Giriş

Kölelik, İslam’dan çok önce İlkçağlardan başlayarak Ortaçağa, dolayısıyla da İslam dönemine intikal eden sosyo-ekonomik ve kültürel kurallar dizisi çerçevesinde işlerliğini sağlayan bir kurumdur[1] . Bu itibarla da kölelik insanlık tarihi kadar eskidir ve neredeyse (yirminci yüzyılı dışında tutarsak) insanlık tarihi boyunca da devam etmiştir[2] . Bilindiği gibi, savaş, korsanlık, haydutluk, yoksulluk, mahkeme kararı, borçlanma, sahipsiz kalma veya küçük yaşta kaçırılma, köle olarak doğma ve çocukken satılma gibi bir kısmı doğuşla varolan, diğeri de zaruretten doğan onur kırıcı ve insan haklarına aykırı durumlardan dolayı bazı insanlar, kendilerinden daha güçlü diğer insanlar veya devletler tarafından fertler veya kitleler halinde alıkonulmak sonra da pazarlanmak suretiyle hürriyetlerini kaybediyorlardı [3] . Daha sonra köle statüsüne tabi tutulan bu insanlar, şehirlerde kurulan köle pazarlarında satışa sunuluyordu[4] . İslam’ın gelişiyle birlikte, Orta Doğu’da kölelik tamamen ortadan kaldırılmadı, ancak insan hakları boyutu çerçevesinde kölelerin sosyal, kültürel ve insani durumlarını iyileştirmeye yönelik bazı düzenlemeler uygulamaya konuldu. Bu hususta Kur’an-ı Kerim’de[5] ve Hz. Peygamber’in hadislerinde[6] konu ile ilgili bazı öğüt ve tavsiyelere rastlamak mümkündür. Hz. Peygamber’in, kendi azatlı kölesi Zeyd b. Sâbit’e karşı gerçek babalık derecesindeki müşfik tavır, yaklaşım ve davranışları ve onun oğlu olan Üsâme b. Zeyd’i çok genç yaşta Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer gibi İslam büyüklerinin de yer aldığı bir orduya kumandan tayin etmesi, vefatıyla sonuçlanan hastalığı esnasında da anılan ordunun ısrarla cepheye gönderilmesini istemesi ise az önce vurguladığımız öğüt ve tavsiyelerin birer uygulamasını teşkil etse gerektir[7] . Bu arada Hz. Ömer’in, “Ebu Huzeyfe[8] ’nin azatlısı Sâlim[9] , sağ olsaydı, onu veliaht tayin ederdim”[10] şeklindeki sözü de İslam kültüründe köle ve azatlılara ne denli değer verildiğinin bir göstergesidir. Bütün bu iyi muamelelere rağmen, Ortaçağ İslam dünyasında olumlu ve olumsuz yönleriyle köleliğin ve köleliğe dair hukuk ve müessesenin canlılığını koruduğunu görüyoruz. Hatta köleliğin en önemli ekonomik boyutunu oluşturan köle ticareti de bütün olumsuz yönleriyle işlerliğini devam ettirdi[11].

Biz bu çalışmamızda, Ortaçağ İslam dünyasında da bütün canlılığı ile devam eden köleliğin önemli bir yönünü oluşturan köle ticaretinin bir kolunu meydana getiren köle fiyatlarını bütün boyutlarıyla ele alıp değerlendirmeye çalışacağız. Makalemizin iç başlıklarını şöyle sıralamak mümkündür: Giriş, Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıflı Köle Fiyatları, Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıfsız Köle Fiyatları, Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıflı Cariye Fiyatları, Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıfsız Cariye Fiyatları, Ortaçağ İslam Dünyasında Köle Fiyatlarını Etkileyen Faktörler, Sonuç, Bibliyografya.

1. Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıflı Köle Fiyatları

İslam Ortaçağı’nda köle de, satışa sunulan diğer mal ve ürünler gibi, kalitesine göre işlem görür ve ona göre fiyatlandırılırdı. Köle satışlarından bu kalitenin daha çok kölenin icra ettiği işler veya ortaya koyduğu yetenek ve marifetlerle alakalı olduğu görülmektedir. Örneğin on parmağında on marifeti olan bir kölenin değeri, bu özelliğe sahip olmayan köleden çok yüksekti. Kaynakların sunmuş olduğu bilgilerden, Emevî döneminin başlarında iyi bir kölenin 1400 dirhem[12]’e (140 dinar) satıldığı anlaşılmaktadır[13]. Ancak anılan dönemin ortalarında, bir kölenin değeri, edinmiş olduğu sanatına göre değişkenlik gösterirdi. Buna göre herhangi bir sanatı olmayan bir köle 100 dinar[14]a (1.000 dirhem) satılırdı. Eğer bir köle çobanlık deneyimine sahip bulunuyorsa, onun fiyatı 200 dinara (2.000 dirhem) yükselirdi. Aynı köle ok ve yay yapma becerisine sahipse, o zaman da 400 dinara (4.000 dirhem) satılırdı. Anılan dönemde güzel şiir söyleme yeteneğine sahip bir köle için 600 dinar (6.000 dirhem) ödendiği de bildirilmektedir[15]. Bu arada Emevî dönemi Mısır valilerinden Abdulaziz b. Mervan b. el-Hakem[16]’in huzurunda satışı yapılan Nubeli siyah bir köle ve aynı zamanda iyi bir şair olan Nusayb[17] için 1000 dinar (10.000 dirhem) fiyat biçilmiştir[18]. Yine bu dönemde İbn Abbas’ın (Hz. Peygamberin amcası oğlu Abdullah b. el-Abbas) azatlı kölesi İkrime[19] 4000 dinara (40.000 dirhem)[20], Abdullah b. Ca’fer b. Ebî Talib[21]’in bir kölesi ise 10.000 dirheme (yani 1000 dinara) satılmıştır[22].

Yukarıdaki bilgilerden, Emevîler döneminde meslek sahibi ve askerî özellikli kölelerle sanat ve edebiyat ile iç içe olan vasıflı kölelerin fiyatlarında belirgin bir yükselme olduğu görülmektedir. Ancak bu kategoriler arasında şarkıcılıkla şairliği bir arada toplayan kölelerin fiyatının bir hayli yüksek olduğu da bir gerçektir. Bu da Hz. Peygamber ve İlk dört halife dönemlerinden sonra Emevî ve Abbasî dönemlerinde maddî uygarlığın manevî uygarlığın önüne geçtiğini ve Arap toplumunun zenginlik ve refah seviyesinin yükselmesi sonucunda büyük bir değişimin yaşandığını ortaya koymaktadır. İslam fetihleri sonucunda ele geçirilen çeşitli etnik özelliklere sahip binlerce kölenin ekonomik, sosyal ve kültürel hayata katılması ile birlikte o eski sade Arap gelenek ve görenekleri değişime uğramış ve yeni homojen bir toplum manzarası ortaya çıkmıştır. Bu kaçınılmaz değişim, ister istemez sanat ve edebiyatın gelişmesine ve bu iki olgunun ilk sıralarda yer almasına sebep olmuştur.

Ahmed Salih el-Ali’nin ifadelerine göre, İslâm fetihlerinin savaş esiri olarak kölelerin sayısını artırmasına rağmen, fiyatlarında herhangi bir düşüş meydana getirmemiştir. Aksine fetihler sonucunda ekonomik bir refah sağlanarak evlerde veya tarım, ticaret ve endüstri hayatında kullanmak maksadıyla kölelere olan talebi artırmıştır. Bu arada kölelerin maharet ve çalışkanlıkları sonucunda efendilerine kazandırdıkları kârlar, onların büyük oranda fiyatlarının yükselmesine de sebep olmuştur. Bunu ise hürriyetlerini elde etmek için ödedikleri büyük meblağlardan da anlamak mümkündür[23]. Kûfe şehrinde, hürriyetlerini elde etmek için üç kişi, kişi başına 70.000 dirhem (7.000 dinar), üç kişi, 50.000 dirhem (5.000 dinar), altı kişi, 40.000 dirhem (4.000 dinar), iki kişi, 30.000 dirhem (3.000 dinar), beş kişi de 20.000 dirhem (2.000 dinar), Basra’da ise aynı amaç uğruna iki kişi, kişi başına 100.000 dirhem (10.000 dinar), iki kişi, 50.000 dirhem (5.000 dinar), üç kişi de 40.000 dirhem (4.000 dinar) ödemişlerdir. Ayrıca serbest kalmak için 30.000 dirhem (3.000 dinar) ödeyen başka bir köle hakkında da bilgi verilmektedir. Hicaz bölgesinde ise Ebu Sa’îd el-Makberî ve Eflah adındaki kişilerden her biri de 40.000 dirhem (4.000 dinar) karşılığında hürriyetlerine kavuşmuşlardır. Burada İbn Sirîn[24] olarak tanınan âlim de, ancak 20.000 dirhem (2.000 dinar) ödeyerek kölelikten kurtulmuştur[25].

Erken İslam döneminde özellikle de Hicrî Birinci Yüzyılda devletin her türlü mal ve ürün fiyatlarına müdahalesi söz konusu olmadığından[26], yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi, kölelerin özgürlüklerine kavuşmak için büyük meblağlar ödedikleri anlaşılmaktadır. Doğaldır ki bu fırsat her köle için geçerli değildi. Zira onların büyük bir kısmı o dönemde bu denli büyük paraları kazanma şansına sahip bulunmuyordu. Kaldı ki bazen bir köle hürriyetine kavuşmak için istenilen yüksek meblağı toplamak uğruna insanlardan dilenmeye bile tenezzül edebiliyordu[27]. Ama bütün eksikliklerine rağmen İslam hukukunun insan hürriyetine büyük önem verdiği aşikârdır. Zira günahların bir kefareti olarak veya herhangi bir hastalıktan kurtulma veyahut ölüm olayı sebebiyle eskiden olduğu gibi birçok köle ve cariye efendileri tarafından azat edilmekteydi. Hatta köle azat etme olayı bazen öyle boyutlara ulaşıyordu ki, serbest bırakılan kölelerin sayısı yüzleri veya binleri bulmaktaydı [28].

Abbasîler döneminde köle fiyatları, onların kökenleri, cinsiyetleri, yaşları, eğitimleri ve onlara olan arz-talep boyutuna göre de değişiyordu. H. 190 yılında Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd’in, Humeyd b. Ma’yûf ’u, Şam ve Mısır’ın sahil bölgelerine vali tayin etmesinden sonra, bir ayaklanma sebebiyle Kıbrıs anılan komutan tarafından ele geçirilmiş, buranın halkından 16000 kişi esir olarak er-Râfika[29]’ya getirilmiştir. Ebu’l-Bahterî[30] tarafından gerçekleştirilen kölelerin satışı esnasında esirler arasında bulunan Kıbrıs piskoposu 2000 dinara (30.000 dirhem) satılmıştır[31].

On beşinci yüzyıl tarihçilerinden el-Makrizî’nin ifadelerinden, Abbasî halifesi Abdullah el-Me’mun’un çok sayıda askerî özelliklere sahip Türk asıllı memlûk satın aldığını, anılan köleleri satın almak için de çok yüksek miktarda paralar harcadığını, hatta onlardan bir memlûkü 200.000 dirheme satın alığını öğrenmekteyiz[32].

Abbasiler zamanında (399/912) daha önceleri kaba olarak “hasî” (hadım edilmiş olan kişi) şeklindeki bir adla adlandırılan, halk tarafından ise “Hayırsız oğlan”, “Su ve un dökülmüş” veya: “Uzun bacaklı hayırsız” şeklinde ağır hakaretlere maruz kalan hadım edilmiş kölelere acıklı durumlarından dolayı hâdim (hizmetkâr) veya muallim (öğretmen), üstaz (hoca), şeyh gibi adlarla hitap edilmeye başlanmıştır. Bu zavallı insanlar belli merkezlerde çok ağır ve bir o kadar da riskli olan hadimleştirme operasyonuna tabi tutuluyorlardı [33]. Bu nedenle de anılan kölelerin fiyatı bir hayli yüksekti. Örneğin, Bizans’ta bir hadımın fiyatı, normal bir kölenin fiyatının dört misli kadardı [34].

İbn Havkal’in bildirdiklerine göre, Ortaçağda en iyi köleler Türk memleketlerinde bulunurdu. Bu yazara göre bütün dünya köleleri arasında Türk kökenli kölelerin eşine rastlanmaz, güzellik ve değer yönünden de hiçbir köle onlarla karşılaştırılamaz. Horasan’da görmüş olduğu normal bir kölenin bile 3000 dinara satıldığını anlatan coğrafyacı, burada Türk kökenli bir cariyenin ise yine 3000 dinara alıcı bulduğunu bildirir ve bu konudaki görüşlerini şöyle tamamlar:

“Musiki aleti çalanlar ve güzel şarkı söyleyenler dışında dünyanın hiçbir yerinde ister Medine doğumlu olsun isterse de Rum asıllı olsun, bir köle ve bir cariyenin bu kadar yüksek bir fiyata satıldığını ne gördüm ne de eşittim”[35].

Ancak geç Ortaçağlarda vasıflı köleler listesinde yer alan ve daha ziyade askerlik hizmetlerinde istihdam edilen Türk asıllı kölelerin (Memlûk) fiyatları İbn Havkal’in hayretle belirttiği kadar yüksek değildi. Hatta bu dönemde Slav kökenli kölelerin fiyatları diğer milletlere mensup kölelerin fiyatlarından daha yüksekti. Örneğin, bir köle Slav ırkından ise 1000 dinara satılıyordu. Türk kölenin fiyatı ise 600 dinardı. Aynı dönemde Afrikalı siyahî bir köle daha da ucuza alıcı bulmaktaydı [36]. Yine de bazı önemli özelliklerinden dolayı bir memlûkün fiyatı 1000 dinarı bulmaktaydı [37]. Örneğin Kıpçak Türk’ü olan Memlûklu Sultanı Kalavun[38] “el-Elfî” (binlik) olarak tanınıyordu, çünkü el-Meliku’s-Sâlih[39] onu 1000 altın dinara satın almıştı [40]. Ancak 1000 dinara satılan her memlûk için “el-Elfî” (binlik) adı kullanılmıyordu. Fârisuddin Oktay[41] da bin dinara satın alınmıştı. Ama “el-Elfî” (binlik) olarak adlandırılmamıştı. Fakat yine de, aynı biçimde açıklanmayan “el-Elfî” (binlik) lakabıyla tanınan başka memlûklar da vardı. Onları da şöyle sıralamak mümkündür: Sunkur el-Elfî[42], Sencer el-Elfî[43] ve Kansû el-Elfî[44]. Muhtemelen Kansû Hamsümi’a[45] (Beşyüzlük) Canem Hamsümi’a[46] (Beşyüzlük) ve “Sittümi’a” (Altıyüzlük) lakabı ile tanınan hadım Mercan el-Camâlî adındaki memlûkların da bu lakapları satın alındıkları fiyatlarıyla alakalıydı. David Ayalon, anılan lakapları taşıyan memlûklarla, “İsney ‘Aşar” (On ikilik) olarak tanınan Birdibeg ez-Zâhirî[47]’nin bu lakaplarının ucuza satın alındıkları ile ilgili olabileceğini ileri sürmektedir[48]. Aynı yazara göre, gözünde bir leke bulunan Sultan Baybars[49]’ın fiyatı 40 dinardı ve bir başka memlûk 750 veya 1000 dirheme satılmıştı. Bu da o devirde 37 veya 40 dinarın karşılığı idi. Memlûklu Sultanı Tatar[50], Yeşbük es-Sûdûnî[51]’yi 100 dinara satın almıştı. Sultan Muayyed Şeyh[52], Trablus valisi olduğu sıralarda Yeşbük el-Muşidd[53] için 2.000 dinar ödemişti. Biraz önce adı geçen Tatar, 801 hicrî senesinde 12. 000 dirheme satın alınmıştı, bu da 30-35 dinarın karşılığı idi. el-Muayyed Şeyh ise küçük bir memlûk için 2000 dirhem ödemişti[54].

David Ayalon, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi” adını taşıyan makalesinde, Mısır’daki memlûk fiyatlarını karşılaştırmalı bir değerlendirmeye tabi tutmaktadır. Yazarın anılan bilgi ve değerlendirmelerini aynen aktarıyoruz:

“Emîr olup imparatorlukta gözde durumları olan ve birinci satın alınmaları yasal olmadığından yeniden satılan memlûklara ödenen fiyatlar hakkında çok bilgi var. Ama bunların fiyatları, genç tanınmamış ilk defa satılan bir memlûkünki hakkında hiçbir fikir vermez; bu konuya daha sonra geleceğiz. Şimdi başkalarından daha fazla memlûk satın alan bir sultanın devrinde duralım ve buna tanıklık eden kaynakları inceleyelim. Bahsettiğimiz kişi en-Nâsır Muhammed b. Kalâvûn’dur. Makrizî’nin eseri olan “Hıtat”a göre, en-Nâsır’ın memlûklar için ödediği fiyatlar o kadar yüksekti ki bir baba, bu durumlarda oğlunu Mısır’a kişi başına 100.000 dirheme kadar ödeyen sultana götüren köle tacirine satma arzusuna karşı koyamazdı. “Sülûk” adlı kitabında aynı tarihçi daha fazla ayrıntılar verir. Ve bize öğrettiğine göre Sultan en-Nâsır’ın zamanında köle tacirleri bir memlûku 20.000, 30.000 veya 40.000 dirheme (yani 1000, 1.500 veya 2.000 dinara) satın alırlardı. Halbuki sultan kişi başına 100.000 dirheme, yani 5.000 dinara, kadar öderdi. Bu veriler, en-Nâsır’ın belirli durumlarda ödediği meblağlarla ilgili açık ve kesin bilgiler tarafından doğrulanıyorlar mı? Bütün tarihçilerinde ancak iki yerde en-Nâsır’ın, el-Makrizî’nin bahsettiği meblağlara yaklaşan bir fiyat ödediğini bulduk. Ona göre Sırgıtmış en-Nâsirî[55] 80.000 dirheme, yani 4.000 dinara, ve Meliktimur el-Hicâzî en-Nâsirî[56] 100.000 dirheme, yani 5.000 dinara, satın alınmışlardı. Bu ikisinin her biri için ayrıca yüksek bir meblağın olağanüstü güzellikleri için ödendiği anlatılır. İbn Hacer el-Askalanî’nin, bununla ilgili tanıklığının özellikle dikkate alınması gerekiyor: “en-Nâsır, memlûkları satın alırdı ve aşağı yukarı 4.000 dinara kadar ve belki hatta daha yüksek bir fiyata tek bir tanesi için öderdi”. Eserin bir başka el yazmasında şu okunabilir. “Bu da Sırgıtmış”tır. Bundan şu sonuç çıkıyor ki: Bu tarihçi, Muhammed b. Kalâvûn’un memlûklarına ödediği aşırı fiyatlar için açık örnekler vermek istediği zaman tek ve herkesçe bilinen bir tanesini saymakla yetiniyor. Ve başka yerde Sırgıtmış için sunulan meblağla ilgili olarak şunu ekliyor: “Bir memlûk için böyle bir fiyat ödendiği hiç duyulmamıştı”. Halbuki biliniyor ki büyük güzelliğe sahip olup da o yüzden en-Nâsır tarafından sevilen ve sonra sultanın sağ kolu olan emir Kansû’nun fiyatı ancak 8.000 idi, yani 400 dinar, ve emir Beştâk, en-Nâsır tarafından 6.000 dirheme, yani 300 dinara, satın alınmıştı. Bunlar kaynaklarda haklarında bulduğumuz kaydedilmiş fiyatları olan en-Nâsır’ın memlûklarıdır. Aktardığımız olgular, el-Makrizî’nin yukarıda söylediklerini büyük bir ihtiyatla karşılamak gerektiğini kanıtlar. Hangi kaynaklar bize en azından yaklaşık olarak basit bir memlûkun ortalama fiyatı hakkında bilgi verebilir? Bu konu ile ilgili yalnız üç yerde, hepsi Hicrî 9. yüzyıla ilişkin, bilgi bulduk: 839 yılında büyük bir memlûk grubuna dâhil olan Kayıtbay[57], arkadaşları ile memlûk başına 50 dinara satılmıştı. 871 yılında sultanın bir ay boyunca memlûkların ülkesine girişini yasaklayışından sonra bir yük dolusu memlûk geldi; sultan onları kişi başına 100 dinara satın aldı. Bununla ilgili olarak tarihçi, ödenmiş olan fiyatın sultanın geçmişte ödemeye alışık olduğu fiyattan çok daha yüksek olduğunu söylüyor. 873 yılında Sultan Kayıtbay, selefi olan Sultan Hoşkadem[58]’in kuttabiye’lerini kişi başına 10.000 dirheme satın almıştı (o devirdeki 25-30 dinara eşitti). Tarihçilere göre bu ucuz bir fiyattı. Öyleyse Hicrî 9. yüzyılda bir memlûkun ortalama fiyatı aşağı yukarı 50-70 dinar olarak biçilebilir"[59].

2. Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıfsız Köle Fiyatları

Arap Yarımadası’ndaki vasıfsız kölelerin fiyatlarını Hz. Peygamber’in belirlediği cenini düşürme cezası ve Hz. Ömer’in, Arap kökenli köleleri azat etmek için sınırlandırdığı 400 dirhem olan fidye miktarından tespit etmek mümkündür. Bu ise o dönemde bir kölenin fiyatını gösterse gerektir. Ancak sayısı az olmayan bazı belirtiler de o dönemde kölelerin fiyatlarının 800 dirheme kadar yükseldiğini göstermektedir[60].

Hz. Ömer’in, Ziyad b. Ebihî[61]’ye vermiş olduğu 1000 dirhemlik bir meblağın ikinci şahıs tarafından Ubeyd adında bir kölenin satın alınıp azat edilmesi olayına memnuniyetini belirtmesinden, bu dönemde bir kölenin 1000 dirheme bile satılabileceğini ortaya koymaktadır[62].

Köle fiyatları, Hz. Peygamber ve Hz. Ömer döneminde ortalama 400 dirhem olarak belirlenmişse de, Hz. Ali zamanında bu rakamın biraz üzerinde olduğu görülmektedir. Bu devrin başlarında normal bir köle 600, 700, 800 ve hatta 1.000 dirheme satılabiliyordu. Fars bölgesine bağlı Erdeşirhurre[63] valisi Maskala b. Hübeyre[64], Ma’kil b. Kays[65] tarafından esir edilen 500 kadar gayrimüslim Benî Nâciye[66] mensubunu, kişi başına 1.000 dirhem ödemek suretiyle satın almış, sonra da tümünü serbest bırakmıştı. Bu da Hz. Ali döneminin sonlarına doğru yaşına, kökenine ve cinsiyetine bakmaksızın ortalama köle fiyatının 1000 dirhem olduğunu göstermektedir[67]. Ancak Erken İslam dönemi köle fiyatları ile ilgili bütün bu fiyat dalgalanmalarına rağmen, bu tablonun Abbasîler zamanında da çok fazla değişmediğini ve zaman zaman Hz. Peygamber ve Hz. Ömer döneminde olduğu gibi, bu dönemde de bir kölenin 400 dirheme satıldığını göstermektedir. Örneğin önceleri bir köle olarak Yunis b. Asım’ın hizmetinde bulunan Abbasî dönemi ünlü kumandanlarından Horasanlı Ebu Müslim[68], Bukeyr b. Mahân tarafından 400 dirhem karşılığında satın alınarak İmam İbrahim[69]’e gönderilmiştir[70]. Bu da Hz. Ömer ve Hz. Ali dönemindeki vasıfsız köle fiyatlarının diğer dönemler göre az bir yükselme kaydetmesinin geçici bir durum olduğunu gösterir.

Kaynakların verdiği bilgiye göre, Abbasî döneminin başları ve Hicrî ikinci yüzyılın ortalarında normal vasıfsız köle fiyatları daha düşerek bir köle sadece 200 dirheme satılıyordu. Umman’da iyi zenci bir köle için 25-30 dinar arasında bir fiyat ödendiği gibi[71], normal genç bir köle 23 dinara satılmaktaydı [72]. Bir rivayete göre, Mısır’a hükümdar olan İhşidli Kâfûr[73], H. 312/924 yılında hadım olduğundan dolayı 18 dinara satılmıştı. Ünlü şairlerden el-Mütenebbî[74], kendisine karşı öfkelenen bu hükümdar hakkında şunları söylemektedir:

“O siyahî hadıma kim iyilik öğretti? Beyaz tenli kavmi mi yoksa avcı olan ataları mı? Yoksa köle satıcısının elinde kanayan kulağı mı? Yoksa geri çevrilen iki fels[75]lik değeri mi? Zira beyaz boğalar iyilik yapmaktan acizken siyahî hadımlar nasıl bunu yapacak.”[76].

el-Mütenebbî’in sözlerinden de anlaşıldığı gibi, İhşidli Kâfûr çok ucuza satılmıştır. İbn Hurdazbih, Abbasî devletinin haraç şeklinde Horasan bölgesinden almış olduğu mallar arasında değeri 600.000 dirhem olan 2000 adet baş kölenin de yer aldığını belirtmektedir[77]. Bu rakamlara göre her kölenin fiyatı 300 dirhemi geçmiyordu Ancak savaşlarda esir alınan köle sayısının fazlalığından dolayı, zaman zaman köle fiyatları da aşırı bir düşüş kaydedebiliyordu. Buna bir örnek olarak İslam dünyasının batısındaki Endülüs’te meydana gelen el-Erek Savaşında Müslümanların ele geçirdikleri ganimet ve esirlerin fiyatlarını göstermek mümkündür. Zira bu savaştan sonra bir esir bir dirheme, bir kılıç[78] ise yarım dirheme satılmıştır[79].

Geç Ortaçağlarda her kentte insanların gidip köle satın aldıkları bir esir pazarı kurulurdu. Her pazarda fiyatları ve pazarlıkları gözetlemek ve anlaşmazlıkları önlemek için resmî denetçi bulunurdu. Örneğin Samarra[80]’da bütün bir meydan bu pazara ayrılmıştı ve satışlar bu meydanı çevreleyen binalarda yapılırdı. Zemin katında malın kabası satılırdı. Yukarıdaki katlar ise çok kez yüksek fiyatlara giden lüks kölelere ayrılmıştı. Fiyatlar çok değişken ve mala bağlı olduğu gibi, arz ve talebe de bağlı idi. Burada en değerli köleler Orta Asya’dan getirilen ve özel muhafız birliklerinde istihdam edilen Türkler ve genel olarak orduya ayrılmış olan Slavlardı. 924’de güzel bir Habeş köle 18 dinardı [81].

Eliyahu Ashtor’un ifadelerine göre, 1300 yılı Eylül ayında, Yahudi bir tüccar olan Palermo’dan Raffaele oğlu Macalufo (Mahlüf), Girit’teki 5 Yahudi’yi serbest bırakmak için fidye olarak toplam 700 beyaz besant (Bizans’ın altın parası) harcamıştır[82]. Filistin’in Kaysâriyye83 şehrine bağlı Kafer Sellâm84 köyünün sahillerinde Rumlar, Müslüman esirlerden üç tanesini 100 dinara (tanesi 33 küsur dinar) satıyorlardı [85]. Yine yaklaşık bu tarihlerde Moğol hükümdarlardan Gâzân Han[86], Halep, Hama ve Sermîn[87] şehirleri ile Antakya ve es-Sumâk’ın dağlık bölgelerini ele geçirerek bu yerleşim merkezlerindeki koyun ve inek sürüleri ile birlikte Müslüman erkek, kadın ve çocukları tutsak ettikten sonra esir başına 10 dirhem gibi düşük bir miktar karşılığında Ermenilere satmıştır[88].

Bu gibi bir muamele, yani Müslüman bir hükümdarın Müslüman esirleri satışa çıkarması olayı, İslam dünyasında yaygın olan bir davranış değildir. Bu uygulama daha ziyade Moğol örfü ile ilgili olmalıdır. Zira Moğolların savaş hukuku ve muharebe yöntemleri, İslam’ın öğretilerini ve hukukunu harfiyen uygulayan ilk Müslüman Türk devletlerininkinden (Karahanlılar, Gazneliler, Tolun Oğulları, Selçuklur) çok farklıydı. Onların savaş stratejisi ve yöntemi daha ziyade göçebe bozkır örfüne göre uygulanmaktaydı ve zaman zaman vahşet boyutuna kadar uzanmaktaydı. Burada Moğolların Müslüman olmadan önceki durumları ile Müslümanlığı kabul etmelerinden sonraki durumlarını da birbirinden ayırmak gerekir. Anılan esir satışının hangi tarih ve devrede gerçekleştiği hakkında bilgi verilmediğinden bunu tam olarak tespit edemiyoruz. Eğer bu olay, İslam’ı ilk kabul eden Moğol hükümdarı unvanını kazanan Gâzân Han Müslüman olduktan sonra gerçekleşmiş ise bu davranış İslam hukukuna aykırı bir uygulama olarak değerlendirilmelidir. Aksi durumda yapılanı Moğol örfü ile yorumlamak gerekir.

3 Rebî’u’l-Evvel 731/15 Aralık 1330 tarihinde gerçekleşen bir köle satışı belgesinde ise şu detaylara rastlanmaktadır:

“Kamâluddin Huseyn b. Abdillah b. Osman es-Sîvâsî’nin satımı, bir aded: Tahmâsb adında, uzun boylu, beyaz tenli, kırmızı yüzlü, kara gözlü, açık (guşâde) kaşlı, elinde Giyâsuddin Mahmud b. Abdillah el-Ahrâkî’nin mektubuna sahip olan bir aded Çinli ) Hitâ’î) köle nakit 500 “tebrîz şehri saf gümüş dînârına” -ki bunun yarısı 250 dînâr eder- Tebrîz şehri tamgâcî ve dellâllerinin huzurunda satıldı. Eğer çalınmış (dozdîde) veya bulunmuş (bulârgû) çıkar ise sorumluluğu satıcıya aittir. Filân ve filânın dellâlliğiyle 3 Rebî’u’l-Evvel 731/15 Aralık 1330”[89].

Bu köle satış akdinden, 1330 yılının Aralık ayında Tahmâsb adında Hitâ’î bir erkek kölenin 500 Tebriz gümüş dinarına satıldığını öğreniyoruz.

3. Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıflı Cariye Fiyatları

İslam’ın erken dönemlerinde savaş esirlerinin bolluğu nedeniyle, cariyeleri satın almak büyük paralar gerektirmiyordu. Ancak uygarlık alanında ilerleme kaydedilince, insanlar onları büyük paralarla satın almaya başladılar. Onlarda güzellik, yumuşak ses ve şarkıcılık sanatı bir arada bulunduğunda fiyatları yükselmeye başlıyordu. Böylece bir cariyenin fiyatı birkaç yüz dinarla birkaç bin dinar veya yüz bin dinar arasında değişiyordu[90]. Aslında cariyeler kölelere göre daha farklı bir satış muamelesine tabi tutulmaktaydı. Zira cariyelerin çeşitli millet ve ırklara mensup olmaları bir nevi çeşitlilik yaratıyordu, bu da onları hür kadınlara oranla daha da çekici bir duruma getiriyordu. Cariyelerin fiyatları da tıpkı kölelerde olduğu gibi, satışa sunulan cariyenin eğitimine, ırkına, yaşına, güzelliği de dahil evsafına ve yeteneklerine göre büyük farklılıklar gösterirdi. Bir habere göre, Hz. Ali dönemde İbn Abbas (Hz. Ali’nin Basra valisi ve amcası oğludur) Mekke’de Sâden, Havrâ’ ve Fetûn adında Hicaz doğumlu üç cariyeyi, 3.000 dinara (30.000 dirhem) satın almıştır[91]. Buna göre her cariye için 10.000 dirhem ödenmiştir. Bu ise, oldukça büyük bir rakamdır ve o dönem için bir servete eş değerdedir, zira aynı parayla o dönemde 100 deve veya 2000 koyun satın almak mümkündü[92].

İlk defa cariyelerin satın alınmasında büyük miktarda para harcayan kişinin Emevî halifesi Abdulmelik b. Mervan’ın oğlu ve Süleyman b. Abdulmelik’in kardeşi Sa’îd b. Abdulmelik[93] olduğu söylenmektedir. Bir rivayete göre bu Emevî prensi, meşhur ez-Zelfâ[94]’ adındaki cariyeyi 1.000.000 dirheme (70.000 dinar) satın almıştır[95].

Daha önce de adı geçen Nusayb eş-Şâir’in belirttiklerine göre, Mısır valisi Abdulaziz b. Mervan’ın İfrikiyye fatihi Hassân b. en-Nu’man[96]’dan teslim aldığı güzellik yönünden hiçbir yerde eşine rastlanmayan 200 adet Berberî cariyeden her birine 1000 dinar fiyat konulmuştur[97]. Aynı dönemde (Emevîler dönemi) Ukbe b. Nafi[98]’, es-Sûse[99] şehrinin fethi esnasında güzellik yönünden eşi bulunmayan kadınlar ele geçirdi. Burada güzelliğinden ve iyi huyundan dolayı bir cariye 1000 dinara satılıyordu[100]. Dikkat edilirse, her iki haberde de zaman diliminin farklılığına rağmen, Kuzey Afrika kökenli vasıflı bir cariyenin fiyatı 1000 dinar olarak görülmektedir. el-Bekrî ise Evdeğast[101] (İfrikiyye) şehrinde çok iyi yemek pişiren bir cariyenin 100 miskal altına satıldığını bildirmektedir[102]. Bugünkü hesapla her miskal 1,25 gram olduğuna göre, İfrikiyyeli bir cariye toplam 125 gram altına satılmaktaydı.

Emevî hükümdarlarından Yezîd b. Abdulmelik, Selâmetü’l-Kassi[103] adında bir cariyeyi aşırı derecede seviyordu. Aslında anılan kadın Süheyl b. Abdurrahman b. Avf ez-Zührî’nin cariyesi idi. Yezîd anılan cariyeyi 3000 dinar ödeyerek satın aldı [104].

Emevî halifelerinden II. el-Velid, Sellâme[105] adında bir cariyeyi 20.000 dirheme satın almıştır[106]. Habbâbe[107] adındaki cariye de aynı fiyata satın alınmıştır[108].

Abbasîler döneminde devletin ekonomik gücünün artması ve refah düzeyinin aşırı derecede yükselmesi nedeniyle cariyelerin fiyatlarında önemli bir sıçrama meydana getirmiştir. Bu sebeple de özellikle hükümdarlar ve saray mensupları çeşitli milletlerden güzel cariyeleri satın almak ve de eş ve dostlarına hediye etmek maksadıyla büyük miktarlardaki paraları hiç tereddüt etmeden gözden çıkarıyorlardı. Bir rivayete göre, Abbasî halifesi el-Mehdi, Medine doğumlu Basbas[109] adında bir cariyeyi satın almak için 17.000 dinar ödemiştir[110].

İslam dünyasında cariyeler şarkıcı, rakkase ve odalık olarak büyük ilgi görüyordu. Onlardan bazıları da Müslüman hükümdarlar üzerinde büyük etki yaratıyorlardı. Zâtu’l-Hâl (Benli kız) adını taşıyan cariye de onlardan birisiydi, bu cariye Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd tarafından 70.000 dirheme satın alınmış ve fakat araya giren bir kıskançlık sonucu erkek kölelerinden birine hediye edilmiştir[111]. Bin bir Gece Masalları’nda da zikri geçen ve olağanüstü güzelliğe sahip olan Teveddud adındaki bir cariyenin efsânevî bir hikâyesi bulunmaktadır. Belagat, gramer, şiir, tarih ve Kur’an ilimleri yanında âlimlerin huzurunda tıp, İslam hukuku, astronomi, felsefe, müzik ve matematikten olağanüstü bir başarı ile imtihan verip geçmesi üzerine, Hârûnu’r-Reşîd bu cariyeyi 100.000 dinara satın almak istemiştir[112]. Aynı halife başka bir cariyeyi İbrahim el-Mavsılî[113]’den 36.000 dinara satın aldı. Cafer el-Bermekî[114] ise bir cariye için 40.000 dinar ödemiştir[115].

Şiir ve müziği her şeyin üstünde gören bir toplumda sanata yatkınlığı olan ve buna göre eğitilmiş kız ve oğlanların çok büyük kıymeti vardı. Hârûnu’r-Reşîd’in, zamanında Bağdat’ta meşhur bir şarkıcının, sanatını öğrettiği 80 cariyesi vardı. Bunlar için 1000-2000 dinar ödeniyordu. Sermayeleri daha az olan sanatkârlar büyük köle tüccarları nezdinde ders veriyorlardı [116].

Yine Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd’in, en-Nâtıfî’nin cariyesi İnân’ı efendisinden satın almak istemesi üzerine fiyat olarak 100.000 dirhem istenmiştir. Ancak halife bu miktarı yüksek bularak onu geri göndermiş ve efendisine 30.000 dirhem vermiştir. Anlatılanlara göre, İnân, efendisi öldükten sonra 200.000 dirheme satılmıştır[117]. Ancak Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, çok iyi şair ve şarkıcı olan bu cariyenin, efendisi en-Nâtıfî öldükten sonra onu hâlâ unutamayan Hârûnu’r-Reşîd tarafından 250.000 dirheme satın alındığını ve ondan iki erkek çocuk sahibi olduğunu, ancak bunların çocukken öldüklerini, anılan halifenin İnân’ı, Horasan’a giderken yanında götürdüğünü, fakat kendisinin orada vefat ettiğini, kısa süre sonra da bu cariyenin de öldüğünü bildirmektedir[118]. “el-Eğânî” adlı eserin yazarı Ebu’l-Ferec el-İsfahânî’nin bildirdiğine göre, bu meşhur şair cariye 226 yılında Mısır’da vefat etmiştir. Onun şiirlerinden biri şöyledir: “Canım onun hasretlerine vakfedilmiştir, fakat isterdim ki, o hasretlerle birlikte çıkıversin. Günlerimin dizgini elimde olsaydı, ölümümün süratle gerçekleşmesi için adımlarını sıklaştırırdım. Senden sonra hayatta bir hayır yoktur, hayatımın uzaması korkusundan ağlıyorum.”. İnân, karşılıklı şiir söyleme sanatında da usta bir şaire idi. Vereceğimiz şu örnek de onun bu alanda ne kadar kabiliyetli olduğunu göstermektedir: “Ahmed b. Ubeydullah b. Ammâr, o da Abdullah b. Ebî Sa’d’den, o da Mes’ud b. İsâ’dan haber vererek şöyle dedi: Musa b. Abdullah et-Temimî bana haber vererek şunu söyledi: ‘Ebu Nü’as, en-Nâtıfî’nin evine girdi, bu esnada cariyesi İnân ağlıyordu ve onun yanağı kapı kanadının kilit halkasına dayanmış durumdaydı. en-Nâtıfî, onunla dövüştü. Bu esnada en-Nâtıfî, Ebu Nü’âs’a, onu harekete geçirmesi için işaret etti. Ebu Nü’âs şöyle dedi: ‘İnân, beni ne olur yenilesen, zira ömrüm yönünden ben, (Bi mâ âmene’r-Resûlü bimâ) durumundayım.’. Burada o, ömrünün son demlerimde olduğunu kastetmektedir. Zirâ, ‘âmene’r-Resûlü bi mâ unzile ileyhi min rabbihi’ (Peygamber ve inananlar, ona Rabb’inden indirilene inandı) ibaresi, Bakara suresinin son ayetidir. İnân ona şöyle karşılık verdi: ‘Eğer o, ipimi kesmede inadını sürdürdüyse ve sen sürdürmediysen, o zaman işin sonunu getiren gibi ol!’. O da (Ebu Nü’âs) şöyle cevap verdi: ‘Öyle birine aşık oldum ki, mâzîn (gidenler) ve ğabirîn (kalanlar) insanların üzerine yönelseydi, asla pişmanlık duymazdı.’. İnân, ona, ‘onun gözü bir taşa baksa, zayıflığı onda hastalık meydana getirir.” şeklinde cevap verdi.”[119].

Hârûnu’r-Reşîd’in oğlu olan Abbasî halifesi Muhammedu’l-Emîn ise Ca’fer b. Musâ el-Hâdi’den Bezl[120] adında bir cariyeyi kendisine satın almak için anılan prensin teknesini altınla doldurmuştur. Bunun sonucunda da cariyenin değeri 20.000.000 dirhem yani bir milyon dinara yükselmiştir. Bu haber doğru ise Abbasîler döneminde cariyeleri satın almak için büyük servetler heba edildiği aşikârdır[121].

Abbasî halifesi el-Me’mûn’a, köle satıcısı tarafından şair olan bir cariye 2000 dinara satılmıştır. Halife onun şair olduğunu tespit edince hiç çekinmeden istenilen meblağı ödemiştir[122]. Aynı Abbasî halifesi şarkıcı cariye olan ‘Arîb[123]’i 5.000 dinara satın almıştır[124].

el-Câhız’ın bildirdiğine göre, yine Abbasî halifesi el-Me’mun, 10.000 dirhem karşılığında Sükker adında bir cariye ile evlenmiş, fakat daha sonra da onu azat etmiştir[125].

el-Câhız bu cariye hakkında şunları yazmaktadır: “el-Me’mun (Abbasî halifesi), Sükker’e baktı ve şöyle dedi: ‘Sen hür müsün, yoksa cariye misin?’. O da şöyle cevap verdi: ‘Bilmiyorum, Ümmü Ca’fer bana kızdığı zaman “sen cariyesin’, memnun olduğu zaman da “sen hür bir kadınsın” derdi. Şöyle dedi: ‘Hemen şimdi Ümmü Ca’fer’e yaz ve bunu ona sor.’. Sükker, bir mektup yazdı ve bu mektubu yanında bulunan bir posta kuşunun kanadıyla ona ulaştırdı, durumu Ümmü Ca’fer’e haber vermek için gönderdi. Ümmü Ca’fer, Sükker’in istediği şeyi öğrendi ve ona ‘sen hürsün’ diye yazdı.”[126].

el-Mütevekkil Alallâh’ın Basra’da, Araplar arasında eğitilen ve orada yetişen cariyesi Fadlu’ş-Şâ’îre el-Yemâmiyye[127] laübali konuşan bir şair ve çağının da en zariflerinden idi. O aynı zamanda esmer tenli, edebiyatçı ve fesahat sahibi, hazır cevap, şiir söylemede usta ve çağının diğer kadınlarına üstünlük sağlayan biriydi. Bu Yemâmeli cariye Basra’dan getirilerek köle satıcılardan biri tarafından 10.000 dirheme satın alınmıştır[128]. Bu cariyenin birçok kasidesi bulunmaktadır. Onlardan birisi şöyledir: “Sabır azalır, belâ artar, ev yakındır, sen ise uzaktasın. Senden mi, yoksa sana mı şikâyet edeyim. Üstelik bu ikisinden başka bir çaba da mümkün değildir.”. Diğer bir şirinde de Abbasî halifesi el-Mütevekkil Billâh’ı överek şunu söylemiştir: “Yirmi yedi yaşında hilafet Ca’fer’e bahşedildi. Ey Hidâyet imâmı? Biz isteriz ki iktidara seksenine kadar sahip olasın. Senin için dua ettiğimde ‘âmîn’ demeyen kişiyi Allah kutsamasın.”[129].

Yine el-Câhız’ın bir rivayetinden, Abbasî halifesi el-Mütevekkil’in, el-Hüseyin el-Hallâl’in şarkıcı cariyesi Nahle[130]’yi 15000 dinara satın aldığını öğreniyoruz[131].

Ca’fer b. Süleyman, Selâmetü’z-Zerkâ’[132] adında bir cariye için sahibine 80.000 dirhem ödemiştir[133]. Abbasî halifesi el-Vâsık, kâtibi Salih b. Reşîd’den Kalemu’s-Sâlihiyye[134] adında bir cariyeyi 10.000 dinara satın almıştır[135]. Anılan Abbasî halifesi zamanında el-Hasan b. Vehb, bir cariyeyi 50.000 dirheme satın alarak Muhammed b. Abdulmelik ez-Zeyyât[136]’a hediye etmiş, o da bunun karşılığında anılan kişiyi el-Cezîre bölgesine bağlı Diyar-ı Rabi’a bölgesine haraç amili olarak atamıştır[137]. Abbasî halifesi el-Mu’temid, Mihferâne el-Mühannes’in cariyesi Nebt[138]’i satın almak için 30.000 dirhem ödemiştir[139].

Ortaçağda Nûbeli güzel bir zenci cariyeye ise genel olarak 300 dinar ödenirdi, hiçbir iş bilmeyen beyaz bir cariye 1000 dinar, giderek daha çok ederdi. En genç ve en güzelleri özenle eğitilir, süslenir, gülme, şarkı söyleme, dans, müzik öğretilirdi. Böylece onların fiyatı güzellikleri ve becerileriyle orantılı olurdu. 912’de bir şarkıcı cariyeye 13.000 dinar, bir başkasına ise 14.000 dinar ödenmiştir[140].

İbnu’s-Sâ’î’nin ifadesine göre, İshak b. Eyyüb el-Ğâlibî[141], Bid’a[142] adında bir cariyeyi, azatlı kölesi ‘Arîb için satın almak amacıyla Ebu’l-Hasan Ali b. Yahya el-Müneccim[143] aracılığıyla 100.000 dinar, aracılık masrafları için de 20.000 dinar harcamıştır[144]. Anlatılanlara göre, Ebu Bekr el-Harezmî’nin bir cariyesini satması için kendisine 10.000 dirhem verilmiş, fakat o bunu kabul etmemiştir[145]. Basra’da ikamet eden Şihrân adındaki bir tüccar tarafından Ummân bölgesinden satın alınan bir cariyenin fiyatı 800.000 dirhemdi[146].

Köleler aristokrasisi, yani beyazlar, fiyat bakımından bambaşka bir durumda idiler. Hiçbir şey bilmeyen, fakat güzel bir beyaz cariyenin fiyatı en az 1000 dinardı. 4./10. asırda batı sınırındaki yenilgiler sonucu Bizans ve Ermenistan’ın teşkil ettiği köle kaynağının kurumasından sonra, beyazların kıymeti artmıştı. Çünkü devletin tebaası ve zimmisi kanunen hiçbir şekilde ve özellikle -diğer kültürlerde mümkün olduğu gibi- borç yüzünden köle yapılamazdı [147].

Ud çalan ve şarkı söyleyen bir cariye bu özelliklerinden dolayı 20.000 dirhem karşılığında satın alınmıştır[148]. Mısır’da Mu’llâ et-Tâî adında bir kişi şair ve edebiyatçı olan Vasf adındaki bir cariyesini 4000 dinara satmış, ancak bu cariyenin bir sözü üzerine almış olduğu parayı geri vererek satıştan vazgeçmiştir[149].

İbnu’l-Fakîh’ten gelen bir rivayete göre, el-Yemâmeli cariyeler dışında hiçbir yerde Medine doğumlu bir cariye 100.000 dirheme satılmazdı [150]. Bu sözler, Yemâme[151] kökenli Medine doğumlu cariyelerin çok güzel ve marifetli olduklarını gösterse gerektir.

İbn Havkal ise yeryüzünde Türk kölelerden daha güzel renkli, ince tenli, güzel yaratılışlı ve yumuşak bedenli köle bulunmadığını ileri sürmektedir. Ona göre Türk kökenli bir cariyenin fiyatı 300 dinar ve üstüne çıkabilmekteydi[152].

4. Ortaçağ İslam Dünyasında Vasıfsız Cariye Fiyatları

Vasıfsız cariyelerin fiyatlarına gelince, güzel tatlı bir kız 300/912 yılı dolaylarında aşağı yukarı 150 dinara alıcı bulmaktaydı. Cezi’e Sâhib’in, Nûbyalı bir köle için ödediği 400 dinar fahiş bir fiyat olarak görülüyordu. Çünkü siyah cariyeler arasında en kıymetlisi sayılan güzel Nûbyalı bir kızın fiyatı sadece 300 dinardı [153].

Ortaçağdaki vasıfsız kölelerin ne kadar düşük fiyatlarla pazarlandıklarını öğrenmek için Endülüslü seyyah Ebu Hâmid el-Gırnâtî’nin kayıtlarına bakmak yeterlidir sanırız. Anılan seyyah Slav kökenli cariyeler hakkında şu bilgileri kaydetmektedir:

“Bir koyun orada 20 dinar gelir. Kuzu ve oğlaklar 3 dinardır. 500 rıtl bal 1 dinar, güzel bir cariye 10 dinardır. Ama seferberlik zamanında iyi bir cariye 3 dinara satın alınabilir. Rum köleler (uşak)… Ben babası, annesi ve kardeşleri hayatta olan bir cariyeyi efendisinden satın aldım. Kız 15 yaşındaydı ve o, aydan daha güzeldi, siyah saçlı ve siyah gözlü, kâfur ağacı gibi bembeyaz tenliydi. Yemek yapmayı, dikiş dikmeyi ve sayı saymayı biliyordu. Sonra bir Rum cariyesi satın aldım. Kız 8 yaşındaydı ve onun da fiyatı 5 dinardı.”[154].

el-Gırnatî’nin ifadelerinden, Slav kökenli genç ve güzel bir cariye bir koyunun yarı fiyatına, bir Rum cariyenin ise bir koyunun dörtte biri fiyatına satıldığı anlaşılmaktadır. Bu da köleliğin, insan onurunu ve değerini ne derecede küçük düşürdüğünü ve insan haklarına dair ahlakî kuralları ne kadar hafife aldığını gösterse gerektir.

Mağrib ve Sudan memleketlerinden siyahî hadımlar, Endülüs’ten ise cariyeler getirilmekteydi. Herhangi bir sanatsal becerisi olmayan bu cariye ve hadımlardan her biri için 1000 dinar ödenmekteydi[155].

XII. yüzyılda Nûbe[156] kökenli çok güzel bir cariye 250-300 Murabıt dinarı[157]na alıcı bulmaktaydı [158].

Ayasuluk[159] şehrinde Rum asıllı bir cariye 40 altın dinara satın alınmaktaydı [160]. Oysa Bencâle (Bengale)[161] memleketinde odalık güzel bir cariye 2,5 Mağrib altın dinarı değerindeki 1 altın dinara satılmaktaydı. Ünlü Seyyah İbn Battuta, anılan fiyata Aşurâ adında aşırı güzel bir cariye satın almıştır. Aynı dönemde ve aynı yerde İbn Battuta’nın arkadaşlarından birisi Lü’lü’ adında yaşı küçük iyi bir köleyi 2 altın dinara satın almıştır[162]. Sudan memleketinde yer alan Tekdâ[163]’da eğitimli hizmetçi cariye 25 (33 küsur gram) miskal altına satılmaktaydı [164].

Yukarıdaki rakamlara bakıldığında, anılan kategoride yer alan kölelerin de çok da fazla ucuz olmadığı görülür. Bu da Ortaçağ İslam dünyasında cariye ve hadımların kölelerden daha pahalıya satıldığını göstermektedir.

5. Ortaçağ İslam Dünyasında Köle Fiyatlarını Etkileyen Faktörler

Ortaçağ İslam dünyasındaki köleliğin ve köle ticaretinin en canlı alanlarından birini şüphesiz ki köle fiyatları oluşturmaktadır. Zira bir nevi mal olarak görülen ve türlü entrikalarla satışa sunulan kadın ve erkek kölelerin müşterilere satılması ve bu satıştan önemli bir kazanç sağlanması birçok özelliklere dayanmaktaydı. Örneklerini yukarıda da gördüğümüz gibi, güzelliği veya beden gücü ile öne çıkmış bir kölenin fiyatı ile sıradan mutfak işçisi bir kölenin veya cariyenin fiyatı aynı değildi. Aynı şekilde askerlik hizmeti için satın alınan memlûk denilen kölelere de yüksek miktarda paralar ödeniyordu. Saraylarda çalıştırılmak için satın alınan hadımlarla iyi eğitim görmüş, on parmağında on marifeti (iyi yemek pişirme, musiki ve edebiyat bilgisine sahip) bulunan cariyelerin de fiyatları oldukça yüksekti. Oysa anılan dönemde bazen normal vasıfsız bir köle bir hayvan fiyatına bile alıcı bulamamaktaydı. İşte bütün bu karmaşık tabloyu ortaya çıkaran bir takım faktörler kölelerin pazarlanmasında büyük rol oynayabiliyordu. Bu faktörleri ise şöyle sıralamak mümkündür:

a. Komisyonculuk Faaliyeti

Ortaçağ İslam dünyasında ticaret hayatında diğer malların fiyatlandırılmasında olduğu gibi, köle fiyatlarının yükselmesine ve düşmesine birçok faktör etki yapmaktaydı. Bunlardan biri bir taraftan alıcının bilgisizliğini kapatmaya çalışan, diğer taraftan da satıcıya malının fiyatını artırmaya teşvik eden tellallık veya komisyonculuk faaliyetidir. İbn Butlan, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risâle” adlı eserinde, Ebu Osman adında bir komisyoncu hakkında bilgi vermektedir[165]. Aynı şekilde İbnu’s-Sâ’î “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Câriye Eşleri)” başlığını taşıyan eserinde, Ebu’l-Hasan Ali b. Yahya el-Müneccim ve İbn Hamdûn en-Nedîm adlarında iki simsardan söz etmektedir[166]. Anlatılanlara göre, adı geçen simsarlar yaptıkları iş karşılığında küçümsenemeyecek miktarda para kazanıyorlardı. Örneğin, onlardan Ebu’l-Hasan Ali b. Yahya el-Müneccim, Bid’atü’l-Kebîre[167] adında bir cariyenin satışından 20.000 dinar komisyonculuk ücreti almıştır. İbn Hamdûn en-Nedîm’e ise, Serîretü’r-Râikiyye[168] adındaki bir cariyenin satışı için 1.000 dinar komisyonculuk ücreti ödenmiştir[169]. O dönemde satıcı ile alıcı arasında arabuluculuk vazifesini yerine getiren komisyoncuların veya başka adıyla simsarların, bir kölenin gerçek değerinden daha ucuza veya daha pahalıya satılmasında önemli bir rol oynadıkları aşikârdır[170]. Ancak ticaretin her türünde icra edilen bu faaliyetin, köle ticaretinde rakamsal veya parasal olarak daha korkunç boyutlarda yerine getirildiği görülmektedir. Zira aracılık görevini yürüten simsar satıştan daha fazla kâr elde etmek uğruna malın fiyatını inanılmaz düzeylere çekiyordu. Bu da ister istemez satışa sunulan köle veya cariyenin değerinin çok üstünde satılmasına ve piyasadaki ortalama köle fiyatlarının aşırı yükselmesine sebep oluyordu. Simsarların aracılık işleminden korkunç paralar kazanmalarını sağlayan diğer bir neden de birçok üstün özelliklerinden dolayı köle ve cariyelerin, ekonomik gücü zayıf olan alıcılardan çok maddî durumu ve sosyal konumu gayet iyi olan hükümdarlar da dâhil saray mensupları ve toplumun ileri gelenlerine sipariş edilmesidir. Anılan kategoride yer alan varlıklı insanların hayatın her alanında aşırı lüks ve israfa eğilimli olduklarından köle ve cariyelerin alımına da korkunç paralar harcıyorlardı. Kaynakların sunduğu bilgilerden, Emevîlerle başlayan lüks saray hayatının bir gereği olarak halifelerin saraylarında yüzlerce köle ve cariyenin bulunduğunu öğrenmekteyiz[171]. Anlatılanlara göre Abbasî halifesi el-Mütevekkil’in 4.000, İşbiliyye sahibi el-Mu’temid b. Abbâd’ın 800, Diyarbakır ve Meyyâfariîn emiri Nasruddin’in 360, el-Mu’izz el-Ubeydî’nin nâibi Emir Bellekîn Ebu’l-Fütûh es-Sanhâcî’nin 400, Memlûk sultanı el-Meliku’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’un 1.200 odalığı bulunmaktaydı [172]. Bunların bir kısmı savaşlar sonucunda elden edilen ganimet mallarından, diğer kısmı da köle tüccarlarından satın alınan köle ve cariyelerden oluşmaktaydı.

b. Irk, Coğrafya, Eğitim ve Yeteneklerle İlgili Özellikler

Tarihin her devresinde olduğu gibi İslam’ın ilk dönemlerinde de köleler kökenlerine göre kategorilere ayrılıyordu ve buna göre de iyi ve kötü köleler tespit edilmekteydi. Bir haberden, o dönemde Berberî (Kuzey Afrika’nın yerli halkı) kökenli kölelerin en kalitesiz köleler olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Bu konuda Hz. Peygamberin önemli bir tavsiyesinde şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir:

“Enes b. Mâlik[173] şöyle dedi: Resûlüllâh’ın yanına geldim, bu esnada yanımda bir köle vardı. Bana: ‘Ey Enes bu kölenin kökeni nedir?” diye sordu. Ben de: “Berberî kökenlidir yâ Resûllâh’ dedim. Bunun üzerine bana, ‘bir dinara da olsa onu sat’ dedi. Ben de ‘niçin yâ Resûllâh?’ diye sordum. O şöyle dedi: ‘Onlar bir topluluk olup, Allah onlara bir elçi gönderdi; fakat bu kavim onu boğazlayıp, pişirdiler, sonrada etini yiyerek haşlamasını kadınlarına gönderdiler. Bunun üzerine Allahu Te’âlâ şöyle buyurdu: ‘Artık sizden ne bir peygamber çıkaracağım ne de size bir elçi göndereceğim.’”[174]

Diğer haberde de Hz. Peygamberin şöyle buyurduğu nakledilmektedir:

“Allah yolunda şu kırbacımın kabzasını sadaka olarak vermek, Berberî bir köleyi azat etmekten benim için daha sevimlidir.”[175].

