ehlisunnnetde - PDF İ VE TERAKKİ

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

II. ABDÜLHAMİT’İN JÖN TÜRK SİYASETİ: İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ’NE KARŞI ÖNLEMLER Taner ASLAN _____________________________________________________________ ÖZET Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin amacı, Abdülhamit’in ‘istibdat’ idaresini yıkmak, meşrutiyeti ilan etmek ve herkese eşitlik vermekti. Kanun-ı Esasi’nin yürürlüğe girmesi ve Meclis-i Mebusan’ın yeniden açılıp, tüm Osmanlı tebaasının temsil hakkı elde etmesiyle devletin kurtuluşu ve devamı sağlanabilecekti. Bu maksatla, Mekteb-i Tıbbiye’de birkaç tıp talebesinin bir araya gelmesiyle gizli bir Cemiyet kuruldu. Abdülhamit idaresine karşı ağır ithamlarda bulunan Cemiyet’in varlığından 1892’de Abdülhamit yönetimi haberdar oldu. Bu tarihten itibaren Saray, bu gizli Cemiyet’in varlığını ortadan kaldırma siyaseti takip etti. Abdülhamit, Jön Türklerin yıkıcı faaliyetlerinin önüne geçebilmek için bir dizi önlemler aldı. Bunlar; yakalananların tutuklanmaları ve sürgüne gönderilmeleri, Cemiyet merkezlerinin kapatılması, basın yayın faaliyetlerinin durdurulması ve yasaklanması, Cemiyet üyeleri için aff-ı şahanenin çıkartılması. Abdülhamit’in aldığı bu önlemler, Cemiyet’in varlığını ortadan kaldırmaya yetmemiştir. Balkanlarda genç subayların da içinde bulunduğu bir grup hürriyet taraftarı Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni kurdular. Paris merkezli Terakki ve İttihat Cemiyeti ile Selanik merkezli Osmanlı Hürriyet Cemiyeti aynı maksada hizmet etmelerinden dolayı birleşerek, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adını almıştır. Sivil ve askerî kesimin birlikte hareket etmesi neticesinde baskı altına alınan Saray, meşrutiyeti ilan etmek durumunda kalmıştır. Meşrutiyetin ilanı sonrasında Abdülhamit, dengeli bir siyaset takip etmiştir. Ancak 31 Mart İhtilali’ni bahane eden Cemiyet, Abdülhamit’i tahttan indirerek yerine Sultan Mehmet Reşat’ı padişah yaptı. Abdülhamit’i de Selanik’e yolladı. Böylece, Abdülhamit - Jön Türk siyasî mücadelesi Abdülhamit’in tahtan indirilmesiyle son bulmuştur. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamit, Jön Türk, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, MeĢrutiyet. ABSTRACT The aim of the Ottoman Ittihat Terakki Association was to knock down the ruling despotism, announce the constitutional monarchy (meşrutiyet) and granting equality for everyone. The salvation and the existence of the state would have been ensured after Basic Law of the Ottoman Empire (Kanun-ı Esasi) had been put into force and through the reopening of the parliament and finally the representation of all Ottoman citizens would have been reached. In order to realize this purpose, a secret association was established by a group of students attending Medical School. The administration of Abdülhamit II became aware of this association, which had been accusing Ab-  Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi, Tarih Bölümü (taner.aslan@aksaray.edu.tr) YDÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. III, No.1, (Nisan 2010) Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 103 dülhamit’s regime severely, in 1892. From this date on the Palace followed the policy of eliminating this secret association. Abdülhamit implemented some precautions so as to obstruct the destructive organization of Young Turks (Jon Turk). These were arresting the members and sending them into exile, closing the headquarters of the association, shutting off and banning publications and granting royal amnesty (aff-ı şahane) for the members of the association. However the measures taken by Abdülhamit II were not sufficient to eradicate the association. A group of freedom supporters, among them there were some young military officers as well, founded the Ottoman Liberty Association in Balkans. Since the Ittihat Terakki Cemiyeti located in Paris and the Ottoman Liberty Association located in Salonika had been functioning for the common purposes, they were united and formed a unique organization named the Ottoman Ittihat and Terakki Association. The palace, which was under the pressures brought by military and civilian groups acting together in harmony, had been forced to announce constitutional monarchy. After the announcement of the constitutional monarchy, Abdülhamit II adapted a balanced policy. Nevertheless, using the insurrection of March 31st as an excuse, İttihat ve Terakki Cemiyeti dethroned Abdülhamit II and enthroned Sultan Mehmet Reşat as the new sultan. Finally they sent Abdülhamit to Salonika to live in exile. Thus, the struggle between Abdülhamit and the Jon Turks was concluded by the deposition of Abdülhamit II. Key Words: II. Abdülhamit, The Young Turks, The Ottoman Committee of Union and Progress, Constitutional System of Government. _________________________________________________________________________ Giriş 17. yüzyılda devletin idarî, iktisadî ve askerî problemlerine dair ortaya konan layihalar, devletin sorunlarına bir çözüm üretememiĢtir. Ardarda gelen askerî mağlubiyetler, Osmanlı devlet adamlarında zihni bir zafiyet meydana getirmiĢtir. Lale Devrinin devlet adamları, Avrupa‟dan alınacak basit bir askerî teknoloji ile devletin eski gücünü yeniden elde edebileceğine inanmıĢtır. Bu amaçla, Batı‟nın bilim ve teknolojisi ile mücehhez bir askerî teĢkilat oluĢturma siyaseti takip edilmiĢtir. 18. yüzyıl devlet adamları, yenileĢmeyi salt askerî alanla sınırlandırmıĢtır. III. Selim Döneminde bu alan biraz daha geniĢletilmiĢ, II. Mahmut Döneminde ise tedrici olarak farklı sahalara indirgenmeye baĢlanmıĢtır. Bu dönemde yapılan ıslahatlar, Tanzimat Fermanı‟nı ortaya çıkartmıĢtır. Tanzimat Dönemi, ıslahatın istikametinin Batı‟ya çevrildiği bir süreç baĢlatmıĢtır. Ancak Batı‟nın bilim, felsefe ve dünya görüĢünden çok, pratik ihtiyaçları karĢılayan askerî, idarî ve teknik yönlerine ilgi gösterilmiĢtir (Ortaylı, 1994: 19). Ancak Batı‟nın mükemmel kanunlarının geliĢmenin sebebi olmaktan çok bir semeresi ve neticesi olduğu gerçeği tüm BatılılaĢma boyunca bir türlü anlaĢılamamıĢtır (Birinci, 1999: 603). 104 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Batı‟ya gönderilen devlet adamları ve öğrenciler, Batı‟nın; siyasî, fikrî ve felsefî geliĢmelerine ilgi duymaya baĢlamıĢlardır. Batı‟nın zikredilen geliĢmelerinin imparatorluğa getirilmesiyle, geleneksel fikri yapının yanında Batı merkezli düĢünce akımları yer almaya baĢlamıĢtır. Bu fikrî değiĢim, Osmanlı Devleti‟nde Batı‟ya yüzü dönük yeni bir aydın sınıfı ortaya çıkartmıĢtır. Yeni Osmanlılar, Jön Türkler ve daha sonra Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, bu geliĢmelerin bir neticesi olarak doğmuĢtur. Amaçları meĢrutî bir idare tesis etmek, Kanun-ı Esasi‟yi ilan etmek ve herkese adalet, müsavat ve hürriyet vermekti. Devletin sorunlarını ortadan kaldırmak için yapılan ıslahatlara rağmen, Avrupa‟nın geliĢmiĢlik düzeyine ulaĢılamamasının arkasında, mutlak idarenin varlığını gören genç aydınlar, meĢrutî bir idare ile anayasal meclis sisteminin ikame edilmesiyle, siyasî boĢluğun dolayısıyla devletin mukadderatının temin edileceği fikrini ileri sürmüĢlerdir. Bu yeni siyasî oluĢum, 1876‟da meĢrutî bir sistemi imparatorluğa getirmiĢ, ancak fazla uzun sürmeden askıya alınmıĢtır. 19. yüzyılın sonlarına doğru imparatorluğun dâhili ve harici meseleleri, siyasî ve sosyal problemleri, iktisadî ve idarî zafiyetleri yeni bir oluĢumu gerekli kılmıĢtır. Memlekette ‘istibdat’ hareketini devirmek, hürriyeti ilan etmek ve Kanun-ı Esasi‟yi yeniden yürürlüğe koymak isteyen Jön Türklerin; siyasî, fikrî, iktisadî ve sosyal hayatta meydana getirdiği yenilik ve değiĢimler onu Türk siyasî ve fikir hayatında mümtaz bir mevkie oturtmuĢtur. 1. Ortaya Çıkışından II. Meşrutiyetin İlanına Kadar Jön Türkler ve II. Abdülhamit 1.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Kuruluşu Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünü temin etmek amacıyla, II. Mahmut‟tan beri takip edilen denge siyaseti, II. Abdülhamit ile belli bir dereceye kadar baĢarılı olmuĢtur. Ancak bu siyaset, genelde Avrupalı devletlerin isteklerine boyun eğmek Ģeklindeydi. Fransız Ġhtilali‟nin yaydığı fikirler ile Avrupalı devletlerin kıĢkırtmaları neticesinde, 19. yüzyılın baĢlarında isyan etmeye baĢlayan Balkan ulusları, Osmanlı Devleti‟ni gerek içerde gerekse dıĢarıda müĢkül bir vaziyete sokmuĢtur. Siyasî açıdan olduğu kadar, Avrupa‟dan alınan borçların ödenemeyecek hâle gelmesinin sonucu, Düyun-u Umumiye Komiserliği‟nin oluĢturulmasıyla, devlet malî açıdan iflas ettiğini ilan etmiĢtir1 . Gerek siyasî ve gerekse malî buh- 1 Osmanlı Devleti‟nin dıĢ borçlar meselesi hakkında bilgi için bkz. Faruk Yılmaz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar, Ġstanbul, BirleĢik Yayıncılık, 1996. Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 105 ranlar, II. Abdülhamit idaresine karĢı giderek bir hoĢnutsuzluk meydana getirmiĢtir. Aydın fikirli gençler, hürriyeti ilan etmek, herkese müsavat ve adalet vermek (Selim Kohen, 1328: 43), ‘istibdat’ idaresini devirmek (Özbilgen, 1994: 104; Hanioğlu, 1982: 300) ve meĢrutî bir idare tesis etmek maksadıyla, Mekteb-i Tıbbiye-i ġahane‟de Ġbrahim Temo, Ġshak Sükûtî, Abdullah Cevdet, Mehmet ReĢit ve Hüseyinzade Ali adlı beĢ tıp öğrencisi, 2 Haziran 1889/21 Mayıs 1305 (Ġbrahim Temo, 1939: 18; Cevri, 1909: 2)2 tarihinde ‘İttihad-ı Osmanî’ adıyla bir cemiyet kurmuĢlardır (Cevri, 1909: 42; Ġbrahim Temo, 1839: 303; Rıza Tahsin, 1328/II: 113; Ünver, 1965: 23-24; Tunaya, 1952/I: 104; Kuran, 1956: 54-55; Mardin, 1995: 43; Ramsaur, 1972: 30; Hanioğlu, 1966/I: 173; AkĢin, 1980: 22; Çankaya, 1968-1969/III: 628-629). Cemiyet‟in oluĢumunda, Abdülhamit‟in 1876 Kanun-ı Esasi‟sini meriyetten kaldırıp, Bab-ı Ali bürokrasisini devre dıĢı bırakıp, sert merkeziyetçi bir idare kurmasının önemli tesiri olmuĢtur. PadiĢahın, her türlü siyasî muhalefet araçlarını denetimi altına alarak, kendine karĢı oluĢabilecek menfi teĢekkülleri bertaraf etmek istemesi de diğer bir sebeptir (Zürcher, 1993: 117). Devleti kurtarma söyleminin önemli bir halkasını oluĢturan Genç Türklere göre, devletin kurtuluĢu meĢrutî bir hükûmetin teĢekkülü ile sağlanabilirdi. Amacı Meclis-i Mebûsan‟ı açmak, Kanun-i Esasi‟yi yürürlüğe koymaktı3 . MeĢrutî bir idarenin kurulması ile ‘istibdat’ idaresi son bulacak, dolayısıyla padiĢahın mutlak idaresi sınırlandırılacak ve azınlıklar da kanun önünde eĢit haklara sahip olacaklardı (KocabaĢ, 1991: 31). Cemiyet teĢekkülünde ‘Carbonari’4 ve Mason TeĢkilatını örnek almıĢtır. Ġbrahim 2 Ancak cemiyetin kuruluĢ tarihi ile ilgili olarak muhtelif tarihler de verilmektedir. Rıza Tahsin 1 Mayıs 1889 tarihini verir. Bkz. Rıza Tahsin, Mirat-ı Mekteb-i Tıbbiye, C. II, Ġstanbul, Kader Matbaası, 1328, s. 113. Bedi ġehsuvaroğlu, “II. MeĢrutiyet ve Atıf Bey” serlevhalı makalesinde, Cemiyet‟in 1 Mayıs 1305/1888 tarihinde kurulduğu bilgisini verir. Bkz. Bedi ġehsuvaroğlu, “II. Meşrutiyet ve Atıf Bey”, Belleten, C. XXVIII, No. 90, s. 3/307. Bedi N. ġehsuvaroğlu bu makalesini kitap olarak da yayınlamıĢtır. Bkz. Bedi ġehsuvaroğlu, II. Meşrutiyet ve Atıf Bey, Ankara, T.T.K. Yay., 1959. Kendisi de bir Jön Türk olan Ahmet Bedevi Kuran, Jön Türklük tarihi üzerine kaleme aldığı iki eserinde çeliĢkili tarihler verir. ‘İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler’ de 1308/1892 tarihini verir. ‘İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki’ de ise 1899 tarihini vermektedir. Bkz. Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Ġstanbul, Tan Matbaası, 1945, s. 30; İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki, Ġstanbul, Tan Matbaası, 1948, s. 61. 3 Cemiyet-i Cedîde-i Osmaniyye, y.y, 1889, s. 11-12; İmamet ve Hilafet Risalesi, Mısır, Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaası, 1316, s. 32-46; Mehmet Kadri Nasıh, Serayih, Paris, 1911, s. 272-283; Mehmet Kadri Nasıh, Zulm ve Adl, Paris, 1326, s. 55-56. 4 Carbonari, Restorasyon Dönemi Ġtalya‟sının anayasa, ulusal birlik ve Avusturya iĢgaline karĢı bağımsızlık mücadelesini yürüten ve benzer mücadelelerin içindeki örgütlere çeĢitli bakımlardan 106 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Temo, Napoli‟de bulunduğu sıralarda Mason Locasını ziyaret ederek onlardan bilgi almıĢtır. Ayrıca Ġtalya‟da Carbonari TeĢkilatı ile de tanıĢmıĢtır. Cemiyet üyelerine verilen numaralar, Carbonari‟den etkilenildiğini göstermektedir (Ramsaur, 1972: 32). Cemiyet, hürriyet fikirlerinin hemen her türlüsünün bulunduğu Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Mülkiye‟de geliĢme imkânı bulmuĢtur (Mardin, 1998: 49). Bu iki mektepte, talebeler arasında vatan ve millîlik esaslarına dair yazılar elden ele dolaĢmaktaydı. Talebelerdeki vatan ve millet sevgisi düĢüncesi, Cemiyet‟in taraftar bulmasına ortam hazırlamıĢtır (Tansu, 2003: 26). Cemiyet, Tıbbiye‟deki ilk toplantısından sonra, Tıbbiye talebeleri arasında hızla yayıldı, çoğunluğu bu Cemiyet‟e girdi. Bunun yanında Harbiye, Baytar, Mülkiye, Topçu ve Mühendishane gibi okullardaki öğrencilerin büyük bir kısmı bu gizli Cemiyet‟in tesirinde idiler (Ġbrahim Temo, 1939: 17-18; Hanioğlu, 1966/I: 176; Ramsaur, 1972: 33- 35). Tıbbiye‟de ve Tıbbiye dıĢındaki toplantılar neticesinde geliĢen Cemiyet‟in üye sayısı 1903‟e gelindiğinde 900‟ü bulmuĢtur (KocabaĢ, 1991: 33). 1.2. Abdülhamit’in İttihat ve Terakki’yi Etkisiz Hale Getirme Çabaları Abdülhamit, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin mevcudiyetinden ve faaliyetlerinden 1892‟de haberdar oldu (A.MKT.MHM., 535/41). Abdülhamit, „fesat grubu‟ olarak nitelendirdiği Cemiyet‟in varlığını ortadan kaldırmak için çeĢitli yöntemler uygulamıĢtır. Cemiyet‟e karĢı baskı, yıldırma, hapsetme ve sürgün vasıtalarının yanı sıra, Avrupa‟da faaliyet gösteren Cemiyet‟in neĢriyatlarının ve bürolarının kapatılması için ise diplomasi yolunu kullanmıĢtır. Bir de Cemiyet üyelerinin faaliyetlerinden ve muzır neĢriyatlarından vazgeçmeleri için genel af gibi alternatif metotlar da kullanmıĢtır. 1.2.1. Tevkifler ve Sürgünler Abdülhamit, meĢrutiyet yanlısı bir grubun varlığından Mekteb-i Tıbbiye‟nin dokuzuncu sınıf talebelerinden Muzaffer Hasan, EĢref RuĢen ve Muttefî Hasan‟ın ihbarı ile haberdar olmuĢtur. Saray, Mekteb-i Tıbbiye‟de baĢlattığı tahkikat neticesinde, Tıbbiye komutanı Ali Saip PaĢa‟yı esnek davrandığı, meĢrutiyet yanlısı oluĢuma ruhsat verdiği ve engelleme adına hiçbir harekette bulunmadığı gerekçesiyle görevinden alarak, yerine Mehmet Zeki PaĢa‟yı getirmiĢtir (1893). örnek olan siyasî hareketin adıdır. Bkz. Georges Bourgin, “Carbonari”, Encyclopaedia of the Social Sciences, New York, Vol. III, Mac Millan Company, 1935, s. 221. Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 107 Mehmet Zeki PaĢa‟nın göreve gelmesiyle okulda disiplinli bir idare kurulmuĢtur (Cevri, 1909: 29; Tunaya, 1952/I: 110; Kandemir, 1975: 67). Zeki PaĢa‟nın Tıbbiye‟deki baskıcı uygulamaları netice vermiĢ ve Cemiyet‟in buradaki faaliyetlerinde bir kırılma yaĢanmıĢtır. Uygulanan disiplinle bazı talebe Zeki PaĢa‟ya okulda Cemiyet‟in varlığına dair ihbarda bulunmuĢlardır. Ġhbar sonucu yakalanan Cemiyet üyeleri yargılanmıĢ ve suçları sabit görülenler muhtelif cezalara çarptırılmıĢlardır. Mahkeme, gizli bir Cemiyet‟e üye olmak suçundan ġefik Ali, Ahmet Mehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet ReĢit, ġerafettin Mağmumi, Mikail Useb ve Tekirdağlı Mehmet‟in Tıbbiye‟den atılmalarına ve tutuklanmalarına karar vermiĢtir. Fakat birkaç ay sonra affedilerek serbest kalmıĢlardır (KocabaĢ, 1991: 34). Asker-i Tıbbiye komutanının sert uygulamalarını ve mahkemenin kararlarını protesto eden 14 kadar Cemiyet üyesi tutuklanmıĢsa da mahkeme bu hareketin ciddi bir suç oluĢturmadığına karar vermiĢ ve protestocuları serbest bırakmıĢtır. Serbest kalan bu gençler, Abdülhamit karĢıtı muhalefete devam etmiĢler (Ramsaur, 1972: 36) ancak Zeki PaĢa‟nın katı yönetimi, talebelerin faaliyetlerini rahat bir Ģekilde sürdürmelerini engellemiĢtir. Mekteb-i Tıbbiye‟de baĢlayan sıkı denetim, diğer okullarda da uygulanmıĢtır. Bu takibat neticesinde, Cemiyet‟in ileri gelenlerinden bir kısmı yurt dıĢına kaçarak, buralarda Cemiyet‟in eylem merkezlerini oluĢturmuĢlardır (Ġbrahim Temo, 1939: 64-69; Kutay, 1964: 71-75; Tansu, 1969: 14; Ziya ġakir, 1932). Bu amaçla, Arap Ahmet ile Ali Zühtü Paris‟e, Mülkiye Mektebi Tarih hocası Murat Bey‟de Mısır‟a kaçmıĢlardır (TBMM ArĢivi, 239-31/8, s.1; Bahir Fahri, 1326). Ayrıca, Ahmet Rıza Bey‟in Cemiyet‟e kazandırılması ve tıp öğreniminin Avrupa‟da devam ettirilmesi için Mektebi Tıbbiye talebesi Nazım Bey‟de Paris‟e gönderilmiĢtir (KocabaĢ, 1991: 34; Eyicil, 1989: 7). MeĢrutiyet taraftarı gizli bir Cemiyet‟in ortaya çıkması, Saray muhaliflerinin bu Cemiyet etrafında toplanmalarını sağlamıĢtır. Öte yandan hürriyet yanlısı talebelere karĢı uygulanan katı disiplin büyük tepki çekmeye baĢlamıĢ, bu durum Kılıç Ali PaĢa Cami‟nin imamı tarafından sert bir dille eleĢtirilmiĢtir. Ayrıca, Ġzmir‟de Ahenk ve Hizmet gazetelerinin sahibi Tevfik Nevzat Bey de Saray yönetimine karĢı baĢlatılan harekette yer almıĢtır (Kutay, 1965: 69 vd.). Bu teĢebbüsler, Saray hafiyelerinin Cemiyet üzerindeki baskısını artırmıĢtır (Osman Nuri, 1327III: 1067). Buna rağmen “Memlekette bir İttihatçılık ruhu vücut bulmuştu. Bu, adeta mistik bir nüfuzdu. Vatan aşkı etrafında bütün fedakârlıkları, feragatleri topluyor ve aynı ideal uğrunda birleşenleri kuvvetli bir tesanüt hissi içinde bir vücut haline getiriyordu.” (Yalçın, 1962/I: 24; Yalçın, 1943/I). 108 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Bu arada Avrupa‟ya Cemiyet‟in merkezini kurmak üzere gönderilen Selanikli Nazım, Paris Tıp Fakültesine kaydolarak siyasî faaliyetlerine devam etmiĢtir (Eyicil, 1989: 7; Karabekir, 1982: 467). Nazım Bey, 1889‟dan beri Paris‟te bulunan Ahmet Rıza Bey‟e Cemiyet‟e girmesini teklif etmiĢtir. Ahmet Rıza ve Nazım, Cemiyet‟in adı ve programı üzerinde farklı görüĢler ortaya koyduysalar da (Hanioğlu, 1966/I: 180; Eyicil, 1989: 7) neticede Cemiyet‟in adının Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti olmasına karar vermiĢlerdir (1894) (ĠTCMD, Y.N. 45, 6 Ağustos 1906, T.N. 55, s. 84; AkĢin, 1980: 23-24; Eyicil, 1989: 7-8). BaĢkanlığına da Ahmet Rıza Bey‟in getirildiği Cemiyet‟e Selanikli Nazım, ġerafettin Mağmumi, Milaslı Halil Bey ve Halil MenteĢe de üye olmuĢlardır (ĠTCMKD, 20 Temmuz 1906, T.N. 45, s. 69; Eyicil, 1989:

. Bu arada Ahmet Rıza Bey ve Nazım Bey, Osmanlı hükümeti aleyhinde siyasî faaliyetlerde bulunmak suçundan vatan haini ilan edilmiĢlerdir (Bileda, 1986: 14; Eyicil, 1989:

. Cemiyet, düĢünce yapısını bir zemine oturttuktan sonra, neĢriyat faaliyetine yönelmiĢtir. Cemiyet‟in ilkeleri ve hedeflerine yönelik bilgiler neĢriyat yoluyla Osmanlı ahalisine ulaĢtırılmak istenmiĢ, basın yayınla taban bulunmaya çalıĢılmıĢtır (Balkan, 366-367). Bu maksatla, Nazım Bey‟in teklifi üzerine 1 Aralık 1895‟te Meşveret gazetesi, Cemiyet‟in yayın organı olarak yayın hayatına baĢlamıĢtır. Müdürlüğünü Ahmet Rıza Bey‟in yürüttüğü (Eyicil, 1989:

