Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

Kar sevilirdi eskiden. O beyazlığı, saflığı, temizliği, yaramazlık yapan bir çocuğun tebessümü gibi biraz da kendini affettirircesine yağınca her şeyi unuturdu insan...

Hava bir türlü soğumadı, nerede yağmur, nerede kar derken, alın size iyi bir soğuk, iyi bir kar... Kim ne derse desin, bizim nesil şiddetli kışlara, adam boyu yağan karlara, ev saçaklarında insanı korkutan buz sarkıtlarına, göz gözü görmeyen tipilere yetişmiştir. Vaktiyle İstanbul’da Haliç, hatta Boğaz donarmış. Evliya Çelebi bir damdan ötekine atlarken kedilerin bile donduğunu anlatıyor. Mecidiyeköy’e, Levent’e kurtların indiği çok uzak bir zaman değildir.

Şahsiyeti bir yana, romantik şiirleri ve vecizeleri ile tanınan Cenab Şahâbeddin’in “Bir beyaz lerze, bir dumanlı uçuş/Eşini gaybeyleyen bir kuş gibi kar” diye başlayan Elhân-ı Şitâ [Kış Nağmeleri] şiiri pek hoştur. O birbirine benzemeyen kar tanelerinin meleklerin kanatlarında ağır ağır yeryüzüne inişini pencereden seyredip de bu beyti hatırlamamak ne mümkün! Hüseyn Suad da Leyle-i Şitâ [Kış Gecesi] şiirinde “Bir gece hatırında mı, karlar/Bembeyaz etmişti kühsârı... Parladıkça o karlar üstünde/Lem’a-ı saf ile meh-i sermâ” beyitleriyle kar üzerinde parlayan ayı anar.

Gülme komşuna!

“Kar berekettir” derler. Çiftçi, iyi bir mahsul almak için tarlaların karla kapandığını bekler. Akıllı şehirliler, yazın susuzluk çekmemek için barajları dolduracak kar umarlar. Çocuklar, kartopu oynayıp kardan adam yapmak için karın yolunu gözlerler. Mamafih çocukken ne zaman kar ümidine kapılsak, büyükler bunu egoistçe bulur, “fakir fukarayı düşünmüyor musunuz” deyip ters ters bakardı. “Kibritçi Kız” hikâyesi bana çok tesir etmişti de, kar yağınca aklıma gelir, hüzünlenirdim hep.

Sabah kalktığında, her yeri ev boyu karla kaplı görmek ne heyecandır! Dışarı çıkmak mümkün değildir. Ele kürek alıp karı küremek lâzımdır. Böyle açılan yolun iki tarafındaki karın aylarca kaldığı olur. Sadece yolu değil, çıkıp çatı da kürenecektir. Yoksa maazallah evi çökertir. Kış uzun sürerdi eskiden, kar günlerce, aylarca kalkmazdı. Sokaklar buz tutar, yürümek zorlaşırdı. Pabuç üzerine lastik giyilir; bir de kaymamak için bez bağlanırdı. Zaten kışın mecbur olmadıkça dışarıya çıkılmazdı. Beyaz esaret başlardı. Kış geceleri eğlenceli olurdu. Erkekler selâmlıkta, kadınlar haremde toplanıp sohbet eder, oyun oynardı. Mısır patlatılır, kestane közlenir, kahveler içilirdi.

Masum yaramaz

Bazen güneş çıkar veya yağmur yağar, karları eritirdi. Çocuklar üzülürdü bu işe. Bazen ayaz sebebiyle güneş bile sözünü geçiremez; hele yağmurun ardına ayaz, karları iyice dondururdu. Cam gibi buz olurdu. Artık düşen düşenedir. Düşene gülünür, sonra vicdan azabı duyulurdu. Korkardı insan, “gülme komşuna” hesabı.

Çocuklar buzdan da memnundur. Zira kızak kayılacaktır. Yokuşun başından aşağıya, şimdi adrenalin diyorlar. Kızak yok ise tahta parçaları ne güne duruyor. Çocuğa eğlence mi yok. Her istediği temin edilmiş şimdiki çocuklar dönüp de bakmazlar.

Kar sevilirdi eskiden. O beyazlığı, saflığı, temizliği, yaramazlık yapan bir çocuğun tebessümü gibi biraz da kendini affettirircesine yağınca her şeyi unuturdu insan. Kimse kar yağınca fırınlara koşup, ekmek almazdı. Çünki ekmek evde pişerdi. Günlerce evden çıkılmasa, kilerde yetecek erzak olurdu. Kar değildi milletin şikâyet ettiği. Karlar erimeye başlayınca, Mart’ta, Nisan’da, ortalık çamur, balçık olurdu. İşte en kötü zaman buydu. Yürümek, buzdan da zor olurdu.

Tahtı kaydıran kar

Kar yağışının hüsrana uğrattığı kişiler de var elbette. “Yağmayın yollarıma, durun kar taneleri” diyen şair, sevdiğine kavuşmaya mâni olan kara sitem eder. “Her yerde kar var, kalbim senin bu gece” mısraı uzaktaki sevgiliye bir mesajdır. Nazım Hikmet’in de “Kar kesti yolu, sen yoktun” diye başlayan bir aşk şiiri vardır. Kar, bu tatlı, latif tabiat hâdisesi, icabında sert olup, insanlara çok sıkıntılar da yaşatabilir. Kışı uzun süren yerlerde eskiden kar sebebiyle aylarca yolu açılamayan köyler, şehirler vardı. Van’ın Bahçesaray (Müküs) kasabası rekorlarıyla tanınırdı.

Cevat Fehmi’nin “Buzlar Çözülmeden” diye bir piyesi vardı; filme de alınmıştı. Kaymakam, kar sebebiyle tayin edildiği yere varamaz. Bu arada kasabaya gelen bir deli kendini kaymakam diye tanıtır. Kar, nelere kâdir! Kışın nakliye kızaklarla temin edilirdi. Kuzey memleketlerinde köpeklerin çektiği kızakları, bizde başka zaman araba çeken atlar çekerdi. Tipide, ayazda, açıkta seyahat! Dizlerin üzerinde kürk veya battaniye varsa bir derece tahammül edilir.

Kar yüzünden nice kumandanlar savaş kaybetti; nice hükümdarlar tahtından oldu. 1812’de koca Napoléon ordusunu, 1943’de de Hitler’i Ruslar değil, kar yendi. İki padişah tahtını kar yüzünden kaybetti. Sultan Genç Osman zamanında şiddetli soğuklar oldu. Boğaz dondu. Şair “Bin otuzda derya dondu, bendeniz geçtim” diye tarih düşürmüştür. Rumeli’den İstanbul’a iaşe getiren gemiler limana yanaşamadı. Pahalılık, ardından kıtlık, padişaha tahtını ve hayatını kaybettirdi. Benzeri soğuklar kardeşi Sultan İbrahim zamanında da oldu. Bu padişah da tahtını ve hayatını kaybetti. Eski insanlar, başa gelen âfetlerden birisini mesul tutardı. Avrupalılar, veba salgınının Yahudilerin suçu olduğuna inandığı gibi; bizde de soğukları, padişahtan bildiler.

04.01.2016

VATAN SEVGİSİ İMANDANDIR”

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Bülbülü altın kafese koymuşlar; ağlamış, inlemiş; demiş vatanım! Vatan, sadece insanın doğup büyüdüğü, atalarının gömüldüğü, akrabalarının yaşadığı yer midir?

Kur’an-ı kerim ve hadis-i şeriflerde vatan kelimesi, bir kimsenin doğup büyüdüğü, yaşadığı, karar kıldığı, özlediği yer olarak geçer. Fıkıh kitapları, bir kimsenin devamlı yaşadığı (vatan-ı aslî), geçici kaldığı (vatan-ı ikâmet) ve uğradığı (vatan-ı süknâ) olmak üzere üç çeşit vatandan bahseder. İlk devir müelliflerinden Câhiz, vatan sevgisine dair risâlesinde, vatan sevgisinin yaratılıştan gelen bir his olduğunu söyler. “Vatanında sıkıntı çekmen, gurbette bolluk içinde yaşamadan daha iyidir” der. Hazret-i Ömer’den,“Allah beldeleri, vatan sevgisi sayesinde ma’mur etti” sözünü rivayet eder. En şiddetli vatan sevgisinin de, Türklerde olduğunu ilâve eder.

“Vatan sevgisi imandandır”, hadis-i şerif olarak meşhur olmuştur. Nitekim Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ve Mektûbât-ı İmam-ı Rabbânî’de geçer. Bazıları, tasavvuf kitapları, hadîs-i şerifler için mehaz olmaz diyor ise de, bütün Müslümanların, kıymetinde ittifak ettiği büyük âlimlerin hadîs diyerek kitaplarına yazdığı söz hakkında ileri geri konuşmak doğru değildir. Hadîs olduğunu bilmeselerdi, kitaplarına yazmazlardı. Mesnevî ve Mektûbât’ı, klasik tasavvuf kitapları gibi görmemelidir.

Muhaddis Sehâvî, bu sözün Dîneverî’nin Esmâî’den naklettiği bir hadîs olduğunu yazıyor; “Aslına vâkıf olamadım, ama mânâsı sahihtir. Sûfilere göre vatan ile Allahü teâlâya dönmek kastedilir”diyor. Bütün hadîslerin kayda geçirilmesi mümkün olmadığı gibi; kayda geçirilen hadîslerin tamamının da bugüne ulaştığı söylenemez. Bazıları yazılı olarak değil; ama sözlü olarak intikal etmiş olabilir. Düşman istilâlarında İslâm dünyasındaki ilim merkezleri harab olmuş; âlimler öldürülmüş; kitaplar yok edilmişti. Ulema arasında hadîs diye bilinen sözler de böyledir.

Altın kafesteki bülbül

Hazret-i Peygamber, hicretten sonra vatanı olan Mekke’ye hitâben şöyle buyurdular: “Sen ne hoş beldesin. Seni ne kadar seviyorum! Eğer kavmim beni buradan çıkmaya mecbur etmeseydi, senden başka bir yerde kalmazdım.” Bilâl Habeşî, Mekke’de o kadar sıkıntı çektiği hâlde, devamlı Mekke’yi özler; “Ah ne zaman Mekke vâdisinde bir gece geçirebileceğim?” derdi. Nitekim ‘Bülbülü altın kafese koymuşlar; ağlamış, inlemiş; demiş vatanım!’ Bu acıyı son asırda en çok çekenler, bir gecede çamaşırlarını bile alamadan kendi kurdukları vatanlarından sürülen Osmanlı hânedanı olsa gerektir.

Tasavvufta ‘vatan’, insanın devamlı kalacağı ‘âhiret’ için kullanılır. Dünyada garib (yolcu) olduğuna işaret edilir. Veya nefsin hâkimiyetine karşı, Allah’ın rızasının bulunduğu ruhun hâkimiyeti kastedilir. Burada insan artık karar bulur; orayı vatan edinir. Evliyalığın son mertebesine ulaşır. İlk Müslümanlar, vatan olarak, Müslümanların yaşadığı ve hâkim olduğu beldeleri anlardı. Başka başka hükümetler idare etse de, hepsini bir vatanın parçası sayardı.

Hindli Müslüman, Osmanlı topraklarına vizesiz girebilir; burada vatandaş muamelesi görürdü. Said Halim Paşa şöyle der: “Müslümanın vatanı, ahkâm-ı şer’iyyenin hâkim olduğu yerdir.” Şiirde geçtiği gibi:

Bir beldenin neresinde anılırsa adı Allah’ın,

Tâ özümden en ücrâ köşelerinde sayarım vatanım.

Nitekim ilk Müslümanlar, doğup büyüdükleri, sevdikleri şerefli Mekke’yi, sırf bu yüzden terk ettiler. İnançlarını rahatça yaşayabilecekleri Medine’yi vatan edindiler. Vatanını korumak, bu yolda canını vermek, din kitaplarında övüldü.

Hadîs-i şerifte, “Kim malı uğrunda mücadele ederken öldürülürse, şehiddir” buyuruldu.

Allah-Vatan-Melik

XIX. asırda, vatan, Osmanlı beldeleri için kullanılmış; Namık Kemal gibi şairler, vatan mefhumuna Avrupaî bir mânâ kazandırmıştır. Ziya Gökalp,

Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan,

Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir: Turan!

beytiyle vatan mefhumuna kendince romantik bir mânâ katsa bile, vatan tabirinin mefhumu mecburen daralmış ve belirsizleşmiştir. Bugün Arap devletlerinde de vatan tabirinden, devletin ülkesi anlaşılır. Dağda taşta ‘Allah-Vatan-Melik’ yazar; millî marşlar ekserisi “Vatanî” (Vatanım) diye başlar. Zamanla Müslüman âleminde bu söz, hakikî mefhumundan uzaklaştırılarak, farklı düşüneni ve yaşayanı ötekileştiren ulus-devlet konseptine uygun bir vatan sevgisi telakkisine, mukaddes referans olarak verilmiştir.

Hazret-i Peygamber, “Rızkının vatanında verilmesi, kişinin saadetindendir” buyuruyor. Geçim için, gurbete mecbur olmak bedbahtlıktır. Basit insan için vatan, doğduğu değil, doyduğu yerdir. Namık Kemal der ki:

Vatana me’luf olan, bîsebeb terk-i diyâr etmez;

Zaruretsiz cihanda kimse gurbet ihtiyâr etmez.

[me’luf: seven; bîsebeb: sebepsiz; ihtiyâr: seçme]

Hiç akrabası olmasa bile, insanın doğup büyüdüğü yerlere gidip gezmesi kalbde rikkat (yumuşaklık) meydana getirir. Bu, insan için yüksek bir hâldir. Hemşehrilik hissinin de temelinde bu vardır. Köyde bile aynı mahallede yaşayanlar arasında müşterek vatan şuuru vardır. Halk, hemşehriyi, vatandaşa tercih eder. Vatandaşlığı resmî ve zorlama bir kategori olarak görür.

İnsan kalbiyle bir yere bağlıyken, gönlünün diğer tarafında, başka bir vatanın hasretini çekebilir. Bugün anayurtları Moğolistan içinde kalmış Türkler için vatan neresidir? Hazar doğusundan, Horasan’a, oradan Anadolu’ya hicret eden Türkmenlerin vatanı neresidir? Konya’dan, yeni fethedilen Rumeli’ye yerleştirilip; 5 asır sonra tekrar Anadolu’ya dönen evlâd-ı fâtihanın vatanı neresidir? Rus işgalcileri önünden Anadolu, Rumeli ve Suriye’ye hicret eden Kafkasyalıların vatanı neresidir? Vatan, sadece doğup büyüdüğü, atalarının gömüldüğü, akrabalarının yaşadığı yer olmasa gerektir. Belki insan kendisini nereye ait hissediyorsa, vatanı orasıdır.

11.01.2016

Dünyaya açılan pencere: GAZETELERİN HİKÂYESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Gazeteler, son birkaç asırdır cemiyette mühim yer tutuyor. Sosyal ve politik hayatı tanzim ediyor. “Gazetelerin diline düşmek” öteden beri hemen herkesin kullandığı bir endişe tabiri olmuştur.

İnsanlığın gazete ile tanışması Roma’da oldu. Günlük haberleri yazan Actia Diurna, meteor düşüşünden gladyatör dövüşlerine kadar her şeyden bahseden el yazması bir gazetedir. Çin’de VII. asırda memurlar arasında dağıtılan bir saray gazetesi vardı. 1563’te Osmanlı-Venedik savaş cephesinden haber veren Fogli d’Avvisi, 1 gazetta’ya satılırdı. Gazete ismi de bu metal paradan kalmıştır. Gerçek manada haber ve ilan veren ilk gazete, Holanda’nın ticaret merkezi Anvers’te 1603’te çıktı: Nieuwe Tijdinghen. İngilizler işi abarttı; 1650’de 300’e yakın gazete vardı. Haber yanında eğlence, sanat haberleri için de mecmualar çıkmaya başladı. Fransa, Almanya ve ABD de bu furyadan geri kalmadı. Morning Post, The Times, The Observer asırlarca ömür sürdü. Gazete, insanların vazgeçemediği bir alışkanlık olduğu kadar; sosyal ve politik hayatı da tanzime başladı. Bu sebeple hükümetler, gazetelerden çekinir; üzerlerinde olabildiğince baskı ve sansür kurmaya çalışırdı.

Hükümetlerin korkulu rüyası

Osmanlı ülkesindeki ilk gazete, 1795’te İstanbul’daki Fransız sefiri Verniac’ın çıkardığı Bulletin des Nouvelles sayılır. Bunu başka Fransızca gazeteler takip etti. Yunan İsyanı sırasında (1821) İzmir’de Fransız tüccarın çıkardığı gazeteler, hükümet için beklenmedik bir destek meydana getirdi. İlk Türkçe gazete Mısır’da 1828’de çıktı: Vakâyî-i Mısriyye [Mısır Hâdiseleri]. İstanbul’da 1831’de hükümetin çıkardığı Takvim-i Vakâyî’de, resmî ilan ve mevzuattan başka, iç ve dış haberler, resmî ilanlar da objektif şekilde yer alırdı. Türkçe, Arapça, Farsça, Fransızca, Rumca, Ermenice ve Bulgarca nüshaları da vardı.

Bir şahsa ait ilk gazete imtiyazı William Churchill adlı bir İngiliz'e verildi. 1840’ta daha ziyade siyasî ve ekonomik haberler veren Cerîde-i Havâdis’i neşretti. Bundan itibaren büyük şehirlerde çeşitli lisanlarda gazete çıktı. Mesela İstanbul’da 2 Türkçe gazeteye mukabil, gayrı müslim halkın lisanında 16 gazete çıkardı. Kırım Harbi (1854), gazetelerin ne kadar ehemmiyetli olduğunu gösterdi.

Agâh Efendi’nin 1860’ta neşrettiği Tercüman-ı Ahvâl, bir Müslümanın çıkarttığı ilk gazetedir. Haftada iki gün çıkardı. Tirajı 24 bindi. Fransa ve Mısır’a kaçan hükümet aleyhtarı Jön Türkler onlarca gazete neşrederek fikirlerini yaymaya çalıştılar. 1864’te çıkarılan Basın Kanunu ve 1876 anayasası, basın hürriyetini Avrupa’daki misalleri gibi deklare etti. Buna rağmen 1878’den itibaren sansür heyetleri kurularak, dine, umumi ahlâk ve âdâba aykırı, cemiyeti korkutucu haberler neşredilmesi yasaklandı. Ardından mecmua, kitap ve matbaalar da kontrolün altına sokuldu.

Buna rağmen Sultan Hamid devri, çok gazetenin neşredildiği ve okuyucu sayısının arttığı bir devirdir. 1867-1878 arasında sadece İstanbul’da 113 gazete ve mecmua çıkmıştır. 500 binlik şehirde tirajı 30 bine varan gazeteler vardır. Gazeteler, siyasî muhalefet yerine, halkı aydınlatmayı ve okuma alışkanlığını arttırmayı vazife edinmiştir. Tefrika romanlar, şiirler, kültürel yazılar, mizah yazıları, seyahat notları artmıştır. Padişah, merkezî kontrolü geniş sahaya yayacağını düşündüğü gazetelerin, köylere kadar ulaşmasını istemektedir.

Gazete merakı

1900’de Osmanlı ülkesindeki ecnebi gazeteler 100 bin nüshayı geçmiştir. Bunun 20 bin nüshasını bizzat burada Levantenlerce basılanlar teşkil eder. Çoğunda olabildiğince serbest yazılar neşredildiği için, Osmanlı entelektüelleri tarafından da okunur; böylece İstanbul dünyadan haberdar olurdu.

Araplardan başka, başta Rum, Ermeni, Yahudi ve Bulgar olmak üzere gayrı müslim vatandaşların da kendi dillerinde çok sayıda umumi ve mahalli gazete ve mecmuaları vardı. 1908’de imtiyaz alan 726 gazete ve mecmuadan 109’u Rumca idi. 1908-1914 arası 399 Arapça gazete ve mecmua çıkmıştır. İstanbul gazetelerinin taşrada temini zor olduğundan, hemen her vilâyette ciddi mahallî gazetelerçıkardı.

23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet ilan edilince, ertesi günü gazeteciler toplanıp, müsveddeleri sansüre vermeme kararı aldı. Gazeteler böylece basıldı. 24 Temmuz sonradan "gazeteciler bayramı" kabul edilmiştir. 1908’de İstanbul’da 353 gazete ve mecmua neşredildi. Sadece İkdam gazetesinin tirajı 40 bin idi.

Mamafih İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sansürü, Sultan Hamid devrini aratınca, her yerden muhalefet sesleri yükseldi. Bu devirde ilk defa siyasî fikir ayrılıkları gazetelere de aksetti. Bunun üzerine İttihatçılar, muhalif gazetecileri öldürtmeye başladı. 1908-1914 arası sadece İstanbul gazeteleriningünlük tirajı 100 binin epeyce üzerindeydi. 1928’de ise İstanbul ve Ankara gazetelerinin tirajı19.700’dür. Bu, Osmanlı devrinden daha düşük bir seviye idi. Bunda harf inkılâbının da rolü olmuştur.

18.01.2016

SEVR ANTLAŞMASI: Ölümü gösterip sıtmaya razı etmek mi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Sevr Antlaşması’nın tarafları bunun gerçekçi bir hâl tarzı olmadığının farkındaydı. Aslında herkesin gizli birer ajandası vardı...

I. Cihan Harbi’nden sonra Almanya ile Versay, Avusturya ile Saint Germain, Macaristan ile Trianon ve Bulgaristan ile Neuilly Antlaşması imzalandı. Almanya, Batı Prusya, Saarland ve Alsace-Lorraine gibi Alman yurtlarını kaybederken, Avusturya’dan koparılan topraklar üzerinde yeni devletçikler kuruldu. Bulgaristan ve Macaristan da bir mikdar toprak kaybetti. Hepsi, imparatorluktan basit birer ulus-devlete dönüştürüldü. Bu müzakereler birkaç ayda bittiği hâlde, Osmanlı Devleti’yle müzakereler uzun sürmüştür.

Eldeki koz

Macera uğruna girdiği bir savaşta mağlup olarak topraklarının çoğunu kaybeden Osmanlı Devleti’nin yeni bir maceraya girişmesini önlemek için müttefikler Mondros Mütarekesi çerçevesinde Anadolu’da muayyen yerleri işgal etti. Bu arada sulh antlaşması için Paris’te müzakereler başladı. Fakat müttefiklerin korktukları başlarına geldi. İttihatçı düşmanı yeni padişah, savaşın bütün suçunu İttihatçıların üzerine yıkmayı ve Anadolu’daki mahalli mukavemet hareketlerini bir elde toplayıp sulh müzakerelerinde koz olarak ileri sürerek daha iyi şartlarda antlaşma yapmayı umuyordu. Bu sebeple Anadolu’ya fevkalade salahiyetli bir müfettiş gönderdi.

Mütakereden sonra ekonomik ve sosyal hayat canlanmaya başlamıştı. Halk artık savaştan bıkmıştı. Bu arada tek elde toplanan mukavemet hareketi, Anadolu’da İstanbul’a alternatif bir hükümet kurdu. Ancak İttihatçı kalıntıları zaman içinde bunun içine sızınca, İstanbul çekingen durdu. Güçlü bir teşkilata sahip İttihatçılara karşı muhalefetin başa çıkması mümkün olmadığı gibi, İzmir’in trajik işgali, amme efkârını müttefiklerle iş birliği yapılamayacağı kanaatine sevk etti. Bu da İstanbul’un değil, Ankara’nın elini güçlendirdi.

Müttefiklerin Nisan 1920’de San Remo’da hazırladıkları metin, müstakil devlet mefhumuyla bağdaşmadığı için Tevfik Paşa müzakerelerden çekildi. Bunun üzerine Yunanlılar Anadolu içlerine sevk edildi. Maarif Nazırı Bağdadlı Hadi Paşa, Şûra-i Devlet Reisi Rıza Tevfik ve Bern Sefiri Reşad Hâlis Bey’den müteşekkil ikinci bir heyet, Paris’in Sevr banliyösünde 10 Ağustos 1920’de bir antlaşmayı paraf etti. Karşı tarafta Britanya, Fransa, Japonya, İtalya, Ermenistan, Belçika, Yunanistan, Hicaz Krallığı, Polonya, Portekiz, Romanya, Sırb-Hırvat-Sloven Krallığı ve Çekoslovakya vardı. ABD, Osmanlı Devleti ile savaşmadığı; Rusya ise Cemiyet-i Akvam (BM) azası olmadığı için antlaşmaya imza atmadı.

Sevr Antlaşması ile İstanbul ve Anadolu Osmanlı Devleti’ne bırakılıyor; ama Mondros Mütarekesi sebebiyle fiilen işgal altında bulunan Suriye, Ceyhan, Antep, Urfa ve Mardin, Fransa’ya; Irak, Filistin, İngiltere’ye; Çatalca’ya kadar Trakya ve İzmir, Yunanistan’a; Antalya, İtalya’ya veriliyordu. Boğazların idaresi, milletlerarası bir komisyona devrediliyordu.

Doğu ve güneydoğuda Wilson Prensipleri çerçevesinde, plebisite dayalı otonom bir Ermenistan ve Kürdistan kuruluşunun önü açılıyordu. İzmir’in geleceği, 5 yıl sonra yapılacak plebisitin neticesinde belli olacaktı. Ordu, gönüllü ve paralı 50 bin kişiyle sınırlı olacak; savaş suçluları muhakeme olunacak; savaş mağdurlarının hakları iade edilecekti. Kapitülasyonlar devam edecek; ancak ekonomik vaziyeti sebebiyle Türkiye’den savaş tazminatı istenmeyecekti.

Öteki mağlupların hâli?

Antlaşmada tasvir edilen şartlar, zaten I. Cihan Harbi’nin neticesiyle ortaya çıkan fiilî vaziyettir. Yani Anadolu’da bazı toprakların kaybından, mevcut İstanbul hükümeti ve padişah değil, çoğu Ankara’da bulunan İttihatçılar mesuldü. İzmir’in işgaline bile Yunanlılar, İttihatçıların vaktiyle Ege Rumlarına tatbik ettiği muamelelerin telafisini bahane göstermişti.

Çökmüş Suriye ve Irak cephelerinin kumandanları Ankara hareketi içindeydi. Şu hâlde Sevr’in, mevcut hâle göre getirdiği tek ağır hüküm Boğazların milletlerarası statüsüdür ki Lozan da bunu aynen kabul etmiş; hükümleri 1936 Montrö Mukavelesi ile hafifletilmiştir. Fransa, himaye rejimi altında tuttuğu Suriye’yi nihayet 25 sene sonra -yani Antakya’yı Türklere verdikten birkaç sene sonra- terk etmiştir.

Diğer mağluplarla yapılan antlaşmalar, daha ağır şartları havi idi. Buna rağmen Sevr Antlaşması İstanbul ve Anadolu’da büyük infiale sebep oldu. Hükümet, meclis ve padişah tarafından kabul edilmedi. Böylece yürürlüğe girmedi.

Buna rağmen Ankara, bu sebeple İstanbul hükümetini hain ilan ederek davasına prim kazandırmayı ihmal etmedi. Diğer devletlerin de kabul etmediği antlaşmayı bir tek Yunanistan kabul etti.

Sevr Antlaşması’nın akıbetini ve tatbik edilebilir olup olmadığını başka bir yazıda ele alalım...

25.01.2016

Bir zamanlar başlara taht kuran fes

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Bir asır kadar millî serpuş olarak başlara taht kuran fesin de serüveni var. Şapka tarafından katledilip tarihin mahzenlerine gömülmeden evvel, günlük hayatımızda pek mühim yer tutardı.

Deniz askerinin kıyafetinin çevik ve hafif olması lâzımdır. Buna kafa yoran kaptan-ı derya Hüsrev Paşa, Tunus taraflarında gördüğü fesi, bunlara giydirdi. Bunlar bir Cuma selâmlığında Sultan II. Mahmud’un gözüne çarptı.

1828’de bütün asker ve memurların giymesi istendi. Bir de fes nizamnâmesi çıkarıldı. Serpuş ile inanç arasında irtibat kurulduğundan, sarık sarmaya müsait fes kabul gördü. Şimdi bazılarının iddia ettiği gibi reaksiyon doğurmadı; hiç değilse ayaklanan ve asılan olmadı.

Evliya Çelebi, XVII. asırda Cezayir leventlerinin al fesli olduğunu yazar. İsmini Fas’ın Fes şehrinden alan bu serpuş, Anadolu’nun Frigya külâhı ile benzerdir. Akdeniz’in müşterek serpuşudur; Rum veya Macar işi değildir. Bunlara da sonradan girmiştir. Yabancı serpuşu olsa bile, dine ve âdete aykırı değildir. Zaten Osmanlı ıslahatı hep millî bünyeye uygun tezahür etmiştir.

Erkeği daha yakışıklı gösterdiği için hakkında şiirler yazıldı. Şair Dertli’nin fes kasidesi meşhurdur:

Al renkler bahşeder ruhsâre-i hûbâna fes/Benzemez mi şah-ı gülde gonce-i handâna fes

Kudret-i mevlâ ile günden güne şöhretlenip/Başların üstünde yer buldu gelip meydâna fes

Fes değil medhiye-i fesden muradım Dertliyâ/Bir vesiledir dua-i Hüsrev ü Hâkâna fes

Rıfat Bey’in ‘Pek yaraştı eğri sarık eğri fes’ diye başlayan şarkısı dillerdedir. ‘Aman aman al fesli/Eşbeh civanım dal fesli’ diye başlayan Aydın ve ‘İstanbul’dan aldırayım fesini/Nerelerde işiteyim sesini’ diye başlayan İstanbul türküsü fesin erkeğe kattığı hüsnü cemali terennüm eder. Sadece erkekler mi? Osmanlı kadınları tâ XVI. asırdan beri başörtüsü altına kısa fino fes giyer, üstüne altın dizer veya süs takardı.

Püsküle bağlanan gönüller...

Bilhassa sofrada başı açık oturmak, hele büyüklerin yanına çıkmak pek ayıp olduğundan evde de fes giyilirdi. Bazısı eve gelince fesi kalıbına veya rafa koyar, pamuklu takkesini başına geçirirdi. Çuhadan yapılan fesin üstündeki tabla deliktir. Buraya ibik denen 2-2,5 santimlik çuha eklenir. Buna ibrişim püskül bağlanır.

Fes, evvelce Tunus’dan gelirken, sonra ekalliyetler [gayrımüslimler] de fes fabrikaları kurdu. Feshâne 1836’ya tarihlenir. Sultan Hamid’in Hereke Feshânesi kaliteli fes imal ederdi. Avusturya’dan da iyi ve pahalı fes gelirdi.

Avusturya, 1908’de Bosna’yı ilhak edince, kısa bir zaman için Avusturya malları boykot edildi; yerli mamulât yetmediğinden, bazıları başına Arnavut usulü keçe külah geçirdi. Tuhafiyede veya kalıpçıda satıldığı gibi, Tunus feslerinin ayak satıcılarının câmi sergilerinde sattığı da olurdu.

Fesin de şekli, rengi, püskülü ve giyiş tarzına göre çok çeşitleri ve modası vardı. Sultan Mahmud uzun ve altı üstü aynı (Mahmudî), Sultan Aziz, kısa (Azizî); Sultan Hamid ise üste doğru incelen uzun (Hamidî) fesi tercih etmişti.

Kaşın üzerine yıkan da, arkaya devrilen de vardı. En makbulü, ne öne, ne arkaya, bariz bir şekilde yana kulak üzerine eğdirilen festi. Sultan Hamid, fesini kaşının üstüne yıkan oğlunu ikaz etmişti.

Üstü genişse tabla fes ve zuhaf; yukarı doğru daralan uzun feslere Arabî veya sıfır numara denirdi. Bazı gençler, fesin bir yanına hafifçe bastırıp çukur açardı. Bu fese ‘yar tekmesi’ veya ‘kuş yuvası’denirdi. Kocaman ve kulaklara kadar inene ‘Ayıp Kapayan’ veya ‘Kel Örten’, ıslanıp büzülmüşse‘Limon Kabuğu’, sıfır numara kalıba vurulmuşsa ‘Saksı Dibi’, ayrıca Yandım Allah, Horoz İbiği adıyla çok fesler vardı.

Renginden giyenin ne iş yaptığı, hatta siyasî görüşü anlaşılırdı. Nar çiçeği renginde feslerinden dolayı hafiyeler için ‘Ey kıpkızıl fesler, a köpek yüzlü asesler’ mısraı dile düşmüştü. Kırmızı fes giyene‘Ciğer sanıp çaylak kapacak fesini’ diye alay ederlerdi. Nitekim mütâreke zamanında İnegöl kaymakamının fesini çaylaklar kapmıştı. Fes eğer kaliteli değilse, giyeni rezil ederdi. Yağmurda boyası alna akar, giyeni ‘apukarya maskarası’na çevirirdi. (Rumların apukarya karnavalında yüzlerini boyamasından kinayedir.)

Yaygın püsküllü fes, Sultan Mahmud devrinde devlet ricâlinin tercihiydi. Ama ekseriyet perçem püsküllü fes giyerdi. Püskül, ekseri siyah ibrişimden, bazen de mavi olurdu. 1845’de bir püskül nizamnâmesi çıkarılmış; memurların püskülünün kaç dirhem çekeceği bile tayin edilmişti.

Vücudun hareketiyle bu püskülün dalgalanıp sallanması, bir zarafet ve mânâ taşırdı. Nikoğos Ağa’nın ‘Bir yana eğdir fesin ey nevcivan/Halka halka kâkülün olsun ıyân’ diye başlayan şarkısı dillerde dolaşırdı. İzzet Melih’in bir romanında, faytonla Pera’ya giden delikanlının habire sallanan püskülüne İngiliz kızları mestolurlar. Püskülün tam enseye düşmesi makbuldü. Öne getirmek, kabadayılara mahsustu. Püskülsüz gezmek, kravatsız gezmek gibiydi.

Son zamanlarda Prof. İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu gibi bazı aykırı ruhlu kişiler festen püskülü atmıştı.

08.02.2016

AH ŞU GALATA BANKERLERİ…

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Geçen asırlarda ekonomik hayatı elinde tutan bankerler, hükümeti iflasa ve devleti de batağa sürükleyerek global sermaye ile uyumlu yepyeni bir düzenin kurulmasında rol oynadılar.

Osmanlılar zamanında her padişah tahta çıkınca adına para bastırır; ama eski hükümdar adına paralar da piyasada gezerdi. Ayrıca Osmanlı ülkesinde fetihler veya ticarî münasebetler sebebiyle ecnebi paralar da tedavüldeydi. Bu sebeple ülkenin dört yanında paraları birbirine çeviren sarraflar vardı. Ekserisi Levantenlerden olan bu sarraflar, basit bankacılık ve kredi işleri de yapardı.

Çekişmenin sonu

Bizans zamanından beri Akdeniz ticaretini elinde tutan bazı İtalyan, Fransız tüccarlar, yerli gayrımüslimlerle evlilik yoluyla karışarak Levanten sınıfını meydana getirmişti. Lorando, Tubini, Baltazzi, Corpi, Stefanoviç, Shilizzi,
Negroponte, Coronio ve Alberti aileleri en meşhurlarıdır. Levantenlerden başka, Camondo ve Fernandez gibi Yahudi; Mavrokordato, Zarifi gibi Rum ve Köçeoğlu, Mısırlıoğlu gibi Ermeni sarraflar da vardı.

İstanbul, denizaşırı ticaretin merkezi idi. Burada para, mücevher muameleleri ile kaçakçılık da yaygındı. Amerika’nın keşfi üzerine altın ve gümüş ticareti arttı. Buna mukabil para darlığı çeken Osmanlı ülkesinde sarraflık ehemmiyetli hâle geldi. XVI. asrın meşhur sarrafları, İspanya’dan gelen Yahudiler arasından çıkmıştır. XVII. asırdan itibaren Ermeni sarraflar da piyasaya girdi.

Halk, bilhassa yeniçeriler, paralarını bu sarraflar vasıtasıyla işletirdi. Bu asırda uzun savaşlar sebebiyle ilk defa ortaya çıkan bütçe açığını kapatmak için hükümet sarraflardan borç almaya başladı. Bu, devletin sonuna kadar süren bir gelenek oldu.

İpotek karşılığı borç veren sarraflar, para darlığı sebebiyle alacaklar geri dönmeyince bu mülklere el koyarak zenginleşti. Antisemitizme uzak şark cemiyetindeki menfi Yahudi imajı da bu devirlerde ortaya çıktı. Osmanlı ülkesindeki Yahudi-Ermeni çekişmesi de bu vesileyle başladı ve ikincilerin aleyhine bitti.

Darbelerin finansmanı

Sarraflar, Avrupa ile de bağlantılarının yardımıyla artık bürokratları tehdit ve gerektiğinde askerî darbeleri finanse eden, siyasî ve sosyal bir otorite hâline geldi. Zira hükümetin, gümüşün değerini düşürerek paranın kıymetini artırma çabaları, Galata sarraflarının işine gelmezdi. Darphaneye gümüş satmayı kesince, para basma işi aksardı. Ticarî hayat durma noktasına gelirdi. Hükümet imalatı arttırmaya çalışırken, ithalatı sınırlamak için tüccarlara ticaret vergisi koymak zorunda kalırdı.

Cari harcama ve sıcak para için başı daraldığında hükümetlerin müracaat ettiği sarraflar, XIX. asırda bankerlere dönüştü. Sanayi inkılâbı sonrası Batı Avrupa sanayi çevreleri ile Osmanlı piyasası arasındaki irtibatı bunlar sürdürdü. Limanlara gelen ithal malların acenteliklerini yürüttüler. Resmî ihaleleri aldılar. Yerli tüccarı, tüketiciyi, maaşı geciken memuru finanse ettiler. Kurdukları sarraf-tüccar ortaklığı, bankerlere ziraî ihraç mallarını ucuza kapatma imkânı verdi. Böylece ekonomik hayatta bir tekel kurdular.

Sadece İstanbul’da değil, Mısır ve Suriye’de ticarî hayatı elinde tutan Yahudi sarraflar, militer Fransa yerine, liberal İngiltere’nin hâkimiyetini yeğlerdi. Bu sebeple İngiliz menfaatlerinin takipçisi idiler. Bu misyonun önde gelen isimlerinden biri, Avram Kamondo’dur (1781-1873).

Krediye karşı banka

1845 senesinde Osmanlı hükümeti Alleon ve Baltazzi adında Galatalı iki bankerden borç aldı. Bunlar yapılan anlaşma gereği İngiliz sterlininin kurunu sabit tuttular. Bunun karşılığında kendilerine banka kurma izni verildi. Böylece 1847’de Derseadet Bankası adıyla ilk Osmanlı bankası kuruldu. Sermayesi yoktu. Poliçeleri kurucularının itibarı dolayısıyla kabul gördüğü için, az sonra iflâs etti.

Kırım Harbi masraflarını karşılayabilmek üzere İngiliz banker Rothschild’den borç alan Osmanlı hükümeti, karşılığında banka imtiyazı verdi. 1856’da merkezi Londra’da bulunan Bank-ı Osmanî kuruldu. Buna 1863’de Fransız sermayesi de iştirak etti ve Bank-ı Şâhâne-i Osmanî adını alarak hem merkez, hem de ticaret ve yatırım bankası olarak faaliyet gösterdi. Para basma imtiyazı dahi vardı. 1877 senesinde Osmanlı-Rus Harbi (93 Harbi) sebebiyle hükümet Galata Sarrafları ve Osmanlı Bankası’ndan borç aldı.

Galata bankerleri, Sultan V. Murad’ı da kredileriyle kendilerine bağlamıştı. Padişahın tahttan indirilmesine ise reaksiyon olarak, birkaç darbe teşebbüsünde bulundular. Ekonomik işlerde dedesi gibi Ermenileri tercih eden Sultan Hamid, Yahudi bankerlerin husumetini çekti. Bu sebeple Yahudi lobisi ittihatçıları ve 1908 darbesini destekledi. İttihatçı sadrazam Talat Paşa’nın en yakın dostu ve bankeri Emanuel Karasso, bu devrin siyasî hâdiselerinin ardındaki en güçlü figürdür. Böylece bankerler, Osmanlı hükümetini iflasa ve devleti de batağa sürükleyerek global sermaye ile uyumlu yepyeni bir düzenin kurulmasında rol oynadılar.

Avram Kamondo

Engizisyondan kaçarak Venedik’te birkaç asır yaşamış İspanyol-Portekiz asıllı ve Avusturya vatandaşı bir ailedendir. İngiltere başbakanı Benjamin Disraeli ile akrabalığı olduğu söylenir. "Şark’ın Rothschild’i" olarak anılır. Bir yandan Disraeli’nin, öte yandan global sermayenin başı Rothschild’in işlerini yürütürdü.

Yeniçerileri ortadan kaldıran (1826) Sultan II. Mahmud, yeniçerilerle iyi ticarî münasebeti bulunan Yahudi bankerleri tasfiye etmişti. Bu padişah ölünce (1839), yerine geçen genç ve tecrübesiz oğluna, İngiltere, Reşid Paşa’yı sadrazam yapmasını teklif etti. Kamondo, Reşid Paşa’nın bankeri ve hususi dostu idi. Öyle ki Reşid Paşa’nın ölüm haberi geldiğinde, kendisinden yüklü miktarda alacağı bulunan Kamondo’nun bayıldığı söylenir.

Kamondo, sonraki sadrazamlarla da münasebetini sürdürdü. İtalya kralının kont yaptığı Kamondo, Osmanlı ülkesinde mülk edinme imtiyazı alan ilk ecnebidir. Muazzam emlâk sahibi oldu. Ladino adında masonik bir gazete çıkardı. Hahamların muhalefetine rağmen, İstanbul’da Yahudi çocuklarının tahsili için modern Alliance mektebi açmayı becerdi. Yahudi cemaatinin başına geçti. Yahudileri, Osmanlı ülkesinin en güçlü cemaati hâline getirdi. Oğlunun ölümünden sonra Paris’e yerleşen Kamondo ertesi sene öldü. Vasiyeti üzerine na’şı İstanbul’a getirilip bir anıt-kabire gömüldü. Soyu, holokost sırasında yok oldu.

15.02.2016

AŞKIN GİZLİ DİLİ: MENDİL

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Tarih boyunca, mendil kadar farklı işlere yarayan belki az nesne vardır. El yüz kurulamaktan tutun, âşıklar arasında gizli haberleşmeye kadar, çok yerde mendil kullanılır.

Orta Çağ’da Uygurların yaptığı duvar resimlerinden, Dede Korkut masallarına, X. asırdaki Divanü Lügati’t-Türk’e kadar nice vesika, öteden beri Türkler arasında mendilin itibarını gösterir. Öyle ki zamanla bir “Türk Mendil Kültürü” bile teşekkül etmiştir. Bazı minyatürlerde, Osmanlı padişahları elinde mendil ile tasvir edilir. Ecnebi misafirlere verilen hediyelerarasında, işlemeli mendiller de vardır. Ramazan ayında, dört bir tarafına Kur’an ayetleri işlenmiş kıymetli mendiller, içlerine şeker doldurularak halka dağıtılırdı. Topkapı Sarayı’nda XVI. asırdan kalma Osmanlı mendilleri teşhir edilmektedir.

Çin köylüleri güneşten korumak için başlarına mendil bağlardı. Şark’ta yaygın olarak kullanılan mendilin Avrupa’ya geçişi Venedikli gemiciler yoluyla oldu. Shakespeare’in meşhur piyesinde, Şark’tan gelen Othello’nun sevdiğine mendil hediye etmesi, mendilin Avrupa’daki popülaritesini arttırdı. Fransa’da couvrechef [baş örtüsü] adıyla pek moda oldu. Ama şık Fransız hanımları güneş olmasa da ellerinde taşırlardı. Zaten güneş için
şemsiyeleri vardı. Kerchief adıyla İngiltere’ye de geçti ve artık elde taşındığı için handkerchief dediler. Kral VII. Henry’nin öldüğünde geride 12 gömleği, 5 de mendili kalmıştı.

İpek, gümüş, altın işlemeli veya dantelli mendillerin kenarına, sahibinin isminin baş harfleri işlenirdi. Sevgililer bunları değiş-tokuş etmeye bayılırdı. Mendili, erkekler şapkalarında; kadınlar ise göğüslerinde saklardı. Kraliçe Marie Antoinette’in isteği üzerine, 1784’de Fransa Kralı XVI. Louis’nin fermanıyla mendillerin çantaya sığacak şekilde kare şeklinde olması kanunlaştırıldı.

Mendil, o zamanlar burun silmek için kullanılmazdı. Halk burnunu, ne bulursa onunla silerdi. Meşhur filozof ve din adamı Erasmus, elbisenin yeniyle burun silmenin doğru olmadığını, bunun için mendil kullanmak gerektiğini ilk defa yazmıştır. Görgü kaidelerinin değişmesi, öte yandan mikrobun keşfi ve hijyenin ehemmiyet kazanmasıyla mendile rağbet artınca, mendilin sanayii gelişti ve ucuzladı. Mendil taşımak kibarlık alameti oldu. Mendili kullandıktan sonra katlayarak cebine koymak da ayrı bir zarafet sayıldı.

Her işe yetişir

Arapça mendil kelimesi, ‘bir şeyi başka bir yere taşımak’ manasına ‘nedl’ kökünden gelir. Aramca, mandila; Yunanca, mantile denmiş. Acaba Latince ‘el’ manasına gelen ‘manus’ ile bir irtibatı var mıdır? Nitekim Farsça’da mendile, ‘el silinen şey’ manasına destmâl denir. Türkler mendile elin yağının veya alnın terinin silinmesinden kinaye olarak yağlık adını da vermiştir.

Anadolu’da mendil, sadece el yüz silmek için değil, küçük şeyleri taşımak veya paketlemek, icabında serip üzerinde yemek yemeye de yarardı. Keloğlan, yola çıkarken, içine ekmek ve soğan koyup sardığı mendili bir sırığa bağlayıp omuzunda taşır. Mendile para veya şeker sarılır; kırık ve yaralar mendil ile bağlanır, vedalaşırken mendil sallanır. Unutkan kimseler bir şeyi hatırlamak için mendilin ucunu düğümler. Utangaç kadınlar yüzünü örter. Kimi mendille terini, kimi gözyaşını siler. Köylüler, gömlek veya fesleri kirlenmesin diye mendili boyunlarına bağlar ya da feslerinin içine örter. Mendili boynuna bağlamak, aslında karşısına çıktığı kişiden özür dilemek manasına gelir. Eskiden mendil yerine kefen sarılırdı.

Halk arasında kullanılan mendiller ekseriya ketendir. Kenarları da işlemelidir. Bu işlemeler kimi zaman simetrik şekillerden, kimi zaman da çiçek motiflerindendir. Mendil, eskiden Anadolu kadın kıyafetinin de mühim bir parçasıydı. İpek veya altın telle işlenmiş veya kenarları oyalı mendiller, göğüs kısmına veya omuz başına elmas taşlı broş ile iğnelenirdi. Erkeklerin başlıklarına iliştirdikleri; kuşaklarına bağladıkları da olurdu. Modern zamanda şık beylerin takım elbiselerinin göğüs cebini süsleyen renkli mendiller,aksesuar olarak kullanılmaya başlandı.

Mendillere gül, amber gibi kokular damlatıp ve icabında koklamak da âdetti. Mübarek eşyaya sürülen mendiller de vardır. İsa aleyhisselâm elini bir mendile sürüp, havari Tadeus ile baras hastası olan Edessa (Urfa) kralı Abgar’a göndermiş; kral iyileşmişti. Mübarek zamanlarda Hırka-ı Saadet’e sürülen mendiller, bereket olması için ziyaretçilere hediye edilirdi. Hacdan, Hacer-i Esvede sürülmüş mendil getirmek, makbul bir hediyye idi.

Anadolu’da düğün vesilesiyle tarafların birbirlerine gönderdiği nezaket hediyelerinin içinde mutlaka işlemeli kıymetli mendiller olur. Evlenmek üzere olan kızların hazırladığı çeyizde de mendil büyük yer tutar. Anadolu’da eskiden düğün davetiyesi yerine de mendil gönderilir ve adına da ‘okuntu’ denirdi. Saraylılara, senede iki defa verilen hediye bohçasında, mendil yapılmak üzere bir top keten bez de bulunurdu.

Roma’da oyunların başında ve bitişinde mendil ile işaret verilirdi. Türk halk oyunlarında da halayın başı olan kişi elinde mendil sallar. Hangi figürün bitip, hangisinin başlayacağını salladığı mendil ile haber verir.

Şifre

Mendil, her yerde ve zamanda âşıkların haberleşme vasıtası olmuştur. Mendili sallamak, burnuna götürmek, yere atmak, âşıklar için hep bir mana ifade eder. Mendil, aşkın ve âşıkların gizli dilidir. Sevenler arasında haberleşme vasıtasıdır. Sevgiliye gönderilen ucu yanık mendil, ateşli bir aşka delalet eder. Kız da sevdiğine, kendi işlediği ve üzerindeki nakışların her birinin farklı manası bulunan bir mendil gönderir. Bu mendiller kullanmak için değil saklamak ve hatırlamak içindir. Mendilleri karşılıklı olarak iade etmek, aşkın da bittiğini gösterir. Sevgiliye gösterilen mendil ortadan tutuluyorsa, ‘Bu akşam seni bekliyorum’ mesajı verilir. Buna karşılık mendil sallamak, ‘peki’ manasına gelir.