Yukarıdaki bilgilerden, Ortaçağ İslam dünyasında özellikle de Hz. Peygamber ve İlk dört halife dönemlerinde Berberî kökenli kölelerin fazla rağbet görmediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla da bu cins köleler fiyat olarak da diğer kölelere göre çok ucuza satılmaktaydılar. Bu haberden, o dönemde satın alınacak kölelerin geçmişinin incelendiğini ve onlarla ilgili olumlu ve olumsuz bilgilerin alım satım üzerinde etkili olduğunu tespit ediyoruz. Ancak Berberî kölelerle ilgili bu olumsuz bakışın, aynı kökene sahip olan cariyeler için geçerli olmadığını görüyoruz. Zira Berberî cariyelerin tam tersine alıcılar tarafından büyük bir rağbet gördüğü anlaşılmaktadır. İbn Butlân, risâlesinin bir yerinde şunları yazmaktadır:

“Ebu Osman (o, bu alanın simsarlarındandır) şöyle diyor: Bir Berberî kız dokuz yaşındayken memleketinden alınıp, üç yıl Medine’de ve üç yılda Mekke’de kaldıktan sonra, on beş yaşında Irak’ta güzel sanatlar alanında eğitilirse, sonra da yirmi beş yaşındayken cariye yapılırsa, o zaman o, Medineli cariyelerin şeklini, Mekkeli cariyelerin yumuşaklığı ve dişiliğini ve Iraklı cariyelerin karakter ve davranışını alarak cinsinin bütün iyi özelliklerini kendinde toplar. Dolayısıyla da göz kapakçıklarımda saklanmayı ve gözler üzerine konulmayı hak etmiş olur.”[176].

Anılan simsarın ifadelerinden belirtilen özelliklere sahip Berberî bir cariyenin fiyatı kat kat artmaktaydı. Cariyelerin eğitimine gelince, bu çok uzun soluklu bir iş, sabır ve titizlik gerektiren bir süreç ve birçok kişinin emeğine ihtiyaç duyulan bir meslek olmalıdır. Muhtemelen bu eğitim için coğrafya ve mekanlar da çok önemliydi. Örneğin yukarıda Medine, Mekke ve Abbasîlerin payitaht merkezi olan Bağdat ve diğer Irak şehirlerine işaret edilmektedir. Burada Medine’nin, yetiştirilen cariyelerin zarafeti ve biçimi, Mekke’nin onların yumuşaklığı, nazikliği ve dişiliği, Irak’ın ise sanatsal özellikleri üzerinde büyük bir etki bıraktığına ve bu merkezlerde eğitilmelerinin güzelliklerini, olgunluklarını ve fiyatlarını bir hayli arttırdığına vurgu yapılmaktadır. Bu haberden, Ortaçağ İslam dünyasında cariye ticaretinin ne denli büyük bir uzmanlık gerektiren bir meslek haline geldiğini ve köle tüccarlarının servetlerine servet kattığını da öğrenmiş oluyoruz. Burada Ortaçağda köle tüccarlarının erkek köle ticaretine kıyasla cariye ticaretinden daha da büyük kazanç sağladıklarını söyleyebiliriz.

İbn Butlân kölelerle ilgili risâlesinin bir yerinde kölelerin kökeni, eğitimi ve yetenekleri hakkında şunları dile getirmektedir:

“Kim ki, cariyeyi cinsel arzusu için isterse, o zaman Berberî kökenliyi, kim ki, onu para biriktirmek için isterse, Rum asıllıyı, kim ki, onu erkek çocuk yapmak için isterse, İranlıyı, kim ki, onu çocuk emzirmek için isterse, zenciyi ve kim ki, onu şarkı söyletmek için isterse, Mekke doğumluyu satın alsın. Kim ki, köleleri canları ve malları korumak için isterse, Hindistan ve Nûbe, kim ki onları çalıştırmak ve hizmet ettirmek için isterse, Zenci ve Ermeni, kim ki, onları savaş ve şecaat için isterse, o zaman Türk ve Slav kökenlileri satın alsın.”[177]

İbn Butlân’ın ifadelerine baktığımızda, coğrafî, ırksal ve meslekî özellikler bakımından her zaman olduğu gibi bizim Türklerin askerlik mesleğinde birinci sırada yer aldıklarını görüyoruz. Bilindiği gibi el-Câhız, onların bu özelliği ile ilgili bir risale kaleme almış ve çeşitli askerî yetenek ve özelliklerini dile getirmiştir.

Ayrıca odalık cariye olarak Berberî kadınların yine ilk sırada yer aldığına, şarkıcılık alanında Mekke doğumlu cariyelerin tercih edildiğine de şaşırmamak gerekir. Berberî kadınların anılan özelliği ile ilgili olarak Selâmetü’l-Berberiyye adında Berberî bir cariyeden doğan Abbasî halifesi Ebu Ca’fer el-Mansûr’un şu sözü meşhurdur:

“Odalık için Berberî cariyeleri satın alınız.”.

Bu arada Rum asıllı cariyelerin israftan uzak ve tutumlu olduklarını ve hatta biraz da cimrilikle tanındıklarını İbn Butlân’dan öğrenmiş oluyoruz.

İbn Butlân’ın iş hayatı ve hizmetçilik alanında Zenci ve Ermeni köleleri tavsiye etmesi de ilgi çekicidir. Bu iki ırka mensup olan kölelerin fiziksel yapıları ağır işleri yaptırmaya elverişli olmalıdır. Nitekim İslam’ın erken dönemlerinden itibaren Afrika kökenli zenciler geniş çapta çiftçilik ve tarım alanlarında çalıştırılıyordu. Hatta Irak’ın güneyinde (Sevâd Toprakları) yer alan bataklık bölgelerde çalıştırılan siyahî kölelerin iş hayatının ağır şartlarından dolayı “Zenci isyanı” olarak adlandırılan bir ayaklanmaya sebep oldukları da kaynaklarda geniş yer bulmaktadır[178]. Ermeni kölelerin bu özelliği ise daha ziyade ev hizmetçiliği ile ilgili olmalıdır. Zira Ermeni kölelerin tarım alanında çalıştırıldıklarına dair her hangi bir kayde rastlamadık. Muhtemelen ev hizmetçiliğinde çalıştırılan Ermeni kölelerin sayısı da diğer kölelerin sayısına kıyasla sınırlı kalmaktaydı. Zira kaynaklarda onların bu durumu ile ilgili fazla bilgi verilmemektedir.

Ortaçağ İslam dünyasında bir cariye genellikle edebiyat ve belli bir sanat alanında eğitilirdi, özellikle de ona şarkı söyleme sanatı kazandırılırdı. Bu eğitim onun fiyatını normal fiyatının kat kat üstüne çıkarırdı. Abbasîler döneminde normal veya vasıfsız bir cariye 300 dinara (3.000 dirhem) satıldıktan sonra İbrahim el-Mehdi ona şarkı söylemeyi öğretmiş, bu eğitim sonucunda aynı cariyenin fiyatı 3.000 dinara (30.000 dirhem) kadar yükselmiştir. Bu ise cariyenin normal fiyatının 10 katı demektir. Bir rivayete göre meşhur şarkıcı cariye ‘Arîb, bu sanatından dolayı 5.000 dinara (50.000 dirhem) satılmıştır. Yine Abbasiler döneminde Dahmân adındaki köle satıcısı (nahhâs), bir cariyeyi 200 dinara (2.000 dirhem) satın alır, onu sıkı bir eğitimden geçirir, sonra da 10.000 dinara (100.000 dirhem) satardı. Bu rakam da cariyenin normal fiyatının 50 katına yükseldiğini göstermektedir. Bir defasında Abbasî halifesi er-Reşîd, ünlü şarkıcısı İbrahim el-Mavsılî’den, kendisine uygun olan şarkıcı bir cariyeyi 36.000 dinara (360.000 dirhem) satın almıştır[179]. Bu meblağ ise o dönemde bir servet anlamına gelmekteydi.

Bütün bu haberlere bakıldığında, Abbasîler döneminde eğitim ve yetenek faktöründen dolayı özellikle şarkıcı cariyelerin gözde olduğu ve fiyatlarının diğer meslek sahibi cariyelerden çok yüksek olduğu görülmektedir. O dönemdeki şarkıcı cariyelerin yüksek fiyatlarına bakarak günümüzdeki bazı ses sanatkârlarının kazandığı korkunç paralara şaşmamak gerekir. Bu da sanatın özellikle de güzel sanatların ve bu dallarda çalışanların zengin tabaka arasında bugün nasıl önemli bir ilgi ve değere sahipse, o zamanda aynı ilgi ve değere sahip olduğunu kanıtlamaktadır. Ancak bir cariyeyi yüksek fiyatla zengin tabaka mensuplarına, saray mensuplarına ve hükümdarlara satmak için çok sabır isteyen bir eğitim sürecinden geçirilmesi gerekmekteydi. Abbasî döneminin meşhur tabiplerinden olan İbn Butlân b. el-Hasan el-Muhtar b. el-Hasan b. Abdûn el-Beğdâdî el-Mutatabbib, cariyelerin tabi tutuldukları bu çetin eğitim sürecini şu cümlelerle ifade etmektedir:

“İkinci şık, kaliteli şarkılarla ilgilidir. Bu ise şöyledir: Şarkıda eğer basıklık var da ani çıkış ve tiksindirici yapıdan uzaksa, aynı zamanda cariye gür sesli, sanat ve alet çalma yönünden iyi durumdaysa, şiiri iyi eda ediyorsa ve bütün bunların yanında mahir ustalardan eğitim görmüş ve kendindeki iyi huyları artırmışsa, o zaman bu alanda en çok beklenilen cariye olur. Eğer onunla işbirliği içinde olup ta metotları, alet çalmayı, besteyi, parmakların hareketini, şiir söylemeyi ve ondaki aruz ve gramer kurallarını, sesteki kötülükleri, tercihleri, dizeleri, nakaratları ve tempoları iyi bilen biri varsa, müzikten zevk alma daha da artar, sanat açısından da daha verimlik ortaya çıkmış olur… Üçüncü şık ise, lezzetli yemekler ve güzel şarkılarla ilgilidir. Bu hususta insanlar fikir ayrılığına düşmüşlerdir, sonra onlar, onun (şarkı söylemenin) duyma ve zevk alma ölçüsüyle ilgili olduğu konusunda anlaştılar. Ne kadar bu iki duyu özünde sağlam, mizacında itidalli ve duyma konusunda zeki olursa, insan ve iki duyusu tarafından algılananların lezzetli olduğunu hissedeceklerdir. Öte yandan ne zaman tabii yapısından ayrılırsa, -ki bize göre bu sonsuzdur-ölçümüze göre, lezzet onun özünde olmayacaktır. Bu yüzden bazı insanlar, nakarattan kaçarlar ve şöyle dereler: Şarkı insanı coşturan şeydir. Diğer birisi o nakaratla aşırı şekilde eğlenceye dalar, bir başkası ise onun (şarkının) herhangi bir türünden zevk alır, öbürüsüne göre ise, o tür şarkı hiç te güzel değildir… Udîler: Onlar seçilmiş yüz notanın en az onundan, özellikle de on üç nakarattan oluşan ve özellikle de ağır olan ikincisinden imtihan edilirler. Rakkâseler (dansözler): Bir dansözün yapı olarak taptaze ve canlı, sanatında yaratıcı, vücut ve boy bakımından orta, nefesini uzun süre tutabilmesi için geniş göğüslü ve iç organlarının sert ve kuvvetli olması gerekir. Bütün bu özellikler ise, ancak oynamak için çıkarılması ile ve bağırışından anlaşılır. Aynı zamanda onun bütün dans usullerini özellikle de “eş-Şirâziyye” (muhtemelen Şiraz şehrine ait bir dans usulüdür) adındaki dans usulü hususunda çok becerikli olması gerekir. Küçük darbuka çalan şarkıcı cariyeler: Onlar arûzda geçen “er-remel” ve “hezec” denilen şiir bahirlerinden, Arap diline dair nehiv ilmindeki nasıp edat ve alametlerinden ve yine Arapça gramerinin bir konusunu teşkil eden “kâne ve ahavâtühâ” konusundan imtihan olurlardı. Ney, kaval ve flüt çalan cariyeler: Bu iş için zenci kökenli cariyeler seçilirdi, zira onlar müzikteki ahenge yatkın insanlardır. Dillerindeki bozukluktan dolayı bu gibi cariyeler, şarkıcılıktan ney, flüt gibi aletleri çalmaya ve dansözlüğe yönlendirilirler. Tambureci cariyeler: Bağdat tamburesi çalanlar, onlar ez-Züraykî, el-Hacfî ve İbn Tarhan’a ait remel şiir bahrinin hafif vezninden imtihan edilirlerdi. Onların usullerinden biri de şarkı söylemek için sahneye çıkmadan önce müzik aletlerini kontrol etmeleri ve özellikle perdesiz bir yerde sanatlarını icra etmişlerse, ayrılırken, bu aletleri yanlarında götürmeleridir. Def çalan cariyelere gelince, onlar da dansla imtihan edilirlerdi.”[180].

c. Aşk ve Estetiksel Özellikler

Ortaçağ İslam dünyasında kölelerin satışa sunulması esnasında çeşitli estetiksel yöntemlere başvurulmaktaydı. Bu durum öyle bir noktaya varıyordu ki bazen hastalıklı olanlar sağlammış gibi, oğlanlar cariyeymiş gibi satılabiliyordu. Bu esnada cariyeler boya ve kınalarla süslenir ve onlara yumuşak boyalı giysiler giydirilirdi. O dönemde köle satıcılarınca meşhur olan bir sözde şöyle denilir:

“Çeyrek dirhem kına, cariyenin fiyatını yüz dirhem artırır.”[181].

Ortaçağda kölelerin özellikle de cariyelerin fiyatı her şeyden önce güzellik ve çirkinlik özelliklerine göre yükselme ve düşme eğilimi göstermekteydi. Bilindiği gibi, köle ticareti, pazarlamalar ve fiyat göstermelerle yapılan bir ticaret türüydü, bu esnada satıcı bir malın kıymetini öğrenmeye ihtiyaç duyunca, alacağı malın kalitesini öğrenmek için ona net bir şekilde bakıp incelemek isterdi. Bu esnada satın alınacak malın (köle veya cariye) değeri ağırlık, ölçü, sayı ve ölçümle değil güzellik ve çirkinlikle tespit edilirdi[182]. Bunun için de insan hasiyet ve onurunu küçük düşürücü davranışlar sergilenmekteydi. İbnu’l-Mücâvir’in anlattıklarından, XIII. yüzyılın ilk yarısında Aden’de köle ticareti ile ilgili olarak ilginç uygulamalar vardı. Köle satıcısı (Nahhâs) bir cariyeyi satışa sunarken, onun üzerine yağ ve parfümler sürer, beline bir kumaş bağlar, sonra da onu münâdi’ye (çağrıcı, teşhirci) teslim ederdi. Teşhirci de cariyenin elinden tutarak onu çarşılarda dolaştırır ve gelen geçenlere tanıtımını yapardı. Bu esnada ahlakî seviyesi düşük bazı tacirler cariyeye yaklaşarak eline, ayağına, bacaklarına, göbeğine, göğsüne ve memelerine dokunmak suretiyle incelemeye çalışırlardı. Daha sonra onlar, belini ve kalçalarını ölçerler, dilini, dişlerini ve saçını kontrol etmek maksadıyla bayağı çaba harcarlardı. Üzerinde elbise varsa, onu çıkarır vücuduna bakarlar, hatta daha da ileri giderek herhangi bir engel veya örtü kullanmadan gözle bakmak suretiyle mahrem yerlerini kontrol ederlerdi. Bu uygulamalar sonunda eğer tüccar cariyeyi beğenip satın almak isterse, onu alıp on veya daha fazla veyahut daha az gün boyunca yanında tutardı. Her türlü muamele yapıldıktan sonra da alıcı olan Zeyd, satıcı olan Amr’a şöyle derdi: “Bismillah, ey hoca! Aramızda Muhammed b. Abdullah’ın (Hz. Peygamber) öğretileri var.”. Sonra da aynı alıcı kadıya giderek satın aldığı cariyenin kusurlu olduğunu iddia eder ve onu geri vermek için dava açardı [183].

İslam dünyasında özellikle de Abbasîler döneminde çengi cariyeler çok önemli bir yer tutmaktadır. Nahhaslar (Köle satıcıları) dışında birçok varlıklı insan, güzel sanatları becerikli bir şekilde icra eden cariyeleri satın alıp, müzik ve dans alemleri düzenliyorlardı. Anılan cariyeleri çalıştıran kişiler halk tabakası tarafından “deyyus” sıfatıyla adlandırılsalar da, bu durum hiç değişmeden sürüp gidiyordu. İşte bu sistem içerisinde zaman zaman usanma sonucunda herhangi bir cariye herhangi bir alıcıya satılabiliyordu. Satış akdinden sonra alıcı cariyeye olan güveninden dolayı da kendisiyle cinsel ilişkide bulunur, sonra sahibi, onu sattığı fiyatından daha aşağı bir fiyata geri alır, böylece bundan kâr elde edebilir veya ona güvenen birisiyle evlendirilebilirdi. İddia edildiğine göre bu muamele Hz. Ömer döneminde yasaklanan ve geçici evlilik anlamına gelen müt’a[184] maksadıyla yapılıyordu[185].

Abbasî döneminin en meşhur entelektüel şahsiyetlerinden olan el-Câhız’ın, kendi çağının sosyal hayatında önemli bir yer işgal eden çengi cariyeler ve onların fiyatları ile ilgili çok çarpıcı tespit ve değerlendirmeleri bulunmaktadır. Ünlü yazar bir değerlendirmesinde şöyle diyor:

“Çengi cariyelerin, rağbet edilen fiyatlara ulaşmalarındaki soy sop, ancak arzudan ibarettir. Eğer onlar, köleler gibi satın alınsaydı, bir tanesinin fiyatı basit bir başın (adi bir kölenin) fiyatını aşmazdı. Bir cariyenin fiyatında en çok aşırı giden birisi aşk[186]tan dolayı bunu yapmıştır; belki de o, onunla ilgili şüphesinden bunu yapıyordu ve içinin ateşini söndürmek için, bunu en kolay vesile olarak görüyordu, sonra bu emeline ulaşmayınca, niyetlenip iyiliğini bilmese de helal olana başvurdu, malı sattı ve problemleri çözdü, sırtını kibirle ağırlaştırdı ve sonunda cariyeyi satın aldı.”[187].

el-Câhız başka bir tespitinde de nahhâsın (Köle satıcısı) sosyal ve maddî konumunu şöyle dile getirir:

“Bizden bir adamın faziletlerinden biri de, insanlar, bir şey için halifeleri ve ulu zatları ziyaret ettikleri gibi, onu da evinde ziyaret ederler, ona yakınlık gösterirler. Ancak kendisi bunu yapmaya zorlanmaz, ona hediye sunulur, fakat ondan hediye beklenmez, onun sahip olduğu ve elinin altında bulunan satılan ve satın alınanların, yararlanıp biriktirilenlerin tümünde bulunmayan nefis gerdanlıklar için gözler geceyi uykusuz geçirir ve yaşlarını akıtır. Kalpler korku içinde yaşar, ciğerler parçalanır ve arzular şaha kalkar. Avn’un cariyesi Habeşiyye’nin 120.000 dinara (1.200.000 dirhem) ulaşan değerine kim ulaşabilir ki!”[188].

Bütün bunlara ne denilebilir ki; bir araştırmacı olarak Erken Abbasî döneminde yaşayan aristokrat tabakaya mensup insanların yaşayışıyla Hz. Peygamber ve Asr-ı Saadet dönemlerinde yaşayan Müslümanların yaşayışları arasındaki farkı tasavvur, tahayyül ve canlandırmaya çalışıyorum; sonuçta hayal kırıklığına uğruyorum. Yüz yıllık bir zaman diliminden sonra maddî hayat, manevî hayatı bu kadar geride bırakabilir mi? bir toplum bir insan ömrü kadar kısa bir süre zarfında bu kadar değişkenlik gösterebilir mi? Hz. Ali döneminde Basar Valisi İbn Abbas’ın Sâden, Havrâ ve Fetûn adında Hicaz doğumlu üç cariyeyi 3.000 dinara (30.000 dirhem) satın alması olayı bakın halife tarafından nasıl kınanmaktadır:

“Allah’ın hazinesindeki payını, bir Müslüman’ın payından fazla görmene şaşmamak imkânsızdır. Bâtılı arzulaman, seni suç işlemekten alıkoyamayan iddian ve Allah’ın sana haram kıldığı şeyi helâl etmen ile ancak bir süre başarılı olabilirsin. Allah, sana hidayet versin. Çünkü, doğruluktan uzak olan sensin. Duydum ki, Mekke’yi mesken kılmış, başkalarının parası ile Medine ve Taif ’ten cariyeler getirtiyormuşsun. Rabbim ve Rabbin olan Allah’a yemin ederim ki, başkalarına ait olup da aldığın mallar, ne kendine helâl, ne de senden sonra çocuklarına miras kalacaktır. Nasıl olur da haram olduğu halde, bu malları yiyorsun? Onları tüketmek için ne acelen var ki, sanki kıyamet günü gelmiş çatmış da, sen de zâlimin tekrar dönmek, kaybedenin tevbe etmek istediği o korkunç yerde durmuş, amellerinin sana sunulmasını bekliyorsun.[189]”.

İbn Abbas’ın üç adet cariyenin satın alınması için ödediği ve o dönemde (Hz. Ali döneminde) bir servet sayılan 3.000 dinar (30.000 dirhem), yani her cariye için 1.000 dinar (10.000 dirhem) tutarındaki meblağla daha önce de belirttiğimiz bir Emevî prensinin, ez-Zelfâ adındaki bir cariye için ödediği 70.000 dinar (1.000.000 dirhem) miktarındaki meblağı ve biraz önce de sözü geçen Avn’un cariyesi Habeşiyye’nin 120.000 dinarlık (1.200.000 dirhem) fiyatını karşılaştırdığımızda, Müslüman Arap toplumunun yüz veya yüz elli yıllık bir zaman zarfında ekonomik refah ve aşırı israf konusunda hangi noktadan hangi noktaya ulaştığını tespit edebiliyoruz. Emevî ve Abbasî halifelerinin bir cariyeye ödedikleri bu korkunç paralar, Beytü Mâli’l-Müslimîn’den (Müslümanların hazinesinden) veya Hz. Ali’nin ifadesi ile (Allah’ın hazinesinden) değil de nereden karşılanıyordu acaba! Bu korkunç müsrifliğin muhasebesini, her konuda israfı şiddetle yasaklayan Allâhü Te’âlâ’ya’ değerlendirmesini ise okuyuculara bırakıyorum.

d. Arz-Talep İlişkisi

Arz-talep olgusu ticaretin en önemli dengelerinden birini oluşturmaktadır. Her mal ve ürünün piyasasında olduğu gibi, köle ticaretinde de bu alış-satış dengesi önemliydi. Ancak bu kural daha ziyade vasıfsız kölelerle vasıfsız cariyelerin ticaretinde aktif rol oynuyordu. Zira yüksek fiyatlarla satışa sunulan vasıflı köleler şehir meydanlarında bulunan köle pazarında değil, özel mekânlarda veya saraylarda başta hükümdarlar olmak üzere yüksek rütbeli devlet yöneticilerine arzedilirdi. Tabii afet, kıtlık ve pahalılığın sebep olduğu fiyat dalgalanmalarında ve derin ekonomik krizler gibi olağanüstü durumlarda satışa sunulan köle sayısında belirgin bir artış meydana gelirdi ve köle fiyatları bir hayli düşerdi. Zira bu dönemlerde köleleri beslemek ve onların ihtiyaçlarını karşılamak zorlaştığından alım gücü azalıyordu, bunun sonucunda da piyasadaki köle sayısında büyük bir artış meydana geliyordu. Bu da ister istemez arz-talep dengesinin bozularak arz hacminin yükselmesine ve talep hacminin azalmasına yani kısacası köle fiyatlarının aşırı derecede düşmesine sebep oluyordu. ed-Dımaşkî, “Ticâretin Güzelliklerine İşaret” adlı eserinde, anılan dönemlerde vasıfsız köle alımı ile ilgili şu ilginç öneriyi sunar:

“İhtiyacı olan kişi, köle ve işçileri, pahalılık ve gıda maddelerinin tükendiği zamanda satın almalıdır”[190].

e. Topluca Köle Kaçışları ve Köle Azat Etme Faaliyeti

İslam’ın getirdiği öğretilerde köle azat etmenin büyük ecir ve sevap kazandıracağına dair bilgiler yer almaktadır. Bu güzel davranış biçimi, Kur’an-ı Kerim’in ayetlerinde[191] ve Hz. peygamberin hadislerinde[192] önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle de varlıklı Müslümanlar, çeşitli vesilelerle (Allah rızasını kazanmak, hastalık ve bir musibetten kurtulma, ölüm anı ve mutluluk getiren münasebetlerde) cömertçe köle azat ederlerdi. Bu esnada azat edilen kölelerin sayısı bazen yüzleri ve hatta binleri bulmaktaydı. Bir rivayete göre Ubeydullah b. Ebî Berke es-Sakafî her bayram 100 köle azat ediyordu. Abbasî halifesi el-Mu’tasım Billâh ölümü esnasında memlûklarından 8.000’ini azat etmiştir. Bir diğer rivayete göre Abbasî halifesi el-Mehdi b. Ca’fer el-Mansûr’un kızı el-Abbâse’nin eşi Muhammed b. Süleyman b. Ali’nin 50. 000 kölesi vardı. Onlardan 20.000 köleyi azat etmiştir[193].

Sonuç

Kölelik ve köle ticareti, uzun insanlık tarihi boyunca bütün dünyada yirminci yüzyılın başlarına kadar hiç ara vermeden devam etmiştir. Eski çağda Mezopotamya, Eski Mısır, Eski Anadolu, Hindistan, Çin, Orta Asya bölgeleri başta olmak üzere insanların yaşadığı Asya, Afrika ve Avrupa kıtaları da dâhil bütün kıtalarda köleler, çok ağır şartlarda çalıştırılmışlar ve diğer varlıklar ve eşyalar gibi alınıp satılmışlardır. Bu durum elbette ki Ortaçağda da çağın getirdiği bazı değişikliklerle canlılığını sürdürmüştür. İslam öncesi dönemde veya diğer adıyla Erken Ortaçağlarda Orta Doğu’nun birçok bölge ve şehrinde köle pazarlarında veya geçici olarak kurulan panayırlarda çeşitli ırklara mensup köle ve cariyeler alıcıların beğenisine sunulur ve insanlık onuruna aykırı muamelelerle alım satımı gerçekleştirilirdi. İster İslam öncesi, isterse de İslam’ın yayılışından sonraki dönemde olsun, köle ticaretinin en ilginç yönünü köle fiyatları oluşturmaktaydı. Bunun yanında o dönemlerde alış verişin önemli bir alanını da mübadele ve değiş-tokuş yöntemiyle yapılan satışlar meydana getiriyordu. Bu durumda herhangi bir kölenin veya cariyenin, herhangi bir hayvan (eşek, inek, koyun, tavuk) veya herhangi bir ürün (buğday, arpa, pirinç, tuz) veyahut herhangi bir eşya (kılıç, mızrak, elbise) ile takas yapmak suratiyle alınıp satıldığı muhtemeldir. Ancak bu yöntemle satışa sunulan kölelerin fiyatlarını net olarak tespit etmek oldukça zordur. Zira böyle bir muammayı çözmek çok derin çalışmaları gerkektirdiği gibi, o dönemin kaynaklarının sunmuş olduğu kısıtlı bilgilerle mümkün değildir

İslam dini ortaya çıkıp Arap Yarım Adası’na yayıldığı sıralarda kölelik ve köle ticareti, insan haklarına aykırı birçok aksaklıkları ile beraber devam etmekteydi. İslam bu aksaklıkları ortadan kaldırmak için önemli öğretiler sundu ve bu öğretilerin büyük bir kısmı başta Hz. Peygamber ve Râşid Halifler tarafından uygulamaya konuldu. Ancak kölelik ve ticareti birçok sebepten dolayı tamamen ortadan kaldırılamadı. Zaten Kur’an-ı Kerim’de de bu yönde, yani anılan kurumun kaldırılmasına yönelik herhangi bir emir veya tavsiye bulunmamaktadır. Ancak babadan oğula geçiş rejimiyle yönetilen devletler döneminde bu uygulamada büyük değişiklikler meydana geldi. Dolayısıyla da satışa sunulan mallar gibi köleler de İslam dünyasının çeşitli şehirlerinde kurulan köle pazarlarında alınıp satılıyordu. Bu dönemlerde ticaretin en önemli alanlarından birini oluşturan köle fiyatları da diğer ürünlerin fiyatları gibi çok karmaşık bir yapıya sahipti ve kölelerin ırkına, cinsiyetine, memleketine, eğitimine ve kalitesine göre büyük değişkenlik gösteriyordu. Ayrıca bu fiyatlar birçok normal ve ârizi amillerin etkisi altındaydı. Ancak insan ticaretinin en lüksü sayılan vasıflı cariyelerin fiyatları her zaman vasıflı erkek kölelerin fiyatlarından daha yüksekti. Bu yüksek fiyat bazen öyle boyutlara ulaşıyordu ki, halifeler ve yüksek rütbeli devlet memurları güzel, alımlı ve on parmağında on marifet bulunan vasıflı cariyeleri satın almak için neredeyse bir serveti gözden çıkarabiliyorlardı. Muhtemelen Ortaçağda satışa sunulan vasıflı köle ve cariyeler lüks mallar kategorisine dâhil olduğundan devletin faal denetim memurları olan muhtesipler tarafından da kontrol edilemiyordu veya yetki konumları itibariyle bu devlet memurları görevlerini tam hakkıyla yerine getiremiyorlardı. Bunu fırsat olarak değerlendiren köle satıcıları da köle ve cariyelerin alım satımından büyük miktarda paralar kazanarak servetlerine servet katıyorlardı. Hatta bu insan tüccarlarından bazıları, hükümdarlar nezdinde birçok yüksek rütbeli devlet memurundan daha konumlu bir yere sahip bulunuyorlardı.

Ortaçağ İslam dünyasında insan ticaretinin en bayağı muamelesine maruz kalan vasıfsız kölelerin fiyatları ise insan onurunu hiçe sayacak boyutta düşük olabilmekteydi. Hatta bazen bir kölenin fiyatı bir koyun veya bir tavuk fiyatından daha düşük olabiliyordu. Ancak bu onur kırıcı olay, büyük miktarda savaş esiri ele geçirildiğinde, kıtlık ve pahalılık gibi ekonomik krizler yaşandığında, özellikle de veba salgınlarının uzun süre insanları toplu halde ölüme sürüklediğinde ve kayıt dışı köle alım satımının gerçekleştiği hallerde meydana geliyordu. Ayrıca kölelerin kalitesi de fiyatlarının yükselmesine veya düşmesine sebep olabilmekteydi.

KAYNAKLAR

Kitap ve Kitap Bölümleri

el-Ali, Ahmed Salih, et-Tanzîmatü’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fi’l-Basra fi’l-Karni’l-Evvel el-Hicrî, Bağdat 1953.

Ashtor, Eliyahu, “Geç Ortaçağlarda Akdeniz Ticaretinde Yahudiler”, (Çev. Abdulhalik Bakır- Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 837-859.

Avcı, Casım, İslâm Bizans İlişkileri, İstanbul 2003.

el-Azzâvî, Abbas, Tarihu’n-Nukûd el-‘İrâkiyye limâ Ba’de’l-Uhûdi’l-Abbâsiyye, Bağdat, 1958.

Bacharach, Jere L., Mısır ve Suriye İslami Sikkelerini “Okumak” (Osmanlı Dönemine Kadar), Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, s. 69-77.

Bakır, Abdulhalik, “Ortaçağ Coğrafyacılarının İzlenimleri Işığında İstanbul Şehri”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul (Editör: Prof. Dr. Feridun M. Emecen), İstanbul 2010, s. 149-174.

__________, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004.

__________, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara 2001.

Bâzu’l-Arinî, es-Seyyid, el-Memâlîk, Beyrut (Trz.).

el-Bekrî, Abdullah b. Abdulaziz, el-Muğrib fi Zikri Bilâd İfrikiyye ve’l-Mağrib, Frankfurt 1993.

el-Belazurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Fütûhu’l-Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara 1987.

Brandau, Birgit-Schickert, Hartmut, Hititler Bilinmeyen Bir Dünya İmparatorluğu, (Çev. Nazife Mertoğlu), Ankara 2003.

Buzurk b. Şehriyâr, Kitâbu Acâibu’l-Hind Berrihâ ve Bahrihâ ve Cezâirihâ, Frankfurt 1993.

el-Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr, “Çengi Cariyeler”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 125-149.

el-Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, Kahire 1994.

el-Cehşiyârî, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdûs, el-Vüzârâ’ ve’l-Küttâb, (Thk. Mustafa es-Sakka-İbrahim el-Ebyârî-Abdulhafîz eş-Şiblî), Kahire, (Trz.).

Deighton, Hilary J., Eski Atina Yaşantısında Bir Gün, (Hande Kökten Ersoy), İstanbul 2000.

ed-Dımaşkî, Ebu’l-Fazl, Ca’fer b. Ali, “Ticaretin Güzelliklerine İşaret”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 475-540.

el-Berâkî en-Necefî, es-Seyyid Hüseyn b. es-Seyyid Ahmed, Tarihu’l-Kûfe, Beyrut 1987.

Ebu Yusuf, Yakub b. İbrahim b. Habîb el-Kûfî, Kitâbul-Harâc, (Trc. Müderriszâde Muhammed Ataullah Efendi, Sad. İsmail Karakaya), Ankara 1982.

Ebu’l-Ferec, Ebu’l-Ferec Tarihi, I-II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Yay., Ankara 1999.

Emîn, Ahmed, Duha’l-İslâm, Beyrut, (Trz.).

Fendoğlu, Hasan Tahsin, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik, İstanbul (Trz.).

Ferrûh, Ömer, el-Arab fi Hadâretihim ve Sakâfetihim ilâ Ahiri’l-Asri’l-Ümevî, Beyrut 1981.

Freeman, Charles, Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları, (Çev. Suat Kemal Angı), Ankara 2003.

el-Gırnâtî, Ebu Hâmid Muhammed, Gırnâtî Seyahatnamesi, (Çev. Fatih Sabuncu), İstanbul 2011.

Grakov, B. N., İskitler, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul 2006.

Gündüz, Altay, Mezopotamya ve Eski Mısır, İstanbul 2002.

Haddâd, Muhammed Hamza İsmail, es-Sultanu’l-Mansûr Kalavun, Kahire 1998.

Halife b. Hayyât, Halife b. Hayyât Tarihi, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ankara 2008.

Hasan, Üsâme, en-Nâsır Muhammed b. Kalavun, Kahire 1997.

Hınz, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Acar Sevim), İstanbul 1990.

Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul 1989.

İbn Abdilberr, Ebu Ömer b. Yusuf b. Abdullah b. Muhammed, el-İsti’âb fi Ma’rifeti Esmâi’l-Ashâb, Beyrut (Trz.).

İbn Abdilhakem, Ebu’l-Kâsım Abduurahman b. Abdullah, Fütûhu Mısır ve Ahbâruhâ, Leiden 1920.

İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî, el-İkdu’l-Ferîd, Beyrut 1988.

İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî, el-İkdu’l-Ferîd, (Thk. Abdulmecîd et-Terhinî), Beyrut 1983.

İbn Batuta, Şerefuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdillah et-Tâncî, Rihletü İbn Batuta, Mısır 1938.

İbn Butlân, Ebu’l-Hasan el-Muhtâr b. el-Hasan b. Abdûn el-Bağdâdî el-Mutatabbib, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, Muhakkikin Mukaddimesi.

İbn Hacer, Şihabuddin Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Ali Kenânî el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe, Beyrut, (Trz.).

İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım en-Nusaybî, Suretü’l-Arz, Leiden 1967.

İbn Hurdazbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Bağdat (Trz.).

İbn Kayyım el-Cevziyye Şemsüddin Ebu Abdillah Muhammed, et-Turuku’l-Hukmiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şar’îyye, (Thk. Muhammed Cemîl Gâzi), Kahire (Trz.).

İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdillah b. Müslim ed-Dineverî, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim el-İmâme ve’s-Siyâse el-Ma’ruf bi Tarihi’l-Hulefâ’, Beyrut 1990.

İbn Sa’d, Ebu Abdullah Muhammed b. Manî’ ez-Zührî, Kitabu’t-Tabakât el-Kebîr, (Thk. Ali Muhammed Ömer), Kahire 2001.

İbn Tağriberdî, Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, Beyrut 1992.

İbn Teymiye, Takiyyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdulhalim, el-Hisbetü fi’l-İslâm, (Yrz.), (Trz.).

İbnu’l-Cevzî, Cemâluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ali, el-Müntazam fi Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, (Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ), Beyrut 1992.

İbnu’l-Fakîh, Ebu Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî, Muhtasar Kitabu’l-Büldân, Leiden 1302.

İbnu’l-Mücâvir, Cemâluddin Ebu’l-Feth Yusuf b. Yakub b. Muhammed, Sıfatü Bilâdi’l-Yemen ve Mekke ve Ba’zi’l-Hicâz, Leiden 1951.

İbnu’l-Uhuvve, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî, Me’alimu’l-Kurbe fi Ahkâmi’l-Hisbe, Cambridge 1937-38.

İbnu’l-Umranî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-İnbâ’ fi Tarihi’l-Hulefâ’, (Thk. Kâsım es-Samarrâ’î), Kahire, 1999.

İbnu’s-Sâ’î, Tâcüddin Ebu Tâlib Ali b. Encüb, “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Câriye Eşleri)”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 151-267.

İbşihî, Şihâbuddin Ahmed, el-Müstatraf min Kulli Fennin Müstazraf, (Thk. Mufid Muhammed Kamiha), Beyrut 1986.

el-İdrisî, Ebu Abdullah eş-Şerif, Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâki’l-Afâk, Kahire 1994.

el-İsfahânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Hüseyin b. Muhammed, el-Eğânî el-Îmâü’ş-Şevâ’ir, (Thk. Celîl el-Atiyye), Beyrut 1984.

el-İsfahânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Hüseyin b. Muhammed, el-Eğânî, Kahire 1952.

el-İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Fârisî; el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Leiden 1927.

el-Kalkaşandî, Ebul-Abbas Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abdillah, Nihâyetü’r-Rütbe fi Ma’rifeti Ensâbi’l-Arab, Beyrut 1984.

el-Karamânî, Ahmed b. Yusuf, Ahbârü’d-Düvel ve Âsârü’l-Üvel fi’t-Târih, (Thk. Ahmed Hatît-Fehmî Sa’d), Beyrut 1992.

el-Kazvinî, Zekeriya b. Ahmed b. Mahmud, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut (Trz.).

Kitâbu’l-İstibsâr fi Acâibi’l-Emsâr, (Yazarı belli olmayan bir eser), ed-Dâru’l-Beydâ’, 1985.

Klengel, Horst, Kral Hammurabi ve Babil Günlüğü, (Çev. Nesrin Oral), İstanbul 2001.

Kyrris, Costas P., "Yedinci Yüzyılın Ortasından Onuncu Yüzyılın Ortasına Kadar Kıbrıs’ta Arap-Bizans İlişkilerinin Durumu", (Çev. Abdulhalik Bakır-Seyhun Şahin), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 321-353.

Ma’lûf, Lewis, el-Müncid fi’l-A’lâm, Beyrut 1976.

el-Makdisî, Şemsüddin Ebu Abdullah b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Beşşârî, Ahsenü’t-Tekâsîm fi Ma’rifeti’l-Akâlîm, Leiden 1904.

el-Makrizî, Takıyyuddin Ahmed b. Ali, “Ümeyye ve Haşim Oğulları Arasındaki Çekişme ve Anlaşmazlıklar”, (Çev. İrfan Aycan-Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 343-397.

__________, el-Mevâ’iz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, (Thk. Muhammed Zeynuhum, Medîha e-Şerkâvî), Kahire 1997.

__________, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Gamme av Târihu’l-Mecâ’ât fi Mısr, Hıms (Suriye), (Trz.).

Malay, Hasan, Çağlar Boyu Kölelik, Ankara 1990.

Mazaherî, Ali, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. Bahriye Üçok), İstanbul 1972.

el-Mes’udî, Ebu’l-Hasan b. Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Mürûcu’z-Zeheb ve Ma’âdini’l-Cevher, (Thk. Kâsım eş-Şemmâ’î er-Rifâ’î), Beyrut 1989.

Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (Çev. Salih Şaban), İstanbul 2000.

Moreno, Martino Mario, “Sicilya’da Müslümanlar”, (Çev. Abdulhalik Bakır-Aydın Çelik), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 675-737.

Moscati, Sabatino, Fenikeliler, (Çev. Sinem Gül), Ankara 2004.

Özgüdenli, Osman G., Turco-İranica Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2006.

Parlatır, İsmail, Tanzimat Edebiyatında Kölelik, Ankara 1992.

Sâlim, Abdulaziz-el-‘İbâdî, Ahmed Muhtar, Tarihu’l-Bahriyyeti’l-İslamiyye, Beyrut, 1991.

Sami, Şemseddin, Kâmûsu’l-A’lâm, Ankara 1996.

Şahin, Seyhun, Araplar İstanbul’u Neden Feth Edemedi, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul (Editör: Prof. Dr. Feridun M. Emecen), İstanbul 2010, s. 113-120.

Şefik Bey, Ahmet, er-Rikku fi’l-İslâm, (Arp. Çev. Ahmed Zeki), Mısır 1892.

eş-Şerifu’r-Radıyy, Muhammed b. el-Hüseyin, Nehcü’l-Belâğa, Mısır, (Trz.).

Şucâ’Abdurrahman Abdulvâhid, en-Nuzumu’l-İslâmiyye fi’l-Yemen Milâden ve Neş’eten, Beyrut 1989.

Tabakoğlu, Ahmet, Ortadoğuda ve Osmanlılarda Altın Para, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, s. 79-114.

et-Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem, Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Kahire 1939.

et-Taberî, Muhibbuddin, er-Riyâdu’n-Nadira fi Menâkibi’l-Aşara, Kahire 1356.

Tekin, Oğuz, Devletler, Hükümdarlar ve Sikkeleri, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s. 167-277.

_________, Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın Sikkeleri, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s. 39-67.

Tirmâninî, Abdussellâm, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, el-Kuveyt 1979.

Tosun, Mebrure-Yalvaç, Kadriye, Sumer, Babil, Asur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı, Ankara 1989.

Veşmî, Sâlih Süleyman, Ebu Müslim el-Horasânî, Sahibu’d-Da’veti’l-Abbâsiyye, Büreyde, H. 1400.

Yakut el-Hamavî, Şihâbuddin Ebu Abdullah Yakut b. Abdillah er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu’cemu’l-Büldân, (Thk. Ferîd Abdulaziz el-Cündî), Beyrut, (Trz.).

Zeydan, Corci, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, Beyrut, (Trz.).

ez-Ziriklî, Hayruddin, el-A’lâm Kâmûs ve Terâcim li Eşhri’r-Ricâl ve’n-Nisâ’ mine’l-Arab ve’l-Müsta’rebîn ve’l-Müsteşrikîn, c. VIII, Beyrut 2002.

Makaleler

Ayalon, David, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, (Çev. Samira Kortantamer), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, S. IV, İzmir 1989, s. 218- 219.

Bakır, Abdulhalik, İbnu’l-Mücâvir’in Bakışıyla Eyyûbîler Döneminde Aden Şehrindeki Ticaret Hayatı, Ege Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. XXV, Sayı: 2, Bornova-İzmir 2010, s. 383-413.

Ansiklopedi Maddeleri

Altıkulaç, Tayyar, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, İkrime el-Berberî Maddesi, İstanbul 2000, c. XXII, s. 40-42.

Artuk, İbrahim, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Fels Maddesi, İstanbul 1995, c. XII, s. 309- 311.

Canan, İbrahim, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Enes b. Mâlik Maddesi, İstanbul 1995, c. XI, s. 234-235.

Demirci, Mustafa, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Zenc Maddesi, İstanbul 2013, c. XXXXIV, s. 249-251.

Dönmez, İbrahim Kâfi, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, Müt’a Maddesi, İstanbul 2006, c. XXXII, s. 174-180.

Durmuş, İsmail, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Mütenebbî Maddesi, İstanbul 2006, c. XXXII, s. 195-200.

Emecen, Feridun, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Ayasuluk Maddesi, İstanbul 1991, c. IV, s. 225-227.

Kandemir, M. Yaşar, T. D. V. Ansiklopedisi, Ebü’l-Bahterî Maddesi, İstanbul 1994, c. X, s. 297.

Kopraman, Kâzım Yaşar, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Baybars I Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 221-223.

Kök, Bahattin, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, el-Melikü’s-Sâlih Maddesi, Ankara, 2004, c. XXIX, s. 80-82.

Özcan, Azmi, T. D. V. İslam ansiklopedisi, Bengal Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 436- 437.

Sahillioğlu, Halil, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, Dinar Maddesi, İstanbul 1994, c. IX, s. 352-355.

Yıldız, Hakkı Dursun, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Bermekîler Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 517-520.

Yiğit, İsmail, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Şeyh el-Mahmûdî Maddesi, İstanbul 2010, c. XXXIX, s. 58-60.

Yücel, Ahmet, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İbn Sîrîn Maddesi, İstanbul 1999, c. XX, s. 358-359.

