundu. Bahir (deniz) tarafından anveten (savaşla) fetholdu ve Edirnekapı’dan sulhan (barışla) fetholdu. İki asker Aksaray pazarından Ayasofyaya yürüyüp cemoldular (toplandılar) ve anın içündür ki Sulu Manastır tarafındaki keniseler (kiliseler) ibka olunmuştu (yerinde bırakılmıştı) ve Aksaray pazarından Ayasofyaya varınca cami ve mescit olmuştur…” 

Hasan Çolak’ın kaynakçadaki makalesine göre, ‘Fenerli Rumlar’ denilen ayrıcalıklı zümreden olan ve Osmanlıların Boğdan Eyaleti’nin beyi, şarkiyatçı, ansiklopedici, müzik adamı Dimitri Kantemiroğlu (ö. 1723) ise asırlar sonra bu hikâyeyi muhtemelen Patrikhane arşivlerindeki bilgilerle zenginleştirecekti. Kantemiroğlu’na göre, karadan Haliç’e yürütülen donanma, Fener kapısından içeri girerek şehrin önemli bir kısmını ‘anveten’ ele geçirmişti. Surların gerisinde çarpışan Bizans kuvvetleri teslim olmaya karar vermiş ve imparator sultanın otağına elçilerini göndermişti. İyi bir şekilde karşılanan elçilerle teslim şartları konusunda anlaşmaya varılmış ve elçiler uğurlanmıştı. Ancak surlara varmadan II. Mehmed kendilerine bir şey daha söylemek için elçilerin geri çağrılmasını buyuracaktı. İşte ne olduysa o an olmuştu. Peşlerinden gelen Osmanlı askerlerinin hileyle şehre girmeye çalıştığını düşünen Bizanslılar geri dönüp savaşmaya başlamıştı. II. Mehmed de onların anlaşmadan vazgeçtiğini düşünüp şehri kılıç zoruyla almak için askerlerine çarpışmalarını emretmişti. Savaş esnasında imparator ölmüş ve geriye kalan Bizans güçleri deniz tarafından olanları da duyunca önceden üzerinde anlaşılmış oldukları koşuluyla şehri teslim etmişlerdi. Şehre giren Sultan Mehmed şöyle demişti: “Anlaşmamızda size burada kalacak olursanız hiçbir kilise ya da manastıra dokunulmayacağına ve dininize bir zarar gelmeyeceğine dair söz vermiştim. Ancak şehrin bir yarısını kılıç zoruyla, diğer yarısını da teslim suretiyle almış olduğun için fethettiğim kısımlardaki mabet ve kiliselerin camiye çevrilmesini, geriye kalanların da tamamen Hıristiyanlara bırakılmasını doğru buluyor ve böyle emrediyorum.” 

Görüldüğü gibi, yıllar sonra da olsa, Kantemiroğlu her iki tarafı da kollayan bir anlatı geliştirmiş. Ancak biliyoruz ki, bugün ‘Suriçi’ dediğimiz bölgedeki yüze yakın kilise ve manastırdan kilise olarak kalmasına izin verilenler, Fatih’in oğlu II. Bayezid (hd 1481-1512) zamanında camiye çevrildi. Bu tür hamlelerin ileriki yıllarda da gündeme geldiğini 1578’de derlenmiş Historia Patriarkhiki (Patrikhane Tarihi) adlı eserde görüyoruz. Yine Hasan Çolak’ın araştırmasından öğrendiğimize göre Kanuni döneminin ünlü Şeyhülislamı Ebusuud Efendi, şehirdeki tüm kiliselerin camiye çevrilmesine ilişkin bir fetva yayımlamıştı. Dönemin Rum Patriği II. Ieremias telaşla Lütfi Paşa’ya gitmiş, Sadrazam kendisine, “şehrin anahtarının Bizans’ın son imparatoru XII. Kostantinos tarafından II. Mehmet’e sulhla verildiğini söylemesini” önermişti. (Burada bir parantez açalım. Eğer bu iddia doğruysa Lütfi Paşa Patrik’e yalan söylemesini önermişti, çünkü Lütfi Paşa, Tevarih-i Al-i Osmani adlı eserinde şöyle demişti: “Akibet Sultan Mehmed yağmadur deyü emr idicek gaziler her yerden yürüyüş idüb İslambol’i cebren ve kahren aldılar…” Tavsiyesi doğruyu söylemekse, Lütfi Paşa kitabında yalan söylemişti.) Patrikhane Tarihi’e göre, Patrik padişaha gitti ve hikâyeyi anlattı. Padişah şaşırdı, çünkü o şehrin ‘anveten’ alındığını biliyordu. Ertesi gün hediyelerle ikna edilen iki yaşlı Yeniçeri ile gelip hikâye tekrarlandı. Bunun üzerine padişah ikna oldu ve kiliselerin camiye çevrilmesi yönündeki fetvayı iptal etti. Benzer bir hikaye Atina Piskoposu Meletios’un 1703’te yazdığı bir risalede de vardı. Sadece Meletios, Lütfi Paşa’nın adını İbrahim Paşa yapmış, ‘şehrin sulhen alındığına dair yalan söylemekten’ değil, ‘şehrin sulhen alındığından’ bahsetmişti. 

19. yüzyılın ilk yarısında yazan Alphonse de Lamartine’in anlattığı versiyonda ise kiliseleri camiye çevirmek isteyen padişah Şiilerle savaşa savaşa bağnazlaşan Yavuz Selim; Patrik II. Ieremias’a bir eline Kuran, diğer eline Sultan Mehmed zamanında yapılmış anlaşmalarla sultanın huzuruna çıkmayı öğütleyen ise Zenbilli Ali Efendi idi. Yazara göre, Sultan Mehmed zamanındaki anlaşmalar bir yangında kaybolduğu için Müslüman şahitlerin sözlerini kabul eden Şeyhülislam, padişahın istediği fetvayı vermemişti. Görüldüğü gibi tarihte aslında neler olduğunu öğrenmek hiç de kolay değil. Bu yüzden kesin yargılara varmaktan mümkün olduğunca kaçınmak gerekiyor. 

Bizans mı İkinci Roma İmparatorluğu mu? 


Peki, ‘Fatih’ unvanını alan II. Mehmed’in orduları hangi devlete son vermişti? Buna çoğumuzun ‘Bizans’a’ diye cevap vereceğini tahmin ediyorum. Belki de bir kısmımız ‘Doğu Roma’ya’ diyecek ki bu ikinci gruptakiler haklı olacak. Çünkü o devletin adı, Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölündüğü 395 yılından itibaren kendi halkı için Basileía tôn Rhomaíon (Rum İmparatorluğu), Batı dünyası için Doğu (veya İkinci) Roma İmparatorluğu idi. Bu imparatorluğun adının Bizans olarak değişmesinin öyküsü ise ilginç. 
Terimin mucidi Alman tarihçi ve araştırmacı Hieronymus Wolf, 1537 yılında yeni kurulan Augsburg kütüphanesine müdür olarak atandığında kütüphanedeki antik ve ortaçağ Yunan eserlerini okumakla kalmamış, onların 100 kadarını Almancaya çevirmişti. 1557 yılında Yunan tarihi üzerine yazdığı büyük eserini yayımladı. Eserin adı Corpus Historiae Byzantinae idi. Devletin adını (Türkçe söylenişi ile) Bizans’a çevirirken esin kaynağı Konstantinopolis’in antik dönemdeki çekirdeği olan (Yunanca) Bizantion (Latince Bizantium) şehri oluşturmuştu. 17. Yüzyılın başında Fransa Kralı 14. Louis, dönemin ünlü Roma tarihi uzmanlarını bir araya getirdi ve onlara bir Roma İmparatorluğu tarihi yazdırdı. Wolf’un eseri temel alınarak yazılan bu 34 ciltlik dev eserle birlikte, ‘Bizans’ adı adeta resmileşti. Terimi, 18. Yüzyılda Fransız düşünür Montesquieu popülerleştirdi. Bu süreçte, Batı düşüncesinin üzerine kurulduğu Roma İmparatorluğu, erdemli olmak, savaş başarıları, hukuk sistemi kurmak gibi olumlu özelliklerle temize çekilirken, bağnazlık, entrikacılık (örneğin ‘Bizans oyunu’ terimi), çürüme vb gibi olumsuz nitelikler ‘nevzuhur’ Bizans’ın sırtına yıkıldı. 


135 isimli şehir 


Peki, fetihten sonra şehrin ismi ne oldu? Buna cevap vermeden önce şehrin 1453’ten önceki isminin ne olduğuna karar vermemiz gerekiyor. Bu da çok kolay değil. Necdet Sakaoğlu’na göre şehrin tarih içinde 135 ismi olmuştu. MÖ 660’lara tarihlenen ilk yerleşimin adı yukarıda da dediğim gibi Bizantion idi. MS 3. Yüzyılda Romalılar, şehri onaran Antonius’tan dolayı (şehri yıkan, babası Septimius Severius’tu) Augusta Antonina dediler. Şehirde büyük imar faaliyetlerine girişen I. Constantinus döneminde (324-337) şehrin adı Secunda Roma (İkinci Roma), 5. Yüzyılda Nova Roma (Yeni Roma) oldu, ancak bu yüzyıllarda ‘Constantinus’un şehri’ anlamına gelen ‘Konstantinopolis’ adı da yerleşmeye başlamıştı. Bu adlandırma 20. Yüzyıla kadar da bazı değişikliklerle de olsa devam etti. 7. Yüzyıldan itibaren Araplar, 11. Yüzyıldan itibaren Türkler için ülkenin adının Rumiye, Rumya, Diyar-ı Rum olması ise şehrin eski adlarının güçlü bir mirası olduğunu düşündürüyor. 

İstanbul adı ise sanıldığı gibi şehre Osmanlılar tarafından konmamış. İsmin tarihi çok daha eskilere gidiyor. Örneğin 9. Yüzyıl yazarı Vakidi’nin Fütuh’üş-Şam adlı eserinde “Rum Meliki Timaoş’un oğlu İstanbul’un bir şehir kurmayı murad ettiği, dört sene süren hükümdarlığı boyunca şehrin inşaası için çalıştığı, ama şehri, yerine geçen Konstantin tamamladığı için şehre Konstantin adı verildiği” yazılı. Görüldüğü gibi bu anlatıda İstanbul bir insan ismi. 10. Yüzyıl yazarı Mesudi de Tenbih adlı eserinde ‘İstinbolin’ adını telaffuz etmiş. 13. Yüzyıl yazarı Yakut el-Hamavi Mu’cemü’l-Buldan adlı eserinde İştanbol-İştanbul’dan söz ediyor. Daha sonra pek çok Arap tarihçi ve ünlü Faslı seyyah İbn-i Batuta, bazı harfler değişik olmakla birlikte bu isim etrafında geziniyorlar. Bazı dilbilimciler bu adların, Yunanca ‘Eis tin polin’ (şehre doğru, şehrin içinde) tamlamasından geldiği ileri sürüyor. Bazıları ise (Ko)stan(tino)poli isminden, hece düşmesiyle oluştuğunu düşünüyor. Hangisi olduğuna karar vermek zor. 

1453’ten sonra şehrin adının ne olduğunu fethe tanıklık eden Ermeni ozan-yazar Engürülü (Ankaralı) Abraham’ın şu dizelerinden öğreniyoruz: “[Fatih] Şehirde manasını ifade eden/İstanbol adını değiştirdi/İslam çokluğu demek olan/İslambol denilsin dedi…” Ancak bu etimoloji doğru olsaydı, şehrin adının İslambol olarak yerleşmesinde bir zorluk olmazdı diye düşünüyorum. Nitekim, İslambol’dan ziyade, Yunanca çağrışımlı İstambul, Sıtanbul gibi söyleyişler zamanla İstanbul’a dönüşmüşe benziyor. Ancak daha ilginci, İslami söylemde şehrin adı, Arapçalaşmış şekilde Konstantiniyye olarak kalmış. Konstaniyye-i Kübra, Kastantina el Uzma, Kostantaniya, Kostantiniyye el Mahrusa, Mahrusa-i Konstantiniyye, Şehr-i Konstantiniyye gibi terkipler resmi belgelerde, kitaplarda bol bol kullanılmış. Bunların yanısıra Dar’ül İslam, Darü’l-Mülk, Darü’l-Hilafe, Darü’s-Saltana, Der-Aliyye, Der-Saadet, Ümmü’d-Dünya gibi Arapça ve İslami isimleri de vardı şehrin. 
17. Yüzyıl yazarı Evliya Çelebi ise “Lisan-ı Al-i Osman’da İslambol derler” diyerek, iki asır sonra Engürülü Abraham’ın etimolojisine gönderme yapar. İslambol adı, 19. Yüzyıla kadar yaygın biçimde kullanılmış, 19. Yüzyıldan itibaren paralardan ve resmi yazışmalardan kalkmakla birlikte ulema zümre tarafından kullanılmaya devam edilmiş. Çelebi aynı yıllarda Avusturyalıların şehre ‘Kostantin Opol’ dediklerini vurguluyor. Bu addan türeyen Kostantinopol adı 19. Yüzyıl Osmanlı basınında pek çok gazete ve derginin ‘basım yeri’ için kullanılmış. Görüldüğü gibi, Osmanlı’da bugünkü gibi bir Bizans kompleksi olmamış. Cumhuriyet döneminde Bizans’a nasıl bakıldığı ise ayrı bir yazı konusu... 

Özet Kaynakça: Nicolo Barbaro, 1453 Konstantinopl Kuşatma Güncesi, Büke Yayınları, 2005; Tursun Bey Tarih-i Ebu’l Feth, Yayına Hazırlayan: Mertol Tulum, Baha Matbaası, 1977; Feridun Emecan, Fetih ve Kıyamet, Timaş Yayınları, 2014; Hasan Çolak, ‘Sulhen mi Anveten mi? İstanbul’un Fethiyle İlgili Bir Hikâyenin Gelişimi (16.-19. Yüzyıllar)”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, Editör: Feridun Emecan, Kitabevi Yayınları, s. 205-213; Melville Jones, 1453 İstanbul Kuşatması, Yeditepe Yayınları, 2008; Erdoğan Aydın, Fatih ve Fetih, Mitler ve Gerçekler, Kırmızı Yayınları,2008; Stefanos Yerasimos, Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, İletişim Yayınları, 1995; Necdet Sakaoğlu, “İstanbul’un Adları” ve “Mehmed II (Fatih)” maddeleri, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı ortak yayını, 1994, C. 4, s.253-256 ve C.5. s. 327-333.

.

İttihat Terakki'nin ve Kazım Karabekir'in çocuk askerleri

 Çocuğun bir vatanperver ve gelecekte iyi bir asker olması için savaş kapıdayken önemli bir adım atıldı ve İzciler Ocağı Teşkilatı kuruldu. Teşkilat, savaşla birlikte yerini Osmanlı Güç Dernekleri'ne bırakacak ve para militer bir örgüte dönüşecekti

Bu yazının esin kaynağı, “PKK tarafından kaçırıldığı iddia edilen çocuklar” konusu. ‘Kaçırıldığı iddia edilen’ diyorum çünkü yıllardır PKK hareketini oluşturan dinamikleri izliyorum. Uzun sosyolojik ve siyasi analizler yapmaya maalesef sayfa müsait değil o yüzden kestirmeden söyleyeceğim: Çocukların Kandil’e gönüllü gittiğinden eminim. Ancak, gönüllü de olsalar, PKK’nın bu çocukları ailelerine dönmeye ikna etmesi gerektiğini düşünüyorum. Her ne kadar ailelerinin bu çocuklar için en iyi seçenek olduğunda emin olmasam da… 

1789 Fransız İhtilali’den sonra Batı’da “ulus, ulus devlet, vatan, yurttaş gibi kavramların ortaya çıkmasıyla birlikte çocuğun siyasal bir özne olarak algılanışı ve eğitilmesi konusunda radikal değişiklikler yaşanmıştı. II. Abdülhamit’in istibdat rejiminden kaçarak Batı’ya giden, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ülkeye dönen Osmanlı aydınları, Batı’daki bazı modaları ülkelerine taşıdılar. Bunlardan biri izcilik teşkilatı idi. 

İzcilik hareketinin mucidi, Britanyalı General Baden Powell idi. Hindistan, Afrika ve Kanada’da görev yapan Powell, 1907’de emekli olduktan sonra İngiltere’de gençler için doğa faaliyetleri düzenlemeye başlamış, deneyimlerini 1908’de yazdığı Erkek Çocuklar İçin İzcilik (Scouting for Boys) kitabında toplamıştı. Bu tarihten sonra İngiltere’de, ABD ve Avrupa ülkelerinde izcilik modası yayılmaya başlamıştı. 


AHMET ROBENSON’UN İZCİLERİ 
Osmanlı İmparatorluğu’na izcilik (Osmanlıca ‘keşşaflık’) fikrini, Lozan’da bulunan Ragıp Nurettin’in 1910 yılının sonlarına doğru Edirne’de yayımlanan Say ve Tetebbü Mecmuası’nda yazdığı yazıların tanıttığı sanılıyor. 

8 Ekim 1912’de Balkan Savaşı başlayınca İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), Edirne’deki İttihat Mektebi Müdürü Nafi Atuf (Kansu) ile arkadaşı Manastır’daki Öğretmen Okulu Müdürü Ethem Nejat’ı “mükemmel bir gençlik teşkilatı” kurmak üzere incelemeler yapmak için Avrupa’ya göndermişti. Atuf Bey dönüşte Enver Paşa’ya izciliğin bu iş için ideal bir faaliyet olduğunu, Batı’daki örnekleri gibi bir teşkilatın kurulabileceğini belirtmişti. 

Soylu bir İngiliz ailesinin Hindistan doğumlu oğlu olan ve eğitimini Mekteb-i Sultani’de (bugünkü Galatasaray Lisesi) tamamlayan, futbolcu ve spor adamı Ahmet Robenson tarafından İstanbul’da kurulan ilk izci oymağının faaliyetleri, boru trampet takımları ile şehir içi turları ve doğa yürüyüşlerinden ibaretti. Başlangıçta, beyaz tenis şapkası giyen bu gruplar, kimi çevrelerce Müslüman çocukların Hıristiyanlaştırılması olarak algılandı. İzcilerin kısa pantolon giymeleri öncelere tutucu kesimlerce tepkiyle karşılandı ancak Darülfünun Emini’nin (Rektör) izciliği desteklemek amacıyla izci kıyafetini giyip kısa pantolonla dolaşmasıyla tepkiler azaldı. Bu ilk oymağı Darüşşafaka, Kadıköy Numune Mektebi, İstanbul, Kabataş, Vefa ve Üsküdar sultanileri ile Haydarpaşa İttihat Mektebi’nin oymakları takip etti. İstanbul dışında ilk izci teşkilatını kuran iller ise Bursa, Beyrut, İzmir, Sivas, Kayseri, Ankara, Edirne ve Kütahya idi. 


ZAMANE GENÇLİĞİNİN SORUNLARI 
23 Ocak 1913’te Babıali Baskını ile iktidara tümüyle el koyan İTC, doğal olarak çocukların eğitimine de el koydu. Ama önce İttihatçıların Türk Yurdu dergisinde çıkan bir yazıdan “zamane gençliğinin sorunlarını” öğrenelim: “O ülkeleri fetheden cündi ve silahşor millet at sırtından inmiş, kahvelere düşmüş, kendi dövdüğü altın kakmalı yatağanı bırakıp eline bilardo sopasını almış, kahvede, zarda, oyunda sanını, unvanını, gücünü, koca erkekliğini ezvak-ı garbiyeye, sefahat-ı frengiyeye değişti, sattı. Irk, cins bozuldu. O yavuz, o ten-dürüst milletin ahfadı arasında kanburlar, çolaklar, paytaklar koca bir yekûn teşkil ediyor. İçki ve nikotin, milletimizi yakıp yıkmış, tütünden eller sararmış, bet-beniz uçuk; içkiden öz sönük, göz donuk, eller titrek. Ben isterim ki gençlerimizin elleri kılıçtan, ciridden, kürekten, yelkenden nasırlaşsın; yüzleri günden, güneşten, temiz havadan, keskin rüzgârdan kızarsın, yanakları alevlensin! Benliğine güvenir delikanlıların yüzlerinde kartal bakışlar görmek isterim! Muradımıza ermek için gidilecek yol, eskiden gidilmiş, güdülmüş, sonra bırakılıp sapılmış, unutulmuş izlerdir. Yine o eski izleri bulup çıkaralım!” 


KAYDIRAK YERİNE ASKERİ TALİM 
Bu amaca ulaşmak için, ‘izcilik’ çok uygun bir örgütlenme modeli sunuyordu. Mayıs 1913’te yayımlanmaya başlayan İdman Dergisi daha ilk sayısından itibaren sayfalarında izciliğe geniş yer ayırmıştı. Bu konudaki ilk yazı, Ahmet Şükrü’nün “Keşşaf Yoldaşlığı” adlı makalesi olmuştu. Yazar iki buçuk yıl önce Hamburg’da gördüğü Alman izci taburlarına duyduğu hayranlığı şöyle anlatmıştı okurlarına: “Karşıdan gelen kalabalığın askeri bir birlik olduğunu sanıyordum. Alay yaklaşıyordu. Dikkatle baktım. Asker değil fakat asker yaverleri olduğunu gördüm. En küçüğü on dört en büyüğü on altı yaşında, dünyayı titreten Alman Ordusunun temel taşları… delikanlılar!... Hepsi gürbüz, güçlü kuvvetli, boylu poslu, yanakları kıpkırmızı, elbiseleri hep bir biçimde, sırtlarında camadanları, çantaları, bellerinde mataraları-su kabı, ellerinde kargı biçimindeki değnekleri; sert, fakat ağır adımlarla talimli bir asker gibi yürüyorlar. Ne yalan söyleyeyim o anda benim de yalnız yüreğim değil belki bütün benliğim titredi. Bir önümden geçenlere baktım. Bir de bizim dar, çamurlu veya tozlu sokak aralarında tozlara bulanmış bir halde; kaydırak, şeftali çekirdeği falan oynayan cılız, solgun benizli çocuklarımızı hatırladım!” 


MİLLET-İ MÜSELLEHA EĞİTİMİ 
Hastalık teşhis edildikten sonra sıra tedaviye gelmişti. Tedavi için önerilen II. Abdülhamit döneminden beri Osmanlı ordusunu Prusya modeline göre örgütlemeye çalışan ünlü Goltz Paşa’nın icadı olan ‘millet-i müselleha’ ilacı idi. Yani tüm halkın topyekün bir savaş için örgütlenmesi, milletin bir ordu haline getirilmesi… Bu amaçla atılan adımlardan biri olan Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-ı Muvakkatı ile müfredatta Batı tarzı değişiklikler yapılırken, “çocuğun iyi bir vatanperver ve gelecekte iyi bir asker olması” için gerekli donanımı verme amacı da eklenmişti. 

Birinci Dünya Savaşı’nın kapıda olduğu görüldüğünde, bu yönde bir adım atıldı. Belçika İzcilik Teşkilatı kurucusu İngiliz Harold Parfitt ülkeye davet edildi. Parfitt, 9 Nisan 1914’de Keşşaflık Cemiyeti’nin İzciler Ocağı Teşkilatı’nı kurduktan sonra Darü’l-Muallimin-i Aliye’de (Yüksek Öğretmen Okulu) izcilik dersleri, yürüyüşler, kamplar, oymak beyi kursları ile izciliği kurumsallaştırmaya başladı. 


‘BAŞBUĞ’ ENVER, ‘KALGAY’ PARFİTT 
Ocağın ilk ‘Başbuğ’ u Enver Paşa, ‘Kalgay’ı (Başbuğun yardımcısı) ise Harold Parfitt oldu. ‘Büyük Orta Koldaşları’ hepsi de hem asker hem de Teşkilat-ı Mahsusa üyesi olan Halil, Ziya, Eyüp Sabri, Yakup Cemil, Doktor Nazım beylerdi. İç nizamnameye göre izciler hünerlerine göre beş mertebeye bölünüyorlardı: Adsız, Çeri, Tekin, Alp ve Tarhan. Bu mertebeleri geçebilmek için gerekli beceri ve tecrübeler tek tek sayılmıştı. Yer sorunu yüzünden sadece geçilmesi en zorlu aşamaya;, ‘Tekin’ olmaya dair şartları sayıyorum: On dakikada iki kilometre koşmak ve elli metre yüzmek, mors ve semafor işaretlerini bilmek, harita okumasını bilmek ve kırda bu harita ile yön bulmak, başlıca yıldızları ve burçları bilmek, üç saatte on beş kilometre yaya yahut dört saatte kırk kilometre bisikletle kat etmek, iz tanımak ve takip edebilmek, beş menzillik mesafe için doğru olarak saat hareket tanzim etmek, doğru ve tafsilatlı şekilde bir şehrin, köyün istikamet, mevki ve coğrafi vaziyetini çizebilmek, kırda muhtelif eşyanın bir diğerine olan mesafesi tahmin etmek, on çeşit ağaç ve bitki tanımak, el işleri yapabilmek, yangın, boğulma ve at boşanması gibi hallerde yapılacak cankurtaranlık işlerini tarif edebilmek, bir yarayı sarmak… 

Ocağın teşkilatı da Oba, Kol, Oymak ve Altın Ordu diye sıralanıyordu. Ayrıca 12 maddelik bir ‘İzci Töresi’ ile şöyle bir ‘İzci Andı’ vardı: “Tanrıya ibadet ve Hakana itaat edeceğime, daima vicdanlı, vazifesini tanır, kanuna hürmet eder, yiğit bir adam olarak hareket eyleyeceğime, vatanımı sevip sulh ve harp zamanlarında fedakârlıkla hizmet yapacağıma ve izci töresine baş eğeceğime namusum ve şerefim üzerine söz veririm.” 

İzcilerin elbiseleri ve levazımatı ise şöyleydi: Başlık (kabalak), açık haki renkte gömlek, yan taraflarında birer cebi olacak, açık haki renkte kısa pantolon (lacivert de olabilir),boyun bağı (her kol’un rengi başka olacaktı), kestane ve haki renkte çorap, ayakkabı, kemer, bir desimetre ve yarım desimetreleri taksim edilmiş 1,80 santim uzunluğunda baston, arkaya asılacak torba, açık haki renkte pelerin, matara, pusula, on beş metre uzunluğunda ve parmak kalınlığında keten ve sağlam ip, bel kemeri için ufak toka, Erkan-ı Harbiye paftası, balta ve çadır. 