Pencereden aşağı savrulan bir mendil, kızın, oğlana aşkını ilanıdır. Delikanlı durup mendili alır da itinayla katlayarak cebine koyarsa, bu aşka cevap vermiş demektir. Mesirelerde yere düşürülen mendil, buluşma haberidir. Beyaz mendil, ‘seni seviyorum’; eflatun, ‘yarın pencerenin önünden geçin, mektup vereceğim’; fıstıki yeşil, ‘dikkatli olalım; mor, ‘seni çok beğeniyorum’; kenarı pembe, ‘sensiz yaşayamam’, kenarı sarı, ‘birkaç gündür rahatsızım, dışarı çıkamadım’; kenarı yeşil, ‘sana daima sadık kalacağım’; kırmızı mendil, ‘seni bütün varlığımla seviyorum’, mavi, ‘vefasızsın, kederdeyim’;yeşil, ‘mektup gönderdim, cevap bekliyorum’ manasına gelir.

Bu sebeple mendil aşk şiirleri ve türkülerde çok geçer: ‘Üsküdara gider iken bir mendil buldum/Mendilimin içine lokum doldurdum’; ‘Mendilimin yeşili/Ben kaybettim eşimi/Al bu mendil sende dursun/Sil gözünün yaşını’; ‘Ben armudu dişledim/Sapını gümüşledim/Ben yârimin ismini/Mendilime işledim’; ‘Yar yolunu kolladım/Beyaz mendil salladım’. Nedim der ki: ‘Bûy-i gül takdir olunmuş nâzın işlenmiş ucu/Biri olmuş hoy, birisi destmâl olmuş sana’ (Gül kokusu damıtılmış; nâzın ucu işlenmiş; biri sana koku, biri mendil olmuş).

Kadınların el emeği göz nuru olan mendiller, Anadolu’da 1882'den itibaren artık sanayi mamulü oldu. Mendillere değer katan naturel (kök) boyalar, yerini kimyevî boyalara bıraktı. İşleme ve oyalar da terk edildi. Selçuklulardan bu yana mendillerde yaşayan motifler unutuldu. Yine de mendil biraz daha yaşadı. Mekteplerde mendil kontrolü yapılırdı. Çocuklar mendil kapmaca oynardı. Kâğıt mendil çıkınca kumaş mendillerin yıldızı söndü ve yavaş yavaş hayatımızdan çekildi...

22.02.2016

BAHARI MÜJDELEYEN CEMRE

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Şubat ayında cemreler, birbirinin ardına havaya, suya ve toprağa düşer. Hava ısınmaya başlar. Kışın sonunu haber verir. Baharı müjdeler. Peki, cemre nedir? Nereye düşer?

Kış, insanlarla uzun soluklu arkadaşlığı sever. Türkiye’de bazı yerlerde 8 ay kış hüküm sürer. İlk kar yağdığında herkes sevinir. Bu sevinç ve heyecan, zamanla yerini kaygı ve bıkkınlığa bırakır. Bu sıkıntılı hâl, ilk cemrenin düştüğü haberi ile kaybolur. Yerini neşe ve ümid alır. Bahar müjdesi!

Kasım-Hızır

Yaşlıların şaşmaz bir hava raporu vardır. Julyen (Rumi) takviminin çeşitli günlerine göre, havanın nasıl olacağını önceden tahmin ederler. Öyle ki zaman zaman meteorolojiyi bile mahcub ederler. Bunlar asırların tecrübesi ile ortaya çıkan tesbitlerdir. Kışın son günlerinde havaya, suya ve en son olarak da toprağa cemre düşerek, onları ısıttığına inanırlar. Yılı mevsime göre Kasım Günleri ve Hızır Günleri diye iki kısma ayırırlar. Kasım Günleri, 179; Hızır Günleri ise 186 gün sürer. Kasım Günleri’nin 105. günü baharın habercisi olan cemreler düşmeye başlar. Kasım’ın 112 ve 119. günlerinde ikinci ve üçüncü cemreler düşer.

Cemre, bir enerjidir. Şubat’ın 20. günü havaya; Şubat’ın 27. günü suya ve [artık yıllarda] Mart’ın 5. günü de toprağa düşer. Birinci Cemre, İkinci Cemre ve Üçüncü Cemre diye bilinir. Takvimlere de böyle yazar. Cemreler düşünce, kışın meşakkatinden bıkmış olan insanların yüzü güler. Hepsini baharın geleceğine dair bir ümit kaplar. Lale Devri şairi Nedim der ki:

Cemreler her sene ta birbirinin ardınca

Nevbahar erdiği müjdeyle gülistana gelir

[Cemreler, her sene peş peşe ilkbaharın geldiğini müjdelemek için gül bahçesine gelir]

Üç ateş

Çok eskiden göçebeler, kış gelince hayvanlarıyla beraber barınmak üzere iç içe üç kıl çadır kurardı. Her birine de bir ateş yakardı. En içteki çadırı büyükbaş hayvanlarına; ikinci çadırı küçükbaş hayvanlarına; en dıştaki çadırı ise kendilerine tahsis ederlerdi. Şubat ayının 20. günü birinci çadırın ateşini söndürüp, büyükbaş hayvanları dışarı, sahraya çıkarırlardı. Şubat’ın 27. günü ikinci çadırın ateşini söndürüp, küçükbaş hayvanları sahraya çıkarırlardı.

Mart’ın 5. günü de en son ateşi söndürüp, kendileri de dışarı çıkarlardı.

Bunlar, Arabistan göçebeleridir. Zira Arabistan’ın kuzeyinde, Mart 5’inde dışarı çıkmak pek mümkün değildir. Nitekim cemre ve bununla alakalı kullanılan tabirler hep Arapçadır. Cemre, Arapça ‘ateş koru’ demektir. Mekke’ye giden hacıların Mina’da taşladığı ve şeytan adını da verdiği üç dikili taşın her birine de cemre denir. Malum, şeytan ateşten yaratılmıştır. Araplar, 1000 kişilik süvari birliğine de ortalığı yakıp yıktıkları için olsa gerek, cemre adını verirler. Vücudda ateşe yol açtığı için iltihaplı çıbanlara da cemre denir.

Çin zenginlerinin, kışın soğuğun şiddetli zamanlarında evlerinde üç ocak yaktığı; soğuk kırıldıkça, ocakları birer birer söndürdüğü de rivayet edilir. Eski Türkler, kışın son günlerinde havanın ısınmasına ‘imre’ adında bir cinnin sebep olduğuna inanırlar. Bu cin, ilkbaharda görünür; sonra titrek ışıklar saçarak göğe yükselir. Sonra buzların üzerine inerek onları eritir. Sonra toprak ısınarak havaya buhar çıkmaya başlar. Artık baharın gelişinin önü açılmış demektir.

Kızıl yıldız

Astronomlara göre cemre, üç adet yıldızdır. Bunlara kırmızıya yakın görüntüleri sebebiyle cemre denir. İlki, 20 Şubat’ta güneşin doğumundan öğleye kadar batmaya meyleder ve havada ısınma emarelerine rastlanır. İkincisi, 27 Şubat sabahı batmaya başlayınca, suda hararet eseri görülür. Üçüncüsü, 5 Mart’ta burç vakti ortaya çıkarak toprakta ısınma zuhur eder. Bunlara cemretü’l-hevâ, cemretü’l-mâ ve cemretü’t-türâb adı verilir. Yani sırasıyla havaya, suya ve toprağa cemre düştüğü söylenir.

Cemrelerin düşüşü hakkında açık bir fennî kayıt yoktur. Mamafih Şubat, bahara en yakın kış günlerini ihtiva eder. Güneşin devri değişir ve geceyle gündüzün uzunluğu birbirine yaklaşır. Güneş şualarının, yeryüzüne gelişi ve yansımasında yavaş yavaş bir düzgünlük hissedilir. Bazıları niye hemen hava değişmedi diye sabırsızlanır.

Gerçekten İstanbul’da 60 yıllık bir devre için yapılan meteorolojik tedkiklerde, cemrelerin düşüşü ile sıcaklıkların yükselmeye başladığı tesbit edilmiştir. Üstelik cemrelerin arasındaki günlerde de, sıcaklıkta az bir düşme müşahede edilmiştir. Her üç cemre nazara alınınca, bu tarihlerde % 42; iki cemre nazara alındığında ise %74 ihtimalle ısınma gerçekleşmektedir.

Cemreviyye

Osmanlı şairleri, bayramlar, mevsimler, mübarek günler ve millî hâdiseler hakkında manzumeler yazardı. Cemre düştüğü zaman, buna dair cemreviyye adıyla şiirler yazarak devlet büyüklerine arzederdi. Her zaman sanatçıyı himaye etmeyi âdet hâline getirmiş olan devlet büyükleri de şairleri ‘caize’ denilen para ve hediyelerle mükâfatlandırırdı. Bu şiirlerde cemre ile aşk, âşık veya şiirin arzedildiği kişi arasında irtibat kurulurdu. Bunlardan 1650-1712 arasında yaşamış olan Bosnalı şair Sâbit’in, Şeyhülislâm Ali Efendi’ye takdim eylediği cemreviyye pek meşhurdur. Bu şiirden iki beyit aşağıdadır:

Cemre ile hâbgâhına ateş bırakdı gül,

Bülbül döne döne ocağında kebâb olur.

[Gül, cemreyle yatak odasına ateş düşürdü/Bülbül evinde yanar, kebap olur]

Âlem ısındı cemreyle zira merâhimi,

Eltâf-ı kutb-i âlem gibi bîhisâb olur.

[Herkesin kanı cemreyle ısındı/Zira onun iyilikleri, zamanın evliyası gibi hesapsız olur]

29.02.2016

MALTA HÂLÂ OSMANLI’DAN KURTULUŞUNU KUTLUYOR

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Maltız keçisi, maltız ocağı, Malta eriği, malta taşı, Malta humması, Malta sürgünleri, Malta şövalyeleri... Lisanımızda Malta’ya dair çok hâtıra var. Malta da Türkleri unutmuş değil...

Malta, insanda bir Avrupa, hatta Akdeniz’den çok, Ortadoğu beldesi hissi uyandırıyor. Toprak ve bitki yapısı Filistin’e benziyor. 7 adadan müteşekkil bir yeni bir devlet. 1964’e kadar İngiliz müstemlekesi idi. 3 adada hayat var. Birinde sadece 3 kişi yaşıyor: Rahip, bekçi ve polis.

Maltız denilen ada halkı, Arapça’nın bir lehçesini konuşuyor. Daha hava meydanında rast gelinen “stenna wara linea safra” (sarı çizginin ardında bekleyiniz) sözünde üç Arapça kelime var.

Nüfus, 400 bin. Katolikler. Avrupa’nın dinine en bağlı halkı olduğu söyleniyor. Küçücük adada 365 kilise var. Yani her gün bir kilise.

Adada nehir ve göl yok. Sahilleri de denize girmeye pek elverişli değil. Ama tabiat çok ekzantrik.

Malta’yı 870’den itibaren 2,5 asır elinde tutan Müslüman Arapların mimarîden dile kadar izleri hâlâ adada yaşıyor. Uzun zaman Napoli Krallığı hâkimiyetinde yaşayan Malta’ya, Osmanlıların fethettiği Rodos’tan kaçan St. Jean şövalyeleri yerleşti. Filistin’de kurulan tarikat, Memlûkler burayı alınca, Rodos’a geçmiş; İzmir ve Bodrum’u da almıştı. Avrupa asillerinin çocuklarından müteşekkil şövalyeler, ölmedikçe silah bırakmazdı. Gozo adasını elinde tutan Osmanlılar, 1565’de Malta’yı da kuşattılar. Sen Elmo kalesi düştü, ama Malta’yı alamadılar. Hatta Turgut Reis şehid düştü. Buraya şimdi Dragut Burnu deniyor. Turgut Reis’in şehadetini temsil eden tabloda genç biri olarak tasvir edilmiş. Halbuki 80 yaşındaydı. Maltalılar “işte böyle yaşlı birini yendik” demek istememiş olsalar gerek. Şövalyelerin bu muvaffakiyeti, Papa ve Avrupa kralları tarafından yazılan mektuplarla tebrik edildi. Malta Şövalyeleri bugün topraksız bir devlet olarak tanınmaktadır. (13)

Şövalye başüstadının sarayında, kuşatmayı anlatan müzeyi gezerken, önümüzdeki rehber Japon turistlere kuşatmayı objektif bir şekilde anlatıyordu. Osmanlı askerlerinin mankenleri önüne gelince bunları hayran hayran seyreden turistlere, yeniçerilerin, orjinlerinin gayrı müslim olduğunu anlatarak Osmanlı kahramanlığını küçümsemeye kalkıştı. Japon turist, “Olsun, düşmanından böyle kahraman bir savaşçı yapmak Osmanlıların başka bir muvaffakiyeti” demesin mi? Rehber lafı değiştirmek zorunda kaldı. (1a-b-c-d-e)

Malta’nın başşehri La Valetta, Osmanlılara zafer kazanan şövalye üstadının adını taşıyor. Müdafaa için kurulan bir garnizon, şimdi adanın merkezi. Asırlar sonra Nazi bombardımanına bile bana mısın demedi. Bir haliçin bir yanında La Valetta, öte yanında denize uzanan üç burun üzerinde, birbirini seyreden üç semt var. Her yere yürüyerek gitmek mümkün. Zaten ufacık bir ada. Boyu 28, eni 14 km. Şehrin iki tarafından da güzel manzara var. Hele Üst Kışla Bahçeleri’nden limanın manzarası enfes. (5, 5a, 9)

Şimdi başbakanlık ofislerinin bulunduğu Pinto Kışlası, Sultan Vahideddin’in sürgün edildikten sonra bir müddet kaldığı yer. (3)

Malta’nın her köşesi, her binası buram buram tarih kokuyor. (4, 12) Eski sokaklardan birinde Türk bayrakları görünce şaşırdık. Film çekiliyormuş. Sokağı, eski kahvehaneler, dükkânlar ve tabelalarla film platosu hâline getirmişler. (2)

Game of Thrones filminin bazı sahneleri burada çekilmiş. Biri tarihî bir sessizlik içindeki eski başşehir Araplardan kalma Medina’da (6). Azura Penceresi adlı ürpertici kayalıklar ise Malta’nın güney doğusundaki Gozo adasında. (7)

Rabat’ta Romalılardan kalma yer altı mezarları çok enteresan. (10) Rabat’ın tavşan kebabı meşhur. Önceden rezerve ediyorsunuz, pişiriyorlar. Kini adlı içecekleri, meyankökü şerbetine benziyor.

Mersa’da Osmanlı şehidliği ve câmii var. İngiliz devrinde Sultan Aziz Turgut Reis ve şehid Osmanlı askerleri için Malta’nın en meşhur mimarına yaptırmış. Kapısında tuğrası arz-ı endam ediyor. Burası kuşatma sırasında Osmanlı karargâhı idi. Adresi de ‘Osmanlı durağı’. Türk olmayan Müslümanlardan da gömülenler var. Şu anda restore ediliyor. (8a-b-c-d)

Kalkala’da câmi, mektep ve kültür merkezi var. 10-15 bin Müslüman yaşıyor. Çoğu Mağripli. Ama aralarında Maltız da var. (14)

St.Jean Katedrali, dünyanın en zengin süslemelerine sahip. Şövalyeler, zenginlikleri dışarıdan anlaşılmasın diye bütün şatafatı buraya yatırmış. (11)

İttihatçılar düştükten sonra elebaşlarını İngilizler Malta’ya sürmüş; bir müddet sonra serbest bırakmıştı. Malta Yârânı, aralarında Rauf Orbay, Fethi Okyar, Ziya Gökalp, Fahreddin Paşa, Said ve Abbas Halim Paşalar, Hüseyin Cahid’in de bulunduğu 115 kişiydi.

07.03.2016

HAREM AŞK YUVASI DEĞİL, BİR MEKTEP İDİ...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Harem, kızlara lüzumlu ve faydalı malumatın verildiği, görgü kazandırıldığı bir irfan yuvasıdır. Avrupa elitlerinin kızlarını gönderdiği leydiler mektebinin bir benzeridir.

Şehirde olsun, köyde olsun her Osmanlı evi, harem ve selâmlık olmak üzere iki kısımdan teşekkül eder. Harem, hanımların yaşadığı ve sadece bu kadınların mahremi olan erkeklerin girebildiği kısımdır. Selâmlık ise, erkek misafirlerin ağırlandığı yerdir. Harem tabiri, hürmet, mahrem, haram kelimeleriyle aynı köktendir. “Yabancıların girmesi haram olan yer” demektir. Sarayda da harem bulunur. Burası padişahın rezidansıdır. Padişah ve şehzâdeler, anneleri, hanımları ve çocukları ile beraber burada yaşar. Her evde olduğu gibi harem-i hümâyunda da hizmet etmek üzere câriyeler de vardır.

Sarayda terbiye edilemeyen...

Saraya alınan câriyelere, önce ciddi bir tahsil ve terbiye verilir. Oturmasını, kalkmasını, konuşmasını, dinî bilgileri, okuyup yazmayı, hesap yapmayı, dikiş dikmeyi öğrenir. Sarayın içinde yer alan, zeki ve istidatlı gençlerin devlet adamı olmak üzere yetiştirildiği Enderun kadar sistemli olmasa da, burası bir mekteb-i duhterân, yani kızlar mektebidir. Bugünki mektepler gibi düşünülmemelidir. Kızlara lüzumlu ve faydalı malumatın verildiği, daha mühimi görgü kazandırıldığı bir irfan yuvasıdır. Avrupa elitlerinin kızlarını gönderdiği leydiler mektebinin bir benzeridir. Kızın saraya elverişli olup olmadığı da burada belli olur. “Sarayda terbiye edilemeyen, hiçbir yerde edilemez” sözü meşhurdur. Terbiye kabul etmeyen kız, sarayda bir an bile tutulmaz; hemen çıkarılır. Sarayda edeb ve teşrifat her şeyin önünde gelir. Edebinde, konuşmasında, ibadetinde eksiklik görülen biri sarayda barınamaz.

Tahsil ve terbiyesini tamamlayan acemi câriyeler, yerine ve ihtiyaca göre haremin muhtelif dairelerinde, hazinedar, çeşnigir, çamaşır, ibrikdar, berber, kahveci, kilerci, kutucu, külhancı, vekil, kethüdâ, kâtibe ve hastalar ustasının her birinin maiyetinde hizmet eder. Câriye oldukları hâlde, kendilerine yevmiye ödenir. Ayrıca muayyen zamanlarda muntazam hediyeler verilir. Ancak masrafları olmadığı için bunu biriktirir, hayır ve hasenatta kullanırlar.

Muayyen bir zaman sonra, enderun tahsilini bitiren gençlerden münasip biriyle evlendirilerek ‘çırak edilir’. Evlenerek saraydan çıkmış olan hanımlar zarafet ve kültürleriyle halka rol modeli teşkil eder. Böylece saray terbiyesi saraylılar vasıtasıyla halka yayılır.

Evlenmek istemeyenler, sarayda kalıp terfi eder. Kalfalığa, nihayet ustalığa yükselebilir. Her dairenin kalfa ve ustası vardır. Bunların üst rütbeli ve nüfuzlusu, hazinedar ustadır. Valide sultan haremin başı ise de, hazinedar usta onun muavini, hatta haremin fiilî reisidir. Padişahın 4 mühründen biri hazinedar ustada bulunur. Maiyetinde 20 kadar hazinedar vardır. Bunları padişah seçer. Padişahın hususi dairesindeki hizmetini görür; emirlerini yerine getirir; mesajlarını iletir; merasimleri tanzim ederler. Gece de nöbetleşe vazife yaparlar. Her gerektiğinde padişahın huzuruna teklifsizce girebilen ender şahsiyetlerdendir.

Ciddiyet...

Kanunî Sultan Süleyman’a kadar umumiyetle Anadolu ve Balkan beyliklerinden kız alan Osmanlı padişahları, zamanla bunların ortadan kalkmasıyla, küçük yaşta saraya alınıp yetiştirilen câriyelerle evlenmeyi tercih etmeye başladı. Bunun sebebi, câriyelerin, saray terbiyesiyle yetiştirilen güzel, zeki ve iyi huylu kızlar olması; ayrıca bazılarının padişaha hısımlık yoluyla devlet içinde nüfuz kazanmalarının önüne geçmek arzusudur.

Saray dışında yetişmiş bir kız, ne kadar iyi olursa olsun, saraya adapte olamaz. Saray âdetlerine uymak, buradaki zahiren şatafatlı, ama esasında zor hayata katlanamaz. Ayrıca padişahlar, Osmanlı hânedanından başka bir aristokrasinin teşekkülüne imkân vermek istememiştir. Bir de çok çocuğun dünyaya gelmesi, hânedanın bekası için lüzumludur. Câriyelerle yapılan evliliklerde, bu risk çok azdır.

Padişahla evlenecek kız ve câriyelerin seçimi, haremin reisi olan vâlide sultana aittir. Bunları kendi dairesinde hususi terbiye eder. İcab ederse dışarıdan hocalar getirtilir. Valide sultan dairesi, acemi câriyelerin mektebinden daha üst seviyede tahsil ve terbiye verir. Şiir ve edebiyat, dini ilimler ve tarih öğretilir. Bunlar tahsilini bitirince, padişah veya şehzâde ile evlenir.

Padişahın harem câriyeleriyle alâkası büyük bir ciddiyet içinde cereyan eder. Bu kızlarla oturup zevk ve safa yapması vâki değildir. Hele câriyeleri yola dizip istediğinin önüne mendil atması, çırılçıplak soyup havuzda oynatması, sonra da seyrederek eğlenmesi gibi hâdiseler, Batılı roman yazarı ile ressamlarının uydurmasıdır. Gerçi câriyeler hür kadınlar gibi başlarını kollarını örtmeye mecbur değildir. Ama birbirlerine ve başkalarına karşı geri kalan yerlerini örtmeleri gerekir. Bununla beraber Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar, harem halkı ve câriyeler şer‘î tesettüre dikkat ederek, tam ferace ile sokağa çıkarlar; haremağaları da bunlara refakat ederdi.

İnsanlık icabı saraydaki câriyeler arasında kıskançlık cereyan edebilir. Ancak çok iyi yetiştirildikleri için buna her zaman hazırlıklıdır. Kıskançlık tabiî olmakla beraber, sarayda ayıp karşılanırdı. Câriyeler birbirine ‘hemşire’ veya ‘yoldaş’ diye hitap ederdi. Saray ile dışarının irtibatını da hadım zenci harem ağaları temin eder. Hareme odun alınacak, doktor gelecek, câriyeler mesireye çıkacak, bunlar hep harem ağasının mesuliyeti ve nezâreti altındadır.

Gönül bu...

İlk zamanlar saray câriyeleri Balkan asıllıydı. Sonra güzelliğiyle meşhur Ukraynalıların sayısı arttı. Bu kızlar harp ganimetlerinden padişahın hissesine düşer veya ecnebi hükümdarlarca hediye edilirdi. Fetihlerin azaldığı devirlerde Kırım Hanı’nın esir alıp İstanbul’a hediye gönderdiği câriyeler saraya alındı. Fetihler tamamen durunca da esir tüccarlarından istifade edildi. XIX. asırda sarayda artık Kafkasyalı câriyeler ekseriyetteydi. Sultan Abdülmecid zamanında köle ticaretinin yasaklanmasıyla câriye sayısı çok azaldı. Bunun üzerine Anadolu’ya hicret etmiş olan Kafkasyalı ailelerin kızları küçük yaşta saraya alınıp terbiye edildi.

Sadece harem-i hümâyunda değil, Beyhan Sultan, Hadice Sultan, Âdile Sultan, Sâliha Sultan, Cemile Sultan gibi padişah kızlarının haremleri de, yüksek meziyetli câriyelerin yetiştirildiği birer mektep gibiydi. Sultanların, kendi kızları gibi yetiştirdiği bu câriyelere gönlünü kaptırıp evlenen padişah ve şehzâdeler vardır.

Saraya geldiklerinde câriyelere Dilfirib, Nazikeda, Gülruh, Mihrişah, Perestû gibi âhenkli isimler verilir. Hepsi güzel ve zeki hanımlardır. Güzel okuyup yazar; Kur’an-ı kerim ve ilmihaline vâkıftır; namazlı niyazlıdır; dikiş-nakışta mahirdir; edebiyattan anlar; şiir yazar; çok nâzik ve vakurdur; oturmasını kalkmasını iyi bilir ve güzel konuşur.

Son zamanlarda harem halkının çoğu Fransızca konuşup okuyabilirdi. Ecnebi moda mecmualarını bu lisanı bilen bir câriye okuyup tercüme eder; harem halkının fotoğraflarını, bu işi öğrenmiş bir başka câriye çekerdi. Padişah haremini tanıyanlar ve son zamanda sarayı ziyaret eden ecnebi misafirler hayranlıklarını gizlememişlerdir...

14.03.2016

HOLODOMOR: BİR HALK AÇLIKLA NASIL HİZAYA GETİRİLİR?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Çeşitli nehirlerin suladığı dümdüz arazilerden müteşekkil, iklimi mutedil Ukrayna, dünyanın tahıl ambarlarından biri olarak bilinir. Ama yakın tarihin en dehşetli açlığı da yine bu bereketli mıntıkada cereyan etmiştir.

Ruslardan farklı bir Slav kavminin yaşadığı ve tarihte uzun zaman istiklâlini muhafaza eden Ukrayna, XVII. asırda Rus hâkimiyetine girdi. Burada XIX. asırda millî bir uyanış yaşandı. Ukrayna dili, kültürü ve tarihi, okumuşlar tarafından ön plana çıkarıldı. Ukrayna, Bolşevik ihtilâline mukavemet etmiş; çar taraftarı Beyaz Ordu, burada kendisine destek bulmuştur. Milliyetçiler, Sovyetler Birliği’ne katılmayarak, Polonya ve Avusturya hâkimiyetindeki Batı Ukrayna ile birleşip müstakil bir Ukrayna kurmak istediler. Ama Kızıl Ordubunları ezdi. 1922’den itibaren Ukrayna’da Sovyet hâkimiyeti tam olarak kuruldu. Ancak bütün bunlar komünistlerin gücünü tüketti. Artık ideolojilerini dünyaya kabul ettirmek iddiasından vazgeçerek, XX.asrın kâbusu olanStalinizm’i meydana getirdiler.

Âleme ibret!

1924’te iktidara gelen Stalin, siyasî muhaliflerini temizledikten sonra, Ukrayna mukavemetinin üzerine gitti. İktisadî ve sosyal hayatı sıkı kontrol altına alıp merkezileştirdi. Ukrayna dili konuşmak yasaklandı. 1929’da ziraatin kolektifleştirilmesi için kanun çıkarıldı. Burada tarlalar devletleştiriliyor; köylüler, kendi eski topraklarında, devletin işçisi hâline getiriliyordu. Komünistler, ilk zamanlarda bereketli hususi çiftliklerin bu hâliyle devamına göz yummuştu. Ama iç savaş zamanında Ukrayna köylülerinden yüz bulamayınca, bu çiftlikleri rejim için bir tehdit olarak gördüler. Binlerce komünist memur, merkezden bu işi yerleştirmek üzere köylere gönderildi. Öteden beri güçlü bir mülkiyet telakkisi altında yaşayan Ukrayna halkı, bu politikaya karşı çıktı. Bilhassa Don nehri civarında bu mukavemet üst seviyede idi.

İstihsalin düşmesi üzerine, Moskova, kendilerini besleyen birinci kaynak olan Ukrayna’yı daha sıkı baskı altına aldı. 1932 hasadı iyi gitmeyince, hükümet, köylüleri suçladı ve eksik kısmı vergi olarak asker zoruyla aldı. Halk, hayvanlarını kesip yiyerek ayakta kalmaya çalıştı. Ama hayvanlar olmayınca, yeni hasad yapılamadı. Halka bir tane bile bırakmadan, buğdayına el konulan Ukrayna, dehşetli bir kıtlığa sahne oldu. Her gün binlerce insan açlıktan ve buna bağlı hastalıklardan öldü. İşte 1932-1933 arasında Ukrayna’nın Kuban mıntıkasında suni olarak tertiplenen bu kıtlık ve buna bağlı 8 milyon kişinin açlıktan ölmesi hâdisesi, Ukrayna lisanında açlıktan öldürmek manasına ‘holodomor’ adıyla bilinir. Sadece Ukrayna değil, Sovyetler Birliği’nin Kafkasya, Kazakistan gibi diğer mıntıkaları da zarara uğradı. Bu sebeple Naziler, Ukrayna’yı işgal ettiklerinde yerli halkın desteğini gördüler. Fakat Naziler de çiftliklerin kolektifliğini sürdürmek istedi. Böylece Rusya aç kalacak ve yenilecekti. Ukraynalılar bu sefer Nazilere de milisler kurarak direndi.

Neticenin böyle olacağı belli iken, zamanın idarecileri, tedbir almaktan kaçındı. Kıtlığın, diğerleri için bir gözdağı olmasını istedi. Halkın açlıktan en çok kırıldığı 1932’de 1,7 milyon ton; 1933’te de 1,84 milyon ton buğday ülke dışına çıkarıldı. Yiyecek satışı yasaklandı. Yiyecek bulmak ümidiyle kaçmak isteyenler, engellendi veya vuruldu. Ukrayna’ya seyahatler, resmî izne bağlandı. Stalin’in mutemet adamı Postiçev, sistemi oturtmak üzere fevkalade salahiyetlerle Ukrayna’ya yollandı. Bütün bu olup bitenler, dünya amme efkârından da ustaca gizlendi.

Stalin’in hem muhaliflerini ezme faaliyetleri, hem de Ukrayna’daki politikası sebebiyle ölenlerin/öldürülenlerin sayısı 15 ile 20 milyon arasında verilmektedir. Böylece insanların canı pahasına, beş yıllık ekonomik planını tatbike muvaffak oldu. Stalin, bu kıtlık ve katliâmı da Ukraynalı milliyetçileri ve yabancı devletleri suçlayarak siyasî bir kazanca dönüştürdü. Bir yandan da milyonlarca insanın öleceğini bildiği halde, Ukrayna’daki zahireye el koyarken, Ukraynalıların, Varşova’dan aldıkları emir gereği kendilerini bilerek aç bıraktıklarını iddia etti. Ukrayna’daki açlıktan bahseden herkes, Alman ajanı olmakla suçlandı. Moskova muhalifleri, otomatik olarak ‘faşist’ damgası yemeye başladı. Ama bütün bunlar, Stalin’in Polonya’yı yutmak adına 1939’da Nazilerle el sıkışmasına mani olamadı. Rusya’nın tarihte görmediği bir terör düzeni artık köklü bir şekilde sistemleştirilmişti. II. Cihan Harbi sırasında Kırım ve Kafkasya Müslümanlarının yük vagonlarına doldurulup doğuya sürülmesi ve yolda binlercesinin ölümü de Stalin’in sabıkasına kayıtlıdır.

Soykırım mı? Yalan mı?

Avrupa’da hiçbir ülke Ukrayna kadar sömürgeleştirilmeye maruz kalmamıştır. 1933-1945 arası en çok ölü veren ülke de Ukrayna’dır. 1990’da Ukrayna istiklâlini elde ettikten sonra, facialar yavaş yavaş gündeme getirildi. BM, 2003’te bir beyanname neşrederek 70. yılında holodomoru bir millî trajedi olarak dile getirdi. Aralarında ABD’nin de bulunduğu 26 kadar devlet holodomoru soykırım olarak tanıdı. 28.XI.2006’da Ukrayna parlamentosu holodomoru kınayan bir kanun çıkarttı. Buna dair vesikalar KGBarşivlerinden bulunup neşredilmeye başlandı. Her Kasım ayının son cumartesi holodomor kurbanlarını anma günü olarak tayin edildi.

Yüksek rütbeli bir Sovyet bürokratı iken Amerika’ya kaçan Ukraynalı Victor Kravchenko, 1950 yılındaIChoose Liberty adıyla neşrettiği ve anti-komünist edebiyatın şaheseri sıfatıyla sayısız lisana, bu arada Hürriyeti Seçtim adıyla Türkçe’ye de tercüme olunan hatıralarında bu holodomor hâdisesini çok iyi anlatır. Bununla beraber solcu bazı yazarlar, holodomorun “Sovyet muvaffakiyetini küçümsemek isteyen” Nazilerin ve anti-komünist Ukraynalıların bir yalan propagandasından ibaret olduğunu; ABD tarafından da dünyaya servis edildiğini; işin aslının mıntıkada zaman zaman yaşanan basit bir kıtlıktan ibaret bulunduğunu iddia etmektedir...

21.03.2016

UYAN SULTAN AZİZ UYAN KAN AĞLIYOR BÜTÜN CİHAN

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

1876’da Sultan Aziz’i tahttan indirenler çeşitli propagandalarla halkı iknâya çalışmış; ama halk, yaktığı ağıtlarla mazlum padişaha olan sevgisini her zaman dile getirmiştir.

Osmanlı Devleti’nde, hayranı olduğu İngiltere gibi meşrutî idare kurmak, yani parlamento yoluyla padişahın salahiyetlerini kısmak isteyen Midhat Paşa, Sultan Aziz tahtta kaldıkça gayesine erişmeyi imkânsız görüyordu. Bu sebeple hemen her biri padişahtan bir şekilde kurtulmak isteyen devlet ricâli ile darbe hususunda anlaştılar. Veliahd Şehzâde Murad Efendi’nin de rızasını aldılar.

Çarşaf kadar fetvâ

İngiltere, hilâfet siyasetinden ürktüğü Sultan Aziz’den zaten yüz çevirmişti. Darbecilere destek verdi, hatta el altından darbeyi organize etti. Midhat Paşa, Fetvâ Emini Kara Halil'i konağına çağırıp düzmece bir fetvâyazmasını istedi. Kara Halil, “Bu hayırlı işe çarşaf kadar fetvâ veririm” diyerek dalkavukluğunu gösterdi. Fetvâyı imzalayan Şeyhülislâm Hasan Hayrullah, birinci şeyhülislâmlığında daha 40 gün dolmadan azledildiği için padişaha garezi vardı. Mir’at-ı Hakikat müellifi Mahmud Celâleddin Paşa, Hayrullah’ı “Mizaca hoş gidecek şekilde taklit yapıp ve masal anlatarak mertebe almış âlim kıyafetinde bir cesur câhil, alçak bir karakter ve âdî işlerle meşhur” diye vasıflandırır.

Sultan Aziz’in tahttan indirilmesine dair fetvanın bugünki dille metni şöyledir: “Müminlerin emiri olan biri, şuuru bozuk ve siyasî işlerden habersiz olsa, devlet malını devlet ve milletin kaldıramayacağı mertebede israf etse, din ve dünya işlerini ihlâl edip bozsa, milletin ülkesini tahrib etse, bundan dolayı tahtta kalması vatan ve millet için zararlı olsa, tahttan indirilmesi lâzım olur mu?” Cevâb: 'Allah bilir ya, olur.' Yazan Hasan Hayrullah Allah onu affetsin.”

Fetvâ, şer’î klişelere göre yazılmıştır; ama müşahhas (somut) hâdiselere uygun değildir. Yani fetvâdaki sebepler, bir halifenin azli için kâfidir. Ama bunların hiçbiri Sultan Abdülaziz hakkında sâbit değildir. 1909’da Sultan Hamid’in tahttan indirilmesi, daha da trajikomik bir fetvâ ile olmuştur. Zaten tarih boyunca Osmanlı padişahlarının tahttan indirilmesinde verilen fetvâların hemen hepsi düzmece sebeplere dayanır. Ama halkı yapılan işin meşru olduğuna ikna edebilmek için fetvâ lâzımdır.

Yalandan kim ölmüş!

Padişahın şuurunun bozuk olduğu, külliyen yanlıştır. Ancak bu ifade, bir hükümdarı tahttan indirmek için tek başına kâfi ve kimsenin itiraz edemeyeceği bir sebep olduğundan, her zaman öne sürülür. Sultan Aziz’in horoz döğüştürüp, galip gelene nişan taktığı, Jön Türklerin ileri gelenlerinden Ali Suavi’nin uydurmasıdır; İsviçre’de yazdığı makalelerde geçer.

“Siyasî işlerden habersiz” sözüne de kimse inanmaz. Sultan Aziz de siyasî işlerden habersiz ise, onu hal’ edenler hiçbir şeyden haberdar değildir. Padişah, zamanının iç ve dış siyasetini gayet iyi bilirdi. Bir Avrupa seyahatiyle, Osmanlı aleyhindeki amme efkârını düzeltmeye muvaffak olmuştur. Hilâfet siyasetiyle, Güney Afrika’dan Çin’e kadar Müslümanlara sahip çıkması, ona haklı bir itibar kazandırmış; ama başta İngiltere olmak üzere emperyalistleri endişelendirmiştir.

Midhat Paşa, sonradan padişahın hal’i ve katlinden mahkûm olup da sürgüne gittiği Tâif’te kaleme aldığı hatıralarında, Sultan Aziz’i, “akıllı ve uyanık; devletin iyiliğini isteyen yüksek gayretli; devlet ve memleketin iyi idaresinin kanun ve nizâm ile olmak lâzım geldiğini herkesden ziyade bilen” bir zât olarak vasıflandırır. Padişahın, tahttan indirildikten sonra, yerine geçen yeğenine hitaben yazdığı tezkere, uğradığı felâketlere rağmen, metânetini kaybetmeyen, yüksek bir akıl ve zekâ sahibi zât olduğunun en açık delilidir.

Merhametten maraz doğar

Padişahın, siyasî bir hatası varsa, o da aşırı merhametli oluşudur. ‘Müfsid İmam’ ve ‘Şerrullah’ diye tanınan hünkâr imamı Hayrullah Efendi’yi şeyhülislâm yapması, bundandır. Hayrullah, verdiği fetvâyla, kendisini bu makama getiren kimseye “minnetini” ödemiştir.

Padişahın, israfla ithamı da, doğru değildir. Evet, Rusya ve diğer dış tehditlere karşı, dünyanın en güçlü ikinci donanmasını meydana getirmesi, çok büyük masraflara sebebiyet vermiştir. Ancak hazine, mülk ve milletin iyiliği için vardır ve bunu mahalline sarf etmek israf değildir ve hükümdara ait bir salahiyettir. Sultan Aziz, Taşlık’ta yaptırdığı câmiin inşaatını bile, lüzumsuzluğu hakkında şayia çıkınca durdurmuştur. Kendisinden önceki devirde vuku bulan Kırım Harbi’nin masraflarını ödemiş; ama Suriye, Girit, Hersek ve Bulgaristan isyanları, büyük masraf kapısı açmıştır. Çırağan Sarayı’nın inşaına kendisinden önce başlanmıştı. Üstelik bu, Osmanlı İmparatorluğu’nun hükümdarı için gayet lüzumlu bir iştir. Saray yapmak, hazineye zarar vermez; zira masrafı, millî servet içinde kalır. Sultan Aziz’in yerine geçen Sultan V. Murad, hastalanıp tahttan indirildiğinde, 1 milyon lira borcu vardı. Kendisini tahta çıkaran Jön Türkler, buna israf demediği gibi, bu borcu da sonraki padişah Sultan Abdülhamid ödedi.

Ancak darbeciler için elbette gerçeklere ihtiyaç yoktur. Darbenin kanunu olmaz. Askerleri, Sultan Aziz’i kaçırmak isteyen Ruslara karşı korumak üzere götürüldüklerine inandırıp sarayı sardıkları gibi; halkı da Sultan Aziz’in tahttan indirilmeyi hak ettiğine inandırmak istediler. Ama öyle olmadı. Halk, “Uyan Sultan Aziz uyan/Kan ağlıyor bütün cihan” diyerek yaktığı ağıtla, mazlum padişaha olan sevgisini her zaman terennüm etti. Düzme fetvâda söylenenlerin aksine, Sultan Aziz, halk tarafından en çok sevilen padişahlardan biri olmuştur.

Fetva denilen bu vesikanın diğer tutarsızlıklarına ve işin hazin sonuna bir başka yazıda temas ederiz inşallah...

04.04.2016

SULTAN AZİZ’E YAPILANLARIN ÂHINI KİM ÇEKİYOR?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Tarih boyunca padişahların tahttan indirilmesi için alınan fetvâların hemen hepsi düzmece sebeplere dayanır. Ama darbeciler, halkı yapılan işin meşru olduğuna ikna edebilmek için fetvâ lâzım olduğunu iyi bilirler.

Sultan Aziz’in tahttan indirilmesi için verilmiş düzmece fetvâda padişah ‘din işlerini ihlal’ ile itham olunur ki, trajiktir. Ama bir hükümdarı dinsizlikle suçlamak, amme efkârını en fazla iknâ edici sözdür. Kendisinden önceki ve hele de sonraki padişahtan daha dindar olduğu herkesçe malum bulunduğu hâlde, böyle anılmak, fetvânın ciddiyetini göstermeye kâfidir. Sonradan,Çerkes Hasan Bey, eniştesi padişahın intikamını almak üzere sadrazamın konağını bastığında, Sultan Aziz’i dini ihlal ediyor diye tahttan indirenler, içki sofrasında yakalanmıştı.

Kanlı mushaf

Mekke Şerifi Abdülmuttalib Efendi, darbe günü Serâskerlik dairesinde,“Halife, mecnun, ya da küfrü mucib bir şey olmadıkça nasıl hal’ olur?”diye sorduğunda, şeyhülislâm Hayrullah, padişahın lisanından 2 defa küfre dair söz işittiğini söylemiştir. Mâbeynci Âtıf Bey bunu naklettikten sonra diyor ki: “Efendimizin üç sene hizmetinde bulundum. Ehl-i sünnet itikadına muhalif bir söz işitmedim. Yeme, içme ve günlük işlerinde dine pek itina gösterir; Frenk usulü yaşayanlara itiraz ederdi.”

Dâhiliye Nâzırı Memduh Paşa, Sultan Aziz’in müskirat [içki] kullanmak şöyle dursun; su yerine zemzemiçtiğini anlatır. Sultan Aziz, Mevlevî idi. Beş vakit namazına pek dikkat ederdi. Vefat ederken de Kur’an okumaktaydı. Sultan Vahîdeddin amcası için der ki: “[Dinen] mübâlatsız [zayıf] zannedilen Sultan Aziz bile, son nefesinde Kur’an-ı kerime sarılarak teslim-i ruh etmiştir. Kanı ile boyanmış mushaf-ı şerifi Yıldız kütüphanesindedir.”

İntihar süsü mü?

29 Mayıs 1876'da saray kuşatılarak Veliahd Murad Efendi dairesinden çıkarıldı ve kendisine çete mensuplarınca biat olundu. Bu sırada cülûs topları atılarak vaziyetten haberdar edilen Sultan Aziz, sarayından alınarak Topkapı Sarayı'nda amcası Sultan III. Selim'in şehit edildiği daireye hapsolundu. Burada yaşadığı psikolojik baskı tahmin edilebilir. Bu arada Sultan Aziz’in ailesi saraydan aşağılayıcı bir şekilde tahliye edildi. Hanımlar mücevher kaçırmasınlar diye askerlerce soyuldu; hatta zevcesi, yağan yağmurun şiddetiyle hastalanıp birkaç gün sonra vefat etti. Hükümdarın serveti yağma olundu. Harem halkı sokağa atıldı.

Daha sonra Ortaköy Sarayı’na nakledilen Sultan Aziz, burada kendisine revâ görülen pek çok eziyetten sonra 4 Haziran 1876'da odasında bilekleri kesilmiş hâlde ölü bulundu. On gün sonra eski padişahın kayınbiraderi Erkân-ı Harb Binbaşısı Çerkes Hasan Bey, kabine toplantısını basarak Hüseyin Avni ve Hâriciye Nâzırı Râşid Paşaları öldürdü; diğer birkaçını da yaraladı ise de kendisi de idam edildi. Birkaç sene sonra yapılan muhakeme neticesi, Sultan Aziz’in Avni Paşa'nın emriyle katledildiği hukuken sabit oldu. Hâdiseye intihar süsü verilmişti.

Hayal kırıklığı

Yeni padişah Sultan V. Murad, bir parlamento yerine, kötü hâldeki devlet işlerinin ıslahı gerektiğini söyleyerek darbecilerin ele başılarından Midhat Paşa'yı hayal kırıklığına uğrattı. Sultan Aziz'in elim vefatı ve Çerkes Hasan Vak'ası, Sultan Murad'ın âsâbını daha da bozdu. Bunun üzerine zamanın ricâli, padişahın tedavisi imkânsız bir hastalığa tutulduğuna dair rapor elde edip, şeyhülislamdan da fetvâ aldılar. Veliahd Abdülhamid Efendi, meşrutiyet ve anayasa ilânı şartıyla 16 Ağustos 1876'da tahta çıkarıldı.

Sultan Murad da, 28 sene Çırağan Sarayında hapis hayatı yaşayarak, bir manada amcası Sultan Aziz aleyhine giriştiği komplonun karşılığını gördü. Sultan Murad'ın tahttan indirilişi için şu beyitle tarih düşürülmüştür:

"Doksan üçde doksan üç gün pâdişah-ı mülk olub

Göçdü matemgâhına Sultan Murad-ı nâmurad."

Sultan Aziz’in hal’ fetvâsını imzalayan Hayrullah Efendi, Sultan Hamid tarafından 1877’de azledilip Medine’ye, oradan da Tâif’e sürüldü. Burada 1898’de öldü. Fetvayı yazan Kara Halil Efendi, bunun yerine geçti ise de, Sultan Hamid onu da 8 ay sonra azletti ve 1880’de de öldü. Ne yazık ki, ideolojik tarih genç dimağlara, Sultan Aziz’i horoz döğüştürüp galip gelene madalya takan bir meczup; Midhat Paşa’yı ise hürriyet kahramanı olarak empoze etmiştir.

Spot

Milletin çektiği

Bir kimsenin halife sayılması için, hem meşru bir yolla başa gelmiş olması; hem de halifelik yapabilecekgüce sahip olması gerekir. Başta meşru halife varsa, başkası bu iddiada bulunamaz. Ancak önceki halife ölür veya feragat ederse, ikincisinin halifeliği meşru olabilir. Gayrımeşru bir surette azledilen hükümdarın yerine çıkan da meşru bir hükümdar sayılamaz. Nitekim Sultan Aziz'in ve Sultan Hamid'in tahttan indirilmesinde böyle olmuştur. Halefleri, icra gücünden mahrum oldukları için, hakikî halifesayılmamıştır. Nitekim Sultan Murad'ın saltanatında iktidar, Mütercim Rüşdü ve Midhat Paşaların; Sultan Reşad zamanında ise İttihatçıların elindeydi.

Tarih boyunca bu gibi hâllerde, devletin başına gelen büyük felâketlerin, kaybedilen savaşların sebebi, hükümdarın meşru olmayışına bağlanmıştır. 1909’da Sultan Hamid tahttan indirilirken, o zamanki Fetvâ Emini Hacı Nuri Efendi, dürüst ve aklı başında bir zât olduğundan, “Padişahı tahttan indirmekte uğursuzluk vardır. Sultan Aziz haksız yere tahttan indirildi; ardından Rumeli kaybedildi. Şehid çocuklarını ben sırtımda taşıdım” derken bu inancı terennüm ediyordu. Nitekim vazifesinden istifa etmiş; ama istenen fetvâyı yazmamıştır. Sonradan Cumhuriyet hükümetinden meal ve tefsir yazma vazifesi alacak olan Elmalılı Hamdi, bu talihsiz işe talip olmuştur. İşte yine bunun içindir ki, son devir ulemasından Abdülhakîm Arvasî hazretleri, “Bu millet, Sultan Aziz’in âhını çekiyor; daha Sultan Hamid’e sıra gelmedi” demiştir.

11.04.2016

OSMANLI HÂNEDANI ve DİNDARLIK

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı hânedanı, bir medrese ciddiyeti ve tekke ağırbaşlılığı içinde din ve geleneklere sıkı sıkıya bağlı bir hayat sürmüştür. Tarihte hiçbir Müslüman hânedan, bu cihetten Osmanlı sarayı ile mukayese edilemez.

Son asırda, saray teşkilat ve teşrifatında bazı değişiklikler olduğu gibi, saraylıların hayatlarında da mühim değişiklikler olmuştu. Günümüzde, bazı hânedan mensuplarının dış görünüşlerine bakarak, “Halife torunları nasıl böyle olabilir?” diyenler çıkıyor. Şurası bir hakikattir ki, Osmanlı padişahları, hânedan ve saraylılar dindardır. Tarih boyunca Osmanlı sarayı, skandalların yaşandığı bir yer olmamıştır. Bir medrese ciddiyeti ve tekke ağırbaşlılığı içinde din ve geleneklere sıkı sıkıya bağlı bir hayat sürülmüştür. Tarihte hiçbir Müslüman devlet hânedanı, bu cihetten Osmanlı hânedanı ve sarayı ile mukayese edilemez.

"Hakkımı helâl etmiyorum!"

Sarayda erkek olsun, kadın olsun, namaz kılmayan, oruç tutmayan yoktur. Saray kadınları, câriye bile olsalar, tam tesettüre riayet ederler. Haremde nasıl giyinirlerse giyinsinler, dışarıya feracesiz çıkmazlar. Ferace, başörtüsü ve manto gibi bol ve uzun bir dış giysisi olmak üzere iki parçadır. Saraylıların tesettürsüz fotoğrafları, insanı yanıltmamalıdır. Bunlar saray içinde çekilmiş, hususi fotoğraflardır. O devirde câriyeler, şer'an kaç-göç ile mükellef olmadığından, bunlardan istidatlı birisine fotoğraf çekmeyi öğretirler; o da ihtiyaç oldukça saray halkının resmini çekerdi. Kadınların, kendi aralarında örtünmek mecburiyetinde olmadığı malumdur. Sürgüne çıkan hânedan hanımlarının ve hizmetkârlarının pasaport resimlerinin tamamı çarşaf ve peçelidir.