Dipnotlar

1. Bkz. Mebrure Tosun-Kadriye Yalvaç, Sumer, Babil, Asur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı, Ankara, 1989, s. 82-84, 186-187, 202-203, 205-207, 211, 246; Charles Freeman, Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları, (Çev. Suat Kemal Angı), Ankara 2003, s. 204-206; Altay Gündüz, Mezopotamya ve Eski Mısır, İstanbul 2002, s. 81-82. Abdussellâm Hârûn, İbn Butlân’ın, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle” adlı eserine yazmış olduğu mukaddimede kölelikle ilgili kavramlar konusunda şunları yazmaktadır: er-Rakîk (köleler) sözcüğü, er-Rıkk (kölelik) sözcüğünden türetilmiş olup, başkasının mülkü haline gelmek, kulluk, ittat etmek anlamını taşır. Arapçada denilir ki, "rakke'l-abde ve arakkahu ve istarakkahu" yani o, köleyi köle yaptı, köle edindi ve köleye mâlik oldu. "fehuve markukun ve marakkun ve rakikun" yani o, artık köleştirilmiş, köle haline getirilmiş ve köledir. Bu ise, bu maddedeki ortak manevî kader anlamına gelmektedir, o da zayıflık ve hafiflik demektir. Boyun eğmek ve itaat etmek anlamını taşıyan "abd" sözcüğünün, Arapça "ubûdiyye" (kölelik) sözcüğünden alındığı gibi, "er-Rakîk" sözcüğü de hem bir köle için, hem de birden fazla olan köleler için kullanılan kavramlardandır. "Abd", (köle) sözcüğü, "rakîk" (köle) sözcüğü yerine kullanıldığı gibi, "Abîd" (köleler) sözcüğü de "rakîk" (köleler) sözcüğü yerine kullanılabilmektedir. Bkz. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Muhakkikin Mukaddimesi, Ankara 2008, s. 543.
2. İnsanlık çok uzun bir mücadele safhasından sonra birçok sebepten dolayı ancak yirminci asrın başlarında köleliği kaldırmayı başarabilmiştir. Avrupa’da sanayi devrimi sonucunda üretimin büyük bir kısmı icat edilen makinelerin marifetiyle sağlanmaya başladı; bu da büyük bir sosyal kitleyi teşkil eden kölelere bakmanın masraflı bir iş hale gelmesi sonucunu doğurdu. Böylece özellikle Avrupa’da bu insan yığınlarından kurtulmak için köleliğin kaldırılmasına yönelik önce fikirler sonra da girişimler başlatıldı. Osmanlı devletinin hantal yapısı ve tarım ve endüstri hayatının teknolojik imkânlar dışındaki geleneksel yöntemlerle yürütülmesi nedeniyle Türkiye’de köleliğin kaldırılması ancak 1922’de Cumhuriyetin ilk yıllarında gerçekleşmiştir. Bugünkü Suudi Arabistan’da ise 1960’lara kral Faysal dönemine rastlamaktadır. Bu sosyal problem, dünyanın çeşitli geri kalmış bölgelerinde hâlâ geleneksel yapısıyla devam etmektedir. Bkz. Ahmet Şefik Bey, er-Rikku fi’l-İslâm, (Arp. Çev. Ahmed Zeki), Mısır, 1892, s. 101; Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, el-Kuveyt 1979, s. 167-194.
3. Bkz. Birgit Brandau- Hartmut Schickert, Hititler Bilinmeyen Bir Dünya İmparatorluğu, (Çev. Nazife Mertoğlu), Ankara 2003, s. 145; B. N. Grakov, İskitler, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul 2006, s. 109; Sabatino Moscati, Fenikeliler, (Çev. Sinem Gül), Ankara 2004, s. 130; Horst Klengel, Kral Hammurabi ve Babil Günlüğü, (Çev. Nesrin Oral), İstanbul 2001, s. 104-106; Hilary J. Deighton, Eski Atina Yaşantısında Bir Gün, (Çev. Hande Kökten Ersoy), İstanbul 2000, s. 6; Hasan Malay, Çağlar Boyu Kölelik, Ankara 1990, s. 19-45; Hasan Tahsin Fendoğlu, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik, İstanbul (trz.), s. 26-30.
4. Örneğin Yunan ve Romalılarda kölelerin satışı önceden duyurulmak suretiyle şehir meydanlarında (agora) gerçekleştirilirdi. Roma’daki köle pazarı Castor tapınağının yanı başında kuruluyordu. Bkz. Hasan Malay, s. 47.
5. Bkz. Nur, 32-33; Beled, 11-13; Bakara, 177; Nisâ, 34, Mâ’ide, 89; Nisâ’, 92.
6. Ebu Yusuf, Kitâbul-Harâc, (Trc. Müderriszâde Muhammed Ataullah Efendi, Sad. İsmail Karakaya), Ankara 1982, s. 55-56. İbn Butlân’ın, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle” adlı eserinin muhakkiki Abdussellâm Muhammed Hârûn, el-Buharî'nin, “Sahîh”inde şöyle denildiğini bildirmektedir: “Biriniz kölem ve cariyem demesin, aksine oğlum, kızım ve çocuğum desin.”. Yine aynı yazar, el-Ma'rur’dan gelen bir haberde, el-Buharî’nin şunları naklettiğini ifade etmektedir: er-Rebze'de Ebu Zerr el-Gifârî ile karşılaştım. Bu esnada, üzerinde bir hulle (takım elbise), kölesi üzerinde de başka bir hulle vardı. Bu konuyu (aynı giysileri giymelerini) ona sordum, bunun üzerine, oda şöyle dedi: “Ben bir adama küfrederek onu cariyesi konusunda ayıpladım, bunun üzerine Hz. Peygamber (s. a. v.), bana, ‘Ey Ebâ Zerr, onu cariyesi konusunda mı ayıpladın! Sen cahiliye âdeti taşıyan bir adamsın, (köleleriniz kardeşlerinizdir) Allah, onları ellerinizin altına vermiş (size teslim etmiş), kim ki, kardeşi, elinin altında ise, ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin, güçlerinin üstünde onlara yük yüklemeyiniz, şayet onlara yük yüklerseniz, o zaman kendilerine yardım ediniz.” dedi. Bkz. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle”, Muhakkikin Mukaddimesi, s. 550-551.
7. İbn Sa’d, Muhammed b. Manî’ ez-Zührî, Kitabu’t-Tabakât el-Kebîr, (Thk. Ali Muhammed Ömer), Kahire, 2001, c. II, s. 309-312; Halife b. Hayyât, Halife b. Hayyât, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ankara, 2008, s. 128; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe, Beyrut, (Trz.), c. I, s. 563-564.
8. Tam adı Ebu Huzeyfe b. Utbe b. Rabi’a b. Abdişems b. Abdimenâf el-Kureşî el-Abşemî’dir. Adının Müheşşim, Heşîm, Hâşim ve Kays olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır. İlk Müslüman olanlardan biridir, iki defa hicret etmiş (Habeşistan ve Medine’ye) ve iki kıbleye (Beytü’l-Makdis ve Kâbe’ye) yüzünü döndürerek namaz kılmıştır. İbn İshak’a dayanan bir habere göre kırk üç insandan sonra Müslüman olmuştur. Bedir, Uhud ve Hendek savaşlarına katılan ve Hudeybiye musalahasında hazır bulunan Ebu Huzeyfe, uzun boylu, güzel yüzlü bir insandı, elli altı yaşındayken el-Yemâme savaşında şehit düşmüştür. Bkz. İbn Abdilberr, el-İsti’âb fi Ma’rifeti Esmâi’l-Ashâb, Beyrut, (Trz.), c. IV, s. 39-40; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe, c. IV, s. 43.
9. Ebu Huzeyfe’nin azatlı kölesi olup, ilk Müslümanlardan biridir. Aslında o Ebu Huzeyfe’nin eşi Leyla veya diğer adıyla Büseyne bint Ya’âr’ın azatlısıydı. Ebu Huzeyfe ona manevi oğlu olarak muamele ederdi, bu yakınlıktan dolayı da onu kardeşinin kızı Fatma bint el-Velîd b. Utbe ile evlendirdi. Sâlim, Kubâ mescidinde içlerinde Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in de bulunduğu ilk muhacirlere imam olarak namaz kıldırırdı. Bir Hadîs’de şöyle denilir: “Kur’an’ı şu dört kişiden öğreniniz: İbn Mes’ud, Ebu Huzeyfe’nin azatlısı Sâlim, Übey b. Ka’b ve Mu’âz b. Cebel.”. Bir diğer hadîs de ise Hz. Peygamber’in Ebu Huzeyfe’nin azatlısı Sâlim’in gece vaktinde Kur’an okuduğunu duyar ve şöyle buyurur: “Ümmetim içinde senin gibi birisinin olduğu için Allah’a hamd ederim.”. Bkz. İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe, c. II, s. 6-7.
10. Ebu Yusuf, Kitâbul-Harâc, Mütercimin Mukaddimesi, s. 55.
11. Abdulhalik Bakır, İbnu'l-Mücâvir’in Bakışıyla Eyyûbîler Döneminde Aden Şehrindeki Ticaret Hayatı, Ege Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. XXV, Sayı: 2, Aralık 2010, Bornova-İzmir, s. 399.
12. Cahiliye çağında, Heraklios altını olan dinarları ve Farslar’ın gümüş olan Bağliyye dirhemleri Mekke halkına geliyordu. Şehir halkı, altını “ayn”, gümüşü ise “varik” olarak adlandırıyorlardı. Onların habbe ve dânik olarak adlandırdıkları bakırdan paraları da vardı. Ancak bütün bu paralar ağırlık sistemine tabii idi. Zira onların para sisteminde dinar denildiğinde, ağırlığı bir miskal olan üzerinde de onu darbeden hükümdarın simgesi bulunan bir parça altın, dirhem denildiğinde ise, bir dirhem ağırlığındaki gümüş kastedilmekteydi. Bu sonuncuya ise yani dirheme “el-Vâfi” deniliyordu. Ancak Mekkeliler, bu paraların külçe olanlarını kabul edip, bunlarla alış-veriş yapmayı tercih ediyorlardı. Mekkeliler nazarında, miskal’ın ölçüsü belli idi; bu da çok az bir kesri hariç yirmi iki kîrat; on tane dirhem yedi miskal ağırlığında idi. Bir rıtl, on iki ukiyye; her ukiyye ise kırk dirhem idi. Onlar (Mekkeliler) “es-Sevâdü’l-Vâfiye” denilen “el-Bağliyye” ve “et-Taberiyyetü’l-‘Utuk adındaki paraların yanında “el-Cevârikiyye” ve “es-Sümmeriye” olarak adlandırdıkları dirhemleri de kullanıyorlardı. “ed-Derâhim es-Sümmeriye es-Sikâl” (Ağır Sümmeriyye dirhemleri) olarak adlandırılan dirhemlerin bir tanesi 6 miskal, “ed-Derâhim es-Sümmeriye el-Hifâf ” (Hafif Sümmeriyye dirhemleri) denilen dirhemlerin bir tanesi ise 5 miskal ağırlığında idi. Bu sonuncu dirhemlerin tümü Sâsânî paralarıydı. Anılan dönemde Mekke’de 1 dinar 10 dirhem değerinde idi. Ancak bu rakam ekonomik şartlara göre değişkenlik göstererek bir dinarın 13 veya 15 dirheme yükseldiği de olurdu. Bkz. Abdulhalik Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara, 2001, s. 204-206. Dirhemin bütün yönleri ile ilgili geniş bilgi için bkz. el-Makrizî, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Gamme av Târihu’l-Mecâ’ât fi Mısr, Hıms (Suriye), (Trz.), s. 47-62; Bkz. es-Seyyid Hüseyn b. es-Seyyid Ahmed el-Berâkî en-Necefî, Tarihu’l-Kufe, Beyrut, 1987, s. 257-258; Abbas el-Azzâvî, Tarihu’n-Nukûd el-‘İrâkiyye limâ Ba’de’l-Uhûdi’l-Abbâsiyye, Bağdad, 1958, s. 15-19; Abdurrahman Abdulvâhid eş-Şucâ’, en-Nuzumu’l-İslâmiyye fi’l-Yemen Milâden ve Neş’eten, Beyrut, 1989, s. 117-123; Walther Hınz, İslâm’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Acar Sevim), İstanbul 1990, s. 1-9.
13. Ahmed Salih el-Ali, et-Tanzîmatü’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fi’l-Basra fi’l-Karni’l-Evvel el-Hicrî, Bağdat, 1953, s. 156.
14. Ağırlığı bir miskal olarak darbedildiğinden bu adla da anılan dinar, aslında bir Bizans para birimiydi. Constantin tarafından solidus adıyla basılan nizamî olarak 4. 5479 gr. Ağırlığındaki bu altın sikke daha sonra nomisma, besante, denarion xriseon veya denarius aureus adlarıyla anılmış. Câhiliye devrinde Suriye ile ticâri münasebetlerde bulunan Mekkeliler tarafından kullanılmıştır. Bizans dinarı İslam’ın doğuşu ve yayılışı sırasında bir süre daha tedavülde kaldı. Orijinal İslâmî sikke olarak ilk dinar Halife Abdülmelik b. Mervan tarafından 77 (696) yılında gerçekleştirildiği bildirilmektedir. Bkz. Halil Sahillioğlu, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, Dinar Maddesi, İstanbul 1994, c. IX, s. 352. Dinarın diğer yönleriyle ilgili bilgi için bkz. Oğuz Tekin, Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın Sikkeleri, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s. 65-67; Jere L. Bacharach, Mısır ve Suriye İslami Sikkelerini “Okumak” (Osmanlı Dönemine Kadar), Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, s. 71-77; Ahmet Tabakoğlu, Ortadoğu’da ve Osmanlılarda Altın Para, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, s. 79-87.
15. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, Beyrut (Trz.), c. II, s. 328.
16. Bu zat, dindarlığı ve adaletiyle ün salan Emevî halifesi Ömer b. Abdulaziz’in babasıdır.
17. Tam adı Nusayb b. Rebâh Ebu Mihcen’dir (öl. H. 108/M. 726). Cahiliye döneminde Râşid b. Abduluzzâ’nın siyahî kölesi, daha sonra da Mısır valisi Abdulaziz b. Mervan’ın azatlı kölesi olan bu kişi soy sop ve övgü alanında güçlü bir şair olarak tanınır. Kinâne kabilesinden Ümmü Bekr Zeyneb bint Safvân hakkında aşk şiirleri söylemekle şöhret kazanmıştır. Onun Abdulaziz b. Mervan, Emevî halifesi Süleyman b. Abdulmelik ve Emevî dönemi şairlerinden el-Ferazdak ile ilgili haberleri meşhurdur. Kendisi gibi siyahî olan kızlarını azatlı kölelerle evlendirmediği gibi, onların Araplarla da evlenmelerine karşı çıktı. Nusayb, bunu şöyle dile getirir: “Evlerinde yoksulluktan kalakaldılar. Benim siyahlığım onların evde kalışlarını arttırdı.”. Bu şair, ömrünün son günlerinde kendini züht hayatına adadı. Zübeyr b. Bekkâr’ın, “Ahbâru Nusayb” ve Dr. Davud Sellûm’un “Şi’ru Nusayb b. Rebâh” adlarında eserleri bulunmaktadır. Bkz. Hayruddin ez-Ziriklî, el-A’lâm Kâmûs ve Terâcim li Eşhri’r-Ricâl ve’n-Nisâ’ mine’l-Arab ve’l-Müsta’rebîn ve’l-Müsteşrikîn, c. VIII, Beyrut 2002, s. 31-32.
18. Ahmed Salih el-Ali, s. 156.
19. Tam adı Ebu Adillâh İkrime b. Abdillâh el-Berberî el-Medenî’dir. 21 (642) yılında doğduğu bildirilmektedir. Mağrip kökenli olan bu zat Kureşî ve Hâşimî nisbeleriyle de anılmaktadır. Husayn b. Ebu’lHur el-‘Anberî tarafından Hz. Ali döneminde Basra valisi olan Abdullah b. Abbas’a köle olarak hediye edilmiştir. İbn Abbas’ın ölümünden sonra, İkrime, Hâlid b. Yezîd b. Muaviye’ye 4000 dinar bedelle satıldı. Ancak daha sonra onu satan Ali b. Abdullah b. Abbas tarafından alış verişi feshedilerek âzat edildi. Kırk yıl boyunca İbn Abbas’dan ilim tahsil eden İkrime, Başta Abdullah b. Abbas olmak üzere Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Aişe, Ebu Hüreyre, Ebu Sa’id el-Hudrî, Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb, Câbir b. Abdullah’dan hadis nakletti. Bkz. Tayyar Altıkulaç, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, İkrime el-Berberî Maddesi, İstanbul 2000, c. XXII, s. 40-42.
20. Muhtemelen İbn Abbas’ın kölesi İkrime’nin bu kadar yüksek bir fiyata satılması ilmî yeteneğe ve kültürlü bir kişiliğe sahip olmasıyla alakalıydı.
21. Sahabeden olup, Habeşistan’da doğdu. Hz. Ali’nin abisi olan Ca’fer b. Ebî Talib’in oğludur. Babası ile birlikte Habeşistan’dan Medine’ye dönmüştür. Cömertliğinden dolayı “cömertliğin denizi” olarak lakaplandırılmıştır. Hz. Ali ile birlikte Sıffîn savaşına katılan Abdullah H. 80/M. 700 yılında Medine’de vefat etmiştir. Bkz. Lewis Ma’lûf, el-Müncid fi’l-A’lâm, Beyrut, 1976, s. 451. el-Câhız, “Çengi Câriyeler” adlı eserinde Abdullah b. Ca’fer ile ilgili şu satırlara yer verir: “Abdullah b. Ca’feru’t-Tayyâr’ın da şarkı söyleyen cariyeleri ve “Bedî’” adında şarkı söyleyen bir kölesi vardı. el-Hakem b. Mervan, onu bu davranışından dolayı ayıpladı, bunun üzerine Abdullah şöyle dedi: ‘Arapların şiirlerinden iyisini alıp cariyelere vererek, onu nağme haline getirip gıtlaklarıyla söylemelerinden başka ne suçum var ki!’”. Bkz. el-Câhız, “Çengi Câriyeler”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 134.
22. Ahmed Salih el-Ali, s. 156-157.
23. Hasan Tahsin Fendoğlu, “İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme” adlı eserinde, kitâbet sözleşmesiyle kölelerin azat edilmesi konusunda şunları yazmaktadır: “Kitâbet, köle ile efendisi arasında yapılan ve belirli bir bedeli ödemek şartıyla azatlık veren sözleşme olup, esaslı bir fazilet sayılmaktadır…”. Kölenin belli bir bedele bağlanarak azad edilmesi, bizzat Kur’an tarafından ön görülmüştür. Nur Suresi 40. âyete göre, efendi ile köle kendi aralarında bir azaldık sözleşmesi yapacaklar, belirtilen miktar parayı Hasan Tahsin Fendoğlu’na göre köle efendiye borçlanınca, köle hürriyetine kavuşacaktır. İslam hukukçuları bu akdi, “icâre akdi” ne benzetirler. Bkz. Hasan Tahsin Fendoğlu, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme, İstanbul (Trz.), s. 208-209.
24. Tam adı Ebu Bekr Muhammed b. Sîrîn el-Basrî’dir. 24 (654) yılında Basra’da doğdu (H. 31/M. 651 veya H. 33/M. 653 yılında doğduğu da söylenmektedir), 9 şevval 110 (15 Ocak 729) tarihinde vefat etti. İran’ın Cercerâya kasabasından olan babası Sîrîn, Halid b. el-Velîd’in Aynu’t-Temr’i fethi esnasında esir olarak Medine’ye getirilmiştir. Ancak daha sonra efendisi Enes b. Mâlik tarafından mükâtebe yöntemiyle azat edildi. Annesi Safiye de Hz. Ebu Bekir’in âzatlısıdır. “İmâm, Hâfız” gibi unvanlar taşıyan İbn Sirîn tefsir, şiir ve hesap bilgisiyle meşhur olmakla onun muhaddisliği ve fakihliği daha da ağır basmaktadır. Rivayetleri ise Kütüb-i Sitte’de yer almaktadır. Bu İslam âlimi rüya yorumculuğu ile de tanınmaktadır. İbn Sîrîn’e nisbet edilen rüyâ yorumları, İda Zilio Grandi tarafından İtalyanca’ya, Muhammed M. elAkilî ve Âişe Bewley tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir. Muhammed Bâkır Kındîl ise anılan âlimin yorumlarındaki rüyâ, dil ve bilinç altı ilişkisi konusunda inceleme yapmıştır. Bkz. Ahmet Yücel, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İbn Sîrîn Maddesi, İstanbul 1999, c. XX, s. 358-359.
25. Ahmed Salih el-Ali, s. 157-158.
26. Narh veya diğer adıyla tes’îr (fiyatlandırma) konusunda özellikle gıda maddeleri ile ilgili fahiş kazanç dışında İslam’ın herhangi bir hüküm getirdiğine dair bir kanıta rastlanmadığı gibi, Hz. peygamber’in de, konu hakkında herhangi bir buyruk veya tavsiyesi bulunmamaktadır. Aslında Hz. Peygamber zamanında Mekke’de meydana gelen bir kıtlık sonucunda ürün fiyatları artmış ve şehir halkından bazı kişiler bu durumu şikâyet konusu yapmışlardır. Ancak Hz. Peygamber bu geçici fiyat artışının Allah’ın iradesine bağlı bir durum olduğunu ifade ederek müdahale edemeyeceğini bildirmiştir. İlk dört halife dönemlerinde de tes’îr veya narh ile ilgili fazla bilgiye rastlanmamaktadır, sadece halifelerden bazıları bir kronik tüccar hastalığı olan fahiş kazançla ilgili görüş ve uygulamalarda bulunmuşlardır. Örneğin, Hz. Ali’nin zaman zaman vali ve görevlilerden anılan konuyla ilgili bilgi almak suretiyle önlem almaya çalıştığı görülmektedir. Bkz. İbn Teymiye, el-Hisbetü fi’l-İslâm, (Yrz.), (Trz.), s. 14-17; İbn Kayyım el-Cevziyye, et-Turuku’l-Hukmiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şar’îyye, (Thk. Muhammed Cemîl Gâzi), Kahire (Trz.), s. 355-356; Muhibbuddin et-Taberî, er-Riyâdu’n-Nadira f’i Menâkibi’l-Aşara, Kahire 1356, c. II, s. 237; İbnu’l-Uhuvve, Me’alimu’l-Kurbe fi Ahkâmi’lHisbe, Cambridge 1937-38, s. 64-65.
27. Ahmed Salih el-Ali,. s. 158.
28. Bir rivayete göre, M. 843 yılında Abbasî halifesi el-Mu’tasım Billâh vefatından önce gümüş karşılığında satın alınan 8. 000 köleyi azat etmiştir. Bu hükümdar öldükten sonra Süvariler için 40.000 at, yük taşımak için 20.000 katır, ahırlara bakmak için de 30. 000 köle bırakmıştı. Bkz. Ebu’l-Ferec, Ebu’l-Ferec Tarihi, I-II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1999, c. I, s. 230.
29. Rakka şehriyle bitişik durumda olan ve aralarındaki mesafenin sadece 300 arşın olduğu bu şehrin, iki suru bulunuyordu. Burası yapı itibarıyla da Bağdat şehrine benzemekteydi. Bu şehirle Rakka şehri arasındaki meydanda çarşılar bulunmaktaydı. Şehir H. 155 yılında Abbasî halifesi Ebu Ca’fer elMansûr tarafından inşa edilerek Horasanlı askerlerle iskân edildi. Daha sonra Abbasî halifesi Hârûnu’rReşîd buraya saraylar yaptırdı. Burası aynı zamanda el-Cezîre bölgesinin bol nimeti bulunan bir şehridir. Rakka ile er-Râfika arasında boş araziler ve tarlalar bulunuyordu. Ali b. Süleyman b. Ali el-Cezîre bölgesine vali tayin edilince, Rakka’nın çarşılarını anılan boş arazilere nakletti. Eskiden Rakka’nın büyük çarşısı, Eski Hişam çarşısı olarak adlandırılmaktaydı. er-Reşîd, Rakka’ya gelince, anılan çarşıların sayısını artırdı. Bu hükümdar zaman zaman bu çarşılara uğrar ve oralarda otururdu. Anılan çarşılar uzun süre onarım görmüşlerdir. Bkz. Yakut el-Hamavî, Mu’cemu’l-Büldân, (Thk. Ferîd Abdulaziz el-Cündî), Beyrut, (Trz.), c. III, s. 17.
30. Tam adı Ebu’l-Bahterî Vehb b. Vehb b. Kesîr el-Kâdî el-Kureşî’dir. Medine’de doğup yetişen Ebu’l-Bahterî baba tarafından soyu Hz. Peygamber ile Kusay’da birleşir. Annesi Abde bint Ali, Akîl b. Ebî Tâlib ‘in torunu olup sonraları Ca’fer es-Sâdık’la evlenmiştir. Bu zat Medine’de Hâi b. Urve, Ubeydullah b. Ömer b. Hafs ve İbn Cüreyc gibi âlimlerden hadis ve fıkıh öğrendi. Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd döneminde Bağdat’a yerleşen Ebu’l-Bahterî, burada halife tarafından şehrin doğusunda yer alan Askerulmehdî’ye kadı tayin edildi. Daha sonra yine bu şehirde Kadılar kadısı olarak görev yaptı. Arkasından Medine kadılığına atandı. Bu görevden azledildikten sonra tekrar Bağdat’a döndü ve burada yetmiş yaşını geçmiş olduğu halde 200 (815-16) yılında vefat etti. Hadis nakletme konusunda Şiî âlimleri de dâhil hiçbir âlim tarafından güvenilir bir ravi olarak kabul edilmemektedir. İbnu’n-Nedimi şu eserlerin ona ait olduğunu bildirmektedir: Kitâbu Sıfatu’n-Nebî, Kitâbu Fezâ’ili’l-Ensâr, Kitâbu’l-Fezâili’l-Kebîr, Kitâbu Nesebi Vüldi İsmâ’îl, Kitâbu Tasm ve Cedîs, Kitâbu’r-Râyât. Bkz. M. Yaşar Kandemir, T. D. V. Ansiklopedisi, Ebü’l-Bahterî Maddesi, İstanbul 1994, c. X, s. 297.
31. Bkz. et-Taberî, Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Kahire, 1939, c. VI, s. 510; İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Müntazam fi Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, (Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ), Beyrut, 1992, c. IX, s. 182-183. Ayrıca bkz. Abdulaziz Sâlim-Ahmed Muhtar el-İbâdî, Tarihu'l-Bahriyyeti'l-İslamiyye, Beyrut, 1991, s. 38. Hz. Peygamber zamanından başlayarak Abbasilerin sonuna kadar, hatta Selçuklu ve Osmanlı dönemleri de dahil Bizans-İslam ilişkileri savaşbarış ikilemi çerçevesinde devam etmiştir, bu uzun zaman dilimi içerisinde onlarca defa Müslümanlarla Bizanslılar karşı karşıya gelerek savaşmışlar ve bu savaşlar sonucunda da her iki taraf binlerce esiri köle statüsüne tabi tutarak bazen iş gücü olarak kullanmışlar bazen de ya değiş-tokuş yapmışlar ya da köle pazarlarında satmışlardır. Bkz. Casım Avcı, İslâm Bizans İlişkileri, İstanbul 2003, s. 23-203; Costas P. Kyrris, Yedinci Yüzyılın Ortasından Onuncu Yüzyılın Ortasına Kadar Kıbrıs’ta Arap-Bizans İlişkilerinin Durumu, (Çev. Abdulhalik Bakır-Seyhun Şahin), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 336, 338; Seyhun Şahin, Araplar İstanbul’u Neden Feth Edemedi, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul (Editör: Prof. Dr. Feridun M. Emecen), İstanbul 2010, s. 119. Müslüman esirlerin Bizans imparatorları tarafından görmüş oldukları muameleler ve Bizans sarayındaki hapishanelerdeki durumları hakkında bilgi için bkz. Abdulhalik Bakır, “Ortaçağ Coğrafyacılarının İzlenimleri Işığında İstanbul Şehri”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul (Editör: Prof. Dr. Feridun M. Emecen), İstanbul 2010, s. 149-174.
32. el-Makrizî, “Ümeyye ve Haşim Oğulları Arasındaki Çekişme ve Anlaşmazlıklar”, (Çev. İrfan Aycan-Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 390. el-Me’mun’un bir Türk köle için harcadığı meblağı eğer abartılı değilse, çok büyük bir rakam olarak değerlendirmek gerekir, zira bu miktar o dönemde neredeyse bir servete eş değerdir. Ayrıca o dönemde satın alınan askeri yeteneğe sahip on binlerce Türk hesaba katıldığında, Abbasî devletinin maddi açıdan dev bir ekonomik güce sahip olduğunu gösterir.
33. Hadımlar Ortaçağ İslam dünyasında köleler arasında önemli bir tutmaktaydı. IX. Yüzyılda hadımlara “hasi” daha sonraları da eğiten anlamına gelen “üstaz” denirdi. Bu tür köleler zengin ailelerde haremin ve çocukların koruyuculuğunu üstlenirlerdi. Büyük konaklarda ise daha çok uşaklık, kâhyalık vb. işlerde çalışırlardı. İslam dini iğdiş etmeyi yasakladığından hiçbir Müslüman çocuk bu operasyona tabi tutulmazdı. Bizanslılar, karıları tehlikesizce kiliseye gidebilsinler diye papazlarını hadımlaştırmayı âdet haline getirmişlerdi. Ancak Müslümanlar savaş sırasında Bizans manastırlarına akınlar düzenlemek suretiyle bedavadan hadımlar elde ederlerdi. Bkz. Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. Bahriye Üçok), İstanbul 1972, s. 74-75.
34. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (Çev. Salih Şaban), İstanbul 2000, s. 405. Ayrıca bkz. Ali Mazaherî, s. 75.
35. İbn Havkal, Suretü’l-Arz, Leiden 1967, s. 452. Ayrıca bkz. İsmail Parlatır, Tanzimat Edebiyatında Kölelik, Ankara 1992, s. 5.
36. Ömer Ferrûh, el-Arab fi Hadâretihim ve Sakâfetihim ilâ Ahiri’l-Asri’l-Ümevî, Beyrut 1981, s. 176.
37. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 543.
38. Tam adı Seyfüddin b. Abdullah et-Türkî el-Elfî el-Alâ’î es-Sâlihî en-Necmî’dir. Mısır merkezli Memlûk sultanlarının en meşhurlarından olup el-Meliku’l-Mansûr lakabıyla tanınmaktaydı. el-Meliku’sSâlih onu köle olarak satın aldı, sonra da azat etti. 1273 yılında Ermenilere karşı yapılan başarılı hamle sonucunda büyük şöhret kazandı ve Selâmiş’in azlinden sonra da sultan ilan edildi. Moğol, Ermeni ve Haçlı ordularını yendikten sonra el-Markab, Trablüs ve el-Betrûn şehirlerini ele geçirdi. Bu hükümdar, Kahire’de el-Mansûrî olarak adlandırılan bir hastane inşa etmiştir. Bkz. Muhammed Hamza İsmail el-Haddâd, esSultanu’l-Mansûr Kalavun, Kahire, 1998, s. 13-105; Üsâme Hasan, en-Nâsır Muhammed b. Kalavun, Kahire 1997, s. 11-12; Lewis Ma’lûf, s. 555.
39. Tam adı Ebu’l-Fütûh el-Meliku’s-Sâlih Necmüddin Eyyûb b. Muhammed’dir. 24 Cemaziyelâhir 603’te (26 Ocak 1207) Kahire’de doğmuş, 15 Şaban 647’de (23 Kasım 1249) Mansûre’de vefat etmiştir. O sırada Hasankeyf ’te (Hısn Keyfâ) bulunan oğlu el-Meliku’l-Mu’azzam Turan Şah’ın gelmesinden sonra Kahire’de kendi yaptırdığı el-Medresetü’s-Sâlihiyye’ye defnedilmiştir. Bu hükümdarın, gayet heybetli, vakarlı, iffetli, cömert ve tedbirli bir insan olduğu bildirilmektedir. İskanderiyye ve Dimyat kaleleri onarmış ve korunaklı bir duruma getirmiştir. Ayrıca Ravza adasını bir köprüyle karaya bağlamış ve buraya Türk memlûkları için kışlalar yaptırmıştır. Onun Sâlihiyye semtinde ve diğer bazı av ve sayfiye yerlerinde çeşitli saraylar yaptırdığı da söylenmektedir. el-Medresetü’s-Sâlihiyye adındaki dört sünnî mezhebin okutulduğu okul ise bırakmış olduğu en önemli mimari eser olarak tanınmaktadır. Bkz. Bahattin Kök, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, el-Melikü’s-Sâlih Maddesi, Ankara 2004, c. XXIX, s. 80-82.
40. İbn Batuta, Rihletü İbn Batuta, Mısır 1938, s. I, s. 23.
41. Tam adı Fârisuddin Oktay b. Abdullah es-Sâlihî el-Müsta’rib’dir. Hocası el-Meliku’s-Sâlih onu emir tayin etti. Sonra el-Muzaffer Kutuz zamanında saltanat naipliği görevinde bulundu. Anılan hükümdar öldürülünce el-Meliku’z-Zâhir ile birlikte hareket etti. Cüzam hastalığına yakalandıktan sonra evine kapandı ve 672 yılının Cümâda’l-Ûlâ ayında Mısır’da vefat etti. Öldüğünde yetmiş yaşında idi. Bkz. İbn ‘Îmâd el-Hanbelî, Şezerâtü’z-Zeheb fi Ahbâri men Zeheb, (Thk. Abdulkâdir el-Arnâvût-Mahmud el-Arnâvût), Dımaşk, Beyrut 1991, c. VII, s. 586.
42. Memlûklar döneminde Şam naibi Emir İzzeddin Aydemir’in memlûklarından idi. Aydemir görevinden azledilince, el-Meliku’l-Mansûr Kalavun birkaç memlükle birlikte Sungur’u da satın alarak onu Üstadar olarak tayin etti; sonra da 683 yılında onu Dımaşk’a göndererek divanlar üzerine görevlendirdi. Kalavun vefat edene kadar burada iyi bir çevre edindi ve itibarı arttı. el-Meliku’l-Eşref hükümdar olunca Şemseddin es-Sa’lûs’u vezir yaptı; bu kişi Sungur’u Kahire’ye çağırarak cezalandırdı ve mallarına el koydu. Ancak o, anılan vezirle arasını düzeltti ve bin beş yüz dinar mihir karşılığında onun kızıyla evlendi. Bu olaydan sonra Şemseddin es-Sa’lûs, onu eski görevine iade etti. el-Meliku’l-Adil Ketbuğa hükümdar olana kadar da bu görevinde kaldı. Es-Sâhib Fahreddin Halil vezir tayin edilince, Sungur’u yakalatarak Kahire’ye getirtti ve ondan beş yüz bin dirhem para cezasına çarptırdı. Ancak Emir Hüsameddin Lâçin Hükümdar olunca Sungur’u vezir olarak tayin etti. Görevini kötüye kullanınca da onu bu görevinden azletti. Lâçin öldürülüp el-Meliku’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun ikinci defa sultan olunca Sungur’u hapisten çıkarttı ve onu vezir yaptı. Rükneddin Beybers el-Caşnegirî sultan olunca onu vezirlik makamından azletti ve onu Şam kalelerindeki orduların kumandanı olarak tayin etti. Sungur 709 yılında uzun bir hastalık döneminden sonra Kahire’de vefat etti. Bu emirin arif ve heybetli bir insan olduğu, birçok iyiliklerde bulunduğu ve memlüklerinin ise kendisinden sonra görevler üstlendikleri bildirilmektedir. Bkz. Takıyyuddin Ahmed elMakrizî, el-Mevâ’iz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, (Thk. Muhammed Zeynuhum, Medîha e-Şerkâvî), Kahire 1997, c. II, s. 551-553.
43. Tam adı Sencer eş-Şucâ’î el-Cerkesî’dir. Memlûklu sultanı Halil 693 yılında öldürüldükten sonra yerine kardeşi en-Nâsır dokuz yaşında tahta oturunca, bu esnada vezirlik makamında bulunan Sencer, saltanat naibi emir Ketbuğa et-Tatarî ile ihtilafa düştü. Bunun üzerine Sencer Bahrî memlûkları para karşılığında Ketbuğa’ya karşı kışkırttı. Ketbuğa adamlarını öncü kuvvetleri emirlerini, tatar ve Şehrizor Kürtlerini yanına istetti; ancak çok azı dışında kimse bu talebi yerine getirmedi. Sonra Sencer’in öldürülmesi üzerine kargaşa son buldu. Bkz. es-Seyyid el-Bâzu’l-Arinî, el-Memâlîk, Beyrut, (Trz.), s. 64.
44. Tam adı el-Meliku’l-Eşref Kansu el-Gurî’dir. 1501-1516 yılları arasında Çerkez Memlûk sultanı olarak Mısır’da hükümdarlık yaptı. Daha önceleri Halep’te Hâcibu’l-Huccâb (Hacibler hacibi) görevinde bulundu. Hükümdar olunca yeni vergiler uyguladı ve ordu mensuplarının maaşlarını ödemek için paranın değerine müdahale etti. Osmanlı Sultanı I Selim’e karşı çıkan Safavî hükümdarı Şah İsmail’e yardım etmek istedi, ancak Halep yakınında meydana gelen Mercü Dâbık Savaşında öldürüldü. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 543. Bu memlûklu hükümdarı Kahire’de bir cami, Cidde şehrine bir sur, Mekke’de ise birçok hayır kurumlarını yaptırmıştır. Bkz. Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, Ankara 1996, c. V, s. 3581.
45. Tam adı el-Meliku’z-Zâhir Kansû’dur. Çerkez Memlûkların on dokuzuncu sultanı olup Melik Nâsır Ebu’s-Sa’âdât Muhammed b. Kaytabay’dan sonra 904 yılında hükümdar olduysa da Çerkezistan’dan yeni gelmesi hasebiyle devletin genel durumu ve siyasî gidişatı hakkında fazlaca bilgi sahibi olmadığından ancak 905 yılının sonlarına kadar iktidarda kalabilmiştir. Bkz. Şemseddin Sami, c. V, s. 3581.
46. Tam adı Seyfüddin Canem b. Abdullah el-Müeyyedî’dir. Onbaşı rütbesindeki emirlerden biri olup el-Melikü’l-Müe’yyed Şeyh’in memlûklarından idi. Hocası el-Müe’yyed öldükten sonra sakîler başı görevine getirildi. Arkasından el-Meliku’l-Eşref İnal döneminde onbaşı rütbesine yükseltildi. Daha sonra da muhafız ordusu başı kumandanı olarak görevlendirildi. H. 861 yılının Muharrem ayının dördü olan Perşembe günü vefat ettiği güne kadar da bu görevinde kaldı. Yumuşak huylu ve olgun bir insan olduğu söylenir. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, c. XVI, s. 156.
47. Tam adı emir Seyfeddin Birdibek es-Seyfî Yeşbük b. Özdemir’dir. Mısır memleketinde binbaşı rütbesinde bir memlûklu kumandanıdır. Hocası Yeşbük b. Özdemir’in ölümünden sonra emir Tatar için Emir âhûr olarak görev yaptı. Tatar sultan olunca onu emir âhur ve Tablahâne emiri olarak görevlendirdi. Bu görevini yıllarca sürdürdükten sonra el-Meliku’l-Eşref onu önce yüzbaşı sonra da binbaşı rütbesine yükseltti. H. 833 yılının Cümâda’l-Âhire ayının on biri olan Pazar günü veba salgınında öldüğü güne kadar da bu görevini ifa etti. Onun orta boylu, yakışıklı, akıllı, sâkin tabiatlı, mütevazi ve vakur birisi olduğu söylenmektedir. Mısır memleketinde haciplerden birisi olan ez-Zeynî Ferec’in babası idi. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, Beyrut 1992, c. XIV, s. 328.
48. David Ayalon, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, (Çev. Samira Kortantamer), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, S. IV, İzmir 1989, s. 218-219.
49. Tam adı el-Meliku’z-Zâhir Rüknüddin es-Sâlihî el-Bundukdârî’dir. Borçoğlu veya Borlu kabilesine mensup olan bu Memlûklu sultanı 620’de (1223) Kıpçak ülkesinde doğmuş ve 20 Haziran 1277’de Dımaşk’ta vefat etmiştir. Memlûklu devletinin gerçek kurucusu olarak tanıtılan Baybars’ın samimi bir Müslüman olduğu, ancak bunun yanında Cengiz yasası ve töresini de uyguladığı söylenmektedir. Düzenli ve çalışkan bir devlet adamı olarak ülkenin idaresini sıkı kontrolü altında tutar, adalete, hak ve hukuka büyük önem verirdi. Ülkeyi düzenli bir yol şebekesiyle Kahire’ye bağladı. Mükemmel bir posta teşkilâtı kurdu, Suriye’nin çeşitli yerlerine Türkmenleri yerleştirdi. Ayrıca onun Türk Memlükleri çoğalttığı, Türk-Moğol geleneklerine değer verdiği, Berke Han’ın kızı ile evlendiği ve veliaht olarak ilân ettiği oğluna Türk adı verdiği de söylenmektedir. Bu Memlûklü hükümdarı uzun boylu, esmer tenli, mavi gözlü olarak tanıtılmaktadır. Çevgân oyununa çok düşkün olan Baybars’ın üçü erkek on çocuğu dünyaya gelmiştir. Baybars’ın fethettiği kale ve şehirleri şöyle sıralamak mümkündür: Banyas kalesi, Yafa, eş-Şakîf, Antakya, el-Bîre Kalesi, el-Kerek, eş-Şûbek, Kaysâriyye (Filistin), Kal’tü’l-Hevâ, Safed, İslailiyye kaleleri, Hısnü’lEkrâd, Akka kalesi, Kenbul veya Keynûk (Anadolu), Ezene (adana), el-Masîsa. Bayındırlık işlerine büyük önem verirdi. Haremü’ş-Şerif ’i ve Kudüs şehrindeki Kubetü’s-Sahre’yi onardı, Hülagü’nün tahrip ettiği kanalları, surları, şehirleri ve kaleleri tamir etti. Ayrıca Dımaş kalesi ile el-Kasrü’l-Ablak’ı da onardı. Hükümdarlık süresi on yedi yıl iki ay sürmüştür. Hakkında şu üç eser kaleme alınmıştır: er-Ravzu’z-Zâhir fi Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir, Sîretü’l-Meliki’z-Zâhir Baybars, Hüsnü’l-Menâkıbi’s-Sırriyyeti’l-Münteze’a mine’s-Sîreti’zZâhiriyye. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhir, c. VII, s. 124-155, 167-168; Ahmed b. Yusuf el-Karamânî, Ahbârü’d-Düvel ve Âsârü’l-Üvel fi’t-Târih, (Thk. Ahmed Hatît-Fehmî Sa’d), Beyrut 1992, c. II, s. 270-272; Kâzım Yaşar Kopraman, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Baybars I Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 221-223.
50. Tam adı Ebu’l-Feth Tatar b. Abdullah ez-Zâhirî’dir. Memlûklu Sultanı ez-Zâhir Berkûk’un memlûklarından idi. Mısır memleketinde devlet idaresinde bin kişiyi yöneten yüzbaşı mertebesine kadar yükseldi. el-Meliku’l-Mü’yyed vefat edince emir Tatar, sultan, halife, kadılar ve ordularla Bilâdü’ş-Şam bölgesine gitti ve orada görevden alma ve tayin etme işleriyle uğraştı. Sonra Halep şehrine gitti; sonra da Dımaşk’a döndü ve burada insanları kazanmaya ve kendini emirlere sevdirmeye çalıştı. Sonra yaşının küçüklüğü nedeniyle el-Meliku’l-Muzaffer’i azletmeye çalıştı ve onu 824 yılının Şaban ayının dokuzunda tahttan indirdi. Bu olaydan sonra da kendini sultan ilan etti ve el-Meliku’z-Zâhir Ebî’l-Feth olarak lakaplandırdı. Aynı yılın Ramazan ayının dördü olan Perşembe günü Dımaşk’tan Mısır memleketine geldi. Ancak burada hastalandı ve Zilhicce ayının dördü olan Pazar günü elli yaşındayken vefat etti. Saltanat süresi doksan dört gün sürmüştür. Bilgili, zeki bir hükümdar olduğu söylenmektedir. Fıkıhla uğraşır ve ilmî araştırma yapan biriydi. Türkçe şiir ezberlemede çok yetenekliydi ve söylediği şiirlerin anlamlarını yorumlayan bir yapıya sahipti. Ayrıca cesur, atılgan, aşırı cömert bir insandı. Kısa boylu, siyah ve sık sakallı, güzel yüzlü, duygusunun doruğunda konuşan ve sesinde kısıklık bulunan bir hükümdardı. Hanefî mezhebine aşırı derecede bağlı ve elinden gelse anılan mezhep dışında mezhep bırakmayacak kadar ileri giden bir yapıya sahip olduğu bildirilmektedir. Bkz. İbnu’l-‘İmâd el-Hanbelî, c. IX, s. 241-242.
51. Tam adı Yeşbük b. Abdullah el-Yusufî el-Müeyyedî’dir. el-Makrizî’ye göre, sireti kötü, zalim ve kibir ve ceberut içeren şiddete eğimli biriydi. Halep nâibi olan bu emir, H. 824 yılının Muharrem ayının yirmi üçü olan Salı günü Halep dışında emir el-Tunbuğa el-Karmeşî ile meydana gelen bir çarpışmada öldürüldü. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, c. XIV, s. 72.
52. Tam adı Ebu’n-Nasr Seyfüddin el-Meliku’l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî ez-Zâhirî’dir. Kafkasya’daki kabilelerden Kermûk kabilesine mensup olan bu Memlûklü hükümdarı 770 (1368-69) yılında doğmuş ve on iki yaşlarında esir tüccarı Hoca Mahmud Şah tarafından Mısır’a getirilmiştir. Hoca Mahmud Şah’a nisbetle Mahmudî, el-Meliku’z-Zâhir Berkuk’a nisbetle Zâhirî diye anılır. Sekiz yıl beş ay hüküm süren Şeyh el-Mahmûdî uzun süren bir hastalığın ardından 8 Muharrem 824 (13 Ocak 1421) tarihinde vefat etmiş ve kendi yaptırdığı medresedeki türbesine defnedilmiştir. Zeki, ileri görüşlü âdil, cömert ve harp sanatında mâhir olduğu bildirilmektedir. Ancak onun oyun ve eğlenceye düşkün olduğu, kan dökmede israfa kaçtığı ve sık sık müsadereye başvurduğu söylenmektedir. İlimle iştigal ettiği, âlimlere değer verdiği, hatta Buhârî icâzetine sahip bulunduğu da anlatılmaktadır. Hakkında şu eserler kaleme alınmıştır: el-Cevheretü’sSeniyye fi Târihi’d-Devleti’l-Müeyyediyye, es-Sîretü’l-Mü’eyyediyye, Nazmü Sîreti’l-Mü’eyyed, es-Sîretü’ş-Şeyhiyye. Bkz. İsmail Yiğit, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Şeyh el-Mahmûdî Maddesi, İstanbul 2010, c. XXXIX, s. 58-60.
53. Tam adı Yeşbük b. Abdullah el-Atabekî’dir; lakabı ise el-Muşid’dir. Halep nâibi Emir Sudûn el-Bicâsî’nin memlûku idi. Sudûn vefat edince, o dönemde Halep kalesi naibi olan emir Yeşbük el-A’rec es-Sâkî hukuk dışı onu memlûku yaptı, bir süre sonra da onu daha sultan olmayan ez-Zâhir Tatar’a sattı. Ancak Sultan Ferec b. Berkuk’un oğullarının hocası emir Aytemuş el-Hudarî bu satış akdini kabul etmedi. Bunun üzerine Tatar, konuşma ve şer’î vasiyet yoluyla onu100 dinara satın aldı ve azat etti. Böylece Yabeg, ordu teşkilâtında yükselerek Tabılhâne (ahır emiri) emiri oldu. Barsbay hükümdarlığı zamanında bu haberi duydu, onu bin dinara satın alarak azat etti ve orduya yüzbaşı öncü kuvvetlere de binbaşı yaptı. Bkz. esSeyyid el-Bâzu’l-Arinî, s. 78.
54. David Ayalon, s. 218-219.
55. Tam adı Seyfüddin Sargatmuş b. Abdullah el-Kalemtâvî’dir. Onbaşı rütbesinde olan emirlerden biri olup emir Kalemtây ed-Düvadâr’ın memlûklarından idi. Kayde değer bir askerî özelliğe sahip olmadığı belirtilmektedir. H. 852 yılının Ramazan ayının on dördü olan Cumartesi günü vefat etmiştir. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, c. XV, s. 258-259.
56. Tam adı Seyfüddin Meliktemür b. Abdullah en-Nâsırî’dir. en-Nâsır Hasan döneminde emirlik yaptı. Sonra el-Meliku’l-Eşref Şaban onu yüzbaşı ve bin askere mukaddem olarak görevlendirdi. Arkasından da aynı hükümdar, Esendemür en-Nâsırî olayından sonra onu Muhafız ordusu başkumandanlığına getirdi. Daha sonra da meclis başkanlığına atandı. H. 771 yılında ise Alemdâr el-Muhammedî yerine büyük üstadâr oldu. Aynı yıl Safed şehri nâipliğine tayin edildi. Bir süre sonra da bu görevinden alınarak Kahire’ye getirildi ve burada kendisine yüzbaşı ve bin askere mukaddem payesi bahşedildi. Birkaç yıl Mısır memleketinde hacibulhüccâb görevini üstlendi. İşine son verilince evine kapandı ve 794 yılının Rebî’u’l-Evvel ayının yirmi birinde vefat etti. Bkz. Cemaleddin Ebî’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdi el-Atabekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûk Mısır ve’l-Kâhire, c. XII, s. 100.
57. Tam Adı el-Meliku’l-Eşref Kayıtbay’dır. Barsbay tarafından köle olarak satın alınan ve Çakmak tarafında azat edilen Kaytıbay, Çerkez Memlûklü sultanlarından olup 1468-1496 yıllarında Mısır’da hükümdarlık yapmıştır. Sultanlık payesine yükselmeden önce sırasıyla Naipler naibi, 1467 yılında da Atabek olarak görevlendirilmiştir. Mimarî ve savaş sanatına dair birçok eserin sahibi olan bu Memlûklü sultanı oğlu için tahttan feragat etmiştir. Döneminde Mısır ve Bilâdü’ş-Şam’da veba salgınları meydana gelmiştir. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 544.
58. Tam Adı el-Meliku’z-Zâhir Hoşkadem’dir. 1460-1467 yılları arasında Çerkez Memlüklü sultanı olarak Mısır ve Bilâdü’ş-Şam’da hükümdarlık yapmıştır. Memlûkler tarafından tahttan indirilen Memlûklü sultanı el-Müeyyed’den sonra iktidara geldi ve ülkesinde güvenliği tesis ederek kargaşa dönemini sonlandırdı. Bkz. Aynı eser, s. 270.
59. David Ayalon, s. 219-221.
60. Ahmed Salih el-Ali, s. 156.
61. Emevî devletinin önemli idarecilerinden olup köken olarak Taif ’in Sakîf kabilesindendir. Taif ’te doğan ve H. 53/M. 673 yılında Kufe’de vefat eden Ziyad b. Ebîhi’nin annesinin adı Sümeyye’dir. Nesebi belli olmadığından “İbn Ebîhi” olarak adlandırılmaktadır. Hz. Ali döneminde sırasıyla Basra’da haraç sahibi ve Fars bölgesi valisi olarak görev yaptı. Anılan halifenin vefatından sonra, Muaviye b. Ebî Süfyân tarafından tertiplenen istilhak olayı sonucunda Ebu Süfyân ailesine katıldı, akabinde de Basra ve Kufe genel valisi tayin edildi. Arapların dört dâhisinden birisi olarak tanıtılmaktadır. Bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004, s. 311-319; Lewis Ma’lûf, s. 341.
62. el-Cehşiyârî, el-Vüzârâ’ ve’l-Küttâb, (Thk. Mustafa es-Sakka-İbrahim el-Ebyârî-Abdulhafîz eşŞiblî), Kahire, (Trz.), s. 19.
63. Sâsânî krallarından Erdeşîr tarafından kurulduğu için bu adı almıştır. Fars eyaletinin en önemli yerleşim merkezlerinden biri olup, bir rivayete göre bu şehir ilk defa Nemrûd b. Kenan tarafından kurulmuş ve daha sonra da Sirâf b. Fâris tarafından onarılmıştır. Büyük bir kısmı deniz sahili boyunca uzanan Erdeşir Hurre’nin havasının çok sıcak ve meyvesinin bol olduğu söylenmektedir. Buraya tabi olan şehir ve kasabaları şöyle sıralamak mümkündür: Sîrâf, Cûr, Meymend, Nâin, Saymekân, Habru, Hüzistan, Ğundicân, Kurân, Şemîrân, Zîrbâz, Necirem. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. I, s. 176.
64. Hz. Ali döneminde Erdeşirhurre valiliği görevinde bulunan Maskala sorumsuz davranışları, halifeye karşı olumsuz tutumu sebebiyle bu görevinden azledilmişitir. Bu olayın akabinde baş gösteren isyanı bastırmak için de Hz. Ali, Ziyad b. Ebîhi’yi anılan şehre vali tayin etmiştir. Bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 294.
65. Tam adı Ma’kil b. Kays er-Reyâhî’dir. Hz. Ali döneminde Kufe’de polis teşkilâtı başkanı olarak görev yapmış ve kumandan olarak Muaviye b. Ebî Süfyan’a karşı yapılan Sıffin savaşında diğer görevlerde üstün performans göstermiştir. Bkz. s. Aynı eser, s. 509, 522, 532, 538, 580.
66. Kahtan'a dayanan el-Aş’ariyyîn koluna bağlı olup, kabilenin kurucusu Nâciye b. el-Cemâhir b. el-Aş’ar’dir. Ünlü sahabi Ebu Musa el-Aş’arî bu kabileye mensuptur. Bkz. el-Kalkaşandî, Nihâyetü’r-Rütbe fi Ma’rifeti Ensâbi’l-Arab, Beyrut 1984, s. 384.
67. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 521-522, 580. Maskala anılan paranın ancak 200.000 dirhemini ödemiş, kalan 300.000 dirhemlik borcunu ise bir türlü ödeyememiştir. Hz. Ali tarafından cezalandırılmamak için de bu görevine son verilmiş vali Kufe’den Şam'a kaçmıştır. Hz. Ali, onun bu davranışını şöyle dile getirmektedir: “O, bir efendi gibi davrandı, bir köle gibi kaçtı ve fâcir gibi de hiyânet etti. Vallahi, burada kalıp kaçmasaydı, onu sadece hapse attırırdık. Bir malı varsa, onu alırdık, yoksa da kendisini serbest bırakırdık.”. Bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 522.
68. Emevî devletinin yıkılışına yol açan dinî ve siyasî hareketin en büyük liderlerinden biri olup askerî yeteneğe sahip bir kumandandır. Ayrıca Abbasî devletinin kuruluşunda büyük bir rol oynamış ve H. 130/M. 748 yılında Merv ve Kufe’yi ele geçirmiştir. Ancak üstün askeri vasıflara sahip olan bu Türk kumandan, hakkında verilen yanlış bilgiler sonucunda H. 137 yılında Abbasî devletinin ikinci halifesi Ebu Ca’fer el-Mansûr tarafından öldürülmüştür. Bkz. İbn Kuteybe ed-Dineverî, el-İmâme ve’s-Siyâse el-Ma’ruf bi Tarihi’l-Hulefâ’, Beyrut 1990, s. 183-184; İbnu’l-Umranî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-İnbâ’ fi Tarihi’l-Hulefâ’, (Thk. Kâsım es-Samarrâ’î), Kahire 1999, s. 65-67; Lewis Ma’lûf, s. 18.
69. Tam adı İbrahim el-İmâm İbn Muhammed’dir. Birinci ve İkinci Abbasî halifeleri olan Ebu’lAbbas es-Seffâh ve Ebu Ca’fer el-Mansûr’un kardeşi olup H. 131 (M. 749) yılında vefat etmiştir. Babasından İmamet (halifelik) hakkını devraldığı için ona İmam lakabı verilmiştir. 743 yılında Abbasî ailesi adına davetini başlattığında Ölü Deniz’in güneyinde bulunan el-Humeyme’de ikamet ediyordu. Emevî hanedanının son halifesi olan II. Mervan (Mervan b. Muhammed), onu yakalatarak Harran’a getirdi ve burada vefat etti. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 6.
70. el-Makrizî, “Ümeyye ve Haşim Oğulları Arasındaki Çekişme ve Anlaşmazlıklar”, (Çev. İrfan Aycan-Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 382-383; Sâlih Süleyman el-Veşmî, Ebu Müslim el-Horasânî, Sahibu’d-Da’veti’l-Abbâsiyye, Büreyde, H. 1400, s. 15.
71. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196. Ali Mazaherî bu fiyatı 30-35 olarak vermektedir. Bkz. Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, s. 364.
72. Buzurk b. Şehriyâr, Kitâbu Acâibu’l-Hind Berrihâ ve Bahrihâ ve Cezâirihâ, Frankfurt, 1993, s. 52.