Meşveret‟te Cemiyet‟in amacından ve faaliyetlerinden bahsedilmekteydi5 . Hükümetin takip ettiği olumsuz siyasetten ve memleketin dahili ve harici pek çok sorunundan söz edilerek, Osmanlı toplumu ittihat ve ittifaka davet edilmiĢtir (Ahmet Rıza, 1895: 1). PadiĢaha sunulan bir arizada da memleketin daha iyi idare edilmesinden, ıslahatın gerekliliğinden (Osmanlı, S. 1, 1 Kanun-ı Evvel 1897, s. 1-5) ve hükümetin öncelikli iĢinin meĢrutiyeti ilan etmek olduğundan bahsedilmiĢtir (Osmanlı, S. 62, 15 Haziran 1900, s. 2). Ayrıca devletin parçalanmasının ve yabancı müdahalesinin önüne Kanun-ı Esasi‟nin ilanı ile geçilebileceği yönünde Osmanlı Efkar-ı Umumiyesinin dikkati çekilmek istenmiĢtir (Halil Ganem, 1895: 2-3). Abdülhamit idaresinin memleketi mahv-ı periĢan ettiği Cemiyet‟in yayınlarında sıkça iĢlenmekteydi. Cemiyet, bu idarenin, devlet ve toplum için felaketten baĢka bir Ģey yapmadığını, Abdülhamit sağ oldukça meĢrutiyetin ilanının çok güç olacağını belirtmekteydi (Mehmet Murat, 1896: 1). Cemiyet‟in önemli azalarından Mehmet Murat Bey, memleketin ıslaha muhtaç olmasına rağmen, hükümetin hiçbir gayret sarf etmemesi durumunda; icra makamından indirilmesinin sağlanmasını, bunun gerçekleĢmemesi durumunda da Ģiddete baĢvurulup umumî bir ayaklanma çıkar- 5 Meşveret, S. 3, 8 Kanun-ı Sanî 1908, s. 1; Meşveret, S. 4, 15 Kanun-ı Sanî, 1908, s. 3; Meşveret, S. 4, 15 Kanun-ı Sanî, 1908, s. 3. Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 109 tılmasını istemiĢtir. Murat Bey‟in ihtilalci düĢüncesi, Cemiyet‟in diğer üyeleri tarafından kabul gören bir düĢünce tarzı değildi (Mehmet Murat, 1896: 2-3). Mehmet Murat, memleketin kötü ahvalinin müsebbibi olarak gördüğü Abdülhamit‟e ağır ithamlarda da bulunmuĢtur. “Her türlü kabiliyet ve istidad-ı fıtriyye malik muhterem bir milleti cehalette boğup mahrûmiyyet-i mutlaka içinde sefil denilecek mertebesine indirdi bıraktı.” (Mehmet Murat, 1897: 1). Ahmet Rıza ise ne yabancı müdahalesine taraftardır ne de memlekette genel bir ayaklanmadan yanadır. O, mesleklerinin “Adat ve kavanîn-i Osmaniye dahilinde hareket etmek”ten ibaret olduğunu belirtmektedir (Ahmet Rıza, 1896: 3). Yurt dıĢındaki Ġttihatçılar, eylem merkezlerini oluĢturup, faaliyetlerini artırırlarken, yurt içindeki Ġttihatçılar da çeĢitli faaliyetlerde bulunmaktaydılar. Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin, Anadolu‟da Ģubeleri sınırlı idi. Ġstanbul‟da ise birkaç Ģubesi bulunmaktaydı. Cemiyet‟in Ġstanbul Ģubesi reisliğine Hacı Ahmet Efendi‟nin seçilmesiyle Ġstanbul Ģubesinin geliĢmesi sağlanmıĢtır. Ahmet Efendi ve ekibi tarafından padiĢahı devirmek amacıyla bir plan tertip edilir. Ahmet Efendi, Abdülhamit‟e karĢı yapılacak darbe için ulemadan ġeyh Naili ve Seraskerlikte bulunan Yarbay ġefik Bey ve Birinci Tümen Komutanı Kazım PaĢa‟nın yardımlarını sağlar. Darbe Ģu Ģekilde planlanmıĢtı: Birinci Tümen Komutanının yardımı ile Babıali nazırlar toplantısında basılacak, Ģeyhülislamdan fetva alınacak, II. Abdülhamit hâl edilecek, yerine BeĢinci Murat tahta geçirilecek, bu gerçekleĢmezse kardeĢi ReĢat Efendi tahta çıkartılacaktı (Ramsaur, 1972: 46). Bu plan, 1896 Ağustosunda gerçekleĢtirildi. Ancak, bazı üyelerin suikast fikrinden vazgeçmesi ve içlerinden birinin suikastçıları ihbar etmesi üzerine plan hayata geçirilememiĢtir. Planın tatbik edileceği akĢam Tokatlıyan Lokantası‟nda yemek yiyen Nadir Bey‟in kutlama hevesiyle içkiyi fazla kaçırması ve Numûne-i Terakki Müdürü Mazhar Bey ile Askerî Okullar Genel MüfettiĢi Zühtü Ġsmail PaĢa‟nın ağzından söz almasıyla mesele ortaya çıkmıĢtır. Nadir Bey‟in “Paşa, bilsen yarın neler olacak?” sözü üzerine Zühtü Ġsmail PaĢa durumu araĢtırmıĢ ve II. Abdülhamit‟e yapılacak darbe planını ortaya çıkartmıĢ, böylece darbecileri de tevkif ettirmiĢtir (Osman Nuri, 1327III: 1070-1071; Ramsaur, 1972: 48; Kuran, 1948: 65; DaniĢmend, 1972/IV: 357; Mardin, 1995: 72; KocabaĢ, 1991: 34). Haziran 1897‟de ReĢit PaĢa‟nın baĢkanlığında kurulan mahkemede suikasta katıldığı tespit edilenler çeĢitli cezalara çarptırılmıĢlardır. Tutuklananlardan Birinci Tümen Komutanı Kazım PaĢa, Cemiyet‟in Ġstanbul Reisi Hacı Ahmet, ulemadan ġeyh Naili ve kardeĢleri, Hakkı ve Avni Beyler ve ailesinden 18 kiĢi, ġeyh Abdülkadir ve ailesinden 20 kiĢi, Mekkeli Sabri, Divan-ı Muhasebat Reisi Zühtü Bey ve Kemal Beylerin yanı sıra (Ramsaur, 1972: 49), Abdullah Cevdet, Ġshak Sükutî, ġera- 110 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences fettin Mağmumi ve Kerim Sebatî 27 Ağustos 1313/1897‟de ġeref Vapuruyla Trablusgarb‟a sürgüne gönderilmiĢlerdir (Ġbrahim Temo, 1939: 64-65; Osman Nuri, 1327/III: 1077; DaniĢmend, 1972/IV: 357; Tunaya, 1952/I: 105; Kuran, 1956: 164; Kansu, 2001: 17; Ramsaur, 1972: 62; Bayur, 1983/III: 252 vd.). Bu durum Cemiyet‟in Ġstanbul‟daki faaliyetlerine büyük bir darbe indirdiyse de (KocabaĢ, 1991: 34; Ramsaur, 1972: 48-49), Mekteb-i Tıbbiye‟den sonra Harbiye Mektebi‟nde de muhalif hareket devam etmiĢtir. Bu durum, padiĢahı kontrolün kaybolduğuna inanmaya (AkĢin, 1980: 30-31) ve endiĢeye sevketmiĢtir (Y.PRK.HR., 30/12). Bu baĢarısız darbe teĢebbüsünden sonra, hükümetin siyasî baskıyı artırmasına rağmen, Ġstanbul‟da özellikle öğrenciler arasında Cemiyet‟in fikirleri yayılma imkânı buldu. 1897‟de muhaliflerin faaliyet merkezi olarak görülen Harbiye‟de, Fransızca öğretmeni iken Rodos‟a sürülen fakat oradan Avrupa‟ya kaçmayı baĢaran Çürüksulu Ahmet Bey‟in mektuplaĢmalarda yaptığı telkinler sonucu, Harp Okulu‟nda Mahir Said, ġefik Bey ve Giritli Abdülhalim ve Fazıl Beyler Hüseyin Avnî Paşa ve Süleyman Paşa kolunu kurdular (AkĢin, 1980: 30-31; Lewis, 2000: 48; Tunaya, 1952/I: 104; Kuran, 1948: 36; DaniĢmend, 1972/IV: 357; Ramsaur, 1972: 62). Ancak, bu gizli örgütün yurt dıĢında bulunan Ġttihatçılarla iletiĢimini sağlayan Giritli Halim‟in hafiyeler tarafından kandırılması, örgüt üyelerinin yakalanmasına yol açmıĢtır. Yıldız‟da kurulan mahkeme heyeti, suçlulardan bir kısmını serbest bırakmıĢ, bir kısmını da sürgüne göndermiĢtir (Kuran, 1956: 164). Saray‟ın “Ermenilerden daha menhus, Yunanlıdan daha beter vatan düşmanı” olarak nitelendirdiği (Y.E., 74/17) Jön Türklerin kökünün kurutulması için, Avlonyalı Mehmet Ferit PaĢa, hükümete bir ariza göndermiĢtir (Y.EE., 15/21). Bu ariza üzerine Abdülhamit idaresine karĢı muhalif hareketin içinde yer alanlar, Ģiddetli baskıya maruz kalmıĢlardır. Topçu yüzbaĢılardan Galip Bey ve Telgraf Memuru Hüseyin Bey, Jön Türklük isnadıyla tutuklanmıĢlardır (Y.PRK.BġK., 53/68; Y.PRK.AZJ., 37/111). Saray‟a Jön Türklerin faaliyetleri ve maksatlarına dair yapılan jurnaller Jön Türklerin sıkı bir takibe uğramalarına sebep olmuĢtur. Bu takibatların birinde, Yemen‟e sürülen Kolağası Recep‟e gelen bir mektubun Jön Türk Cemiyeti‟nden Mehmet Efendi tarafından yazıldığının tespit edilmesiyle bu iki Ģahıs tutuklanmıĢ (Y.PRK.ASK., 180/14), bazı Jön Türk mensuplarının Balkanlardan Ġstanbul‟a gideceklerine dair alınan ihbar ile buraya gitmeleri de engellenmiĢtir. Konya Vilayeti Polis Serkomiseri Mehmet Ali Efendi‟ye gönderilen Bulgarca mektupta, Varna‟dan Ġstanbul‟a gelecekleri bildirilen Hezargradlı Mehmet bin Hacı Salih ve Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 111 Müzekki bin HaĢim adlı Jön Türklerin gelmelerine izin verilmemesine dair de bir iĢar verilmiĢtir (DH.MKT, 1157/70). Ġzmir‟de de Osman Camus adlı Ģahsın üzerinde Jön Türklerin mektupları ele geçirilmiĢtir (Y.PRK.TKM., 50780). Cemiyet, maksadını yayınladığı ilanlarla da duyurmaktaydı. Bu ilanlar ile ilgili olarak hükümet Girit‟te bir tahkikat yapmıĢtır (Y.PRK.MYD., 19/98). Cemiyet‟in askerî teĢkilata sızma giriĢimlerini engellemek için de bir takım önlemler alınmaya çalıĢılmıĢtır. Cemiyet‟e giren zabitler hakkında tahkikat baĢlatılarak, zabitlerin Cemiyet‟e sempati beslemelerinin önüne geçilmek istenmiĢtir (Y.PRK.MYD., 19/107). 1.2.2. Cemiyet Merkezlerinin Kapatılması, Basın Yayın Faaliyetlerinin Durdurulması ve Yasaklanması İçin Yapılan Teşebbüsler Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin Ġstanbul Ģubesinin dağılmasından sonra, pek çok Cemiyet üyesi, Paris ve Cenevre de toplanarak Cemiyet‟in eylem merkezlerini geniĢletmiĢlerdir. Saray, Cemiyet‟in Avrupa‟da zemin bulması ve büyümesi karĢısında bir dizi önlemler almaya baĢlamıĢtır. Saray‟ın baĢvurduğu önlemler paketi arasında, diplomatik seçenek önemli bir yer tutmaktadır. Paris elçiliği aracılığıyla, Cemiyet‟in merkezinin ve yayın organlarının kapatılması için Fransa Hükümeti BaĢbakanı Bourgesis‟ten yardım istenmiĢtir. Diplomatik giriĢimler neticesinde, Cemiyet‟in merkezi ve gazeteleri kapatılmıĢ ve üyeleri de Paris‟ten çıkartılmıĢtır. Bunun üzerine baĢta Ahmet Rıza olmak üzere Cemiyet‟in diğer üyeleri Cemiyet‟in merkezini Brüksel‟e nakletmiĢlerdir. Benzer Ģekilde Belçika Hükümeti‟ne yapılan baskı sonucunda bu kez Cenevre‟ye gitmiĢlerdir (Mardin, 1995: 104). Fakat Saray‟ın aldığı tedbirler yeterli olmadığından, Cemiyet üyeleri bir süre sonra Paris‟e gelerek faaliyetlerine devam etmiĢlerdir (Eyicil, 1989: 12). Bu arada siyasî baskılar ve dönemin sosyo politik gerginlikleri neticesinde Damat Mahmut PaĢa iki oğlu ile birlikte Avrupa‟ya kaçmıĢ ve orada Saray karĢıtlarıyla birlikte hareket etmiĢtir (Kuran, 1956: 231-232; Eyicil, 1989: 12). Mahmut PaĢa‟nın hanedana mensup yüksek mevkide bir kiĢi olması Saray‟ı endiĢelendirmiĢtir. Hanedan mensubu bir kiĢinin Avrupa‟da Saray muhalifleriyle birlikte hareket etmesi, Avrupa Efkar-ı Umumisinin Jön Türk hareketi ile yakından ilgilenmesine yol açmıĢtır (Eyicil, 1989: 12; Ramsaur, 1972: 72; Hanioglu, 1966/I: 343). Mahmut PaĢa‟nın otele geleceği sırada Jön Türklerin yapacakları nümayiĢe karĢı Fransa polisi tedbir almıĢtır (Y.PRK.ESA., 34/62). Abdülhamit, muhalifleri güçlendiren ve umutlandıran bu kaçıĢ sonucunda damadın geri gelmesi için Avru- 112 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences pa‟daki elçilerden gerekli diplomatik giriĢimlerde bulunmalarını istemiĢtir (Osman Nuri, 1327/III: 1091; Bayar, 1966/III: 723; Ramber, 9). Mahmut PaĢa, elçilerin teklifini “Kendi oğulları adına, II. Abdülhamit’in namûskarane saltanat etmesinden başka bir şey istemediğini” söyleyerek reddetmiĢtir (Osman Nuri, 1327/III: 1091). Damadı muhaliflerden ayırmak için yapılan teĢebbüsten bir netice elde edilemeyince, damadı halkın gözünden düĢürebilmek için propaganda baĢlatılmıĢ, ancak bu teĢebbüste bir sonuç vermemiĢtir (Osman Nuri, 1327/III: 1085; Ramsaur, 1972: 73; Bayar, 1966/III: 724). Saray, son bir çare olarak diplomasi atağına kalkmıĢ, PaĢa‟nın iadesi için Fransa Hükümeti nezdinde giriĢimde bulunulmuĢ, ancak bundan da bir netice alınamamıĢtır (Ramsaur, 1972: 72-73; KocabaĢ, 1991: 35; Karal, 1995/VIII: 519-520; Eyicil, 1989: 12-13). Mahmut PaĢa ve oğullarının Avrupa‟ya kaçarak, Ġttihatçılara katılması, Cemiyet üyelerine hem güç vermiĢ (Karal, 1995/VIII: 519; AkĢin, 1973: 541; Karpat, 1975: 291; Ramber, 49; Kuran, 1956: 257 v.d.), hem de Jön Türk hareketine yeni bir yön vermiĢtir. Damat Mahmut PaĢa‟nın oğulları Ġttihatçıları ortak bir program etrafında toplayabilmek için ‘Umûm Osmanlı Vatandaşlarımıza’ adıyla bir bildiri yayınlamıĢlardır (Kuran, 1956: 297-298). Saray, Jön Türklerin Avrupa‟daki faaliyetlerinden elçilik mensupları aracılığıyla bilgi almaktaydı. Bunun yanında hafiyeler de Jön Türklerin muhtemel faaliyetleri hakkında Saray‟a jurnal vermekteydiler. Londra Sefaret MüsteĢarı Rıfat Bey‟in Jön Türkler hakkında Mabeyn‟e gönderdiği bir arizasında, Jön Türklerin Avrupa‟da Osmanlı Devleti aleyhinde muzır teĢebbüslerde bulunduklarından ve bunlara tedbir alınması gereğinden bahsedilmektedir (Y.EE., 14/75). Ayrıca Londra‟daki Jön Türklerin faaliyetlerine dair bilgilerde Saray‟a ulaĢtırılmaktaydı (Y.PRK.EġA., 35/86). Bunlar arasında Jön Türklerin Ermenilerle birlikte Osmanlı devlet adamlarını rehin alarak, bunu Devlet-i Aliyye‟ye istediklerini yaptırmada bir tehdit unsuru olarak kullanmak istediklerine dair haberlerde yer almaktaydı (Y.PRK.ġH., 8/53). Hatta Sabık Nazır Mösyö Karaveluka‟ya, Jön Türklerin padiĢaha suikast yapacağına dair mektup geldiği de bildirilmektedir (Y.PRK.MK, 9/8). Madrid Sefareti Birinci Katibi Mahmut Bey‟in, Münir Bey tarafından Paris‟ten uzaklaĢtırılmıĢ olmasının Jön Türklerin iĢine yarayacağından, Jön Türkler tarafından Münir Bey aleyhinde yazılar yazılacağından bahsedilmektedir (Y.PRK.HR., 33/59). Ayrıca Sabık Tahrirat-ı Hariciye hulefasından olup mezunen Paris‟te bulunan Mehmet Asaf, Jön Türklerin muhtemel faaliyetine dair bir jurnal vermiĢtir. Bu jurnalde, Arnavut eĢrafından ve Saray tüfenkçilerinden iken Paris‟e kaçan Abdülmümin Ağa‟nın birçok silahlı taraftarı olan tehlikeli bir adam olduğundan, Paris‟te Jön Türklerle temasının padiĢah için pek zararlı olabileceğinden Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 113 söz edilmiĢtir (Y.EE., 15/189). Diğer yandan, ġehzade Mecid Efendi‟nin padihın aleyhinde bulunduğuna, Jön Türklerle muhabere ettiğine, kendisine Ġngiltere Devleti‟nden para ve silah yardımı teklifi yapıldığına, Ģayet ReĢat ve Kemal Efendilerden de yardım gördüğü takdirde zat-ı Ģahane hakkında her Ģeyi yapmaya hazır olduğunu ifade ettiğine, büyük biraderinin ise kendisini bu yoldan alıkoymak için nasihatlerde bulunduğuna dair ġehzade Yusuf Ġzzettin Efendi tarafından kurĢun kalemle yazılmıĢ bir mektup müsveddesi de Saray‟a gönderilmiĢtir (Y.EE., 15/119). Ġstanbul‟da da Jön Türkler tarafından atılan beyannamelere dair Ahmet ġevket PaĢa Saray‟a jurnal göndermiĢtir (Y.EE., 15/101). Saray, bu bilgiler karĢısında doğal olarak bu hareketi ortadan kaldırmak istemiĢtir. Abdülhamit, Jön Türk hareketinin Avrupa‟daki faaliyetlerini Avrupa devletleriyle diplomatik iliĢkiler kurarak engelleme politikasını sürdürmüĢtür. Bazı Avrupa devletleriyle kurulan diplomatik iliĢkilerle, Jön Türklerin Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyette bulunmaları engellenmeye çalıĢılmıĢtır. Ġtalya Hükümeti ile kurulan diplomasi netice vermiĢ, hükümet Pekuna‟da bir eve baskında bulunmuĢ, Jön Türk fırkasıyla ilgili olduğu sanılan bir Ġtalyan hapishanede öldürülmüĢtür (Y.PRK.TKM., 44/50). Ancak Saray, Jön Türklerin faaliyetlerini engelleme siyasetinde öldürme eyleminde bulunulmasına dair bir istekte bulunmamıĢtır. Avrupa‟da Saray muhaliflerinin birlikte hareket etmeleri Saray‟ı endiĢelendirmiĢtir (Y.EE., 15/189). Abdülhamit, Cemiyet üyelerinin maddi kaynaklarını kurutmak ve gerekli önlemleri almak için Saray hafiyelerini harekete geçirmiĢtir. Cemiyet‟in insan kaynağı ve finansmanını kesmek için geniĢ çapta önlem alınmaya çalıĢılmıĢtır. Terakki ve Ġttihat Cemiyeti faaliyetlerini geniĢletmek için yurt içinde Cemiyet merkezleri oluĢturmuĢtur. Edirne‟de açılan Cemiyet‟in Ģubesine Tıgor isimli zengin bir Hristiyan‟ın maddi destekte bulunduğuna, Ortakapı ÇarĢısı‟ndaki Hristiyan bir kitapçı tarafından neĢriyatların dağıtıldığına dair jurnaller de alınmıĢtır (Y.PRK.BġK., 45/23). Müteveffa Hıdiv Ġsmail PaĢa‟nın adamlarından olan Mısırlı Ġzzet PaĢa‟nın Ahmet Rıza‟ya ve Jön Türk Cemiyeti‟ne nakdi yardımda bulunduğu da tespit edilmiĢtir (Y.PRK.EġA., 36/69). BaĢta Mısır Hıdivi olmak üzere Cemiyet‟e maddi destek sağlayanların, yardımlarını kesmeleri için giriĢimde bulunulmuĢtur. Mısır Hıdivinin, Mısır‟daki Jön Türk hareketine yardım etmemesi için Hıdive Almanya konsolosu aracılığıyla ihtarda bulunulmuĢtur (Y.PRK.EġA., 37/81). II. Abdülhamit, aleyhinde yapılan neĢriyatların basılmasını, yayınlanmasını ve ülkeye sokulmasını yasaklamıĢtır. Paris‟te P. Karaman tarafından basılıp Be- 114 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences yoğlu‟nda Lortic ve Kayl adında iki kitapçı dükkânında satılmakta olan ‘Abdülhamit ve Devr-i Saltanatı’ isimli kitap, Saray hafiyelerince ele geçirilmiĢ ve yapılan tahkikat neticesinde satılması yasaklanmıĢtır (MF.MKF., 275/20). Cemiyet, milletin Abdülhamit aleyhinde uyanması için birçok hitaplarda bulunmuĢtur. Bu hitaplar gerek Türkçe, gerekse Arapça olarak yayınlanmıĢtır (Y.PRK.TKM., 37/47). Cemiyet‟in neĢriyatlarının meydana getirdiği tesirleri ve Abdülhamit‟e yönelik ithamları, Saray‟ın Jön Türk neĢriyatlarını takip altına almasına sebep olmuĢtur. Saray, Cenevre‟deki Jön Türk grubuna baskı yaparak, burada yayınlanmakta olan Osmanlı gazetesinin yayınını engellemek istemiĢ, Paris Sefareti MüsteĢarlığına da Necib Melhame‟yi bu iĢe memur etmiĢtir. Melhame‟nin Cenevre‟de Jön Türklere yönelik faaliyetleri Osmanlı gazetesinde bahsedilmiĢtir (Osmanlı, S. 9, 1 Nisan 1898, s. 6-7). Deresden‟de ‘istibdat’ idaresini tenkit eden ‘Sultan Abdülhamit Han ve Memalik-i Şahane'de Islahat’ isimli bir risale neĢredilmiĢtir. Yıldız Sarayı, muzır fikirler içeren bu risalenin satılmasına ve memlekete sokulmasına izin vermemiĢtir (MF.MKF., 351/5). II. Abdülhamit‟ten menfi bir Ģekilde bahseden neĢriyatlara kati surette müsaade edilmemiĢtir. ‘İstibdat’ devrinde birçok kitap tahkikata uğramıĢtır. Rumca bir hikaye kitabında, II. Abdülhamit‟ten olumsuz bir Ģekilde bahsedilmiĢ olması, bu kitabın yasaklanmasına sebep olmuĢtur (Y.PRK.ASK., 168/43). Londra‟da sergilenen ‘Esrar-ı Harem’ adlı oyunun yasaklanması için diplomatik teĢebbüs de bulunulmuĢ, bu giriĢim netice vermiĢ ve oyun sahnelenmemiĢtir (Y.PRK.EġA., 35/86). Avrupa‟da bazı gazetelerde Abdülhamit aleyhinde yazılar neĢredilmekteydi. Londra‟da yayın yapan Daily Telegraph gazetesinin 1314 tarihli nüshasının yurda sokulması yasaklanmıĢtır (Y.PRK.HR., 22/24; MF.MKF., 351/5). Jön Türkler, II. Abdülhamit aleyhinde yabancı neĢriyatları da kullanmıĢlardır. Almanya‟da yayınlanan Berliner Tegablatt isimli gazetede Jön Türkler, II. Abdülhamit idaresini tenkit eden bir makale yayınlatmıĢlardır. Jön Türklerin özellikle Avrupa basınını emellerine ulaĢmak için kullanmaları, Avrupa Efkar-ı Umumisinin Osmanlı idaresine karĢı muhalif bir hareketin varlığından haberdar olmasına sebep olmuĢ, bu durum diplomaside Osmanlı saygınlığı açısından menfi netice meydana getirmiĢtir (Y.PRK.TKM., 43/44). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin neĢriyatları, yabancı postahaneler aracılığıyla memlekete gizlice sokulmaktaydı (Eyicil, 1989: 10; Ramsaur, 1972: 40). Bunun üzerine hükümet postahanelerde denetimi sıklaĢtırmıĢtır. Bunun yanında, Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 115 Osmanlı‟nın Jön Türk Fırkası teĢkilatında uygulayacağı politikalarda pürüz çıkmaması için ecnebi postaları meselesini çözmek istemiĢ ancak Süfera-yı Erbaa (dört elçi), ecnebi postaları konusunda Babıâli‟ye sert bir nota vermiĢtir (Y.PRK.TKM., 44/50). Hükümet, postahanelerde denetimi artırmıĢ, denetimlerde „devr-i istibdat‟ aleyhinde birtakım neĢriyatlara rastlanmıĢtır. Örneğin Reji Postahanesi posta kutusunda ‘Sultan Abdülhamit Han-ı Sani’ye Hitab’ baĢlıklı „fesat‟ bir varaka bulunmuĢtur. Varakada memleketin siyasî ve sosyal problemleri ele alınmakla birlikte, II. Abdülhamit idaresinin memleketi mahv-ı periĢan ettiğinden bahsedilerek, memleketin kalkınması için mutlak surette ıslahat yapılması ve acil önlem alınması gereği üzerinde durulmuĢtur. Muzır olarak nitelendirilen bu tür yayınlar Mabeyn‟e yollanmaktaydı. Bunlardan, baĢka yerlere gönderilme ihtimaline karĢı da polis teĢkilatı uyarılmaktaydı (Y.EE.KP., 12/1170). Jön Türkler, amaçlarını ve faaliyetlerini yayınladıkları risaleler ile de duyurmuĢtur. Cemiyet‟in yayınladığı risalelerin memlekete giriĢi yasaklanmıĢtır. Bunlar arasında Mehmet Tevfik PaĢa‟ya isnat edilen ‘Vatan Tehlikede’ risalesi (1895) (Gövsa, 1946: 381; Birinci, 1988: 9-14), Mısır‟da 1314‟te neĢredilen ‘Neler Olacak’, 1907‟de neĢredilen ‘Hayye ale'l–felah’, 1316‟da neĢredilen ‘İmamet ve Hilafet Risalesi’, 1889‟da neĢredilen ‘Cemiyet–i Cedide–i Osmanîye’ (Hanioğlu, 1966: 181) de yer almaktadır. Jön Türk neĢriyatlarının en çok yayınlandığı yer Mısır idi. Zira, Saray muhaliflerinin Avrupa‟dan sonra kaçtıkları merkezlerden biri de Kahire‟dir. Muhalifler burada pek çok neĢriyat yayınlamıĢlar, ancak muzır içerikli gazetelerin yurda giriĢi yasaklandığından, bunları kaçak yollarla yurda sokmaya çalıĢmıĢlardır (Y.PRK.MK., 21/14). Jön Türklerin Mısır‟da yaptığı neĢriyatı tabeden Matbaa-i Osmâniye‟nin kapatılması için de Mısır hıdivi nezdinde giriĢimlerde bulunulmuĢtur (Y.EE., 87/65). Yurt içinde ve dıĢında muhalif neĢriyatlar yasaklanmaya ve kapatılmaya çalıĢılmıĢtır. ‘Osmanlı ve Yunan Muharebesi, Girit İsyanı’ adlı kitaplarla, Rahib C. Fister tarafından Neuchatel‟de bastırılan Fransızca risalenin ve Balkan, Akbaba, Kalas, Gayret ve Tercüman adlı gazetelerin muzır nüshalarının ülkeye giriĢi yasaklanmıĢ (MF.MKT., 394/47; Y.PRK.MK., 7/76), Avrupa‟da Jön Türkler hakkında La Presse ve Palitische Correspondanz adlı gazetelerdeki makaleler de tekzip edilmiĢtir (Y.PRK.TKM., 39/95). 116 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Ayrıca Manchester Ģehrinde yayınlanan Es-Sadaka adlı Arapça gazete ile Fransızca Ġngilizce yayın yapan Uküdü'l-İslâm adlı iki gazetenin bazı sayılarında Jön Türkler tarafından hazırlanan makalelerin yayınlanacağı haberine karĢı tedbir alınmasına dair Saray‟a bilgi verilmiĢtir (Y.PRK.AZJ., 45/69). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin ‘istibdat’ idaresini devirmek için kullandığı argümanlardan biri de hilafet meselesidir. Cemiyet, Abdülhamit‟in hilafet makamına mugayir hâl ve hareketlerde bulunduğuna, bu makamın gereklerini yeterince yerine getiremediğine, bu yüzden Abdülhamit‟in bu makamda bulunmasının Ģer‟an caiz olmadığına dair beyanlarda bulunmuĢtur. Bu beyanlarda ‘istibdat’ idaresinin Ġslam‟da yeri olmadığı, oysa Abdülhamit‟in uygulamalarıyla ‘istibdat’ idaresi kurduğu, dolayısıyla Ġslam‟da yeri olmayan bir uygulamayı tatbik eden bir Ģahsın, halife konumunda bulunmasının doğru olamayacağı vurgulanmıĢtır (Y.PRK.EġA., 37/29). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, hilafet makamının gereklerini yerine getiremediği ve istibdadî idaresiyle memleketi parçaladığı ve ilerlemesine engel olduğu gerekçesiyle II. Abdülhamit‟in hâlline dair br fetva yayınlamıĢtır (Y.PRK.AZJ., 43/17). Bu fetvanın bir sureti de Arap Ceziresi (Cezîre'tul- Erebî „AĢağı Mezopotamya) âlimlerine gönderilmiĢtir (Y.PRK.HR., 30/15). Osmanlı gazetesinde Cemiyet‟in maksadının belirtildiği ‘Abdülhamit’e Hitap’ baĢlığını taĢıyan arizanın 13. maddesinde, Abdülhamit‟in hâl ve hareketleri ile hilafete uygun olmadığı ifade edilmiĢtir (Osmanlı, S. 62, 15 Haziran 1900, s. 2). Muhalifler ‘istibdad’ idaresini yıkmak için kartpostallar ve kartvizitler de kullanmıĢlardır. Cemiyet, Avrupa‟da birçok kartvizit bastırarak fikirlerini yaymaya çalıĢmıĢtır. Bu kartvizit ve kartpostallarda Abdülhamit‟i küçük düĢürücü resimler yer almaktaydı. Saray, bu kartpostallar ve kartvizitlerin tedavülünün men edilmesi için gerekli teĢebbüslerde bulunmuĢtur (Y.MTV., 260/124). Cenevre‟de Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nce ‘Yaşasın Kanun-i Esasi’ ibaresini içeren kartvizit bastırılmıĢ, ancak hükümet bu tür yayınların görüldüğü yerde imha edilmesini istemiĢtir (DH.MKT., 2192/72). II. MeĢrutiyetin ilanından sonra da II. Abdülhamit aleyhindeki yayınlar devam etmiĢtir. Sultan Abdülhamit‟e karĢı olumsuz neĢriyatların önemli yekûnu Mısır matbaalarında neĢredilmiĢtir. Bu neĢriyatlardan biri de Matbaa-i Ġçtihad‟da basılan ‘Mahkeme-i Kübra’ isimli risaledir (Y.EE.KP., 33/3247). Abdülhamit aleyhinde yapılan bu tür neĢriyatların meĢrutiyetin ilanından sonra da devam ediyor olmasının en önemli sebebi; Sultanın hal edilmek istenmesidir. Bu tür neĢriyatların Abdülhamit‟in ısdar edilmesinde mühim bir rol oynadığını söyleyebiliriz. Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 117 Saray, Cemiyet‟in yayın organlarını, özellikle Meşveret gazetesinin ve Osmanlı dergisinin (KocabaĢ, 1991:35) yurda sokulmasını yasaklamıĢtır. Ahmet Celalettin PaĢa‟nın, muhaliflerin yurda dönmesi için hazırlanan aff-ı Ģahane teklifinin kabul görmesiyle Cevdet ve Ġshak Sükuti‟nin çıkardıkları Osmanlı dergisi kapanmıĢtır (Karabekir, 1982: 492; Ramsaur, 1972: 71; Mardin, 1995: 144; KocabaĢ, 1991: 36; Beyatlı, 1968: 118; Eyicil, 1989: 15). Cemiyet, hükümetin birçok politikasını da yayınlarında ele alarak tenkit etmekteydi. Örneğin Meşveret‟te hükümetin Girit politikası Jön Türkler tarafından Ģiddetle tenkit edildiğinden, bu gazetenin Girit‟e sokulmaması için gerekli tedbirin alınması istenmiĢtir (Y.PRK.MYD., 19/137). 1.2.3. Cemiyet Üyeleri İçin Aff-ı Şahane Çıkartılması Sultan Hamit, yurt dıĢındaki Ġttihatçıların devlet aleyhindeki faaliyetlerini sona erdirmek için ikna yolunu denemiĢ, bu hususta Avrupa‟ya birkaç kez temsilci göndermiĢ, ancak bir netice alamamıĢtır (Tunaya, 1952/I: 105). Buna rağmen Sultan, ikna yoluyla muhalifleri teĢebbüslerinden vazgeçirme siyasetini bırakmamıĢ, bunun için gerekli maddi ve idarî desteğin sağlanması için ilgili mercilere yetki vermiĢtir. Memalik-i ġahane dıĢında bulunan erbab-ı fesadı ve Jön Türkleri terk-i meslek ettirmek, memlekete gelmelerini sağlamak, gelmeyenlerin de neĢriyatlarına mukabele de bulunmakla memur Yusuf Türab, padiĢahtan sarf etmek için para, muhabere için Ģifre ve bir tercüman talep etmiĢ ve istenen maddi destek yerine getirilmiĢtir (Y.PRK.AZJ., 53/27). Saray, daha önce gönderdiği temsilcilerin sunduğu Ģartların Ġttihatçıları tatmin etmemesi üzerine, daha geniĢ bir aff-ı Ģahane yayınlamıĢtır. Abdülhamit, Ġttihatçıların hükümete karĢı takındıkları muhalif tutumu kırabilmek için güvendiği hafiyelerden Ahmet Celalettin PaĢa‟yı ve Necip Melhame‟yi Avrupa‟ya göndermiĢtir. 