Parfitt’in öğrencileri ilk tatbikatlarını 24 Nisan 1914 Cuma günü Kâğıthane sırtlarında yaptılar. Bu tatbikat, doğal olarak halkın çok ilgisini çekti, günlük gazetelere konu oldu. 12 Mayıs 1914 tarihinde kursu bitiren 16 aday, Talat Paşa’nın huzurunda and içerek izcilerin Altın Ordusu’nu oluşturmak üzere yeni görevlerine başladılar. Aynı yılın Haziran ayında ise yurdun çeşitli bölgelerinden Maltepe’ye çağrılan 260 gence yeni bir izci liderlik kursu açıldı. 


PARAMİLİTER DERNEKLERE DOĞRU 
Ancak Avrupa’da savaşın başlamasıyla İzciler Ocağı Teşkilatı, yerini Osmanlı Güç Dernekleri’ne (OGD) bıraktı. Dernek 15 Haziran 1914’de kurulmuştu. Diğer gençlik örgütlerinin aksine, geçici kanunla kurulan ve Enver Paşa’nın “gençlerin siyasetle uğraşmasının yasaklanmasını” isteyen talimatı ile sanki İTC ile irtibatı yokmuş havası verilmeye çalışan OGD’ler aslında Harbiye Nezareti’ne bağlıydı. Nitekim OGD’nin başbuğluğuna yine Harbiye Nazırı Enver Paşa getirilmişti. Derneğin hazırlık şubesini oluşturan izcilik derneklerine 12-17 yaş arası çocuklar; asıl derneğe ise 17 yaşından yukarı olan gençler kabul edilecekti. Gençlerin talim ve terbiyesi Harbiye Nezareti’nce icra edilecekti. Gençlere idman ve jimnastik derslerinin yanı sıra tüfek ve revolver (toplu tabanca) kullanımı gösterilecek, silah ve patlayıcı eğitimi, askeri haritaları inceleme eğitimi verilecekti. 

Ancak savaş devam ederken bu da yetmedi ve “Osmanlı gençliğini savaş içinde silahaltında tutmak ve bir milis örgütü etrafında toplamak” amacıyla yeni bir örgütün kurulması fikri ortaya çıktı. Bu paramiliter örgütün fikir babası, Goltz Paşa’ydı. Teklif Heyet-i Vükela’da ateşli tartışmalara neden oldu. Bazıları, gençlerin askerleştirilmesine itiraz etti ama sonunda Goltz Paşa galip geldi. Goltz’un tavsiyesiyle Almanya’da Kaiserlich Deutshe Jugendwebr veya Jugendwehr gibi gençlik örgütlerinin kuruluşunda ve idaresinde çalışmış Miralay von Hoff İstanbul’a getirildi. Alelacele paşalığa terfi ettirilen von Hoff ve yardımcısı Selim Sırrı’nın (Tarcan) önderliğinde Osmanlı Genç Dernekleri kuruldu. Von Hoff, Şubat 1916’da, derneğin nizamnamesi henüz padişah tarafından onaylanmadan İtfaiye Kışlası’nda kendisine tahsis edilen odada çalışmaya başladı. Kendisine yardımcı olarak Binbaşı Tahir Bey ile Yüzbaşı İzzet Bey verilmişti. Bu teşkilat da, 12-17 yaş arası Müslim ve gayrimüslim gençlerin üye edildiği Gürbüz Derneği ile 17 ve yukarı yaşlardaki gençlerin üye yapıldığı Dinç Derneği şeklinde örgütlenmişti. 


DAĞ BAŞINI DUMAN ALMIŞ! 
Derneklerde, milli duyguların yoğunlaşması için sözlerini Türkçülük akımının ideologlarından Ziya Gökalp’in şiirleriyle bestelenmiş marşlar ile İsveçli bestesi Felix Körling’e ait Şakıyan Üç Genç Kız (Tre Trallade Jantor) şarkısından uyarlanan Dağ Başını Duman Almış marşı söyleniyordu. Marşın notalarını Mektebi Sultani'nin idman hocalarından Selim Sırrı (Tarcan) müzik eğitimi için gittiği Stockholm'den getirmişti. Sözlerini ise İstanbul Erkek Muallim Mektebi Türkçe öğretmeni Ali Ulvi (Elöve) yazmıştı. 

Ardından derneğin yaygınlaştırılması için, vilayetlere tamimler gönderildi. Çeşitli vilayetlerden gelen kursiyerlere ilk kurs 29 Haziran 1916’da Harbiye Nezareti’nde ve bizzat Von Hoff tarafından verildi. Eylül 1917’ye kadar 3 bin civarında rehber yetiştirildi. Edirne’den Kudüs’e, Bitlis’ten Basra’ya kadar geniş bir alanda teşkilatlanan Osmanlı Genç Dernekleri’nin sayısı 1917’de 706’ya ulaştı. Dinç Derneği üyeleri, 1917’de çıkarılan ve 1315 (1899) doğumluların askere alınmasını öngören bir kanun uyarınca askere alındılar. Daha sonra adlarına “Hey Onbeşli, Onbeşli, Tokat yolları taşlı…” türküsü yakılan bu gençlerin akıbetlerini ne yazık ki bilmiyoruz… 

Gerek vilayetlerde karşılaşılan sorunlar gerekse İTC yöneticileriyle fikir ayrılığına düşen Von Hoff’un istifa etmesi (Hoff, derneklere siyaset sokulmasını istemiyordu, İTC ise dernekleri propaganda amacıyla kullanmaya çalışıyordu), Osmanlı Genç Dernekleri için sonun başlangıcı oldu. Savaşın kaybedileceğinin anlaşılması üzerine İttihatçı paşaların 1/2 Kasım 1918 gecesi bir Alman denizaltısı ile yurtdışına kaçması ise, bu nafile maceraya noktayı koydu. 
 

Kazım Karabekir’in ‘Gürbüzler Ordusu’

Milli Mücadele döneminde Kastamonu’da Gençler Kulübü, Çerkeş’te Gençler Mahfili adları altında Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerine yardım eden bazı gençlik örgütlenmeleri biliniyor. Ama en ilginç örgütlenme bu günlerde Ağrı’nın çiçeği burnunda Belediye Başkanı Sırrı Sakık ile Başbakan Erdoğan arasında polemik konusu olan Kazım Karabekir’in kurduğu ‘Gürbüzler Ordusu’. 

Kazım Karabekir’in Kürt meselesine bakışını ve Kürtler açısından nasıl bir tarihsel figür olduğu konusunu ilerde ele almaya söz vererek devam edersem, Milli Mücadele sırasında Doğu Cephesi komutanı olan Kâzım Karabekir, görev yeri olan Erzurum’a giderken yolda gördüğü bazı yetimleri korumasına almıştı. Ardından yetim toplama işine hız verdi. Nihayet, sayı 1600’ü geçtiğinde, 1 Mayıs 1920’de Erzurum halkına ‘Çocuklar Ordusu Teşkilatı’nı (veya ‘Gürbüzler Ordusu’nu) takdim etti. Bu çocuklara eskrim ve kayak dersi de dahil olmak üzere askeri eğitim verilmiş, bir kısmına Sanayi Gürbüzler Mektebi’nde araba tamiri, kuyumculuk gibi zanaatlar öğretilmiş, ayrıca orduya kaput, potin diktirilmişti. Ama bunlar yapılırken, Kazım Karabekir’in deyimiyle “hepsine Türklük şuuru verilmişti.” 

Karabekir’in 26 Eylül 1920’de Sarıkamış’ı Ruslardan geri alırken, Gürbüzler Ordusu’nu da seferber ettiği söylenir. Sarıkamış’ı ‘Çocuklar Kasabası’ yapmayı hedefleyen Karabekir Paşa, bu çocuklar için şehirde Sıhhiye Mektebi ile Askeri İdadi ile ebelik, dişçilik, elektrik, sinema ve fotoğraf kursları da açmıştı. 

1922 yılına gelindiğinde ‘Çocuklar Ordusu Teşkilatı’ Sarıkamış, Trabzon, Kars, Kağızman, Beyazıt, Iğdır, Ardahan, Artvin, Rize, Sürmene ve Erzincan dahil olmak üzere 17 alay halinde örgütlenmişti. Teşkilatın bünyesindeki yetim çocuk sayısı 4 ila 6 bin arasında ifade ediliyordu. (Sayıdan nasıl korkunç bir dönem olduğunu çıkarabilirsiniz.) 

Bazı kaynaklara göre Karabekir’in koruma altına aldığı kimsesiz erkek çocuklar arasında, Ermeni yetimler de bulunuyordu. Bu çocuklardan kabiliyetli olanlar, Karabekir tarafından, sanki Türk ailelerin yetimleri gibi gösterilerek Bursa’da yeni açılan Işıklar Askerî Lisesi’ne gönderilmiş, bir bölümü ise meslek erbabı olarak hayata karışmıştı… 

3 Ocak 1924’te İsmet (İnönü) Bey tarafından meclise verilen bir kanun teklifiyle on iki yaşından askerlik çağına giren bütün gençleri içine alan bir teşkilat kurulması ve bu teşkilatın ülke savunmasında kullanılması öngörüldü ama teklif mecliste ilgi görmedi. Bu sefer işi Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi (Çakmak) Paşa ele aldı. Mareşale göre halkı ‘millet-i müselleha’ haline getirecek böyle bir teşkilatın kurulması hazırlıklarına derhal başlanmalıydı. Ancak bu girişim de sonuç vermedi. Konu 1927, 1928 ve 1932’de tekrar meclis gündemine geldi ama yine kanunlaşmadı. Ama ‘millet-i müselleha’ fikri hiç ölmedi… 


ÖZET KAYNAKÇA 
Zafer Toprak, “Meşrutiyet ve Mütareke Yıllarında Türkiye’de İzcilik”, Toplumsal Tarih, Nisan 1998, S. 52, s.13-20; Toprak, “II. Meşrutiyet Döneminde Paramiliter Gençlik Örgütleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, C.2, 1985, s.531-536; Emre S. Karaküçük, Osmanlı'da İzciliğin Paramiliter Görünümü, Milli Eğitim Dergisi, 1999, S. 143, s. 65-75; Mustafa Balcıoğlu, “Osmanlı Genç Dernekleri” Türk Kültürü, Şubat 1992, S. 346, s. 98-102; Sabri Yetkin, “İttihat ve Terakki'nin Paramiliter Gençlik Örgütleri: Osmanlı Genç Dernekleri ve Bunların Yayın Organlarındaki Milliyetçi Söylemler”, Mersin Üniversitesi 1. Ulusal Tarih Kongresi: Tarih ve Milliyetcilik, Bildiriler, 1997, s. 420-428; Atakan Esen, “Türk İzcilik Hareketi’nin Tarihsel Temelleri”, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nde kabul edilmiş master tezi (2009); Kazım Karabekir, Çocuk Davamız, 2 cilt, Emre Yayınları, 1995

.

Musul'u neden ve kaça sattık?

 Mustafa Kemal, başından beri Musul'un Misak-ı Milli sınırları içinde olmadığının farkındaydı. Ancak Kürtleri Milli Mücadele'ye katılmaya razı etmek için Musul'u kurtarma hedefini canlı tutmak gerektiğini biliyordu. Sonunda İngilizler'le 500 bin Pound'a anlaşıldı.

Ne zaman Ortadoğu’da karışıklık çıksa, Türkiye’de birileri fırsattan istifade ederek Misak-ı Milli sınırları içinde olduğu halde, uluslararası komplolarla yitirildiğine inanılan Musul’u geri almak için harekete geçmekten söz eder. Bu günlerde de benzer bir hava var. Peki, bundan 88 yıl önce ne oldu da Musul Türkiye sınırları dışında kaldı? Musul’dan petrol alacağımız kaldı mı? Musul’u geri almak mümkün mü? 

Kasım 1922-Nisan 1923 arasında devam eden Lozan Barış Görüşmeleri sırasında en büyük tartışmalar Musul konusunda yaşanmıştı. Musul, 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandığında Osmanlı ordularının elindeydi. Ancak bu durum, Britanya’nın Kudüs ‘fatihi’ General Allenby’nin Musul’u almasını beklemeye tahammülü olmamasından dolayıydı. Yoksa Musul’un düşmesi çok yakındı. Nitekim Britanya hükümeti, ancak Mütarekenin 7. ve 16. maddelerinin daha sonraki bir askerî müdahaleye izin verdiğine kanaat getirdiğinde anlaşmayı imzalamıştı. 16. Madde’de “Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak’taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletleri’nin kumandanlarına teslim olunacaktır” denirken, 7. Madde, İtilaf Devletleri’ne güvenliklerini tehdit edecek durumda stratejik noktalarını işgal etme hakkı tanıyordu. Musul da Irak sınırları içinde olduğuna göre, herkes Musul’daki güçlerin de teslim olacağının farkındaydı. Dahası, Musul komutanı Ali İhsan (Sabis) Paşa, Musul’un güneyindeki bir köyü basarak yüz kadar kişiyi öldürünce, 7. Madde’nin uygulanması için bahane aramaya gerek bile kalmamıştı. İngilizler 9 Kasım 1918’de Musul’u teslim alırken, Ali İhsan (Sabis) Paşa’nın işgali 21 pare top atışıyla kutlamak gafletinde bulunduğunu da hatırlatalım. 

Bu tarihçe yüzünden Türk tarafı Musul’un yeni devletin sınırları içinde olması gerektiğini ileri sürüyor, İtilaf Devletleri ise buna karşı çıkıyorlardı. Alt komisyonlarda Türk temsilcisi İsmet Bey ile Britanya temsilcisi Lord Curzon günler, aylar boyu birbirine taban tabana zıt görüşleri dile getirdiler. (Bu tartışmaları ve bunun TBMM’ye yansımalarını internet nüshasına ekledim.) Sonunda taraflar Musul hariç diğer konularda anlaştılar ve 24 Temmuz 1923 tarihinde anlaşma imzalandı. 

1924 Haliç Konferansı 
Lozan Barış Antlaşması’nın 3. Maddesi’ne göre eğer Türkiye ile İngiltere, dokuz ay içinde Musul konusunda bir anlaşmaya varmazlarsa sorun Milletler Cemiyeti´nde çözülecekti. Türk-İngiliz görüşmeleri, 19 Mayıs 1924´te, İstanbul´da, Kasımpaşa’daki eski Bahriye Nezareti (bugünkü Kuzey Deniz Saha Komutanlığı) binasında başladı. Tarihe Haliç Konferansı olarak geçen görüşmelerde Türk Heyeti’ne TBMM Başkanı ve İstanbul Milletvekili Fethi Bey, İngiliz Heyeti’ne ise Britanya’nın Irak Yüksek Komiseri Sir Percy Cox başkanlık ediyordu. O günlerde, İngiltere’de iktidarı (ilk kez) devralan İşçi Partisi Hükümeti’nin, daha önceki yönetimin Musul politikalarını haklı bulmaması, hele Musul’un Mondros Mütarekesi’nden sonra ‘fethedilerek’ alınmasını çok yakışıksız bulması, Türkiye’nin lehine bir atmosfer yaratmıştı. Ama Britanya’nın İstanbul’daki temsilcisi Lindsay’e göre Türkiye’de “Musul konusunda ne bilgili, ne de konuyla ilgili insan” vardı. Dolayısıyla Türk kamuoyunun baskısından çekinmeye gerek yoktu! 

Bu atmosferde başlanan toplantının ilk oturumunda, Ali Fethi Bey, Musul halkının üçte ikisinin Türk ve Kürtlerden oluştuğunu, etnik nedenlerle bu bölgenin Türk sınırları içinde kalması gerektiğini, daha önceki hiçbir antlaşmanın Musul´u Irak’ın içinde saymadığını belirterek söze girdi. Dikkati çeken husus, konuşmada Misak-ı Milli’den tek satır bile söz edilmemesi idi. İsmet Paşa’nın Musul’da status quo’nun çiğnendiğine dair protesto notasına yer bile vermeyen basın, İngiltere’ye karşı son derece olumlu dil kullanırken, İtalyanların Sicilya ve Rodos’a yığınak yaptığını aktararak aba altından sopa gösteren İngilizlerin ekmeğine yağ sürüyordu. İngiliz istihbaratına göre bütün bunlar, Mustafa Kemal’in bilgisi dahilindeydi ve Türklerin İngiltere ile iyi geçinmek uğruna Musul’dan vazgeçmeye hazır olduğunun işaretiydi. Ancak, bu raporlardan cesaret alan İngiliz temsilcilerinin, ‘kimsenin malı olmayan topraklar’ (no man’s land) diye niteledikleri Hakkâri Vilâyeti’ne bağlı Beytüşşebab, Çölemerik ve Revanduz kasabalarını da talep etmesi, Türk tarafının moralini iyice bozdu ve konferans 5 Haziran 1924 günü tatil edildi. Konu Britanya tarafından Milletler Cemiyeti’ne havale edildi. 10 Eylül 1924’te Cenevre’ye giden Ali Fethi Bey, bir Belçika gazetesine verdiği demeçte “hakça bir karar verileceğine güveninin tam olduğunu” belirtecek kadar aymazlık içindeydi. 

Otelde çizilen sınırlar O günlerde Milletler Cemiyeti Konseyi’nin dört sürekli üyesi, Birinci Dünya Savaşı’nın galipleri olan Britanya, Fransa, İtalya ve Japonya’ydı. Geçici üyeler ise Brezilya, Çekoslovakya, İspanya, İsveç, Belçika ve Uruguay gibi görece zayıf ülkelerdi. Fethi Bey, 24 Eylül 1924 günkü genel toplantıda Musul’un kaderinin tayini için en kestirme yolun halkoyuna başvurmak olduğunu belirtip, İngiliz delegesi de buna itiraz edince, Irak üzerindeki İngiliz mandası kabul edildi. Sınır tartışmalarını önlemek için ‘Brüksel Hattı’ diye anılan geçici bir sınır konmuştu. Hat, iddialara göre, Brüksel’de bir otel odasında İngilizlerce oluşturulmuştu. Ancak, her iki tarafın da ‘geçici’ olan bu sınırı kabul etmesiyle, kontrol fiilen İngilizlerin eline geçti. 

Konuyu incelemek ve bir rapor yazmak için İsveçli eski diplomat Aff Wirsén’un başkanlığında kurulan üç kişilik komisyonun Türkiye’nin askeri temsilcisi Cevad (Çobanlı) Paşa’nın eşliğinde Musul’da yaptığı inceleme gezisi, mevsimin kış olması, Cevad Paşa’nın basiretsizlikleri (örneğin Türklerin ağırlıkta olduğu Altınköprü’de 10 tane Türk tanık bulma işi becerilememişti) ve İngilizlerin entrikacılığı gibi nedenlerle güvenli bilgi derlenmesine olanak sağlamamıştı. Yine de komisyon, bölgenin nüfus yapısına bakılırsa bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasının gerektiğini söylemekle birlikte, bunu ekonomik ve coğrafi nedenlerle tavsiye etmedi. 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı, Türklerin Kürtlerin temsilcisi oldukları yönündeki tezlerine ciddi bir darbe vurdu. Komisyon Musul’un Irak’a bağlanmasına karar verdi. Bunun için sadece iki şartı vardı: Musul bölgesinin 25 yıl süreyle Milletler Cemiyeti mandası altında kalması ve bu süre içinde Kürtlere iyi davranılması, mahkeme ve okullarda Kürt yöneticilerin atanması ve Kürtçenin resmi dil kabul edilmesiydi. 

İmtiyaz karşılığı vazgeçme 
Şeyh Said İsyanı’nı bastırmak için bölgeye 30 bin asker sevk edilmesi ve Osmanlı Bankası’ndan yüklüce para çekerek bunu ordunun donanımında kullanması Türkiye’nin kararı tanımayarak Musul’u işgal edeceği endişesini yaratmıştı ancak şaşırtıcı biçimde Türkiye karara itiraz etmekle yetindi. İngiltere’nin konuyu Milletler Cemiyeti’ne götürme teklifini İsmet Paşa, Cemiyet’te Türkiye’ye bir sandalye verilmesi karşılığında onaylayabileceği imasında bulundu. Daha da ilginci Türkiye’nin konu ile ilgili temsilcilerinden Zekai Bey İngiltere’ye Musul’dan çekilmesi ve Osmanlı borçlarına ilişkin tahvilleri elinde bulunduranları desteklememesi karşılığında Türkiye topraklarında petrol çıkarma, liman ve demiryolu yapma ve Türkiye’ye 15 milyon Poundluk borç verme imtiyazı (!) teklif etti. Bu durum, Türk tarafının bazı çıkarlar karşılığı Musul’dan vazgeçmeye hazır olduğu kanısını iyice güçlendirmişti. Türk tarafının tezlerini kabul ettirememesi üzerine Cenevre’deki temsilcilerini geri çekmesi karşı tarafın işini daha da kolaylaştırdı. 

Komisyonlar, incelemeler, divan kararları ile geçen sekiz aydan sonra Milletler Cemiyeti Meclisi, 16 Aralık 1925’te Wirsén Komisyonu’nun önerilerini onaylayan bir karar aldı. Karardan birkaç gün önce, İngiliz istihbarat servisleri, Meclis’te konu hakkında konuşan İsmet İnönü’nün yumuşak tavrına ve Mustafa Kemal’in Musul’dan ziyade, modernleştirme projelerine önem verdiğine dair raporlarını merkeze geçmişti bile. Nitekim Milletler Cemiyeti’ne Türk hükümetinin ve basının tepkisi son derece yumuşak oldu. Gösterilen tek manidar tepki, ertesi gün Sovyet Rusya ile bir dostluk anlaşması imzalamaktı. 

Uzun vadeli hedefler 
Sonuç İngiltere’nin öngördüğü şekilde olmuştu. Çünkü İngiltere Başbakanı Chamberlain’e göre de facto bir otokrat olan Mustafa Kemal gerilimin tırmandırılmasına bir süre göz yumduktan, hatta sürece kişisel katkıda bulunduktan sonra, son aşamada tehlikeli bir oyunu istediği noktada durdurarak, seçimini barıştan yana kullanacaktı! İngiltere de bu oyunda kendisine düşen rolü oynadı ve Ortadoğu’daki uzun vadeli çıkarlarını düşünerek Türkiye’nin kırılan onurunu onarmak için bir plan yaptı. Çünkü Britanya için Musul’un Irak’a bağlanması ne kadar önemliyse, Türkiye’nin Batı ittifakı içinde tutulması da o kadar önemliydi. 

Türkiye’ye, Musul tazminatı Irak petrollerinin lisans hakkı (royalty) gelirlerinden ömür boyu yüzde 10 pay vermeye karar verilecekti. Hükümet, Lindsay’e gerekirse bu hisseyi yüzde 15’e çıkarma yetkisi de vermişti. Hatta eğer Türkiye bu geliri 25 yıl gibi sınırlı bir süre almakla yetinirse, payın yüzde 25’e çıkarılmasına bile razı olacaklardı. Ancak bu pay yatırımların tamamlandığı yıldan itibaren verilecekti. Türk tarafı İngilizlerin fikrini memnuniyet verici buldu ama daha toplantının başlarında payını hemen nakde çevirmek istediğini bildirdi. İngiltere buna olumlu baktı ama Türkiye’nin para karşılığında Musul’dan vazgeçtiği izleniminin doğmaması için anlaşmanın Türkiye’nin lisans gelirlerine katılacağı şeklinde düzenlenmesine ve anlaşmanın sonuna “Türk tarafı isterse payını paraya çevirir” hükmü konmasına karar verildi. Ödenecek payların karşılığı ise 500 bin Pound olarak tespit edildi. Türkiye önce bu payı çok az buldu. Londra’ya durumu rapor eden Lindsay’e hükümet, payı 1 milyon Poun’da kadar çıkarma yetkisi verdi. Ancak Lindsay, son kez şansını deneyerek, Türkiye’ye 500 bin nakdi ödeme ile 25 yıl süre ile royalty gelirlerinden yüzde 10 pay alma arasında bir seçim yapmasını söyledi. Ertesi gün, İngiliz tarafını şaşkınlığa düşüren bir şey oldu: Türk hükümeti Musul’dan, 25 yıl süre ile yüzde 10 pay karşılığı vazgeçmeye hazır olduğunu açıkladı. Sadece söz konusu payını bir yıl içinde 500 bin pounda çevirme hakkını saklı tutmak istiyordu! 

Tahmin edileceği gibi İngilizlerin ağzı kulaklarına varmıştı. Çünkü başlangıçta vermeyi düşündüklerinin çok altında bir fiyata işi bağlamışlardı! Düzeltilmiş anlaşma, 6 Haziran 1926 günü TBMM’de sadece iki ret ve bir çekimser oya karşılık 143 oyla kabul edildi. Anlaşılacağı üzere, o gün 283 üyenin büyük bir kısmı Meclis’e gelmemişti. Gelselerdi durumun değişeceği şüpheliydi ama gerek halkın, gerekse basının anlaşmaya hiç tepki vermemesi, İngiliz istihbaratçılarının daha önceki tespitleriyle uyum içindeydi. Hakikaten de o günlerde Musul kimsenin umurunda değildi. Zaten gündem de, çok değil bir hafta sonra, İzmir’de Mustafa Kemal’e bir suikast teşebbüsünün ortaya çıkarılmasıyla radikal biçimde değişecekti. 

Bunlar ne anlama geliyor? 
Mustafa Kemal, başından beri Musul’un Misak-ı Milli sınırları içinde olmadığının farkındaydı. Ancak Kürtleri Milli Mücadele’ye katılmaya razı etmek için Musul’u kurtarma hedefini canlı tutmak gerektiğini biliyordu. Kürtlerle ilişkiler 1921’den itibaren bozulmaya başlayınca, İngilizlerden Kürtlere kültürel özerklik dışında bir hak vermeyecekleri garantisini alınca, büyük Kürt nüfusu ile ileride Türk ulus-devletine sorun çıkarması muhtemel Musul’u dışarıda bırakıvermişti! Üstelik bunu öyle ustaca yaptı ki, bu sancılı yıllar boyunca Meclis’teki muhalifler tasfiye edilirken, kamuoyu Musul için siyasi ve diplomatik her şeyin yapıldığına inandırıldı. Haziran ayında İzmir’de kendisine bir suikast yapılacağı yolunda yeterli istihbarata sahip olduğu halde ısrarla şehre gitmesi bile Musul meselesi ile ilgili olabilirdi. Mustafa Kemal’in tek yanlış hesabı, İngilizlerin Türkiye’yi Batı ittifakına kazanmak için daha fazla ödemeyi göze aldıklarını fark edememesiydi.

.

Bayrak, kırmızı, hilal ve yıldız

 Günümüzde kullanılan 'Türkiye Cumhuriyeti Bayrağı'na en yakın şeklin III. Selim Dönemi'nde (1789-1808) çıkarılan bir fermanla başladığı biliniyordu yakın zamana kadar.