73. H. 357/M. 967 yılında Nube’de doğdu. Mısır hükümdarı el-İhşid’in kölesiydi; onun vefatından sonra el-İhşid’in oğlu Ebu’l-Kâsım Anecûr’un tavsiyesi üzerine hükümdar tayin edildi. Fatımîlere karşı çetin bir savunma savaşı uyguladı ve bu esnada üstün bir dayanıklılık gösterdi. Yirmi yıl boyunca İhşidîler devletini korudu ve bu sürenin sonunda 965 yılında Mısır ve Suriye hükümdarı olarak bağımsızlığını ilan etti. Ediplere ve şairlere büyük değer verirdi; dolayısıyla da onlardan birçoğu yanında yer aldı. Ünlü şairlerden olan el-Mütenebbî, bu hükümdarı önce övmüş, sonra da hicv ederek şunu söylemiştir: “Köleyi sopası da yanında olmadan satın alma! Zira köleler hırçın pisliklerdir.”. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 581.
74. Tam adı Ebu’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn b. el-Hasen b. Abdissamed el-Cu’fî el-Kindî elMütenebbî’dir. 303 (915-16) yılında Kufe’nin Benî Kinde mahallesinde doğdu. Abbasî döneminin en önemli şairlerindendir. Daha çok övgü, fahr olmak üzere hikmet, mesel, edep, mersiye, hiciv, gazel ve tasvir ele aldığı başlıca temalardır. Methiyeleriyle hayatını kazanan Mütenebbî övdüklerinin kahramanlık, mertlik, cömertlik, soyluluk ve zekâ durumlarını abartılı bir dille anlatmıştır. Bkz. İsmail Durmuş, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Mütenebbî Maddesi, İstanbul 2006, c. XXXII, s. 195-200.
75. Latince “follis” kelimesinin Arapçalaştırılmış şekli olan fels “akçe, para, mangır” anlamına gelir. Çoğulu “fülûs” olup ağırlık ve büyüklükleri hesaba katılmaksızın bütün bakır ve bronz sikkeler için kullanılır. Halk dilinde kırmızı renkte olduğu için bakır sikkelere “fülûs-i ahmer” denilmektedir. Kırmızı bakırdan yapılan felsler, Müslümanların Suriye'yi fethi sırasında 6 gr. kadar gelen Bizans bakır sikkeleri VII. yüzyıldan itibaren tamamıyla bozuldu ve bu paralar Araplar tarafından kullanılmadı. Fakat Emevîler zamanında ve Abbasîlerin ilk dönemine kadar Bizans modeline uygun bakır sikkelerin imaline devam edildi. Felsler Araplar tarafından mutlak şekilde değerli bir sikke olarak değil, ancak kesirleri tamamlamak için ufaklık para şeklinde kullanılmıştır. Fels imali hükümranlık hukukundan sayılmadığı için mahallî makamlar bu konuda tamamen serbest bırakılmıştır. Bundan dolayı da farklı ağırlık ve ölçülerde felsler basılmış, dinar ve dirhemin aksine felsin kullanımı sadece basıldıkları bölgelerle sınırlı kalmıştır. H. 759 yılına kadar felslerin 48 tanesi bir gümüş dirheme tekâbül etmekteydi. Fakat Mamlüklü hükümdarı en-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalavun zamanında yeni felsler piyasaya sürüldü, bunlar bir miskal ayarındaydı ve bu miskal dirhemin 24 kîratından bir kîrat değerinde idi. Sonra bu paralar değerini kaybederek sıfır derecesine kadar düştü. Aslında bu bakır paralar, Mısır'da yeni hâdiseler ve belâler çıktığı 806 yılından sonra revaç bulmuş ve bu arada bütün dünyada kullanılmıştır. el-Melik Zâhir Berkuk zamanında Mahmud b. Ali el-Ustâdâr mâliyenin başına getirilince, bakır paralar (felsler) çoğaldı. Avrupalılar, buraya, yüklerle dolu kırmızı bakır getirirlerdi. Burada senelerce bu bakırlardan felsler kesildi ve Franklar, buranın dirhemlerini memleketlerine taşıdılar. Diğer taraftan yerli halk, kullanmak için bunları eritince, piyasada gümüş kıtlığı baş gösterdi. Bu yüzden, Mısır'da halkın fülûse karşı olan rağbeti arttı. Avrupa memleketlerinden getirilen levha halindeki kırmızı bakırın bir kantarı için bir fiyat tesbit edilirdi. Bu sayede bakırın kantarla alınıp satılması kararlaştırıldıktan sonra, bu bakırlar darphânede fülûse çevrilir ve gerçek bedeline yalnız basma bedeli eklenirdi. Yapılan harcamalar hesap edilirse, bir dinar için ne kadar bakır sarfedileceği anlaşılır. Bu yapıldıktan sonra, “Müeyyedî” denilen dirhemin kaça mal olduğu da bilinmiş olurdu. Bakırlar, Belîğ Sâlim'in zamanına kadar sayı ile alınırdı. O, 806 senesinde bunların tartı ile alınmasını emretti. Bkz. İbrahim Artuk, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Fels Maddesi, İstanbul 1995, c. XII, s. 309-310. Ayrıca bkz. Abdulhalik Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, s. 250-251.
76. Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, Beyrut, (Trz.), c. I, s. 85; Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196. Ağlebî hükümdarları iktidarları döneminde diğer unsurlar yanında siyah köleleri de kendilerine koruma edinmeye başladılar. Daha sonra da Fatımîler ve onların vasalları olan Kelbîler, köle tüccarlarının getirdiği Sakalibe yani beyaz memlûklarından oluşan koruma birlikleri kurdular. Bunları küçük yaşta iken Slav ve diğer ülkelerden getiriyorlardı. Çoğunlukla tüccarlar onları hadım yapıp gılman (gulâm’ın çoğuludur, erkek çocuk demektir) ve feteyân (fetâ’nın çoğuludur, genç demektir) olarak yetiştirilmek üzere ileri gelen kimselere yüksek fiyatlara satıyorlardı. Bu gençlerin, Kelbîlerin idarecileri ve Norman kralları döneminde büyük nüfuzları vardı. Çünkü onlar, kral ve idarecilerin yandaşları ve sırdaşları idiler. Bunlar arasında bakan, kâtip ve komutan olanları vardı. Palermo’nun Hâretü’s-Sakâlibe isminde bir mahallesi vardı. Bkz. Martino Mario Moreno, “Sicilya’da Müslümanlar”, (Çev. Abdulhalik Bakır-Aydın Çelik), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara 2008, s. 706-707.
77. İbn Hurdazbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Bağdat, (Trz.), s. 37, 39.
78. Oysa İslam’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar tarafından silahlar çok yüksek fiyatlara satın alınıyordu. Bir örnek vermek gerekirse; Hz. Ali döneminde kılıçlar çok pahalıydı. Mesela Hz. Ali’yi öldürmede İbn Mülcem tarafından kullanılan zehirli kılıç 1.000 dirheme satın alınmıştır. Bir rivayete göre anılan kılıç 40 gün boyunca zehirde tutulmuştur. Bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 581.
79. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 326.
80. Dicle’nin sağ kıyısında yer alan bir şehir olup günümüzde Bağdat’a bağlı bir kaza merkezidir. M. Ö. 5 bin yılında bir yerleşim merkezi olduğu söylenmektedir. Araplar H. 637 yılında burayı ele geçirdiklerinde küçük bir köy durumundaydı. Ancak H. 836 yılında Abbasî halifesi e-Mu’tasım Billâh, burada Türklerden teşkil ettiği orduyu iskân etmek için yeni bir şehir kurdu ve ona “Sürre men ra’â” adını verdi. Abbasî halifesi el-Mu’temid başkentini Bağdat’a taşıdıktan sonra Samarra ihmale uğrayarak eski şaşaasını kaybetti. Burası mimari eser olarak el-Mütevekkil Sarayı ve ilginç bir yapı olan Melviye’si ile tanınır. Bugün Samarra kazasının ed-Dalû’iyye, Beled, ed-Düceyl ve ed-Dûr olarak dört nahiyesi bulunmaktadır. Bkz. Lewis Malûf, s. 346.
81. Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, s. 364.
82. Eliyahu Ashtor, “Geç Ortaçağlarda Akdeniz Ticaretinde Yahudiler”, (Çev. Abdulhalik BakırPınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 849-850.
83. Filistin’e bağlı Akdeniz sahilleri üzerinde yer alan bir şehir olup, Filistin’in diğer şehri Taberiyye ile arasında üç günlük bir uzaklık bulunmaktadır. Yakut’un ifadelerine göre burası eskiden şehirlerin en önemlilerinden biriymiş ve bol nimete ve kalabalık bir nüfusa sahipmiş. Ancak yazarın kendi zamanında görünüm olarak bir şehirden çok bir köyü andırmaktaydı. Anılan şehir Hz. Ömer döneminde Muaviye b. Ebî Süfyân tarafından uzun bir kuşatmadan sonra fethedildi. Bu şehir önemli âlimler yetiştirmiştir. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: İbrahim b. Ebî Süfyân el-Kayserânî (öl. 278), Amr b. Sevr el-Kayserânî (öl. 279), Muhammed b. Rabi’a el-Kayserânî. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. IV, s. 478.
84. Kaysâriyye ile arasında dört fersah mesafe bulunan bir köydür. Ayrıca bu köyle Filistin’in bir şehri olan Nablüs arasında da yine dört fersahlık bir uzaklık bulunmaktadır. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. IV, s. 533.
85. el-Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm fi Ma’rifeti’l-Akâlîm, Leiden 1904, s. 177.
86. Tam adı Mahmud Ğâzân’dır. Müslümanlığı kabul eden ve İslam dinini devletin resmî dini haline getiren ilk Moğol hanı olup 1271-1304 yılları arasında Bağdat’ta hükümdarlık yapmıştır. Tebriz’de birçok hayır kurumunun kurucusu olan Mahmud Gâzân Han, âlimlere büyü hürmet gösterirdi. İlhanlı âlimlerinden olan Reşiduddin’i “Câmi’u’t-Tevârih” adlı eseri yazmaya teşvik eden de odur. Bkz. Lewis Ma’lûf, el-Müncid fi’l-A’lâm, s. 500.
87. Suriye topraklarında yer alan Halep şehrine bağlı meşhur bir beldedir. Adını Sermîn b. el-Yefez b. Sâm b. Nûh’dan aldığı söylenmektedir. el-Meydânî, “Kitâbu’l-Emsâl” adlı eserinde, Sermîn şehrinin, kadısının darb-ı mesellere konu olduğu Sedûm şehrinin ta kendisi olduğunu zikretmektedir. Yakut’un (Öl. H. 626) yaşadığı dönemde şehirde ikamet edenlerin İsmailiyye mezhebine tabi oldukları anlaşılmaktadır. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. III, s. 243. Sermîn, günümüzde Suriye’nin İdlib kentine bağlı bir köyden ibaret olup, dokuz kubbesiyle meşhur olan büyük bir mescidi vardır. Bkz. Lewis Ma’lûf, el-Müncid fi’l-A’lâm, s. 354.
88. en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fi Fünûni’l-Edeb, c. 40, s.110 (İnternetten)
89. Osman G. Özgüdenli, Turco-İranica Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2006, s. 249.
90. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. I, s. 280, c. II, s. 653.
91. İbn Abdirabbih, el-İkdu’l-Ferîd, Beyrut, 1988, c. IV, s. 357; eş-Şerifu’r-Radıyy, Nehcü’l-Belâğa, Mısır, (Trz.), c. I, s. 413. Ayrıca bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 580-581.
92. Bkz. Ebu Yusuf, el-Harâc, s. 167.
93. Emevî halifesi Abdulmelik b. Mervan’ın oğludur. Babası tarafından Musul’a vali tayin edildikten sonra buranın surlarını yaptırdı ve şehre taş döşettirdi. Bu valinin adını taşıyan bir su kanalının varlığından söz edilmektedir. Anlatılanlara göre burası daha önceleri yırtıcı hayvanların bulunduğu bir bataklıktı. Bu yeri ona, ikta yoluyla el-Velîd verdi; böylece Sa’id buraya bir kanal kazdı ve çevresini bayındır hale getirdi. Bu vali züht ve takva ehli olduğundan kendisine Sa’idu’l-Hayr denilirdi. Bkz. el-Belazurî, Fütûhu’l-Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara 1987, s. 257, 477-478.
94. Emevîler döneminde önce Sa’id b. Abdulmelik, sonra da Süleyman b. Abdulmelik tarafından satın alınan şarkıcı cariyedir. Şiir söyleme ve edebiyat konusunda şöhret kazanan Zelfâ güzellik yönünden de dönemine damgasını vurmuştur. Anlatılanlara göre daha önceleri âşık olduğu bir kişiyi unutamamış olduğundan hakkında şiirler yazmıştır. Bkz. Şemseddin Sami, c. III, s. 2225.
95. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. I, s. 280, c. II, s. 653.
96. İslam fetihlerinde şöhret kazanmış Gassân kabilesine mensup bir kumandandır. Emevî halifesi Abdulmelik b. Mervan döneminde Kuzey Afrika valisi olarak atanmış buradaki Bizans ve Berberî ordularına karşı üstünlük sağlamıştır. Bu vali H. 86 (M. 705) yılında vefat etmiştir. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 233.
97. İbn Abdilhakem, Fütûhu Mısır ve Ahbâruhâ, Leiden 1920, s. 202.
98. Müslümanların en büyük kumandanlarından biridir. Mısır fatihi ve valisi Amr b. el-As’ın kız kardeşinin oğludur. Kuzey Afrika’yı fethetti ve burada Kayrevan şehrini kurdu. Ancak Berberîleri kontrol altına alamayan bu kumandan, H. 63 (M. 683) yılında Büyük Sahra sınırında öldürüldü. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 472.
99. İfrikiyye topraklarında yer alan küçük bir şehir olup, halkının büyük bir kısmı ince Sûs kumaşı dokuyucusudur. Anlatılanlar göre burada bu kumaşlardan dikilen bir elbise 10 dinara satılmaktaydı. Ayrıca bu şehirle el-Mehdiyye arasında üç günlük bir mesafe bulunuyordu. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. III, s. 320.
100. Kitâbu’l-İstibsâr fi Acâibi’l-Emsâr, (Yazarı belli olmayan bir eser), ed-Dâru’l-Beydâ’, 1985, s. 212.
101. Mağrib bölgesinde iki dağ arasında bulunmasından dolayı Mekke’ye çok benzeyen bir şehir olup, Sicilmâse’den kırık kusur konaklık mesafede yer almaktadır. Güzel çarşıları bulunan bu şehir halkının Ku’an okudukları ve mescitlere sahip oldukları bildirilmektedir. Eskiden güneşe tapan, ölü eti yiyen ve kan içen bir topluluk halindeyken, Fatımî devletinin kurucusu Ubeydullah el-Mehdi’nin gayretleri sonucunda Müslümanlığı kabul etmişlerdir. Burası buğdayı, darısı, mısırı, lübiyası ve hurma ağaçları bol olan bir şehir olarak tanımlanmaktadır. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. I, s. 329-330.
102. el-Bekrî, Abdullah b. Abdulaziz, el-Muğrib fi Zikri Bilâd İfrikiyye ve’l-Mağrib, Frankfurt, 1993, s. 158; Kitâbu’l -İstibsâr fi Acâibi’l-Emsâr, s. 216.
103. Şair ve şarkıcı bir cariye olup şiir söylemede ve ut çalmada çok maharetli idi. Şarkı söylemeyi Ma’bed ve Cemile’den öğrenmiştir. Emevî Halifesi Yezîd b. Abdulmelik’in, Habbabe adlı cariyesinden sonra en önemli gözdelerinden biriydi. Bu cariye H. 130 (M. 748) yılında vefat etmiştir. Lewis Ma’lûf, s. 359.
104. el-Mes’udî, Mürûcu’z-Zeheb ve Ma’âdini’l-Cevher, (Thk. Kâsım eş-Şemmâ’î er-Rifâ’î), Beyrut, 1989, c. III, s. 207.
105. Bu cariyenin daha önce hakkında bilgi verilen Selâmetü’l-Kassi adındaki cariye olduğu ihtimali yüksektir. Zira Emevî halifesi II. Yezîd, II. el-Velid’in hemen arkasından halife olmuştu.
106. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 653; Ahmed Salih el-Ali, s. 156-157.
107. Emevî halifesi II. Yezîd’in şarkıcı cariyesidir. H. 105 (M. 723) yılında bir üzüm tanesini yerken ölmüştür. Anlatılanlara göre anılan hükümdar bu cariyeye olan üzüntüsünden dolayı ondan birkaç gün sonra vefat etmiştir. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 228. Bir rivayete göre Emevî halifesi Yezîd b. Abdulmelik, bir defasında Habbâbe’ye “Benden daha şarkıdan etkilenen birisini tanıyor musun?” diye sordu, o da “evet, beni satan efendim” diye cevap verdi. Bunun üzerine Yezîd hemen onun huzuruna getirilmesini istedi ve anılan kişi kelepçelenerek yanına getirildi. Bu esnada Habbâbe ile Sellâme şarkı söylüyorlardı. Sellâme onun için el-Ğarîz’in bestesini okudu ve şöyle dedi: “Yarın komşumuzun evine geleceksin…” adam bunu duyunca aşırı derecede duygulandı ve kelepçeli olduğu halde hareket etmeye başladı. Sonra Habbâbe aynı şiiri İbn Süreyc’in bestesiyle okudu. Bu esnada adam yerinden fırladı ve kelepçeli haliyle oynayarak “babanıza yemin olsun ki bu ikisini bir arada dinlemeye dayanamam” dedi, muma doğru ilerledi ve sakalını yaktı ve şöyle bağırmaya başladı: “Ey zina çocukları! Yangın var, yangın var.”. Bu duruma Yezîd kahkahalar atarak güldü ve şunu söyledi: “Vallahi gerçekten de bu adam, insanların şarkılardan en fazla etkilenenidir.”. Bkz. Ebu’l-Ferec el-İsfahanî, el-Eğânî, Kahire, 1952, c. I, s. 315-316.
108. Ahmed Salih el-Ali, s. 156-157.
109. Bu cariye ile ilgili fazla bilgi bulamadık; ancak Abbasî halifesi el-Mehdi’nin, onu odalığı yaptıktan sonra Aliye adında bir kız çocuğunun dünyaya geldiğini öğreniyoruz. Bkz. Abdussellâm et-Tirmâninî, s. 106.
110. Abdussellâm et-Tirmâninî, a.g.e., s. 106.
111. Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul 1989, c. I, s. 525.
112. Philip K. Hitti, a.g.e., s. 525.
113. Arap müzisyenlerinin en büyüklerinden biridir. M. 742 yılında Kufe’de doğmuş ve 804 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Fars kökenli olduğu söylenmektedir. Ut çalmada ve bu aletle şarkı söylemede gayet usta bir sanatkâr idi. Abbasî halifeleri el-Mehdi, el-Hâdi ve Hârûnu’r-Reşîd’e nedimlik yapmış, bu özelliğinden dolayı da “en-Nedîm” olarak tanınmıştır. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 7.
114. Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd döneminde Bağdat’ta siyasî hayatta önemli bir yer işgal eden Fars kökenli Bermekîler ailesine mensup bir şahsiyettir. Çok iyi bir tahsil yapan, edebiyat ve sanattan anlayan Ca’fer hemen her gün halife ile ilmî ve edebî sohbetler yapıyordu. Abbasî devletinin batı eyaletlerine vali tayin edildiği halde Bağdat’tan ayrılmamış anılan bölgeleri vekilleri vasıtasıyla idare ediyordu. Bu esnada Berîd (posta) teşkilatı, darphane ve tıraz (dokuma evi) atölyeleri de ona bağlanmıştı. Bütün bu görevlerin dışında ikinci sırada veliaht olan Me’mun’a hocalık yapıyordu. Ancak Hârûnu’r-Reşîd, Bermekîleri ortadan kaldırmaya karar verdikten sonra 1 Safer 187 (29 Ocak 803) Cumartesi gecesi halifenin emriyle Ca’fer idam edildi. Yahya gözaltına alındı ve oğulları hapsedildi ve Bermekîlerin bütün serveti müsadere edildi. Bkz. Hakkı Dursun Yıldız, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Bermekîler Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 517-520.
115. Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 653.
116. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196-197.
117. Bkz. İbnu’s-Sâ’î, “Halifelerin Hatunları (Halifelerin Hür ve Cariye Eşleri)”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 192.
118. Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, el-Îmâü’ş-Şevâ’ir, (Thk. Celîl el-Atiyye), Beyrut 1984, s. 47.
119. Bkz. Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, el-Îmâü’ş-Şevâ’ir, s. 32-33; İbnu’s-Sâ’î, “Halifelerin Hatunları (Halifelerin Hür ve Cariye Eşleri)”, s. 192, 194-195, 197. Ayrıca bkz. Celaleddin es-Suyutî, s. 38-46.
120. Medineli bir şarkıcı cariye olup şarkı söyleme sanatını Ebu Sa’îd, Dahmân, Fülayh ve İbn Câmi’den öğrendi. 30.000 besteyi ustalıkla icra ettiği ve bu alanda Abbasî döneminin en meşhur müzisyenleri olan İbrahim b. el-Mehdi ve İshak el-Mevsılî ile boy ölçüşecek kadar maharetli olduğu söylenir. Bu cariye Abbasî halifeleri el-Emin ve el-Me’mun için şarkı söylemiştir. Abbasî halifesi el-Mu’tasım Billâh’ın dönemine M. 418 (M. 833) kadar yaşadığı bildirilmektedir. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 120.
121. Bkz. İbn Abdirabbih el-Endelüsî, el-İkdu’l-Ferîd, (Thk. Abdulmecîd et-Terhinî), Beyrut, 1983, c. V, s. 375; Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 653.
122. Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 103.
123. Abbasîler döneminde Fesahat, belagat ve güzellik sahibi bir şarkıcı cariye olup H. 181 yılında doğmuştur. Şairliği, hattatlığı ve kelamcılığıyla da tanınan bu cariye’nin Cafer el-Bermekî’nin kızı olduğu söylenir. Anlatılanlara göre, Abbasî halifesi Hârûnu’r-Reşîd, Bermekî ailesini ortadan kaldırınca, çocuk yaşta kaçırılmak suretiyle kurtarılmış ve önce Abbasî halifesi Muhammedu’l-Emîn, sonra da Abbasî halifesi Abdullah el-Me’mun tarafından satın alınmıştır. İshak adında bir râvi, ‘Arîb ile ilgili şunları söylemektedir: “Ondan daha güzel yüzlü, daha edebiyata ve şarkıcılığa yatkın, daha iyi ut çalan, şiir söyleyen ve satranç oynayan bir kadın görmedim. Hatta bir kadında aradığım zarif bir seciye yoktur ki onda bulmamayım.”. Bu meşhur şarkıcı cariye’nin H. 277 yılının Rabiulevvel ayında Samarra’da öldüğü bildirilmektedir. Onun şu şiiri meşhurdur: “Senden sonra bir insan beni etkilemedi. Zaten sende çok renkler gördüm. Eğer değişiverdiysen, ne yapabilirim. Zira kalbine hâkim olamam.”. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, s. 36-37.
124. Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 106.
125. el-Câhız, “Çengi Cariyeler”, s. 134.
126. Bkz. el-Câhız, “Çengi Cariyeler”, s. 134.
127. el-Yemâme’de doğan ve Basra’da Araplar arasında eğitilen bu cariyenin hayat hikayesi şöyle anlatılır: “Muhammed b. Davud da onu zikretmiş ve Abdulkays kabilesinden olduğunu söylemiştir. Kendisi de bunu iddia ediyordu ve annesinin, ona, Abdulkays kabilesine bağlı bir azatlı kölesinden hamile kaldığını, hamile durumundayken de kocasının öldüğünü, sonra oğlunun onu sattığını ve sonuçta kendisinin kölelik üzere dünyaya geldiğini söylüyordu. Başka bir yerde, onunla ilgili olarak annesinin, onu, babası hayattayken doğurduğu ve bizzat babasının onu terbiye ederek yetiştirdiği, babası ölünce, oğullarının kendi aralarında anlaşarak onu satmaya karar verdikleri ve bu esnada Ömer b. el-Ferec’in kardeşi Muhammed b. el-Ferec erRuhhacî tarfından satın alındığı ve bu kişinin onu daha sonra el-Mütevekkil’e hediye ettiği zikredilir.” Bkz. İbnu’s-Sâ’î, s. 224.
128. el-İsfahânî, el-Îmâü’ş-Şevâ’ir, s. 61; İbnu’s-Sâ’î, s. 223-225.
129. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, s. 51, 54.
130. Nahle, Abbasî halifesi el-Mütevekkil halife olmadan önce el-Hüseyin b. el-Hallâl’ın cariyesiydi ve ondan bir erkek çocuk dünyaya getirmişti. Ancak el-Mütevekkil halife olduktan sonra bir gün aniden elHüseyin el-Hallal’ın evine gelerek çok iyi bir şarkıcı olan Nahle’yi dinlemek istediğini söylemiş ve arkasından da efendisi tarafından azat edilmesini istemiş ve onunla evlenmiştir. Bkz. el-Câhız, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, Kahire 1994, s. 157.
131. el-Câhız, s. 157.
132. Bu şarkıcı cariyenin akıllı, sevimli ve konuşkan birisi olduğu ve birçok cariyenin ondan şarkıcılık sanatını öğrenmek için yanına uğradığı bildirilmektedir. Ancak onun ölümü, özel hayatı ile ilgili bir açıklamasından olmuştur. Bir rivayete göre Ca’fer, bir gün ona, “seni seven birisi, seninle beraber olma veya bir öpüş gibi bir durumla meramına ulaştı mı?” diye sordu. O da “Yezîd b. Avn es-Sayrefî dışında vallahi, hayır böyle bir şey olmadı. Bir defasında o beni öptü ve ağzıma bir inci attı; ben daha sonra o inciyi 30.000 dirheme sattım.” dedi. Bunun üzerine anılan kişi, onu ölünceye dek kırbaçladı. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, s. 27.
133. Bkz. el-Câhız, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, s. 203; Celaleddin es-Suyûtî, s. 27.
134. Medine doğumlu, sarışın ve güzel bir şarkıcı cariye olduğu, çok güzel şarkı söylediği ve ut çaldığı söylenmektedir. Akıllı bir kadın olan Kalemu’s-Sâlihiyye’nin, şarkı söyleme sanatını İbrahim el-Mavsılî ve onun oğlu İshak el-Mavsılî’den öğrendiği rivayet edilmektedir. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, s. 60.
135. Celaleddin es-Suyûtî, s. 60; Corci Zeydan, Tarihu’t-Temeddüni’l-İslami, c. II, s. 653; Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 106.
136. Abbasî halifeleri el-Mu’tasım ve el-Vâsık dönemlerinde vezirlik yapmış meşhur bir edîb ve şairdir. el-Mütevekkil Alallâh’ın aleyhine çalışmış ve onun halife olması sonucunda H. 233 (M. 847) yılında öldürülmüştür. Onun bir şiir divanı bulunmaktadır. Bkz. Lewis Ma’lûf, s. 340.
137. el-Câhız, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, s. 203-204.
138. el-İsfahânî, el-İmâü’ş-Şevâ’ir, s. 184.
139. Bu cariyenin çok güzel bir şarkıcı ve iyi bir şiir usası olduğu söylenmektedir. Anlatılanlara göre el-Mu’temid, onu yazı yazma ve şarkıcılık yönünden imtihana tabi tuttuktan sonra satın almıştır. Aynı eser, 184.
140. İbnu’s-Sâ’î, s. 262; Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, s. 364; Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196-197.
141. Tam adı İshak b. Eyyûb b. Ömer b. el-Hattâb el-Adevî’dir. H. 277 yılında vefat ettiği bildirilen bu kişi, el-Cezîre bölgesine bağlı Diyâr Rebi’a emiri olarak tanıtılmaktadır. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, elMüstazraf min Ahbâri’l-Cevârî, Kahire, (trz.), s. 9, not: 1.
142. Tam adı Bid’atü’l-Kebîre’dir. Bu cariye Bid’atü’l-Hamdûniyye olarak da adlandırılmaktadır. Abbasî halifesi el-Me’mun’un azatlı kölesi ‘Arîb’in arkadaşlarından olup edebiyatla iç içe olan şarkıcı bir cariyedir. Döneminin en güzel yüzlüsü ve en iyi şarkı söyleyeni olan bu kadının gazel türünden çok iyi şiir söylediği bildirilmektedir. Bir rivayete göre bu şair ve şarkıcı cariye H. 302 yılının Zilhicce ayında altmış yaşında, diğerine göre ise H. 342 yılının Zilkade ayında doksan iki yaşında vefat etmiştir. Öldükten sonra büyük miktarda para, mücevher, toprak ve akar bıraktığı ve bunların hepsine Abbasî halifesi el-Muktedir Billâh tarafından el konulduğu söylenmektedir. Bkz. Celaleddin es-Suyûtî, el-Müstazraf min Ahbâri’l-Cevârî, s. 8-9.
143. Abbasî döneminde yaşamış bir şair olup H. 275 yılında vefat etmiştir. Bkz. Aynı eser, s. 9, not: 2.
144. İbnu’s-S’â’î, s. 206-207; es-Suyutî, s. 9; Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 106
145. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196; Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 106.
146. el-Câhız, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, s. 206.
147. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, s. 196-197.
148. el-İbşihî, el-Müstatraf min Kulli Fennin Müstazraf, (Thk. Mufid Muhammed Kamiha), Beyrut 1986, c. I, s. 329.
149. İbn Abdirabbih, el-İkdu’l-Ferîd, c. III, s. 241.
150. İbnu’l-Fakîh, Muhtasar Kitabu’l-Büldân, s. 29.
151. Bugünkü Basra Körfezi’nin kara kısmında, başka bir deyişle Bahreyn ve Katar yakınında ve aynı zamanda Arap Yarım adsının Necid bölgesinde yer alan bir eyalettir. En önemli şehri Hacr’dir. Burası Halid b. el-Velîd tarafından savaş yoluyla fethedildi, ancak daha sonra barışla fethedilmiş muamelesinde tabi tutuldu. Hicretin 12 yılında Hz. Ebu Bekir döneminde yalancı peygamber olarak ortaya çıkan Müseylime burada Müslümanlar tarafından öldürüldü. Adını Yemâme bint Sehm b. Tasm’dan aldığı söylenmektedir. Bu bölge çok köklü bir tarihi birikime sahip bulunmaktadır. Arabistan’ın eski kavimlerinden Tasm, Cedîs ve el-Ahkâf ’ın ana yurdu olan el-Yemâme’nin sınırları o dönemlerde Umân’dan eş-Şihr’e, oradan da Hadremevt ve Aden Ebyen’e kadar uzanmaktaydı. Bu özellikleri yanında burası eski çağlarda nimetleri, ağaçları ve hurmalıkları yönünden Allah’ın en güzel toprak parçası olarak vasıflandırılmaktadır. Ortaçağın sonlarına kadar bu bölge anılan özellikleriyle tanınıyordu. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. V. s. 505-510.
152. el-İdrisî, c. I, s. 513.
153. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (Çev. Salih Şaban), İstanbul 2000, s. 196.
154. Bkz. Ebu Hâmid Muhammed el-Gırnâtî, Gırnâtî Seyahatnamesi, (Çev. Fatih Sabuncu), İstanbul 2011, s. 201.
155. el-İstahrî, el-Meslik ve’l-Memâlik, Leiden, 1927, s. 45. Ayrıca bkz. el-Kazvinî, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut, (Trz.), s. 503.
156. Mısır’ın güneyinde geniş toprakları bulunan bir bölgedir. Buranın halkı zor şartlarda yaşayan Hıristiyanlardan meydana gelir. Memleketlerinin sınırı ise Mısır’ın Esvân şehrinden itibaren başlar. Hz. Osman yılda 400 köle karşılığında onlarla barış antlaşması imzalamıştır. Hz. Peygamber, Nûbelileri överek onlarla ilgili şunları buyurmuştur: “Kimin bir erkek kardeşi yoksa, Nûbelilerden bir erkek kardeş edinsin”, “En hayırlı köleleriniz Nûbelilerdir.”. Bkz. Yakut el-Hamavî, c. V, s. 357.
157. Murâbıtlar zamanında tedâvüle sürülen dinar adını taşıyan madenî paraların bir yüzünde Murâbıt'lardan Emiru'l-Müslimîn, diğer yüzünde ise Abbasî halifelerinden İmâm unvanıyla bahseden sikkeler bastırıldı. Hatta bu sikkeleri, Kastil ve Leon Kıralı VIII. Alfonso (1158-1214) da üzerine Hıristiyanlıkla ilgili bazı kelimelerle, Arap harfleriyle yazılı bazı cümleler yazdırarak kullanıyordu. Bu sikkelerin üzerinde III. Alfonso, Emîru'l-Katûlakîn (Katoliklerin kralı) ve Roma'daki Papa ise, İmâmu'l-Bî'ati'l-Mesihiyye (Hıristiyan Kilisesinin Başkanı) unvanıyla gösteriliyordu. Ayrıca bu paralarda "Baba-oğul-Rûhu'l-Kuds, Tek Olan Tanrı adıyla" ibaresi ile "Kim ki inanır ve vaftiz olursa esenlik bulacaktır" cümlesi de yer almaktaydı. Oğuz Tekin, Murabıtlar tarafından kestirilen sikkelerin görsel yapısı ile ilgili şunları yazmaktadır: “Murabıtların günümüze çok miktarda kalmış altın sikkelerinde (Emevî-Abbasî-Fatımî dinarları gibi orta yazının yanı sıra bir çevre bulunmaktadır. Ön yüz orta yazısını, Lailâhe illallâh Muhammedün Resulallâh (Allah tektir, Muhammed onun elçisidir) ve onu takibeden hükümdarın adı (ve bazen veliahtin adı) oluşturmaktadır; evrede ise, Kur’an III. 85’e gönderme vardır: “Ve men yebteği gayre’l-İslâmi dinen felen yukbele mihü ve hüve fi’l-ahireti mine’l-hâsirîn” (Kim İslam’dan başka bir din ararsa onun dini asla kabul edilmeyecektir. O kimse ahırette de hüsrana uğrayacaktır). Arka yüzde, ortada, el-İmâm Abdallah Emirü’l-mü’minîn yazılıdır ki buradaki Abdallah o dönemde tahtta bulunan Abbasî Halifesi Abdullah el-Kâim’e ve ondan sonra tahta geçen Abdullah el-Muktedi’ye göndermedir; çevrede ise Bismillah kelimesini takiben darp yeri ve tarih yazılıdır. Murabıtlar daha ziyade altın sikke basmış olup dinar adını taşıyan bu sikkelerin standart ağırlıkları 4,20 gr.’dır. Murabıtların günümüze kalmış en erken tarihli dinarı H. 450 (1058) tarihli olup Sicilmase’de basılmıştır. En kaliteli basılmış olan altın sikkelerin Batı Afrika ve İspanya’daki darp yerleri arasında Sicilmase Agmat, el-Cezire, Fas, Marrakeş, Tilemsan, Meriyye, Nul Lamta, Kurtuba Agranata, İşbiliye, Mursiye, bulunmaktadır.”. Bkz. Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, c. II, s. 858; Oğuz Tekin, Devletler, Hükümdarlar ve Sikkeleri, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, Y. K. Y., İstanbul 2005, s. 211.
158. el-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâki’l-Afâk, Kahire 1994, c. I, s. 31.
159. Bizans kaynaklarında Aya Thologos’un adı dolayısıyla Bizans ve İtalyan kaynaklarında Agio Teologo, Aya Thologo, Altolugo, Altologo, Altolloch, Latologo, Arap ve Osmanlı kaynaklarında ise Ayasuluk adıyla anılmaktadır. Antik Efes olarak bilinen bu yerleşim merkezinin kurucuları ve kuruluş tarihi belli değildir. Milattan önce XI. yüzyılda bir İyon şehri olan Efes Lidya hâkimiyetine girdi. Milattan önce 547-546’da Perslerin eline geçti. Ardından İskender İmparatorluğuna tabi oldu. Daha sonra Selevkoslar’ın hâkimiyetine giren Efes, Milattan önce 133’te Roma topraklarına katıldı. Roma imparatorluğunun ikiye ayrılması sonucunda Bizans yönetimine tabi oldu. 798’de Müslüman Arapların, 1071’de Selçukluların, 1097’de Bizans’ın, 1304’te Menteşe Beyliğinin, 1309’da Aydınoğulları Beyliğinin, 1379’da İsa Bey’in, 1404’te Cüneyd Bey’in, 1425’te ise II. Murad’ın eline geçti. 1475 tarihli bir tahrir defterine göre, Aydın’a bağlı aynı adlı kazanın merkezi olan Ayasuluk on bir mahalleye, 1850’si Müslüman, 350’si Hıristiyan olmak üzere 2200 dolayında nüfusa sahip bulunmaktaydı. XVI. Yüzyılda Ayasuluk’a çevreden bazı Yörük cemaatleri gelip yerleşti. 1914 yılında Selçuk adını alan Ayasuluk 22 Mayıs 1919’da Yunan işgaline uğramış ve 8 Eylül 1922’de kurtarılmıştır. 1957’de ilçe merkezi oldu. Selçuk’a 3 km. uzaklıktaki Efes harabeleri, St. John Bazilikası, Panayırdağı ve Bülbüldağı, İsâ Bey Camii gibi turistik mekânlar bulunmaktadır. Bkz. Feridun Emecen, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Ayasuluk Maddesi, İstanbul 1991, c. IV, s. 225-227.
160. İbn Batuta, c. I, s. 194.
161. Kuzeybatısında Bihâr, güneybatısında Orissa eyaletleriyle sınırlanan ve kuzeyde Himalayalar’a kadar uzanan bir bölgedir. Ganj ve Brahmaputra nehirleriyle bunların kollarının mecra ve delta bölgesi olma özelliğini daima koruyan bu coğrafya günümüzde 232.000 km. karelik bir alanı kaplamaktadır ve 1990 yılı nüfus sayımına göre yaklaşık 200 milyon bir nüfusa sahiptir. Bengal adı, tarihî Banga (Vanga) krallığından gelmektedir. Kelimenin aslı Bang iken daha sonra Sanskritçe’de “yüksek arazi” anlamına gelen al kelimesi eklenerek Bangala olarak isimlendirilmiştir. Burası XIII. yüzyıla kadar sırasıyla Maurya, Gupta, Harşa, Pala ve Sena İmparatorlukları egemenliği altında kalmıştır. 1203-1204 yıllarında Türk kumandanı Bahtiyar Halacî tarafından fethedilmiş olan Bangala’nın kıyı bölgelerinde yaşayan yerli halk, IX. Yüzyılda Arap tacirler vasıtasıyla İslâm’la tanışmıştır. 1340 yılına kadar Delhi Sultanlığına tabi olan Bangala 1576’da Ekber Şah zamanında Bâbürlü Devletine bağlanmıştır. 1757 yılında Bâbürlü Devletinin yıkılması üzerine bölge İngilizlerin eline geçmiştir. Bengal eyaleti 1937’de otonom hale geldi ve bu durum 1947 ‘de İngilizlerin bölgeden ayrılmasına kadar devam etti. Bkz. Azmi Özcan, T. D. V. İslam ansiklopedisi, Bengal Maddesi, İstanbul 1992, c. V, s. 436-437.
162. İbn Batuta, c. II, s. 147.
163. Orta Sudan'ın önemli şehirlerinden biridir. İbn Battuta’nın izlenimlerine göre bu şehrin dışında bakır madenleri vardı. Buradaki madenlerde çalışan işçiler, daha ziyade kölelerden oluşmaktaydı. Bu işçiler, bakırı yer altından çıkardıktan sonra tasfiye işlemini evlerinde yapıyorlardı ve bir buçuk karış uzunluğunda, bazıları ince ve bazıları da kalın levhalar halinde imal ediyorlardı. Bunlardan kalın olanlarından 400 levha bir miskal altına, ince olanlarından 600 veya 700 bakır levha da bir miskal altına satılmaktaydı. Ayrıca burada imal edilen bakır levhalar Kuber, Zeğâri ve Borno gibi cıvar bölgelere ihraç ediliyordu. Bkz. Abdulhalik Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, s. 145-146.
164. İbn Batuta, c. II, s. 208.
165. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risâle”, s. 578.
166. Bkz. İbnu’s-Sâ’î, “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Câriye Eşleri)”, s. 207, 262.
167. Bu cariye H. 302 yılının Zilhicce ayının bitişine altı gün kala vefat etmiş, cenaze namazını Ebu Bekr b. el-Mühtedi kıldırmıştır. Hiçbir erkeğin hayatında sahip olamayacağı büyük miktarda gayrimenkul ve servet bıraktığı söylenir. Bkz. İbnu’l-Cevzî, el-Müntazam fi Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, c. XIII, s. 152-153.
168. Esmer tenli olduğu bildirilen bu şarkıcı cariye, önceleri İbn Hamdun en-Nedîm’in kızının cariyesi idi. Daha sonra Ebu Bekr Muhammed b. er-Râik onu 13.000 dirheme satın almış ve bu kişi ondan bir erkek çocuk sahibi olmuştur. Ancak çocuk küçükken ölmüş, İbn Râik ise anılan cariye ile evli iken H. 330 yılında öldürülmüştür. Serîre kocasının ölümü üzerine Ebu Abdullah b. Sa’id b. Hamdân ile evlenmiş ve H. 348 yılının Receb ayının on dördü olan Salı günü vefat etmiştir. Bkz. İbnu’s-Sâ’î, “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Câriye Eşleri)”, s. 262.
169. İbnu’s-Sâ’î, “Halifelerin Hatunları (Hükümdarların Hür ve Câriye Eşleri)”, s. 207, 262.
170. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risâle”, Muhakkıkın Mukaddimesi, s. 560.
171. Bkz. Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 137-138.
172. Aynı eser, s. 137-138.
173. Tam adı Ebu Hamza Enes b. Mâlik b. Nadr el-Ensârî’dir. Hicretten on yıl önce (612) yılında doğmuştur. Resûlüllâh’a on yıl hizmet ettiği için “Hâdimü’n-Nebî” lakabıyla anılmıştır. Enes, Hz. peygamberle birlikte Hudeybiye Antlaşması, Hayber seferi, Umretü’l-Kazâ, Mekke’nin fethi, Huneyn Gazvesi, Tâif kuşatması ve Vedâ haccında bulunmuştur. Hz. Ebu Bekir döneminde Bahreyn’e vergi tahsildârı olarak görevlendirilmiş, Hz. Ömer zamanında ise Basra’ya vali tayin edilmiştir. Orada insanlara namaz kıldıran, hadîs ve fıkıh okutan Enes b. Mâlik bir süre Dımaşk’ta kaldıktan sonra Basra’ya yerleşmiştir. Emevîler döneminde Irak Valisi el-Haccâc b. Yusuf es-Sakafî’nin zulmüne maruz kalmış ve bütün malları elinden alınmıştır. Ancak daha sonra Abdulmelik b. Mervan tarafından malları kendisine iade edilmiştir. Enes b. Mâlik H. 93 (M. 711-12) yılında 103 yaşında vefat etmiştir. Bkz. İbrahim Canan, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Enes b. Mâlik Maddesi, İstanbul 1995, c. XI, s. 234-235.
174. el-Kazvinî, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, s. 163-164. ayrıca bkz. İbnu’l-Fakîh, Muhtasar Kitabu’lBüldân, Leiden 1302, s. 84.
175. el-Kuzvinî, a.g.e., s. 164.
176. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risâle”, s. 678.
177. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risâle”, s. 562.
178. Irak’ın güneyinde özellikle Basra şehri çevresinde meydana gelen Zencî isyanlarının en büyüğü, Abbasîler döneminde 255-269 (869-883) yılları arasında Aşağı Mezopotamya’daki (Sevâd) bataklık bölgede ortaya çıkmıştır. Anlatılanlara göre bu isyana 500.000 zenci köle katılmış olup isyancılar Furâtiyye, Karmatiyye, Nûbe ve Sudan gibi isimlerle anılıyordu. İsyanın lideri Sâhibüzzenc Ali b. Muhammed’ın yanında Râşid el-Karmatî ve Nâdir el-Esved gibi liderler de bulunuyordu. Hz. Ali soyundan geldiğini iddia eden Ali b. Muhammed ez-Zencî, siyahîleri ağır tarım işçiliği şartlarından kurtarma vadiyle isyana teşvik etti. Abbasî devletini on beş yıl meşgul eden bu isyan Ancak Tolunoğulları’nın askerî ve malî desteğiyle bastırılabildi. Bkz. Mustafa Demirci, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Zenc Maddesi, İstanbul 2013, c. XXXXIV, s. 249-251.
179. Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, c. I, s. 91
180. İbn Butlân, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle”, s. 586- 588
181. Aynı eser s. 564-565.
182. el-Cahız, “Çengi Cariyeler”, s. 137. Bu onur kırıcı köle satış yönteminin çok eskiye dayanan bir gelenek olduğu bilinmekle birlikte, bir benzerinin de Romalılar döneminde uygulandığına dair bilgiler bulunmaktadır. Ahmet Şefik Bey, “er-Rıkku fi’l-İslâm” adlı eserinde, Romalıların açık artırma yöntemiyle köle satışı yaptıklarını ve bu esnada kölelerin her insanın görebileceği, satın alma rağbeti olmasa da eliyle dokunabileceği yüksek taş üzerinde sergilendiklerini bildirmektedir. Romalıların âdetine göre, müşteri köleleri tamamen çıplak görmeyi talep edebilirdi; zira köle satıcıları, kölelerin bedensel kusurlarını gizlemek için birçok hilelere başvurmaktan imtina etmiyorlardı. Bkz. Ahmet Şefik Bey, s. 24.
183. İbnu’l-Mücâvir, Sıfatü Bilâdi’l-Yemen ve Mekke ve Ba’zi’l-Hicâz, Leiden 1951, c. I, s. 145.
184. Müt’a, İslam Ansiklopedisinde şöyle tanıtılır: “Sözlükte “menfaat, faydalanma” anlamındaki müt’a (mit’a), fıkıhta talâk, nikâh ve hac kelimelerine izâfe edilerek değişik manalarda kullanılır… Müt’a evliliği, tarihte ve günümüzde değişik kültürlerde ve coğrafyalarda farklı biçimlerde varlığına rastlanan geçici evliliğin bir türü olup, İslam’ın zuhuru sırasında Arap toplumunda da mevcuttu. Özellikle yabancı beldelere giden erkeklerin oradaki kadınlarla yaptıkları bir tür nikâh, bir yandan eşyalarını koruyabilecekleri ve geçici olarak ikamet edecekleri bir yer edinmelerini, öte yandan bu süre içinde karı-koca hayatı yaşamalarını mümkün kılıyordu… ‘Aralarında dinen evlenme engeli bulunmayan bir erkekle bir kadının, erkeğin kadına vereceği bir bedel karşılığında belirli bir süre karı-koca hayatı yaşamaları hususunda anlaşmaları’ manasına gelen müt’a nikâhı, diğer mezheplerce İslâm’ın yasakladığı bir evlilik türü olarak kabul edilirken, Şi’a’nın en büyük kolu olan Ca’feriyye’de mubah sayılmakta, hatta meşruiyeti mezhebin temel hükümleri arasında sayılarak inanç esaslarıyla irtibatlandırılmaktadır.”. Bkz. İbrahim Kâfi Dönmez, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, Müt’a Maddesi, İstanbul 2006, c. XXXII, s. 174.
185. el-Cahız, “Çengi Cariyeler”, s. 148.
186. el-Câhız aşkı şöyle tanımlar: “Aşk, defedilmesine sahip olunmayan bir hastalıktır, Aynı şekilde hastalıkların arazlarının da perhiz olmadan giderilmesi mümkün değildir, gıdaların bulunmasına rağmen, perhiz yapmak çoğu zaman fayda vermez ve onların tatları arttıkça tabiatlarda miktarları artar… O, ruha bulaşan bir hastalıktır, vücudu da yakınlık derecesiyle sarar, aynı şekilde ruha güçteki zayıflık da isabet eder, kişide zayıflık ise, onu mecalsiz bırakır. Aşk hastalığı ve bütün bedende konumu, vücut organları içinde kalbin konumu gibidir. Onun tedavisinin zorluğu ise, illetlerinin çeşitliliğinden kaynaklanır, ayrıca o, soğuk ve balgamdan oluşarak ortaya çıkan sıtma hastalığı gibi, birçok şeyden meydana gelir. Kim ki, iki karışımdan birini tedavi etmeye kalkışırsa, o, hastalığından eksiltir, fakat diğer karışıma dair hastalığı artırmış olur. Onun kalıcılığı ve çözülme pozisyonundaki yavaşlaması, unsurlarının güçlülüğüne göredir. Aşk, sevda, arzu, ilişki kurma ve beraber olmadan meydana gelir. Onun yükselmede bir başlangıcı ve bir noktada duruşu, sonra çözülme noktasına giden üretmede inişi ve bıkkınlıkta duruşu vardır… Sevda, resmedildiği anlamı ifade eden bir isimdir, onun, bunun dışında başka bir yorumu yoktur. Zirâ, denilir ki: Bir kişi, Allah’ı sever, Allah, Azze ve Celle mümini sever, bir adam oğlunu seviyor, oğul da babasını, arkadaşını, memleketini ve milletini seviyor, hatta o, istediği şeyi sevebilir, fakat o aşk olarak adlandırılmaz. O zaman anlaşılır ki, başka sebepler eklemeden sevda ismiyle aşk anlamında yetinilmesi mümkün değildir, fakat o, bu haliyle aşkın başlangıcıdır, sonra onu aşk sevdası izler, belki de bu esnada doğru ve seçme işi birbirleriyle uyum içinde olur, belki de onlardan başka yere kayar. İşte dinlerde, memleketlerde ve diğer meselelerde aşk bu şekildedir. Ayrıca aşka düşen kişi, aşık olduğu şey konusunda delilinden ve seçiminden feragat etmez. Bu nedenle şöyle denildi: “Aşkın gözüne inanılmaz.”. Yine şöyle denildi: “Bir şeyi sevmen, kör eder ve sağır bırakır.”. “Dinlerini, şehvetleri için düzenleyici kılıyorlar.” Böylece, âşık çoğu zaman ne güzellikte fazla güzel olana ne mükemmellikte fazla mükemmel olana ne de beceriklilik ve yakışıklılıkla tanınmış olana aşık olur. Sonra bu konuda ona delili sorulursa, o buna bir delil getiremez. Sonra sevda ile aşk bir araya gelebilir, o zaman da ona aşk denilmez, o, çocuk, arkadaş ve memleket, elbiselerin, yatakların ve bineklerin çeşidinde olur. Onlardan birinin, ayrılık esnasında endişe ve yanmaya maruz kalsa da ne memleketini ne de çocuğunu sevmesinden ötürü, bedeninin hastalandığını ve psikolojisinin bozulduğunu görmedik. Fakat, birçok insanın aşk yüzünden gücünün ve takatinin tükendiğini hem gördük hem de haber olarak bize ulaştı. Bilinmektedir ki, sevda ve aşk ilişkisi -burada tabiat ilişkisini kastediyorum- hayvanlardan bütün erkek ve dişilere yüklenen, yani erkeklerin kadınları, kadınların da erkekleri sevmesi eklenirse, o zaman o doğru aşk olur. Yok eğer, bir erkeğin diğerine karşı olan bir aşk ise, o ancak bir şehvetten kaynaklanmış olabilir, aksi halde, şehvetten uzak olursa, ona aşk denilmez. Sonra, o ülfetin meydana gelip kalpte devamlılığı ekilmeden, tanenin toprakta bittiği gibi bitip yerleşmesi, güçlenmesi ve meyve vermesi olayı gerçekleşmeden, bu ilişkinin sağlam bir şekilde oluşmasını görmemiz mümkün değildir. Belki de o, onun için uzun hurma ağacı ve sert sütun gibi olur, belki de o eğilip bükülür ve yok olup tükenir. Bu delilleri kapsarsa mükemmel aşk olur. Sonra gözle görme azalırsa, onu artırır ve ateşini körükler, ondan kopmak ise, onu alevlendirir, öyle ki, akıl gider, beden zayıflar, kalp her yararlı şeyden uzaklaşır, aşık olunan kişinin görüntüsü, âşık’ın gözü önünde canlanır ve onun düşüncesini işgal eder ve her zaman kalbinde anı olarak yaşar. Zaman uzadıkça ve günler birbirini kovaladıkça, yarasının izleri kaybolmasa da, eseri silinmese de, ayrılık olgusu eksilir ve zamanla da yok olup tükenir. Sevgiliye kavuşmak da onun (âşık’ın) aşkının çözülmesini hızlandırır. Bunun delili ise, kalplerin incelik ve kabalık yapısının farklılığından, ilişki kurmanın hızlılığı ve yavaşlığından ve şehvetin azlığı ve zayıflığından dolayı bazı insanlar, diğerlerinden daha hızlı âşık olurlar. Sevgili, sevdasının az bir miktarını gösterirse, hemen ona hastalığını bulaştırır, gönlüne iz bırakır ve kalbini meşgul eder. Bu ise ikili ilişkiden, bazı tabiatların diğerlerinin isteklerini karşılamasından, bazı nefislerin diğerlerini arzulamasından ve ruhların yakınlaşmasından meydana gelir. Bu olay, daha çok uykusu olmayan bir kişinin, uykuda olan bir diğer kişiyi görmesi ve uykusunun gelmesi ve esnemesi gelmeyen bir kişinin, esneyen bir kişiye bakıp onun yaptığının aynısını yapması gibidir ve tabiatın zorla yaptırdığı bir şeydir. Yaratılış, huy, şart veya aşk ve haslet yönünden aralarında benzerlik olmadan aşk konusunda eşit olan iki kişi arasında bir aşkın oluşması alışılagelmiş bir olay değildir. Bu nedenle güzelin, çirkine, çirkinin de güzele aşık olduğunu ve seçen kişinin, çirkini, güzele tercih ettiğini görürüz, ayrıca o, ondan başkasını seçmeyi de düşünmez ki, yanlışın farkına varsın. Fakat bu, ruhların tanışması ve kalplerin kaynaşması ile alakalı bir olaydır” Bkz. el-Cahız, “Çengi Cariyeler”, s. 140-142.
187. el-Câhız, a.g.e., s. 139.
188. el-Câhız, a.g.e., s. 146-147.
189. Bkz. Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, s. 323, 580-581.
190. ed-Dımaşkî, “Ticaretin Güzelliklerine İşaret”, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2008, s. 527.
191. en-Nisâ’, 92; el-Mâide, 89; el-Beled, 13; el-Mücâdele, 3.
192. Bir hadiste şöyle denilir: “Kim mü’min bir köle azat ederse, Allah, onun her organını ateşten koruyacaktır.”. Bkz. Ahmed Şefik Bey, er-Rıkku fi’l-İslâm, s. 86.
193. Abdussellâm et-Tirmâninî, er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi, s. 77

