Kösem Sultan, kuşkusuz Osmanlı tarihinin en çarpıcı kadınlarından biri. Küçük yaşta cariye olarak girdiği sarayda, Valide Sultanlık mertebesine kadar yükselen Kösem Sultan’ın hayatından ilginç detayları sizler için derledik.
1. Tam doğum tarihi bilinmese de 1580’li yıllarda doğduğu tahmin ediliyor.
I. Ahmed’in Hasekisi, IV. Murad’la, Sultan (Deli) İbrahim’in annesi, IV. Mehmet’in babaannesidir.
Kösem Valide, Mahpeyker, Hatice Mahpeyker, Kösem Sultan, Büyük Valide Sultan ad ve sanlarıyla tanınmıştır. Osmanlı Hanedanı kadınları arasında bir tek o, padişahlık yetkisini, taht değişikliğine onay verecek düzeyde kullanmıştır.
1603’ten 1651’e dek uzanan yaklaşık yarı yüzyılı bulan saltanatında, sarayın en nüfuzlu kadını olmuştur. Ama Osmanoğulları’nın kritik bir fetretini de atlatabilmesini sağlamıştır.
2. Kösem lakabı, sürünün önünde rehber vaziyetinde giden anlamına gelir.
Babası Rum asıllı bir papazdır, adı Anastasya (Kısaca Nasya) imiş. Onu yakalayan akıncılar Bosna Beylerbeyi’ne vermiş, oradan Saray’a sunulmuş. Güzelliği yanında şirin, konuşkan, iri yarı bir kızmış. Reşat Ekrem Koçu ayağının büyüklüğünden bahseder, bunun ona şans getirdiğini söyler. Saray geleneklerine göre Mah-peyker (ay yüzlü) adı verilmiş.
Onu Kösem adıyla tanıtan ilk kaynak İtalyan gezgin, Pietro della Valle’nin 1645’te yayınlanan Voyages adlı yapıtıdır. Söylenceye göre bu lakabı eşi I. Ahmet onu haseki ve gözdelerinin önüne koyup, sürünün kösemine benzeterek vermiş.
Venedik Balyosu (elçi) Simon Cantarini 1612’de 20’li yaşlardaki Kösem’i şöyle anlatır:
“Güzel, kurnaz, birçok yetenekleri olan, mükemmel şarkı söyleyen, I. Ahmet tarafından çok sevilen bir hasekidir. Ama padişah onunla devlet işlerini konuşmayacak kadar dikkatli davranır.”
Bundan 30 yıl sonra 1645’te bir başka Venedik Balyosu hükümetine yazdığı raporda 50’li yaşlardaki Valide Sultanı şöyle tanımlamıştır:
“Kösem Sultan adıyla ünlenen Ana Kraliçe, yaşlıca fakat çok güzeldir.”
3. Sultan I. Ahmed ile 6 çocukları oldu.
Sultan I. Ahmed, tahta henüz 14 yaşında 14. padişah olarak geçti. Tahta geçtikten sonra sünnet olan ilk padişahtır. 14 yıl saltanat sürmüştür. Başmimar Sedefkar Mehmed Ağa’ya yaptırdığı olağanüstü mimarisi ve çinileriyle Sultanahmet Camii’ni 9 Haziran 1617’de ibadete açtıktan yaklaşık 5 ay sonra 22 Kasım’da henüz 28 yaşında hayata veda etmiştir.
Kösem, I. Ahmed’le akran belki de birkaç yaş büyüktü. Kızları Fatıma Sultanı 1606, Aişe Sultanı 1608, Murad’ı 1611, Süleyman’ı 1612, Kasım’ı 1613, İbrahim’i 1615’te doğurdu.
I. Ahmed Osmanlı tarihinin tasavvuf ve din kültürüne hakkıyla sahip padişahlarındandır. Çiftin tasavvufla olan yakın ilgileri o dönemin meşhur mutasavvıfı, dergahı bugünkü gibi Üsküdar’da bulunan şeyh Aziz Mahmud Hüdai’nin feyz ve irşadına yönelmelerini sağladı.
Kösem kocası ve ondan sonra tahta 2 kez gelen kayınbiraderi I. Mustafa, ve üvey oğlu II. Osman döneminde ön planda değildir. Zaten kayınbiraderi Mustafa’nın akıl sağlığı yerinde olmadığından kısa süre tahtta kaldı. Üvey oğlu II. (Genç) Osman ise dönemine göre sade giyinmesi, şatafattan hoşlanmaması, Şeyhülislam’ın kızı ile nikahla evlenip haremdeki düzene uymaması, yeniçerilerin olumsuzluklarını görüp kaldırmayı düşünmesi nedeniyle yadırgandı ve yeniçeriler tarafından boğularak öldürüldü.
4. Oğlu IV. Murad’ın haremdeki cariyelerle yakın olmasına mani oldu.
Kösem’in etkin siyasi kimliği, bundan sonra başlayacaktı. 1623’te oğlu IV. Murad tahta geçti. Henüz 12 yaşındaydı. Reşat Ekrem Koçu Kösem Sultan romanında, Valide Sultan’ın Harem dairesindeki Hünkar Hamamı’nı yıkarak çıplak cariyelerin buluğ çağındaki IV. Murad’a yıkanmak bahanesiyle yaklaşmalarını önlediğini, Enderun Hamamı’nda içoğlanlarından pakize tellaklara yıkattırarak hemcinslerine alışmasına neden olduğunu yazar. Eğer oğlunun sevdiği bir haseki olursa, kendisi güç sahibi olamayacak geri planda kalacaktı.
Reşat Ekrem Koçu şöyle devam eder:
“Gözdesi Musa Melek Çelebi’den sonra, IV. Murad, Revan (Erivan) Fethi’nden dönerken İranlı bir prens getirdi. Adı Yusufhan’dı. Ona “Mütahassıs Has Nedim” ünvanını verdi. Fakat İstanbul halkı bu adama “Emir-i Kun” adını takmıştı. Vakanüvisler bu lakabı “Emirgune”, daha sonra “Emirguneoğlu” şekline çevirdiler. Yusufhan’ın yalısının bulunduğu o güzel semte de zaman içerisinde Emirgan dendi..”
Oğlu üzerindeki gücünü, 1632’de Sultan Murad’ın mutlak egemen oluşuna değin korudu. Bu tarihten sonra da iç ve dış sorunlarda oğluna danışmanlık yaptı. IV. Murad seferdeyken İstanbul’un yönetimiyle ilgilendi.
5. IV. Murad’ın kardeşi İbrahim’i öldürmesini engelleyip saltanatın devamını sağlamıştır.
Kösem, birçok kaynakta acımasızlığı anlatılan IV. Murad’ın kardeşleri Süleyman, Kasım, Bayezid’i (Mahiruze Haseki’nin oğlu) boğdurmasına mani olamamış, yalnız İbrahim’i masum ve ehliyetsiz göstererek haremin gizli bölümlerinde saklayıp korumuş, şehzadesi olmayan IV. Murad’dan sonra bu oğlunu tahta çıkarıp, Osmanoğulları ocağının devamını sağlamıştır.
IV. Murad tütün ve şarap, afyon yasağı getirmesine rağmen kendisi alkol ve şarabı fazlasıyla kullanıyordu. Zaten 29 yaşında teşemmuu kebedi, yani karaciğerin mumlaşmasından, günümüz tıbbıyla söylersek sirozdan yaşama veda etti. Murad’ın oğulları bebek iken öldü, yaşayan 6 kızı ise çeşitli paşalarla evlendirilmişti.
6. Oğlu Sultan İbrahim’in cariyelere ilgi duyması için çok çaba sarfetti.
Kösem, tahta ruhsal yapısı bozuk küçük oğlu İbrahim’in tahta çıkması ile bir kez daha gayrıresmi saltanat naibeliğini üstlendi. İbrahim’e (Deli İbrahim) dense de bu doğru değildir. Yıllarca haremde gizli saklı, bir nevi hapis hayatı ve her an öldürülme korkusu yaşamak, onun sinirlerini alt üst etmişti. Kösem Sultan bu kez, kadınlarla ilgilenmeyen oğlu İbrahim’in hanedanın devamı için, hareme ilgi duyması konusunda çabaladı.
Birçok hoca ve hekimi seferber etti. En nihayetinde, Safranbolulu Hüseyin Efendi (lakabı Cinci Hoca), Sultan İbrahim’in derdine çare buldu ve arka arkaya şehzadeleri oldu. Kösem saray içinde ve dışında kurduğu otoriteye karşın, çılgınlıklarını önleyemediği oğlu İbrahim’le araları açılınca, oğlunun hasekilerini bizzat döverek gücünü gösteriyordu.
7. Sultan İbrahim tahttan indirilince yerine 7 yaşındaki torunu IV. Mehmed tahta geçti.
Bir yandan da atamalardan, iltizam, mukataa (bir nevi vergi, gelirler denebilir) işlemlerinden rüşvet ve hediyeler alarak servetine servet katıyordu. Venedik Balyosu 1645’te “Valide Sultan son derece haris, aynı zamanda zengin, hatta Osmanlı ülkesinin en zengini. Kapıkulu askerlerini kendine bağlamıştır.” diye yazar.
Oğlu İbrahim yönetim bilgisinden yoksundu yanı sıra haremdeki çılgınlıkları, harcamaları, ulemayı rahatsız etti ve İbrahim’in tahttan indirilmesine karar verildi. İşte burada Kösem Sultan’ın sergilediği tutum takdire şayandır. Çünkü ulema, İbrahim’i tahttan indirip, oğlu IV. Mehmed’i (Avcı) tahta oturtmak istedi. Cülus törenini (tahta çıkış) camide yapmak istediler. Kösem buna karşı çıktı. Camide cülus olmaz Saray’a gelsinler dedi. Böyle davranarak devlet geleneğinden ödün vermedi.
Saraya gelen Ulema ve Ocak Ağaları ile başını siyah ipek bir örtüyle örtmeyi yeterli görüp, harem dairesinin girişinde yüz yüze görüşüp, tartışırken akılcı ve sağduyulu davranmıştır. Ulemayı, oğlu İbrahim’i uyarmadıkları için eleştirmiş. Daha sonra oğlunun tahttan indirilip, yerine 7 yaşındaki torunu IV. Mehmed’in tahta oturtulmasını kabul edişi ve değişikliğin sorumluluğunu kabul edişi, Mahpeyker Kösem Sultan’ın kritik bir dönemde dirayetli ve öngörülü olduğunu kanıtlar. Oğlu İbrahim daha sonra boğdurulur.
8. Torunu IV. Mehmed’i zehirleme teşebbüsünde bulunduğu için boğduruldu.
Kösem, Valide Sultanlığı, IV. Mehmed’in annesi Hatice Turhan Sultan’a bırakması gerekiyordu. Ama öyle olmadı. Entrikalarına devam etti. Her zaman soğukkanlı olan Kösem Sultan yaşlılığından olsa gerek bazı davranışlarıyla saraydaki iki güçlü örgütü karşısına aldığının farkında değildi. Bunlar Enderun İçoğlanları ve Zenci Hadımlardı. Hatice Turhan Sultan ise bu 2 örgütü yanına alarak kayınvalidesini tasfiye etmeyi amaçlıyordu. Kösem bunu farkedince, hırsı, ihtirası olmayan diğer gelini Dilaşub’un oğlu II. Süleyman’ı tahta çıkarmak için torunu IV. Mehmed’i zehirlemeyi düşündü. Bunun için saray helvacıbaşı Üveys’ten 2 kavanoz zehirli şerbet hazırlamasını istedi. Gelini Hatice Turhan Sultan durumu haber aldı. Ve Ramazan’ın 17. günü 2 Eylül 1651’de Harem korkunç bir hesaplaşmaya sahne oldu.