10 Temmuz 1897‟de Paris‟e giden ikili burada 13 gün kalmıĢtır. Celalettin PaĢa, af ile ilgili resmi genelgeyi Ġttihatçılara göstererek, onları ikna etmeye çalıĢmıĢtır. Teklifte: Ġttihat ve Terakki neĢriyatını tatil ederse af ilan edileceği, Avrupa‟dan ve sürgünden yurda dönenlere liyakatlerine göre memuriyet verileceği, tedricî olarak ıslahata baĢlanacağı, ücretsiz pasaport verileceği, isteyenlerin öğrenimlerine devam edebileceği, Osmanlı topraklarında diledikleri yerlerde oturabilecekleri, maddî yardımda bulunulacağı, Avrupa‟da okuyan talebelere 150 Frank maaĢ verileceği ve Avrupa‟da kalacak olanlara ise elçiliklerde görev verileceği yer almaktaydı. ġayet bu teklifleri kabul etmeyip hükümete ve padiĢaha karĢı hareket edenler, Osmanlı tebaasından çıkartılacaktı (Karal, 1995/VIII: 58). 118 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Serhafiye Ahmet Celalettin PaĢa ile Paris Büyükelçisi Münir Bey‟in Cemiyet üyelerini ikna etme giriĢimleri netice vermiĢ; Cenevre, Paris, Brüksel ve Kahire de bulunan 60 kadar Cemiyet üyesi, hükümetin sunduğu teklifi kabul ederek, yurt dıĢında bulunan elçiliklerde birer memuriyet elde etmiĢlerdir (Kuran, 1956: 58; ġapolyo, 1974: 55; Osman Nuri, 1327/III: 1082; Ramsaur, 1972: 71; Karal, 1995/VIII: 58). Ahmet Rıza ve Nazım Bey ise hükümetin genelgesini reddetmiĢlerdir (Eyicil, 1989: 20). Teklifi kabul edenlerden Ġshak Sükutî Roma, Abdullah Cevdet Viyana, Tunalı Hilmi‟de Madrid elçilik tabipliğine atanmıĢlardır (Y.EE., 15/83; Karabekir, 1982: 492; Ramsaur, 1972: 71; Mardin, 1995: 144; KocabaĢ, 1991: 36). Ahmet Celalettin PaĢa, sunduğu teklifi belgelendirmek maksadıyla 10-22 Temmuz 1897‟de Paris‟te hükümet bildirisi yayınlamıĢtır. Cemiyet mensuplarının Saray‟ın teklifini kabul ederek birer memuriyet elde etmeleri, Ahmet Rıza‟nın Ģiddetli tenkidine uğramıĢtır. Tek baĢına da kalsa mücadeleye devam edeceğini vurgulayan Ahmet Rıza, “Müslüman olan ve olmayanlarımız, siyasî idealimizi gerçekleştirmek için birleşmemiz lazımdır” diyerek istibdada karĢı olanları birleĢmeye ve mücadeleye davet etmiĢtir (Karal, 1995/VIII: 519). Ġstanbul‟da Cemiyet‟e karĢı baĢlatılan takibat neticesinde, Avrupa‟ya kaçan, Ahmet Rıza ile görüĢen ancak bir netice elde edemeyince Mısır‟a giden, orada Mizan gazetesini çıkaran Murat Bey, tekrar Paris‟e döner (Mizancı Murat, 1326: 118-119). Bir ara Cemiyet‟in baĢkanlığına seçilirse de ihtiraslı ve geçimsiz bir kiĢiliğe sahip olan Ahmet Rıza Bey‟den kaynaklanan problemlerden dolayı Cemiyet‟ten ayrılır (Mizancı Murat, 1326: 223-224). Saray, Murat Bey‟in özellikle Mizan‟ı çıkardıktan sonra, Abdülhamit yönetimine karĢı ağır eleĢtiriler yapmasından çok rahatsızdır. Murat Bey‟i menfi faaliyetlerinden vazgeçirmek için teklifler sunulur. Murat Bey, Abdülhamit‟in özel olarak görevlendirdiği Serhafiye Ahmet PaĢa‟nın teklifi karĢısında fazla direnç göstermeyerek teklifi kabul eder ve 30 Temmuz 1897‟de Ġstanbul‟a döner (Cevri, 1909: 34; Kuran, 1956: 58; Mardin, 1995: 93-94) ve 10 bin kuruĢla ġûra-yı Devlet Azalığı‟na tayin olur (Eyicil, 1989: 13). Saray, yurda dönmelerini sağladığı Ġttihatçıların anlaĢma hükümlerine uymadıklarını ileri sürmüĢtür. Cemiyet ise anlaĢmayı bozanın padiĢahın kendisi olduğunu gazete sütunlarında ilan etmiĢtir (Osmanlı, S. 3, 1 Kanun-ı Evvel 1897, s. 1-2). Sonuçta padiĢahın, Cemiyet‟in varlığını ortadan kaldırmak için takip ettiği siyaset bir netice vermemiĢtir. Cemiyet‟in devleti kurtarmak için önerdiği meĢru- Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 119 tiyet ve Kanun-ı Esasi fikri etrafında toplananların sayısı giderek artmıĢtır. Bu durum padiĢahın mutlak idaresi için büyük bir tehdit oluĢturmuĢtur. 2. II. Meşrutiyetin İlanından Sonra Jön Türkler ve II. Abdülhamit 2.1. II. Meşrutiyetin İlanı ve II. Abdülhamit Ġttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerinden Leskovikli Mehmet Rauf ‘İttihat ve Terakki Cemiyeti Ne İdi?’ adlı eserinde, Cemiyet‟in maksadını Ģu Ģekilde ortaya koymuĢtur: “İttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kuruluşundan amacına ulaştığı mutlu güne kadar yalnız bir fikre hizmet etti ki o da geçmiş yönetimin değiştirilmesi, devletin yenilenme ve yükselmesi kutsal fikrinden ibaret idi.” (Leskovikli Mehmet Rauf, 1327: 10-11). Tek ve önemli düĢünceleri imparatorluğun parçalanmasını engelleyerek, devleti kurtarmak olan Ġttihatçılara göre (Mardin, 1995: 308) imparatorluk, içinde bunduğu durumdan ancak meĢrutî bir idare ile kurtulabilirdi (Kazım Nami, 1326: 19). 9-10 Haziran 1908‟de Ġngiliz Kralı III. Edward ile Rus Çarı II. Nikola‟nın Reval‟de Osmanlı Devleti‟ni paylaĢma ve parçalama anlaĢması yapması (Koloğlu, 1985: 16-19), Ġttihat ve Terakki mensuplarını endiĢelendirmiĢtir (Uçarol, 1985: 332). Bu tehlikeli ve çözümsüz vaziyet karĢısında Enver, Niyazi ve Eyüp Sabri Beyler dağa çıkarak isyan bayrağını açmıĢlardır. Onlara göre yapılması gereken tek Ģey “memlekette idare-i meşrûtanın te'sîsine çalışmak, 1293 Kanun-i Esasisi’nin tatbîkini temîn etmektir.” (Enver PaĢa, 1991: 58). Reval toplantısını müteakip 3 Temmuz 1908 günü Resne‟de Kolağası Niyazi Bey, Cemiyet‟ten izin alarak (UzunçarĢılı, 1956: 107-108; ġehsuvaroğlu, 1959: 311), 200 kadar asker ve sivilden oluĢan kalabalık bir grupla meĢrutiyeti ikame etmek amacıyla dağa çıkmak ve açıkça mücadele etmek kararını almıĢtır (Ahmet Niyazi, 1326: 79; Ahmad, 1984: 20). Niyazi Bey‟in bu teĢebbüsü, Manastır Bölgesi Kumandanlığınca Selanik‟te bulunan 3. Ordu MüĢiri Ġbrahim PaĢa‟ya resmen bildirilmiĢtir (Ahmet Niyazi, 1326: 100-104). Saray, isyanın taraftar bulmaması için Resneli isyanının bir Sırp isyanı, Cemiyet‟in de Ġslam düĢmanı Hristiyan yandaĢı olduğuna dair birtakım Ģayialar çıkartarak, askerlerin Cemiyet‟e sempati duymalarını engellemeye ve Avrupa devletlerine de Cemiyet‟in Hristiyanlık ve Avrupa karĢıtı olduğunu yaymaya çalıĢmıĢtır. Cemiyet‟te aksi iddialar ortaya koymuĢtur (Ahmad, 1984: 20). Niyazi Bey, Saray‟a, Rumeli MüfettiĢliği‟ne ve Manastır Valiliği‟ne meĢrutiyeti ilan etmek maksadından baĢka bir amaç taĢımadığını bildiren bir telgraf çekmiĢtir. Niyazi Bey telgrafında; hürriyetin ilanı, Kanun-ı Esasi‟nin yürürlüğe girmesi ve Meclis-i Mebûsan‟ın toplanması isteğini belirtmiĢtir. Resneli‟nin bu 120 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences teĢebbüsü Abdülhamit‟i endiĢeye sevk etmiĢtir. ġimdiye kadar Cemiyet‟e karĢı Ģiddet eğilimi içinde olmayan padiĢah, bu hareketten sonra Cemiyet‟e karĢı sert tedbirler alınmasına karar vermiĢtir. Güvendiği ve itimat ettiği kumandanlarından Mitroviçe‟de 18. Nizamiye Fırkası‟nın Komutanı Arnavut ġemsi PaĢa‟yı, Niyazi Bey‟in isyan hareketini önlemekle görevlendirmiĢtir. 7 Temmuz 1908‟de Manastır‟a gelerek durum hakkında bilgi alan ġemsi PaĢa, yanında Prizren Belediye Reisi‟nin muhafız güçlerinin de yer aldığı bir kuvvetle isyancılar üzerine harekete geçme kararı almıĢtır. ġemsi PaĢa, Manastır‟da yaptığı tahkikat ve alınması gereken tedbir hakkında Saray‟ı bilgilendirmek için Manastır telgrafhanesinden telgraf çekmiĢtir. ÇıkıĢta, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin fedai subaylarından Teğmen Atıf Bey tarafından vurularak öldürülmüĢtür (Müfid ġemsi, 1995: 83-84; Ziya ġakir, 1933; Ahmet Niyazi, 1326: 158; ġehsuvaroğlu, 1959: 307-325; UzunçarĢılı, 1956: 109-111; Yöntem, 1962: 257; Ramsaur, 1972: 153). Bu Cemiyet‟in ilk siyasî cinayetidir. ġemsi PaĢa‟nın bir suikast neticesinde öldürülmesi, Saray‟da bomba etkisi meydana getirmiĢtir. Bu hadise üzerine telaĢa ve ümitsizliğe düĢen Saray, Ġttihatçıların bu teĢebbüsünü bastırmak üzere bu kez MüĢir Tatar Osman PaĢa‟yı görevlendirmiĢtir. Tatar Osman PaĢa, isyanı önlemek için hazırladığı askerî planda, Makedonya‟daki 3. Ordu ve Edirne‟deki 2. Ordu ile Anadolu‟dan 47 tabur asker yollamak yer almaktadır. Bunun yanı sıra Makedonya‟daki Rum çetelerinden de yararlanılacaktır. Bunun için Ġzmir‟den Selanik‟e asker sevkine baĢlanır. Cemiyet, askerlerin Selanik‟e ulaĢmadan bir kısmını ikna ederek kendi saflarına çekmeyi baĢarır (Ahmet Saib, 1328: 62; UzunçarĢılı, 1956: 111). Bu arada Firzovik‟te meydana gelen bir hadise meĢrutiyetin fitilini ateĢlemiĢtir. Kosova‟da bulunan yabancıların eğlence ve Ģenlikler tertip etmeleri Kosova halkını telaĢlandırmıĢtır. Bölge halkı, durup dururken bu tür bir toplantının düzenlenmesinin arkasında Avusturya‟nın askerî teĢebbüsünü gizlemek düĢüncesi yattığı görüĢünden hareketle, Firzovik‟te silahlı olarak toplanır. Cemiyet ise bu toplantıdan faydalanmaya ve toplantıya politik bir görünüm kazandırmaya çalıĢır (Külçe, 1944: 59). Kosova Valisi Mahmut ġevket PaĢa, toplantının bir taĢkınlığa sebebiyet vermemesi ve asayiĢin temini için Miralay Galip Bey‟i görevlendirir. Ġttihat ve Terakki taraftarı olan Galip Bey‟de Rumeli‟de yabancı müdahalesinin son bulması için meĢrutî bir idarenin yürürlüğe girmesinin zarurî olduğuna dair düĢüncesini harekete geçirir. Galip Bey, padiĢaha, sadrazama ve Ģeyhülislama Kosova halkı adına 180 imza bulunan bir telgraf çekerek, Meclis‟in toplanmasını ister. Cevap gelmeyince ısrarla bu istek tekrarlanır. ĠĢin en dikkat çekici yönü de meĢrutî idareyi Arnavutların istemiĢ olmasıdır (UzunçarĢılı, 1956: 124-128). Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 121 Ġttihatçılar, 20-21 Temmuz gecesi genel isyan ve 24 Temmuzda da meĢrutiyeti ilan etme kararı alırlar (Duru, 1957: 40). Ancak Manastır Ordu Komutanı Tatar Osman PaĢa‟dan çekindikleri için, onu devre dıĢı bırakmak isteyen Cemiyet, Niyazi ve Eyüp Sabri Beyler‟i bu iĢ için görevlendirmiĢtir. Niyazi ve Eyüp Beyler iki taburla birlikte tertibat alarak, Tatar Osman PaĢa‟yı dağa kaldırmıĢlardır (Eyicil, 1989). Bu arada Selanik merkez kumandanı Nazım PaĢa, Atıf Bey tarafından, yine Manastır Polis MüfettiĢi Sami Bey ve 12 Temmuz Pazar günüde Topçu Alayı imamı Mustafa Efendi Selanik‟te öldürülmüĢtür (Ġbrahim Temo, 1939: 117; MenteĢe, 1964: 122-124). Cemiyet‟in bu suikastları Saray‟ı oldukça tedirgin etmiĢtir. Bu arada Selanik‟e gönderilen askerlerde, Ġttihatçılar safına katılarak göğüslerine hürriyet iĢareti takmıĢlar ve Ġbrahim PaĢa Komutasındaki 3. Ordu birliklerine karĢı olduklarını ortaya koymuĢlardır (MenteĢe, 1964: 125). Abdülhamit, Rumeli‟de ve 3. Ordudaki geliĢmeleri öğrenmek üzere, Mahir PaĢa‟yı Selanik‟e göndermiĢ, ancak onun geliĢiyle hadise içinden çıkılmaz bir hâl almıĢtır. 22 Temmuz 1908‟de telgraf telleri kesilmiĢ ve Ġzmir‟den giden Redif Fırkaları da 3. Orduya katılmıĢtır. Makedonya‟daki bu olaylar gittikçe büyüyerek halkın ve 3. Ordunun da katıldığı genel bir isyan halini almıĢtır. 23 Temmuz gecesi Manastır Komitesi, meĢrutiyetin ilanı ve Meclis-i Mebusan‟ın toplanması için padiĢaha bir telgraf çekmiĢtir. Cevap gecikince, 4 saat içinde bu isteklerinin yerine getirilmemesi hâlinde padiĢaha 2. ve 3. Orduların Ġstanbul‟a yürüyeceğinin bildirildiği ültimatom niteliğinde bir telgraf çekilmiĢtir. Böylece Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Rumeli‟de meĢrutiyeti ilan etmiĢtir. Bundan sonra Manastır‟da MeĢrutiyet Dönemi baĢlamıĢ ve ‘istibdat’ dönemi sona ermiĢtir (Karal, 1995/VIII:

. Manastır‟dan sonra Rumeli‟nin birçok Ģehrinde meĢrutiyet törenlerle ilan edilmiĢ ve bu durum Saray‟a telgraflarla duyurulmuĢ (UzunçarĢılı, 1956: 150 vd.), Saray‟ın da bunu kabul etmesi ve buna uyması istenmiĢtir (Yöntem, 1962: 259). Abdülhamit, Ġttihatçıların genel isyanını engelleyemeyeceğini anladıktan sonra, gelen baskılara boyun eğmek zorunda kalır ve 23/24 Temmuz 1908 gecesi meĢrutiyeti ilan eder. MeĢrutiyetin ilanı bütün vilayetlere duyurulur. 24 Temmuz 1908 sabahı Ġstanbul gazeteleri, meĢrutiyetin ilanına dair resmî tebligatı yayınlarlar (İkdam, S. 5087, 11 Temmuz 1324/24 Temmuz 1908, s. 1; Sabah, S. 6783, 11 Temmuz 1324/24 Temmuz 1908, s. 1; Aksin, 1980: 77). PadiĢah, meĢrutiyeti koruyacağına dair Kuran‟a el basarak yemin eder (28 Temmuz 1908) (Cemalettin Efendi, 1978). 122 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences Arap Ġzzet PaĢa, Abdülhamit‟e bu hareketi önleyecek askerî gücün olduğunu söylediyse de padiĢah, kardeĢkanı dökülmemesi için bu teklifi geri çevirir (Doktor Kamil, 1325). Sultan, siyasî bir manevra yaparak “madem ki milletim bu kanunun yine yürürlüğe girmesini arzû ediyor, ben dahi verdim.” beyanında bulunur (Bayur, 1983/III: 479). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, 19 yıllık hürriyet mücadelesini kansız bir darbe ile gerçekleĢtirerek, Osmanlı Devleti‟nde yeni bir dönem baĢlatır (Hasan Amca, 1958:10 vd.). 2.2. II. Meşrutiyetin İlanı Sonrası II. Abdülhamit ve Jön Türkler Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin hedefinde Abdülhamit‟i tahtından indirmekte yer almaktaydı. Ancak Abdülhamit politik bir manevra yapıp meĢrutiyeti ilan etmiĢtir. Böylece padiĢah yaptığı yumuĢak geçiĢ hamlesi ile tahtında kalabilmiĢtir. MeĢrutiyeti ilan etmekle birinci hedefine ulaĢan Cemiyet, dönemin konjonktürüne göre hareket etmenin daha yerinde bir davranıĢ olacağı gerekçesiyle, Abdülhamit‟e dokunmamıĢ, ülkeyi siyasî kargaĢaya sürükleyecek hareketten de kaçınmıĢtır. Bundan dolayı meĢrutiyetin ilk aylarında gerek padiĢah gerekse Cemiyet birbirlerine karĢı itidalli yaklaĢmıĢlardır (Düstûr, Tertip II, C. I, N. 4, s. 5). Abdülhamit, Cemiyet‟in kendisi hakkındaki düĢüncesini bildiği için genelde uzlaĢma siyaseti takip etmiĢtir. II. Abdülhamit‟in siyasî manevrası sadece meĢrutiyeti ilan edip, Kanun-ı Esasi‟yi yürürlüğe koyup, Meclis-i Mebusan‟ı yeniden açmakla kalmamıĢ (Y.PRK.TKM., 51/46), siyasî suçluları kapsayan genel bir af çıkartmıĢ, hafiyeliği ve matbuat sansürünü de ortadan kaldırmıĢtır. PadiĢahın bu demokratik açılımı popülaritesini artırmıĢtır. Böyle bir durumda da padiĢahı hal etmek düĢüncesi doğru bir hareket tarzı olamazdı (Düstûr, Tertip II, C. I, N. 7, s. 9). MeĢrutiyetin ilanından sonra Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi ile Abdülhamit arasındaki ilk görüĢme, 3 Ağustos 1908‟de Yıldız Sarayı‟nda gerçekleĢti. Genel Merkez hem padiĢahla resmî görüĢmelerde bulunmak, hem de gözdağı vermek maksadıyla Erkan-ı Harp BinbaĢısı Cemal, Hakkı, Necip, Talat, Rahmi ve Hüseyin Beylerden oluĢan bir heyeti Ġstanbul‟a göndermiĢtir. Abdülhamit, gelen heyetle görüĢmesinde, “bütün efrad-ı millet Terakki ve İttihat Cemiyeti azasındandır. Bende reisleriyim. Artık birlikte çalışalım, vatanımızı ihya edelim.” (Ali Cevat Bey, 1966: 163) sözüyle bir kez daha siyasî bir manevra yapmıĢtır. Abdülhamit‟in meĢrutiyeti ilan etmesine rağmen, 1876 Kanun-ı Esasisi‟ni askıya almasından dolayı, baĢta Cemiyet olmak üzere efkar-ı umumiye müteredditti. 1908 MeĢrutiyetinin de önceki gibi olmasından endiĢe duyanlar, Abdülha- Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 123 mit‟in Kanun-ı Esasi‟ye ve meĢrutiyete bağlı kalmayacağına dair bir takım Ģayialar yaymıĢtır. Abdülhamit, bu Ģayialar karĢısında Kanun-ı Esasi‟nin koruyucusunun bizzat kendisi olduğunu göstermek için 15 maddelik bir Hatt-ı Hümayun yayınlamıĢtır (1Ağustos 1908) (Düstûr, Tertip II, C. I, N. 4, s. 11-14). Abdülhamit‟in Kanun-ı Esasi‟ye sadakatle bağlı kalacağına ve bizzat uygulayıcısının kendisi olacağına dair yayınladığı Hatt-ı Hümayunu müteakip, Cemiyet‟te İkdam gazetesinde bir beyanname yayınlatır. “Bazı bedhahan ve fesadkaran taraflarından neĢredilip ötede beride dağıtılmakta olan evrakın katiyen Cemiyet‟in tercüman-ı efkârı olmadığını ve idare-i sabıka esnasında Paris‟te toplanan kongrenin alınan kararlarını ihtiva eden eserin de Ģimdilik malik olduğumuz meĢrutiyet idaresinde hiçbir sebeb-i mevcudiyeti kalmadığından onunda dağıtılmasına Cemiyet‟in katiyen muhalif bulunduğunu ve bu muamelatı icra edenlerin Cemiyet‟le hiçbir münasebetleri bulunmadığını ilan ederiz.” (Ġkdam, S. 5100, 7 Ağustos 1908). Bu ifadelerden Cemiyet‟in de Abdülhamit‟e karĢı dengeli bir siyaset takip ettiğini söyleyebiliriz. Böylece, Cemiyet dolaylı olarak hükümet üzerinde denetim kurmuĢtur. Kendisi hükümet olmamıĢ ancak hükümetin oluĢumuna tesir etmiĢtir (Süleyman Nazif, 1927: 11). Özellikle meĢrutiyet hükümetinden ‘istibdat’ dönemi Saray erkânının tutuklanmasını istemiĢtir (Kansu, 2001: 179). Abdülhamit ve Cemiyet arasında dengeli bir Ģekilde devam eden münasebetler, 31 Mart 1909‟da gerçekleĢen askerî bir isyandan sonra bütünüyle değiĢmiĢtir. 31 Mart Olayı akabinde Cemiyet, otorite ve nüfuzuna tehdit olarak gördüğü Abdülhamit‟i bu hadise ile bağlantısı olduğu gerekçesiyle tahttan indirmek için düğmeye basmıĢtır (DaniĢmend, 1986: 376). Devlet Erkânı, Abdülhamit‟in hallinin kansız bir Ģekilde yerine getirilmesini arzu etmekteydi. Ahmet Muhtar PaĢa fetva alınmak suretiyle Abdülhamit‟in hal edilmesinin daha doğru olacağını düĢünerek, Ģeyhülislamın ve Fetva Emininin Meclis‟e çağırılmasını teklif eder. Abdülhamit‟in halli için fetva suretini Elmalılı Muhammet Hamdi Efendi hazırlar. Fetva Emini Hacı Emin Efendi, Abdülhamit‟in 31 Mart Hadisesi‟ne sebebiyet vermek, Beyt-ül mal de gereksiz israfa neden olmak, Ģer'î kitapların okunmasını menetmek ve yok etmek, bazı Ģer'î meseleleri bu kitaplardan çıkartmak gibi ağır ithamlarla suçlanmasını doğru bulmaz ve hazırlanan fetva suretini imzalamaya yanaĢmaz. Bunun yerine padiĢaha tahttan feragat etme teklifinde bulunulmasını önerir. Asım Efendi, Abdülhamit‟i hal eden fetvanın imza edilmemesi durumunda padiĢahın katledilebileceğini söyler. Asım Efendi‟nin bu sözü ve Meclis üyelerinin ısrar- 124 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences ları karĢısında Hacı Efendi, fetva suretinin son kısmına hal Ģıkkıyla birlikte Abdülhamit‟in imamet ve saltanattan feragat etmesi Ģıkkının da eklenmesi koĢuluyla fetvayı imzalamayı kabul eder. Fetva Emininin zor da olsa fetva suretini imzalamasından sonra, padiĢah yukarıda isnat edilen suçlardan dolayı, 7 Nisan 1909‟da Meclis‟te 274 mebusun katıldığı bir oturumda üyelerin „hal edilmesi‟ Ģıkkını kabul yönünde oy kullanmalarıyla saltanattan indirilmiĢtir. Fetva Emininin ısrarla üzerinde durduğu ve fetva metninde padiĢaha feragat teklifinin yapılmasının Meclis‟in tercihine bırakılması hususu oylamaya bile sunulmamıĢtır. Dolayısıyla padiĢah, feragat etmemiĢ, isnat edilen suçlardan dolayı tahttan indirilmiĢtir. Meclis‟in aldığı bu hal kararını ġeyhülislam Ziyaeddin Efendi‟nin de imzalamasıyla, padiĢah mecburi ikamete zorlanarak Selanik‟e gönderilmiĢtir (DaniĢmend, 1986: 159-161). Abdülhamit‟e isnat edilen suçları ve Meclis‟in aldığı kararı Selanik mebusu Emmanuel Karasu tebliğ etmiĢtir. Abdülhamit münasip bulunduğu takdirde Çırağan Sarayı‟nda ikamet etmek istediğini bildirmiĢse de Mahmut ġevket PaĢa bunu kabul etmemiĢtir. Aynı zamanda hadiselerde kendi dahlinin olup olmadığına dair bir komisyon kurulup, araĢtırma yapılmasını teklif ettiyse de bu teklifi de reddedilmiĢtir (Mevlanzade Rıfat, 1993: 90). Sonuç Osmanlı Devleti‟nin siyasî, idarî, iktisadî, ticarî, askerî ve sosyo kültürel sorunlarının meĢruti bir sistemde çözüleceğini düĢünen Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, bu sistemin kurulması için baĢta Abdülhamit idaresini ortadan kaldırmanın gereğine inanmıĢtır. Cemiyet kurulduğu tarihten (1889) II. MeĢrutiyeti ilanına (1908) kadar geçen sürede „istibdad‟a muhalif söylemler geliĢtirmiĢtir. II. Abdülhamit, kendi yönetimi aleyhine oluĢturulan Cemiyet‟in varlığından haberdar olduktan sonra, onun varlığını ortadan kaldırmak amacıyla, mensuplarını sindirme, sürgüne gönderme yolunu seçmiĢtir. Ancak bunlar Cemiyet‟in varlığını ortadan kaldıracak ciddi teĢebbüslerden uzak kalmıĢtır. Cemiyet‟in giderek güç kazanması karĢısında II. Abdülhamit, diplomasi atağına geçerek onun faaliyetlerini engellemeye çalıĢmıĢ ancak bu da Cemiyet‟i ortadan kaldırmaya yetmemiĢtir. Son çare olarak da aff-ı Ģahane yayınlayarak Cemiyet‟in dağılmasını denemiĢ, bunda bir noktaya kadar baĢarı sağlamıĢ, fakat bu teĢebbüsle de istediği sonuca ulaĢamamıĢtır. Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences 125 Saray‟ın, Cemiyet‟in varlığını sona erdirmek için takip ettiği sindirme, yıldırma, tutuklama, sürgün, diplomasi, aff-ı Ģahane gibi uygulamalar bir netice vermemiĢtir. Aksine Selanik merkezli Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ve Paris merkezli Terakki ve Ġttihat Cemiyeti, Osmanlı Ġttihat ve Terakki adıyla birleĢmiĢ, böylece meĢrutiyet ve hürriyet taraftarları büyük bir güç oluĢturmuĢtur. Rumeli‟de Reval mülakatını bahane eden birkaç genç subay, devleti bölünmekten ve parçalanmaktan kurtarmak adına, meĢrutiyeti ilan etmek arzusuyla dağa çıkarak isyan etmiĢlerdir. PadiĢah, hareketin önüne geçebilmek için güvendiği adamları isyancıların üzerine göndermiĢ ancak bu kiĢiler, Ġttihatçıların tetikçileri tarafından öldürülmüĢtür. Böylece tarihimiz siyasî cinayetlere tanık olmuĢtur. II. Abdülhamit, isyanın giderek büyümesi karĢısında meĢrutiyeti ilan etme kararı alarak, bizzat koruyucusu ve takipçisi olacağını göstermiĢtir. MeĢrutiyetin ilk zamanlarında II. Abdülhamit ve Cemiyet birbirlerine karĢı dengeli bir siyaset takip etmiĢlerdir. Ancak 31 Mart Askerî Ġhtilali tüm dengeleri altüst etmiĢtir. Ġsyana askerî hareketle karĢılık veren Ġttihatçılar, isyan hareketini bertaraf ettikten sonra, devlet idaresini tamamıyla kendi tekeline almıĢtır. 31 Mart Hadisesi sonrası II. Abdülhamit‟in tahttan alaĢağı edilmesi Ġttihatçıların güç gösterisidir. 33 yıl tahtta kalan padiĢahı tahtından indirmekle, tek otoritenin kendileri olduğu mesajını vermiĢlerdir. PadiĢahın tahttan indirilmesi her ne kadar Meclis kararı gibi gözükse de bütünüyle Ġttihatçıların isteğiyle gerçekleĢmiĢtir. Aynı zamanda bu, Yeniçerilerin padiĢahları tahtından indirmelerinin modern bir tezahürü olarak değerlendirilebilir. Abdülhamit‟in hal edilmesinde dikkat çeken bir geliĢme de resmi tebliği Abdülhamit‟e bildirmekle görevli heyetin baĢında Selanik Mebusu Yahudi Emmanuel Karasu‟nun bulunmasıdır. Bu oldukça düĢündürücü bulunmalıdır. Abdülhamit‟in tahttan indirilip istedikleri kiĢiyi tahta oturtmakla siyasî otorite padiĢahın elinden alınmıĢ oluyordu. Böylece padiĢahlık makamı Meclis‟in aldığı kararları imza eden bir kurum vaziyetine indirgenmiĢtir. 126 Cilt/Volume III Sayı/Number 1 Nisan/April 2010 Sosyal Bilimler Dergisi/Journal of Social Sciences KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları 1. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Bab-ı Ali Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM.) Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) Maarif Vekaleti Mevkufât Kalemi (MF.MKF.) Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.) Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV.) Yıldız Perakende Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.) Yıldız Perakende Elçilik ve ġ