Ve Değerlendirilmesi Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan Kilis 7 Aralık Üniv. İlahiyat Fak. bilim-44@hotmail.com Özet Bu çalışmada Ahmed Şefik Beg’ e ait er-Rikku fi’l-İslam adlı eserin transkripsiyonu esas alınmıştır. Yazar kölelik ve bu nedenle İslamiyete yapılan eleştiriler üzerine eseri kaleme almıştır. Eser giriş ve beş bölümden oluşmaktadır. Yazar köleliğin tarihi üzerinde durmuştur. Daha sonra dinlerde konuyu ele almıştır. Son bölümde İslam dininde köleliği incelemiştir. İslamda kölelere karşı yapılan muamelelerin daha iyi olduğunu vurgulamıştır. Köleliğin yasaklanmasına katılmıştır. Anahtar Kelimeler: köle, kölelik, hukuk, İslam Hukuku Abtract " Translation of er-Rikku fi’l-Islam" Transcription And Evaluation At The Artwork In this study, it had been predicated on the trancription of Ahmed Şefik Beg’s book named er-Rikku fi’l-İslam (The Slavery in Islam). The author had writed this work thereon the slavery and the critisisms to Islam with this subject. The book has consist of an introduction and five chapters. The author had emphasized the history of slavery. After this he had analysed the subject in religions. In the last chapter the author had emphasized the slavery in Islam. He had stressed the dealings to slaves in Islam better than others. He had joined to be banned the slavery. Keywords: slave, slavery, law, Islamic Law Giriş Köleliğin ortaya çıkış tarihi ile ilgili sağlıklı bir bilgi yoktur. Fakat kaynaklarda köleliğin varlığının çok eskilere dayandığı görülmektedir. Milattan önce yaşamış kavimlerde köleliğe rastlanmaktadır. Milattan sonra yaşamış kavimlerde de kölelik varlığını sürdürmüştür. Bu kavimler arasında nadiren köleliği kabul etmeyen varsa da kabul edenler arasında fazla bir yer teşkil etmemektedir1 . 1 Hasan Malay, Çağlar Boyu Kölelik (Eski Yunan ve Roma), Gündoğan Yay., Ankara, 1990, s. 13-14; Hasan Tahsin Fendoğlu, İslam ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik (Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme), Beyan Yay., İstanbul, 1996, s. 25; Aydın, Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, “Köle” md. DİA, Ankara, 2002, XXVI/237. 434 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Dinlerin köleliğe bakışı farklı olmakla birlikte dinlerde köleliğe tamamen karşı bir tutum sergilenmemiştir. Semavi dinlerde köleliğin varlığı kabul edilmektedir. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyette kölelik bulunmakta ve/veya onlara ilişkin hükümlere rastlanmaktadır. Semavi dinler dışındaki dinlerde de köleliğe yer verilmektedir. Putpetrest toplumlarda da köleliğin varlığına kaynaklarda rastlanmaktadır2 . Kölelik nedenleri tarihi süreç içerisinde farklılık göstermiştir. Bunların başında savaşlar gelmektedir. Ayrıca borç, işlenen bir suç, kaybolmuş sahipsiz kişinin bulunması, korsanlık yapılması ve kişinin rızaen kendisini satması gibi çeşitli şekillerin köleliğe neden olduğu göze çarpmaktadır3 . Köleliğe geçirilen kişilere bakıldığında en çok kadın ve çocukların buna maruz kaldığı görülmektedir. Ergen erkeklerin köleliğe geçirildiği de görülmekle birlikte bunların savaşta çarpışmaları nedeniyle ölmeleri, kontrollerinin daha riskli olmaları ve kaçıp kurtulmaları nedeniyle köleler arasındaki sayısal oranların diğer gruplara oranla düşük olduğu söylenebilir4 . Kölelik, insanlığın kanayan yarası olmuştur. Kavimlerin birbirleriyle çarpışması savaşması sonucu galip gelen taraf diğerlerine her türlü muameleyi reva görmüştür. Bu muamelelerden biri de kölelik olmuştur. Köle olanın (kadın-erkek) artık bir kişiliği kalmamıştır. O sıradan bir mal durumunu almıştır. Sahibinin kendisine her türlü muameleyi yapabileceği bir eşya durumundadır. Toplumlar ve dinlere göre bu muamele farklı olsa bile hür insanla eşit statüde olduğu kabul edilmemiştir. Hatta bazı kavimlerde kölelerin insan olup olmadığı tartışma konusu olmuştur5 . İslamiyetin doğduğu Arap toplumunda da kölelik mevcuttu. Zenci ve beyaz köleler toplumda vardı. Cariyeler yaygın bir şekilde toplumda yer alıyorlardı. Her türlü muamele bunlara reva görülüyor eşya gibi alınıp satılıyordu. İslam dini geldiğinde bu dinin temel kitabı Kur’an-ı Kerim’ de kölelerle ilgili ayetler de inzal oldu. Bu ayetler dikkatlice incelediğinde köleliğin açık bir şekilde yasaklandığı söylenemez. Fakat köle edinilmesini emredici bir hüküm de bulmak mümkün değildir. Bu ayetlerde katl, oruç, 2 Timoteos, 1/6; Galatyalılar, 5/1; Koloseliler, 3/22; Yaratılış, 20/14; 2. Krallar, 4/1; Kur’an-ı Kerim, Nisa, 4/3, 24, 25, 36; Nur, 24/33, 58; Mearic, 70/20; Ahmed Şefik Beg, age, s. 40-43; Ziya Umur, Roma Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1984, s. 347-349; Bernard Lewis, Race And Slavery in the Middle East, Newyork, 1990, s. 5; Fendoğlu, age, s. 74-75; Aydın, Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, “Köle” XXVI/237-238. 3 Ahmed Şefik Beg, age, s. 18-19; Sadri Maksudi Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, Kader Matbaası, Ankara, 1927, s. 79-80; Fendoğlu, age, 41-42; Aydın, Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, XXVI/237-238. 4 Ahmet Özel, İslam Devletler Hukukunda Savaş Esirleri, TDV Yay., Ankara, 1996, s. 87-88. 5 Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, XXVI/237-238. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 435 zıhar ve yemin kefaretleri ile ilgili olarak köle azat etmenin kişinin durumuna göre bir alternatif olarak zikredildiği görülmektedir. Ayrıca köle azat etmeninin önemli bir amel olduğu, onlara yardım etmenin gerektiği yer almaktadır. Bu şekilde köle etme/edinmenin ibaha sınırları içerisinde gösterildiği söylenebilir6 . Kölelik hadis kaynaklarında da yer almaktadır. Hz. Peygamber (sav) den gelen rivayetlerde bu konuda daha geniş bir bilgi mevcuttur. İslamın ilk dönemlerinde müşrikler elinde bulunan ve Müslüman olan kölelerin sırf İslamiyeti kabul etmeleri nedeniyle işkencelere maruz kaldıkları ve Hz. Peygamber’ in (sav) talimatıyla bunların kölelikten kurtarıldıkları bildirilmektedir. Bunlardan Bilal-i Habeşi ve Selman-ı Farisi en çarpıcı örneklerdendir7 . Hadis kaynakları incelendiğinde burada yer alan rivayetlerde kölelere genişçe yer verildiği görülür. Onlara ilişkin müstakil “kitap” ve “bab” lar ayrılmıştır. Bu rivayetler dikkatlice incelendiğinde bir kısmının köle sahiplerine bir kısmının da doğrudan köleleri hedeflediği görülür. Rivayetlerde doğrudan köle edinmeyi emreden cümle kalıpları, fiiller görülmemektedir. Daha çok onlara iyi muamele yapılması istenilmektedir. Onların hukukuna açıklık getirilmesi hedeflenmiştir. Ayrıca kölelerin eğitilip topluma kazandırılıp azat edilmeleri teşvik edilmiştir. Tüm bunlara rağmen hadis kaynaklarında köleliği açıkça yasaklayan ibarelere rastlanılmamaktadır. Kur’an-ı Kerim’ de olduğu gibi hadis kaynaklarında da köleliğin ibaha sınırları içerisinde olduğu ve azat edilmelerinin teşvik edildiği söylenebilir8 . Kölelikle ilgili kitap ve sünnette yer alan temel hükümler fıkıh kitaplarına kaynaklık etmiş bu konuda müstakil “kitap” ve “bab” lar kaynaklarda yer almıştır. Bu kaynaklarda kölelik en ince noktalarına kadar işlenmiştir. Onlara ilişkin ahkam ortaya çıkarılmıştır. Bu eserlerde de köleliği tamamen reddeden, yasaklayan hükümlere yer verilmediği görülür. Bunun yanında kölelere ilişkin hükümlerde detaylara inilir. Onların azat edilmelerinin teşvik edildiği görülür9 . 6 Nisa, 4/3, 25, 92; Maide, 5/89; Tevbe, 9/60; Müminun, 23/5-6; Nur, 24/32-33; Mücadele, 58/3; Mearic, 70/29- 30; Beled, 90/13. 7 Örnek olarak bkz. Buhârî, Itk, 4, Nikah, 18, Fedailu’s-Sahabe, 23, Buyu’, 100.; Tirmizî, Nikah, 25, Birr, 54; Ahmed b. Hanbel, V/443; Mustafa Fayda, “Bilâl-ı Habeşi” DİA, İstanbul, 1992, VI/152-153. 8 Buhârî, Keffarâtu’l-Eymân, 6; Müslim, Itk, 5 (1509); Ebu Davud, Itk, 13 (H. No: 3964-3967), Tirmizî, Eyman, 13 (H. No: 1541); İbn Mace, Itk, 4 (H. No: 2522), 5 (H. No: 2524); Muvatta, Itk, 10; Ahmed b. Hanbel, II/431, V/29. 9 Örnek olarak bkz. Şemsü’l-Eimme es-Serahsi, el-Mebsut, Beyrut, 1406, VII/2-241, VIII/2-80, X/1-144, XI/16- 49. 436 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org İslam tarihi süreci içerisinde; Emeviler, Abbasiler ve Selçuklularda kölelik yer almıştır. Osmanlılarda uzun süre kölelik yer almış, Hicri 22 Rebiülahir 1307 Miladi 16 Aralık 1899 da Üsera-yı Zenciye Ticaretinin Men’ine Dair Kanun ile yasaklanmasına kadar Müslüman toplumlarda kölelik varlığını sürdürmüştür10 . Osmanlı Devleti döneminde yazılan tarafımızdan transkripsiyonu yapılan –erRikku fi’İslam- adlı bu eser, Mearif Nezareti izniyle Dersaadet-İkdam Matbaası tarafından İstanbul’ da basılmıştır. Çalışmada eserin İSAM’ da bulunan nüshası esas alınmıştır. Eserin iki kapağı görünmektedir. Kapağın birinde eserin basıldığı yıl, hicri 1313 diğerinde ise 1314 yılı görülmektedir. Eser ekler hariç doksan üç sayfadır. Eserin asıl yazıldığı dil Fransızcadır. Yazarı Ahmed Şefik Beg’ dir. Mısır Hariciye Nazırı Hususi Katibi iken kaleme almıştır. Fransızcadan Arapçaya Mısır Coğrafya Cemiyeti üyesi Ahmed Zeki Beg tarafından tercüme edilmiştir. Arapça tercümeden Osmalıcaya tercümesi İkdam Gazetesi yazı heyeti tarafından yapılmıştır. Eserin müellifi ve mütercimi hakkında fazla bir bilgi elde edilememiştir. Kölelikle ilgili çalışmaları sürdürürken bazı kitap ve makalelerde bu esere gönderme yapıldığını gördüm. Eserin kütüphanelerimizde bulunması üzerine eseri elde edip inceledim. İncelemede eserin köleliğin bulunduğu Osmanlı Devletinin son dönemlerinde yazılmış olması dikkatimi çekmiştir. Bu eserin ilim camiasına kazandırılması gerektiği düşüncesiyle transkripsiyonuna başlayıp bitirdim. İnternet üzerinde bu konu ile ilgili tarama yaparken Hüseyin Ali Yılmaz adlı yazarın bu eseri sadeleştirerek web sayfasında yayınladığını gördüm. Elimdeki eserle karşılaştırdım. Sadeleştirme yapılırken ayet, hadis, olay ve kişilerle ilgili kaynaklara yer verildiğini gördüm. Fakat özellikle eserde geçen dipnotlarda eserin aslına sadık kalınmadığı göze çarpmıştır. Eseri Arapçaya tercüme yapan Ahmed Zeki Beg tercüme yaparken birçok dipnot ilave etmiştir. Bu dipnotlar sadeleştirme yapılırken bir çoğu terkedilmiştir. Eserin aslına sadık kalınması gerekirdi. Eser, Arapça Mütercimin Mukaddimesi ile başlamaktadır. Akabinde asıl müellif Ahmed Şefik Beg ‘in önsözü gelmektedir. Eser, giriş ve beş babtan oluşmaktadır. Birinci babta; geçmiş eski kavimlerde kölelik ele alınmakta; burada Eski Mısırlılarda, Hintlilerde, Asurlular ve İran milletlerinde, Çinlilerde, İbranilerde, Yunanlılarda ve Romalılarda 10 M. Nadir Özdemir, İslamın İlk Döneminde Kölelik (Abbasilerin İlk Yüzyılı), Gökkubbe Yay., İstanbul, 2006, s. 37-43, 97-108; Peçevi; Aşık Paşazade, Aşık Paşazade Tarihi, Pozitif Yay., İstanbul, 2008, s. 53; Nihat Engin, Osmanlı Devletinde Kölelik, İFAV Yay., İstanbul, 1998, s. 46-50; Düstur, I. Tertip, C.IV, s. 368. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 437 kölelik olmak üzere yedi fasıl altında incelenmektedir. Eserin Romalılarda Kölelik Faslı, “Birinci Fasl” olarak yazılmışsa da bu matbaa hatasından kaynaklanmaktadır. Doğrusu “Yedinci Fasl” olması gerekirdi11 . İkinci babta; Orta Çağda kölelik ele alınmıştır. Galyalılar, Cermenler, Fransızlar, Vizigotlar, İstergot ve Lombadiyalılar ve Anglo-Saksonlarda kölelik olmak üzere altı fasılda konu incelenmiştir12 . Üçüncü babta; son asırda kölelik incelenmiş ve Kara Kanunu bu başlık altında ele alınmıştır13 . Dördüncü babta; Hristiyanlık dininde kölelik incelenmiştir14 . Beşinci babta; İslam toplumunda kölelik ele alınmıştır. Bu bab, giriş ile birlikte köleliğin kaynağı, kölelere uygulanan muamele, kölelerin nikahlanmaları, kölelerin azat edilmesi, yazarın açıkladığı fasıllarla ilgili görüşlerin özeti ve uygulama ve sonuç olmak üzere altı fasılda konu incelenmiştir15 . Altıncı babta; yazar burada örf ve ahlak yönünden Mısır’ daki köleliğe yer vermektedir. Esere ekler de yapılmıştır. Bu eklerde kölelik ve hizmetle ilgili Kur’an-ı Kerim’ de geçen ayetler ilave edilmiştir16 . Eser, küçük hacimli olmasına rağmen İslamda kölelikle ilgili derli toplu bilgi vermesi bakımından önemlidir. Yazarın dış işlerinde görevli özel katip olmasına rağmen konuya hakimiyeti dikkat çekicidir. Eserin ortaya çıkmasına sebep olan hadise, yazarın 1888 yılında Paris’ te “Sen Sulpis” kilisesinde Kardinal Lavijeri’ nin kölelikle ilgili yaptığı konuşmada kölelik ve esaretin çirkinliğini İslamiyete mal etmesidir. Bu konuşmadan rahatsız olan yazar, Kardinalin düşüncesinin yanlış olduğunu göstermek amacıyla eseri kaleme almıştır. Bu şekilde eser ortaya çıkmıştır. Yazar, eserinde geçmiş kavim ve dinlerde köleliği irdelemiş daha sonra İslamiyette konuyu incelemiştir. Sonuç olarak yapılan konuşmada söylenilenin aksine İslamiyette köleliğin diğer kavim ve dinlerde görülen kölelikle kıyaslanamayacağını belirtmiştir. 11 Ahmed Şefik Beg, er-Rikku fî’l-İslam, Dersaadet, İstanbul, 1313. s. 6-26. 12 Ahmed Şefik Beg, 26-30. 13 Ahmed Şefik Beg, 30-39. 14 Ahmed Şefik Beg, 39-49. 15 Ahmed Şefik Beg, 49-90. 16 Ahmed Şefik Beg, 90-93. 438 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org İslamiyete eleştiri yöneltilen konulardan biri de şüphesiz köleliktir. Bunlar içerisinde özellikle cariyelerin durumu hep eleştiri konusu olmuştur. Bu çerçevede çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır. Bu görüşlerden bazıları İslamiyetin köleliği meşrulaştırdığı ve kurumsallaştırdığı yönündedir. Bu eleştiriyi yapanlar genelde İslamiyete karşı kişilerdir17 . Diğer bir görüşe göre; İslamiyet köleliği getirip kurumsallaştırmamıştır. Aksine indiği toplumda köleliği bulmuştur. Toplumda mevcut olan bir müesseseyi birden kaldırmamıştır. Ama bunun kalkması için hukuki zemin oluşturmuştur. Kalkmasını zamana bırakmıştır. Bu görüş genelde İslam alimlerinin kabul gördüğü veya bu yönde fikir belirttiği görüştür18 . Bir diğer görüşe göre; aslında İslamiyette kölelik-cariyelik yoktur. Bu sonuca ayet ve hadislerin yanlış yorumlanması sonucu varılmıştır. Bu görüşte olan kişiler genelde ilk görüşe sahip olan kişilerin ağır eleştirilerine karşı savunmada bulunmak için geliştirilen bir görüştür. Fakat İslamiyette köleliğin durumunu yanlış anlatanlara cevap olarak hazırlanan bu eser incelendiğinde genel kabul gören ikinci görüşün çerçevesinde konunun ele alındığı görülecektir19 . Transkripsiyon yapılırken transkripsiyon işaretleri kullanılmamıştır. Kelimeler olduğu gibi aktarılmıştır. Matbaa hataları ve tarafımızdan ilave edilen notlar ve eklemeler {}, eserin orijinal sayfa numaraları () kalın şekildeki parantez işaretleri içerisine alınmıştır. Bu şekilde okuyucunun asıl metinle ilaveleri ayırması sağlanmıştır. Ayrıca hadisler ve tarihi vakıalar ilgili kaynaklarla dipnotlandırılmıştır. Ayetlerin günümüz Türkçesi ile meali verilmiştir. Ayet ve hadislerin eserde geçen metinleri aslına uygun olarak Arapça yazı ile verilmiştir. Eserin orijinal sayfalarının verilmesiyle okuyucunun eseri okuduğunda sayfaları takip etme imkanı sağlanmıştır. Eserin Transkripsiyonu بسم هللا الرحمن الرحيم 17 İlhan Arsel, Şeriat ve Kölelik, Kaynak Yayınları, İstanbul, İstanbul, 1997, s. 9-39. 18 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, I-II, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1993, I/693-694; Hayrettin Karaman, Sorular ve Cevaplar, http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00165.htm; Aydın, Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, XXVI/238-239; Özel8-90. 19 Ali Rıza Demircan, Kur’an ve Sünnet Işığında Cariyeler ve Sömürülen Cinsellikleri, Beyan Yay. İstanbul, 2008, s. 24-27. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 439 Mukaddime-i Mütercim-i Arabî* الحمد هلل الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كله الصالة و السالم على سيدنا محمد و صحبه و اهله و نسله و المقتدين بسنته من ذوى ملته فى قوله و فعله و بعد: (Kardinal Lavijeri)20, bir vakit –kendi tabirine göre- “Rakik ve Abd olanları Himaye” diye ortaya bir mesele koyarak bu babda irade ettiği nutuklar telgraf acentalarını işgal ettiği gibi alem-i matbuatta dahi kil u kalı badi olmağla bu vesile ile büyük bir şöhret kazandı. Fakat bu adam en nihayet o kadar ileri gitti ki Diyanet-i Hanefiye-i Garrayı ta’na kadar varub bahisde itidalden udul, adavate intikal eylediğinden tasaddiyat vakıasını cerh u red itmek üzere Din-i Mübin-i Ahmedi ile mütedeyyin olan birçok zevat hamiyet-i simat müdafaat-ı muhakka serdine mecbur oldular. Zevat-ı muma ileyhim içinde kasbu’s-sebkı ihraz iden muhakkık-ı bari’ Şefik Beg oldu. Mir-i muma ileyhin kaffe-i milel ve edyandan ve bilhassa şeriat-ı tahire-i Muhammediye’de rikkiyet21 hakkında serd ittiği mütalaat hakikaten (4) takdirat-ı azimeye şayandır. Müellif bu babda kaleme aldığı şu risaleyi ikmal ittikden sonra (Cemiyet-i Coğrafya-ı Hidiviye) de okudu. Herkesin takdirat-ı bî-nihayesine mazhar oldu. Hafi olmadığı üzere eşya izdad ile temeyyüz idildiği ve hakikat ancak bu suretle incila pezir olduğu cihetle bu babda sarf olunan himmet ne derece takdir idilse yine azdır. Böyle kıymettar bir risalenin Arapça’ya tercümesiyle kavaidinin ta’mimine delalet idilmesi arzu olunur mevaddan olduğundan bu hizmet mucibu’l-mefharatın tarafımdan ifası birçok kübera ve füdela tarafından ihtar idildi. Acizleri dahi bu hizmeti medar-ı iftihar add ittim. Müellif de müsaade ittiği cihetle bir hamiyet-i dindarene ile tercümesine bi-havlihi Teala mübaşeret ve ikmaline izhar-ı muvaffakiyet eyledim. Fevaidi daha çok olmak içün dahi bir hayli kavaid-i ilmiye ve havâşi-i tarihiye ve coğrafya ile tevşih, birçok ümmehat-ı kütüb tetebbu’la bazı ayat-ı Kur’aniye ve ehadis-i Nebeviye * Kitabın baş tarafında kapak ve yayınevi ile ilgili 3 sayfada çeşitli bilgiler yer almaktadır. Biz uzatmamak için burada o bilgileri sıralamakla yetiniyoruz: Kitabhane-i İkdam Asâr-ı Muasırînden ER-RİKKU Fİ’LİSLAM TERCÜMESİ, Fransızca Müellifi: Mısır Hariciye Nazırı Katib-i Hususi: Ahmed Şefik Beg, Arapça’ ya Mütercimi: Meclis-i Nazar Katibi Ahmed Zeki Beg, Türkçe’ye Mütercimi: İkdam Gazetesi Heyet-i Tahririyesi, Tabi’ ve Naşiri İkdam Gazetesi Sahib-i İmtiyaz ve Baş Muharriri Ahmed Cevdet, Mearif Nezaret-i Celilesinin ruhsatıyla tab’ olunmuştur. Dersaadet-İkdam Matbaası 1313, Aded (7) Fiyatı (2) guruş, Şark ve garbın eslaf ve muasırînin asârından müteşekkildir 20 Kardinal Lavijeri, Cezayir’de Katolik Reis-i Ruhbanı Arşivaki idi. 21 Bu risalenin ismi “er-Rikku fi’l-İslam” idi. (Rikk) kelimesinin Türkçe mukabilini bulamadığımızdan nüsha-ı mütercimeye “er-Rikku fi’l-İslam Tercümesi” namını verdik. (er-Rikk) ranın kesrile mülk manasınadır ki memlukiyetten ibarettir. Rikk ubudiyet cihetile olan mülk manasınadır ki kul ve cariyenin memlukiyetleridir. (Kamus) 440 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org şerh ve tefsir ve irad olunan fıkarât-ı tarihiye dahi mevsuk muteber me’hazlardan iktibas olundu. Mütercim-i Meclisi’n-Nazar Ahmed Zeki Fatiha-i Kitab 1888 senesinde bi’t-tesadüf Paris’te “Sen Sulpis” kilisesinde bulunarak Kardinal Lavijeri’nin nutkunu dinledim. Kardinal şehr-i mezkur (5) ahalisi huzurunda vasatı Afrika’da esir ticaretinin seyyiat ve fezai’ini şerh ve tavsif eylemekde iken sözü bilad-ı İslamiyedeki rikk ve istirkakın çirkinliğine nakl eyledi. Kardinal cenapları nutkunda bu hususda şu din ile mütedeyyin olanları muaheze itmekle iktifa itmiyordu da rikkin esaretin kubhunu, çirkinliğini şeriat-ı garay-ı Ahmediye’ye isnad ediyordu. Bu iftiralar esas ve te’yid-i müddeaya sened olmadığı halde Kardinal tarafından Londra ve Brüksel22 de neşr ve işaa idildiğini gördüğümden hakikate olan muhabbetim bizce muteber olan kütüb-ü diniyeyi tetebbu’la bu hususu tetkik itmek beni teşvik eyledi. Sa’yime munzam olan Cenab-ı Hakk’ın yardımıyla “Kur’an-ı Azimu’ş-Şan’ın köleleri hayvanat mertebesinde add itmediğinden başka anlara riayet ve lutf ile muamele idilerek nazar itaına ve merhamet ile kendilerine bakılmasını müslimine farz iden birçok nusus ve vesayi muhtevi olduğunu” edile-i kati’a isbata muvaffak oldum ki bu husus şimdiye kadar umum Avrupalılarca ve hatta şarkda ikamet (6) iden ecanibin bir çoğunca meçhul, bilen de varsa nadirattan madud idi. Çünkü hafi olmadığı üzere memlekette mücerret ikamet-i insani o memleketin hususat-ı diniyesine tamamen kesb u vukuf ittiremez. Mutlak memleketin lisanını da hakkıyla bilmek iktiza ider. Bu halde şüphe yok ki sıfat-ı mezkureyi cami’ müsteşrikin akall-i kalîldirler. Heman Cenab-ı Hak şu bahs ve tetkikatımın neticesini bu günlerde hükmat ve efrad tarafından nazar-ı ehemmiyete alınan mesele-i mebhus anhanın hakikati üzerindeki hafayı izaleye hadim buyursun. Müellif-i kitab 22 Brüksel’de neşredilmekte olan “Anda Pandanis Belj” gazetesinin fi 16 Ağustos sene 1888 tarihli nüshasında Kardinal Lavijeri’nin irad ittiği bir nutk üzerine bir makale neşr idilmiştir. Sahib-i makale diyor ki: “ Natık (yani Kardinal) … İslamların köle ve cariye avlamağı vacibat derecesine yaklaşır kendilerine mahsus bir hak add ittiklerini tasrih itmekten kendini alamamıştır. Filhakika köle ve cariye avlamak İslamlar içün bir haktır. Bir vazifedir. Çünkü anlarca ırk-ı esved aile-i beşeriyeden ma’dud olmayub insan ile hayvan arasında mutavassıt bir sınıf teşkil ider. Hatta bazıları hayvandan daha aşağı add iderler.” (Müellif-i kitab) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 441 Er-Rikku Fi’l-İslam Bu bahse girişmeden evvel ihtisar ve umumiyet suretleriyle ümem-i muhtelife nezdinde rikk ve istirkak hakkında malumat virmek iktiza ider. “Rikkiyet” bir şahsın hürriyet-i tabi’iyesinden mahrumiyetle diğere mülk olmasıdır23 . Rivayet göre istirkak yani bir kimseyi memluk idinmek heyet-i ictimaiyenin (7) ilk teşkilinde zuhur itmiştir. Bu söz pek ziyade musib ve sediddir. Çünkü hakikat-ı halde istirkak cemiyet-i beşeriyenin ilk teşkilinde alem daha zalâm-ı cehalet içinde bulunduğu sıralarda zuhur eylemiştir. Bunu icab iden ahvalin bast ve iradı pek kolaydır. Şöyle ki: sa’y ve amel-i insan içün en güç, en meşakkat aver-i zaruriyattan olduğu cihetle bi’t-tab’ insan bu meşakkatten bu yorğunluktan kurtulmak çaresini taharriye başlamış, bu çareyi de bizzat heyet-i ictimaiyede elleri arasında bulmuştur. Yani kuvvetli olanlar bu meşakkatleri zayıflara yükletmiş. İşte istirkak bundan neş’et eylemiştir. O devirden sonra muharebeler zuhur itti. İnsanın tama’ı da çoğaldı. Binaenaleyh istirkak dünyanın her tarafına akvam-ı mevcudenin kısm-ı azamına yayıldı. Herkes düşmanları öldürmemeğe işletmek içün sağ bırakmağa başladı. Bununla beraber bilmelidir ki tabiat-ı iklim -ki cem’iyat-ı beşeriyenin neşv ü nemâ bulmasına pek büyük tesiri haizdir.- istirkakda intişar ve tevsiine pek büyük tesiri olmuştur. Hatta çok zaman geçmeden şarkda besâtet ve medeniyet halinde bulunan kaffe-i akvam arasında fevkalede intişar ve tezayüd eylemiştir. Çünkü buralarda sanat ve ticaretin vasıl olduğu derece-i ehemmiyete nisbeten kölelerin bahası pek cüzi gördükleri iş ise pek müfid idi. Halbuki bu hal şimal akvamında aks-i minval üzere idi. Yani buralarda köleleri beslemek büyük bir masraf ihtiyarına mütevakkıf olduğu halde sa’y ve amellerinden o kadar faide istihsal olunamazdı. İşte bunun içündür ki rikk eski zamanlarda şimali memâlikten ziyade cenûbı memâlikte münteşir olmuştur. Bu da (8) bize gösteriyor ki istirkak amel ve meşguliyet üzerine müesses umur-ı iktisadiye ve tedbiriyedendir. Şimdi yegan yegan ümem-i muhtelifede ki hal-ı istirkaktan bahs idelim. 23 Avrupalılarca “Rikkiyet” in tarifi bundan ibarettir. “Ta’rifat” da diniliyor ki “rikk, lugatte za’f dimektir. Rikkat-i kalb bundan gelir. Fukaha ıstılahınca; bir acz-i hükmiden ibarettir ki fi’l-asl küfre ceza olarak meşru görülmüştür. Aczdir. Çünkü hürün şehadet ve kaza ve sairece malik olduğu haysiyete rikk malik değildir. Hükmidir. Çünkü rikk sa’y ve amelde hissen bazılara hürden akva olabiliyor. (Mütercim-i Arabi) {Cürcani, et-Ta’rifat, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, 1405, s. 148.} 442 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Bab-ı Evvel: Ezmine-i Kadimede İstirkak Birinci Fasl: Eski Mısırlarda İstirkak Rakiklar Mısır’da sa’y ve amel içün bir aletten ibaret add idilmekle beraber zinet ve azamet menazır ve temaşaya lazım olan eşyadan dahi ma’dud olduklarından hükümdaran kasrlarında rakik mevcut olduğu gibi rüesay-ı ruhaniye ve askerin hanelerinde de rakik mevcut idi. Fakr u faka sair efrada dahi köle temellüküne vesile virmiştir. O zamanlarda istirkak, hayatı idam veya ibka itmek hakkından ibaret idi. Alelumum esirler devletin memlükleri add idilerek hatta-ı Mısıriyenin ihtiyacatını yahud zinet ve arayışını istilzam iden i’mal ve işğal bunlara ifa ittirilirdi. Bunlar menfaat-ı umumiyede istihdam olundukları cihetle haklarında şiddet gösterilirdi. Fakat bilahare kullar hakkında buna nisbeten lutf ve hüsn-ü muamele de icra olunurdu. O derecede ki bir cariyenin zevceliğe kadar terakki itmesi caiz idi. Mısırlıların ahlak ve adatı (9) dahi rakikler hakkında şefkati, himayeyi icab ittiriyordu. Yalnız ahlak ve adatı değil kanunları da bunları yani kulları eziyet ve zulümden sarihan vikaye iderdi. Kanunlarında: “Bir köleyi katl idenin cezası idamdır.” diye bir nas varid olmuştur24 . İkinci Fasl: Hintlilerde İstirkak Manu25 kanunu bir sudranın26 bir brahmana ve belki bütün insanlara (10) nazaran derecesini bir tahdid-i kanuni ve dini ile tahdid eyliyor. Bu kanunda diniliyor ki: “ Bir Brahman bir sudrayı satun alırsa ve yahut almazsa bile –sudra esir olmak haysiyetiyleher halde hizmete mecbur idilebiliyor. Çünkü bu gibi insanları Cenab-ı Hak Brahmanlara hizmetkar olmak üzere yaratmıştır.” 24 Diyanetleri dahi bu merkezdedir. Diniliyor ki: “Meyyit, İzirus mahkemesinde muhasebe olunduğu vakt günahından kurtulmak içün bir köleyi efendisinin yanında ızrar itmeğe tasaddi eylemediğini de ikrara mecburdur.” (Mütercim-i Arabi) 25 Manu Hindli bir vazı’ kanundur. Meşhur mecmua-ı kavanin kendisine mensubdur. Bu mecmua maruf olan bu kabilden mecmuaların en kadimi olub Hint lugatince ismi (Manavez Armasastra) yani (Manu kanunları mecmuası) dır. İlm-i ahlak ve kavanin-i medeniyeden suret-i mükemmelede bahs iden ve (Sansikrit) lisanıyla muharer bulunan bu kitab İngilizce’ye tercüme olunarak 1794 senesinde Kalkuta ve 1796 senesinde Londra’da tab’ olunmuş ve Fransızca’ya dahi tercüme olunarak 1832-1833 senesinde Paris’te basılmıştır. (Manu) ‘ya Brahman’ın oğludur diniyor. İlk insan add ediliyor. Yaşadığı zamanlar meçhuldur. Mamafih kendisine mensub olan bu mecmua-ı kavanin el-Vida {Veda} (Hintlilerce en kadim ve mukaddes bir kitab) dan sonra vaz’ olunmuştur. Bazıları müşabehat-ı esamiden dolayı bu Manu’nun Mısır’ın ilk hükümdarı olan bizzat Mena veya Miniyus {Minos} ve yahut Girit kralı ve vazı’-ı kanunu (Miniyus {Minos}) olduğuna zahib oluyorlar. (Mütercim-i Arabi) 26 İstihdam olunan yani hizmetkar add idilen en aşağı tabaka-ı nasdır. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 443 Bir de bir Sudra –efendisi kendisini azad itse bile- yine sınıf-ı hidmeden ayrılamaz çünkü anların itikadınca bir ademden mürtebit olduğu bir hal-ı tabiinin izalesine kimse muktedir değildir. Baladaki mütalaadan sonra mezkur kavaninde fıkrat-ı atiye görülüyor; “ Eğer bir Sudra bir Brahmana karşı adem-i itaat gösteriyorsa o sudrayı mutlak öldürmelidir. – Eğer tabaka-ı süfliyeden (yani Sudra sınıfından) biri dudyas27 dan birine fahiş bir surette sebb ve şetm iderse o ademin cezası dilini koparmaktır. Çünkü anın dili Brahmanın kısm-ı esfelinden gelmiştir. –Eğer bunlardan (yani Sudralardan) biri bir Dudyas’ ın isim ve sıfatını istihzayi işrab ider bir surette zikr derse o ademin cezası on parmak uzunluğunda bir hançeri ateşte iyiden iyiye kızdırdıktan sonra ağzına sokmaktır. –Bir Sudra gaflet ve ihtiyatsızlıkla Brahmanın vezaifesine müteallık umurda nasihat ve va’za kıyam iderse hükümdar anın ağzına, kulaklarına kaynamış zeytun yağı akıtmalıdır.- Bir Brahman bir Sudradan bir şey sirkat ider ise (11) o Brahmandan ceza-yı nakdi alınır. Fakat bir Sudra bir Brahmandan bir şey sirkat ittiği takdirde Sudranın cezası ihraktır.- Eğer bir Sudra kuzattan birinin darbına cüret idecek olursa o Sudra demir şişe şişlenerek sağ sağ ateşte kebab idilecektir. Bir brahman bu fi’li irtikab idecek olursa andan ceza-yı nakdi alınır.” Brahman kavanince hizmete mecbur eşhas iki kısma taksim idilmiştir. Biri hizmetkaran diğeri kölelerdir. Pak işler hizmetkaranlara mahsustur. Pis ve murdar işler ise kölelere yükledilmiştir. Üçüncü Fasl: Asuriler ile Milel-i İraniyede İstirkak Asuriler28 tarihine atf-ı nazar idilse görülür ki eski asırlarda bu memlekette dahi kölelik pek ziyade şai’ ve kasırlar sırf cemal ve zinete mahsus olan cariye ve köleler ile dolu idi. Fürs memleketine gelince – ki o zaman Asya’ nın malum olan hududuna kadar kesb-i vus’at itmiş idi.- Burada ümem-i muhtelifenin kısm-ı azamından maruf olan enva’-ı istirkak mevcut idi. Kölelerden çobanlar, zinet ve servet ve yesar levazımından 27 (Dudyas) Hint’te üç sınıf-ı aliyi teşkil iden adamlara ıtlak olunur. Bunlarda (Brahman), (Keşatriyas), (Viziyas) dır. 28 (Asur) un Fransızcası Assyrie dir. (Mürucu’z-Zeheb), (Muhtasaru’d-Düvel), (Tabakatu’l-Etibba) ve saire gibi müellefat-ı kadime-i Arabiyede (Asur) suretinde ثاء sa ile yazılıdır. Tevrat’ta teşdid-i şin ile (Aşur) suretinde varid olmuştur. 444 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org madud köleler o enva’-ı (12) cümlesindendir. Kürdistanda Anatis29 mabedinde ve Kapadosiya’ da (Komana)30 heykelinde bir takım köleler bulunurdu ki bunlar Hırafat ahalisinin icab ittirdiği habais-i kabiha ve münkereyi icra içün ikame olunurlardı. Mamafih örf ve ıstılah saikasıyla bazı şehirlerde kölelerin istirahati içün zamanlar tahsis olunurdu. Hatta kanun vaz idenler (13) köle sahiplerinin kendi köleleri hakkında zulm ve taaddilerinin azalmasına çalışmışlardır. Herodot31 diyor ki “ bir Farisinin yalnız bir kabahat (14) içün rakikini yani kölesini şedid ve zalimane bir ceza ile tedib eylemesi caiz değildir.” Fakat köle ceza-yı tedibine evvelce düçar olduğu bir kabahati tekrar irtikab iderse o za- 29 Anatis bir ilahenin ismidir. (Anahid) ismile dahi maruftur. Lidyalılarla Ermenilerin ve Fürsün ma’budu idi. Bunların bazen Diyane (şikar ilahesi) bazen de Zühre (deniz köpüğünden tevellüd iden güzellik ilahesi) ne teşbih eyledikleri bu ilahenin Kürdistan’ da her altı ayda bir kere yevm-i mahsusu olurdu ki kahinler (sınıf-ı ruhban) o gün anın timsaline (heykeline) zifaf yaparlar ve musellah oldukları halde etrafında raks eylerlerdi. Ahali dahi bu ayinde toplanarak o derece bir sürur-ı diniye müstağrak olurlardı ki artık o esnada perde-i ar ve haya büsbütün meydandan kalkarak herkes hiçbir kaide-i edeb ve terbiyeye riayet itmeyerek her türlü fevahiş ve münkeratı irtikab iderlerdi. Hatta bu ilahenin hüsn ü rızasını istihsal itmek üzere bakir kızları dahi takdim ve bu biçarelerin hıtk-ı ırz ve namuslarile güya ilaheye istihsal-ı takrib idilirdi. (Mütercim-i Arabi) 30 (Komana) nın (şimdiki ismi Elbistan’dır.) İsm-i kadimi (Milas) olub el-yevm (Karasu) namıyla maruf olan nehrin etrafında vaki Kapadosiya kıtasının bir şehridir. Milas lafzı kara dimektir. Kıt’a-ı mezkureye o zaman hükümdar sıfatıyla hükümran olan kahin 6000 rahibi havi bir mabette ikamet eylerdi. Bu kahin Kapadosya’daki kral hanedanından intihab olunurdu. Mezkur mabeddeki ilahe-i mabude Rumelilerin (Bilona {Bellona} ) tesmiye ittikleri (ilahe’l-harb) ise de bunun Ermenilerin mabudu kadimi olan (Anatis) olması da muhtemeldir. (Kapadosiya) Asya-yı Suğranın kadim ve müstakil bir memleketi olub Kürdistan’ın cihet-i şarkiyesinde Suriye hududu üzerinde vakidir. (Mütercim-i Arabi) 31 Yunani bir müerrih şehir olub (Ebu’t-Tarih) lakabıyla mulakkabdır. Kable’l-milad 484 senesinde tevellüd ve eyyam-ı şebabında Yunan ve Mısır ve Asya’ya seyahat iderek oralarda mukim olan akvamın adat ve ahlakına kesb-i vukuf ittikden sonra Yunanistan’ a avdet itmiş ise de her tarafında zulm ve i’tisafın hükümferma olduğu görmekle ikamet idemeyerek (Samus) a gitmeğe mecbur olmuş ve fakat bir müddet sonra tekrar Yunanistan’ a vatanına avdet eylemiştir. Heredot bu avdetinde i’lay-ı şan ve temin-i selamet vatanına büyük bir hizmet ifa ittiği halde vatandaşları tarafından takdir idilmediğinden naçar bir daha müfarakate mecbur olmuştur. Heredot tarihini yazmaya bu zamanlarda başlamıştır. Bu eserini ikmal ittikden sonra la’biyat-ı umumiyenin birinde halkın bir ictimagahında Yunanilere okumuş, eser büyük takdirlere nail olmuştur. Bir derece ki mükafat olmak üzere kendisine on vezne altun “54.000” Frank yani takriben 2.077 Mısır Lirası virilmiştir. Heredot bundan sonra İtalya’ya giderek münzeviyane kanaatkarane emrar-ı hayat itmiş ve 406 K M (Kable’l-Milad) senesinde yaşlı olduğu halde orada vefat eylemiştir. Müşarun ileyhin tarihi dokuz kitaptan müteşekkil olup mevzuunu Yunan ile Fürs ve Medye arasında vuku bulan muharebeler teşkil eyliyor. Mukaddimesinde Medyeliler Fürs ve Mısırlılar ve bir takım ümem-i saire tarihlerine dair beyan-ı mütalaat idilmiştir. Bu tarih basit bir tarzda muharrer olmakla beraber müerriha vasıl olan her rivayeti muhtevidir. Binaen aleyh birçok umur-ı garibe ve rivayat-ı harikadan hali değildir. Maahaza bugün tevarih-i selef içinden en muteber bir kitaptır. Heredot bu havariki zikrettiği sırada asar-ı menkuleden olduğunu ima eyliyor. Şair-i meşhur Omirus {Homeros}’ un tercüme-i haline dair olan kitabın müellifi de Heredot’tur, dirler. Fakat bu eser Heredot’un değildir. Pek ziyade kadimdir. Heredot’un zikr olunan tarihi Avrupa elsinesinin ekserine tercüme olunduğu gibi Arapça’ya da tercüme olunmuştur. Müşarun ileyhin kütüb-ü kadimede ismi “Hirodots {Heredot}” dur. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 445 man efendisi anı ya hayattan madum ider yahut tasavvur idebildiği enva’-ı azab ile cezalandırabilirdi. Dördüncü Fasl: Çinlilerde İstirkak İstirkakın bu memleketlerde zaman-ı zuhuru zülmat-ı ezman altında mesturdur. Fakat şurası muhakkaktır ki tarih-i miladiden birçok asırlar evvel menfaat-ı umumiyede müstahdim köleler mevcut olub şu kadar ki bunlar mahkumlar ile esirlerden müteşekkil idiler. Sonraları ise ahlak-ı ahali bu adetle ülfet kesb ittiğinden kölelik revaç bulmuştur. Köleler ya hariçten alınırdı yahut dahilden istihzar olunurdu. Nitekim devlet de böyle yapardı. Muharebelerde gasp olunan esir ve eşya büyük zabıtlara tevzi olunurdu. Yahut esmanı toplanarak hazine-i devlete tevdi’ idilirdi. İşte hariçten köle tedariki devletçe bu suretle vaki olurdu. Dahilde ise fakr u zaruret sebebiyle kölelik hasıl olurdu. Çünkü birçok fukara ya kendi nefislerini ve yahut çocuklarını satmağa mecbur olurlardı. İşte böylece ahali dahi devlet gibi hem dahilden hem hariçten köle sahibi olurlardı. İşte Çin’de birçok aileler böyle fakr-u zaruret seyyiesiyle esaret (15) boyunduruğu altına alınırdı. Bundan maada üseradan dahi mevki’ dad-ı sittedde köleler az değildi. Çin’de bir efendi kölesi hakkında tasarruf-ı mutlaka malik idi. İstediği anda satabildiği gibi çocukları satmağa dahi hak ve selahiyeti vardı. Mamafih öyle zan olunur ki Çin memâlikinde köleler hakkında şedit ve zalimane muameleler icra olunmazdı. Çünkü kanun-ı memleket ve örf ve halak-ı ahali kölelere lütf ve merhamet ile mumaleye müsait idi. Kölelerin vikaye-i hayat ve şahsları hakkında İmparator Kovançün32 tarafından iki emirname sadır olmuştur. Bu iki emirname mürüvvetin son derecesini insaniyetin makam ve meratib-i ulyasını gösterir ibareleri mütezammındır. Bu emirnamelerde diniliyor ki: “İnsan arz-u semada mevcut bulunan mahlukatın eşraf ve efdalıdır. Kim ki kölesini katl iderse ehfay-ı cürmü içün bir tarik-i selamet bulamaz. Kim ki kölesini key’e yani ateş ile dağlamağa cür’et iderse muktazay-ı kanun üzere muhakeme olunur ve herhangi köle efendisi tarafından ateş ile dağlanırsa azatgan sırasına dahil olur.” Şu fıkradan anlaşıldığına nazaran Çin’de köleler mahal-ı saireye nisbeten pek ziyade mazhar-ı lütf ve himaye idilir. Hatta bazıları yaver-i tali’a mazhar olarak efendilerinin yanında pek büyük bir mevki ihrazına muvaffak olurlardı. Bir derecede ki efendi- 32 Ba’de’l-milad 35 nci senede ber hayat bulunan Çin imparatorlarındandır. 446 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org lerinin medar-ı itimadı olurlardı. Bazıları da bir bab-ı maişet bularak bargıran-ı rikkiyetten kurtulabilirlerdi. (16) Binaenaleyh cevdet-i fetanet, selamet-i fikr, asalet-i re’y ile temyiz itmiş olan Çinlilerde istirkak az idi. Beşinci Fasl: İbranilerde İstirkak Ta eski zamanlarda bu millet içinde istirkak mevcut idi. Köleler medar-ı iştigalleri birden bire şod-ı rihle azimet ile icray-ı cenk ve cidal olan bu kavmin büyükleri yanında usul-ü servet, esbab-ı samandan oldukları gibi hayavanattan da farkları yoktu. Fakat nasıl ki bir at sahibi atına tahammülden fazla yük yükletmek, nasıl ki bir deveci devesini ma fevkettahammül yormak istemezse kezalik aklıllı bir efendi hadden efzun ve takatındaz teklifat ile kölesini ezmezdi. Bununla beraber kölelerin daha bir takım hukuku vardı. Her köle her sene yedi hafta istirahata nail olurdu. Bir efendi kendi kölesini zalimane ve bi rahmane darp ve rencide itmek caiz olmadığından eğer efendi kölesini döğerse nev’an şedid bir cezaya düçar olacağı gibi kölenin elini yahut diğer bir uzvunu veya dişini kat’ ve kesr idecek olursa kezalik oldukça şedid bir cezaya giriftar olurdu. Bu halde dinilebilir ki İbraniler köleler hakkında kendi nefislerine ittikleri muamele gibi hüsn-ü muamele iderlerdi. Hatta bir efendinin cariyesine bir mevki-i mümtaz tahsis iderek zevce ittihaz ittiği de ale’l-ekser vaki olurdu. Bundan daha garibi (17) şu ki erkek bir köle bazen efendisinin kızı ile izdivaç itmesine mesağ virilirdi. Fakat o vakitte ki efendisinin evlad-ı zükuru olmaya. Bir de İbraniler ale’l-ekser cariyelerini odalık ittihaz iderlerdi. Hülasa-ı kelam rakikler gerek İbranilerde gerek ümem-i saire-i mütecavire nezdinde lütf ve atıfete mazhar idi. Bir derece ki ne Yunanistan’ da ne de Roma’ da o lütf ve merhametin emsali müşahade idilmez, fazla olarak da Hazret-i Musa aleyhi ‘s-selam şeriatında: “köle cezaya müstehak olursa bu babda ki hükm mutlak hakimden sadır olmalıdır.” Nass varid olmuştur ki bu nass biçareler içün efendilerinin zülm ve teaddilerine, heva ve heveslerinin tir-i takat ber endazanesine karşı bir siper-i ihtiyat ve merhamet teşkil eylemiştir33 . (18) 33 Mütercim-i Arabi burada Tevrat’ tan bir fıkra irad idiyor. Mezkur fıkrayı Tevrat’ ın Türkçesinden bi’listinsah aynen nakl eyledik. Fıkra şudur: “bir İbrani köle satun aldığında altı sene hizmet idüb yedinci senede meccanen hür olarak çıksun. Eğer yalnız geldi ise yalnız çıkacak eğer zevcelü geldi ise zevcesi dahi anın ile beraber çıkacaktır. Eğer efendisi ana zevce virüb de mezkureden anın oğulları ya kızları oldu ise karı ile çocukları efendisinin olub o yalnız çıkacaktır. Ve lakin eğer köle açıktan açığa efendi ve zevcesi ve oğullarımı severim azat olmak istemem dir ise ol vakt efendisi anı hakimlere (yahut Allah hükmüne) götürüb anı kapuya ve yahut sökeye yaklaştırsun ve efendisi anın kulağını bızla delsun ve o ana daime hizmet idecektir. Ve bir kimse kızını cariye olmak içün sattıkda o kölelerin çıktığı gibi çıkmıyacaktır. Eğer Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 447 Altıncı Fasl: Yunanilerde İstirkak İstirkak Yunanistan’ ın her tarafında şayi’ olduğu halde bu milletin medar-ı iftiharı olarak zuhur iden bu kadar felasife-i Yunan’ dan hiçbiri bunu çirkin adalete adab ve mekarim-i ahlaka muhalif görmiyerek hatta bi’n-nefs Aristo-sülalat-ı beşeriyenin ihtilafına ve beni ademin tenevvü’-i esnafına müsteniden- istirkakın sıhhatini meşruiyetini te’yid ve isbat itmiş ve rakikleri “ruhlu bir alet yahut hayata malik bir meta diye tarif34 ittikden sonra nev’-i beşeri de “ 1- hürler, 2- bi’t-tabi rakik olanlar” diye iki kısma taksim eylemiştir. Yunaniler, rakikleri birbirinden pek farklı iki kısma taksim iderlerdi. Birinci kısım; feth ve teshir ittikleri memalik sakinleridir ki bunlar kendi arazilerine tabi bir cüz gibi ma’dud idiler. İkinci kısım ise Dadüstat esirleri olub bunların üzerine efendilerinin hakk-ı siyadet-i mutlakaları vardı. Esirlerin kısm-ı azamı şu ikinci kısımdan yani Dadüstat tarikile havza-ı temellüke dahil olanlardan müteşekkil idi. Ancak gerek mübayaa ve gerek esaret tarikile pençei temellüke giren bir kadının efendisinin istifraşına (19) mümanaate hakkı yok idi. Mamafih bu gibi bir muhalatanın mahsulü olan çocukların hür oldukları musaddak idi. Lakin bu hal kendileri içün muceb-i sükut-ı teveccüh ve itibar birle ki bir ayb add olunurdu. Yunanilerde istirkakın zuhuru korsanlık vasıtasıyla vuku bulmuştur. Yunan korsanları esir olarak satmak üzere kademzen oldukları sahillerin ahalisini kaparlardı. Bir müddet sonra Asya-yı Suğrada ki Yunan müstemellekatı esir Dadüstat içün büyük büyük bazarlar hükmüne geçti. Hatta nefs-i Atina şehri bu bazarların en mühimi teşkil eyliyordu. Bir derecede ki şehr-i mezkure bu ticaretçe rekabet idebilen ancak Kıbrıs, Sisam hususan Sakız gibi en kadim beldeler idi. Bunların yani bu şehirlerin şu rekabete muvaffakiyetleri esir mevridlerine kurbiyetlerinden ileri geliyordu. Rivayete göre Sakız ahalisi esir ve cariye ticaretile en evvel iştiğal iden ademler imiş. Yunanilerde esirler ya efendilerine hizmet iderler yahut kendi nefislerine iş görürlerdi. Fakat kendi nefislerine iş gördükleri takdirde efendilerine her gün içün takdir anı kendisine nişanlayan efendisinin nazarında nahoş görünür ise anın fidyesini kabul itsun. Ana gadr ittiği içün anı ecnebi taifeye satmağa müktedir olmayacaktır.” 34 Une machine animée, une propriété vivante böyle bir tarifin ilm-i mantıkın babası ve muhterii gibi addolunan bir ademden suduru hakikaten garibtir. Hususan tarif, aşikar olduğu üzere efradını cami ağyarını mani değildir. (Mütercim-i Arabi) 448 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org idilen bir mikdar-ı muayyen virmeğe mecbur idiler. Hatta zevahir-i ahvalden istidlal olunduğuna göre birçok Yunaniler vardı ki kaliteli esir iştira iderek icareye tahsis iderlerdi. Filhakika bu yol, bir malik istimaliyle istihsal-ı temettü içün en müreccah suret en faideli bir yoldur. Atina’da hanelerin hizmetini ifa idenler dahi esirler idi. Hanesinin hizmetini gördürmek içün bir köleye malik olmakdan mahrumiyet derecesine varmış bir fakir, bir felekzedede yok idi. (20) Yunanilerce bir efendinin esiri üzerindeki hukukunun sair malik olduğu eşyaya olan hukukundan hiçbir suretle farkı yoktu. Bir efendi kölesini rehn de edebilirdi. Mamafih Yunanilerce İsparta müstesna olduğu halde – bir kölenin hali Romalılarca köleler hakkında reva görülen şiddet mertebesinde değildi. Müverrih Polonark diyor ki: “Orada (yani Roma memalikinde) bir hür hürlerin malik olabilecekleri hukuk hürriyetin en yüksek derecesinde bulunduğu gibi bir esir de esirlerin düşebilecekleri derekat-ı bî hukukunun müntehasında idi.”35 Maahaza Yunanilerde bir efendi kölesini değnekle döğmek, değirmen taşını döndermekle cezalandırılabilirdi. Bundan maada adem-i itaat iden ve yahut bilad-ı barbariyeden36 getirilen rakiklerin cephesi üzerine demirle dağ urulurdu. Ancak kölelerin hayat ve şahsları kanunun taht-ı himayesinde olub bir kölenin idamı hükm-ü kanuni sadır olmadıkça tecviz idilmezdi. Atina’ da ribka-ı esaretten korunulmuş hürriyete nail olmuş köleler vardı. Fakat bunlar hukuk-ı vatanperveraneye malik değiller idi. İşgal ittikleri mevki oralarda ikamet iden garibanın işgal itmiş oldukları (21) mevkiden ziyade değildir. Efendilerinin mevalatına anlara karşı bir takım vezaife mecbur idiler. Bundan maada bir sınıf-ı umumi köleler var idi ki hükümet bunları bazı işlerini gördürmek içün satun alırdı. Bu sınıf kölelerin bir kısmı şehrin muhafaza ve hirasetinde müstahdem olarak ictimaat-ı umumiyede emn ve asayişin muhafazasına mecbur idi. Birinci {Yedinci} Fasl: Romalılarda İstirkak Ezmine-i kadimede esirlerin isti’badı yani kul ittihaz idilmesi yolunda evvelinin meluf oldukları adette bi’t-tab’ Romalılarca dahi tabiiyet idilmiştir. Ol emirde Roma’ da her türlü işler ahrardan mürekkeb amele tarafından görülürdü. Mebadi-i tarihte büyük “ان الحر فيها كان اكثر االحرار حرية و ان الرقيق اكثر االرقاء استرقاقا ” :idi şöyle aslı İbarenin 35 36 Milel-i barbariyeden maksat Yunanın gayri olan bi’l-cümle akvamdır. Kezalik Romalılar dahi bu lafzı Roma’ da hukuk-ı vatanperveraneye malik olmayan bi’l-cümle ademlere ıtlak iderlerdi. Nitekim Araplarda dahi “acem” dimek Arap olmayanların kaffesini şamildir. Bunun menşei isti’tar ile her milletin kendine çeşm-i iclal ve ikbar ile bakmasıdır. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 449 bir şöhret kazanan bu şehrin adamları şu suretle her türlü mezayayı merdane ve dilyarane ile mütehallık olmuş iken bi’l-ahare fütühat ve gazv-u bilad ile mülkün tevsii sebebile zinet ve alayiş ve debdebeye inkiyad yüz gösterdiğinden evvelki hal yani hürlerin iş görmeleri büsbütün zeval pezir olmuş ve neticede eşraf ve eğniya köleleri zir-i dest-i temellüklerine alarak evvelen arazi sürmek ve ziraat itmek işlerinde ve bilahare sanaii ve mihanikiyat ameliyatında istihdam itmeğe başlamışlardır. Roma’ da kölelik süver-i meteaddide üzerine cari idi. Harb ve gazada mağlub olan akvam kul idildiği gibi kölelerden doğan çocuklar dahi esir olurlardı. Bundan maada kanun ve nizamat-ı biladın bazı (22) mevadına çarpılarak ubudiyet altına sergerdan olanlardan mürekkeb bir sınıf köleler daha vardı. Muhtac-ı izah değildir ki Romalılarca kölelik içün en büyük vesile harb ve cidal idi. Binaberin-i beray-ı muharebe bir ordu bir cihete tevcih-i pay-ı azimet ittiği sıralarda esir tüccarının o ordu ile beraber gitmeleri adet hükmünde idi. Büyük bir galibiyet neticesinde binlerce esirin pek dun bir kıymetle füruht olunduğu ekseriya vaki olurdu. Füruht itmek yahut her nev’-ı fuhş ve fısk u fücuru irtikab eylemek üzere ötekinin berikinin çocuğu, zevcesi, kızı da sirkat olunurdu. Mamafih Romalılarca bu ticaret hissiyat ve namusa münafi addolunurdu. Ancak yine bu bazar-ı ticaret pek ziyade revaciyab ve icra idenler de büyük bir servete nailiyetle kamyab idi. Bu cümleden olarak Çezar {Sezar} ve Ağustos {Agust} zamanında bulunan esir taciri Koraniyus büyük bir servet ve şöhrete malik idi. Roma’da esir füruhtu mezadla vuku’ bulduğu cihetle esirler herkesin görüp – velev ki müşteri olmasun- dokunabilmesi müyesser olacak bir mevkide yüksek bir taş üzerine durdurularak teşhir olunurdu. Bugünkü günde canbazların atlarda, kısraklarda yaptıkları gibi o zamanlarda esir tüccarı esirlerin kusur ve uyubunu setr itmek üzere hileler tertip ittiklerinden müşteri iştirasına talib olduğu kölelerin çırçıplak kendisine gösterilmesini talep iderdi. Talim ve terbiye görmüş esirler ile tiyatro oynamak içün talim (23) görenler pek ziyade pahalı idi. Hele fısk u fücur tarik-i mekruhunda arzı ile sahibine büyük bir servet istihsaline sebep olan güzel kızların, kadınların kıymeti daha pek ziyade idi. Roma İmparatorluğu zamanında ise güzel, nazik kızlara malik olmak içün büyük meblağlar sarfı ihtiyar olunurdu. Bu ise fesad-ı ahlak tezayid iderek kavaid-i edeb muhtal ve zinet ve sefahat haddinden efzun münteşir olduğu zamanlardadır. 450 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Roma şehri köleleri sınıflara ayırmakta bilad-ı Yunan’a müşabih idi. Hem umumi hem hususi köleler vardı. Birinci sınıftan olan köleler hükümetin malı olup halleri ikinci sınıftan pek ziyade iyi idi. Mebani-i umumiyenin muhafaza ve hizmeti ve hakim ve kahinlere ifay-ı vazifede muavenet-i hizmetinden maada hapishane gardiyanlığı, cellatlık, merakıb-ı bahriyede taifelik hizmetleri bunlara muhavvel idi. Hususi kölelere gelince bunlar efendilerinin hanelerinde her türlü hizmatı ifaya mecbur olduklarından hem kapucu hem aşçı hem hariçten eve eşya taşımak içün hizmetkar ve saire olurlardı. Köleler kanun nazarında eşyadan bir şey hükmünde olduklarından bir kölenin ne aileye ne malikiyete ne de ahval-ı şahsiyeye tasarrufu olmazdı. Mesrudat-ı salifeden anlaşıldığı üzere tevellüd-ü esbab-ı istirkaktan madud olduğu cihetle kanun bir efendiye kendi cariyesinden doğan çocukları esir ittihazına müsaade iderdi. Kanunda mukarrer idi ki nikahtan maada ki hallerde bir çocuk doğduğu zaman validesi hangi halde ise çocuk da o hale tabi olur. Yani – esna-ı hamilde ne olursa olsunçocuğu doğurduğu (24) zaman esir ise çocuk dahi esir olur. Hür ise çocuğu dahi hürdür. Maahaza bu şiddet bilaahere tadil idilerek bir mevludun validesi esnay-ı haml37 de nail-i hürriyet olmuş ise bu halin çocuğun hür tanılmasına kifayeti takarrür eylemiştir. (Y{J}üstinyanüs) ün ahkamına bak) Romalılarda kölelere mücazat tertib itmek hakkı efendilerin esirlerine olan malikiyet neticesi ad idildiğinden köleler şiddetle ve bazen emsali işidilmemiş bir mücazat ve haşiyane ve zalimane ile mücazat olunurdu. En hafif mücazat ayakları elleri ağır bukağılar kelepçeler içinde olduğu her nev’ işkencelere maruz bulundukları halde arazi sürüp ekmekte istihdamları idi. Kamçı ile mücazat şiddet ve kasavetin müntehasında idi. Bir derecede ki ekseriya kölelerin helakini mucib olurdu. Ellerinden asarak ayaklarına ağır şeyler bağlamak da kölelerin düçar oldukları mücazatların cümlesinden idi. İşte bu biçareler böyle enva’-ı azaba, felakete düçar idile idile nihayet kanun vazı’larının cidden nazar-ı şefkat ve merhameti celb itmişlerdir. Binaenaleyh bunlar hakkında hüsn-ü muamele icra idilerek lütf ve riayete mazhar olmalarına dair ahkam tedvinine lüzum görülmüş ve bu babta vaz’ olunan ilk kanun “Petroniya” kanunu olmuştur. Mezkur kanunda kölelerin yırtıcı hayvanat ile pençeleşmeleri men’ idilmiş ise de şayet 37 Esnay-ı viladette hürriyete malik değilse bile hürriyete malik olmak, sonra mahrum olmak tekrar nail olmak ve hakeza anlarca “yani Romalılarca” kanunları iktizası üzere kesiru’l-vuku’ idi. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 451 bir köle bu gibi bir cezaya kesb-i istihkak iderse hakim tarafından muvafakat idilmek üzere (25) icrasına yine cevaz virilmiştir. Hakk-ı hayat ve memat tesmiye olunan ve hukuk şinas “Çayus”38 hukuk-ı ümem ve milelden add idilen mesele üzerine müesses olarak “Antonyan”39 bir emirname ısdar iderek mevadı cümlesinden “bir efendi kendi kölesini bila hakk katl iderse mal-ı diğer olan bir köleyi katletmiş add olunur40.” dimiştir. Bunda köle sahiplerinin kölelere sui muamelede bulunmaları da men’ idilmiştir. Bundan sonra “Kaloriyus” tarafından neşr olunan bir emirnamede “bir efendi kölesini katl iderse cinayet-i katl mürtekibi add olunur.” dinilmiştir. İkinci Bab: Kurun-ı Vustada İstirkak Akvam-ı Barbariye41 kanunları Romalıların kavanine müşabihtir. Çünkü (26) köleleri adi bir şey hatta at, öküz ve sair hayvanat-ı ehliye mertebesinde telakki itmektedir. 38 Roma hukuk şinasından olan bu zat ikinci asr-ı miladide yetişmiştir. Mukarrarat hakkında bir kitabı vardır. (Mütercim-i Arabi) 39 Taki lakabıyla mulakkab olan bu zat Romalı bir imparator olub 138 senesinden 161 senesine kadar hakkaniyet ve itidal ile icray-ı hükümet eylemiştir. İmparator “emr, hükm” manasında olan Latince bir lafızdan müştaktır. Vaktile her ordu kumandanı ve bahusus galebe ve intisara nail olan kumandanlar asker tarafından bu kelime talkib idildiği halde bilaahere Romalılar 708 K. {kablel} M. {milad} senesinde malik olduğu saltanat-ı mutlakaya delil olmak üzere Çezar (Sezar) (Yoliyus) bunu ıtlak itmişlerdir. Bu lafz elyevm büyük memleketler rüesasına ıtlak olunur. (Mütercim-i Arabi) 40 Yani idam veya nefy ile mücazat olunur. (Mütercim-i Arabi) 41 Bu bahiste zikrolunan akvam vaktile esbab-ı gayr-ı malumeden dolayı Roma memalikini def’at ile garet iden akvam-ı mahsusedir. Bu babda mühim tafsilat virelim: Bu akvam üç büyük cinsten müteşekkildir: Cermen yahut Töton, Sıklebi yahut Sermani, Siti yahut Sekiti cinsleri bu ecnas namı altında birçok kabail ve aşair vardır ki kabil-i tadat değildir. Bunlardan Alen Alains milleti istirkak bilmezdi. Cümle efradı hür oğlu hür idi. Düşmanın kafatasıyla bira, su, süt şarap içmek akvam-ı mezkurenin cümle-i adatındandı. Bir muzafferiyete nail oldukları sıralarda birçok fezai’i irtikab iderlerdi. Mağlub oldukları sırada ise birbirine düşman kesilirler. Yek diğerini iple bağlayarak mahv iderlerdi. Çünkü anlarca mevt, mağlubiyetten, terk-i hayat irtikab-ı denaiden evladır. Kadınları dahi hengame-i mağlubiyette kılıç ve baltalar ile silahlanarak dost düşman tefrik itmeksizin korkunç sayhalarla hücum ve kocalarını korkak oldukları içün ve Romalıyı düşman olduğu için bi mehaba katl iderlerdi. Öyle bir cüretle ki çıplak elleri ile o keskin düşman kılıçlarını tutarak, kalkanlarını alarak ölünceye kadar uğraşırlardı. Saçları perişan cisimleri hun alud, siyah elbise labis oldukları halde muharebe arabalarına rakiben zevcelerini, kardeşlerini, babalarını öldürdükten çocuklarını boğduktan, cümlesini de atların na’lı altına attıktan sonra kılıç ile hayatlarına hatime virüb anlara iltihak ittikleri pek çok görülmüştür. Hatta kadınlardan biri çocuğunu kucağında salb ve idam ittikten sonra arabası üzerine kendi kendini salb eylemiştir. Akvam-ı mezkureden her hangisi olursa olsun mağlub olursa en evvel aradığı şey kendi kendini salb itmek içün bir ağaca rast gelmesi idi. Şayet ağaç bulamazsa bir tarafı düğümlenmiş bir ipi boynuna geçirerek ve diğer ucunu öküzlerinin ayak ve boyunlarına bağlayarak itlaf-ı nefs iderdi. Akvam-ı mezkurenin bazıları hiçbir din ve diyanetle mütedeyyin olmadığı halde kaza ve kadere kani idiler. Bazıları yere dikmiş oldukları bir kılıca, bazıları da Dis “Ebu’l-leyl” {Gece babası}namında bir ilaha perestiş iderek ana takarrüb ve celb-ı rızası içün ihtiyar ve müsinn olan adamları kurban keserlerdi. Kölelik “balada zikrolunan Alen milletinden başka” bunların cümlesi nezdinde maruf idi. Terekeyi bütün evlada mütesaviyen taksim iderlerdi. Daha doğrusu en 452 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Bir efendi malik olduğu zi kıymet şeylerde nasıl icray-ı tasarruf idebilirse kölesi hakkında dahi öylece icray-ı muameleye kanunları müsait idi. Hatta bir efendi kendi kölesini öldürebilirdi. Çünkü köle o efendinin temellük ittiği eşyadan “fürü’dan” madud idi. (27) Birinci Fasl: Galyalılarda İstirkak Galyalılarda Çiçeron asrında araziyi hiraset ve felahat ihtikar ve mezelleti küçüklüğü muceb-i imalden ad didildiği cihetle hars-ı arazi, ziraat, hasad hizmetlerile mükellef olanlar köleler idi. İkinci Fasl: Cermenyalılarda İstirkak Müverrih (Tasiyus) ‘un rivayetine göre bu kavm kumar oyununa fevka’l-had münhemin idiler. Hatta bazı meluf-ı kumar olanlar ekseriya hadd-ı makulü tecavüz iderek zevceleri çocukları hatta hürriyet-i şahsiyeleri üzerine mekamere iderlerdi. (28) Gerek şira ve gerek miras suretile Almanların zir-i tahakkümünde bulunan rakiklere gelince bunlar hane hizmetile mükellef değillerdi. Her biri kendisine mahsus bir haneye malik olub istediği surette idare ider ve fakat efendisine sanki me’cur gibi bir miktar buğdayı veya mevaşi ve yahut elbise virir idi. Cermanlarda istirkak bundan ibaretti. Üçüncü Fasl: Efrencede İstirkak Efrence’ de istirkak, şiddetin zulmün son derecesinde idi. Salik42 Kanunu evvel emirde esirler ile hürlerin arasında birçok mevani’ ve havaciz-i kaviye teşkil eylemiş ve bu iki sınıf arasında izdivacı katiyen gayr-i caiz bir hale getirmişdi. Çünkü bu kanunda: “Ahaliden biri ecnebi bir esire ile tezevvüc iderse köle olur.” Varid olduğu gibi köle ile tezevvüc iden hür bir kadın dahi rikkiyete düşerek aynı ceza görürdü. (29) son çocuk yani küçük çocuk terekeden daha ziyade hissedar olur idi. Çünkü kardaşlarından küçük bulunmasıyla daha zayıf iktisab-ı rızka kuvvet ve iktidarı daha kalil add olunurdu. (Mütercim-i Arabi) 42 Loi Salique Fransa Kanunlarındandır. Kadınların kürsiy-i kraliyete kuûdunu men’ ider. Evvel emirde Eyaleti Eydie nisaya düşmekten muhafaza içün efradın emlakine tahsis idilmiş ise de bilahare krallık verasetine dahi sirayet eylemiştir. Bu sirayet birinci defa olarak 1316 senesinde Hotinli Louis’in vefatından sonra vuku’ bulmuş ve bundan sonra kurun-ı vesetada Fransa içün kavanin-i esasiyeden add olunmuştur. Bu kanunname 400 maddeyi havi olup ekseriya sirkat, ikrah cerh, katl gibi cünh ve cinayat hakkında mütalaatı havidir. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 453 Dördüncü Fasl: Vizigotlarda İstirkak43 Bu kavimdeki kavanin, akvam-ı selefe nisbet kabul itmez derecede şedid ve barbaranedir. Kanunlarında diniliyor ki: “Hür olan kadın kendi kölesile izdivac iderse her ikisi sağ oldukları halde ihrak ile ceza görürler.” Fakat kadın o köleye malik değil ise o halde nikahları fesh olunur ve her biri değnek cezasına düçar idilir. Bununla beraber anlar nezdinde rakik ve hayatı efendisinin istediği yolda suret-i mutlakada yed-i tasarrufunda olmayub bir kölenin idamına ancak hakim hükm idebilirdi. Fakat köle idama layık görülür ise hakim tarafından idamına hükm verildikten sonra efendisine teslim olunur. Efendisi de istediği gibi yapardı. Beşinci Fasl: Ostrogot ve Lombardiyalılarda İstirkak Bu iki kavimde esirler hakkında pek şedid nizamat vaz’ olunmuş idi ki herhangi kadın bir köle ile tezevvüc idecek olsa idi idam ile mücazat olunurdu. (30) Altıncı Fasl: Anglo Saksonlarda İstirkak Bunlar sair akvamda olduğu gibi esirleri iki büyük kısma taksim iderlerdi: Bunlar ya menkulat yahut akarata şebih idi. Evvelki sınıftan olanların füruhtu caiz idi. İkinciler ise hiraset ve ziraatle mükellef oldukları araziden ayrılmazlardı. Bu kavmin inkıraz-ı hükümetinden biraz zaman evvel kölelerin kendilerine mahsus olarak re’sülmala malik olmaları caiz görüldüğünden köleler serbestiye malik olmak içün efendilerine virilmesi iktiza iden meblağın istihsaliyle uğraşırlardı. Diyanat-ı Nasraniye’deki istirkak hakkında dördüncü babda malumat virilecektir. Üçüncü Bab: Usur-ı Ahirede İstirkak Usur-i ahiredeki istirkakı nazar-ı dikkate alırsak memalik-i ecnebide zencilerin istirkakını şahs-ı müstahdem nokta-ı nazarından Romalılarda ki isti’bada müşabih ve fakat asl ve menşe’ce cidden muhalif görürüz. Şöyle ki müsta’mirat ihdası arazi ile anı hiraset iden ahalisinin istimlakini müeddi olmadı. Bilakis keşf olunan arazinin zabt ve istimlakinden sonra ahalisi (31) dağıtıldı veyahut munkarız oldu. O halde bu gibi arazi 43 Got kavmi fürudan olub Cermaniya’da eski bir kavimdir. Endülüse dahi gelmiştir. İbn Haldun ve sair müverrihin-i İslam tarafından zikr olunmuştur. (Mütercim-i Arabi) 454 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org içün ahaliye ihtiyac-ı mübrem vardı ki bu maksadın istihsali içün zencilerin ahz ve celbinden başka bir çare bulunmamıştır. Karalar Kanunu Bu isim her memlekette istirkak hakkında tedvin idilen kavaid ve usulün mecmuuna ıtlak olunur. Bilcümle Fransa müstemlekatında bulunan esirler ile azad idilenlerin ahvalini tanzim hakkında 17 Mart sene 1685 de sadır olan bir tahriratta levn-i esved sahibi olan azadelerin hakk-ı medeni ve siyasiye malikiyetleri takarrür eyleyüb azad itmekle dahi azad olan içün ikinci bir doğuş itibar idilmiştir. Fakat meclis-i kavanin bu usul dairesinde hareketle aklen maksut olan netayici istihsale teşebbüs eylediği hengamda pek şiddetli suubetlere kavi muarazalara düçar olmuştur. Çünkü karalar kanunun mevad-ı şedidesinden ve ahkam-ı zalimesinden başka hiçbir hükmü geçmiyordu. Üsera ashabının hasr-ı tasarruflarıyla memlüklerine karşı bazı hukuk tahmil iden mevadı ise ke en lem yekün hükmünde metruk ve mühmel idi. Zenciler eğer cüzi bir kabahatle efendilerine veyahut hürlere taaddi veyahut en küçük bir sirkati irtikab itseler idam yahut ale’l-ekal cezay-ı bedeni “yani darb ve saire gibi” ile mücazat görülür. Bu ise (32) mezkur kanunun- daha şedidi tasavvur idilmez derecede- bir şiddeti havi olduğuna mukni’ bir delildir. Efendilerinden kaçan köleler hakkında mevzu olan enva-ı azabı insan okursa vücudunun ürpermemesi kabil değildir. Bunların birinci ve ikinci defalarda ki cezaları kulak kesmek, mahmuzla urmak, kızdırılmış demir ile dağlamak ve üçüncüsü idamdır. Şiddeti ne dereceye baliğ olursa olsun bu kanun- mukabele idecek olursak- İngilizlerin müstemlekatı kanunundan geri kalmaz. Jamayik ve İndicava müstemlekatında taht-ı karara alınan mevaddan: “bir köle efendisinden firar ittiğinde müddet-i firarı altı aydan ziyade mümteda olursa cezası idamdır.” 1685 senesi Martında sadır olan tahriratın en fena ahkamından: “Köle sahibi veyahut reisi köleler hakkında -katl cinayeti olsa bile- herhangi bir cinayeti irtikab iderse hakimlerin ahval-ı beraata müraatta hür ve serbest olub gıyaben müttehem olanları – istihsal-ı afva ithtiyaç kalmaksızın- teberriyeye selahiyeti vardır. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 455 Hilyar du Pertui (Sen Dominik müstemlekatı hakkındaki mülahazatında 44) diyor ki: “1865 senesinde sadır olan emirnamede zincirlerle bağlanmak yahut değnekle darb olunmak ölünceye kadar dayak atılmak, bir suret-i istibdadkarane ve zalimanede yakılmak yüzünden her gün vaki olan köle (33) ihlakini men idemiyor. Bütün bu efal-ı vahşiyane müstemlekatta irtikab idiliyorda buna karşı mümanaat iden bulunmuyor. Hatta bütün beyaz renkli adamlar kara renkli olanlara pek kaba ve şedid muamelede bulundukları halde bu yüzden hiç mesul olmuyorlar. Bir rakik mutazarrır olursa bu zarara bakmamak da hakimlerce adet olmuştur. Meğer ki bu zarar, düçar-ı eziyet olan rakikin kıymetini tenkis ide!” Müstemlekat cemiyetleri her zaman şu kaideyi teyid eylemişlerdir. Erbab-ı hukukun köle ile efendisi arasında tatbik-i kavanine yeltenmeleri caiz değildir. Beyaz renkli olmayan hürler, vezaif-i nüfuz ve itibardan mahrum idilir. Hatta kara kanunun te’vil mevadında ilerüye gidilmenin menine dair hükümet nezaretleri tarafından mütenevvi emirnameler sadır olmuştur. Bu cümleden sadır olan bir emirname: Damarında esir kanı bulunan bir kadın ile bir sahip nesebin tezevvücü nisbetini müsbit evrakın taharrisini men ider. Bu gibi adamlar müstemlekatta hiçbir vazifeye layık görülmeden maada beyaz renkli adamlardan da dun add olunurlardı. Gıda-yı mearifle perverşiyab olmak içün levn sahibi yani ırk-ı ebyazdan olmayan adamların Fransa’ ya gelmeleri hakkında memnuiyet vardı. Hatta buna dair kanunda sarahaten diniliyor ki: “Her ne mertebede bulunursa bulunsun cins-i esvede mürtebit olan mezellet ve ihtikarın adem-i tehvin ve tahfifi hüsn-ü idaresinin cümle-i (34) müktezeyatındandır. Kral hazretleri, levn sahibi olanlar ile bunların zürriyetlerinin cins-i ebyaza mahsus olan müzeyaddan ilelebed mahrumiyetlerine dair olan hükm-ü itibariyi ibka itmek fikrindedir. Kanun-ı Sani sene 1767. Bu hep on sekizinci asrın evahirinde Fransızların büyük şurişine yakın zamanda cari idi. Kara Kanunun mevadı hükümet merkezinden yahut müstemlekatındaki idarelerden sadır olan ahkam ile günden güne tezayüd eyliyordu. Fakat bunların kısm-ı aza- 44 Dominik Cumhuriyeti’ nin makarr-ı idaresidir. Hayiti ceziresinin bir kısmıdır. Antil cezairenin en büyüğüdür. 456 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org mı balada gördüğümüz gibi rakiklerin ıslah haliyle mevkiini tahsin ve ıslah eylemek içün sadır olunmuyordu. Kanun-ı mezkur Fransa müstemlekatı ile o müstemlekata ilhak olunan cihetlerde ısdar idilen hükümlerin teyidi ile yeniden kaleme alınan nizamat içün esas olmuştur. Fakat vakta ki Fransa’ da 1848 senesi Şubatında iğtişaş-ı kebir zuhur eyledi. İstirkakın yeniden iptaline sebep oldu. Fransa bununla iftihar eylese sezadır. Kara Kanunları dimekle dahi maruf ve müttefike-i Amerika’ nın cenub memleketlerinde köle ve ashab-ı elvana mahsus olan kavanin-i kadimeye gelince; bunlar nefret idilecek tevk ürpertecek derecede şiddetli ve zalimane ahkamı muhtevi idiler. Memalik-ı mezkurenin Luyiziyana, ve Karolina ve daha bazı vilayetlerinde cari olan nizamatta; “Bir efendi kölesi hakkında tasarruf-ı mutlaka maliktir.” fıkrası sarahaten varid olmuştur. O halde bir efendi kölesini füruht idebildiği gibi icara, rehn, haps da idebilirdi. (35) Bundan maada kumaraya vaz’ itmek ve saire gibi daha pek çok ahvalde istimal iderdi. Köle ilelebed ubudiyet altında mahkum addedildiği cihetle efendisine ve efendisinin ailesine fevkalade bir ihtiram, bir itaat ve inkiyada mecbur idi. (Luyiziyana Vilayetinin kara kanununa müracaat) İnsanın malik olduğu hukuk-ı tabiiye cümlesinden olarak kendi şahsına karşı vuku bulan taarruzata müdahale itmek hakkına gelince; zenciler –Cenub-i Karolina vilayetinin kara kanunu hükmü mucebince- andan mahrum idiler. Kölenin izinsiz bir yere gidüb gelmesi caiz değildi. Her şartı havi bir izinname-i resmiye nail olmayınca dahi bir köle bulunduğu ekin tarlasından dışarı çıkamazdı. Fakat bu izin kendisi içün bir bela olurdu. Çünkü turuk-ı umumiyeden birinde yediden ziyade köle bir yerde bulunursa kanuna muhalif hareket itmiş olduklarına hükm olunurdu. Binaenaleyh cins-i ebyazdan oradan mürur idecek ilk kimsenin o tecemmü’ iden köleleri ahz u girift iderek her birine yigirmi değnek urmağa hak ve selahiyeti vardı. Köle insan değil eşyadan bir şey add olunduğundan anı bir yerden diğer yere nakl idenler gaib olmasından veyahut düçar olacağı avarızdan – Nasıl malda zarar veya bir çuval metada telefat vuku’ bulursa – mesul addolunurdu. Kanunun ahkam-ı sarihasından biri dahi: “Kölelerin nefs ve ruhları yoktur. Fetanet ve zekadan dahi hissedar değildirler. Hayat ancak kollarında bulunur.” Maruzat-ı salifeden anlaşılır ki bir zenci içün hürriyet bilkülliye (36) mefkud idi. Fakat buna mukabil mesuliyeti pek büyüktü. Köle kendi hukukuna müteallık hususatta Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 457 eşyadan bir şey hükmünde madud olduğu halde üzerine mefruz olan vezaife müteallık hususatta ademiyet ve beşeriyet sıfat ve itibarına nail olduğundan hürriyeti değnek veya mevt cezasını icab ittirdikçe herkes anı hür add iderdi. Nizamât-ı mahalliye ile efendinin meşiyet ve iradesi köle üzerine bir çok vezaif ve umur tahmil ittiği gibi isyan iden kölelerin en şedid mücazat ile tedibleri reva görülürdü. Cins-i ebyaz tarafından vukuu cinayet itibar olunan efal siyah köleler içün dahi cinayattan madud idi. Fakat aksi yani ırk-ı esvedden vukuu cinayet itibar olunan ef’al, beyazlar içün bir fi’l-i cinai olmazdı. Benabirin zenci birçok cünha ve cinayattan dolayı düçar-ı ceza olurdu ki o gibi bir fi’l beyazlar tarafından ika idilecek olursa cezaya düçar olmazlardı. Bu ise mücerred levnin ihtilafından neş’et eyliyordu. Binaenaleyh enva’-ı mücazat cins-i ebyaz ve esvede göre ciddi bir surette muhtelif idi. Adi kanun, efendisini yahut hanımını yahut efendisinin çocuğunu darb veya cerh iden veyahut ırk-ı ebyazdan birinin bir uzvunu tatil veyahut üçüncü defa olarak darb eyleyen yahut livay-ı isyan kaldıran veyahut bunlara müşabih ceraime ictisar eyleyen bir zencinin idamını ve izn almaksızın bir yere gittiği halde tutulan veyahut bir sebepten dolayı efendisini gadaba getiren zencinin değnek ile döğülmesini emri derdi. (37) Cenubi vilayet-i muhtelifede azad olanlar dahi kendi haklarında kaleme alınmış olan kavanin ve nizamatın şiddeti altında eziliyorlardı. Oralarda istirkak iptal olunmadan utekanın şehadeti mesmu’ değildi. Ama şehadet kendileri gibi azatlar veyahut esirlere müteallık ise kabul olunurdu. Bununla beraber bunlara kanunda musarrah olan yemini tahlif ittirmek caiz görülmezdi. Çünkü bu yemin esirlerin ağızlarına girüb de telvis idilmek derecesinden yüksek, şerefli add olunurdu. Silah taşımağa dahi hakları olmadığından buna muhalif harekette bulunan azatlar değnek cezasına düçar idilirlerdi. Balada zikri geçen kanunun cümle ahkamından olmak üzere bu gibi adamlar kendi vücutlarını kaba ve aşağı kumaştan maada elbise ile setr itmeleri caiz değildi. Ta ki kürek cezasına mahkum olanlar gibi kendilerini ta uzaktan görenler ne olduklarını anlasunlar diye yani bu elbise o sınıf adamların bir alamet-i mahsusası idi. Bir de cins-i ebyazdan olmayanlardan biri cins-i ebyazdan bir kimseye sebb veya anı darb iderse habs ve cezayı nakdi tediyesine mahkum olurdu. Eğer kendisine ırk-ı ebyazdan biri evvel urub da nefsini müdafaa itmek üzere o beyazı ez kaza öldürür ise cinayat-ı katli mürtekib ad didilerek icab iden cezaya giriftar olurdu. Mezkur kanun bu kadar mevadı ihtiva ile iktifa itmiyordu. Irk-ı ebyazdan olmayanların bir yerden diğer yere gitmesine de cevaz virmezdi. Bu halde mürur tezkeresini istemekten bunlar mahrum idiler. Mahza renklerinden dolayı her yerde medar-ı iştibah ve calib-i nazar-ı dikkat olurlardı. Çünkü renkleri 458 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org kendilerini (38) esir makamına telakki ittirirdi. O halde cins-i ebyaz tarafından habs ve ihanete maruz olmaktan azade kalmaları içün tavattun ittikleri yerden harice çıkmaları caiz görülmezdi. Çünkü hariçte cins-i ebyaz tarafından tutularak esir diye füruht olunabilirlerdi. 1859 senesi esnasında cemahir-i müttefika-ı Amerika’ da Arkansas vilayetinde Meclis-i Kavanin tarafından levn-i ebyazdan bulunmayanların memleketten nefilerine dair bir nizamname vaz’ ve neşr olunmuştu. Bundan sonra hükümet 1860 senesi Kanunı Sani’ sinden ol terk-i memlekete muvaffak olamayan bu münfileri ahz u girift iderek mezad-ı umumiyede esir diye füruht eyledi. Bu hal Misuri ve Luiziyana ve sair bazı vilayatta dahi aynen vaki oldu. İstirkakın iptaline çalışarak lüzum-ı ilğası hakkında bağıranlara gelince bunlar kara kanunun mevadı hükmünce her taraftan ma’yub sezavar ihtikar oldukları gibi bir esiri veya müteaddid esirleri heyecana veya efendisine adem-i itaate teşvik idenler – suret-i teşvik şifahen olsun, tahriren olsun her ne suretle olursa olsun – idam olunurdu. Zenci azadeler içinde halden adem-i hoşnudu veyahut esirlere virilen emirlere adem-i imtisali intac idecek surette bir gazete veya risale veya bir varaka neşr idenlerin cezaları idam veyahut müebbeden kürek idi. Hür zencilerin veyahut zenci esirlerin kalblerinde gayz ve nefreti uyandıracak bir sözü söyleyen veya işaret iden veya harekette bulunan adamların cezası da ya idam veya beş seneden yigirmibir seneye kadar kürek, hükümetin arazisine istirkak hakkında ta’n ve teşni’i havi ceraid veya varaka veya kitab idhal (39) idenler cezası da kezalik öyle idi. İşte karar kanununda tedvin idilen mevadın başlıcaları balada zikr olunanlardır. Bu mevadın ahkamı memalik-i müttefike-i Amerika’ yı düçar-ı harab iden o malum muharebe-i dahiliyeden evvel cari idi. 1862 de başlayan bu muharebe esirler hakkında nizamat vaz’ idenlerin hatırlarında cevelan iden efkar-ı zalimaneyi bize vazıh surette irae idiyor. Fakat zenciler hürriyete malikiyet gibi bu muharebenin neticesinde büyük bir ganimet ve nimet kazandılar. Dördüncü Bab: Nasraniyette İstirkak Hristiyanlık istirkakın ilğasına veyahut şiddetinin tehvin ve tahfifine muvafık olabildi mi? Filhakika İncil’ de varid olmuş ki; bilcümle halk yekdiğerini kardaş bilmeli, söylemeli. Lakin esirlik aleyhinde olarak İncil’ de bir nass-ı sarih varid olmamıştır. Hazret-i İsa (aleyhi selam) ‘ ın bahsine girişmediği bu cihet kendisinden sonra Havariyun Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 459 tarafından dahi medar-ı bahs idilmemiştir. Binaen aleyh milel-i Hristiyaniye içinde istirkakın tahrimini iddia ider hiçbir millet bulamazsın. Bu milel-i muhtelife-i Hristiyaniyeden tevellüd iden Yunan (Roma) Katolik, Protestan kiliselirinde dahi hal böyle idi. (40) Havariyundan Pavlos45, Efeslilere46 gönderdiği bir mektupta Hazret-i İsa’ ya nasıl itaat idiliyorsa efendilerine dahi öylece (41) itaat itmelerini esirlere tavsiye ittiği gibi Timoteos’ a47 gönderdiği diğer bir risalede dahi efendilerini her türlü tazim ve tebcile layık görmelerini tavsiye itmiştir. Muşarun ileyh yine mezkur risalede efendileri Hristiyan olan esirlerin efendilerine hüsn-ü hizmet itmelerini tavsiye ittikten sonra İsa’ nın tealim-i mukaddesesi de ancak bundan ibaret olduğu, bu tealimin takvaya mutabık bulunduğunu söylemiş ve bunun gayrini talim idenleri tecebbür ve cehaletle tavsif eylemiştir. Ma- 45 Bu zat tarih-i miladinin ikinci senesinde İsrailî ebeveynden Tarsus’ ta doğmuştur. Tarsus şehri vaktile Roma’ ya tabi idi. (Pavlos) ‘ un asıl ismi Şavel idi. Evvel emirde Hristiyan olanların şedid düşmanı iken bir rüya görmesiyle halinde tebeddül hasıl olmuş ve bu halde Hristiyanlığı kabul iderek düşmanı olduğu mahvına çalıştığı dinin neşri emrinde en fedakar bir da’iy-i din kesilmiştir. Asya’ da Yunan cezairinde neşr-i din ittikden sonra 58 senesinde Kudüs’ e avdet itmiştir. Yahudiler kendisini hiç sevmiyorlardı. Bunların ezasından kurtulmak üzere hakkında besledikleri buğz ve adavetin takliline çalışması, bazı dostları tarafından Pavlos’ a nasihat idilmesine ve Hristiyanlık şeriat-ı Museviyeyi muhafaza itmiş bulunmasına binaen Pavlos Musevilerin bir mabedine giderek Lavilerin şeriatında varid olan merasim-i tathiri icraya başladı. Pavlos tarafından düşmanlarına bir cemile olmak üzere ihtiyar olunan şu hareket-i muma ileyhin anların eline düşmesine sebep olmuştur. Yahudiler derhal kendisini tutarak diyanetlerini tahkire teşebbüs ittiği töhmetiyle eza itmek istemişler ise de Roma askeri tarafından kurtarılmıştır. Fakat Roma Devleti tarafından Yahudiye valisi bulunan Feliks Musevileri hoşnud itmek üzere kendisini Kayseriye’ de hapse atmıştır. Bundan sonra li-ecli’l-muhakeme Roma’ya gönderildi. Bazılarının rivayetine göre Pavlos ölünceye kadar Roma’ da kalmıştır. Fakat müraccah söze bakılırsa muma ileyh Roma’ da muhakeme olunarak bu meselede beraatı sabit olmuştur. Lakin tekrar ikinci defa olarak tutulmuş ve bu defa Roma İmparatorunun gazabına düçar olduğundan idam ile mahkum olmuştur. (Mütercim-i Arabi) 46 Asya-yı suğrada vaki kadim Efes şehrinin sekinesidir. Bu şehir dünyanın acaib-i seb’inden madud olan Diyana heykelini havi olmağla meşhur idi. Bu heykeli mahzan kesb-i şöhret itmek üzere İrastratos {Herostratus} namında bir adam İskender’ in doğduğu gice ihrak eylemiştir. Şimdiki halde orası harabedir. Bir cüzünde Ayasuluk şehri vakidir. Eski şehir birçok ümem ve düvel tarafından işgal idildiği gibi birçok meşahir şuara, felasife, musavvirin, nakkaşin yetiştirmiştir. İçinde bir kilise inşa olunmuştur ki ilk kiliselerden add olunur. Bu kilisede riyaset Yuhanna elinde idi. Hatta bazıları (Ayasuluk) kelimesinin aslı (aziz lahuti) manasında bulunan ve Yuhanna’ nın lakabı olan (İçyus Şuyulocus) dan yani şu iki lafz-ı Yunaniden gelmiş olduğunu iddia itmiştir. Mezkur kilisede hayli cemiyat-ı Hristiyaniye bazı umur-ı diniyeyi müzakere itmek üzere ictima itmiştir. Pavlos’ un bu şehir ahalisine hitaben gönderdiği risaleye gelince ale’l-esah bunu yazdığında Roma’ da esir idi. Bu risale altı babı muhtevi olub talimi ve ameli olmak üzere iki büyük kısma munkasımdır. Bu babda daha ziyade malumat almak isteyenler mezkur risaleyi okumalıdır. (Mütercim-i Arabi) 47 Bu adam (Pavlos) un hem şakirdi hem de sefer ve neşr-i dinde refiki idi. Pederi Yunani, validesi Yahudi idi. Pavlos Yahudilerin serzenişlerini men’ itmek içün bu adamı hitan eylemiştir. Karintiye’ de ve Dalmaçya’ da Pavlos’ dan Balinyab’ a neşr-i din itmiş ve geridede kiliseye ait bir vazifede bulunmuştur. En evvel geride bulunan memur-u ruhani kendisi idi. Mezkur risalenin hakikaten Pavlos tarafından gönderilüb gönderilmediğinde ihtilaf vardır. (Mütercim-i Arabi) 460 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org mafih diğer cihetten muamelelerine lütf ve mülayemet istimal itmelerini esir efendilerine de tavsiye eyliyordu. Titus’ a48 gönderdiği bir mektupta ise Hazret-i (42) İsa’ nın tealimini takdisen her hususta esirleri efendilerinin hüsn-ü rızasını isticlaba davet eyliyor. Havariyundan Petro49 birinci (43) mektubunda dahi esirlerin kendi efendilerine itaat itmelerini anlardan korkmalarını tavsiye itmektedir. Havariyundan sonra gelen rüesay-ı ruhaniye havariyunun eserine iktifa ittikleri cihetle bi’t-tab’ istirkakı caiz görmüşlerdir. Eizza-ı Nasaradan Sipriyanus50 ile Papa Büyük Sen Grigoriyus51 . (44) Sen Pavlos’ un sözlerine müsteniden istirkakın zaruretini ikrar eylemişlerdir. 48 Titus Roma İmparatorlarındandır. Miladın yetmişinci senesinde Kudüsü Şerifi zabt itmiş idi. Hayır ve hasenata begayet mail olduğundan nerede bir hasarzede görse heman imdada yetişir idi. Kudüsü Şerif taraflarında iken (Birenis) isminde bir Yahudi prensesine pek ziyade taaşşuk itmiş idise de tahta geçtiğinde muma ileyhadan fekk-i irtibat eyledi. Yaptığı iyilikler sayesinde (nev’-i beşerin saadeti) unvanını almış idi. Bir günün nasılsa iyilik yapmadan geçirdiğinde “ bu günü zayi ittim” diye izhar-ı telehhüf eylemiştir. 49 On iki havariyundan biridir. Suriye kıtasında vaki Beyt-i Sayda’ da tevellüd itmiştir. Asıl ismi (Seman) dır. İsa aleyhi’s-selamın kendisini ilk gördüğünde (Kifa) tesmiye itmiştir. Kifanın Süryanide manası taştır. Yunancada Petro dahi bu manaya müradiftir. Petro evvel emirde balıkçı idi. Hazret-i İsa’ nın Tabur dağındaki tecellisini müşahade itmek içün intihab ittiği üç zattan biri de bu zat idi. Havariler arasında bir nev’-i hakk-ı takdimi vardı. İşte bu takaddüme ve Hazret-i İsa tarafından “kendi kuzularını gütmesi ve kilisasının o taş üzerine bina idilmesi” hakkında vaki olan evamir üzerine Katolikler papaların mevki’-i riyasetinde bulunmalarını Petro’ ya halef olmak üzere tesis itmişlerdir. Protestanlara ve Katolik olmayanlara gelince bunlar riyaset ile halef olmağla müteallık hukuka muvafık itmezler. Petro, dinine pek guyur ve muallimane pek sadık olduğu gibi pek de cesur idi. Ömrünün kısm-ı azamını Filistin ile civarı olan yerlerde kiliseler inşasıyla istikmal nizamatı yolunda sarf itmiştir. Roma’ ya giden ilk memur-ı ruhani add olunur. Bazılarının iddiasına nazaran Petro vefat ittiği sene zarfında Roma’ ya muvasalat itmiştir. Rivayete nazaran talebi veçhile baş aşağı salb olunmuştur. Çünkü salba götürüldüğü zaman efendisinin (yani Hristiyanlarca salb olunduğu iddia edilen Hazret-i İsa’ nın ) salb olunduğu gibi başı yukarı salb olunmağa kendi sezavar olmadığını söylemiştir. Birinci mektubunda bilhassa Yahudilerden mürted olanları muhatab ittihaz iderek her türlü eziyetlere maruz oldukları halde yine imanda sabit kalmalarını tavsiye ve Simon ve Nikolavilerin idlalatını red ve cerh itmiştir. İkinci mektubu Museviler ile Yunanilere hitabendir. (Mütercim-i Arabi) 50 Latin kilisasının büyük adamlarından olan bu zat miladın üçüncü asrı evailinde putperest ebeveynden tevellüd ve sonra tenasür iderek vatanına reis-i ruhani nasb ve tayin olunmuş ise de ahaliden gördüğü taassub ve tazyiki üzerine terk-i dar u diyara mecbur olmuştur. Fakat bir müddet sonra tekrar avdet iderek esnay-ı guyubetinde serzede-i zuhur olan bidat ve idlalat-ı diniyeyi def ve izaleye muvaffak olabilmiştir. Papa Etyen ile Katoliklerin gayri olan milletlerde vaftiz hakkında şiddetli münakaşatta bulunmuştur. Papa milel-i mezkurenin vaftizi gayr-i sahih olduğunu isbat eylemiştir. Muma ileyh İmparator Valeriyanos zamanında nefy olunmuş sonrada vefat itmiştir. Birçok müellefatı varittir ki cümlesi tab’ olunduğu gibi bunlar Fransızcaya da tercüme olunmuştur. (Müellifin istişhad ittiği mahal-ı muma ileyhin “Testimoniya” namındaki kitabının üçüncü cüz’ünün 72 nci babıdır.) (Mütercim-i Arabi) 51 Müellifin işaret ittiği mahal Sen Grigoriyus’ un (Regula Pastorale) nam kitabının üçüncü kısmının beşinci babıdır. Bu zat 540 senesinde Roma’ da tevellüd ve 604 senesinde yine şehr-i mezkurda vefat eylemiştir. Hükümetin bir memuriyetinde mustahdem idi. Sonra papalık makamına intihabı haseb ve nesebi ve tak- Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 461 Eizza-ı Nasaradan Basiliyus52, Efes ahalisine hitaben Sen Pavlos tarafından irsal idildiği evvelce zikr olunan risalede varid olan ahkamı irad ittikten sonra: “ bu ise Cenab-ı Hakk’ ın azamet ve kudretini temciden esirin efendisine itaat eylemesi lazım geleceğini gösterir.” dimiştir. Yine eizzadan Pilozalı İzidoros53 dahi esirlere hitaben diyor ki: “Efendin seni azat itmek istese bile esir kalmaklığını tavsiye ve nasihat iderim. Çünkü bu suretle hem semadaki hem de yerdeki efendilerine hizmet itmiş olacağından yevm-i hisabda az hesab görürsün.” (45) Eizzadan Ekvinşehirli T{h}omas54 da diyor ki: “Tabiat bazı halkı esir olmak içün tahsis eylemiştir.” Muma ileyh bazı eşyayı diğer bazı eşyaya hissen manen esir ve tabi kılar bir takım alakat-ı muhtelifenin vücudu hakkındaki zehabı te’yid iderek kavanin-i tabiiye ve insaniye (vaz’iye) ve ilahiyeyi ile ve feylesof Aristo’ nun bu babdaki zehabını buna delil göstermiştir. Busosue55 mağlub olanların katli muzafferiyet ve galabeden müstentic (46) bir hak olduğunu iddia eyleyerek mağlub ve makhurların isti’badı yani esir ittihaz idilmeleri o makule kimseler hakkında bir nimet ve rahmet olacağını beyan itmiştir. va ve tedeyyün ve usul-ı idarede dirayeti sayesinde olmuştur. Rivayete göre bu zat istirkakın iptaline çalışmıştır. Birçok manastırlar dahi tesis itmiştir. Büyük Britanya ile Gotlara muavenet iden kendisidir. Bir rivayete göre bu papa dini olmayan birçok kitapları ihrak ittiği gibi putperest asar ve nişanelerden birçoklarını da harab ve türab eylemiştir. Fakat bu rivayeti bazıları red idiyorlar. Kendisinin birçok müellefatı vardır ki pek nefis bir surette 1705 senesinde dört mecellede olduğu halde Paris’ te tab’ olunmuştur. (Mütercim-i Arabi) 52 Müellifin işareti, Basiliyus’ un Kavaid-i Edebiye (Morales Regula) nam kitabının birinci babının 75 nci kısmındadır. Büyük lakabıyla mulakkab olan bu zat Yunan Kilisesinin Rüesay-ı Ruhaniyesinden idi. Fesahat ve mantıkta kesb-i beraat ittikten sonra felsefe, tabiyat, tıb, şiir ve sair fünun-ı müstazrıfayı da tahsil ve ilm-i beyan talim itmek üzere küşad eylediği mekteb büyük bir muvaffakiyet ihraz eylemiştir. Fakat Basiliyus o mektebi terk ile maişet-i ruhaniyeye salik olmuştur. Bu maişette bulunduğu ezmanda ibadetten fariğ olursa diğer bir refiki ile evlatını taş kesmek, odun taşımak, çiçek zer’ itmek, eskay-ı arazi içün su yolları hafr eylemekle emrar iderdi. Basiliyus vefat idince cenazesinde bütün şehir ahalisi teşyi’ ve ağlamakta Nasaraya, Yehud ve putperestler dahi iştirak eylemişlerdi. (Mütercim-i Arabi) 53 Müellifin işareti resâilinden dördüncü kitabın on ikinci faslındadır. Bu zatın tercüme-i haline vakıf olamadım. (Mütercim-i Arabi) 54 Müellifin işareti Tomas’ ın ikinci kitabı olan (Derecimine Prinsipum) nam kitabının 17 nci faslının 10 ncu babındadır.) Bu zat meşahir-i lahutiyundan olub 1228 senesinde Napoli’ de Rokafa Sokka Kasrında hanedan bir aileden tevellüd eylemiştir. Haiz olduğu mearif ve zühd ve gayret-i diniye ile asalet sayesinde papalar tarafından kendisine bir çok menasıb-ı diniye teklif idildiği halde cümlesini red itmiştir. İlm-i lahutta zamanın en ileri gelenlerinden idi. Lahut ve felsefe ve sairede müellefat-ı kesiresi vardır. (Mütercim-i Arabi) 462 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Kilise tealimi muma ileyh Busosue zamanından bu güne kadar hiç tağyir itmemiştir. Bu ciheti mevsuku’l-kelim müteahirin-i lahutinin sözleriyle isbat idebiliriz. Bayyi {Bailly Louis}56 sefer-i hurucun on birici faslında ve sefer-i ahbarın57 on beşinci faslında varid olan ahkam ile kavanin-i kilisede varid olan tarifat-ı muhtelifeye müsteniden istirkakın sıhhatini itiraf ile insanın kendi nefsini satması caiz olduğunu ve muharebeden düşmanın istibad ve istirkakı hakkı tevellüd ittiğini söylemiştir. (47) Eyyam-ı hazırada (Löman) reis-i ruhanisi Bouviye58 manastırlarda esas talim ittihaz olunmakta bulunan (Ahkam-ı Lahutiye)sinde istirkakı itiraf ve hatta fazla olarak da esir ticaretini bir ticaret-i meşrua add ve itibar eylemiştir. Liyon nam papaz dahi telif eylediği (Adl ve Hak) da Bouviye’ nin tuttuğu yolu tutmuştur. (Sent Espiri) kilisesi reisi Papaz Fordiniye dahi istirkakın Hristiyanlığın cümle-i nizamatından olduğunu isbat iderek bu isbatı da Fransız müstemlekatında ki Horniyata59 mahsus talim-i diniyeyi havi olan kitabında sarahatan yazmıştır. Bu kitab Romadaki Meclis-i Diniyenin tasdiki altında olduğu halde 1835 senesinde neşr olunmuştur. Papaz Botan dahi (Felsefe-i Şerai’ namında olub 1860 senesinde tab’ idilen kitabının 89 ncu sahifesinde) diyor ki: “hadisata müteallık olan haller daime müteğayyirdir. 55 (Bunu Protestanlara karşu dermeyan eylediği ihtaratta beyan itmiştir. Muma ileyhin beşinci ihtarının dördüncü babının ellinci maddesine müracaat oluna. Bu kitab 1743 senesinde Paris’ te tab’ olunmuştur. ) (Busosue) Fransızların en fasih ve beliğ bir vaiz ve hatibidir. Ekser efradı hakim olan kibar bir aileden doğmuştur. Cenaze alaylarında irad ittiği hutbeler kulubda pek ziyade tesir icra iderdi. Fransa kralının oğlu rahle-i terbiyesine tevdi’ olunduğundan anın içün tarih-i umumi hakkında bir nutk kaleme alarak kilise üzerinde hasıl olan takallübat-ı ahvaldeki hikmet-i ilahiyeden bahs eylemiştir. Bu nutk lisan-ı Arabiye tercüme olunmuştur. Marifetullah ve marifet-i nefse dair bir kitab daha yazmıştır. Rahle-i terbiyesinde bulunan kralzadenin ikmal-ı terbiyesinden sonra itikadat-ı Nasraniye hakkında pek mühim bir eser telif eylemiştir. Bundan maada riyaset-i ruhaniyesi dairesi dahilinde bulunan rahibata iki eser-i dini telif itmişdir ki bu eserler pek mühim bir mevki ihraz iderler. Muma ileyh bu eserlerinde Katoliklerin talimleri sahih olduğuna dair Protestanları iknaa çalışmıştır. Bu babda bir eser daha yazmıştır. Hatta Katolik ve Protestan kiliselerinin birbirine zamm ve ilhakı içün bazı Protestanlar ile akd-ı ittifak itmiş ise de muvaffak olamamıştır. Evahir-i hayatında bila amel imana tevekkül idenler aleyhinde bulunmuş ve bu mebhasta Telemak müellifi olan meşhur Fenalon ile mübahasat ve münazaratta bulunarak galebeye muvaffak olmuştur. (Mütercim-i Arabi) 56 Müellifin işareti Bayiyi’nin (Teolokya Dogmatikae Moralis dö Justisyae Jura) nam eserinin birinci cüz’ünün ikinci babının birinci maddesinin üçüncü meselesinin sekizinci kısmındadır.) Bu kitab 1789 senesinde Dijon’ da tab’ olunmuştur. Bayiyi lahuta dair bir eser-i nüvis olub 1730 senesinde tevellüd ve 1808 senesinde vefat eylemiştir. Birçok kütüb-ü diniye-i muteberesi vardır. (Mütercim-i Arabi) 57 Fransızcada Lévitique dır. (Mütercim-i Arabi) 58 Le Mans Fransa’ da Paris’ ten 110 kilometre mesafede vaki ve (Sarat) Eyaletinin iskelesidir. Tavuklarıyla meşhurdur. Ahalisinin mikdar-ı nüfusu 55347 olub bir merkez-i ruhaniyi muhtevidir. (Mütercim-i Arabi) 59 Hizmet-i diniyesi bir papaz idaresinde bulunan köy. Müfredi (Horna) dır. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 463 Binaenaleyh bazı ahvalde caiz görülen istirkak bazen diğer hallerde caiz görülmez. Fakat esirlik her iki halde sahih ve diyanete muvafıktır.” Mösyö (Patris Larok) “Ümem-i Nasraniyedeki İstirkak Hakkında Mütalaat” namında olub 1864 senesinde Paris’ te tab’ idilmiş olan kitabında diyanet-i İseviyenin istirkakı hiçbir nass ile tahrim itmediğini (48) gibi amalen dahi ilğa itmediğini söyledikten sonra sözünü balada serd eylediğimiz eizza-ı Nasara akvalı ile ve bizim ityan itmediğimiz diğer sözleri ile teyid eylemiştir. Piyer Laros (Pierre Larousse)60 (On dokuzuncu Asr Lugati namıyla 1870 senesinde Paris’ te tab’ idilmiş olan kamusunun yedinci cüz’ünde E harfi tertibinde 857 nci sahifenin ikinci sütunun 2 nci fıkrasında diyor ki: “Hristiyanlarca esirliğin bu güne kadar beka ve istimrarında şayan-ı istiğrab bir şey yoktur. Çünkü rüesay-ı resmiye-i ruhaniye bunun sıhhat ve meşruiyetini teslim idiyorlar.” Bunu müteakib: “Mamafih her ne kadar bazı papazlar esirliğin tahfif-i mesaibine çalışarak esirlerin azad idilmeleri yolunda sa’y ve muavenetleri vuku bulmuş ise de bu sa’y ve muavenet mahz bir ictihad-ı zatiden ibaret olduğu cihetle balada isbat eylediğimiz müddeaiyatı nakz idemez.” İbaresini zikr ittikten sonra diyor ki: “Hasıl Hristiyanlık esirliği ilâ yevminâ hâzâ tamamen muvafık ve münasib görüyor. Hristiyanlığın esirliği iptal ve ilğaya çalıştığını isbat itmek pek güçtür. Bilahare husul-ı lağvı ancak diğer efkarın zuhurundan neş’et eyledi. Bu efkar ise Fransa’ nın şuriş-i kebiri müessiridir ki müessir-i mezkura teşyid ve tersin ittiği mebadi-i serbesti ile fikr-i istirkakı ta temelinden hedm ve tahrib ve : “kanun nazarında cemi-i nas mütesavidir.” Fikr-i celilini i’la ve tahkim itti.” (49) Beşinci Bab: Ehl-i İslamda İstirkak Temhid Din-i mübin-i İslam’ ın zühur ittiği zamanlarda her yerde olduğu gibi Arap cahiliye içinde dahi istirkak büyük bir mevki işğal eyliyordu. Fakat soruluyor ki Diyanet-i İslamiye istirkakı o zamanlarda cari olan aynı ahkamıyla kabul eyledi mi? Biz de diriz ki buna cevap verebilmek içün evvel emirde zuhur-ı İslam’ da ahval-ı zaman ve mekanı nazar-ı dikkatten geçirmek iktiza ider. 60 Kitab naşirlerinin meşhurlarından ve Fransız ulum-ı edebiyesi ulemasındandır. Birçok asarı vardır. 