120 kadar Zülüflü Baltacı’yı görünce öldürüleceğini anlayan Kösem, bir asmakat dolabına gizlendi. Onu orada bulup, parmaklarını kırıp, kulaklarını parçaladılar. Sopa darbelerinden öldüğünü sandılar ama yaşıyordu. Bunun üzerine perde ipiyle boğdular. Haremde imajı farklıydı, bu nedenle Harem’de ölüsünün bir süre beklediği oturma sekisi “Valide Sultan Makteli” diye kutsanmış bir süre mumlar yakılmıştır. Cenazesi eşi I. Ahmed’in türbesine gömüldü.
Reşat Ekrem, Kösem Sultan kitabında “Kösem’in naaşı yatağından alınan beyaz atlas üstüne altın benekli bir yorgan içinde götürülmüş. Yorgan ağzından burnundan gelen kanla lekelenmişti. O yorgan yüzü kayboldu, arayan soran olmadı, ta ki 40 sene sonra Üsküdar’da yaptırdığı Çinili Camii’de bir küçük ceviz çekmecede bulundu. Bir kağıt iliştirilmişti. “Sahibetül hayrat merhume ve mağfure Hatice Mahpeyker Sultan’ın şehadetidir” Tam 40 yıl kim saklamış, kim getirmiş bilinmiyor. Zamanımızda da yoktur, ne zaman yok olduğu bilinmiyor” der.
9. Halk arasında hayırsever bir Valide Sultan olarak bilinir.
Kösem Sultan’ın bu özelliklerine bakıp değerlendirmemek lazım. Çünkü halk arasında hayırsever, dindar valide sultan olarak bilinir. Donanma için kadırga, camiler, mescitler, çeşmeler, hanlar yaptırdı. Her yıl saraydan çok sayıda cariyeyi çerağ çıkarıp çeyizlerini yaparak evlendirir, hapishanedeki mahkumların diyetlerini, borçluların borçlarını ödeyip salıverir, daha sonra da mübarek günlerde cep harçlığı gönderir, sadakalar dağıtır, hacı kafilelerine yollarda su, şerbet dağıtmak üzere Sure Alayına sakalar dahil eder, fakir semtlerde dolaşıp yetim kızları evlendirir, insanların karınlarını doyururdu.
Kaynak
XXXXXXXXXX
Turhan Hatice Sultan Vâlide Hadice Turhan Sultan[2] (1627 - 4 Ağustos 1683[3]), Osmanlı padişahı Sultan İbrahim'in eşi ve IV. Mehmet'in annesidir. 5 yıl gibi bir süre saltanat naibesi sıfatıyla Osmanlı Devleti'ni yönetmiş 2. Valide Sultan'dır. Osmanlı Tarihinin en uzun valide sultanlık yapan ve kadınlar saltanatının sonunu getiren sultandır. Vâlide Hadice Turhan Sultan[2] Turhan Hatice Valide Sultanın türbesinin girişinde bulunan kitabe Turhan Hatice Sultan'ın L. Seculin tarafından 19. yüzyılda yapılmış bir yağlı boya portresi 1 Kökeni Ukraynalı olduğuna dair çeşitli rivayetler vardır. Doğum adı Nadya'dır. 1668'deki doğu gezisinden dönerken İstanbul'a uğrayan Tavernier anılarında Çerkes olduğunu iddia eder.[4] Tarihçi Reşad Ekrem Koçu ise Kösem Sultan romanında[4] Ukraynalı veya Rus bir köylü kızı olup Tatar esircilerce çalındığını sonra Kör Süleyman Paşa'ya satıldığını onun da Kösem Sultan'a hediye ettiğini ifade eder.[5] Hatice Turhan ismini kendisine Kösem Sultan’ın verdiği ileri sürülmüşse de Osmanlı tarihçisi Uşâkīzâde İbrâhim duyumlarına dayanarak Turhan ismini önce, Hatice ismini sonra aldığını yazmıştır.[6] Kaynaklarda adı Turhan Hatice, yeni araştırmalarda Hatice Turhan şeklinde geçmektedir. 1 2 3 SARAYDAKİ YAŞAMI 2 Fiziki Özellikleri Boylu boslu, narince idi. Yüzündeki çiçek bozuğu güzelliğini bir kat daha arttırıyordu. Kaynkalarda teninin cazibeli beyazlığı, gözlerinin kadife gibi derin maviliği, kumral saçlarının göz kamaştırıcı parlaklığı belirtilir.[7] 3 Saraydaki yaşamı 3.1 Haseki sultanlık dönemi 3.1.1 Saraya gelişi İbrahim tahta çıktığında Osmanlı Hanedanı büyük bir krizle daha karşılaştı. İbrahim hanedanın tek erkek varisi durumundaydı ve acil bir şekilde hanedanın devamını sağlama zorunluluğu vardı. Oysa İbrahim bir ölçüde dengesiz görünüyor ve kadınlarla olan ilişkilere ilgi duymuyordu. Osmanlı hanedanının devamını sağlama görevi büyük ölçüde Turhan Sultan'ın kayinvalidesi Kösem Sultan'a düştü. Kösem Sultan, zihninden ve tecrübesizliğinden üzüntü duyduğu oğlunu hem avutabilmek ve hem de Osmanlı hanedanının devamı için oğluna yeni cariyeler takdim etti. Saraya doluşan hasekiler ve cariyeler hazineye büyük yük getirmiş, saraydaki kadınlar arasında da şiddetli nüfuz çatışmaları baş göstermiştir. Haremde yetişen ve Sultan İbrahim’e sunulan ilk câriye Turhan Sultan'dır. 3.1.2 Yükselişi On Beş yaşlarında 2 Ocak 1642’de IV. Mehmed’i dünyaya getirince Haseki sultan unvanını aldı ve Baş Haseki oldu. Şehzadenin doğumu Osmanlı sülâlesinin kesilme tehlikesini ortadan kaldırdığı için büyük coşkuyla kutlandı. Sarayda eğitimiyle özel olarak I. Ahmed ile Kösem Sultan'ın kızı olan Atike Sultan görevlendirildi. Ayrıca Atike Sultan'ın Şehzade Mehmed'e mürebbiyelik yâni terbiye ve yetişmesi konusunda yardımları olmuştur. 3.1.3 Doğumlar İlk evlâdı Şehzade Mehmed'den sonra ikinci şehzadesi Ahmed'i dünyaya getirdi fakat şehzade daha 1 yaşındayken vefat etti. Mehmed ile Ahmed isimdeki şehzadelerin yanı sıra Gevherhan Sultan'ı ve Beyhan Sultan'ı doğurdu. 3.1.4 Zafire vak'ası Sultan I. Ibrahim Han'ın birçok kadınları ve ikballeri vardi. Bu yüzden de Turhan Sultan'ın Harem'de çok kadın düşmanları vardı. Bunlarin ilki Gürcü cariyesi Zafire Hatun'dir. Bir gün Turhan Sultan iftariyelikteki havuzun başında Sultan İbrahim'in sağ göğsünea Zafire'yle muhabbet ve cariyenin beş yaşındaki oğlu Osmanla eğlenirken görmüş ve hemen hemen aynı yaştakı şehzadesi Mehmed'i havuzun diğer kenarında taş üstünde tek başına oyalanmasına dayanamamış ve Sultan İbrahim' e gelip “bir cariye sevecekseniz eşiniz olan bendeniz, evlat sevecekseniz şehzadeniz olan Mehmet'i sevin!" demiştir. Sultan İbrahim yine bir sinir krizine kapılıp Şehzade Mehmet'i tuttuğu gibi havuzun içine atmıştır. Oradaki hasodalılardan bir genç havuza atlayıp Şehzade Mehmet'i kurtarmıştır. Ama o sırada alnını havuz içindeki fıskiyeye vurduğundan o günün hatırası olarak o yarayı hep taşıyacaktır. O sırada Valide Kösem Sultan tüm olanları görmüş ve kendisini farkeden Sultan İbrahim çıldırmış gibi hareme kaçtıktan sonra Zafire'nin yanına gelen Kösem Sultan Zafire'nin saçlarını eline dolayıp hakaret ettikten sonra her şeyden habersiz Sümbül Ağa ile beraber sonbahar'da Mısır'a sürgün etmiştir. 3.1.5 Kocası Sultan İbrahim'in diğer hasekilerle olan ilişkisi Turhan Sultan'ın mutlu günleri bir kaç ay sürdü, Saliha Dilaşub Sultan 15 Nisan 1642'da Şehzade Süleyman'ın doğumuyla Turhan Sultan'ın ile oğlu Şehzade Mehmed'ın iktidarını gölgeledi. Daha sonra I. İbrahim'ın başka kadınlardan da çocukları oldu. Bu dönemde Turhan Sultan daha geri planda kalmış ve güçsüz bir Haseki Sultanlık dönemi yaşamıştır. Turhan Sultan ilk zamanlarda diğer kadınları kıskandı; Saliha Dilaşub Sultan, Hatice Muazzez Sultan, Leyla Saçbağli Sultan, Ayşe Sultan, Mah i Enver Sultan ile Şivekar Sultan, fakat Sultan İbrahim’e söz geçiremeyince onu kendi haline bıraktı. Özellikle I. İbrahim|I. İbrahim Hüma Şah Sultan'la nikah yaptığından sonra Turhan Sultan'ın hayatının kara günleri başladi. Telli Haseki saraya tamamen hakim olunca, padişaha Valide Kösem Sultan’ı Eski Saray’a sürmesini sağlattı. I. İbrahim kendi kızkardeşlerine ve IV.Murad’ın kızı Kaya Sultan’a da Telli Sultan'a yemek yerken ayakta durarak, sofa hizmetlerini yapmalarını istetti. Bu hareketler, saray içinde huzursuzuk doğurdu. Padişah bunun üzerine sultanları Edirne’ye sürdü.[8] Turhan Sultan kendi oğluyla odaya kapandı. 3.2 Valide sultanlık dönemi 3.2.1 IV. Mehmed'ın tahta çıkması I. İbrahim'ın tahtan indirilmesinden sonra Turhan Sultan ve kayinvalidesi Kösem Sultan Şehzade Mehmed'ı tahta çıkarttılar. Oğlu IV. Mehmet, 18 Receb 1058/8 Ağustos 1648'de 7 yaşındayken tahta geçince Valide Sultan oldu. Teamüllere göre tahta oğlu geçen yeni bir Valide Sultan'ın gelişiyle eski Valide Sultan Eski Saray'a giderdi. Örneğin 1603'te I. Ahmed'in tahta çıkışından 19 gün sonra Handan Valide Sultan da büyük bir alayın refakatinde Safiye Sultan'ı Eski Saray'a gönderek siyasetten uzaklaştırmıştı.[9] 3.2 Valide sultanlık dönemi 3 Turhan Sultan sarayda desteklenmişse de Kösem Sultan Saray dışında ve askerden destek gördü. Neticede Kösem Sultan, dört padişah döneminde devletin en etkili kişisi olmaya devam etmiştir. Bu dönemde herkes kendisine “vâlide-i muazzama” diyerek saygı göstermiştir. Kösem Sultan'ın bu kadar güçlenip nüfuz kazanması ağaların yardımıyla olmuştur. Öncelikle Harem ve Dârüssaade ağalarını, akabinde de Yeniçeri ağalarını arkasına alarak idareyi yönlendirmiş, kendisine karşı olabilecek bütün güç odaklarını onlar vasıtasıyla bertaraf etmiştir. . Kaptanı Derya, Yeniçeri Ağası, Reis’ül Küttab, yâni harici ye nâzın ve Nişancı, Defterdar gibi kimseler bu istişare ve ic ra mekanizmasının uzuvları idi. Fakat Kösem Sultan 25 yıl boyunca çok etkin bir rol oynadığı için devlette söz sahibi kişiler Turhan Sultan'ı istemediler ve yeni bir makam arayışı içine girdiler. Bütün bu hadiselerin sonunda Vâlide-i Kebīr yani Büyük Valide Sultan makamı ile Kösem Sultan iktidarı yeniden ele geçirdi.[10][11][12] Turhan Sultan ise 'Vâlide-i Sagīr' (küçük valide) adı ile anılmaya başlandı. 