İTTİHAT-TERAKKİ CEMİYETİ VE TÜRKİYE’DE SOL HAREKETLER (1902-1918) Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Programı Ömer Faruk ÖZKUL Danışman: Doç. Dr. Umut KARABULUT Temmuz 2019 DENİZLİ i ÖNSÖZ 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti için de siyasal hayatın hareketlendiği, yeni fikirlerin yayılmaya başladığı bir dönemdir. İmparatorluğun yıkılışının da yaşandığı bu dönemde devleti kurtarmak için çok sayıda gizli cemiyet ve örgüt kurulmuştur. Şüphesiz ki bu cemiyetler arasında fikirleriyle, eylemleriyle ve Cumhuriyet’e bıraktığı mirasla son dönem Osmanlı tarihine ve erken dönem Cumhuriyet tarihine damgasını vuran cemiyet İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir. İttihat ve Terakki Cemiyeti günümüzde hala adından söz ettirebilen bir oluşumdur. Sina Akşin’in deyimiyle Cumhuriyeti değerlendirebilmek ve anlayabilmek için İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni iyi bilmek gerekmektedir. Ben de yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmanın hazırlanış aşamasında hayli yoğun çalışarak cemiyetin 1902’den 1918’e kadar sol hareketlerle olan ilişkisini elden geldiğince irdelemeye çalışıp elde olan süreyi iyi değerlendirmeye gayret gösterdim. Bu çalışma süresince Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgelerinin yanı sıra döneme dair bilgiler vermek konusunda oldukça cömert olan Osmanlı basınından faydalandım, Milli Kütüphane süreli yayın kataloğundaki ve Ankara Üniversitesi Gazeteler Veritabanı’ndaki birçok gazete ve süreli yayını inceledim. Ulaşılan yargıları desteklemesi açısından ikincil kaynaklara da başvurdum, dönemle ilgili hazırlanmış çalışmaların da birçoğunu inceledim. Dolayısıyla özgün bir tezin ortaya konulabilmesi için yoğun ve titiz çalışmaya özen gösterdim. Bu arada kullanılan kaynakları da kaynakça bölümünde açıkça belirtmeye çalıştım. Tezin tamamlanması hayli yoğun ve yorucu mesailerin harcandığı bir süreç sonunda gerçekleşmiştir. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında, bu süreci en iyi bilen değerli danışmanım Doç. Dr. Umut Karabulut’un çok değerli ve yapıcı eleştirilerinin payı büyüktür. Kendisi bu süreçte özverisini ve ilgisini de esirgememiştir. Ayrıca Denizli İl Halk Kütüphanesi müdürü Sayın Hasan Ersoy’a ve diğer idarecilerime, çalışma arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilmekteyim. Kendileri bu yoğun süreçte anlayışlarını esirgemediler. Kullandığım birçok kaynağı da tedarik etmeme yardımcı oldular. Ancak şüphesiz ki bu süreçte neredeyse şahsım kadar yoğun çalışan, yorulan ve desteklerini hiç esirgemeyen sevgili babam ve annem, İbrahim Özkul ve Reyhan Özkul’a sonsuz teşekkürlerimi sunmayı borç bilmekteyim. Tüm bilimsel araştırmalarda olduğu gibi bu ii çalışmada da ortaya konulan yargıların, hata ya da eksiklerin tek sorumlusunun yazar olduğu şüphesizdir. iii ÖZET İTTİHAT-TERAKKİ CEMİYETİ ve TÜRKİYE’DE SOL HAREKETLER (1902-1918) ÖZKUL, Ömer Faruk Yüksek Lisans Tezi Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Programı Tez Yöneticisi: Doç. Dr., Umut KARABULUT Temmuz 2019, VII+177 Sayfa 1789 Fransız İhtilâli’nden sonra siyasi literatüre giren sol düşünce kavramı 19. yüzyılda şekillenmiş ve Avrupa’ya yayılmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu da tüm engelleme girişimlerine rağmen sol düşüncenin topraklarına nüfuz etmesine engel olamamıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti de sol düşüncenin yükselişte olduğu bir dönemde kurulmuştur ve Fransız İhtilâli sonrası yayılan diğer fikirlere olduğu gibi sol düşünceye de kayıtsız kalamamıştır. Bu tezin amacı ise 1902 yılından 1918’e kadarki süreçte sol düşünceyle Cemiyet’in arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: İttihat ve Terakki Cemiyeti, Sol Hareketler, Osmanlı İmparatorluğu, İstibdat Dönemi, İkinci Meşrutiyet. iv ABSTRACT THE COMMITTEE of UNION-PROGRESS and LEFT MOVEMENTS on TURKEY (1902-1918) ÖZKUL, Ömer Faruk Master Thesis History Department History of Turkish Republic Programme Adviser of Thesis: Assoc. Prof. Dr., Umut KARABULUT July, 2019, VII+177 Pages The concept of left thought which entered political literature after the French Revolution (1789) was formed in the 19th century and began to spread to Europe. The Ottoman Empire, despite all attempts to prevent it, could not prevent the left thought from penetrating its territory. The Committee of Union and Progress was established at a time when leftist thought was on the rise and could not remain indifferent to leftist ideas as well as other ideas spread after the French Revolution. The aim of this thesis is to reveal the relationship between leftist thought and the Committee from 1902 to 1918. Keywords: The Committee of Union and Progress, Left Movements, Ottoman Empire, The Period of Despotism, Second Constitution. v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .............................................................................................................................1 ÖZET................................................................................................................................iii ABSTRACT.....................................................................................................................iv İÇİNDEKİLER .................................................................................................................v SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ...........................................................................vii GİRİŞ ................................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM BİRİNCİ JÖN TÜRK KONGRESİ’NDEN (1902) II. MEŞRUTİYET’İN İLÂNINA (1908) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 1.1. Birinci Jön Türk Kongresi (1902)............................................................................19 1.1.1. Jön Türkler ve Narodnizm.................................................................................22 1.1.2. Makedonya Sorunu ve Jön Türkler ...................................................................28 1.2. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’na (1906) Kadar Osmanlı Devleti’nde Sol Hareketler ve İttihat ve Terakki Cemiyeti.......................................................................34 1.2.1. Rus-Japon Savaşı ve Diğer Gelişmeler .............................................................38 1.3. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’ndan (1906) II. Meşrutiyet’in İlânı’na Kadar (1908) Gelişmeler.................................................................................................45 1.3.1. İkinci Jön Türk Kongresi (1907).......................................................................55 1.3.2. Meşrutiyet’in İlânı Öncesi Makedonya’daki Durum ........................................57 İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ MEŞRUTİYET’İN İLÂNINDAN (1908) BÂB-I ÂLİ BASKINI’NA (1913) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 2.1. Meşrutiyet’in İlânı (23 Temmuz 1908) ve Sonrası..................................................64 2.1.1. Meşrutiyet’in İlânının İlk Günlerinde Osmanlı İşçileri, Grevler, Tatil-i Eşgal Kanunu ve İttihat-Terakki ...........................................................................................68 2.1.2. Boykot Hareketi, Liman İşçileri ve İttihat ve Terakki Cemiyeti.......................75 2.2. 31 Mart Olayı ve İttihat ve Terakki Cemiyeti..........................................................82 2.3. İkinci Meşrutiyet’in İlânı’ndan Sonra Osmanlı Devleti’nde Sol Düşünce ve İttihat ve Terakki Cemiyeti........................................................................................................96 2.3.1. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İttihat-Terakki...................................................109 2.4. Trablusgarp Savaşı’ndan (1911) Bâb-ı Âli Baskını’na Kadar (1913) Gelişmeler.114 2.4.1. Balkan Savaşı ve Bâb-ı Âli Baskını ................................................................123 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAHMUD ŞEVKET PAŞA SUİKASTINDAN (1913) SON İTTİHAT VE TERAKKİ KONGRESİ’NE (1918) KADAR GELİŞMELER 3.1. Mahmud Şevket Paşa Suikastı ...............................................................................130 vi 3.2. Said Halim Paşa Kabinesinin Kuruluşundan Son İttihat ve Terakki Kongresi’ne Kadar Gelişmeler ..........................................................................................................132 3.2.1. Birinci Dünya Savaşı ve İttihat ve Terakki .....................................................134 3.2.2. 1917 Bolşevik İhtilâli ve Sonrası ....................................................................142 3.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Son Kongresi ................................................147 SONUÇ.........................................................................................................................149 KAYNAKLAR .............................................................................................................152 ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................................177 vii SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ age. adı geçen eser agm. adı geçen makale bkz. bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi der. derleyen ed. editör haz. hazırlayan s. sayfa 1 GİRİŞ Bu çalışmaya başlama kararı “II. Meşrutiyetin İlanından Tatil-i Eşgal Kanunu’na (1909) Osmanlı Payitahtında İşçi Hareketleri” isimli çalışmayı hazırlarken alınmıştır. 1 Bu dönemde, İttihat ve Terakki Cemiyeti, toplumu oluşturan kitleleri örgütleme ve mobilize etme görevini üstlenmiş ve kitlelerin hak arama ve seslerini duyurma mücadelesine destek vermiştir. Bunu İttihat ve Terakki Cemiyetini destekleyen Tanin gibi basın organlarında, boykot hareketi ile ilgili çıkan haberlerden anlayabilmekteyiz. 2 Cemiyet aynı zamanda grev hareketlerini de hürriyetin bir gereği olarak görüp desteklemiştir. Ancak grevlerin toplumsal bir sorun olmaya başlamasıyla Cemiyet’in grevlere duyduğu sempati antipatiye dönüşmüştür. 3 Bu dönüşümün sonucunda ise Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu gibi sosyalist örgütlerin ve Meclis-i Mebusan’daki sosyalist mebusların protesto ettiği 9 Ağustos 1909 tarihli “Tatil-i Eşgal Kanunu” mecliste kabul edilmiş, bu kanunla “umuma müteallik hidemat ifa eden müessesatta sendika teşkili” yasaklanmıştır. Çünkü sosyalistlerce böyle bir kanun, oluşmakta olan Osmanlı proletaryasını ve proletaryanın doktrini sosyalizmi engellemeye yönelik bir girişimdir. Bu kanuna göre bu tarz müesseselerde grev örgütlemeye çalışanlar çeşitli para ve hapis cezalarına çarptırılacaktır.4 Ferdan Ergut’a göre işçilere yönelik bu tavır değişikliğiyle Cemiyet, grev ve sendikalara karşı sermayedarların tarafını tutarak sermayedarları “amelenin taht-ı tehdidinden” korumayı amaçlamıştır. Çünkü hâlihazırda devlet yabancı sermayeye muhtaçtır ve yabancı sermayenin yurda çekilmesi için asayişin sağlanması şarttır. Ayrıca kanuna göre polis grevi kırmak için değil, çalışmaya devam etmek isteyenlerin haklarını korumak için grevci işçilere müdahale edecektir. Bu sebeple grevciler “toplumsal düzeni bozan suçlular” olarak muamele görmüşlerdir.5 1Bu inceleme için bkz. Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “II. Meşrutiyetin İlanından Tatil-i Eşgal Kanunu’na (1909) Osmanlı Payitahtında İşçi Hareketleri”, Belgi, Sayı: 14, Denizli 2017, s. 570-577. 2 “Ne Yapmalıyız?”, Tanin, No. 71, 14 Ramazan 1326, 27 Eylül 1324, 10 Teşrin-i Evvel 1908, Cumartesi, s. 4. ve “Avusturya Vapurlarına Binmeyiniz!”, Tanin, No. 71, 14 Ramazan 1326, 27 Eylül 1324, 10 Teşrin-i Evvel 1908, Cumartesi, s. 5. 3Taner Aslan, “II. Meşrutiyet Dönemi İşçi Hareketleri ve Bu Hareketlerin Meydana Getirdiği Sorunlar Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:25, Ankara 2011, s. 61. 4 Tatil-i Eşgal Kanunu’nun 8. Maddesi bu içeriği haizdir. Bkz. A. Gündüz Ökçün, “Ta’til-i Eşgal Kanunu, 1909 Belgeler-Yorumlar”, Ankara 1982, s. 134. 5Ferdan Ergut, “Modern Devlet ve Polis: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Diyalektiği”, İstanbul 2012, s. 266-277. 2 Günümüze kadar birçok araştırmacı solun Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti içerisindeki gelişimine dair çalışmalar yapmıştır. Bunların birçoğunda Osmanlı Devleti’nde solun tarihi 23 Temmuz 1908’de meşrutiyetin ilânıyla başlamaktadır. Mete Tunçay’ın doçentlik çalışması olarak hazırladığı “Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925)” bu çalışmalardan biridir.6 George Haupt ve Paul Dumont da Avrupa Türkiye’sinde sosyalist hareketin meşrutiyetin ilânıyla başladığını belirtmişlerdir. 7 Ferdan Ergut da toplumsal denetim üzerine yaptığı “Modern Devlet ve Polis: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Diyalektiği” isimli çalışmasında Osmanlı tarihindeki ilk siyasal partilerin, derneklerin ve kitlesel eylemlerin meşrutiyetin ilânıyla başladığını belirtmektedir.8 Oya Sencer ve M. Şehmus Güzel gibi işçi hareketleri ve sendikacılık üzerine çalışmalar yapmış araştırmacılar ise 23 Temmuz 1908’de yakın tarihimizin en renkli, en hareketli ve en önemli dönemlerinden birinin başladığını belirtmişlerdir. 9 Yakın zamanda “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946” isimli çalışmasını yayınlayan Zafer Toprak da Meşrutiyet’in ilânını bir “burjuva devrimi” olarak nitelemiş ve Meşrutiyet’in ilânıyla Osmanlı-Türk işçilerinin sınıfsal nitelik kazanmaya başladığını belirtmiştir. 10 Bu görüşün yanı sıra Osmanlı-Türk solunun tarihini Eylül 1910’da kurulan Osmanlı Sosyalist Fırkası ile başlatan araştırmacılar da vardır. Örneğin Fethi Tevetoğlu Mustafa Kemal Atatürk’ün “Türk âleminin en büyük düşmanı komünistliktir. Her göründüğü yerde ezilmeli!” sözüyle açılışını yaptığı “Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler” isimli çalışmasında 1910’dan 1960’a kadar Türkiye’deki sosyalist ve komünist hareketleri incelemiştir.11 Münir Süleyman Çapanoğlu da “Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi” isimli çalışmasında meşrutiyetin ilânından sonraki siyasi duruma kısaca değinmekle birlikte ağırlıklı olarak Osmanlı Sosyalist Fırkası’nı ve Hilmi Bey’i incelemiştir. 12 Bunların yanı sıra Ertuğrul Kürkçü’nün yayın yönetmenliğini yaptığı İletişim Yayınları’ndan çıkan “Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi” 6Bu çalışmaların en kapsamlılarından bir tanesi Mete Tunçay’a aittir. Bkz. Mete Tunçay, “Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925)”, İstanbul 2000. 7George Haupt-Paul Dumont, “Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalist Hareketler”, İstanbul 1977, s. 20. 8Ferdan Ergut, “age.”, s. 160. 9Bkz. Oya Sencer, “Türkiye’de İşçi Sınıfı: Doğuşu ve Yapısı”, İstanbul 1969, s. 163. ve M. Şehmus Güzel, “Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984”, İstanbul 1996, s. 31. Ayrıca Kemal Sülker de 1908’de Jön Türkler’in etkisiyle işçi örgütlerinin geliştiğini belirtmektedir. Bkz. Kemal Sülker, “Türkiye Sendikacılık Tarihi”, İstanbul 2004, s. 13. 10 Bkz. Zafer Toprak, “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946”, İstanbul 2016, s. 7. ve Zafer Toprak, “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946”, İstanbul 2016, s. 42. 11Bkz. Fethi Tevetoğlu, “Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faâliyetler (1910-1960)”, Ankara 1967. 12 Münir Süleyman Çapanoğlu, “Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi”, İstanbul 1964. 3 isimli çalışmanın 6. cildinde Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki sol hareketler ve toplumsal mücadeleler 1071 Malazgirt Zaferi’nden başlanarak incelenmiştir. Ansiklopedi boyunca Türkiye’deki sol tandanslı hareketler detaylı bir şekilde incelenmiş ve Osmanlı-Türk solunun tarihinde önemli sayılabilecek kişilerin kısa kısa biyografileri verilmiştir. 13 Yine İletişim Yayınları’nın “Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce” serisinin 8. cildinde araştırmacıların Türkiye’deki sol düşünceyi inceleyen makaleleri bulunmaktadır.14 Ayrıca A. Cerrahoğlu’nun Türkiye’de sosyalizm akımını incelediği “Türkiye’de Sosyalizm (1848-1925)” isimli çalışması da dikkate değer bir incelemedir.15 Ancak bütün bu literatüre rağmen Jön Türkler’in ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin, 1902 Birinci Jön Türk Kongresi’nden 1918 son İttihat ve Terakki Kongresi’ne kadar geçen sürede sol akımlarla olan ilişkisini bir bütün halinde inceleyen bir çalışmaya literatürde rastlanamamıştır. 16 Yalnız Odabaşı’nın “Osmanlı’da Sosyalizm, Türkçülük ve İttihatçılık -Rasim Haşmet Bey-” isimli araştırmasını zikretmekte fayda vardır. Çünkü kendisi Rasim Haşmet Bey’i merkez alarak Selânik’teki sosyalist, Türkçü ve İttihatçı faaliyetleri araştırmıştır.17 Ayrıca kendisi bir başka çalışmasında da II. Meşrutiyet basını çerçevesinde Osmanlı Devleti’ndeki köycülük, halkçılık ve sosyalizm hareketlerini incelemiştir.18 Çalışmaya başlamadan önce “sol” kavramına ve kavramın kapsamına kısaca değinmek faydalı olacaktır. “Sol” terimi, Mete Tunçay’ın deyimiyle, yalnız “Sosyalizm” ya da “Komünizm”den ibaret olmamakla birlikte her ikisini de kapsayan gevşek bir terimdir. Terimin siyasi literatüre girişi ise 1789 Fransız İhtilâli ile gerçekleşmiştir. İhtilâlden sonra kurulan Birinci Cumhuriyet Meclisi’nin toplantı salonunda solda oturanlar eşitlik ve radikal değişim taraftarları, sağda oturanlar ise ılımlı ve soylulardır. Sağ düşünce millet, ırk ya da devlet gibi toplumsal terimlere odaklanır. Sol düşünce ise insan odaklı yaklaşımdan yana olup her insana eşit özgürlük hakkını savunan siyasi düşüncenin adıdır. Dolayısıyla çağdaş sol kavramı 1789 Fransız İhtilâli sonrasında oluşmuş ve toplumsal düşüncenin gelişimine paralel olarak 13Bkz. Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, Cilt: 6, İletişim Yayınları, İstanbul. 14Bkz. “Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce”, Cilt: 8, İletişim Yayınları, İstanbul. 15Bkz. A. Cerrahoğlu, “Türkiye’de Sosyalizm (1848-1925)”, İstanbul 1968. 16Emel Akal İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Bolşevikler ve Bolşevizm ile ilişkilerini araştırmıştır. Ancak kendisinin çalışması Milli Mücadele yıllarını baz almaktadır. Bkz. Emel Akal, “Milli Mücadelenin Başlangıcında Mustafa Kemal İttihat Terakki ve Bolşevizm”, İstanbul 2002. 17Bkz. İ. Arda Odabaşı, “Osmanlı’da Sosyalizm, Türkçülük ve İttihatçılık –Rasim Haşmet Bey-”, İstanbul 2011. 18Bkz. İ. Arda Odabaşı, “II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm”, İstanbul 2015. 4 gelişmiştir.19 Oya Sencer’e göre “Liberalizm”, “Sosyalizm” gibi doktrinlerin doğuşu da 19. yüzyılda toplumsal düşüncenin gelişmesi sonucunda gerçekleştirmiştir. Sencer’e göre Liberalizm 18. yüzyılda devrimci çağını yaşamış olan burjuva sınıfının doktrini olmakla beraber Sosyalizm, Kapitalizm’in gelişmesiyle ortaya çıkan proletaryanın doktrinidir. 20 Karl Marx ve Friedrich Engels tarafından hazırlanan “Komünist Manifesto”da da Batı’daki burjuva devrimlerinin feodal topluma ait sınıfları yok ettiği fakat toplumu “Burjuvazi ve Proletarya” olarak iki büyük sınıfa ayırdığı ve bu sınıfların da birbirleriyle çatışmada olduğu belirtilmiştir. Marx’ın görüşüne göre toplumdaki bu iki sınıfın çatışması sonucunda proletarya sınıfının burjuva sınıfını devirmesiyle Komünist devrim gerçekleşmiş olacaktır.21 Dolayısıyla Feroz Ahmad’ın da dediği gibi bir toplumda tüm malların ortak mülkiyetine dayalı “Komünizm”in ya da sadece üretim araçlarının ortak mülkiyetine dayalı “Sosyalizm”in var olabilmesi için sınıfa dayalı bir yapı olmalıdır. Ayrıca toplumda bir işçi sınıfı ve canlı bir sendikal hayat bulunmalıdır. 22 Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet’in ilânı öncesindeki toplumsal yapısına baktığımızda bir işçi sınıfının ya da ona karşılık gelebilecek bir burjuva sınıfının bulunmadığını görüyoruz. Ancak II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Osmanlı Devleti’nde siyasi partiler, dernekler ve sendikal niteliği olan işçi örgütleri ortaya çıkmış ve Osmanlı işçileri sınıfsal nitelik kazanmaya başlamıştır23 . Osmanlı Devleti’nde anayasal düzenin tekrar yürürlüğe konmasında başat rol oynayan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yüklendiği misyon ise Osmanlı Devleti’nde çağdaş, kapitalist bir burjuva toplumu oluşturmaktır. Zaten Cemiyet basın organlarında “halk”, “amele” gibi kelimeleri birçok kez sınıfsal bağlamda da kullanacaktır. Ayrıca Cemiyet Sosyal Darwinizm ve Pozitivizm gibi birçok düşünceden etkilenmiştir. 24 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bu pozitivist sosyolojik tutumu ise Halkçılık, Milliyetçilik gibi fikirlerin olduğu gibi “sol düşünce”nin de Türkiye’ye girmesine zemin hazırlamıştır.25 19 “Sol” kavramına ilişkin detaylı bir tanımlama için bkz. Mete Tunçay, “Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925)” İstanbul 2000, s. 17-20. 20Oya Sencer, “Sosyal Düşüncenin Gelişmesi”, İstanbul 1968, s. 51-55. 21K. Marx-F. Engels, “Komünist Manifesto”, Ankara 2014, s. 10-67. 