1875 senesinde vefat itti. 464 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Risalemizin ibtidalarında istirkakın garbdan ziyade şarkda tevsi ve terakki itmesine iklimin büyük bir yardımı olduğunu söyleyerek esbabını da ityan eylediydin. Malum olduğu üzere zuhur-ı İslam bilad-ı Arab’ da vaki olmasına nazaran bir cihetten o zamanki istirkakın derecesile ahalinin ana olan rağbetlerine vakıf olmak ve diğer cihetten Hazret-i Fahr-ı Kainat aleyhi eşrefu’t-tahiyât efendimizin bidayet-i bi’set-i nebevîlerinde ve hatta eyyam-ı risaletlerinin kaffesinde neşr-i dine karşı gerek silah ve gerek sair vesaitle pek çok mümanaatler gördükleri halde Arapları ummân-ı cehaletten rehâyâb ve hususen o zamanlarda şems ve kevakib perestlik gibi müşrikiyeti izale ve vahdet-i ilahiyeye ikna ile aba ve ecdadlarından görmüş oldukları adat ve ebatil ve ezalili terk ittirerek tarik-ı fazilet ve sünnete salik olmaları içün (50) sarf ittikleri mesaiyi ve bir de rüesay-ı kabail tarafından hiçbir hakimiyet-i ilahiye altında bulunmamak içün vuku bulan tehdidatı anlamak bizim içün güç değildir. Bu hakikatle o günlerde ne derece heyecan efkar şüruş hatır mevcut olduğu da anlaşılır. Bu halde diriz ki senelerce hatta asırlarca ülfet idilmiş, ahlak ile imtizaç eylemiş bir şeyi men ve nehy eylemek heyecan-ı efkarın bir kat daha tezayüdüne bais olmaz mı? Tabii böyle bir adeti yeniden nehy ve men itmek fikr-i hikmete muvafık düşmeyeceği gibi usul-ı nizam-ı maslahata dahi muvafık gelmez. Benabirin diyanet-i İslamiye istirkakın yekten ilgasını emritmedi. Fakat olduğu gibi de bırakmadı. Bu diyanet-i celilede varid olan ahkam-ı umumiye o zamanlarda bu babda cari olan ahkama muhalif idi. Binaenaleyh İslamiyet istirkakın menbaını kurutmağa, asarını azaltmağa o günlerde cari olan ahkama tamamen muhalif bir surette dar bir hudud dahilinde hasr itmeğe sarf-ı mesai eyledi. Meşahir-i ulemadan Gustav Lö Bon {Gustave Le Bon}(Arap Medeniyeti) namıyla telif eylediği kitapta diyor ki: “Rikk kelimesi otuz seneden evvel telif idilen Amerika romanlarını okumağa alışan bir Avrupalının önünde teleffuz olunursa derhal hatırına ayaklarına ağır zincirler ellerine demir kelepçeler takılan darb-ı asa ile sevk olunan o bedbaht, kafi gıdaya nail olmayan bir hücre-i mazlumeden başka mesken ve me’vası bulunmayan o Amerika köleleri gelir. Ben burada hal-ı mezkurun sahih olub olmadığını (51) birkaç sene evvel Amerika’ da İngilizler tarafından ika idilen ahvale hakikaten mutabık bulunub bulunmadığını ve o zamanlarda zencinin esmanı gali olmasına nazaran böyle bir malik, maliki tarafından itlaf ve ihlaka kadar her türlü azab ve eziyete reva görülmesinin umur-ı muhtemeleden olub olmadığını tetkik idecek değilim. Fakat hakikat-ı mahzaya gelince İslam’ daki rikkiyet Hristiyanlarda cari olan rikkiyete tamamen muhaliftir.” Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 465 İslamiyet şu kaideyi tahkime ibtidar eylemiştir: “İki hür ebeveynden doğmuş olan bir müslimin her ne halde olursa olsun istirkakı caiz değildir.” Filhakika şu kaide büyük bir meziyeti azim bir kaideyi şamildir. Çünkü bu zülmü fahişten aile-i beşeriyenin büyük bir kısmını tahlis eylediği gibi bu günlerde medar-ı iştigal-ı alem olmağa laik {layık} görülen rikkiyet mesâil-i mühimmesinin halli içün de bir anahtar olmuştur. Benabirin eğer Avrupa devletleri esir ticaretinin men’ine hadim tedabir-i ciddiye ve müessireyi icraya çalışıyorlar ise o halde envar-ı medeniyeti din-i mübin-i Ahmedi vasıtasıyla Afrika kabaili arasında neşr itmeli ve bu hususun saha-ı fi’le vusulü içün de müslimine yardım eylemelidir. O ateşperest o putperestler İslam olduktan sonra esir ticareti kendi kendine zevale yüz tutar. Çünkü istirkak bu din ile mütedeyyin olanlar indinde caiz değildir. Hatta bu din-i mübinde müminlerin yekdiğeri ile mukatele itmeleri men olunmuştur. Kur’an-ı Azimu’ş-Şan’ da: و إن طائفتان من المؤمنين اقتلوا فاصلحوا بينهما فان بغت احدهما على االخرى فقاتلوا التى تبغى ” (52) (9 Ayet 49 Hucuratl’Suretu” (61حتى تفئ الى امر هللا فان فائت فاصلحوا بينهما بالعدل و اقسطوا ان هللا حح المقسطين Birinci Fasl: İstirkakın Menba’ı Muharebe istirkak içün yegane menbadır. Fakat bu harb ale’l-ıtlak değildir. Biri, kanuni ve muntazam olmak diğeri kafirlerle vuku bulmak gibi iki şartla mukayyettir. Cenab-ı Hak Kur’an-ı Azimu’ş-Şan’ da buyuruyor ki: قاتلوا)yani meşru bir kıtal و ال حدحنون (kumar ve şarap yani(الذحن ال حؤمنون باهلل و ال باليوم اآلخر و ال ححرمون ما حرم هللا و رسوله (ile 61 Eğer müminlerden iki taife birbirlerile kital itseler anların beynini nasihat ve hükmu’llah’a davetle ıslah idin. Eğer ol taifenin biri taife-i uhra üzre taaddi iderse ol taaddi iden taifeye kital iden ta ki Allahu Teala’ nın emrine rücu’ ideler. Eğer ol baği taife bağyden rücu’la ahkam-ı şer’a münkad olursa anların beynini adlle ıslah idin ve cemi umurunuzda adalet idin . Allahu Teala adl idenleri sever. (Tefsir-i Mevakib) {Eğer inananlardan iki grup birbirleriyle savaşırlarsa aralarını düzeltin. Eğer biri ötekine karşı haddi aşarsa, Allah’ın buyruğuna dönünceye kadar haddi aşan tarafa karşı savaşın. Eğer (Allah’ın emrine) dönerse, artık aralarını adaletle düzeltin ve (onlara) adaletli davranın. Çünkü Allah, âdaletli davrananları sever.} 466 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org 62من الذحن اوتوا الكتاب حتى حعطوا الجزحة (olmayazlar mütedeyyin ile İslam i-din yani (دحن الحق (eğer İslam olmazlarsa) “ Suretu’t-Tevbe 3 (9) (53) Ayet (29) (bu ayet kerimede putperestler ile sahib-i kitab olan milletler arasında temyiz vardır.) Binaenaleyh İslamlar bir şehri feth itmeden evvel sulha dair icray-ı müzakarat itmek üzere o şehre mebuslar göndererek heman her şehr ve memlekette mütesavi bir takım şurut ve saireyi taleb ittirirlerdi. O mebuslar da heman şu ifadenin mezmununu söylerdi: “Reisimiz eğer dinini kabul itmeyecek olursanız; sizinle kıtal itmekliğimizi emr eyledi. O halde bizden olunuz. Sizi kardaş tanırız. Menfaatimize ait hususatta bize tabi, ayin ve ahlakımıza muktefi olunuz. Ta ki bizden muaraza görmeyesiniz. Eğer bunu yapmazsanız kayd-ı hayatta bulundukça evkat-ı muayenede tediye olunmak üzere senevi bir virgi viriniz. Bizde size iras-ı mazarrat itmeğe kalkışacak her ne suretle olursa olsun size düşmanlık ideceklerle mukatele ideceğimiz gibi muahedatımızı da kemal-ı sıdk ve emanetle muhafaza eyleyeceğiniz; bunu da kabul itmezseniz aramızda muharebe vardır. Bu muharebe Cenab-ı Hak tarafından memur olduğumuz vezaifi itmam idinceye kadar devam idecektir” Küffar bu iki şarttan birini kabul ittiler mi Müslümanlar ahitlerini ifaya vaatlerini incaza şitaban olurlar ve bu makbul tarikten asla münharif olmazlardı. Bununla beraber muharebe neticesinde makhur ve mağlub olanlara lütf ve mücamele ile muamele iderlerdi. Buna delil olmak üzere Ömer el-Faruk63 radiyallahu 62 Şunlar ki Allahu Tealaya ve yevm-i ahrete iman itmezler ve Allahu Teala ve Rasulünün kitab ve sünnetile haram ittiğini haram tutmazlar ve hak olan İslam dinini kabul itmezler ki anlara kitab virilmişti. Bu mezkurlarla cizyelerini virinceye dek mukatele idin. (Tefsir-i Mevakib) {Kendilerine kitap verilenlerden Allah’a ve ahiret gününe iman etmeyen, Allah’ın ve Resûlünün haram kıldığını haram saymayan ve hak din İslam’ı din edinmeyen kimselerle, küçülerek (boyun eğerek) kendi elleriyle cizyeyi verinceye kadar savaşın.} 63 Ömer el-Faruk bin el-Hattab halife-i sanidir. Zaman-ı cahiliyette din-i İslamiyenin en müthiş muarızlarından idi. Sonra Cenab-ı Seyidu’l-Enam Efendimizin duası icabetile İslamiyeti vücud-ı kıymetdarıyla i’zaz ve temkin eylemiştir. Emirulmüminin lakabıyla ilk telkib idilen tarih-i hicriyi vaz iden muharebeleriyle kumandanlarının, gazavatıyla bilad-ı İslamiyeyi tevsi’ eyleyen müşarun ileyh Hazretleridir. Şam’ ı Acemistan’ı Mısırı feth ittiği gibi Trablusgarb’ ın fethi içün fırka-ı askeriye de göndermiştir. Müşarun ileyh unvan-ı adalet, misal-ı aliye-i kemal, sahib-i fadl ve mürüvvet bir zat-ı ali kadr idi. Bence “Kavl-i hakda kimsenin levminden korkmaz- o halde ulviyet-i menakıb-ı celilesi aktar-ı cihanda lami’ ve müslimin ve ecanibce maruf olan öyle bir zat ulvi sıfatın tercüme-i ahvalinden bir nebze olsun bahs itmek benim içün müyesser olur mu? Şüphe yok ki öyle bir harekete makam müsait değildir. Çünkü o menakıb-ı celilenin irad ve tadadı öyle bir harekete muhtaçtır. Benabirin-i müşarun ileyh Hazretlerinin tercüme-i hal-ı ulviyet iştimalinden malumat almak isteyenler (Taberi), (İbnu’l-Esir), (Ebu’l-Feda), (Üsdü’l-Gabe), (İlamu’nNas) ile siyer ve tevarih kitablarına lisan-ı Arabide bulunan sair asara müracaat buyurmalıdırlar. Bu babta malumat viren kütüb-ü ecnebiyeden bazılarını da zikr idelim. Sabık erkan-ı harb zabıtanından Aleksandır Maza –Magas- ın (A’yan-ı Şark) Les Hommes İllustres de Orient nam kitab- ki iki cilt olup 1847 senesinde Paris’ te tab’ olunmuştur. Birinci sahifeden 160 ncı sahifeye kadar iki fasl yazılmıştır ki halife-i müşarun ileyhin hakkındadır. Lugat-ı Efrenciyede telif idilmiş olan tarihi kamuslarda ve sairede dahi malumat virilmiştir. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 467 Teala anhu Hazretlerinin Küds-ü Şerif’ e (54) dühul ittikleri zamanlarda gösterdiği me’sir–i celileyi gösteririz. Müşarun ileyh Hazretleri bu beldeye ancak bir fie-i kalile ile dahil oldu. Emakin-i diniyeyi ziyaretinde kendisiyle beraber bulunmak üzere Patrik Sofroniyus’ un refekatını taleb eyledi. Sonrada kemal-ı emanda bulunduklarını ve emval ve kiliseleri riayet-i ihtirama mazhar olacağını ve Müslümanlar hiçbir kiliseye taarruzatta bulunmayacaklarını ahaliye ilan itti. Fakat küffar teklif olunan şartları kabul itmezlerse hükm-ü yegane (55) muharebe idi. Muharebelerde küffar mağlub olursa galiplere – fakat halife tarafından bir (tasrih-i hususi) üzerine- köle olurlardı. Mamafih bu hal anların ilelebed esir kalub nail-i hürriyet olmayacaklarını müş’ir değildi. Düştükleri halde yani rikk halinden kurtulmaları mümkündü. Çünkü ebvab-ı merhamet o gibi miskinlerin önünde küşade idi. Herkes bir fidye-i muayyene ile tahlis-i giriban itmeğe muvaffak olabildiği gibi li-vechillahi Teala azad itmeğe de halifenin hakkı vardı. Kur’an-ı Kerimu’ş-Şan’ da Hazret-i Rasule hitaben “ الرقاب فضرب كفروا الذحن لقيتم اذا و (حتى اذا أثخنتموهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد اما فداء حتى تضع الحرب اوزارها 64 (Sure-i Muhammed 47-ayet 4 ve 5) varid olmuştur. İşte bir insanı köle ittihaz idebilmek içün salifu’z-zikr kavaide müraatın ne derece zaruri olduğu bu ayetle sabittir. Buna bilerek muhalefet idenler büyük bir günah irtikab itmiş, şedid bir cezaya kesb-i istihkak eylemiş add olunur. Ebu Hüreyre65 radiyalla- 64 Muharebede küffara mülaki olduğunuz zaman boyunlarını urun. Kaçan ki katllerini eksarle kahr idesiz. Anları (esir idüb zarar ve firardan emniyet içün) bağlayanız. Anları esir ittikten sonra dilerseniz bi ivaz azatla imtinan idin. Yahut mallarıyla nefslerini bedel idin ki muhayyersiz taki İslam’ ın ehl-i harbi silahlarını ve müşriklerin ehl-i harbi şirk ve isyanlarını terk idinceye dek. (Tefsir-i Mevakib) {(Savaşta) inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vurun. Nihayet onları çökertip etkisiz hale getirdiğinizde bağı sıkı bağlayın (sağ kalanlarını esir alın). Artık bundan sonra (esirleri) ya karşılıksız ya da fidye karşılığı salıverin. Savaş sona erinceye kadar hüküm budur. } 65 Müşarun ileyhin isminde ihtilaf-ı azim vaki olmuştur. En makbulü kendi rivayet ittiğidir. Müşarun ileyh diyorki “Zaman-ı cahiliyetteki ismim Abdu Kays idi. İslam’ da Abdurrahman tesmiye olundum.” Ebu Hüreyre hafız-ı kebir ve ahyar-ı meşahirdendir. Bu nam ile telkibinin sebebi de şu imiş: müşarun ileyhin bir kedisi var imiş. Bir gün huzur-ı Risaletpenaha götürmüş. Hazret-i Nebi buna dimişler o da (hüreyre) kedidir, dimiş. Hazret-i Risaletpenaha (Ya Eba Hureyra) dimişler. Ebu Hureyra’ nın İslamı Hayber vakası senesinde idi. Bundan sonra Hazret-i Nebi’ ye mülazemet ve muayyenet-i nebeviyelerine muvazabat iderek Rasulullah’ tan hiç ayrılmazdı. Müşarun ileyh sahabe-i kiramın ahfazı idi. Bir derecede ki hakkında Hazret-i Rasul “Harisun ale’l-ilmi ve’l-hadis” buyurmuştur. Sahabe ve tabiinden 800 zat kendisinden hadis rivayet eylemiştir. Ömeru’l-Hattab radiyallahu Teala anhu kendisini Bahreyn’ e vali tayin sonra azl eylemişlerdir. Fakat bilahare tekrar tayin itmek istediyse de kabul itmemiştir. Rivayete göre Ebu Hureyra, günde on iki bin kere tesbih çeker ve “günahlarım kadar tesbih çekerim.” dirdi. Giceleyin ifay-ı salavat içün zevcesiyle hizmetkarıyla mukaseme-i evkat ittiği gibi Pencşenbe ve Pazarirtesi günleri de oruç tutar idi. Vefat ideceği sıralarda ağlamıştır. Niçün ağlıyorsun? Sormuşlar. “Rah-ı sefer-i mın uzun, zahire ve zadım kalil olduğuna, cennet ve nar kapuları önde dolaşub hangisine kabul olacağımı bilemediğime ağlı- 468 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org قال هللا ثالثة )من الناس( انا خصمهم حوم القيامة ” :idiliyor rivayet) 56 (Nebevi i-hadis şu anhudan hu bin Abdullah un’ Davud Ebi (رجل اعطى بى )اى اعطى العهد باسمى( ثم غدر و رجل باع حرا فاكل ثمنه Ömer66 den nakl ittiği (57) hadiste67 “محرا اعتبد رجلن و “suretinde varid olmuştur.) (58) ه 68 “ و رجل استأجر اجيرا فاستوفى منه (العمل)اجرهو لم حعط yorum.” dimiştir. En sahih rivayet vechi ile Medine-i Münevvere’ de 57 sene-i hicriyesinde vefat itmiştir. 59 senesinde vefat ittiği de mervidir. (Mütercim-i Arabi) 66 Abdullah bin Ömer el-Hattab el-Kureşi el-Adevi henüz baliğ değil iken pederile beraber şeref-i İslam ile müşerref olmuştur. Pederinden evvel muhaceret ittiği içün pederinden evvel de şeref-i İslamla müşerref olduğu zan edilmiştir. Bu ise doğru değildir. Müşarun ileyh Hazret-i Rasulullah’ ın eserine o kadar muktefi idi ki Cenab-ı Rasul’ un konduğu menazile konar, namaz kıldığı yerlerde namaz kılardı. Hatta Cenab-ı Nebi’ nin altına indiği bir ağacı kurumamak içün daima sular idi. Nebi-yi Ekrem’ in irtihalinden sonra altmış sene hüccacın hengam-ı ictimalarında ifta ve saire ile meşgul oldu. ( İmam Malik) İbn Ömer eimme-i müslimindendir. demiştir. İmam (Şa’bi) “İbn Ömer cidu’l-hadis idi ise de cidu’l-fıkh değildi.” dimiştir. Umur-ı fetvada gayetle tevaki ve ihtiyat üzere idi. Nefse tabiyetten dahi cidden muhteriz idi. Zuhur iden fitnelerin hiç birinde de mukatele itmemiştir. İmam Ali Hazretlerinin muharebatından hiçbirinde dahi bulunmamıştır. Mamafih bilahare nadim olmuş ve olduğu sıralarda” hiçbir şeye esef itmiyorum. Yalnız fitne-i bağiye ile kıtal itmedim de ana yanarım.” dimiştir. Cabir bin Abdullah şöyle dirdi ki “dünyaya” aldanmayan bizden heman hiç kimse yoktur. İlla Ömer ile oğlu Abdullah aldanmamışlardır.” Müşarun ileyh Rasulü Ekrem’ in irtihalinden sonra Beytullahı pek ziyade ziyaret ider ve çok sadaka virirdi. O kadar ki bir mecliste otuz bin dirhem sadaka ita ider idi. Malından bir şeyi beğenirse Allah’ a takarrüb içün sarf eylerdi. Köleleri bu hali bildiklerinden sık sık mescide devam iderlerdi. İbn Ömer bunlardan hangisini mescitte görse azat eylerdi. Dostları ise “Ya Eba Abdurrahman! Bunların mescitte böyle sık sık gitmeleri seni aldatmak içündür. Aldanma” dirlerdi. Abdullah ise “Allah yolunda bizi aldatanlara Bukaya .ağlardı okursa}57/16 ,Hadid” {ألم حأت للذحن آمنوا ان تخشع قلبهم لذكر هللا ” ayeti Bu .dirdi” .aldanırız biz mağlub olurdu. “ لين كالم و الطلق وجه هين الشئ البر “ yani “Muhsin olmak kolay bir şeydir. Beşüş bir çehre ile tatlı sözden ibarettir.” kelamı müşarun ileyhindir. İbn Ömer Hazret-i Nebi’ den birçok ekabir-i sahabeden hadis rivayet ittiği gibi sahabe ve tabiinden birçokları da kendisinden nakl-ı hadis eylemiştir. Yetmiş üç sene-i Hicriyesinde 86 ve diğer bir rivayete göre 84 yaşında olduğu halde vefat eyledi. (Mütercim-i Arabi) {Buhari, Buyu’, 106, (Hadis No: 2114), İcare, 10, (Hadis No: 2150); İbn Mace, İcare, (Hadis No: 2442).} 67 Ebu Davud es-Sicistani’ dir ki (Keşfu’z-Zünun) ve İbn-i Halikan’ da muharrer olduğu üzere 275 senesinde Basra’ da vefat itmiştir. Müşarun ileyhin tarih-i vefatı (Dairetü’l-Mearif) nam eserde 285 gösteriliyor ise de bir sehv vukuundan ibarettir. Esah 275 dir. Ebu Davud huffaz-ı hadisin ileri gelenlerinden olduğu gibi son derece salah-ı hal ashabından idi. Dur-ı bilad iderek Irakiler, Horasaniler, Şamiler, Mısıriler, Cezerilerden rivayet olunan ehadisi yazmış ve kitabu’s-Süneni cem’ itmiştir. Bu kitabı İmam İbn Hanbel’ e takdim ittiğinde takdir ve tahsin olunmuştur. İbrahim el-Harbi Kitabu’s-Sünen hakkında diyor ki: “Hazret-i Davud’ a hadid nasıl leyyin olduysa hadis de Ebi Davud’ a öylece leyyin olmuştur.” Ebu Davud şöyle dirdi: Hazret-i Nebiy-i Ekrem’ den 50.000 hadis yazdım. Anlardan kitabıma kayd ittiklerimi intihab eyledim. Yani Sünen nam kitabda 4800 hadis yazdım. Hadisin en sahihini, sahiha müşabih, mukareb olanını derc eyledim. İnsana dini içün bu hadislerden dördü kifayet ider: {Buhari, Bed’ü’l-Vahy, 1.} (1) “ االعمال انما حكون المؤمن ” (3) {6. ,İman ,Buhari lafızda Farklı “{حسن االسالم المرأ تركه ما الحعنه من ” (2){11 ,Zühd ,Tirmizi” {بالنيات الحالل بين و الحرام بين و بينهما امور مشتبهة فمن ترك ما شبه ” (4) {39. ,İman ,Buhari” { مؤمنا حتى حرضى ال خه ما حرضاه لنفسه ال عليه كان لما استبان أترك و من اجترأ على ما حشك فيه من اإلثم اوشك ان حواقع ما استبان والمعاصي حمى هللا من حرتع حول الحمى حوشك ان حقع فيه} “Bu konu ile ilgili bakınız: Ebu Ya’la, Tabakatu’l-Hanabile, I/161}Rivayete göre Sehl bin Abdullah etTüsteri Ebu Davud’ un yanına gelmiş oturmuş Ebu Davud’ dan i’zaz, ikram görmüş; otururken: “ Ya Eba Davud ! senden bir ricam vardır.” dimiş. Ebu Davud’ da : “Rican nedir?” diye sormuş. “ Ne vakit mümkün ise is’af iderim. Dirsen o zaman söylerim.” dimiş. Ebu Davud: “Peki söyle” dimiş “ O halde Rasulullah’tan nakl-ı hadis iden dilini çıkarda öpeyim.” dimiş. Ebu Davud çıkarmış, Sehl öpmüş. Ebu Davud 202 senesinde tevellüd itmiştir. Eser-i telifi olan (Sünen) hakkında (İbn Subki) diyor ki: “Devavin-i İslam’ Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 469 Fazla olarak İslamlar esirleri istirkak itmek hakkında dinlerinin virmiş olduğu müsaadeden nadiren istifade iderek daima virgi almağla iktifa iderler. Bu cümleden olarak Nebiy-i Ekrem sallahu aleyhi ve selem Efendimiz Hazretleri (59) senede bin sevb virmek üzere Necran (Yemen’e karib bir yerde vakidir.) Nasarasıyla akd-ı sulh ittiği gibi Hazret-i Ömer el-Hattab radiyallahu anh dahi adem başına İslamlara mefruz olan virginin iki katına muadil bir virgi ile Beni Tağlib Nasarasıyla akd-ı sulh eylemişlerdir. Amr bin el-As69 radiyallahu anhu da Mısır’ da bu tarik-i makbulden ayrılmayarak ahaliye hürriyet-i diniyelerini ibka, kemal-ı adl ve insaf ile icray-ı muamele ideceğini herkesin mal ve can ve hanesine taarruz vuku bulmayacağını ve Rum imparatorları tarafından tahmil idilen fahiş virgilere bedel her ferd içün ancak senede iki dinar (yani 35 Frank) virgi alınacağını anlatmıştır. Zamanımızda ise hükümat-ı İslamiye harb esirlerine hukuk-ı milel mucebince muamele buyururlar. İşte baladaki maruzattan anlaşıldığı üzere İslamlarda istirkakın yalnız bir masdar ve menşei vardır. Bu masdar istirkakı dar bir dairede hasr idiyor. Halbuki istirkakın mesadır ve menabı’ı milel-i sairenizden de pek kesir ve mütenevvi’dir. Misalen Roma’ da istirkak-ı üseray-ı harbi evlad-ı erkayı ve bazı kavanin ahkamı iktizasıyla düçar-ı esaret olanları şamildir. Burada şayan-ı dikkat bir nokta daha vardır ki o da esir-i ticarînin (60) hiçbir vakt Roma’ da olduğu gibi mağlub olan tarafın çocuklarını sirkat ve isti’bad ve askerin arzu-yu na meşrularını teskin üzerede kadınlarını mevki’-i fuhş ve fesada teşhir eylemek içün İslam asakirile beraber meydan-ı muharebeye gittikleri vaki olmamasıdır. dandır. Fukaha buna ve Sünen-i Tirmizi’ ye vela siyye ma Sünen-i Ebi Davud’ a lafz-ı sahihi ıtlaktan ihtiraz itmezler.” (Mütercim-i Arabi) { Ebu Davud, Salat, (Hadis No: 593); İbn Mace, İkametu’s-Salat, (Hadis No: 970).} 68 Hazret-i Peygamber: Cenab-ı Azze ve Celle nasdan üçünün yevm-i kıyamette ben hasmıyım. Bunlardan biri benim ismimle ahd idüb sonra gadr iden, ikincisi; bir hürü satubda semenini ekl iden, üçüncüsü; bir eciri tutubda amelini istifa ittiği halde ücretini virmeyendir. Buyurmuştur. Dimiştir. {İbn Hibban, Sahihu İbn Hibban, I-XVIII, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1993, XVI/333.} 69 Müşarun ileyh deha-ı Arab ve kibar-ı sahabe ve sadr-ı İslam’ daki kumandanların en ehemmiyetlilerindendir. Bahr-ı Sefidi Bahr-ı Ahmer’ e bitiştirmiştir. Müşarun ileyhin tercüme-i hali pek ziyade meşhur ve maruftur. İslam’ da Mısır hakkında yazılan tevarihin kaffesinde görülüyor. Benabirin burada tatvil-i mekal fazladır. (Mütercim-i Arabi) 470 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Çünkü Diyanet-i Muhammediye hiçbir vakit böyle fezahatlı bir emri tecviz itmedi. Binaenaleyh akl-ı selim bedahaten hükm ider ki Afrika’ yı vustada adem avlayub satmak, bunlar hakkında en çirkin ve zalimane muameleler reva görmek gibi ahval-ı gayri layıkayı din-i mübin-i İslam’ ın te’yid ve tecviz ittiğine zahib olanların sözü hakikat-ı hale mukarin değildir. Çünkü bu din-i mübin kabil-i inkar olamayacağı üzere amir bi’l-maruf, nahi ani’l-münkerdir. İkinci Fasl: Rakikler Hakkında İcra Olunan Muamele Bilad-ı şarkiyede heyet-i ictimaiyenin kesb-i imtiyaz ittiği şeyler cümlesinden biri de evvel nasıl ise70 ahvali öylece muhafaza itmiştir. Şarkta bir rakik bahusus bulunduğu ailenin efradından (61) add olunur bir hadim-i muteberdir. Şarkta bir abdin sahibine olan yakınlığı garbda bir hizmetkarın efendisine olan yakınlığından ziyadedir. İslam’ da efendi ile abdi arasında bir fark ve bu’d-ı azimi icab ittiren bir hadd-ı fasıl görülemez. Çünkü İslamlarda istirkak muceb-i şin ve ar bir şey değildir. Kezalik rakikler derece-i itibareden düşerek düçar-ı ayb ve ar olan ve heyet-i ictimaiye tarafından kendi dairesinden hariç bir sınıf itibar olunan adamlardan mürekkeb olmayub kemal-ı lütf ve mülayemetle muamele olunurlar. Kitab-ı Mübin’ de: وبالوالدحن احسانا وبذى القربى واليتمى و المساكين والجار ذى القربى والجار الجن والصاح بالجن وابن و ما ملكت احمانكم ان هللا ال حح من كان مختاال )اى متكبرا على الناس من اقاربه و اصحابه و جيرانه و غيرهم وال 71 السبيل حلتفت اليهم ( فخورا )اى حتفاخر عليهم بما اتاه هللا( Varid olmuştur.72 Suretu’n-Nisa, 4 ayet 36. 70 Müellifin maksadı bu zamanda abdler hakkında cari olan muameleler eski zamanının aynıdır. Zaten müellif risalenin ibtidasında rakiklerin muamelesi şarkda pek mülayim ve re’fetli olduğunu ve bu gibi lütf mumalenin misli Roma ve bilad-ı Yunan’ da görülmemekte bulunduğu ihtar eylemişti. (Mütercim-i Arabi) 71 القربى ذوsahibu’l-karabe dimektir. القربى ذو الجارdahi pek yakin komşu ve yahut civara kurba ile beraber neseb ve din ile ittisali olana dirler. Zamm-ı cim ile ( جن جار (ise uzak ve yahut karabeti olmayan komşu الجيران ثالثة فجار له ثالثة حقوق حق الجوار و حق القرابة ” ki olmuştur varid den’ Mürselin-l’i Seyidi ı-Cenab .dimektir ı-tasarruf ,teallüm gelince e) الصاح بالجن ) “و حق االسالم و جار له حقان حق الجوار و حق االسالم و جار له حق واحد حق الجوار sanat, sefer gibi bir emr-i hasende rakik olanlardır. Diğer rivayete göre ( بالجن الصاح (den maksat (kadın) dır. İbn sebil ise müsafir yahut züyuftur. {Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz, Allah kibirlenen ve övünen kimseleri sevmez.} 72 Ve valideyninize kavl ve fi’l ile ihsan idin ve akrabanıza sıla-ı rahmle ve yetimlere dılnüvazlıkla ve fakirlere sadakatle ve akrabanız olan komşularınıza şefkat ve merhametle ve bigane komşularınıza irade-i hayr ve def’-i zarar ile ve dost ve musahib ve refik ve şerikinize riayet-i hukuk ve meveddetle ve yolcu ve müsafirinize it’am ve ikramla ve mülk-ü yemininiz olan abid ve cevarinize iksa ve mülayemetle cümlesine Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 471 (62) Şeriat-ı Mutahhare-i İslamiyeyi lahaza-ı dikkatten geçirenler İslamiyet’ in rakiklerin maruz oldukları ahkam ve mücazatın tahfifini ziyadesiyle arzu ittiğine dair birçok deliller müşahade iderler. Allahu Teala Hazretleri’ nin : 73 )فاذا احصن – اى الفتيات المؤمنات – فان أتين بفاحشة فعليهن نصف ما على المحصنات من العذاب (Suretu’n-Nisa, 4- ayet 24 {25} kavl-ı münifi bu babda yani şu zaif görülen güruhı erika hakkında ki inayet ve telattüf bahtında ne beliğ bir delildir. Kezalik ehadis-i şerife-i Nebeviyeyi gözden geçirenler dahi bunların da taattüf ve re’fet ile mümteziç olduğunu görürler. İmam Ali keremellahu vechehu Hazretlerinin Nebiy-i Ekrem sallahu aleyhe ve selem Hazretlerinden rivayet eylediği şu: ( 74 )اتقوا هللا فيما ملكت احمانكم Hadis-i Şerifini nazar-ı im’anla tetkik idiniz. Tarik-ı Ümmü Seleme’ den rivayet olunan: 75 )اتقوا هللا فى الصالة و فيما ملكت احمانكم( Hadis-i hikmet nisabını da hadde-i tetkik-i nısfete alınız. Görürsünüz ki malikin rakik hakkındaki muamelede (63) Allah’ tan haşyeti salat-ı mefruzede ki haşyet mertebesindedir. Halbuki salat imad-ı din olduğu gibi İslamiyet’ in de ehem erkanıdır. Fazla olarak Cenab-ı Seyidu’l-Mürselin esnay-ı marazında (احمانكم ملكت ما و الصالة( diyorlardı76. Bu kelime, Nebiy-i Ekrem’ in en son sözü olmuştur. Bu babta ziyadesiyle tarif ve sarahati muhtevi bir takım hadisler daha varid olmuştur. İbn Ömer radiyallahu Teala anhu Hazret-i Peygamber zi-şandan naklen diyor ki: الضعفين فى هللا اتقوا هللا رسول قال ( المملوك و المرأة 77 Eser-i Kerim-i Nebevide dahi Hazret-i Peygamber: hasebe’l-taka ihsan iden tahkik Allahu Azimu’ş-Şan bu mezkurlara ihsan itmeyüb mütekebbirane salınarak na hak yere nasa fahr ideni sevmez. (Tefsir-i Mevakib) 73 Ol cevari’-i afife zinadan ve dost-ı hafiyeden muhteriz oldukları halde eğer ol cariyeler nikah olunduklarından sonra zina iderler ise anların üzerine şer’an hürlere olan hadd ve ta’zirlerin nısfı ikamet olunur. (Tefsir-i Mevakib) {Evlendikten sonra bir fuhuş yaparlarsa, onlara hür kadınların cezasının yarısı uygulanır.} 74 Taht-ı temellükünüzde olan şeyde Allah’ tan korkunuz. {Bkz. Ebu Davud, Edeb, 133 (HN. 5156).} 75 Salat hususunda ve taht-ı temellükünüzde olan şeye muamele emrinde Allah’ tan korkunuz.. 76 {Ebu Davud, Edeb, 133 (HN. 5156).} 77 Yani iki zayıfı rikk ile kadına muamelede Allah’ tan korkunuz. 472 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org .olmuştur varid dahi münif ı-kavl ladakiba gibi olduğu varid 78( لقد اوصانى حبيبي جبرائل بالرقيق حتى ظننت ان الناس ال تستعبد و ال تستخدم ( Artık baladaki şeair-i garray-ı İslamiyeti anladıktan sonra bundan mübeyyin hakkında tevahhuş ve barbarlık isnad eylemek inde’l-akl tecviz olunabilir mi? Bu babda iradına müktedir olduğumuz edille ve berahin-ı katı’a bu kadar değildir. Din-i Hanifi sahibi Fahr-ı Kainat sallahu aleyhi ve selem ağzından naklen: )اخوانكم ( )اى ممالككم اخوانكم( خولكم )بفتح الحاء المعجمه و الواو اى خدمكم النهم حتخولون االمور اى حصلحونها و منه الخولى لمن حقوم باصالح البستان او التحوحل التمليك ( جعلهم هللا تحت احدحكم ) اى ملككم احاهم( فمن كان اخوه تحت حدحه فليطعمه مما حأكل و ليلبسه مما حلبس )اى من جنس كل منها و المراد المواساة من كل وجه نعم االخذ باالكمل و هو المساواة كما فعل ابو ذر افضل فال حستأثر المرء (64) حج على اليد نفقة المملوك و كسوته بامعروف بحس البلدان و 79 على عياله و ان كان جائزا قال النووى االشخاص سواء كان فى جنس نفقة السيد او فوقه حتى على نفسه تقتيرا خارجا عن عادة امثاله اما زهدا او شحا ال ححل له )عليه( 80 التقتير على المملوك و الزامه بموافقته اال برضاه ( و ال تكلفوهم ما حغلبهم فان كلفنموهم ما حغلبهم فاعينوهم Diğer bir hadiste: 81 ان هللا ملككم احا هم و لو شاء لملكهم احاكم 78 Mahbubum Cebrail bir esire rıfk ile muameleyi o derecede tavsiye itti ki insanlar abd ittihaz olunmaz ve istihdam idilmez zannettim. 79 Müşarun ileyh 621 senesinde tevellüd iderek bilcümle fünunda ekabir-i ülemadan ve bilhassa fıkh ve lügatte bir imam idi. Fünun-ı muhtelifede her gün on iki ders okurdu. Giceleyin uyku uyumazdı. Bütün giceyi takatı kalmayıncaya kadar yazı yazmağla imrar iderdi. Yorgunluk arız olduğu dakikada kalemi elinden bırakarak: لئن كان هذا الدمع يجرى صبابة على غير سلمى فهو دمع مضيع {Şayet dökülerek akan bu göz yaşı Kurtulmuşun gayrisine ise zayi olmuştur. } dirdi. Alim-i müşarun ileyh yigirmi dört saatte bir kere yemek yediği gibi bir defada su içerdi. Ömründe tezevvüc itmemiştir. İbadet, tilavet-i Kitab-ı Kerim, telifte kesiru’s-sihr idi. Maişet tahammülsüz fakireneye mütahammil, müteverru’ sabur bir adam idi. (Şerhu’l-Minhac) da uzunca bir tercüme-i hali vardır. Müellefatı 42 ye baliğdir. Elli yaşına vasıl olmadan evvel 676 senesinde vefat eyledi. 80 Yani biraderleriniz olan memalikiniz sizin hadiminizdir. Cenab-ı Hak anları sizin yed-i tasarrufunuz altına koydu. Binaenaley eli altında biraderini bulunduran ana yediğinden yedirmeli, giydiğinden giydirmelidir. (Hatta sahibi mahrumiyetle yaşasa bile memlukünü böyle mahrumiyet halde yaşamağa icbar idemez.) Anlara tahmillerinin fevkinde teklifatta bulunmayınız. Eğer böyle yapar iseniz kendilerine yardım idiniz. {Buhârî, Itk, 15, 16, İman, 22; Müslim, Eyman, 10 (H. No: 38, 40, 41); Ebu Davud, Edeb, 133 (5157); Tirmizî, Birr, 29 (H. No: 1945), İbn Mace, Edeb, 10 (H. No: 3690-3691); Muvatta, İsti’zan, 16 (H. No: 40).} 81 Yani Cenab-ı Hak anları size temlik ittirdi. Eğer istese idi. Sizi anlara temlik ider idi. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 473 Varid olmuştur82 . (65) Nebiy-i Ekrem bunu sarih bir hükm ile te’yid ve takviye itmiştir. Çünkü rakiklerin temsilini yani ellerini ayaklarını kesmek ve saire gibi suver-i azab ile muazzeb idilmelerini nehy eylemiş ve bu hale cüret idenlere o yolda işkence idilen kölelerin azad idilmesini farz ve vecibe kılmıştır. İbn-i Cüreyc rivayet atiyede bulunuyor diyor ki: (Zenba’) bir gün kölesini bir cariyesi ile hembezem ülfet görmesiyle kölesinin burununu kat’ ittiği gibi hadım da itmiştir. Köle Hazret-i Rasulullah’ a gittiğinde Hazret-i Nebi: “Seni bu hale getiren kimdir? Diye sormuşlar. Köle “Zenba’” dimesi üzerine failin ihzarını emr eylemişlerdir. Zenba’ huzur-ı Nebevi’ de şeref mesule nail olduğu sırada Hazret-i Rasul: “Bu fiili niçün irtikab ittin?” diye sormasıyla Zenba’ vuku’ hali beyan eylemiştir. Bunun üzerine Hazret-i Rasul köleye dönerek “Haydi git azatsın” buyurmuşlar ve köle istifham zımnında “artık kimin mevlası olacağım?” diyince Cenab-ı Fahr-i Alem “Cenab-ı Allah ve Rasulünün” cevab-ı hikmetnisabıyla mukalebede bulunmuşlardır. Kariîn-i kiram hazeratı hadim bir hale gelen kölenin “kimin mevlası olacağı?” sualini dikkatle düşünmelidirler ki vehle-i ulada nazara çarpmayan (66) ehemmiyetini takdir idebilsunlar. Zira Cenab-ı Rasul’ ün vaki olan salifu’z-zikr cevabı ma’tukun yani azad olan kölenin tedarik-i maişetinden aciz düştüğü takdirde esbab-ı maişetini kendisi ifaya taahhüt eylemek dimektir. Binaenaleyh Hazret-i Rasul sallallahu aleyhi ve selem irtihal ittiği vakt Rasul-ü Rabbi'l-alemin namına azad olan bir rakik Hazret-i Ebu Bekir (radiyallahu Teala anhu) ın nezdine gelerek “Rasulullah (sallallahu aleyhi ve selem) in vasiyeti?” deyince müşarun ileyh hazretleri “Evet sana iyaline virile gelmekte olan nafaka devam idecektir.” buyurub irtihal idinceye kadar nafaka-ı mahsusayı itaya devam eylemişler ve akib-i irtihalinde muma ileyh Hazret-i Faruk “radiyallahu Teala anhu” dahi bi’l-müracaa talebi vechile Mısır’ da medar-ı maişet olacak bir yerin kendisine itası içün Mısır valisine emr verilmiştir83 . 82 Hüccetü’l-İslam İmam Gazali Hazretleri Bulak’ ta tab’ idilen İhyau’l-Ulum nam eser-i celilinin 199 ncı sahifesinde Hukuk-ı Memluk bahsinde diyor ki: Milk-i yemin muaşarat ve muamelede hukuku istilzam ider. Bu hukuka riayet labüddür. Nebiy-i Ekrem sallallahu aleyhi ve selem Hazretleri en son vasiyeti olarak: )اتقوا هللا فيما ملكت ايمانكم و اطعموهم مما تأكلون و اكسوهم مما تلبسون وال تكلفوهم من العمل ما ال يطقون فما احببتم فامسكوا وما كرهتم فبيعوا و ال تعذبوا خلق هللا فان هللا ملككم اياهم و لو شاء لملككم اياكم ( buyurmuştur. (Mütercim-i Arabi) {Gazali, İhyau Ulumi’d-Din, (Çev. Mehmet A. Müftüoğlu) I-V, Tuğra Neşriyat, İstanbul, trz., II/505-506. Benzer lafızlarla: Buhârî, Itk, 15, 16, İman, 22; Müslim, Eyman, 10 (H. No: 38, 40, 41); Ebu Davud, Edeb, 133 (5157); Tirmizî, Birr, 29 (H. No: 1945), İbn Mace, Edeb, 10 (H. No: 3690-3691); Muvatta, İsti’zan, 16 (H. No: 40).} 83 (Ebu Hamza es-Sayrafi) nin rivayetine göre “Bir adam bağıra bağıra Hazret-i Rasul’ ün yanına geldi. Hazret-i Nebi ne var? diye sordu. O adam da “Efendimin cariyesini öperken efendim beni gördü. Ve beni ha- 474 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Rakik olanlar hakkında riayet, refah haline i’tida hususları dahi şefkat ve merhametin son derecesinde idi. İbn Ömer Hazret-i Rasul’ ün ağzından işiderek diyor ki: “Kölesini kim latm iderse yahut darb eylerse cezası rakikin azadıdır.”84 Hazret-i Ebu Hanife (radiyallahu Teala anhu) ‘un mezhebinde bir adam bir rakikin katline tasaddi iderse idam (67) olunur. İbn-i Ömer’ in rivayet ittiği baladaki hadiseden dahi -latm ve darb az olsun çok olsun meşru’ gayri meşru’ bulunsun- herhalde azad itmenin lüzumu anlaşılıyor. Mamafih baladaki mütalaat hiçbir alim tarafından irad olunmamıştır. O halde bundan suret-i mütallakada rakika ilişmemek anlaşılır mı? Hayır anlaşılamaz. Varid olan deliller, ulemanın vaki olan icmaı şudur: Bir efendi kendi rakikini darb ile muamele idebilir. Ancak bu darb meselesi işkence makamında olmayub mahzan rakikin terbiye ve te’dibi içündür. Mamafih herhalde bir efendinin rakikine on değnekten ziyade darb itmesi caiz değildir. Bununla beraber bir hal vardır ki onda rakikin darbı caizdir. Bu ise kendi vezaif-i diniyesinde icray-ı taksirden ibarettir. Hazret-i Rasul bu babta: “Abdin Cenab-ı Hakk’ a karşı olan vezaifesinde izhar-ı isyan iderse darb it, hakkında asi olursa afv eyle.” buyurmuştur. Evet. Hazret-i Nebi sallallahu aleyhi ve sellem kendisine tabi olanlara rakikleri hakkında muamelat-ı afvı sezavar görmelerini pek ziyade tavsiye iderlerdi. İbn-i Ömer’ in rivayetine göre bir adam Hazret-i Rasul’ ün nezdine gelmiş; ya Rasulullah rakikini kaç defa afv ideyim, diye sormuş. Hazret-i Rasul cevab virmediğinden ikinci defa yine sormuş. Yine cevab virilmemiş. Nihayet dördüncü defa sorduğunda Hazret-i Hayru’lbeşer, yüksek savt ile: “Ecr u sevaba nail olmak istersen günde rakikin kusurlarını yetmiş defa afv it.”85 buyurmuştur. Cenab-ı Eşref-i mahlukat rakikin düçar olduğu hal rikkiyeti (68) hatırına getirerek anı tahkir itmeği küçük görmeği de nehy itmiştir. Ebu Hureyra (radiyallahu Teala anhu) un rivayetine göre Hazret-i Rasul dimiş ki: “ Sizden hiçbir kimse (abdim) (cari- dım itti.” didi. Hazret-i Rasul bu hale cüret iden adamı taleb buyurdu ise de ihzarı mümkün olamadığından köleye “Haydi! Hürsün.” diye azat eyledi.” Daha ötede bunu pek çok ehadis-i münife variddir ki hep bu gibi işkencelerin medar-ı ıtk ve azadını olduğunu gösteriyor. 84 {Müslim, Eyman, 8; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/25, 45, 61.} 85 {Ebu Davud, Edeb, 133 (H. No: 5164); Tirmizî, Birr, 31 (H. No: 1949).} Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 475 yem) dimemeli, oğlum, kızım, gulamım dimelidir86.” Ebu Hureyre dahi bu hadis-i şerife müsteniden; “Abdim dimeyiniz. Çünkü hepimiz Cenab-ı Hakk’ ın kuluyuz.” dimiştir. Müşarun ileyh Hazretleri bir gün dabbesine süvar olmuş bir efendi görmüş. Arkasında da yürüyen kölesi geliyormuş. Bu halden tabiate müteessir olan müşarun ileyh dabbe-i süvare hitaben: “ Ey Allah’ ın kulu! Anı da arka tarafına bindir. Çünkü o kardeşindir. Ruhu da senin ruhun gibidir.” Kelam-ı hikmet ve şefkat averanesinde bulunmuştur. İmam Ali keremellahu vechehu Hazretlerinin güftar-ı hikmet nişarında kendisinin şöhretgir-i afak olduğu nam-ı bülend ve kerem-ı ahlak ile cesban {çespan} olacak bir derecede ali şeyler varid olmuştur. “Cenab-ı Hak Rabbimdir, deyin. Bir adamı kul ittihaz itmekde kendi nefsimden utanırım.” Sözü müşarun ileyhindir. Bu sözler bir nefs-i zekiyeden sadır olduğuna şüphe mi götürür? Cenab-ı Peygamber’ in vesayasına göre bir hadim hür olsun abd olsun efendisine yemek getürecek olur ise efendisinin anı beraber oturdurub yemek yimesi veyahut bir veya iki lokma virmesi iktiza ider. Bir munsıf içün bu muamele efendi ile rakik arasında istikmal-ı ittisale delil add olunmaz mı? Şer’-i Şerif esir ve rakikler müstesna olmamak üzere bilumum insanları (69) her yerde tamim-i terbiye ve talim ile envar ve fevaidini neşre cidden teşvik ve tergib eyliyor. Hazret-i Nebi (sallahu aleyhi ve sellem) : “Kim ki malik olduğu cariyenin nur-ı mearifle zihnini tenvir ve hakkında hüsn-ü muamele izhar ile zevce ittihaz itse iki ecre malik olur87 buyurmuştur. Yani uhrada iki ecr ve sevaba mazhar olur ki biri nikah ve talimden diğeri ıtkdan ileri geliyor88 . Mesrudat-ı salifeden sonra artık Şeriat-ı Garray-ı İslamiye’ nin rakik olanları yalnız rıfk ve şefkat ve merhamet ile muamele itmek değil, tehzib ve terbiyesini de emr ittiğine dair daha kati’ daha satı’ bir delile hacet kalır mı? Şimdi bu babda tarihten deliller getirelim. Bazı havadis-i sahiha ve sadıkayı da ilave idelim. Şöyle ki; .No .H (75 ,Edeb ,Davud Ebu; 3 ,Elfaz ,Müslim; 17 ,Itk ,Buhârî .Bkz{ال حقل احدكم عبدى امتى واليقل فتاي وفتاتى و غالمى 86 4975); Ahmed b. Hanbel, II/316, 423, 363, 444, 463, 484, 491, 496, 508.} 87 اجران له كان تزوجها و اليها احسن و فعلمها جارية له كانت من}Bkz. Buhârî, Itk, 14, İbn Mace, Nikah, 42 (H. No: 1056), Darimî, Nikah, 46; Ahmed b. Hanbel, IV/395, 402, 405.} 88 Akil olanlar hadis-i şerif-i mezkur ile Fransız müstemlekatında ki Kara Kanunun ahkamını mukabele ve mukayese itsunlar. Mezkur kanun levn-i ebyaddan gayri olanların envar-ı mearifden zıya-yı terbiye ve tezhibden hissedar olmak üzere Fransa’ya gelmelerini men idiyordu. Halbuki hadis-i münif-i mezkur mani olmak şöyle dursun terğib ve teşvik ittikden maada birde bir de bununçün bir mükafat-ı uhreviye vaad idiyor. 476 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Ebu Ubeyde radiyallahu Teala anhu89 bütün askeriyle Kudüs-ü Şerifi (70) bi’lmuhasara şehri ahaliyi taht-ı tazyike alması üzerine şehr-i mezkur patriki (Sofroniyus) teslime razı olmuş ve Hazret-i Ömeru’l-Faruk radiyallahu Teala anhu ile şurut-ı teslim hakkında bi’n-nefs icray-ı muhabere itmeği taleb itmiştir. Hazret-i Halife taleb-i vakii kabul iderek maiyetinde yalnız bir köle olduğu halde Kudüs-ü Şerif’ e gelmiştir. Ancak binmek içün yalnız bir develeri olduğundan Hazret-i Faruk ile kölesi münavebeten o tek deveye binerlerdi. Şehre takarrüb ittikleri sırada nöbet-i rükub kölenin olduğundan köle deveye rakib, Halife arkasında yaya olduğu (71) halde Ebu Ubeyde ordugahına muvasalat eylediler. Hazret-i Ebu Ubeyde Beyt-i Makdis ahalisinin bu suretle gelmiş olan halifeyi istihfaf itmelerinden korkarak: “Ya Halife! Sana layık olmayan bir halde bulunuyorsun. Halbuki umumun gözleri sana dikilmiştir.” mealinde bir mülahazada bulunması üzerine Hazret-i Halife “bunu senden evvel kimse dimedi. Bu sözlerin İslamlar içün calib-i lanettir. Biz nasın hakir ve ezel ve ekalli idik. Cenab-ı Hak bizi şeref-i İslamiyetle muazzez itti. İslamiyetten başka bir şey ile taleb-i izz ve şeref ider isek Halık Teala bizi zelil ider.” meal-ı ulviyet iştimaliyle mukabelede bulundular90 . 89 Ebu Ubeyde bin el-Cerrah radiyallahu Teala anhu, nesebi yedinci ced olan (Fihr) da beyt-i nübüvete muttasıldır. Meşhur cenkaverandan olan müşarun ileyhin fütuhat-ı İslamiyede imal-ı azimesi vardır. Bununçün hayru’l-beşer (Eminü’l-Ümme) lakabıyla telakkib eylemiştir. Ebu Ubeyde yevm-i Bedir’ de bulunarak babasını öldürmüştür. En meşhur icraatı fütuh-ı Şam’ da revnuma olmuştur. Orada Rumlarla bir takım vakıaları, macerası vardır ki şerhi uzun sürer. Fakat hep cesaret ve mertliğine muharebede kudret ve ihtiyarına delildir. Müşarun ileyh Amvas (Beytü’l-Makdis ile Remle arasında bir köy) de taundan ölünceye kadar cihada devam eylemiştir. Rauf, halim, rahim, kerimu’l-ahlak gayr-i mutaassıb hak ile amil bir zat idi. Rumlar nezdinde mezaya-yı aliye, sıdk-ı mekal ile şöhretgir olmuştur. Binaenaleyh Şam-ı Şerif ahalisi musalahasını taleb eylediklerinden kendileri ile akd-ı sulh iderek canlarını taht-ı emniyete almış ve ahaliden şeref-i İslamiyeti kabul itmeyenlere mühaceret arzu idenlere terk-i diyar ittikleri günden itibaren üç gün mühlet eman ita idüb müddet-i mezkure zarfından kendilerini asakir-i İslamiye takib itmeyeceklerini taahhüd eylemiştir. Müşarun ileyhin şu hareket-i alicenabanesine kesb-i itla’ iden Avrupa müerriğini şu fıkra-ı takdiriyeyi yazmışlardır: “O asırda asakir-i İslamiye kumandanı olan bu sahabe-i celilin evsaf-ı aliyesi temeddün ve terakki ile meşhur olan i’sar, cedide kumandanlarında bulunsa idi. Anları büyük bir şan ve şerefe mazhar ider ve seyyiat-ı cevr ve zülumden kendilerini kurtarırdı. Asrımızda en ziyade mütemeddin olan devletlerin en ali kumandanları fatihler içinde adimu’n-nazir olan evamir-i hatirin derecesine baliğ olamamışlardır. Müşarun ileyhin menakıb-ı adl ve hilm ve vefasından her menkıbesi düvel-i müteahire ordularının her büyük kumandanını düçar-ı hicab ider ve emrasını aleme pek adi gösterir.” (Mütercim-i Arabi) 90 İbn-i Esir’ in ikinci cildindinin 237 sahifesinde tarih-i hicretin on sekizinci senesi havadisi içinde atideki fıkra müsadif-i nazar-ı mütalaa oldu: Hazret-i Ömer’ in miras taksimini öğretmek üzere Şam’ a gitmesi lazım geldi. Müşarun ileyh Medine-i Münevvere’ den müfarakat idince yerine İmam Ali’ yi istihlaf itmiş ve mahal-ı mürur tayin ittiği (ile) ye vasıl olunca hamudu üzerinde içi dışına çıkarılmış kürk bulunan devesine binüb evvelce bindiği hayvanı kölesine virmiştir. Halk istikbaline geldikleri zaman kendisine emiru’l-müminin nerededir, diye sormuşlar. Kendileri ise nefsine işaret olarak “önünüzdeki” dimiştir. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 477 Hazret-i Ebu Ubeyde Halebi feth itmek üzere nuhbe-i Kureyş’ ten gönderdiği yüz kişiye bir zenciyi reis olarak tayin itmişdi. Yukarıdan beri beyan ve tadad ittiğimiz delillerden daha güzel deliller vardır. Tarih mütalaasından müsteban olduğu üzere (Usame bin Zeyd) Nebiy-i Ekrem (sallahu Teala aleyhi ve sellem) Hazretlerinin rakiki idi. Hazret-i Rasul anı küçük iken kucağına alub İmam Ali’ nin oğlu Hazret-i Hasan ile dizlerine (72) oturdurdu. Beraber oynardı. Her ikisini de öper ve okşardı. Haklarında hayır duada bulunurdu. Muma ileyh Usame büyüyünce Hazret-i Rasul kendisini dirayetli müsteid bir mert görerek Filistin’ i feth itmek üzere hicretin on birinci senesinde i’zam ittiği orduya kumandan nasb buyurmuştur. Mezkur ordu içinde (Hazret-i Rasulün irtihalinden sonra makam-ı hilafette bulunan) Hazret-i Ebu Bekir ve Ömer Usame’ nin kumandası altında bulunmakta idiler. Fakat Usame bazı esbabdan ve ezcümle efendisinin hasta olduğundan dolayı Medine-i Münevvere’ ye avdete mecbur olmuştur. Medine’ ye vasıl olunca Hazret-i Rasul hasta idi. Söz söyleyemiyordu. Hastalığı müşted olduğu halde Hazret-i Nebi elini semt-i semaya uzatarak hakkında hayır duada bulunduğuna alamet olmak üzere Usame’ nin üzerine son nefesine kadar kaldurub koymağa başladı. Nebiy-i Ekrem’ in haber-i irtihali her tarafa yayılır yayılmaz Araplar isyana kalkışarak din-i Muhammedi’ yi terk ittiler. Hazret-i Ebu Bekir bu hali görünce tevsiine meydan virmemek üzere derhal önünün alınmasını en evvel icrası vacib olan umurdan add ile Hazret-i Rasul (sallahu Teala aleyhi ve sellem) in vasiyeti mucebince hareket ve Usame’ nin kumandanlıkta ibkasını tensib itmiş ve isyan iden merdudların üzerine harekete emr eylemiştir. Fakat Ensar Hazreti kendilerine Usame’ den daha kıdemli birinin tayinini talebi derler. Hazret-i Ömer bunu Ebu Bekir’ e söyleyince Hazret-i Ebu Bekir sakalını avucu arasına alub “Ey İbn-i Hattab! Rasulullah’ ın tayin ittiği bir adamın azlini mi benden istiyorsun? Cevab-ı şedidinde bulundular. Bundan sonra Hazret-i Ebu Bekir oradan çıkarak ordugaha gitmiş ve orada asâkiri (73) gözden geçirdikten sonra kendisi yaya Usame de esb süvar oldukları halde asakiri teşyi’ itmiştir. Bu hali gören Usame Hazret-i Halife’ ye hitaben: “Ya Halife! Binecek olursanız rakib kalayım yoksa inemiyim.” sualinde bulunmuş ve Hazreti Halife cevab olarak “Ne sen inersin ne ben binerim91. Allah’ ın celb-i rızası içün ayakla- 91 Hazret-i Halife’ nin esnay-ı mükalemede muhatabını kendi nefsine takdim ittiğine, Usame’ nin dahi şu edeb-i mukalemeye nasıl müraat eylediğine dikkat buyurunuz. Bu ise Frenklerce esnay-ı muhatabada muhatab ile mütekellimin bir yerde zikri lazım gelse muhatabı kendi nefsine takdim ile misalen (Fulan fulan ve ben fulan işi yaptık.) dimek iktiza iden ıstılah ve adatın adab-ı celile-i İslamiye cümlesinden olduğuna bir delil-i bi bedeldir. Fakat teessüf olunur ki İslamlar bu dakikaya şimdi dikkat itmiyorlar. (Mütercim-i Arabi) 478 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org rım bir saat toza maruz olursa çok mu?” mukabelesinde bulunmuşlardır. Hazret-i Ebu Bekir teşyi’den avdet ideceği sırada Hazret-i Sadık Usame’ ye hitaben “Eğer münasib görürsen Ali’ yi bana mu’in bırak.”92 dimiş, Usame dahi Halife’ nin emrini tervic itmiştir. Bundan sonra askere hitaben şu tavsiyelerde bulunmuştur: “Kimseye hiyanet, gadr, gulul93, işkence yapmayınız. Çocuk, ihtiyar, kadın öldürmeyiniz. Hurma ağaçlarını kesub yakmayınız. Meyvedar bir ağaç kesmeyiniz. Hiçbir koyun, bir inek, bir deve boğazlamayınız. Yolunuzda savma’alara (74) çekilmiş adamlar göreceksiniz. Anları kendi hallerine bırakınız. İlh.” Usame’ ye dahi Hazret-i Rasul’ ün emrini tavsiye itmiştir94 . (Amru ‘bnu’l-As ) radiyallahu Teala anhu Mısırı fethe gelince Kıptilerin serâmedi ve Rum’ un Mısır-ı vustâ üzerine valisi olan (Makuvkıs) {Mukavkıs} la ibram-ı sulh içün icray-ı muhabere itmek üzere (Ubade bin es-Samit) namında bir zencinin riyaseti altında bir heyet gönderdi. Heyet, (Makuvkıs)’ ın nezdine varınca Ubade önde olduğu halde dahil olur. (Makuvkıs) Ubade’ nin karalığına, cüssesinin büyüklüğüne bakarak düçar-ı hiras olduğundan “Bu kara adam’ı benden uzak idin. Başkasını getirin. Benimle konuşsun.” didi. Heyet ise; “Bu adam içimizde en ziyade re’y-i marifet sahibidir. Kendisi bizim efendimizdir. Bizden iyidir. Üzerimize takaddüm idendir. Hepimiz anın sözüyle, re’yiyle amil oluruz. Hazret-i emir kendisini intihab iderek doğrudan doğruya ana emirler virmiştir. Anın re’yinden dışarı çıkmamamızı da bize emr eyledi.” didiler. Makuvkıs buna cevaben: “Bu kara adamın sizden ileri olmasına nasıl razı oldunuz? Hakikat, sizden sonra olmalıdır.” didi. Berikiler de: “Hayır. Gördüğün gibi kara olmağla beraber bu zat mevkian, musabakaten, re’yen, ilmen bizden ileridir. Kara olduğunu bilirz.” diye cevap virmeleriyle Makuvkıs, Ubade’ nin sözünü dinlemeğe itaat eyledi. (75) Yukarıdan beri irad ve ta’dad idegeldiğimiz ayat-ı Kur’aniye, ehadis-i Nebeviye, şevahid-i tarihiye göz önüne alındıktan sonra ümidi deriz ki Kardinal Lavijeri Cenabları da kölelerin memalik-i İslamiyede hürlerin malik oldukları ayn-ı hukuka malik bulunduklarını idrak ve “İslamlar zencinin aile-i beşeriyeden olmadığı ve anın makamı insan ile hayvan arasında bulunduğunu itikad iderler. Hatta bazıları hayvandan aşağı bilürler.” sözünde cihet-i savabı iltizam itmediğini fehm ider. 92 Hazret-i Sadık’ ın Usame’ ye hitaben şu (eğer münasib görürsen Ali’ yi bana mu’in bırak.) sözünede dikkat gerek. 