3.2.2 Devlet yönetimini eline alması Kara Mehmed Paşa çocuk padişahı IV. Mehmed'in gerçekte taht naibi olan büyuk validesi Kösem Sultan'ı devamlı desteklemekte idi. Fakat bir müddet sonra sadrazam özellikle ocaklıların devlet işlerine karışmasından gayet tedirgin olmya başlamıştır. Sadrazamlıkta gözü olan yeniçeri ağası Kara Çavuş Mustafa'nın küçük valide Turhan Sultan ile birlikte kendini öldürmek için komplo kurduğu söylentisini duyunca Kara Mehmed Paşa sadrazamlıktan ayrılmaya karar vermiştir. Taht naibi Büyük Valide Sultan'a ocaktan sadrazam yapılmamasını ve tam o sırada Bağdat Valisi olma tayini çıkan Melek Ahmet Paşa'yı sadrazamlığa tayin etmesini tavsiye etmiştir. Kendine de Budin valiliği görevi verilmesini rica etmiştir. Böylece Kara Murad Paşa birinci kez sadrazamlığından 19 Ağustos 1650'da istifa ederek ayrılmıştır. Bilindiği gibi Sultan IV. Mehmed devri çok inişli çıkışlı bir dönem olduğu gibi ayrıca pek-de uzun bir zaman dilimini −44 yıl gibi bir bölümü- kapsar. Şimdi bu uzun dönemde padişahdan sonraki adam olan sadrazamların ad ve vazifede kalış müddetlerine birde akıbetle rine sırasıyla atfu nazar eyleyelim: IV. Mehmed'in Sadrıazamları Mevlevi Sofu Koca Mehmed Paşa; IV. Mehmed'in sadaret makamında bulduğu sadrazamdır. Bunu görevinde ipka et miştir. 1648 yılında I. İbrahim'in son günlerinde isyancı lar tarafından sadnazam tâyin olunmuştur. Sultan İbrahim bir çıkış yolu olarak kabullenmiştir. Yukarıda yazdığımız veçhile padişahın cellâtları arasında yer almış olan Sofu Mehmed Paşa, makamı sadaretten 1649 mayısında azledilmiştir. Da ha sonra boğdurulmuştur. Boşalan makama 1650 senesinin sekiz ayına kadar sürecek birinci sadaretiyle Kara Murad Paşa geti rilmiştir. Bu sadaret süresi 14 buçuk ay sürmüş, yerine IV. Murad'ın damadı ve Kösem Sultan'ın torunu İsmihan Kaya Sultan hanımın kocası olan Melek Ahmed Paşa gelmiş bunun dönemi de, bir seneyi bir kaç gün geçene kadar sürmüştür. 3.2.3 Valide Kösem Sultan'ın idamı Esnaf isyanında yeniçerileri destekleyen Kösem Sultan, saraydaki hâkimiyetinin her geçen gün biraz daha azaldığını hissetmekteydi. Kösem Sultan’ın yeniçeri ocağına dayanmasına rağmen, IV. Mehmed’in annesi Turhan Sultan da harem ağalarından destek almaktaydı. Harem ağaları ve Turhan Sultan’ın saraydaki güçleri artıkça, Kösem ve dolayısıyla ocak ağalarının IV. Mehmed üzerindeki nüfuzları azaldı. Harem ağalarını padişahtan uzak tutmak isteyen Kösem Sultan, bir emir yayınlayarak ağaların Harem’e girmelerini sınırlandırmak istedi. Ağustos 1651’deki esnaf isyanını yeniçerilerin gücünün kırılması için bir fırsat olarak gören Turhan Sultan, isyanı destekledi. İsyan sonunda Turhan Sultan ve harem ağalarının baskılarıyla Veziriazam Melek Ahmed Paşa azledilip, yerine Turhan Sultan‘ı destekleyen Siyavuş Paşa getirildi. Kösem Sultan, ocak ağalarına, hem kendisi hem de ağalar için büyük bir tehlike arzeden IV. Mehmed’in bir vesileyle ortadan kaldırılıp, yerine hükmetmesi daha kolay olan Şehzade Süleyman’ın geçirilmesini önerdi. Çünkü Şehzade Süleyman’ın annesi Saliha Dilaşub Sultan, ruhen itaatkar ve sakin bir hayat sürmeyi seven bir kadındı. Ancak IV. Mehmed meselesini halletmek kolay olmayacaktı. Aleni bir suikast ile Mehmed’i zorla tahttan indirmek, zaten Sultan İbrahim’in öldürülmesinden sorumlu tutulan ve ”evlat katili” damgasını yiyen Kösem’in bir de torun katili olarak halkın gözündeki otoritesini büsbütün sarsacaktı. Bunu önlemek gayesiyle Kösem Sultan, eceli ile öldü süsü vermek için IV. Mehmed’i Helvacıbaşı Üveys Paşa’nın hazırlayacağı zehirli şerbet ile öldürmeyi planladı. Ancak bu planı Kösem’in en yakınlarından biri olan Meleki Hatun, Turhan Sultan’a haber verince zehirletme planı da suya düştü. Zehirleterek IV. Mehmed’i öldürtemeyen Kösem Sultan tekrar bir suikast planı hazırladı, 2 Eylül 1651 akşamı İstanbul halkı iftarlarını ettikten sonra eğlenirken, Orta Camii’de toplanan yeniçeriler Kösem’in daha önce açık bıraktıracağı Topkapı Sarayı’nın kapısından içeri girerek, Sultan Mehmed ve taraftarlarını orta- 4 3 SARAYDAKİ YAŞAMI dan kaldırıp, Şehzade Süleyman’ı padişah yapacaklardı. Saraya bir baskın yapılacağını bilen, ama zamanını kestiremeyen Turhan Sultan ve Lala Süleyman Ağa yeniçerilerin silahlandıklarını haber aldıklarında, suikast vaktinin geldiğini anlamışlardı. Lala Süleyman Ağa, sarayın etrafını kendi adamlarıyla koruma altına aldı ve Turhan Sultan ile istişare ederek Kösem Sultan’ın katledilmesi kararı aldılar. Lala Süleyman Ağa, özel bir ekip oluşturdu ve onlarla birlikte Harem’deki Kösem taraftarlarını kılıçtan geçirdi. Bu arada Kösem Sultan’ın kızlarından biri ”valide benim” diyerek Süleyman Ağa ve adamlarının önüne atıldı ise de onu tanıyan hadımlardan biri askerleri uyardı. Askerler, valide sultanın odasına zorla girdi ve odasındaki gizli bir dolapta saklanan Kösem Sultan arasında öylesine korkunç bir boğuşma yaşanmıştı ki, odanın her tarafı kan revan içinde kalmıştı. Hayattayken Osmanlı tarihinde birçok yeniliğe öncülük eden Mahpeyker Kösem Sultan, ölümüyle de Osmanlı tarihine yine bir ilke öncülük etmişti.[13] 3.2.4 Saltanat naipliği Hatice Valide Sultan'ın bir tablosu. Oğlunun yaşının küçüklüğü sebebi ile bir çeşit “padişah naipliği” yapan Turhan Sultan artık devletin her işi ile bizzat meşgul oluyor, önde gelen idarecilere yazılı emirler gönderiyor, onlara akıl veriyor ve gerektiğinde de hesap soruyordu. Turhan Sultan’ın Topkapı Sarayı Arşivi’nde muhafaza edilen emirlerinden bugüne kadar sadece birkaçı yayınlanmış ama tamamına ulaşılamamıştı. Ünlü Türk tarihçi Prof. Dr. Erhan Afyoncu, saray arşivinde yaptığı çalışmanın neticesinde Turhan Sultan’ın 164 adet mektubunu, daha doğrusu devlet adamlarına gönderdiği yazılı emirleri buldu. Bazı mektuplar ile ilgili olarak geçmişte yapılan hatâları düzeltti ve belgelerin tamamını geçtiğimiz günlerde kitap halinde yayınladı. Prof. Afyoncu’nun bulduğu belgeler, Osmanlı Tarihindeki asıl “demir leydi”nin Hürrem Sultan Kösem Sultan değil, Hatice Turhan Sultan olduğunu gösteriyor. Yayınlanan belgelerin ortaya çıkarttığı ve bugüne kadar bilinmeyen başka bilgiler de var: Çanakkale’deki istihkâmların güçlendirilmesinden askerin maaşının zamanında ödenmesine, yenicerilerni muhtemel başkaldırılarının önüne geçilmesinden ekmek fiyatlarının sabit kalmasına kadar devletin hemen her işi ile bizzat alâkadar olan Hatice Turhan Sultan, 17. pek çok mühim karara imza atmıştır. Sultan Dördüncü Mehmed döneminde sadrazamlığa getirilen Tarhuncu Ahmed Paşa, Girit'i fethetmek, donanmayı yeniden kurmak ve devlet bütçesini düzenlemek için çalışmalar yapti. 1652 yılında sadrazam olan Tarhuncu Ahmed Pasa, bütçeyi denkleştirmek için verilen gereksiz hediye ve bahşişleri sınırlandırdı. Saray harcamalarini azaltmaya çalışan, ilk kez mali yıl bütçesini önceden hazirlayan Tarhuncu Ahmed Paşa, farklı sebeplerden ötürü idam edildi. (1653). Tarhan Sultan, Kösem Sultan'ın siyaset perdesinden çekilmesinden sonra güçlü bir iktidar kurmaya çalıştı. Girit Seferi nedeniyle dar olan hazine ve barut imkanlarını en iyi seviyede kullanmaya çalıştı. Geniş bir istihbarat ağı kuran Valide Sultan her olayla ilgileniyor ve askerlerin ulufeleri, seferin gidişatı ve hatta tersaneciliğin düzgün gidip gitmediğine kadar kontrol ediyordu.[14] Şu anda Topkapı Sarayı'ndaki 164 mektubu vasıtasıyla Turhan Sultan'ın Osmanlı Devleti'nin en kudretli Valide Sultanlarından biri olduğu söylenebilir. 3.2.5 Finansal Kriz Tarhuncu Ahmed Paşa hazine açığını kapatmak, para değerindeki istikrarsızlığı kaldırmak, gümrük gelirlerini artırmak, saray ve tersane harcamalarını azaltmak ve yolsuzluğu önlemek için koyuldu. Bundan dolayı hem devlet içinden hem de devlet dışından Tarhuncu Ahmed Paşa icraatından menfaatleri zarar görenler ona düşman olup diş bilemeye başladılar. Önce bir kısım ulema sadrazamın aleyhine harekete geçti ve bunların yanında çarşı esnafı ve günün hükümetine karşı her türlü eyleme katılmayı alışkanlık haline getirmiş kapıkulu sipahileri de bu harekate katıldılar. Bu olaylar şeyhülislamlığa Bahai Efendi getirilmekle biraz yatıştırıldı. Osmanlı Devleti'nde ilk defa olarak devletin gelirlerini ve harcamalarını ayrıntılarla öğrenip bir devlet bütçesi hazırlamak için bir kurul kuruldu. Bu kurul Kemankeṣ Kara Mustafa Paşa'nın son sadrazamlık yılı olan 1643 ile 1652 yılı arasındaki yaklaṣık 10 yıl için devletin defterlerini inceledi. Bu dönemde devlet gelirleri, yeni vergiler (özellikle “değirmen vergisi” ve “hane vergisi”) ihdası ile 5.329 yük olmuştu; devlet harcamaları ise 1643'de yaklaşık 6.000 yük iken 1650'de yaklaşık 5.500 yüke indirilmişti. Ayrıca Osmanlı Devleti maliye sisteminde ilk kez olarak gelecek yıl için, yani 1652 yılında başlayan Hicri 1060 yılı için, Tarhuncu bütçesi adı verilen bir bütçe defteri hazırlandı. Bu bütçeye göre Hicri 1060 yılında bir yılda taşra eyaletlerinden gelen toplam cizye, avarız, mukata- 3.2 Valide sultanlık dönemi 5 at bedelinden oluşan devlet gelirinin 5.329 yük olacağı hesaplanmıştı. Devlet harcamaları olarak yeniçeri ocağı, acemioğlan ocakları, bostancı ve baltacı ulufeleri ile saray, tersane, donanma, istabl-i amire, cebecihane, tophane vb giderleri 6.872 yük olacaktı. Devlet bütçe sorunlarının devamlı olarak çıktığı bilinmekteydi. “Tarhuncu Bütçesi"'ne göre Hicri 1060 yılı için devlet bütçesi açığının yaklaşık 1.600 yük olacağı hesaplandı.