SULTAN II. MAHMUD: KİME GÖRE GÂVUR PADİŞAH?

Osmanlı tarihinin hakkında en çok konuşulan, hizmetleri hakkıyla takdir edilememiş bir şahsiyet Sultan II. Mahmud… Kimine göre gâvur padişah, kimine göre büyük ıslahatçıdır.

25 Aralık 2023 Pazartesi

25.12.2023

 

Osmanlı tarihinin hakkında en çok konuşulan, hizmetleri hakkıyla takdir edilememiş bir şahsiyet Sultan II. Mahmud… Kimine göre gâvur padişah, kimine göre büyük ıslahatçıdır.

Çocuğu olmayan Sultan III. Selim, Şehzâde Mahmud’u evladı gibi himaye ve terbiye etti. Onun ıslahat fikrinin tesirinde kaldı; ama hatalarına düşmedi. En buhranlı zamanlarda, imparatorluğu uçurumun kenarından aldı. Uzun süren saltanatında hem harbler, hem isyanlarla sarsılan devletin çözülmesine mâni olmak kudretini gösterdi.

Her sahadaki ıslahat faaliyetleriyle imparatorluğa hayatiyet kazandırdı. Cahil ve mutaassıp bir kesimin reaksiyonunu çekmekle beraber, aklıselim sahipleri tarafından hizmetleri şükranla anılmış; Garb menbalarında bile hürmetle anılmıştır.

Merhametten doğan maraz

Sultan III. Selim, tahttan indirilip şehid edildi. Bu arada kendisini de öldürmeye yeltendiler; ama Rabbin inayeti kabilinden hayatta kaldı. Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’nın desteğiyle 95. halife ve 30. padişah olarak 1808’de tahta çıktı.

Sultan Selim’in düştüğü hatalara düşmedi. Onun maraz doğuran merhametli siyasetini terketti. Sert tedbirlerle, içeride istikrarı temin etti. Asırlardır tefessüh etmiş ve ıslahı kabil görülmeyen Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırdı. Ocağın zulmünden bezmiş halk da kendisine var gücüyle destek oldu. Gönüllü ve mecburi esasa müstenid yeni bir ordu kurdu.

Saltanatının ilk senelerinde, yeniçerilere arkasını verip padişahı kıskaca alan nişancı meşhur Halet Efendi’nin nüfuzu görülür. Fırsatını bulunca, kendisini ortadan kaldırdı. O kadar çok kişinin canını yakmıştı ki, arkasından şu mısralar söylenmiştir:
Ne kendi etti rahat, ne âleme verdi huzur
Yıkıldı gitti cihandan, dayansın ehli kubur!

Padişah, el ele verip uğursuz roller oynayan bürokrat, asker ve ilmiyeyi sindirip, devletin fonksiyonlarını elinde toplayarak memleketi saraydan idare etmeye başladı. Bunun için otokratlıkla itham edilir; ama bu teşebbüsü, devleti uçurumun kenarından almıştır.

Felâketler üst üste

Sultan II. Mahmud, bir zamandır Hicaz’ı işgal eden Vehhabîlerin isyanını bastırdı. Fransız ihtilâlinin tesiri ve Avrupa’nın desteğiyle Yunan ve Sırplar arasında istiklal gayeli isyanlar çıktı. Mora’da müstakil bir Yunanistan kuruldu. Sırbistan ve Sisam muhtariyet kazandı. Yunanları, Helen medeniyetinin vârisi zanneden ve onlara karşı romantik bir yakınlık duyan Avrupalıların tahriki üzerine çıkan Rus Harbi, felâketle neticelendi. Bundan istifade eden Fransızlar, Cezayir’i işgal etti.

Olup bitenlerde Padişah’ın doğrudan bir mesuliyeti olduğu söylenemez. Artık dünya değişmiştir. Osmanlı Devleti yine dünyanın büyük birkaç devletinden biridir; ama Avrupa eskisinden de güçlüdür.

Memleketin dağılmasını önlemek adına merkeziyetçi bir politika takip etmeye başlayan Padişah, her köşede türeyen âyânlarla evvela anlaştı. Magna Charta’ya benzeyen Sened-i İttifak’ı imzaladı. Sonra çoğunu sindirdi veya ortadan kaldırdı. Arap ve Kürt beldelerini daha sıkı bağlarla payitahta bağladı.

Babıali tarafından tahkir edilen Mısır valisi Mehmed Ali Paşa Fransız tahrikiyle ayaklandı. Padişah da kederinden hastalandı. Müzmin artrit, verem ve basur hastasıydı. Dertlerin çokluğundan tavsiyelere tam riayet edemedi. Tabipler âciz kaldı.

Ordusunun Nizip’teki mağlubiyetini işitmeden vefat etti (1839). Vefatında 54 yaşındaydı. 31 sene tahtta kaldı. Divanyolu’nda Esma Sultan Sarayı bahçesine defnedildi. Şimdi semte ismini veren türbesinde, oğlu Sultan Aziz ve torunu Sultan Hamid de yanındadır. Hâlihazırdaki Osmanlı hânedanı, hep onun neslindendir.

Takdire ne çâre?

Usta bir hattattı. Eyüp Sultan sandukası üzerindeki yazılar; ayrıca Ayasofya’daki bir harika numunesi olan büyük levha onun eseridir. Adlî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Şu beyiti meşhurdur:
Sevdâ-i muhabbet esiyor şimdi serimde
Takdire ne çâre, bu varmış kaderimde!

Fransızca öğrenen ilk padişahtır. Gelibolu, Bolayır, Doğu Trakya, Rodos, Tuna vilayetlerini gezmiş; bunlardan bazısını yeni keşfedilen buğu gemisi (buharlı gemi) ile yapmıştır. Uzuna yakın boylu ve yakışıklıydı. Enerjik ve çok zekiydi. Espriliydi. Bilhassa musahibi Said Efendi’yle yaşadığı çok sayıda fıkra ve menkıbesi dillerde dolaşır.

Memleketin en buhranlı zamanında tahta çıkan Sultan II. Mahmud, uzun süren saltanatında çok gailelerle uğraştı. Zaman zaman sert icraatıyla devletin çözülmesine mâni olmak kudretini gösterdi. Her sahadaki ıslahat faaliyetleriyle imparatorluğa hayatiyet kazandırdı. Cahil ve mutaassıp bir kesimin reaksiyonunu çekmekle beraber, aklıselim sahipleri tarafından hizmetleri şükranla anıldı; Garb menbalarında bile hürmetle anıldı.

Eski ve Yeni

Sultan II. Mahmud, sadece harbler ve isyanlarla uğraşmadı. Zamanında binlerce bina yapıldı veya tamir edildi. Yollar açıldı veya genişletildi. Köprüler, kuruldu. Buharlı gemi ve makineler alındı. Harbiye ve tıbbiye mekteplerini; ayrıca memur yetiştiren mektepler kurdu.

Tophane’de Nusretiye ve Bahçekapı’da Hidâyet; Arnavutköy sahilinde Tevfikiye; Üsküdar Şemsipaşa’da Adliye Câmilerini; Bayezid Kulesi’ni, Mahmudiye, yani Unkapanı Köprüsü’nü, muhtelif yerlerde çeşmeler yaptırdı.

Eyüp Sultan türbesi dâhil, İstanbul’daki bütün sahabe kabirleri, hep Sultan II. Mahmud tarafından yaptırılmıştır. Resulullah’ın kabri üzerine yeşil kubbeyi yaptıran O’dur.

Zamanında ilk gazete neşredildi. Modern posta, karantina, nüfus sayımı, rüşdiye adıyla orta mektep teşkilatı, memurların fes ve setre giymesi gibi yenilikler onun zamanına tarihlenir.

Klasik Osmanlı siyasî müesseselerinin çoğu başka isimlerle devam etmiş; artık fonksiyonu kalmayanlar kaldırılmıştır. Mesela defterdar, mâliye nâzırı; reisülküttâb, hâriciye nâzırı adını almıştır.

Milli bünye

Bu devirdeki ıslahatla, Jön Türk inkılapları asla birbirine kıyas edilemez. Sultan II. Mahmud’un ıslahatı hep millî bünyeye muvafık olarak cereyan etmiştir. Şer’î hükümlerin ve siyasî an’anelerin haleldar olmamasına hususi ihtimam gösterilmiştir.

Fes ile şapkanın, kabil-i kıyas olmadığı âşikârdır. Fes, Anadolu’da asırlardır giyilen, Osman Gazi’den beri Türklerin de giydiği kırmızı keçe külahın tekâmül etmiş hâlidir. İbâdete değil, âdete bağlı işlerde gayrı müslimlere benzemeyi İslâmiyet men etmemektedir.

Bürokratların inat ve muhalefetini kırmak adına, devlet dairelerine resmini astırması garip karşılanmakla beraber, zaten az zaman sonra terkedilmiştir. Yeniçerilere duyulan alerji, mehterin de kaldırılmasına sebebiyet vermiş; yerine Mızıka-ı Hümâyun kurulmuştur.

Kurduğu sistem, şekil itibariyle günümüze kadar gelmiştir. Şu anda düzgün işleyen hangi müessese varsa, Osmanlı’ya, ezcümle Sultan II. Mahmud devrine aittir.

Dinî hassasiyet

Alman müşavir Helmuth von Moltke hatıralarında şöyle der, “Sultan’ın dinî hissiyatı o kadar kuvvetliydi ki, vefatından birkaç gün önce, hemen hemen ölüm halindeyken, Cuma namazı için kendisini Bayezid Câmii’ne taşıtması bunu ispat eder”.

Vefatından 2 sene evvel çıkarttığı bir fermanla, Osmanlı memleketinin her yerinde 5 vakit namazda cemaate devam edilmesini emretmiştir. Es’ad Efendi’nin yazdığı Dürr-i Yektâ isimli Türkçe ilmihali bütün şehir, kasaba ve köylere yollatmıştır. İlkmektep tahsilinin bütün Osmanlı vatandaşlarına mecbur kılınması da onun fermanıyla olmuştur.

Kışlada her birliğe cemaatle namaz için tabur imamı ve dinî müşkillerin halli için alay müftüleri tayin etmiştir. Battal Gazi Destanı, Hayber Kalesi Cengi gibi hurafe cinsinden kitaplara alışmış askerlerin okuması için, Hanefî mezhebinin kurucularından İmam Muhammed’in harb hukukuna dair Siyer-i Kebir kitabını Türkçe’ye tercüme ettirmiş; kışlalarda okunmasını emretmiştir.

Hekimbaşı Abdülhak Molla der ki: “Yeni süvari birliklerinin teşkili esasında, iki seneye yakın bir müddet Râmi Kışlası’nda bulunan padişah, her geceyi başta kışla câmii olmak üzere, Eyüp, Davud Paşa, Topçular gibi câmilerde zikir, dua ve ilim sohbetiyle geçirmiştir.”

Padişah, tasavvuf erbabı, bütün Osmanlı padişahları gibi, dini bütün bir şahsiyettir. Evvelce amcazâdesi Sultan III. Selim’in tesiriyle Mevlevî muhibbi idi. Mevlevî Halet Efendi’den kurtulunca, muhtemelen temayülü değişmiş ve ağabeyi Sultan IV. Mustafa gibi, Nakşibendî tarikatine girerek, Yahya Efendi tekkesi şeyhi Mehmed Nuri Efendi’ye bağlanmıştır.

Hepsi evlâdımdır

“Ben teb’amdan Müslümanları ancak câmide, Hristiyanları kilisede, Musevileri havrada tanımak isterim. Aralarında başka gûna bir fark yoktur. Cümlesi hakkındaki muhabbet ve adaletim kâvidir ve hepsi hakikî evlâdımdır” diyecek kadar da, İslâmî müsamahaya sahipti. “Herkes kendi içinde yaşasın; ama kanun önünde eşittir” manasına gelen bu sözü, şimdiki tabirle demokrat şahsiyetine delildir.

Kendisine Gâvur Padişah diyenler, Yeniçeri Ocağı ile beraber tekkelerini kapattığı münharif Bektaşîlerdir. 1837 senesinde bir Cuma namazına giderken Galata Köprüsü üzerinde atının önüne çıkan Saçlı Şeyh adında bir meczup, Bektaşi tekkelerini kapattığı için bu şekilde hitap etmiştir. Bundan dolayı Bektaşiler, Osmanlılara ve Nakşilere düşman olmuştur.

Hücre-i Saadet’e hediye gönderdiği altın şamdan münasebetiyle yazdığı ve Resûlullah’a sevgisini terennüm ettiği na’t pek içlidir:
Şamdan eyledim ihdâya cür’et yâ resulallah.
Muradım dergâh-i ulyâya hizmet, yâ Resûlallah!
Dü âlemde kıl istishâb, Hân Mahmûd-ı Adlîyi,
Senindir evvel ü âhirde devlet yâ Resûlallah!

ŞEYH SAİD HÂDİSESİ: ÇÖZÜLMEYEN MUAMMA

Resmî beyana göre İngiliz ajanı gerici ve bölücü bir hâin, Kürtlerin çoğuna ve bazı dindarlara göre idealleri için canını feda etmiş bir kahraman, hatta bir evliya... İdamının üzerinden neredeyse bir asır geçti. Ama mezarı bile belli değildir.