Sultan Hamid’in zevcesi Behice İkbalefendi der ki: “Sarayda namaz kılmayan kimse yoktu. İstisnâsız herkes namaz kılardı. Dili bükülmeyen bazı yabancılar hizmete gelince, hiç olmazsa namaz kılacak kadar sûreleri, İslâm dininin esaslarını ezberlemek mecburiyetindeydiler.” Saray muallimesi Safiye Ünüvar hatıralarında, Meşrutiyet padişahı Sultan Reşad’ın, “Sarayda iki şey iyiydi: Namaz ve yemekler. Şimdi ikisi de bozuldu” dediğini ve her bir saray odasının kapısına “Namaz kılmayana hakkımı helâl etmiyorum” yazdırdığını naklediyor. Son padişah Vahîdeddin ve son halife Abdülmecid Efendi beş vakitnamazını kılardı.

Bir gecede sürgün!..

Sultan Hamid’den sonra iktidarı ele geçiren İttihatçılar devrinde, sosyal hayat ciddi manada deformasyona uğradı. Kaç-göç ve tesettür zayıfladı; dinî neşriyat azaldı; ulemanın cemiyetteki rolü kısıldı; dindar memur ve zâbitler rağbetten düştü. Bu bozulma, elbette saraya da intikal etti. Buna rağmen bazısı tavizsiz yaşadı; bazısı da her iki hayat tarzını sürdürdü. Şarklılık ve Garblılık arasında gidip gelen bu düalite [ikilik], zaten o devirdeki Osmanlı sosyal hayatının hususiyetidir ve bugün de varlığını devam ettirmektedir. Meşrutiyet devrinden itibaren, yalnız sarayda değil, dışarıda, hatta din adamları arasında bile dinî hayatın zayıfladığı görülür.

Ömründe saraydan dışarı adım atmamış insanlar, bir gecede beş parasız hudut harici edilmiştir. Gurbette hayatını idame ettirebilmek için, seyyar satıcılık yapanlar, dilenenler, hatta açlıktan ölenler olmuştur. Dinî hayat, asayiş ve emniyet ister. Hânedan, gurbette öyle bir muhiti hiçbir zaman bulamamıştır. Gayrı müslimler arasında ancak hayatta kalabilmişlerdir. Şehzâde Mahmud Şevket Efendi’nin kızı Nermin Sultan’a Bagnoles’de avukat bir İngiliz asilzâdesi talip olmuş; fakat Nermin Sultan katiyetle reddetmişti. Halbuki bu esnada yiyecek ekmekleri bile yoktu.

Annesi gayrı müslim olan hânedan mensuplarının, hele babasından, dede ve ninesinden ayrı ise, dinî terbiye alması beklenemez. Hânedan efradı, hak etmedikleri bir sürgün yaşamış; çok acılar çekmiştir. Ama Türkiye’de yaşayan nice hacı hoca çocuklarının bile dinle alâkası kalmamışken, Avrupa’da ömür süren hânedan mensuplarının hâlini anlayışla karşılamak lazımdır. Bunun müsebbibi ve mes’ulü kendileri değil; onları bu hâle düşürenlerdir. Şu hâlde, kimsenin, hele bu insanları topyekûn sürgün edip, sefâlete mahkûm eden ve kendileri de dinî yaşayıştan kolayca vazgeçmeyi tercih edenlerin, hânedanın dinî yaşantısı hakkında söz söylemeye hakkı olmasa gerektir. Neticede amel, insanın iç âlemine ait bir keyfiyettir. Hesabını, Allah sorar. Belki de rejimin istediği buydu. Hânedan, halk için istikbalde bir ümit olmamalıydı.

"En mühimi, ben bir Müslümanım!"

Çocukluğu Mısır’da geçmiş olan Betül Mardin anlattı: “Kâhire’de yaşarken, hânedan mensupları ile sık görüşürdük. Hiçbiri öyle iyi rahat bir hayat yaşamıyordu; şöyle böyle geçiniyorlardı. Ama çok vakur bir aile idi. Müptezel [bayağı] bir hâlleri hiç yoktu.” Evet, bugün hânedan mensupları arasında çok sofu olan azdır. Ama geri kalanlar inancı sağlam kimselerdir. Hiçbirinde dine karşı bir tavır ve sorgulama yoktur. Bilakis şerefli bir hânedana mensup olarak, dinî hüviyetlerine sahip çıkarlar. Bu bile, az değildir. Demek ki şartlar müsait olsaydı, bu insanların, ismini taşıdığı Osmanlılara layık bir manzara verecekleri aşikârdır.

Şehzâde Ali Vâsıb Efendi, saltanat devam etseydi, padişah ve halife olacaktı. Serbest yaşantısı ile halifelik sıfatının nasıl bağdaşacağı sorulduğunda, oğlu Osman Salâhaddin Efendi şu cevabı vermiştir: “Babam, eğer o makama gelseydi, bu makamın icabını yerine getireceğine hiç şüphe yoktu. Babam bana muntazaman Osmanlı tarihini ve İslâm dinini öğretti.” Nitekim Ali Vâsıb Efendi oğluna nasihatında şöyle diyor: “Vatanına, dinine, tarihine, ailesine, ebeveynine karşı hürmetkâr ve bağlı olmalı... İnşaallah her surette daima Allah’ına dayanarak her zaman bahtiyar olursun. Âmin...” Bu satırlar, sağlam bir imanın tezahürüdür.

Şâdiye Sultan, hatıralarında kızından bahsederken diyor ki: “Allah’a büyük bir imanla bağlanmasını temin etmek ve İslâm dininin ululuğunu ruhunun derinliklerine sindirmek, benim için büyük bir vazife oldu. Onu yabancı iklimlere kendi kaderi ile baş başa bırakmaya mecbur olduğum an, kalbine aşıladığım Allah sevgisi, Allah korkusu ve Allah’a güven, ona verebildiğim en kıymetli şey olmuştu.”

Genç şehzâde Selim Süleyman Efendi’nin hislerini ifade ettiği şu cümle dikkate değerdir: “İngiltere’de doğup, büyüdüm; ama Türk’üm. Ayrıca Osmanlıyım; damarlarımda Osman Gâzi’nin kanı dolaşıyor. Ama en mühimi ben bir Müslümanım.”

Sultan Vahideddin ve Şeyhülislam Nuri Efendi dua ederken...

Sultan Hamid cuma namazına giderken...

Feraceli bir Osmanlı hanımı

Harem halkı mesirede...

18.04.2016.

KÛTÜLAMÂRE Mİ? ÇANAKKALE Mİ?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Irak cephesindeki Kûtülamâre muharebelerinde İngiliz birlikleri esir edildi. Cihan Harbi'nin Çanakkale ile beraber yüz akı sayılır.

Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.

Neye niyet...

28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.

Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 günlük mesafedeki Selmanpak’ta miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arab'ı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.

Lüks Esir!..

Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Her gün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki rahiblerden bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.

Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.

Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.

Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıl dönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yok. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.

Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımını; itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.

3 Kut Kahramanı

Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’e, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.

Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.

Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşamadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

25.04.2016

AVRUPA’DA FES MODASI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlıların son asırda millî serpuşu olan fese, Avrupalılar da hayran oldu. Genç-yaşlı demeden çoğu başına geçirdi. Fes, “Türk mavisi” adıyla moda hâlini aldı.

100 sene Osmanlı erkeklerinin başını süsleyen fes, Avrupalıların da çok alakasını çekti. Bir ara şık erkekler arasında fes modası çıkmıştı. Moda mecmualarında boy boy fesli erkek modellerin resimleri neşredilirdi. Kibar gençler, hatta yaşlılar, ‘Turk Blue’ dedikleri fesin müptelâsı oldu. İngiliz romancı Arnold Bennett’in Becerikli Helen romanındaki James, evine gelince, başına hemen püsküllü kırmızı kadife ‘Türk Başlığı’nı geçirir. Avrupa’da makbul Türk tütününden yapılmış sigaraların üzerine, müşterileri cezbetmek için fes resmi konurdu. Bugün bile bazı sosyal klüplerin üniformalarında fese benzer bir başlık arz-ı endam eder.

Püsküllü bela

Fes bakım ister. Sık sık fırçalamak ve kalıplatmak lazımdır. Püskülü taranmalıdır. Eve gelince, tahta kalıp üstüne konur. Bunun için fese, halk arasında püsküllü belâ diyenler vardır. Fes kalıpçısı esnafı sıra sıra Sultanahmed Parkı karşısında, Fatih’dekiler Hâfızpaşa Caddesi’nde idi. Bayram arefesi izdihamdan girilemezdi. Ta Şişli’den gelen olurdu.

0’dan 6 numaraya kadar fes kalıpları vardı. Önce püskülü çıkarılıp su püskürtülen fes, sonra altında ocak yanan sarı pirinç kalıba geçirilirdi. Yine su püskürtülürdü. Tekrar bir kalıp vurulurdu. Beş dakika sonra ikinci kalıp tahta kulplarından kaldırılır, buğulu buğulu dumanı tüten fes başa geçirilirdi. Ekserisi Rum olan kalıpçılar, eğer püskürtme âleti yoksa, suyu ağzına alıp fese püskürtürdü. Bunu biraz da bilerek yaparlardı. Ne gariptir, Muallim Cevdet gibi, şapka kanunundan sonra, kerhen giydiği ve eve gelince başından çıkardığı şapkaya böyle tükürenler vardı.

Kalıpla uğraşmamak için, uzun zaman kalıp istemeyen içi hasırlı şlık fes giyilirdi. "Şlık", fes markasıdır. Bunun kalıplanması uzun sürerdi. Hasır ve ipekli astar sökülüp kalıplanırdı ve pahalıya mâl olurdu. Onun için bazıları ‘şıllık fes’ diye isim takmıştı. Hiç kalıplanmamış fese ‘fabrika kalıbı’ denirdi. Bazı kibarlar, hep kalıplı dursun diye tablasına ferahî diye metal koyardı. Gençlere bahşiş verirken, ‘Alın şu parayı da kundura boyatır, fes kalıplatırsınız’ denirdi. Fukara takımı, fesin kenarı kirlenip eskidikçe keser, kısala kısala Azizî fese dönerdi.

Fesi Türkleştirmek

Eskiden sokaklarda ‘Aydaaa, puskullar tereyaliiiim’ diye bağıran Yahudi çocukları vardı. Püskülü dolaşanlar, durup taratırdı. Püskül de eskidikçe veya modaya göre değiştirilirdi. Çocuklar, birbirinin püskülünü çekiştirerek ‘püskül maçı’ yapardı. Tabii teli kalmamış püskülle eve gelince de binbir azar işitirdi. Ali Çamiç Ağa’nın;

"Bildim kötü alâmet,

Püskülüm koptu festen.

Bülbül misali şakıyan,

Yârim kaçtı kafesten" diye bir şarkısı vardır.

Fese, ulema takımı beyaz; halktan kimseler de çeşitli sarıklar sarardı. Sarıksız fese dal fes denirdi. Çocuk feslerine maşallah takılırdı. Eksantrik işleriyle tanınan Enver Paşa, fese ay-yıldız koyma modasını başlattı. Kendince fesi ‘Türkleştirmiş’ oluyordu.

Asker sivil herkes fes giyerken, Enver Paşa, Cihan Harbi esnasında askere kabalak denen bir başlık giydirdi. Bu başlık, İngiliz sömürge subaylarının serpuşları gibi önü ve arkası siperlik gibi uzundu. Siperlikli serpuş o zaman küfr alameti olarak görüldüğünden, bununla reaksiyonu geçiştirmeyi umuyordu. Halk, bunları ecnebi asker zannedip korkardı.

Fesin ölümü

Ankara hareketi sırasında, İstanbul’u ve fesi protesto edercesine kalpak modası yayıldı. Kemalistler, yaz-kış demeden kalpağı tercih ettiler. Kalpağı, iki sivri kenarı yana gelecek şekilde giyerlerdi. Yurt dışına gittikleri zaman da başlarına şapka geçirmekte beis görmezlerdi. Cumhuriyetin ilanından sonra, kalpağı da attılar. Zira kalpak, Bolşevikleri hatırlatan bir semboldü. Avrupa ile barıştıktan sonra, Ankara’nın Moskova’yla dostluğu eski havasını kaybetmişti.

Artık ilericiler başı açık gezmeye, hatta şapka giymeye başladılar. 1925’de çıkarılan ve tarihte benzeri bulunmayan bir kanunla herkese şapka giyme mecburiyeti getirildi. Aksine davrananlara cezalar verildi. Ne gariptir ki, kanundan evvel şapka giydiği için bir gazeteciyi meclis merdivenlerinde, “Babandan böyle mi doğdun?” diyerek tokatlayan Kel Ali, bu sefer şapka giymeyenlere ceza veren İstiklâl Mahkemesinin reisi oldu.

Suriye, Irak, Filistin, Mısır, Batı Trakya, Makedonya, Bosna gibi Osmanlı Devleti’nden kopan memleketlerde fes hayatını sürdürdü. Fas, Tunus, Cezayir ve Libya hiç vazgeçmedi. Buna rağmen dünyanın hemen her yerinde fes, Osmanlı’nın, hatta Türklüğün sembolü olarak görüldü. Batı Trakya’da hacdan gelenler mutlaka fes giyerler. Arap memleketlerinde fes, güzel Osmanlı günlerinin hazin bir hatırası olarak görülür. Şapka giymeyenlere verilen ceza, 2015 senesinde HDP’li milletvekili Altan Tan’ın verdiği kanun teklifi ile kaldırıldı. Ancak fesi yasaklayan devrim kanunu hâlâ anayasanın koruması altındadır.

02.05.2016

ÖLÜMDEN BAŞKA HER DERDİN DEVÂSI VAR!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Şark dünyasında eskiden beri tıb ileri; tabiblik mesleği de revaçtaydı. Müslüman doktorlar, VII. Asırda göz ameliyatları yapardı.

14 Mart 1827 yılında Sultan II. Mahmud Osmanlı ülkesinde Avrupaî usuldeki ilk tıb fakültesini kurdu. Kuruluşu, her sene Türkiye’de tıb bayramı olarak kutlanır. Peki daha önce şark dünyasında ve Osmanlı ülkesinde tıb fakültesi yok muydu?

Usta-çırak

Dinin, tedavi olmak istikametindeki emir ve tavsiyeleri, Müslüman âleminde tıb ilminin oldukça gelişmesine yol açmıştır. Hazret-i Peygamber, Allah’ın ölümden başka her derdin devasını yarattığını; insanların bunu aramaları gerektiğini söyler. “İlim, beden ve din bilgisi olmak üzere iki tanedir” sözü de hadis-i şeriftir. İlimler içinde en lüzumlusu, ruhu koruyan din bilgisi ve bedeni koruyan sıhhat bilgisidir, manasına gelen bu sözle, her şeyden önce, ruhun ve bedenin zindeliğine çalışmak lâzım geldiği söyler. Beden bilgisinin, din bilgisinden önce öğrenilmesini emreder. Çünki bütün iyilikler, bedenin sağlam olması ile yapılabilir.

Bugün de modern tıbbın, hijyen ve terapi olmak üzere iki kısmı vardır. İnsanları hastalıklardan korumak, sağlam kalmayı temin etmek, tıbbın birinci vazifesidir. Hasta insan, iyi edilse de, çok kere, arızalı kalır. İşte İslamiyet, tababetin birinci vazifesi olan hijyene, yani hasta olmamaya öncelik vermiştir.

Roma İmparatoru Heraklius’un Medine’ye Hazret-i Muhammed’e gönderdiği hediyeler arasında bir de tabib vardı. Tabib, günler geçip de kendisine kimse gelmeyince, peygambere müracaat etti. Hazret-i Peygamber, temizliğe ve az yemeye dikkat edenin, kolay kolay hastalanmayacağına dikkat çekti. Hiç kimse ölümden kurtulamaz. Fakat o zamana kadar sıhhatini koruması şarttır. Peygamberin bu istikametteki tatbikatı, tıbb-i nebevî adıyla bilinir. Buna dair nice kitaplar yazılmıştır.

Tıbbın öncüleri

Müslüman Şark dünyası, modern tıbbın öncülerini de yetiştirmiştir. Avrupa’da Razes diye bilinen Müslüman tabib Ebu Bekr er-Râzî (864-925), bugün Tahran yakınlarındaki Rey şehrinde doğdu. Bağdad’da tıb tahsil etti. İlaçlar ve kimya üzerine çalıştı. Tıb ilminde yüze yakın eseri vardır. Göz ameliyatlarında mütehassıs idi. Hazret-i Peygamber’in kız torunu Sükeyne’ye katarakt ameliyatı yapmıştır.

Aynalarda ışıkların yansıması kanunlarını bulan ve Avrupalıların Alhazem dediği İbn Heysem (965-1039), Basra’da doğmuş; Mısır’da vefat etmiştir. Matematik, fizik ve tıb ilminde yüze yakın kitabı vardır. Bunların çoğu Avrupa dillerine tercüme edilmiştir. Batı’da Avecenna diye tanınan İbn Sina’nın (980-1037), el-Kanun adlı eseri asırlarca tıb fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. 1066’da ölen Müslüman cerrah Amr bin Abdurrahman el-Kirmânî, Endülüs hastanelerinde ameliyat yapardı.

Türkistanlı din âlimi İbnü’n-Nefs (1210-1288), aynı zamanda doktor idi. Tıb ilmindeki buluşlarını bildiren kitapları, bu ilimde kıymetli birer kaynaktır. Akciğerlerdeki kan dolaşımının şemasını ilk çizen budur. Orta Çağ'da, büyük tıb âlimleri, yalnız Müslümanlardı; Avrupalılar Endülüs’e tıb tahsiline gelirlerdi. İspanya Kralı VI. Alfonso’nun Toledo’da kurduğu tercüme mektebi, Arap âlimlerin tıbba dair nice kitabının Latince ve Avrupa lisanlarına tercümesini temin etti. Müslüman tıbbı, bu sayede Avrupa’ya yayıldı.

Osmanlı âlimleri de bu vâdide çok çalışmışlardır. Herkesin tasavvufî hikmetleriyle tanıdığı Akşemseddin, tabib idi. Çiçek aşısını bulanlar, Türklerdir. Jenner, bunu Türklerden öğrenerek 1796’da Avrupa’da tatbik etti ve haksız olarak ‘Çiçek aşısını bulan kimse’ ünvanını aldı. Halbuki o zamanlar Avrupa’da insanlar çiçek hastalığından kırılıyordu. Fransa Kralı XV. Louis 1774’de çiçekten ölmüştü. Napoléon, 1798’de Filistin’deki Akkâ’yı muhasara ettiği zaman, ordusunda veba zuhur etti. Çaresiz kalınca, düşmanı olan Osmanlılardan yardım istedi. Türk tabibler hastaları tedavi ettiler.

Popüler meslek

Anadolu’da Selçuklular devrinden beri ciddî tıb müesseseleri vardı. Kayseri, Edirne, Amasya ve İstanbul gibi büyük şehirlerdeki hastaneler, aynı zamanda mühim birer tıb fakültesi idi. Medresede belli bir dereceye kadar okuyan talebe, eğer tıb tahsili görmek isterse bir hastaneye intisap eder; burada bir tabibin yanında, usta-çırak münasebeti çerçevesinde tabip, cerrah ve kehhal (göz hekimi) olarak yetişirdi. Bunların kaleme aldığı nice kıymetli eserler kütüphaneleri süslemektedir. Orta Çağ ve Yeni Çağ’da dünyanın her yanında tabiblik mesleği, bu şekilde ve hastanelerde öğrenilmektedir. Gustave le Bon “Arap hastaneleri, bugünki hastanelerden daha ileri sıhhî şartlara sahipti. Su ve hava, her yana kolaylıkla dağıtılıyordu” der ve Salerno Hastanesini örnek gösterir.

Tedavi edilen hastanın sonra geçireceği nekahet devresi de çok mühimdir. Bu devrede hasta hem istirahat etmeli, hem tıbbî müşahede altında tutulmalı, hem de kuvvetli ve perhize uygun yemekler yemelidir. Bunu da her hastanın yerine getiremeyeceği tabiidir. Bu sebeple Osmanlı ülkesindeki her hastanede, hastaların nekahet devresini geçirdiği tâbhaneler bulunurdu. Hastaneler, zengin Müslümanlar tarafından yaptırılır; her çeşit masrafları da zengin vakıflar tarafından karşılanırdı. Burada halka bedava bakılır; fakirlerin ilaçları da bedava verilirdi.

İçine şeytan girmiş

Akıl hastaları, tarihin ilk devrelerinde bazı cemiyetlerde içine şeytan girmiş tehlikeli kimseler olarak görülür; çoğu zaman yakılarak öldürülür veya zincire bağlanarak tecrid edilirdi. Dünyada akıl hastalarına ilk defa hasta muamelesi yapan Türkler olmuş ve onları bimaristan denilen hususi hastanelerde tedavi altına almışlardır. Burada hem beyin ameliyatları ve şok tedavileri yapılmış; hem de telkin, meşguliyet, musiki, su ve kuş sesleri vasıtasıyla akıl hastaları iyileştirilmeye çalışılmıştır. Bîmâr, Farsça ‘hasta’ demektir. Daha çok akıl hastaları için kullanılır.

Psikolojik rahatsızlıkların, umumiyetle insanın meşguliyeti ve gayesinin bulunmamasından kaynaklandığına inanıldığı için; hastanın bir işle meşgul edilmesi önde gelen bir tedavi metodu idi. Ayrıca insanın kaybettiği muhakemeyi, matematikten çıkma bir ilim olan musikideki ahenk vasıtasıyla yeniden kazanacağı düşünülmüştür. Psikolojik rahatsızlıkların çeşidine göre, Türk musikisinin çeşitli makamlarıyla tedavi edilmesi eski bir gelenektir. Nitekim kullanılması mahzurlu nice şeylere, tedavi için cevaz verilmektedir.

Haleb’de Arguniyye Bimarhanesi ve Edirne’de Sultan II. Bayezid Dârüşşifası bugün hâlâ bir müze olarak ayaktadır. Burada akıl hastalarına tatbik edilen tedavi usulleri üzerine materyaller görmek mümkündür. Sultan III. Murad’ın annesi Nurbanu Vâlide Sultan’ın 1582’de Üsküdar’da yaptırdığı Toptaşı Bimarhanesi, yıllarca hizmet verdikten sonra 1924 senesinde psikiyatr Mazhar Osman Bey’in gayretleriyle Bakırköy’e taşınarak Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi adını almıştır.

09.05.2016

19 MAYIS 1919 NEYİN BAŞLANGICIDIR?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

M. Kemal Paşa’nın hatıraları ve inkılapların müdafaası mahiyetindeki Nutuk, “1919 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktım” diye başlar. Bu tarih, resmî inkılap tarihi sistematiğinde Ankara hareketinin başlangıcı sayılır.

I. Cihan Harbi, Türk-İslâm tarihinin belki de en büyük felâketlerinden biridir. Ağır bir mağlubiyetle bitmiş; harbin mesulleri kaçmıştır. Osmanlı hükümeti Mondros Mütarekesi’ni imzalamak mecburiyetinde kalmıştır. Buna istinaden müttefiklerin Anadolu’yu işgale kalkışması, millî vicdanı galeyana getirdi. Hemen her şehirde işgale karşı neler yapılacağına dair kongreler tertipleniyordu. Kongreleri tertipleyenlerin içinde İttihatçılar ağırlıktaydı. Zira İttihat ve Terakki, güçlü bir teşkilat kurmuş ve 10 yıllık bir diktatörlüğü sırasında bunu perçinlemişti. Bu sistem bugüne kadar devam etmiş; demokrasi devrinde hemen her parti, İttihatçıların bir yönünün (Türkçü, İslâmcı, liberal, sosyalist) takipçisi olarak kurulmuştur.

Bu esnada bir enkaz üzerindeki tahta oturan Sultan Vahideddin, artık dünyanın yegâne hâkimi İngiltere ile zıt düşmenin, harbin neticelerini daha da fecileştireceğinden korkuyor; memleketi diplomasi yoluyla kurtarmayı umuyordu. Anadolu’daki mukavemet hareketinin güçlü düşmana karşı bir zafer elde edeceğini beklemiyordu. Ama bu hareketi tek elde toplamak; böylece müttefiklerle yakında imzalanacak sulh antlaşmasında koz olarak ileri sürerek daha elverişli şartlar elde etmek istiyordu. İyi de bu işi kim yapacaktı? İstanbul işgal altındaydı.

Fırsat

Bu arada Doğu Karadeniz’de Rumlarla Türkler arasında patırtı çıktı. Mütârekenin tatbikine nezaret için Anadolu’ya yüksek rütbeli bir subay gönderilmesi gerekti. İngilizler, bunun İttihatçı ve Alman taraftarı olmayan üst rütbeli bir paşa olmasını şart koştu. Çöken Suriye Cephesi’nden İstanbul’a gelen ve o sıralar açıkta olan padişah yaveri M. Kemal Paşa [henüz soyadı yoktur] bu şartları taşıyan nâdir şahsiyetlerdendi. Padişahı sadakatine ikna etmişti.

Önceleri padişahın kızıyla evlenip harbiye nâzırı olmak isteyen Paşa, daha evvel kendisini emniyet altına alabilmek için İtalyan işgal komiseri Kont Sforza ile dostluk kurdu. Böylece müttefiklerin, eski İttihatçı sıfatıyla tutuklanacaklar listesinden çıkarıldı. Şişli’deki evinde Fethi Bey gibi arkadaşlarıyla bir komite kurup, siyasî darbe yapmayı ve padişahı tahttan indirmeyi planladıysa da, işgal kuvvetlerinin buna müsaade etmeyeceğini düşünerek vazgeçti. Bunun için İngiliz dostluğuna ehemmiyet verdi. Kurucusu olduğu Minber gazetesinde, ‘İngilizlerin, milletimizin hürriyeti ve devletimizin istiklâline karşı gösterdikleri hassasiyet ve hürmeti’ öven yazılar yazdı. İngilizler, Rusya’ya kaçan Enver Paşa’nın tekrar memlekete hâkim olarak Bolşevik tarzı bir idare kuracağından endişelenerek, onun ezeli rakibi ve hasmı olan M. Kemal Paşa’ya sıcak bakıyordu. 1913 Sofya ataşeliğinden beri takip ediyor; cumhuriyetçi ve modern fikriyatını biliyordu.

Bu arada dostu İngiliz gazeteci/istihbaratçı Ward Price sayesinde İngiliz istihbaratı ile irtibat kurdu. Pera Palas’ta ajan Rahip Frew ile görüştü. İngiliz generali Allenby ile de Suriye günlerine uzanan bir dostluğu vardı; hatta general, Şubat 1919’da M. Kemal Paşa’nın 6. Ordu kumandanlığına tayinini tavsiye etmişti. Paşa, bütün bu temaslar neticesi, İngiltere’nin Anadolu’da bir protektora idaresi kuracağını anladı. Bu sistemde söz sahibi olabileceğini düşünerek Anadolu’ya gitmeye karar verdi.

Padişahın niyeti

Dâhiliye Nâzırı Mehmed Ali Bey, Harbiye Nazırı Şâkir ve başyaver Avni Paşalar, M. Kemal’in Anadolu’ya gönderilmesini organize ettiler. Kendisini Sadrazam Ferid Paşa ile görüştürdüler. [Bu şahsiyetlerin hepsi sonradan hasım olacak ve cumhuriyet kurulduktan sonra sürgün edilerek, yaptıklarının karşılığını göreceklerdir.] Nihayet Damat Ferid Paşa hükûmeti tarafından 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla vâlileri bile azledebilecek fevkalâde salâhiyetlerle Anadolu’ya gönderilmesi kararlaştırıldı. Hükûmetin kasasında bulunan üç-beş kuruş tahsisat kendisine teslim edildi. Atlar, otomobiller verildi. Vâli ve kaymakamlara da paşaya her türlü yardımda bulunmaları emrolundu. Nutuk’ta da anlatıldığı üzere, Sultan, Yıldız Sarayı’nda kendisiyle görüştü; çeşitli ideolojik kesimlerce farklı tefsir edilen, “Paşa! Şimdiye kadar memlekete hizmet ettin. Bunların hepsi kitaba geçmiştir. Asıl şimdi yapacağın hizmet hepsinden mühim olabilir: Devleti kurtarabilirsin” sözünü söyledi. Paşa, Nutuk’ta bu mülâkatı anlattıktan sonra, nedense gönülsüzlüğünü ifşa eder, kendisinin İstanbul’dan uzaklaştırılmak için Anadolu’ya gönderildiğini söyler.

Resmî inkılâp tarihi jargonunda padişah, ‘İngiliz yanlısı hâin’ pozisyonuna konurken; bazı sağ kesimlerde bu sözler, padişahın Anadolu’da bir ‘millî mücadele’ başlatması olarak görülmüştür. Doğrusu padişah ve halk yeni bir savaş istememektedir. İngilizlerin de istemediğini düşünerek, Anadolu’da ince bir siyasetle, müttefiklere karşı avantajlı bir statü hâsıl etmeyi planlamaktadır. Düşmanın gözünü korkutup elverişli bir sulh antlaşması imzalatmak, sonra da müttefiklerin, Osmanlı Devleti’ni dünya barışı/emperyal menfaatleri tehlikeli görmekten vazgeçmesini ve ortalığın yatışmasını beklemek… Padişahın vatanı kurtarma planı budur. Karadeniz’de bir Pontus devletinin kurulmasının ve Enver Paşa’nın Anadolu’ya dönüşünün engellenmesi de cabasıdır.

Ancak Paşa’nın içinde hâlâ bir endişe vardı. Acaba kendisini İstanbul’dan uzaklaştırıyorlar mıydı? Saray’a ve İngilizlere ne kadar güvenilebilirdi? Bu yüzden çeşitli gerekçeler ileri sürerek İstanbul’da kaldı. 15 Mayıs’ta Yunanlıların İngiliz desteğiyle İzmir’e çıkması üzerine işin ciddiyetine kanaat getirdi. 17 kişilik maiyeti ve İngiliz işgal komiserliğinin vizesiyle yola çıktı. Ve 19 Mayıs 1919’da Samsun limanına ayak bastı.

Gizli vazife

Padişahın Anadolu’ya gönderdiği yüksek rütbeli subay, halk için ümit ışığı oldu. Zira hemen herkes kendisinin gizli vazifeyle geldiğini düşünüyordu. Havza üzerinden Amasya’ya gelen M. Kemal Paşa burada bir tamim neşretti. Sonra da halkın tertiplediği Erzurum Kongresi’ne iştirak etmek üzere yola çıktı. Muhtemelen İttihatçı karakterli kongre azaları, kendisine karşı şüpheyle yaklaştı, hatta toplantıya almak istemediler. Şark ordusu kumandanı olup, mütâreke gereğince henüz ordusunu terhis etmeyen Kâzım Karabekir’in desteği ile kongreye iştirak edebildi. Burada hâdisenin nereye varacağını tam olarak idrak etti. Muhtemelen İngiliz istihbaratının sözleri hâlâ kulağında çınlıyordu.

İstanbul hükümeti endişelenerek veya müttefiklerin baskısıyla kendisini geri çağırdı. Bu emri dinlemeyince de, askerlikten tardedildi. İşte tarihin dönüm noktası burada cereyan etti: M. Kemal Paşa’nın, millî mücadeleyi teşkilatlandırmak üzere İstanbul’dan gizli vazifeyle gönderildiğine inananlardan Kâzım Karabekir, ordusunun emrinde olduğunu bildirdi. İşte Ankara hareketinin başlangıcı 19 Mayıs ise; şekillendiği tarih budur.

Cumhuriyetçi fikirler taşısa da, 19 Mayıs öncesinde ve sonrasında, tıpkı padişah gibi, M. Kemal Paşa’nın da aklında bir millî mücadele fikri yoktur. Onun öteden beri bunu düşündüğü; bu maksatla padişah ve İngilizlere rağmen gizlice İstanbul’dan ayrılarak Samsun’a çıktığı, resmî inkılap tarihi jargonuna ait romantik ifadelerdir. İngiliz planını eksik teşhis eden padişah, istemeyerek de olsa Anadolu hareketine yol açmış; ancak sonradan desteklediği bu hareket, saltanatına mal olan; hatta Osmanlı Devleti’ni tarihe gömen bir zaferle bitmiştir.

16.05.2016

..

.

Osmanlı vakıf medeniyeti...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlılar, vakıflar kurarak Hazret-i Peygamber’in hadisindeki müjdeye kavuşmak istemiş, isimlerini ebedîleştirmiştir. Devlet de pek çok amme hizmetini, vakıflar yoluyla yerine getirmiştir. Bu devirde çok enteresan vakıflara rastlanır.

Osmanlılar zamanında devlet, içeride ve dışarıda emniyeti temin eder; ekonomik ve sosyal hayata karışmazdı. Ekonomik nizâm, sosyal adalet üzerine kurulmuştur. Ferdî teşebbüse, herkesin meşru dairede dilediği işi yapmasına imkân verir. Herkes, çalıştığına erişir. Alın teri ile elde edilen bir kazanca kimse müdahale edemez. Herkes malını dilediği gibi kullanır. Kimse kimsenin malına el uzatamaz. Bu sistem, hür dünya ülkelerinde tatbik edilen liberal ekonomik sisteme yakındır. Ancak başıboş bir liberalizm de değildir. Üretimde mümkün olduğunca özel teşebbüsü; millî gelirin ferdlere taksiminde de sosyal adaleti esas alır.

Bu sistemin mahzurlarını bertaraf edebilmek için birtakım tedbirler alınmıştır. Bunların başında vakıflar gelir. Osmanlı tarihinde maarif, sağlık, bayındırlık gibi amme hizmetleri hep bu yolla yerine getirilmiştir. Hatta halka hizmet eden birtakım memurların maaşları bile bu yolla karşılanmıştır. Câmiler, mektep ve medreseler, tekkeler, hastaneler, köprüler, çeşmeler, su bendleri, hanlar, kervansaraylar hep vakıf olarak yapılmıştır. Bunun için Osmanlı medeniyetine, "vakıf medeniyeti" demek âdet olmuştur.

Kapanmayan amel defteri

Vakıf, insanlık tarihi kadar eskidir. Kur’an-ı kerîm, yeryüzünde kurulan ilk mâbedin Mekke'deki Kâbe olduğunu bildiriyor (Âli İmrân: 96). Şu hâlde dünyadaki ilk vakıf eseri budur. Hazret-i İbrâhim, Büyük Tûfan’da yıkılan bu mâbedi, oğlu Hazret-i İsmâil ile beraber yeniden inşâ etti (Bakara: 127). Ayrıca vefat etmeden önce Filistin’in Halîl şehrindeki arâzisini vakfetti. Mahsulünden, gelen gidenlere ziyâfet verilmesini de vasiyet etti. Tarihin en eski vakıflarından biri olan Halil İbrahim Vakfı, Filistin'in İngilizler tarafından işgaline kadar tatbik olunmaktaydı. Hazret-i Dâvud’un başlattığı ve Hazret-i Süleymân’ın tamamlattığı Mescid-i Aksâ da tarihte bilinen en eski peygamber mâbedlerinden biridir. Bu da vakıftır.

Ama vakfa esas ehemmiyet ve parlaklığını kazandıran, İslâm dini olmuştur. Hazret-i Peygamber’in, “İnsanlar ölünce amel defterleri kapanır. Ancak faydalı ilim, hayırlı evlat ve sadaka-i câriye (hayır eseri) bırakanlar müstesnâdır. Onun amel defterine, o hayır eserinden istifâde edildiği müddetçe sevap yazılır” hadîsi çok meşhurdur. Bizzat kendisi vakıf kurmuş; eshâbının ve sonra gelen Müslümanların da böyle davranmalarını teşvik etmiştir. Hayber’deki hurmalığını Müslümanlara vakfettiği gibi; hanımlarının oturduğu evleri de yine hanımlarına vakfetti. Hanımların vefatından sonra bu evler, Mescidi Nebevi’ye katıldı.

Hazret-i Ömer, Hazret-i Osman, Ebû Talha, Câbir, Muhayrık gibi sahâbîler, daha Hazret-i Peygamber’in sağlığında O’nun teşviki üzerine vakıflar kurdular. Vakıf, tutmak, hapsetmek mânâsına gelir. Tevkif aynı köktendir. Bir malın, insanların menfaatine tahsis edilmesi demektir. Vakıf malın, mülkiyeti Allah’a ve menfaati de Allah’ın kullarına aittir.

Gelinlik vakfı

Müslümanlar, hayır yaparak mezkûr hadîsteki müjdeye kavuşmak istemiş, böylece isimlerini ebedîleştirmiştir. Devlet de pek çok amme hizmetinin bu yolla yerine getirilmesini teşvik etmiş, vakıflara destek vermiştir. Vakıf deyince akla, câmi, hastane, mektep, çeşme, mezarlık, köprü geliyor ama, arşiv vesikalarından, Osmanlılarda çok enteresan vakıflar kurulduğu görülmektedir.

Hizmetçilerin kırdıkları eşyaların ödenmesi, mektep çocuklarının pikniğe götürülmesi, kölelerin azatlanması, hapishanedeki borçluların borçlarının ödenmesi, kışın şehirlere inmesinler diye dağlardaki yırtıcı hayvanlara yiyecek verilmesi, kanadı kırık leyleklerin tedâvisi, dul kadınların barınması, fakir talebeye pabuç ve elbise verilmesi, yazın fakirlere buz dağıtılması, helva dağıtılması, göllerin temizlenmesi, iftar verilmesi, köprülerin, selin getirdiği ağaç ve taşlardan temizlenmesi, duvarların silinip temizlenmesi, sokaklarda geceleri kandiller yakılması, güzel yazı öğretilmesi için vakıflar kurulmuştur.

Bazıları, halkın hava alması için mesire yeri vakfetmiştir. Fakir kızlar evlenirken giysin diye gelinlik vakfeden; taksın diye gerdanlık vakfedenler çoktur. Sokullu Mehmed Paşa, askere giden mücahidler için atlar vakfetmiştir. Van Gölü'nde âcil yardım gemisi dolaştıran vakıf vardır. İznik’te halkın yemesi için meyve ağaçları vakfedilmiştir. Aydın’da bir hamal, çeşmeden akan suyun yazın soğuk olması için, 3 ay haznesine kar konulmasını vakfetmiştir. Paranın kıymetli olduğu bir zamanda, kredi isteyenlere yardımcı olmak üzere para vakıfları kurulmuş; kitabın pahalı olduğu bir zamanda, ilim meraklıları için kütüphaneler vakfedilmiştir.

Aile sigortası

Bazı kişiler, mirasının vârisleri tarafından çarçur edilmesini istemez; aile vakfı kurarak sonraki nesillerin mağdur olmasını engellemeye çalışır. Buna zürrî vakıf da denir. Bu takdirde kişinin serveti, kıyamete kadar gelecek ailesinin istifadesine tahsis edilmiş olur.

Burada vakfın gelirleri vakfedenin arzuları istikametinde aile mensuplarına dağıtılır. Mesela soyundan gelen evlenmemiş kızlara veya dul kadınlara veya sakatlara veya ilim talebesine veya soyundan gelenlerin hepsine vakfedebilir.

Cumhuriyetten sonra aile vakıfları yasaklandı. Ancak mevcut aile vakıfları varlığını devam ettirdi. Dedelerinden kalma zürrî vakıfların getirdiği gelirlerle burslu gibi tahsil yapanlara bu devirde çok rastlanmıştır.

23.05.2016

YAHUDİLER ARASINDA AYKIRI BİR TOPLULUK: KARAİLER

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Bir grup Yahudi, hahamların yazdığı dinî metinlere karşı çıktı. Yalnızca Tevrat’ın esas alınması gerektiğini müdafaa etti. Bunlara Karai denir. Bunlardan Kırım’da yaşayanları arasında bazı Türkler de vardır.

Yahudiliğin Tevrat’tan başka bir de sözlü kaynağı vardır: Talmud. Yahudi inanışına göre, Sina Dağı’nda Hazret-i Musa’ya yazılı emirler (Tevrat) gönderildiği gibi, bazı sözlü emirler de verilmiştir. Nesilden nesile nakledilen bu emirler, ME 538 ve MS 70 yılları arasında Mişna adıyla yazılı hâle getirilmiştir.

Biz farklıyız…

Asırlar sonra bir grup Yahudi, insan eliyle meydana getirildiği için Talmud’un bağlayıcılığına itiraz etti. Hahamların kaleme aldığı dinî kitapların değil, ilahî vahyin mahsulü olan Tevrat’ın esas alınması gerektiğini iddia ettiler. Bunlara Karai denir. Çokluk hâli Karaim veya Karait gelir.

Tarih boyunca çeşitli Yahudi mezhepleri çıkmış; ama Karailer ile Kudüs’ün mukaddesliğine karşı çıkan ve farklı bir Tevrat nüshasını kabul eden Samiriler dışındakilar kaybolmuştur. Bugün Kırım, Polonya, Litvanya, Türkiye ve Filistin’de yaşayan Karailerin sayısı 10 bin kadar tahmin edilmektedir.

VIII. asırda Irak’ta yaşamış Talmud Akademisi âzâsı haham Anan Ben David, Karailiğin ilk meşhur temsilcisidir. Bağdad’daki Yahudi cemaatinin reisliği hususunda küçük kardeşi ile ihtilafa düştü. Cemaat, güçlü namzet olarak görülen Anan’ın yerine, daha ılımlı bulduğu küçük kardeşi Hananiah’ı reis seçince, seçime karşı çıkan Anan, 760’da kendisini karşı-reis ilan etti. Bu davranışı yerleşik nizamı bozucu görüldüğü için, Abbasi hükümeti tarafından hapse atıldı. Mahkemede kendisini, klasik Yahudi değil de, Müslümanlığa daha yakın farklı bir mezhebin mensubu olarak lanse edince, serbest bırakıldı.

Sefer ha-Mitzvot (Emirler Kitabı) kitabını yazan Anan’ın ölümünden sonra bağlıları, diğer Yahudilerden baskı görünce, Abbasi halifesinin izniyle Bağdad’dan ayrılıp Kudüs’e yerleştiler. İran, Irak ve Filistin’de yayılan bu cereyan, İstanbul ve Endülüs yoluyla Avrupa’ya da ulaştı. Önceleri Ananîlik diye anılan mezheb, herkesin Tevrat’ı kendisinin okuması gerektiği şeklindeki inancı sebebiyle sonradan Karailik adını aldı. Karai, İbranice ‘okuyucu’ manasına gelir. Halbuki Talmud’a göre Tevrat’ı okuyabilmek için, dinen mükellef sayılan 10 erkek Yahudi’nin bir araya gelmesi lazımdır.

Tevrat’ın yanında, din adamlarınca meydana getirilmiş metinleri de muteber kabul eden Rabinik Yahudilik; Karaileri sapkın görür. Bununla beraber bugün İsrail, Karaileri Yahudi saymakta ve geri dönüş kanunundan faydalandırmaktadır.

Soy babadan

Karailer, koşer, temizlik, oruç, evlilik ve giyim kuşam gibi hususlarda da daha katı kaidelere bağlıdır. Yahudilerin mukaddes günü olan Sebt günü değil, Cuma günü de iş yapmak günah sayılır. Mezuza, tefilin gibi dinî sembolleri kullanmayı reddederler. Mumlar yakılarak kutlanan renkli Hanuka bayramını, Tevrat’ta bahsedilmediği gerekçesiyle kabul etmezler.

Tevrat’tan metinlerin okunduğu Karai ayinleri, öteki Yahudilere göre çok sadedir. Karailer, umumi kanaatin aksine, Yahudilik'te babanın soyunun ehemmiyetli olduğunu söylerler. Gerekçe olarak da Tevrat’taki geçen kabile isimlerinin, erkek isimleri olması ve dinî karakterlere babalarının isimleriyle hitap edilmesini gösterirler. Mezheb dışından evlilik yasaktır. Bugün yalnızca İsrail’de Yahudi-Karai evliliği geçerli kabul edilmektedir.

Suriye Karailerinden, X. asırda Anadolu’ya yerleşenler oldu. XI. asırdaki Haçlı Seferleri’nden sonra Hristiyanlardan baskı ve zulüm gördükleri için Kudüs’ü terk etmek zorunda kalan bir grup Karai, Mısır’a yerleşti. Endülüs Karaileri de XII. asırda İspanyol baskısı yüzünden İspanya’yı terk ettiler. Gerek Bizans ve gerekse Osmanlı devrinde İstanbul her zaman Karailer için bir cazibe merkezi ve sığınma yeri olmuştur.

Karaköy mü? Karayköy mü?

Bir de sonradan Karaylar diye anılan ve Türkçe’nin Kıpçak lehçesini konuşan bir Türk boyu vardır. Bunlar VI. asırdan itibaren Orta Asya’dan kalkıp, Kafkasya’ya geldiler. Böylece bugünki Rusya ve Ukrayna topraklarında hüküm süren Türk asıllı Hazar İmparatorluğu’na katılmış oldular. Sonra da istilacı Gotları kovarak Kırım’a yerleştiler. VIII. asırda Hazarlar, Yahudiliği resmî din olarak benimseyince, bunlar da Karai mezhebine girdiler. Bundan sonra Karay/Karai adını benimsediler. Kırım’da Karaylarla beraber yaşayan ve Türkçe konuşan bir başka Yahudi topluluğu daha vardır. Kırımçak adındaki bu halk, Karayların hilafına Talmud’u kabul ederler.

1016’da Hazar İmparatorluğu yıkılınca, Karayların büyük bir kısmı Litvanya ve Polonya’ya göçtü. Nazi soykırımına kadar, kendi hahamları bulunan ayrı bir cemaat hâlinde yaşadılar. Ayrıca İstanbul, Edirne ve Amasra olmak üzere çok sayıda Anadolu ve Balkan şehrine gruplar hâlinde yerleştiler. Hatta İstanbul’un Karaköy semtinin adının, Karaylardan geldiği rivayet edilir.

Türk asıllı olmakla beraber, Bizans tesiriyle Rumca da konuşan Karaylar, Osmanlılar devrinde de diğer dinî cemaatler gibi otonom bir hayat sürdüler. Ancak hep diğer Yahudilerden ayrı yaşadılar. Uzun seneler dünyanın en kalabalık Karay nüfusunu barındıran İstanbul, bu sıfatını XVII. asırda Kırım’a kaptırdı. Kırım’ın Ruslar tarafından ilhakı üzerine çok sayıda Karay, Osmanlı ülkesine göçtü. Bir kısmı Müslümanlığı kabul etti. Hatta bazı meşhur tarihî şahsiyetlerin bu soydan geldiği rivayet edilir.

Karaylar, İstanbul’da daha ziyade Hasköy semtinde yaşarlardı. Bugün İstanbul’da 30-40 kadar Karay ailesi kalmıştır. Bizans devrinde yapılan Hasköy Sinagogu ise, birkaç defa yanmış; padişahların desteği ve cemaatin yardımı ile tamir edilip genişletilmiştir. Ayrıca Hasköy sırtlarında geçen asırda Sultan Abdülmecid’in izniyle genişletilen ve bugün Boğaziçi Köprüsü’ne giden yolun kenarında kalan bir de mezarlıkları vardır.

30.05.2016

Kur'an-ı kerimin inmeye başladığı ay

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ramazanın diğer aylara benzemeyen bir havası vardı. Bu havayı veren, özenle hazırlanmış iftar sofraları, coşkulu terâvih namazları ve câmileri hınca hınç dolduran halk idi.