[15][16] Bütçe sorunlarının büyük bir kısmı bu bütçe açıklığından ortaya çıkmakla beraber, bir kısmının da kısa dönem likidite sorunu olduğu, yani devlet harcamalarının devamlı olmasına rağmen, eyaletlerde gelirlerinin tam olarak zamanında toplanamaması, planlanan zamanda merkeze sevkedilmemesi ve gelirlerin düzenli olmamasına bağlı olduğu da anlaşılması gerekmekteydi. Tarhuncu Ahmed Paşa ayrıntılı bütçe defteri hazırlandıktan sonra, özellikle sarayın ve sonra devlet ilerigelenlerinin harcamalarında kesinti yapmaya koyuldu. Bu harcamalar kısıntısı ona çok düşman kazandırdı. 20 Kasım 1652'de İstanbul çarşılarına yakın Esir Hanı'nda çıkan bir yangın başkent çarşılarının yoğun olduğu Çarşıkapı, Gedikpaşa, Çemberlitaş, Mahmutpaşa, Beyazıt ve Mercan mahallelerinde büyük zararlar verdi. Bu zararlar başkentte para darlığı sorununu tekrar gündeme getirdi. Defterdar kısa vadeli finans bulmak için 15 kese borç alıp “Mum Eminliği” imtiyazını “Devletoğlu” adlı bir gayrimüslime verdi. Saraydan ve rical konaklarından baltacılar Devletoğlu'nun idare merkezi olan dûkkanını kahve, mum, şeker istekleriyle aşındırmaya başladılar. Bu yuzden baltacılar ile Devletoğlu adamları arasında çatışmalar çıktı ve Devletoğlu şahsen dayak atılmakla tehdit edildi. Sonunda sorunlarla baş edemeyeceğini anlayan Devletoğlu, defterdara verdiği nakit krediyi geri alamadan ortadan kayboldu.[16] Padişah IV. Mehmet daha çocuk yaşlarında idi. Devlet erkanı, hatta padişah huzurunda bile, devamlı birbirleriyle kıyasıya rekabet hatta çatışma halindeydiler. Tarhuncu Ahmed Paşa'nın düşmanları, başta Turhan Sultan'ı ve hatta çocuk padişahı sadrâzam aleyhine harekete sevk etmekteydiler. En sonunda bu düşmanların sadrazamın padişahı tahttan indireceği iftirası saraylıları birleştirdi ve Tarhuncu Ahmed Paşa'nın sadrazamlıktan uzaklaştırılmasına dair bir hatt-ı hümayun çıkartıldı.[16] Nevruz günü olan 21 Mart 1653'de sadrazam yılbaşı hediyelerini pâdişâha takdimden sonra donanma işleri için tersanede bulunduğu sırada saraya davet olunarak deniz yoluyla Hasbahçe'ye girdikten sonra kendisini kızlar ağası (darüssaâde ağası) karşılayıp sadaret mührünü geri aldı. Vezir-i âzamlığı 9 ay kadar sürmüştü. Yerine Koca Derviş Mehmed Paşa tayin edildi. Devlet büyük bir mâli sıkıntı içinde bulunmaktaydı ve önceki sadrazam Tarhuncu Ahmet Paşa'nın bütün gayret ve çabalarına rağmen bu sorunlar başarılı olarak çözülememişti. Devletin işlerinin, özellikle maliyesinin, âniden sarsıntıya uğramaması için Defterdar Zurnazen Mustafa Paşa yerinde bırakılmıştı. Lakin mali durumun iyileşmediği ve hatta kötüleşme emareleri ortaya çıktığı için Sadrazam Koca Derviş Mehmed Paşa kendini tutan devlet ricalinden saydığı başbâki kulu Moralı Mustafa Ağa’yı beylerbeyi unvanı vererek defterdar atadı. Lakin yeni Defterdar Moralı Mustafa haris bir kişi olup sadrazamlık makamını kendisinin elin geçmesini istemekteydi. Bu nedenle açık olarak Sadrazam'a bağlı görünmekle beraber, kendi lehinde önce gizliden ama sonra ortaya çıkmaya başlayan ve Sadrazam tarafından öğrenilen, çalışmalara başladı. Bunun için saraya ve vâlide sultana hediyeler ve câizeler sunmaya başladı. Bu devletin en yüksek seviyelerinde önemli bir bunalıma yol açtı. 3.2.6 Dönemdeki Vezîr-i Âzam değiştirmesi Damadlardan olan Sîyavuş Paşa 1651 senesinde sadrıazam oldu. Ancak bu süre 45 günü ya buldu, Siyavuş Paşanın bu kısa sadareti peşinden, nöbetin Gürcü Mehmed Paşa'ya geldiği görüldü ki 20 Haziran 1652 Gürcü Paşa'nın sadaretinin bitiş tarihi oldu. Bunun dönemide dokuz ayı aşmadı. Tarhuncu Ahmed Paşa da, 9 ay 1 günlük sadaretine işbaşı yaptı. Koltuğu boşalttığında tarihler, 21 Mart 1653'ü göstermekteydi. Koca Derviş Mehmed Paşa; Sul tan IV. Mehmed'in 7. sadrazamı oldu. Ancak sadaret müdde ti, 1 sene, 7 ay, 1 hafta sürebildi. 8. sadrazamda bir damad idi ve adı Ibşir Mustafa Paşa idi. Sadareti 6 buçukay sonunda nihayet buldu. 11 Mayıs 1655'de, Kara Murad Paşa 3 ay 9 gün sürecek 2. sadaretine getirildi. Damad Süleyman Paşa; Kara Murad Paşa'nın 2. sadaretinden sonra 19 ağustos 1655'de sadrazam yapıldı. Bunun müddeti de, 6 ay, 10 günde tamamlandı. Efsane adamların arasında pek önemli yeri bulunan Deli Hüseyin Paşa'nın, sadareti, tam 6 ay sürdü. Bitiş tarihi, 5 mart 1656 oldu. Peşine yapılan tayinle Zurnazen Mustafa Paşa Osmanlı tarihinin en az makamda kalan sadrazamı oldu. Bu sadaret, tam 4 buçuk saat sürmüştü. Aynı gün yapılan diğer bir tâ yinle; 1 ay 22 gün sürecek sadaretine 2. defa olmak üzere damad Siyavuş Paşa getirildi. 26 nisan 1656 tarihi Boynuyaralı Mehmed Paşanın sadarete tâyin gününü teşkil etti. Bu zâtın sadareti de, 4 ay 19 gün sürdü. 3.2.7 Asker ayaklanması Mahpeyker Kösem Sultan, haremde katledilen ilk valideydi. Harem’de bir devre adını veren Kösem Sultan öldürülürken, her şeyden habersiz ocak ağaları da daha önce planladıkları üzere kendilerini verilmelerini istedikleri kişilerin isimlerini içeren bir listeyi Veziriazam Siyavuş Paşa’ya gönderdiler. Siyavuş Paşa, ağaların isteklerini öğrenince kendi canının derdine düştü. Ocak ağalarının yanına veya padişah sarayına gitmek arasında tercih yapmak zorunda olduğunu anladı. Kısa bir süre düşündükten sonra saraya gitmeye karar verdi ve Topkapı Sarayı’na gitti. Sarayın dış kapılarının açık olduğunu gördüğünde korkusu bir kat daha arttı. IV. Mehmed’in yanına ulaştığında tüm gelişmeleri öğrendi ve padişahın güvenliğini sağlamak için bazı tedbirler aldı. Kösem Sultan’ın öldürüldüğünü öğrenen Samsoncu Çavuş, ocak ağalarına du- 6 3 SARAYDAKİ YAŞAMI rumu iletmek için hemen saraydan ayrıldı. Bu feci haberi öğrenen ocak ağaları ne yapacaklarını tam olarak kestiremeyerek önce Orta Camii’ye geldiler ve burada en kısa zamanda bir çözüm yolu bulmak için hal çareleri aradılar. Bu arada Orta Camii ve etrafı, Süleymaniye Camii’ne kadar tıka basa silahlı yeniçeriler ile dolmuştu. Şerifi dışarı çıkarttı ve tellallarla şehir halkını sancak altında toplanmaya davet etti.Sancağın dışarı çıktığını ve padişahın da halkı sancak altına toplanmaya davet ettiğini öğrenen İstanbul halkı, büyük bir sel gibi Sultanahmet Meydanı’na akın etti. Topçu ocağı mensupları da sancağın altına dahil olunca, durumun IV. Mehmed’in lehine olduğunu gören yeniçerilerde ”Sancak-ı Şerif altında bulunalım. Ve kendimizi isyan pisliğinden temizleyelim” diyerek grup grup padişah tarafına geçmeye başladılar.[13] Artık kendi taraftarlarının da sancak altına koştuğunu gören ocak ağalarından birinin şehri ateşe vermeyi önermesi üzerine Yeniçeri ağası Mustafa Ağa, tarihe mal olmuş şu sözleri söylemiştir: Bre Ömer! Bre eşşek! Bu senin söylediğin söz nasıl sözdür? Sus! O çeşit türrahatı (zırvayı) ağzına alma. Birkaç günlük ömür için din ve devlete düşman ve kafirler gibi ihanet mi edelim? Ve cihan durdukça lanete siper olup, ocağımızın temeli yıkılıp, harap olmaya sebep ve illet mi olalım? Allah’a hamd olsun Müslümanız. Kavgamız devlet ve dünyaya aittir. Sözümüz oldu, ne güzel… Olmadı, emir Allahın’dır. Kazaya rıza… Önce beni, sonra sizi öldürürler. Bir can için devlete ve Allah’ın kullarına suikast layık mıdır ? Senelerdir ocak ağalarının zorbalıklarından müzdarip olan İstanbul halkı bunların katledilmesini savunurken, Turhan Sultan yeni bir yeniçeri ağası tayin ederek toplu bir katliamın önüne geçebildi. Böylece halkla askerin çatışması önlendi.Birkaç gün sonra ise başta Bektaş Ağa olmak üzere önde gelen ocak ağaları saklandıkları yerlerden çıkarıldılar ve daha sonra öldürüldüler. 3.2.8 Vaka-i Vakvakiye Uzun zamandır sürdüğü iktidarda dışarıda büyük zorluklarla karşılaşan Turhan Sultan, tüm bunların ötesinde devlet içerisinde isyancılarla uğraşmak zorunda kaldı. Mart 1656'ya gelindiğinde yaşanan “Vaka-i Vakvakiye” de tüm bu olanların en ağırıydı. Turhan Sultan'ın en yakını olan Melike Hatun bu ara öldürüldü. Ama kısa zamanda o dönemin sadrazamı olan Mehmed Paşa'nın girişimi ile isyanın elebaşıları saraya davet edilme bahanesiyle öldürüldü. Böylece devlette kangren olmuş son sorun da aşıldı. Böylece sakin bir ortam sonunda oluşmuştu. Büyük Valide Kösem Sultan ve ocak ağalarının öldürülmesi ile sonuçlanan ayaklanmanın neticesinde iktidar, Ayaklanmanın neticeside çınar ağacına asılan cesetler. içoğlanları ve onlarla işbirliği yapan bazı kişilerin eline geçmiştir. Bunlar daha önceki ayaklanmalardan ders almayarak, devlet işlerine karışmak, hazineden gereksiz harcamalar yapmak, yetkilerini kötüye kullanarak kendilerini resmi görevlerinden üstün saymakta idiler. Bu arada Girit Savaşı'nın sürmesi ve başarı elde edilememesi hükumet otoritesini sarsmıştı. Paranın değer kaybetmesi iktidarı ellerine geçiren içağaları ve yardımcılarına karşı düşmanlığı arttırmıştır. Görevliler her aksayan işin sorumluluğunu bunlara yüklemekte idiler. Bu sebeple İstanbul'da halk ayaklanmaya hazır bulunuyordu. Bu ayaklanmaya önderlik edecek olanlar arasında Kaptan-ı Derya Zurnazen Mustafa Paşa ile Bostancıbaşı Hasan Ağa bulunuyordu. Bu sırada Girit'ten dönen yeniçerilerin aylıklarının ödenmemesi üzerine Ağa Kapısı'na başvurduklarında Kulkethüdası tarafından tahkir edilmeleri ve sadrazam Ermeni Süleyman Paşa'nın ödeneklerinin düşük akçe olarak dağıtılması hoşnutsuzluğu arttırmıştır. 