18 Aralık 2023 Pazartesi

18.12.2023

 

Anadolu ihtilali, İttihatçı mahalli teşkilatın yardımıyla kurulup yayıldı. Bunun bulunmadığı yerlerde hoca ve şeyhler ile Kürtlerin desteğini aldı. Zamanı gelince de hepsini tasfiye etti. 1921 anayasasının Kürtlere vadettiği otonomi rafa kaldırıldı. Hilafetin ilgasıyla iki halkı birbirine bağlayan bağ da çözüldü. Kürtler, zaten “Türk” idi, olmasa bile asimile edilmesi muhtemeldi. Buna bazısı razı geldi, bazısı gelmedi.

Cumhuriyetin ilk zamanlarında çıkan onlarca Kürt ayaklanması, milliyetçi birer hareket olmaktan ziyade, basit zabıta vak’alarının büyütülmesinden doğmuştur. Bir takım siyasî problemlerin amme efkârından saklanması ve yeni rejimin potansiyel hasımlarının bertaraf edilmesi için fırsat olarak görülmüştür.

Bunların en mühimlerinden biri Ankara’yı aylarca uğraştıran ve güç belâ bastırılan Şeyh Said hâdisesidir. 16 Şubat 1925 tarihinde başlayan ayaklanma, giderek yayılmış; 15 Nisan 1925’te Şeyh Said’in yakalanmasıyla son bulmuştur. Hâdise, Anadolu’da 1919 sonlarında başlayan dahili harbin safhalarından biridir; ama sonuncusu değildir. Ama doğurduğu neticeler, yakın tarih cihetinden büyük ehemmiyet arzeder.

Düğündeki kıvılcım

Şeyh Said, Palulu bir Nakşibendî şeyhi ve aynı zamanda köy ağası idi. Hazret-i Peygamber soyundan geldiği için mıntıkada çok itibarı vardı. Şeyh Ali Septî’nin oğlu olan babası Şeyh Fevzi Hınıs’a göç etmişken; Rus işgali sebebiyle Diyarbekir’in Piran köyüne hicret etmişlerdi. Sonradan Erzurum milletvekili olan Fuat ve Abdülmelik Fırat’ın dedesidir. Şeyh Said sıradan bir köy hocası değildi. İtibarı asırlara dayanan bir ilmiye ailesinden, kültürlü ve nüfuzlu bir şahsiyetti.

13 Şubat 1925 tarihinde Diyarbekir’in Piran adlı köyünde cereyan eden bir aşiret düğününde, bazı jandarma askerlerinin kadınlara laf atması üzerine galeyana gelen gençlerle askerler arasında kavga çıktı.

Karakol kumandanı, aşiretin reisi pozisyonundaki Şeyh Said’den hâdisenin fâillerini teslim etmesini istedi. Bunlar aynı zamanda asker kaçağı idi. Şeyh, düğün sebebiyle bütün aşiretlerin burada olduğunu, hâdise çıkmasından korktuğunu, düğünden sonra bu kişileri teslim edeceğini söyledi. Bu tavrı, isyan olarak değerlendirildi.

Doğu elden gidiyor

Şeyh Said, artık geri dönülemez bir yola girdiğini görünce, işi ciddiye aldı. Bir sene evvel kaldırılan halifeliği ihya misyonu ile müttefikler toplamaya girişti. Bazı Kürt aşiretleri ve âlimleri kendisine destek verdi; bazıları sonradan desteğini çekti veya para ile elde edildiler. Zaman zaman Şeyh Said ile karıştırılan Said Nursî, Ankara tarafında yer almış; ‘Türk askerine silah çekilmez’ diyerek devletten yana tavrını koymuştur. (Tarihçe-i Hayat, s.191)

Şeyh Said, 16 Şubat 1925 tarihinde harekete geçti. Birkaç koldan ilerleyip, üzerlerine gönderilen orduları da mağlup ederek Genç, Çapakçur (Bingöl), Maden, Siverek, Varto ve nihayet Elaziz’i düşürdü.

Hükümetin örfî idare ilan etmesine rağmen, 10 bin kişilik bir kuvvetle Diyarbekir kuşatıldı. Halkın yardımıyla şehre girildiyse de, geri püskürtüldü. Sultan Hamid’in Suriye’de sürgünde yaşayan ve hiçbir şeyden haberi olmayan oğlu Şehzade Selim Efendi halife ilan edildi.

Örfi idare

Kapatılmış Kürd Teâli Cemiyeti’nin yerini alan Azadi adlı gayrı resmî Kürt cemiyeti, Şark’ta aynı zamana denk gelen bir ayaklanma çıkarttı. Şeyh Said’in bu cemiyetle bağı yoktu; ancak kayınbiraderi ve Cibran aşireti reisi albay Halil Bey, Kürt milliyetçilerindendi. Bu sebeple Cibran aşiretinin desteklediği Şeyh Said hâdisesi, Kürtçü bir ayaklanma zannedilmiştir. Halbuki Şeyh, Kürt değil, Zaza idi. (Zazalarla Kürtler, yani Kırmanciler aynı kökten gelmiş olsalar bile, aralarında ciddi lehçe farkı vardır ve çokları bunları farklı birer halk olarak görür. Türkler ise hepsine Kürt der.)

O sıralar hükûmetin icraatlarından şikâyetçi bir kitle, Ankara kahramanlarının yer aldığı, cumhuriyetçi, fakat liberal Terakkiperver Fırka etrafına kümelenmişti. İstanbul gazeteleri de hükümeti alabildiğinde tenkit ediyordu.

Ortalığı teskin için ılımlı Fethi (Okyar), başbakanlığa getirilmişti. Fethi Bey, hâdisenin örfî idare (sıkıyönetim) ile hallolacağını söylediyse de siyasî rakipleri için bu bir fırsattı. Fethi Bey vazifeden alınarak, İnönü 3 Mart’ta tekrar iktidara getirildi.

Ertesi günü Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkararak sert tedbirler aldı. Bazı aşiretlerin elde edilmesiyle, 26 Mart’ta ayaklananlar bozguna uğratıldı. Bir yakınının ihbar ettiği Şeyh, 25 Nisan’da Varto yakınında yakalandı.

İdamlar aylarca sürdü

Hukukçu olmayanların vazife yaptığı, kararlarının temyizi bulunmayan; hukuk ve adalet gibi mefhumlardan tamamen ârî politik ihtilal mahkemeleri devreye girdi. Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi, hakikaten Kürt milliyetçisi olan birkaç kişiyi beraat ettirirken, 63 yaşındaki Şeyh Said’i 28 Haziran 1925’te Kürtçülük ithamıyla idama mahkûm etti. Hüküm, 20 Eylül 1925’de infaz edildi. Cesedi Dağkapı’da askerî mıntıka içinde meçhul bir yere gömüldü.

Hâdiseyle alâkası bulunmayan, ama Kürtçülüğün ideologlarından olarak görülen Seyyid Abdülkâdir ve oğlu da İstanbul’daki evlerinden alınarak Diyarbekir’e götürüldüler ve 27 Mayıs’ta Ulu Câmi önünde asıldılar. İdamlar aylarca sürdü. 500’e yakın kişi asıldı. Harekât mıntıkasındaki köyler bombardıman edildi. Ayaklanmayla doğrudan alâkası bulunmayan sivil halktan binlerce kişi öldürüldü. Seyyid Abdülkâdir ve Şeyh Said’in aile ve aşiretleri dağıtıldı.

Kimine hayır kimine şer!

Ankara, icap ettikçe Kürtçü veya şeriatçı olarak lanse ettiği ayaklanmanın, Türk ordusunun Musul’a girişini engellemek için İngilizler tarafından çıkarıldığını veya desteklendiğini iddia etti. Halbuki Musul’un akıbeti Lozan’da anlaşılmıştı.

Şeyh Said ayaklanması, basit bir zabıta vak’ası ile başlayan, yani uzun uzadıya planlanmış olmayan dinî bir ayaklanmadır. Şeyh, mahkemedeki müdafaasında da hep buna işaret etmiştir. O zamanki bazı ulema, Şeyh Said’i gayrı meşru gördüğü hükümete karşı davasında haklı bulmakla beraber, alt edemeyeceği bir güce karşı çıktığı için tenkit etmiştir. Şeyh, resmi ajandaya göre hain, bazı Kürtlere göre milli davaya hizmet eden bir kahramandır.

Şansı var mıydı?

Şeyh Said’in, muvaffak olma şansı var mıydı? İngilizlerin askeri desteğini alabilseydi, Irak güçleri ile birleşebilseydi, vaziyet farklı olabilirdi. Bunu ummuşlar mıdır? Belki. Kürtler kendi içlerinde de bölünmüş vaziyette idiler.

Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza, Tebriz’deki İngiliz sefiri Sir Percy Loraine’e (sonradan Ankara’ya tayin olunacaktır) müracaat ederek İngiltere’nin desteğini istedi. Ali Rıza, mali güçlüklerinin olmadığını, ama cephane sıkıntısı çektiklerinden bahsetti.

Sir Percy, Londra’ya yapmak istediği ziyaretin boşuna olacağını, İngiltere’nin müstakil bir Kürdistan istemediğini söyledi. İngiliz vesikalarına göre ayaklanmayı bizzat Ankara çıkarmıştır. Asiler sınırı geçip Musul’daki kardeşleriyle birleşecek, bu da Türkiye’nin Musul’a müdahalesine imkân tanıyacaktır. (Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri, 311-312)

Dikensiz gül bahçesi

Hükümet bu vesileyle 2-2 buçuk ay süren bir katliam projesi ile muhtemel mukavemet mihraklarını kan ve ateşle bastırdı. Birkaç sene sonra patlak veren Siirt ve Ağrı ayaklanmaları da aynı şekilde bitti. O zamana kadar mıntıkada eseri olmayan rejimi; polisi, askeri ve bürokratik sistemiyle yerleştirmeye muvaffak oldu.

Ayaklananların, demokrasinin hâsıl ettiği serbestlik ortamı ve muhalefet partisinin liberal sözlerinden cesaret aldığı iddia ediliyordu. Muhakeme esnasında kıyam fikrini İstanbul gazetelerinden ilham aldığını söylemesi mukabilinde Şeyh’e kurtuluş vadedilmişti.

Bu bahaneyle demokrasi askıya alındı, siyasi partiler yasaklandı. Terakkiperver Parti kapatıldı. Basın hürriyeti kaldırıldı. İstanbul’daki muhalif gazeteciler tutuklanarak hapse konuldu. Muhalifler sindirildi.

Şarkta yaşayan ve halka tesirinden korkulan aşiret reisleri ile din âlimlerinin tamamı aileleriyle garba sürüldü. Bazıları hiç dönemedi. Din aleyhtarı icraat sıkılaştırıldı. Tekkeler kapatıldı. Memleket, tek partinin dikensiz gül bahçesine dönüştü.

Mezar nerede?

Musa Anter anlatıyor: “Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza Efendi, babasının Dağkapı’da idam edilip, darağaçlarının içinde açılan bir çukura konduğunu anlattı. Kürtçede sêpi denir, darağacının altında bir çukur kazılır. Onlara giydirilen beyaz idam gömleği çıkarılır, hiçbir dini merasim yapılmadan üstündeki elbiselerle o çukura ipten çıkarılarak bırakılır ve üzerine toprak atılırdı.

O vakit yaşayan Kürtlerden Şeyh Said’in mezarını sorduk. Dediler ki, efendim eskiden Diyarbekir’in Dağkapı’dan Dicle kenarına kadar antik büyük bir Diyarbekir mezarlığı idi. Şeyh Said hadisesinden sonra bu mezarlık eğlence yerlerine tahsis edildi. Şeyh Said, Seyyid Abdülkadir, oğlu Seyyid Muhammed, Doktor Fuad ve diğer muhterem büyüklerimizin gömülü oldukları o kendilerine layık olmayan çukurların üzerine Diyarbakır rakı fabrikası yapıldı.

Bu fabrika Kürdistan’da devlet eliyle kurulan ilk fabrikadır. Rivayet odur ki Kemalpaşa demiş, bu keratalar bana sarhoş mu diyorlar, oraya bir rakı fabrikası yapın ki ebediyen kemikleri sarhoş olsun. Daha sonra oraya bir de şehir sineması yapıldı.” (Hatıralarım, s. 344)

RÜYA NASIL TABİR EDİLİRSE ÖYLE ÇIKAR!

Rüya, tabir olunmadıkça, bir kuşun ayağında bağlı durur. Tabir olununca, vaki olur!

11 Aralık 2023 Pazartesi

11.12.2023

 

Rüyada ne görüldüğü değil, rüyanın nasıl tabir edildiği mühimdir. Rüya ilk nasıl tabir edilirse, umumiyetle öyle çıkar. Hadîs-i şerifte, “Rüya, tabir olunmadıkça, bir kuşun ayağında bağlı durur. Tabir olununca, vaki olur” buyuruldu.

Rüya, zeki, bilgili ve rüyadan anlayana tabir ettirilir. Hissî davranırlar diye çocuklara, hanımlara, hastalara pek rüya tabir ettirilmezdi. Bir tarihte halam rüyasında yılan gördüğünü anlatınca, daha ben “mücevher” demeden, rahmetli kayınvalidesi “düşman” deyiverdi. Birkaç gün sonra evlerine hırsız girdi.