22Feroz Ahmad Sosyalizm ve Komünizm’in var olabilmesi için gereken koşulları sıralamıştır. Bkz. Feroz Ahmad, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), der. M. Tunçay ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2000, s. 16. 23Bu yargı Zafer Toprak’a aittir. Bkz. Zafer Toprak, Türkiye’de İşçi Sınıfı (1908-1946), İstanbul 2016, s. 7. 24Halûk Şahintürk, “İttihat ve Terakki”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1810-1811. 25George S. Harris, “Türkiye’de Komünizmin Kaynakları”, İstanbul 1976, s. 20. 5 Bu çalışma kapsamında 4 Şubat 1902’de Paris’te Fransız Enstitüsü üyelerinden M. Leter Pontalis’in evinde toplanan 26 Birinci Jön Türk Kongresi’nden 1 Kasım 1918’de toplanan son İttihat ve Terakki Kongresi’nde27 kendi kendini feshedene kadar geçen süre içerisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti/Fırkası’nın sol hareketlerle olan ilişkileri incelenmeye çalışılacaktır. Bu amaç doğrultusunda sol akımlar ile ilgili ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler ile ilgili yapılmış araştırmalardan, dönem içerisinde yaşamış önemli şahısların hatıratlarından, Osmanlı Arşivi belgelerinden ve döneme dair süreli yayınlardan faydalanılacaktır. Bu süreli yayınlar içerisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yakın olan ya da Cemiyet’in resmî yayın organı niteliğinde olan Tanin, Şura-yı Ümmet ve İttihat ve Terakki gazeteleri gibi gazeteler ayrıca önemlidir. Bu yayınların dışında sosyalist, halkçı ya da işçi odaklı yayın yapan İştirak, İşçiler Gazetesi, Halka Doğru, Yeni Fikir ve Köylü, Gâve gibi dergi ve gazetelerden de faydalanılacaktır. Bununla birlikte Servet-i Fünûn, Serbestî, İçtihad gibi ağırlıklı olarak Cemiyet’i eleştiren yayın organları da incelenecektir. Ancak bundan önce, sonradan İttihat ve Terakki Cemiyeti adını alacak olan İttihad-ı Osmanî örgütünün kuruluş tarihi olan 1889 yılından28 1902 yılına kadar örgütün faaliyetlerine göz gezdirmek faydalı olacaktır. İttihad-ı Osmanî Cemiyeti, 1889 Mayısının 21 inci günü Ohrili Dr. İbrahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbekirli İshak Sükûti, Kafkasyalı Mehmet Reşit ve Rusya’da öğrenciliğinde Rus Narodnik akımından ve sosyalizmden etkilenmiş olan Bakûlu Hüseyinzade Ali Beyler tarafından 29 Askerî Tıbbiye’de kurulmuştur. 30 Bu siyasal örgütlenmenin ilk planları İbrahim Temo ve İshak Sükûti tarafından yapılmıştır.31 Ramsaur’a göre bu devrimci örgüt Sultan II. Abdülhamit’i tahttan indirme amacıyla kurulmuştu.32 Mevcut istibdat düzeni dolayısıyla böyle bir örgüt ancak gizli çalışabilirdi. Bu sebeple örgüt, Jön Türkler ile ilgili en erken tarihli çalışmalardan birinin sahibi Ramsaur’a göre, gizliliği esas alarak ve İtalyan ihtilâlci Carbonari 26 Ahmed Bedevi Kuran, “İnkılâp Tarihimiz ve İttihad ve Terakki”, İstanbul 1948, s. 181. 27Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 468-469. 28 Sina Akşin, “age.”, s. 48-49. Ahmed Bedevî Kuran, cemiyetin kuruluş tarihini 1892 yılı olarak vermiştir. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 45. 29Ahmed Bedevi Kuran, “age.”, s. 61. Ahmed Bedevî Kuran, diğer bir çalışmasında örgütün kuruluş yılını 1892 olarak saptamaktadır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 45. 30Sina Akşin, “age.”, s. 49. Ayrıca İkinci Enternasyonal de 1889 yılında toplanmıştır. 31Dr. M. Şükrü Hanioğlu, “Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi”, Ankara 1981, s. 25. 32Ernest E. Ramsaur, “Jön Türkler ve 1908 İhtilâli”, İstanbul 2007, s. 31. 6 örgütünden esinlenerek hücreler halinde örgütlenmiştir. 33 Bunu örgüt üyelerinin birbirlerini ancak kesir sayılar olarak tanımalarından anlayabilmekteyiz. Bu kesirler örgütün her hücresine ve hücredeki her üyeye birer sayı verilerek elde edilmekteydi. Örneğin birinci hücrenin birinci üyesi olan İbrahim Temo “1/1” olarak bilinmekteydi. Temo, Carbonari örgütlenmesi hakkındaki bu bilgileri, cemiyetin kurulduğu okul yılından önceki yaz tatilinde Arnavutluk’taki evine gitmeden önce uğradığı Brindisi ve Napoli’de, bir arkadaşıyla birlikte gittiği Mason localarını ziyaretinde öğrenmiştir. 34 Yaklaşık beş yıl sonra ‘Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ adını alacak olan bu cemiyet 35 , bu süre zarfında yurt içinde fazlaca faaliyette bulunmadı. 36 Sadece Tıbbiye önünde, odun yığınları üstünde, Tıbbiye talebelerine “hareketi” anlatmak adına yapılan “Hatab Kıraathanesi İçtimaı” gibi toplantılar yapıldı37, yeni üyeler kazanılmaya çalışıldı38. Ayrıca diğer muhalifler Mısır’daki Ahmed Verdanî Bey ve Paris’teki Ahmed Rıza Bey’ler ile temas kurulmaya çalışıldı. M. Şükrü Hanioğlu’nun İbrahim Temo’nun evrakındaki vesikalardan aktardığına göre bu esnada ilk nizamnâme taslağı Ahmed Rıza Bey’e gönderilmiş ve Ahmed Rıza Bey bu nizamnâme hakkında bazı eleştirilerde bulunmuştur. 39 Yurt içindeki bu durgunluk döneminin aksine yurt dışındaki örgütlenme daha etkin konumdaydı. Bu örgütlenmeler arasında Ahmed Rıza Bey önderliğinde Paris Şubesi, Hoca Kadri önderliğinde Kahire Şubesi, İshak Sükûti ve Dr. Abdullah Cevdet liderliğinde Cenevre Şubesi, İbrahim Temo’nun Balkanlarda kurduğu şubeler ve Kafkasya’daki şubeler vardı. Bu şubeler arasında Paris Şubesi merkez konumunda bulunuyordu ve yurt dışındaki Jön Türk liderlerinin en tanınmışı Ahmed Rıza Bey’di.40 Ahmed Rıza Bey, 1859 yılında Boğaziçi’nde Vaniköyü’nde doğmuştur. Babası “İngiliz” lakaplı Ali Beydir. 41 Ahmed Bedevî Kuran’a göre Ali Bey’in “İngiliz” adıyla 33Sina Akşin, “age.”, s. 49. 34Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 32-33. 35Sina Akşin’e göre bu isim değişiminin 1895’te olması daha muhtemeldir. Bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 50. 36Dr. M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 26. 37M. Şükrü Hanioğlu, “Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902)”, İstanbul 1985, s. 174. 38Sina Akşin, “age.”, s. 50. 39M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 179-180. 40 “II. Meşrutiyet’in İlk Yılı 23 Temmuz 1908-23 Temmuz 1909”, İstanbul 2018, s. 21. 41Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908”, İstanbul 2014, s. 178. 7 tanınmasının sebebi İngilizce bilmesiydi. 42 Şerif Mardin’e göre annesinin de Avusturyalı olması sebebiyle Ahmed Rıza Bey’in genç yaşta Batı’yla ilgilenmiş olması muhtemeldir.43 Ahmed Rıza Bey, Fransa’da Grignon Ziraat Okulu’nda okumuş, mezun olup Türkiye’ye döndükten sonra önce Bursa İdadi-i Mülki Müdürlüğüne tayin edilmiş, sonra Bursa Maarif Müdürü olmuştur. 44 1889’da da Fransız İhtilâli’nin yüzüncü yıldönümü sebebiyle Paris’te açılan resim sergisini görmek amacıyla Maarif Nazırı Münif Paşa’dan izin alıp Paris’e gitmiş ve meşrutiyetin ikinci kez ilân edilişine kadar geri dönmemiştir.45 Şerif Mardin’in Ahmed Rıza Bey’in kendi ifadesinden aktardığına göre kendisi daha o zamanlar “pozitivizm”in etkisi altındadır.46 Ahmed Bedevi Kuran Ahmed Rıza Bey hakkında şunları söylemektedir: “Ahmed Rıza Bey’de de entelektüel bir tip görünüşü vardı; yakın arkadaşları onun mütalâa ve tetebbü ile meşgul olduğunu ve hattâ bir felsefî mesleğe sâlik bulunduğunu iddia ederlerdi. Ahmed Rıza Bey’in bizzat kendisi de muhtelif vesilelerle zamanında revaçta bulunan Auguste Comte’nin “Positivisme” mektebine taraftar olduğunu söylerdi.”47 Ernest E. Ramsaur ise Ahmed Rıza Bey hakkında şunları aktarmaktadır: “Ahmed Rıza, kısmen Paris’te olmak üzere liberal bir eğitim görmüş, Fransızcayı bir Fransız kadar iyi konuşan bir Türk’tü. Görünüşü, Avrupalının kafasındaki Türk kavramıyla hiç bağdaşmıyordu. Uzun boylu ve zayıftı, sakalı özenle traş edilmişti; yüzündeki anlatım, kişiliğindeki sertliği yansıtır gibiydi. Davasına bağlılığından ülkücülüğünden ve bu konudaki dürüstlüğünden şüphelenmek kimsenin aklına bile gelmezdi. Bütün bunlara rağmen, Jön Türkler arasında sevilmezdi, çünkü inançlarında olduğu kadar, kişiliğine ilişkin konularda da çok bağnaz ve katıydı.” 48 Ahmed Rıza Bey 19. yüzyılın başında ortaya çıkan “pozitivizm” akımının etkisindedir ve Paris’e intikalinden sonra da bu konudaki bilgilerini artırmak için Fransız pozitivistlerinin başında bulunan Pierre Lafitte’in derslerine devam etmeye 42Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 42. Ernest E. Ramsaur’a göre ise Ali Bey’in İngiliz Ali Bey olarak anılmasının sebebi İngiliz hayranlığıydı. Bkz. Ernest E. Ramsaur, “Jön Türkler ve 1908 İhtilâli”, İstanbul 2007, s. 39. 43Şerif Mardin, “age.”, s. 178. 44Şerif Mardin, “age.”, s. 179. Buradaki “Türkiye” tabiri Şerif Mardin’e aittir. Bkz. Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908”, İstanbul 2014, s. 178. 45Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 42. Bu hususta Şerif Mardin, Ahmed Rıza Bey’in izin alarak değil de kendini görevli sıfatıyla tayin ettirerek Paris’e gittiğini, Paris’e intikalinden sonra ise “modern fikir akımlarını daha serbest bir şekilde inceleyebilmek için” istifa ettiğini yazmaktadır. Bkz. Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908”, İstanbul 2014, s. 179. 46 Şerif Mardin, “age.”, s. 179. 47Ahmed Bedevi Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve İttihad ve Terakki”, İstanbul 1948, s. 176. 48Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 39. 8 başlamıştır. 49 Ahmed Rıza Bey’in düşüncesine göre Osmanlıların hâlihazırda içinde bulunduğu koşullar bakımından yapılması gereken iş, ziraat ve sanayiin geliştirilmesiydi. Halkın bu zorunlulukları anlayabilmesi içinse eğitim düzeyinin yükseltilmesi gerekti. Şerif Mardin’e göre bu düşünce Karl Marx’ın düşüncesinin bir yönüne oldukça yakındır.50 Ancak yine Şerif Mardin’e göre Ahmed Rıza Bey, dine hiçbir yer ayırmamış olmasından dolayı, Marksizme karşı bir ilgi duymamıştır.51 İstanbul’daki tertipçilerle haberleşmeleri sonrasında, 1895 yılında, Ahmed Rıza Bey, Avrupa’da örgütün liderliğini kabule razı oldu. 52 Cemiyetin adı konusunda da İstanbul merkezi ile pazarlığa tutuştu.53 Ahmed Rıza Bey cemiyetin adını pozitivist bir slogan olan “Nizam ve Terakki Cemiyeti” şeklinde değiştirmek istedi fakat İstanbul grubu bunu reddetti. 54 “Nizam ve Terakki” ihtilâlcilik karşıtı, uyumlu bir şekilde ilerlemeye önem veren bir yaklaşım içeriyordu. İsmin şekillenmesinde bu ihtilâl karşıtı tutumla Osmanlıcılık ilkesi olan “ittihad-ı anasır” anlayışı belirleyici olacaktı. 55 Böylelikle cemiyet için “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” ismi kabul edilmişti. Bu gelişmeden sonra cemiyetin yurtdışı faaliyetlerinde ani bir çoğalma görülmüştür. Özellikle yurt dışında cemiyet adına ilk kez basılan ve 1895 yılı ortalarında yayılan Vatan Tehlikede! adlı risale iktidarın büyük telaşına sebep olmuştur.56 Ahmed Rıza Bey yönetimindeki Paris şubesi de 1895’den itibaren 1897 yılı başında Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin resmî yayın organı ilân edilecek olan57 Meşveret gazetesini, Türkçe ve Fransızca dillerinde yayınlamaya başlamıştı. 58 Bu gazete, yabancı postaneler ve diğer kanallar vasıtasıyla İstanbul’da gizlice dağıtılmaya 49Şerif Mardin, “age.”, s. 179. 50Şerif Mardin, “age.”, s. 186. 51 Şerif Mardin, “age.”, s. 188. Ahmed Rıza Bey’in, pozitivistlerin dine bakış açısı hakkındaki sözleri için bkz. Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908”, İstanbul 2014, s. 188. 52Erik Jan Zürcher, “Modernleşen Türkiye’nin Tarihi”, İstanbul 2015, s. 136. 53M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 180. 54Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 136. “Auguste Comte pozitivizminin düsturu “Nizam ve Terakki” idi.” Bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 51. Ayrıca “Nizam ve Terakki” (Order and Progress) Pozitivizm’in temel ilkesiydi. Enes Kabakçı’nın da söylediği gibi “Batı’da toplumsal çalkantılara son vermek, devrim(ler)i nihayete erdirmek amacıyla “nizam ve terakki” ilkesiyle ortaya çıkan pozitivizm, Doğu’da ise Avrupa emperyalizmine karşı İmparatorluğun direncini artıracak bir reçete olarak görülmüştür.” Bkz. Enes Kabakçı, “Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojisine Etkisi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 11, İstanbul 2008, s. 41. 55 “age.”, s. 21. 56M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 180. 57Şerif Mardin, “age.”, s. 192. 58Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 136. 9 başlanmıştır.59 Jön Türkler bu gibi uğraşlar verirken 1894 yılında başlamış olan Hınçak ve Taşnaksutyun gibi Ermeni-sosyalist örgütlerin kıyamları, 1896 yılında Osmanlı Bankası’nın Taşnaksutyun komitesi tarafından işgal edilmesi gibi büyük sonuçlar vermeye başlamıştır. 60 Bu Ermeni hareketleri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faaliyetlerini artırmasında etkili olan sebeplerdendi. 61 Zira Ermeni komitelerinin eylemciliği yanında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin durgunluğu oldukça sırıtmış vaziyetteydi.62 Ermeni olaylarının bu derece önemli bir vaziyet teşkil etmesi, İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerini kışkırtmış, devleti kurtarmak adına adım atmaya teşvik etmiştir. Çünkü Sina Akşin’e göre Ermenilerin sebep olduğu bu bunalım II. Abdülhamid’in bunu başaramayacağını göstermişti.63 Ahmed Bedevî Kuran’a göre ise İngiltere ve Fransa hükümetlerinin Ermeni olayları karşısında takındıkları tavır da İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri üzerinde etkili olmuştur. Memlekette zulme uğrayanların yalnızca Ermeniler olmadığını ve bütün Osmanlıların Sultan II. Abdülhamid istibdadından şikâyetçi olduğunu ve devletlerce kabul edilecek kararın herhangi bir azınlık lehine değil bütün Osmanlılar camiasının lehine olması gerektiğini Avrupalılara anlatmak istemişlerdir. Bu doğrultuda beyannameler hazırlanmış, duvarlara yapıştırılmış, camilere ve kalabalık yerlere asılmaya başlanmıştır. 64 Ramsaur’a göre 1896 Jön Türklerinin ihtilâlci Ermeni komitelerine sempati beslemesi söz konusu değildir. 65 Ancak 20 Kasım 1898’de Yıldız Sarayı’na gönderilen bir belgeye göre Ermeni ve Jön Türk komiteleri, 24 Kasım 1898’den 21 Aralık 1898’e kadar sürecek olan Anarşistlere Karşı Toplumun Korunması için Roma Konferansı 66 adlı kongreye muhtıra takdim etmek için toplanmışlardır. Ermeni ve Jön Türk komiteleri ittifak etmek kararı almışlar, “kendilerinin anarşistler meyanında tadad olunmayacağını ispata kalkışmak” için adı geçen kongreye muhtıra vermek amacıyla müzakere yapmışlardır. Ayrıca bu belgede Jön Türk ve Ermeni komitelerinin hükümet tarafından gönderilecek bu “murahhasların 59Bernard Lewis, “Modern Türkiye’nin Doğuşu”, Ankara 2015, s. 268. 60Ahmed Bedevi Kuran, “age.”, İstanbul 1948, s. 84. Osmanlı Bankası baskını tamamıyla Taşnak Komitesi’nin eylemidir. Detaylar için bkz. Kâmuran Gürün, “Ermeni Dosyası”, Ankara 2012, s. 247-251. 61Ahmed Bedevi Kuran, “age.”, s. 84. 62Sina Akşin, “age.”, s. 55. 63Sina Akşin, “Türkiye Tarihi”, İstanbul 2000, c. III, s.171. 64Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 46. 65Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 48. 66 Adil Baktıaya, “19. Yüzyıl Sonlarında Anarşist Terör, “Toplumun Anarşistlere Karşı Korunması Konferansı (1898)” ve Osmanlı Devleti”, Bilgi ve Bellek, Sayı: 8, İstanbul 2007, s. 58. 10 teşebbüslerini semeresiz bırakmaya say ve gayret edecekleri” de yer almıştır. 67 Görüldüğü üzere Ermeni ve Jön Türk komitelerinin ortak düşmanı Sultan II. Abdülhamid ve onun hükümetinin göndereceği murahhaslardır. Zaten Jön Türkler, devleti yok etmek değil güçlendirmek amacıyla faaliyet gösterdikleri için anarşizme yakınlık göstermemişlerdir. Anarşistlere Karşı Toplumun Korunması için Roma Konferansı’na, 1898’e kadar anarşistler tarafından pek rahatsız edilmemiş olsa da Osmanlı Devleti hükümeti de murahhas göndermiştir.68 Çünkü I. Enternasyonal sırasında Mikhail Bakunin ile Karl Marx arasında yaşanan fikir ayrılığından sonra yükselişe geçen anarşizm düşüncesiyle Avrupa’da kanlı eylemler gerçekleştirilmişti. Bu kanlı eylemler siyasal cinayet niteliğinde hareketlerdi ve 1881 yılında Rus Çarı II. Alexander’ın öldürülüşü, 1894 yılında Sante Geronimo Caserio isimli İtalyan bir anarşist tarafından da Fransa Cumhurbaşkanı Sadi Carnot’un öldürülmesi bu eylemlerden birkaçıydı. 69 Bu yüzden Avrupalı devletlerde anarşizm korkusu meydana gelmişti. Osmanlı Devleti de anarşizmden çekinen devletler arasındaydı. Zaten daha evvel de Osmanlı hükümeti 31 Temmuz 1894’de Bâb-ı Âli’den yayınlanan bir tamimle sosyalist ve anarşist fikirli kimselerin memalik-i mahrusaya alınmaması ve fotoğraflarının elde edilip derhal uzaklaştırılması konusunda vilayata ve mutasarrıflıklara tebliğ göndermiş, istizanının bile caiz olmadığını belirtmişti.70 Bundan anlaşıldığı üzere Osmanlı hükümeti anarşizm ve sosyalizm fikirlerine karşı önlem almaktaydı. Aslında I. Enternasyonal’deki fikir ayrılığından sonra sosyalistler de anarşistlerden çekinmeye başlamıştır. Fakat anarşizmden çekinmekle birlikte özellikle dönem Fransa’sındaki sosyalistler, anarşistlerin doğrudan eylem tekniğinden etkilenmiş durumdaydılar. Özellikle Jean Allemane gibi liderler devrim için siyasal eylemin yetersiz olduğu ve işçi sınıfının meclis dışındaki doğrudan eylemiyle devrimin kazanılabileceği düşüncesindeydiler.71 Dönem içerisinde Fransa’da bulunan Jön Türkler de anarşistlerle tanıştıklarında onların 67BOA, Y. PRK. UM, 44/47, 6 Recep 1316, 8 Teşrinisani 1314, 20 Kasım 1898. 68 Adil Baktıaya, “agm.”, s. 60-61. 69Anarşistlerin Avrupa’daki diğer eylemleri için bkz. James Joll, “II. Enternasyonal”, İstanbul 2002, s. 57. 70BOA, DH. MKT, 2068/45, 27 Muharrem 1312, 19 Temmuz 1310, 31 Temmuz 1894. 71 Jean Allemane Fransız sendikalizminde etkin bir kişiliktir. Bkz. James Joll, “II. Enternasyonal”, İstanbul 2002, s. 59-60. 11 yöntemlerine ilgi duymuşlardır. Ancak ileriki yıllarda bu ‘teknik ilgi’den öteye de geçmemişlerdir.72 1896 yılına dönecek olursak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Ağustos ayında gerçekleştirmeyi planladığı, başarısızlıkla sonuçlanan bir darbe girişimi görmekteyiz. 73 Plana göre darbe Ağustos ayında yapılacak, Merkez Kumandanı Kâzım Paşa, Bâb-ı Âli’yi bir hükümet toplantısı sırasında işgal edecek ve veliahd Reşat Efendi kaçırılacaktı. Şeyhülislamdan Sultan II. Abdülhamid’in padişahlık yapamayacağına dair fetva alındıktan sonra V. Murat tahta çıkartılacak, onun sağlık durumunun elverişli olmadığı anlaşılırsa Reşat Efendi padişah olacaktı. 74 Ancak bu plan Sultan II. Abdülhamid’e ihbar edildi75 ve polisin hızlı müdahalesiyle neredeyse bütün tertipçiler tutuklandı fakat hiçbirisi ölüm cezası almadı. Bunun yerine İmparatorluğun uzak vilayetlerine sürgüne gönderildiler. Örneğin darbenin başındaki Kâzım Paşa İşkodra valisi olarak Arnavutluk’a sürülmüştür. 76 Sina Akşin 1897’de bir darbe girişiminin daha gerçekleşmeden ortaya çıktığından bahsetmektedir. Bu plana göre ise tertipçiler Askerî Mektepler Nazırı Zeki Paşa’yı öldürmekle işe başlayacaklardı. Ancak bu girişimden de Sultan II. Abdülhamid’in haberi oldu ve tertipçiler tutuklandılar.77 Bu girişimden sonra ise Ahmed Bedevî Kuran tarafından “ülke gençliğini senelerce inleten adam” olarak tanımlanan Ferik Reşid Paşa başkanlığında Divan-ı Harb Taşkışla’da kuruldu.78 Amacı askeri öğrenciler arasındaki hürriyetçilik akımını sonlandırmaktı. 79 Başlangıçta tertipçilerin birçoğu idam hükmü giymiş olsa da Ağustosta cezaları hapse çevrilmiştir.80 Sorgu esnasında Harbiyeliler, 102 gün boyunca Taşkışla’da tutuklu kalmışlardır. Sorgu bittikten sonra ise 78 kişilik tutuklu topluluğu, Kabataş önünde bekleyen Şeref Vapuru’na bindirilerek Trablusgarp’a askeri hapishaneye sevk edilmişlerdir. Taşkışla tutuklularından sadece Doktor Necmeddin Arif Bey serbest bırakılmıştır.81 Bu kafile82 72Adil Baktıaya, “agm.”, s. 60-61. 73Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 48. 74Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 60. 75Bu ihbarı bilinçli veyahut yanlışlıkla Numune-i Terakki Müdürü Nadir Bey, Zülüflü İsmail Paşa’ya vermiş bulunmaktadır. Bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 60. 76Bernard Lewis, “age.”, s. 269. 77Sina Akşin, “age.”, s. 61. 78Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 50. 79Bernard Lewis, “age.”, s. 270. 80Sina Akşin, “age.”, s. 61. 81Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 51. Ahmed Bedevî Kuran Şeref Vapuru yolcularının isimlerini aktarmıştır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 52-53. 82 François Georgeon kafilenin sayısını 80 olarak vermektedir. Bkz. François Georgeon, “Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935)”, İstanbul 1996, s. 20. 12 içinde Yusuf Akçura da vardır. Yusuf Akçura da Jön Türkler’in devletin güvenliği aleyhinde düzenledikleri komploya katılmakla suçlanmıştır. Ancak Sultan II. Abdülhamid ile Avrupa’daki Jön Türkler arasında varılan uzlaşma sonucunda, 1898’de affedilmiştir.83 Bu tutuklamalarla birlikte dâhildeki muhalefet hareketi ciddi bir darbe almıştı. Sonraki on yıl içerisinde muhalefetin ağırlık merkezi Avrupa’daki mültecilere kayacaktı. Tabi bu esnada Avrupa’daki bu muhalefet hareketine yeni Jön Türkler katılmaktaydı. Yeni katılan Jön Türkler, harekete ivme kazandırmakla birlikte bazı rekabetlere de yol açmaktaydı. Çünkü Jön Türkler’in bir kısmı Ahmed Rıza Bey’in liderliğinden memnun değildi. Erik Jan Zürcher’e göre bunun sebebi Ahmed Rıza Bey’in inançlı bir pozitivist olması ve dini reddedişinde çoğu Jön Türk’ün kabul edemeyeceği kadar aşırıya kaçmasıydı.84 Ahmed Rıza Bey’in liderliğine ilk meydan okuyan Mehmed Murad Bey olmuştur. 85 Ahmed Bedevî Kuran’a göre Murad Bey, memleketin kültür ve inkılâp hayatında unutulmaması gereken kişilerden biridir.86 Mülkiye’de tarih hocalığı yapan Murad Bey 1886’dan kapatıldığı yıl olan 1890’a kadar Mizan gazetesini çıkarmıştır. Bu sebeple “Mizancı Murad” olarak bilinmektedir. 87 Murad Bey Dağıstanlıdır, 1853’te doğmuştur. Öğrenimini Sivastopol’da bir Rus lisesinde yapmıştır. Sina Akşin’e göre hayli gururlu bir kişiliğe sahiptir. 