3.2.9 Ayaklamaların gelişimi ve sonuçları 29 Şubat 1656 günü Hasan Ağa, Şamlı Mehmed Ağa ile Galata voyvodalarından Karakuş Mehmed Ağa, maaşlarını alamayan sipahiler ve maaşlarını aldıklarında hırpalanmış olan yeniçerileri ayaklandırdılar. Olay üzerine toplanan ayak divanında Mihter Hasan Ağa söz alarak, henüz genç yaştaki IV. Mehmed'e kendisine karşı olmadıklarını bildiren bir duadan sonra isteklerini anlatarak idamlarını talep ettikleri kişilerin adları yazılı bir defteri padişaha verdi. Padişah listede olanların canlarının bağışlanmasını istediyse de ayaklananlar direndiler. Bunun üzerine bostancıbaşı istenilen kişileri öldürerek cesetlerini ayaklananlara teslim etti. Bu cesetler Atmeydanı'na götürülerek orada bulunan çınar ağacına asıldı. 7 3.2.10 Köprülüler Devri Oğlunun tahta çıkışının 8 yıl ardından Turhan Sultan artık güçlü bir sadrazam aracılığı devleti emin ellere teslim etmek istedi. O sıralarda oldukça yaşlı ve okuma yazması olmayan bir adam geldi. Mimar Kasım Ağa’nın vezîriâzamlığa uygun gördüğü hemşehrisi Köprülü Mehmed Paşa’nın adı gizlice Turhan Sultan’a bildirildi. Onun mevcut sorunların üstesinden gelmeye gücü yeteceği, vezîriâzamlığa lâyık olduğu yolundaki tavsiyeler üzerine Turhan Sultan bu tayini uygun gördü. Köprülü Mehmed olarak bilinen şahıs ile görüşen Turhan Sultan devlet için en uygun kişinin o olduğuna karar verdi. Dört şart öne süren Köprülü Mehmed kendi yerini sağlama almak istedi. 1. Telhisleriyle bildirdiği meselelere karşı çıkılmayarak icraya konulmasının temini; 2. En faydalı olan ricâli istihdam edebilmek için tevcihat hususunda asla ricada bulunulmaması; 3. Vüzerâ veya vükelâdan birine teveccüh gösterilerek kendi salâhiyet alanına dahil ettirilmemesi, 4. Kendisi hakkında konuşmak isteyecek garazkâr kimselere fırsat verilmemesi) “Vallāhü’l-azîm bu ricalarına müsaade olunur” diyerek kabul etti [17]. Sonuçta Boynuyaralı Mehmed Paşa başarısız sadrazamlığı sebep gösterilerek azledildi ve Köprülü Mehmed sadrazam oldu.[18][19] Böylece akıllı bir devlet adamı iş başına geldi ve zor durumdaki Osmanlı Devleti için önemli bir adım atılmış oldu. 3.2.11 Kadınlar saltanatının sonu Turhan Sultan'ın iktidarı bir devlet adamına bırakması ile, Hürrem Sultan'dan başlayarak devam eden ve diğer Valide Sultan'lar ile Haseki Sultan'ların devlet yönetiminde söz sahibi oldukları Kadınlar Saltanatı denilen dönem de bu şekilde son bulmuştu.[20] 3.2.12 Edirne'deki ikamet 1657 sonbaharından itibaren IV. Mehmed’in seferler dolayısıyla Edirne’de uzun süreli ikametleri sırasında Turhan Sultan da onun yanında bulundu. Padişahın kısa süreli Edirne’den ayrılışlarında gözetimi için çoğunlukla vezirlerden biri görevlendirildi. Oğlunun uzun süreli seferde bulunduğu esnada zaman zaman İstanbul’a gitti. Edirne’ye gidiş dönüşlerin başlamasından birkaç yıl sonra 1072’de (1661-62) saray içinde oğlu adına bir daire (Avcı Sultan Mehmed Han Dairesi/Dolmabahçe Kasrı) yaptırdığı bilinmektedir. Turhan Sultan, Lehistan seferi için 5 Haziran 1672'te törenle Edirne’den çıkıp Kamaniçe yönünde hareket eden oğluyla birlikte Babadağı’na kadar gitti. Ordu seferden dönünceye kadar burada kalmaya karar verdi ve kubbe vezirlerinden İbrâhim Paşa muhafazasıyla görevlendirildi. Bu sırada sekiz yaşında bulunan torunu Şehzade Mustafa da onun yanındaydı. Ancak Babadağı’ndaki ikameti ordunun dönüşüne kadar sürmedi. Ordu sefer dönüşü Edirne’ye vardığında Turhan Sultan İstanbul’da idi. Padişah bir hafta geçmeden musâhib ikinci vezir Mustafa Paşa’yı annesini getirmek üzere İstanbul’a gönderdi. 3.2.13 Şehzade Süleyman'ın ile Şehzade Ahmet'ın koruması Kösem Sultan ile Saliha Dilaşub Sultan'ın 1651 yılında Şehzade Süleyman'ı tahta çikarmak için planlar yaptiğinda Şehzade Süleyman ile valiezi yineden kurtuldu ve idam edilmediler fakat Gülnûş Emetullah Sultan’ın etkisiyle oğulları Şehazade Mustafa ve Şehzade Ahmed’in doğumundan sonra, IV. Mehmed oğullarının tahta çıkması için Şehzade Süleyman ve Şehzade Ahmed'i ortadan kaldırmak istediği zaman garip bir şekilde Turhan Valide Sultan engel olmuş ve kendisinden doğma olmamalarına rağmen şehzadeleri korumuştur. 3.2.14 Sonraki Otuz Yıl Devlet idaresindeki etkilli yılardan sonra Turhan Sultan sakin bir hayat yaşadı. Hayır işlerine yönelen Valide Sultan'ın bu kadar hızlı iktidardan elini çekmesi Kösem Sultan'ın yaşadığı hızlı düşüş ve çok karışık bir dönemde yaptığı naibeliğin yorgunluğu olabilir. Kendisi saltanat naibi olarak devleti yöneten son Valide Sultandı. Ayrıca Turhan Sultan, toplam 34 yıl Valide Sultanlık yaparak Osmanlı tarihinin en uzun süreli Valide Sultanı oldu. Vezîriâzam Siyavuş Paşa’nın görevden alınmasının ardından katledilmesini, Sabatay Sevi’nin ölümle cezalandırılmasını önlediği bildirilir. Fakat Anadolu kazaskerliği sırasında doğru sözlülüğüyle takdirini kazanmış olan Şeyhülislâm Hocazâde Mesud Efendi’nin o günkü entrika ve rekabet ortamı içerisinde uğradığı suçlamalar (IV. Mehmed’in yerine Şehzade Süleyman’ı geçirme gayreti içerisinde olması) sonucu katli (Osmanlı Devleti’nde görevinden alındıktan sonra katledilen ikinci şeyhülislâmdır) Turhan Sultan’ın bilgisi dahilinde gerçekleşmiştir. Oğlu üzerinde büyük bir nüfuzu vardı. IV. Mehmed’in de annesine çok bağlı olduğu açıktır. Onu karşılayıp uğurlaması, vedalaşması sırasında hüzünlenip ağladığı kaynaklarda belirtilir. Devlet idaresindeki rolü ölümünün ardından söylenen, “Devletin rükn-i a‘zamı gitti” [21]; “Devletin bir rükn-i rekîni ... idiler” [22] gibi ifadelerde belirtilmiştir. 4 Turhan Sultan'ın yazdığı mektuplar Talimatlarında “Bazılarının tepesinden sopayı eksik etmeyeceksin...” ifadesini sıkça kullanan Hatice Turhan Sultan’ın birkaç emrini ve emirlerin elyazısı ile olan orijinal görüntülerini bu sayfadaki kutuda bulabilir, hayattan 1683’te ayrılıp inşaatının tamamlanmasını sağladığı Yeni Cami’deki türbeye defnedilen Valide Sultan’ın diğer mektuplarını da Prof. Afyoncu’nun kitabından okuyabilirsiniz... Aşağıda, Prof. Dr. Erhan Afyoncu’nun Topkapı Sarayı Arşivi’nde bulup yayınladığı ve Turhan Sultan’ın 8 4 TURHAN SULTAN'IN YAZDIĞI MEKTUPLAR elyazısı ile olan emirlerinden bazıları, dilleri günümüzün Türkçesi’ne nakledilmiş şekilde yeralıyor... Turhan Sultan’ın Sadrazam Gürcü Mehmed Paşa’ya emri: Paşa’ya selâmdan sonra bildirilir ki: Saadetli arslan oğluma ‘Donanmayı bu hafta Perşembe günü çıkartırız’ demişsin. Şimdi şöyle çalışasın ki sözün doğru çıksın, zira padişahların huzurunda gerçek olmayan sözler söylemek hatadır. Ziyadesiyle dikkat edip sözünüzü doğru çıkarmalısın. Perşembe günü işin bitmesi için çalışın. Nice düşmanların gözü kör olsun. Ve hem ‘Zâhiren bizim düşmânımız var, efendimize bizi yanlış anlatırlar’ diye buyurmuşsun. Gerçi düşmansız kimse olmaz. Lâkin siz doğrulukla hizmet edip din ve devleti kayırdıktan sonra, hâşâ, Hakk Teâlâ kuluna zulmetmez. Hemen siz cân u gönülden çalışın. Göreyim sizi, sözünüz padişahın huzurunda yalan çıkmasın. Donanmanın perşembe günü çıkmasına çalışın ve bizi de doğru neticeden haberdar edin. Valide Sultan [23] . Turhan Sultan’ın Sadrazam İpşir Mustafa Paşa’ya yazdığı emir: ...Ne istiyorlar? Muradları nedir? Elbette bunları bir tahrik eden vardır, zaten bir-iki kişiden biz işkilleniyoruz. Tamamen bir fesat başı olan azledilmiş defterdar ‘Ben Valide Sultan’a sekiz yüz kese vereyim, o da sadrazamlıkmührünü bana versin’ diye ona-buna gidip konuşuyormuş. Allah saklasın, bana ne para lâzımdır, ne de sadrazamlık mührünü satarım. Bu nasıl sözdür? Mühür parayla verilmez, kim din ile devleti kayırıp güzel ve doğru hizmet ederse ona verilir. Allah bilir ki, bunları işittim ve ziyadesi ile elem çekip gazaba geldim. Bu cevaplardan senin haberin var mı? Bilmiş olasın! Defterdarı arayıp bulup getirttiniz mi? Elbette ilgilenip hesaplarını görüp şeriata havale edeceksiniz. Böyle fesat başlarının kalmalarının lüzumu yoktur, zira el altından tahrik ederler. ....Valide Sultan [24] . Turhan Sultan, 1652 yılında Girit’e gidecek donanmanın İstanbul’dan ayrılma tarihinin yaklaşmasına rağmen hazırlıkların bir türlü tamamlanmaması üzerine Sadrazam Gürcü Mehmed Paşa’ya “Beni aldatıyorsun” diyordu: Paşa’ya