Cahiliye devrinde şıkk ve satîh adında tabirciler vardı. Hazret-i Ebu Bekr ve kızı Esma ile tâbiînden Said bin Müseyyeb rüya tabirinde mahirdi. Basralı İbn Sîrîn’den sonra Memlûk devrinde yaşamış İbn Şahin çok meşhurdur. Sonraki tabirnameler hep bunun kitabına dayanır.

Mevsimler ve tabirler

Tabircilerin piri kabul edilen Danyal Aleyhisselam der ki: “Rüyada 4 şey vardır: Emir, yasak, müjde ve ikaz.”

Rüya, sahibinin hâli dikkate alınarak tabir edilir. Mesela bir hükümdarın veya vezirin rüyası, aynı rüyayı gören bir fakirin ve esnafın rüyası gibi tabir edilmez. Çünki bir şehzadenin beyaz bir ata binmesi onun hükümdar olacağını gösterdiği halde, bir fakirin beyaz bir ata binmesi, belki bir iyilik görmesine ve eline nimet geçmesine delalet eder.

Rüya tabiri, zaman ve mekân, iklim ve memleket, kavim ve millet itibariyle değişebilir. Mevsiminde ve zamanında faydalı olan şey, mevsiminin ve zamanının dışında zararlı olabilir.

Yazın, kışa ait bir şey, mesela tufan, şiddetli yağmurlar, karlar, fırtınalar, şiddetli soğuklar hayra delalet etmez. Ama mevsiminde, yani kış ve sonbaharda hayır ile tabir olunur.

Sıcak mevsimde kar, buz, soğuk şiddetli yağmurlar zarar, soğuk mevsimde ise bereket ile tabir edilir.

Bir memlekette kötü olan bir şey, diğer memlekette makbul olabilir. Bir Hristiyanın kilise görmesi, ona ibadet etmesi, onun için hayra delalet eylediği halde, bu rüya bir Müslüman hakkında hayır değildir.

Tabirci, müftü gibidir

Rüya tabir etmek, tıpkı fetva vermek gibidir. Usulleri vardır.

1-Kelime köklerine bakmak. Resulullah rüyasında Ukbe bin Râfi’nin evinde İbn Tâb’ın taze hurma ikram ettiğini gördü. Derecesinin yükseleceğini, dininin hoş ve akibetinin iyi olacağını tabir etti. Zira, ukbe ile akibet, râfi ile rifa (yükselmek), tâbe ile tayyip (hoş) aynı köktendir.

2-Kur’an-ı kerime bakmak. Rüyada yumurta görmek, güzel ve iffetli kadına işarettir. Zira huriler, saklı yumurtaya benzetilmiştir (Saffat: 49). Gemi, tehlikeden kurtuluştur. Zira “Nuh ve gemidekileri kurtardık” buyuruldu (Ankebut: 15).

İbn Sîrîn, rüyasında minareye çıkıp ezan okuyan iki kişiyi iyice süzüp, birincisine tez vakitte hacca gideceğini, öbürüne de çaldığı malları sahiplerine iade etmesini söylemiştir. İlkinde “İnsanlara haccı ilan et!” (Hac: 27), diğerinde ise “Bir tellal, ey kervan, siz hırsızsınız, diye bağırdı” (Yusuf: 70), ayetini delil aldı.

Biri rüyasına İsa aleyhisselamı görmüş. “Seni çarmıha gerdikleri doğru mu?” diye sormuş. “Evet” deyince bunu sadık rüya olmadığını anlamış. Zira Kur’an-ı kerimde “onu çarmıha germediler” buyuruldu (Nisa: 157).

3-Hadis-i şeriflere bakmak. Rüyada eşik görmek, zevcedir. Zira hadis-i şerifte zevce, kapı eşiğine benzetilmiştir. Âdem aleyhisselamı sakallı gören, rüyanın sadık olmadığını anlamıştır. Zira hadis-i şerifte “Âdem aleyhisselam sakalsızdı” buyuruldu.

Kimine hayır kimine şer!

4-Şiirlere bakmak. Rüyasında tavuklara tilki saldırdığını gören, bunu tembel hükümdarın devrilmesi olarak tabir etti. Zira şair, “Boş olunca vâdi/Tilki olur vâli” demiştir.

5-Rüya görenin lisanını iyi bilmek. Bir Arap ayva görürse, iyi bir seferdir. Zira ayvanın Arapçası seferceldir. Sefer, yolculuk; celle de izzet demektir. Bir Fars ayva görmüşse, iyilikle tabir edilir. Farsçası bih’tir ki, iyi demektir.

6-Görülen şeyin vatanı. Papağan, Hindistan’ı, devekuşu, Arabistan’ı işaret eder. Balçık, Hindliler için servet, başkası için beladır. Balık, bazısı için bela, bazısı için evlilik, Yahudiye talihsizlik, Müslümana rızıktır.

7-Rüyayı görenin dini. Ateş, Müslüman için azap, Zerdüşt için hayırdır.

8-Harflere ve sayılara bakmak. Rüyada bir horoz birine kefen hazırlamasını söyledi. 34 gün sonra öleceği tabir edildi. Dîk (horoz) kelimesinin rakam kıymeti 34’tür. Hişam bin Abdilmelik, tahta çıktığında 19 tane ve bir de yarım elma gördü. 19,5 sene tahtta kaldı.

Abbasi halifesi Müstencid, pederi Müstekfi hayatta iken rüyasında semadan bir melek inerek avucunun içine 5 adet hı harfini yazdığını gördü. Uyandığı zaman rüyasını tabir ettirdi. Muabbir, hamse ve hamsin ve hamse mie ve hamsete eşhur ve hamsete eyyam, yani 555 senesinde 5 ay ve 5 gün geçtikte hilafete geçeceğini tabir etti ve aynen vaki oldu.

Bir kadın İbn Sîrîn’e gelip ayın Ülker yıldızı ardında battığını gördüğünü söyledi. İbn Sîrîn 7 gün içinde öleceğini anladı. Ülker, 7 yıldızdır.

Gelinimi verin!

Bir kadın Resulullah’a gelip rüyasında evinin direğinin yıkıldığını söyledi. Zevcin seferden gelecek diye tabir ettiler. Bir müddet sonra bu rüyayı tekrar gördü. Bu sefer zevcinin vefatıyla tabir ettiler. Zira aynı gibi görünen bu iki rüyanın şartları farklıdır.

Birisi İbn Sîrîn’e gelip, “Rüyamda incir yediğimi gördüm” diye arzetti. “Nimete kavuşacaksınız” dedi. Aylar sonra bir başkası gelip benzer bir rüyayı anlattı. İbn Sîrîn, “Aman dikkat, dayak yiyebilirsin” dedi. Etrafındakiler taaccüp etti. Adam gidince, İbn Sîrin, “Birinci adam rüyayı gördüğünde yaz idi. İncir ağaçlarında meyve vardı. İkinci adam rüyayı kışın gördü. Kışın incir ağaçlarında kuru dallar kaldı. Bu da ancak dayakta kullanılır” dedi.

Ehil bir zatın minbere yahut minareye çıktığını görmek, onun büyük memuriyete kavuşması ile tabir olunduğu halde, bu rüyayı mesela bir hamal görse, onun için hamal kahyalığı ile tabir olunur.

Her rüyanın tabir edildiği gibi çıkacağı mutlak değildir. İmam Rabbani hazretlerinin de dikkat çektiği gibi, “Rüyalara itibar etmek ve onlara dayanmak doğru değildir.”

İnsanın uyanıkken eline geçenler, rüyada gördüklerinden kıymetlidir. Rüyasında padişahın kızıyla evlendiğini gören çoban, ertesi günü sarayın kapısını çalıp gelinimi almaya geldim dese, adama ne yapmazlar?

Tersine çıkar

İbrahim aleyhisselamın rüyası gibi üç defa tekrarlanan rüya mühimdir. Ezanda olduğu gibi, birden fazla kişinin aynı rüyayı görmesi doğruluğuna alamettir. Her zaman değil elbette. Hazret-i Ali’nin kabri Necef’te olduğu halde, Afganistan’da Mezar-ı Şerif denen şehirde aynı anda pek çok kimse bu kabrin şehirlerinde olduğunu rüyalarında görmüştür. Şehre bu isim ondan dolayı verilmiş ve bir de türbe yapılmıştır.

Bazı rüyalar aksine tabir olunur (ex contrario). Bu, Avrupa’da böyleydi, Artemidoros’un kitabını okuyunca, bu kanaat Müslümanlara da geçti, derler. Rüyada öldüğünü gören uzun yaşar. Ağlayan, sevinir.

İbn Zübeyr rüyasında Abdülmelik ile güreşip yendiğini ve dört kazığa bağladığını gördü. Tam aksi çıktı. İbn Zübeyr kaybetti; Abdülmelik ve dört oğlu halife oldu.

Hazret-i Abbas’ın zevcesi Ümmü Fadl Lübâbe rüyasında Resulullah’ın bedeninden bir parçanın kucağına düştüğünü gördü. Dehşetle uyanıp rüyayı anlatınca, Resulullah hayra yordu ve torunu Hüseyin’i kucağına koydu. O da onu emzirdi.

Rüyadaki emanet

Bazen rüyanın müşahhas (gözle görülür) işareti olur ki, keramettir. İhtiyarlığında gözleri görmez olan Molla Fenari, rüyasında Resulullah’ın “Tâhâ sûresini tefsir eyle!” hitabına muhatap oldu. “Huzurunuzda buna gücüm yetmez. Gözlerim de görmüyor” deyince, Resûlullah hırkasından bir parça pamuk çıkarıp, dili ile ıslatıp gözleri üzerine koydu. Uyanığında kerameten bunu gözlerinin üstünde buldu. Kaldırınca, görmeye başladı. Bunların öldüğü zaman gözleri üzerine konmasını vasiyet etti.

Arvasilerin büyük dedesi Seyyid Muhammed, bir gece Hazret-i Peygamber’i rüyasında gördü. Kendisine: “Evlâdım! Hakkâri emiri İbrahim Han-ı Abbasi hastadır. Bu meyveleri götür, yesin! Allah şifa ihsan eder” buyurdu. Uyanınca başucunda, mevsim kış olmasına rağmen içinde yaz meyveleri bulunan bir sepet gördü. İçinde taze incir, nar ve salatalık vardı. Götürüp meyveleri takdim etti. Benzer rüyayı gören İbrahim Han bunları yer yemez hastalıktan kurtulup sıhhate kavuştu ve kızını verdi.

Tefrika roman

Bazılarının rüyası ise tefrika roman gibidir, bitmez. İbn Şahin anlatır: “Bir adam bir tabirciye gitmiş. Şu parayı al da bana rüyamı tabir et, demiş. Sabah namazından sonra anlatmaya başlamış. Rüyamda kuyuya düştüm. Düştüm de düştüm demiş ve bunu öğlene kadar tekrarlamış. Sonra kuyunun dibine vardım demiş. Tabirci sağ salim vardın mı diye sormuş, vardım cevabını almış. Allah’a şükür, sonra ne gördün, diye sormuş. Adam döndüm de döndüm demiş ve ikindiye kadar tekrarlamış. Sonra bir değirmen taşı buldum, kafamı içine sokup yukarı çıkmaya başladım, çıktım da çıktım demeye başlayınca, tabirci, artık orada dur, paranı geri al, sabah kuyuya bir düştün ikindiye kadar durmadın. Kim bilir ne zaman yukarı varırsın, demiş.”

BİR MEÇHUL PADİŞAH - SULTAN IV. MUSTAFA

Osmanlı tarihinin en talihsiz hükümdarlarından birisi olan Sultan IV. Mustafa, siyasi kargaşa sebebiyle, hiçbir zaman otoritesini tam manasıyla kuramamıştır.

4 Aralık 2023 Pazartesi

4.12.2023

 

Sultan I. Abdülhamid vefatında 10 ve 3 yaşında iki oğul bırakmıştı. Yeni padişah Sultan III. Selim bu iki amcazadesi Şehzade Mustafa ile Mahmud’u kendi evladı gibi ihtimam ve şefkatle yetiştirdi. Şehzade Mustafa’nın annesi Ayşe Sîneperver Kadınefendi’dir.

Sultan Selim’in icraatından memnun olmayan bir kesim Şehzade Mustafa’yı tahta çıkarmayı düşündü. Nihayet 1807’de Sultan III. Selim’in bir darbe neticesinde tahttan indirilmesi üzerine tahta çıkarıldı. Osmanlı sultanlarının 29. ve İslâm halifelerinin 94.südür.

Sultan Selim kendisine, “Kardeşim, Allah, beni indirdiği tahta seni oturttu. Milleti layık olduğu yer getirmeye çalışırken, halkın hiddetine uğradım. İyi niyetim bunun sebebi oldu. İnşallah benden daha mesut hüküm sürersin” dedi.

Ne güzel padişah

Bu hadiseyi bizzat yaşayan darphane memurlarından Georg Oğulukyan’ın ifadesine göre yeni padişah, Cuma selamlığı için saraydan çıkıp, asilerin cehennemî kalabalığını görünce, ömründe böyle canavar suratlı insanlar görmemiş, kendisi de nazik olduğundan ürkmüş, benzi atmıştı. “Kafesten çıkmış güvercin gibi güzel bir çocuktu. Hatta merasime katılanlar, ne güzel padişahımız var, diye bağrışıyordu” der.