Son derece hızlı yaşıyoruz. Son derece hızlı unutuyoruz. Son aylarda neler yaşandı neler unutuldu şöyle bir hafızamı yokladım, 17 Aralık’ta iktidarın dört bakanı, başbakanı ve onun ailesinin karıştığı devasa yolsuzluk operasyonu başladı, unutuldu, Soma’da 301 kişinin hayatına mal olan iş cinayeti yaşandı, unutuldu. Lice’de devletin ‘Kalekol’ politikalarını protesto eden iki kişi öldürüldü, unutuldu. Buna tepki olarak bir genç direğe tırmandı ve bayrağı indirdi, (neyse ki) unutuldu. Okmeydanı’nda iki Alevi vatandaşımız (biri devletin kolluk güçleri tarafından) öldürüldü, unutuldu. Irak’ta konsolosluk çalışanlarımız ve vatandaşlarımız IŞİD vahşileri tarafından rehin alındı, unutuldu. Dün Radikal kağıt baskısına son verdi, muhtemelen kısa sürede bu da unutulacak. Arada güzel şeyler de var unutulan: Örneğin Nuri Bilge Ceylan’ın Cannes’da ödül aldığı da unutuldu.

Tarihçiler unutmaya savaş açan kişilerdir. Bu yüzden ben de yukarıdaki listenin esinlendirdiği bir konuyu, bayrağın tarihçesiniseçtim bu haftaki yazım için. Amacım elbette geçmişte kalmış bir krizi hatırlatıp, ‘milli duyguları’ kaşımak değil. Aksine, bayrak konusuna daha sakin, daha soğukkanlı bakmaya yardımcı olmak.

Günümüzde kullanılan ‘Türkiye Cumhuriyeti Bayrağı’na en yakın şeklin III. Selim Dönemi’nde (1789-1808) çıkarılan bir fermanla başladığı biliniyordu yakın zamana kadar. Ancak 16. Yüzyıl Osmanlı minyatürleri üzerine yüksek lisans tezi hazırlayan Elif Şahintürk’e göre, III. Selim Dönemi, sadece berat, ferman, sikke, mezar taşı, kitabe, bayrak gibi unsurlarda ay ve yıldızın birlikte kullanımının sıklaştığı bir dönem. Yoksa hilal ve (köşe sayısı değişmekle birlikte) yıldız kompozisyonu 16. yüzyılda da kullanılıyordu. Belki de bir başka araştırmacı bu tarihi daha da eskiye götürebilir. Elif Şahintürk tezini okuma izni vermediği için ayrıntıları bilemiyorum (örneğin hilal ve yıldızlı formun kullanıldığı sancak veya bayrakların zemin rengi, hilal ve yıldızın rengi neydi, yıldızlar kaç köşeliydi, kompozisyon bayrağın üzerinde nasıl konumlanmıştı, bayrağın boyutları neydi gibi) ama kırmızı zemin üzerine beyaz bir hilal ve sekiz köşeli yıldız konularak oluşan bayrak, 1842’ten itibaren kullanılmaya başlamış ve 1844’te Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi bayrağı olmuş. ‘Türkiye Cumhuriyeti Bayrağı’ ise formunu iki aşamalı olarak, önce 1936’da sonra da 1983’te almış.

Efsaneye göre Türkiye Cumhuriyeti Bayrağı’ndaki (kısaca Türk bayrağı diyor buna bazıları) kırmızı, şehitlerin dökülen kanlarını (ki şehitlik, kan ve milliyetçilik meselesini bir başka yazıda ele alacağım) temsil ediyor. Üzerindeki hilal biçimli ay ve yıldız ise bazılarına göre İslamiyet’in sembolü (ki bu çevreler yıldıza değil hilale sahip çıkıyorlar), bazılarına göre ise 1389 tarihli I. Kosova Muharebesi sırasında oluşan kan gölüne yansıyan Ay’la Jüpiter’den esinlenilmiş. Muharebenin tarihi konusunda kesinlik olmadığı için (kimine göre 10 Haziran, kimine göre 28 Haziran, kimine göre ise 10 Ağustos 1389’da meydana gelmiş mesela) Ay’la Jüpiter’in o tarihte hangi konumda olduğunu araştırmaya kalkmadım. Ama öyle olsaydı bile bu efsaneyi çok önemsemezdim çünkü yukarıda da belirttiğim gibi kırmızı zemin üzerine hilal ve yıldızlı bayrağın gayri resmi tarihi 16. Yüzyıla, resmi tarihi ise 19. Yüzyıla kadar götürülebiliyor, daha öncesine değil. Bu yüzden bu yazıda, sırasıyla bayrak denilen nesnenin, kırmızı rengin, hilal ve yıldız sembollerinin tarihteki izini sürdüm.

BAYRAK, SANCAK, TUĞ

‘Bayrak’ kelimesi eski Türkçedeki ‘batrak’dan geliyor. ‘Batrak’ ise ‘batırmak’ fiilinden. Bir de ‘saplamak’ anlamına gelen ‘sançmak’ fiilinden gelen ‘sancak’ var. İkisinin farkını anlatmak kolay değil ama deneyeyim: Bugünkü anlayışa göre bayrak, bir milletin ya da toplumun alameti olarak kullanılan dört köşe, düz bir renk veya çeşitli renklerde, üzerinde o millet ve cemiyete mahsus özel şekiller bulunan beze deniyor. Bayrakların büyük ve gösterişli olanlarına da ‘sancak’ deniyor. Gemi sancağı, alay sancağı, ‘Sancak-ı Şerif’ gibi kullanımları var ama sancak kelimesinin bayrak anlamına kullanılması Yeniçeri Ocağı ile ilgili bir gelenek.

Dünya yüzündeki gelmiş geçmiş kültürlerde bayrak var mıydı konusunu araştırmaya zamanım olmadı ama Roma ordusunun Hunlarla karşılaşmaları sonucu kumaş bayrakla tanıştığını ileri süren kaynaklara rastladım. Bizi daha çok ilgilendirdiğini düşündüğüm eski Türk kültürleri konusunun duayen ismi Bahaddin Ögel ise Eski Türklerin (ki Orta Asya’daki pek çok kavme ‘Türk’ veya ‘Türki’ denmesinin yanlış olduğuna dair yazımı şu linkten okuyabilirsiniz:http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/bir_kurt_devleti_cumhurbaskanligi_forsuna_girebilir_mi-1128390) bayrak kullanımı hakkında şunları söylüyor: "Bayrak resimlerine gelince, karşımıza başlıca iki bayrak tipinin çıktığını görürüz. Bunlardan birincisi ve en çok rastlanan tipi, bir mızrak ucuna asılmış üç dilimli bayraklardı. Diğerleri de doğrudan doğruya dört köşe, düz bayraklardı. [Rus arkeolog, tarihçi ve etnografı] Okladnikov, bunların 'tuğ' olduğunu söylemektedir. Halbuki mızrak ucuna asılan bu bayraklar, mahiyet itibarı ile tuğdan ayrı idiler. Uçlarına bir ipek parçası veya bayrak asılan mızraklara Türkler, 'beçkem' veya 'batrak' yani bayrak derlerdi. Tuğlar ise at kuyruğunun asılması ile meydana gelen bayraklardı. Bu üç dilimli bayraklara Çinlilerde de rastlanır.”

Yine Ögel’e göre, Çin kaynaklarında Göktürk, Uygur ve Kırgızların bayraklarından bahsedilmekte. Göktürk bayraklarının alem olarak başında altından yapılma kurt başı da varmış. Baykal gölünün batısında Lena ve Yenisey kıyılarındaki Göktürk döneminde onlara tabi olarak yaşamış Kurıkanlara ait kaya resimlerinde, bazı süvarilerin ellerinde bayraklar görülüyormuş. Ancak ilginç olan, bayrak terimine ve işlevsel olarak bayrağın muadili olduğu anlaşılan ‘tuğ’ terimine 7.-8. yüzyıla tarihlenen ünlü Orhun ve Yenisey yazıtlarında rastlanmaması. Sadece bir Uygur hakanının adına dikilen bir yazıtta “üç tuğluğ Türk budunu”, “tuğ taşıyan ileri karakol adamı geldi” gibi cümleler okunuyor.

11. yüzyıl yazarı Kaşgarlı Mahmud’a göre de ‘tuğ’, alem ve sancaktır. Oğuz boylarının her birinin kendisine ait tuğu ve bayrağı vardı. Oğuzlarda “Tokuz tuğluk han” denilince en yüksek mertebedeki hanlık anlaşılırdı. Mertebe ne kadar yüksek olursa olsun sayı uğurlu sayılan dokuzu geçmezdi. Çünkü dokuz sayısı uğurlu sayıdır. Ancak Emel Esin’e göre eski Türkler 9.-12. yüzyıllar arasında bayrak kullanımını unutmuşlardı. Bayrak Karahanlılar Dönemi’nin (842-1212) sonlarından itibaren yeniden kullanıma girdi. Bu dönemde kumaş bayrak ile atkuyruklu tuğ, tek bir terimle (tuğ) ile adlandırılmış. Ancak bayrak ve sancak sözcüklerinin Arapça ve Farsça kelimelerle değiştirilmeden günümüze kadar gelmesi konunun önemine dair bir işaret gibi duruyor.

Bayrak ve sancağın izini Arap dünyasında sürersek şunları söylemek mümkün: İslamiyet’ten önce Araplarda her kabilenin kendine ait sancağı vardı. Terminolojide bayrak anlamında genelde iki kelime (livâ ve râye) kullanılmıştı. Livâ bir ordunun sembolü olarak görülürken, râye komutanın alâmeti olarak kabul edilirdi. Yani ilki bugünkü bayrağın, diğeri bugünkü sancağın eşdeğeri gibiydi. Hazreti Muhammed döneminde (örneğin Hayber Savaşı’nda) de bayrak ve sancak kullanılmıştı. Sıffin Savaşı’nda mızraklara geçirilmiş Kur’an yapraklarının bayrak olarak kullanılması ise sembolizmi açısından özel bir örnektir.

RENKLER

Şimdi sırada renk meselesi var. Roma’da ve Bizans’ta değişik renklerin kullanıldığını biliyoruz. Bayrağı esas olarak kırmızı zemin üzerine sarı renkte, çift başlı kartal figürü olan Bizans’ın 13. yüzyıldan itibaren kullandığı bir bayrağın formunun neredeyse bugünkü Türk bayrağına benzediğini de (ki bu konuya sonra döneceğim)… Ama eski Türk kültürlerinde kullanılan bayrakların renkleri hakkında fazla bilgimiz yok. Sadece mavi rengin ağırlıklı olduğuna ancak turuncu ve kırmızı rengin de bolca kullanıldığına dair ipuçları var.

İslamiyet’ten sonraki dönemlerde kullanılan bayrak ve sancakların renklerine gelince,  Hazreti Muhammed’in Hicret’in birinci yılında bir mızrağın ucuna düz ve ak renkte bir kumaş takarak sancak makamında kullandığı rivayet edilir. ‘Liva-i Beyza’ denilen bu ak sancak Hayber muharebesine kadar kullanılmış. Hayber’de ise daha büyük, düz kara renkli bir sancak ortaya çıkmış ve adına da ‘Rayet’ denilmiş. Bedir Savaşı’nda ise birisi beyaz, ikisi siyah üç sancak kullanıldığı rivayet olunur. Dikkat edilirse bugün İslamiyet denince akla gelen yeşil ve Türk bayrağı denilince akla gelen kırmızı bu renkler arasında yok.

Emeviler Dönemi’nde (661-750) ise bayrakların düz kırmızı, yeşil veya beyaz renkli kumaşlar olduğu sanılıyor. Ancak Emeviler döneminde bayrak çok nadir rastlanan bir unsur olduğu için bir renk tercihinden söz etmek mümkün değil. Abbasiler (750-1258) ise belki de Emevilere inat siyah rengi seçmişler. Rivayetlere göre siyah renk tercihi, Davud’un Calud’u yendiğinde siyah bayrak taşıdığına inanılması, Peygamberin siyah bayrak kullanması, Ensar’ın Uhud Savaşı’ndan sonra siyah renkli giysiler giymesi, Emeviler tarafından şehit edilen Hâşimîlerin yasını tutmak gibi gerekçelerle ilgili.

Sonuç olarak Abbasilerin siyah bayrağı o kadar ünlü olmuştu ki, Halife Memun Dönemi’nde (813-833) yeşil renkli bayrağa geçme girişimi büyük tepki görmüş ve çok kısa sürmüştü. (Bu arada not edelim, Abbasilere muhalefet eden hareketler de beyaz bayrakları kullanmışlardı. Tek istisna, kırmızıyı seçen Bâbek el–Hürremî olmalı.) Kısacası Abbasiler Dönemi iktidarı temsil eden siyah (müsevvideler) ile muhalefeti temsil eden beyazın (mûbeyyizalar) savaşı halinde geçti.

Abbasilerin yıkılmasından sonra ortaya çıkan devletler arasında bizi daha çok ilgilendiren Büyük Selçukluların ve Anadolu Selçuklularının da Abbasi geleneğini devam ettirdiğini sanıyoruz. ‘Sanıyoruz’ diyorum, çünkü kaynaklarda sancaktan söz edilmekle birlikte sancağın rengi ve üzerindeki semboller konusunda çok az bilgi var. Bazı rivayetlere göre önce Abbasilerin siyah bayrağı ile birlikte diğer hakimiyet alametleri birlikte kullanılmış.

Bu arada, 13. yüzyıl yazarı İbn-i Bibi, Selçukluların K?hta kalesini fethi sırasında 'sultanın siyah sancağı', Alanya kalesinin fethinden söz ederken de ‘sultanın sarı bayrakları’ ifadesini kullanmış. Demek ki tek bir renk yok ortada. Söz sözü açıyor, yeri gelmişken en az bayrak ve sancak kadar önemli bir emperyal sembol olan çetr konusunda birkaç söz etmek istiyorum. Çetr dediğim gibi sultanların sefer halindeyken tahtlarının üstünde tutulan bir çeşit tente, güneşlik. Ama bundan öte bir anlamı var. Örneğin Selçuklular döneminde çetr, bayrak ve sancaktan belki de daha önemliydi. Sultanın çetr’inin uzaktan görünmesi bile düşmanın kalbine korku salardı. Çetr'in yere düşmesi ordunun bozguna uğraması anlamına gelirdi. İbn-i Bibi’nin tarifinden Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat'ın çetrinin siyah olduğu ve üzerinde kartal resmi olduğunu anlıyoruz.

Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. Gıyaseddin Mesud tarafından Osman Bey’e gönderilen sancak ise beyazdı. Osmanlıların ilk sancağı da beyazdı. Ama kısa süre sonra ‘Elviye-i Sultaniye’ denilen saltanat sancakları (ki sayısı dörttü) 1529’da yediye çıktı. Tarihçi Hammer’e göre bunların ikisi kırmızı, biri sarı, biri yeşil, biri beyaz ve ikisi de değişik renklerden çizgili idi. Ama daha önceki tarihlerden itibaren sancak deyince akla kızılın, alın geldiğine dair bir örnek 15. yüzyıl şairi Ahmet Paşa’nın Divanı’nda var: 

“Kaddin üstünde dil-i hûninim oynar der gören

Şol kızıl sancak çeken kangı ilin sultanıdır.”

Bir başka örnek 16. yüzyıl şairi Hayali’nin Divanı’ndan:

“Olalı iklîm-i hüsne dilberim beglerbegi

Şu’le-i âhım önünce al bayrağın çeker.”

KIRMIZI

Burada bir parantez açalım. Kırmızı kelimesi Arapçadan geliyor. Anadolu halkının kırmızı yerine kullandığı ‘kızıl’ Soğdcadan Türkçeye geçmiş. Eski Türkçede ise ‘alev’den türediği anlaşılan ‘al’ kelimesi kullanılırmış. Al kelimesinin ateş kültü ile bağlı olduğunu eski Türk kavimlerinde yaygın olan ‘Alaslama’ (veya ‘Alazlama’) töreninden anlıyoruz. Anadolu’da hala uygulanan şekliyle 41 adet al renkli keten bezinin parmağa dolanmasıyla oluşan yumağın ateşte yakılması ve külünün al bez üzerine konarak tekrar alazlanması, ruhun ve bedenin temizlenmesini simgeliyordu diyor uzmanları.

Eski Türk kültürleri konusunun büyük üstadı Bahaeddin Ögel’e göre ise Türki kavimler arasında Kazaklar ve Kırgızlar kızıl rengi çok severlerdi ve otağlarında, bayraklarında kullanırlardı. Kırgızca ‘bayrak’ karşılığı kullanılan ‘yalav’ da alevden gelme olmalı. Yine 15. yüzyılda yazıya geçirilmiş epik Oğuz destanlarını kapsayan Dede Korkut Kitabı’ndaki gelinin giydiği ‘al duvak’, damadın giydiği ‘al kaftan’ da kırmızı rengin eski Türklerdeki kutsallığı ile ilgili gibi görünüyor.

Osmanlı döneminde kırmızı renge verilen önemi ise “Klasik Türk Şiirinde Renkler” başlıklı bir tez hazırlayan Efsun Yılmaz Uğur’dan öğrendim. Yazarın incelediği 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar üretilmiş 16 ‘divan’da (şiir antolojisinde) Türkçe ‘al’, ‘kızıl’; Arapça ve Farsça ‘ahmer’, ‘hamra’, ‘lâ’l’, ‘sürh’, ‘gül-gûn’, ‘gül-fâm’, ‘mey-gûn’, ‘lâle-fâm’, ‘lâle-gûn’, ‘ateş-fâm’ gibi terkip ve sözcüklerle karşımıza çıkan kırmızının diğer renklere göre ezici bir üstünlüğü var. Oran olarak vermek gerekirse, en düşük oranlı olan (sırasıyla % 21, 31 ve 34 ile) Naili, Nef’i ve Şeyh Galip divanlarını çıkarırsak, geriye kalan 13 divanda kırmızı rengin kullanımı % 41 ile % 75 arasında değişiyor. Hani deyim yerindeyse, kırmızı renk, diğer renklere karşı saltanatını ilan etmiş durumda.

Ancak kırmızının kullanımı ağırlıklı olarak çiçek, dudak, ateş, şarap, azınlıkta olarak bahçe, gözyaşı, gökyüzü, kına ve k?ğıdı ve nihayet kanın bizzat kendisini betimlemek konusunda olmuş. Dolayısıyla, ‘Türk bayrağının rengini kandan aldığı’ iddiası yeni üretilmiş bir efsane olsa gerek.

HİLAL

Hilal sembolü, değil, Kosova Muharebesi gibi görece erken bir tarihe, İslamiyet’in ortaya çıktığı nispeten geç bir tarihe de değil, MÖ diye tabir edilen çok eski tarihlere kadar gidiyor. William Ridgeway adlı İngiliz arkeolog, bu yüzyılın başında bu konuda yaptığı araştırmaları “The Origin of the Turkish Crescent” adlı makalesinde toplamış. Bu makaleye göre, hilal, pek çok kültürde, insanları ve onların değer verdikleri şeyleri kem (kötü) gözlerden (nazardan) korumak için kullanılan tılsımlardan esinlenilmiş bir form. Bu tılsımlar başlarda iki yaban domuzu dişinin birbirine hilal şeklinde eklenmesiyle üretilirken zamanla ağaç, fildişi veya değerli metallerden özel olarak üretilir olmuş. (Ayrıca aslan, kurt, şahin gibi yırtıcı hayvanların pençelerinden yapılmış tılsımlar da çok yaygınmış ama konumuz ‘hilal’ olduğu için, hilal şekilli olanların izini sürüyorum bu yazıda.)

MS. 380 yılından itibaren görülmeye başlayan demirden yapılma at nallarının bazı kültürlerde uğurlu sayılmasını onun hilale benzeyen formuna bağlayan yazardan, dünyanın hemen her yerinde hilal şekilli tılsımlar bulduğunu öğreniyoruz. Bunlar arasında neolitik döneme tarihlenen Britanya Adası’ndaki ünlü Stonehenge sit alanında bulunan tılsımlar da var, Antik dönemde Sparta veya Atina’da, İyonya Adaları’nda, Ege’de (örneğin İzmir’de), Anadolu’da (örneğin Eskişehir’de) bulunun tılsımlar da var. Roma ve onun devamı olan Bizans’ın yayıldığı geniş coğrafya da (Ortadoğu, Mısır, Doğu ve Kuzey Afrika, İtalya, Balkanlar, Tuna Havzası, oradan Britanya, İrlanda ve İzlanda adalarında) bulunanlar da var, MS. 7. yüzyıldan itibaren İslam ordularının gittiği Orta Asya, Hindistan gibi uzak coğrafyalarda bulunmuş olanlar da var. Özellikle Orta Asya steplerindeki göçebe toplumlar, bol bol hilal şekilli koşum süslemeleri üretmişler. Yazar, Java’da veya Kuzey Amerika’da üç aşağı beş yukarı hilal şeklindeki tılsımların bulunduğunu anlatmış.

Yazar, hilalin çok eski tarihlere gittiğini ama ‘hilal ve yıldız’ kompozisyonunun pagan Roma’da Kaldeli astronomi uzmanlarının istihdam edildiği dönemlerden itibaren kullanılmaya başladığını söylüyor. Bu konuda net konuşmayı sağlayacak sayıda örnek yok ama elimizdeki hilal ve yıldızlı en eski tarihli nesne, MS. 1 yüzyıla tarihlenen bir Roma parası. Üzerinde hilal ve altı köşeli bir yıldız var. İkinci örnek ise MS 3. Yüzyıla ait bir başka Roma parası ki bunun üzerinde hilal ile sekiz köşeli tek bir yıldız kullanılmış. Buraya kadar anlattıklarımı destekleyen görsel malzemeler de şunlar:

TAMGALAR VE KURT BAŞI

Peki, ‘Eski Türkler’ hilal ve yıldızı kullanmışlar mıydı? Bu alanın duayen isimlerinden sanat tarihçisi Emel Esin’e göre MÖ. 4. yüzyıla tarihlenen Pazırık kültürüne ait veya MÖ. 1. yüzyıla tarihlenen Noin-Ula kültürüne ait tamga’larda (ailelere veya soylara ait mühürlerde) kullanılan ‘kurt başı’ bazı duvar resimlerindeki bayrak figürlerinde de görülüyor. (Kurt’un Eski Türkçedeki karşılığı ‘böri’. Bir de ‘Aşhina’ adlı kutsal bir kurt var ki, Göktürklerin bu Aşina’nın soyundan geldiğine inanılıyor.) Bir de ‘Kök-luu’ denilen ejderha figürü var bayrak ve benzeri nesnelerde kullanılan. Emel Esin’e göre, MS. 6-13. Yüzyıl arasında egemenlik sürmüş Doğu ve Batı Göktürkleri, Türgişler, Töleşler, Karluklar, Uygurlar, Toharistan yabguları kurt figürlerini bayraklarında, duvar resimlerinde veya başka süslemelerde kullanırlardı. Nitekim 11. Yüzyıl yazarı İranlı Firdevsi 6. yüzyılda İranlılarla Türkler arasında geçmesi muhtemel bir savaşta Kurt resimli bayraklardan söz ediyor. Dikkat edileceği gibi ne Firdevsi, ne Emel Esin, hilal ve yıldızdan söz ediyor.

HİLAL VE YILDIZ

Parantezi kapatıp konuya dönersek, hilal ile köşe sayısı değişmekle birlikte tek yıldız formunun Avrupa’da ve Ortadoğu’da yaygın olarak görülmesi ise 13. yüzyıldaki Haçlı Seferleri ile üst üste düşüyor. Bu tarihte hem Avrupa’da hem de Ortadoğu’daki haritalarda hilal resmini görüyoruz. Ama gidiş yönü belli değil. Belki Ortadoğu’dan Avrupa’ya, belki Avrupa’dan Ortadoğu’ya taşınmış.  Aynı şekilde hilal ve yıldız birlikteliğinin de İslam ordularıyla mı buraya geldiği yoksa Asya’ya ait bir kompozisyon mu olduğu net değil. Ama şunları biliyoruz. Bizim Bizans dediğimiz Doğu Roma İmparatorluğu, 13. Yüzyıldan itibaren bugünkü Türk Bayrağı’na benzeyen bir bayrağı kullanmıştı. Kırmızı zeminli bayrağın üzerindeki beyaz hilal ve yıldız, yukarıda sözünü ettiğim 1. Yüzyıl Roma parasının üzerindeki kompozisyonun neredeyse aynısı idi. Aynı şekilde Hindistan’da bulunan 1209 tarihli bir Gazne parasının üzerinde bugünkü Türk bayrağına benzeyen hilal ve yıldız kompozisyonu vardı. Kısacası hilali, gökyüzünü gözleyen tüm kültürler benzer tarihlerde keşfetmiş ancak hilali dünyaya Haçlılar ve İslam orduları benzer tarihlerde yaymış görülüyor. Hilal ve yıldız birlikteliği ise Kaldelilerin işi olsa da kökleşmesini Osmanlılar sağlamış gibi görünüyor.

(Bizans bayrağı)

Osmanlı kaynaklarında da sözü edilen Eski Türkçe bir sözcük olan ‘moncuk’ işte bu bağlamda ilgiyi hak eden bir unsur. 18. Yüzyıl yazarı Mütercim Asım Efendi’yi göre “Moncuk sanduk vezninde mahçe manasınadır ki sancak başındaki yassı ve değirmi nesnedir. Bakırdan ve altundan dahi olur. Alem tabir olunur ve çetr [Sultanın başının üstünde tutulan tente] ve şemsiye manasınadır. Bu sancak manasına gelir.” Bir başka ünlü Osmanlı tarihçisi Kemalpaşazade’ye (1468-1534) göre de ‘moncuk’ Osmanlıların sembolüydü ve Farsça ‘mahçe’den geliyordu. ‘Mahçe’ ise Farsçada ‘hilal’ demek. Kemalpaşazade, ‘Moncuk-u Alem-i zafer’, ‘Mahçe-i feth ayet-ü zevrak-i hilal’, ‘Moncuk-u alem-i zafer u perçem-kimem ayrukda efraste oldu’ gibi tamlama ve beyitlerde ‘sancak’, ‘moncuk’, ‘mahçe’, ‘hilal’ ilişkisinin izini sürmemize yardımcı oluyor.

Osmanlı sancaklarının üzerlerinde Kelime-i Şehadet, Fetih Ayeti, Zülfikar (iki çatallı kılıç), ‘Pençe-i Ali-aba’(Hazreti Ali’nin gücünü temsil eden el resmi) ve güneş ile yukarıda da belirttiğim gibi Elif Şahintürk’ün tezindeki iddialar doğruysa hilal resimleri bulunuyordu. Şimdi yazının başına dönerek, ‘Türk bayrağı’nın efsanesini tekrar okuyun ve bu efsaneye inanıp inanmadığınızı tekrar sorgulayın. Cevabınız ne olursa olsun, bayrak konusunda daha çok öğreneceğimiz şeyler olduğunu kabul edeceğinize eminim.