selâmdan sonra bildirilir ki: Donanma ile niçin ilgilenmiyorsun? Huzurumuza gelüp ‘Herşey hazır ve mükemmeldir’ diye hep aldatıyorsun. Adam gönderip kontrol ettiriyorum, ortada bir nesne yok. Siz ‘1200 kürekçi lâzımdır” diyorsunuz, yoklatıyorum, üç binden fazla kürekçi yok. Artık yeter, para veriyoruz! Cephane için para istiyorsunuz, veriyoruz, bitmiş olması lâzımdı. Bu âna kadar tamamının bitmesi gerekirdi. Hep huzurumuzda lâf edip gidiyorsun, bu işin aslı nedir? Vallahi ‘Bildim, bilmedim’ demeyesin. On-on beş gün içinde donanmayı kusursuz şekilde ortaya çıkartmazsan artık kendin bilirsin. Dini ve devleti kayırmak böyle mi olur? Ümmet-i Muhammed’in hizmeti böyle mi olur? Eğer doğrulukla hizmet etmezseniz pâdişâhın ekmeği size haram, cümle ümmet-i Muhammed’in günâhı ve vebâli de boynunuza olsun. Eski emektarsınız diye sizlere inandık ama ne güzel hizmet idüp yüzünüzü ağartırmışsınız! Size düşen bize bunları söyletmemek, işleri her gün gözden geçirtmemek idi. Şimdi bildiriyoruz ki gözünüzü açıp mukayyet olun! Tershane’ye niçün boş yere gidip oturup bakınıyorsun? İyi hizmet et, ziyadesiyle dikkatli ve mukayyet ol, sonra kendin bilirsin. Size düşen Kaptan 9 Paşa’ya tenbih edip ‘Ne lâzım ise bildir, vereyim’ demek ve parayı vermektir. Siz kusur etmediğiniz takdirde suç kaptanındır ama siz böyle yapmıyorsunuz. Valide Sultan [25] . Turhan Sultan’ın Sadrazam Gürcü Mehmed Paşa’ya gönderdiği bir başka emir: Paşa’ya selâmdan sonra: Askerin maaşı meselesi ile ilgileniyor musun? Bu hafta içinde ödeyebilecek misiniz? Ziyâdesiyle ilgilenip bize lâf getirmeyin. Maaşların ödenmesinin gecikmesi hâlinde size de, bize de zarar geleceğini bilirsiniz. Allah’ı severseniz gayret gösterin, ödemeler bu haftadan sonraya uzamasın. Başımızı önce Allah’a, daha sonra da size dayadık ve size inandık. Şimdi ziyâdesiyle gözünüzü açıp her şekilde hizmete devam edesin. Geciktirilecek zaman değildir. Bu düşünce yüzünden geceleri uykunun bize haram olduğu Allah’ın mâlûmudur. İçeride bize, dışarıda da size ümmet-i Muhammed’i korumak, din ile devleti izleyip gözetmek düşer. Herkesin ve önde gelen din adamları ile sizin göreviniz ağız birliği etmek, her şekilde etrafı kollamak, zulmedenleri arayıp izlemek, bunları uyarmak, cezalandırmak ve düzeni korumaktır. Etraftan ‘Ödenmeyen maaşlar çoktur, para da yetişmiyor’ diye sözler işitiyoruz. Bunun gereğini yerine getirin. ... ‘Halka zulmedildiğini duyarsam siz bilirsiniz’ diye tenbih edin ve Allah’ı severseniz bu hususlarda dikkatli davanın. Donanmaya da özen gösterin, Kaptan Paşa’ya işlerin yapılma zamanının geldiğini söyleyin. Bizi fazla konuşturmadan hayır duamızı almanızı istiyoruz, göreyim sizi. Valide Sultan [26] . 5 Ölümü Turhan Valide Sultan Viyana yenilgisinin haberi gelmeden bir sene önce 4 Ağustos 1683'te öldü ve cenazesi kendi tamamlattığı Yeni Camii'nin avlusundaki Turhan Sultan Türbesi'ne gömüldü.[27] 5.1 Ölümünden sonra Böylece II. Süleyman'ın ilerde 8 Kasım 1687 tarihine tahta çıkacağı vakte kadar Dört yıl Üç aydan daha uzun süTurhan Hatice Valide Sultan Türbesi, Yeni Camii. recek olan bir valide sultansız dönem de başlamış oluyordu. II. Süleyman'ın bu tarihte padişah olmasıyla valide sultanlık mâkamı Saliha Dilaşub Sultan tarafından doldurulmuş oldu. 6 Hakkında modern araştırmacıların görüşleri Murat Bardakçı kendisi hakkında, geçmişimizin bu çok önemli iki ismi ile TV dizileri sayesinde tanıştık ama Osmanlı Tarihi’nde Hürrem ve Kösem kadar önemli, hattâ onlardan çok daha etkili bir başka padişah eşi hakkında pek bilgi sahibi olamadık diyerek Turhan Sultan'ı Demir Leydi olarak tanımlamaktadır.[28] 7 Çocukları 7.1 IV. Mehmed IV. Mehmet 1642'te Turhan Sultan'dan dünyaya geldi. Babası I. İbrahim'ın tahttan indirilmesinin ardından, IV. Mehmet olarak Osmanlı Padişahı oldu ve 7 yaşında tahta çıkan en genç padişah oldu. Avcı Mehmed adıyla da bilinir. 39 yıllık saltanatıyla I. Süleyman'dan sonra en uzun süre hükümdarlık yapan Osmanlı padişahıdır. 1687 yılında tahtan indirildi ve 1693'da vefat etti. 7.2 Gevherhan Sultan Gevherhan Sultan 1642 doğumlu, henüz dört yaşında 1646'da Damad Cafer Paşa'yla evlendi. Cafer Paşa' nın bir yıl sonra vefatı ile dul kaldı. Daha sonra 1660 senesinde Vezir Çavuşzade Mehmed Paşa ile evlendi. Bu evlilik 1682 yılında ölümüne kadar sürdü. 1692 yılında Palabıyık Yusuf Paşa'yla evlendi. 1694 tarihinde kardeşi II. Ahmed hükümdarlığı döneminde, Edirne'de vefat etti. 1694 yılında Edirne'de vefat etti. 10 9 AYRICA BAKINIZ Oğlu IV. Mehmed 7.3 Şehzade Ahmed Şehzade Ahmed 1 yaşındayken ölmüştür.[27] 7.4 Beyhan Sultan Beyhan Sultan 1645 doğan bir Hanım Sultan'dir ve 1701'da vefat etti. Hezarpare Ahmed Paşa ile Bıyıklı Mustafa Paşa'yla evlendi. 8 Hayır işleri Turhan Sultan’ın bilinen ilk hayır eseri 1653’te Beşiktaş’ta yaptırdığı çeşmesi olup günümüze ulaşmamıştır. Venedikliler’le olan savaş sırasında (1645-1669) duyulan ihtiyaç sonucu Çanakkale Boğazı’nın her iki yakasında Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’un fethinden sonra inşa ettirdiği iki kalenin (Rumeli tarafında Kilîdü’lbahir, Anadolu tarafında Kal‘a-yı Sultâniyye) güneyinde birer kale, Rumeli tarafında Seddülbahir, Anadolu tarafında Sultâniye/Kumkale, yaptırmıştır. Her birinde birer cami, sıbyan mektebi, hamam ile ev, dükkân ve çarşılar bulunuyordu. Kaleler padişah tarafından 1659 sonbaharında inşaat devam ederken, 1661 yazında inşaat tamamlanmak üzere iken ve 1665 sonbaharında ziyaret edilmiştir. İkincisinde Turhan Sultan da bulunmuştu. İnşasını III. Murad’ın zevcesi ve III. Mehmed’in annesi Safiye Sultan’ın başlattığı Eminönü’ndeki Yenicami, Turhan Sultan İnşaatı III. Mehmed'in annesi Safiye Sultan tarafından başlatılmış ve IV. Mehmed'in annesi Turhan Hatice Valide Sultan döneminde bitirilip ibadete açılmış olan İstanbul Eminönü'ndeki Yeni Camii. tarafından tamamlatılmıştır. 1598’de başlayıp [29] denize yakınlığı dolayısıyla zor ve masraflı ilerleyen inşaat, III. Mehmed’in 1603’te ölümü ve Safiye Sultan’ın 1605’te Eski Saray’a naklinin ardından yarım kalmıştı. Pencere altına kadar yükselmiş durumdaki bina, elli altı yıllık bir aradan sonra bir cami yaptırmak isteyen Turhan Sultan tarafından mimarbaşı Mustafa Ağa’nın yönlendirmesiyle bitirilmiş (1663-64), 30 Ekim 1665 Cuma günü açılışı merasimle yapılmış, inşasına toplam 3080 kese akçe sarfedilmiştir [30] Yenicami [31] Külliyesi cami, hünkâr kasrı, dârülkurrâ, sıbyan mektebi, sebil, çeşme ve türbe ile Mısır Çarşısı’ndan oluşmaktadır [32]. Turhan Sultan camiye kitap vakfetme geleneğine uyarak hem Çanakkale Boğazı kıyısında yaptırdığı kaleler içindeki camilere hem de Yenicami’ye kitaplar vakfetmiştir [33]. Ayrıca Kandiye Kalesi’nin alınmasının (1669) ardından kale içerisindeki binaların tamiri Turhan Sultan adına yapılmış, Saint Salvador Manastırı onun adına camiye çevrilmiştir. Kardeşi Yûsuf Ağa adına Rumelikavağı’nda bir Cami [34], İstefe’de bir han, Resmo’da bir cami ve mektep inşa ettirmiştir. Diğer bazı vakıflarıyla ilgili vakfiyesi de mevcuttur.[35] 9 Ayrıca bakınız • K
.
TURHAN SULTAN
(ö. 1094/1683)
IV. Mehmed’in annesi vâlide sultan.
Rus asıllı olup 1627’de doğduğu ve on iki yaşında Kırım Tatarları’na esir düşerek Kör Süleyman Paşa tarafından Kösem Sultan’a hediye edildiği söylenir. Hatice Turhan ismini kendisine Kösem Sultan’ın verdiği ileri sürülmüşse de Osmanlı tarihçisi Uşşâkīzâde İbrâhim duyumlarına dayanarak Turhan (Tarhan) ismini önce, Hatice ismini sonra aldığını yazmıştır (Zeyl-i Şekāik, s. 612). Kaynaklarda adı Turhan Hatice, yeni araştırmalarda Hatice Turhan şeklinde geçer. Haremde yetişen ve Sultan İbrâhim’e sunulan ilk câriye olan Turhan Sultan, on beş yaşlarında 2 Ocak 1642’de IV. Mehmed’i dünyaya getirince haseki sultan unvanını aldı. Şehzadenin doğumu Osmanlı sülâlesinin kesilme tehlikesini ortadan kaldırdığı için büyük coşkuyla kutlandı. Sarayda eğitimiyle özel olarak I. Ahmed’in kızı Âtike Sultan görevlendirildi. Haseki sultanlık dönemi parlak geçmedi; oğlu IV. Mehmed’in tahta çıkışıyla (18 Receb 1058 / 8 Ağustos 1648) vâlide sultan oldu ve bu unvanı ölümüne kadar otuz beş yıl taşıdı.
Turhan Sultan’ın Osmanlı Devleti’nin oldukça sıkıntılı bir döneminde başlayan vâlide sultanlığının ilk sekiz yılı içeride ve dışarıda büyük çalkantılarla geçti. Bu dönemin ilk üç yılında, IV. Murad ve Sultan İbrâhim’in anneleri sıfatıyla yirmi beş yıldan beri vâlide sultan olan Kösem Sultan’ın nüfuzu karşısında geri planda kaldı. Aslında IV. Mehmed’in cülûsuyla birlikte Eski Saray’a gitmesi gerekirken kendisini destekleyen devlet adamlarının uygun görmesiyle babaanne olarak çocuk padişaha nâibelik yapmak üzere sarayda kaldığı için Kösem Sultan “büyük/kebîr/koca vâlide”, Turhan Sultan “küçük vâlide / vâlide-i sagīr” diye anıldı. Bu yıllarda Harem Dairesi âmirliği de Kösem Sultan’ın elindeydi. Kösem Sultan’ın maaşı yevmiye 3000, Turhan Sultan’ın 2000 akçe idi.