88 Mülkiye’de, hocalığı sırasında, özgürlükçü düşüncelerini açıklamaktan çekinmemiştir.89 Şerif Mardin, Murad Bey’in öğrencisi olan Rıza Tevfik Bey’den Murad Bey hakkında şunları aktarmaktadır: “Gençliğim büyük bir heyecan ve uyanıklık devrine rastladı. Ben Mekteb-i Mülkiye’de iken, yani 1888 ve 1890 yıllarında Ziya Paşaların, Namık Kemallerin, Abdülhak Hamitlerin bir kıtası hatta bir beyti bizim vicdanımızda kıyametler koparırdı. Bize Murad Bey tarih dersi verir ve hiç kimseden sakınmayarak Fransa ihtilâlini dahi kemal-i belagatla takrir eder, anlatırdı.” 90 83François Georgeon, “Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935)”, İstanbul 1996, s. 21. 84Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 137. 85Erik Jan Zürcher, “Millî Mücadelede İttihatçılık”, İstanbul 2011, s. 35. 86Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 54. 87 “age.”, s. 22. 88Sina Akşin, “age.”, s. 66. 89Şerif Mardin, “age.”, s. 81. 90Şerif Mardin, “age.”, s. 85. 13 Özgürlükçü düşüncelere sahip olmakla birlikte kendisinin İslâmî çevrede de etkisi haylice fazladır. 91 Hilafete ve İmparatorluğun İslâmî niteliğine Ahmed Rıza Bey’den çok daha fazla önem vermiştir.92 Bu görüşleri kendisinin taraftar toplamasına yardımcı olmuştur. Kendisi 1895’te Sultan II. Abdülhamid’e gerekli gördüğü ıslahatlara ilişkin bir layiha sunmuş,93 fakat dikkate alınmadığını görünce Avrupa’ya kaçmıştır.94 Önce Rusya 95 sonra Mısır ve Paris’e gitmiştir. Paris’e gittiğinde uyum içerisinde olduğu, çoğunluğu teşkil eden grup kendisini Ahmed Rıza Bey’in yerine İttihat ve Terakki Cemiyeti Paris Şubesi’nin başkanlığına getirmiştir. 96 Hatta Sina Akşin’e göre Ahmed Rıza Bey ilkeleri hakkında katı davranan kişiliği yüzünden bir süre İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden dahi kovulmuştur. Ancak Murad Bey’in başkan seçilmesinin ne kadar yanlış olduğu kısa süre içerisinde anlaşılacaktı. Zira Ahmed Rıza Bey’in görüşlerinin tam aksine, 1897’de Cenevre’ye taşınan İttihat ve Terakki Cemiyeti Faaliyet Merkezi şiddet yöntemlerini benimseyecek ve suikast tasarıları yapacaktı.97 Bu sırada Sultan II. Abdülhamid “Jön Türk meselesini halledebilecek tek kişi” olarak gördüğü Çerkes asıllı Ahmed Celâleddin Paşa’yı, Avrupa’ya, Jön Türkler’in dönüşünü sağlamak için göndermiştir.98 Ramsaur’a göre Ahmed Celâleddin Paşa Sultan II. Abdülhamid’in gayrı resmî ser-hafiyesiydi.99 Kendisi daha önce birçok kez Sultan Abdülhamid tarafından sürgüne gönderilip affedilmiş olmasına rağmen Jön Türk meselesinin halli konusunda Sultan II. Abdülhamid’e sadakatle bağlı kalmış ve Paris’te vazifeli bulunduğu sürece attığı her adımı Mabeyn’e rapor etmiştir.100 Çünkü Ahmed Bedevi Kuran’a göre Sultan II. Abdülhamid de kendisine olağan üstü bir güven 91M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 191. 92Erik Jan Zürcher, “Modernleşen Türkiye’nin Tarihi”, İstanbul 2015, s. 137. 93 “age.”, s. 22. 94Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 55. Mizancı Murad Bey’in hariçteki faaliyetleri çalışma kapsamı dışında olduğu için detaylı olarak değinilmemiştir. Ahmed Bedevî Kuran, Sina Akşin ve Şerif Mardin, Mizancı Murad Bey’in Avrupa ve Mısır seyahatleri ve buralardaki faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler vermişlerdir. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 54-61. ve Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 66-68. ve ayrıca bkz. Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908”, İstanbul 2014, s. 81-139. 95Sina Akşin, “age.”, s. 67. 96Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 137. 97Sina Akşin, “age.”, s. 68. Ayrıca bkz. “II. Meşrutiyet’in İlk Yılı 23 Temmuz 1908-23 Temmuz 1908”, İstanbul 2018, s. 23. 98Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 62. 99Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 65. 100Emre Gör, “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İstihbarat Ağı (1876-1909)”, Ankara 2018, s. 332. Ahmed Celâleddin Paşa tarafından gönderilen raporlardan biri için bkz. BOA, Y. PRK. AZJ, 40/47, 16 Muharrem 1318, 3 Mayıs 1316, 16 Mayıs 1900. 14 beslemektedir. 101 Ancak Ahmed Celâleddin Paşa ilerleyen zamanlarda Padişah tarafından vaat edilenlerin yapılmadığını görüp muhalefete geçecek ve yurtdışına gidecektir. Bunun üzerine Jön Türk meselesinin halli için birlikte çalıştığı Paris Sefiri Münir Bey tarafından da takip edilmeye başlanacaktır. Zira Münir Bey Yıldız Sarayı’na çektiği 28 Haziran 1906 tarihli şifre telgrafta şunları söylemektedir: “Ahmed Celâleddin Paris’e geldi. Rivayete göre burada birkaç gün kalıp Amerika’ya gidecekmiş. Taht-ı nezarete aldırdım. Bir fenalıkta bulunmaması için ittihaz-ı tedabir olunmuştur.” 102 Ahmed Celâleddin Paşa ilerleyen zaman içerisinde Sultan II. Abdülhamid’e karşı muhalefetini kendisine suikast girişimi tertipleyecek kadar ileri götürecektir.103 Sultan, Murad Bey’in anahtar kişi olduğunu anlamış, Murad Bey’e, Ahmed Celâleddin Paşa yoluyla, tutuklanmış İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri için genel af teklifinde bulunmuş ve ıslahat sözü vermiştir.104 Bu hamleyle birlikte Paris Sefiri Salih Münir Bey de “genel af” adı verilen bir ağ kurmuş; memlekete dönen Jön Türkler’e memuriyet, burs gibi vaatlerde bulunmuş, dönmeyenlerin ise Osmanlı tabiiyetinden ihraç edileceğini duyurmuştu. Bu hamleler Jön Türk hareketi üzerinde kayda değer bir etki bırakmıştır. Tunalı Hilmi Bey, Ali Kemal Bey gibi Jön Türkler muhtelif makamlarda memurluk teklifini kabul ederek memlekete dönmüşlerdir. 105 Murad Bey de arkadaşlarını dehşete düşüren bir kararla Ahmed Celâleddin Paşa ile anlaşıp memlekete dönmeye razı olmuş ve Şura-yı Devlet üyesi olmak üzere memlekete dönmüştür. Ancak Sultan II. Abdülhamid vaatlerini hiçbir zaman yerine getirmemiştir. Bu dönemde bir de Cenevre’de Osmanlı gazetesini çıkarmakta olan Abdullah Cevdet ve İshak Sükûtî de sırasıyla Viyana ve Roma’daki elçiliklerde memuriyeti kabul ederek Ahmed Celâleddin Paşa ile anlaşmışlardır. Ahmed Rıza Bey, Dr. Nâzım Bey ve Halil Ganem Bey gibi liderler Ahmed Celâleddin Paşa ile görüşmeyi reddedip mücadelelerine devam etmiş olsalar bile106 Jön Türk hareketi ağır bir darbe almıştır. 107 1906 yılına 101Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 62. 102BOA, Y. PRK. EŞA, 49/48, 6 Cemaziyülevvel 1324, 15 Haziran 1322, 28 Haziran 1906. 103Suikast tertibi hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmet Bedevi Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 236-238. 104Erik Jan Zürcher, “Millî Mücadelede İttihatçılık”, İstanbul 2011, s. 36. 105Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 71. 106 “age.”, s. 22. 107Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 36. 15 kadar dâhilde, 1899 yılına kadar ise hâriçte toparlanamamıştır. 108 Aynı zamanda bu durum Ahmed Rıza Bey’i bir kez daha sürgündeki hareketin tartışmasız lideri haline getirmiştir. 109 Bu arada Ahmed Rıza Bey 1899’da Rus Çarı II. Nikola’nın çağrısı üzerine Lahey’de toplanan Silahsızlanma Konferansı’na da İttihat ve Terakki Cemiyeti adına propaganda yapmak için gitmiştir.110 Servet-i Fünûn mecmuasının 1 Haziran 1899 tarihli ve 429 numaralı nüshasında konferans hakkında bilgi verilmiştir.111 Ancak Lev Troçki’nin aktarımlarına göre konferansta kimse Ahmed Rıza Bey’e ilgi göstermemiştir. Ahmed Rıza Bey bu konferansta sadece Hollanda sosyalistlerinden Sosyal Demokrat İşçi Partisi lideri Henri Van Kol tarafından dinlenmiştir.112 Hâriçte hareketin tekrar canlanması Damad Mahmud Paşa ve oğulları Sabahaddin Bey ve Lütfullah Beylerin hareketi desteklemeye karar vermesiyle gerçekleşmiştir. 113 Milâdi 23 Aralık 1899’de Paris Sefiri Münir Paşa’dan Yıldız Sarayı’na çekilen şifreye göre Paris’teki “Jön Türk haşeratından” bazıları Damad Mahmud Paşa ve oğulları otele yerleştiklerinde nümayiş yapmak istemişlerdir. Bunu haber alan Münir Paşa başvekâleti ve polisi tedbir alması konusunda uyarmış ve olayı memurları vasıtasıyla takip etmiştir. Böylelikle herhangi bir nümayiş ve içtimaın gerçekleşmesine meydan verilmemiştir.114 Görüldüğü üzere Damad Mahmud Paşa’nın gelişinin hâriçteki Jön Türk faaliyetine hareket getirdiği ortadadır. Damad Mahmud Paşa Sultan II. Abdülhamid’in kız kardeşi Seniha Sultan ile evlidir. Sultan eniştesine Adliye Nazırlığını vermiş, memleket işleri konusunda kendisiyle hasbihal edecek kadar eniştesine güvenmiştir. Ancak bu durum Damad Mahmud Paşa’nın kâhyası Hacı Bekir Efendi’nin “Cleanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi” 115 ile ilgili bulunmasıyla son bulmuştur. Bu olaydan sonra artık Sultan eniştesi hakkında şüpheye düşmüş ve Damad Mahmud Paşa’yı Adliye Nazırlığı’ndan affetmiştir. Ahmed Bedevî Kuran’a göre Sultan Damad Mahmud Paşa’nın olaylarla 108 “age.”, s. 22-23. 109Erik Jan Zürcher, “Modernleşen Türkiye’nin Tarihi”, İstanbul 2015, s. 138. 110Şerif Mardin, “age.”, s. 172. 111“Sulh Konferansı”, Servet-i Fünûn, No. 429, Cilt: 17, 21 Muharrem 1317, 1 Haziran 1899, 20 Mayıs 1315, Perşembe, s. 101-102. 112Lev Troçki, “Balkan Savaşları”, İstanbul 2019, s. 9. 113 “age.”, s. 23. 114BOA, Y. PRK. EŞA, 34/62, 19 Şaban 1317, 11 Kânunuevvel 1315, 23 Aralık 1899. 115Cleanthi Scalieri Komitesi hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 33-36. 16 ilgisi olmadığını anlayınca kendisine Evkaf Nezareti’ni teklif etmiş fakat Mahmud Paşa bu teklifi reddetmiştir.116 Ancak Sina Akşin’e göre Damad Mahmud Paşa Avrupa’ya gitme kararını Bağdat demiryolu yapım imtiyazı meselesinden sonra almıştır. 117 Bu demiryolu hattı için 1899’da Ernst Rechnitzer başkanlığında bir İngiliz grubu Damad Mahmud Paşa’yı da yanlarına alarak Bağdat Demiryolu İmtiyazı’nın Almanlara değil, kendilerine verilmesi için teşebbüse geçmişlerdir. 118 Ancak bu imtiyazı Deutsche Bank’ın da katıldığı bir Alman ortaklığı olan Anadolu Demiryolu Şirketi almıştır. Bundan sonra ise Damad Mahmud Paşa ve oğulları, İngiliz sermaye grubunun temsilcisi Maymon tarafından sağlanan ve Lord Salisbury imzasını taşıyan üç pasaportla Avrupa’ya kaçmışlardır. 119 Damad Mahmud Paşa ve oğulları Fransa’ya gelişlerinde Sultan II. Abdülhamid’i suçlayıp Ahmed Rıza Bey’i övdüler.120 Böylelikle Jön Türk hareketi bir nebze de olsa toparlanmış oldu. 121 M. Şükrü Hanioğlu’na göre bu firar hadisesi Batı kamuoyunun da ilgisini ziyadesiyle çekmiştir. Çeşitli gazeteler firar hadisesiyle alakalı geniş yazılar yayınlamıştır. 122 Damad Mahmud Paşa ve beraberindekiler123 Fransa’ya gelişlerinin akabinde hemen Ahmed Rıza Bey ile temas kurmuşlar ve hâriçteki Jön Türk hareketine destek vermişlerdir.124 Ayrıca Yıldız Sarayı Baş Kitabet Dairesi’nden Sadaret’e çekilen bir telgrafa göre Damad Mahmud Paşa ile Hoca Kadri Bey’in Yıldız civarına dinamit koymayı planladıkları haber alınmıştır. Telgrafa göre bu eyleme girişen Paşa’nın anarşistlerden hiçbir farkı yoktur.125 Sultan II. Abdülhamid, Damad Mahmud Paşa’nın kaçışından sonra oldukça telaşlanmıştır. Zira Paşa’nın kaçışı öğrenilir öğrenilmez payitahttan ayrılan ve ayrılacak olan bütün trenler bekletilmiş, Edirne’ye kadar yol almış trenlerin taranması için bir 116Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 83. 117Sina Akşin, “age.”, s. 78. 118İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu”, İstanbul 2008, s. 157. 119Sina Akşin, “age.”, s. 77-78. Konu hakkında detaylı bilgi için bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 73-77, Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 88-108. Daha detaylı bir inceleme için bkz. İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu”, İstanbul 2008, s. 125-167. 120Damad Mahmud Paşa’nın Sultan II. Abdülhamid’e karşı üslubu oldukça serttir. Kendisine “halife-i gayr-i meşru” gibi ithamlarda bulunmaktadır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 129-130. 121Erik Jan Zürcher, “Millî Mücadelede İttihatçılık”, İstanbul 2011, s. 37. 122M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 343. 123İsmail Kemal Bey ve Midhat Paşa’nın oğlu Ali Haydar Midhat Bey de bu kişilerin arasındaydı. Bkz. “II. Meşrutiyet’in İlk Yılı 23 Temmuz 1908-23 Temmuz 1909”, İstanbul 2018, s. 23. Ayrıca Bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 77. 124 “age.”, s. 23. 125BOA, Y. EE, 5/106, 11 Ramazan 1319, 9 Kânunuevvel 1317, 22 Aralık 1901. 17 bölük asker işe koşulmuştur. 126 Ayrıca Sultan, Paşa’nın İstanbul’a dönmesini sağlamak için muhtelif yollar denemiştir. Paşa’yı geri getirmek için ona birtakım suçlar isnat etmiştir.127 Eşi Seniha Sultan’ı da gözünün altında olması için, Yıldız’a getirtmiştir. 128 Mahmud Paşa bu çabalar sonrasında, hem memleket özlemi hem de para sıkıntısının da etkisiyle 129 , zaman zaman dönmeyi düşünmüştür. Ancak oğulları, Jön Türkler ve İngilizler Paşa’nın dönmesini istememektedir. Mısır’da 130 Paşa’nın oğulları “Umum Osmanlı Vatandaşlarımıza”131 diye başlayan ve bir Jön Türk kongresi öneren iki bildiri yayınlamışlar ve babalarının yapmadığı bir biçimde siyasete atılıp Paşa’nın dönme isteğine karşı koymuşlardır. 132 Aşağıda da bahsedileceği üzere Paris’te 4 Şubat 1902’de toplanan bu kongrede Jön Türkler arasında yaşanan görüş ayrılıkları Jön Türkleri iki farklı hizbe bölmüştür. Prens Sabahaddin Bey ve taraftarları “Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-i Şahsî” adı altında, Ahmed Rıza Bey ve taraftarları ise “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” adı altında Sultan II. Abdülhamid’e ve Osmanlı hükümetine muhalefete devam etmişlerdir. 1889’da kurulan İttihad-ı Osmanî örgütü 1902’a kadar bu evrelerden geçmiştir. 133 Bu tarih aralığına bakılacak olursa Ahmed Rıza Bey dışındaki Jön Türkler’in zaman zaman anarşistlerin doğrudan eylem yöntemiyle Sultan Abdülhamid’i devirmeye çalıştıkları görülecektir. Ancak Ahmed Rıza Bey’in inançlı bir pozitivist olmasından dolayı “Nizam ve Terakki” düsturunun gereği olarak bu tarz faaliyetlere sıcak bakmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Erik Jan Zürcher’in de dediği gibi Jön Türkler Fransa’da sosyalist hareketin büyümesine tanıklık ettikleri halde bu tarih aralığında sosyalizmin de hiçbir türünün çekimine kapılmamışlardır.134 Bu arada 1889 ile 1902 126Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 74. 127Ramsaur’a göre bu suçlar, eşinin mücevherlerini çalmak, haremdeki hizmetkârlardan birini öldürmek ve Türk kanunlarına göre padişahın vasiliği altında olan oğullarını zorla kaçırmak gibi suçlardı. Bkz. Ernest E. Ramsaur, “Jön Türkler ve 1908 İhtilâli”, İstanbul 2007, s. 75. 128Sina Akşin, “age.”, s. 79. 129Sina Akşin, Paşa’ya parasal destek vermek için, Paris’te bazı sermaye çevrelerinin oluşturduğu bir sendikadan bahsetmektedir. Bkz. Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 79. Ayrıca bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 136-140. 130Damad Mahmud Paşa ve oğulları Fransa, İsviçre, Londra ve Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşa’nın davetiyle Mısır’a gitmişlerdir. Bu seyahatleri ve yazışmaları Ahmed Bedevî Kuran detaylı bir şekilde aktarmıştır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 117-163. 131Ahmed Bedevî Kuran bu bildirileri yayınlamıştır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 168-172. 132Sina Akşin, “age.”, s. 80. 133Bu tarih aralığını kapsayan detaylı çalışmalardan bir tanesi M. Şükrü Hanioğlu’na aittir. Bkz. M. Şükrü Hanioğlu, ”Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902)”, İstanbul 1985. 134Erik Jan Zürcher, “Modernleşen Türkiye’nin Tarihi”, İstanbul 2015, s. 139. 18 yılları arasındaki gelişmeler çalışmanın kapsamı hâricinde olduğu için detaylı olarak anlatılmamıştır. Sadece Jön Türk hareketi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti için dönüm noktası olmuş hadiseler anlatılmaya çalışılmıştır. Bundan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1902 Birinci Jön Türk Kongresi’nden itibaren 1918 son İttihat ve Terakki Kongresi’ne kadar sol hareketlerle olan ilişkileri irdelenmeye çalışılacaktır. 19 BİRİNCİ BÖLÜM BİRİNCİ JÖN TÜRK KONGRESİ’NDEN (1902) II. MEŞRUTİYET’İN İLÂNINA (1908) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 1.1. Birinci Jön Türk Kongresi (1902) Prens Sabahaddin Bey ve Prens Lütfullah Beylerin yayınladıkları bildirilerle yaptıkları çağrı üzerine Birinci Jön Türk Kongresi, Paris’te, Fransız Enstitüsü üyelerinden M. Leter Pontalis’in evinde135 toplanmıştır. Sina Akşin’e göre kongrenin toplanmasına en büyük engel, gelecek delegelerin yol ve ikamet masraflarıydı. Fakat bu giderleri karşılamak için Prens Sabahaddin Bey şahsı adına, Sina Akşin’in deyimiyle kaynağını tam olarak bilemediğimiz bir borç anlaşması imzalamıştır.136 Bunun akabinde herkese seyahat masrafları ve davetiyeler gönderilerek bütün katılımcıların bir araya toplanmasına uğraşılmıştır.137 “Osmanlı Liberal Fırkası Kongresi” Şubat’ın dördünden dokuzuna kadar sürmüştür. Kongrede Türk, Arap, Rum, Arnavut, Kürt, Ermeni, Çerkes, İslam, Hıristiyan, Musevî vesair hepsi Osmanlı memleketinden gönderilmiş mebusan hazır olmuşlardır. Prens Sabahaddin (belgede Selahaddin olarak yazılmış) kongrenin açılışında bir konuşma yapmış, konuşmasında “el-yevm mevcut olan usül-ü iradeyi reddederek terakki ve hürriyetin tesis olunması gerektiğini” söylemiştir. Ayrıca “Kanun-u Esasî’nin tesisinin, insaniyet nokta-i nazarından Avrupa hükümetlerine ait bir vazife olduğunu” ileri sürmüştür. 138 Görüldüğü üzere Prens Sabahaddin Bey Avrupa müdahalesini istemektedir. Kongre Damad Mahmud Paşa’nın fahrî başkanlığında, Ramsaur’a göre 47139 , Ahmed Bedevî Kuran’a göre 60-70140 , Sina Akşin’e göre ise 40137Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 189. 138BOA, Y. PRK. TKM, 45/16, 7 Zilkade 1319, 2 Şubat 1317, 15 Şubat 1902. 139Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 86. 140Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 189. 20 civarında bir delege sayısıyla toplanmıştır. 141 7 Nisan 1901’de Saadet Gazetesi’nin imtiyaz sahibi Mahmud Nuri Bey tarafından Yıldız’a gönderilen belgede Avrupa’ya firar eden Jön Türkler’in “muahharen bir kongre icra edecekleri ve Jön Türkler ile Arnavutluk, Ermenistan, Kürdistan, Makedonya ve Suriyelilerin kâfisinin birden ihtilâl edecekleri” haberi yazmaktadır. 142 Dolayısıyla Sultan II. Abdülhamid kongre icra edileceğini kongrenin açılışından önce öğrenmiştir. Kongre esnasında, ihtilâlciler arasında, Kanun-u Esasî’nin tekrar tesisi için takip edilecek yollar konusunda çeşitli görüşler öne sürülmüştür. İlk görüş İsmail Kemal Bey tarafından ortaya atılan yalnız propaganda ve yayının ihtilâl için yeterli olmayacağı, bu tarz faaliyetlerin yanı sıra askerî kuvvetlerin de silahlı güç olarak ihtilâl harekâtına katkı sağlamaları gerektiği görüşüdür. İsmail Kemal Bey Eski Avlonya Mebusu olarak kongreye katılmıştı. 143 Kendisi daha kongre toplanmadan evvel büyük devletlerin müdahalesini isteyen tarafta bulunduğu için Ahmed Rıza Bey ve ekibiyle çatışmıştı. Kongreye sunduğu düşünceye göre “Salt propaganda ve yayın yoluyla devrim olmaz; bu nedenle silahlı güçlerin de devrim hareketine katılmasını sağlamak” gerekmektedir. Böylelikle Batı’nın dikkati çekilerek büyük devletlerin desteği sağlanacaktı ve Sultan taviz vermek zorunda kalacaktı. Kendisini “dâhilde bir askerî kuvvetin mümessili” olarak tanıtan İsmail Kemal Bey, belirttiği doğrultuda çalışılmasını ve payitahtta bir darbe yapılmasını önermiştir.144 İkinci görüş ise yabancı hükümetlerin müdahalesini davet yoluyla memlekette ıslahat icrasına girişmek gerektiği görüşüdür. Ahmed Bedevî Kuran’a göre bu görüş kongreye katılan Ermenilerden gelmiştir. Ermeniler Berlin Antlaşması’nın 61. maddesinde yazılı olan 11 Mayıs 1895 tarihli muhtıranın uygulanmasını talep etmişlerdir. 145 Bu madde 93 Harbi’nden sonra imzalanan Ayestefanos Antlaşması’nın 16. maddesinin fazla değişikliğe uğratılmadan kabul edilmiş haliydi.146 Söz konusu madde şudur: 141 Sina Akşin, “age.”, s. 80. Ahmed Bedevî Kuran kongreye katılan Osmanlı İhtilalcilerinden bazılarının isimlerini vermiştir. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 190. 142BOA, Y. PRK. PT, 20/95, 17 Zilhicce 1318, 25 Mart 1317, 7 Nisan 1901. Bu belgeye göre Jön Türkler “memalik-i Osmaniye’de icra edilen vahşet ve mezalimin fail-i hakikiyesi” olarak Sultan II. Abdülhamid Han’ı görmektedir. 143 Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 190. 144 İhsan Burak Birecikli, “Avlonyalı İsmail Kemal Bey’in Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt:3, Sayı: 5, Ankara 2009, s. 107-108. 145Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 191. 146Yusuf Sarınay, “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, Ankara 2008, s. 78. 21 “Doğuda Rus askerinin istilası altında bulunup Osmanlı Devleti’ne iadesi gereken yerlerin tahliyesi oralarda iki devlet arasındaki iyi münasebetlere zarar getiren karışıklıklara meydan verebileceğinden, Osmanlı Devleti Ermenilerin oturduğu eyaletlerde mahalli menfaatlerin gerektirdiği ıslahatı vakit kaybetmeksizin yapmayı ve Ermenilerin Kürtlere ve Çerkeslere karşı emniyetlerini sağlamayı taahhüt eder.” 147 İttihat ve Terakki Cemiyeti yayın organı Şura-yı Ümmet gazetesinde Ermenilerin bu yaklaşımına karşı kendi fikrini beyan etmiştir. 9 Mayıs 1902 tarihli ve 3 numaralı nüshada Cemiyet “Geçen de Paris’te inikad eden Osmanlı Kongresi’nde Ermenilerden biri müdahale-i ecnebiyyeyi reddeden azaya: “Siz müdahaleyi istemiyorsunuz, Sultan Hamid de istemiyor!” demişti. Sultan Hamid de istemiyor diye bizim istemekliğimiz lazım gelmez” sözleriyle bu teklife karşı tavrını belirtmiştir. 148 Fakat kongrede Ermenilerin bu talepleri “maksada halel gelmemesi” şartıyla kabul edilmiştir.149 Birinci Jön Türk Kongresi ya da yukarıda söylendiği ismiyle “Osmanlı Liberal Fırkası Kongresi” Jön Türkler’in iki farklı temel görüşe ayrılmalarına sebep olmuştur. Bunlardan ilki Prens Sabahaddin Bey’in izah ettiği ölçüde yabancı müdahalesine taraftar olanlardı ve çoğunluğu teşkil etmekte idiler. Bu hizbin lideri İsmail Kemal Bey idi. Diğer bir görüş ise Ahmed Rıza Bey liderliğinde “adem-i müdahaleciler” yani müdahale karşıtları hizbiydi.150 Bu grupta ise Ahmed Rıza Bey dışında Dr. Nazım Bey, Hoca Kadri, Yusuf Akçura ve Ferit Tek bulunmaktaydı.