Özet Kaynakça

Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Basımevi, 1991; Emel Esin, “ Tös and Moncuk, Notes on Turkish Flag-Pole Finials”, Central Asiatic Journal, Vol. 16,

No. 1 (1972), s. 14-36; William Ridgeway, “The Origins of the Turkish Crescent”, The Journal of the Royal Antrophological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 38, (Jul. - Dec., 1908), s. 241-258; M. Bahaüddin Varol, “İslamTarihinin İlk İki Asrında Simge Renkler ve Siyâsî Anlamları”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004, sayı: 17, s. 111-126; Efsun Yılmaz Uğur, “Klasik Türk Şiirinde Renkler”, Kırıkkale Üniversitesi’nde 2009 yılında kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi; Ramazan Ören, “Abbasiler Dönemi’nde Siyasi ve Dini Semboller”, Selçuk Üniversitesi’nde 2006 yılında kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi.

İsrail'i ve Filistin'i yakan ateş

 Geçen 5 yılda, benzer pek çok olay yaşandı. Filistinliler ve İsrailliler birlikte yaşamanın yolunu bulacaklarına, işleri iyice sarpa sardırdılar.

“İsrail’in Gazze’ye yönelik gayri-hukuki, gayri-insani, gayri-ahlaki harekâtı sürüyor. AB yarım ağızla İsrail’i kınadı. BM Güvenlik Konseyi bir basın açıklaması bile yapmadan dağıldı. Arap Birliği’nin, İslam Konferansı Örgütü’nün, Arap ülkelerinin ve İran’ın sesi çıkmıyor. ABD her zamanki gibi İsrail’i destekliyor. Türkiye’de ise tersine çok büyük bir hassasiyet var. Öyle ki, bazı gruplar siyasi eleştiri sınırını aşıp, ‘Yahudilere ölüm’, ‘İsrail’i yok edin’ deme noktasına vardılar.” 

Bu cümleleri, 2009 yılında Taraf gazetesinde yayımlanan “90 Yıldır Kanayan Yara: Filistin” başlıklı yazı dizimin girişinden aldım. (Diziyi toplu olarak şu buraya tıklayarak okuyabilirsiniz) 

Geçen 5 yılda, benzer pek çok olay yaşandı. Filistinliler ve İsrailliler birlikte yaşamanın yolunu bulacaklarına, işleri iyice sarpa sardırdılar. Son olarak İsrailli üç gencin kaçırılıp öldürülmesi, bu cinayetlerin intikamı olarak bir Filistinli çocuğun öldürülmesi ve nihayet İsrail’in üç cinayetin cezasını tüm Gazze’ye ödetmek üzere başlattığı orantısız askeri harek?t ise tüm şiddetiyle sürüyor. HAMAS’ın İsrail’e karşı roket atışları da tüm hızıyla sürüyor. Her zaman olduğu gibi Filistin cephesinde büyük can kayıpları varken (bu yazıyı yazarken 120’yi aşkın Filistinli ölmüştü) İsrail şimdilik (çok şükür) çoğu havada imha edilen roket saldırılarının psikolojik rahatsızlığından ötesini yaşamadı. Bu son olaylara yönelik uluslararası ve ulusal tepkiler de 5 yıl öncesinden çok farklı değil. Uluslararası camia suspus dururken, Türkiye’de bazı çevreler İsrail eleştirisi adı altında açıkça Yahudi düşmanlığı yapıyorlar. İsrail ve Filistinliler ise birbirlerini suçluyor. 

Halbuki ilk veya son günahı kim işlemiş olursa olsun, toplumlararası gerilimleri (hele de böyle tarihi çok eskiye gidiyorsa ve çok aktörlüyse) silah zoruyla halletmeye çalışmak daha fazla kan, daha fazla gözyaşı, daha çok öfke, daha çok kin demek, dolayısıyla çatışma halinin kemikleşmesi demek. Yani acilen yeni bir yol, yeni bir dil bulmak gerekiyor. Bu haftaki yazım, yukarıda sözünü ettiğim dizide az yer verdiğim Gazze ve Batı Şeria sorununa dair. 

                                                               (1900’lü yıllarda Kudüs) 


Bugün Filistin olarak adlandırılan bölge, Osmanlı döneminde Şam Eyaleti’nin güneyindeki Kudüs, Gazze, Nablus ve Safed sancaklarından oluşurdu ve Bilâdü'ş-Şâm, Hıtta-i Şâm veya Arz-ı Şâm diye bilinirdi. Filistin (Palestine) adı, MÖ 12. Yüzyılda Ege Adalarından bölgeye gelen Filistlerden gelir ve Batılılar tarafından kullanılmıştır. Şemseddin Sami, ünlü ansiklopedik eseri Kamusü'l-A‘lâm'da (1889-1898 arası kaleme alınmıştır) Filistin'in toplam 650 binlik nüfusunun dağılımını şöyle anlatır: “…ahalinin 41 bini Hristiyan, 25 bini Musevi ve 150 bini Dürzi olup küsuru [434 bini] k?milen Müslimdir. Musevilerin bir takımı İspanya ve Portekiz'den bir takımı da Almanya ve Lehistan'dan gelme olup Hristiyanların birtakımı eski Süryanilerden ve bir takımı Ehl-i Salib ahfadındandır. Cümlesi lisan-ı Arabi ile mütekellimdir.”

MISIR, İSRAİL, HAMAS KISKACINDAKİ GAZZE 


Gazze, Filistin’in batısında Akdeniz kıyısında bulunan, 40 kilometre uzunluğunda, 6-8 kilometre derinliğindeki 363 kilometrekarelik şerit şeklinde bir bölge. Gazze tarih boyunca, Mısırlıların, İsrailoğullarının, Asurluların, Babillilerin, Perslerin, Makedonyalıların, Romalıların, Bizanslıların, Emevilerin, Fatımilerin, Haçlıların, Abbasilerin, Moğolların, Memlüklerin ve nihayet 1517’de Osmanlıların yönetimine girdi.

Hazreti Muhammed’in büyükbabasının babası ve amcasının ticaret yaptığına, Şafiilik mezhebinin kurucusu İmam Şafii’nin dünyaya gözlerini açtığına inanılan Gazze, 19. yüzyılın başlarına kadar Mekke’ye giden hacıların buluşma merkezi olduysa da, 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra önemini kaybetti. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra da Britanya’nın Manda yönetimine geçti ve tüm Filistin gibi İkinci Dünya Savaşı’na kadarki dönemde, Arap ve Yahudi toplumları arasındaki sayısız çatışmaya sahne oldu. Sonunda, bölgeyi yönetemez hale gelen Britanya hükümeti, konuyu Birleşmiş Milletler’e (BM) taşıdı. 

                            (General Allenby, Kudüs’te. 11 Aralık 1917) 


İSRAİL DEVLETİ KURULUYOR 


Bu süreci, yukarıda linkini verdiğim dizide ayrıntılarıyla anlattığım için kısa bir özetle bugüne gelmeye çalışayım: 29 Kasım 1947 tarihinde BM Genel Kurulu’nda, 13 ret, 33 kabul (10 üye yoktu) oyuyla aldığı 181 (II) no’lu kararla Filistin, Arap ve İsrail devletleri arasında bölünmüş, azınlıkların korunması garanti altına alınmış, bireysel göçler ve vatandaşlık hakları konusunda tanımlar yapılmış, Kudüs’e uluslararası özel bir statü verilmiş, Filistin’in ekonomik entegrasyonu için uluslarüstü çabalardan söz edilmişti. 

BM’nin kararı, gücünü abartan Arap tarafından kabul edilmezken, gerçekçi davranan Yahudi tarafı 14 Mayıs 1948’de İsrail Devleti’ni kurdu. ABD ve Britanya’nın İsrail’i tanımasının ardı çorap söküğü gibi geldi. Arap ülkelerinin buna tepkisi İsrail’e savaş ilan etmek oldu ancak 1948-1949’deki savaşta İsrail kuvvetleri daha becerikli çıktı ve ‘ava gidenler avlandı’. İsrail ordusu BM tarafından Filistinlilere verilen toprakların bir kısmını işgal ederek, BM'in kendilerine verdiğinden daha büyük bir toprağı ele geçirdi. Binlerce Filistinli evlerini bırakarak meçhul bir yolculuğa çıktılar. Bu acı yolculuk mültecilerin ezici çoğunluğu için hala sürüyor.

                                                (1948’de Filistinli mülteciler) 


1948-1949 arasındaki çatışmalarda Gazze, Mısır’ın eline geçmişti. Mısır, bölgeyi doğrudan kendine bağlamak yerine bir askerî vali ile yönetmeyi seçti. 

Türkiye 1950’de CHP iktidarının son aylarında İsrail Devleti’ni tanıdı. İktidara gelen DP de bu tanımayı derinleştirdi. 1956’da Süveyş Krizi sırasında İsrail, Gazze’yi geri almayı denediyse de, uluslararası tepkiler sonunda bölgeden çekildi, Gazze Mısır’da kaldı. 1967’de Araplarla İsrail arasındaki Altı Gün Savaşı sırasında Gazze ve Ürdün’ün elinde olan Batı Şeria İsrail’in kontrolüne girdi. 


BİR MUCİZE GERÇEKLEŞİYOR 


Filistinlilerin yurdu, İsrail, Mısır ve Ürdün arasında paylaşılırken (bu sonuncusu hikayesini sözünü ettiğim yazı dizisinde anlattığım 1917 tarihli Balfour Deklerasyonu’nun diyeti olarak 1922’de oluşturulmuş yapay devlet olduğu halde nedense Filistinliler ve Müslüman alemi, İsrail’e gösterdiği tepkiyi Ürdün’e göstermez), Ocak 1964’te Kahire’de toplanan Arap Zirvesi’nde Arap devletleri, tarihlerinde görülmemiş bir şey yapıp bir konuda ortak tavır almışlardı! Bir ‘Filistin Milli Fonu’ oluşturmuşlar, askerî okullarına Filistinli öğrencileri almaya karar vermişler, Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) kurulmasına ve Arap ülkelerinde örgütün ofislerinin açılmasına karar vermişlerdi. 

Çekirdeğini 1959’da Yaser Arafat tarafından kurulan El Fetih’in oluşturduğu FKÖ bir şemsiye örgüttü. Şemsiyenin altında, hepsi de Marksistlikle Arap milliyetçiliği arasında gidip gelen Filistin Kurtuluş Cephesi (FKC), Filistin Halk Kurtuluş Cephesi (FHKC) ve Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi (FDHKC) vardı. 

FKÖ kuruluşundan itibaren terör başta olmak üzere her türlü yöntemi kullanarak dünyanın dikkatini Filistin Meselesi’ne çekmeye çalıştı. 1969 yılı Ağustos’unda TWA havayollarına ait bir uçağı Şam’a kaçıranlardan birinin kadın olması (adı Leyla Halid idi) o yıllarda büyük sansasyon yaratmıştı.

                                                  (Yaser Araf ve Leyla Halid) 


TERÖR YERİNE DİPLOMASİ 


Aradan geçen yıllarda, esas olarak silahlı mücadeleyi öne çıkaran Yaser Arafat 1973 yılından itibaren diplomasiye ağırlık vererek FKÖ’ye sürgün hükümeti niteliği kazandırdı. Ekim 1974’te örgüt, Arap Birliği, İslam Konferansı Örgütü ve BM tarafından Filistinlilerin tek meşru temsilcisi olarak tanındı. 13 Kasım 1974’te BM Genel Kurulu’nda Yaser Arafat 91 dakikalık bir konuşma yaparak birden dünyanın gündemine oturdu. Bu konuşmayı tarihî kılan, Filistin sorununun ilk kez BM’de bir devlet ya da hükümeti temsil etmeyen bir kuruluş adına dile getirilmiş olmasıydı. 

FKÖ, ilk merkezi olan Ürdün’den, 1970 yılında, tarihe Kara Eylül diye geçen kanlı bir savaştan sonra çıkarılarak Lübnan’a taşındı. Ancak 1982’de İsrail’in Lübnan’ı işgal etmesine tepki göstermeyerek büyük itibar kaybetti ve Lübnan’dan da çıkarıldı. Merkez bu sefer çok uzağa, Tunus’a taşındı. 16-18 Eylül 1982 tarihinde Lübnan’daki Sabra ve Şatilla mülteci kamplarında kalan Filistinli ve Lübnanlı mültecilere İsrail destekli Lübnanlı Marunî Falanjist milisler tarafından açılan ateş sonucu 3 bine yakın kişinin hayatını kaybettiği günlerde FKÖ’nün bıraktığı boşluğu, adını ilk kez 1983’te duyuran ‘Filistin’deki İslami Direniş Hareketi’, kısa adıyla HAMAS doldurdu.

FKÖ seküler bir örgüttü ama HAMAS, Gazze’deki mülteci kamplarında faaliyet gösteren Mısır’ın kadim Müslüman Kardeşler örgütünün bağrından çıkmıştı. Örgüt kısa sürede Gazze’de kök saldı ve İsrail ablukası yüzünden dünya ile ilişkisi kesilmiş olan bölgede sadece siyasal hayatı kontrol etmekle kalmadı, toplumsal ihtiyaçları da gidermeye çalışan bir sosyal hizmetler kurumu gibi çalıştı, okulları, hastaneleri ve gençlik gruplarını yönetti. Örgütün terör saldırılarını İzzeddin Kasım Tugayları adlı bir grup yürütüyordu. 

BİRİNCİ İNTİFADA 


Yıllar sonra, HAMAS’ın kuruluşunda İsrail’in payı olduğu iddia edildi. İsrail’in amacı, güya FKÖ’nün gücünü kırmaktı. Ancak, 14 Aralık 1987’de başlayan Birinci İntifada’dan (Ayaklanma) sonra, İsrail’in yanlış hesap yaptığı anlaşıldı. O gün, Gazze bölgesinde bir İsrail kamyoneti, Filistinli işçileri taşıyan bir araca çarparak dört Filistinlinin ölümüne ve dokuzunun da yaralanmasına neden olmuştu. Yaralıların bulunduğu hastanenin etrafında toplanarak eyleme geçen gençler HAMAS üyesiydiler. Sivil itaatsizlik şeklinde başlayan eylemler kısa sürede Batı Şeria’ya yayılmış, protesto eylemleri, grevler yapılmış. İsrail ürünleri boykot edilmiş, yollara barikatlar kurulmuştu. Filistinli gençlerin ve çocukların sapan, taş ve sopalarına İsrail’in cevabı ağır silahlarla verilmişti. Gazze’nin ve Batı Şeria’nın fiilen FKÖ denetimine geçtiği FKÖ ve İsrail arasında 1993’te yapılan Birinci Oslo Görüşmeleri’ne kadar süren Birinci İntifada’da verilen can kayıpları bini aşmıştı. 1995’te yapılan İkinci Oslo Görüşmeleri’nin ardından Batı Şeria A (yüzde 17), B (yüzde 24) ve C (yüzde 59) bölgeleri olarak üçe ayrıldı. A bölgesi tamamen Filistin (FKÖ) otoritesine, B bölgesi Filistin Otoritesi ve İsrail'in ortak yönetimine ve C bölgesi de tamamen İsrail kontrolüne verildi. Filistin nüfusunun yüzde 98’i, A ve B bölgelerinde yaşıyordu.

           (Birinci İntifada’da Filistinli çocuklar ellerinde Filistin bayrağı ve sapan.) 


EL AKSA İNTİFADASI

“İslam toprağı olan Filistin’de bir Yahudi devletinin İslami açıdan kabul edilmez olduğunu” söyleyen HAMAS, Filistin’in kurtuluşunun cihatla olduğunu düşünüyordu. Dolayısıyla İsrail’le görüşmeye gerek duymuyordu. Bu yüzden uzun süren bir siyasetsizlik dönemi yaşandı. 

Ancak, 1982 Sabra ve Şatilla Katliamı’nın perde arkasındaki sorumlusu sayılan Ariel Şaron’un bin kadar askeri ile birlikte Mescid-i Aksa’yı ziyaret etmesi üzerine 28 Eylül 2000’de başlayan ‘İkinci İntifada’ ilki gibi başarılı olmadı. İsrail’in de HAMAS’la görüşmek istemediği, HAMAS’ın ruhani lideri Şeyh Ahmed Yasin’in 22 Mart 2003 sabahı cami çıkışında İsrail helikopterinin füze saldırısında öldürülmesiyle anlaşıldı. Şeyhin halefi, çocuk doktoru Abdülaziz Rantissi de 17 Nisan 2003’te aynı şekilde öldürülünce, HAMAS’la İsrail’in arası iyice açıldı. 

Gazze’de bunlar olurken, FKÖ’nün kontrolündeki Batı Şeria’da Yaser Arafat’ın ölümü üzerine Ocak 2005’te yapılan seçimlerde Mahmud Abbas “Sürgündeki Filistin Devlet Başkanı” seçilmişti. Mahmud Abbas, FKÖ’den yetişme bir liderdi ama zaman içinde Arafat’ın çizgisinden uzaklaşmıştı. Yine de İsrail’le görüşmelere devam edilmesini ve ‘İki devletli çözümü’ savunan az sayıdaki ılımlı Filistinli yöneticiden biriydi. Bu nedenlerle HAMAS tarafından sevilmiyordu. Öyle ki HAMAS, El Fetih üyelerini kaçırıyor, dizlerinden vuruyor, hatta öldürüyor; El Fetih de HAMAS üyelerinin Batı Şeria’ya girmesine izin vermiyordu.

             (İkinci İntifada sırasında Filistinli gençler İsrail bayrağını yakıyor.) 


MAHMUD ABBAS’IN YENİLİŞİ 


Sabık Yaser Arafat yönetiminin yolsuzluk ve kötü yönetim hikâyelerinin ayyuka çıktığı bir ortamda, HAMAS temiz siyaset vaat ederek, 25 Ocak 2006’da yapılan seçimlerde Gazze ve Batı Şeria’yı temsil eden 132 sandalyeli Filistin Meclisi’nde 74 sandalye kazandı. Mahmud Abbas’ın El Fetih hareketi 45 sandalyede kalmıştı. İsrail’in Gazze’nin tamamı ve Batı Şeria’nın bir bölümünden çekilmesi de Filistin halkı nezdinde HAMAS’ın hanesine yazıldı. 

Mart 2006’da HAMAS, El Kaide’nin, İsrail’i Filistin’den çıkarmak için yaptığı cihat çağrısını, HAMAS’ın hedefinin sadece işgal altındaki toprakları kurtarmak olduğunu söyleyerek reddetti. Ancak, İsrail bu beyana itibar etmemekte ısrar etti. Aynı yıl HAMAS İsrailli asker Gilat Şalit’i kaçırınca İsrail Gazze ambargosunu sıkılaştırdı. Ardından HAMAS’ın Kassam füzeleriyle İsrail’e sürekli saldırılar yapması üzerine İsrail’in Gazze’ye yönelik Dökme Kurşun Operasyonu yaşandı. Operasyonda 1000’den fazla Gazzeli hayatını kaybetti. Bunu Mavi Marmara Olayı izledi. 

9 kişinin İsrail kuvvetleri tarafından öldürülmesiyle biten Mavi Marmara Olayı’na ilişkin görüşlerimi daha önce Taraf gazetesinde yayımlanan “Turnusol kâğıdı olarak Gazze” başlıklı yazımda şöyle dile getirmiştim. “İHH önderliğindeki ‘Gazze’ye Özgürlük Filosu’nun amiral gemisi Mavi Marmara’ya İsrail’in yaptığı gayrı hukuki, gayrı insani, gayrı ahlaki harekâtın korkunç bilânçosu hepimizi sarstı. Konvoyun, amacının sadece insani yardım olmadığı, İsrail’in yıllardır Gazze’ye uyguladığı yine gayrı hukuki, gayrı insani, gayrı ahlaki ablukayı sembolik de olsa delerek, İsrail’in havasını söndürmek olduğu anlaşılıyor. Hükümetin de, gerek ideolojik nedenlerle, gerekse Ortadoğu’da üstlenmeye çalıştığı yeni rolle ilişkili olarak, İHH’nın bu hedeflerini zımnen desteklediğine dair pek çok emare var. İsrail, tam da kendisinden beklendiği gibi (haydutça ve aptalca) davranarak, konvoyu düzenleyenlerin ve destekleyenlerin hedeflerine varmalarını sağladı. Eylemin arkasındaki motif ne olursa olsun, Gazze’ye uygulanan ablukanın dünya gündemine girmesi son derece olumlu. İsrail gibi kibirli ve saldırgan bir devletin karizmasının yerle bir edilmesi de mükemmel bir sonuç. Keşke bu iş kimsenin burnu kanamadan olsaydı. Ancak, can kayıpları İHH ekibini üzmemiş görünüyor. Kimse ağlamıyor, yakınmıyor. Aksine, şehitlik mertebesine ulaşanlara gıpta ediliyor. ‘Keşke’ deniyor, ben de ölseydim… Ne diyeyim, gazanız mübarek olsun! Ancak, hükümetin İslamcı hassasiyetleri koçbaşı gibi kullanarak kendine Ortadoğu’da yer açmasını onaylamam mümkün değil. (…) 
Ancak İsrail’in zorbalığına tepki gösteren sıradan insanların, aydınların, Başbakan’ın ve devlet adamlarının kullandıkları dilin içerdiği anti-semitik tonlama gerçekten endişe verici. Elbette, çağımızda artık kimse açık açık Yahudi düşmanlığı yapmaya cesaret edemiyor. Bu konuda belli normlar oluştu. Bu yüzden de, Yahudilikle ilgili olumsuz duygular başka kılıfların içinde dolaşıma sokuluyor. En uygun kılıf da İsrail’in kaba devlet politikaları. Ama bu olayda göze batan şeyler var. Örneğin, eğer konu Gazze’ye uygulanan İsrail ablukasıysa, Gazze’ye en az İsrail kadar katı abluka uygulayan Mısır’a neden benzer bir tepki verilmediğini sormak hakkımız değil mi?

Gazetelerimiz pek yazmadığı için çok az kişi biliyor ama Arap milliyetçiliğinin amiral gemisi Mısır, Gazze Şeridi ile Mısır arasındaki Refah Sınır Kapısı’nı yıllardır kapalı tutmakla yetinmiyor, ABD’nin de yardımıyla, Gazze’nin dış dünyayla tek bağlantısı olan yeraltı tünellerini kapatmak için, yerin 20 metre altına uzanan çelik bariyerler inşa ediyor. İslam âlimi Yusuf Kardavi, bariyer inşası için ‘haram’ fetvası verirken, El-Ezher Şeyhi Tantavi, Hüsnü Mübarek hükümetinin politikasına ‘helal’ fetvasını yapıştırmıştı. Fetva savaşı sürerken, 2010 yılının ocak ayında yine İslami duyarlılıklarla kotarılmış olan ‘Yol Açık Konvoyu’ Mısır kuvvetleri tarafından engellenmiş, hatta ölümlü olaylar yaşanmıştı. Ama Türkiye’de ne İslamcı kesimler, ne de hükümet, İsrail’e gösterdikleri tepkinin binde birini bile Mısır’a göstermişlerdi. (…) 

Aklıma başka sorular da geliyor. İslamcı çevreler, 1987-1989 yılları arasında, Enfal operasyonları sırasında yüz binlerce Müslüman Kürt katledilirken, 1990’lardan 2000’lere kadar Güneydoğu Anadolu’da on binlerce kişi faili meçhullere kurban giderken, 2003’ten beri Irak’ta Sünnilerle Şiiler birbirini boğazlarken, daha birkaç yıl önce Darfur’da yüz binlerce Müslüman Afrikalı, yine Müslüman Araplarca katledilirken neden böyle hassas değillerdi? Diyelim ki, çifte standart yok, sadece geç algılama var, şaşı bakma var, az duyma var, ama başta Başbakan Erdoğan olmak üzere kamuoyu yapıcılarının İsrail’e karşı kullandıkları aşırı sert dilin içerdiği mesajları, sıradan insanların doğru yorumlayarak, olumsuz duygularını Yahudilerden İsrail yönetimine veya Siyonist politikalara yönlendirebileceğini mi düşünüyoruz? Eğer öyleyse, yanılıyoruz. (…) Bu bölümü bitirirken son bir not düşmek istiyorum: İsrail’e ‘insanlık dersi’ vermek için 1947 yılında Atlas Okyanusu’nda umutsuzca Yahudi mültecilere bir vatan arayan ‘Exodus’ gemisinin trajik hikâyesini anlatanlar, nedense 1939-1942 yıllarında Türkiye denizlerinde yaşanan Parita, Salvador, Struma facialarından söz etmiyor. Başbakan PKK’ya terörist diyor ama HAMAS’a diyemiyor. İsrail, bizim elçimizi alçak koltukta oturtunca hakarete uğramış oluyoruz, ama biz Barzani’yi bir bayrağı çok görüyoruz. Kısacası, çifte standart çook…” 

Yazımı da bu konuda her yazımın sonuna eklediğim şu cümlelerle bitireyim: İsraillilerin derin beka endişesini ve Filistinlilerin derin mağduriyet duygusunu giderecek köklü ve sağlam bir çözüm bulunmazsa, korkarım bu savaş her iki tarafı da tüketecek... 



Özet Kaynakça: İhsan Dağı, Ortadoğu’da İslam ve Siyaset, Boyut Yayınları, İstanbul 2002; Murat Erdin, Hizbullah ve HAMAS (Düşünceleri, Örgüt Yapıları ve Eylemleriyle), Kastaş Yayınları, 2002; M. Hakan Yavuz. “Turkey’s Relations with Israel.” Dış Politika, XV, no.3-4 (1991), s. 41-69; George E. Gruen, “Turkey’s Relations With Israel and Its Arab Neighbors,” Middle East Review; Spring 1985, s. 33-43; Ömer Kürkçüoğlu, “Turkey’s Attitude towards the Middle East Conflict,” Foreign Policy, 5. no. 4 (1976), s. 23-33; Murat Erdin, Hizbullah ve HAMAS (Düşünceleri, Örgüt Yapıları ve Eylemleriyle), Kastaş Yayınları, 2002. 


.

Özgeci intihar': Şehitlik

 Arapça kökenli 'şehit' kelimesi 'şahit' kelimesi ile aynı kökten (ş,h,d). Ancak günümüzde bu iki kelime farklı anlamlara geliyor. Örneğin Türk Dil Kurumu, 'şehit'i "kutsal bir ülkü veya inanç uğruna ölen kimse", "din yolunda canını veren kimse" diye açıklıyor.