Padişah’ın cülus fermanındaki ifadelerinden anlaşılıyor ki, hal’ ile neticelenmiş darbenin en hafif şekilde atlatılmasına dikkat etmekte; devlet ricali arasındaki bölünmeye mâni olmaya çalışmaktadır. Bu da onun hüsnü niyetinin delilidir. Ancak bu gayesinde muvaffak olamamıştır.

31 Mayıs’ta o zamana kadar Osmanlı tarihinde görülmemiş bir hâdise vuku buldu. Darbeciler, Padişah’ın kendilerini darbeden mesul tutmayacağına dair bir “hüccet-i şer’iyye” (mahkeme kararı) çıkarttılar. Padişah’a yemin ettirip imzalattılar. Evvelce meydana gelen bütün darbelerde, yeni hükümdar darbecileri birer birer cezalandırdığı için, bu sefer darbeciler kendilerini emniyet altına almak istemişti.

Bu esnada Ruslarla muharebe devam ediyordu. İstanbul’daki isyan, Rus cephesindeki ordunun disiplinini bozdu. Siyasi belirsizlikten istifade eden Ruslar, bazı kaleleri ele geçirdilerse de bu sırada harb halinde bulunduktan Fransızlar karşısında müşkül vaziyete düşünce, Osmanlı Devleti ile mütareke imzaladılar.

Bürokraside klikler

Padişah’ın hiç arzu etmemesine rağmen, bürokratlar arasındaki yenilikçi-ananeci ikiliği giderek keskinleşiyordu. Selefleri gibi yenilik taraftarı olan temkinli Padişah, her iki gruptan devlet adamlarına da vazife vererek nispi bir sulh vasatı meydana getirmeye çalışıyordu.

Bu esnada İstanbul’da darbeciler baskılarını gün geçtikçe artırıyordu. Yeniçeriler söz vermelerine rağmen her işe karışıyordu. Hâdiseleri dikkatle takip eden Sultan IV. Mustafa, darbecilerin bir kısmını çeşitli bahane ve vazifelerle saraydan uzaklaştırmaya çalıştı. Asileri bütünüyle ortadan kaldırmanın çarelerini aramaya başladı.

Ancak onun saltanatı, tam manasıyla fiili değil, görünüşte bir saltanat idi. Zira siyasi iktidar, darbecilerin elindeydi. Bu hadise, Osmanlı tarihinde birkaç defa cereyan etmiştir.

Gizli siyasi kulüp

Bu arada aralarında bürokrat ve entelektüel elitlerin bulunduğu Rusçuk Yârânı adı verilen gizli bir siyasi kulüp teşekkül etti. Islahata gönülden bağlı gözüküyor; Sultan III. Selim’i tekrar tahta çıkarmayı hedefliyordu.

Bunlar Rusçuk âyânı Alemdar Mustafa Paşa’nın yanına giderek onu sadrazamlığı ele alması için teşvik etti. Âyânlık, devlet ile halk arasında aracılık eden demokratik bir idari mevki iken, XVIII. asırda bir nevi derebeyliğe dönüşmüştü.

Asiler, Padişah’a, tahtını sağlama alabilmek için, Sultan Selim ve Şehzade Mahmud’un öldürülmesini telkin ediyor; fakat Padişah kabul etmiyordu. Sivil ve askeri bürokratlar da buna karşıydı.

Asileri tasfiye etmeyi düşünen Padişah, Alemdar’ı, İstanbul’a çağırdı. Asilerin lideri Kabakçı Mustafa, düğün gecesi öldürüldü.

İş işten geçiyor

Padişah, Alemdar refakatinde seferden dönen orduyu surların dışında karşıladı. Çevresindekiler, Alemdar’a Padişah’ı tevkif ettirmesini teklif etti, ancak o, bunu mertliğe aykırı bularak reddetti.

Muasır tarihçiler bunu Alemdar’ın hatası olarak vasıflandırır. Halbuki o zaman Osmanlı telakkisinde ve vicdanın padişahın müstesna bir mevkii vardı.

Alemdar ve adamları İstanbul’u ele geçirdi. Sultan Selim’in hal’ine fetva veren Şeyhülislam Ataullah Efendi’yi azlettirdi. Şehir süt liman oldu. Zorbalar ortadan kaldırılmaya, fesatçılar sürülmeye başlandı.

Sadrazam, Alemdar’ın hizmetinden memnun, fakat artan nüfuzundan tedirgin idi. Geriye dönmesini istedi, ama o bunu reddetti. Bu sefer Alemdar’ı bir bahaneyle şehirden göndermek için Padişah’a teklifte bulundu, ama kimseye dinletemedi.

Zoraki karar

Bunu haber alan Alemdar, 28 Temmuz günü 5 bin adamıyla Babıali’yi bastı. Padişah’ın mührünü sadrazamın elinden aldı. Sultan III. Selim’i tekrar tahta çıkarmak için saraya gitti.

Bu esnada zorbalar, Sultan III. Selim ve veliahd Şehzâde Mahmud idam edilirse tahtta kalacağını söyleyerek bu ikisini idam ettirmesini Padişah’a teklif ettiler. O bunu evvela reddetti, sonra ikna oldu. Bu arada Alemdar, zor kullanarak saray kapısını zorlamaya başladı.

Zorbalar, haremde hapis bulunan Sultan III. Selim’i öldürdüler. Şehzade Mahmud, kaçarak kurtuldu. Tam o esnada saraya giden Alemdar, Sultan Selim’in cansız cesedi ile karşılaştı. Şehzade Mahmud’u sultan ilan etti.

Kısmet bu kadarmış

Bu esnada Sultan Mustafa, Bağdad Köşkü’nde idi. Yanına gelen Alemdar’a tahttan indirilmeyi kabul etmediğini sert sözlerle ifade etti. Alemdar, Padişah’ın yanındakilere, kendisini münasip bir yere götürmelerini, aksi takdirde elinden kötü bir iş çıkacağını ihtar etti.

Saray imamı Ahmed Efendi, “Tahtta kısmetiniz bu kadarmış. Haremde istirahat buyurunuz” diyerek kendisini teskin etti.

14-15 Kasım gecesi bazı askerler ayaklandı. Bir yandan Alemdar’ı öldürmek üzere Babıali’yi bastılar. Bir yandan da Sultan Mustafa’yı tekrar tahta çıkarmaya teşebbüs ettiler.

Bunun üzerine şeyhülislâmın imzaladığı fetva ve Padişah’ın isteksizce verdiği ferman mucibince Sultan IV. Mustafa 15/16 Kasım 1808 gecesi idam edildi. 29 yaşındaydı.

Saltanat müddeti 1 sene 2 aydır. Eminönü’nde babasının türbesine defnolundu. Tek kızı 8 aylıkken vefat etmiştir. Âsiler arasında tabutun boş olduğuna ve askeri yatıştırmak için kendisinin ölmüş olarak gösterilmek istendiğine dair dedikodular çıkmıştır.

Tarihte oynadığı düşünülen rol sebebiyle, çağdaş tarihçiler tarafından Sultan IV. Mustafa, zekâsı kıt, cahil, saf, ama hırslı biri olarak tasvir edilir. Bunlar doğru değildir. Osmanlı tarihinin en talihsiz hükümdarlarından birisi olan Sultan IV. Mustafa, siyasi kargaşa sebebiyle, hiçbir zaman otoritesini tam manasıyla kuramamıştır.

Fevkalade cömertti. Resmi vesikalara göre, bir senelik saltanatında yaptığı ihsanlar, amcası Sultan III. Selim’in 18 senelik saltanatından fazladır.

Ziyan olan şahsiyetler

Daha şehzadeliği zamanında, Koca Sekbanbaşı'nın kendisine takdim ettiği meşhur layihada, Nizam-ı Cedid, talimli asker olarak medhedilmiş ve bunun lüzumu anlatılmıştı. Alemdar, darbeye kalkışmış olmasaydı, Sultan IV. Mustafa’nın, imar ve ıslahat işini sürdürecekti. Sultan Selim de belki hayatta kalacaktı.

Islahatçı ricali tasfiye etmeyip, bilakis resmi hizmetlerde istihdam etmesi, şehrin asayişi için aldığı tedbirler, Taksim’deki Topçu Kışlası’nda talimli asker yerleştirmeyi düşünmesi, Mühendishane ile yakından alakadar olması bunun delilleridir.

Nitekim Nizam-ı Cedid’in ihyası fikrinden vazgeçilmemiş; Padişah el altından bunu desteklemiştir. Daha evvel Levend Çiftliği’ndeki talimli askerlere hocalık yapan Süleyman Ağa, bu sahada çalışmak üzere vazifelendirilmiştir.

Padişah, Nizam-ı Cedid için yapılan masraflardan dolayı mutazarrır olan halkın vaziyetini düzeltmeye çalıştı. Halbuki âyânlar, halkın bu vaziyetini şahsi menfaat ve otoritelerini kuvvetlendirmek için kullanıyordu.

Bu sebeple daha evvel Sultan Selim’e muhalif iken, bu sefer kendisine muhalif oldular. Görünüşte asileri yola getirmek, hakikatte siyasi iktidarı ele geçirmek üzere harekete geçtiler. Olan, Sultan Selim ve Sultan Mustafa’ya oldu.

O da kaderi kendisine çok benzeyen yeğeni Sultan V. Murad da mayası son derece sağlam ve güzide şahsiyetlerdi. Hem muhit, hem şartlar, bu emsalsiz şahsiyetleri ziyan etmiştir.

Maceraperest mi? Avrupa Birliği'nin kurucusu mu?
FRANSIZ İMPARATORU NAPOLYON

Basit bir maziden yükselebilmenin örneği olan Napolyon, sonraki maceraperestlerin -inkâr etseler de- hayranlık ve ilham kaynağı olmuştur. Çoğunun sonu ondan beter olmuştur...

27 Kasım 2023 Pazartesi

27.11.2023

 

Yeni vizyona giren Napolyon filmini İngilizler çok beğenmiş, Fransızlar hiç beğenmemiş. Buna şaşılmaz. İngilizler için o her zaman korkutucu bir hayalet olmuştur. Ama modern Fransa’nın kurucusu olduğu da bir hakikattir.

Tarihin büyük askeri dehalarından ve Fransızların yetiştirdiği en büyük şahsiyetlerden biri kabul edilir. Napolyon askerlikten hukuka, modadan mimariye bir devre damgasını vurmuştur: Ampir Devir. Tarihte onun kadar üzerine kitap yazılan, filmi çevrilen şahsiyet pek azdır. Hakkında söylenenlerin de çoğu mübalağalıdır.

Napolyon şüphesiz muhteris bir diktatördü. Ama onu Hitler veya Stalin gibilerle mukayese etmek doğru değildir. Hatta beğendiği İskender ve Caesar’dan çok Büyük Friedrich’e benzer.

Yeni moda askerlik

Napolyon, aslında Cenovalı bir küçük aristokrat aileye mensuptur. 1769'da, o sıralarda Fransa’ya bağlı Korsika Adası'nın Ajaccio şehrinde doğdu. Dava vekili Carlo Buonoparte ile Laetitia Ramolino'nun ikinci oğludur. Dayısı Fesh papazdı, kardinal olmuştur.

Paris’e tahsile gönderildi. İlk iş olarak Napoleone Buonaparte olan ismini Fransızlaştırarak Napoléon Bonaparte yaptı. Harb okulundan topçu subayı çıktı. 1793'te Toulon’da İngilizler’e karşı giriştiği harblerde kendini gösterdi, yüzbaşılıktan generalliğe yükseldi.

1794 İtalya seferinde Avrupa çapında şöhret kazandı. Montenotte, Millesimo, Mondovi, Lodi, Castiglione, Arcole, Rivoli meydan savaşlarında üst üste Avusturyalıları bozgunlara uğrattı. Hele Rivoli'de kazandığı zafer çok büyüktü.

Sayıca az olan kuvvetleriyle düşmanın pek üstün kuvvetlerine karşı kazandığı bu zaferler, Avrupa'da hem şaşkınlık hem korku uyandırdı. Prusya Kralı Büyük Friedrich’ten sonra askerlik tarihinde yeni bir devrenin açıldığı anlaşılıyordu.

İlk mağlubiyet

Napolyon 1798'de görünüşte sosyal karışıklıkları önlemek, aslında İngiltere’nin yayılmacılığının önüne geçebilmek adına Mısır seferine çıktı. Ehramlar Muharebesi’nde zafer kazandı. Mısır'ı ele geçirdi. Ama Ebuhur’da Amiral Nelson’a mağlup oldu. Tifüse yakalandı.

Bu sefer Suriye'yi alıp oradan muhtemelen İstanbul veya Hindistan’a yürümek istedi ve Akka’yı kuşattı. İngiliz ve Osmanlı donanmasının topçu ateşi eşliğinde, kaleyi muhafaza eden 80’lik Cezzar Ahmed Paşa’dan ilk mağlubiyetini tattı.

2 aylık kuşatmayı kaldırmasında ordusunda çıkan veba hastalığının da tesiri oldu. Geri çekilirken, taşıyamadığı için hem kendi yaralılarını hem de esirleri öldürtmesi, askeri kariyerindeki en büyük bir lekedir.

Mısır’ı tahliye etmiş görünmemek için apar topar Paris’e döndü. Muzaffer bir kumandan edasıyla meclisi basıp darbe yaptı. Kendisini -hayranı olduğu Roma’daki gibi- başkonsül, ardından da ömür boyu konsül ilan etti.