“ Adem-i müdahaleciler” grubu azınlığı teşkil etmekteydi. Görüldüğü üzere kongrenin başlıca sonucu zaten genellikle fazla bir birlik içinde çalışamayan Jön Türk hareketinin iki ana hizbe bölünmüş olmasıdır.151 Kongre’ye katılan Ermeni örgütleri, siyasal düzeni dönüştürmek amacıyla Osmanlı liberalleriyle işbirliği yapacaklarını belirtmelerine rağmen kendi çıkarlarını ön planda tutmuşlardır. Zira Şura-yı Ümmet gazetesinde çıkan habere göre Paris’teki kongrede talepleri kabul edilmesine rağmen Ermeniler Cenevre’de bir kongre daha toplayacaklardır. Bu kongrede tamamıyla istiklâl emelleri doğrultusunda kararlar alacaklardır. Bu arada Bulgar komitecilerden Sarafof da bu kongrede konuşma 147Yusuf Sarınay, “agm.”, s. 76. 148“Ermenilere Dair”, Şura-yı Ümmet, No. 3, 1 Safer 1320, 9 Mayıs 1902, 27 Nisan 1318, Cuma, s. 2-3. 149BOA, Y. PRK. TKM, 45/16, 7 Zilkade 1319, 2 Şubat 1317, 15 Şubat 1902. 150Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 191. 151Sina Akşin, “age.”, s. 83. 22 yapacaktır. 152 Özlem Karsandık’a göre de Birinci Jön Türk Kongresi’ne Hınçak ve Taşnak komiteleri birlikte katılım sağlamış ve kongrede birlikte hareket etmişlerdir.153 Hınçak Komitesi (Hınçak kelimesi Ermenice’de “Çan” anlamına gelmektedir.) 1887’de kendilerini Marksist olarak kabul eden altı Rusya Ermenisi genç öğrenci tarafından Cenevre’de “Hınçakyan Sosyal Demokrat Partisi” adıyla kurulmuştur. Ancak Anaide Ter Minassian’a göre programı, örgütlenme ve taktiklerinde açıkça başat olan Marksizm’den ziyade Narodnizm (Halk iradesi ya da özgürlüğü) görüşüdür.154 Parti “İhtilâlci Hınçak Partisi” ismini ise 1890 yılında almıştır 155 ve “Ermeni Sorunu”na sosyalizmi ilk sokanlar Kafkasya Hınçakları olmuştur.156 Taşnak Komitesi ise 1890’da Tiflis’te, Türkiye Ermenistanı’nın ekonomik ve siyasal özgürlüğünü isteyen milliyetçi ya da sosyalist, ılımlı ya da köktenci bütün Ermenileri toplamak amacıyla kurulmuştur. Çoğunluğu demokratik ve liberal görüşte olmasına rağmen içlerinde sosyalist bir azınlık bulunmaktadır ve bu azınlık da Narodniklerden oluşmuştur. Komite adını ise Ermenice “federasyon” anlamına gelen Taşnaksutyun kelimesinden almıştır. 157 XIX. yüzyılın sonundan itibaren Türkiye’ye girmeye başlayan sosyalist fikirlerin, 1910’a kadar, Türk-Müslüman nüfus arasında neredeyse hiçbir etkisi olmamasına rağmen bu iki Ermeni partisi 1896’dan bu yana Enternasyonal’in kongrelerine kabul edilmiştir. 158 Özlem Karsandık’a göre Kongre sonrası Jön Türkler arasında gerçekleşen bölünme bu Ermeni komitelerini de etkilemiştir. 1908 yılından sonra Taşnak komitesi İttihat ve Terakki Cemiyeti’yle, Hınçak komitesi ise adem-i merkeziyet yanlısı muhalefet ile işbirliğini tercih etmiştir. Daha da ötesi İttihatçılar, Hınçaklar’dan daha güçlü olan Taşnakları Osmanlı Devleti’ndeki Ermenilerin temsilcisi olarak görmüşlerdir. 159 1.1.1. Jön Türkler ve Narodnizm Yukarıda bahsi geçen “Narodnizm” akımı Osmanlı-Türk aydınlarını etkilemiş bir akımdır. Bu akım 1870 yıllarında, Rusya’da “Narodnichestvo” yani halkçılık ismiyle, aydının halka gitmesi, halka gidip onu aydınlatması, halktan toplumun 152“Mektub-u Mahsus: Cenevre’den”, Şura-yı Ümmet, No. 4, 15 Safer 1320, 23 Mayıs 1902, 11 Mayıs 1318, Cuma, s. 4. 153 Özlem Karsandık, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Hınçak Cemiyeti’nin Osmanlı İmparatorluğundaki Siyasal Faaliyetleri (1887-1908)”, Mersin 2005, s. 94. 154Anaide Ter Minassian, “Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912”, İstanbul 1992, s. 22. 155Kâmuran Gürün, “Ermeni Dosyası”, s. 200. 156Anaide Ter Minassian, “age.”, s. 23. 157Anaide Ter Minassian, “age.”, s. 25. 158George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 19. 159Özlem Karsandık, “age.”. s. 94-95. 23 meselelerini öğrenmesi ve halkı tanıması fikirleriyle doğmuştur. 160 Kelime olarak narodnik, köylü devrimi teorisine inanan ve otokrasi taraftarlarına karşı terör uygulanmasını kabul eden devrimci gruplar için ortak bir isim olarak kullanılmıştır.161 “Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi”nin 2. cildinde yapılan tanımda ise Narodnizm’in köylü ve küçük üretimcilerin çıkarlarını dile getiren ve Rusya’nın kapitalist gelişme aşamasını geçirmeden reform ya da devrim yapılabileceğine inanan Rus demokratik ideolojilerine verilen isim olduğu belirtilmektedir. 162 Narodnizm’in kökleri ise Alexander Herzen ve Nikolay Çernişevski’nin 1800’lerin ilk yarısında sundukları görüşlere dayanır. Alexander Herzen Rus halkına özgü yerli bir “sosyalizm” hatta “komünizm”i formülleştirmek amacıyla özgün bir girişimde bulunmuştur. 163 Nikolay Çernişevski ise bir kilise papazının oğlu olmasının da etkisiyle “sosyalistlerin, komünistlerin, radikal cumhuriyetçilerin ve Montanyarların* düşüncelerini” kendi Hıristiyan inançlarıyla uzlaştırmaya çalışmıştır. 164 Ancak Narodnizm’in siyasal bir akıma dönüşmesi 1868 yılında kolektivist anarşizm kuramcısı Mikhail Bakunin’in Narodnoe Delo (Halkın Davası) dergisinde genç Ruslara üniversiteleri bırakıp ‘halka gitme’ çağrısı yapan bir makale yayınlamasıyla gerçekleşmiştir.165 Narodnizm akımı Rusya’da, 1870’li yılların sonunda, olumsuz tepkilerle karşılaşmaya başlamıştır. İlk olarak Plehanov adında genç bir devrimci bireysel terörizm konusunda narodniklerle anlaşmazlığa düşmüş ve yurt dışına gitmiştir. Georgi Valentinoviç Plehanov siyasetçi ve fikir adamı özellikleriyle Rusya’da sosyalizmin ve Marksizm’in gelişmesinde etkili olmuş bir kişiliktir. Kendisi ülkesinde işçi sınıfına dayalı bir sosyalist hareketin oluşmasında önemli roller oynamıştır. 166 Plehanov başlarda Karl Marx’la uyuşmamasına ve Mikhail Bakunin’e yakınlık duyan bir çevrede yetişmesine rağmen giderek Marx ve Engels’in fikirlerine daha çok yakınlaşmaya başlamıştır. 167 Yurt dışında Marksizm’i kabul etmiş ve İsviçre’de, 1883 yılında, 160Niyazi Berkes, “Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler”, İstanbul 2002, s. 81. 161E. H. Carr, “Bolşevik Devrimi 1917-1923”, İstanbul 2016, Cilt: 1 s. 16. 162Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 496. 163Andrzej Walicki, “Rus Düşünce Tarihi 1760-1900 Aydınlanmadan Marksizme”, Ankara 1987, s. 152. * Montanyarlar, Fransız Devrimi sonrasında Kurucu Meclis’te solda oturan, kendilerine “dağlılar” denen gruptur. 164Andrzej Walicki, “age.”, s. 170. 165Evren Haspolat, “Meşrutiyet’in Üç Halkçılığı ve Kemalist Halkçılığa Etkileri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 47, Ankara 2011, s. 560. 166Korkut Boratav, “Georgi Valentinoviç Plehanov (1856-1918)”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 502-503. 167James Joll, “II. Enternasyonal”, İstanbul 2002, s. 27. 24 “Emeğin Kurtuluşu” adlı Rus-Marksist bir topluluk oluşturmuştur. Sonrasında ise Plehanov ve arkadaşları devrimin, ancak kapitalizmin gelişmesiyle ve sanayi proletaryasının eseri olarak gerçekleşebileceği tezini Rusya’ya uygulayarak, makalelerinde narodniklerle mücadeleye girişmişlerdir. 168 Niyazi Berkes’e göre ise Narodnizm’in Rus ulusunun tarihsel evriminin Batı uygarlığındaki toplumların evriminden tamamıyla ayrı nitelikte olduğu kanısına varması yüzünden Narodnizm, 1890’lardan itibaren Marksist toplumcular tarafından reddedilmiştir.169 Yine Berkes’e göre Rusya’daki bu Narodnizm akımı üç dolaylı yoldan Türk aydınlarını da etkilemiştir. Birincisi Balkan ve özellikle Bulgar aydınlarıdır. İkinci yol ise Rusya’dan gelen Türklerdir. Örneğin İttihad-ı Osmanî Örgütü’nün kurucu kadrosunda yer alan Hüseyinzade Ali, Petersburg Üniversitesi’nde okumuş ve hatta Namık Kemal’i bile ilk defa orada duymuştu. Hüseyinzade Ali gibi aydınlar, ihtimal ki ilk defa olarak, Rusya’daki üniversitelerde ve orta öğretim okulları olan jimnazyumlarda öğrenciler arasında oldukça yaygın olan Narodnizm akımı hakkında dolaylı yoldan bilgi edinmişlerdi. Üçüncü dolaylı yol ise nasyonalist Taşnak hareketinden ziyade sosyalist Hınçak hareketidir. 170 Zira yukarıda belirtildiği gibi Hınçak hareketinin örgütlenme şekli ve programında başat olan akım Narodnizm’dir. Hınçak hareketinin kurucuları olan öğrenciler, Narodnizm’e başkaldıran Plehanov’u tanımalarına ve kendilerini sosyalist olarak nitelemelerine rağmen, Anaide Ter Minassian’a göre Narodniklerdir.171 Zafer Toprak’ın da dediği gibi II. Meşrutiyet Osmanlı düşünce tarihinde “cemiyet” ve “halk” sözcükleriyle yeni bir devre açmıştır. Dolayısıyla II. Meşrutiyet Osmanlı düşün yaşamına halkçılık akımını da kazandırmıştır. Osmanlı halkçılığı ilk başta Selânik’te ortam bulmuş fakat Selânik’in kaybedilmesinden sonra İstanbul’da yeşermiştir. 172 II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Türk aydınları arasında başlayan “toplumculuk” ya da “halkçılık” düşüncesi, Rusya’daki Narodnizm ve Marksizm 168 E. H. Carr, “age.”, s. 16. 169Niyazi Berkes, “age.”, s. 81. 170Niyazi Berkes, “age.”, s. 82. 171Anaide Ter Minassian, “age.”, s. 22. “Hınçak” Ermenice’de “Çan” anlamına gelmektedir ve Alexander Herzen’in yayınladığı mecmuanın ismi “Kolokol” da “Çan” anlamına gelmektedir. 172Zafer Toprak, “Türkiye’de Popülizm 1908-1923”, İstanbul 2013, s. 44-165-170. 25 akımları ile dolaylı veya dolaysız ilişki içinde olmuş ve onlardan etkilenmiştir. 173 Osmanlı halkçıları Rus Narodnik hareketinden, Balkan popülizminden ve köycülükten de esinlenerek Türk Yurdu, Halka Doğru gibi mecmualar çıkarmışlardır. Bu mecmualardan özellikle Halka Doğru, Çarlık Rusyası’nda 19. yüzyılın ikinci yarısında gelişen Narodnik hareketinin temel şiarlarından biriyle aynı isme sahip olması sebebiyle önemlidir. 174 Derginin yazarları arasında Rusya’da narodnik hareketine katılan Hüseyinzade Ali, Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu gibi Rusya’dan göçen Türk aydınları bulunmaktadır. 175 Örneğin Ziya Gökalp 18 Nisan 1918 tarihinde çıkan Yeni Mecmua dergisinde kaleme aldığı makalesinde Hüseyinzade Ali’nin Osmanlı’nın içtimaî hastalığını “yan geldizm” olarak isimlendirdiğini belirtmiştir. İlerleyen satırlarda da “Ali Bey Petersburg Darülfünununda iki tesir altında kalmıştı: Panslavizm, sosyalizm. Ali Bey Panslavizm’den (Pantürkizm) mefkûresini çıkardığı gibi, sosyalizmden de (halkçılık) ahlakını aldı.” diyerek sosyalizm fikrinin Hüseyinzade Ali Bey üzerindeki tesirinden bahsetmiştir.176 François Georgeon ise Yusuf Akçura’nın Rus popülizmi ve Tolstoy’dan etkilendiğini belirtmektedir. Kendisi Yusuf Akçura’nın “Tolstoy’un Rus köylüsüne duyduğu sonsuz aşk yoluyla evrensele ulaşarak, yapıtlarında ve yaşamında hümanizm ve milliyetçilik arasındaki çelişmeyi çözüme ulaştırdığı” düşüncesine sahip olduğunu belirtmektedir.177 Akçura’nın Kasım 1911’da Resimli Kitap mecmuasında Tolstoy’un hayatı ve edebiyatı hakkında kaleme aldığı uzun ve detaylı makale, kendisinin Tolstoy’a olan ilgisini göstermesi açısından önemlidir.178 Narodnik hareketinin temel şiarlarından biriyle aynı ismi taşıdığı için yukarıda bahsi geçen Halka Doğru mecmuasına ve II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı halkçılığına kısaca göz gezdirmek faydalı olacaktır. 173İ. Arda Odabaşı, “Osmanlı’da Sosyalizm, Türkçülük ve İttihatçılık -Rasim Haşmet Bey-“ İstanbul 2011, s. 41-42. 174Zafer Toprak, “age.”, s. 170. 175Hasip Saygılı Hüseyinzade Ali, Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu’nun Rusya’da Narodnik harekete katıldığını aktarmaktadır. Bkz. Hasip Saygılı, “1905 Rus Devrimi ve Sultan Abdülhamid”, İstanbul 2016, s. 244. 176Ziya Gökalp, “İçtimaiyat: Türkçülük Nasıl Doğdu?”, Yeni Mecmua, Cilt: 2, No. 40, 7 Recep 1336, 18 Nisan 1918, 18 Nisan 1334, Perşembe, s. 262-263. 177François Georgeon, “age.”, s. 59. Hüseyinzade Ali Bey de Tolstoy’u Rusya’daki ediplerin başı olarak görmekte ve Tolstoy’un “dindar ve halka hizmet etme anlayışıyla dolu bir insan” olduğunu düşünmektedir. Bkz. Alaattin Uca, “Ali Bey Hüseyinzade (Turan)”, Konya 2017, s. 320-321. 178 Yusuf Akçura, “Lef Nikolayeviç Tolstoy”, Resimli Kitap, No. 32, Zilkade 1329, Kasım 1911, Teşrinisani 1327, s. 746-754. 26 Halka Doğru mecmuasının ilk sayısı 24 Nisan 1913’te, son sayısı ise 20 Nisan 1914 tarihinde çıkmıştır. Mecmua, haftalık olarak, toplam 52 sayı çıkmıştır.179 Derginin daimi muharrirleri 2 Ekim 1913 sayılı ve 24 sayılı nüshada “Halide Edip Hanım, Aka Gündüz, Akçuraoğlu Yusuf, Ahmed Agayef, Tevfik Nureddin, Celâl Sahir, Hüseyinzade Ali, Hamdullah Suphi, Akil Muhtar, Abdülfeyyaz Tevfik, Ali Canip, Ali Said, Ali Ulvi, Galip Bahtiyar, Kazım Nami, Köprülüzade Mehmed Fuad, Gökalp, Mehmed Emin, Mehmed Ali Tevfik, Memduh Şevket, Nazım Beyler” şeklinde listelenmiştir. 180 Görüldüğü üzere İttihat ve Terakki Cemiyeti merkez-i umumî üyesi Dr. Nazım Bey de derginin daimi yazarları arasında gösterilmiştir.181 Yusuf Akçura18 Eylül 1913 tarihli ve 24 sayılı nüshada kaleme aldığı “Halka” isimli makalesine “Biz “Halka Doğru” diye ad taktığımız bu cerideyi halk için, halka faydalı olmak için çıkarıyoruz.” sözleriyle başlamıştır. Devamında da “ Halktan muradımız köylükte yaşayan az toprak sahibi yahut büsbütün topraksız reçberler, sonra şehirlerde geçinen ufak esnaf ve günlükçü ameleler, ırgatlardır. Biz uzaktan uzağa bunların geçinişleri güç olduğunu, fakr-u zaruret çektiklerini biliyoruz.” sözleriyle “halk” kelimesini sınıfsal bir bağlamda kullanmış ve gelir düzeyinin bu hususta belirleyici olduğunu dile getirmiştir. Makalesini bitirirken Akçura “halkımız da bize yardım etmelidir: bize mektup yazmalı, sualler sormalı, gelip bizimle görüşmeli. Yoksa yalnız bizim isteğimizle iş olup bitmez. Tek elin havada sallanmasından ses çıkmaz. Halk arasında yaşayan mektep hocaları, nahiye müdürleri, imam efendiler, ziraat müfettişleri, sıhhiye müfettişleri çok ama pek çok yardım edebilirler. Ezcümle halk içinde gördüklerini, bildiklerini, düşündüklerini güzel güzel yazabilirler. Bu yolda himmetlerini beklemeye kendimizi pek haklı zannediyoruz. Onlar da bizim kadar biliyorlar ki kendilerini asıl yaşatan, besleyen halktır. Halka borçludurlar. Halk sağlam ve zengin olmazsa, onlar da en sonunda aç kalacaklarını asla unutmamalıdırlar.” sözleriyle halkın dergiye fikirleriyle, istekleriyle iştirak etmesini istemiş ve halkın refahının toplumun diğer katmanlarının da refahı anlamına geleceğini belirtmiştir. 182 İzmir’de Aydın mebusu İsmail Sıtkı tarafından çıkarılan Köylü gazetesinde de halkçı ve köycü söylemler bulunmaktadır. Örneğin 2 Ağustos 179İ. Arda Odabaşı, “II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm”, İstanbul 2015, s. 42. 180“Halka Doğru’nun Daimi Yazıcıları”, Halka Doğru, No. 24, 1 Zilkade 1331, 2 Ekim 1913, 19 Eylül 1329, Perşembe, s. 1. 181Ahmet Eyicil listede adı geçen “Nazım Bey”in Dr. Nazım Bey olduğunu söylemektedir. Bkz. Ahmet Eyicil, “İttihad ve Terakki Liderlerinden Doktor Nâzım Bey”, Ankara 2004, s. 147. 182Akçuraoğlu, “Halka”, Halka Doğru, No. 22, 16 Şevval 1331, 18 Eylül 1913, 5 Eylül 1329, Perşembe, s. 169-172. Yusuf Akçura’nın “Halka” makalesi bir yazı dizisi şeklinde beş sayı boyunca tefrika edilmiştir. Odabaşı bu makalelerin tercümelerini çalışmasında yayınlamıştır. Bkz. İ. Arda Odabaşı, “II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm”, İstanbul 2015, s. 50-66. 27 1909 tarihli ve 281 numaralı Köylü gazetesinin sloganı “Cuma’dan başka her gün çıkar. Her şeyden yazar, doğruluktan ayrılmaz. Ahalinin ve başlıca esnafın, köylülerin, rençberin, işçilerin ilerlemesine çalışır. Kanuna uygun işlerine yardım eder Türk gazetesidir.” şeklindedir. 183 Aynı gazete 11 Mart 1911 tarihli ve 767 numaralı nüshasında ise “Bu sözleri yazmaya başlamadan evvel gözlerimizden yaş geliyor köylülerimiz, sevgili köylülerimiz için. Onların büyüklüğü, ulviyeti, bu vatana ettikleri hidmetlerin kıymeti için ağlıyoruz. Fakat bu ağlayış keder, acı ağlayışı değil iftihar ağlayışıdır.” sözleriyle Osmanlı-Türk köylülerini yüceltmiştir. 184 İlerleyen zaman içerisinde İzmir’de bir de “Halka Doğru Cemiyeti” kurulmuştur. Dr. Nazım Bey ve Mahmud Celâl (Bayar) Bey’in çabalarıyla kurulan cemiyet 1918 yılı yaz aylarında Halka Doğru Mecmuası adında bir dergi de çıkarmaya başlamıştır.185 Dergi 1 Şubat 1919 tarihli ilk sayısında “İsminden de anlaşılacağı üzere bu mecmuayı halk için tesis ediyoruz. (Halk) tabirinden maksadımız da milletin tahsil ve terbiye, idrak ve irfanca orta sınıfını teşkil eden tabakadır. Âmî ve avam dediğimiz hiç mektep görmemiş veya okuyup yazma öğrenmemiş kısım, mecmuamızdan bittabi bir şey anlayamayacağı gibi havas zümresi denilen tahsil ve tetebbuları yüksek tabakanın da risalemizi takip ve mütalaaya ihtiyaçları yoktur.” şeklinde çıkış amacını belirtmiştir. Ayrıca “halk” tabirini sınıfsal bağlamda kullanmış ve mecmuanın sadece milletin orta sınıfını teşkil eden “halk”a hitap ettiğini dile getirmiştir.186 Ömer Seyfettin’in başyazarlığında çıkan Türk Sözü mecmuasında da halkçı söylemler bulunmaktadır. Örneğin dergi 25 Nisan 1914 tarihli ilk sayısında İstanbul’daki esnaf ve işçilere “Sizin saadetinizden, sizin elemlerinizden, sizin kederlerinizden, sizin istikbalinizden başka bir şey düşünmüyoruz.” şeklinde seslenmiştir. Ayrıca “Halkımızın her sınıfından gelecek kardaşımızı büyük bir memnuniyetle kabul edeceğiz.” sözleriyle topluma sınıfsal bir yaklaşımla hitap etmiştir. 187 Ayrıca bir başka makalesinde de taşra halkına seslenerek mektup yazmalarını, soru sormalarını istemiş ve “Bizim gazetemiz ediplerin, şairlerin gazetesi değildir. Söylediğiniz gibi yazın. İsterse imlalarınızda yanlış olsun, biz okur anlarız. Ve sizi ayıplamayız.” diyerek taşradaki halkın çekinmeden fikirleriyle gazeteye iştirak 183“Cuma’dan başka her gün…”, Köylü, No. 281, 15 Recep 1327, 2 Ağustos 1909, 20 Temmuz 1325, Salı, s. 1. 184“Her Şey Köylülerin Sırtından”, Köylü, No. 767, 10 Rebiyülevvel 1329, 11 Mart 1911, 26 Şubat 1326, Pazar, s. 1. 185Zafer Toprak, “age.”, s. 194-195. 186“Maksad ve Meslek” Halka Doğru Mecmuası, No. 1, 29 Rebiyülahir 1337, 1 Şubat 1919, 1 Şubat 1335, Cumartesi, s. 1. 187“İstanbul’un Esnafları, Reçberleri ve Amelelerine”, Türk Sözü, No. 1, 29 Cemaziyülevvel 1332, 25 Nisan 1914, 12 Nisan 1330, Cumartesi, s. 8. 28 etmesini rica etmiştir. 188 Görüldüğü üzere Narodnizm ve halkçılık akımları Osmanlı-Türk aydınlarını ve İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânını oldukça etkilemiş durumdadır. 1.1.2. Makedonya Sorunu ve Jön Türkler Tekrar 1902 senesine döndüğümüzde Makedonya sorununun patlak verdiğini görmekteyiz. 189 Zira Makedonya sorunu, temel gündem maddesi olmasa bile, 1902 Birinci Jön Türk Kongresi’nde gündeme gelen konular arasındaydı.190 Makedonya, aşağı yukarı eski Selânik, Manastır ve Kosova vilayetlerini kapsamaktadır. 191 Bu bölgenin büyük bir kısmı Ayestefanos Antlaşması ile Bulgaristan’a verilmiş fakat bu kısım, Berlin Antlaşması ile Osmanlı Devleti’ne iade edilmiştir. 192 Yusuf Hikmet Bayur’a göre bu toprakların bir zamanlar kendilerine verilmiş olduğunu unutmayan Bulgarlar, 1897 yılından başlayarak 193 , tedhiş hareketlerine başlamışlardır. Aynı zamanda Bulgarlar Makedonya’da yaşayan en kalabalık Hıristiyan unsur olmak iddiasında idiler. 194 Zira Sina Akşin’e göre Makedonya’da toplam 1,5 milyon Müslüman’la birlikte 900.000 Bulgar, 300.000 Rum, 100.000 Ulah ve 100.000 Sırp’tan oluşan yaklaşık 1,4 milyonluk bir Hıristiyan nüfus bulunmaktaydı.195 Makedonya Devrimci Kurtuluş Hareketi, Makedonya’daki kentli küçük-burjuva ortamından doğduktan sonra hür köylü kitlelerinin desteğiyle büyümüştür. Fikret Adanır’a göre bu hareket devrimci programından ziyade milliyetçi ideolojiler arasındaki savaşı ön plana çıkarmaktaydı. Bununla birlikte 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı yenilgisinden sonra Makedonya’nın elbet bir gün Bulgaristan’a verileceği korkusu hâlihazırda Osmanlı egemen sınıfında baş göstermişti. Bu korkunun etkisiyle 188 “Taşra Halkına”, Türk Sözü, No. 1, 29 Cemaziyülevvel 1332, 25 Nisan 1914, 12 Nisan 1330, Cumartesi, s. 8. 189Yusuf Hikmet Bayur, “Türk İnkılâbı Tarihi Cilt: I Kısım: I”, Ankara 1983, s. 163. 190Hasan Taner Kerimoğlu, “Osmanlı Kamuoyunda Balkan Meselesi 1908-1914”, İstanbul 2015, s. 44. 191Yusuf Hikmet Bayur, “age.”, s. 164. 192Sina Akşin, “age.”, s. 88. 193Sina Akşin, “age.”, s. 88. 1897 yılında Rusya ile Avusturya Makedonya hakkında yeni bir antlaşma yapmışlardır. Detaylar için bkz. Enver Ziya Karal, “Büyük Osmanlı Tarihi”, Ankara t.y., Cilt: IV, s. 152. 194Yusuf Hikmet Bayur, “age.”, s. 164. 195Sina Akşin, “age.”, s. 88. Sina Akşin de rakamları Yusuf Hikmet Bayur’dan aktarmıştır. Bu rakamlar, takriben, 1904 senesinde Makedonya’da müfettiş olan Hüseyin Hilmi Paşa’nın yapmış olduğu bir istatistiğe dayanmaktadır. 29 Makedonya’da bir anti-Bulgar cephe oluşmuş, bu cephede Osmanlı egemen sınıfından başka Rumlar, Patrikhane’ye bağlı Slav burjuvazisi, Kosova ve Manastır vilayetlerindeki küçük Sırp cemaatleri ve Selânik Musevî Cemaati de bulunmaktaydı.196 İlk “Makedonya Komitesi” ise 1890’da Sofya’da kurulmuştur. Amacı, başlangıçta Makedonya’dan Bulgaristan’a göç eden Bulgarlara yardım etmek olmasına rağmen teşkilâtının büyümesiyle siyasi bir karakter kazanmıştır. 197 Sonrasında 1893’te, Selânik’te, Dame Gruev ve Dr. Hristo Tatarchev tarafından Makedonska Revolyutsionna Organizatsiya (Makedon İhtilâl Örgütü) adıyla gizli bir örgüt kurulmuş, bu örgüt 1896’da Bilgarski Makedono-Odrinski Revolyutsionni Komiteti (Makedonya-Edirne Bulgar İhtilâl Komiteleri) adını almıştır. Bu örgüt Makedonya sınırları içerisinde kurulduğu için “Makedonya İç Devrimci Örgütü (MİDÖ)” olarak da adlandırılmaktadır.198 Örgütün 14 Temmuz 1893 tarihli nizamnamesinde Makedonya bölgesi ve Edirne vilayeti için muhtariyet isteği doğrultusunda çalışılacağı yazmaktadır. Örgüt bu maksada yönelik olarak Edirne ve Makedonya’da yerleşik Bulgarları “gerek matbuat ve gerek telkinat-ı şifahî” vasıtasıyla ihtilâle teşvik etmek ve uygun zemin hazırlandıktan sonra “ahaliyi isyan ettirmek” niyetinde olduğunu nizamnamesinde belirtmiştir.199 Odabaşı’na göre Makedonya İç Devrimci Örgütü, diğer çoğu Balkan komitesinden daha solda durmaktaydı.200 Örgüte yalnızca Bulgarlar katılabilmekteydi ve yukarıda belirtildiği gibi örgütün amacı Makedonya ve Edirne için tam siyasal özerklik elde etmekti. Selânik’te bu örgütün kurulmasında az sonra, Bulgaristan’daki Makedon mülteciler de, 1894’de, Resneli Trayko Kitanchev başkanlığında bir Makedonskiyat Komitet kurmuşlardır. Bu komite de daha sonraları Vırhoven Makedonski Komitet (Yüksek Makedonya Komitesi) adını almış ve üye ya da taraftarlarına Vırhovist denmeye başlamıştır. 