2004 yılın Ocak’ta Gazze şeridindeki meşhur Erez geçiş noktasında kendisi ile birlikte 4 İsrail askerinin ölümüne, 7 kişinin yaralanmasına yol açan intihar saldırısını gerçekleştiren 22 yaşındaki iki çocuk annesi Reem El-Reyashi “HAMAS’ın ilk kadın şehidi” olarak tarihe geçmişti. Hamas’ın lideri Şeyh Yasin “İlk kez bir kadın kullandık. Bu düşmana karşı direnişte yeni bir gelişmedir. Direnişimiz tırmanacaktır" diyerek övünmüştü. Halbuki, Reem’i ölmeden kısa süre once, bir elinde kalaşnikof, bir elinde iki yaşındaki oğlu ile ya da bir elinde kalaşnikof, diğerinde Kuran ile gülümserken gösteren fotoğraflar hem yürek burkutucu ve düşündürücüydü…

                                (HAMAS’ın ‘ilk kadın şehidi’ Reem El-Reyashi) 

“KAZANACAĞIZ ÇÜNKÜ ÖLÜMÜ SEVİYORUZ” 


Aradan 5 yıl geçti. İsrail’in saldırgan yayılmacılığı devam ederken, Lübnan’daki Hizbullah’ın lideri Hasan Nasrallah "Kazanacağız çünkü biz ölümü onlar [İsrailliler] ise hayatı seviyorlar" dedi. Aradan bir 5 yıl daha geçti. HAMAS’ın askeri kanadı El-Kassam Tugayları adına yapılan “Şehitler İntifada’yı ateşleyecek” başlıklı açıklamada “Şehitlerin, işgalciler tarafından dökülen tertemiz kanlarıyla gasp edilen vatanlarının haritasını çizecekleri” belirtildi. Bu sözlerin öylesine söylenmediği anlaşılıyor çünkü, HAMAS, Mısır’ın sunduğu ateşkes planına razı olmadı. Muhtemelen ‘yaşamı değil ölümü sevmekle’ övünen Filistinliler ‘şehit’ olmaya devam edecekler.

Arapça kökenli ‘şehit’ kelimesi ‘şahit’ kelimesi ile aynı kökten (ş,h,d). Ancak günümüzde bu iki kelime farklı anlamlara geliyor. Örneğin Türk Dil Kurumu, ‘şehit’i “kutsal bir ülkü veya inanç uğruna ölen kimse”, “din yolunda canını veren kimse” diye açıklıyor. ‘Şahit’ ise “bir olaya, bir duruma tanıklık eden” demek. Aynı şekilde iki kelimenin de çoğulu olan ‘şehadet’ (ya da şahadet), sadece ‘şehitler’ anlamına geliyor. İlginçtir, Hıristiyan terminolojisinde ‘şehit’ anlamına kullanılan Yunanca ‘martyr’ kelimesi de ‘İsa’nın çilesine ve dirilişine şahitlik eden’ demek. Anlaşılan Hıristiyanlıktaki şehit/tanık kavram çifti, aynen İslamiyete (Arapçaya) geçmiş. 


KURAN’DA ŞEHİTLİK KAVRAMI 


Ancak Kuran’da çeşitli ayetlerde geçen ‘şehit’ kelimesi, ‘din yolunda canını veren’ anlamına değil, ‘şahitlik eden’ anlamına kullanılmış. ‘Şahit’i, ‘şehit’ haline getiren daha sonraki yüzyıllarda edebiyatçılar ve tefsirciler.Tefsirciler, ‘şehit’ ile ‘şahit’i birleştirmek için formüller geliştirmişler. Örneğin Rağıb el-İsfahanî “Şehit; Allah rızası için, O'nun yolunda canını fedâ eden Müslümana verilen isimdir. Ona bu ismin verilmesinin sebebi, cennetlik olduğuna şahitlik edilmiş olması veya onun Yüce Allah'ın huzurunda yaşıyor bulunması yahut ölümü sırasında meleklerin hazır bulunması yahut ta ruhunun doğrudan doğruya Daru's-Selâm'da [Cennet'te] bulunması veya Allah tarafından çeşitli mükâfatlarla mükâfatlandırılmış olmasıdır,” demiş. 


ŞEHITLİĞİN BİNBİR YOLU 


Böyle bir tarif Kuran’da yok. Bu tarif, hadislerden çıkarılmış olmalı. Hadislerin sıhhatı konusu başlıbaşına bir yazı konusu ama sonuç olarak bugün ‘sahih’ kabul edilen hadislerden anladığımız kadarıyla ‘şehit’ sayılmak hiç de zor değil. Çünkü: 1. Veba (taun) gibi bulaşıcı hastalıklar, humma, zatülcenp gibi ateşli hastalıklardan ölmek, aklını kaybederek ölmek şehitlik sayılabiliyor. 2. Yangın, sel, deprem, yıldırım çarpması, deniz kazası (hatta deniz tutması), suda boğulma, yıkıntı altında kalma şehitlik sayılabiliyor. (Geçtiğimiz Mayıs ayındaki Soma ‘katliamı’ da bu fasıldan ‘sivil şehitlik’ sayılacaktı ama sonra vazgeçildi nedense.) 3. Hamile iken, emzikli iken, doğum sırasında veya bakire iken ölen kadınlar şehit sayılabiliyor. 4. Dinini, malını, vatanını, namusunu koruma sırasında ölenler, Peygamber yolunu takip edip sünnete sarılanlar, Allah rızası için müezzinlik yapanlar, Cuma günü veya gecesi vefat edenler, Kuran okurken veya vasiyet hazırlarken ölenler, hatta düşmana karşı nöbet tutanlar bile şehit sayılabiliyor. 5. ‘İlmi çalışmalar’ yaparken, doğru ve güvenilir ticaret yaparken, temel ihtiyaç maddelerini temin ederken, aile geçimini helâlinden sağlarken ölenler de şehit sayılabiliyor. 6. Gurbette ölen, vahşi hayvanların saldırısı veya haşaratın zehirlemesi sonucu ölen, zalim idareciye karşı hakkı söyleme sonucunda öldürülen, hatta ‘samimiyetle şehitliği arzulayan’ bile şehit sayılabiliyor. Bu şehitliklerin bir kısmı ‘dünya şehidi’, bir kısmı ‘ahiret şehidi’, bir kısmı ‘dünya ve ahiret şehidi’ sayılıyor ki, en makbulü en sonuncusu elbette. Bu grupların nasıl birbirinden ayrıldığına dair geniş bir külliyat var ki, merak edenler kendileri araştırabilir. 


ANLAM GENİŞLEMESİ, ETKİ AZALMASI MI? 


Şehitliğin anlamının böyle genişletilmesinin, etkisini azalttığını (yani anlam kaybına neden olduğunu) düşünenler de var, bu genişleme sayesinde her dönemin ihtiyaçlarına ve terminolojine uyarlanma ve hayatın her alanına nüfuz edip herkese bir gün şehit olma ümidi aşılayarak dinin etkisini arttırdığını düşünen de. Ben ikinci görüşe yakınım. Örneğin günümüzde, Ortadoğu’lu bir Müslümana sorsanız, ‘şehitlik’ deyince aklına ‘Allah yolunda savaşırken’ ölenler gelir ilk. Elbette bu bağlamda, İsrail’e, ABD’ye veya Batılı bir güce karşı savaşmak, Allah yolunda savaş oluyor. Türkiye’deki genel kabule göre ise ‘PKK’ya karşı savaşta ölmek’ şehitliktir. Bu bağlamda “Şehitler ölmez, vatan bölünmez!” sloganı adeta bir hadis etkisini yaratır duyanın üzerinde… 

Peki, şehitliği ister 7. yüzyılda olsun, ister 21. yüzyılda, bir Müslüman için böyle arzulanır kılan vaadler neler? Mıkdam b. Ma’d, Kerib’den rivâyete göre “Şehîdin, Allah katında altı özelliği vardır; şehit olur olmaz günahları affedilir, Cennet’teki gidip kavuşacağı yer kendisine gösterilir. Kabir azabından korunur, kıyametteki en büyük korkudan güven içindedir. Başına vakar tâcı giydirilir o taç üzerindeki tek bir yakut taşı dünyadan ve içindekilerden daha değerli ve kıymetlidir. Cennet’teki iri gözlü yetmiş iki huri ile evlendirilir. Akrabalarından yetmiş kişiye şefaat edebilmesine izin verilir.” Doğrusu teklif cazip! 
Halbuki Hıristiyanlık şehitlik konusunda daha mütevazı bir ödül öneriyor. Bu konularda çalışan Margaret Cormack’a göre, “İsa için canını veren şehit (martyr), derhal cennette onun (İsa’nın) yanına katılmakla ödüllendirilir. Üstün fedakarlıklarıyla inançlarını kanıtladıkları için Kıyamet Günü (Judgement Day) geldiğinde de kendilerini yargılayanların yanında bulacaklardır, yargılananların değil.” Görüldüğü gibi taç, huriler, akrabalara şefaat gibi ‘güzellikler’ yok Hıristiyanlıkta.

                       (“Aziz Erasmus’un Şehadeti”, Dirk Bouts, 1458 civarı) 


‘ÖN BAĞLAR’ VE DİN 


Şehitlik kavramı tarih içinde, özellikle Batı düşüncesinde bazı değişiklikler geçirdi elbet. Kaynakçada tezinin künyesini verdiğim Şafak Aykaç’ın aktardığına göre, Alman tarihçi Ernst Kantorowicz, Ortaçağ’da ‘vatan için ölmek’ (Pro patria mori) kavramı ile ilgili olarak özetle şunları söylüyor: “Ortaçağ’da da şövalye Lord’u için ölürdü. Ama şövalyenin kendini siyasi olarak ‘kurban’ etmesi ‘kamusal’ değil, kişisel ve bireyseldi.” Yine Aykaç’a göre “[Ç]ağlar boyunca din talihsiz ölümü adlandırmanın, anlamlandırmanın başlıca aracı oldu. Aydınlanma ile birlikte pozitivist düşünce dinsel düşüncenin yerini aldı ama onun cevap verdiği ihtiyaçları ortadan kaldıramadı ve ortada doldurulması gereken bir alan bıraktı. İngiliz Marksist tarihçi Eric Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik adlı eserinde milliyetçilik ve ulus-devletler öncesinde ‘zaten var olan ve sanki potansiyel olarak da modern devletlere ve milletlere uygun düşecek makro-politik düzeyde etkili olabilecek kollektif aidiyet duyguları’ diye tarif ettiği ‘ön bağlar’a işaret eder. Din bu ön bağlardan belki de en önemlisidir. Faşizm ve Nazizm üzerine önemli çalışmalar yapmış Amerikalı tarihçi George L. Mosse da, The Nationalization of the Masses adlı eserinde, dinin milliyetçi siyaset içindeki önemine dikkat çeker ve halk kitlelerine siyasete katılım yolunu açan milliyetçiliğin popülist eğilimlerin, siyasi mitler ve semboller tarafından sarılmış bir drama haline getirildiğini ve dinsel geleneklerin bu sürecin önemli bir parçası olduğunu söyler.” 

                           (Jean-Jacques Rousseau ve ünlü eseri ‘Toplum Sözleşmesi’) 


“YASALARI ÇİĞNEMEK DİNSİZLİKTİR” 


Bu dönüşümü ‘ulus-devlet’ teorisyeni J. J. Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi’ndeki şu bölüm çok iyi özetler: “Elbette gerektiğinde herkes yurdu uğruna savaşmak zorundadır (…) Yasa sevgisi Tanrı sevgisi ile birleştirir ve yurttaşlara yurda karşı aşırı bir hayranlık aşılayarak Devlet’e hizmet etmenin Devlet’in koruyucusu Tanrı’ya hizmet etmek olduğunu öğretir. Bu bir çeşit teokrasidir. Onda Kral’dan başka fetvacı, yöneticiler dışında da rahip yoktur. Bu kadar. yurdu uğruna can vermek şehit olmaktır, yasaları çiğnemek dinsizlik; bir suçlunun üstüne herkesin lanetini çekmek, onu tanrıların öfkesine kurban etmek demektir.” 

‘Sosyolojinin Babası’ Emile Durkheim’in ‘özgeci intihar’ dediği şey de, şehitlik kavramıyla birebir örtüşür. Durkheim’a göre toplum bireyi toplumun ve gelecek kuşakların bekası için ölmeye zorlayabilir, çünkü birey toplumun yanında çok küçük bir parçadır. Varlığının çok küçük bir bölümü kendisine aittir, geriye kalan büyük parçayı bir toplumsal sözleşme ile topluma bırakmıştır. Durkheim bu bağlamda orduyu “özgeci intiharın kronik olarak bulunduğu özel bir ortam” olarak tanımlar (ki, Türk ordusu bu açıdan gayet özel bir örnektir). 


PEYGAMBER OCAĞI 


ll. Mahmut'un 1826’da Yeniçeri Ocağı’nı lağvedip yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye'yi kurarken ortaya çıkan ve İttihatçılarca sahiplenilen ‘Peygamber Ocağı’ söylemi 1914 yılında Osmanlı subayı Nuri (Conker) Bey’in kaleme aldığı Zabit ve Kumandan adlı kitapta şu şekle dönüşmüştü: “Fedakarlıkla eş anlamlı olan askerlik mesleği kutsal dinimizin, Osmanlı bağımsızlık ve saltanatının koruyucusu olarak yücelik ve şeref sahibi olduğu için; askerlik yoluna giren biz askerleri, milletimizin tüm bireyleri içinde özel ve herkesçe bilinen bir kisveyle, sırmalı şeritlerle farklılaştırmış ve bezemişlerdir. (…) bir subay, sanatı adına, hayatına ve varlığına hiç önem vermeyecektir. (…) Hayat ve rahatın hiç düşünülmemesi gerektiğinde, körü körüne [ileri] atılacaktır. Namusun gereği budur. Görev bunu istiyor. Din ve millet bunu emrediyor. Vatan ve millete olan borcumuzu ancak böyle ödeyebiliriz.”

                                      (‘Peygamber Ocağı’ Birinci Dünya Savaşı’nda) 


Bu ifadelerle J.J. Rousseau’nun yukarıda aktardığım paragrafı arasındaki benzerlik çok dikkat çekici. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir subayının milliyetçi söylemle dini söylemi bir batında anmasında bir gariplik yok. Ama ‘Batı tipi modern laik Cumhuriyet’in ilk yıllarında (1925) dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın talebi üzerine askere alınan erleri eğitim amacıyla dönemin Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Ahmet Hamdi (Akseki) tarafından kaleme alınan Askere Din Kitabı’ndaki bazı ifadeler pek de normal değil. Örneğin Kitabın “Askerlik Duygusu” adlı ilk bölümünde, Teğmen ile Hasan Çavuş arasındaki şu konuşma gibi: 

“Teğmen: Harbe giderken baban sana ne gibi öğütler verdi? Hasan Çavuş: Babamın verdiği öğütler şunlardır: ‘Oğlum ben seni bugün için yetiştirdim. Sen benim değil, bu vatanınsın; bugün vatan seni çağırıyor. Anandan emdiğin süt temiz ve karışıksızdır; onda haramdan bir damla bile yoktur, soyunda sopunda karışıklık da yoktur. Yiğitlikte, fedak?rlıkta, kahramanlıkta kusur etme. Düşmandan korkup da atanı, babanı utandırma, ağlatma, kahretme, ‘Bu evlat soyumuzdan değildir!...’ diye inkar ettirme. Hısım ve akrabalarının yüreğini dağlama, nice yıllık ocağımızı söndürme. Silahının şöhretli sesi ta buradan duyulsun, gazilerden iyi haberler alınsın! Bak; bizim dinimiz ne diyor: ‘En büyük rütbe şehitlik, sonra gaziliktir; bu rütbeleri alırsan işte o vakit köydeki viran evimizde nur yağar ve bu ev eşe dosta kutsal bir ziyaret yeri olur. Eğer kötü yüzle eve dönersen ruhum eve koymaz, köy de kabul etmez, hakkımı haram ederim. Sana kırılır, ilenirim. (…) Oğul! Allah, Kuran’da şöyle buyuruyor: ‘Sakın siz Allah yolunda öldürülenlere ölü demeyiniz, onlar diridir, lakin siz farkında değilsiniz!” Allah sözü haktır, doğrudur, bunda hiç şüphe etme oğlum!’ Teğmen: Allah sizden, ananızdan ve atanızda razı olsun! İşte Türküm, Müslümanım diyen her ana ve baba böyle olacaktır. Siz de evlatlarınıza bu öğütleri vermeyi unutmayınız. Şunu iyi biliniz ki: Askerlikte en büyük kuvvet, her erin kulağını subayının emrine, kalbini de Allah’ın inayetine ve yardımına çevirmesidir. Böyle mert, sabırlı, itaatli ve kalbini Allah’ına bağlamış olan bir ordunun kendisinden kat kat fazla olan düşmana galip geleceğini kitabımız Kuran’ı Kerim haber vermiştir. Esasen böyle kuvvetli ve silahına sarılı bir ordusu olan milletin herkes dostudur. Silahından ayrılan korkakların ise her tarafı düşman kesilir. Peygamber Efendimizin şu mübarek sözünü de unutma: ‘Cennet, kılıçların gölgeleri altındadır’…” 



DİRİLERİ YAŞATAN KORE ŞEHİTLERİ 


Aradan 34 yıl geçer. İslamcı Anadoluculardan Nurettin Topçu, 1959 yılında ‘Kore Şehitleri’ için kaleme aldığı kitapta Antik dönem, Hristiyanlık ve İslamiyetteki şehitlik kavramlarını harman ederek söyleme adeta edebi bir tad katar, bu satırları okuyanın bir an önce şehit olası gelir: “Şehit, yaşayanların iradesinin kaynağıdır (…) Hakkı elinden tutup yükselten, yerde yatan şehitlerdir. Her devirde insanlığımıza hayat getiren mukaddes şehitlerdir: Sokrat’ın şehadeti, insanlığın akıl ve vicdan dünyasına yeni dünyalar getirdi. Sanki bir şehidin kanı, bütün ruhları gafletten uyandırıcı gıda oldu. Kudüs’te çarmıhta şehit olan Hazret-i İsa, gerçek ruhu ve gerçek hürriyeti bütün insanlığımıza duyurmuştur. Şehitten çıkan gizli ses, ilahi sestir: O bütün küremizi uyandırıyor, harekete geçiriyor. (…) Şehitler bizim gerçek sahiplerimiz, bizim velilerimiz, bizim mürşitlerimizdir. Dirileri yaşatan onlardır…”

                                    (Bir Kore şehidinin dul ve yetimi, Cumhuriyet Gazetesi Arşivi) 


23 CENT’LİK ASKERLER 


Yeri gelmişken, Topçu’nun güzelleme yazdığı ‘Kore Şehitleri’ni analım. 1950 yılında, SSCB ile ABD arasında ikiye bölünmüş olan Kore’nin kuzey parçasına çullanan ABD’nin bu kutsal vazife (!) için bütün müttefiklerini göreve çağırması üzerine, NATO'ya ve Batı dünyasına dahil olmaya pek hevesli olan Türkiye’nin hiç ilgisi olmayan bir savaşa asker gönderme fedakârlığı Batılı ülkelerin gözlerini yaşartmıştı. Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Suat Hayri Ürgüplü kararın gerekçesini gururla şöyle açıklamıştı: “Kore’de savaşan bir Türk askeri 136 dolara, bir ABD askeri ise 5.500 dolara malolmakta.” Yani askerlerimiz hem kaliteli hem ucuz idi! Nitekim ABD Dışişleri Bakanı Foster Dulles da Türk askerini, "çok masrafsız, günlük masrafı 23 cent'i aşmıyor" diye övmüştü. Yine de bu laflar Kore’deki ABD komutanlarından W.L. Roberts'ın Türk askerlerini “mükemmel bekçi köpekleri” olarak tanımlamasının yanında masum kalıyordu.

17 Ekim 1950 günü Tuğgeneral Tahsin Yazıcı komutasında 5.090 kişilik bir tugayla dahil olduğumuz Kore Savaşı’nda üç yıl boyunca yaklaşık 25 bin askerimiz 13 muharebeye katıldılar, bunlardan dördü ‘tarihe geçti’. 27-28 Kasım 1950 gecesi ‘Allah Allah!’ avazeleriyle yapılan Kunuri Savaşı ise askeri çevrelerde ‘destansı bir savaş’ olarak adlandırıldı. Kore seferinden geriye, 885 ‘şehit’ ve kayıp, 2.150 yaralı, bedensel ve ruhsal açıdan sakatlanmış bir yığın insan ile Türkiye’nin NATO üyeliği miras kaldı. Bir de Nazım Hikmet’in, Foster Dulles’ın ‘23 cent’ine cevaben yazdığı “Amerika'ya ciro ederler onu/seni de büyük hürriyetinle beraber/hava üssü olmak hürriyetiyle hürsün!/yapışır yakana kopası elleri Valstrit'in/günün birinde, diyelim ki,/ Kore’ye gönderilebilirsin, bir çukura doldurulabilirsin,/meçhul asker olmak hürriyetiyle hürsün!” dizeleri...

Parantezi kapatıp devam edelim. 12 Eylül darbesinin hemen ardından, 1981 yılında TSK’da kullanılan Askerin Din Bilgisi adlı kitaptaki şu satırlar, dini söylemin giderek kurulaşsa ve mekanikleşse de, nasıl devamlılık gösterdiğine dair ipucu sunuyor bize: “Halkımızın en büyük inanç müessesesi olan İslam dini ve dinin gereklerine göre geliştirilmiş vatan ve millet anlayışı ve sevgisi, çok daha mutlu ve güçlü bir Türkiye’nin gelişmesinde büyük etken olacaktır. (…) Biz Türkler asker olarak doğduk ve asker olarak öleceğiz. Tarih bu gerçeği ispat etmiştir. (…) Türk askeri hiçbir çıkar gözetmeksizin yalnız vatan ve ulusunun esenliği uğrunda kendini feda etmekten çekinmeyen bir kahramandır. Bunun için dinimiz de bunlara layık olduğu en yüksek rütbeleri vermiştir. Bir asker için en büyük rütbe şehitlik, ikinci büyük rütbe ise gaziliktir.” 

Yine küçük bir parantez açalım ve ‘Peygamber Ocağı TSK’nın ‘mutlu ve güçlü Türkiye’ kurmak için verdiğini iddia ettiği kanlı savaşın bilançosunu hatırlayalım: 1984-2010 yılları arasında PKK ile Türkiye’nin güvenlik güçleri arasında süren kanlı savaşta resmî rakamlara göre 42.044 kişinin öldüğü açıklanmıştı. Bunların 6.653’üne ‘şehit’, 5.687’sine ‘terör kurbanı’, 29.704’üne ise ‘ölü ele geçirilen’ dendi. Bu korkunç savaşta hayatını kaybedenler sadece kuru rakamlara tahvil edilirken, yaralanan, fiziksel ya da ruhsal olarak sakatlanan ‘gaziler’ ise devletin kendilerini nasıl bir kenara attığını anlatıp duruyorlar çeşitli mecralarda, elbette sesleri sağır kulaklara çarpıyor…

(Resmi söyleme göre 25 ‘şehit’ annesiyle 25 ‘imha edilen’ annesi ‘Artık Analar Ağlamasın’ diyor. Şanlıurfa, 2013)

Yazıyı Şafak Aykaç’ın şu analiziyle bağlayalım: “Milliyetçi ideoloji, genel iradeyi halkın kendine tapındığı seküler bir din haline getirmiştir. Milli anıtlar ve müzelerin birer tapınak, milli bayramların birer ibadet seromonisi, ölü askerlerin milli aziz olduğu bir din. Bu yeni kutsallık durumunda halk kitlelerine biçilen görev aktif birer vatansever olmaktır ve bu kesinlikle pasif bir konum değildir. (…) Geniş halk kitleleri, şehitliğin somutlaştığı mekanlara (şehitlik, mezarlık) bir araya gelerek anma ve cenaze törenlerine katılarak kendi üretim süreçlerini işletmese, şehitliğin bugünkü kadar kültleşmesi mümkün olmazdı. Çünkü milli hafızanın inşa sürecinde devletin oluşturduğu mekanlar kadar, o mekanları kullanarak milli hafızanın taşıyıcısı olacak yurtaşlara da ihtiyaç var. (…) Kişiye göre şehitliğin dini veya milli yönüne verilen ağırlık değişebilir. Asıl önemli olan şehidin fedakarlığı ile geride kalanlar (sağlar) arasındaki ilişkidir. Şehitle şahit arasındaki mistik ilişki, burada somut fiillere dönüşür. Birileri şehidin öyküsünü anlatmakta, birileri öyküyü dinlemekte, ve herkes şehidin mirasını sahiplenmekle yükümlü tutulmaktadır. Bu ilişkiler ağı olmadan şehitlik olgusu da var olamaz. Eğer şehidin uğruna canını feda ettiği kutsal değerleri sahiplenecek, paylaşacak ve yeniden üretecek bir kitle olmasaydı, [ölümün] adı sadece talihsiz bir kaza, trajik bir ölüm olurdu…” 

Post modern felsefenin gurularından Zygmunt Bauman’ın da vurguladığı gibi “Değerler genellikle insanlar öldüğünde artar. Vampirler gibi değerler de yaşam özsularını yenilemek için kana gereksinim duyar. Ölülerin sayısı ne kadar çoksa, sunaklarında yaşamların yakıldığı değerler o kadar kusursuz ve ilahi bir hale gelir. Sonunda üstün değere dönüşen şey, koruduğunu ileri sürdüğü yaşamdan çok, ölümdür. Ölümün kendisi, bir davanın kahramanı için davanın kendisi haline gelmiştir.” 

Evet, şimdi şu sözler üzerine tekrar düşünelim: “Şehitler ölmez, vatan bölünmez!”, “Şehitler İntifada’yı ateşleyecek!”, “Kazanacağız, çünkü biz ölümü, onlar ise hayatı seviyorlar!”

Özet Kaynakça: Fatih Büyükyıldız, “Hadislerde Şehitlik Kavramı”, Atatürk Üniversitesi’nde kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi, 2010; Şafak Aykaç, “Şehitlik ve Türkiye’de Militarizmin Yeniden Üretimi:1990-1999”, Yıldız Teknik Üniversitesi’nde kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi, 2011; Zygmunt Bauman, Ölümsüzlük, Ölümlülük ve Diğer Hayat Stratejileri, Çeviren: Nurgül Demirdöven, Ayrıntı Yayınları, 2000.


.

Su içinde olup susuz kalmak

 Anlaşılan su sorunu, hem sabık ve müstakbel (!) 'payitaht' İstanbul'un, hem de ülkenin en doğusundaki Yeniköy Mezrası'nın ortak sorunu olmaya aday.