Büyük Ordu

1804’te Fransız İmparatoru olarak taç giydi. Bundan sonra Fransa’ya sulh yüzü göstermezcesine Avrupa tarihinin o zamana kadar görmediği bir yayılma siyasetine başladı.

Austerlitz, Jena, Eylau, Friedland, Eckmuhl, Vagram meydan savaşlarında Avusturya, Prusya, Rusya kuvvetlerini sayıca daima az ordusu ile yok ettikten sonra, İngiltere, Rusya, İsveç, Portekiz ve Osmanlı Devleti dışında bütün Avrupa'yı eline geçirdi. Kardeşlerini İspanya'ya, Holanda’ya, Vestfalya’ya, eniştesini Napoli’ye kral yaptı.

İngiliz Amiral Nelson’a ikinci mağlubiyeti 1805'te İspanya açıklarındaki Trafalgar'da oldu. Böylece Britanya'ya işgal hayalleri suya düştü. İspanya'daki çete savaşında itibarının sarsılmasından korktuğu anda, görülmemiş çapta Büyük Ordu denen ordusu ile 1812'de Rusya seferine çıktı. Borodino Meydan Savaşı'nda Rus ordusunu yok ettikten sonra Moskova’ya girdi. Yalnız, Ruslar geri çekilirken geçtikleri her yeri yakmışlardı.

Napolyon, bunun karşısında aç kalmamak için kışın Rusya'dan çıkmak zorunda kaldı. Yolda ordusu fena halde hırpalandı. Napolyon soğuktan, hastalıktan, çete savaşlarından kuvvetlerinin büyük bölümünü kaybetti, perişan şekilde Paris’e can attı.

Sonun başlangıcı

Napolyon, hâlâ Avrupa’nın mühim kısmını elinde tutmak şartıyla sulh vaziyetteydi. Yalnız düşmanlarına tamamen boyun eğdirmek hırsına kapıldı. Yeniden harbe girişti/girişmek mecburiyetinde kaldı.

1813’te Leipzig’de yenildi. İngiliz - Rus - Avusturya - Prusya müttefik kuvvetleri Paris’e girdi. Napolyon, İtalya ile Fransa arasındaki Elba Adası'na sürüldü.

Memleketi maddi olarak refaha kavuşturmuştu. Halkın umumu kendisinden memnundu. Ama askeri zaferler, gözlerini kamaştırmıştı. Kurduğu sistem hâlâ sağlam değildi. Ama durması gerektiği yerde durmasını bilememişti. Bu da sonunu getirdi.

Eski imparator Elba’da ancak 10 ay kaldı. 26 Şubat 1815’te adadan kaçarak Fransa’ya çıktı. Paris’e gelip tahta geçti. Kral XVIII. Louis Fransa’yı terketti.

Yüz Günler

“Yüz Günler” diye bilinen bu emrivakiyi düşmanları elbette kabullenmedi. “Maceraperest”e haddini bildirmek üzere tekrar birleşti.

Napolyon, müttefiklere baş eğdirmek üzere harekete geçti, 18 Haziran 1815’te bugün Belçika’daki Waterloo’da İngiliz - Prusya kuvvetlerine yenildi. Paris’e geldi. Oğlu lehine tahttan feragat etti. İngilizler kendisini Atlas Okyanusu’nun en ucundaki Saint-Helena Adası’na sürdü.

Burada 6 yıllık acıklı bir esaretten sonra 1821’de 52 yaşında mide kanserinden öldü. 1840’ta cenazesi merasimle Paris’e getirilerek bugün askeri müze olan Invalides'e gömüldü.

Ölümünden çok sonra Napolyon’un, yeniden kaçıp Fransa tahtını ele geçirmesinden korkan İngilizler tarafından arsenikle zehirletilerek öldürüldüğü iddia edildi. Bu iddia bugün oldukça güç kazanmıştır.

Napolyon’un ölmediği dedikodusundan başka, Paris’e getirilen cenazenin ona değil, arsenikle intihar eden Cipriani adında Korsikalı bir garsona ait olduğu iddia edildi. İmparatorun kabri darmadağın edilmişti. İki ülke arasında iyileşen münasebetleri bozmamak adına bu senaryo sahnelenmişti.

Çalkantılı aşk

Napolyon genç bir generalken, ağabeyinin baldızı ve Marsilyalı bir ipek tüccarının kızı Désirée Clary ile nişanlandı. Ama bu evliliğin kendisine paradan başka bir şey getirmeyeceğini düşünerek reddetti. Roman ve filmlere mevzu olmuş bu kızın sonradan evlendiği Mareşal Bernadotte İsveç kralı oldu ki, şimdiki İsveç kral hanedanı bu soydandır.

Napolyon, Josephine de Beauharnais adında kendisinden 6 yaş büyük ve dul orta sınıf bir soylu kadınla evlenmişti. Aralarındaki münasebetler çok çalkantılı olsa da Paris salonlarının parlak siması olan bu kadın ona yüksek tabakanın kapılarını açtı, yükselmesinde büyük yardımı oldu.

Josephine, Sultan I. Abdülhamid’in zevcelerinden birinin teyzezadesidir. Martinique’den Fransa’ya gelirken Cezayirli denizcilerin eline düşmüş, padişah haremine girmişti. XIX. asırda Osmanlılar ile Avrupa aristokrasisi arasındaki bu akrabalık -diplomatik maksatlarla- popüler olmuştu.

Hanedan kurmak isteyen Napolyon, çocuğu olmadığı için 1809’da Josephine’i boşadı. Avusturya İmparatorunun kızkardeşi Arşidüşes Marie-Louise ile evlendi. Bundan tek çocuğu oldu ki babasından sonra kısa bir devre II. Napoleon adıyla imparator ilan edildi. Viyana’da dedesinin yanında esaret hayatı yaşayan bu gencin acıklı hayatı romanlara, piyeslere mevzu olmuştur.

Modern Fransa’nın kurucusu

Napolyon ömrünü sadece harblerle geçirmedi. Fransa'yı yeni müesseselerle donattı. İdareyi merkezileştirdi. Banka, adliye ve maarif sistemini revize etti. Legion d’Honneur nişanını çıkardı.

Fransa’da ihtilalin travmalarını gidermeye çalıştı. Eski rejimin iyi taraflarını ihya etti. En büyük meziyeti ve faydası budur.

İşçisinden köylüsüne, halkı refah temin ederek kendisine bağlamaya çalıştı. Orta sınıf meydana getirdi. Sanayiyi canlandırdı. Şeker pancarından şeker imali onun zamanında başladı. İnşaatlarda demir ilk onun zamanında kullanıldı. Sanat ve edebiyat büyük inkişaf etti.

Sıkı bir polis rejiminin yanında, her cinsten halk (açık ve tehlikeli politik muhalif olmamak kaydıyla) onun zamanında rahat ve huzur içinde yaşadı. Yahudilere ilk defa getto dışında yaşama ve sosyal hayata girebilme hürriyeti verdi.

Devrinde Fransa, İngiltere’nin elinden dünyanın en güçlü devleti unvanını aldı. Bu güce ondan sonra bir daha erişememiştir. Avrupa’nın çoğuna hâkim oldu. Ama Fransa’yı da Avrupa’yı da yerle bir etmedi. Bilakis onun ardından mirası takdis ve kabul edildi, hatta genişletildi.

Ren Konfederasyonu’nu kurmakla, irili ufaklı yüzlerce devletten müteşekkil Almanya’nın birleşmesinin ister istemez önünü açtı. Avrupa Birliği idealinin öncüsü sayılır.

Müslüman mıydı?

Osmanlı hükümetinin talebiyle Fransa’dan gönderilecek topçu subayları arasına girmek istedi. Bunun için 16 Eylül 1795’te iki arkadaşıyla verdiği dilekçe kabul edildi. Hareketine yakın çıkan kralcı isyanını bastırmak üzere vazifelendirilince bu iş geri kaldı.

Mısır’da halkı kendine çekebilmek için Müslümanlık ve Hazreti Muhammed hakkında söylediği güzel sözler sebebiyle Müslüman olduğu iddia edilmiştir.

Mısır’da iken İslam hukukuna ait bazı eserlerin Fransızca’ya tercümesini emretti. Bunlardan da istifadeyle Fransız medeni kanununu hazırlattı ki Code Civile Napoléon diye anılır. Hâlâ meriyettedir ve pek çok devletin medeni kanununa ilham kaynağı olmuştur.

Napolyon kompleksi!

Napolyon, gerçek bir askeri ve idari deha sahibiydi. Büyük bir hatipti. 60 muharebe yapmış, çoğunu kazanmıştır. Askerlerine yüksek bir idealin peşinde koştukları fikrini aşılayabilmiştir.

Emsallerinden farklı olarak kültürlü idi. Seferlerinde yanında bir araba kitap götürüp, okuduğu bilinmektedir. Pratik zekalıydı, sanatın ve sanatçıların hamisiydi, ama sanata ve edebiyata düşkün değildi.

Bütün diktatörler gibi megalomandı. Taç giyme merasimine Roma’dan ayağına getirttiği papanın elinden tacı alıp kendisi başına koymuştu. Bütün büyük adamlar gibi şahsi zaafları, aşırı hareketleri vardı. Ama hiçbir zaman gösterildiği gibi dengesiz, anormal, psikopat, zampara biri değildi.

Büyük bir ihtişam ve şatafatın içinde mütevazi yaşardı. Rüstem adında Mısır’dan getirdiği bir muhafız gece odasının kapısında yatardı. İnsanları ihsanlara boğar, para ve makam ile herkesi satın alabileceğini düşünürdü.

İhtirasının kaynağının boyunun kısalığı olduğu iddia edilmiş hatta Napolyon kompleksi diye bir tabir bile çıkarılmıştı. Ölçülerin zaman içindeki farklılığı sebebiyle boyunun aslında daha uzun olduğu ortaya çıktı.

Basit bir maziden yükselebilmenin örneği olduğu için, sonraki maceraperestlerin -inkâr etseler de- hayranlık ve ilham kaynağı olmuştur. Çoğunun sonu ondan beter olmuştur. Ama insanlara zerre kadar faydaları olmak şöyle dursun, arkalarında hep acı, gözyaşı, yıkıntı ve felaketler bırakmışlardır.

Mavi kanlı cumhuriyetçi

Cumhuriyetçilerin içinden gelse de defalarca kralcıların ayaklanmalarıyla mücadele etse de taşıdığı mavi kandan olsa gerek, yeni bir aristokrasi kurmaya çalıştı.

Ama Avrupa aristokrasisi, haklı sayılabilecek sebeplerle, kendisini hep Korsikalı bir maceraperest olarak gördü. Kendilerinden saymayı reddetti. Soyu da kendisinden değil, yeğenlerinden devam etti.

Bugün Fransa’da güçlü bir Bonapartçı siyasi hareket ve parti vardır. Fransa’ya şahsiyetini yeniden kazandırdığı için, taraftarı olmayanlar bile kendisine hürmet duyar.

Saint-Helena’da hatıralarını yazdırmıştır. Hakkında en çok kitap yazılan, film çevrilen, lehte ve aleyhte fikir ileri sürülen, hususi hayatının dedikodusu yapılan tarihi şahsiyetlerdendir. Ona dair Chateaubriand ve Emil Ludwig’in yazdıkları tavsiyeye şayandır.

Valide Hanım

Çok bağlı olduğu annesi (Madame Mère), güçlü ve realist bir kadındı. Oğlunu çok sever, ama onun ihtiraslarını tasvip etmezdi. İmparator olmasını istemediği için taç giyme merasiminde bulunmamak için İtalya’ya gitmiş, ama Napolyon, bu münasebetle yaptırdığı meşhur tabloda annesini de resmettirmişti.

Napolyon’un biyografisi yazan birinin “İlyadadan sahnelerin işlendiği bir halının üzerinde doğdu” dediğini duyunca, “Korsika’da, hele Ağustos’ta halı ne gezer!” diye gülmüştü. Torunu Roma Kralı dünyaya geldiğinde, boynundaki madalyayı gösterip, “Çocuğa önlük takılır, madalya değil!” demişti.

MERHAMETTEN MARAZ DOĞAR - SULTAN III. SELİM

İyi niyeti, nezaket ve kibarlığı Sultan III. Selim’e çok zarar vermiştir. Nitekim darbe esnasında, “Bu işlere sebep benim merhametimdir” demişti.

20 Kasım 2023 Pazartesi

20.11.2023

 

Sultan III. Selim, babasının ilk çocuğu olduğu için 7 gün 7 gece şenlik yapılmış ve kendisine ümitle Yavuz Sultan Selim’in ismi konulmuştu.

13 yaşında iken babası Sultan III. Mustafa’yı kaybetti. Amcası Sultan I. Abdülhamid kendisine şefkatle muamele ederek onu hayatında serbest bıraktı.

Şehzade Selim, bir yandan ilimle meşgul olurken, öte yandan da hükümdarlık sırasının kendisine geleceğini düşünerek siyasi cihetten yetişmeye çalıştı. Avrupa devletlerinin tarihini, siyasetini, idari ve askeri teşkilatını öğrendi. Fransa veliahdi, istikbalin Kral XVI. Louis’si ile mektuplaştı.

1789’da amcası vefat edince 28 yaşında tahta oturdu. 28. Osmanlı sultanı ve 93. İslam halifesidir.