Yıl on iki aydır. Ama bu aylardan bir tanesi, diğerlerinin mazhar olmadığı bir alâkaya sahiptir. Bu vesileyle “On bir ayın sultanı” namı verilen ramazan ayı, gündüzleri tutulan oruç ve geceleri kılınan teravih namazlarıyla diğer aylardan farklılık gösterir.
"Ramazan", güneşin hararetinin kum ve taşa şiddetle tesir etmesi demektir. Aylara isim verilirken o sene o ay hangi mevsimde ise bununla isimlendirilmişti. Eskiden bu aya "Nâtık" denirdi. O sene şiddetli sıcaklara rast geldiği için "ramazan" ismi verilmişti . Oruç ayı olduğu için, oruçlunun günahlarını yakıp yok ettiğinden dolayı da mecâzen bu isim uygun düşmektedir. Kur’an-ı kerîmin inmeye başladığı aydır. Kadir Gecesi ekseri bu aydadır. Ramadânü’l-Mübârek diye anılırdı. Halk ağzında ramazan olmuştur.
Üç otuzunda!
İslâm âleminde kullanılan Hicrî takvim ayın hareketlerine göre hesaplandığı için, ramazan ve bayram günleri, her sene, güneş takvimine göre 11 gün evvel olduğundan, hep aynı mevsime rast gelmez. 33 senede bir Kamerî takvim ile Şemsî takvim (güneş takvimi) aynı günde buluşur. Onun için 70’inden yaşlı olanlar için "üç otuzunda" denirdi. Yani ramazan ayını ömründe üç defa aynı mevsimde görmüş demektir.
Ayın başlaması hilâlin görülmesiyle olduğu için, birkaç gece öncesinden hilâl gözetlenir; görülürse top atılarak ramazan ayı ilân edilirdi. Görülmezse şaban ayı otuza tamamlanıp, ertesi günü oruca başlanırdı. Bu iş için hususî vazifeliler vardı. Dünyanın bir yerinde hilâl görülünce orada oruca başlamak lâzım olduğundan, dünyanın farklı yerlerinde bir gün evvel veya sonra oruca başlandığı olabilirdi. Sahur ve iftar saatleri ise mahalle davulcuları tarafından mâniler söylenerek ilan edilirdi.
Tiryakinin işi zor
Osmanlılarda ramazan ayı öncesinde hazırlıklar başlardı. Camiler temizlenir; mesai saatleri oruca göre tanzim olunurdu. Mektep ve medreseler tatil edilirdi. Halk işi gücü biraz rölantiye alır; iftara yakın çarşılarda açılan ramazan sergileri dolaşılırdı. Bu sergilerde tesbihten kitaba envai çeşit mal satılırdı. Tiryakilerin işi her zamanki gibi zordu. Rivayet odur ki, Sultan II. Mahmud, musahibi Said Efendiyle, iftara yakın Sirkeci’de babasının türbesini ziyarete gitmiş. Tiryaki olduğunu bildiği türbedara takılmak istemiş. Babasının sarığını beğenmediğini, tekrar sarmasını söylemiş. Türbedar sarmış. Yine beğenmemiş. Tekrar sarmış. Yine beğenmeyince, oruç kafasına vuran tiryaki türbedar; “A hünkârım, babanız yarın Cuma selâmlığına mı çıkacak, varsın böyle kalsın” demiş. Türbedarın çıkışına padişah pek gülmüş; “Maksadım latifeydi” deyip bahşiş vererek türbeden ayrılmışlar.
Saraydan en küçük eve kadar iftar davetleri verilirdi. Paşa konakları ve zengin köşklerinde üst katta davetlilere, alt katta gelip geçenlere sofralar kurulur, millet iftar vermekte yarışırdı. Herkesin sofrası, her zamankinden biraz daha parlak olurdu. Ramazan sofrasının hususiyetlerinden birisi de hurma ile güllaçtır. Hele güllaç, sanki ramazana mahsus bir tatlıdır. Bereketinden olsa gerek, ramazan, fukaranın daha çok gözetildiği bir aydır. Zenginler, bu ay başlamadan fakir evlerine bir aylık erzak göndermeyi âdet edinmişti. Oruç tutmayanlar, hatta gayrımüslimler aleni oruç yemeyerek oruç tutanlara hürmet gösterirdi.
Maneviyat iklimi
Ramazan gecelerinin ziyneti terâvih namazlarıdır. Hazret-i Peygamber’in sünneti olarak sonraki asırlara intikal eden bu namaz yatsıdan ayrı 20 rek’attir. Namaz aralarında ilahiler okunur, salavatlar getirilir. Cemaatle kılmak sünnettir. Genç-yaşlı, büyük-küçük, erkek-kadın müsait olan bütün Müslümanlar bu gecelerde câmiye koşup yalnız kılınması zor olan bu namazı kılmaya çalışırdı. Büyük câmilerde saraydan gelme enderûn usulü denilen terâvih namazı kılınırdı. Bunun farkı, güzel sesli müezzinlerin okuduğu ilahilerin makam ve mânâ bakımından birbiriyle tenasüp içinde olmasıdır. Ayrıca namazda okunan âyet ve surelerin rastgele seçilmezdi. Rahmet, tesbih ve Resulullahı öven âyet-i kerimeler okunurdu.
Selef zamanında ramazan gelince Mescid-i Nebi’deki bütün kandiller yakılırdı. 1500’lerde Sultan II. Selim zamanından itibaren minareler arasına mahya denilen kandiller germek âdet olmuştu. Ayın ilk yarısında âyet-i kerimeler, hadis-i şerifler, dinî ve ahlakî nasihatler yazılır; yarısından sonra kayık, gemi, çiçek, Kızkulesi, köşk, fıskiye, câmi, top arabası, ay-yıldız gibi resimler yapılırdı. Hareketli mahyalar bile vardı.
Gündüz ve akşamlar
Sakal-ı şerif ziyareti de bu ayın hususiyetlerindendir. Hazret-i Peygamber’in Veysel Karenî’ye hediye ettiği meşhur Hırka-ı Şerif, bu âilenin torunları tarafından halka gösterilir. Sultan Abdülmecid, bunun için Fatih semti civarında Hırka-ı Şerif Câmii’ni yaptırmıştı.
Gündüz camilerde daha çok vaaz ve mevlid cemiyetleri olur; halk câmileri doldururdu. Ekseri ikindiden ve sahurdan sonra mukabele okunurdu. Yani hoca Kur’an-ı kerimi okur, cemaat takib eder; ay sonunda topluca hatim duası yapılırdı. Bilhassa kadınlar türbelere koşardı.
Normal zamanlarda yatsıdan sonra ortalıkta in-cin top atarken, ramazanda geç vakte kadar çarşılar, kahvehaneler açık kalır; terâvihten çıkanlar buralara akın ederdi. Meddah, orta oyunu ve hayal oyunu (Karagöz) seyredilirdi. Sonraları dram kumpanyaları tiyatro oynamaya başladı. Direklerarası denilen Şehzâdebaşı eğlenceleri, İstanbul’da serbestliğin baş gösterdiği son yıllara ait bir keyfiyettir.

06.06.2016

“ORUÇ, SİZDEN ÖNCEKİLERE DE FARZ KILINDI”

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Çok kimse şimdiki gayrimüslimlere bakarak, orucu sadece Müslümanlığa has bir ibadet zanneder. Halbuki önceki dinlerin hepsinde oruç vardı. Ancak şartları ve şekli farklıydı.

Kur’an-ı kerimde, orucun önceki ümmetlere farz kılındığı anlatılır. Peygamberimiz de Ehl-i kitap ile Müslümanların orucu arasındaki farkın sahur yemeği olduğunu söyler. Oruç, rabbe yönelişi kolaylaştıran bir arınma olarak görülmüştür.
Peygamber efendimiz Medine’ye geldiğinde, buradaki Yahudilerin, Muharrem ayının 10. günü olan Âşûre gününde oruç tuttuklarını gördü. Sebebini sorunca, firavunun elinden kurtulduğu gün olduğu için Hazret-i Musa’nın bu gün oruç tuttuğunu söylediler. Bunun üzerine Peygamberimiz “Kardeşim Musa’nın sünnetini ihyaya biz daha lâyıkız” diyerek oruç tuttu; Müslümanlara da emretti. Daha sonra Ramazan orucu farz kılınınca artık Âşûre günü isteyen oruç tuttu, isteyen tutmamaya başladı.
Ramazan orucunun farz kılınışı hicretten 18 ay sonradır. Bedir Harbi, bundan hemen sonra ramazan ayında cereyan etmiştir. Oruç, Farsça gün manasına rûze’den gelir. Mamafih İranlılar bile bugün Arapça savm kelimesini kullanmaktadır.
Yahudilikte Oruç
Tevrat’ta, Hazret-i Musa’nın Tur dağındaki 40 günlük orucu (ta’anit) ve Hazret-i Davud’un da başına gelen musibetler üzerine oruç tuttuğu anlatılır. Kavmini Pers hükümdarının zulmünden korumak isteyen Yahudi kızı Ester, onlardan üç gün oruç tutmalarını istemişti. Ester Orucu diye bilinen bu oruç, 13 Adar’ı (Mart) takip eden iki Pazartesi ve bir Perşembe günlerinde tutulur.
Hazret-i Musa Tur dağında iken, altından buzağı yapıp tapınmalarına kefaret olmak üzere yom kipur (=yevmi kefare) orucu, aynı zamanda yılbaşı olan 10 Tişri günü (Ekim sonu) tutulur ve gün boyu mabedde ibadet edilir. Kudüs’ün kuşatılması, Beyti Makdis’in iki defa tahribi ve Babil esareti hatırasına oruç tutulan dört gün daha vardır: 10 Tevet (Ocak), 9 Av (Ağustos), 17 Tammuz, ve 3 Tişri.
Bunların yanı sıra hahamlarca emredilen veya ferdlerin ihtiyarına bırakılan oruçlar da vardır. İsrail oğullarının Mısır’dan çıkışlarının hatırasına kutlanan Fısh bayramının (15-22 Nisan) arkasındaki Pazartesi ve Perşembe oruç tutulur. Fısh öncesinde (14 Nisan) ilk doğan çocukların hâtırasına oruç tutulduğu gibi; düğün günü yeni evliler oruç tutar.
Küçük oruçta sadece yemek, içmek; büyük oruç günlerinde ise ayrıca yıkanmak, koku sürmek, deri ayakkabı giymek ve cinsî yakınlık yasaktır. Küçük oruçlar gündüz boyu; Yom Kipur ve 9 Av gibi büyük oruçlar 24 saatten biraz fazla sürer. 1-9 Av arası da et ve şaraptan kaçınılır; saç kesilmez. Reformcu Yahudiler sadece Yom Kipur orucunu kabul eder.
Hıristiyanlıkta oruç
İncil’de oruçtan bahsedilir, ancak nasıl tutulacağı hakkında tafsilat verilmez. Hazret-i İsa, tebliğe hazırlanmak üzere çölde kırk gün oruç tutmuştu. Havariler çarşamba ve cuma oruç tutardı. Rivayete göre ilk Hıristiyanlar, sıcak mevsime geldiği bir zamanda dayanamayarak orucu kışa tehir etmiş; sonra salgın hastalığa uğrayınca, bunun ceza olduğunu düşünerek 10 gün daha ekleyip bahara almışlardı.
Bugün Hıristiyanların, Hazret-i İsa’nın çölde tuttuğu oruç hatırasına, 21 Mart’tan sonraki dolunayı izleyen ilk Pazar, yani Paskalya öncesinde sona eren 40 günlük oruçları vardır. Buna Büyük Perhiz denir. Pazar tutulmadığı için hepsi 34 gündür. Paskalya, Hazret-i İsa’nın göğe yükselişinin hatırasıdır. Orucun ilk günü aynı zamanda da Elem Haftası’nın başı olan Kül Çarşambasıdır. Takdis edilmiş külleri alna ya da başa serperler. Paskalya’dan 7 hafta öncedir. Oruç öncesi etli ziyafetler verilir; buna Etlere Veda (Karnaval) denir. Günümüzde bu hafta öncesinde dinle alakası olmayan çılgın eğlenceler yapılmaktadır. Paskalya’dan 50 gün sonra da havarilere Ruhulkuds’ün indiğine inanılan Pentekost günüdür.
Büyük Perhiz’den başka, tövbelerin kabul edildiği üç gün, yani Hazret-i İsa’nın ele verildiği Çarşamba; güya çarmıha gerildiği Cuma ve defnedildiği Cumartesi günleri oruç tutulur. Ayrıca yortu günleri tutulan oruçlar da vardır. Meryem’in müjdelendiği Assumption da (Ağustos’un 15) oruç günüdür.
Zamanla orucun şeklinde değişiklik yapılarak hayvani gıda perhizine çevrildi. Kral I. James zamanında İngiliz parlamentosu, deniz ticaretini desteklemek maksadıyla perhiz günlerinde balık yenmesine izin veren bir karar çıkarmıştı. XIX. asırda yumurta, süt ve süt mamullerine izin çıktı.
Kilise kanunlarına göre 18-60 yaş arasındakiler oruç tutmalıdır. Üç öğünden biri tam yenir. Her zamanınkinin üçte ikisini teşkil eden diğer iki öğün arasında bir şey yenmez, sıvı alınabilir. Günün tam yemeğinde, ayrıca Çarşamba, Cuma, Assumption ve Noel dışındaki oruçlarda et yenebilir. Modernist Protestan Hıristiyanlar, orucu kendisine göre tatbik eder. Sigara ve içkiyi azaltma; işlerini ve insanlara karşı vecibelerini daha dikkatli yapma; hayırlı işlerde bulunma şeklinde yerine getirir.
ON İKİ İmam Orucu
Alevilikte ‘on iki imam orucu’ vardır. Muharrem’in 1’inde başlar; 12’sinde biter. [Babillilerin yılbaşında tuttuğu 12 günlük Akitu orucuna benzer.] Oruç günlerinde suya hasret giden Hazret-i Hüseyn’in hatırasına su içilmez; ama başka sıvılar içilebilir. Hayvani gıda ve soğan hiç yenmez. Zevk veren şeyler kullanılmaz. Başka dinlere benzememek için güneş battıktan az önce veya sonra iftar edilir; sahura kalkılmaz. Bazıları traş olmaz, yıkanmaz. Son gün Aşure pişirilip yenir. Bir de 13 Şubat’tan sonraki Salı günü başlayıp Perşembe günü biten Hızır Orucu vardır. Bunda su ve hayvani gıda yenir. Âdet olarak, son gün su içilmez ve o gece rüyada kendisine su verecek evden evlenileceğine inanılır. Bazıları dört hafta öncesinden her perşembe Hızır’ı karşılama orucu tutar.

13.06.2016

Kur’an-ı kerim nasıl mushaf hâline getirildi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Hazret-i Peygamber’in arkadaşları, Müslümanların mukaddes kitabının sonraki nesillere nakledilmesinde çok büyük hizmette bulundu. Kur’an-ı kerîm daha Hazret-i Ebû Bekr zamanında bir kitap hâlinde toplanmıştı. İşte mushaf böylece meydana gelmiştir.

ur’an-ı kerîmin orijinal hâliyle bugüne kadar ulaşması, daha önceki mukaddes kitaplardan hiç birisinin sahip olmadığı bir hususiyettir. Bunda Hazret-i Muhammed’in arkadaşları olan büyük insanların mühim rolü olmuştur. Bunun da alâka çekici bir hikâyesi vardır.
12 Kişi
23 sene boyunca Kur’an-ı kerîm âyetleri nâzil oldukça, sayıları 42’yi bulan vahy kâtibleri kâğıt, kumaş, kemik parçası, deri gibi ne bulurlarsa yazarlar; Hazret-i Peygamber ve Sahâbe-i kiram ezberlerdi. Hazret-i Peygamber’in vefatında eshâbından haylisi Kur’an-ı kerîmin tamamını ezbere bilmekteydi. Hazret-i Ebû Bekr’in hilâfeti zamanında mürtedlerle yapılan Yemâme harbinde Kur’an-ı kerîmi ezbere bilenlerden (o zamanki ismiyle kâri’) yetmişi şehid olunca, Hazret-i Ömer endişelenerek Kur’an-ı kerîm âyetlerinin bir kitap hâlinde toplanması için halîfeye mürâcaat etti. “Hazret-i Peygamber’in yapmadığı bir işe ben nasıl girişebilirim?” diyen halîfe Hazret-i Ebû Bekr, daha sonra meselenin ehemmiyet ve lüzûmuna kanaat getirerek; vahy kâtiplerinin önde gelenlerinden Zeyd bin Sâbit riyâsetinde bir heyet teşkilini emretti.
İçlerinde Hazret-i Osman, Hazret-i Ali, Talha, İbn Mes’ud, Übeyy bin Kâb, Hâlid bin Velid, Huzeyfe ve Sâlim’in de bulunduğu 12 kişilik bu sahâbi heyeti, Hazret-i Ömer’in evinde toplanarak, ellerde mevcud bütün Kur’an-ı kerîm sahifelerini topladı. Ayrıca sahâbenin ezberindeki âyetler de dinlenildi. Her sahâbinin okuduğu âyete iki şahit istendi. Böylece bütün âyetler bir cild hâlinde toplandı. Her âyet-i kerimenin yeri ve hangi sûreye ait olduğu, Hazret-i Cebrâil’in tâlimine ve Hazret-i Peygamber’in işaretine dayanmaktadır.
Yazısının güzelliği ile meşhur Saîd bin el-Âs bunları ceylan derisine yazdı. Burada kullanılan yazı, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişi bulunan ve o sıralarda Hicaz’da câri olan Arap yazısıdır. Bu yazı Hazret-i Peygamber tarafından da kabul görmüş; İslâm yazısı olduğuna dair Eshâb-ı kirâmın icma’ı (ittifakı) meydana gelmiştir. Yazılan nüsha, umumî bir toplantıda Sahâbe-i kirâma okundu. İtiraz eden olmadı. Böylece İbn Mes’ud’un teklifi üzerine mıshaf (veya mushaf) adı verilen bir kitap meydana geldi. Mushaf, sahifeler demektir. 33 bin sahâbî mushafın her harfinin tamı tamına yerinde olduğuna sözbirliği yaparak karar verdi. Sonra bu mushaf, Hazret-i Ömer’e tevdi edildi. Vefatından sonra da kızı ve Hazret-i Peygamber’in hanımlarından Hazret-i Hafsa’ya intikal etti.
Kureyş lehçesi
Hazret-i Osman zamanındaki Ermeniyye muharebelerinde Şamlılarla Iraklılar arasında kıraat bakımından bir farklılık müşahade edildi. Sefer dönüşü Huzeyfe hazretleri, halîfeye müracaat ederek bu farklılıkların önüne geçmesini istedi. Hicretin 25. senesinde Halîfe Hazret-i Osman, vahy kâtiplerinden Zeyd bin Sâbit riyâsetinde ve Abdullah bin Zübeyr, Saîd bin Âs ve Abdullah bin Hâris bin Hişâm’ın da iştirak ettiği bir heyet topladı. Bunların Zeyd hâriç tamamı Kureyşli sahâbedendi. Hazret-i Osman heyettekilere, lehçe hususunda Zeyd ile ihtilâfa düşülecek olursa, Kureyş lehçesinin tercih edilmesini söyledi. Kur’an-ı kerîm Arapça’nın yedi lehçesine (Kureyş, Huzeyl, Hevâzin, Yemen, Temîm, Tay ve Sakif) uygun okunabilecek bir şekilde indirilmişti. “Kur’an-ı kerîm yedi harf üzere indirilmiştir” hadîs-i şerifinin mânâsı budur. Önceleri hareke ve nokta olmadığından ilk Müslümanlar kendi lisanlarının yazısını kolayca, ama biraz farklı okuyabilirdi. Meselâ Temîmîler sin yerine te söyler, nâs kelimesini nât okurdu. Bu bir çeşitlilik ve kolaylık olup, mânâyı değiştirmezdi. Zamanla lehçe farklılıkları kaybolduğu için Kureyş lehçesi hepsinin yerini almıştır.
Heyet Hazret-i Hafsa’daki mushafı getirtti. Bu mushafta sûreler biribirinden ayrılmış değildi. Sûreler, Hazret-i Ali’deki mushafta iniş sırasına göre, İbni Mes’ud’unkinde ise uzunluklarına göre dizilmişti. Şimdi âyetler Kureyş lehçesiyle yazıldı. Meselâ tâbut kelimesi kapalı te ile değil, Kureyşlilerin yaptığı gibi açık te ile yazıldı. Sûreler, birbirinden ayrılıp, uzunluk sırası ve birbirleriyle münasebetine bakılarak sıraya dizildi. Sûrelerin tertibi, âyetlerin tertibinden farklı olarak, Hazret-i Cebrâil’in bildirmesi ve Hazret-i Peygamber’in işâretine değil, Sahâbe-i kirâmın icma’ına (ittifakına) dayanır. İleride ihtilâf çıkmasını önlemek için bu eski nüsha ve diğerleri imhâ edilerek, yeni nüshadan ayrıca parşömen üzerine birer mushaf daha yazdırılıp, birer kâri ile beraber Bahreyn, Şam, Basra, Kûfe, Yemen ve Mekke’ye gönderildi. Mısır ve Cezîre’ye de gönderildiği rivayet olunur. [Bunu bahane ederek bazı Şiîler Hazret-i Osman’ı Kur’an-ı kerîmi değiştirmekle itham eder.] Halîfenin yanında kalana imam mushaf dendi. Bugün dünyâdaki mushafların tamamı bunlardan çoğaltıldığı için aralarında fark yoktur.

Orijinal mushaflar nerede

Orijinal mushafların bir kısmı zaman içinde kaybolmuştur. Medine’deki mushaf bir ara Hums kalesinde muhafaza olunuyordu. Emir Timur’un Irak’tan Taşkent’te getirdiği mushafın bu olduğu zannediliyor. 1923’te Bolşevikler tarafından Moskova’ya götürülen bu mushaf sonra iade edilmiştir. İstanbul Türk-İslâm Eserleri Müzesi’ndeki mushafın Basra mushafı olduğu söyleniyor. Mısır’daki nüsha Amr bin Âs câmiinde iken, Mısır’ın fethinden sonra Yavuz Sultan Selim’e takdim olunarak Topkapı Sarayı’na getirildi. İstanbul’da bugün ikisi Hazret-i Osman ve üçü Hazret-i Ali’den kalma beş mushaf bulunmaktadır. Bunlardan biri Hazret-i Osman’ın, ikisi Hazret-i Ali’nin el yazısı iledir. Sahâbe devrine ait başka mushaflar, İstanbul, Kâhire, Mekke, Paris, Londra, Petersburg gibi dünyanın çeşitli beldelerinde mevcuttur.

20.06.2016

Ramazan gecelerinin ziyneti

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Terâvih namazına eskiden herkes büyük bir rağbet gösterirdi, özürle oruç tutmayanlar da bu namaza devam ederdi.

Ramazan ayının en mühim hususiyetlerinden birisi terâvih namazıdır. Hazret-i Peygamber ve eshâbı kılmış, asırlarca bütün Müslümanlar da onları örnek almıştır. Cemaatla kılınan bu namaza kadınlar ve çocuklar da çok rağbet gösterirdi. Orucun değil, Ramazan’ın sünneti olduğundan, özürle oruç tutmayanlar da terâvihe devam ederdi. Hele iftarda yemeği ağır kaçıranlar için de, ayrıca güzel bir idman ve hazım vesilesi olurdu.
Bir ramazan gecesi Hazret-i Peygamber mescide kılmış; eshâbı da cemaat olmuştur. Dört gece sonra mescide sekiz rek’at kılıp, hane-i saadetine çekilip orada tamamlamış; sebebini soranlara da “Size farz olmasından korktum” buyurmuş; bir başka gece de Übey bin Kâb’ın arkasında terâvih kılanları görünce tasvip etmiştir. Übey bin Kâb, eshabın içinde Kur’an-ı kerimi en iyi bilenlerdendir.
Hicrî 14 senesinde Halife Hazret-i Ömer, Bir Ramazan gecesi câmide bu namazı ayrı ayrı gruplar hâlinde kılanları gördü. Bunları toplayıp Übey bin Kâb’ı imam olarak önlerine geçirdi. Kadınlara da Temîm Dârî’yi imam tayin etti. Görülüyor ki terâvih sonradan ihdas edilmiş bir namaz değildir. Kaldı ki, “Benden sonra Raşit halifelerimin sünnetine sarılın” ve “Eshabım gökteki yıldızlar gibidir; hangisine uyarsanız kurtulursunuz” hadis-i şerifleri, sahâbilerin yaptıklarının da dinde delil olduğunu gösterir.
İmam Ebu Hanife’ye terâvih namazı ve Hazret-i Ömer’den sorulmuş; O da şu cevabı vermiştir: “Terâvih, kuvvetli sünnettir. Ömer onu kendiliğinden ortaya çıkarmamıştır. Elindeki bir esasa ve Resulullah aleyhisselâmdan öğrendiği bir bilgiye dayanak emretmiştir.” Sonraki halifeler ve sahâbiler bu yolda yürü-müştür. Günümüze kadar hiçbir itiraz olmamıştır. Ancak içinde Hazret-i Ömer geçtiği için Şia fırkası terâvihi sünnet kabul etmemektedir.
Arada dinlenilir
Terâvih yatsıdan sonra kılınır. Vakti imsake kadar devam eder. En son vitir kılınır. Ramazana mahsus olarak vitir de cemaatle kılınır. Vitirden sonra veya yatsıdan önce de kılınabilir diyen âlimler vardır. Terâvih, yatsı cemaatine tabidir. Yani yatsıyı cemaatle kılmamış olanlar toplanıp terâvihi cemaatle kılamaz. Ama yatsıyı yalnız kılmış birisi, yatsıyı cemaatle kılanlarla terâvih kılabilir. Yalnız da kılınabilir. Terâvihin 20 rek’at olduğu icma ile sabittir. Sekizinin müekked, gerisinin gayrı müekked olduğunu söyleyen âlimler vardır.
Terâvih, tervîhalar demektir. Tervîha, istirahat oturuşudur. Rahattan gelir. Her 4 rek’atte bir 4 rek’at kılacak kadar dinlenilir. Cemaat ister susar, ister zikreder. Vaktiyle bu arada câmiden çıkıp karşı kahvede bir kahve içip tekrar namaza dönen tiryakiler olurdu. Hatta Şarkta semaver câmide durur; cemaat 4 rek’atte bir çay içerek istirahat ederdi.
Nasıl yetişeceksin?
Terâvihin hatimle kıldırılması sünnettir. Eskiden bazı camilerde ilan edilir; meraklısı buraya devam ederdi. Bazı bilmeyenler, bu câmilere denk gelir; hele işi de varsa, neye uğradığını şaşırırdı. Jet imamlar o zamanda vardı. Ama onlara itibar eden yoktu. Meşhur fıkradır: İzzet Molla’yı bir iftara çağırmışlar. Vakti gelince konağın salonlarından biri terâvih için mescide dönüştürülmüş. İmam öyle süratli kıldırıyormuş ki, zaten şişman olan, bir de iftarda yemeği fazla kaçıran İzzet Molla nefes nefese kalmış. Bir namaz arasında davetlilerden geciken birisi görülmüş. Kendi kendine “Acaba yetişebilir miyim?” diyormuş. İzzet Molla “A efendi, biz içinde yetişemiyoruz; sen dışarıdan nasıl yetişeceksin?” demiş.
Osmanlı câmilerinde önce bir tesbih veya münâcat söylenir; ilk 15 günde merhaba, son 15 günde elveda diye başlayan ilahiler okunur, arada salavat getirilir, bitince de başka bir salavat söylenirdi. Sonra müezzinler Havarilerin “Rabbimiz! İndirdiğine inandık, Peygambere uyduk; bizi (Cennetini) göreceklerden kıl” meâlindeki âyet-i kerimeyi (Âli İmran: 53) okur, hatta “fektübnâ maaşşâhidîn” kısmını hep bir ağızdan söylerdi. Cemaat sessizce kısa bir dua yapar, sonra vitre kalkılırdı. Vitr namazı, bu aya mahsus olarak cemaatle kılınır.
Enderun usulü terâvih
Osmanlılar zamanında sarayda kılınan terâvihlerde, musikişinas Enderun ağaları müezzinlik yapar. En az üç müezzin hazır bulunur. Namaz aralarındaki ilahî ve salevatlar, muayyen makamlarda söylenir. Bunu müezzinleri idare eder. Her ilahinin makamı, bir öncekiyle tenasüp içindedir. En son ilahî, ilk ilahî ile aynı makamdadır. Namaza geciken, makamından hangi rek’atte olduğunu anlar. Ramazanın ilk 10 günündeki ilahiler coşkulu, ikinciler rahmet ve mağfiret dileyici, üçüncüler ise hüzünlüdür. Namazda okunan zamm-ı sureler de mana bakımından birbiriyle mütenasiptir. Mesela rahmet âyetleri, tesbih âyetleri veya Hazret-i Peygamber’den bahseden âyetler seçilir. Sarayda terbiye görmüş müezzinler şehrin büyük câmilerinde de bu usulü tatbik ederdi. Tervihalarda da cemaate şerbet ikram edilirdi. 1950’lerde ortadan kalktı. Bugün bu an’ane, Sultan Aziz’in oğlu Şehzâde Şevket Efendi’nin defterine kaydettiği bilgilerden öğrenilmektedir. İlahilerin makam ile okunmasında zaten beis yoktur. Musiki perdelerine uysun diye âyeti kerimelerin harf ve manalarının değişmemesine dikkat edilir.

27.06.2016

5 ASIRDIR MİNARELERDE YANAN IŞIK

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ramazanda, selâtin camilerinin iki minaresi arasına mahyalar kurulurdu. Mübarek zamanlarda mescidlerin kandillerle süslenmesi çok eski bir âdettir. Hicretin III. asrında Ramazan ayında ve hac zamanı Mescid-i Haram’ın 455 kandilinin hepsi yakılırdı. Burada kandiller direkler arasına gerilmiş iplere asılıydı ve istenilen yere taşınabilirdi. Osmanlılar, bundan ilham alarak minarelere mahya germe âdetini çıkarmıştır.
Sadece Ramazan’da değil, kandillerde ve iki bayramda da mahya gerilirdi. Bazı kitaplar, câminin vakıf parasından yapılırsa, mahyânın israf olacağını söyler. Mahyâ bir âdettir; bunu ibâdet olarak görmek bid’at sayılmıştır.
Mah, farsça ay demektir. Mahya (mâhiye), aylık, aya mahsus demektir. Receb, Şaban ve Ramazan ayına isim zikretmeden Üç Aylar dendiği gibi, mahya da ilk zamanlar Ramazan ayına mahsus olarak kurulduğu için bu adı almıştır. Mahya, Arapçada da ihya etmek manasına gelir. Mübarek gecelere leyletü’l-mahya denirdi. Bununla da alakası olsa gerektir.

Anadolu’ya mahsustu
Mahya, 1500’lerin sonlarından beri kurulmaktadır. Sultan II. Selim, mübarek gecelerde minarelerde kandil yaktırırdı. Mevlid geceleri minarelerde kandil yakmak, 1610’da vefat eden Merkez Efendi’nin âdeti idi. Koca Mustafa Paşa dergâhı şeyhi Hasan Necmeddin Efendi de böyle yapardı. Sultan I. Ahmed’in beğenip, bütün câmilere teşmil ettiği söylenir. Halbuki bu padişahın dedesi Sultan III. Murad, 1588’de berat ve Regaip geceleri olduğu gibi, mevlid kandilinde de minarelerin kandillerle donatılmasını ferman buyurmuştu.
Sultan Ahmed Câmii yapılınca, Fatih Câmii müezzini hattat Hafız Kefeli Ahmed Efendi, minareler arasına ilk mahyayı germişti. Bunu çok beğenen padişah, mahya için de vakıf kurmuştu. 1722’de Nevşehirli Damat İbrahim Paşa da selâtin câmilerinin minarelerinde mahya kurulması emrini teyit etmiştir. Hatta Eyüp Câmii minareleri kısa olduğundan bu iş için uzatılmıştır.
Mahya, Anadolu’ya mahsustur. İstanbul’dan başka Edirne, Bursa, Konya ve Serez’de de kurulmuştur. 1911’de Mısır’da da kurulması için talep üzerine İstanbul’dan ustalar gönderilmişse de, minare araları açık olduğundan iyi kurulamamıştır.
Bazen minareler baştan ayağa kandillerle süslenir, buna kaftan giydirme denirdi. İstanbul’un 7. Tepesi üzerinde iki minareli câmi olmadığından, Davud Paşa ve Koca Mustafa Paşa Câmilerine kaftan giydirilir; Hekimoğlu Ali Paşa Câmi’nin şerefesi ile kubbesi arasına mahya gerilirdi.
Ramazan’ın ilk yarısı mahyalarda âyet-i kerimeler, hadîs-i şerifler, dinî ve ahlakî nasihatler yazılır; yarısından sonra kayık, gemi, boru çiçeği, Kızkulesi, köşk, fıskiye, cami, top arabası, ay-yıldız gibi resimler yapılırdı. Son gece bir şey yazılmaz, veda kabilinden bir sıra kandil çekilirdi. Tek Parti zamanında, ancak hükümeti öven yazılar yazılabilirdi.

Yüz gece de kursam…
Mahya âdeti yayılınca, ortaya mahyacı esnafı çıkmıştır. Mahyacılık ince bir sanattı. Usta, mahyayı önceden saraydan gönderilen incilerle yeşil veya kırmızı atlas üzerine yazar, saraya arzeder, tasvip edilirse kareli kâğıda yazıp, modeli hazırlardı. Kandillerin asılacağı yerleri tesbit ederdi. Taşıyıcı ipi minareler arasına gerer. Birbirine olan mesafeleri önceden tayin edilen ve bir ucuna makara, diğer ucuna kandil bağlanan düşey ipleri, uzun bir ipe dizerek taşıyıcıya bindirir. Uzun ipin ucunu, diğer minaredeki makaradan geçirip çekerek gerginleştirir. Böyle hareket ettirerek her gece kandilin yağını tazeler. Bir mahyaya 5 okka yağ gider.
Sultan Hamid devrinde Nuruosmaniye Câmii müezzini Abdüllatif Efendi bu işin piri idi. Kendine mahsus bu zât, hem pehlivan idi, hem de aşçılıktan anlardı. Pek çok modeli Hocapaşa yangınında yanmıştır. Mısır Hıdîvi İstanbul’a geldiğinde, Emirgân’daki yalısı önünde demirli iki mavnanın direği arasına hoş geldin mahyası kurmuştur. İran Şahı geldiğinde de Vâlide Hanı önünde kurmuş ve pek beğenilmiştir. Sultan Aziz, Avrupa’dan döndüğünde, Harbiye’nin arkasına Beşiktaş Sarayından görülecek şekilde iki direk dikip “padişahım çok yaşa” yazısını germiş; hatta merkez kumandanı “İkinci gece ne kuracaksın?” deyince, “Yüz gece de kursam, Padişahım çok yaşa” cevabını vermiştir.
Abdüllatif Efendi, Ramazan’ın 15’inden sonra hareketli mahya da kurardı. Bunun için en müsait Süleymaniye Câmii minareleri arasına üç halat çeker; ortadaki halata Unkapanı Köprüsü ile Azapkapı Câmiini, üst halata araba, alt halata da kayık ve balıklar resmederdi. Mahya bitince, arabayı ip üzerinde harekete getirir ve yavaş yavaş sağ minareye götürüp geri getirirdi. Köprü sabit, ama direkleri hareketli idi. Kayık ve balıklar da hareket ederdi. Latif Efendi öyle ustaydı ki, yaktığı kandiller vaktinden önce sönmezdi. Bu hareketli mahya bitince, minarelerden kandiller uçurtulurdu. Kandil ipi kaç yere bağlandı ise oralara giderdi. Bu iplerden biri minare şerefesine, diğer ucu cami avlusunun şerefeye paralel yerinde 1,5 m. yüksekliğe bağlanırdı. Uçurtmacı denilen vazifeli teravihten sonra uçurtmaya başlar, cemaat avluda birikip seyrederdi. Uçurtmacı kandil ipini bağlı olduğu yere kadar salıverir; seyirciler de kandil kutusunun bir tarafında şeker, kurabiye koyup uçurtmacıya hediye gönderirdi. Bu kandillerde balmumu yanardı. Kutu etrafına çabuk insin diye 5-6 kiloluk kurşun konurdu. Uçurtmacı eli yanmasın diye eldiven giyerdi. Eğer kandiller orta yere konuverilecekse, hepsi birden koyuverin der, herkes uçurur, bir kandil nereye bağlı ise oraya giderdi. Kandildeki ip kumanda edenin elindedir. Çocuklar da bu kandil uçurtmasını taklit eder; komşu penceresine ip gerip, makaralar üzerinde hareketli mumlu fener uçururlardı.

04.07.2016

SULTANLARIN ŞAHI ZEKİYYE SULTAN

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Sultan Hamid’in kızlarından Zekiyye Sultan’ın sarayda başlayıp, köhne bir otel odasında tamamlanan hayatı acıklı bir ibret hikâyesidir. Izdırabı, ölünce de bitmemiştir.

Sultan Hamid’in ilk çocuğu Ulviye Sultan, 8 yaşında kibritle oynarken yanarak vefat etmişti. Bu sebeple padişah, 1872’de doğan ikinci kızı Zekiyye Sultan’ı çok severdi. Hatta Zekiyye Sultan enfiye müptelâsıymış. Sultan Hamid, bundan hoşlanmadığı ve hafiflik olarak gördüğü hâlde, müsamaha gösterir; hatta en iyi cins Fransız enfiyesi teminine müsaade edermiş.

İki kardeş iki kardeşe

Padişah bu kızını 1889’da Gâzi Osman Paşa’nın oğlu Nureddin Paşa (1867-1953) ile; diğer kızı Naîme Sultan’ı da damadın kardeşi ile evlendirdi. İki kızı için Ortaköy’de kendisine ait bir yalı arsasına yan yana Çifte Saraylardenilen birbirinin eşi 2 yalı yaptırdı. Bütün monarşilerde, hânedan mensuplarının oturduğu evlere, ne kadar küçük ve gösterişsiz olursa olsun kasr (saray) demek âdettir. Bunun dışında kime ait olursa olsun, başka binalar için saray tabiri kullanılmaz.

Zekiyye Sultan, Mısır hıdivinin annesi Prenses Emine, nâm-ı diğer Vâlide Paşa ile pek ahbaptı. Babasının müsaadesi ile senede iki kere ziyaret ederdi. Büyük bir tantana ile karşılanırdı. Sokak kapısından bahçeye kadar yerlere halı serilir; halayıklar, ellerinde çiçek demetleriyle, kapıdan, merdiven ve salonlara kadar iki yana dizilirdi. Sultan’ın arabası gözükür gözükmez, Vâlide Paşa kapının önüne kadar gelip, misafirini karşılardı. Sokak kapısı açılıp, araba içeriye girer; binanın kapısı önünde dururdu. Kapıyı baş kalfa açar; Sultan’ı etekler; koltuğuna girip salona çıkarırdı. Vâlide Paşa da Zekiyye Sultan’a iftara gelirdi. O zaman çok meşhur olan bu iftarlar vesilesiyle, yüzlerce kişiye yemek çıkarılırdı.

Bu güzel günler uzun sürmedi. Sultan Hamid 1909’da tahttan indirildi. Kızları babalarını ancak bir-iki defa görebildiler. Ama esas belâ daha gelmemişti. 1924’de hânedan sürgün edilince, Zekiyye Sultan, ailesi ve maiyeti kendilerini gurbette buldular. Trenle Sofya, Viyana üzerinden Nice’e geçtiler. Burada bir ev tutan Sultan Efendi, İstanbul’daki gibi yaşamaya devam etti. Zaman zaman yanında kalfalar ve torunları ile taksi tutup binip gezmeye çıkardı. Cömertliğe alıştığı için, eşe-dosta hediye almayı severdi. Nureddin Paşa da çok bonkör idi.

Ermeni’den vefa

Birkaç sene içinde ellerindeki servet tükendi. Büyük bir sıkıntıya düştüler. 1932’den sonra, Fransa’nın güneyinde, hayatın daha ucuz olduğu Pau şehrine yerleştiler. Kaldıkları küçük otelin sahibi olan Ermeni, Müslümanların halifesinin kızından ücret almazdı.

Ortaköy’deki sarayında 80’i kız, 30’u erkek 110 hizmetkâr çalışan; her gece yatıya 20 misafir kalan; ihtiyaç sahibi fakirlere ayda binlerle altın lira dağıtan Zekiyye Sultan ve zevci, sürgünde köhne bir otel odasına sığınarak, meşakkatli bir hayat yaşadı. Burada yaşlı başlı hâliyle ayakta zar zor durduğu hâlde, küçücük bir mutfak tezgâhında ellerine geçen az nevâle ile yemek pişirdiğini görenlerin yüreği burkulurdu.

Nihayet 1950’de 78 yaşında iken meşakkatli dünya hayatına veda etti. Sürgün hayatı 26 sene sürmüştü. Sultan Hamid kızlarının en dindarlarından olan Zekiyye Sultan, cenâzesinin bir Müslüman memleketine defnini vasiyet etmişti. Na'şı tahnit edilerek, memlekete götürülmek ümidiyle yıllarca bir kilisenin bodrumunda kaldı. 2 sene sonra Damad Paşa da vefat etti. İkisinin 61 sene süren evliliği, Osmanlı tarihindeki en uzun sultan izdivaclarından biridir. Zekiyye Sultan, oldukça güzel idi; evlenip çocuğa karışınca biraz kilo almıştı. Ama sürgün sırasında yoksulluk sebebiyle çok zayıflamıştır.

Yegâne çocukları, anne ve babasının cenâzelerini memlekete getirmek istedi; ama buna muvaffak olamadı. Kilise idaresi, cenâzeleri nereye atmıştır, kim bilir! Halife-i Müslimîn Sultan Abdülhamid’in şanlı kızının bugün bir mezarı bile yoktur.

Şehzâde Ali Vâsıb Efendi kendisi için, “Hakikaten sultanların şahı denilebilecek vasıflarda, çok kibar, zarif bir sultan idi” diyor. Kız kardeşi Ayşe Sultan diyor ki: “Bu muhterem kadının çektiği sıkıntı, elem ve kederden nasıl bahsedeceğimi bilemiyorum. Hayatını küçük bir otel odasında tamamladı. Bende pek acıklı mektupları vardır. İhtiyar yaşında bu cefaya katlanmak için gösterdiği sabır ve tahammülü tariften âcizim. Kalbinin fevkalâde iyiliğinden başka kusuru yoktu. Çektiği bunca yoksulluğu ve zahmeti kendi talihsizliğinde bularak hayata gözlerini kapamıştır.”

Hâlâ seven var!

Zekiyye Sultan’ın kızı Fatma Âliye Hanımsultan (1895-1972), Kavalalı ailesinden Muhsin Yeğen ile evliydi. Zevcini Mısır’da bırakıp anne babasının hizmetine kendini adadı. Hânedanın hanım ferdlerinin sürgününü kaldıran 1952 tarihli kanundan istifade ederek oğlu ile İstanbul’a döndü. Aileden intikal eden bölük pörçük malları geri almaya teşebbüs etti. Çocuksuz vefat eden teyzesi Nâile Sultan’ın sürgüne giderken bir dadıya emanet ettiği yalı üzerinde, dadının vefatı sonrası çocukları hak iddia ettiği için bir şey yapılamadı. İstanbul’da Vehbi Bilimer’in tahsis ettiği karanlık bir bodrum odasında zaruret ve mahrumiyet içinde yaşadı.

Kadir Mısıroğlu anlatıyor: “Fatma Âliye Hanımsultan’ın döndüğünü ve zaruret içinde yaşadığını haber aldık. Yıllarca çöp tenekelerinden topladığı kuru ekmek parçaları ile karnını doyuruyordu. Üç arkadaş bir zarfa 500 lira koyduk. Narmanlı Hanı’nın alt katında bir penceresiz oda. Çakmak çakarak kapıyı bulduk. Bir meyve sandığı ters çevrilmiş, üzerine gazete örtülerek komodin yapılmış, üzerinde bir elbise fırçası ve bir el aynası duruyordu. Duvarda çiviler çakılmış, üzerine bir iki elbise asılmıştı. Oturacak bir sandalye bile yoktu. Size bir mektup getirdik dedik ve ağlayarak verdik. Hanımsultan, sonradan Mihrişah Sultan’a bu hâdiseyi anlatıp, ‘Ben bu millete hakkımı helâl ettim. Demek bizi hâlâ sevenler var’ demiştir."

Miras dâvâsı, Fatma Âliye Hanımsultan’ın vefatından çok sonra bitti.

Sürgünden sonra Çifte Saraylar’dan biri yandı; diğeri 1924’ten sonra yıktırıldı. Zekiyye Sultan, sürgüne çıkarken, yalısı için birine vekâlet verdi. Yok pahasına satılan yalıdan ellerine fazla bir şey geçmedi. 42 dönümlük bahçesinde şimdi Alarko Holding ve Suriye Başkonsolosluğu ile bir köşk ve bir apartman vardır. Reina’nın yanındaki yalının yerinde ise bugün Lido ve Shell deposu bulunmaktadır.

11.07.2016

DARBELERLE GEÇEN ÖMRÜ DERBEDERİMİZ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İktidar her zaman çoklarının gözünü kamaştıran bir hayal ve erişmek için icabında her yola başvuracakları bir emel olmuştur. Tarih, bu emele kavuşmak için icabında her vasıtanın kullanıldığı darbe teşebbüsleriyle doludur.

Sacayağı

Osmanlı Devleti’nin idaresinde söz sahibi olan üç nüfuz grubu vardı: Ulemânın teşkil ettiği ilmiye, merkez ve taşradaki bürokratların teşkil ettiği kalemiye ve askerlerin teşkil ettiği seyfiye sınıfları. Sacayağını andıran bu üç sınıf arasındaki ahenk ve dengeyi saray temin etmeye çalışırdı. Bu denge, sınıflardan birisi lehine bozulursa, sacayağı sarayın üzerine devrilirdi. Saray, yeni bir nüfuz grubunun meydana gelmesini engellerdi. Sultan IV. Murad gibi kuvvetli padişahlar zamanında otorite saraya geçti. Ancak ekseriyetle üç sınıf da sarayın yanında varlığını ve padişah otoritesine karşı potansiyel güçlerini muhafaza etti.

Sultan II. Mahmud, yeniçeri ocağını kaldırıp, ulemâ ve vezirlerin salâhiyetlerini kısarak merkezî otoriteyi güçlendirdi. Tanzimat Fermanı, bürokratların hâkimiyeti tekrar ellerine almalarına vesile oldu. Bu otoriteyi kırmak isteyen Sultan Aziz, bir asker-bürokrat darbesiyle tahttan indirilerek tesirsiz hâle getirildi. Sultan II. Abdülhamid, tahta çıktıktan iki sene sonra dedesi gibi otoriteyi sarayda topladı. 1908 darbesinden sonra güç, bürokratlarla anlaşan askerlere geçti. O gün bu gündür hükümetler gelir gider, ama sivil ve askerî bürokrasi hep hükmünü yürütür.

Osmanlı tarihinde çok sayıda isyan teşebbüsü olmuş; padişah, bunlardan 11’ünde tahtını, üçünde ise canını kaybetmiştir. Hiçbir darbe öncekinden daha iyi şartlar getirmemiş; memleket gerilemiş; kazanan başkaları olmuştur. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesi, ‘Bir Darbenin Anatomisi’ ismiyle kitaplaşacak kadar enteresan bir darbedir. Darbeciler, askerleri, ‘Padişahı Ruslar kaçıracak; korumaya gidiyoruz’ diye kandırmıştı. Son yaşanan darbe teşebbüsünde de askerleri tatbikata diye götürdükleri anlaşılıyor.

Sultan Hamid’in otoritesini kıran Jön Türklere karşı, 31 Mart 1909 senesinde bir karşı darbe tertiplendi. Muvaffak olamayan bu darbe vesilesiyle Sultan Hamid tahttan uzaklaştırıldı. Darbenin arkasında Alman nüfuzuna karşı kendi hâkimiyetini düşleyen İngiltere’nin veya bizzat kendi otoritelerini arttırmak isteyen İttihatçıların bulunduğu söylenir. Nice muhalifler bu sayede temizlenmiştir.

Buna rağmen siyasî otoritenin yine bürokratlar elinde kaldığını görünce, ‘Biz bu ihtilâli neden yaptık öyleyse?’ derecesine hayıflandılar. 1913 senesinde içlerinde ‘gözü kara bir genç’, Enver Bey, o zaman imparatorluk hükümetinin merkezi olan Bâbıâli’yi basarak harbiye nazırını vurup, sadrazamın istifasını aldı. Böylece Selanik birahanelerinde Namık Kemal şiirleri okumaktan başka meziyetleri bulunmayan toy subaylar, memleketin yegâne hâkimi olmuşlar; 5 sene içinde de imparatorluğu batırmayı becermişlerdir.

NATO’ya CENTO’ya Bağlıyız!

Ankara hareketinin, aslında İstanbul’daki saltanata karşı bir darbe olduğu bir yana bırakılırsa, cumhuriyet tarihi de aslında nice muvaffak olmuş veya olmamış darbeler tarihinden ibarettir. Bunun sebebi, Tek Parti ideolojisinin, arkasını sağlama almak üzere orduyu alabildiğine güçlendirme siyaseti olmuştur. Elinde silahı olan, her zaman güçlüdür ve söz sahibidir. Ancak haklının sözü geçmelidir, güçlünün değil. Hakkı olmayan bir şeyi zor kullanarak ele geçirmeye kalkması, ne fenâ, ne âdi şeydir.

1945 yılında ABD baskısıyla demokrasiye geçiş, Tek Parti’ye karşı bir modern darbe sayılır mı? Aynı kadroların idare ettiği meşrutiyet devri de sayılırsa, memleketi neredeyse 40 senedir demir yumrukla idare eden Tek Parti, iktidarı kolay kolay devreder miydi? Nitekim çokları demokrasi ve çok partili hayatı, Tek Parti’nin muhaliflerini ortaya çıkarmak üzere kurduğu bir komplo olarak gördü. Yanılmadıkları 27 Mayıs 1960 darbesi ile ortaya çıktı. Ne hata yaparsa yapsın, bunun karşılığını siyasî olarak görmesi gereken Demokrat Parti, liberalizm ve demokrasi yanlısı olduğu halde ezildi. Cumhuriyete ince ayar, iktidarını kaybeden tek parti tarafından, zamanın askerleri vasıtasıyla verildi. Bununla beraber darbenin arkasında, Türkiye’deki CIA operasyonlarına safça karşı çıkmak ve Irakla ittifak yapmak cesaretini gösteren Adnan Menderes’i bertaraf etmek arzusundaki Anglo-Amerikan bloğunun olduğu söylendi.

İttihatçılar, kendisini idealist zanneden bazılarında istediği zaman darbe yapıp iktidarı ele geçirme ihtirasını, yani komitacılık ruhunu yerleştirmişti. Şurası bir hakikattir ki, ne kadar silah gücü bulunursa bulunsun, dışarıdan desteklenmeyen bir darbenin muvaffak olması mümkün değildir. Malaparte’ın ‘Hükümet Devirme Taktiği’ kitabını okumak insana hayli fikir verebilir.

1962 senesinde Harbiye Kumandanı Talat Aydemir’in harbiye talebesini sürüklediği romantik karşı darbe teşebbüsü, hüsranla neticelendi. İnönü, dindar harbiye talebelerini mektepten atarak fikriyatını ispatlayan Aydemir’i emekliye sevk etmekle iktifa etti. Ancak hevesi kursağında kalan emekli albay, ertesi sene kendisine inananlarla tekrar darbeye kalkışınca darağacını boyladı.