Geçtiğimiz günlerde TMMOB şöyle bir açıklama yaptı: “3. havalimanı projesi 70 gölet ile 8 derenin yok edilmesine neden olacak. Bölgedeki sulak alanlar Trakya’ya, İstanbul’a hayat veren Terkos gibi önemli havzaları besliyor. Kuraklığın temel nedeni az yağmur yağması değil, yanlış yerde yanlış inşaatların, plansız ağaç kesimlerinin, zaten sınırlı olan yağmurların toprakla buluşamadan betonlar üzerinden akarak kanalizasyona, denize karışmasıdır. (…) Ciddi bir su krizinin bizi beklediği su götürmez bir gerçek olarak karşımıza çıkacak (…)”

Bir de şöyle bir haber okudum: “Iğdır'ın Tuzluca ilçesinde, yayla sorunu yüzünden işlenen cinayet sonrası içme suyu boruları kesilen Yeniköy Mezrası kadınları karayolunu trafiğe kapatarak su istedi. Yaklaşık bir yıldır içme suyu sıkıntısı çektiklerini anlatan Yeniköy mezrasından 50 kadın yetkililere durumu bildirdiklerini ancak sonuç alamadıklarını söylediler. Eşlerinin başka şehirlere çalışmaya gittiğini anlatan kadınlar Iğdır-Tuzluca karayolunda oturma eylemi yaptı. Olay yerine gelen jandarma karayolunda çok sayıda taşıtın birikmesiyle kadınları kolundan tutup yoldan uzaklaştırdı.”

Anlaşılan su sorunu, hem sabık ve müstakbel (!) ‘payitaht’ İstanbul’un, hem de ülkenin en doğusundaki bir mezranın ortak sorunu olmaya aday. Elbette tarihsel pratiğimiz, sorunun ortak olmasının, çözüm aranırken İstanbul’la Iğdır’a aynı özenin gösterileceği anlamına gelmediğini göstermeye yeter. Mahcubiyetle söylüyorum ki ben de bu pratikle uyumlu olarak, bu haftaki yazımı esas olarak İstanbul ağırlıklı kaleme aldım. Biraz Dersim, biraz Hatay suları var sonda. Elbette bu konuda söylenecek söz çok, benim bilgim ve okurun okumaya sabrı az. Dolayısıyla her zamanki gibi daldan dala atlayacağım… 

VALENS KEMERİ 


Tarih içinde 130’dan fazla adla anılan bugünkü İstanbul (şehrin Bizans dönemine şu yazımda değinmiştim: Yazıyı okumak için tıklayın) tarih boyunca hem bir su şehri, hem de su sıkıntısının en yoğun yaşandığı şehir oldu. Şehrin su meselesini çözmek, her yöneticinin en büyük hayali idi. Şehre düzenli su sağlamak için yapılan ilk tesisler sukemerleri idi. Bunların sayısının 77 olduğu biliniyor. Şehirdeki kemerlerin en ünlüsü ise Roma İmparatoru Hadrianus döneminde (hd 117-138) yapıldığı için bazen Hadrianus Kemeri, bazen de 4. Yüzyılda onarımını yapan imparatordan dolayı Valens Kemeri olarak anılan Bozdoğan Kemeri idi. Roma döneminden günümüze ulaşan bir değer sukemeri ise Atışalanı’ndaki Mazul Kemer’di. Bunların dışında bir çeşit küçük barajlar olan bentler ve suyolları vardı. Bu sistemin taşıdığı sular önce açık havuzlara (su haznelerine), sonra da kapalı sarnıçlara aktarılıyordu.

                          (19. Yüzyılda Bozdoğan (Hadrianus, Valens) Kemeri 


SARNIÇLAR, AYAZMALAR 

4. yüzyıldan itibaren kullanılan adıyla Konstantinopolis’teki yüzlerce sarnıçtan çok azını biliyoruz. Bunlar arasında en büyük kapalı su haznesi olan Sultanahmet’teki Yerebatan Sarnıcı, 542 yılında, I. İustinianos tarafından yaptırılmıştı. Şehrin ikinci büyük kapalı haznesi de esas adını, 4. yüzyılda imparator I. Constantinus tarafından Roma’dan göçe zorlanan Philexonus adlı bir soylunun burada yaptırdığı saraydan alan, Osmanlı döneminde ise ‘Binbirdirek’ adını alan 224 sütun üzerinde yükselen sarnıçtı ve Yerebatan’a çok yakındı. 419 ve 425’da şehrin valiliğini yapmış olan Aeitos adlı soylu tarafından yaptırılan Karagümrük civarında yaptırılan Aetios Sarnıcı ise 244 metreye 85 metre boyutlarında bir çukur olup, ilk derinliğinin 10–15 metre olduğu tahmin ediliyor. Havuz daha Bizans döneminde iken kurumuş ve yüzyıllarca bostan olarak kullanılmıştı. Bugün Fatih ilçesinin Çukurbostan semtinde bulunan Aspar Su Haznesi ise, rivayete göre Roma İmparatorluğu hizmetindeki Got asıllı komutan Aspar tarafından 459 yılında (?) yaptırılmıştı. 152 metreye 152 metrelik kare şeklindeki bu çukur, daha Bizans döneminde iken ‘kuru bostan veya bahçe’ anlamına gelen ‘Kserokipion’ adıyla anılmasına bakılırsa, çok erken dönemlerde kurumuştu. Yine Fatih Altımermer’deki Mokios Sarnıcı ise Bizans imparatoru I. Anastasios (hd 491–518) döneminde yapılmış, 170 metreye 147 metre boyutlarında bir açık su haznesi idi. 

Daha adlarını anmadığım, ya da bilmediğimiz pek çok sarnıç vardı. Sarnıçlar, sadece kuraklık ve kuşatma dönemlerinde şehrin su ihtiyacını karşılamakla kalmıyor, aynı zamanda engebeli arazinin düzlenmesinde, teraslanmasında rol oynuyor, dahası üzerlerine yapılan binaların daha gösterişli olmasını sağlıyordu. Ancak, sarnıçlardan mahalledeki evlere su götüren bir şebeke yoktu. Bu nedenle halk, su ihtiyacını arklar, pınarlar, kuyular, ayazmalar ve çeşmelerden sağlıyordu. Burada bir parantez açayım: Hristiyanlık öncesi dinlerin bazı pınarlara kutsallık atfederek bunların iyileştirici özelliği olduğuna inanmasıyla ortaya çıkan kuruma ‘ayazma’ denir. Bizans dönemi boyunca, şehrin çeşitli yerlerinde yüzeye çıkan irili ufaklı yüzlerce tatlı su pınarı ayazmaya dönüşmüştü. Bunlardan en ünlüleri bugünkü Ayvansaray’da Blahernai Kilisesi’nin ayazması ile Silivrikapı’daki Zoodohos Piyi Manastırı’nın ayazması (Balıklı Ayazma) idi.

Trakya’daki su kemerlerinin büyük bölümü, 7. ve 8. yüzyıllarda kuşatmalar ve depremler sırasında tahrip olunca, geriye sadece Konstantinopolis’teki tesisler kaldı. Onlar da, Bizans’ın gerileme döneminin başı sayılabilecek 10. yüzyıldan sonra çöktü, 1204-1261 yılları arasındaki Latin (Haçlı) işgali sırasında tümüyle yok oldu. 


MİMAR SİNAN’IN ABİDE KEMERLERİ 


Nitekim şehir 1453’te el değiştirdiğinde ‘Fatih’ Sultan Mehmed’i en çok su sorunu zorlamıştı. Dönemin tarihçisi Tursun Beğ, çok az bölümü kalmış olmasına rağmen, Bizans su sisteminden pek etkilenmiş olmalı ki Tarih-i Ebu’l-Feth’i adlı eserinde “Eski suyolları bulundu ki, dağların ciğerlerini delip geçirmişler, zemine muvazi derelerden taklar ve kemerler vasıtasıyla nehirler akıtmışlar” diye yazmıştı. Osmanlılar, şehre su getirmek için bu eski sistemden yararlandılar. Kaybolmuş suyolları bulundu, göçmüş su kemerleri onarıldı. Bozdoğan Kemeri’nin etrafına onlarca çeşme yaptırıldı. Böylece günümüze kadar gelen Fatih, Turunç ve Halkalı suyolları oluşturuldu. Bunlara Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520-1566) Kırkçeşme tesisleri eklendi. Ancak bu tarihlerde evlere su bağlamak o kadar ayrıcalıklı bir durumdu ki, Ahmet Vefik Paşa’ya bakılırsa, Mimar Sinan bile evine suyolu yaptırdığı için kovuşturmaya uğramıştı. 

Rivayete göre K?ğıthane dolaylarındaki suları şehre getirmesi için padişahtan emir alan Mimar Sinan, bunun için altın dolu keseleri uc uca dizmek lazım deyince, Kanuni “Mimarbaşı eğer suyu getirmek mümkünse, keseleri uc uca değil yan yana dizmeye razıyım” demişti. Bir başka rivayete göre sadrazam Rüstem Paşa’nın, “şehre gelen su artarsa, göç de artar” uyarısı üzerine Kanuni, su getirme işine bir süre ara vermişti. 

Yine de bu dönemde Mimar Sinan’a atfedilen 33 kemerden 5’i ‘abide kemer’ olarak tanımlanır. Bunlar, Mağlova Kemeri, Kovuk Kemer, Uzun Kemer, Paşa Kemeri ve Güzelce Kemer’dir ki hepsinin altında bir Roma veya Bizans yapısı vardır. Dahası 1620’de Karanlık Bent ve I. Mahmud tarafından 1724’te Büyük Bent adıyla faaliyete geçirilenler de Roma kemerleridir.

                                     (Eski bir kartpostalda Moğlova Kemeri) 

Klasik dönemde, yerleşimin nispeten az olduğu Anadolu yakasına su ise, Kayışdağı, Atikvalide, Küçük Çamlıca, Alemdağ, Beykoz (Karakulak ve İshak Ağa) gibi kaynaklardan geliyordu. Üsküdar Su Yolları ise kademeli olarak 16-18.yüzyıllarda yapıldı. Yine ilk Roma sukemerinin yapımının üzerinden 1500 yıldan fazla zaman geçtiği halde, suyun evlere verilmesi hala başarılabilmiş değildi. 


TARİHE GÖMÜLEN SARNIÇLAR 


Osmanlı döneminde, Bizans’ın sarnıçlarına ne oldu diye sorarsanız, Fetih’ten sonra 336 sütunun üzerinde yükselen Yerebatan Sarnıcı’nın üstüne evler, konaklar ve bir mescit inşa edildi. 19. Yüzyıla gelindiğinde bu konaklardan biri Vakanüvis Mehmed Esad Efendi’ye aitti. Esaf Efendi, konağın yanına bir de k?rgir bina yaptırarak 4.000’den fazla kitabını buraya yerleştirmiş, öldükten sonra da kitaplarının yanına gömülmüştü. (Yerebatan Sarnıcı halen müze olarak kullanılıyor.) Mokios Sarnıcı’nın 6 metre kalınlığındaki duvarının bir tarafı 1509’daki Kıyamet-i Suğra (Küçük Kıyamet) diye anılan ünlü depremde yıkılmıştı. Daha sonraki tarihlerde tamamı yok oldu gitti. 

Ayazmalara gelince, Fetihten sonra eski Rum kiliseleri ayazma inancı olmayan Ortodoks Ermeni cemaatine verildiği için, ayazmaların çoğu yok oldu. Yine de, Balat’taki Surp Reşdagabet ve Samatya’daki Surp Kevork kiliselerinin ayazmaları günümüze kadar gelebildi. 

Osmanlı döneminde sarnıçların yerini ‘maksem’ler almıştı. Adını “suyun dağıldığı, kollara dağıldığı yer” anlamına gelen Arapça ‘maksim’ kelimesinden alan bu yapılardan, Taksim Maskemi günümüze kadar gelebildi ancak çeşmesinden bir damla su akmıyor. Halbuki üzerindeki kitabede “her şeye su ile hayat verdik” anlamına gelen bir ayet yazılı. Aynı şekilde, Üsküdar’daki Eğrikapı Maksemi’nin (Savaklar Kubbesi) bütün lüleleri (suyun debisini ayarlayan boruları) çalınmış, Doğancılar Maksemi’nin ise sadece duvarları görülüyor. 


TERKOS SUYU İÇİLİR Mİ? 

Tanzimat’tan sonra, modern şehircilik faaliyetleri kapsamında şehirlere su götürmek şart olduğunda, İstanbul’un su ihtiyacını karşılamak için, 1868’de bir yabancı şirketin temsilcileri olan Mühendis Terno ve Hariciye Teşrifatçısı Kamil Bey’e 40 yıllık bir imtiyaz verilmişti. Su, 1851’de yapılan ve 40 km. uzaklıktaki Terkos baraj gölünden getirileceği için, asıl adı Dersaadet Anonim Su Şirketi olan şirket halk arasında ‘Terkos Şirketi’ diye anıldı. Kuruluş 1883’ten itibaren Beyoğlu, Galata, Haliç ve Boğaz’ın Rumeli yakasını basınçlı musluk suyuyla tanıştırırken, Anadolu yakasına su getirme işi 1888’de bir Fransız kuruluşu olan Üsküdar-Göksu Su Şirketi’nin temsilcisi Karabet Sıvacıyan’a verilmişti. Şirket, 1893’de I. Elmalı Barajı’nı inşa ederek Anadoluhisarı’ndan Bostancı’ya kadar uzanan bölgeyi suya kavuşturdu. 

Ancak şehir halkı uzun yıllar ‘Terkos’ dediği musluk suyunu içmeye yanaşmadı. Şehirde arabalı sucular (sakalar) dolaşır, iki atın çektiği arabalarda, küfeler içinde kırk kadar damacana dizilirdi. Ünlü kaynaklardan toplanan bu sular üzerleri temiz bir tülbent ve tahta bir kapakla kapatılan küplerde saklanırdı. Sakalar kendilerinden su alan evleri bilirler, boş damacanayı görüne yenisini bırakırlar, kapıya da tebeşirle işaret koyarlardı. Ay sonunda iş para toplamaya geline kavgalar eksik olmazdı. 

Cumhuriyet’in ilanından sonra Terkos Şirketi, İstanbul Türk Anonim Su Şirketi’ne dönüştürüldü ve 1932’de devletleştirildi. Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi ise 1937 satın alındı ve 1950’ye kadar faaliyet gösterecek olan Sular İdaresi kuruldu. 


DERSİM’E HAVUZLAR YAPMAK 


Cumhuriyet döneminin su politikaları konusuna girmeyeceğim, ama son yıllarda, tarihi adıyla söylersem Dersim coğrafyasında yaşayanlar, AKP iktidarının bölgede gerçekleştirmeye çalıştığı baraj ve HES (Hidro Elektrik Santralleri) projelerini, Osmanlı’nın son döneminde ve Cumhuriyet’in ilk dönemindeki bazı havuz projeleriyle ilişkilendiriyorlar. Bu kesimlere göre, merkez 19. Yüzyıldan itibaren bu coğrafyadaki kültürel, siyasal, toplamsal vb. taleplerini bastırmak ve Dersim’i denetim altına almak için, bölgenin su kaynaklarını denetim altına almaya çalıştı. “Asker ve vergi vermeyen” Dersim’i havuzlarla bölme fikri ilk kez, 1875 yılında Erzurum Müşiri Samih Paşa tarafından ortaya atılmıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1896’da açıklanan ilk Dersim raporunda, Samih Paşa’nın bu önerisine değinilmesi, devletin aklının bir köşesinde bu önerinin yer ettiğini düşündürüyordu. 

1930 yılında Mareşal Fevzi (Çakmak)’ın hazırladığı raporda Dersim’ie blok havuzlar yaparak “bölgenin insansızlaştırılması” tekrar gündeme gelmişti. Ama muhtemelen yaklaşan savaş ve yüksek maliyetler yüzünden bu konuda adım atılmadı.

                                                        (Munzur Nehri, Dersim) 

Cumhuriyet’in su işlerinden sorumlu en yüksek kurum olan Devlet Su İşleri’nin (DSİ) 1967’de hazırladığı bir planda Munzur ve Peri vadisi sularının Fırat havzası sularıyla birlikte ele alınması öneriliyordu. 1983’te DSİ Munzur nehri üzerine yedi baraj (Mercan, Akyayık, Konaktepe, Kaletepe, Bozkaya, Pülümür, Uzunçayır) yapılmasını önerdi. Bugün hem bu projeler gündemde, hem de Peri suyu üzerine Tatar, Seyrantepe ve Pembelik barajlarının yapımı için çalışmalar sürmekte. Bunların dışında bir de sayısız HES projesi var ki, çoğu Dersim’deki Kızılbaş-Alevi inancı açısından önemli ziyaret, adak yerlerinin tahribini gerektiriyor. Elbette bu barajlar bölgenin florasını ve faunasını ebediyen değiştirecek. Barajların “ülkenin enerji ihtiyacını karşılamak” için mi yoksa Dersim coğrafyasını denetim altına almak için mi yapıldığı konusundaki haklı şüpheleri bitirmenin yolu elbette demokratik karar alma süreçlerinin işletilmesiyle mümkün ancak, iktidar, ülkenin başka yerlerinden de bildiğimiz gibi barajlar, nükleer santrallar ve HES’ler konusunda son derece tepeden inmeci, anti-demokratik, daha doğrusu zorbaca davranıyor. 

AMİK GÖLÜ’NÜN KATLİ 

Cumhuriyet döneminin su politikaları açısından tipik bir örnek de, 1939’da Türkiye’ye katılan (bu süreci şu yazımda anlatmıştım: Okumak için tıklayın) Hatay’daki Amik Gölü’nün kurutulması. Süleyman Demirel’in DSİ'nin başında olduğu dönemde, 1965 yılında Amik Gölü’nün suyu, drenaj kanallarıyla Akdeniz’e boşaltılmış ve ortaya çıkan ovaya, Türkiye’nin çeşitli yerlerinden getirilen, çoğu Türk asıllı topluluklar yerleştirilmişti. Amacın bölgedeki tarım alanlarını arttırmak mı, yoksa bölgenin Arap ağırlıklı nüfusunu Türkleştirmek mi olduğunu kesin olarak bilemiyoruz ama ‘Barajlar kralı’, ‘su sihirbazı’ unvanlı Demirel gölün kurutulmasını “en büyük hatası” olarak tarif etmişti. Demirel'in siyasi hataları yanında Amik Gölü’nün kurutulması devede kulak kalır ama gölün kurutulmasının büyük bir hata olduğu açık. Öncelikle, Amik Gölü göçmen kuşlar için hayati öneme sahip göllerden biriydi. Neden derseniz, uzmanlara göre Avrupa ve Sibirya üzerinden Anadolu’ya gelen göçmen kuşların önemli bir bölümü Hatay üzerinden Afrika’ya göç eder. Göçmen kuşlar göç sırasında atmosferdeki hava akımlarından yararlanırlar ve Belen geçidine geldiklerinde bu hava akımı biter, Amik Gölü’nde konaklayarak göçlerine devam ederlerdi. Göçmen kuşlar azalarak da olsa hala geliyor ve Amik Gölü’nden kalan küçük Gölbaşı Gölü’nde konaklıyor. Ama bu gölün de drenajlarının genişletilmesi söz konusu. 

                               (Eski Amik Gölü, yeni Amik Ovası, sular altında) 
İkinci olarak, gölün doldurulmasıyla elde edilen ‘ova’ deniz seviyesinden altı metre kadar aşağıda kaldığı için, en ufak bir yağışta göl oluyor. Bu göllenme hem tarımı olumsuz etkiliyor, hem de tüm uyarılara rağmen ovanın ortasına inşa edilen Antakya Havaalanı’nı kullanılmaz hale getiriyor. Geçtiğimiz yıllarda, ovanın bir bölümü tekrar su tutmaya başlamıştı ama dönemin Orman ve Su İşleri Bakanı Veysel Eroğlu, drenaj kanallarını derinleştirmekle yetinmeyip, yeni kanallar da inşa ederek bu oluşumu imha etti.

Sadece Amik Gölü mü devlet eliyle yok edildi. Maalesef hayır. Akgöl, Avlan, Hotamış gölleri drenaj kanalları yoluyla tarihe gömüldü. Bu göllerin yeniden su toplamaması için gölü besleyen akarsuların üzerlerine barajlar ve HES’ler yapılıyor. Burdur, Akşehir, Tuz Gölü yanlış su politikaları yüzünden her yıl biraz daha küçülüyor. Konya Ovası aşırı yer altı suyu kullanımı yüzünden yer yer çöküyor. Dicle üzerinde yapılması planlanan Ilısu Barajı ilk katliamını binlerce yıllık Hasankeyf’i sular altında bırakarak yaptı. Baraj yapılırsa katliam sürecek. GAP’ın bölgede yarattığı etkiler ayrı bir yazı konusu. İçinizi daha fazla karartmadan yazıyı bitireyim. Geleceğin savaşları ‘su savaşları’ olacak diye kehanette bulunan siyasi analizciler haklı ama en korkunç savaş herhalde bir devletin kendi ülkesine ve halkına karşı açtığı savaş olmalı. Son yıllarda baraj, HES ve elbette nükleer enerji santralleri tartışmaları maalesef adeta siyasi iktidarla (devletle) halkın savaşı haline dönüşme potansiyeli taşıyor.

               (Tortum’da HES yapımına direnen kadınlar) 


Not: İlk bölümle ilgili ayrıntılı bilgi için Tarih Vakfı tarafından yayınlanan 8 Ciltlik İstanbul Ansiklopedisi’nin (1994), “Su”, “Sukemerleri”, “Sarnıçlar, “Ayazmalar”, “Maskemler” maddeleri başta olmak üzere çeşitli maddelerine ve Tarih Boyunca İstanbul Suları (İSKİ Yayınları, 1983) adlı yayına bakılabilir. Dersim başta olmak üzere Anadolu coğrafyasında izlenen su politikaları konusunda ne yazık ki derli toplu bir eser yok ya da ben bilmiyorum.


.

İstanbul'da 'aziz', Ankara'da 'mürteci', Mısır'da 'Hıristiyan': Mehmet Akif Ersoy

 İki cumhurbaşkanı adayı, Erdoğan ve İhsanoğlu'nun, Mehmet Akif Ersoy üzerinden polemikleri bu haftaki yazımın bahanesi oldu. Asıl olarak İstiklal Marşı'nın güftesi ve bestesi üzerine tartışmaları içeriyor. Buyrun Akif'i bir de böyle okuyun...

Cumhurbaşkanı adayı Ekmeleddin İhsanoğlu’nun İstiklal Marşı ile Çanakkale Destanı’nı (ya da Çanakkale Şehitlerine şiirini) karıştırmasının yankıları sürerken, diğer aday Tayyip Erdoğan’ın da geçtiğimiz yıllarda bütün konuşmalarını bakarak yaptığı görünmez ekrana (prompter) rağmen İstiklal Marşı’nın dizelerini yanlış okuduğuna dair videolar sosyal medyada yayılmaya başlayınca iki liderin İstiklal Marşı ‘sürçmeleri’ bu haftaki yazımın bahanesi oldu. Yazı esas olarak İstiklal Marşı’nın güftesi ve bestesine dair ama Mehmet Akif Ersoy’un yaşam öyküsünün özeti ile başlamak istiyorum. 

Mehmet Akif, 1873’te İstanbul-Fatih’te doğar. Doğduğunda babası Mehmet Tahir Efendi, oğluna kendi adıyla birlikte, ebced hesabıyla doğum yılını (Hicri Takvim’e göre 1290’ı) ifade eden Ragıyf (ya da Ragif) adını verir. Arapçada bir çeşit ekmeğin adı olan bu garip isim zamanla Akif’e dönüşür. Babası Mehmet Tahir Efendi, Kosovalı bir Arnavut, annesi Emine Şerife Hanım Buharalı bir Türk’tür. Şairin Nuriye adlı bir de kız kardeşi vardır.

KALBİ İMANLA, BEYNİ FENLE DOLU

Mehmet Akif, Fatih’teki Emir Buhari Mahalle Mektebi’nde sonra Fatih İptidaisi’nde okur. Bu dönemde babası kendisine Arapça öğretmeye başlar. Fatih Rüştiyesi’nde edebiyata merak sarar. Annesi Akif’in medrese eğitimi almasını isterken babasının arzusu ile din dışı eğitim veren Mülkiye’ye yazılır. Mülkiye’de edebiyat derslerine giren ‘Gelenekçi’ Muallim Naci’den çok etkilenir. 1888’de Mülkiye’nin Âli (yüksek) bölümüne geçer ama babasının ölümüyle ve evlerinin yanması yüzünden ortaya çıkan mali sıkıntılar yüzünden bu bölümü bırakıp mezunlarına iş garantisi sunan Halkalı Baytar Mektebi’ne geçmek zorunda kalır. Okul yıllarında yüzme ve güreşle uğraşan Akif’in şiire merak sarması Baytar Mektebi’nde olur. Yakın dostlarından şair Mithat Cemal (Kuntay), “Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi’nin İmamı Mustafa’nın arkasında da, Pastör’ün huzurunda da aynı imanla duran ama aynı heyecanla durmayan” Mehmet Akif, 1893-1896 yılları arasında önce Trakya, Rumeli ve Anadolu’da dolaşarak bulaşıcı hayvan hastalıkları ile ilgili çalışmalar yapar. 1898 yılında Tophane Amiri veznedarı Mehmet Emin Bey’in kızı İsmet Hanım’la evlenir. Çiftin altı çocuğu olur. (Dördüncü çocuklarını 1,5 yaşında iken kaybederler.) 1906 yılından itibaren memuriyete ek olarak Halkalı Ziraat Mektebi’nde hocalık yapmaya başlar. 

İTC’YE ŞARTLI GİRİŞ

II. Abdülhamit’in istibdat rejimine yürekten karşı olan Mehmet Akif, arkadaşı Mithat Cemal’in ifadesine göre 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne (İTC) kaydolur. Cemiyete girişte yapılan yemin töreni sırasında orada olan Fatin (Gökmen) Hoca’ya göre, yemindeki “Cemiyet’in bütün emirlerine, bila kayd ü şart itaat (Cemiyet’in bütün emirlerine kayıtsız şartsız uyacağıma)” ibaresini kabul etmeyerek “Ben cemiyetin yalnız emr-i ma’rufuna (sadece iyi ve doğru olan emirlerine) biat ederim. Mutlak söz veremem” demiştir. Cemiyetin Şehzadebaşı’ndaki İlmiye Mahfeli’nde Arap Edebiyatı dersleri veren Mehmet Akif, bir yandan “Ne fırka herzesi lazım, ne derd-i kavmiyet” der bir yandan 1912-1913’teki Balkan Savaşları sırasında İrşad Heyeti üyesi olarak çeşitli mahfillerde, camilerde verdiği konferanslar ve vaazlarla halkı yüreklendirir.