Mecburi barış

Tahta çıktığında Rusya ve Avusturya ile muharebeler devam ediyordu. Sarayda ne kadar kıymetli eşya varsa, para basılması için darphaneye gönderdi. Buna, şehzadeler ve saray kadınları da iştirak etti. Bu, bürokratlara ve halka iyi bir numune oldu.

4 senedir savaşan ordu yorgun ve yıpranmıştı. Mevcudu 100 bini bulmasına rağmen, talimsiz, itaatsiz ve yağmacı bir kalabalıktan ibaret hale gelmişti. Bu sebeple 1792’de Yaş Muahedesi yapıldı. Ruslar, işgal ettiği yerlerden çekildi. Dinyester nehri hudut oldu. Böylece memleket nisbî bir sulha kavuştu.

Dostluğa karşı düşmanlık

1798’de General Napoléon kumandasında 500 Fransız gemisi Mısır’a asker çıkardı. Maksat, İngilizlerin Hindistan yolunu kesmekti. Osmanlılar, derhal İngiltere ile ittifak yaptı. Amiral Nelson kumandasındaki İngiliz donanması, Ebukir’de Fransız donanmasını imha etti.

Mısır’da mahsur kalan Napoléon, ordusuyla Filistin ve Suriye üzerine yürüdü. Ancak 1799’da Akkâ önlerinde Cezzar Ahmed Paşa’ya karşı ummadığı büyük bir mağlubiyete uğradı. Mısır’dan gizlice kaçtı. Bundan sonra Osmanlılarla iyi geçindi; Padişah’a ıslahat işlerinde yardımcı oldu.

O esnada Arabistan’da Vehhabiler ayaklandı. Taif’i ele geçirip ahaliyi katletti. 1803’te Mekke’ye girdiler. Hicaz valisi bunları şehirden çıkardı. Daha sonra Mısır valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Sultan’dan aldığı emir üzerine isyanı bastırdı.

İngiltere, Fransa ile dostane münasebetleri kıskandı. 1807’de 16 İngiliz gemisi Çanakkale Boğazı’nı geçerek Marmara’ya girdi. Padişah askerin başına geçti. İstanbul halkı, İngiliz topçusu ateş eder etmez filikalara binip gemilere saldırmak üzere ellerinde kılıç hazır bekliyordu. Ertesi gün vaziyeti gören İngilizler büyük bir hayal kırıklığına uğradı ve birkaç gün sonra geri çekildi.

Nizam-ı Cedid

Padişah bu sulh devresinde Nizam-ı Cedid (Yeni Düzen) adıyla ıslahata girişti. İlim adamı Ebu Bekir Râtıb Efendi’yi elçi olarak Viyana’ya gönderdi. 8 ay kaldıktan sonra, bir rapor takdim etti. İlim adamlarından da raporlar alındı.

1793’te modern tarzda 12 bin kişilik bir ordu kurdu. Her bölüğüne bir imam tayin edilip, namazların cemaatle kılınması ve askerlere Birgivi Vasiyetnamesi isimli ilmihal kitabının okunmasını mecbur kıldı. Ama yeni talim usulünü yeniçeriler kabul etmedi.

Ordunun teknik sınıfları takviye edildi. Askeri mekteplere yurt dışından hocalar getirildi. Padişah bu mektepleri zaman zaman ziyaret ve teftiş etti. Hocalara hediyeler, talebelere mükafatlar verdi.

Tersaneyi her çeşit harb gemisi yapabilecek hale getirdi; büyük havuzlar yaptırdı. Su kuvvetiyle işleyen bir baruthane kurdu. Selimiye ve Humbarahane kışlalarını, ayrıca Üsküdar sahilinde büyük anbarlar inşa ettirdi. Mensucat sanayinin inkişafına çalıştı. Harb sanatına dair geniş bilgisi vardı. Ecnebi kitapları tercüme ettirip okurdu.

Ne eşek herifmiş!

1793’ten itibaren Avrupa devletlerinde daimi elçilikler kuruldu. Devlet işleriyle yakından alakadar olur; kendisine arz edilen yazıların üzerine bazen alaycı notlar yazardı. Fransızlar, Mısır’ı işgal ettiği esnada, Fransa’nın Osmanlı Devleti’ne karşı kötü emel beslemediği istikametinde haber gönderen Paris sefiri Seyyid Ali Efendi’nin raporunun üzerine “Ne eşek herifmiş!” yazdığı meşhurdur.

Bu devirde çok sayıda telif ve tercüme ilmi eserler yazıldı. Matbaanın dinî kitaplar da basabilmesine izin verildi. Kırmızı zemin üzerine beyaz hilâl ve yıldız, resmî bayrak oldu (1793).

Yeni ordunun masraflarının karşılanması için irâd-ı cedîd adında ayrı bir hazine fon teşkil etti. Halkı tazyik eden bu vergiler, Padişah’ın felaketinin sebeplerinden biri oldu.

Padişah, bu ıslahatı yaparken işe yarar yardımcılar bulamadı. Kendisine çeşitli vesilelerle komplo kuranları cezalandırmadı. Bürokratlar, pek çok meseleyi kendisinden gizlediler. Muhalifleri halk arasında Padişah aleyhinde dedikodular yaydılar.

Menfaatlerinin sarsılacağından korkanlar arasında içten içe teşekkül eden muhalefet, düşmanlığa dönüştü. Padişah’ın tahtını sarsıp devirdi.

Acı son

Memnuniyetsiz bir kitle harekete geçti. Bazı devlet adamlarının tahrikiyle deniz neferi Kabakçı Mustafa, 1807’de isyan etti. Bunun, Rusya ile irtibatlı profesyonel bir ihtilalci olduğu anlaşmaktadır.

Padişah, isyanın büyümemesi için Nizam-ı Cedid’i kaldırdığını ilan etti. Fakat asileri tahrik eden devlet ricali, bu kadarını kâfi görmedi ve tekrar onları kışkırtarak Padişah’ın tahttan indirilmesini istemelerini telkin ettiler.

Sultan III. Selim, tahttan indirildi. Evvelce seferdeki orduyu İstanbul’a çağırarak isyanı bastırması teklif edilmişti. Bu teklife; “Olmaz, sonra Rus orduları Çatalca’ya kadar gelir” cevabını verdi. Böylece en büyük felâket anında dahi, kendisini değil, memleketi düşündüğünü göstermiş oldu.

Sabık Sultan, Topkapı Sarayı’nda bir odaya kapatıldı. Kendisine sadık devlet adamları ve âsilerin hâlinden bizar olanlar, onu tekrar tahta geçirmek için harekete geçtiler.

Rusçuk âyânı Alemdar Mustafa Paşa, maiyetiyle İstanbul’a geldi. 1808’de Babıali ve Topkapı Sarayı’nı basıp, Sultan III. Selim’i tahta geçirmek istediyse de muvaffak olamadı.

Çünki daha o gelmeden saraya giren zorbalar, dairesinde ibadetle meşgul bulunan sabık padişahı şehit ettiler. Ertesi günü Laleli Câmii yanında, babası Sultan III. Mustafa’nın türbesine defnedildi. Vefatında 47 yaşında idi. Saltanatı 19 sene sürmüştür.

Anne ve oğul

Usta bir okçuydu. İçki yasağı ve kadınların açık ve süslü kıyafetlerle gezmemesi üzerinde hassasiyetle durmuş; imara aykırı binalara, ticaret ahlakına uymayan alışverişlere, israf ve asayişsizliğe tolerans göstermemiştir.

Tebdil-i kıyafetle halkın arasında gezerdi. Bir defasında Kızkulesi kumandanının yerinde olmadığını görünce, bulunup idam edilmesini emretmiş; araya girenlerin ricasıyla affetse de vazifesinde tutmamıştır.

Halkla kaynaşmak adına Cuma namazını her hafta başka camide kılardı. Bu gezintilerinden birinde cüzzamlıların dilenmek zorunda kaldığını, bir başkasında da küçük çocukların hamam külhanlarında çalıştırıldığını görmüş, hükümeti ikaz etmiştir.

Çok akıllı bir kadın olan annesi Mihrişah Sultan’ı çok sever, her meselede onunla konuşurdu.

Nakşi meşrepli Mevlevi

Sultan III. Selim, çok hayırseverdi. Çocuğu olmadığı için bütün malını halka vakfetmiştir. Üsküdar’da Selimiye ile Çiçekçi Câmilerini yaptırdı.

Zelzelede yıkılan Eyüp Câmii’ni ve Eyüp Sultan türbesini büyüterek yeniden inşa ettirdi (1800). İlk Cuma namazında bulundu. Şimdiki şebekeyi de Sultan III. Selim barok stilde ve gümüşten dökme olarak yaptırdı. Şebeke maden işçiliği cihetiyle bir şaheserdir.

Sanduka üzerindeki yazılar, Sultan’ın el yazısıdır. Türbede asılı levhadaki iki şaheser beyti de o söylemiş, Yesarizade Mustafa İzzet Efendi yazmıştır.
Alemdâr-ı kerîm şâh-ı iklîm-i risâletin
Muînim ol benim dâim bi-hakkı hazreti Bârî
Selîm-i İlhâmî her dem yüz sürer bu ravzai pâke
Şefaatle kerem kıl Yâ Ebâ Eyyûb Ensârî.

Karacaahmed’de Miskinler Tekkesi denilen Dedeler mescidini; Küçükmustafpaşa’da Gül Câmii’ni; Üsküdar’da hâlâ kullanılan meşhur Selimiye Kışlası’nı, Heybeliada’da bugün Deniz Harb Okulu olan Bahriye Mektebi’ni, ayrıca muhtelif yerlerde çeşmeler yaptırdı.

Kasımpaşa, Beşiktaş ve Galata mevlevihanelerini tamir ettirdi. Mevlevî şeyhi Mehmed Emin Çelebi’ye bağlıydı. Şeyh Gâlib ile ve Kaşgarî Tekkesi Nakşî şeyhi İsa Geylânî ile de sohbetleri çoktur. Yanına genç şehzâdeleri alıp, Ramazan ayında çoğu geceyi Eyüp'teki bu tekkede geçirirdi.

Haklı olduğu anlaşıldı

Orta boylu, yakışıklı, tıknaz, koyu gür sakallı, yüz hatları sevimliydi. Halim, selim, şefkatli, zeki, sakin, merhametli, sabırlı, tedbirli ve adil idi. Cömertti, etrafındakilere hediye vermekten zevk duyardı. Şâir ve hattattı. Şiirlerinde İlhâmî mahlasını kullanırdı. Şu beyiti meşhurdur:
“Lâyık olursa cihânda bana taht-ı şevket
Eylemek mahz-ı safâdır bana nâsa hizmet”

İyi niyetli, ama kararsızdı; azim ve sebattan mahrumdu. Sanatkârlık hassasiyeti ile nezaket ve yumuşaklığından siyaset sahasında çok zarar görmüştür. Nitekim darbe esnasında Köse Raif Paşa’ya “Bu işlere sebep benim hilmimdir” demiştir.

Prusya elçisi Diez, “Bu hükümdar vasıfları ve meziyetleri itibariyle milletinin üstündedir. Ancak 100 yıldan fazla bir zamandır gerilemekte olan bir devletin yenilenmesi için uzun seneler lazımdır” demiştir (1789).

Sultan III. Selim’in hiç çocuğu olmamış, amcazadeleri Şehzade Mustafa ve Mahmud’u evladı yerine koymuştur. Saltanatı müddetince içte ve dışta büyük düşmanlarla mücadele etmesine rağmen, memleket imar edilmiş; fazla toprak kaybı olmamıştır.

Fakat başlattığı ıslahat çalışmalarının meyvelerini alacağı sırada tahtını kaybetti. Bunları, halefi Sultan II. Mahmud sürdürdü. Birkaç sene geçmeden herkes Sultan III. Selim’in haklılığını anladı. Vefatı, Türk-İslâm tarihindeki büyük bir kayıptır.

BAL TUTAN PARMAĞINI YALAR!

Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı iştihâ sizin, Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin!

13 Kasım 2023 Pazartesi

13.11.2023

 

İktidar hırsı sadece insanlara hâkim olmak hissinden değil, yükünü tutma saikine de dayanır. Tarihte her zaman her yerde muayyen bir mevkiye gelen kişilerden gayrı meşru bir şekilde servet sahibi olanlar çıkmıştır. Her ne kadar para ile imanın kimde olduğu bilinmez dense de bu servet meraklı gözlerden gizli kalamaz. Halkın, hicivci şairlerin ve tarihçilerin dillerine düşer.

Şayet bu işe, büyüğünden küçüğüne, halk da iştirak etmişse, tabii bile karşılanır. “Bal tutan parmağını yalar” veya “Devlet malı deniz, yemeyen domuz” tabirleriyle yürekler ferahlatılır. Bal tutup parmağını yalayanla, deveyi hamuduyla yutan, kendilerini aynı gemide hisseder. Napoléon’un “Paris’te hâlâ namuslu insanlar var. Ama çok pahalı!” dediği rivayet edilir.

İnsan ve İhsan

Osmanlı hükümeti, yüksek memurlara iyi para verirdi. Çoğu zaten o devrin düzeni itibariyle ya iyi bir miras tevarüs etmiştir, ya da gelir getiren geniş arazilere sahiptir. Bu sebeple yolsuzluğa pek ihtiyaç duyulmaz.