Rus yanlısı subayların tertiplediği bir darbeye karşı yapıldığı söylenen 12 Mart 1971 darbesi de, Demirel’in uyumluluğu sayesinde kansız geçti. Yine Sovyetlere karşı ‘Yeşil Kuşak’ projesi çerçevesinde ABD’nin arkasında olduğu, hatta bunun için önce ortalığın anarşiyle kana boyanarak elverişli vasatın hazırlandığı çok dile getirilen 12 Eylül 1980 darbesi ardından her yer sütliman olmuş; her muvaffak darbede olduğu gibi, halk, kendisini can korkusu belâsından kurtaranları alkışlamıştır.

Amerikan aleyhtarı hükümete karşı yapılan 28 Şubat 1997 darbesi, kansız/tanksız gerçekleştiği için post-modern darbe olarak bilinir. Ama tesirleri önceki iki darbeden de fazla olmuştur. Zamanın global politik/ekonomik güçlerinin desteklemediği/arkasında olmadığı hiçbir darbe/ihtilâl muvaffak olamamıştır. Bu, Fransız ihtilâli için de, Bolşevik ihtilâli için de, Jön Türk ihtilâli için de böyledir.

Dünyanın her yerinde, tek tip insan yetiştirmeye matuf maarif sistemi, bir yandan anında dolduruşa gelip sokağa dökülebilen bir topluluk meydana getirdi. Yine bütün dünyadaki askerî mekteplerde, buna paralel olarak geleceğin subaylarında, kendilerinin sivillerden daha vatansever olduğu, her birinin birer Napolyon, birer Enver Paşa potansiyelinde bulunduğu fikri şuur altına yerleşti. Demokrasinin bir hayat tarzı olduğu, insanların vaziyetten vazife çıkarmaya kalkışmadığı, sadece kendi işine baktığı gelişmiş cemiyetlerde artık böyle teşebbüslere rastlanmamakla beraber, tam işleyen liberal demokrat sistemin, zaten beynelmilel sermayenin akışına bir mâni teşkil etmediği de düşünülebilir.

18.07.2016

MODERN DARBELERİN PROVASI: KULELİ VAK’ASI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Yakın tarihimizde pek bilinmeyen, bilenlerin de mahiyetini hâlâ tam anlayamadığı bir darbe teşebbüsü vardır. Asker ve ulemadan 41 kişi, Sultan Abdülmecid’i devirip öldürmek üzere gizli bir komite kurdular.

Tarihte sert idarecilerin çok muhalifi olduğu bir hakikattir. Fakat Sultan Abdülmecid gibi karıncayı incitmeye çekinen, ömrü Haremeyn’e hizmet etmekle geçen, bugünki Avrupa hükümdarları gibi bir meşrutiyet hükümdarına bu derece husumet hayret vericidir. Kendisine karşı 1859 senesinde tertiplenen suikast, evvelden haber alınıp önlenmiştir. Darbeciler, Kuleli Kışlası’nda hapsedilip sorguya çekildiği için bu hâdise Kuleli Vak’ası diye bilinir.

Fedailer Cemiyeti

Ferik (Korgeneral) Çerkes Hüseyin Dâim Paşa, Arnavut Câfer Dem Paşa, Tophâne-i Âmire kâtiplerinden Ârif Bey, İmâlât Meclisi âzâsından Binbaşı Râsim Bey, Tophâne Müftüsü Bekir Efendi, Süleymaniyeli Şeyh Ahmed Efendi, Fatih Müderrislerinden Nasuhi Efendi, Hazergradlı Feyzullah Efendi, Kütahyalı Şeyh İsmail ile Tophâne Müşirliğinde vazifeli 25 kişi, bu komitenin mensupları idi. Şair Şinasi’nin de cemiyete dâhil olduğu söylenir. Reis, darbe fikrinin de sahibi olan 46 yaşındaki Süleymaniyeli Şeyh Ahmed Kürdî, İstanbul’a gelip Bayezid medresesinde İhya okutmaktaydı. Fedailer Cemiyeti’ni de orada teşkil etmişti. Reis vekili, Şeyh Ahmed’in Kars muharebelerinden tanıdığı Dâim Paşa idi.

Komitedekilerin sayısı mahdut olmakla beraber, çok kişinin kendilerinden olduğu propagandasını yaparak yanlarına adam çekmeye çalıştılar. Feyzullah Efendi, 1000; Kütahyalı İsmail, 6000 fedai va’detmişti. Cafer Paşa’nın da Arnavut fedaileri vardı. Cemiyetin en faal mensubu ve Didon Ârif diye de bilinen Ârif Bey, Alpaslan Türkeş’in dedesidir. Komitenin bir başka mensubu Tophane Müftüsü Bekir Efendi de Fevzi Çakmak’ın dedesidir. Bu, enteresan bir tesadüftür. Cemiyet, şeriat için çalıştığı sloganını yayıyordu. Ancak, işin bürokrat ayağını ihmal etmişlerdi.

Ayaklanma başlayınca, elçiliklere, patrikliklere ve şehir halkına hitaben Ârif Bey’in yazdığı bir beyanname dağıtılacaktı. Cafer Paşa ise emrindeki Arnavut askerlerle kontrolü temin edecekti. Râsim Bey, bir fedai çetesi ile telgraf tellerini keserek dışarısı ile haberleşmeye mâni olacaktı. Tophane Müftüsü Bekir Efendi ise, işin moral cihetini halledecekti. Dâim Paşa ise şehirdeki Kafkasya muhacirlerini kışkırtacaktı. Tophane’ye ziyarete geleceği gece, padişahın işi bitirilecekti.

Su Testisi…

Cemiyetteki bir mızıka başçavuşunun dili, bir kolağasına çözüldü; o da Mirliva (Tümgeneral) Tatar Hasan Paşa’ya vaziyeti anlattı. Öte yandan cemiyet, Hasan Paşa’ya kendileriyle hareket etmesi teklifinde bulundu. Didon Ârif’in de ağzını arayan Paşa, kendilerine taraftar görünüp cemiyeti toplantıya çağırdı. Bir yandan da vaziyeti hükümete bildirdi. Kılıç Ali Paşa Câmii’nde toplandıkları 13 Eylül 1859günü yapılan bir baskında hepsi yakalanarak Kuleli Kışlası’na hapsedildi. Bu arada izini kaybettirenler de oldu.

Yakalanan 41 kişinin muhakemesi, sadrazam Âli Paşa, şeyhülislâm Sadeddin Efendi, serasker Rıza Paşa, Meclis-i Âli-i Tanzimat Reisi Mehmed Paşa, Meclis-i Vâlâ Reisi Yusuf Kâmil Paşa ve Meclis-i Dâr-ı Şûrâ-i Askerî Reisi Mustafa Zarif Paşa’dan müteşekkil bir heyet tarafından yapıldı. Mahkemenin kâtibi de istikbalin meşhur darbecisi Midhat Paşa (o zaman Efendi) idi. Muhtemelen müstakbel planları için hâdiseyi analiz etmiştir.

Darbecilerden Cafer Paşa, Kuleli Kışlası’na götürülürken korkusundan denize atlayarak intihar etti. Tahkikat dosyası, 1858 tarihli ceza kanununa göre tanzim edildi. Bunlardan 4’ü idam, diğerleri ise değişik cezalara çarptırıldılar. Kendisine suikast tertiplenen padişah, ortada ölüm olmadığı için idam cezalarını müebbed hapse ve kalebendliğe çevirdi. Şeyh Ahmed ve Ârif Bey Magosa’ya, Dâim Paşa ve Râsim Bey Akkâ’ya sürgün edildi.

İkinci derece suçlulardan 11 kişi Limni ve Rodos’ta müebbed kalebendliğe mahkûm oldu. Üçüncü derece suçlulardan 8 kişi kalebendliğe, dördüncü derece suçlular ise ordudan ve memuriyetten atılarak hapis ve sürgün cezasına çarptırıldı. Darbeyi hükümete bildiren Mirliva Hasan Paşa ise terfi ederek ferik (korgeneral) oldu.

Darbenin İçyüzü

Darbenin arkasında yabancı bir gücün varlığı pek malum değildir. Ancak daha geçen sene bir emrivâki ile Hindistan’daki koskoca Babür İmparatorluğu’nu yıkan İngiltere’nin işine yarayacağı muhakkak gibidir. Bütün darbelerde ekonomik menfilikler ile hükümetin icraatlarının bazı sınıflarda meydana getirdiği hoşnutsuzluk istismar edilir. Gerçi 1854 Kırım Harbi’nden sonra ekonomide yaşanan darlık, hükümete karşı bir hoşnutsuzluk hâsıl etmişti; ama bu raddeye gelecek bir şey değildi. Darbenin başı Şeyh Ahmed’in, İstanbul’da İngiliz casusu Vambery ile görüşmesi dikkat çekicidir. Şeyh Ahmed, 1850’de diğer bütün Kürd beylikleri ile beraber asırlardır sahip oldukları otonomiyi kaybeden Babanailesinin adamıydı. Komitede bu aileden birkaç kişi vardı.

Bazılarına göre Kuleli Vak’ası, tutucu bir kitlenin Tanzimat ve Islahat fermanlarına karşı reaksiyonudur. Darbecilerden bir kısmı gerçekten buna inanmış olabilir. Halbuki bu iki ferman, Osmanlı Devleti’nde mevcut hak ve hürriyetlerin teyidinden ve Avrupa devletlerine karşı bir gösterişten öte mânâ taşımıyordu.

Namık Kemal gibi bazılarına göre hürriyetçi bir hareket olup, memlekete meşrutiyet idaresini getirme gayesine matuftur. Nitekim bazı mensupları sonradan Jön Türkler içinde yer almıştır. Cemiyet, Osmanlı Devleti’nde o zamana kadar rastlanmayan tarzda bir gizli cemiyettir. Cemiyete giriş usulü, İtalyan mason cemiyetlerine benzer. Her yeni girenden, “Süleymaniyeli Şeyh Ahmed ile aramdaki ahdi kabul ettim ve ben muâhid bir fedaiyim” yazan bir taahhütname alınırdı. İttihatçılar, bunu model tutmuşlardır. Bazı romantik yazarlar, modern siyasî partilerin bir nüvesi olarak görürler. Her neyse, Kuleli Vak’ası, Sultan Aziz’e yapılan kanlı 1876 darbesinin provasını teşkil etmiştir.

25.07.2016

LOZAN’A GİDEN YOL

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Lozan’da Türk tarafının görüşmeleri, İngiliz ve Fransızların kontrolündeki telgraf hatlarından geçiyordu. Hatta şifreleri karşı tarafça çözülüyordu. Türk heyetinin elinde kırmızı çizgilere dair 14 maddelik talimatname vardı. Acaba ne kadarını koparabileceklerdi?

I. Cihan Harbi’nden sonra Almanya ile Versay, Avusturya ile Saint Germain, Macaristan ile Trianon ve Bulgaristan ile Neuilly Antlaşması imzalandı. Almanya, Batı Prusya, Saarland ve Alsace-Lorraine gibi Alman yurtlarını kaybederken, Avusturya’dan koparılan topraklar üzerinde yeni devletçikler kuruldu. Bulgaristan ve Macaristan da bir miktar toprak kaybetti. Hepsi imparatorluktan basit birer ulus-devlete dönüştürüldü. Bu müzakereler birkaç ayda bittiği hâlde, Osmanlı Devleti’yle müzakereler uzun sürmüştür.

Eldeki koz

Baştaki Jön Türklerin macera uğruna girdiği bir savaşta mağlup olarak topraklarının çoğunu kaybeden Osmanlı Devleti’nin yeni bir maceraya girişmesini önlemek isteyen müttefikler, Anadolu’da muayyen yerleri işgal etti. Bir yandan da sulh için Paris’te müzakereler başladı. İttihatçı düşmanı yeni padişah Sultan Vahideddin, savaşın tek suçlusu olarak Jön Türkleri işaret ederken, bir yandan da Anadolu’daki halkın direnişini bir elde toplayarak sulh müzakerelerinde koz olarak ileri sürmek ve Türklerin elini güçlendirerek daha iyi şartlarda bir antlaşma yapmayı umuyordu. Bu sebeple Anadolu’ya fevkalâde salahiyetli bir müfettiş gönderdi: Mustafa Kemal Paşa.

Mahalli mukavemeti bir elde toplayan bu müfettiş, umulmadık bir şekilde Ankara’da alternatif bir hükümet kurdu. Bu arada Paris’in Sevr banliyösünde 10 Ağustos 1920’de bir antlaşma paraf edildi. Bu antlaşma ile İstanbul ve Anadolu Osmanlı Devleti’ne bırakılıyor; fiilen işgal altında bulunan Suriye, Irak, Filistin, Doğu Trakya, İzmir, Antalya gibi topraklarda İngiliz, Fransız, Yunan ve İtalyan hâkimiyeti tanınıyor; Boğazların idaresi, milletlerarası bir komisyona devrediliyordu. Yunan işgalindeki İzmir’in geleceği 5 yıl sonra yapılacak plebisit [halk oylaması] neticesine bağlanıyordu. Osmanlı Devleti, ancak muvakkat bazı tahditlerle, olduğu gibi devam edecekti. Hükümet ve padişah kabul etmediği için Sevr Antlaşması’nın ölü doğması üzerine, İngiltere, Anadolu hareketine yaklaşıp saltanatı gözden çıkardı. Bir yandan Yunanları Anadolu içlerine sürerken, öte yandan kazanması için Ankara’nın önünü açtı.

Yunanlar yenildikten sonra, 10 Ekim 1922’de Mudanya’da mütareke yapıldı. Lozan’da yapılacak sulh müzakerelerine İstanbul hükümetinin de çağrılması üzerine telaşlanan Ankara, saltanatı kaldırdı. İngiltere’nin teklifi, zaten saltanatın kaldırılması için bir taktikti. Ankara hükümeti, 20 Kasım 1922’de sulh müzakereleri için Lozan’a bir heyet gönderdi.

Başvekil Rauf (Orbay), Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk), Dâhiliye Vekili Fethi (Okyar) ve Kazım Karabekir beklenti içinde iken, heyetin başına hayatında yurt dışında bulunmamış, hiç diplomasi tecrübesi olmayan, üstelik kulağı da işitmeyen, sadece sadakati ile öne çıkmış bir asker, İsmet Bey (İnönü) tayin edildi. Bunun için Yusuf Kemal Bey ‘sıhhî sebeplerle’ vazifeden alınıp, yerine İsmet Bey getirildi. Hasan Saka ile Rıza Nur da delegeydi. Heyet 100 kişiyi aşıyordu. Müşavirler arasında, Celal Bayar, İzmir suikasti sebebiyle asılan Cavid Bey, Yahya Kemal Beyatlı gibi isimler de vardı. Bunlar arasında Hahambaşı Hayim Naum Efendi’nin varlığı ise dikkat çekiciydi. Bu kişinin, müttefiklerle heyet arasındaki gizli görüşmelere aracılık yaptığı söylenirdi.

Kırmızı Çizgiler

Tarafsız bir memleket olan İsviçre’nin Lozan şehrine trenle 5 günde varan İsmet Bey’in cebine 14 maddelik bir talimatname konmuştu: 1-Musul, Kerkük ve Süleymaniye alınacak. 2-Doğu Trakya’da 1914 sınırı muhafaza edilecek. 3-Batı Trakya’da plebisit yapılacak. 4-Pek ümitle olmasa da Ege adaları istenecek. 5-Fransızlarla anlaşılan Suriye sınırı tanınacak. 6-Ermeni yurdu kurulmayacak. 7-Boğazlarda yabancı askeri olmayacak. 8-Kapitülasyonlar kaldırılacak. 9-Azınlıklar mübadele edilecek. 10-Dış borçlar, Osmanlı’dan ayrılan devletlere taksim edilecek; Yunanistan’dan alınacak harb tazminatına mahsup edilecek veya 20 sene ertelenecek. 11-Orduya tahdit getirilmeyecek. 12-Azınlıklar, Türk kanunlarına uyacak. 13-Müslüman vakıfları önceki anlaşmalar çerçevesinde devam edecek. 14-Osmanlı’dan ayrılan memleketler için Misak-ı Millî’nin plebisit hükümleri tatbik edilecek.

Konferans, Mont Benon gazinosunda başladı; Uşi’deki Şato Oteli’nde devam etti. Çeşitli komisyonlar kuruldu. Kurt İngiliz diplomat Lord Curzon, oyunbazlıkları ile konferansın hâkimiydi. Müzakereler, bir anlaşmaya varılamadığı için 4 Şubat 1923’de kesildi. Bunun sebebi olarak Londra’nın koştuğu 3 şartın kabulünü istemesi olarak verilir. Bu 3 şart: Hilâfetin kaldırılması, Bolşevikliğin yasaklanması ve Musul’dan vazgeçilmesidir. İsmet Bey döndü. Eskişehir’de Mustafa Kemal ile görüştü. Savaştan yılmış Ankara, şartları kabul ediyordu. Halbuki müzakereler başlamadan Paris’e giden İnönü, burada Muslim Standart gazetesine, halifeliği sıkı sıkı koruyacakları beyanatı vermişti. İngiltere parlamentosu, ancak 3 Mart 1924’de halifelik kaldırıldıktan sonra Lozan’ı görüşmeye başlamış ve kabul etmiştir.

Görüşmeler sırasında Türk tarafının görüşmeleri, İngiliz ve Fransızların kontrolündeki telgraf hatlarından geçiyordu. Hatta şifreleri karşı tarafça çözülüyordu. 24 Temmuz 1923’te Türkiye ile İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya tarafından Lozan Antlaşması imzalandı. Bulgaristan, Portekiz, Belçika ve Rusya sonradan antlaşmaya imza koydu.

Konferansta bütün inisiyatifi otoriter bir şekilde elinde tutarak, delegelerle bile paylaşmayan İsmet İnönü, Türk amme efkârında tavizkâr davranmakla itham edildi. Ankara’nın ilk meclisindeki savaşçı kadroların, bu hâliyle Lozan’ı kabul etmeyeceğini bilen Mustafa Kemal Paşa, meclisi dağıtarak tamamı kendi taraftarlarından teşekkül eden yeni bir meclise antlaşmayı kabul ettirdi. Buna rağmen 14 milletvekili red oyu kullandı. 6 Ağustos 1924’de yürürlüğe giren antlaşma, Türkiye’nin içine kapanması ve sert bir inkılap devresinin de başlangıcı oldu.

Lozan’ın ne getirip, ne götürdüğünü, bir başka deyişle zafer mi, hezimet mi olduğunu, bir başka yazıda ele alırız inşallah…

01.08.2016

LOZAN: KİMİN HEZİMETİ? KİMİN ZAFERİ?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Her ulus-devlet, kurucu antlaşmaya kutsiyet atfettiği gibi, Lozan Antlaşması da ‘Osmanlı’nın küllerinden doğan yeni devletin kurucu vesikası’, âdeta bir mukaddes metindir. Hâlbuki antitezi olan Sevr Antlaşması ile arasındaki farklar hiç de fazla değildir.

Sevr, Lozan’ın mukaddimesi idi. Asıl hedef, Lozan’dı. Bunun için Sevr’de tarafı olmadığı bir harbe girerek milletlerarası düzeni tehdit eden Türkleri biraz hırpalamak; bir başka deyişle ‘Ölümü gösterip sıtmaya razı etmek!’ hedeflenmişti. İkisi de ‘güçlünün sözü geçer’ şeklindeki üniversel prensibin birer tezahürü idi. Zamanın şartları çerçevesinde politik aktörler tarafından dikte ettirilmişti. Fazlasını yapmaya ne Lozan’a giden heyetin, ne de Ankara’daki hükümetin gücü vardı.

Klasik emperyalizmin çözülmeye başladığı bir devirde, muazzam bir petrol havzasına konmuş bulunan müttefikler için, Anadolu’da yaşayacak bir Osmanlı Devleti’nin zararı yoktu. Lozan da, Sevr gibi, yaklaşık yüz yıldır parçalanmakta olan Osmanlı Devleti’nin, Wilson Prensipleri çerçevesinde ulus-devletlere bölünmesi planıdır. Şu kadar ki Sevr Antlaşması ile 6 asırlık Osmanlı Devleti varlığını devam ettirecekken, Lozan Antlaşması ile Suriye, Irak gibi yeni bir Türkiye kurulmuştur. Yeni Türkiye, Osmanlı’nın hiçbir cihetten devamı değildir.

Ne Getirdi? Ne Götürdü?

Avantajlardan başlayalım: Lozan Antlaşması ile Almanya’ya olan borçlar silindi. Diğer borçlar, eski Osmanlı topraklarında kurulan yeni devletlere paylaştırıldı. Hepsi münasip bir takvime bağlandı. Ahalisinin ekseriyeti Rum olduğu hâlde, Doğu Trakya ve İzmir Türklere bırakıldı. Türklerin çok dile getirdiği Wilson Prensipleri’ne rağmen, emperyalistler için artık ihtiyaç kalmadığı için Ermenistan ve Kürdistan meselesi kapatıldı. Hepsi, Ankara’ya yapılmış büyük birer lütuf sayılabilir. Lozan’ın gizli maddeleri veya 100 yıl geçerli olduğu hakkında söylenenler uydurmadır. Milletlerarası antlaşmaların gizli maddesi olmaz. Geçici antlaşma mümkün ise de Lozan böyle değildir.

Lozan’ın gözden kaçan en ağır hükmü, Türkiye’nin suni düşmanlıklara itilerek, kaldıramayacağı bir yükün altına sokulmasıdır. Dünyanın en güçlü ordularından birini beslemeye mahkûm edilmiş; bu da, Batı’nın ekonomik hâkimiyeti neticesini doğurmuştur. Ankara, askerini besleyebilmek uğruna Avro-Amerikan siyasetini takip etmek mecburiyetinde kalmıştır. Hâlbuki Sevr’de ordu, 50 bin kişiyle sınırlandırılmıştı. Bu, ekonomik cihetten büyük bir şanstı. Nitekim II. Cihan Harbi’nden sonra mahvolan Almanya ve Japonya’nın tekrar şahlanışının sebebi, ordudan arındırılmalarıydı.

Sevr ile Lozan, aslında birbirine benzer iki anlaşmadır. Sadece toprak kaybı ve bazı askerî sınırlamalar cihetiyle farklılık gösterir. Her ikisinde de Boğazlar, ecnebi kontrolündedir. Boğazların bu statüsü, 1936 tarihli Montrö Mukavelesi ile hafifletilmiştir. Bu, Misak-ı Millî’ye de aykırıdır.

Sömürgelerde Bile

Gayrı müslim azınlıklar, her iki antlaşmada da, hukukî imtiyazlara sahiptir, yani kendi dinî hukuklarına tâbidir. Lozan’da, buna dair hükümleri hükümet ve azınlıkların beraber tesbit etmesi; bunda Avrupa hukukşinasların nezaret etmesi ve mahkemelerde Avrupalı hukuk müşavirlerinin hazır bulunması hükmü getirilmiştir. Yeni devletin hukuk hayatı, bu ecnebi mütehassıslar tarafından dizayn edildi ki sömürgelerde bile böylesi görülmemişti. Böylece Türkiye, müttefiklerin emellerine uygun olarak, İslâmî hüviyetinden tamamen sıyrılmış oldu. Azınlıklar, Türk hükümeti Batı hukukunu kabul edince, Lozan’da tanınmış olan hukukî imtiyazlarından vazgeçtiler.

Azınlıklar, dinlerine aykırı bir muameleye zorlanamayacağı gibi, dinî tatil günlerine de hürmet edilecektir. Üstelik bunlar, BM kefaleti altına sokularak milletlerarası mahiyet almıştır. Yeni devirde Müslümanların dinî hayatı yerle bir edilirken, azınlıklar milletlerarası koruma sayesinde bir nebze rahat edebilmiş; sonra 1940’ların şoven rejimi ile hepsinin icabına bakılmıştır.

Lozan’da, tüm Orta Doğu’dan, Mısır, Sudan, Libya, Kıbrıs ve Adalar’dan vazgeçildi. Sevr’de olduğu gibi, sadece Anadolu ve Trakya’da küçük bir mıntıka yeni devlete bırakıldı. Batı Trakya’da plebisit de yapılmadı. Batum gibi zaten eldeki vatan topraklarından vazgeçilmesi ile 1920 tarihinde son Meclis-i Meb’usanı’nın kabul ettiği ve sulh için kırmızı çizgileri ihtiva eden Misak-ı Millî de ihlal edilmiş oluyordu. Buna göre, eski Osmanlı topraklarının geleceği halka sorulacaktı. Zaten Misak-ı Millî, o devrin şartlarında amme efkârının gözünü boyamak için alınmış, reel-politikaya hiç münasip düşmeyen tek taraflı bir karardı.

Musul meselesi, bilahare Londra ve Ankara arasındaki müzakerelere havale edildi; bunlar da 1926’da Musul, Kerkük ve Süleymaniye’nin İngilizlere terki ile neticelendi. Yunanistan’ın mali vaziyeti nazara alınarak, Meriç’in batısında kalan Edirne’nin Karaağaç Mahallesi karşılığında harb tazminatından vazgeçildi. 1914’ten beri kaldırılmış bulunan ecnebi imtiyazları (kapitülasyonlar) üzerinde müttefikler ısrar etmedi. Türkiye zaten Batı hukuk/ticaret sistemini kabul edeceği sözü verdiği için, bunun zaten bir ehemmiyeti bulunmuyordu.

Komşuya Kıyak

Yunanistan’daki Müslümanlarla; Türkiye’deki Ortodokslar, Batı Trakya ve İstanbul müstesna olmak üzere mübâdele edilmesidir. Bu hüküm, bilhassa yetişmiş nüfusa ihtiyaç duyan Yunanistan’ın işine yaramış; Anadolu’nun iş bilir Ortodoksları, ‘komşu’nun iktisadî güçlenmesine katkıda bulunmuştur.

Son 8 yılda işlenenlere dair umumi af çıkarılması benimsenerek maziye sünger çekildi. 150 kişi bundan istisna edildi. Sürgün Ermenilerin dönebilmesi ve 1 yıl içinde tazminat talebinde bulunabilmesi imkânı getirildi ise de tatbikatına yol verilmedi.

Kudsî Metin

Lozan, Kemalistler için bir zafer, hiç değilse diplomatik bir muvaffakiyettir. Her ulus-devlet, kurucu antlaşmaya kudsiyet atfettiği gibi, Lozan da böyle lanse edilmiştir. Dipçik zoruyla imzalatılan Sevr paçavrasına nazaran, Lozan, ‘Osmanlı’nın küllerinden doğan yeni devletin kurucu vesikası’, âdeta bir mukaddes metindir.

Lozan, Misak-ı Millî’nin gerisinde kalan hükümleri sebebiyle muhafazakârlar için bir hezimet olarak görülür. Kıbrıs, Musul, Batı Trakya ve Adalar’dan vazgeçilmesi bir infial meydana getirmiştir. Hâlbuki daha evvel Batum’u Bolşeviklere vererek Misak-ı Millî’yi ilk ihlal eden Ankara olmuştu. Halifeliğin kaldırılmasına mukabil, patrikliklerin muhafazası da Siyonist ve Masonlara verilen tavizler olarak görülür; hâlbuki bunlar, yeni devletin elinde birer koz olduğu halde, kullanılamamıştır.

Hâsılı Lozan, ne muhafazakârların dediği gibi bir hezimet, ne Kemalistlerin iddia ettiği gibi zaferdir. Ancak bu sayede Ankara kahramanlarının sıfırdan bir devletin sahibi olduğu düşünülürse, bunlar için bir zafer; saltanatı, halifeliği, medresesi, tekkesi, şer’î hukuku, fesi ile koskoca mazisini kaybeden muhafazakârlar için de bir hezimet olduğu söylenebilir. 1914’de dünyanın 6 büyük impatorluğundan biri iken, 10 sene dolmadan ehemmiyetsiz bir Asya devletçiğine dönüşün vesikasıdır.

08.08.2016

ŞAMAN KİME DENİR? ŞAMANİZM NEDİR?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Selçukluları, hatta ilk Osmanlıları şaman diye tanıtıp; Türklerin dünya tarihindeki parlak isminin arkasında Müslümanlığın en mühim âmillerden biri olduğu gerçeğini saklamak isteyenler vardır...

Birçok modern tarih kitabında, eski Türklerin Şaman dinine mensup oldukları yazar. Böyle bir din olmadığı; Şamanizm çok farklı manada bir disiplin olduğu hâlde, bu yanlış ifade nedense geniş bir kabul görmüştür.

Kötü ruhları yemek

Şaman, tabiatüstü kuvvetlerle temas kurduğunu iddia edenlere denir. Biraz bugünki medyumlar gibi, kendilerine göre birtakım usullerle trans hâle girip kendilerinden geçer. Hususi elbiseler giyer. Davul veya ses çıkaran âletler kullanır. Danslar yapar. Normal insanların görüp işitmediği şeylerden, ruhlardan, cinlerden anlatır. Şair değildir; ama şiir şeklinde dualar okur; içlerinde mânâsız, ama ‘sihirli’ kelimeler de bulunur.

Bunlar din adamı olmaktan ziyade, birer kabile büyücüsüdür. Güya gelecekten haber verirler. Hastalığı yapan kötü ruhu ‘öldürüp yiyerek’, hastaları iyileştirirler. Ruhlar âleminde neler olup bittiği hakkında konuşurlar. Bu hususiyetleri irsîdir. Şamanlık aileden geçer. Şaman, erkek veya kadın olabilir.

Şamanlara, Sibirya’dan Hindistan’a, Afrika’dan Amerika’ya kadar geniş bir coğrafyada rastlanır. Bunların ekserisi din adamı olduğu için, bu coğrafyadaki iptidai dinlere Şamanizm adı verilmiştir. Aslında böyle bir din yoktur. Şamanlık, sonradan dinlere karışmış tabiatüstü kuvvetler sistemidir. Parapsişik bir metoddur. Bu bakımdan her dinde bulunabilir. Bu büyücülere olan inancı din gibi görmek, meseleyi içinden çıkılmaz hâle getirmiştir.

Sıçra rahip!

Eski Roma’da, ölümden sonraki hayata inanılır; ruhlar, yaşayanlar için büyük değer taşırdı. Ellerindeki silahları birbirine vurarak dans edip şarkı söyleyen Salius rahipleri, birer şamandan başka şey değildir. Salius, Latince, sıçramak demektir. Beyazlar giyinip, ellerindeki bağ bıçağı ile bodur meşelerin dibindeki ökse otunu toplayarak ilaç yapan Kelt rahipleri Druidler de şamanlara benzer.

Ruhlara ve tabiat varlıklarına tapınılan animizm dininde, şamanlık, bir teknik ve bir stratejidir. Genlerinden gelen bazı hususiyetlere sahip kişilerin, klişe söz ve hareketlerle tabiat üzerine tesir edeceğine inanılır. Bu söz ve hareketler, arzu edilen şeylerle irtibatlıdır. Mesela bir hastanın iyileşmesi için, hastalığı koğan sembolik hareketler yanında, “Papağan uçtu gitti/Hastalık uçtu gitti” gibi sözler söylenir. Yağmur isteniyorsa, su dökme hareketi; savaşa giderken, savaş dansları yapılır. Bunlar, âyinlerinde bazı sembolik nesneler (fetiş) de kullanır.

Şaman, ‘kendinden geçmiş adam’ mânâsına gelen Tunguzca bir kelimedir ve bu dilde daha ziyade Budist keşişlerini ifade eder. Rusça yoluyla Fransızca’ya geçmiştir. Eski Türkler, şaman yerine, ‘kam’ kelimesini kullanırlardı. Ancak eski Türklerin tarihi ve yaşantısı hakkında değerli bilgiler veren VIII. asra ait Orhun Kitâbeleri’nde bir defa olsun kam kelimesi geçmemektedir.

Sibirya kavimlerinde, Moğollarda, Kızılderililerde şamanlar mühim şahsiyetlerdir. Müslümanlıktan sonra da Orta Asya, hatta Anadolu’da yaşayan bilhassa göçebe veya köylü Türkler arasında, Metafizik güçleri olan/olduğu iddia edilen ve şamanları andıran kişilere rastlanır. Bunlar, ‘ocak’ denilen ve nesilden nesile ‘el alarak’ bu işle meşgul olan bir aileye mensuptur. Hastaları, bilhassa delileri iyileştirir; yaralara, kırık-çıkıklara bakar; cinlerle/ruhlarla irtibat kurduğunu iddia ederek güya gaybî haberler verirler. Bunu bir prestij işi olarak yaparlar. İslâmiyet, bu gibi hâllere kıymet vermemiştir. Yüksek bir ruh mertebesindeki bu iki zâtın, farmakolojiden anladığı için Akşemseddin’in, güya raksettiği için Mevlânâ’nın birer şaman olduğunu söyleyenler olmuştur. Bu mantığa göre eczacı ve baletler de birer şaman olmak lazım gelir.

Gök Tanrı Dini

Türkler, 750 yılından itibaren Müslümanlığa girmeye başladılar. X. asırda artık neredeyse tamamı bu yeni dine girmişti. İslâmiyet’ten önce Türklerin çoğu tek bir yaratıcıya inanıyordu. Bu yaratıcının iradesinin üstünlüğünü tanırlardı. Kadere inanırlar; Yaratan öyle istediği için bir işin öyle olduğunu kabul ederlerdi. Bu yaratıcıya “Göklerin Rabbi” ve “İhtişamlı Tanrı” mânâsına, Gök-Tanrı denildiği de olurdu. Eski Türkçede gök, aynı zamanda ihtişamı ifade eder. Mavi, hânedanın rengidir. Bu sebeple eski Türklerin dinine Gök-Tanrı dini denir.

Ona, sıfatlarına göre Çalap, Ogan, Bayat, Ülgen gibi isimler verirlerdi. Bu kelimeleri Türkler Müslüman olduktan sonra da Allah için kullanılmıştır. Çalap, yaratıcı, rahman; Ogan, kudretli; Bayat, hiç bir şeye muhtaç olmayan (ganî); Ülgen, ulu gibi ilahî sıfatları karşılar. X. asırda yazılmış bir siyaset ahlâkı kitabı olan Kutadgu Bilig’de, hatta Anadolu edebiyatında bu isimler çokça geçer. Osmanlılardaki çelebi sözü de, Çalaptan gelir. Nasıl Allah, Rahman sıfatı ile, bütün insanlara acıyıp, dünyada aynı muameleyi yapıyorsa; çelebi denilen kimseler de Allah’ın Çalap sıfatıyla ahlâklanmış olarak, dost-düşman ayırmadan herkese iyi davranır.

Müslümanlıktan evvel Türkler, tanyeri ağarınca, güneşe doğru dönerek ibâdet ederlerdi. Bu sebepten, tanyeri, tengri (tanrı) şeklini aldı. Halbuki tanyeri, eski Türklerin mabudu değil, kıblesidir. Güneşin her gün yeniden doğuşu, tanrının bir lütfu olarak görülür. Tanrı kelimesi, Cumhuriyet’ten sonra Türkiye’de Allah lafzının yerine konulmaya çalışılmışsa da, tutmamıştır. Çünki bu tabir, eskiden ilah (god) mânâsına kullanılırdı.

Orhun Kitâbeleri’nde; “Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldığında, ikisi arasında insanoğlu yaratılmış” diyor. Böylece bütün bunların mahlûk oldukları ve tek bir yaratıcının varlığı açıkça ifade ediliyor. İslâmiyetten sonra yazılan destanlarda, halk hikâyelerinde, eski Türkler hep tek tanrıya inanan müminler olarak tasvir edilir. Bu dine sonradan hükümdarlar veya din adamları eliyle birtakım değişiklikler ve hurâfeler katıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim eski Türkler arasında zamanla Güneş'e, yıldızlara tapınmaya başlamış topluluklar da yok değildi...

15.08.2016

Halka Suni Teneffüs

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Aynı kadroların idare ettiği meşrutiyet devri de sayılırsa, memleketi neredeyse 40 senedir demir yumrukla idare eden Tek Parti, iktidarı kolay kolay devreder miydi? Nitekim çokları demokrasi ve çok partili hayatı, Tek Parti’nin muhaliflerini ortaya çıkarmak üzere kurduğu bir komplo olarak gördü. Yanılmadıkları 27 Mayıs 1960 darbesi ile ortaya çıktı...

Türkiye, II. Cihan Harbi’ne girmedi. Ama savaşın sıkıntılarını yaşadı. Politik baskı yanında, ekonomik sıkıntıların had safhaya geldiği memleket, âdetasavaştan çıkmış gibiydi. Türkiye, San Francisco’da toplanan Birleşmiş Milletler'de yer almak uğruna Almanya’ya savaş ilan etti ve demokrasiye geçmeyi kabul etti. Böylece savaşa sonunda dâhil olmuş ve Avrupa’nın uğradığı harabiyete maruz kalmamış olan ABD’nin yardımını alabilecekti.
Bunun için göstermelik bir demokrasinin zararı olmazdı. CHP, daha evvel de bunu denemiş; muvazaa partisi denilen Serbest Fırka’nın seçimlere girmesine müsaade etmişti. Ama tek parti diktatoryasından bıkmış halk, bu yeni partiye muvazaa partisi demeden teveccüh edince, CHP’nin etekleri tutuşmuş; parti kapatılarak tek parti diktatoryasına geri dönülmüştü.

Muhalif Dörtlü

CHP içinden dört muhalif isim, Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuad Köprülü ve Adnan Menderes, ayrılarak 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kurdular. Global sermayenin destekleyeceği şekilde liberal ve muhafazakâr bu yeni partiye, laiklik, dış politika ve maarif sisteminden taviz vermemek şartıyla icazetverilmişti. Başında Kemalistliğinden şüphe edilmeyecek bir şahsiyetin, Celal Bayar’ı varlığı bir emniyet supabı olarak görüldü.
CHP’nin kontrolü altındaki açık oy gizli tasnif 1946 seçimleri yüz kızartıcı neticeler doğurdu. Buna rağmen DP meclise az da olsa milletvekili sokabildi. 14 Mayıs 1950 seçimleri DP’yi ezici çoğunlukla iktidara taşıdı. CHP’nin seçim kanununda son anda kendi lehine yaptığı değişiklikler, DP’nin işine yaradı. Bayar, reisicumhur; Aydınlı bir çiftçi, Adnan Menderes ise başvekil oldu. İyi niyetli, kibar bir insan olan Adnan Menderes’in etrafı, aslında faaliyetlerini kontrol eden görünmez bir kordonla çevrilmişti. Başbakanlık hayaliyle tutuşan Fuad Köprülü, hayal kırıklığıyla grubu terk etti.

Halk Adamı

DP’nin ilk icraatı Arapça ezan yasağını kaldırması oldu. Bu, muhafazakâr kitleyi âdeta büyüledi. Dine ve dindarlara yapılan baskılar hafifletildi. Ardından Kore’ye asker gönderilerek Türkiye, Atlantik müdafaa sisteminde yerini aldı. Yeni hükümet ticaret ve sanayiye, bir yandan da imar hizmetlerine ağırlık verdi. 40 senedir fakirlikle boğuşan halkın bir nebze yüzü güldü. Halk, ismini 'Demirkırat’a çevirdiği Demokrat Parti’yi, bilhassa kendilerinden biri gibi gördüğü Adnan Menderes’i sahiplendi. Dünyanın her tarafındaki an’anenin aksine, Türkiye’de okumuşlar, hatta burjuvazi, solcu iken; bilhassa köylü ve işçiler sağ partilere rey verir.
1954’ten sonra ABD, DP’ye gereken desteği vermekte çekingen davranmaya başladı. Hırçınlaşan hükümet, ‘CHP’nin hükümet olması, muhalefet olmasından iyidir’ sözüne rağmen, çareyi muhalefet ile uğraşmakta buldu. CHP’nin haksız yere elde ettiği mallar hazineye devredildi. Böylece CHP’nin diğer partilerden avantajlı rolünü ortadan kaldırmaya çalıştı.
CHP, buna amansız muhalefetiyle cevap verdi. Gizli bir komplonun eseri olan ve İstanbul’daki gayrı müslimlerin taciz edilmesiyle neticelenen 6-7 Eylül 1955 hadiselerinden sonra, hükümet otoriter bir idare benimsedi. Buna rağmen 1957 seçimlerinde rey ve milletvekili sayısı düştü. Ordu içinde 9 subayın darbe teşebbüsü deşifre oldu; failler cezalandırıldı. Ama işin üzerine gidilmedi.

İbre Dönüyor

1958’den sonra, ekonomik kalkınmasının neticesi olarak enflasyon ve devalüasyon, bir buhrandoğurdu. Paranın değeri 3 misli düştü. Maaşları eriyen memur ve bilhassa askerlerin hoşnudsuzluğu arttı. DP’nin reaksiyonu, Vatan Cephesi adında bir partizan halk teşkilatı kurmak oldu.
DP’nin meydana getirdiği ekonomik kalkınma yanında, diplomatik başarıları da kendisine prestij temin ediyordu. 1959’da Kıbrıs meselesinin çözüldüğü Londra’dan dönerken uçağı düşen Adnan Menderes’in sağ olarak kurtulması, halkın teveccüh ve tezahüratını arttırdı. CHP buna muhalefeti sertleştirerek cevap verdi. CHP reisi İsmet İnönü, Yunan Harbi hatıralarını malzeme yaptığı ve ‘İlkbahar Taarruzu’ adını verdiği yurt gezisine çıktı. Burada yaşanan bazı tatsızlıklar, CHP’lilerin DP binalarına saldırması, buna mukabil İnönü’nün yuhalanması, hatta taşlanması gerilimi arttırdı.
18 Nisan 1960’da bazı CHP’lilerin ve gazetecilerin faaliyetlerini soruşturmak üzere mecliste tahkikat komisyonu kurulması, bardağı taşıran damla oldu. Darbelerden gelen bir geleneğe sahip İnönü, hükümet aleyhindeki konuşmalarıyla açıkça darbe iması yaptı. “Bu yolda devam ederseniz ben de sizi kurtaramam. Şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilâl meşru bir haktır” şeklindeki meşhur tehditlerini savurdu. Hükümetin aldırmadığını görünce, okumuş kitleleri teşvik ve tahrik etmeye başladı.
28 Nisan 1960’da CHP gençlik kolları İstanbul Üniversitesi’nde ihtilalin fişeğini patlattı. Birkaç gösterici öldü. Polis kontrolü temin edemeyince, askerden yardım istendi. Örfi idare ilan edildi. Basın sansür altında olduğu için, ‘kulak gazetesi’ faaliyetini arttırdı. Hükümet aleyhinde abartılı haberler yayılmaya başlandı. Ankara’da göstericiler, aralarına girerek kendilerine nasihat etmeye kalkan Adnan Menderes’i tartakladılar. Menderes’in istifasını kabul etmeyen Bayar; ‘Halka ateş et!’ tavsiyesinde bulundu; Menderes dinlemedi.
Meclis tatile girdi. Seçim hazırlıkları başladı. Ancak bu arada bir darbe hareketi örülüyordu. Menderes, halkı uyandırarak arkasına almak gayesiyle yurt gezisine çıktı. 25 Mayıs'ta Eskişehir’de kendisini karşılayan askerî birlik arkasını dönerek protestoda bulundular. Hadisenin vahametini anlayan başvekil, o gece tahkikat komisyonunun lağvedileceğini söyledi ise de faydası olmadı. 26-27 Mayıs gecesi saat 3’de ordu içindeki bir grup subay, darbe yaparak idareye el koydu. Kütahya’ya geçen Menderes, istikbalin hava kuvvetleri komutanı ve cumhurbaşkanı adayı Muhsin Batur tarafından tevkif edildi.
27 Mayıs darbesinin safahatini ve neticelerini başka bir yazıda ele alalım inşallah.

22.08.2016

Halka Suni Teneffüs

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Muhalif Dörtlü

Halk Adamı

İbre Dönüyor

22.08.2016

“Sizi buraya tıkan kuvvet böyle istiyor”

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

27 MAYIS 1960 DARBESİ

Cumhuriyet kurulduğunda, iyi-kötü 1908’den beri devam eden bir demokrasi vardı. Şark İsyanı bahanesiyle partiler kapatıldı; basın sansür edildi ve demokrasi mezara gömüldü. 1946 yılında başlayan 2. demokrasi tecrübesi ise 27 Mayıs 1960 darbesi ile sona erdirildi...

Darbeyi tertipleyenler ordu içinde bir avuç küçük rütbeli subay idi. Yüksek rütbelileri ya ikna, ya da hapsetmişlerdi. Darbeciler, 1 saat içinde kritik pozisyonları ele geçirdiler. Darbe beyannamesini, saat 04.30’da Alparslan Türkeş gür sesiyle radyoda okudu: “Gayemiz Birleşmiş Milletler Anayasası’na ve İnsan Hakları Prensipleri’ne tamamıyla riayettir. Büyük Atatürk’ün ‘Yurtta Sulh Cihanda Sulh’ prensibi bayrağımızdır. Bütün ittifaklarımıza ve taahhütlerimize sadığız. NATO’ya inanıyoruz ve bağlıyız. CENTO’ya bağlıyız. Tekrar ediyorum: Düşüncelerimiz ‘Yurtta Sulh, Cihanda Sulh’tur...”

İpin Ucu Kimde?

Menderes’e darbe istihbaratı geldiğinde, “Ordu içinde bu şerefsizliği yapacak subay olduğuna ihtimal vermiyorum” diyecek kadar safdillik gösterdiği anlatılır. İşin aslı, Menderes öteden beri CIA’nın MİT (o zamanki adıyla MAH) içindeki yapılanma ve kontrolünden rahatsızdı. MİT’in maaşlarını bile ABD veriyordu. Bu oyunu safça bozmaya kalkışması, aleyhine oldu. Destek aramak üzere Moskova’ya yaptığı ziyaret, ABD’yi iyice kızdırdı. CENTO vasıtasıyla Irak, İran, Pakistan ile iş birliği yapması da, İngiltere’yi ürküttü.

Öyle anlaşılıyor ki, DP’nin ipini bu iki devlet askerler vasıtasıyla çekti. Ne hata yaparsa yapsın, bunun karşılığını siyasî olarak görmesi gereken DP, liberalizm ve demokrasi yanlısı olduğu hâlde ezildi. Demokrasiye ince ayar, iktidarını kaybeden tek parti tarafından, zamanın askerleri vasıtasıyla verildi. Nasıl ki, Sultan Genç Osman’ı öldüren asiler, padişah kanının tadını aldıktan sonra bu işi sonuna kadar sürdürdülerse, darbeciler de, 1908’de Sultan Hamid’e yapılan darbenin, 1913’te Bâbıâli Baskını’nın heyecanını hâlâ içlerinde duyuyorlardı. 1952 Mısır ve 1958 Irak darbeleri, sıcak birer modeldi.

Memleketin her tarafındaki garnizon kumandanları, oranın mülkî, beledî ve askerî idaresine el koydu. GKB Rüştü Erdelhün, cumhurbaşkanlığı muhafız alayını darbeye mukavemet için aradıysa da, burası darbecilerin elinde olduğu için bu teşebbüs akim kaldı. Tevkifler başladı. Darbecilerin ikna ettiği KKK Cemal Gürsel, İzmir’den getirilip GKB yapıldı. Teslim olmamakta direnen Bayar, kafasına silahını sıkmış, fakat patlamayınca, oradaki subaylarca tevkif edilmişti. DP ricâli, tek tek evlerinden alınıp hapsedildi. Dövülerek bir çöp arabasında Harbiye’ye getirilen Dâhiliye Vekili Namık Gedik, kapatıldığı hücrenin penceresinden atlayıp intihar etmiş; bir rivayette atılmış; naaşı ailesine verilmeyip gizlice gömülmüştü.

“Düşükler Yassıada’da”

Tevkif edilen DP'liler, halkın müdahalesinden korkulduğu için Yassıada’ya götürüldüler. Burada Yüksek Adalet Divanı adında fevkalade bir mahkeme kuruldu. 14 Eylül 1960-15 Eylül 1961 arasında devam etti. Mahkemenin reisi Salim Başol ve savcısı Altay Egesel çok meşhur oldu. Zira duruşmalar radyodan neşrediliyordu. 287 celsede 592 kişi muhakeme edildi; elde ciddi bir itham bulunmadığı için, Bebek Davası, Köpek Davası gibi gülünç iddialar ve maznunların maneviyatını rencide edici davalarla mahkûm edildiler.

Bu arada gazeteler, ‘Düşükler’ adını taktığı DP’liler, bilhassa Adnan Menderes aleyhinde alabildiğine menfi neşriyat yapıyor; olmadık hakaret ve iddialarla amme efkârını bunlar aleyhinde kışkırtıyordu. ‘Düşükler Yassıadada’ adlı haber filmi sinemalarda gösterilerek, DP’liler halkın gözünden düşürülmeye çalışılıyordu. Öyle ki mahkemeler neticelendiğinde çokları bunu hak ettiklerini bile düşünmüştü.

Askerler huzursuzluğun ardında Celal Bayar’ın olduğunu düşündüğü için Gürsel, 3 Mayıs’ta muhtıra mahiyetinde bir mektup yazarak, “Cumhurbaşkanı istifa etmelidir. Yerine Sayın Adnan Menderes getirilmelidir. Bu muhterem zatı her şeye rağmen milletin çoğunluğunun sevmekte olduğuna kâniyim. Bu sevgiden istifade edilerek kırılanların gönülleri alınmalı ve millete yeniden güven telkin edilmelidir” diyordu. Ancak Ethem Menderes, bu mektubu yerine ulaştırmadığı gibi, mahkemede kendisini temize çıkarmak için çocukluk arkadaşı olan ve çok iyiliğini gördüğü Adnan Menderes’in aleyhinde ifade verdi. Mahkemede, mektuptaki bu satırlar da sansürlenmişti. Mahkeme, üç DP’linin günlüklerine dayanarak karar aldı.