BERLİN VE MEDİNE GÖREVLERİ

1914 yılı sonunda İTC’nin yeraltı örgütü Teşkilat-ı Mahsusa adına Berlin’e gider. Görevi, Almanların esir aldığı 100 bin kadar Müslüman esiri ‘aydınlatmaktır’. Üç aylık görevi sırasında Almanya’yı gözlemler ve Batı kültürünün Alman versiyonundan çok etkilenir. Bugün İslamcı muhafazak?r gençliğin başucu eseri olan Asım’ı bu seyahat sırasında yazar. Almanya’dan döndükten sonra Mayıs 1915’te Teşkilat-ı Mahsusa’nın oluşturduğu Necid Heyeti ile Riyad’a gider. Heyetin hedefi, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı İngilizlerle işbirliği yapan Mekke Şerifi Hüseyin’e karşı, Necid Meliki İbn’ür-Reşid’in desteğini sağlamaktır. Bu gezide sırasında Medine’den çok etkilenir. Ekmeleddin İhsanoğlu’nun İstiklal Marşı’nın güftesi ile karıştırdığı Çanakkale Destanı’nı (ki Asım’ın sonundaki Çanakkale Şehitlerine adlı şiirdir) bu seyahatte yazar. 

TBMM’NİN SESSİZ ÜYESİ

1918’de Şeyhülislâmlık dairesine bağlı olarak kurulan Dâr’ül_Hikmet-ül İslâmiye’de katiplik görevini yapan Mehmet Akif, 1919'da, Kuva-yı Milliye'yi desteklemek için Bandırma'da yaptığı konuşma yüzünden görevden alınınca, Anadolu'ya geçer ve Burdur milletvekili olarak TBMM'ye alınır. Ancak Mithat Cemal’in dediği gibi “Zaten onun politikacı tarafı hiç yoktur (…) Nasıl ki Büyük Millet Meclisi’ndeki mebusluğu 4 [doğrusu 3 sene kadar olmalı] senelik bir sükuttur. Zabıtlarda iki üç kelimesi var; bunlar bile çok defa edattır; bazen de bir nükte: [Mesela] Bütçe müzakeresinde, mazbata muharriri, Arap harflerinin muzipliği olarak ‘me‘murin’ kelimesini ‘me‘mureyn’ diye okuyacak, Akif oturduğu yerden haykıracak: ‘Memureyn olsa şekerle besleriz.’” 

Mithat Cemal haklıdır çünkü Mehmet Akif açık celselerdeki 232 oylama ve yoklamadan 132’sinde bulunmamıştır. Ancak Meclis’te dili tutulan Mehmet Akif başka mecralarda bolca konuşur. Hem de çok güzel konuşur. Örneğin 23 Ocak 1920'de Cuma günü Balıkesir'deki Zağanos Paşa Camii'nde halkı Yunanlılara karşı Milli Mücadele'ye davet eder. Benzeri bir konuşmayı Ankara'da Hacı Bayram Camii'nde de yapar. Ekim 1920'de, Konya (Bozkır) İsyanı’nı önlemek, halka öğüt vermek için bir heyetle Konya'ya gönderilir. Oradan Çankırı ve Kastamonu'ya geçer ve Nasrullah Camii'nde Milli Mücadele'nin niteliğini anlatan coşkulu bir vaaz verir. Bu vaaz Diyarbakır'da basılarak bütün vilayetlere ve cephelere dağıtılır. Bu konuşmalar öyle heyecan yaratır ki, ileriki yıllarda, bazı bölgelerde Milli Mücadele’ye halkın katılımı, Mehmet Akif’in hanesine yazacaktır bazı tarihçiler.

İSTİKLAL MARŞI YARIŞMASI

“Bir gün Orta Tedrisat Müdürü odasında çalışıyordum. Kalpağımı masanın bir kenarına koymuştum. Kapı açıldı. İçeriye kısa boylu bir Erkânı Harbiye Albayı girdi. Onu görünce ayağa kalktım, kalpağımı giydim. ‘Buyurunuz’ dedim. Bu zat ‘Ben, Garp Cephesi Erkânı Harbiye Reisi İsmet’ dedi. Kendisini masamın önündeki iskemleye buyur ettim, oturdu. ‘Beni size Dr. Rıza Nur Bey gönderdi. Orduca karar verdik. Bir İstiklal Marşı istiyoruz. Bunun güftesini ve bestesini ayrı müsabakaya korsunuz. Her birini kazanana beşer yüz lira vereceğiz’ dedi. Emirlerini hemen yapacağımı söyledim. O da kalktı gitti.” 
Bu satırlar 1921’de Maarif Vekâleti’nde orta dereceli eğitimden sorumlu olan Kazım Nami (Duru) Bey’e ait. O sırada Ankara’da ev bulamadığı için, Taceddin Dergâhı’nda misafir edilen Mehmet Akif’in “Milletin başarılarının para ile övülemeyeceğini” düşündüğü için yarışmaya katılmak istemediği, yarışmaya gönderilen 724 şiiri gözü tutmayan ‘Türkçü’ Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrıöver)’nin kendisine yazdığı davet mektubundan sonra fikrini değiştirdiği bilinir. 

MEHMET AKİF'İN ŞİİRİ SEÇİLİYOR

Ön elemeyi geçen yedi şiir, Mustafa Kemal’in oturum başkanlığını yaptığı 12 Mart 1921 günü tartışmaya açılır. İyi bir hatip olan Hamdullah Suphi, gür sesiyle Mehmet Akif’in 10 kıtalık şiirini okuduğunda milletvekilleri büyük bir heyecana kapılırlar. Hamdullah Suphi’nin başını çektiği bir ekip diğer şiirlerin okunmasına gerek bile görmez ve oylamaya geçmeyi önerir. Buna itiraz edenler olur. Çünkü diğer altı şiir Mehmet Akif’in şiirinden daha fazla ‘milli’ öğeler taşımaktadır. Örneğin bu şiirlerde ‘Türk’ sözü geçerken Akif’in şiirinde sadece ümmet anlamına gelen ‘ırk’ terimi vardır. 
Mustafa Kemal’in konuşmasını takiben şiir iki kez daha okunur ve oylamaya geçilir. Şiirin bazı yerlerinin tadil edilmesi gerektiğini ima eden Bolu Milletvekili Tunalı Hilmi Bey oylamanın oldu-bittiye getirilmesinin marşın meşruiyetini zedeleyeceğini ileri sürer ama sözünü dinletemez. Hamdullah Suphi’nin el kaldırma usulüyle yaptığı oylamada Akif’in şiiri çoğunluk oyuyla ‘İstiklal Marşı’ olarak kabul edilir. Mustafa Kemal daha sonra gazeteci İsmail Habib Sevük'e, İstiklal Marşı'nın en beğendiği dizelerinin "Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet/Hakkıdır Hakka tapan milletimin istiklâl" olduğunu söyleyecek ve "bu milletten asla unutmamasını istediğim mısralar işte bunlardır" diyecektir. 

Bunlar olurken Mehmet Akif, utangaçlığından başını kollarının arasına saklayarak, sırasının üstüne kapanmış, oylama sonucu belli olur olmaz da heyecanla Meclis’i terk ederek Taceddin Dergâhı’na gitmiş ve tebrikleri orada kabul etmiştir. Daha sonra Hamdullah Suphi Bey’e “Ben bu kadar güzel yazmadım. Ama siz, çok güzel okudunuz” diyecek, o günlerde büyük yoksunluk içinde yaşadığı halde 500 liralık para ödülünü yoksul kadınlara ve çocuklara örme işleri öğreten Darü’l Mesai adlı hayır kurumuna bağışlayacaktır.

BESTE YARIŞMASI

Güftenin seçilmesinden sonra sıra beste yarışmasına gelmişti. Aralarında yine Kazım Karabekir’in olduğu 24 ‘besteci’ eser gönderir. Fakat o günlerde Yunan ordusu Polatlı’ya yaklaşmıştır. Hükümetin ve Meclis’in Kayseri’ye nakli düşünülmektedir. Sonunda, Meclis’te ordunun Sakarya’da savunma düzenine geçmesi fikri galip gelerek, Ankara’nın tahliyesinden vazgeçilir ama yarışma unutulur gider. Bunun üzerine bazı bestekârlar kendi bestelerini çevrelerinde ‘İstiklal Marşı’ diye yaymaya başlarlar. 1924 yılında bu kargaşaya son vermek için Milli Eğitim Bakanlığı’nda bir kurul oluşturulur ve Ali Rıfat (Çağatay) Bey’in Türk müziği etkisindeki ‘acemaşiran’ motifli bestesinde karar kılınır. 

YENİDEN GÜFTE YARIŞMASI

1925 yılında, Maarif Vekâleti’ne bağlı Hars (Kültür) Müdürlüğü, Mehmet Akif’in şiiri, “Batı’yı çok fazla yerdiği, manevi unsurlar ağır bastığı ve Atatürk’ten bahsetmediği” için yeni bir güfte yarışması açar. Dönemin gazetelerinde bu yarışmanın şartları, katılanlar gibi konulara dair bilgi bulmak mümkünken, sonuç hakkında bir bilgi yok. Benzer bir girişimin 1930’da da yapıldığı biliniyor ama sonuçta Mehmet Akif’in güftesi ile devam edilir ve bir emirle Riyaset-i Cumhur Orkestrası Şefi Osman Zeki (Üngör)’ün Batılı tarzdaki bestesinin ‘milli marş olarak kabul edildiği’ memleketin dört bir köşesine bildirilir. Batıcı modernleşme çabalarının bir sonucu olarak Türk musikisinin gözden düşmeye başlayacağının ilk işaretidir bu karar.

PROZODİ HATALARI

“Nurettin Eşfak/mavzer tabancasının emniyetiyle oynıyarak konuşuyor:/-Bizim İstiklâl Marşı'nda aksıyan bir taraf var/bilmem ki, nasıl anlatsam,/Âkif, inanmış adam, büyük şair/fakat onun/inandıklarının hepsine inanmıyorum./Meselâ, bakın: ‘Gelecektir sana vaadettiği günler Hakkın.’/Hayır,/gelecek günler için/gökten âyet inmedi bize./Onu biz, kendimiz/vaadettik kendimize./Bir şarkı istiyorum/zaferden sonrasına dair./ ‘Kim bilir belki yarın...’” 

Yer sorunu yüzünden büyük bir ayıp işleyerek görsel düzenini bozarak aktardığım bu dizeler, Nazım Hikmet’in Kuvayı Milliye Destanı’ndan alınma. Nazım’ın itirazının neye olduğunu anlıyoruz ama konumuz bu olmadığı için duymazlıktan geliyoruz. Ama başka aksayan yanlar da İstiklal Marşı’mızda. Hepimizin bildiği gibi 1930’dan beri “larda yüzen alsancak…”, “nim milletimin…” , “bu celal sana…”, “kanlarımız sonra helal hakkıdır” gibi garip dizelerle savaşmak zorunda kalmıştır vatan evlatları. Çünkü marşta ‘prozodi’ hataları vardır, yani sözlerle müzik arasında ahenk yoktur bu yüzden bir dizenin son hecesi, diğer dizenin başına gelebilmekte böylece yukarıdaki garip dizeler ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca marşın temposu da çok düşüktür. 

Marşın bestecisi Osman Zeki Bey, marşın pek ölgün bulunan ritminin kabahatini başkalarına atar: “Ben İstiklal Marşı’nı bestelerken kulaklarımda İzmir’e koşan atlıların dörtnal sesleri vardı. Bir de marşın bugün aldığı şekli düşünün. Eserin başında metronomu 1 dörtlük 80 olan bir eser hiç bir vakit cenaze marşına benzemez. Plaklardaki ağır tempolu çalınışı ise, ‘Sahibinin Sesi’ stüdyosunda orkestra ile plağa çaldığımız zaman teknisyenler, bunun çok süratli bir marş olduğunu söylediler. Bu sebeple plağın aynı yüzüne bir marş daha çalmamızı rica ettiler. Ben böyle bir teklifi kabul edemezdim. O anda aklıma bir şey geldi: ‘Marşı biraz ağır çalalım, böylece plak dolar. Sonra çalınırken gramofon biraz hızlıya ayarlanır, olur biter’ dedim. Bu fikir pek münasip görüldü ve dediğim gibi yapıldı. Fakat bilahare böyle bir fikir vermekle hata ettiğimi anladım. Çünkü marş çalınırken gramofonun hızlıya ayarlanması icab ettiğini kim bilebilirdi?”

BESTE ÇALINTI MI?

Bu açıklamaya inanıp ‘keşke böyle yapmasaydı’ deyip geçiyorum çünkü çok daha vahim bir iddia var.

O yıllarda TBMM’de Bursa Milletvekili olarak görev yapan askeri tabip Osman Şevki (Uludağ) Bey’e göre “Osman Zeki Bey’in bestesi, Karmen Silva adlı bir sokak şarkısından esinlenerek yapılmış, özgün olmayan bir eser olup ilk şekli Padişah Vahdettin’e takdim edilmiştir. Marşın orkestraya uyarlanmasını da Ermeni Edgar Manas Efendi yapmıştır!” Osman Zeki Bey, bu üç hususu da ‘olumsuz’ bir faktör olarak sıralar. Yani beste çalıntıdır, cumhuriyet öncesi bir döneme aittir ve hamurunda bir Ermeni’nin katkısı vardır! O halde ‘milli’ değildir!…

Osman Zeki Bey’in daha önce başkasına ait ‘Papatyalar’ adlı şarkıyı da kendi bestesi olarak takdim ettiğini söyleyen Osman Şevki Bey bu konudaki iddiasını TBMM’de ve basında defalarca dile getirmiş ancak yetkililerden ve besteciden tatmin edici bir cevap alamamıştır.

MEHMET AKİF'İN MISIR'A GÖÇÜ

Yazıyı Mehmet Akif Bey’in yaşam öyküsünü tamamlayarak bitirelim. Milli Mücadele'nin başında İslamcı unsurları davaya kazanmak için Meclis'e davet edildiği anlaşılan Mehmet Akif, bu tür bir desteğe ihtiyaç kalmayınca, gözden düşer. İstanbul’da arkadaşlarının ‘Aziz Akif’ diye andığı şair, Ankara'da 'Arap Akif', 'mürteci Akif' diye alaya alınmaya başlayınca, 1922 yılının Aralık ayında ‘sağlık gerekçesi’ ile milletvekilliğinden istifa eder. 1923 yılının Mart ayının son günlerinde ortadan kaybolan yakın arkadaşı Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’in Mustafa Kemal’in Muhafız Alayı Kumandanı ‘Topal’ Osman tarafından öldürüldüğünün anlaşılması üzerine kendine yeni bir yurt bulması gerektiğini hisseder. Mısır Hidivi Abbas Hilmi Paşa bir süredir kendisini Mısır’a davet etmektedir zaten. Böylece kışlarını Mısır’da geçirmeye başlar. Yani, Mehmet Akif'in ülkeden ayrılışını, 1924’te Hilafet’in ilga edilmesi veya 1925 yılında çıkarılan ‘Şapka Kanunu’ ile açıklayanlar yanılmaktadır. 

EKMELEDDİN İHSANOĞLU'NUN BABASI 150'LİK MİYDİ?

Burada iki küçük parantez açalım. Mehmet Akif, Frenk tipi şapka giymek istememiş olabilir ama Mithat Cemal’in anlattığına göre fes giymekten de hoşlanmazmış. Bu nedenle zorunlu durumlar haricinde başına bir şey takmazmış. İkinci küçük parantez ise, Eklemeddin İhsanoğlu’nun babası Mehmet İhsan Efendi ile ilgili. Bayram tatilinde gittiğim Ayvacık’ta sohbet ettiğim CHP’li köylülerin “Ekmeleddin’in babasını Atatürk Cumhuriyet düşmanı diye Türkiye’den sürmüş, babası vatan haini imiş, bu yüzden ne yapacağımızı şaşırdık” demesi üzerine, iktidar çevrelerinin dolaşıma soktuğu bu yanlış bilgiyi (‘yalanın’ demek daha doğru olur aslında) düzeltme ihtiyacı duydum. Mehmet İhsan Efendi aynen Mehmet Akif gibi, iddia edildiği gibi, Atatürk tarafından ülkeden sürülmüş falan değil. Nitekim adı 150’likler listesinde yok. Muhtemelen kültürel uyumsuzluk nedeniyle aynen Mehmet Akif gibi, Mısır’a kendi arzusuyla gitmiş. “CHP zulmü yüzünden gitti” ifadesi de temelsiz çünkü gittiği yıl olan 1924, henüz CHP zulmünden söz etmek için erken bir tarih. Bu yalanın tek dayanağı, Mehmet İhsan Efendi’nin 150’likler listesinde adı bulunan Şeyhülislam Mustafa Sabri ile arkadaş olması ve Mısır’da zorunlu olarak aynı mezarda defnedilmesi gibi görünüyor. 

Parantezi kapatıp devam edersek, 1924 yılında en ünlü eseri olan Safahat (önceleri ayrı ayrı basılan ve sonra birleştirilen Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, Hakkın Sesleri, Fatih Kürsüsünde, Hatıralar, Âsım, Gölgeler adlı yedi kitaptan oluşur) Türkiye’de basılır ama Mehmet Akif, 1926 kışından sonra da bir daha Türkiye’ye geri dönmez. Ülkesini kesin olarak terk ederken, bir arkadaşına, "Arkamda polis hafiyesi gezdiriyorlar. Ben vatanını satmış ve memlekete ihanet etmiş adamlar gibi muamele görmeye tahammül edemiyorum ve işte bundan dolayı gidiyorum" demiştir. Bu tepkisi eski bir Teşkilat-ı Mahsusacı için oldukça naiftir ancak, 1926’dan itibaren rejim muhaliflerinin başına gelenler düşünülünce, gayet gerçekçidir.

TÜRKİYE'YE DÖNÜŞ VE VEFATI

Mehmet Akif Bey, 1926-1936 arasında Kahire yakınlarındaki Helvan’da yaşar, Kahire’deki Câmiatü’l-Mısriye Dârulfünûnu’nda ‘Türk Dili ve Edebiyatı’ müderrisliği yapar. Ancak Mısır'da da entari giyip dolaşmak yerine ceket, pantolon ve frenkgömleği giydiği gerekçesiyle ‘Hıristiyan meşrepli’ olmakla eleştirilir. Daha ilginci, Mehmet Akif, ‘mürteci’ diye anıldığı Türkiye ile de ilişkisini kesmemiştir. Öyle ki, TBMM Kuran’ın tefsir ve meâli ile Sahih-i Buhari’nin tercüme ve şerhinin hazırlanmasını kararlaştırdığında tefsirde Elmalılı Hamdi (Yazır) Efendi’yi, hadiste Ahmet Naim Efendi’yi, meâlde ise Mehmet Akif’i görevlendirmeyi düşünür. Akif, bu işi yapabilecek bilgi ve ehliyete sahip olduğu halde, Kuran’ın bir başka dile hakkıyla tam olarak çevrilmesinin imk?nsızlığını ileri sürerek bu işi kabul etmek istemez. Fakat Aksekili Ahmet Hamdi Bey’in araya girmesiyle Diyanet İşleri Başkanlığı ile bir sözleşme imzalar ve çalışmalara başlar. İddialara göre dört yıllık zorlu bir çalışma sonucu ortaya bir meal çıkarmıştır ama bazılarına göre ortaya çıkardığı eserden kendisi memnun olmadığı için, bazılarına göre Ankara’nın din politikalarını beğenmediğinden meali Diyanet İşleri Başkanlığı’na teslim etmemiştir. (Bu mealin yazılış ve yakılış hik?yesini şuradan okuyabilirsiniz: http://www.netpano.com/mehmet-akifin-yakilan-kuran-meali-meselesine-dair/) 

Mehmet Akif, 1935’te karaciğerinden rahatsızlanır (teşhis sirozdur) ve Temmuz ayında hava değiştirmek için Lübnan’a, Aliye yakınındaki Sûku’l-garb köyüne gider. Bu sırada daha önce yakalandığı sıtma tekrar ortaya çıkar. Bir süre Antakya’ya da uğrayan Mehmet Akif tekrar Mısır’a döner ama gurbette ölmekten korktuğu için, 1936 yılı yazı başında İstanbul’a gelir. Ancak hastalığı çok ilerlediği için tedaviye cevap vermez vücudu. Ve ‘İstiklal Marşı Şairi’, 27 Aralık 1936’da Alemdağı’ndaki Baltacı Çiftliği’nde hayata gözlerini kapar. 


Özet Kaynakça: Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Âkif, 2009, Timaş, Hece Aylık Edebiyat Dergisi, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Âkif Özel Sayısı, 2008, Yıl: 12 Sayı: 133, Cündioğlu, Dücane, Bir Kur’an Şairi Akif Ve Kur’an Meâli, Birun Yayınları, 2000, Nusret Karanlıktagezer, İstiklal Marşı ve Mehmet Akif Ersoy, 1986; Musiki Mecmuası, 1 Nisan 1954, S.74. Etem Üngör, Türk Marşları, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,1966; Ahmet Hatipoğlu, Türk Musıkîsi Prozodisi, TRT Yayınları, 1988; Kevork Pamukçıyan, “Manas Ailesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı ile Kültür Bakanlığı ortak yayını, 1994, C. 5, s.286.


.

Çankaya'nın bütün adamları (1)

 TBMM'nin açıldığı 23 Nisan 1920'den saltanatın kaldırıldığı 2 Kasım 1922 tarihine kadarki dönemde devlet başkanı hukuken Padişah Vahdettin fiilen Mustafa Kemal'di. Çünkü aynı anda iki anayasanın birden yürürlükte olduğu garip bir durum ortaya çıkmıştı.

12. Cumhurbaşkanı’nın, 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren’den sonra ikinci defa halk tarafından seçimine bir gün kaldı. Seçim kampanyası hakkındaki düşüncelerimi Ömer Laçiner en yetkin biçimde söylemiş. (Merak edenler şu yazıya bakabilir: tıklayınız) Ben seçimlerin bugününe dair değil, kendi alanıma giren tarihine dair birkaç söz etmek istiyorum. Elbette, 11 seçimin her ayrıntısına değinmek mümkün değil. Hatta en kısa haliyle bile iki yazıya bölmek zorunda kaldığım uzun bir değerlendirme çıktı ortaya. Bugün Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Celal Bayar, Cemal Gürsel ve Cevdet Sunay’ın; yarın ise Fahri Korutürk, Kenan Evren, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül’ün seçilme hikayelerini anlatmaya çalışacağım. Yazının başlığını, yararlandığım kaynaklardan biri olan Seyfi Öngider’in Çankaya’nın Bütün Adamları (Aykırı Yayıncılık, 2013) kitabından aldım.

1920-1923: ÇİFT BAŞLI DÖNEM

TBMM’nin açıldığı 23 Nisan 1920’den saltanatın kaldırıldığı 2 Kasım 1922 tarihine kadarki dönemde devlet başkanı hukuken Padişah Vahdettin, fiilen Mustafa Kemal’di. Çünkü 1876 tarihli Kanun-ı Esasi (Anayasa) 1924 yılına kadar geçerli kalmıştı. 20 Ocak 1921’de çıkarılan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, 1876 tarihli Kanuni Esasî’yi ortadan kaldırdığına dair hiçbir ifade olmadığı için aynı anda iki anayasanın birden yürürlükte olduğu garip bir durum ortaya çıkmıştı. Bu anayasanın 3. maddesi “Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti Büyük Millet Meclisi Hükümeti unvanını taşır” denilerek Osmanlı Devleti’nden farklı bir devlet kurulduğunu ediyordu. Maddenin tamamı, ‘kuvvetler birliği’ ilkesinin en katı uygulamalarından biri olan Meclis Hükümeti sistemini ilan ediyordu.

9. madde ise adeta Mustafa Kemal’i ‘tek adam’ yapmak için eklenmişti. Çünkü [T]BMM Başkanı (ki aynı zamanda Vekiller Heyeti'nin de doğal başkanıydı) Meclis adına imza koymaya ve Vekiller Heyeti'nin kararını onaylamaya yetkili kılınmıştı. 5 Ağustos 1921 tarihli Başkomutanlık Kanunu ile ordunun başı olan Mustafa Kemal’in Meclis’in tüm yetkilerini üstünde toplaması da eklenince, daha sonra Kars mebusu ve Matbuat Müdürü Ahmet (Ağaoğlu) Bey’in dediği gibi, 1921 Anayasası Meclis’e, dolayısıyla da Mustafa Kemal’e “diktatörlük hukuku vermişti.”

KARİZMATİK KURUCU BABA: MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

2 Kasım 1922’den sonra ise Mustafa Kemal’in fiili hakimiyeti sürdü ama hukuki anlamda devlet başsız kaldı. Bu durum, 29 Ekim 1923 günü, 1921 Teşkilat-ı Esasiye’sinin ‘tavzihan tadil’ edilmesiyle dolduruldu. (Cumhuriyet’in ilan edilme sürecine dair ayrıntıları şu yazımdan okuyabilirsiniz: tıklayınız) Yeni düzenlemeye göre, bundan böyle cumhurbaşkanları, TBMM’nin üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilecekti. Bir kişinin birden fazla defa seçilmesi mümkündü. Cumhurbaşkanı parti liderliğinden ayrılmak zorunda değildi. Hükümetin her türlü kararına müdahale edebilirdi. Bu geniş yetkilerine rağmen siyasi eylemlerinden dolayı sorumsuzdu! Seçimlerin iki yılda bir yapılacağı ve bu sürenin en fazla bir yıl uzatılabileceği hükme bağlanmıştı. 

OLDUBİTTİYLE CUMHURİYET'İN İLANI 

Kanunda yapılan değişikliklerin onaylanmasından 15 dakika sonra, TBMM, yeni devletin ilk cumhurbaşkanını seçti. Üye sayısı 287 olan TBMM’de, seçimlere katılan 158 kişinin 158’inin de oyuyla seçilen bu kişi fiilen bu görevi yürüten Mustafa Kemal’di elbette. (Sayılardan Mustafa Kemal’in de kendine oy verdiği anlaşılıyordu.) Seçime katılmayanlar arasında 4 Ağustos’ta Ankara’dan ayrılıp önce Sivas’a sonra İzmir’e geçen Rauf (Orbay), İstanbul’da olan Refet (Bele) ve Dr. Adnan (Adıvar), o sırada görevli olarak Sarıkamış’ta olan Kazım Karabekir Paşa ile çeşitli nedenlerle Mustafa Kemal’e muhalefet eden milletvekilleri vardı. (Bu muhalif gruplara ve ardından CHP’nin kuruluş sürecine dair yazım da şu: tıklayınız) Ankara halkı, olayı gece atılan silah ve havai fişeklerle öğrenmişti, ama İstanbul’da kutlamalar, 30 Ekim günü sabaha karşı 3’te Selimiye’den atılan 101 pare top atışı yapıldığı için halk büyük korku yaşayacaktı.