Kaldı ki kul sistemi icabı ölünce mirasları hazineye intikal eder, yani millete geri döner. Nitekim Kanuni Sultan Süleyman’ın damadı veziriazam Rüstem Paşa’nın dillere destan serveti, vefat ettiğinde hazineye dönmüştür.

Eski devirde bir kişinin zenginliği, muhakkak halka sirayet ederdi. Zenginlerle fakirler aynı mahallerde otururdu. Rical konaklarında yüzlerce kişi yaşar, çalışır veya konağa mal satardı. Böylece servet, muntazam bir şekilde tekrar halka dağılırdı.

Hemen her hükümdar gibi Sultan Hamid de insanları ihsanlarla kendine bağlamak siyaseti takip ederdi. Şahsi hazinesinden (devletin değil) herkese atiyeler verir, “el-insan abîdü’l-ihsan”, yani insan ihsanın kulcağızıdır kaidesince, sadakatlerini satın aldığını düşünürdü.

Bunun pek de doğru olmadığı sonra anlaşıldı. Nimet-i seniye ile perverde olmuş (beslenmiş) niceleri, Padişah’ın ikbal yıldızı sönünce, hıyanette de başı çektiler.

Sadık burjuvalar

1909’da Yıldız Sarayı yağma edildi. Ardından Sultan Hamid’in şahsi servetine el konuldu. Sıra vakıflara geldi. Pek çok vakıf eseri maliye hazinesine, oradan da şahsi mülke dönüştürüldü.

1912’de Ege ve Karadeniz Rumları’nın, 1915’te de Ermeni ve Süryaniler’in tehciriyle, geride kalan malları (emval-i metruke), İttihatçıların zenginleşmesinin en mühim kaynağı oldu. Harb esnasındaki yolsuzluklar ise, Müslüman halkın felaketini doğurdu. İttihatçılar, kendilerine sadık küçük bir kitleyi zengin edip hususi bir burjuvazi meydana getirmeye çalıştılar.

İttihatçı erkandan Ali İhsan Sabis Paşa hatıralarında anlatıyor: “İttihat ve Terakki umumi ve mesul kâtibi Mithat Şükrü Bey, Tanin matbaasında oturuyordu. Muhiddin Bey yazı işleri müdürüydü. Hüseyin Cahit Bey, bir müddet sonra Tanin gazetesini İttihat ve Terakki umumi merkezine satmış. Mebusan Meclisi ikinci reisi olmuş; bir müddet sonra men-i ihtikar (karaborsacılığı önleme) komisyonu reisliğini ve daha sonra binlerce lira aylık almış ve fakat harb için, vatanı müdafaa için kılını bile feda etmemiş veya oynatmamıştı.

I. Dünya Harbi’ndeki idari yolsuzluklar bir zaman o dereceye varmıştı ki, nihayet Talat Paşa, harbin sonunda, İttihat ve Terakki’yi feshedeceği zaman, söylediği nutkunda şu hakikatleri itirafa mecbur kalmıştı: ‘Beklendiğinden daha fazla devam eden harb, nakliye ve ticaret işlerinde ve ihtiyaç maddelerinin tevziinde yolsuzluklar meydana getirmiştir. Bugün bunları inkara imkân yoktur. Yolsuzlukları cezalandırmak hükümetin elbette vazifesi idi. Bu vazife ifa edilmemiştir.

Bu ihmalden kimlerin mesul olduğu malumdur. Bu mesuller biziz ve hareketlerimizin bütün mesuliyetini çekmeğe hazırız. Yolsuzluklar çok umumi bir şekil almıştı. Birçok memurların, askerin ve tüccarın işin içinde parmağı vardı. Bu kimseleri tevkif etseydik, bir takım mesai arkadaşlarından kendimizi mahrum edecektik. Bunun için mesulleri cezalandırmağı harbin sonuna bıraktık.’ Bu iş yapılamamıştır.”

Vagon ticareti

Harb esnasında halk süpürge tohumundan ekmek yerken, İttihatçılar ve sempatizanları, vagon ticareti ve karaborsacılık sayesinde zengin oldu. Herkesin bulamadığı bulgura Enver Paşa pirinci dendi.

Harb esnasında tren vagonları, asker ve cephane nakliyatına tahsis edilmişti. Almanya’nın verdiği vagonlara rağmen, gıda maddelerinin nakline yetmiyordu. Bu da pahalılık ve kıtlığa yol açtı.

Haftada 2-3 vagon ancak tahsis edilebiliyordu. Bu vagonlar da rejime sadık kişilere peşkeş çekiliyor; bu sayede binlerce liralık kazanç elde ediyorlardı. Bunlar içinde fırka ileri gelenleri, valiler, bürokratlar da vardı.

Fışkıdaki arpa

Ordunun levazım amiri Topal İsmail Hakkı Paşa ve iaşe nazırı Kara Kemal (Küçük Efendi), bu işlerin başındaki iki isimdi. İkisinin de yolsuzluğu ayyuka çıktığı halde, makamlarında tutulmuştur. “Büyük Efendi” Talat Paşa, bir yalan dolan mecmuası hüviyetindeki hatıratında bile bunu itiraf eder.

Cephedeki asker, Nazım Hikmet’in tabiriyle “beygir fışkısından arpa ayıklarken”, askeri beslemek ve donatmaktan mesul Topal İsmail, askere gidecek malzemeden vurgun vurup servetine servet katmakla meşguldü. İaşe müfettişi kimdi dersiniz? Talat’ın bankeri Emanuel Karaso. Bu sayede o da zengin bir armatör olmuştur.

Başlarda Ankara hareketinin en büyük destekçisi olan Kara Kemal, 1926’da Gazi’ye suikasttan asıldı. Topal İsmail ise, ömrünün sonunda, kaldığı otel odasına 200 lira borç takıp, Erenköy’deki teyzesinin kulübesine sığınarak burada sefalet içinde öldü. Cenazesini belediye kaldırdı.

Türedi zengin

Refik Halid der ki: “Sultan Hamid devrinde, kuşağında veya koynunda gizlice getirdiği bir miktar altın sermaye ile bir köylünün, birkaç sene zarfında, düğününe nazırlar gelecek kadar mevki, servet yapmış bir tüccar olması imkânsızdı.

Yani şu harp yıllarındaki gibi çarçabuk milyoner ve nüfuz sahibi kesilmesi olacak şey değildi. Zira ticaret âlemi o devirde ananelere bağlı, zenginlik ise zamana muhtaçtı. Türedi iş adamı çok güç ve çok geç yetişirdi.”

Hükümet buna neden göz yumuyordu? Faşist ideolojilerde devlet, mukaddes; ferdler ise bu uğurda feda edilecek ehemmiyetsiz varlıklardır. İktidar partisi; devleti ve vatanı kendisiyle aynileştirmiştir. Halk bizi sevmez veya seçmez gibi bir endişeleri yoktur. Ordu ellerindedir. “Devlet, millet, vatan, ordu, din, ezan, bayrak, padişah…” dedikleri zaman kastettikleri kendileridir.

Efendiler nereye?

Böylece birkaç kişinin menfaati için binlerce kişi açlık ve sefalete gömüldü. İkdam gazetesi, harb esnasında “ihtikâr orağı 100 bin kişiyi biçmiştir” diye yazdı. O devri yaşamış muharrirler, bunların sosyal bünyede açtığı yaralara eserlerinde dikkat çeker.

Refik Halid’in “Efendiler nereye?” serlevhalı yazısı bir şaheserdir: “Ziyafet bitti, fakat ağzınızı silmeden, elinizi yıkamadan, bir de acı kahvemizi içmeden efendiler nereye? Yaz başlangıcında sırtı karnına yapışmış, sarı, sıska, cansız birtakım tahtakuruları çıkar, iğne gibi vücudumuza batarlar, derimizi haşlarlar, kanımızı emerler, sonra sabaha karşı etli canlı, iri yarı şuraya buraya kaçarlar... Galiba şafak attı, güneş doğuyor; tahtakuruları nereye?”

Hüseyin Rahmi, Evlere Şenlik kitabında da bunların dönüşünü hikâye eder: “Halkın parasını dolaba koyan çapulcu siyasiler! Bazılarınız milletin gözyaşı imbiğinden çektiğiniz servetlerle kasalarınız dolu, suratlarınız tertemiz, lordlar gibi menfalarınızdan avdet ettiniz. Kanına ekmek doğradığınız Türklerin arasına yine katıştınız.” Reşat Nuri’nin Gizli El romanı, İttihatçıların yolsuzluklarını ve millet cephede kırılırken yaşadığı sefihane eğlenceleri anlatır.

Hân-ı Yağma

İttihatçıların rehberi mesabesindeki Tevfik Fikret, sonra bu yüzden bunlardan yüz çevirmiş ve meşhur Hân-ı Yağma (Yağma Sofrası) şiirini yazmıştır:

Efendiler pek açsınız, bu çehrenizde bellidir,
Yiyin, yemezseniz bugün, yarın kalır mı kim bilir?

Verir zavallı memleket, verir ne varsa malını,
Hemen yutun düşünmeyin haramını helalini.

Bu harmanın gelir sonu, kapıştırın giderayak,
Yarın bakarsınız söner bugün çıtırdayan ocak.

Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı iştihâ sizin,
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin!

Niçin düştüler?

Yakın zamanda açılan MI6 vesikalarına göre, harbden çekilmesi için Enver Paşa’ya silah tüccarı Basil Zaharof vasıtasıyla 25 milyon dolar rüşvet teklif edildi. Enver, bunu kabul etti. 2 milyon New York’taki Morgan’s Bank’a yatırılacak; bunun 500 binini kendisi alacak, gerisini arkadaşlarına taksim edecekti. Para yattıkça, Irak, Filistin, Suriye ve Çanakkale’deki birlikler peyderpey çekilecekti. Son taksit mütareke imzalandıktan sonra ödenecekti. Bu arada Türklerin Bağdad’a taarruz edip kazanma ümidi doğunca, teşebbüs geri kaldı. Enver, Kasım 1917’de hesabına yatırılan paranın bir kısmını 1918 başında iade etti.

Başta İttihatçıların arasında yer alan Rıza Nur der ki: “Enver, Harb-i Umumi'de Harbiye Nazırlığı’nda müthiş bir irtikap yapmış; şuna-buna binlerce altın vermiştir. Bilhassa dönmeler çok paralar alıp yemişlerdir. Enver bu mevkide kibir ve azametin raddesine varmış, su gibi herkese ihsanlar dağıtmıştır. Yalnız kendi şahsına Harbiye Bütçesi’nden bir milyon altın almış, kendisi de başkalarından kıymetli hediyeler kabul etmiştir. Mesela çocuğu doğunca kendisine gümüşten banyo takımı hediye edilmiştir. İttihatçılar niçin düştüler, niçin mahv u perişan oldular, niçin memleketi inkıraz mezarına koydular? İşte, reculleri böyle ahmaktı. Hem ahmak, hem de cahildiler; hem de dönmelerin, yahudilerin avucunda idiler. Mesela, Talat’ın en baş müşaviri ve sırdaşı yahudi Metrsalem idi. En baş dostu, yahudi Karasu idi. Yapacağını bunlara sorardı. İkisini de müthiş zengin etmiştir” (Hayat ve Hatıratım, II/809-811).

Bulgur Palas

Samiha Ayverdi anlatır: “Babam 1914-1918 Birinci Cihan Harbi’nden evvel emekli olmuş bulunmasına rağmen harp çıkınca yeniden askere alınıp levazımata verilmişti. O kıtlık, açlık, ateş, kan ve türlü ızdıraba karşılık bir de hezimet ve mağlubiyet haberleriyle daha da perişan olan İstanbul halkını büsbütün çileden çıkaran, harp zengini denen sınıfın gaddarlık ve hırsızlığı idi. Öyle ki birçokları için nimetlenmeğe bundan elverişli bir fırsat olamazdı.

Etin, şekerin ve unun adını çoktan unutmuştuk. Fakat harp zengini denen bir zümre, beylikten [devletten] vagon ele geçirip, Adana ve havalisinden buğday getirterek, el altından beyaz ekmek yapılmak üzere satıyor, vesika ile 50 paraya alınan ekmeğe 25 kuruş talep ediyorlardı. İşte bu yüzden de halk esprisi, bu can yakıcı zümre mensupları ile için için ‘harp zengini’ diye alay ediyordu. Mesela Bolu Mebusu Habib Bey’in [Fatih’teki konağının] lakabı, Bulgur Palas’tı. Kimine ise Topal Hırsız [ordunun iaşesine bakan levazım reisi Topal İsmail Hakkı Paşa] adı takılmıştı.

Bu arada babam devrin meşhurlarından levazım reisi İsmail Hakkı Paşa’dan bir darbe yedi. Şöyle ki: Kadıköy fırınlarında un veren Acemyan ismindeki Ermeni tüccarın hileli muamelelerine göz yummayan babam, bir türlü bu adamla başa çıkamıyor, neticede de geçinemiyordu. Zaten halka yedirilen ekmek, kahverengi, ıslak ve içinde öğütülmüş mısır koçanı ve süpürge tohumu ile mısır unundan mürekkep bir acayip madde idi. Demek ki Acemyan, hayvanların bile zor yiyebileceği bu hamurun kalitesini daha da düşürüp kötületerek bir kat daha kârını arttırmak için uğraşıyor ve babam da bu yüzden onunla mücadele ediyordu.