Vatan ve Millet Sağolsun!

Gerek hapishanede, gerek mahkemede DP’lilere çok fena muamele yapıldı. Müdafaa hakları tahdit edildi. Nitekim Adnan Menderes’in mahkemede söylediği şu cümleler dikkate değer: “Bendeniz, beş aydır tecrit edilmiş vaziyette bir tek oda içinde ve günün 24 saatinde her saat değişen nöbetçi subayın nezareti altında hiçbir kelime konuşmak imkânı mevcut olmadan yaşadım. Bu şartlarda konuşma ve aklî melâhatim sekteye uğradı...” Rivayete göre Adnan Menderes, hapishanede yapılan işkencelere dayanamayarak intihara teşebbüs etmişti.

Mahkeme, 15 kişiye idam cezası verdi. Mahkeme reisi Salim Başol’un “Sizi buraya tıkan kuvvet böyle istiyor” sözü tarihe geçti. ABD başkanı Kennedy’nin idamların yerine getirilmemesine dair mesajı üzerine, memleketi idare eden Millî Birlik Komitesi adlı subaylar cuntası, hükümetin en muvaffak üç mensubu, Başvekil Adnan Menderes, Maliye Vekili Hasan Polatkan ve Hariciye Vekili Fatin Rüştü Zorlu dışındakileri müebbede çevirdi. Uçak kazasından kurtulduğu için halk arasında Allah’ın himayesindeolduğuna dair inancı yıkmak adına Menderes asılacaktı. MBK, Celal Bayar’ı asabilmek için de 65 yaşın üzerindekilerin idamını engelleyen kanunu kaldırmıştı. Buna rağmen İsmet İnönü, eski İttihatçı arkadaşını ipten aldı.

İnfazlar 17 Eylül 1961’de Marmara Denizi ortasındaki İmralı adasında yapıldı. Adnan Menderes’in son sözleri şöyle oldu: “Dünyadan ayrıldığım şu anda, ailemi ve çocuklarımı şefkatle andığımı kendilerine bildiririm. Vatanı ve milleti Allah refah içinde bıraksın...” Cenazeler burada gömüldü. Yıllar sonra Turgut Özal bu üçünün itibarını iade ederek, naaşlarını devlet merasimi ile İstanbul’a naklettirdi

Darbeciler kendi yanlısı akademisyenlerin hazırladığı ve seçilmiş iktidarı 4 yandan kontrol altında tutan bir anayasa metnini kabul ettiler. Referanduma arzolunan metin, yarıdan biraz fazla rey ile kabul edildi. Seçim sistemi de bir daha sağ partiler iktidara gelemeyecek şekilde değiştirildi. MBK, ömür boyu senatör yaparak kendilerini teminat altına aldı. 27 Mayıs günü Hürriyet ve Anayasa Bayramı adıyla millî gün ilan edildi. İttihatçıların Sultan Hamid ricâline yaptığı gibi, darbeciler de DP mensuplarını çocuklarına kadar aşağılamayı millî vazife edindi. Buna rağmen birkaç sene içinde DP’nin devamı olduğunu iddia eden partiler iktidara gelerek, darbecilerin emellerini boşa çıkarmıştır. Bu üç idam, Türkiye’nin ayıbı olarak demokrasi tarihine geçmiştir...

29.08.2016

12 MART 1971 DARBESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

12 Mart 1971’de ordunun komuta kademesi müşterek imza ile memleketi kaosa sürüklemekle itham ettiği hükûmete bir muhtıra verdi. Kemalizm vurgusunun güçlü olduğu muhtıra TRT’ye götürülüp 13 haberlerinde okutuldu. Mecliste okunurken de muhalefetteki CHP’liler alkışladılar...

Türk politik hayatı darbelere, bilhassa askerî müdahalelere yabancı değildir. XVII. asırdan beri istediklerini elde edemeyen silahlı güçlerin, sivil idareyi tazyik ettiği, hatta iktidarı alaşağı ettiği çok hadise vardır. Ancak sivil idarecilerin kanının tadını alan asker, modern demokrasiye geçtikten sonra bile bu ihtirasını devam ettirmiştir. Nitekim 27 Mayıs 1960 darbesi, silahlı güçlerde canları istediği zaman vatanseverlik sloganları kullanarak sivillerin haddini bildirilmesinin mümkün olduğunu göstermiştir.

ABD aleyhtarlığı mı komünizm mi?

27 Mayıs 1960’tan sonra sosyal demokrat ve liberal bir anayasa hazırlanmış; bir yandan da AYM gibi vasıtalarla sivil idare kontrol altına alınmıştı. Ancak bu devir, soğuk savaş gerginliğinin doruğa çıktığı yıllardı. Türkiye’de sosyalistler, politik hayatta ciddi bir yer elde etmiş; seçim sistemi sayesinde mecliste temsil edilmeye başlamıştı. Komünist devrim isteyenler, bunu açıkça telaffuz etmeye başlamıştır. Bu da kendisini devamlı Sovyet Rusya tehdidi altında gören memlekette bir reaksiyona sebebiyet vermiştir.

16 Şubat 1969’da İstanbul’u ziyaret eden Amerikan 6. Filosuna karşı, solcu gençlik teşkilatları tarafından Bayezid Meydanı’nda izinli protesto gösterileri tertiplenmiş; buna mukabil, CIA’nın el atından kurduğu söylenen Komünizmle Mücadele Derneği, ABD muhalefeti perdesi ardında komünist propagandası olarak gördüğü gösterilere karşı çıkmıştır. Kanlı Pazar olarak bilinen kavgalı hadisede iki talebe ölmüştür.

Bu arada mecliste, 1960 darbesiyle siyasetten menedilenlerin haklarının iadesine dair bir anayasa değişikliği teklifi verildi. CHP lideri İnönü’nün de desteklediği 14 Mayıs 1969 tarihli teklif, askerleri rahatsız etti. 16 Mayıs’ta yapmayı planladıkları darbe teşebbüsü, cumhurbaşkanı Sunay ve hükûmetin gayretleriyle önlendi. Erken seçime gidildi. 12 Ekim 1969’da, Süleyman Demirel’in liderliğindeki AP, reylerini arttırarak tekrar iktidara geldi.

İşçilerin sendika seçme hürriyetini tahdit eden kanunun kabulü vesilesiyle, solcu sendikaların tahriki üzerine 15-16 Haziran 1970’te on binlerce işçi sokağa döküldü. Sıkıyönetim ilan edildi. Paranın değerinin düşmesi ve üniversitelerde gittikçe artan talebe hareketleri huzursuzluğu artırdı.

1960 darbesinde yer almış emekli general Cemal Madanoğlu liderliğindeki bir grup subay, 9 Mart 1971’de BAAS modeli bir sol darbe planladılar. Doğan Avcıoğlu, Mümtaz Soysal ve İlhan Selçuk gibi solcu gazetecilerin desteklediği darbeciler, kendilerine Millî Demokratik Devrimciler adını veren radikal bir topluluktu. Darbe yapıp, önce KKB Faruk Gürler’i devlet başkanı yapıp, sonra yerine hareketin lideri Mihri Belli’yi geçirmek; HKK Muhsin Batur’u başbakan yapmak ve ‘Devrim Partisi’ adındaki tek parti ile memleketi BAAS tarzı idare etmeyi planlıyorlardı.

8-9 Mart gecesi ordu alarma geçirildi; ancak beklenen olmadı. Çünkü cuntanın içine sızan Mahir Kaynak gibi ajanlar, darbeyi deşifre etti. KKK Faruk Gürler ve HKK Muhsin Batur da bu cuntaya girmiş; fakat istihbaratın GKB’na ulaştığını öğrenince, geri çekilmeyi başarmışlardı. İstanbul’daki I. Ordu Komutanı Faik Türün’ün yürüttüğü tahkikat neticesinde, darbecilerden düşük rütbeli olanlar emekliye sevk edildiler.

Artan vesayet

17 Mayıs’ta İsrail Başkonsolosu, Mahir Çayan, Ulaş Bardakçı ve Hüseyin Cevahir adındaki solcu militanlar tarafından kaçırıldı. Arkadaşları Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın serbest bırakılması talepleri kabul edilmeyince de öldürdüler. Terör hareketleri durmak şöyle dursun, arttı. Hükûmet de tedbirleri sıkılaştırdı. Aşırı sol parti ve sendikalar kapatıldı. Sosyalist militanlar takibata alındı; bazıları sıkıyönetim mahkemesinde verilen kararlar üzerine asıldı. Bu sebeple solcuların desteğiyle yapılan 12 Mart darbesi, sağcı, en azından sol aleyhtarı bir darbe olarak lanse edilir. İşin aslı, Soğuk Savaş’ın şartlarıyla yakından alakalı olarak, kendine has hususiyetleri ile anti-komünist bir hareket sayılmalıdır. Böylece 27 Mayıs’ın kurduğu sistem re-organize edilmiş; sivil otorite üzerindeki vesayet güçlendirilmeye çalışılmıştır.

Bu devrede, memlekette ekseriyeti teşkil eden sağ oyların blok hâlinde verilişi sebebiyle hep iktidara namzet olan kitle partisi AP’nin reyini azaltarak önünü kesmek üzere, istihbaratın da desteği ile marjinal sağ partiler kurulmuştur. Bu devirde Türkiye’nin en kalabalık dinî cemaati olan ve reylerini topluca merkez sağa veren Nurculardan, Fetullah Gülen’in liderliğindeki büyük bir kısım, marjinal partilere kayarak AP’nin iktidarı kaybedişinde mühim rol oynamıştır.

Darbe devresinin enteresan hadiselerinden birisi de 1973’te kurt politikacı İnönü’nün parti başkanlığından düşmesi; “Ortanın Solu” sloganı ve kan kaybeden CHP’yi kitle partisi yapma gayesiyle ortaya çıkan Robert Kolejli gazeteci Bülent Ecevit’in başkan oluşudur. CHP genel sekreteri Ecevit, 12 Mart darbesini protesto ederek istifa etmişti. Fevkalade devrenin sona erişi üzerine 14 Ekim 1973’te yapılan seçimlerle, CHP ve MSP koalisyonu iktidara geldi. Nihat Erim, seneler sonra solcu militanlar tarafından 12 Mart’ın intikamı saikiyle öldürülmüştür.

Bir taşla iki kuş

Karşı darbenin açığa çıkarılması üzerine 12 Mart 1971’de ordunun komuta kademesi müşterek imza ile memleketi kaosa sürüklemekle itham ettiği hükûmete bir muhtıra verdi. Kemalizm vurgusunun güçlü olduğu muhtırada GKB Memduh Tağmaç, KKK Faruk Gürler, HKK Muhsin Batur ve DKK Celal Eyiceoğlu’nun imzası vardı. Muhtıra TRT’ye götürülüp 13 haberlerinde okutuldu. Mecliste okunurken de muhalefetteki CHP’liler alkışladılar.

Böylece bir taşla iki kuş vurulmuş oldu: Siyasi iktidar devrilmiş; ordudaki radikaller de tasfiye edilmişti. Böylece ordudaki üstünlük ABD yanlısı liberal subaylara geçmiş; bir iç savaş ihtimali bertaraf edilmiş oluyordu. GKB Tağmaç, 9 Mart’ta Cumhurbaşkanı Sunay’a, “Genç subaylar rahatsız” sözüyle gözdağı vermiş; genç subaylardan evvel davranan üst rütbeliler darbe yapmıştı.

CB Sunay, yükten kurtulduğu için rahatlamış; sol militanlar, muhtıraya sevinerek, sivil diktatörlüğün bittiğini söylemişlerdir. Muammer Aksoy, Nadir Nadi, Mümtaz Soysal gibi isimler muhtırayı desteklemişlerdir. Muhtıra sağ hükûmete karşı verilmiş; ancak buna sebep sol teşkilatların faaliyetleri olmuştur. Bilhassa 1970 başlarından itibaren ODTÜ hocalarının tahrik ettiği sosyalist talebenin organize terör faaliyetleri ve polisle çatışmaları artmıştı. Sonradan ismi romantik sosyalistlerce efsaneleştirilen ODTÜ’lü talebe Deniz Gezmiş ve arkadaşları, banka soygunundan adam kaçırmaya kadar çok suç işlemişlerdi. Muhtıradan 8 gün önce 4 Amerikan askerini kaçırmışlardı. Bu teröristleri polise teslim etmeyerek direnen ODTÜ rektörü, İsmet İnönü’nün oğlu Erdal İnönü idi.

Türkiye’de muvaffak olmuş 4 darbenin hepsi birbirinden farklı hususiyetler taşır. 12 Mart 1971 muhtırası, 27 Mayıs’takinden farklı olarak, ordunun emir komuta kademesinin beraberce yaptığı bir askerî darbe sayılır. Yine 27 Mayıs ve 12 Eylül darbelerinden farklı olarak, anayasa askıya alınmamış; parlamento ve siyasi partiler varlığını sürdürmüştür. Yunanistan’daki ‘Albaylar Cuntası’ndan ders alan darbeciler, hükûmeti istifa ettirerek, güya tarafsız bir teknokrat hükûmeti istemiştir.
Ilımlı karakteri ve parti içi muhalefetiyle tanınan CHP’li milletvekili Nihat Erim, partisinden istifa ederek partilerüstü bir hükûmet kurdu. 1961 anayasasının fazla hürriyetçi olduğu düşünülerek birçok maddesi değiştirildi. Doğan Avcıoğlu, “Doğru Teşhis, Yanlış Tedavi” sloganıyla darbecilerin iktidarı parlamento ile paylaşmasını tenkit etti.

05.09.2016

“SENİN ÇOCUKLAR İŞİ BİTİRDİ!” 12 EYLÜL 1980 DARBESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

12 Eylül askerî darbesinin olduğu gece, ABD Güvenlik Konseyi’nin Türkiye masası şefi, ABD Başkanı Carter’a "Damdaki Kemancı" filmini izlerken, “Senin çocuklar işi bitirdi” demişti...

Soğuk Savaş’ın son yıllarında, ABD, Orta Doğu ve Asya’da hâkimiyetini pekiştirmenin yollarını ararken, bir yandan da Sovyetlere karşı bir ‘Yeşil Kuşak’ projesi yürütüyordu. Afganistan’da Sovyet işgaline karşı savaşan mücâhid gerillaları destekliyor; Pakistan ve İran’da dini rejimlerin yerleşmesine göz yumuyordu. Tam bu konseptte Türkiye’de 12 Eylül 1980 tarihinde askerî bir darbe oldu.

Darbe öncesi Türkiye’nin politik, ekonomik ve sosyal manzarası oldukça problemlidir. 1974 tarihinde Anti-Amerikan Ecevit-Erbakan koalisyonunun Kıbrıs’a asker çıkarması, barış temin edildikten sonra da askerleri geri çekmemesi, milletlerarası reaksiyona sebep oldu. Türkiye’ye ağır ekonomik ambargo başlatıldı. Paranın değeri çok düştü; enflasyon %100’ü geçti. Pek çok zaruri ihtiyaç maddesi, petrol, gaz, yağ, sigara bulunamaz oldu.

Öte yandan memleket ciddi ideolojik kamplaşmaya maruz kaldı. 1974 affıyla hapisten çıkan suçlular, terör faaliyetlerine giriştiler. Bir yandan Türkiye’nin Sovyetlerle entegrasyonunu savunan sol teşkilatlar, beri yanda bunlara geçit vermemek iddiasındaki milliyetçi teşkilatlar, milis kuvvetleriyle devamlı silahlı çatışma hâline girdi. Üniversiteler, liseler, sendikalar, devlet daireleri, hatta sokaklar, fraksiyonlar arasında bölündü. Sıkıyönetim ilan edildiyse de, bir şey değişmedi. Her gün sokaklarda onlarca kişi ölüyordu.

Ülke koalisyonlarla idare ediliyordu. Parlamentoda temsil edilen, merkez sağ, merkez sol, nasyonalist ve İslamist olmak üzere 4 parti, politik hayatta söz sahibiydi. Tam bu sırada siyasî bir kriz doğdu. Vazife müddeti biten cumhurbaşkanının yerine yenisi seçilemedi. Seçim turları aylarca sürdü; ancak meclisteki partiler anlaşamadı.

Asmayalım da…

Bütün bunlar, 12 Eylül 1980 sabahı saat 03.00’de bir askerî darbe ile neticelendi. Tanklar önceden tayin edilen yerlerde mevzilendi. Kışladan çıkan asker, her yere el koydu. Sokağa çıkma yasağı kondu. Parlamento ve hükümet feshedildi. Politikacılar tevkif edilerek, sürgüne gönderildi. Darbeciler, bütün demokratik müesseselere muvazzaf veya emekli askerleri tayin etti. Emniyet, TRT, PTT gibi kritik kuruluşlar askerî otoritenin eline verildi. Emekli amiral Bülent Ulusu başbakanlığa getirildi.

Darbeciler, peş peşe neşrettikleri resmî beyannamelerle iradelerini açıklıyorlardı. Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, TV’den darbenin gerekçelerini anlatan meşhur konuşmasını yaptı. Askerler, 1978’den beri darbe fikrindeydi; hatta bunun için bir çalışma komitesi bile kurulmuştu. Hatta askerler, 27 Aralık 1979 tarihinde hükümete bir uyarı mektubu bile vermişti. 27 Mayıs darbesinden bir farkı, darbenin bir grup küçük rütbeli subayın değil, emir-komuta kademesinin eseri oluşuydu.

Kod adı, Bayrak Harekâtı olan darbenin legal gerekçesi ise, ordunun iç hizmet kanununda yer alan ‘cumhuriyeti koruma’ vazifesi idi. Darbelere alışık olan halk, bu defa darbeyi daha sükûnetle karşılamıştı. Çünki şartlar olgunlaşmıştı. Ancak darbenin ertesi günü ortalığın hemen yatışması, akla birtakım sualleri getirdi. 2 yıllık sıkıyönetim idaresi altında politikacılar askerler ne dediyse yaptığı hâlde, terör niye önlenememişti de bunun için darbe yapılması gerekmişti?

Ülkenin idaresi, 5 üst rütbeli generalin teşkil ettiği Millî Güvenlik Konseyi’nin elindeydi: Kenan Evren, Nurettin Ersin, Tahsin Şahinkaya, Nejat Tümer ve Sedat Celasun. Yüzbinlerce kişi gözaltına alındı. Mahkemelerde yüzbinlerce davada yüzbinlerce kişi muhakeme edildi. 50 kişi asıldı. Evren’in ‘Asmayalım da besleyelim mi?’ sözü siyasî literatüre geçti.

Halk, korku operasyonu ile sindirildi. Hapishanelerde şüpheli ölümler yaşandı. Yüzbinlerce kişiye yurt dışına çıkış izni verilmedi. Buna rağmen 30 bin kişi siyasî mülteci olarak yurt dışına kaçtı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. Binlerce kişi memuriyetten atıldı. Film, kitap, gazete ve mecmualara sansür getirildi. Cemiyetler kapatıldı. Görülüyor ki 27 Mayıs’tan farklı olarak, 12 Eylül’de sadece iktidar ve sağ politikacılar değil, bütün partiler ve politikacılar faaliyetten yasaklanmış; adlî takibat sıradan halka kadar inmiştir. Darbe yüzünden memleketin yaşadığı ekonomik kayıpları 50,4 milyar dolar olarak tesbit edilmiştir.

Emniyet Supabı

Kemalizm vurgusunu sık yapan darbeciler, bir yandan da ülkenin sol bloka kaymaması için emniyet supabı olarak düşündükleri ve Türk-İslâm Sentezi olarak tanınan resmî ideolojiyi lanse ettiler. Bu da 12 Eylül darbesinin, daha sosyal demokrat renkteki 27 Mayıs darbesinden bir başka farkını da ortaya koymaktadır.

MGK, kendi tayin ettiği isimlerden müteşekkil bir kurucu meclis meydana getirdi. Bunun hazırladığı ve muğlak ifadelerle dolu yeni anayasa metnine son şeklini verdi. Evren, bir politikacı gibi yaptığı yurt gezilerinde, halkı tehditlerle kabul oyu vermeye ikna etmeye çalıştı. Anayasanın reddi hâlinde, eski günlere dönüleceği mesajını verdi. Metin, 7 Kasım 1982’de sunulduğu referandumda %92 kabul oyu aldı. Darbe önceki ortamda hayatından endişe eden halk, darbeyi tasdik ediyordu. Böylece Evren cumhurbaşkanı oldu. Anayasa, darbecileri hukuki teminat altına alıyordu.

Her zaman, devleti, bilhassa ekonomiyi idare etmenin güçlüklerini gören darbeciler, meydanı sivillere bırakıp çekilirler. Burada da öyle oldu. Siyasî partilerin kurulmasına izin verildi. Ertesi yıl yapılan seçimlerde, darbecilerin gösterdiği parti değil, kazanmasına ihtimal verilmeyen teknokrat Turgut Özal’ın Anavatan Partisi kazandı. Turgut Özal, darbenin ve darbecilerin gölgesinde olabildiğince memleketin liberal demokrasi ve ekonomik sisteme dönüşü için çalıştı. Darbecilerin her sözü kanun olduğu hâlde, işlerin legal platformda yürütülmesi ve acilen güdümlü de olsa demokrasiye dönülmeye çalışılması, 12 Eylül darbesini 3. dünya ülkelerindeki darbelerden ayıran bir başka hususiyettir.

Darbe İcâzeti
12 Eylül Darbesi’nin ardında da yabancı güç aranmış; parmaklar, ABD Güvenlik Konseyi’nin Türkiye Masası Şefi Paul Henze’nin, o gece Başkan Carter’a Damdaki Kemancı filmini izlerken söylediği rivayet edilen, ‘Your boys have done it’ sözünden dolayı ABD’yi göstermiştir. Rivayete göre darbeden bir müddet evvel HKK Tahsin Şahinkaya ABD’ye gidip darbe icâzeti/talimatı almıştı.

Buna göre, darbe, Yeşil Kuşak projesi çerçevesinde Türkiye’de milliyetçi muhafazakâr ama liberal bir rejimin kurulması maksadıyla yapılmıştı. Liberalizmin yükseldiği 1970’lerde, bu reformlara geçişi temin edebilmek için ABD’nin her yerde sağ hükümetleri işbaşına geçirdiği, hatta bunun için askerî darbeleri bile desteklediği bilinen bir keyfiyettir. Şu hâlde darbe, Türk ekonomisinin liberal bir yapıya kavuşturularak global dünyaya açılmasını hedefleyen 24 Ocak 1980 tarihli hükümet kararlarının kolayca tatbiki için yapılmıştı. Enteresandır ki, bu kararların mimarı ve devrin başbakanlık müsteşarı Turgut Özal, artık hükümet reisi idi. 10 yıllık iktidarı müddetince ABD ile uyumlu çalışacaktır.

2011’de 12 Eylül Darbecilerini koruyan anayasa hükmü kaldırıldı ve darbecilerden hayatta olan iki general, Evren ve Şahinkaya muhakeme olunup müebbed hapse çarptırıldılar. Ancak 1982 anayasası ile kurdukları ağır-aksak sistem, pek çok prensibi ile bugün ayaktadır ve Türkiye’nin politik, sosyal ve ekonomik gidişatına yön vermektedir.

19.09.2016

BİR POST-MODERN DARBE: 28 ŞUBAT KARARLARI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

28 Şubat 1997 tarihinde, cumhuriyet tarihinin en enteresan darbelerinden biri yaşandı. Millî Güvenlik Kurulu’nda alınan ve hükümete dikte ettirilen kararlar, Türkiye’de çok mühim politik, ekonomik ve sosyal değişiklikler doğurdu.

Cumhuriyet tarihinde muvaffak olmuş 4 darbenin en enteresanı 1997 yılında yaşananıdır. 28 Şubat 1997 tarihinde MGK fevkalade toplandı ve iktidardaki Refah Partisi-Doğru Yol Partisi koalisyon hükümetine karşı muhtıra mahiyetinde kararlar aldı. Sert bir laiklik vurgusu ihtiva eden kararları, başbakan Necmettin Erbakan önce imzalamak istemedi. Ancak birkaç gün sonra imzalamaya mecbur oldu. Bu kararlar, Türkiye’de çok mühim politik, ekonomik ve sosyal değişiklikler doğurdu. Bu sebeple ordu-bürokrat ittifakıyla tertiplenen 28 Şubat kararları, post-modern (‘modern ötesi’) bir darbe olarak adlandırılmıştır.

Millî Görüş

Necmettin Erbakan, 1948’de İTÜ’ni bitirmiş; Almanya’da doktora yapmış parlak ve muhafazakâr bir akademisyendi. AP’nde politikaya girmiş; ancak kendisini kıskandığı söylenen üniversite arkadaşı Süleyman Demirel tarafından milletvekili adaylığı 2 defa engellenmişti. Bunun üzerine 1968 seçimlerinde müstakil aday olarak meclise girdi; ardından Millî Nizam Partisi adında bir parti kurdu. Parti, Millî Görüş adı verilen ve antikomünist, antisiyonist, antiemperyalist, İslamist, nasyonalist motifler taşıyan bir programa sahipti. En bariz hususiyeti ABD ve İsrail muhalifliği idi. "Adil düzen" adını verdiği devletçi bir ekonomik program savunuyordu.

İnönü’nün ‘Kursunlar da 50 sene sonra nisbetleri ne kadara düşmüş öğrenelim’ diyerek dudak büktüğü parti, 1971 darbesi sırasında laiklik aleyhtarı tavrı gerekçesiyle kapatıldı; ancak kadrolarına siyaset yasağı getirilmedi. Erbakan, İsviçre’ye gitti. Rivayete göre, gerçek maksatları marjinal partiler vasıtasıyla merkez sağ iktidarının önünü kesmek olan iki general tarafından, memlekete dönmeye ikna edildi. Millî Selamet Partisi kuruldu ve Erbakan başına geçti.

Yeni yeni filizlenen Anadolu burjuvazisi ile cumhuriyetin katı laiklik tatbikatından bunalan alt kesimlerin desteğini alan partiye, muhafazakâr İslamî cemaatlerin bir kısmı soğuk durdu. Gerek MSP’nin modernist İslâm anlayışı, Şiî-İran ve Vehhabî-Suudi Arabistan ile yakınlığı, gerekse Erbakan’ın Kemalist kitleyi tahrik eden tavırları sebebiyle bu cemaatler merkez sağı desteklemeye devam etti.

1974 seçimlerinde %11 rey alarak, CHP ile koalisyon hükümeti kurdu. 1975’ten itibaren Adalet Partisi ve MHP ile koalisyon hükümetlerine katılarak iktidarda yer aldı. 1980 darbesiyle kapatıldı ve kadrolarına siyaset yasağı getirildi. MSP’nin tertiplediği Konya mitingi, darbenin sebeplerinden biri sayılmıştı. Ancak sıkıyönetim mahkemelerinde bütün MSP kadroları beraat etti ve Refah Partisi adıyla aynı tarzda bir parti kuruldu. Renkli şahsiyeti ile siyaset literatürünü zenginleştiren Erbakan’ın siyaset yasağı kaldırıldı. Önceleri seçim barajının altında kalan RP, 1991’de meclise girdi; 1995 seçimlerinde de % 21 rey aldı ve 1997’de RP-DYP koalisyonu kurularak Erbakan başbakan oldu.

1950 Öncesine Dönüş

Ancak ilk ziyaretini Libya’ya yapması ve burada yaşanan diplomatik skandallar, mafya-siyasetçi-polis irtibatının açığa çıktığı Susurluk Skandalı’nı ciddiye almaması, tarikat liderlerini başbakanlık köşküne davet etmesi, ‘İHO bizim arka bahçemizdir’, ‘Bize en çok rey, askerî lojmanlardan çıkıyor’, ‘Adil Düzen kurulacak. Ama bunun kanlı veya kansız olacağını halk belirleyecek’ gibi sözleri, öteden beri Kemalizme ve laikliğe bağlılığı ile tanınan orduyu iyice tahrik etti. Bazı RP mensuplarının sözleri, bilhassa Ankara Sincan’da RP’li belediyenin tertiplediği Kudüs ile Dayanışma Gecesi’nde yaşananlar, tankların sokaklarda gövde gösterisi yapmasına sebep oldu.

Bazı kesimlerce Türkiye’deki Alman lobisinin adamı olarak görülen Erbakan, ABD ve İsrail aleyhtarlığı sebebiyle bu devletlerin de düşmanlığını kazandı. Merkezi, Gölcük’teki donanma karargâhında toplanan bazı üst rütbeli subaylarca, hükümet aleyhinde bir hareket tarzı tesbit edildi. Ordu, ‘İrtica, PKK’dan daha tehlikelidir’ görüşündeydi. 28 Şubat 1997 tarihinde toplanan MGK toplantısında askerî delegeler laikliğin korunması çerçevesinde ağır hükümler ihtiva eden bir metni hükümete dikte ettirdi. Erbakan, imzalamakta önce direndi; birkaç gün sonra ortalığın yatışacağını umarak metni imzaladı.

Metinde, tarikatlara bağlı okulların Millî Eğitim Bakanlığı’na devri, İmam-Hatip Okulları’nı kapatmak adına 8 yıllık mecburi tahsile geçiş, Kur’an kurslarının kısıtlanması, medyanın kontrol altına alınması, kıyafet kanununa riayet edilmesi, kurban derilerinin eskiden olduğu gibi Kemalist derneklere verilmesi gibi Müslümanlar aleyhine ayrımcılık öngören hususlar yer alıyordu. Bütün bunlar, son 50 yıldır dinî hayattaki serbestlik adına yapılan iyileştirmelerin 1950 öncesine dönüşü manasına geliyordu.

Ancak işler bununla bitmedi. Ordu, 28 Şubat kararlarının tatbikatını kontrol altında tutuyordu. AYM’ne, RP’ni kapatma davası açılınca, 18 Haziran’da Erbakan istifa etti. Aradaki anlaşma gereğince koalisyon ortağı ve meclisteki ikinci büyük parti olan DYP lideri Tansu Çiller’in başbakan olması gerekirken, cumhurbaşkanı Demirel, kendi eski partisinin yeni liderini pas geçip, muhalefetteki ANAP lideri Mesut Yılmaz’a hükümeti kurma vazifesi vererek post-modern darbenin figürlerinden biri hâline geldi. Yılmaz da Ecevit liderliğindeki Demokratik Sol Parti ile koalisyon hükümeti kurdu.

1000 Yıl Sürecek

28 Şubat kararlarının tatbikatı çerçevesinde, ‘İrticayla mücadele eylem planı’ adı verilen müeyyidelerin tatbikatını kontrol için General Çevik Bir’in başında olduğu "Batı Çalışma Grubu"kuruldu. Çevik Bir’in, ‘Demokrasiye, Balans Ayarı’ sözü tarihe not düşüldü. Başta hâkimler olmak üzere, memurlara askerler tarafından laiklik brifingleri verildi. Üniversitelerde başörtüsü yasağı başta olmak üzere dindar kesime baskılar arttı. Çok sayıda memur vazifeden atıldı. Medyaya ağır sansür tatbik edildi; muhalif gazetecilerin işine son verdirildi. İrticaya destek verdiği gerekçesiyle bazı firmalara ambargo kondu. Memleketi, fiilen MGK vasıtasıyla ordu idare ediyor; şaşıran vatandaş, câmi yapımı için bile MGK’den izin isteyen dilekçeler yazıyordu. Yüksek hâkimler, yüksek rütbeli subaylar, çeşitli vesilelerle verdikleri beyanatlarda âdeta hükümet politikasını tayin ediyordu.

Bu darbenin arkasında da, ABD-İsrail aleyhtarı siyasal İslamizmi tasfiye etmek isteyen Anglo-Amerikan blokunun yer aldığı söylendi. Ülkeyi iç savaşa sürüklediği gerekçesiyle RP kapatıldı ve Erbakan’a siyaset yasağı getirildi. Yerine kurulan ve 1999’da %15 rey alan Fazilet Partisi de aynı gerekçeyle kapatıldı. Bunun üzerine Millî Görüş hareketi bölündü ve bundan AK Parti ortaya çıkarak 2001 seçimlerinde iktidara geldi.

Eski Genelkurmay Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlu’nun 1999’da ‘28 Şubat defteri kapandı’ diyen Ecevit’e, “Gerekirse bin yıl sürecek” dediği 28 Şubat Kararları’nın tatbikatı, zaman içinde sosyal ve politik hayattaki değişiklikler sebebiyle tavsadı. Ancak bu post-modern darbenin izleri günümüze kadar devam etti. Darbenin hedefindeki siyasî hareketten, yeni bir teşekkül ortaya çıktı ve 5 yıl sonra iktidara gelerek Türkiye’nin sonraki 15 yılına damgasını vurdu. 12 Nisan 2012’de 28 Şubat Darbesi, dava mevzuu oldu...

26.09.2016

YER DÖŞEK, YILDIZLAR YORGAN:

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

ÇİNGENELER

Avrupa’da her türlü felâketin sebebi olarak görülen ve sistemli imhâya maruz kalan bir halktı. Böyle iken, Fatih Kanunnamesi’nde, Çingenelerden az vergi alınması, orduya çalışanlardan ise hiç vergi alınmaması emredilmiştir.

“Bu kadar sâdık ve bu kadar çaresiz olan yalnız çingenelerdir” diye başlar Johann Strauss’un Çingene Baron operasında bir arya. Böyle mi bilinmez ama, Çingenelerin dünyanın her yanına dağılarak kimseye benzemeyen bir göçebe hayat sürdürdükleri hakikattir.

Roman mı? Kıptî mi?

Eskiden Mısır’dan geldikleri sanılır; bu sebeple ‘Kobt (Egypt) Halkı’ manasına ‘Kıbtî’ (Gypsy) denirdi. Hakikatte IX. asırdan itibaren Kuzey Hindistan’dan yayılmış bir halktır. Bu da umumiyetle Gazneli Sultan Mahmud’un Hindistan seferiyle irtibatlandırılır. En alt Hind sosyal tabakasından oldukları anlaşılan Çingeneler, iki kol hâlinde, biri Rusya üzerinden XIV. asırda Avrupa’ya; diğeri İran üzerinden Afrika ve İspanya’ya geçmişlerdir. Amerika ve Japonya’da bile Çingenelere rastlanır. Bugün dünya üzerindeki nüfusları 12-13 milyon olarak tahmin ediliyor.

Türkler, Çingene; İranlılar, Çingâne; Arablar, Gacari; Fransızlar, Tsiganes veya Bohemiens; Bizanslılar, Atbinganoi; Macarlar, Chiganz; İtalyanlar, Zingaro; Almanlar, Zigeuner; İngilizler, Gypsy; Lehler, Cygan; Macarlar, Cziganyok; İspanyollar, Gitona; Romenler, Faraon; Ruslar, Tsigan ismini verir. Yunanca ‘tsinganos’dan bu dillere geçmiş olmalıdır. Mamafih Eski Türkçe’de "fakir" manasına "çigan" diye bir kelime vardır. Kafkasya ve Doğu Anadolu’da Poşa; Anadolu’nun muhtelif yerlerinde Mıtrıp, Kareçi, Abdal, Çerge gibi isimlerle anılır. Çingeneler ise kendilerine Roman der. Rom (Hindçe Rama), evli erkek demektir.

Siyah saç ve gözlü, esmer tenli olup Hindlilere benzerler. Kendi lisanları olduğu gibi, bulundukları yerin lisanını da bilirler. Yazılı olmayan Çingenece, beldelere göre farklı lehçelere ayrılır. Kendi dinleri olmakla beraber, bulundukları yerdeki dinleri benimseyenler de vardır.

Tek Eş-Çok Çocuk

Umumiyetle çadırlarda, bazısı çadırlı arabalarda göçebe hayatı yaşar. Kışın, şehir yakınlarına toplanırlar. Kendi aralarında kabilelere ve ailelere ayrılırlar. Umumiyetle 200 aile bir kabile (vitsa) teşkil eder. Hepsinin, seyahat rotasını ve yapılacak işleri tanzim eden ihtiyar meclisi (kris) ve fikrine danışılan bir anası (phuni dai) bulunur. İçlerinde dayanışma ve iktisadî iş birliği mühimdir.

Çingeneler tek eşli ve çok çocukludurlar. Çocuklarını her türlü hayat şartlarına alıştırırlar. Hatta yeni doğan çocuğu, soğuğa alışması için, soğuk suyun içine sokup çıkardıkları meşhurdur. Kendi aralarında sıkı kaideler tatbik edilir; uymayan cezalandırılır. En ağır ceza kabile dışına sürülmektir.

Erkekleri elek, sepet, maşa, kürek gibi ev âletleri yapar; kadınları da dolaşarak bunları satar. Çalgıcılık, kalaycılık, bohçacılık, dansçılık, çiçekçilik, falcılık ve yankesicilik ile geçinenleri de çoktur. Hayvan sağlığı üzerine usta oldukları için, herkes onların tecrübe ve ilaçlarına müracaat eder. Umumiyetle kadınlar çalışır; erkekler yer.

Esas usta oldukları iş müziktir. Çigan müziği, gitardan akordiyona, kemandan klarnete nice enstrüman eşliğinde çalınan dünyanın en lirik melodilerini terennüm eder. Spontane havaları, giderek hızlanan dans parçaları takip eder. Farklı kültürlerden ilham alınmış zengin temalara sahiptir. Rusya’dan İspanya’ya, Avrupa halk müziğinde, süslü melodilerden teşekkül eden Çigan müziğinin ciddi tesiri olmuştur. Flamenko’yu dünyaya Çingeneler tanıtmıştır.

Çingene Aşkı

Renkli hayatları, romanlara, şiirlere, piyeslere, operetlere ve filmlere mevzu olmuştur. Gönül bu ya, her defasında soylu bir genç, Çingene’ye âşık olur. Sevgilisinin aslında Çingeneler tarafından kaçırılmış bir soylu olduğu sonradan ortaya çıkar. Mutlu son böylece gelir! Paprika romanından Çingene Baron operetine kadar hep böyledir.

Bütün göçebeler gibi, farklı yaşama tarzları sebebiyle horlanmış bir halktır. Her türlü felâketin sebebi olarak görülmüştür. İlk sistemli imhâ hareketi Almanya’da başlamış; 1899’da ‘Çingene Tehlikesiyle Mücadele Ofisi’ kurulmuştur. Naziler, 400 bin Çingene'yi katletmiştir. Bu katliama porrajmos adı verilir. Demirperde ülkelerinde zorla iskâna tâbi tutulmuşlar; İtalya ve Fransa’da bile bugün kamp kurmaları yasaklanmıştır. Hemen her yerde istenmeyen halk muamelesi görmelerine rağmen, kültürel hüviyetlerini muhafazaya muvaffak olmuşlardır. Üstelik kendilerinden olmayanları budala manasına ‘gace’ diye isimlendirip, küçümsemişlerdir.

Bugün kültürlerine göre üç ana dala ayrılırlar:

1-Orta Avrupa ve Balkanlar’da ekserisi demircilik yapan Kalderaşlar; 2-İberya’da eğlence sanatı ustası Gitanolar; 3-Batı Avrupa’da sirklerde hayvan terbiyeciliği yapan Manuşlar. Artık çoğu yerleşik hayata geçmiş; geçmeyenleri de motorize olmuştur. Ama serbest ve kaygısız hayat felsefelerini ise hiç değiştirmemişlerdir.

Spot

SİMON ADINDA BİR BAYTAR

İstanbul’un ilk Çingenesi, Bizans İmparatoru IX. Konstantin Monomakos tarafından hayvanat bahçesindeki vahşi hayvanlara musallat olan sâri hastalığı tedavi etmesi için Gürcistan’dan getirtilen Simon adında bir baytar idi. Bu kişinin taşıdığı ve büyücü manasına gelen Gürcüce ‘ansincani’ unvanı, Yunanca’da Çingeneler için kullanılan ‘atzinganoi’ sözünün de menşeidir.

Fatih Sultan Mehmed zamanında İstanbul’a çok Çingene gelip yerleşti. Dünyanın diğer beldelerinde olduğu gibi, burada da halk Çingenelerden ürker; ama kendilerine sert davranılmazdı. Çingeneler, çok sayıda sanatı icra edebilirdi. Ordu esnafı olarak çalışan çok sayıda Çingene vardı. Fatih Kanunnamesi’nde, Çingenelerden az vergi alınması, orduya çalışanlardan ise hiç vergi alınmaması emredilmiştir.

Bugünkü Türk, Yunan ve Bulgar hududundaki geniş bir sahada, o zaman göçebe ve yerleşik yaşayan Kıbtiyân (Çingeneler), Cingâne Sancağı denilen bir mülki teşkilata bağlandı. Bunun başı Kırklareli'de otururdu. Merkezle irtibatı bu temin ederdi. XV. asır sonunda bu sancakta 3.237 Çingene ailesi yaşardı. Her kabilenin çeribaşı adında bir reisi vardı.

XVI. asır sonlarından itibaren şehirlerde yaşayanlarının zaman zaman fuhuş, hırsızlık, çocuk kaçırma gibi töhmetlerle sürgün edildiği olmuştur. "Çingene" tabiri, cimri, geçimsiz, üstü başına dikkat etmeyen kimseler için kullanılmaya başlanmıştır. Rumeli’deki Çingene sayısı, 1695’te 9 bin ev iken, 1854’de 45 bin eve çıkmıştır.

Yunanistan ile savaşlardan sonra da çok sayıda Çingene Türkiye’ye göçtü. Fakat cumhuriyet devri, imparatorluk devri kadar müsamahakâr olmamış; Çingeneler, serseriler, dilencilerle beraber, cemiyet nizamını bozan unsurlar olarak görülmüştür.

Çingene palamudu

Çingene veya Kıbtî denen bu halk, falcılık, ayı oynatıcılığı, demircilik gibi işler yapardı. Zamanla çoğu yerleşik hayata geçtiler. İstanbul çevresindeki Çingeneler belli mahallelerde oturur. Türkçe’yi kendilerine mahsus bir ağızla konuşur. Devamlı bir geçimsizlik hâlinde yaşayan bu topluluğun yerleşik hayata geçenleri, kendilerini Roman oldukları için daha asil görür; göçebeleri, basit yaşantıları sebebiyle Çingene diyerek küçümserdi. Orta Anadolu’da Abdal diye anılan Çingeneler, her iki grup tarafından da dışlanırdı…

Çingeneler, Türkçe’de nice tabirlere girmiştir: Az borç için, Çingene borcu; derme çatma eşyalı pis yere, Çingene çergesi; ehemmiyetsiz şeyler için yapılan kavgaya, Çingene kavgası; karışık işe, Çingene çorbası; kara kuru zayıf kimseye, Çingene maşası; çiğ pembeye, Çingene pembesi; palamudun küçüğüne, Çingene palamudu denir.

Evliya Çelebi, “Müslümanlarla Kurban Bayramı, Hristiyanlarla yumurta bayramı, Yahudilerle kamış bayramı kutlayan” bir halk olarak görür. Gerçi bu cihetle Türklerden farkı bulunmayıp, Müslüman olanları çoktur. İstanbul surları dibindeki Sulukule, canlı eğlence sektörü ile yakın zamana kadar en hareketli Çingene mahallelerinin biriydi. Klasik Türk musikisinde bile çigan havasına rastlanır. Çingeneler arasından Tanburi Cemil gibi çok sayıda usta müzisyen (besteci-icracı) yetişmiştir.

03.10.2016

ALTIN MAKAS: SANSÜR

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Sultan Hamid devri hep sansür hikâyeleri ile hatırlanır. Halbuki eski dünyada, basının gücünden çekinen bütün hükûmetler, basının üzerinde olabildiğince baskı ve sansür kurmaya çalışmıştır.

Tanzimat devrinde Sadrazam Âli Paşa’nın otoriter hükümeti zamanında Fransa ve Mısır’a kaçan hükümet aleyhtarı Jön Türkler onlarca gazete neşrederek fikirlerini yaymaya çalıştılar. 1864’de çıkarılan Matbuat (Basın) Kanunu, basın hürriyetini Avrupa’daki misalleri gibi tanzim etmiş; basın suçları için yüksek mahkeme vazifelendirilmişti. 1876 anayasasının 12. maddesi, ‘kanun dairesinde matbuat serbesttir’ der. Bununla beraber 1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra, sansür heyetleri kuruldu; dine, umumi ahlâk ve âdâba aykırı, cemiyeti korkutucu haberler neşredilmesi yasaklandı. Ardından mecmua, kitap ve matbaalar da bu kontrole tâbi kılındı.

Ne olur ne olmaz

Sultan Hamid, kendi içişlerine karışılmasını istemediği için, diğer ülkelerinkine de karışmak istemezdi. Bu sebeple gazetelerin Avrupalı devletlere ve sefirlerine hürmetkâr davranması, hususî bir ikaz olmadıkça ecnebi hükümetlerin politikalarını tenkit etmemesi, Müslümanlığı yüceltirken, ötekileri aşağılamaması istenirdi. Bu sebeple mesela Japonya Rusya’yı yendiğinde bütün dünya sevinirken, Osmanlı gazeteleri tarafsız davrandı. Padişah, gazetelerde bilhassa Rusların kötülenmesinden fevkalâde çekinirdi. Batı emperyalizmi altında yaşayan Müslüman halklara da ayaklanma değil, İslâmiyete sarılma istikametinde neşriyat yapılırdı.

Avrupa’nın gücünü ve Osmanlı ülkesi üzerindeki emellerini iyi bildiği için, Sultan Hamid, içeride yeknesak bir medya kurup, gücünü dışarıdan gelen tecavüzlere mukavemet yolunda teksif etmeyi strateji hâline getirmişti. Bürosunda telgraf kurmuş, Avrupa matbuatını günü gününe takip eder; bunlara anında cevap verdirirdi. Bu hususlardaki aşırı hassasiyeti fark edildiği için, hep bu zayıf noktası üzerine gidilmiştir.

Tiraja bak!

Sansür, değer biçmek manasına Latince censere’den gelir. Eski Roma’da umumi ahlak ve adabı kontrol eden sensörler vardı. Devr-i Hamidî’nin sansür heyetleri, faziletli ve ilim sahibi şahıslardan teşekkül ederdi. Fakat ürkeklik sebebiyle kontrolü biraz daha sıkarlar; gazeteler de ne olur ne olmaz diyerek işi biraz da sıkı tutardı. Böylece komik hâller ortaya çıkardı. Padişah sarayının da adı olduğu için ‘yıldız’; önceki padişahın adı olduğu için ‘murad’ kelimesinden çekinilirdi. Siyasi suikastlarda ölenler, kötü niyetlilerin aklına suikastı getirmesin diye, sanki eceliyle ölmüş gibi verilirdi. Gazetelerde sansürün izin vermediği yerler, beyaz çıkardı. Sonra sansür heyeti buna da engel olunmasını gazetelerden istedi.

Buna rağmen Sultan Hamid devri, çok gazetenin neşredildiği ve okuyucu sayısının arttığı bir devirdir. 500 binlik şehirde tirajı 30 bine varan gazeteler vardır. Padişah, biraz da kendi kontrolünü geniş bir sahaya yayacağını düşündüğü gazetelerin köylere kadar ulaşmasını istemektedir. Gazeteler, siyasi muhalefet yerine, halkı aydınlatmayı ve okuma alışkanlığını arttırmayı vazife edinmiştir. Tefrika romanlar, şiirler, kültürel yazılar, mizah yazıları, seyahat notları artmıştır. Böylece gazeteler yeni edebî kalemler ortaya çıkarmıştır.

Gelen gideni aratır

23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet ilan edilince, ertesi günü gazeteciler toplanıp, müsveddeleri sansüre vermeme kararı aldı. Gazeteler böylece basıldı. 24 Temmuz sonradan basın bayramı kabul edilmiştir. Sansür kalkınca, gazeteler her gün Sultan Hamid ve eski devir aleyhinde doğru-yanlış neşriyat yaptılar. Böylece amme efkârı, padişahın tahttan indirilmesine hazırlandı.

Mamafih İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sansürü, Sultan Hamid devrini mumla aratınca, her yerden muhalefet sesleri yükseldi. İlk defa siyasî fikir ayrılıkları gazetelere aksetti. İttihatçılar telaşlandı. 6-7 Nisan gecesi önde gelen muhaliflerden Serbesti gazetesinin iki yazarı Hasan Fehmi ve Şakir Beyler Galata Köprüsü üzerinde İttihatçı fedailerce vuruldu. Hasan Fehmi Bey öldü. On binlerin katıldığı cenaze, İttihatçılara karşı gövde gösterisi hâline geldi. Sonraları Ankara hükûmetine muhalefetiyle tanınacak Ali Kemal Bey, mülkiyedeki dersinde “Bu kurşunlar fikir hürriyetine sıkılmıştır” diyerek talebeyi coşturdu. Yüzlercesi, kâtillerin bulunması isteğiyle Bâbıâli’ye yürüdü. Halktan katılmalarla binleri bulan kalabalık, Bâbıâli ve Meclis-i Mebusan’dan yüz bulamadı; üstelik üzerlerine ateş açıldı.

Son darbe

İstanbul gazeteleri, Ankara hareketine soğuk dururdu. Cumhuriyet ilan edildikten sonra da bu tavrını sürdürdü. Ankara, bunun intikamını almakta gecikmedi. 1925’te Şeyh Said hâdisesi bahanesiyle muhalif gazeteciler tutuklanarak hizaya getirildi. İstanbul’da 4 ve Ankara’da 1 gazeteye izin verildi. O zamana kadar gazetelerin şerrinden dolayı İstanbul’a gitmekten çekinen reisicumhur, 8 sene sonra ilk defa 1927’de İstanbul’a gelebildi.