Mustafa Kemal Büyük Nutku’nu okuyor (1927)

Mustafa Kemal, Milli Mücadele sürecinin doğal lideri, yeni devletin kurucu karizmatik önderiydi, dolayısıyla ilk cumhurbaşkanı olması son derece doğaldı. Batılı tarzda modern, laik Türk ulus-devletini ve bu devlete uygun vatandaş tipini inşa sürecinde, hiçbir güç tarafından engellenmek, hatta yavaşlatılmak bile istemeyen ‘Kurucu Baba’, siyasal kurumlar aracılığıyla, demokratik usullere göre karar almayı, dolayısıyla parti içi muhalefeti ve elbette çok partili sistemi ayak bağı olarak görüyordu. Bunda, dönemin siyasal kadrolarının birçoğunun eski rejimle maddi, manevi bağlarını koparamamış olmalarının, Mustafa Kemal’in kafasındaki devlet tasarımını şu veya bu nedenle benimsememiş olmalarının da payı vardı elbette. 

ANAYASANIN FİİLEN ASKIYA ALINMASI

1924 yılında Ebedi Şef’in başkanlık ettiği CHF (Partinin adı 1935’te CHP olacaktı) grubu yeni bir anayasa hazırladı. Ancak bizzat Mustafa Kemal’in atadığı adaylar arasından, iki dereceli seçimlerle seçilmiş, dolayısıyla muhalefeti olmayan Meclis’teki Anayasa görüşmeleri Mustafa Kemal ile onun ‘diktatörlük eğilimleri’ taşıdığını düşünen CHP’li milletvekilleri arasında hesaplaşmaya dönüştü. Sonunda, Cumhurbaşkanı’nın yetkilerinin Mustafa Kemal’in istediği ölçüde olmadığı bir anayasa ortaya çıktı ama zaten anayasa hiç uygulanmadı. Mustafa Kemal 1927, 1931 ve 1935 yıllarına yapılan seçimlerde de tek aday olarak Cumhurbaşkanı olarak seçildi. Tek fark, 1923’te TBMM mevcudunun yüzde 55,05’inin oyunu aldığı halde, 1927 ve 1931’de bu oran yüzde 91,14’e, 1935’de ise yüzde 96.74’e çıkmasıydı. Bu da gayet doğaldı çünkü söz konusu seçimleri yapan meclislerin her üyesini tek tek elleriyle seçmiş, bu adaylar yine bizzat kendisi tarafından seçilen ikinci seçmenlerin onayına sunulmuştu. 

Takrir-i Sükûn Kanunu, İstiklal Mahkemeleri, Matbuat Kanunu gibi araçlarla muhaliflerin birer birer etkisiz hale getirildiği, Ebedi Şef’e tereddütsüz biat eden dar bir kadro ile ulus-devlet ve ulus inşasının tüm hızıyla sürdürdüğü 15 yıl, Atatürk’ün ölümüyle sona erdi. (Atatürk’ün 15 yıl süren defin sürecini şu yazımda anlatmıştım: tıklayınız)

YEDD-İ EMİN: İSMET İNÖNÜ

10 Kasım 1938 günü (resmi tarihe göre) 09.05’te Atatürk’ün son nefesini verdiği duyulduktan sonra Ankara’da telaşlı saatler yaşanmış, ancak çok kısa sürede siviller ve askerler arasında 1937 sonbaharında Atatürk tarafından kızağa çekilmiş olan İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı konusunda anlaşma sağlanmıştı. (İnönü’nün kızağa çekilme hikâyesini şu yazımdan okuyabilirsiniz: tıklayınız)

İNÖNÜ'YÜ ÖNE ÇIKARAN NEYDİ? 
Günümüzde bile, o günlerde gözden düşmüş bir figür olmasına rağmen nasıl olup da İnönü’nün cumhurbaşkanı adayı olarak seçildiğini merak eder çoğu kişi. Bu merak gayet mantıklıdır. Çünkü sadece o dönemde değil, daha önceki dönemlerde de İnönü pek sevilen biri değildi. Örneğin, Atatürk'ün yakın çevresi tarafından sevilmezdi. Sofra müdavimleri (Şükrü Kaya, Tevfik Rüştü Aras, Kılıç Ali, Hasan Rıza Soyak, Salih Bozok gibi) sürekli Atatürk'ün İnönü'yü sevmediği dedikodularını yayarlardı.Hatta Tevfik Rüştü, İnönü'yü ABD'ye büyükelçi tayin edip kurtulmayı bile düşünmüştü. (İnönü'yü tutan sofra müdavimleri de vardı. İstiklal Mahkemelerinin ünlü yargıcı Ali Çetinkaya mesela. Bu çevrenin ‘Çankaya Sofra Akademisi’ dediği bu oluşumu ilerde anlatmayı planlıyorum.)

İnönü'ye göre asker arkadaşları da kendisini güçlükle hazmetmişti. Bence, İnönü’ye karşı olanların büyük bir bölümü, muhtemelen Kurucu Baba’ya muhalefet etmeye cesaret edemedikleri için, rahatsızlıklarını 2. Adam üzerinden anlatan veya ona yöneltenlerdi. Neden ne olursa olsun, 1937 sonbaharında İnönü evinde mahsup hayatı yaşamaya başladığında kimseden itiraz gelmemişti. Atatürk bir kaç yıl daha geç ölseydi muhtemelen İnönü sahneden tamamen silinmiş olurdu.

İnönü ve Atatürk bir yurt gezisinde (1930’lar)

İddialara göre, Atatürk’ün hastalığının ciddi olduğunun anlaşılmasından itibaren cumhurbaşkanlığı konusunda tartışma ve görüşmeler başlamıştı. Yukarıda belirttiğim gibi İnönü’yü sevmeyenler onu ekarte etmek için ellerinden geleni yapmışlardı ama İnönü’nün yerine konulacak aday da neredeyse yoktu. Kazım Karabekir ve Rauf Orbay 1926’dan itibaren siyasetten silinmişlerdi. Londra Büyükelçisi Ali Fethi Okyar ve Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak milletvekili değildi. (1924 Anayasası’na göre Cumhurbaşkanı Meclis üyeleri arasından seçilmek zorundaydı.) Celal Bayar ise İttihatçı kökenli biri olarak ordu ile mesafeli bir ilişki kurmuştu. Kendisini ‘liberal’ eğilimli iş çevreleri destekliyordu ve bu yüzden ‘devletçi’ eğilimli CHP’li kadrolarca sevilmiyordu. Atatürk’ün ölümünden sonra onun yerine vek?let eden TBMM Başkanı Abdülhalik Renda veya Dahiliye Vekili Şükrü Kaya gibi karizmatik olmayan adaylar kalıyordu geriye. Son kararın Genelkurmay’da yapılan bir toplantıda alındığı söylenir.

İddiaya göre toplantıda 1. Ordu Müfettişi Orgeneral Fahrettin Altay’ın baskısı ile İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasına karar verilmişti. Bu kararın alınmasında, 12 Adalarla ilgili bir tartışma nedeniyle Şükrü Kaya’ya kızgın olan Fevzi Çakmak’ın, ‘O olacağına İsmet olsun’ diye düşünmesi etkiliydi. Kararın hayata geçirilmesine, Celal Bayar’ın başkanlığında toplanan CHP grubunda ‘Cumhurbaşkanı adayı’ olarak 322 oyla İsmet İnönü’nün seçilmesiyle başlanmış (sadece Yusuf Hikmet Bayur ‘çekimser’ kalmıştı), 11 Kasım 1938 gün TBMM’deki oturum, Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak ve Fahrettin Altay gibi yüksek rütbeli subaylarca izlenmişti. (Meclis’in askerlerce sarıldığını iddia edenler de vardır.)

HEM DİKTTÖR HEM DEMOKRAT

Ordunun sıkı markajı altında yapılan seçime, 399 üyeli TBMM’nin 348 üyesi katılmış, 348 üyenin tamamı İsmet İnönü’ye oy vermişti. Böylece Avrupa’da ve dünyada savaş tamtamları bütün şiddetiyle çalarken, genç Cumhuriyet, ‘karizmatik kurucu liderin yedd-i emini’ne teslim edilmişti. Bu devir-teslimin rejimin temel unsurları tarafından içselleştirilmesi konusunda endişesi olan İnönü’nün, seçildikten kısa süre sonra Meclis’i feshettiğini, kendi elleriyle oluşturduğu yeni meclisler sayesinde, 1939’da yüzde 96,27, 1943’te yüzde 95,60, nihayet 1946’da yüzde 83,44 oyla yeniden cumhurbaşkanı seçildiğini belirtelim.

1946’da oy oranının düşmesinin nedeni, İnönü’nün karşısında ilk kez rakip adayların çıkmasıydı. İnönü, 388 oy alırken, 1944’te Genelkurmay Başkanlığı’ndan adeta zorla emekli edilmiş olan Fevzi Çakmak 50 oy, eski dışişleri bakanlarından Yusuf Kemal Tengirşenk 2 oy almıştı.

Atatürk’ün küstürdüğü Milli Mücadele kadrolarının itibarını iade eden, buna karşılık Atatürk’ün yozlaşmış sofra arkadaşlarını tasfiye eden; Türkiye’yi II. Dünya Savaşı’na sokmayan buna karşılık halkın büyük sıkıntılar çekmesini önleyemeyen; bir yandan damadı Metin Toker’e göre, ‘ordunun gözünün içine baktığı gerçek bir diktatör’ olan ama bir yandan 1945'te Çok Partili sisteme geçişi sağladığı gibi 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimler öncesinde partisi içerisindeki sertlik yanlısı kanadı frenleyerek DP’nin iktidar mücadelesini meşrulaştıran İnönü, karizmatik kurucu liderin erken ölümü ve savaşa rağmen genç Türkiye’nin bir beka sorunu yaşamasını önledi.

HER DAİM İTTİHATÇI: CELAL BAYAR

DP’nin yüzde 53,3 oyla 408 sandalye kazandığı 14 Mayıs seçimlerinin arkasından elbette en önemli konu yeni cumhurbaşkanını seçimi idi. DP 22 Mayıs'ta iktidarı devralırken partinin kurucularından Celal Bayar cumhurbaşkanlığına çok hevesli görünmüyordu. Onun yerine, Milli Mücadele paşalarından Ali Fuat Cebesoy’un ve Yargıtay Başkanı Halil Özyörük’ün ismi dolaşıyordu. Ancak DP grup toplantısında 379 oyun 345'i Celal Bayar'a gitti. 
Cumhuriyet tarihinin ‘ilk sivil cumhurbaşkanı’ diye anılan Celal Bayar’ın sivilliği epey tartışmalı bence. Çünkü Bayar Atatürk ve İnönü gibi İttihat ve Terakki kökenli idi. Yürürlükteki 1924 Anayasası’nın partili cumhurbaşkanına izin vermesi nasıl ki Atatürk ve İnönü’ye devleti CHP merkezinden yönetmesine meşruiyet sağladıysa, Bayar’a da DP merkezinden yönetme meşruiyeti verdi. Daha önce değiştirilmesini istediği anayasayı da sıkı sıkıya savundu elbette. 

PERDE ARKASINDAN GERİLİMİ YÜKSELTME

1954, 1957 seçimlerinde de DP ezici üstünlüğünü devam ettirdi ve her seferinde Bayar tek aday olarak cumhurbaşkanı seçildi. Celal Bayar, başlangıçta ‘Çankaya'yı halka açtı.’ Yani halk köşke ziyaretler yaptı, bahçesinde piknikler düzenledi. Ama kısa süre sonra bunun sürdürülebilir olmadığı anlaşıldı ve randevu sistemine geçildi. Halkla ilişkiler popülizm ilkelerine göre gayet başarılı yürütülüyordu ama muhalefetle ilişkiler için aynı şeyi söylemek zordu. 1953’te CHP’nin mal varlığının hazineye devriyle başlayan gerilim hızla tırmandı. (DP dönemini şu yazımda anlatmıştım: tıklayınız)

Celal Bayar ABD gezisinde (Chicago, 1954)

Aslına bakarsanız, İnönü Atatürk'ün arkadaşlarını tasfiye ederken Bayar'a dokunmamıştı. Bayar da ona karşı saygılı bir mesafede durmuştu. Örneğin savaş yıllarında “milli birliği bozmamak için” iktidar aleyhtarı hiçbir harekete katılmamıştı. Dört arkadaşı ile DP'yi kurduğu 1946'ya kadar TBMM’de sadece iki kez konuşmuştu mesela. Belki de bu tarihçe yüzünden, Cumhurbaşkanlığı döneminde açıkça İnönü ile çatışmak yerine, Menderes’i İnönü’ye karşı sertliğe yönlendirme yolunu seçmişti. İnönü de aynı sertlikte cevap verince olanlar olmuştu. 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra yapılan Yassıada yargılamaları sırasında iki kez intihara teşebbüs etmesi bu Bayar’ın katılığını kaybettiği nadir anlardan olmalıydı. 
Cumhuriyet tarihinin darbe ile devrilen ilk ve (şimdilik son) cumhurbaşkanı olan Celal Bayar, 15 Eylül 1961’de önce idama mahkûm edildi, ardından ‘yaşı nedeniyle cezası müebbet hapse çevrildi. Celal Bayar, Yassıada'dan 3 yıla yakın kalacağı Kayseri Bölge Cezaevi’ne nakledilirken, yeni cumhurbaşkanının kim olacağı aşağı yukarı belli olmuştu…

DARBECİ BİR AGA: CEMAL GÜRSEL

27 Mayıs darbecilerinin yürütme organı olan Milli Birlik Komitesi’nin (MBK) lideri Cemal Gürsel’di. Dönemin Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel'in darbe liderliğine gelişi tesadüfen olmuştu aslında. Ordu içindeki cuntacılardan haberdar olan ama onlara katılmayan Gürsel, iznini geçirmek üzere İzmir'e giderken dönemin Savunma Bakanı Ethem Menderes'e yazdığı eleştiri mektubu sayesinde, cuntacıların lideri olmuştu. Genelkurmay Başkanı Rüştü Erdelhun'dan sonraki en yüksek rütbeli komutandı Gürsel. Darbecilerin amacı, 1952’de Mısır'da yapılan askeri darbedeki olduğu gibi, ülkeyi perde arkasından yürütmekti. (Mısır’da, sahnedeki lider General Necip’ti ama darbenin asıl lideri perde arkasındaki Cemal Abdülnasır’dı.) Ama Gürsel kısa sürede ipleri eline aldı ve Devlet Başkanı, Başbakan, Başkomutan ve Milli Birlik Komitesi (MBK) başkanı sıfatlarını alarak kâğıt üzerinde Atatürk’ün dahi sahip olmadığı yetkilerle donatılmış oldu. 
Sıra bugün bazı çevrelerce ‘Türk anayasacılık tarihinin kusursuz ürünü’ olarak kutsanan 1961 Anayasası, 9 Temmuz 1961'deki halkoylamasında yüzde 60,4 oyla kabul edildiğinde, bu düşük kabul oranı darbenin faillerinde ve destekçilerinde büyük hayal kırıklığı yaratmıştı. (Nitekim 27 Mayıs’ın eksik yanlarını tamamlamak iddiasıyla, Albay Talat Aydemir ve Binbaşı Fethi Gürcan’ın başını çektiği asker grupları, 22 Şubat 1962’de ve 21 Mayıs 1963’te iki kere darbeye teşebbüs edecekti.) 
1961 Anayasası’nın en önemli yanlarından biri devlet şeklinin cumhuriyet olduğu ve bunun değiştirmesinin teklif bile edilemeyeceğine dair hükmüydü. Cumhuriyetçilik, yalnız genel oy, seçime dayalı parlamento ve seçilen bir cumhurbaşkanıyla yetinen 1924 Anayasası’ndan farklı olarak, 1961 Anayasası’nda iyice somutlaştırılıp ayrıntılı kurallara ve kurumlara bağlanmıştı. Konumuzla ilgili hükümlere gelince, 1961 Anayasası, Senato, Anayasa Mahkemesi, Milli Güvenlik Kurumu gibi yeni ihdas edilen ve hepsi de birbirini denetleyen (aslında denetlemeden ziyade kontrol eden) kurumlar yoluyla siyasetin vesayet altına alınmasını garanti altına almıştı. Yeni anayasaya göre, Cumhurbaşkanı 40 yaşını doldurmuş ve yükseköğrenim görmüş TBMM üyeleri arasından, üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla yedi yıllık süre için seçilecekti. Bir kişi, iki defa üst üste Cumhurbaşkanı seçilemeyecekti ve seçilen Cumhurbaşkanının partisi ile ilişiğini kesecek, TBMM üyeliğinden istifa edecekti.

ALİ FUAT BAŞGİL'İN TEHDİT EDİLMESİ

Sıra yeni Cumhurbaşkanını seçecek yeni meclisi oluşturmaya gelmişti. Ancak 15 Ekim 1961 seçimlerinde CHP yüzde 37, DP’nin devamı olarak kurulan Adalet Partisi (AP) yüzde 35, her ikisi de sağ eğilimli Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) yüzde 14 ve Yeni Türkiye Partisi (YTP) yüzde 14 oy alınca kriz çıktı. Seçim sonrasının ilk bunalımı Cumhurbaşkanlığı seçiminde yaşandı. CHP, Cemal Gürsel’i, AP’nin bir kanadı Samsun Senatörü Anayasa Profesörü Ali Fuat Başgil’i aday göstermek istiyordu. Ayrıca darbecilerden Sıtkı Ulay, Fahri Özdilek ve Haydar Tunçkanat da cumhurbaşkanlığına hevesliydi. Sonunda, Silahlı Kuvvetler Birliği adlı cunta, siyasi parti liderlerini Çankaya'ya çağırdı ve Cemal Gürsel'in cumhurbaşkanı seçilmesini emretti. Ali Fuat Başgil ise iddialara göre “hayatınızı garanti edemeyiz” denilerek tehdit edilmişti. Tehdidin boyutu Başgil’in adaylıktan vazgeçmekle kalmayıp milletvekilliğinden istifa ederek Cenevre’ye gitmesinden anlaşıldı. (AP’nin yüzde 52 ile tek başına iktidar olduğu 1965 seçimlerinde İstanbul Milletvekili seçildikten sonra ülkeye dönecekti.)

Cemal Gürsel ve Britanya Kraliçesi II. Elizabeth (6 Mart 1961, Esenboğa Havaalanı)

Cemal Gürsel’e karşı çıkmaya tek cesaret eden Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) lideri Kırşehir Milletvekili Osman Bölükbaşı ise CHP lideri İnönü ve AP lideri Ragıp Gümüşpala tarafından ikna edildi. Sonunda Bölükbaşı “Hayatımın en büyük fedakârlığını yapıyorum” diyerek Gürsel’in Cumhurbaşkanlığı’nı kabul ettiğini açıkladı. Ve 26 Ekim 1961 günü yapılan oylamada, Cemal Gürsel 607 milletvekilinin 434’ünün oyunu alarak (165 oy da boş çıkmıştı) Cumhurbaşkanı seçildi. Böylece, 10 yıllık aradan sonra, devletin en yüce makamı, tekrar bir askere emanet edilmişti. 
Cemal Gürsel'in cumhurbaşkanlığı Mısır'daki gibi başlamıştı ama sonrası benzemedi. Cemal Gürsel 'Cemal Aga' diye anılacak kadar da halka yakın biri oldu. Siyasetçilere mesajlarını Çankaya köşkü önündeki ayakkabı boyacılarıyla, simitçilerle sohbet ederek veriyordu. Kürt kökenli olduğu söylendi ama Kürt siyasal hareketine karşı son derece sert davrandı. Bu bağlamda Menderes döneminin sonlarında başlayan 49’lar Davası’nı devam ettirdi, 1960-1961 yıllarında Kürt kanaat önderlerini Sivas Toplama Kampı’nda hapsettirdi. Tek Parti döneminin raporlarına benzeyen bir ‘Kürt Raporu’ hazırlattı. Hatta bir İsveç gazetesine “Eğer yola yordama gelmezlerse, dağlı Türkler [Kürtler] rahat durmazlarsa, ordu, şehir ve köylerini bombalayıp yıkmakta, tereddüt etmeyecektir. Öyle bir kan gölü olacaktır ki, onlar da ülkeleri de yok olacaktır,” dedi… 
TBMM tarafından Cemal Gürsel’in 28 Mart 1966’da sağlık sorunları yüzünden (bir süredir komadaydı) görevine Gülhane Askeri Tıp Akademisi’nden alınan bir sağlık kurulu raporu ile son verilmesinden sonra (ki Anayasa’da cumhurbaşkanlığının nasıl sonlandırılacağı konusu ele alınmamıştı, dolayısıyla bu azil tartışmalıydı) Gürsel’in yerine kimin getirileceği tartışması hız kazandı. Cemal Aga, 14 Eylül 1966 günü dünyaya gözlerini kapadığında Çankaya’da bir başkası oturuyor olacaktı…

İDARE-İ MASLAHATÇI: CEVDET SUNAY

Akla ilk gelen kişi elbette mevcut Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay oldu. Sunay, Genelkurmay başkanlığı sırasında kimseyi küstürmemiş, Gürsel ve İnönü ile işbirliği yaparak ordunun kışlasına dönmesini kolaylaştırmıştı. Talat Aydemir'in 1962 ve 1963’teki iki ihtilal girişimini başarıyla bastırmıştı. Ama ordu içindeki cuntacılarını da küstürmemişti. 
Anayasa gereği Cumhurbaşkanı meclis içerisinden seçilmek zorunda olduğu için Sunay görevinden istifa etti ve Cumhurbaşkanı vekili tarafından Cumhurbaşkanlığı Kontenjan Senatörü olarak Meclis’in ‘elitler locası’ olarak yeni kurulan Senato’ya sokuldu.

BÖLÜKBAŞI'NDAN DEMOKRASİ DERSİ

Sunay’ın adaylığına en anlamlı itiraz, CMP lideri Osman Bölükbaşı’dan geldi: “Gerçek demokrasi ile idare edilen, milli iradenin saygı gördüğü hiçbir memlekette, ordunun başında bulunan bir zatın, bizde Sayın Cevdet Sunay’ın geçtiği yollardan geçerek Cumhurbaşkanı olduğu görülmemiştir. Böyle bir şeyi o memleketlerde düşünecek hayali geniş bir tek insan bile bulmak mümkün değildir (...) Ya bu yol olur da her Genelkurmay Başkanı kendisini müstakbel Cumhurbaşkanı görmeye başlarsa, böyle bir nevi veliahtlık müessesesi kurulursa, demokrasimizin ve dolayısıyla memleketin yarını ne olur? Dünya bu manzara karşısında Türkiye’de demokrasinin bulunduğuna nasıl inanır?” 
Elbette, bu eleştirilere kulak asılmadı ve Sunay 28 Mart 1966 günü, oylamaya katılan 532 üyenin 461'inin oyunu alarak cumhurbaşkanı seçildi. (Meclis’in üye sayısı 636 idi.) Seçimde karşısındaki tek aday olan, 27 Mayıs darbesinin adeta ebediyen sürmesini isteyen 14'ler hareketinden Alparslan Türkeş’e ise sadece 11 oy çıktı. Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanı seçimi sürecinde onun adaylığına karşı çıkan AP’lilerin, kendi Cumhurbaşkanı adayları Ali Fuat Başgil o sırada İstanbul Milletvekili olarak mecliste olduğu halde, Cevdet Sunay’ı desteklemeleri ilginçti. Anlaşılan dönemin sönen yıldızı İnönü ile parlayan yıldızı Demirel TSK’nın gönlünü hoş etmenin faziletleri konusunda fikir birliği içindeydiler. 
Cevdet Sunay, karizması, pırıltısı olmayan biriydi. Öte yandan sınırlı yeteneklerine rağmen hayatı hep yolunda gitmişti. Sunay hakkında üretilen fıkralarda zekasına yönelik imalar olmasına karşın cumhurbaşkanlığına gelişi ve görev süresince yaptıkları hiç de zeka sorunu yaşamadığını (ya da gayet kurnaz olduğunu) düşündürür.

Cevdet Sunay ve Süleyman Demirel bir resepsiyonda

12 MART MUHTIRASI

Sunay dönemin siyasal aktörü Süleyman Demirel'le çok iyi anlaştı. İkisi de antikomünist idi, ikisi de Amerikan hayranıydı. 1969’da Cevdet Sunay atmış Kayseri’de hapis cezasını çekmekte olan Celal Bayar ve arkadaşlarını affetti. Affı, siyasal hakların iadesinin izlemesi bekleniyordu. Bayar-İnönü görüşmesi sonrasında, İnönü’nün ‘Meclis’e gelmesi halinde DP’lilerin affı lehinde oy kullanacağını açıklaması, Bayar’ın sahneye geri dönmesinden rahatsız olan Demirel’i zor durumda bırakmıştı. Ancak 15 Mayıs 1969’da siyasi yasaklar oy çokluğuyla kalktı. Kararın Senato’da onaylanması sürecinde, TSK’nın üst rütbelileri olaya el koydu. Sonunda Sunay pes etti ve affın Senato’dan geçmesine karşı olduğunu açıkladı. Tam bu noktada tarihsel bir ironi sahnelendi. CHP’nin zorlamasıyla Senato’ya getirilen af kanunu, AP’lilerin engellemesiyle Senato’dan geçmedi. Daha sonra İnönü, Sunay’ı darbeye davetiye çıkarmakla suçlayacaktı. Bunda da haklı olduğu kısa süre sonra ortaya çıktı. Türkiye’de Baas modeli sol bir rejim kurmak isteyen sol cuntacı hareketin 9 Mart 1971’deki darbe girişiminin Hava Kuvvetleri Komutanı Muhsin Batur ve Kara Kuvvetleri Komutanı Faruk Gürler tarafından önlenmesi, bunun ardından ordunun duruma hiyerarşik olarak müdahaleye karar vermesiyle ortaya çıkan 12 Mart Muhtırası sürecinde, Sunay, sivil siyasetten yana değil, darbecilerden yana tavır takındı. Ardından gelen hükümet krizleri, TİP’in kapatılması ve solculara karşı sürek avının başlatılması Sunay döneminin üzücü olayları arasında ilk aklıma gelenler… 
YARIN: Fahri Korutürk, Kenan Evren, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül’ün seçimleri.