Gürültü ile geçen aylardan sonra bir gün levazım reisi İsmail Hakkı Paşa babamı çağırarak ‘Hakkı Bey, Acemyanla anlaş!’ teklifinde bulundu. Babam ise bu teklifin bir tehdit olduğunu anlamış bulunmasına rağmen, ‘Hayır paşam, anlaşamam. O bir hırsız’ cevabını verince paşa, ‘Öyleyse istifa et!’ emrini veriyor. Böylece de babamı bir başka tarafa naklediyorlar.” (Ne İdik Ne Olduk, 129-130)

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx


Felaketlerle gelen ölüm - SULTAN I. ABDÜLHAMİD

Padişah, harbe taraftar değildi. “Allah’ın kulları ayaklar altında ezilecekse, ben öleyim daha iyi!” diyordu. Öyle de oldu.

6 Kasım 2023 Pazartesi

6.11.2023

 

Lehistan’ın istiklalini korumak için 1768’de başlayan Osmanlı-Rus harbi devam ediyordu. Sultan III. Mustafa’nın harb acıları içinde ölümü üzerine kardeşi Sultan I. Abdülhamid 1774’te 49 yaşında tahta çıktı. 27. Osmanlı padişahı ve 92. İslâm halifesidir.

Osmanlı Devleti’ne eski ihtişamını kazandırmak azmiyle doluydu. Ama devlet, en karanlık bir devresine girmişti.

Sultan III. Ahmed’in, Rabia Şermi Kadınefendi’den doğan oğludur. 5 yaşında iken babası tahttan indirilmiş; onu 11 yaşında kaybetmişti. Yıllarca nispeten rahat bir hayat sürdü ve sarayda taht sırasının kendisine gelmesini bekledi.

İlk kayıp

Ruslarla 1774’te imzalanan Küçük Kaynarca Muahedesi ile 3 asırlık Osmanlı toprağı olan Kırım’ın istiklali kabul edildi. Rusya, Osmanlı ülkesindeki Ortodoksların garantörü oldu. Bu sayede Balkanlara sızmaya başladı.

Fazla toprak kaybı olmamasına rağmen bu muahede Osmanlıların imza koyduğu en feci muahedelerden biridir. Karadeniz artık bir “Türk gölü” olmaktan çıkıyordu. Lehistan’ın istikbali artık Rusya’nın elindeydi, nitekim bu sayede onu parçaladı.

Siyasi olarak Osmanlıların aleyhine olsa bile, içinde diplomatik bir zaferi barındırır. Kırım gibi, ilk defa ahalisi tamamen Müslüman olan bir belde kaybediliyordu. Osmanlı delegeleri, Kırım’ın dini cihetle halifeye bağlı bulunduğunu kabul ettirdiler.

Böylece 1,5 asır boyunca kaybedilen Osmanlı topraklarında yaşayan Müslümanlar, İstanbul’daki halifeye ve şeyhülislamlığa tabi oldu. Böylece bunlarla irtibat devam ettirildi.

Değişen dengeler

Kırım’da halk, Osmanlı ve Rus taraftarı olmak üzere ikiye bölünmüştü. Ruslar, halkı birbirine düşürüp, sonra asayişi temin bahanesiyle Kırım’ı işgal etti (1783).

Kırım’ı kolayca yuttuğunu görünce, o zaman Osmanlı hakimiyetindeki Eflak, Boğdan ve Gürcistan’da meseleler çıkararak, Ortodoks halkı, isyana tahrik ettirdi. Rus konsolosunun tahrikiyle İskenderiye’de bile isyan çıktı.

Artık Avrupa’da siyasi dengeler değişmişti. Fransa, Rusya ve Avusturya birbirlerine yanaşmış; Prusya ve İngiltere Osmanlı tarafını tutmuştur.

Rusya ile Avusturya, Rum Projesi adını verdikleri bir anlaşma yaptılar. Buna göre aldıkları Osmanlı topraklarını aralarında paylaşacaklar; İngiltere, Fransa ve İspanya’ya da sus payı verilecekti. Çariçe’nin torunu Grandük Konstantin Bizans imparatoru olacaktı. Bu sebeple genç prense Rumca bile öğretilmişti.

Öleyim daha iyi!

Rusya ile Avusturya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nu taksim planı üzerine İstanbul’daki Rus sefiri Potemkin yeni tavizler için Babıali’yi sıkıştırıyordu. İngiltere ve Prusya ise kendi menfaati için Osmanlı hükümetini harbe teşvik ediyordu.

Padişah, yeni bir harbe taraftar değildi. “İbadullah ayaklar altında ezilecekse, ben öleyim daha iyi!” diyordu. Harbe kafi bir hazırlık yapılmış değildi. Ancak devlet ricali, “Rus gemileri İstanbul’a yaklaşıyor” diyerek kendisini aldattılar ve devleti yeni bir harbe sürüklediler.

1787’de başlayan Osmanlı-Rus harbi devam ederken, Avusturya, Osmanlı Devleti’ne harb ilan etti. Halbuki tarafsız kalmak için Osmanlı Devleti’nden para almıştı.

1788’de Şebeş’te Avusturya ordusu mağlup oldu. İmparator II. Joseph, esaretten zor kurtuldu. Bu vesileyle Sultan I. Abdülhamid’e “gazi” unvanı verildi.

Bu muharebe, askerlik tarihinin en enteresan hadiselerindendir. Konakladığı yerde sabaha kadar içip sarhoş olan Avusturya askerleri, bir gürültü üzerine, Türkler geldi zannedip birbirlerini öldürmüşler; Osmanlılar da bundan istifade edip darbeyi indirmekte gecikmemişlerdir.

Son hizmet

Ancak aynı senenin sonunda Ukrayna’daki Özi kalesi, Prens Potemkin kumandasındaki 80 bin kişilik Rus ordusunun eline düştü. Kalede yaşayan 25 bin kişi kılıçtan geçirildi.

Ardından Hocapaşa (Odesa) ve Podolya’daki Hotin kalesi düştü. Buna dair haber kendisine okunurken, Padişah üzüntüsünden inme indirdi.

Acele çağrılan hekimbaşı kendisini nezle ile teselli etmeye çalışsa da zeki ve hassas Padişah, vaziyeti anlamıştı. “Hasan Efendi! Bu, bana son hizmetindir! Efendini elinden aldırdın! (kaybettin)” deyince, hekimbaşı ağlamaya başladı.

Padişah sonra çocukları ile vedalaştı. Onları, evladı gibi yetiştirdiği yeğeni veliahd Şehzade Selim’e emanet etti. Öteden beri ona devlet ve saray sırlarını anlatıyor; tavsiye ve nasihatlerde bulunuyordu.

Kadem-i şerif

7 Nisan 1789 sabahı vefat etti. Ukrayna’da bir kalenin düşmesi ve halkına işlenen zulümler sebebiyle teessüre kapılıp ölmesi, Padişah’ın şahsiyetini gösterir. Tarih, koca ülkelerin kaybı ve milyonların felaketi karşısında kılı kıpırdamayan devlet adamları ile doludur.

Bahçekapı’da yaptırdığı türbeye defnedildi. Türbesinde, sandukanın kuzey tarafındaki duvar içindeki bir mermer üzerine Şam’ın Havran kasabasından getirttiği Resulullah’ın kadem-i şerifini koydurtmuştur.

Sultan I. Abdülhamid’in iki oğlu Şehzade Mustafa ve Mahmud sonradan peş peşe padişah olmuştur. Bugünki Osmanlı hanedanı, Sultan I. Abdülhamid’in soyundan gelir.

Yangın ne zaman söner?

Sultan I. Abdülhamid, ordunun ıslahı için Fransa’dan mühendisler getirtti. Top dökülmesi merasimlerine iştirak ederdi.

Donanmaya hususi merakı vardı. Ağabeyi Mühendishane-i Berrî-i Hümayun’u kurmuştu. Bu da Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn adıyla deniz mühendisliği mektebini (bugün İTÜ Gemi Mühendisliği Fakültesi) kurdu.

Sürat topçuları ocağını inkişaf ettirdi. 1784’te açtığı istihkâm okulunda Fransız de la Fayette ve meşhur matematikçi Gelenbevî İsmail Efendi çalıştı. Padişah’ın seleflerinden aldığı ıslahatçılığını halefleri devam ettirdi.

Saltanatı devrinde İstanbul’da birkaç yangın çıktı. Bu yangınlardan Saray ve Babıali de nasibini aldı. Halk, padişah gelmeden yangının sönmeyeceğine inandığı için, bir yangın yerinden ötekine koşarak gayretini göstermişti.

Anadolu’da senelerdir devam eden levent isyanlarını bastırıp asilerin çoğunu imha etti. Arabistan’daki Vehhabi isyanı bu devirde başladı.

Tevazu ve merhamet

Kaynaklarda, dindar, halim selim, iyi kalbli, iyi niyetli, halkı hakkında şefkat ve merhameti çok, melek-haslet bir padişah olarak vasıflandırılır.

Sa’diyye tarikatından Mehmed Ziyad Efendi’ye bağlıydı. Temiz kalbi ve yüksek ihlası sebebiyle, büyük dedesi Sultan II. Bayezid gibi, halk tarafından evliya olduğuna ve kerametler gösterdiğine inanılırdı.

Devlet işlerini teferruatına kadar takip eder, işlerin usulünce yürümesine ehemmiyet verirdi. Halil Hamid Paşa, Cezayirli Gazi Hasan Paşa, Koca Yusuf Paşa gibi muktedir sadrazamları iş başına getirdi. İşi ehline verir; onlara karışmaz; bazen tavsiyelerde bulunurdu.

Padişah ve piyes

Elbise değiştirerek derviş kılığında halkın arasında dolaşır, şehrin her semtini tanımaya çalışır, çeşmeleri, sokakları, iskeleleri teftiş eder, gördüğü aksaklıkları sadrazama bildirirdi.

Bundan önceki padişahların adetine muhalif olarak, devlet ricalinin davetlerini kabul ederek, konaklarına yemeğe giderdi. Beykoz’da Gümrükçü Osman Ağa gibi düşük rütbeli bir memurun davetine icabet etmesi alçakgönüllülüğünün misalidir.

İsrafın önlenmesine dair birkaç ferman neşretmiştir. 1787’deki harb sebebiyle şehide fiyatların üç misli artması ve iaşe darlığının baş göstermesi üzerine, meselenin çözülmesi için sadaret kaymakamına adeta yalvarır bir üslupla emirnameler göndermesi halka olan şefkatinin delilidir.

Kadın kıyafetleri hakkında neşrettiği şiddetli bir fermanın tatbikatını teftiş için elbise değiştirerek halk arasında gezmesini mevzu edinen mizahi bir piyes, haremdeki hizmetkarlar tarafından oynanmış; Padişah da hazır bulunarak neşeyle seyretmiştir.

Saraydaki imza

Padişah, annesinin ruhu için 1778’de Beylerbeyi’nde bir câmi, muvakkithane, hamam ve sıbyan mektebi yaptırdı.

1775’te Eminönü’nde bugünkü IV. Vakıf Hanı’nın karşısında bir külliye inşa ettirdi ki, imaret (aş evi) ve yanında çeşme, sebil, sıbyan mektebi, mescid, medrese, türbe ve kütüphaneden müteşekkildi.

1913’te imâret ile çeşme ortadan kaldırılarak yerine IV. Vakıf Hanı yaptırılmış; sebil Gülhane Parkı karşısındaki Zeyneb Sultan Camii köşesine nakledilmiştir. Kütüphanedeki 1500 nadir kitap, sonradan Süleymaniye Kütüphanesi’ne aktarılmıştır. Medrese de 1926’da İstanbul Borsası olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Onun yok edilen vakfından kalmış parayla 1914’te Sultanselim’de yaptırılan medrese, onun ismini taşır ki, Medrese-i Mütehasıssîn (Süleymaniye Medresesi) olarak kullanılmıştır. Seyyid Abdülhakîm Arvasi buranın son hocalarındandır.

Topkapı Sarayı’nda, kendi adını taşıyan mabeyn dairesinden başka, haremin en güzel kısmı sayılan yatak odasını yaptırdı.

Emirgan’da bir câmi, çeşme, hamam ve dükkanlar; hanımı Hümaşah Kadınefendi ile oğlu Şehzade Mehmed için birer çeşme, Beylerbeyi, Kısıklı, Kabataş, İstinye’de çeşmeler yaptırmıştır. Beylerbeyi (İstavroz) Câmii’ni tamir ettirdi.

Mescid-i Haram’ı ve Makam-ı İbrahim’i tamir ettirdi. Medine-i Münevvere’de medrese ve kütüphane yaptırdı. Peygamber aşkını terennüm eden Arapça kasidesi, Hücre-i Saadet duvarlarına asılmıştı. Zemzem kuyusunun üzerinde yaptırdığı ziynetli oda, 1963’te yıktırıldı.

Zevceleri Ayşe Sineperver, Nakşıdil, Binnaz ve Mehtab Kadınefendiler çeşmeler ve hayır eserleri yaptırdı. Kızı Esma Sultan zenginliği, cömertliği ve zevkli yaşantısı ile İstanbul hanımlarına adeta model olmuştur.

BİR GECEDE CUMHURİYET!

İYİLİKLERİ ÖRTEN FELAKETLER - SULTAN III. MUSTAFA