1908-1914 arası sadece İstanbul gazetelerinin günlük tirajı 100 binin epeyce üzerindeydi. Taşra gazeteleri de canlıydı. 1928’de İstanbul ve Ankara gazetelerinin tirajı 19.700’dür. Bu, Osmanlı devrinden de düşük bir seviyedir. Bunda harf inkılâbının da rolü olmuştur. 1939’de sadece 5 gazete vardır: Cumhuriyet, Ulus, Akşam, Yeni Sabah, Tan. Halbuki 1867-1878 arasında sadece İstanbul’da 113 gazete ve mecmua vardı.

1931 basın kanunu, hükümete sansür salahiyeti tanıdı. Siyasî tenkit yanında, dinî ve millî yazılar da yasaklandı. 1926-1950 arası, basının sıkı bir sansüre tâbi tutulduğu, eldeki birkaç gazete ve mecmuanın da olur-olmaz sebeplerle ve bir telefon emriyle aylarca veya müddetsiz kapatıldığı bir devirdir. Bu alışkanlıkla, demokrasiye geçtikten sonra bile basın hürriyeti daha ağır ilerlemiştir. İttihatçıların sansürü yanında, Devr-i Hamidî sansürü, komik kalmıştır. Tek Parti devrinde, iktidarın sözcüsü Cumhuriyet gazetesi bile zaman zaman kapanmaktan kurtulamamıştır. Başbakan Refik Saydam’ın ‘İyi bir gazeteci, hükümeti sinirlendirmeyen adamdır’ sözü meşhurdur.

Resim altı

Refik Hâlid (Karay)

Edebiyatçı Refik Hâlid, bir devrin hiciv ustasıydı. Kirpi takma adıyla yazdığı yazılarla Meşrutiyeti kısa zamanda bir baskı rejimine döndüren İttihatçıları hırpalıyordu. Yazıları zeki, ustalıklı ve hasmın çirkinliklerini hemen yakalayıp göz önüne seren, zevkle okutmayı bilen yazılardı. İttihatçılar kendisinden yaka silktiler. 1913 Bâbıâli Baskını ardından, iktidara tam mânâsıyla el koyarken, bütün muhaliflerini suikast, hapis ve sürgünle sindirdiler. Refik Hâlid, 1912’de sürüldüğü Sinop’ta 5 sene kaldı. İttihatçılar düştükten sonra posta nazırı oldu. Bu sefer İttihatçıların devamı gördüğü Kemalistleri hicveden yazılar yazdı. Ankara’nın zaferi üzerine bu sefer yurt dışına sürgün edildi. 16 sene sonra ağzını bağlayarak dönebildi.

10.10.2016

MUMYANIN HİKÂYESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Cesedin mevcut hâliyle muhafazası, öteden beri âdet olmuştur. Hem ölümden sonraki hayatı için, hem de sosyal statüsünü göstermek adına ölüler mumyalanırdı.

Öldükten sonraki hayata inanan halklar, ölülerinin uzun zaman bozulmadan muhafazasını arzulamışlardır. Ölüm, Eski Mısır’da dünyadaki hayattan, hemen hemen onun benzeri olan bir başka dünyaya geçmekten başka bir şey değildir. Mısır’da ölü, sudan uzak, kuma veya odun külüne gömülür. Vücudun bütün unsurları, ruh, isim, gölge, kalb ve beden yeniden birleştiğinde, erkek kardeşi tarafından öldürülüp parçalanan Osiris’in dirilişi gibi insan da dirilir. Ölümle, geçici olarak ayrılan insan kişiliğinin tekrar birleşebilmesi için mumya yapılır. Bedenin, ruhu ve öbür unsurları geri getirebilecek kadar çekici olması lazımdır. Onun için mumyalamaya çok emek verilir.

Fakir tarifesi

Evvelce Mısır’da köylüler, ölülerini kumlu toprağa gömer; sıcak kum derhal vücud ifrazatını emerek, çürümeyi temin eden haşerata yol bırakmazdı. Mumyalama, IV. sülâle zamanında başlamış; MÖ 2. asra kadar devam etmiştir. Rahipler yapar. Çok parayla dışarıdan getirtilen mürrüsafi, sedir yağı, tarçın ve vahalardan toplanan sodyum karbonat ile yapılır. Savaş zamanlarında bunlar bulunamadığı için, mumyalarda kalite farklılığını izah eder.

Mısır mumyalama tekniğini ME V. asırda yaşamış Yunan tarihçi Herodotos anlatır: Evvela vücudun bozulabilir unsurları (kalp ve böbrek dışındaki) sol böğürde taş Habeş bıçağıyla açılan bir delikten; beyin ise burundan çengelle çıkarılır. Palmiye şarabında yıkanıp; içinde şifalı otlar bulunan kanope adında mermer vazolara konur. Bu vazoların kapakları ölüler ülkesinin tanrılarının başı şeklindedir. Karın, göğüs ve kafa boşlukları, mürrüsafi tozu, sinameki, kokulu reçine ve esansla doldurulur. Kesilen yerler dikilir. 70 gün güherçile (potasyum nitrat veya sodyum karbonat) içinde bekletilir. Sonra yıkanır, kurutulur, temizlenir, cilalanır, bitümle sıvanır; iç boşluklara kokulu maddeler ve reçine konur. Yüze kokulu maddeler sürülür. Kol, bacak ve parmaklar ayrı ayrı yüzlerce metre uzunluğunda çok ince ketenden beze sarılır. Sonra dayanıklı bezlerle kundaklanır. Büyük bir paket hâline getirilir. Sonra üst üste yerleştirilip sertleştirilen ve dayanıklı bir zamkla yapıştırılan, üzeri de çok renkli bir madde ile sıvanmış keten bezlerden yapılma bir sanduka içine yerleştirilir. Bu da tahta veya taştan, 2-3 sanduka içine konur.

Tutankhamon gibi firavunlarınki altından yapılır; kıymetli taşlarla veya cam macunuyla süslenir. Ölünün hüviyeti, akrabalıkları, unvanları, dinî sahneler, koruyucu dinî cümleler yazılır. Mumyalama 70 gün kadar sürer. Ölünün yanına da öteki dünyada hizmetini görsün diye uşepti adında küçük köle heykelcikleri konur. Daha masrafsız bir metod vardır: Sedirağacı yağı şırınga edilen cesed, 70 gün güherçile içinde bekletilir. Çıkarılınca, etleri ve yağı alınır. Sadece derisi ve kemikleri kalır. Fakirlere tatbik edilen usulde bağırsaklar çıkarılır; cesed, 70 gün güherçile içinde bekletilir.

Yeni Gine ile Avustralya arasındaki Torres Boğazı'nda yaşayan halklar ve Güney Amerika’daki İnkalar da ölüleri mumyalardı. Arkeolojik bulgulardan anlaşıldığına göre, tarih öncesi Peru’da yaşayan Paraka yerlileri, ileri bir tahnit tekniği tatbik ederdi. Ekvator ve Peru’daki Jibaro kabileleri, ölen şeflerini ateşte tütsüleyerek saklar. Kanarya Adaları yerlileri Guançeler, Mısır’dakine benzer bir metod kullanıyor. İç uzuvlar boşaltılıyor. Boşalan yerler tuz ve sebze tozlarıyla dolduruluyor. Tibet’te bugün bile ceset büyük bir kutuya konduktan sonra üç ay tuzda bekletilerek mumyalanır. Bazı Budist rahipleri, 3 yıl sadece yemiş ve tohum, sonraki 3 yıl da ağaç kabuğu ve kökü yiyerek vücutlarındaki yağı eritip, kendilerini mumyalar; ölümü beklerler.

Eski Yunan’da âyinler bitene kadar cesed bozulmasın istenirdi. İskender’in cesedi Babil’den Makedonya’ya kadar bal küpü içinde getirildi. Babil, Sümer ve Yunan’da cesede merhem, parfüm ve baharat sürmek gibi basit metodlarla tahnit yapılırdı. XVIII. asırda Batı Avrupa’da Auvergene’de üzerinde mumyalama ve tahnit izine rastlanmayan Gal mumyaları bulundu. Bezlere sarılıp dikkatle gömülmüştü. Toprağın cinsinden dolayı çürümeden kalmıştı. Paris tabiat müzesindedir. İrlanda’da 4000 yıllık bataklık mumyaları bulunmuştur.

Azizliğin yolu

Yahudilerde bu âdet olmadığı hâlde, Hazret-i Yusuf tahniti vasiyet etmiş ve bu sayede asırlar sonra na’şı Filistin’e götürülebilmiştir. Romalılar, ölünün gömülmesinden evvel bir müddet ziyaret edilebilmesi için vücud boşluklarını doldururlardı. Hristiyanlık, putperest geleneği gördüğü tahniti reddetmiştir. Buna rağmen kilise, dindar birinin cesedinin bozulmadan kalmasını ilahi lütuf görür ve onu aziz kabul eder. Bu sebeple zenginler ve mühim kişilerin tahnitine göz yumulmuştur. Şarlman, tahnit edilip Aachen’daki mezarına oturur vaziyette yerleştirildi. İspanyol kahraman El Cid de XI. asırda gömülmeden evvel oturur vaziyette tahnit edilerek San Pedro de Caredna Manastırına gömüldü. XII. asırda Kral I. Henry’nin cesedi Fransa’dan İngiltere’ye bozulmadan gidebilsin diye tahnit edildi. Palermo’daki Capuçin Manastırı mahzeninde, XVI. asırdan itibaren 4 asır boyunca binlerce kişinin mumyası mevcuttur.

Orta Çağ’da tahnit, kralların çoğunun karşılayamayacağı kadar pahalıydı. Hususi baharat, merhem, balmumu ve sargıların yanı sıra işin ustası tahnitçiler de çok para isterdi. Cesed, hava almasını engelleyecek şekilde sıkıca balmumu sürülmüş kefen bezlerine sarılırdı. Tıpta kadavraya duyulan alaka, tahnit işini geliştirdi. Leonardo da Vinci 50 kadar cesede tahnit yaptı. XVII. asrın yarısında William Harvey, ölünün atardamarına sıvı şırınga ederek tahniti gerçekleştirdi. Böylece kan dolaşımını keşfetti. Modern tahnit böyle başlamıştır.

Sirke, şarap veya daha çok alkol ihtiva eden sıvılar içinde tutmak, cesedin bozulmasını engellemektedir. Amiral Nelson’un ölüsü, Trafalgar Burnu'ndan İngiltere’ye brendi dolu bir fıçı içinde getirildi. Bir de çok sıcak ve kuru yere gömülen cesetlerin çürütücü bakterilerin tesirine uğramadığı için mumyalaşması vardır. Bilhassa çöllerde olur. Cesed hemen kuruyunca, çürütücü bakteriye yer kalmaz. İç uzuvlar ve deri kurur, incelir, kemiklere yapışarak parşömenleşir. Mısır, Peru ve Meksika’da bu yolla mumyalaşmış binlerce cesed bulunmuştur.

Mumya ticareti

Mısır mumyalarından ölünün hastalıkları bile tesbit edilebilmektedir. Asırlar sonra mumyalar hazine avcıları tarafından bulunup talan edildi. Sonra her müzeye veya her zenginin koleksiyonuna bir mumya lâzım olduğundan, mumya ticareti başladı. Bunların çoğu yakın zamana aittir. Meraklısına yutturulmuştur. Zira Mısır’ın kızgın kumunda, ölü birkaç sene içinde mumyalaşır.

Bugün toplardamarların birinden kan çekilerek, ana atardamarlardan birine umumiyetle formol (sulu formaldehit çözeltisi, çinko sülfat ya da çinko klorür, fenollü eriyikler, süblime gibi antiseptik maddeler) şırınga edilir. Sonra vücud boşluklarındaki sıvı uzun bir iğneyle çekilerek yerine koruyucu sıvı şırınga edilir. Bu sıvı, ölünün kuruyup büzüşmesi ve esmerleşmesini önlemek için alkol, emülsiyon yapıcılar ve başka maddeler karıştırılmış formol ihtiva eder. Bu tahnit, devamlı koruma sağlamaz. Lenin’i, Atatürk’ü bile belli aralıklarla kontrol ederler. Tahnitin maksadı gömülene kadar ziyaretçilerin hayatındakine benzer hâliyle görmesini temindir. Maske ve kozmetik mamuller kullanılır.

17.10.2016

Musul nasıl elden çıktı?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlıların kaybettiği son şehir olan Musul, İngiltere ile Ankara arasında uzun süren bir ihtilafın da sebebi oldu. Lozan Müzakereleri bu yüzden kesildi. Sonra iş tatlıya(!) bağlandı.

Bereketli Mezopotamya havzasında, tarihî taş evleriyle maziye şahidlik eden eski bir şehir Musul. Asur başşehri Ninova’nın yerine kurulmuş. Hazret-i Yunus buralı; kabri de burada. Hazret-i Ömer devrinde fethedilmiş. O zamandan itibaren Müslümanların hâkimiyetinde ve Yavuz Sultan Selim’den beri de 4 asırlık bir Osmanlı vilâyeti. Sünni ve Şiî Müslüman, Yezidî, Nasturî, Keldânî, Süryanî, Ermenî, Yahudi ve Sâbiîler yaşadığı; halkının Arab, Kürt ve biraz da Türklerden teşekkül ettiği Musul, tarihî şehirlere yakışır derecede kozmopolit. Kürt şehri Süleymaniye ve 8. asırdan beri Türkmenlerin ekseriyette olduğu Kerkük de Musul’a bağlıdır.

"YÜZDE BEŞ EFENDİ"

Mıntıkanın esas ehemmiyeti toprağının altından geliyor. Musul ve Kerkük’te 1888 başlarından itibaren petrol çıkmaktadır. Padişahın satın aldığı bu havzada petrol arama imtiyazı, petrol sahası içinden geçen Bağdad demiryolu vesilesiyle, 1904’de Almanya’ya verildi. Bu, Bâbıâli’nin büyük devletler arasındaki denge siyasetine uygundu. Fakat İngiltere buna karşı çıktı. Bunun üzerine Berlin, 1907’de İngiltere ile anlaştı. Bu Sultan Hamid’in denge siyasetinin sonu demekti ve az sonra tahtını kaybetti.

İttihatçılar başa gelince, Musul petrol havzası da dâhil olmak üzere Sultan Hamid’in mallarına el koydular. Musul petrol imtiyazı 1914’de İngiliz-Hollanda-Alman ortaklığındaki Turkish Petroleum Company’ye devredildi. Avrupalı bankacı Rotschildlere çalışan ve “Yüzde Beş Efendi” diye tanınan Kalust Gülbenkyan’ın aracı ve hissedarı olduğu bu şirketin sadece adı Türk idi.

Musul, I. Cihan Harbi’nde Osmanlı ordularının en son terk ettiği şehirdir. İngilizler 3 Kasım 1918’de şehre girdi. Türk tarafı, Mondros Mütarekesi sırasında (30 Ekim) şehirde hâlâ Türk askerinin bulunduğunu, binaenaleyh bu sebeple Musul’un Misak-ı Millî’ye, yani sulh anlaşmasında vazgeçilemeyecek vatan topraklarına dâhil olduğu tezini müdafaa etmiştir.

1920’de Fransa’ya petrol şirketinden sus payı veren İngiltere, vaktiyle Sultan Hamid’e ait olan toprakları sahiplendi. İttihatçılar Sultan Hamid’in mallarına el koymasaydı, Irak işgal edildikten sonra bile şahıs mülkü olduğu için mıntıka hânedanın elinde kalacaktı. Sultan Vahîdeddin tahta çıkınca, bu malları iade ettiyse de, Irak artık kaybedilmişti ve Ankara da zaten bu fermanı kabul etmeyecekti.

Osmanlı topraklarıyla irtibatı kesilen Musul, eski ticarî ehemmiyetini kaybetti. Ama petrol sayesinde hayatını sürdürdü. Bu arada 25 sene İngiliz himayesinde kalması kararlaştırılan Irak’ta, Şerif Faysal’ın hükümdarlığında bir devlet kurulmuş; Musul buraya bağlanmıştı.

BRÜKSEL'DE ÇİZİLEN SINIR

Musul, Lozan’da ciddi bir mesele oldu. Hatta müzâkereler bu yüzden kesildi. Ankara, petrol sebebiyle buradan vazgeçmek istemiyordu. Reisicumhur, “Musul bizim için ehemmiyetlidir. Zira servet değerinde petrol yatakları vardır” diyordu. Bu arada birleşik Türk-Kürt kuvvetleri mıntıkayı işgal etti. Süleymaniye ve Kerkük düştü; ancak tam Musul düşecekken, Ankara askerleri çekti. Bunun üzerine Ankara’ya itimadını kaybeden Kürtler, ikiye ayrıldı.

Nihayet Lozan’da, Ankara ve Londra’nın 9 ay içinde aralarında anlaşarak meseleyi çözmesi; olmazsa Milletler Cemiyeti’ne havalesi kararlaştırıldı. İngiltere zaman kazanmıştı. 19 Mayıs 1924’de İstanbul’da müzakereler başladı ise de bir şey çıkmadı. İş, Milletler Cemiyeti’ne götürüldü. 20 Eylül 1924’de Cenevre’de başlayan müzâkerelerde, Türk delegesi Fethi Okyar plebisit (halk oylaması) teklif etti. Bu havalideki halkın geri kalmışlığını ileri süren, ama aslında plebisitten istemediği neticenin çıkacağından korkan İngiltere teklifi reddetti.

Bu arada Türk ve İngiliz kuvvetleri arasında çatışmalar tekrar başladı. İngiltere, Ankara’ya ültimatom vererek mıntıkayı 48 saat içinde boşaltmasını istedi. Bunun üzerine Ankara, Milletler Cemiyeti’nden geçici bir sınır talebinde bulundu; 29 Ekim’de Brüksel’deki toplantıda eski Musul vilâyeti nazara alınarak sınır çizildi. Dağlık mıntıkadan geçen gerçekçilikten uzak “Brüksel Hattı”, sonradan başa çok işler açacaktır.

Bu arada Milletler Cemiyeti Komisyonu Eylül 1925’te bir rapor hazırlayarak Musul halkının müstakil olmak istediğini; ancak Musul’un İngiliz mandası altındaki Irak’ın parçası olmasının daha münasip düşeceğini bildirdi. Türk tarafı müzâkereleri boykot etse de, İngiltere’nin kontrolündeki MC bu raporu 16 Aralık 1925’te tasdik etti.

Ankara birden politika değiştirip raporu kabullendi ve İngiltere ile müzakerelere girişti. Hatta zamanın reisicumhuru Konya’da gazetecilere, “Millet harbden usanmıştır; Musul için harb mi edelim?” derken, başvekil İnönü, “Barış için gerekirse Musul’dan vazgeçeceğiz. Ancak tazminatsız vermeyiz. Bu para, bizim projelerimiz için Musul’dan daha kıymetlidir” şeklinde Türk tarafının elini zayıflatan bir beyanat bile verdi.

5 Haziran 1926 tarihli Hudud ve Münâsebât-ı Hasene-i Hemcivârî (Sınırlar ve İyi Komşuluk Münasebetleri) Ankara Antlaşması ile bugünki Irak sınırı çizildi. Musul, Kerkük ve Süleymaniye, 25 yıl boyunca petrolden %10 ödenmesi mukabilinde İngiltere’ye terk edildi. Ankara isterse bu hissenin yıllık 500 bin sterline çevrilerek ödenmesini isteyebilecekti.

Londra’nın ebediyen %10 veya 25 sene müddetle %25’e razı olduğu; daha ağızlarını açmadan Türk tarafı 25 yıl için %10 teklifinde bulununca, İngiliz diplomatların hayret ve sevinçten dudaklarını ısırdıkları anlatılır. Bölük pörçük ödenen bu paranın kalanından 1958’den sonra ümit kesilmiştir. Antlaşmaya göre, taraflar, bu sınırın bozulmamasını taahhüt eder...

Musul hezimetinden dolayı millet meclisi ve amme efkârındaki reaksiyonu teskin etmek üzere hükümet, Şeyh Said İsyanını bahane göstermiş; İngilizlerin isyanı bu sebeple çıkarttığı; bu yüzden Türk ordusunun Musul’a müdahale edemediği söylenmiştir. Esasında Musul’un Türkiye’nin elinde kalmasını Amerika istiyordu. Lozan’da mesele sonraya atıldı. İngiltere bastırdı; petrol hisselerinden 1928’de sus payı vererek Amerika’nın sesini kesmiştir.

24.10.2016

Hazırlayanların eliyle ihlâl edilen sulh programı MİSÂK-I MİLLÎ EFSÂNESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Misâk-ı Millî, I. Cihan Harbi’nin gâliplerine sunulmuş bir sulh programıdır. Millî vicdanın limitlerini göstermek üzere hazırlanmış tek taraflı, bağlayıcılığı olmayan, bir propaganda metnidir.

Birinci Cihan Harbi’nde Osmanlı ordularının yenilmesi üzerine 30 Ekim 1918’de Mondros Mütârekesi imzalandı. Ardından müsait şartlarda sulh antlaşması yapabilmek üzere, Anadolu’daki mukavemet hareketi Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adıyla tek elde birleştirildi. Başına da Mustafa Kemal Paşa geçti. Bu arada seçimler yapıldı; son Osmanlı parlamentosu 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı. Tamamı Ankara kontrolünde cereyan eden seçimlerde, Ankara’nın namzetleri kazandı. Mustafa Kemal de seçilmişti; ancak emniyet sebebiyle İstanbul’a gidemedi. Mamafih Felâh-ı Vatan adı verilen milletvekili grubunu Ankara’dan yönlendiriyordu. Grup ve cemiyet, CHP’nin nüvesini teşkil eder.

Gizli celse mi?

İleride imzalanacak sulh antlaşmasında kabul edilebilecek hususlara dair Ankara hareketince hazırlanan ve Trabzon mebusu Hüsrev Gerede vasıtasıyla İstanbul’a yollanan metin, 28 Ocak 1920 tarihinde kabul ve 17 Şubat’ta dünyaya ilan edildi. Misâk-ı Millî, orijinal ismiyle Ahd-i Millî Beyannâmesi denilen bu 6 maddelik deklarasyon, Cihan Harbi ardından imzalanacak sulh antlaşmasında, Osmanlı millî vicdanının limitlerini ilan etmek üzere hazırlanan tek taraflı, bağlayıcılığı olmayan, ancak gücünüz kadar karşı tarafa kabul ettirebileceğiniz bir propaganda metnidir. Gâlip düşmanlara sunulmuş bir sulh programıdır.

Ancak İngilizlerin reaksiyonu sert olmuş; bu bahaneyle 16 Mart günü İstanbul resmen işgal edilerek, 18 Mart’ta meclis dağıtılmıştır. Mebusların çoğu Ankara’ya geçmiştir. Mustafa Kemal’in istediği de buydu. Misâk-ı Millî’yi biraz da bu sebeple empoze etmişti. Böylece meclis Ankara’da, kendi dizi dibinde toplanabilecekti. İngilizler de bunu istemiştir. Yoksa esasen meclisi dağıtmaya sebep olacak kadar dramatik bir şey değildi.

Gayrı resmî karar

Burada Ankara’nın 8 maddelik metni, İstanbul’da 6 maddeye indirilmiş; savaş suçlularının cezalandırılmasına ve Milletler Cemiyeti’ne dair iki madde çıkarılmıştır. Meclis zabıtlarında, Misâk-ı Millî’ye dair müzâkerelere rastlanmaz. O gün mecliste ne gizli ve ne de açık bir celse olmuştur. Karar, meclisin neredeyse tamamını teşkil eden Felâh-ı Vatan grubu mebuslarının gayrı resmî bir toplantısında alınmıştır. Bu sebeple, İngiliz sefiri Sir Horace Rumbold, beyannamenin meşruluğunu şüpheli görür. Resmî bir metin bugün elde değildir; elle yazılmış bir metni, mebuslar imzalamıştır.

İlk 3 maddeye göre; Mondros Mütarekesi imzalandığı sırada mevcut sınırlar içindeki Müslüman ekseriyetin tamamiyeti (bütünlüğü) muhafaza edilecektir. Yani buralar Türklerin elinde kalacaktır. O esnada işgal altında bulunan ve Araplarla meskûn eski Osmanlı toprakları ile Rusların elindeki Elviye-i Selâse denilen Kars, Ardahan ve Batum’un; ayrıca Cihan Harbi evvelinden beri Yunan işgalindeki Müslümanlardan müteşekkil Batı Trakya’nın istikbali, yapılacak plebisite (halk oylamasına) göre tayin edilecektir. 4. madde, saltanat ve hilâfetin merkezi İstanbul ve boğazların emniyetine; 5. madde azınlıkların hukukunun mütekabiliyet esasına göre muhafazasına dairdir. 6. madde, siyasî, idarî, adlî ve malî cihetlerden tam istiklâli deklare eder.

Ali Fuad Cebesoy, eski arkadaşı Mustafa Kemal Paşa’nın Misâk-ı Millî haritasını daha 1907’de zihninde çizdiğini; zamanı geldikçe de tatbike koyduğunu söyler. Rıza Nur ve Yunus Nadi’ye göre, Mustafa Kemal bu haritayı Erzurum ve Sivas Kongresi’nde planlamıştı. Şu hâlde, keskin görüşü ile İngilizlerin yıllar sonraki planlarını o zamandan bilmiş demektir.

‘İmparatorluk Öldü!’

İlk maddenin Ankara metninde, Mondros Mütârekesi esnasında ülke sınırları içinde yaşayan Müslüman ekseriyetin tamamiyetinden bahsedilirken; İstanbul metni, sınırların içinde ve dışındakiler olarak tesbit edilmiştir. Bugün elde dolaşan metinlerin bazısında sadece dışarıda, bazısında içinde ve dışında ibaresi geçer. Ama mütârekeden birkaç gün sonra işgal edildiği için Türklerin elinde kalması gereken Musul vilâyeti, 1926’da İngilizlere verilmiştir. Öte yandan halkının ekseriyeti gayrı müslim olduğu hâlde, İzmir gibi yerlerin Türklerin elinde kalması; 1939’da Naziler yanında yer almamak mukabilinde verilen ve ahalisinin ekserisi Arap olan Antakya, Misâk-ı Millî’ye rağmen bir iktisap (kazanım) sayılabilir.

Batum, Kars ve Ardahan, Ruslardan geri alınmış; Sovyetlerin desteği karşılığında, halkının ekseriyeti Müslüman olan Batum geri verilmiş; Bakü’deki Türk askeri geri çekilmiştir. Yunanistan’da kalan Batı Trakya’da plebisit yapılmamıştır. Üstelik saltanat ve hilâfet kaldırılıp; İstanbul, başşehirlikten çıkarılmış; Boğazlar, milletlerarası bir komisyona verilmiştir. Yunanistan Müslüman azınlığın şer’î hukuku tatbikine izin verdiği hâlde, Ankara gayrı müslimlerin bu hakkını -Lozan’a rağmen- kaldırmıştır. Zaten mübâdele, tehcir ve saire ile Anadolu’da gayrı müslim vatandaş bırakılmamıştır.

Misâk-ı Millî, zamanın icaplarına göre hazırlanmış pragmatik bir metindir. Ankara, bunu sahiplenmemiş; mecliste kendisine atıf bile yapılmamıştır. Üstelik hemen her maddesini bizzat ihlâl etmiştir. Lozan’a gidecek heyete itiraz eden milletvekili Sırrı Bey, Misâk-ı Millî metnini bizzat kaleme alanlardan biri olduğunu söyleyince, Mustafa Kemal, “Keşke yazmaya idiniz. Başımıza çok belâlar koydunuz” demiştir. Lozan’da Lord Curzon, Misâk-ı Millî’deki tenâkuzları ortaya dökünce, İsmet Bey bir daha ağzını açamamıştı.

Misâk-ı Millî, zamanla Kemalist resmî tarih literatürünün parlak sloganlarından biri olmuş; gerçeğin hilâfına, Lozan Antlaşması’nda bu prensiplerin hayata geçirildiği bilhassa vurgulanmıştır. Buna mukabil 1. maddedeki belirsizliği, millîciler ideolojik olarak kullanmıştır. İngiliz tarihçi Toynbee, 1922 tarihli The Western Question in Greece and Turkey adlı eserinde Misâk-ı Millî’nin ehemmiyetini uzun anlatır ve büyük harflerle “Osmanlı İmparatorluğu öldü! Yaşasın Türkiye!” yazar. Bu sebeple resmî ideoloji, Ulusal Ant dediği Misâk-ı Millî’yi bambaşka sahaya çeker; ulus-devletin kuruluş manifestosu olarak lanse eder.

31.10.2016

.

TÜRKLER VE MUMYACILIK

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Eskiden Türkler de ölülerini mumyalardı. Ancak, zannedilenin aksine, ölünün iç uzuvları çıkartılmazdı. Birtakım usullerle kurutulan cesed, asırlar boyu bozulmadan kalırdı...

Selçuklu ve Osmanlı türbelerinde, ölünün çürümesini önlemek için küçük pencere ve ızgaralarla hava cereyanının temin edildiği cenâzelik (crypta) denilen alt kata cesed konur.

Mumya, Farsça, bitüm (zift) mânâsına geliyor. Sonra bu madde ile tahnit edilmiş cesed mânâsına ve mûmiyye şeklinde Arapça’ya geçmiş. Buradan da Yunanca’ya, sonra da Fransızca (momie) ve İngilizce’ye (mummy). Lisanımızda cesedin muhafazası için yapılan muameleye ekseri tahnit denir. Tabirin kökü olan hanût, cenâze teçhizinde saç ve sakal arasına konan, çürümeyi geciktirici kokulu bir maddedir. Sandal, kâfur ve sair nebattan mürekkeptir.

Ölümden sonra hayat

İslâmiyette ölünün uzun zaman çürümemesi makbuldür. Bunun için yıkandıktan sonra ıslaklık bırakılmaz. Rutubetten uzak, kuru ve derin bir mezara gömülür. İstanbul gibi toprak nemli veya gevşek olursa, tabut ile gömmek iyi olur. Ölü yıkanırken kullanılan sidr (köknar ağacı) ve kâfur gibi maddeler, haşeratı uzaklaştırarak çürümeyi geciktirir. Buna rağmen Müslüman beldelerinde hiç çürümemiş cesetleri, gömüldüğü toprak ve iklim ile izah etmek mümkündür.

Bunun için bilhassa Türkler arasında, bilhassa ileri gelenlerin ölülerinin tahnit edilmesi an’anesi vardır. Âhiret hayatına inanan Hunlar, mühim şahsiyetleri zâtî eşyası, silahları, hatta atları ile beraber kendilerince tahnit edip, bozulmaya dayanıklı mıntıkalarda (kurganlara) gömerlerdi. Bu an’aneyi takip eden Selçuklulara ait bazı bozulmamış cesedler yakın zamanda bulunmuştur. Hatta Selçuklularda mumyalama için vakıf bile kurulmuştur. Kayseri’de Melik Gazi, Kemah’ta Melik Mengücek, Kastamonu’da Aşıklı Baba, Harput’ta Arap Baba, Niksar’da Sungur Bey ve Konya’da Sahib Ata türbelerindeki mumyalı cesedler, bu devirden kalmadır.

Bunun antik çağdaki mumyalama ile alakası ve benzerliği yoktur. Yakın zamana kadar devam etmediği için, nasıl yapıldığı hakkında fazla malumata da sahip değiliz. Acaba ölünün ahşâsı (iç uzuvları) çıkarılarak ayrı bir yere gömülüp; sonra cesedi mumyalanıyor muydu? Halbuki İslâmiyet, cesedin bir özür olmadan kesilip biçilmesine izin vermez. Hadis-i şerifte, “Ölünün kemiğini kırmak, dirininkini kırmak gibidir” buyuruldu.

Cenaze katı

İslâmiyet, ölümün kati bir şekilde gerçekleştiği anlaşıldıktan sonra, ölünün fazla bekletilmeden hemen gömülmesini emreder. Ancak tarihî şahsiyetlerin defninin birtakım zaruretlerle geciktiği ve başka yere nakledildiği vâkidir. Bizanslı tarihçi Dukas, Edirne’de vefat edip ölümü 40 gün gizlenen Çelebi Sultan Mehmed’in iç organlarının önceden Edirne’ye gömüldüğünü ve bir mirra (reçine) ile ovulan bedeninin sonradan Bursa’ya nakledildiğini söyler.

Venedikli seyyah Angiolello da Fatih Sultan Mehmed’in saraydan uzak vefat eden oğlu Mustafa’nın cesedinin açılıp iç uzuvlarının çıkarıldığını, içinin bal ve pişmiş arpa ile doldurulduktan sonra ziftle sıvanmış bir tabuta yerleştirildiğini, iç uzuvlarının ise yıkandıktan sonra tuz dolu bir kutuya konduğunu anlatır. Sultan II. Murad’ın, kendisinin toprağa gömülmesine dair vasiyeti, acaba mumyalamaya karşı bir reaksiyonun eseri midir? Nitekim iki katlı Selçuklu ve Osmanlı türbelerinde, ölünün çürümesini önlemek için küçük pencere ve ızgaralarla hava cereyanının temin edildiği cenâzelik (crypta) denilen alt kata cesed konur.

Fatih Sultan Mehmed, bir sefer esnasında Gebze’de vefat etmiş; cenazesi Şehzâde Bayezid’in gelişine kadar 15 gün kadar bekletilmek mecburiyetinde kalınmıştı. Baltacılar kethüdası Kâsım’ın yazdığı ve Topkapı Sarayı arşivindeki bir vesikada şöyle diyor: “Ol hâlde hünkâr vefat müteveffâ oldu; üzerimde üç gün üç gece mum yanmadı. Vardım, kapıcılar kethüdasına söyledim. Ol dahi İshak Paşa’ya söyledi. Emreylediler, mum yaktım. Râyihası ucundan kimse yanına varmadı. Ben fakir, usta ile bilece içini ayırtladım.” Bazısı, Sultan Fatih’in cenâzesiyle alâkalı olduğu düşünülen vesikayı yanlış okuyup, padişahın cenâzesinin hengâmede unutulduğunu; üstelik kokuşup kimsenin yanına varamadığını bile söylemişti. Halbuki 3 gün 3 gece mum yakmayan Kâsım’dır; sebebi de üzüntüsüdür. Ayırtlamak, yıkamak demektir. Tütün çubuğu, kuyu ayırtlanır. Kâsım’ın yaptığı, iç uzuvlarını çıkartmak değil; tekniyye yoluyla bağırsaklarını temizlemektir. Râyiha ise, ölünün değil, na’şa tatbik edilen güzel kokulardır.

İç uzuvlar meselesi

Evliya Çelebi, kendisinden bir asır evvel vefat eden Kanuni Sultan Süleyman’ın ahşâsının [iç uzuvlarının] çıkarılıp, Zigetvar’a bir yüksek tepede gömüldüğünü; cesedin ise, misk, amber ve tuz ile salamura şeklinde mumyalandığını anlatır. Gelibolulu Âli de cesedin balmumu sıvalı misk ve amber emdirilmiş temiz kumaşla örtülüp götürüldüğünü; ahşâsının ise gizlice Zigetvar’ın karşısına gömüldüğünü söyler. Halbuki bu sefer sırasında orada bulunan tarihçi Selânikî, bu mevzuda ağzını bile açmaz. İşin esası şudur: Sultan Kanuni’nin cesedi, babası Sultan Selim gibi, gizlice çadırın altındaki muvakkat mezara gömülmüştür. Nitekim Selânikî, Peçevî ve Müneccimbaşı böyle söyler.

Bir yaz günü Edirne’de vefat edip cenazesi İstanbul’a getirilen Sultan II. Süleyman’ın na’şının nasıl tahnit edildiği ve kullanılan maddeler arşivde saklanan bir vesikada anlatılmıştır. Şu hâlde padişahların iç uzuvlarının çıkarıldığını söylemek, doğruluğu ispatlanamayan bir bilgiyi tekrarlamaktan başka bir şey değildir. Dukas ve Angielello’nun sözleri de, Antik Çağ mumya tekniğine ait bilgileri çerçevesinde bir yakıştırma olsa gerektir. Mısır’da tahsil görmüş Konyalı tabib Hacı Paşa, 1380’de kaleme aldığı Şifâü’l-Eskâm kitabında mumyalama tekniğini uzun uzun anlatır; ama iç organların çıkarılmasından söz etmez.

Tahnit, mumyalama değildir. Cesede, çürümeyi geciktirici maddeler tatbik etmektir. Bazen de cesed buz içine yerleştirilir. Modern tahnit usullerinden de anlaşıldığına göre, Türkler, ölünün iç uzuvlarını çıkartmıyor; ancak cesedin kurumasını temin için birtakım usuller tatbik ediyorlardı. Cesed kuruyor; taaffün etmiyor [bozulmuyor]; kuru ve havasız bir yere defnedilerek de uzun yıllar muhafazası temin olunuyordu. Bal, cesedi koruyucudur. Suçluların kesik başları, teşhis için içi bal dolu kıl torbalarda taşınırdı.

Kemah-Sultan Melik Türbesi

İstanbul’da Eski Şark Eserleri Müzesi’nde Fenike Kralı Tabnit’e ait bir mumya vardır. Amasya Müzesi’nde XIV. asırdan kalma 6 mumya vardır. Bunlardan biri İlhanlı Vâlisi Hülagu’nun torunu Anadolu komiseri Cumudar’ın, diğeri İlhanlıların Amasya Emiri İşbuğa Noyan’ındır. Diğerleri Selçuklu veziri Pervâne ile câriyesi ve biri erkek iki çocuğuna aittir. İlk ikisi Burmalı Minare bitişiğindeki türbeden; diğerleri Fethiye Câmii mahzeninden 1925’te alınmıştır. Selçuklu mumyaları açılıp hava ile temas edince bozulmaktadır. Kemah’ta Melik Mengücek’e ait mumya 1110’dan 1926 senesine kadar aynı iken; 3-5 kuruş için gelene gösterildiğinden bozulmuş hâldedir...

07.11.2016

.

AMERİKAN BAŞKANI DA ÇEŞİT ÇEŞİT…

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Trump gibi ‘renkli’ bir şahsiyetin Beyaz Saray’a çıkışı, çoklarını hayrete düşürdü. Halbuki ABD tarihinde daha ne renkli başkanlara rastlanır...

Amerikalılar, 1774’de İngiltere’den istiklâllerini kazandıktan sonra yepyeni bir idare kurdular. Kralın yerine başkanı oturttular. Kongre dedikleri meclise de kanun yapma yetkisi tanıdılar. İki güç birbirinden apayrı çalışır. Dünyanın en kısa ve yürürlükteki en eski anayasalarından birini yaptılar. Ülkenin kuruluşu, insan hakları beyannamesi ile beraber gerçekleşti. Başlangıçta 7 eyâlet idiler. Fransa’dan, İspanya’dan, Meksika’dan, hatta Rusya’dan parayla toprak aldılar. Savaşarak kazandıkları da oldu. Bugün 50 eyâlet Amerika Birleşik Devletleri’ni teşkil eder.

Cumhuriyetçi ve Demokrat olmak üzere iki büyük parti vardır. Sembolü fil olan ilki, merkez sağ; eşek olan diğeri, merkez soldur. Sermaye sahipleri ve muhafazakârlar, Cumhuriyetçilere; alt tabaka, azınlıklar ve serbest fikirliler, Demokratlara rey verir. Bu sebeple rey nispetleri birbirine yakındır. Bazen birini, bazen diğerini iktidarda görmek mümkündür. İktidar değiştiği zaman, Amerikan politikasında da çok kayda değer değişiklikler görülmez.

İki küsur asırdır ufak tefek aksaklıklar dışında tıkır tıkır işleyen bir sistem teşekkül etti. Zaman zaman çok garip ve kabiliyetsiz insanlar başkan olduğu hâlde, sistemde en ufak bir sarsılma doğmadı. Okuma yazma bilmediği söylenenleri de oldu; balık avlama merakı yüzünden Beyaz Saray’a hiç gelmeyenleri de. İkinci sınıf Hollywood aktörleri de; felç olup hasta yatağında 8 ay başkanlık yapanları da... Ama Amerika’da demokrasi hiç kesintiye uğramadı. Bu, sistemin zaferi olsa gerek!

Çiftçi başkan

İngilizleri yenerek Amerika Birleşik Devletleri’ni kuran George Washington New York’ta bugün borsanın bulunduğu Wall Street’teki Federal Hall’da oturdu. En çok tedâvül eden 1 dolarlık kupürlerde resmi vardır. Zengin bir çiftçi iken İngilizlerle çarpıştı. 1789’da başkan oldu. Üçüncü kez seçilmeyi kabul etmeyecek kadar demokrasiye bağlıydı. Sonradan Philadelphia’nın yerine başkent yapılan Washington’a ismi verilmiştir. O zaman 4 milyon nüfuslu ülkenin 700 bini köle idi.

Başından bu yana Amerika’da 44 başkan gelip geçti. Kuruluşta emeği geçen Thomas Jefferson; muhaliflerinin ‘Kral I. Andrew’ dediği kudretli Andrew Jackson; köleliğin kaldırılması ve iç savaştaki zaferiyle tanınan Abraham Lincoln; asker orijinli ender başkanlardan Ulysses Grant; yakışıklı John Kennedy; soğuk savaşın galibi Ronald Reagan çok popülerdir. Calvin Coolidge o kadar sevilirdi ki, elini sıkıp konuşmak isteyenler Beyaz Saray önünde kuyruklar teşkil ederdi. California fatihi James Polk (1845-49), ‘en dürüst başkan’ olarak anılmıştır. Andrew Johnson aynı zamanda en talihsiz başkanlardandır. Senato tarafından hakkında açılan tahkikatta mahkûm olmaktan bir rey farkla kurtulmuştur.

En sevilen başkanlardan Lincoln’un hanımı Mary, ‘en sevilmeyen first lady’dir. Hatta güneyli bir casus olduğu dedikodusu bile yayılmıştı. Soğuk savaş sırasında dış politikada çok muvaffakiyet kazanan Nixon, ikinci kez başkan seçilirken rakiplerini gizlice dinlettiğini gösteren Watergate Skandalı patlak verince ne yapacağını şaşırdı. Söylediği yalanlar ortaya çıktı. İstifa pazarlığı yaparak kurtuldu. John Tyler ise, dönek bir başkan olarak tanındı. Senatörken, Demokratlardan Cumhuriyetçilere geçmişti. Geçirdiği çocuk felci sebebiyle tekerlekli sandalyeyle gezen ve 12 sene başkanlık yapan Franklin Roosevelt, damarlarındaki bir mikdar Yahudi kanının tesiriyle olsa gerek, fanatik bir Alman düşmanı olarak tanındı. Stalin’e kanıp Avrupa’nın yarısını Sovyetlere vermesi ve böylece emperyalist komünizme hizmeti büyük bir hata olarak tarihe geçti.

Sarayda bekâr hayatı

Seçildiğinde en genç başkan 43 yaş ile Kennedy idi. En genç ölen başkan da yine odur. 46 yaşında öldü. 70 yaşındaki Reagan ise en yaşlı başkan olarak tarihe geçti. John Adams da 90 yıllık ömrüyle en çok yaşayan başkan rekoru kırdı.

Washington, Jefferson, Madison, Monroe, Grant, Theodore Roosevelt, Wilson, Coolidge, Franklin Roosevelt, Reagan, Clinton, Bush ve Obama iki kere üst üste başkan seçilmişlerdir. Cleveland iki ayrı zaman başkan seçildi. Başkanlardan 13’ü Demokrat, 28’i Cumhuriyetçidir.

Andrew Jackson Beyaz Saray’da bekâr hayatı yaşadı. Karısı Rachel, başkan seçilmeden üç ay önce ölmüştü. Sarayda ev sahibeliğini başkanın aynı zamanda kâtibi olan yeğeninin hanımı Emily yürüttü.

Hukukçular ekseriyette

Başkanlardan 29 tanesi yüksek okul mezunu idi. 27 tanesi avukattı. 5 tanesi askerdi. Garfield antik diller profesörü idi. Trump da dâhil 16 başkan hiç askerlik yapmamıştır. Çoğu eyâlet vâliliğinden gelmedir. Washington, Jefferson, Madison, Monroe, Jackson, Polk, Buchanan, Johnson, Garfield, McKinley, her iki Roosevelt, Taft, Harding, Truman ve Ford Mason locasına mensuptu.

Başkanların da düşmanı olur elbette. Dört başkan suikast neticesi öldürüldü: Lincoln (1865), James Garfield (1881), William McKinley (1901) ve Kennedy (1963). Gerald Ford, iki suikastten sağ kurtuldu. İki suikastçi de kadındı. Reagan da suikastten sağ kurtuldu. Amerikan başkanı en sıkı korunan kimselerden biridir. Bununla vazifeli gizli servis maliye bakanlığına bağlıdır. McKinley’in öldürülmesinden sonra, kalpazanlarla mücadelede çok başarı kazanmış olan bu servis vazifelendirilmişti. Başkan, çok iyi çalışan servisin talimatlarına harfiyen uyar. Nitekim Reagan suikastten kurtulmasını, profesyonel muhafızın meslekî refleksine borçludur.

WASP

Amerikan başkanı olmak için anayasada yazılı olmayan bir vasıf aranır o da WASP diye bilinir: White-Anglo-Sakson-Protestan. Beyaz, İngiliz ve Protestan olmayanlar için başkanlık hayaldi. 1930’larda Smith adında bir Katolik ağır bir mağlubiyete uğramıştı. Bu geleneği ilk yıkan Kennedy oldu. 1960 seçimlerinde Demokratların adayı idi. Hem Katolik, hem de İrlandalı idi. Genç ve yakışıklı oluşundan başka avantajı yoktu. Kimse kendisine şans vermiyordu. Karşısındaki aday Nixon son anda büyük bir hata yaptı. Kennedy’nin televizyondaki tartışma teklifini kabul etti. Renkli televizyonda makyajı reddeden Nixon çok yaşlı ve kasılmış görünüyordu. Kennedy ise rahat, esprili ve sevimliydi. Kennedy kazandı. Ancak sadece 118 bin farkla. Muhalifleri, Katoliklerin Papa’ya bağlı oldukları için, vatanlarına hıyanet bile edebileceklerini söylüyordu. Hatta başkanın yatak odasında doğrudan Papa’ya bağlı kırmızı bir telefon bulunduğu bile söylendi. Karısı Jackie milyonların sempatisini kazandı.

Öte yandan Kennedy’nin sarışın artist Marilyn Monroe ile dedikodusu ayyuka çıktı. Yine de kabullenilmemiş olacak ki, bu popüler ve yakışıklı başkan seçildiğinin üçüncü yılında esrarengiz bir cinayete kurban gitti. Katili yakalanıp apar topar cezalandırıldı. Kimse niçin vurulduğunu öğrenemedi. Çok spekülasyonlar yapıldı. Suikastın Rusya, FBI, ırkçılar ve zenginlerin el birliği ile işlendiği ileri sürüldü. WASP geleneğinin bir direği de hem zenci, hem de (Hıristiyan olduğunu deklare etmekle beraber) Müslüman orijinli ilk başkan Barack Hüseyn Obama tarafından yıkılmıştır.

White House

Amerikan Başkanları 1800 yılından beri Beyaz Saray adlı bir evde otururlar. 18 dönümlük bir arazinin ortasındaki bu binada ilk oturan John Adams oldu. 1814’de büyük bir yangın geçirdi. Başkan Harrison (1889-93) Beyaz Saray’da kendisi ve eşinden başka kızı, damadı, üç torunu ve kayınbiraderi ile oturdu. Bu sebeple evde tadilat yaptırdı. Bu tadilat altı çocuklu sonraki başkan Roosevelt’e yaradı.

Üç başkan, John Tyler, Grover Cleveland ve Woodrow Wilson, Beyaz Saray’da evlendiler. Monroe ve Grant’ın kızlarının düğünü de Beyaz Saray’da yapıldı. Burada ilk doğan da Jefferson’un kızı oldu. 1841’de Harrison, üç haftalık başkan iken zatürreden öldü. İlk olarak vazifesi başında ölen başkandır. Aynı zamanda Beyaz Saray’daki ilk ölümdü bu. Zachary Taylor da 1850’de bir senelik başkan iken Beyaz Saray’da öldü.

Başkan, yılda 200.000 $ maaş alır. Seyahat için 100.000, eğlence için 12.000 ve diğer masraflar için de 50.000 $ tahsisatı vardır. Başkan yardımcısı ise, 94.000 $ maaş+10.000$ tahsisat alır. Emekli olunca başkanlara ölene kadar 70.000$ maaş ile bir o kadar da büro masrafı verilir. Bedava bir de büro tahsis edilir. Posta hizmetleri emekli başkanlara ücretsizdir.

14.11.2016

.

TÜRKİYE İÇİN BAŞKANLIK SİSTEMİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Başkanlık sistemi bizde 1960’lardan beri tartışılır. Osmanlı Devleti yıkıldığı zaman parlamenter demokratik monarşi idi. Atatürk, İnönü, Adnan Menderes, Süleyman Demirel, Turgut Özal ve hâlihazırda Tayyib Erdoğan gibi karizmatik liderlerin devri, fiilen başkanlık sistemini andırır.