Kösem Sultan’ın Yeniçeri Ocağı ağaları ile iş birliği içerisinde bulunduğu büyük vâlidelik döneminde söz konusu ağalar yönetime hâkim oldu. Zamanla küçük vâlidenin etrafında da eski başlala Süleyman Ağa, padişah hocası Reyhan Ağa ve musâhip İsmâil Ağa gibi önde gelenlerden oluşan bir taraftar grubu ortaya çıktı. Böylece taraflar arasında nüfuz mücadelesi başladı. IV. Mehmed döneminin dördüncü vezîriâzamı Siyavuş Paşa devrinde vezîriâzamın ocak ağalarının tahakkümüne karşı direnmesiyle baş gösteren sıkıntı, Turhan Sultan’ın etrafında toplanmış saray ağaları ile Kösem Sultan’ın iş birliği içerisinde bulunduğu ocak ağalarını karşı karşıya getirdi. Ocak ağaları, Kösem Sultan’ın tahrikiyle Turhan Sultan taraftarı bazı ağaları bertaraf etmek üzere harekete geçti. Bu durum, sarayın Harem ve Enderun mensuplarında Kösem Sultan’a karşı büyük bir infiale yol açtı. IV. Mehmed’in büyük vâlide tarafından zehirletilerek Şehzade Süleyman’ın (II.) tahta geçirilmek istendiği haberi, Kösem Sultan’ın câriyelerinden olup iki vâlide ile temasta bulunan Melekî Kalfa tarafından Turhan Sultan’a bildirilince ortalık iyice karıştı. Turhan Sultan yanlısı on dört ağanın onayı ile Kösem Sultan’ın katli kararlaştırıldı. Lala Süleyman Ağa’nın (Lala Süleyman Ağa, bazı araştırmalarda 1704’te Dârüssaâde ağalığına getirilen Uzun Süleyman Ağa ile karıştırılmıştır; Ahmed Resmî, s. 55-56, 62-63) girişimleriyle Kösem Sultan’ın hayatına son verildi (16-17 Ramazan 1061 / 2-3 Eylül 1651), taraftarı olan ağalar da katledildi. Böylece Turhan Sultan sarayda bütün yetkileri kendi eline aldı. Fakat ilk beş yılında önemli olayların patlak vermesi (Çınar Vak‘ası), Venedikliler karşısındaki yenilgiler (Bozcaada ve Limni’nin düşüşü) onu zor durumda bıraktı.
Mimar Kasım Ağa’nın vezîriâzamlığa uygun gördüğü hemşerisi Köprülü Mehmed Paşa’nın adı gizlice Turhan Sultan’a bildirildi. Onun mevcut sorunların üstesinden gelmeye gücü yeteceği, vezîriâzamlığa lâyık olduğu yolundaki tavsiyeler üzerine Turhan Sultan bu tayini uygun gördü. Saraya getirilen Mehmed Paşa ile görüştü ve onun ileri sürdüğü dört şartı (1. Telhisleriyle bildirdiği meselelere karşı çıkılmayarak icraya konulmasının temini; 2. En faydalı olan ricâli istihdam edebilmek için tevcîhat hususunda asla ricada bulunulmaması; 3. Vüzerâ veya vükelâdan birine teveccüh gösterilerek kendi salâhiyet alanına dahil ettirilmemesi, 4. Kendisi hakkında konuşmak isteyecek garazkâr kimselere fırsat verilmemesi) “Vallāhü’l-azîm bu ricalarına müsaade olunur” diyerek kabul etti (Naîmâ, IV, 1701).
1657 sonbaharından itibaren IV. Mehmed’in seferler dolayısıyla Edirne’de uzun süreli ikametleri sırasında Turhan Sultan da onun yanında bulundu. Padişahın kısa süreli Edirne’den ayrılışlarında gözetimi için çoğunlukla vezirlerden biri görevlendirildi. Oğlunun uzun süreli seferde bulunduğu esnada zaman zaman İstanbul’a gitti. Edirne’ye gidiş dönüşlerin başlamasından birkaç yıl sonra 1072’de (1661-62) saray içinde oğlu adına bir daire (Avcı Sultan Mehmed Han Dairesi / Dolmabahçe Kasrı) yaptırdığı bilinmektedir. Turhan Sultan, Lehistan seferi için 8 Safer 1083’te (5 Haziran 1672) törenle Edirne’den çıkıp Kamaniçe yönünde hareket eden oğluyla birlikte Babadağı’na kadar gitti. Ordu seferden dönünceye kadar burada kalmaya karar verdi ve kubbe vezirlerinden İbrâhim Paşa muhafazasıyla görevlendirildi. Bu sırada sekiz yaşında bulunan torunu Şehzade Mustafa da onun yanındaydı. Ancak Babadağı’ndaki ikameti ordunun dönüşüne kadar sürmedi. Ordu sefer dönüşü Edirne’ye vardığında Turhan Sultan İstanbul’da idi. Padişah bir hafta geçmeden musâhip ikinci vezir Mustafa Paşa’yı annesini getirmek üzere İstanbul’a gönderdi.
Turhan Sultan, Köprülü Mehmed Paşa’nın vezîriâzamlığından sonra giderek devlet işlerinden uzaklaştı. 1656’dan itibaren vefatına kadar yirmi yedi yıl nisbeten sakin geçti. Turhan Sultan’dan Köprülü Mehmed Paşa’yı vezîriâzamlığa getirmesindeki rolü dolayısıyla övgüyle söz edilmiştir. Köprülü’nün damadı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Yanıkkale seferinin yönünü Viyana’ya çevirmesiyle başlayan sıkıntılı dönemi ise görmedi. Ordunun Viyana’ya yaklaştığı ve oğlunun Belgrad’da bulunduğu sırada 10 Receb 1094 (5 Temmuz 1683) tarihinde Edirne’de vefat etti (vefat tarihi bazı kaynaklarda 10-11 Şâban diye verilmiştir; bu muhtemelen Silâhdar Tarihi’ndeki “mâh-ı mezbûr” ifadesinden kaynaklanmıştır). Cenazesi ertesi günü kethüdâsı Hüseyin Ağa kontrolünde İstanbul’a gönderildi, perşembe günü ikindi vakti Yalı Köşkü’ne getirildi. Kaymakam ve ulemâ tarafından karşılanarak aynı gün (12 Receb 1094 / 7 Temmuz 1683) Eminönü’nde kendi yaptırdığı Yenicami yanındaki türbeye defnedildi.
Kaynaklarda, genellikle devlet işlerinde mutedil bir tavır ve doğru olanı yapma gayreti içerisinde olduğu, kendisine mâkul görünmeyen teklifleri güvendiği devlet adamlarının fikirlerini alarak sonuçlandırdığı üzerinde durulur. Bu arada katil olaylarını kısmen engellediği de belirtilir. Gülnûş Emetullah Sultan’ın etkisiyle oğulları Mustafa (II.) ve Ahmed’in (III.) doğumundan sonra kardeşleri Süleyman (II.) ile Ahmed’i (II.) boğdurmak isteyen IV. Mehmed’e engel olduğu, aynı şekilde Vezîriâzam Siyavuş Paşa’nın görevden alınmasının ardından katledilmesini, Sabatay Sevi’nin ölümle cezalandırılmasını önlediği bildirilir. Fakat Anadolu kazaskerliği sırasında doğru sözlülüğüyle takdirini kazanmış olan Şeyhülislâm Hocazâde Mesud Efendi’nin o günkü entrika ve rekabet ortamı içerisinde uğradığı suçlamalar (IV. Mehmed’in yerine Şehzade Süleyman’ı geçirme gayreti içerisinde olması) sonucu katli (Osmanlı Devleti’nde görevinden alındıktan sonra katledilen ikinci şeyhülislâmdır) Turhan Sultan’ın bilgisi dahilinde gerçekleşmiştir. Oğlu üzerinde büyük bir nüfuzu vardı. IV. Mehmed’in de annesine çok bağlı olduğu açıktır. Onu karşılayıp uğurlaması, vedalaşması sırasında hüzünlenip ağladığı kaynaklarda belirtilir. Devlet idaresindeki rolü ölümünün ardından söylenen, “Devletin rükn-i a‘zamı gitti” (Silâhdar, II, 116); “Devletin bir rükn-i rekîni ... idiler” (Defterdar Sarı Mehmed Paşa, s. 156) gibi ifadelerde belirtilmiştir. Dine bağlılığı, cömertliği, hayır severliği ve hırslı olmayışı gibi özelliklerinden övgüyle bahsedilmiştir. Turhan Sultan’ın bir de kızının olduğu zikredilir. Yûsuf Ağa adlı bir kardeşinin İstanbul’da yaşadığı bilinmektedir.
Turhan Sultan’ın bilinen ilk hayır eseri 1063’te (1653) Beşiktaş’ta yaptırdığı çeşmesi olup günümüze ulaşmamıştır. Venedikliler’le olan savaş sırasında (1645-1669) duyulan ihtiyaç sonucu Çanakkale Boğazı’nın her iki yakasında Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’un fethinden sonra inşa ettirdiği iki kalenin (Rumeli tarafında Kilitbahir, Anadolu tarafında Kal‘a-i Sultâniyye) güneyinde birer kale (Rumeli tarafında Seddülbahir, Anadolu tarafında Sultâniye/Kumkale) yaptırmıştır. Her birinde birer cami, sıbyan mektebi, hamam ile ev, dükkân ve çarşılar bulunuyordu. Kaleler padişah tarafından 1659 sonbaharında inşaat devam ederken, 1661 yazında inşaat tamamlanmak üzere iken ve 1665 sonbaharında ziyaret edilmiştir. İkincisinde Turhan Sultan da bulunmuştu. İnşasını III. Murad’ın zevcesi ve III. Mehmed’in annesi Safiye Sultan’ın başlattığı Eminönü’ndeki Yenicami, Turhan Sultan tarafından tamamlatılmıştır. 1598’de başlayıp (Selânikî, II, 733, 761) denize yakınlığı dolayısıyla zor ve masraflı ilerleyen inşaat, III. Mehmed’in 1603’te ölümü ve Safiye Sultan’ın 1605’te Eski Saray’a naklinin ardından yarım kalmıştı. Pencere altına kadar yükselmiş durumdaki bina, elli altı yıllık bir aradan sonra bir cami yaptırmak isteyen Turhan Sultan tarafından mimarbaşı Mustafa Ağa’nın yönlendirmesiyle bitirilmiş (1074/1663-64), 20 Rebîülâhir 1076’da (30 Ekim 1665) Cuma günü açılışı merasimle yapılmış, inşasına toplam 3080 kese akçe sarfedilmiştir (Abdurrahman Abdi Paşa, s. 214). Yenicami (Vâlide Sultan Camii / Yeni Vâlide Camii) Külliyesi cami, hünkâr kasrı, dârülkurrâ, sıbyan mektebi, sebil, çeşme ve türbe ile Mısır Çarşısı’ndan oluşmaktadır (bk. YENİCAMİ KÜLLİYESİ). Turhan Sultan camiye kitap vakfetme geleneğine uyarak hem Çanakkale Boğazı kıyısında yaptırdığı kaleler içindeki camilere hem de Yenicami’ye kitaplar vakfetmiştir (bk. TURHAN VÂLİDE SULTAN KÜTÜPHANESİ). Ayrıca Kandiye Kalesi’nin alınmasının (1669) ardından kale içerisindeki binaların tamiri Turhan Sultan adına yapılmış, Saint Salvador Manastırı onun adına camiye çevrilmiştir. Kardeşi Yûsuf Ağa adına Rumelikavağı’nda bir cami (Yûsuf Ağa Camii; Ayvansarâyî, II, 144), İstefe’de bir han, Resmo’da bir cami ve mektep inşa ettirmiştir. Diğer bazı vakıflarıyla ilgili vakfiyesi de mevcuttur (27 Receb 1073 [7 Mart 1663] Tarihli Vakfiyesi: Süleymaniye Ktp., Turhan Vâlide Sultan, nr. 150 m.).