93 (Gulul) hiyanet dimektir. Bir söze göre ganimete mahsustur. (Mütercim-i Arabi) 94 Şeref-i İslam ile en evvel müşerref olan cüyuş-ı İslamiyenin techizi içün en evvel malını vakf iden zattır. Ve Hulefa-yı Raşidinin birincisidir. Bu din-i mübini sebatile sabırla azm-ı kavisiyle tarsin ve tahakküm idenlerin dahi birincisidir. Bu babda uzun uzadıya tafsilat arzu idenler siyer ve tevarih kitaplarına müracaat buyursunlar. (Mütercim-i Arabi) Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 479 Üçüncü Fasl: Rakiklerin Münakahaları Milel-i şimaliyenin köleler ile tezevvüc iden erkek ve kadınlar hakkında vaz’ ittikleri hudud ve mücazatları nazar-ı teemmüle alanlar hiddetten zabt-ı nefse müktedir olamazlar. Çünkü bu gibi bir izdivaca tasaddi idenler girdab-ı rikkiyete düçar olurlardı. Vizigotların ahkam-ı kanuniyesi o kadar şedid ve zalimane idi ki misli işidilmemiştir. Mezkur kanunda “Kölesiyle yahut azat ittiği kölesiyle izdivaç iden hür bir kadın her ikisi diri oldukları halde ihrak olunur.” diye varid olmuştur. Şimdi de bu nev’ halatda din-i mübin-i İslamın vaz’ ittiği ahkamı göz önüne alalım: Cenab-ı İzz ve Cell Kitab-ı Mübinde buyurdular ki: طوال منكم حستطع لم من و)ey gani ve i’tila ve asluhu el-fadl ve’z-ziyade) (76) ان حنكح المحصنات المؤمنات )اى حعتلى نكاح المحصنات او من لم حستطع غنى حبلغ به نكاح المحصنات الحرائر ({25}24 Ayet 4 ,Nisa-n’Suretu (95 لقوله( فمما ملكت احمانكم )من فتياتكم المؤمنات( Kur’an-ı Azimu’ş-Şan’ ın şu ayette dahi: فانكحوهن باذن اهلهن( و آتوهن اجورهن )اى ادوا اليهن مهورهن باذن اهلهن ( بالمعروف )بغير مطل واضرار و .turbuyrulmuş 96 نقصان( محصنات )عفائف( غير مسافحات )غير مجاهرات بالسفاح( وال متخذات اخدان )اخالء فى السر( Cenab-ı Azze ve Celle sure-i Nur 24 ayet 32 de de buyurdu ki: 97 وانكحوا االحامى منكم و الصالحين من عبادكم )اى عبيدكم( وامائكم و ان حكونوا فقراء حغنهم هللا من فضله( Hazret-i Nebi sallallahu aleyhi ve sellem dahi bu gibi nikahlarda ahkam-ı ulviye serd iderek ümmetine yukarıda beyan ittiğimiz ehadis ile tarik-ı savabı irae buyurmuştur. 95 Sizden ol kimse ki müminelerin hürünü nikahlanmağa gına cihetiyle kudreti olmazsa aherin milk-i yedi olan cariye-i mümineden mevlası rızasıyla nikahlanmasun {nikahlansun}. Tefsir-i Mevakıb {Sizden kimin, hür mü’min kadınlarla evlenmeye gücü yetmezse sahip olduğunuz mü’min genç kızlarınızdan (cariyelerinizden) alsın. Nisa, 4/25} 96 ٍ İmdi cariyeyi Mevlaları izniyle nikahlayın ve mevlalarına bila taallül maruf mehirlerini virin. Ol cevari-i afife zinadan ve dost-ı hafiden muhteriz oldukları halde. Tefsir-i Mevakıb {Öyle ise iffetli yaşamaları, zina etmemeleri ve gizli dost tutmamaları halinde sahiplerinin izniyle onlarla evlenin, mehirlerini de güzelce verin. Nisa, 4/25} 97 Cariyelerinizden nikaha Salih olanları nikah idin. Eğer anlar fakir iseler Allahu Teala anları fazlıyla gani ider. Tefsir-i Mevakıb { Sizden bekar olanları, kölelerinizden ve cariyelerinizden durumu uygun olanları evlendirin. Eğer bunlar yoksul iseler, Allah onları lütfuyla zenginleştirir. Allah lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir. Nur, 24/32} 480 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Tarihe dahi bir nazar idelim: Hulefa-yı Abbasiye’ den Reşid’ in oğlu el-Me’mun bir zenciyeden tevellüd ittiği halde akl ve irfanıyla makam-ı hilafete irtika ve bununla biraderi (el-Emin)’ e kesb-i rüçhan eyledi. (77) Şeriat-ı garray-ı İslamiye kölelerini istedikleri köle ve hürlerle tezvic emrinde efendiye kemal-ı hürriyeti virdi. Bade’l-izdivac esirleri ayırmakta ise hak virmedi. Fakat bir efendi kadın ve erkek iki kölesinin izdivac olmaksızın beraber yaşamlarına müsaade idemez. Bir efendinin cariyelerini istifraş itmesi caizdir. Fakat iki hemşireyi, anne ve kızını, teyze ve kızını, ame ve kızını, zevi’r-rahmi mahrem olan gayrilerini istifraş caiz değildir. Bu gibi istifraşdan tevellüd iden çocuklar hem hür olurlar hem de meşru görülürler ve akd-ı nikah ile alınan bir valideden doğan çocuklar gibi pederin malına varis olurlar ki bu meziyet bu ahkam ruy-i zeminde hiçbir diyanette görülmüyor. Efendi ise cariyesini azat ittikden mihrini virdikten sonra alabilir. Şu halde cariye çocuklarıyla beraber hakk-ı irse malik olur. Azad cariye, sahibinin nikahını istemezse efendisinin tekrar anı taht-ı hükmüne almağa zorla menkuha itmeğe hakkı yoktur. Dördüncü Fasl: Itk yani Azat İtmek Diyanet-i Mutahhere-i İslamiye ıtk içün pek ziyade müsaittir. O derecede ki bilhassa buna herkesi teşvik ve terğib ider. Çünkü İslamiyette ıtk, amal-ı mebrure, sevab ve ecr-i cezili müstelzim-i müessirden maduddur. (78) Cenab-ı Zülcelalin: 98 )و الذحن حبتغون الكتاب مما ملكت احمانكم فكاتبوهم ان علمتم فيهم خيرا و آتواهم من مال هللا الذى آتاكم( kavl-i celili bu iddiaya en büyük delildir. Cenab-ı Hak Azze ve Celle cennet ile nar arasındaki akabeyi geçmek içün ta’dad ittiği ef’al-ı merğubeden biri olarak “fekk-i rakabe” (Suretü’l-Beled, 90, ayet 13) buyurdu99 . 98 Malik olduğunuz köle ve cariyeden şunlar ki sizden mükatebe isterler anları mükateb idin. Eğer anlarda eminlik ve eda-ı malda kudret bilürsenüz. Ve ol mükateb köle ve cariyenize Allahu Teala’ nın size virdiği maldan virin. Tefsir-i Mevakib {Sahip olduğunuz kölelerden “mükâtebe” yapmak isteyenlere gelince, eğer onlarda bir hayır görürseniz onlarla mükâtebe yapın. Allah’ın size verdiği maldan onlara verin. Nur, 24/33.} 99 {O tutsak bir boynu çözmek(köle azat etmek) tir.} Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 481 Bundan sonra Cenab-ı Hak dafi’-i zünub ve seyyiat olmak üzerine bu fi’l-i insaniyi gösteriyor. Buyuruyor ki: 100 )و ما كان لمؤمن ان حقتل مؤمنا اال خطاء و من قتل مؤمنا خطاء فتحرحر رقبة مؤمنة و دحة مسلمة الى اهله( Suretu’n-Nisa, 4, ayet 92 buyurdu. Kezalik Cenab-ı Vacibu’l-Vücud (Sure-i Maide 4 ayet 82 {89}) de: 101 تحرحر رقبة( ....)ال حؤاخذكم هللا باللغو فى احمانكم ولكن حؤاخذكم بما عقدتم االحمان فكفارته buyurdu. (79) Ramazan gelince ve bir Müslim bu şehr-i mübarekde müftir olunca kefaretü’z-zenb olarak bir miskini it’ama mecbur olur. Fakat iftarı cima ile vaki olursa o zaman kefareti’z-zenbi bir köleyi azad itmektir102 . Şimdi bir azada ehadis-i Nebeviyede varid olan ahkam-ı celileye bakalım: Ebu Hureyre Hazret-i Nebiden rivayet iderek diyor ki: )من اعتق رقبة مؤمنة اعتق هللا بكل عضو منه عضوا من النار ( Yani bir mümineyi bar-ı esaret altından kurtaranın her uzvundan Cenab-ı Hak nardan bir uzuv azad buyurur103. Fukahay-ı ümmetin mütalaatına nazaran azad idilecek abdin her türlü uyubdan azad olması da lazımdır. Bera bin Azib Fahr-ı alem sallahu Teala aleyhi ve sellemden104 rivayetle diyor ki: Bir adam Hazret-i Risalet Penah’ ın nezdine gelerek “Cennete takrib, ateşten (80) teb’id 100 Bir mümin içün bir mümini na hak yere katl itmek caiz olmadı. Meğer hata ile ola. Kim ki bir mümini hata ile katl ide o katil içün bir köle ya cariye azad itmek ve ol maktulün varislerine beynlerinde taksim içün diyet-i lazıme virmek lazımdır. Tefsir-i Mevakib {Bir müminin bir mümini öldürmesi olacak şey değildir. Ancak yanlışlıkla olması başka. Kim bir mümini yanlışlıkla öldürürse bir mü’min köleyi azad etmesi ve bağışlamadıkları sürece ailesine diyet ödemesi gerekir. Nisa, 4/92} 101 Allahu Teala sizi lağv ile olan yeminlerinizde muaheze itmez. (Lağv kasıtsız lisana gelen la vallahi bela vallahi gibi yemindir.) ve lakin akd ittiğiniz yemin ile kasden eylediğiniz yemini şikest iderseniz anın kefareti … bir kul azad itmektir. Tefsir-i Mevakib {Allah, boş bulunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar. Maide, 4/89} 102 Bu hükm İmam Şafii radiyallahu Teala anhunun mezhebi müktezasındandır. Bu mezhebe göre bir kimse cimaın gayrinde müftir olursa diğer Ramazan gelmeden evvel ana kaza vacib olur. İkinci Ramazan gelübb de kazay-ı savm idilmezse her gün içün kaza ile beraber ailesine yedirdiği şeylerden bir (müd) virmesi lazım gelir. Lakin amden cima ile müftir olursa kaza ile kefaret lazım gelir ki oda birbiri arkasında altmış gün savm yahud altmış miskini itam eylemesinden veyahut bir müminenin fekk-i rakabeti yani azad idilmesinden ibarettir. Bundan anlaşılır ki fi’l-asl cimaın gayrinde vaki olan iftar içün lüzum-ı kefaretin ıtlakı savab değildir. Mütercim-i Arabi 103 {Benzer lafızlarla bkz. Buhârî, Keffarâtu’l-Eymân, 6; Müslim, Itk, 5 (1509); Ebu Davud, Itk, 13 (H. No: 3964-3967), Tirmizî, Eyman, 13 (H. No: 1541); İbn Mace, Itk, 4 (H. No: 2522), 5 (H. No: 2524); Muvatta, Itk, 10; Ahmed b. Hanbel, II/431, V/29.} 482 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org ider bana bir fi’l ve amel göster” dimiştir. Hazret-i Rasulullah dahi “الرقبة فك و النسمة اعتق “ buyurmuşlardır. O zatta “Ya Rasulullah bunların her ikisi bir değil midir?” diye sorunca Hazret-i Fahr-ı Alem “Hayır. Itk-ı neseme bir ruhu azad itmektir. Fekku rakabe ise esmanında muavenet eylemektir.”105 diye cevab virmişlerdir. Ebu Zer106 diyor ki “Cenab-ı Rasul’ den sordum: Hangi amel enfa’dır? Hazret-i Rasul de: هللا سبيل فى جهاد و باهلل احمانbuyurdular. Hangi rakabe-i esir iyidir? Diye sordum. (Bahası en ziyade olan ve ehli yanında en ziyade haiz-i itibar bulunandır.) buyurdular107 . Fukahay-ı ümmetin rivayetine göre hadis-i mezkur bir rakabeyi ıtk itmek hususu hakkındadır. Fakat misalen bir adamda bin dirhem bulunursa ve o zat bu bin dirhem ile bir rakabe alub ıtk itmek istiyerek (81) bir rakabe-i nefsiye {pahalı}, iki rakabe-i mafzule {ucuz} bulursa iki rakabe-i mafzuleyi alub azad itmek efdaldır. Diyanet-i Mutahhare-i İslamiye yalnız böyle ahkam-ı umumiye zikri ile iktifa itmeyerek ahval ve mevad-ı atiyeyi de bast ve beyan eyliyor: Bir köle birkaç kişinin malı olursa efendilerinden biri kendisine isabet iden hisse miktarınca azad idebiliyor. Şu azad iden efendi zengin olursa o zaman kölenin adalet dairesinde kıymetini bi’t-tayin tamamen nail-i azadını olması içün tayin idilen kıymetten şürekaya düşen hisseyi dahi virmesi vacib olur. Ancak o zat kölenin tamamen nail-i azadını olması içün kafi malı bulunmazsa o zaman kendi hissesi miktarınca azad ittik- 104 (el-Bera bin Azib) Ensardandır. Rasulullah (sallahu Teala aleyhi ve sellem) ile beraber on dört gazve müşahade itmiştir. Tarih-i hicrinin yigirmi dördüncü senesinde sulhen (ve Ebu Ömer eş-Şeybani’nin kavline göre cebren) “Rey” i feth iden kendisi idi. Hazret-i Ali kerremellahu vechehu ile beraber (Cemel, Sıffin, Nehrevan) ı dahi müşahade itmiştir. (Musab bin ez-Zübeyr) devrinde Kufe’ ye giderek orada vefat eylemiştir. Mütercim-i Arabi 105 { Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV/299; Darekutni, Sünen, II/135; Nisaburi, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah Müstedrek ala’s-Sahiheyn, , (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), I-IV, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye yay., Beyrut, 1411/1990.II/236.} 106 (Ebu Zerri’l-Gıffari) Hazret-i Risaletpenah Mekke’ de iken din-i mübin-i Muhammedi ibtidarlarında şeref-i İslam ile müşerref olduğundan en evvel İslam olanların dördüncüsü yahut beşincisi olmuştur. Hazret-i Rasul’ e tahiyye-i İslam ile ifay-ı tahiyyet iden ilk zattır bade’l-hicre Fahr-ı Alemin şeref-i sahabetiyle müşerref olarak rihlet-i Nebeviyelerine kadar beraber kalmışdır. Ebu Zerr biset-i Nebeviyeden evvel de Cenab-ı Hakka ibadet iderdi. Hatta Hazret-i Nebi’ ye bey’at ittiği zaman Cenab-ı Hak yolunda hiçbir laimin levminden korkmayacağını ve acı olsa bile mutlak hakikati söyleyeceğini şart koymuştur. Hazret-i bu Kezalik(ما اظلت الخضراء و ال اقلت الغبراء اصدق من ابى ذر( :ki sabitedendir i-ehadis menkul den’ Rasul-r’Fahru hadis-i Müşarun ileyhin sıdk taviyetini irae ider. {Yeryüzünde Ebu Zerr’ den daha doğru kimse yoktur} Zerr Ebu( {ابو ذر حمشى على االرض فى زهد عيسى بن مرحم( :gösteriyor takvasını ve zühd ileyhin müşarun Şerifde yeryüzünde zühtte İsa b. Meryem (le) beraber yürür.}Ömer bin el-Hattab oğlu Abdullah bin Ömer, İbn-i Abbas ve ekabir-i sahabeden bazıları kendisinden hadis rivayet itmişlerdir. Ebu Zerr otuz iki sene-i hicriyesinde vefat eyledi. Mütercim-i Arabi 107 {Ebu Avane, Yakub b. İshak, Müsnedü Ebi Avane, I-V, Daru’l-Marife, Beyrut, 1998, I/63.} Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 483 den sonra kölenin tamamen azad olması içün kusurunu ameliyle ikmal itmesi iktiza ider. İbn-i Ömer’ den menkul olan ehadis-i şerifedendir ki Hazret-i Rasul buyurmuşlar108: )من اعتق شركا له فى عبد و كان له مال حبلغ ثمن العبد قوم العبد عليه ما عتق Ebu Hureyre’ den menkul ehadis-i şerifenin birinde dahi Hazret-i Fahr-ı Alem sallahu Teala aleyhi ve sellem buyuruyorlar ki109: فخالصه (.müşterektir beraber diğerleriyle ki memluk o (من اعتق شقيصا )حصه( فى مملوك (rıkkiyetten tamamen halası) ماله فى عليه( baki kalan diğer hisselerin esmanını kendi malından tediye itmeli ) عليه مشقوق غير به فاستسعى عليه قوم اال و له كان ان yani bir kimse diğerleriyle müşterek olan bir abddeki hissesi miktarınca o abdi azad iderse tamamen azad olması içün semanını kamilen tediye itmelidir. Eğer o kimsenin (82) buna kifayet idecek malı yoksa o zaman abdin kıymetini bi’t-tayin üzerine almalı ve diğer hisseleri tediye itmek içün meşakkat virmeden abde tarik-ı kesb göstermelidir. Burada şayan-ı dikkat bir nokta vardır ki karin-i kiram hazeratının nazargah-ı intibahına arz eylemek iktiza ider: Şöyle ki: Ehadis-i celile-i mezkurede gerek şürekanın gerek kölenin diyanet ve mezhebine arzu ve iradesine itibar ile bakılmıyor. Çünkü her şeyden ziyade ıtk göz önüne alınıyor. Sarahat-ı şer’iye ıtkdadır. Gerek azad iden gerek azad olunan herhangi mezhebden olursa olsunlar ıtk vacibtir. Çünkü mezkur hadis-i şerifin zahiri azad iden şerikin abdin Müslim yahut gayri Müslim olmaları beyninde fark olmadığı gibi bunların bazıları Müslim bazıları gayri Müslim olmaları arasında dahi fark olmadığını gösteriyor. Herhalde dahi abdin mükatebe ile rikkiyetten tahlis-i nefs itmesi de caiz olur. (İbn-i Cüreyc110) in Fakih Ata’ ya “Kölem mal sahibi olduğunu bilirsem azat itmek üzere kendisi ile mükatebe itmekliğim vacib midir?” yollu vaki olan sualine Fakih Ata: “Evet, vacib görürüm.” dimiştir. 108 {Buhari, Itk, 4; Değerlendirmeler için bkz. İbn Hacer, Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî eşŞâfi‘î, Fethu'l-Bârî Şerhu's-Sahîhi'l-Buhârî, (thk. Fuad Abdulbaki, Muhibuddin el-Hatîb), I-XIII, Dâru'lMa‘rife yay., Beyrut, 1379, V/151-156.} 109 { Buhari, Itk, 5; Değerlendirmeler için bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bari, V/156-160.} 110 İbn-i Cüreyc (cimin zammı ve ranın fethi ile ) Ulemay-ı meşhure-i İslamiyedendir. İslamlar içinde en evvel tasnif-i kütüb iden müşarun ileyh olduğu rivayet olunur. 80 senesinde tevellüd 149-150,151 (rivayet muhteliftir.) senesinde vefat eylemiştir. Ata bin Ebi Rebah dahi ecille-i fukahay-ı İslamiyedendi. Mekke-i Mükerreme müftisi idi. Müşarun ileyh, karayağız, çolak, topal idi. Sonra da ama olmuş idi. 484 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org (Ebu Said el-Makberi) diyor ki: “(Beni Leys) den bir kadın (83) (Zi’l-Mecar) bazarında yedi yüz dirhem ile beni satun aldı. Satun aldıktan sonra kırk bin dirhem üzerine benimle mükatebeye koyuldu. Yanımda mevcut olan bütün malı kendisine gönderdim. Baki kalanını da ben götürdüm. Ve “Bu malınızdır. Alınız.” dedim. Cevaben: “Hayır. Mah be mah, sene be sene almak lazımdır.” diyerek kabul itmedi. Mal yanımda olduğu halde Hazret (Ömer bin el-Hattab)’ e müracaat ittim. Vuku-ı hali söyledim. Hazret-i Ömer “Beytülmala tevdi it” buyurdular. Sonra o kadına: “Malın beytülmaldadır. Ebu Said azat oldu. İstersen mah be mah, sene be sene al…” hitabını tebliğ ittirdiler. Kadın da adam gönderüb malı aldırttı.”111 Kezalik bir insanın fekk-i rakabe yani bir kul azad itmek hususunda muavenette bulunması caizdir. Hazret-i Aişe radiyallahu anhadan rivayet olunduğuna göre; “Berire” namında bir kadın Hazret-i Aişe’ ye müracaat iderek kitabetinde yani fekk-i rakabesinde - muavenetini taleb itmiştir. “Berire” ise o sıralarda mukarrer olan akçeden hiçbir şeyi kaza itmemişti. Hazret-i Aişe “Sahiblerinin yanına avdet it. Eğer anlar kitabetini benim tarafımdan kazaya ve senin mirasın bana kalmağa razı olurlarsa ben de yaparım.” buyurmuşlardır. “Berire” sahiblerine müracaatla ihbar-ı hal itmesi üzerine anlar tarafından muvafakat idilmemiş ve “Hazret-i Aişe arzu buyururlarsa sana muavenette bulunsunlar. Fakat mirasın bizim olacaktır.” cevabı verilmiştir. Hazret-i Aişe keyfiyetten haberdar olunca Cenab-ı Rasulullah’ a ( sallallahu Teala aleyhi ve sellem) söylemiştir. Hazret-i Rasul cevaben buyurdular ki: “Satun al. Azat eyle. Miras azat idenindir.” Hazret-i Fahr-ı kainat ferman-ı vaki’ini müteakib şu sözleri dahi söylemiştir112: “ شرطا حشترطون اناس بال ما (84)ليست فى كتاب هللا i-celil ı-kelamتعالى من اشترطا شرطا ليس فى كتاب هللا فليس له ان شرطه مرة شرط هللا احق و اوثق mezkur: “Bazıları Kitabullah’ da mevcut olmayan bir takım şartları şart ittihazına neden yelteniyor? Kim ki Kitabullah’ da mevcut olmayan bir şartı –velev ki yüz def’a- şart ittihaz itse o şart kendisinin olamaz. Yani makbul değildir. Şartullah herhalde ehak ve evsaktır.” mealindedir. 111 {Darekutni, Sünen, IV/122; Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin, Sünenü’l-Beyhaki el-Kübra, Mektebetü Dari’l-Baz, Mekketü’l-Mükerreme, 1994, X/334; Şevkani, Muhammed b. Ali, Neylü’l-Evtar, I-IX, Daru’l-Cil, Beyrut, 1973, VI/219.} 112 {Buhârî, Mukateb, 1,2,3, 4, Keffarât, 8, Buyu’, 73; Müslim, Itk, 2 (H. No: ; Ebu Davud, Itk, 2 (H. No: 3929, 3930); İbn Mace, Talak, 29; (H. No: 2076), Itk, 3 (H. No: 2521); Darimî, Feraiz, 48, 50; Muvatta, Talak, 10 (H. No: 25), Itk, 10 (H. No: 17-19); Ahmed b. Hanbel, II/28.} Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 485 Hazret-i Rasullullah sallahu aleyhi ve sellem dahi bizzat Selman-ı Farisi’ nin113 mükatebesinde ifay-ı muavenet buyurdular ve Hazret-i Rasul kendi yed-i mübarekeleriyle Selman içün üç yüz hurma ağacı diktikleri gibi اخاكم اعينوا yani “Kardeşinize muavenet idiniz.”114 Emrini virdiler. Ashab ve tevabi’-i Rasul-ı Ekrem dahi muavenette bulunarak bu suretle kırk okkalık altundan ibaret olan fidye-i esaret tesviye olundu. Çünkü mükatebe üç yüz hurma ağacının garsına kırk okka altunun tediyesine mebni idi ki bade’l-ifa Selman nail-i temam-ı hürriyet oldu. Ümm-ü veled olan cariyenin ıtkı efendisinin mücerred o kadını istifraş eylemesiyle ve o çocukları kendi çocuğu olduklarını itiraf ve nisbetlerini kendi nesebine ilhak itmesiyle hasıl olur. Mevlanın hal-ı hayatında o cariyenin (85) o cariyenin {tekrar} füruhtu, hali, ıtkı vasiyet idilen cariyenin haline müşabih bulunur. Şu halde hibesi caiz olmaz. Efendisi ölünce fazla olarak bila mukabil hürriyete malik olur. Müteveffa pek ziyade medyun olursa bile yine o cariye hürdür. Şu zikr olunan kaidenin tatbikine mamul bih olduğuna işte size bir delil: “Selame binti Muakil” diyor ki: “Habbab bin Amr’ ın malı idim.” Andan bir erkek çocuğum vardı. Vakta ki Habbab vefat itti. Zevcesi bana didi ki: “Şimdi müteveffanın deyni içün satılacaksın.” Ben de Hazret-i Rasul’ e gelerek ihbar-ı hal eyledim. Hazret-i Nebi: “Habbab bin Amr’ın terekesine sahib olan kimdir?” diye sordular. Bulunanlar: “kardaşı Ebu’lYusr Kaab bin Amr” didiler. Derhal Hazret-i Risaletpenah muma ileyhi çağırarak “satmayın. Azat idin.” buyurdular. Itkı teshil iden şu ahkam-ı celile pek ziyade muhterem ve mukaddestir. O derecede ki Hazret-i Sahib-i Risalet kendi cariyesi ve oğlu Hazret-i İbrahim’ in validesi olan (Mariye) ile istifraşı münasebetiyle bizzat isbat ve teyid buyurmuşlardır. Kezalik gayri Müslim olan cariyenin ıtkında ki ahkam balada arz olunan mecrayı takib ider. Gayri Müslim bir cariye dahi efendisiyle vaki olan mücerred iftiraşıyla nail-i hürriyet olur. 113 Selman el-Farisi Hazret-i Rasul aleyhi’s-salatu ve’s-selamın mevlası ve sahabeden idi. Pederi Mecusi idi. Kendisi pederinden kaçarak ruhbana iltihak itmiş ise de bilahare Hicaz’ a gelerek şeref-i İslam ile müşerref olmuştur. Sahabenin fudala, zühad ve ulemasından olduğu gibi Hazret-i Rasul’ e karabeti de vardı. Ahzab, Medine’ ye hücum içün geldiği sırada hendek hafri hakkında Hazret-i Nebi’ ye ihtarda bulunan kendisi idi. Hazret-i Fahr-ı Alem anın hakkında (Selman minna) buyurdular. Rivayete göre 150 sene yaşamıştır. Vefatı 134 yahut 135 de dir. Mütercim-i Arabi {Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bari, IV/412.} 114 {İbn Hacer, Fethu’l-Bari, IV/412.} 486 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Bundan maada Şer’-i Şerif-i Muhammedi’ de bir takım ahkam daha varid olmuştur ki kula hürriyet ita ider. Misali: bir şahıs diğer bir şahsa kul olur. Fakat abd ile efendisi arasında revatib-i karabet ve neseb -bu revatib gerek usulden gere fürudan olsun bunların da (86) derecesi ne olursa olsun müsavidir.- bulunursa kölenin ıtkı vacib olur. Ecnebi köle kendi memleketinden firar ve memalik-i İslamiyede karar iderek o Din-i Mübin-i Ahmedi ile teşerrüf eylerse dahi hürriyete malik olur. Tarih ve siyer mütalaa idenlere malum olduğu üzere (Taif) (Hudeybiye) vakıalarında birçok köleler Hazret-i Rasul’ün ordusuna iltica eyledi. Hazret-i Fahr-ı Alem de derhal kölelerin o andan itibaren hür olduklarını ilan ile teslimlerine dair efendileri tarafından vaki olan taleb ve ısrara havale-i sem’a itibar buyurmadılar. Cenab-ı Halık-ı Kainat celle şanuhu Kitab-ı Mübin’ inde buyuruyor ki: حا احها الذحن آمنوا اذا جاءكم المؤمنات مهاجرات فامتحنواهن هللا اعلم باحمانهن فان علمتمواهن مؤمنات فال )الكفار الى ترجعوهنSuretü’l-Mümtehine 60 ayet 10115 Din-i Mübin-i İslam’ da ıtk hakkında cari olan usul ve ahkamı güzelce nazar-ı dikkate alanlar bunların diğer edyanda bu kabil mer’i olan usul ve ahkamdan pek ziyade basit ve kolay olduklarını teslim iderler. Diyanet-i mutahhare-i mezkurede bir efendinin kendi kölesine تعالى هللا لوجه حر انت yani “li-vechi’llahi hürsün” dimesi kulun azad olmasına kafidir. Hatta bir efendi abdini ıtk ideceğini latife kabilinden olarak söylese bile – (87) abd nail-i hürriyet olmasını istemesede – yine hür olur. Hürriyet kabul idüb itmediğine bakılmaz116 . Beşinci Fasl: Mütalaat-ı Salifenin Hülasası Risalemizin ibtidasından beri irad ve tadad idilen ayat-ı şerife-i Kur’aniye ve ehadis-i kerime-i Nebeviye ile akval-ı eimme ve şevahid-i tarihiyeden vazıhan anlaşılır ki diyanet-i mutahhare-i İslamiye hudud-ı istirkakı bila şek bir daire-i inhisara almış, menbaının kurumasına sarf-ı gayret itmiştir. Zira öyle şartlar, kayıdlar koymuştur ki 115 Ey müminler! Daru’l-harbden mümine olarak hicretle size nisvan gelse anları yemin ve tecrübe ile imtihan idin. (ki hicretleri mutlak İslam’ a rağbetleriyle midir yoksa zevcinden kerahat yapar gayri garaz-ı dünyeviye ile midir?) anların imanına Allahu Teala sizden e’lamdır. Eğer siz anların yeminleri yahut sair emaretle mümine olduklarını biliyorsanız anları küffara red itmeyiniz. Tefsir-i Mevakib { Ey iman edenler! Mü’min kadınlar muhacir olarak size geldiklerinde, onları imtihan edin. Allah onların imanlarını daha iyi bilir. Eğer siz onların inanmış kadınlar olduklarını anlarsanız, onları kafirlere geri göndermeyin. } 116 Şu ahkam ile (Sen İzidoros) un kavline dikkat idilmek üzere risalemizin 44 ncü sahifesine müracaat buyurulsun. (Sen İzidoros) orada “Sana nasihat iderim: Sana malik olan efendi kölelikten kurtulmaklığını teklif itse bile kabul itme. Kölelikte kal.” diyordu. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 487 istirkakın vukuu hasebiyle vücudu labüd olduğu gibi rübeka-ı rikkiyeden tahlis-i giriban itmek üzere bir takım yollar beyan vesaili izah eylemiştir. Bu vesaitin vücuduyla beraber şayet bi’t-tesadüf bir şahıs şuyua takdir olarak istirkaka düşecek olursa Şeriat-ı Garray-ı Ahmediye derhal o biçare adamın muavenetine şitab ider ve o zevi’l-yede gördüğü zaaf ve meskenet sebebiyle şefkat ve merhamete sezavar görür. İşte anıniçündür ki efendilerin kendi nefislerine ittikleri muamelenin aynını rakikleri hakkında icraya mecbur oldukları ve rakiklerinin terfih ve tesid hallerine talim ve tehziblerine çalışmaları, rakikler, istihza ve tahkir itmemeleri ve belay-ı esaretten tahlis ile saadet-i hürriyete vusullerini tacil itmek içün de rakiklerini tezvic veya tezevvüc eylemeleri hakkında (88) ahkam-ı şerife-i mezkure varid olmuştur. Bununla beraber şurasını dahi arz ideyim ki yalnız kavaid-i umumiyesini usul-ı mühimmesini ala vechi’l-icmal zikr ittiğimiz ıtk hakikaten İslamiyet’ in medar-ı fahrı olsa gerek. Zira şeriatımız olan Şeriat-ı Muhammediye istirkakın mahvına, tahribine çalışmıştır. Fakat nasıl yapmalı? Heyet-i ictimaiyenin vücuduyla beraber bulunarak günler, seneler asırlar geçtiği halde payidar kalan vücudundan beri ahlak-ı nas ile imtizac eyleyen bir emri yekten tahrime tasaddi eylemek muvafık mı? Acaba öyle bir tahrim vaki olsa idi bunun neticesi akvam-ı alem arasında bila şek büyük bir inkılab, azim bir fitne ihdas itmez midi? İşte buna bianen şeriat-ı mutahhare-i Muhammediye tahrim cihetine gitmedi. Fakat diğer bir yolda temelini yıkmak üzere istirkakı yekden ilğa itmek ve bu sebeble teheyyüc-ü ukul ve efkara meydan virmekten feragatle istirkakın önüne bir sedd-i suubet teşkil eylemekle iktifa itmiş ve İslamlar birçok sıralarda, halatta rakik ıtkıyla Cenab-ı Hakk’a istihsal-ı karabet hususunda muhataba olunmuştur. Hazret-i Nebi sallahu aleyhi ve sellem dahi bu emniye-i celilenin husulüne çalışması içün teşvik buyurmuşlardır. Benabirin-i kavaid-i ıtk yani azat itmeklik hususunda varid olan kavaid ve ahkam gayet vasi’, nihayet derecede suhuletli bir halde bulunmaktadır. O kadar ki bir rakik herhangi zaman isterse veyahut istemezse de ribka-ı ubudiyetten rehayab olmağa müktedir olur. Altıncı Fasl: Tatbik ve Hatime Şimdiye kadar tadad eylediğimiz hususat hep kavaid-i nazariye (89) üzerine mübtena idi. Şimdi birazda İngiltere’ nin Mısır ile 4 Ağustos sene 1877 tarihinde akd ittiği mukaveleden evvel Efrika’ nın evasıtından celb idilerek bize vürud iden zencilerin gördükleri muamele hususundaki vech-i şer’iyi müdekkikane beyan idelim: 488 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Bunlar hakikaten mi rakik idiler? Bu bahiste insan mütereddid kalsa caizdir. Zira şeriat-ı mutahhare-i Ahmediye’ nin ahkamını harfiyen tatbik idecek olursak terakkiye sa’i, takdimi meşuk olan kavaid-i diniyemize tevfik-i hareket itmiş olarak anların istirkakı içün iki şartın taleb-i vücudu lazım diriz. Birincisi – esir edildikleri zaman din-i İslam ile mütedeyyin olmamaları lazımdır. İkincisi – anları daire-i temellüke almak harb tarikiyle vaki olmalıdır. Şurası mukarrerdir ki mezkur zenciler içinde bi’t-tesadüf İslamlarda bulunurdu. Bunları hür tanımak labüd idi. Zira mukarrerdir ki hür valideynden tevellüd iden bir müslimin istirkakı caiz değildir. Din-i İslam ile mütedeyyin olmayan diğer üseray-ı zenciyeye gelince; bunların istirkakında dahi inzar ve ihtardan sonra vuku bulan harbden esir idilmeleri ve o muharebenin dahi menafi’-i İslamiye içün vuku bulması meşruttur. Şu halde o gibi zenciler menfaat-ı şahsiye-i hususiye içün kapulup çalındığından yahut diğer gayri şer’i yollarla alındığından bunlar hakikaten rakik değil idiler dinilebilir. Şurada mühim bir itirazın vürudu muhtemeldir. Dinilebilir ki madem ki bu zenciler hakikaten rakik değillerdi o halde o gibi cariyeleri nasıl istifraş idiyorsunuz, çocuklara ana yapıyorsunuz? Biz de deriz ki bunun sebebi gayet basit ve kolaydır. Mahzan cehaletten ileri geliyordu. (90) Ulema gibi bazılarımız ise bir cariyeyi istifraş itmeden evvel şerait-ı matlubenin kamilen mevcud olub olmadığını tahkik iderler. Sonra alırlardı. Şayet şerait-i lazime mevcut değilse almazlardı. İşte şu mütalaattan sonra istirkakın vech-i şer’i ile tahkiki mümkün olmadığı gibi bu günlerde de husulü imkan haricinde bulunduğu ve binaenaley hükümet-i Mısriye’ nin vadie-i Nil’ de bulunan rakiklerin hürriyetini ilan itmeğe bila mümanaat müktedir bulunduğunu iddia ile sözüme hitam virmeğe lüzum göremem. Birde burada bütün aleme ilana kendimi haklı hatta bu ilanı bir vecibe görürüm ki Kardinal Lavijeri ile anın fikr ve re’yinde bulunanların din-i mübinimizin rakikleri avlamağa müsait olduğu gibi İslamların da zencilerin insan olmayub hayvandan da aşağı olduğuna mu’tekid ve kail olduklarına dair zehabları pek hatalı ve savabdan baiddir. Altıncı Bab: Örf Ve Ahlak Cihetinden Mısır’ daki İstirkak Şimdi de Mısır’ da örf, ahlak, adat nokta-ı nazarından rakiklerin gördükleri muamele hakkında muhtasaren birkaç söz söyleyelim. Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 489 Kendi köleleri hakkında ihanetle muamelelerde bulunan hatta hiyanetlerini idama kadar tasaddi iden bazı efendilerin hareketi gibi ahval-ı istisnaiye-i kalileden sarf-ı nazar idersek diyebiliriz ki bu gibi muamelelerin el-haleti hazihi tekrarı mümkün olmadığı gibi buna tasaddi idecek kimse dahi bulunamaz. Bununla beraber şunu da dermeyan ideriz ki hangi memleket bir takım habis şerir ahd ve zimmet bilmez kimselerden halidir? O halde bu gibi efrad-ı (91) kalilenin irtikab ittikleri ism ve denaetin mensub oldukları milletin kaffesine tahmil ve isnadı caiz midir? O gibi mugayerat-ı nadireden sarf-ı nazar iderek rakiklerin halet-i umumiyelerini nazar-ı itibara alırsak hizmetkarane halinden daha iyi görürüz. Zira bir kölenin efendisi kölesine hüsn-ü muamelede, şefkatte bulunurdu. Çünkü kölenin kimsesi, hamisi yoktur. Bir efendi şiddeti, zulmü müş’ir bir şey ile emr itmezdi. Tahkirine, izlaline çalışmazdı. Hatta ekseriya tezvic itmek üzere abdini ve zevce ittihaz eylemek içün cariyesini azad eylerdi. Müslimlerin birçokları dahi rakiklerini muayyen birkaç sene hizmet ittirdikten sonra şeriatın evamir-i celilesine itaaten ıtk iderlerdi. Zira şeriat-ı mutahhare-i Ahmediye bu amel-i mebrurun icrası emrinde birçok vesayada bulunmuş ve cariyeleri efendinin çocuklarına tezvic itmek, anlara malik oldukları servete göre cihaz virmek kölelerinin çocuklarını terbiye eylemek, ıtk itmek, rızklarını teshil ve ihzar idecek vezaif bulmağa çalışmak efendilerin vazifesi add idilmiştir. Hatta bu taifeden yani rakiklerden bir takım hükümdarlar ve saire bile yetişmiştir. 966 senesinden 968 senesine kadar Mısır’ a vali olan (Kafur el-İhşidi) ile Mısır ordusu kumandanı olan Adem Paşa, Said Paşa zamanında Amerika’ da Meksika’ ya gönderilen asakir-i Mısriyede miralay bulunan Elmas Beg ve saire gibi memleketine sıdk ve emanetle hizmet iden ve makamat-ı aliye ve meratib-i samiyeye vasıl olan adamlarda aslen rakik idiler. Bir köle ihtiyar yahud sakat olunca azad iderlerdi. Şayet hürriyeti (92) kabul itmezse efendisinin evinde kalır. O halde efendisinin çocuklarına bakmaktan başka bir iş gördürülmez. Mamafih hürriyeti kabul iderek fakat herhangi sebebden dolayı olursa olsun iktisab-ı maişete müktedir olmazsa o zaman da nafakasını efendisi virirdi. Rakik, daima hal ve servetine göre efendisi tarafından tayin olunan bir mükafat-ı nakdiyeye nail olurdu. Alelekser dahi efendisi Cenab-ı Hak’ tan istediği bir hacet üzerine rakikini azad itmeği nezr eylerdi. 490 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org Beyaz renkli kölelere gelince bunların halleri zan idilecek dereceden ziyade iyi idi. Çünkü bunlardan bir kadın bulunduğu hane sahibinin veya oğlunun zevceliğine veya odalığına ale’d-devam muhassas gibi idi. Selatin ve mülukun ve kibar-ı muvazzafinin kadınları da (nadirden sarf-ı nazar) bu kadınlardan idi. Beyaz renkli rakiklerin erkek çocukları ise efendilerinin çocuklarıyla beraber mütesaviyen terbiye görürler, beraber okurlar, ders-i edeb alırlardı. Bir sinn-i muayyene vasıl oldukları zaman dahi efendileri tarafından azad olunurlar ve efendilerinin kızlarıyla tezevvüc eylerlerdi. Bundan maada bunlar hükümetin en yüksek memuriyetlerine dahi vasıl olurlardı. Kezalik bazen efendi veyahut hanım zükur veya inasdan olan rakiklerini oğul ittihaz iderlerdi. Malum olduğu üzere buna delil olarak pek çok misaller vardır. Bir de alelekser efendinin kendi mal ve mülkünü hep rakikine vasiyet ittiği vaki olduğu gibi buna siyah renkli köleler dahi iştirak iderdi. Bu sözümüzü teyid itmek üzre uzaktan gidüb birçok emsile getirmekten (93) ise zamanımızda vuku bulan bir misali zikr ile iktifa idelim: Mağfur leha İncu Hanım Efendi bila temyiz-i levn kölelerine araziden, paradan mürekkeb olmak üzere birçok hibeler terk eylemedi mi? Siyah renkte bulunan rakikler gördükleri hüsn-ü muamele ile beraber beyaz renkli köleler gibi derecat-ı aliyeye vusul içün nasb-ı amal itmezlerdi. Baladan beri beyan idilen mütalaatdan şu netice istihrac idebiliriz ki beyaz renkli rakikler ismen köle olub fakat sair hususatta köle değildi. İstirkakın iptal ve ilğası yolunda Amerika’ da Avrupa’ da Asya’ da Afrika’ da birçok devletlerle akd-ı mukavalat ve muahedat idilmiştir. Birçok mevani’ ve suubat görüldükten sonrada bu arzuya nail olunmuştur. Mısır hükümeti bu teşebbüse iştirak iderek 4 Ağustos sene 1877 de bir mukavelename teati itmiştir ki istirkak ile esir ticaretinin hatta-ı Mısriyenin her tarafında ve ezcümle Sudan’ da lağvını tasdik eylemiştir. Hükümetimiz bu yolda yani istirkakın ibtali emrinde vaki olan tasdiki dinin usul ve kavaidine muvafık gördüğü cihetle o kadarla iktifa itmeyerek ziyadesini icra itmek üzere herhangi rakik azad olmayı arzu iderse müracaat eylemek içün her tarafta bir kalem (yani daire) teşkil idüb bu kalemleri de ilğay-ı esaret idaresi müdür-ü umumiyesi miralay (Şarl Şifir) in nezareti altına koymuştur. Bu tertib ve usul ile hasıl olan netaic-i müstahsene zahir olduğundan kimse inkar itmez zannederim. Son Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 491 Lahika Kur’an-ı Azimu’ş-Şan’ da Rikk ve Hizmet Hakkında Varid Olan Ayat-ı Kerime Suretu Muhammed 47 ayet 4-5: فاذا لقيتم الذحن كفروا فضرب الرقاب حتى اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد و اما فداء حتى تضع الحرب اوزارها {(Savaşta) inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vurun. Nihayet onları çökertip etkisiz hale getirdiğinizde bağı sıkı bağlayın (sağ kalanlarını esir alın). Artık bundan sonra (esirleri) ya karşılıksız ya da fidye karşılığı salıverin. Savaş sona erinceye kadar hüküm budur} Suretü’n-Nahl 16 ayet 73 {71}: وهللا فضل بعضكم على بعض فى الرزق فما الذحن فضلوا برادى رزقهم على ما ملكت احمانهم فهم فيه سواء افبنعمة هللا حجحدون {Allah rızık konusunda kiminizi kiminizden üstün kıldı. Üstün kılınanlar rızıklarını ellerinin altındakilere vermezler ki rızıkta hep eşit olsunlar. Şimdi Allah’ın nimetini mi inkar ediyorlar? } Suretün-Nisa 4 ayet 40 {36}: و باوالدحن احسانا و و و ما ملكت احمانكم ان هللا ال حح من كان مختاال فخورا { Ana babaya ve ve ve elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz, Allah kibirlenen ve övünen kimseleri sevmez} Suretü’t-Tevbe 9 ayet 60: انما الصدقات للفقراء و و و فى الرقاب {Sadakalar (zekatlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, ve ve ve (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, içindir. } Suretü’n-Nur 24 ayet 33: والذحن حبتغون الكتاب مماملكت احمانكم فكاتبوهم ان علمتم فيهم خيرا و آتوهم من مال هللا الذى آتاكم و ال تكرهوا فتياتكم على البغاء ان اردن تحصنا { Sahip olduğunuz kölelerden “mükâtebe” yapmak isteyenlere gelince, eğer onlarda bir hayır görürseniz onlarla mükâtebe yapın. Allah’ın size verdiği maldan onlara 492 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org verin. Dünya hayatının geçici menfaatlerini elde etmek için iffetli olmak isteyen cariyelerinizi fuhşa zorlamayın. } Suretü’l-Mücadele 58 ayet 4 {3}: و الذحن حظاهرون من نسائهم ثم حعودون لما قالوا فتحرحر رقبة من قبل ان حتماسا {Kadınlarından zıhar yaparak ayrılıp sonra da söylediklerinden dönecek olanlar, eşleriyle birbirlerine dokunmadan önce, bir köle azat etmelidirler. } Suretü’l-Mücadele 58 ayet 5{4}: فمن لم حجد فصيام شهرحن متتابعين من قبل ان حتماسا فمن لم حستطع فاطعام ستين مسكينا {Kim (köle azat etme imkanı) bulamazsa, eşine dokunmadan önce ardarda iki ay oruç tutmalıdır. Kimin de buna gücü yetmezse altmış fakiri doyurmalıdır.} Suretü’l-Bakara 2 ayet 220 {221}: و ال تنكحوا المشركات حتى حؤمن و المة مؤمنة خير من مشركة و لو اعجبتكم وال تنكحوا المشركين حتى حؤمنوا و لعبد مؤمن خير من مشرك و لو اعجبكم {İman etmedikleri sürece Allah’a ortak koşan kadınlarla evlenmeyin. Allah’a ortak koşan kadın hoşunuza gitse de, mü’min bir cariye Allah’a ortak koşan bir kadından daha hayırlıdır. İman etmedikleri sürece Allah’a ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı evlendirmeyin. Allah’a ortak koşan hür erkek hoşunuza gitse de, iman eden bir köle, Allah’a ortak koşan bir erkekten daha hayırlıdır.} Suretü’n-Nisa 4 ayet 28 {24}: و )حرمت عليكم( المحصنات من النساء اال ما ملكت احمانكم {(Savaş esiri olarak) sahip olduklarınız hariç, evli kadınlar (da size) haram kılındı. } Suretü’n-Nisa 4 ayet 2 9{25}: و من لم حستطع منكم طوال ان حنكح المحصنات المؤمنات فمما ملكت احمانكم من فتياتكم المؤمنات {Sizden kimin, hür mü’min kadınlarla evlenmeye gücü yetmezse sahip olduğunuz mü’min genç kızlarınızdan (cariyelerinizden) alsın.} Suretü’n-Nisa 4 ayet 30{25}: فانكحوهن باذن اهلهن و آتوهن اجورهن بالمعروف محصنات غير مسافحات و ال متخذات اخدان فاذا احصن فان اتين بفاحشة فعليهن نصف ما على المحصنات من العذاب ذلك لمن خشي العنت منكم و ان تصبروا خير لكم Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 493 { Öyle ise iffetli yaşamaları, zina etmemeleri ve gizli dost tutmamaları halinde sahiplerinin izniyle onlarla evlenin, mehirlerini de güzelce verin. Evlendikten sonra bir fuhuş yaparlarsa, onlara hür kadınların cezasının yarısı uygulanır. Bu (cariye ile evlenme izni), içinizden günaha düşmekten korkanlar içindir. Sabretmeniz ise sizin için daha hayırlıdır. } Suretü’l-Müminin 23 ayet 1-6: قد افلح المؤمنون الذحن هم فى صالتهم خاشعون و الذحن هم لفروجهم حافظون اال على ازواجهم او ما ملكت احمانهم فانهم غير ملومين { Mü’minler gerçekten kurtuluşa ermişlerdir. Onlar ki, namazlarında derin saygı içindedirler. Onlar ki, faydasız işlerden ve boş sözlerden yüz çevirirler. Onlar ki, zekatı öderler. Onlar ki, ırzlarını korurlar. Ancak eşleri ve ellerinin altında bulunan cariyeleri bunun dışındadır. Onlarla ilişkilerinden dolayı kınanmazlar. } Suretü’l-Mearic 70 ayet 30 {29-30}: و الذحن هم لفروجهم حافظون اال على ازواجهم او ما ملكت احمانهم فانهم غير ملومين {Onlar, mahrem yerlerini koruyan kimselerdir. Ancak eşleri, yahut sahip oldukları cariyeleri başka. Çünkü onlar (eşleri ve cariyeleri ile olan ilişkileri konusunda) kınanmazlar.} Suretü’l-Mearic 70 ayet 35: اولئك فى جنات مكرمون {İşte onlar cennetlerde ikram göreceklerdir.} Suretü’l-Ahzab 33 ayet 50: قد علمنا ما فرضنا عليهم فى ازواجهم وما ملكت احمانهم لكيال حكون عليك حرج و ما كان هللا غفورا رحيما {Mü’minlere eşleri ve sahip oldukları cariyeleri hakkında farz kıldığımız şeyleri elbette bilmekteyiz. Bütün bunlar, sana herhangi bir zorluk olmaması içindir. Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.} Suretü’l-Maide 5 ayet 91 {89}: ال حؤاخذكم هللا باللغو فى احمانكم ولكن حؤاخذكم بما عقدتم االحمان فكفارته اطعام عشرة مسكين اوسط ما تطعمون اهلكم اوكسوتهم او تحرحر رقبة فمن لم حجد فصيام ثالثة احام 494 “Er-Rikku Fi’l-İslam Tercümesi” Adlı Eserin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org {Allah, boş bulunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar. Bu durumda yeminin keffareti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on yoksulu doyurmak, yahut onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Kim (bu imkanı) bulamazsa onun keffareti üç gün oruç tutmaktır.} Suretü’z-Zühruf 43 ayet 1 {32}: و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضا سحرحا {Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık.} Suretü’n-Nur 24 ayet 32: وانكحوا االحامى منكم و الصالحين من عبادكم وامائكم و ان حكونوا فقراء حغنهم هللا من فضله {Sizden bekar olanları, kölelerinizden ve cariyelerinizden durumu uygun olanları evlendirin. Eğer bunlar yoksul iseler, Allah onları lütfuyla zenginleştirir. } Suretü’n-Nur 24 ayet 33: و ال تكرهوا فتياتكم على البغاء ان اردن تحصنا لتبتغوا عرض الحية الدنيا و من حكرهن فان هللا من بعد اكراههن غفور رحيم {Dünya hayatının geçici menfaatlerini elde etmek için iffetli olmak isteyen cariyelerinizi fuhşa zorlamayın. Kim onları buna zorlarsa bilinmelidir ki hiç şüphesiz onların zorlanmasından sonra Allah (onları) çok bağışlayıcıdır, çok merhametlidir.} Sonuç Ve Değerlendirme Ahmed Şefig Beg tarafından Fransızca kaleme alınan ve Arapçaya daha sonra Türkçeye çevrilen er-Rikku fi’l-İslam eser, alanında önemli bir eserdir. Köleliğin kaldırıldığı dönemde kaleme alınmış olması önemini daha da artırmaktadır. Eser çok hacımlı değildir. Fakat derli topludur. Öncelikle köleliğin geçmiş tarihi üzerinde durulmuş ve çeşitli kavimlerde bunların ne gibi muamelelere maruz kaldıkları dile getirilmiştir. Yazarın diplomasi içerisinde olması, ülkelerin o dönemde köleliğe yaklaşımlarını vermede onların bakış ve düşüncelerini değerlendinmedeki başarısına katkı sağlamıştır. Yazarın ele aldığı konuyu incelemede ve İslami kaynaklara yaptığı başvurular birlikte değerlendiğirildiğinde konuya hakim olduğu görülmektedir. İnsanlık tarihini uzun süre meşgul etmiş bu müessesenin son yıllara kadar varlığını sürdürmüş olması yadırganabilir. Ülkelerin el birliği ile kölelik ve köle ticaretini Yrd. Doç. Dr. Metin Ceylan 495 yasaklamaları önemli bir gelişme olmuştur. Geçmişte mevcut olan kölelik, İslamiyetin gelişinden sonra varlığını sürdürmüştür. İslam kaynaklarında kölelikle ilgili düzenlemelerin olması ve asli kaynaklarda –kitap ve sünnet- açıkça bunun yasaklanmamış olması bu alanda İslamiyete yüklenmelere sebep olmuştur. Yazar kendi döneminde özellikle bizzat katıldığı bir toplantıda köleliğin İslam ile irtibatlandırılarak bundan hareketle İslama dil uzatılmasından rahatsız olmuş bunun üzerine eseri kaleme almıştır. Bu nedenle eser daha çok bir savunmayı andırır gibi görünse de verilen bilgiler ve ulaşılan eserler dikkatle incelendiğinde bu konuda derli toplu bir eserin ortaya çıkışına da zemin hazırlamıştır. Sonuç olarak eser, kölelik tarihi ve hukuku araştırmalarında yardımcı olacak bir eserdir. Eser, tarihçiler, özelde hukuk tarihçileri ve İslam hukukçuları açısından önem arzetmektedir. Köleliğin İslam Hukukundaki yeri konusunda araştırma yapacak kişilere yol göstermede yardımcı olacaktır. Yazarın Mısır’ la ilgili bilgilere yer vermesi özel olarak Mısır’ da son dönem kölelik tarihi açısından önem arzetmektedir. Kaynakça Ahmed b. Hanbel, Müsnedü Ahmed b. Hanbel, Çağrı yay., I-VI, İstanbul, 1982. Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Kader Matbaası, Ankara, 1927. Arsel, İlhan Şeriat ve Kölelik, Kaynak Yayınları, İstanbul, İstanbul, 1997. Aydın, Mehmet Akif – Hamidullah, Muhammed, “Köle” DİA, XXVI/237-248, Ankara, 2002. Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin, Sünenü’l-Beyhaki el-Kübra, I-X, Mektebetü Dari’l-Baz, Mekketü’l-Mükerreme, 1994. Buhâri, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, Sahîhu'l-Buhari (thk. Mustafa Dibu'lBuğa), I-VI, Dâru'l-İbn Kesîr el-Yemâme, III, b. Beyrut, 1407/1987. Cürcani, Ali b. Muhammed, et-Ta’rifat, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, 1405. Darekutnî, Ebu'l-Hasan Ali b. Ömer, Sünenü'd-Dârekutnî (thk. Es-Seyyid Abdullah Haşim elYemânî el-Medenî), I-IV, Dâru'l-Ma‘rife yay., Beyrut, 1386/1966. Darimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî, Sünenü'd-Dârimî (thk. Fevâz Ahmed Zümerli, Halid es-Şeb‘u'l-Alemî), I-II, Dâru'l-Kütübi'l-Arabî, Beyrut, 1407/1987. Demircan, Ali Rıza, Kur’an ve Sünnet Işığında Cariyeler ve Sömürülen Cinsellikleri, Beyan Yay. İstanbul, 2008. Ebu Avane, Yakub b. İshak, Müsnedü Ebi Avane, I-V, Daru’l-Marife yay., Beyrut, 1998. Ebû Dâvud, Süleyman b. El-Eş‘as es-Sicistânî el-Ezdî, Sünenü Ebî Dâvûd (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), I-IV, Dâru'l-Fikr yay., yrz. trz. Engin, Nihat, Osmanlı Devletinde Kölelik, İFAV Yay., İstanbul, 1998. Fendoğlu, Hasan Tahsin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik (Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme), Beyan Yay., İstanbul, 1996. Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, İhyau Ulumi’d-Din, (Çev. Mehmet A. Müftüoğlu) I-V, Tuğra Neşriyat, İstanbul, trz.