Demokrasi de üç çeşit: İsviçre’den başka misaline pek rastlanmayan meclis hükümetinde, devleti parlamento idare eder. Parlamento reisi, devletin de reisidir. Bizde 1920-1923 arası böyle idi. İngiltere’de tıkır tıkır işleyen parlamenter sistem ise, yumuşak kuvvetler ayrılığına dayanır. Hükümet, parlamentodan çıkar. Parlamento, isterse, hükümeti düşürür. Devlet reisi, semboliktir. Çünki parlamenter sistem, krallıklara uygundur. Hükümdar, millî birliğin sembolü olarak muhafaza edilir; devleti, seçilmiş hükümet idare eder. Katı kuvvetler ayrılığına dayanan başkanlık sisteminde, birbirine müeyyide tatbik edemeyen parlamento ve seçilmiş başkan vardır. Biri, kanunları yapar; bütçeyi tasvip eder; diğeri, memleketi idare eder. Yarı başkanlık sisteminde, ikisi de salahiyetli ve mes’ul cumhurbaşkanı ve başbakan vardır. Bu sistemde devamlı tıkanmalar olur; hele ikisi farklı partiden ise…

Seçilmiş krallar!

Başkanlık sistemi, ABD’de mükemmel bir şekilde tatbik olunmaktadır. 1848 Fransız anayasası başkanlık sistemini kabul etmişti. 1851’de hükümet darbesiyle neticelendi. İmparator Napoléon’un yeğeni olan başkan Louis Napoléon Bonaparte başkan seçildiği için değil, ismi sebebiyle darbe yaptı. Latin Amerika ülkelerinde bunun kötü birer taklidine rastlanır. Bu cihetle başkanlık sistemi denince, akla ABD gelir. Hatta “Başkanlık sistemi ABD’ye hastır; başka memleketlerde tatbik olunamaz” deniyor. Halbuki dünyada demokrasinin gidişi başkanlık sistemine doğrudur.

Parlamenter sistemde hiçbir parti ekseriyeti elde edemezse sistem tıkanır. Koalisyon kurulur. Başbakan ile meclisin uyumlu çalışması zorlaşır. Hatta Belçika’da olduğu gibi aylarca hükümet kurulamayabilir. Başkanlıkta sistemin tıkanması çok zordur. Başkan ile meclisteki çoğunluk aynı partiden değilse, başkan istediği kanunları çıkartamaz. Hükümetin icraatı sekteye uğrayabilir. Başkanın kudreti “yağmurda eriyen tuz yığınına” döner. Fakat tarih boyu Amerika’da böyle bir şey vuku bulmamıştır.

Parlamentolar, tarih boyunca yürütmeden bir şeyler kemirerek teşekkül etmiştir. Ama artık zaman eskisi gibi değildir. Teknoloji, yürütmenin güçlü ve çabuk olmasını gerektirmiştir. Parlamentolar, eskiden kralların düştüğü hâle düşmüştür. I. Cihan Harbi, parlamenter hükûmet devrini kapatmış, icranın güçlü olduğu bir devri açmıştır. Kıta Avrupası’nın Amerika karşısında gerilemesi, güçsüz hükûmetler ve koalisyonlarla izah edilmiştir.

Bugün parti disiplini sayesinde, iktidar şahsîleşmiştir. Parlamenter sistemlerdeki başbakanlar için, “seçilmiş krallar” veya “diktatörün dik âlâsı” tabirleri kullanılmaktadır. Hele meclis ekseriyetine de sahipse, memleketin tek hâkimi odur. Akıntıyı tersine döndürmek mümkün gözükmediğine göre, bunun adını koymak yerinde olur.

Bizde fiilî başkanlık devreleri

12 Eylül ihtilâlinde ihtiyar bir ahbabımız “Şimdi ne oldu?” diye sorduğunda; damadı, “Eskiden 450 kişi karar veriyordu; şimdi 5 kişi verecek” diye hülâsa etmişti. Bu sefer amcamız gülerek “Beş çok efendim, bir kişi karar vermelidir!” dedi. Bu söz, bizdeki lider telâkkisinin bir ifadesidir. İslâm kültüründe halifenin seçimle başa gelmesi idealdir. Başa geldikten sonra istişare eder; ama kararı yalnızca o verir. Tenkit edilebilir; ama kararları yerine getirilir. Hukuka aykırı veya keyfî davranamaz. Yasama salahiyeti esas itibariyle yoktur. Şer’î hukuk her şeyi tanzim etmiştir. Ölüm, istifa, vazifesini yapamayacak şekilde sakatlık ve dinden dönme dışında makamından alınamaz. Türk devlet geleneğinde, “Bir kişinin eli kalkar, bir kişinin eli iner!”

Osmanlı Devleti 1908’den itibaren parlamenter demokratik monarşi idi. 1925’te demokrasi askıya alındı. Ebedî/millî şeflik adıyla, fiilen Latin Amerika modelinde başkanlık sistemi kuruldu. Cumhurbaşkanı G. M. Kemal, ordudan 1927’de emekli olmuştur. Meclis ve başbakan vardır; ama ipler Çankaya’nın elindedir. 50’lerde Adnan Menderes, 60’larda Süleyman Demirel, 80’lerde Turgut Özal ve hâlihazırda Tayyip Erdoğan gibi karizmatik liderlerin devri, fiilen başkanlık sistemini andırır. Lider karizmasını kaybettiği zaman, meselâ 70’ler ve 90’larda, memleket kaosa sürüklenmiştir.

Başkanlık sistemi bizde 1960’dan beri tartışılır. Turgut Özal, Süleyman Demirel ve şimdi de Tayyib Erdoğan tekrar dile getirdi. Başkan ekseriyetle seçildiği için, ülke çapında rey nisbetleri düşünüldüğünde, bu sistemden en çok rahatsız görünen sol partilerdir. Kenan Evren zamanında fiilen başkanlık sistemi yaşandı. Sonrasında ise Turgut Özal ile uyumlu çalışmaları sebebiyle parlamenter sistemde pek aksaklık yaşanmadı. Ama daha sonra güçlü cumhurbaşkanı ve seçilmiş başbakan arasında sistem devamlı kilitlendi. Şu hâlde mantıklısı, şu anda câri yarı başkanlık sisteminden derhal vazgeçip; mahzurlarına rağmen, ya başkanlık sistemini kabul etmek; ya da bütün şartlarıyla parlamenter sisteme dönmektir.

21.11-2016

.

İntihar mı, cinâyet mi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

ŞEHZÂDE YUSUF İZZEDDİN EFENDİ’NİN HAZİN ÖLÜMÜ

Meşrutiyet devrinde veliahd olan Yusuf İzzeddin Efendi, Cihan Harbi’ne girilmesinin aleyhindeydi. Memleketin felâkete sürüklendiğini görüyor, üzülüyordu. Bu sebeple İttihatçıların düşmanlığını kazandı. Bu da, sonunu getirdi.

Sultan Abdülaziz’in şehzâdeliğinde dünyaya gelen oğludur. 1852 tarihinde doğdu. Babası tarafından hususi ihtimamla yetiştirildi. Sultan Aziz, 1867 tarihinde Avrupa seyahatine giderken, Şehzâde Murad ve Abdülhamid Efendilerle beraber onu da götürdü. Bu seyahat, genç şehzâdelere görgülerini arttırmakta çok faydalı oldu.

Yusuf İzzeddin Efendi’nin çocukluğu.

Padişah-ı Şehid

Babasının feci ölümüne şâhid oldu. Sultan Hamid, kendisine sahip çıktı. 1909’da Sultan Reşad tahta çıkınca, en yaşlı şehzâde sıfatıyla veliahd oldu. Bu vesileyle defalarca yurt dışına çıktı; ecnebi devlet ricâli ile görüştü. Kayzer’in 3. ziyaretinde kendisine refakat etti. Dünya siyaseti hakkında malumatını arttırdı. O zamana kadar veliahd gözden uzak yaşadığı için, Meşrutiyet devrinin veliahdı popüler oldu; doğan çocuklara ismi verildi. Vaktiyle çok sevilen ‘padişah-ı şehid’in oğlu olması da bu sempatiyi arttırıyordu.

Şehzâde, içyüzünü iyi anladığı İttihatçıların şiddetli muhalifi idi. Cihan Harbi’ne de, Ermeni tehcirine de karşı olduğunu açıkça beyan ederdi. Çanakkale cephesindeki bir teftişte, askerin perişan hâlini görünce, Enver Paşa ile münakaşa etmişti. Münakaşa, Şehzâde’nin maiyetindeki Reşid Paşa’nın rivayetine göre, yorgunluk ve hastalık sebebiyle harbe tahammülü kalmayıp geri çekilen bazı askerlere, Enver Paşa’nın ateş emri vermesi yüzünden koptu. Şehzâde, Enver Paşa’yı azarladı; elindeki eldivenlerle de suratına vurdu. Gururu kırılan Enver Paşa, o esnada bir şey yapamadıysa da, şehzâdeyi mimledi. Şehzâde, Naciye Sultan ile evlendiğinden beri nefret ettiği Enver Paşa’nın, şimdi memleketi felâkete sürüklediğini hemen herkese söylemekten çekinmiyordu.

Sultan Reşad’ın hastalığı, İttihatçı muhalifi veliahdın tahta geçme ihtimalini arttırınca, iktidarı elde tutanların paçaları tutuştu. O esnada bir gün Yusuf İzzeddin Efendi, yatağında bileği kesilerek ölü bulundu. Güya kendisini kanser hastası zanneden Şehzâde, bu psikolojiyle, veliahdlikten uzaklaştırılacağı evhamına kapılmış; babası Sultan Aziz gibi o da bileklerini keserek kendisini öldürmüştü. Babasının intihar ettiğini ısrarla müdafaa edenler de, veliahdın intiharına bunu en kuvvetli delil olarak ileri sürmüşlerdir.

Bu sebeple bilhassa Jön Türk tarihçileri tarafından hakkında devamlı ‘ölümden korkan, nevrastenik, kibirli ve antipatik bir şahsiyet’ tablosu çizilmiştir. Tanıyanlar, hiç de böyle olmadığını anlatırlar. O zamanda yaşayıp da evhamlı olmamak ne mümkün! Zira İttihatçılar, hanedanı sıkı kontrol altında tutuyorlardı. Şehzâde’nin maaşı yarıya düşürülmüş; yakın maiyeti de, İttihatçı şahıslarla değiştirilmişti.

Düzmece Ölüm Raporu

Hâdise, 19 Ocak 1916 gecesi Zincirlikuyu Köşkü’nde cereyan etmiştir. O gün çırak edilmiş câriyelerden birinin doğumu münasebetiyle kadınlar kısmında cemiyet vardı. Öncesinde bu hanımlardan yakınlarını kabul eden ve onlara neşe içinde muamele eden Şehzâde, dairesine çekilmiştir. Bir ara yoklamak üzere Şehzâde’nin dairesine giden Dilsaz Kalfa, kendisini sol bileği kesilmiş, ama yorganı usturuplu bir şekilde çenesine kadar çekilmiş hâlde buldu. Masanın üzerinde tamamlanmamış resmî evraklar duruyordu. Soğuk bir kış günü olmasına rağmen pencereler sonuna kadar açıktı. Odanın eşyası darmadağın edilmişti. Yerler ve duvarlar kana boyanmıştı; ama yorganın üzerinde tek damla bile kan yoktu.

Kâtillerin, bahçeden girdiği anlaşılıyordu. Bu işte dahli olduğu söylenen Habeşî haremağası Beşir’e, köşkten atıldıktan sonra Enver Paşa iyi bir maaş bağlamıştır. Ne tesadüf ki, şehzâdenin hususî tabiblerinden hiçbiri o gün orada değildi. Muhtemelen kasten uzaklaştırılmışlardı. Bunlar yetişene kadar Şehzâde vefat etmiştir.

Yusuf İzzeddin Efendi, yaverleri ile...

Sebeb-i Katlim…

Hepsi birer İttihatçı olan hususî tabibler, aklî dengesini kaybederek intihar ettiğine dair rapor verdiler. Cenâze Sultan Mahmud Türbesi’ne, babasının yanına defnedildi. Leyla Hanım der ki: "Teyzezâdem, akl-ı selim sahibi, usturuplu, vakur bir zât idi. Son günlerde pek kederli idi; ama bunun sebebi harb yüzünden memleketin uğradığı fena vaziyet idi..."

Sonradan İttihatçıların paşa yaptığı hususi tabib Celâl İsmail, Şehzâde’nin kanser sebebiyle tahta çıkamayacağından korkarak ruhî buhrana düştüğünü iddia etmiştir. Leyla Hanım der ki: “Şehzâde’de ruhî buhran, hatta keyifsizlik bile yoktu. Bazı rahatsızlıkları vardı ama bunlar onun gibi birini intihara sevk edecek şeyler değildi. Bundan başka dini bütün bir insandı. İntihar etmesi için zayıf tabiatlı ve iradesiz biri olması lâzım gelirdi. Beni aynı rahmetli pederim gibi katledecekler. Sebeb-i katlim Enver olacak, derdi...”

Öldürüldüğü kanaatindeki herkes, bu işi Enver Paşa’nın yaptığına inanmıştır. Davası için eniştesini bile harcayacak kadar gözü kara Enver Paşa; Şehzâde’ye acıyacak biri değildir. İngiliz istihbarat raporları, açıkça bir cinayetten bahseder. Düşmanla münferid sulh yapıp, derhal harbden çekilmek taraftarı olduğu için, kendisini Almanların öldürttüğünü söyleyenler de vardır.

Yusuf İzzeddin Efendi Çanakkale’de...

Yusuf İzzeddin Efendi, kısa boylu, kumral, yeşil-elâ gözlü, heybetli bir zât idi. Eli açık ve dinî bütün idi. Beş vakit namazına berdevam idi. Kışları bazen Nişantaşı’ndaki konağında veya ekseri Zincirlikuyu’daki köşkünde; yazın Çamlıca’daki Bağlarbaşı’ndaki sayfiyesinde otururdu. Sarkis Balyan’ın yaptığı Zincirlikuyu Köşkü’ne hânedan sürgün edilince el konuldu. Bugün yapı Meslek Lisesi’dir. 40 dönümlük bahçesinde envai çeşit ağaçlar vardır. Bağlarbaşı’ndaki köşk, Sultan Hamid tarafından hediye edilmişti. Bu köşk, şahane manzaralı bir yamaçta kurulmuş, üç katlı, kârgir bir bina idi. Şimdi lokantadır...

Yusuf İzzeddin Efendi’nin cenazesi.

Yusuf İzzeddin Efendi’nin vefatı üzerine geride Nizâmeddin, Şükriye ve Mihrişah adında üç küçük çocuğu kaldı. Hânedanın 1924’te sürgünü üzerine, Mısır’a giden kardeşlerden Nizâmeddin Efendi vereme yakalandı. Öteden beri zayıf bünyeli şehzâde, tedavi için gittiği İsviçre’de bir hastane koğuşunda yalnızlık ve keder içinde vefat etti. Yusuf İzzeddin Efendi’nin zevcesi Leman Hanım çocukları sürgün edilince, Çamlıca’daki köşkün müştemilatında ömrünü geçirdi. Dirâyetli bir kadındı. Kocasından kalan malları elinde tutmaya ve sürgündeki çocuklarına para göndererek yardım etmeye çalıştı. “Çocuklarım memlekete dönüp, mallarına sahip olmadan, Allah canımı almasın!” diye dua edermiş. Duası tahakkuk etmiş; 1952’de memlekete dönen kızları ellerini öptükten az sonra vefat etmiştir...

Şehzade Nizameddin Efendi

28.11.2016

MERHAMET MEDENİYETİNİN ZARİF HÂTIRALARI: KUŞ EVLERİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Câmilerin, hatta evlerin duvarlarında küçücük, ama ihtişamlı kuş evleri, merhamet üzerine kurulmuş eski medeniyetimizin ince bir hâtırası değil midir?

Osmanlılar, sokak köpeklerinin yiyecek bulması, sıcak günlerde kuşların su içmesi, kanadı kırık leyleklerin tedavisi, dağda aç kalan kurtlara et verilmesi, yaralı atların iyileştirilmesi için vakıflar kurmuşlar. Çeşmelere hayvanlar su alsın diye yalak yaptıkları gibi, mezarların üzerine kuşların su içmesi için küçük tekneler yerleştirmişler. Cami, medrese, saray gibi binaların güneş alan ve rüzgâr vurmayan cephelerinde, insanların ulaşamayacağı yükseklikte kuş evleri “âşiyânlar” yapmışlar.

Leylek Hastanesi

Eskilerin kuş sevgisi de meşhurdur. Çoğu evde kuş beslenir. Çocuklar kuşlarla arkadaşlık eder. Kuşlar, yalnızların yalnızlığını giderir. Hatta cinleri meşgul edip, böylece insanlara bir zarar vermeyeceğine inanılır. Leylekler, güvercinler, serçeler, kırlangıçlar, hiç korkmadan herhangi bir evin tepesine, bacasına yuva yapar. Bursa’da bugün binâsı hâlâ ayakta bulunan Gurabâhâne-i Laklakân, kanadı kırık leyleklerin tedavisi maksadıyla asırlar evvel yaptırılmıştır. Kuşlar, bilhassa güvercinler, câmilerin de vazgeçilmez müdavimleridir. Câmiye gelen cemaat, bu kuşları besler; câmi avluları, meydanlar kuşların mekânı olur.

Osmanlı câmi mimârîsinde birbirinden zarif kuş evlerinin kendine mahsus ayrı bir yeri vardır. Bunlar, hem kuşların barınabilmesine imkân hâsıl eder. Hem de kuş pisliklerinin câmi duvarlarını kirletmesi ve içindeki asit sebebiyle taşları aşındırmasına mâni olur. Böylece orada kuşlar barındıkça, yapanın sevap kazanacağı umulur.

Kuş evleri, serçe, saka, kırlangıç, güvercin, leylek gibi serbestçe gezmeye alışkın kuşların barınması, konaklaması maksadıyla yapılır. Duvara oyulmuş küçük ebadda bir ev, birer mimarî şaheserdir. Kuş köşkü, güvercinlik, serçe saray gibi isimlerle de anılır. Sadece câmilerde değil; han, kütüphâne, medrese, mektep, su kemeri, sebil, çeşme, hatta ev duvarlarında bile kuş evlerine rastlanır. Böylece her yaştan ve her sosyal sınıftan insana, kuş ve hayvan sevgisi, merhamet aşılanmaktadır.

Eskiler yaptıkları işin sadece fonksiyonel olmasını değil, estetik gözükmesine de ehemmiyet verdiği için, kuş evleri birbirinden zarif tekniklerle inşa edilir. Tek katlı, tek gözlü olanların yanında, birkaç katlı ve gözlü olanlara da rastlanır. Çok katlı olanlar arasında saray; câmi şeklinde inşa edilenleri bile vardır. Kuş evleri iki şekilde yapılır: Birincide, duvara oyulur; ikincisinde duvara monte edilir. Kapı ve pencere detaylarına ihtimam edilen kuş evleri, çatı, kubbe, tonoz ile taçlandırılır.

Ev mi, saray mı?

Bu kuş evlerinden bazısı günümüze intikal edebilmiştir. İstanbul’u en eski kuş evleri Büyükçekmece Köprüsü üzerindedir. XVII. asırda yapılanları, Eminönü Yeni Câmi duvarlarında hâlâ durmaktadır. Üsküdar Yeni Vâlide Câmii’nin üç cephesinde yer alan ve farklı tekniklerde yapılmış XVIII. asır başlarına ait kuş evleri, bu mimari stilin günümüze gelmiş en iyi vaziyetteki örnekleridir. Biri ev ve diğeri de iki minareli câmi şeklindedir.

Ama Üsküdar’daki 1760 tarihli Ayazma Câmii’ndeki kuş evleri, bu türün en parlak örneklerini teşkil der. Tek katlı ev, köşk, saray gibi çok çeşitli tarzda kuş evleri, câminin üç cephesinde göz kamaştırır. Eyüp Câmii’nin 1800 tarihli portalı, kuş evleri ile süslüdür. İki katlı köşk biçimindeki kuş evi, bir konsol üzerine oturtulmuştur. 1801 tarihli Üsküdar Selimiye Câmii’nin iki ayağı üzerinde küfeki taşından iki katlı kuş evinin ajur işlemeli pencereleri göz alıcıdır. Sultan III. Selim’in Lâleli’deki türbesinde de iki kuş evi bulunur.

Sadece câmilerde değil, diğer resmî ve sivil mimari örneklerinde de kuş evlerine tesadüf edilir. Bayezid’de 1745 tarihli Seyyid Hasan Paşa Medresesi’nin duvarındaki kuş evleri, malakâri tekniği ile diğerlerinden ayrılır. İki minareli cami şeklinde inşa edilmiştir. Bereketzâde Medresesi’nde de iki tonozla örtülü köşk şeklinde bir kuş evi vardır.

1732 tarihinde şehir sularının dağıtılması maksadıyla yapılan Taksim Maksemi’ndeki kuş evi, tek katlı, ama üç odalıdır. Kayseri’de İbrahim Tennûrî Çeşmesi’ndeki kuş evi Anadolu kuş evi mimarîsinin kayda değer örneklerindendir.

Fâtih Câmii’nin, Sultan I. Mahmud (1730-1754) tarafından yaptırılan kütüphanesinin duvarında, iki katlı ve altı odalı kuş evi vardır. Anlaşılıyor ki, yaptırdığı kütüphanelerle tanınan kitap düşkünü padişah, kuş sevgisinin icabını yerine getirmeyi de unutmamıştır.

Kuş evlerinin altın çağı

Lâleli’deki Râgıp Paşa Kütüphânesi’nde tuğla işçiliği ve duvar içine oyulmuş odaları ile dikkat çeken bir kuş evi bulunmaktadır. Eyüb’de 1800 tarihli Şah Sultan Mektebi’nin önündeki sebilde yer alan kuş evi, iki katlı bir köşk şeklindedir. İstanbul’da Darphâne’nin iç avlusundaki kuş evi, muhteşem bir şato şeklindedir. XVIII. asır, kuş evlerinin en fazla örneğinin günümüze intikal ettiği bir devirdir. Bilhassa bu devirde hüküm süren padişahlardan Sultan III. Selim’in yaptırdığı bütün eserlerde kuş evleri de ihmal edilmemiştir.

Lâleli’deki Taş Han, kuş evlerinin, han mimârîsindeki tatbikâtına güzel bir misaldir. Duvar boyunca küfeki taşı üzerine tek katlı, çok katlı, birkaç odalı kuş evleri monte edilmiştir. Eminönü’ndeki Mısır Çarşısı’nda da kuş evi unutulmamıştır. Deniz cephesinde saçak altında yer alan bu kuş evlerine, her sabah esnaf dükkânını açmadan evvel kuş yemi serpmektedir.

İstanbul’da ve Anadolu’da evlerin duvarlarında da kuş evlerine rastlanır. Bazıları ev yapılırken yapılmış; bazıları sonradan eklenmiştir. Bugün sayıları azalmış olsa da birkaç tanesi hâlâ görülebilir. Mesela, Bağdad Caddesi üzerindeki bazı evlerin duvarında kuş evleri bugüne kadar varlığını devam ettirebilmiştir...

05.12.2016

.

ANADOLU’DA TÜRKÇE KONUŞAN RUMLAR

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Kilisede Türkçe dua eden; Türkçe’yi Grek alfabesiyle yazan Karamanlı Rumlar, 1924’te gönderildikleri Yunanistan’da "Türk Tohumu" diye anılarak dışlanmışlardı...

Anadolu’da ME II. asırdan itibaren Roma hâkimiyeti kuruldu. Roma imparatoru, IV. asırda Bizans adlı küçük bir Yunan şehrini Konstantinopolis hâline getirdikten sonra, burası imparatorluğun ana vatanı ve Hristiyanlığın merkezi hâline geldi. Doğu ve Güney Anadolu ise, VII. Asırdan itibaren Müslümanların hâkimiyetine girdi.

Türkler, 1071’den itibaren Anadolu’ya yerleşmeye başladılar. Kısa bir zaman içinde Marmara Denizi kıyılarına kadar hâkimiyetleri altına aldılar. Anadolu’nun yerli halkı, zamanla Grekçe konuşup yazmaya başlamış ve Ortodoksluğu benimsemişti. Türkler bunlara, Yunan (İyonyalı, Elen) değil; Arapların âdetine uyarak, Rum (Romalı) dediler. Hatta Osmanlı Devleti sınırları içindeki bütün Ortodokslara, hangi ırktan olursa olsun, Rum Milleti denirdi. Bugün bile Türkler, Elen asıllı olan olmayan bütün Yunanlılara, Rum derler.

Bunların arasında Türkçe konuşup, Grek alfabesiyle yazan ekzantrik bir grup vardı. Orta Anadolu’da, Karaman, Konya, Mersin, Silifke, Niğde, Nevşehir, Kayseri, Yozgat ve Ankara civarında yaşarlardı. Zamanla ticaret ve benzeri sebeplerle Trabzon, İzmir ve İstanbul gibi Osmanlı şehirlerine yerleşenler de olmuştur.

Ellik Gâvuru

Kimdi bu Türkçe konuşan Ortodokslar? Orijinleri hakkında iki teori vardır: 1-Selçuklular zamanında karşılıklı münasebetler yüzünden Türkleşmiş Rumlar; 2-Müslüman olmadan evvel Anadolu’ya gelerek Ortodoks dinini kabul eden Türkler. İkinci teori daha makul görülür. Türk lisanı mütehassısı Macar Türkolog Prof. Janos Eckmann (1905-1971) ve Gagavuzlar üzerine çalışmalarıyla tanınan Bulgar Prof. Atanas Manof da bu kanaattedir. Hatta 1071 Malazgirt Harbi’nde, Bizans ordusundan, Selçuklu tarafına geçen, Hristiyan Uz ve Peçenek Türkleri’nin, bunların atası olduğu tarihî bir görüştür. Ukrayna ve Kafkasya’da da Ortodoks mezhebinde küçük Türk topluluklarına (Rumey) rastlanır.

Anadolu’nun Türkçe konuşan bu Ortodokslarına, Karamanlı Rumlar veya kısaca Karamanlı denir. Evliya Çelebi bunlardan bahseder; Türk orijinli oluşlarına dikkat çeker. Yaşadıkları mıntıkadaki Türkçe’nin şiveleriyle konuşurlar. Antik Yunanca ve Rumcadan da kelimeler vardır. Ufak tefek farklılıklarla kullandıkları Grek alfabesiyle, yurt dışında ve içindeki matbaalarda başta İncil olmak üzere çeşitli kitaplar ve gazeteler bastırmışlardır.

Grekçe bilen Rum’un yaşamadığı yerlerdeki mahallî kiliselerde, ilahi ve dualar Karamanlı Türkçesi ile yapılırdı. Müslüman halk ecnebilere ‘Şapkalı Gâvur’ derken; Karamanlı Rumlara, ‘Ellik Gavuru’ (yani bu memleketin gâvuru) adını verirdi. Çocuklarını Arslan, Murat, Şahin, Ayhan, Altun, Keklik, Gümüş, Elmas, Sultan gibi isimlerle vaftiz ederler. Ruhânî olarak İstanbul Patriği’ne tâbidirler.

Sultan Fatih, fetihten sonra İstanbul’un Yedikule semtine Karamanlı Rumları iskân etmişti. Bunlar ekseriya Kapalıçarşı’da kuyumculuk yapardı. Zamanla İstanbul’un diğer semtlerine de dağılmışlardır. Aralarında, sabun tüccarı, kuru yemişçi, kabzımal, zahireci, peynirci ve şarapçı da çoktur. İstanbul bakkallarının çoğu Karamanlı olduğu için, an’anevi Türk tiyatrosunda ‘Karamanlı Bakkal’ tiplemesi vardır.

Acı son

Anadolu’nun Yunanlılar tarafından işgali sırasında (1919-1922), Elen asıllı Rumlardan bazısının işgalcileri desteklemesine mukabil; Karamanlı Rumlar, Türklerin tarafında yer aldılar. Hatta bazıları Fener’den müstakil bir Ortodoks patrikhânesi kurulmasını bile talep ettiler. 1922’de Ankara’nın da desteği/isteği ile Kayseri’de toplanan 72 ruhânî, Türk Ortodoks Kilisesi’ni kurduklarını ilan ettiler.

Lozan Antlaşması’nda Türkiye’deki Ortodokslar ile Yunanistan’daki Müslümanların, rızalarına bakılmaksızın mübâdele edilmesi kararlaştırılmıştı. 500 bin civarında Müslüman, Yunanistan’ı; 1 milyon 200 bin civarında Ortodoks da malını mülkünü bırakıp Türkiye’yi terk etmek mecburiyetinde kaldı. 1918 öncesinden itibaren İstanbul’da oturan 110 bin Ortodoks ve Batı Trakya’daki 130 bin Müslüman denge unsuru olarak mübadeleden muaf tutuldu. Bunun dışında 1912-1922 arasındaki savaşlar sebebiyle Anadolu’daki çok sayıda Ortodoks Yunanistan’a, Yunanistan’daki çok sayıda Müslüman da Anadolu’ya hicret etmişti.

Bu vesileyle nüfusu 200 bini bulan Karamanlı Rumlar da Türk asıllı olduklarına, hiç değilse Türkçe konuştuklarına bakılmaksızın Yunanistan’a gönderildi. Yalnızca Keskin Metropoliti iken Ankara’ya destek veren ve Ankara ile yakın münasebetler kuran Yozgatlı Eftim ve ailesi, mübâdeleden muaf tutularak Türk hükûmeti tarafından İstanbul Karaköy’de Türk Ortodoks Patriği ilan edildi. Üç-beş kişilik cemaatinden başka kimsesi bulunmayan Eftim ölünce, yerine oğlu Turgut, sonra da bunun kardeşi Selçuk Erenerol geçti. Bunun da kızı Sevgi, ailenin resmî statüsünü temsil etmektedir.

"Türk Tohumu"

Yunanistan’a giden Karamanlı Rumlar, ciddi intibak problemleri yaşadılar ve Elen asıllılar tarafından dışlanarak ‘Tourkiki Sporon’ (Türk Tohumu) diye anıldılar. Onlar da Anadolu’dan geldikleri yerin ismini verip başına da ‘Nea’ (Yeni) kelimesini ekledikleri farklı köy ve mahallelerde, Elen asıllılara fazla karışmaksızın, kendi dil ve kültürlerini muhafaza ederek yaşadılar. 1924’te Selânik’te neşredilen bir kitapçığın içindeki 99 kıta, bu acı günleri dile getirir:

İsmet Paşa, Venizelos geldiler,

Trampa yapmaya karar verdiler.

Acep bunu bir ferde mi sordular?

Dünya kurulalı görülmemiştir.

Türkiye’den aldırdılar bizleri,

Kan ağlıyor hepimizin gözleri...

Rumeli’yi geride bırakıp gözyaşları ile hicret eden Müslümanlar gibi; Karamanlılar da, Anadolu’yu, atalarının asırlardır yaşadığı vatanlarını düşünmeden bir an geçirmediler. İki ülke arasındaki münasebetler düzelmeye yüz tuttukça da, mübâdelenin her iki tarafındakiler serbestçe gidip anayurtlarını ziyaret etme imkânı buldular. Ayakta kalabilen evlerini, kiliselerini, bağ ve tarlalarını gördüler. Ama mübâdelenin acısı içlerinden hiç çıkmadı. Elen asıllı olmadıkları için de, kendilerine yapılan bu muameleyi asla kabullenemediler.

12.12.2016

.

İŞTE GELDİK GİDİYORUZ; ŞEN OLASIN HALEB ŞEHRİ!..

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Haleb, vaktiyle Orta Doğu’nun en zengin şehriydi. Zarif evleri, muhteşem binalarıyla, Haleb âdeta bir açık hava müzesiydi...

Antep, Kilis, Urfa, Antakya ve Maraşlıların dedelerinin nüfus tezkeresinde Haleb vilâyeti yazar. Bunlar, 1918’den evvel Haleb’e bağlı idi. Haleb, Türk hududuna 66 km mesafededir. Fransız işgali, Haleb’i, Türkiye’den ayırdı. Ama aradaki irtibatı kesemedi. “Haleb oradaysa arşın burada” tabiri meşhurdur. İbrahim Halebî, en tanınmış Osmanlı âlimlerindendir. Bugün bile okunan Mülteka adlı eseri, medreselerde ders kitabı, mahkemelerde kanun idi. Âşık Garib, şehri ne kadar sevmiş ki, ayrılırken şu mısraları söylemiş:

İşte geldik gidiyoruz/Şen olasın Haleb şehri/Çok ekmeğin tuzun yedik/Helâl eyle Haleb şehri.

Çok garibler sana gelir/Gelir de eğlenir kalır/Her kişi murâdın alır/Şen kalasın Haleb şehri.

Suriye’nin en zengini

Haleb, dünyanın en eski şehirlerinden birisidir. Amalika hükümdarı Haleb bin Mihr tarafından kurulduğu söylenir. Rivayete göre Hazret-i İbrahim, şehbâ’sını (alaca ineğini) burada sağıp fakirlere dağıttığı için Halebeti’ş-Şehbâ denmiş. Haleb, süt demektir. Şehrin süt beyazı taşları da, ismiyle tenasüp içindedir.

Haleb, Hazret-i Ebu Bekr zamanında fethedildi. O zamandan beri Müslümanların elindedir. 1516’da başlayan Osmanlı hâkimiyeti, şehrin en parlak devrini teşkil eder. Câmiler, medreseler, hanlarla imar edilen şehir, ticaret cihetiyle çok zenginleşti. Pamuk, ipek ve zeytinyağı mamullerinin imalat ve ticaretiyle, kuyumculuk işleriyle şehir Orta Doğu’nun can damarı oldu. Anadolu, Arabistan ve İran tüccarının en çok rağbet ettiği pazardı. Hele Portekizliler XVII. asırda Hind yolunu açmadan evvel, Orta Doğu’nun neredeyse tek pazarı idi. Vapurla İskenderun limanına, oradan da 135 km ilerideki Haleb’e ulaşılırdı. Telgraf, demiryolu, mektepler, darphane kurulmasıyla da canlılığı arttı. Çeşitli devletlerin burada konsoloslukları vardı. İç savaştan önce de Suriye’nin en zengin şehri idi.

Bütün ticaret şehirleri gibi kozmopolittir. 1890’da şehrin 125 binlik nüfusunun 4/5’ü Arap, Türk ve Kürt asıllı Müslüman; gerisi çeşitli mezheplerden Hristiyan idi. Hemen herkes Türkçe bilirdi. 260 mektep; 120 han, 72 hamam vardı. Dünyanın en güzel han ve çarşılarına sahiptir. 30 bin m2 Dukakin ve 8 bin m2 Hanzâde hanları, Sinan eseri Hüsrevpaşa ve Behrampaşa Câmileri, Ahmediye, Şabaniye, Osmanpaşa medreseleri, hep İstanbul tarzında ihtişamlı eserlerdir. Ama şehre karakteristiğini veren, Zekeriya Câmii de denilen Ümeyye Câmii veya Ulu Câmi’dir. Haçlı ve Moğol istilasıyla harap olduysa da, Selçuklu atabeyi Nureddin Zengi tamir etti. Bugün de ayakta olan Arguniye Bimarhânesi, zamanına göre modern metodların tatbik edildiği bir akıl hastanesi idi.

Hep muhalif

Şehrin ortasında, Timur’un bile alamadığı müstahkem bir kale vardır. Eskiden halkın da yaşadığı iç kalenin etrafında ve bugün yıkılmış dış surların içinde, 2 veya 3 katlı eski Haleb evleri yer alır. Dışarıdan bakıldığında köhne ve kasvetli bir duvardan ibaret binanın içine girildiğinde, avlusunda fıskiyeli havuzuyla, yasemin kokuları ve limon ağaçları ile süslü bir cennetin havası hissedilir. Evlerin içi mermer üzerine yaldızlı duvar işlemeleriyle, süslü eşyalarıyla birer saray gibidir. Cumba ve teraslar, eve ferahlık verir. Sokağa pencere yoktur; olsa da kepenklidir. Halebli, iç dünyasını, meraklı gözlerden uzak bir şekilde, ama konforlu yaşamayı sever. Halebli’nin evdeki hayatı, havuz başındaki peykelerde, kahvesini yudumlayarak, nargilesini tüttürerek huzur ve neşe içinde geçer.

Bu evler, bir kuşatma hâlinde yardımlaşabilmek için, alttan dehlizlerle birbirine bağlıdır. Bugün bu dehlizlerin çoğu çökmüş veya kapanmış hâldedir. Hicaz Demiryolu’nun Haleb’e varışıyla, dış kale etrafında Aziziye, Cemiliye, Tılal gibi yeni mahalleler doğdu.

Hava, kışın ılık, yazın sıcaktır. Yazları suyu kıtlaşır. Yakındaki Kuveyk deresi kururdu. Eskiden sarnıç ve kuyularla su ihtiyacı karşılanırdı. Şehir, düz bir arazidedir. Sokakları kaldırımlı, sıcak sebebiyle de çoğu üstü örtülüdür. Şehrin etrafında bahçeler, hele Antep fıstığından da iri fıstık ağaçları vardır. Aynı zamanda kudsî hüviyeti de bulunan şehirde, İbrahim, İlyas, Zekeriya, Şem’un peygamberlerin makamları vardır. Çocuklar, bir yıl boyu geçmeyen bir çıban çıkarır; iyileşince yüzlerinde para büyüklüğünde izi kalırdı. Haleb’e muvakkaten gelenlerin de bazen yedikleri bu mühre, Habbetül-Haleb (Haleb çıbanı) derlerdi.

Ekonomik gücü sebebiyle Haleb her zaman muhalefetin de güçlü olduğu bir şehirdi. Osmanlılar zamanında bile halkın kendine has muhalif bir duruşu vardı. Yeni tayin olan bazı vezirler, otoritelerini kabul ettirmekte güçlük çekerlerdi. 1918’de Fransız işgaline ilk mukavemet Haleb’de görüldü. Esed rejimine muhalefetin de ilk ortaya çıktığı yer Haleb olmuştur.

19.12.2016

OSMANLI PADİŞAHI KİMDİR?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Türkistan’dan dört yüz çadırlık bir aşiretle Anadolu’ya gelen Osmanlılar, bir asır içinde Anadolu birliğini kurarak, Selçukluların tam halefi oldular. Zamanla üç kıtaya hükmeden bir imparatorluk kurdular.

Bu sualin cevabı, ‘Padişah, Osmanlı Devleti’nin başıdır’ cümlesi kadar basit değil elbette. Osmanlı Devleti, Moğol istilâsını takiben Türkistan’dan ayrılarak Anadolu’ya gelen ve Selçuklu sultanı tarafından Söğüt civarına yerleştirilen Oğuzların Kayı boyundan aşiretlerce, 1231 senesinde kuruldu. Bu uç beyliğinin reisi Ertuğrul Gâzi (1191-1281), sonra oğlu Osman Gâzi (1258-1324), Bey unvanı ile anılırdı.

1288-1289 senesinde Selçuklu Sultanı, o zamana kadar Kastamonu sipehsâlârı (büyük uçbeyi) Çobanoğullarına bağlı bulunan Osman Gâzi’ye uçbeylerinin hâkimiyet alâmetleri olan tuğ, tabl ve berat gönderdi. Böylece Osman Gâzi, doğrudan Konya’daki Selçuklu sultanına; dolayısıyla Anadolu’yu işgal altında tutan ve Tebriz’de oturan Moğol vâlisi İlhan'a ve bu vâsıta ile de Pekin’deki Moğol/Çin kaanına tâbi oluyordu.

27 Ocak 1300 tarihinde Selçuklu Sultanı III. Alâeddin Keykubad’ın, Gazan Han tarafından hapsedilmesi üzerine, serhad beyleri Osman Gâzi’ye hükümdar olarak biat ettiler. Sultan II. Abdülhamid zamanında bu hâdise, Osmanlı Devleti’nin kuruluş tarihi olarak kabul edildi. Osmanlı Beyliği’nin Selçuklu ve İlhanlılara bağlılığı, 1308’de Selçuklu hânedanının çöküşü ve 1335’te Hüdâbende İlhan’ın vefatına kadar devam etti. Osmanlılar, bir asır içinde Anadolu birliğini kurarak, Selçukluların tam halefi oldular. Nâmık Kemal’in dediği gibi; “Biz ol nesl-i kerîm-i dûde-i Osmâniyyeyiz kim/Cihângirâne bir devlet çıkardık bir aşiretten.”

Padişah dendi mi…

Padişah, sultan, hâkan, han, hünkâr, emirü’l-müminîn, halîfe gibi unvanlar hep Osmanlı hükümdarını ifade eder. Padişah, Farsça büyük şah mânâsına gelir. İmparator demektir. Tek başına şah kelimesi İran hükümdarını temsil eder. Padişah, Turan ülkesi hükümdarının unvanıdır. Osmanlıların Türkistan, İran ve Ön-Asya’da yaşayan bütün Türklerin hükümdarı olmak hususundaki büyük emellerini gösterir. Osmanlılar, padişah unvanını, Hindistan ve başka bazı Müslüman ülke hükümdarları için de kullandılarsa da, bu unvan Sultan II. Murad’dan itibaren ekseriya Osmanlı hükümdarını hatırlatır.

Orhan Gâzi’den itibaren, Arapça sultan kelimesi, padişahın isminin önüne ve Türkçe han kelimesi de ardına getirilerek kullanılırdı: Sultan Mehmed Han gibi. Moğolca kaan kelimesinden gelen ve Osmanlı padişahının aynı zamanda Büyük Türk tahtında oturduğunu gösteren hâkân unvanı, bilhassa son yıllarda kullanılmıştır: Hâkân-ı sâbık (eski hakan), hâkân-ı mahlû’ (tahttan indirilmiş hakan) gibi. Ekseriya sarayda kullanılan hünkâr, Farsça, hükümdar, mâlik, sahip, efendi mânâsına gelen hüdâvendigâr kelimesinin hafifletilmiş söylenişidir. Padişaha ait eşya ve müesseseler için kullanılan isimlere hümâyun, hakânî, şehriyarî, şâhâne gibi sıfatlar eklenir. Hazîne-i hümâyun, sened-i hakânî, dâmâd-ı şehriyârî, tıbbiye-i şâhâne gibi.

Büyük Efendi

Osmanlı padişahları, Yıldırım Sultan Bayezid devrinden itibaren, Sultan-ı İklim-i Rûm unvanını kullanarak aynı zamanda Doğu Roma İmparatoru olduklarını da tebârüz ettirdiler. Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’u almasından sonra Avrupalılar da bunu kabullendiler. Osmanlı padişahı, 1517’den itibaren 4 asır dünya Müslümanlarının halifesidir. Padişah için bazı resmî evraklarda emirü’l-müminîn ifadesi de geçer.

Osmanlı padişahı, çok sayıda hükûmetin de hükümdarıdır. Uzun ve kısa çeşitli tarihler arasında padişaha bağlı olan bu hükûmetlerden en mühimleri şunlardır: Kırım Hanlığı, Eflak ve Boğdan Prensliği (Romanya ve Moldavya), Erdel Prensliği (Transilvanya), Lehistan Krallığı (Polonya), Moskova Krallığı, Bohemya Krallığı (Çekya), Gürcistan Prensliği, Dubrovnik Dukalığı, Karadağ Prensliği, Sırbistan Prensliği, Bulgaristan Prensliği, Fas Sultanlığı, Gücerat Sultanlığı, Açe Sultanlığı, Kaşgar Hanlığı, Bornu Sultanlığı, Umman Sultanlığı, Körfez Emirlikleri, Mekke Şerifliği, Şirvanşahlar Devleti, Şerefhanlar Beyliği, Cizre ve Hakkâri Kürd Beylikleri...

Avrupalılar, padişah için, “Grand Seigneur” (Büyük Efendi) tabirini kullanır. Devletlerarası yazışmalarda, padişah için imparator tabiri bilhassa deklare edilir. XVIII. asır nihayetinden sonra bile Osmanlı padişahı böyle anılmıştır. Nitekim XIX. asır ecnebî vesikalarında Sa Majesté Impériale le Sultan veya Sa Majéste le Sultan Empereur des Ottomans ibaresi geçer.

PADİŞAHI BİZ NE İÇÜN SEVERİZ?

1878’de Osmanlı-Rus Harbi müthiş bir mağlubiyetle bitmiş; bu felâketin neticesinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nın hükümlerini hafifletmekte yardımcı olması mukabilinde, Kıbrıs’ın idaresi İngiltere’ye bırakıldı. Adada Osmanlı hâkimiyeti şeklen devam etti. Cihan Harbi üzerine 1914’te İngiltere adayı resmen topraklarına kattı. Ankara, Lozan ile bu statüyü tanıdı.

Aşağıda 23 Nisan 1915 tarihinde Kıbrıs’ta çıkan Kıbrıs Gazetesi’nin 3. sayısında neşrolunmuş bir şiir vardır. Alâaddin isminde Kıbrıslı bir genç tarafından kaleme alınmıştır. Çocuklara din, millet ve padişah sevgisini aşılamak maksadını taşır. Basit, ama samimî bir lisanla yazılmıştır. Edebî değeri yoktur. Fakat kaybedilmiş vatan topraklarında yaşayan Osmanlı halkında, din ve millet şuurunun, vatan ve padişah sevgisinin hâlâ güçlü olduğunu göstermesi bakımından çok mühimdir. Zira şiirin yazılış tarihi, İngilizlerin adayı işgâlinden 37 sene sonradır. Bu tarihte adada padişahın ne nâmı, ne de kudreti kalmıştı. Lâkin vicdanlardaki yeri, işgal topraklarında yaşayan bir gencin yüzünü ümitle anavatana çevirmesine yetmiştir.

Padişah

Padişahı biz ne içün o kadar çok severiz?

Onun ismi anıldıkça niye şişer kalbimiz?

Geçtiği yer bayram yeri gibi olur nedendir?

Neş’esiyle bütün millet neden güler şenlenir?

Çünki O’dur Peygamber’in halifesi, vekili,

Yeryüzünde üç yüz milyon Müslüman’ın delili.

Çünki O’dur otuz milyon Osmanlı’nın sultanı,

Ondadır hep ecdâdının tâlih, şeref ve şânı.

Türkistan’dan altı yüz yıl evvel gelen muzaffer,

Aslı temiz, kanı temiz, kalbi temiz o Türkler,

Dört yüz çadır halkı ile bu devleti kurdular,

Padişahlık tarihinde dünya kadar şanlar var.

İşte bizim sultanımız böyle bir Türk oğludur,

O’nun tâlihi, koca bir tarihin üstünde durur.

26.12.2016

.

KAR BEREKETTİR

VATAN SEVGİSİ İMANDANDIR”

Dünyaya açılan pencere: GAZETELERİN HİKÂYESİ

SEVR ANTLAŞMASI: Ölümü gösterip sıtmaya razı etmek mi?

Bir zamanlar başlara taht kuran fes

AH ŞU GALATA BANKERLERİ…

AŞKIN GİZLİ DİLİ: MENDİL

BAHARI MÜJDELEYEN CEMRE

MALTA HÂLÂ OSMANLI’DAN KURTULUŞUNU KUTLUYOR

HAREM AŞK YUVASI DEĞİL, BİR MEKTEP İDİ...

HOLODOMOR: BİR HALK AÇLIKLA NASIL HİZAYA GETİRİLİR?

UYAN SULTAN AZİZ UYAN KAN AĞLIYOR BÜTÜN CİHAN

SULTAN AZİZ’E YAPILANLARIN ÂHINI KİM ÇEKİYOR?

OSMANLI HÂNEDANI ve DİNDARLIK

KÛTÜLAMÂRE Mİ? ÇANAKKALE Mİ?

AVRUPA’DA FES MODASI

ÖLÜMDEN BAŞKA HER DERDİN DEVÂSI VAR!

19 MAYIS 1919 NEYİN BAŞLANGICIDIR?

Osmanlı vakıf medeniyeti...

YAHUDİLER ARASINDA AYKIRI BİR TOPLULUK: KARAİLER

Kur'an-ı kerimin inmeye başladığı ay

“ORUÇ, SİZDEN ÖNCEKİLERE DE FARZ KILINDI”

Kur’an-ı kerim nasıl mushaf hâline getirildi?

Ramazan gecelerinin ziyneti

5 ASIRDIR MİNARELERDE YANAN IŞIK

SULTANLARIN ŞAHI ZEKİYYE SULTAN

DARBELERLE GEÇEN ÖMRÜ DERBEDERİMİZ

MODERN DARBELERİN PROVASI: KULELİ VAK’ASI

LOZAN’A GİDEN YOL

LOZAN: KİMİN HEZİMETİ? KİMİN ZAFERİ?

ŞAMAN KİME DENİR? ŞAMANİZM NEDİR?

Halka Suni Teneffüs

Halka Suni Teneffüs

“Sizi buraya tıkan kuvvet böyle istiyor”

12 MART 1971 DARBESİ

“SENİN ÇOCUKLAR İŞİ BİTİRDİ!” 12 EYLÜL 1980 DARBESİ

BİR POST-MODERN DARBE: 28 ŞUBAT KARARLARI

YER DÖŞEK, YILDIZLAR YORGAN:

ALTIN MAKAS: SANSÜR

MUMYANIN HİKÂYESİ

Musul nasıl elden çıktı?

Hazırlayanların eliyle ihlâl edilen sulh programı MİSÂK-I MİLLÎ EFSÂNESİ

TÜRKLER VE MUMYACILIK

AMERİKAN BAŞKANI DA ÇEŞİT ÇEŞİT…

TÜRKİYE İÇİN BAŞKANLIK SİSTEMİ

İntihar mı, cinâyet mi?

MERHAMET MEDENİYETİNİN ZARİF HÂTIRALARI: KUŞ EVLERİ

ANADOLU’DA TÜRKÇE KONUŞAN RUMLAR

İŞTE GELDİK GİDİYORUZ; ŞEN OLASIN HALEB ŞEHRİ!..

OSMANLI PADİŞAHI KİMDİR?