BİBLİYOGRAFYA
Turhan Sultan Kütüphanesi Katalogu, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2740, vr. 1a-b, 12a.
Selânikî, Târih (İpşirli), II, 733, 761.
Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr Zeyli (haz. Nevzat Kaya), Ankara 2003, s. 271-272.
Mehmed Halîfe, Târîh-i Gılmânî, İstanbul 1340, s. 23, 38, 42-44.
Abdurrahman Abdi Paşa, Vekāyi‘nâme (haz. Fahri Ç. Derin), İstanbul 2008, tür.yer.
Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, III, 953, 1165, 1324-1352, 1411; IV, 1648-1655, 1697-1701, 1716-1717.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Züb
.
XXXXXX
Geçmişini unutmadı asla kibir yapmadı…
Öksüz, yetim bir kızın hayatı mahalle çeşmesi başında kırdığı bir testi ile değişir. Saraya girer, Saliha Sultan olur.
Keyif bu ya Hatice Turhan Sultan, İstanbul'u dolaşmaktan çok hoşlanır. Yanına sadık nedimesini alır, güzergâhı arabacıya bırakır. İhtiyar faytoncu Valide Hanım'ın huyunu iyi bilir. Daha ziyade fukaranın içine sürer ve gezi bir garip gönlü yapılarak sonlanır. İşte yollarının Azapkapı'ya çıktığı günlerden birinde, boyu büyüklüğünde testiyi sürükleyen minik bir kız dikkatini çeker ve dizginlere asılır. Arabanın perdesi belli belirsiz aralanır ve bir çift meraklı göz küçük kıza takılır. Kızcağız güç halle testiyi kucaklar, lüleye dayar. Alttan diziyle destek verip doldurur ama indirmesi çok zordur. Nitekim beklenen olur, ağır desti yalağa çarpar ve parçalanır. Minik kız kısa bir şaşkınlığın ardından kırıkları toplamaya başlar. Bir yandan içli içli ağlar, bir yandan dizini döve döve ağıt yakar. Valide Sultan dayanamaz, gelip küçük yavrunun başını okşar. "Üzülme güzelim" der, "Ben sana daha güzel bir desti alırım. Tamam mı?"Küçük kız "Ben testiye üzülmüyorum ki" der, "Kendime kızıyorum. Kocaman oldum ama eve hayrım dokunmuyor. Söyleyin, eğer çeşmeden su bile getiremiyorsa, Saliha neye yarar?"
KIZLAR AĞLAMASIN YETER nbsp;
Bu olgunluk, bu iş yapma hevesi, bu mesuliyet şuuru ve bu berrak lisan Valide Sultan'ın dikkatini çeker. Sorar soruşturur, Saliha'nın civar konaklardan birinde yaşayan bir besleme olduğunu öğrenir. Hemen kararını verir, onu saraya yerleştirir. Bir "kadınlar akademisi" olan Harem'de onlarca cariye vardır, ancak Saliha Dilaşup şefkati, merhameti, becerikliliği ile akranlarına fark atar. Hiçbiri cömertlikte onunla yarışamaz. Kaldı ki benzersiz nakışlar yapar, mânâlı şiirler yazar. Nitekim 1. İbrahim'e eş, 2. Süleyman'a da anne olur. Saliha Sultan, geçmişini asla unutmaz. Öksüzlüğünü, hizmetçiliğini, hatta kırdığı testinin başında ağlarken elinden tutulup da böylesine eşsiz bir mevkiye çıkışını, hep düşünür. Saliha Sultan (ikbaline vesile olduğundan mıdır bilinmez) su hayrına çok para harcar. Yine bir gün oğlunu çağırır ve Azapkapı'ya bir çeşme yaptırmak istediğini söyler. 2. Süleyman sorar "İyi ama anne, nasıl bir çeşme?" Saliha Sultan "Orasını mimarlar bilsin" der, "Yalnız testisini kıran kızlar bir daha dolduramam diye gözyaşı dökmesin, su bol aksın." Sonra oraya büyük çeşme yapılır ki, aradan asırlar geçer, çeşme halen sanatındaki eşsizliği korumakta, çevreye de su hizmeti vermektedir. Unkapanı Köprüsü'nün başında, Sokullu Mehmet Paşa Camii'nin yanındaki çeşme bugün olanca ihtişamıyla ayaktadır… nbsp;
1689 yılında oğlundan iki yıl önce vefat eden Saliha Sultan, Süleymaniye Camii'ndeki Kanuni Sultan Süleyman türbesine defnedilir.
Saliha Sultan'ın medfun bulunduğu nbsp;
ÇEŞME ÖNCELERİ DENİZ KENARINDAYDI
Sokullu Mehmet Paşa Camii'nin önünde yer alan Saliha Sultan Çeşmesi, 18. yüzyılın meydan çeşmesi ve sebil birleşiminin en güzel örneklerinden biridir. Zaman zaman temizlenerek korunmasına çalışılan bu çeşme, eskiden Tophane iskelesinin yanı başında, kalabalık bir meydanda yer almaktaydı. Sonraları kıyının doldurulmasıyla denizden hayli içeride kaldı.
.
Kırılan Testi İle Gelen Saadet | Saliha Dilaşup Sultan
Osmanlı Devleti’ndeki valide sultanlar yapmış oldukları yardımlar ve imaretler haricinde, yeri gelmiş ortaya çıkan boşlukta devlet idaresi bakımından kararlar da almışlardır.
Hatice Turhan Sultan da bu mühim isimlerden bir tanesidir. Aynı zamanda arabayla gezip halkın da nabzını tutarlardı. Yine böyle bir gezi esnasında boyu kadar bir su küpü taşıyan küçük bir kız ile karşılaşırlar.
—
Osmanlı Devleti’nin başındaki padişah muvaffakiyeti her manada kabiliyetli bir vezire sahip olmasıyla ancak gerçekleşebilir. Bir padişah ne kadar kudretli olursa olsun bir noktada kendisine yardım edebilecek kabiliyetli bir devlet adamı arar.
Bu kıssada da işte böyle bir vezirin padişahının selameti için insanlarda aldığı dua anlatılıyor.
Devami yayinda… Haydi buyurun… Seyrettikten sonra videoyu begenmeyi, paylasmayi ve abone olmayi unutmayin… Yorumlarinizi da bekliyoruz…
.
Sâliha Dil-Âşûb Sultan kimdir?
Sâliha Dil-Âşûb Sultan, padişah II. Süleyman'in annesi ve Sultan I. İbrahim'ın eşiydir.
Osmanlı İmparatorluğunun Valide Sultan'ı, padişah II. Süleyman'in annesi ve Sultan I. İbrahim'ın eşiydir. Saliha Dilaşub Sultan 1627 tarihinde hayata gözlerini açtı. Sırp asıllıydı ve doğduğu zamanki ismi Katrin idi. 1687 tarihinde oğlu II. Süleyman'ın tahta çıkması üzerine Valide Sultan oldu. Oğlunun 4 yıllık saltanatının ilk 2 sene boyunca Valide Sultan kaldı. Devletlu İsmetlu Mahfiruz Valide Sultan Ahiyat-üs-şan Hazretleri olarak hitap edilirdi. 1689 tarihinde oğlundan 2 sene önce hayatını kaybetti. Cenazesi İstanbul Süleymaniye Camii'deki Kanuni Süleyman Türbesine gömüldü.
.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN
(ö. 1127/1715)
Osmanlı Padişahı IV. Mehmed’in zevcesi, II. Mustafa ve III. Ahmed’in annesi.
Venedikli Verzizzi ailesinden olup 1640’lı yıllarda Girit’te doğduğu sanılmaktadır. Râbia Emetullah Gülnûş ve Emetullah Gülnûş adlarıyla da anılır. Girit serdarı Deli Hüseyin Paşa’nın Resmo’yu fethi sırasında esir düşerek İstanbul’a götürülmüş ve saraya takdim edilmiş, kendisine güzelliği dolayısıyla Gülnûş adı verilmiştir.
Gülnûş Emetullah, kısa zamanda IV. Mehmed’i kendisine bağlayıp sarayda başkadın oldu. 1664’te Şehzade Mustafa’yı, 1673’te Şehzade Ahmed’i dünyaya getirmesi onun saraydaki mevkiini iyice kuvvetlendirdi. Tahta kendi oğullarının oturmasını sağlamak için bir ara saray entrikalarına girerek Şehzade Süleyman ile Şehzade Ahmed’i bertaraf etmek istediyse de Vâlide Hatice Turhan Sultan buna imkân vermedi. Gülnûş Sultan, vâlide sultanla iyi geçinmeye dikkat etmiş, onun 1683’te ölümü üzerine haremin tek hâkimi olmuştur. Av meraklısı IV. Mehmed sık sık gittiği ve uzun süre kaldığı Balkan şehirlerine onu da beraberinde götürmüştür. Günlerini genellikle Edirne Sarayı’nda geçiren Gülnûş Sultan’ın mevkii kocası IV. Mehmed’in 1687’de tahttan indirilmesiyle sarsıldı, Topkapı Sarayı’ndan alınarak Beyazıt’taki Eski Saray’a nakledildi. II. Süleyman ve II. Ahmed’in saltanatları sırasında burada mütevazi bir hayat süren Gülnûş Sultan, oğlu II. Mustafa’nın 1695’te tahta çıkması ile vâlide sultan olarak tekrar nüfuz kazandı ve padişah olan oğlunun bulunduğu Edirne’ye gitti (28 Cemâziyelâhir 1106 / 13 Şubat 1695). Öteki oğlu III. Ahmed’in saltanatında da devam eden vâlide sultanlığı 9 Zilkade 1127’de (6 Kasım 1715), Silâhdar’a göre ise 8 Zilkade’de (5 Kasım) Edirne’de vefatına kadar aralıksız yirmi yıl sürdü. Naaşı İstanbul’a getirilerek Üsküdar’da yaptırdığı Yeni Vâlide (Vâlide-i Cedîd) Camii önündeki türbesine defnedildi.
Sağlam mevkiine rağmen genellikle siyasetten ve nisbeten de saray entrikalarından uzak kalan Gülnûş Vâlide Sultan’ın muhtemelen bu tutumundan dolayı Osmanlı kroniklerinde hayratıyla ilgili kayıtların dışında faaliyetlerine pek yer verilmemiştir. Gülnûş Sultan’ın hayratı arasında, hasekiliği esnasında Mekke’de yaptırdığı Hasekiye İmareti, hac yolundaki çeşme ve kuyular, büyük oğlu Sultan Mustafa zamanında Galata’da yanmış olan eski bir kilisenin yerinde inşa ettirdiği Yenicami ve çeşmesiyle küçük oğlu Sultan Ahmed’in saltanatı sırasında Üsküdar İskelesi’nin sağında yaptırdığı cami, sebil, çeşme, imaret, sıbyan mektebi ve medreseden oluşan külliyesi (bk. YENİ VÂLİDE KÜLLİYESİ) sayılabili
.
Saliha Sebkati Vâlide Sultan kimdir?
Saliha Valide Sultan Osmanlı padişahı I. Mahmud'un annesi ve Sultan II. Mustafa'nın eşiydir.
1680'de İstanbul’un Galata semtinde dünyaya geldiği bilinen Saliha Sultan’ın asıl adının Aleksandra olduğu tahmin edilmektedir. Harem eğitimini aldıktan sonra padişah 2.Mustafa’nın gözdesi konumuna gelen sultan 16 yaşındayken Şehzade Mahmud’u dünyaya getirmiştir.
1.Mahmud’un 1730 tarihinde tahta çıkmasıyla Valide Sultanlık makamına yükselen Saliha Sultan’ın 9 sene süre ile bu mevkide kaldığı bilinmektedir.1739'da ,Valide Sultan’ken hayatını kaybeden Saliha Sultan,Yeni Cami’ye Turhan Hatice Valide Sultan Türbesi’ne defnedilmiştir