201 Galip Vardar bu komiteler hakkında şunları söylemektedir: 196Fikret Adanır, “Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof’un Anılarında II. Meşrutiyet”, Birikim, Sayı: 9, İstanbul 1975, s. 15-16. 197Enver Ziya Karal, “Büyük Osmanlı Tarihi”, Ankara t.y., Cilt: IV, s. 151. 198Meltem Begüm Saatçi, “II. Meşrutiyet Öncesi Makedonya Sorununda “Bulgar” Rolü”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, Eskişehir 2005, s. 118. Hasan Taner Kerimoğlu örgütün adını 1905’te değiştirerek “Makedonya İç Devrimci Örgütü” adını aldığını söylemektedir. Bkz. Hasan Taner Kerimoğlu, “Osmanlı Kamuoyunda Bulgar Meselesi 1908-1914”, İstanbul 2015, s. 46. 199BOA, Y. PRK. MK, 5/114, 29 Zilhicce 1310, 2 Temmuz 1309, 14 Temmuz 1893. 200İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 26. 201Fikret Adanır, “agm.”, s. 16. 30 “O tarihte Makedonya’da bulunan Bulgar eşkıyası iki kısma ayrılmıştı. Birinci grup, her ne pahasına olursa olsun Makedonya’yı Bulgaristan’a katmak ve ana vatan saydıkları Bulgaristan’ı büyütmek arzusunda idi. Bunlara o zaman Virhovist’ler adı veriliyor ve bunların başında gayet tehlikeli bir komiteci olan Sarafof ve onun kadar korkunç muavini Garvanof bulunuyordu. Bunların Bulgar hükümetinden para, malzeme ve her türlü yardım gördükleri muhakkak idi. Onların çete efrâdı daha güzel giyiniyor, çok mükemmel teçhiz ediliyor, manliher adı verilen silahlara, otomatik ve nagand tabancalara malik bulunuyordu. İkinci grup Makedonya’nın istiklâli için mücadeleye girmiş idiler. Bunlar şüphe yok ki, daha idealist idiler. Kendilerine Santralistler adı veriliyor ve başlarında çok kurnaz ve pek olgun bir komiteci olan meşhur Sandanski görülüyordu.” 202 Galip Vardar, özellikle Bulgar komiteci Sandanski üzerinde durmuştur. Sandanski oldukça nüfuzlu ve tehlikeli bir komiteci olmakla birlikte sosyalist fikirler taşımaktadır. 203 Ayrıca 29 Aralık 1907 tarihinde Bulgaristan Komiserliği’nden Mabeyn’e çekilen bir telgrafta “Sandanski hizb-i ihtilâlinin Sarafof fırkasına muhalif bulunduğu” da belirtilmiştir.204 Hatta daha sonra 9 Ekim 1908 tarihli ve 4-140 numaralı Şura-yı Ümmet gazetesinde Sandanski’nin Selânik’te Vırhovist’ler tarafından saldırıya uğradığına dair bir haber çıkacaktır. Bu çatışmada Sandanski hafif yaralanmıştır. Saldırganlar ise yakalanamamıştır. 205 Bu arada yukarıda bahsi geçen Vırhovist Sarafof’un, daha evvel 31 Ekim 1883 tarihinde Yıldız’a gönderilen bir jurnalde, Paris’te “Ermeni ve Osmanlı erbab-ı fesadıyla münasebette bulunduğu” bildirilmiştir. 206 Yunanlar ve Sırplar da Bulgarları taklit ederek çeşitli komiteler kurmuşlarsa bile en faal olan Bulgar komitelerdi. Çünkü bu komiteler resmî makamlar tarafından da teşvik edilmekteydi.207 22 Temmuz 1895 tarihinde Yıldız’a çekilen şifreli telgrafta İbrahim Fethi “Muhtelif çeteler nezdinde bulunan zabitanın vaktiyle Bulgar ordusundan mahreç ve seferberlikde orduya girip girmemekte muhtar ceman on kişi” olduğunu bildirmiş ve Bulgar komitelerin resmî makamlar tarafından teşvik edildiğini belirtmiştir.208 Bu komiteler tedhiş hareketleri yaparak Avrupa’nın dikkatini celp etmeyi ve Osmanlı Devleti’ni ıslahat yapmaya mecbur bırakmayı amaçlamışlardı. 209 1895’de Makedon sosyalistlerden Vasil Glavinov, Makedon halkını silahlanıp dağlardaki 202Samih Nafiz Tansu, “İttihâd ve Terakkî İçinde Dönenler”, İstanbul 2003, s. 20-21. 203Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 28-29. 204BOA, Y. PRK. MK, 22/59, 24 Zilkade 1325, 16 Kânunuevvel 1323, 29 Aralık 1907. 205“Sandanski’nin Mecruhiyeti”, Şura-yı Ümmet, No. 4-140, 13 Ramazan 1326, 9 Ekim 1908, 26 Eylül 1324, Cuma, s. 4. 206BOA, Y. PRK. AZJ, 8/94, 29 Zilhicce 1300, 19 Teşrinievvel 1299, 31 Ekim 1883. 207Enver Ziya Karal, “age.”, s. 151. 208BOA, Y. PRK. MK, 6/87, 29 Muharrem 1313, 10 Temmuz 1311, 22 Temmuz 1895. 209Enver Ziya Karal, “age.”, s. 152. 31 kahramanlara katılmaya çağırmıştır. Bu tarihte Osmanlı hükümetinin de Ermeni meseleleri ile meşgul olmasını fırsat bilen komiteler, genel bir ayaklanma çıkarmışlardır. Ancak bu ayaklanma yerel Hıristiyan halkın ilgisiz kalması nedeniyle başarıya ulaşamamıştır. 210 1901’den itibaren ise Makedonya artık devamlı bir isyan atmosferi içinde yaşayacaktı. Bulgar, Sırp ve Rum çeteler soygun, dağa kaldırma, fidye isteme gibi eylemlere girişmekteydiler. 1902’de de Makedonya Komitesi muhtariyet kampanyasına girişmiş ve bir program hazırlayıp Sultan II. Abdülhamid’e göndermişti. Bunun üzerine 1902 Kasım ayında Sultan II. Abdülhamid yeni bir ıslahat programı tasarlayarak yürürlüğe koymuştur. Bu ıslahat programına göre valilerin yetkileri genişletilmiş, karma jandarma teşkilâtı meydana getirilmiş ve ıslahatın kontrolü vezir rütbesinde bir umumî müfettişe verilmiştir. Genel müfettişliğe tayin olunan Hüseyin Hilmi Paşa 1902 Aralık ayında Selânik’e gelerek göreve başlamış, iyi niyeti ve anlayışı sayesinde kısa sürede adaleti sağlamada ve suiistimalleri önlemede başarılı olmuş ancak komitecilik faaliyetlerinin önünü kesememiştir.211 1890’dan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin en yoğun faaliyet gösterdiği alan Makedonya olmuştur. Ergün Aybars’a göre bu durum Sultan II. Abdülhamid’in Makedonya siyasetinin etkisizliğinden ve Makedonya’nın paylaşılmasının tüm imparatorluğun paylaşılmasına sebep olacağı korkusundan kaynaklanmıştır. 212 1898’de Tunalı Hilmi Bey tarafından kaleme alınan Makedonya, Mazisi, Hali, İstikbali isimli broşürde bölgedeki eğitim faaliyetlerinin artırılması ve halk gruplarına “Osmanlılık” kimliğinin aşılanması önerilmiştir. Ayrıca 1901 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İngiltere’de yayınladığı Osmanlı gazetesi de Makedonya sorununu “Şark meselesi”nin bir parçası olarak görmüş ve Makedonya’nın Osmanlılar açısından hayatî önem teşkil ettiğini belirtmiştir. Birinci Jön Türk Kongresi’nde de Makedonya sorunu gündeme gelmiştir ancak Makedonya komiteleri kongreye katılmamıştır.213 Kongreye katılanlar arasında Sathas, Adossidis ve Musurus isimli bazı Rum delegeler vardır. Ancak bu delegelerin Osmanlı ya da Yunan vatandaşı olup olmadıkları ve hangi örgütü temsilen kongreye katıldıkları belirsizdir. 214 Bu kongrede alınan kararlar, kongreye katılmayan 210Fikret Adanır, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Oluşması ve Gelişmesi: Makedonya Örneği”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), der. M. Tunçay ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2000, s. 43. 211 Enver Ziya Karal, “age.”, s. 156-157. 212Ergün Aybars, “Makedonya ve II. Meşrutiyet”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 1, İzmir 1983, s. 109. 213Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 43-44. 214Hasan Taner Kerimoğlu, “İttihat-Terakki ve Rumlar 1908-1914”, İstanbul 2012, s. 43. 32 Makedonya örgütlerine gönderilerek Osmanlıcılık düşüncesinin bu örgütlerin isteklerine şimdilik tezat oluşturmayacağı belirtilmiştir. 215 Görüldüğü üzere Jön Türkler Makedonya’yı Osmanlıcılık düşüncesi altında birleştirerek devlet sınırları içerisinde tutmayı amaçlamışlardır. Jön Türkler’in Makedonya’ya dair bakış açısını değiştiren gelişmeler 1902 Cuma-i Bala (1950’den sonraki ismiyle Blagoevgrad) ve 1903 İlinden ayaklanmaları olmuştur. 216 Cuma-i Bala ayaklanması yukarıda bahsi geçen Yüksek Makedonya Komitesi tarafından gerçekleştirilmiştir. Makedonya İç Devrimci Örgütü ise bu isyana katılmama kararı almıştır. Ayaklanma girişimi başarısızlıkla sonuçlanmış, Osmanlı kuvvetleri tarafından kısa sürede bastırılmıştır. 217 İlinden ayaklanması ise Makedonya İç Devrimci Örgütü tarafından gerçekleştirilmiştir. 218 Fikret Adanır’a göre özellikle İlinden isyanı Makedonya kurtuluş hareketi için bir doruk ve dönüm noktası olmuştur. Bu isyanın hazırlanmasında “dar” Sofya sosyalistleri önde gelen bir rol oynamışlardır.219 Feroz Ahmad’a göre ise de Makedonya İç Devrimci Örgütü şiddet ve militanlık yollarıyla mücadeleyi önerdiği için sosyalist olduğu kadar anarşist olarak da görülebilmektedir.220 Ayaklanma Saint Elias günü olan 2 Ağustos 1903’te başlamış ve Ekim’in ortalarına kadar sürmüştür. Makedonya İç Devrimci Örgütü bu isyan hareketiyle bir dış müdahaleyi başlatabilmeyi amaçlamıştır. Ayaklanma esnasında 5 bin kişi ölmüş, 200 köy yanmış, 70 bin kişi evsiz kalmış ve 30 bin kişi Bulgaristan’a göç etmiştir. Amaçlanan dış müdahale ise gerçekleşmemiştir. Sadece Rusya ile Avusturya-Macaristan, Makedonya ile ilgili Mürzsteg reform programını 23 Ekim 1903’te ilân etmekle yetinmişlerdir. 221 Bu reform programı iki devletin Hariciye Nazırları tarafından Balkanlar’da barışın ve statükonun devamının sağlanması amacıyla 215Hasan Taner Kerimoğlu, “Osmanlı Kamuoyunda Balkan Meselesi 1908-1914”, İstanbul 2015, s. 45. 216Hasan Taner Kerimoğlu, “age.” s. 45. 217Meltem Begüm Saatçi, “agm.”, s. 122. 218Meltem Begüm Saatçi, “agm.”, s. 123. 219Fikret Adanır, “agm.”, s. 49-51. Fikret Adanır, “dar” sosyalist diyerek Dimitar Blagoev’in başını çektiği gruptan bahsetmektedir. Çünkü Makedonya İç Devrimci Örgütü içerisinde Goce Delçev’in başını çektiği sol-kanat devrimciler genel bir isyana karşıydı. Bunlar seçilmiş hedeflere karşı terör eylemleri yapılmasını savunmaktaydı. 220Feroz Ahmad, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), der. M. Tunçay ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2000, s. 20. 221İlhan Tekeli, “Makedonya İç Devrimci Örgütü ve 1903 İlinden Ayaklanması”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1806-1807. Ayrıca bkz. Fikret Adanır, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Oluşması ve Gelişmesi: Makedonya Örneği”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), der. M. Tunçay ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2000, s. 51. 33 hazırlanmış ve Berlin Antlaşması’nı imzalamış diğer devletlerin de muvafakati alındıktan sonra Osmanlı hükümetine verilmiştir.222 Kâzım Karabekir’e göre Osmanlı hükümetinin bu programı kabul etmesine rağmen Bulgarlar silahlarını bırakmamışlardır. 223 Şevket Süreyya Aydemir de 1878-1908 arasındaki Makedonya mücadelelerinde Bulgarların aşırı derecede sert, insafsız ve vahşete kaçan karakterlerini her vesileyle gösterdiklerini dile getirmektedir.224 Bu iki isyan hareketi Jön Türkler arasında büyük tepkilere sebep olmuştur. Örneğin Paris’te çıkan Şura-yı Ümmet gazetesi Makedonya olaylarına geniş yer vermiş ve bu olayların devletin kötü ve aciz yönetiminden kaynaklandığını belirtmiştir. Örneğin 7 Eylül 1903 tarihli ve 36 numaralı nüshasında “Bütün Makedonya bir kıyam-ı kıyamet halinde!” sözleriyle başladığı makalesinde Sultan II. Abdülhamid’in Makedonya’da takip ettiği kötü yönetimini eleştirmiştir.225 Ayrıca Yusuf Akçura da Türk gazetesinde Almanların, Fransızların, Rusların yaptığı “kasaplığın” görülmeyip Türk askerinin yaptıklarının vahşet olarak değerlendirilmesine tepki göstermiştir. Jön Türkler Makedonya’daki bu isyanlardan sonra sadece yayın ve propaganda yoluyla Sultan II. Abdülhamid’in devrilemeyeceğini düşünmeye başlamışlar, devleti kurtarmak adına eyleme geçmeye karar vermişlerdir. 226 1907’de kurulacak olan İttihat ve Terakki Cemiyeti Manastır şubesinin kurucularından biri olan Kâzım Karabekir de Makedonya isyanının cereyan ettiği yerleri “hayret ve ibretle” gezdiğini söylemektedir. Kendisi bu seyahati esnasında Osmanlı ordusundaki disiplinsizliği ve bilhassa ordu içerisindeki mektepli-alaylı çatışmasını anlatmış, Makedonyalıların muhtariyet ve istiklâl hedeflerine nasıl hazırlandıklarını, “Makedonya Makedonyalılarındır” parolası altında halkın nasıl kışkırtıldığını belirtmiştir.227 Örneğin 21 Ocak 1894 tarihinde Bulgaristan Komiserliği tarafından Sofya’dan Sadaret’e çekilen telgrafta fesat komitesi üyelerinden Papa İsperko isimli şahsın Makedonya’daki anarşiyi körüklemek için uğraştığı bildirilmiştir. Hatta kendisi Arnavutlara da ihtilâl teklifinde bulunmuş ancak ihtilâl fikrinin aleyhinde olan Arnavutlar teklifi reddetmişlerdir. 228 Aynı zamanda bölgede 222Enver Ziya Karal, “age.”, s. 159. Bu kısımda program detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Ayrıca Enver Ziya Karal programın Ekim 1904’de ilân edildiğini yazmaktadır. 223Kâzım Karabekir, “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, İstanbul 2011, s. 39. 224Şevket Süreyya Aydemir, “Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa”, İstanbul 1972, Cilt: 1, s. 355. 225 “Makedonya”, Şura-yı Ümmet, No. 36, 15 Cemaziyelahir 1321, 7 Eylül 1903, 26 Ağustos 1319, Pazartesi, s. 1. 226Hasan Taner Kerimoğlu, “age.” s. 48-49. 227Kâzım Karabekir, “age.”, s. 37-39. 228BOA, Y, PRK. MK, 6/21, 14 Recep 1311, 9 Kânunusani 1309, 21 Ocak 1894. 34 Ermeni komiteleri de faaliyet göstermiştir. Rusçuk’tan Yıldız’a çekilen telgrafta şöyle denilmektedir: “Rusçuk’ta bulunan Ermeni ve Makedonya komiteleri birlikte olarak alınan ve mezkûr komitelere mensup olanlara birer adedi tevzi´ edilen fotoğraftan bir adedi elde edilip postaya tevdian takdim kılındığı ve mezkûr fotoğrafın postaca ehemmiyet-i azimesi derkâr bulunduğu beyan olunur.” 229 Görüldüğü gibi Osmanlı Devleti Rusçuk’taki Ermeni ve Makedonya komiteleri hakkında istihbarat edinmiş ve önlem almıştır. Bölgedeki bu kaotik ortam Osmanlı hükümetinin bölgede en iyi subayları ile pek çok askerini görevlendirmeye mecbur bırakmıştır. Bu subay ve askerler Makedonya’da yabancı jandarma subaylarının Türklere karşı kötü ve ters muamelelerine şahit olmuşlardır. Yusuf Hikmet Bayur’a göre bunun sonucunda subay ve askerlerde Sultan II. Abdülhamid’in ve saray idaresinin devrilip Meşrutiyet’in kurulması fikri kuvvet bulmuştur.230 Ergün Aybars’a göre bu durum ayrıca Türklük ve Türk ulusalcılığının da kuvvetlenmesine yardımcı olmuştur.231 1.2. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’na (1906) Kadar Osmanlı Devleti’nde Sol Hareketler ve İttihat ve Terakki Cemiyeti 1902’den sonra bazı Jön Türk aydınları sol düşünceyle ilişki içerisinde olmuşlardır. Örneğin 1900-1903 yılları arasında Paris’te bulunan Yusuf Akçura Şura-yı Ümmet gazetesinde yayınlanan “Doğu Sorunu” makalesinde Doğu Sorunu’nun ekonomik boyutuna değinmiş, değinirken de Karl Marx’a atıfta bulunmuştur.232 Yusuf Akçura ayrıca 1 Ocak 1903’te Şura-yı Ümmet gazetesinde kaleme aldığı “Şark Meselesine Dair” makalesinde “Her hayat diğer hayatları bitirmekle ancak devam edebiliyor. İşte bu “tenazu-u beka”, “cidal-i hayat” gibi muhtelif suretlerle lisanımıza geçen “Struggle for life” kanun-u azim-i tabiisidir.” demektedir.233 Görüldüğü üzere Akçura Darwin’in fikirlerinden de etkilenmiştir.234 Samet Ağaoğlu Yusuf Akçura için “kendisinin fikirlerinin biraz sola kaçtığını” söylemiştir. Fakat François Georgeon’a göre Akçura, fikirlerinde sosyalizan eğilimler bulunmakla beraber, felsefi ve siyasal bakımdan sosyalizmden uzaklaşmaktaydı. Hatta sosyalizmi Rusya Müslümanları birliği 229 BOA, Y. PRK. TNF, 6/12, 8 Rebiyülevvel 1316, 15 Temmuz 1314, 27 Temmuz 1898. 230Yusuf Hikmet Bayur, “age.”, s. 169-170. 231Ergün Aybars, “agm.”, s. 109. 232François Georgeon, “age.”, s. 31. 233“Şark Meselesine Dair”, Şura-yı Ümmet, No. 19, 1 Şevval 1320, 1 Ocak 1903, 19 Kanun-u Evvel 1318, Çarşamba, s. 1. Bu makalede imza yoktur. Ancak François Georgeon’a göre makale Akçura’nın kaleminden çıkmıştır. 234François Georgeon, “age.”, s. 32. 35 fikrinin önündeki önemli tehlikelerden biri olarak görmekteydi. 235 Bununla beraber Şükrü Hanioğlu da 1903 yılında Dr. Abdullah Cevdet’in düşüncelerinin de oldukça sola kaydığını belirtmektedir. Hanioğlu’na göre Dr. Abdullah Cevdet bu dönemlerde nihilistlerle ilişki kurmuş ve anarşizme yakınlaşmıştır.236 Dr. Refik Nevzad’ın da Paris’e kaçtıktan sonra sosyalist yönü ağırlık kazanmaya başlamıştır. Hatta Refik Nevzad kendisini “ilk Türk sosyalisti” olarak tanıtmıştır. 237 Hür düşüncesi ve atılganlığı ile dikkat çeken Dr. Refik Nevzad Askerî Tıbbiye’de okurken İttihad-ı Osmanî örgütüyle tanışmış, örgüt kendisini Paris’e Ahmed Rıza Bey’in yanına göndermiştir. Taha Toros’a göre Dr. Refik Nevzad eğitimini yarıda bırakıp 1894’de Paris’e kaçmış ve orada Ahmed Rıza Bey’in lideri olduğu Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katılmıştır. 238 Kendisinin Paris’te bulunduğu dönemde, 1904 yılında, Türkçe risale şeklinde bastırdığı “Kardaşım” adlı eserinin “irade-i seniyye” ile Osmanlı Devleti’ne girişi yasaklanmıştır. Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi’ne ait belgede şöyle yazmaktadır: “Doktor Refik Nevzad namında bir müfsid tarafından Paris’te Türkçe risale şeklinde Kardaşım unvanlı tab ve neşir edilen hezeyannamenin de memalik-i şahaneye men-i duhul ve intişarı şeref-sudur buyrulan irade-i seniyye-i cenab-ı hilafet-penahi iktiza-i âlisindendir ol babda emir ve ferman hazret-i men-lehül emrindir.”239 Belgede yasaklanan risalenin içeriği hakkında bilgi verilmemiştir. Bununla birlikte ilerleyen zamanlarda da Dr. Refik Nevzad’ın yazdığı birçok eserin ülkeye girişi yasaklanacaktır. Çünkü kendisi Sultan II. Abdülhamid’e karşı başlattığı muhalefeti II. Meşrutiyet’in ilân edilmesini takip eden süreç içerisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne de yöneltecektir. 240 Bu arada Birinci Jön Türk Kongresi’nden sonra iki farklı kutba ayrılan Jön Türkler 17 Ocak 1903’te Damad Mahmud Paşa’nın 48 yaşında vefat etmesiyle 241 Paşa’nın cenaze töreninde tekrar bir araya gelmişlerdir. Mahmud Paşa Belçika’da vefat etmiş, cenazesi oğulları Sabahaddin ve Lütfullah Bey’ler tarafından Paris’e nakledilmiş 235François Georgeon, “age.”, s. 91-92. 236Dr. M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 49. 237Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 44. 238Taha Toros, “Paris’te 50 Yıl Doktorluk Yapan Bir Jöntürk: Refik Nevzad”, Tarih ve Toplum, Sayı: 126, İstanbul 1994, s. 24. 239BOA, DH. MKT, 810/58, 28 Şevval 1321, 4 Kânunusani 1319, 17 Ocak 1904. 240“Refik Nevzad (1847-1952)”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1826. 241Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 198. 36 ve Perlaşez mezarlığında Müslümanlar için tahsis edilen kısma gömülmüştür. Cenaze törenine muhtelif milletlerden yüz kadar cemaat, pek çok Türk talebesi, Paşa’nın yakın dostları ve Ahmed Rıza Bey katılmışlardır. Ahmed Rıza Bey bu törende Fransızca bir nutuk söylemeye başlamış fakat Fransız polisi müsaade etmemiştir. İbrahim Temo bu esnada Fransızca “Yaşasın hürriyet, mahvolsun despotizm” diye bağırdığını sonrasında ise ortalığın biraz karıştığını söylemektedir. 242 Ramsaur’a göre Damad Mahmud Paşa’nın vefatı bir süreliğine de olsa Ahmed Rıza Bey ve Prens Sabahaddin’in aralarındaki buzların çözülmesine yol açmıştır.243 Bu tarihten itibaren Osmanlı topraklarındaki sol hareketlerde kayda değer bir kıpırdanma görülmemiştir. Ancak Makedonya, Balkanlar ve Rumeli kentlerinde bazı grev hareketleri cereyan etmiştir. 1904’de Kavalalı ve Selânikli tütün işçileri, Selânikli kunduracılar, Manastırlı fırıncılar; 1905’de Vodenli dokuma işçileri, İstanbullu tabakhane işçileri greve gitmişlerdir. Tabi ki bu grevler Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu ekonomik bunalımdan dolayı ortaya çıkan ve kendiliğinden gelişen eylemlerdi. Zaten 1900’lerde Balkanlar ile Makedonya kentlerinde sürekli ve kalıcı işçi birliklerine de rastlanmaktaydı. Örneğin Selânik’te Yahudi topluluğu karşılıklı yardım sandıklarına ve sendikal niteliği olan birkaç birliğe sahipti. Makedonya ve Rumeli’deki bu durumun sebebi ise istibdat rejiminin diğer bölgelere nazaran Makedonya’da daha az hissedilir olması ve bu kentlerde sanayinin daha gelişmiş olmasıdır. Aynı zamanda Avrupa’ya yakınlık ve Jön Türk hareketinin bu kentlerde gelişmesi de bu hususta etkili olmuştur. 244 Özellikle Makedonya’nın başkenti Selânik, Jön Türkler’in Sultan II. Abdülhamid’e karşı muhalefetinin en önemli odaklarından biri olması245 ve Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin 1906’da kurulduğu kent olması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir. Modern kent Selânik, imparatorluğun belli başlı düşünce odaklarından biri haline gelmişti. Selânik’teki bazı edebiyat dergileri payitahttaki meslektaşlarının yayınlamayı göze alamayacağı makaleleri yayınlayabiliyordu. Sultan II. Abdülhamid’in hafiyeleri burada daha az sayıdaydı ve daha az etkindi. Böylelikle Selânik, muhalif öğrencilerin, içerideki sürgünlerin ve liberal görüşlülerin akın ettiği bir özgürlük 242İbrahim Temo, “İttihât ve Terakki Anılarım”, İstanbul 2013, s. 148-149. 243Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 101. 244Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1813-1814-1816. 245François Georgeon, “Müslüman ve Dönme Selânik”, Selânik 1850-1918, der. Gilles Veinstein, İstanbul 2014, s. 133-134. 37 merkezine dönüşmüştü. Ticarî açıdan da oldukça gelişmişti. 1840’la 1912 arasında ticaret hacmi 20 kat artmış durumdaydı. Dolayısıyla İstanbul’un ardından en fazla işçinin yaşadığı kent Selânik’ti. Selânik’te yeni doğan bu ‘proletarya’, payitahtın ‘proletarya’sından önce örgütlenmeye başlamıştır. 246 Galip Vardar da Selânik’in Osmanlı İmparatorluğu’nun en gözde, halkı en fazla uyanık, şehir hayatı bir Avrupa beldesinden hiç geri kalmayan mühim bir merkezi olduğunu söylemektedir. Ayrıca İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin önemli isimlerinden Talât Bey, Enver Bey, Dr. Nazım Bey, Cavid Bey, İsmail Canbolat Bey gibi isimlerin Yonyo gazinosunda sık sık toplanıp gülüp eğlendiklerini belirtmektedir.247 Tevfik Çavdar’a göre de Selânik kozmopolit bir şehirdir. En çok konuşulan dil Judeo-Esponyol denilen Musevicedir. Ayrıca Balkanlar’ın en güzel, en büyük, en geniş, en işlek limanına sahiptir. 248 En son 1902 yılında düzenlenen bu liman tek başına Osmanlı İmparatorluğu’nun dış ticaretinin yedide birine yakın kısmını yapmaktadır. 249 Bununla birlikte istibdat yönetiminin “evrak-ı muzırra” olarak nitelendirdiği dergi ve gazeteler Selânik’te rahatlıkla bulunabilmektedir.250 Ayrıca elli civarında Yahudilere ait okul bulunmaktadır. 251 Bu okulların en faali ve en önemlisi Alliance İsraelite Universelle (Evrensel Yahudi İttifakı) okullarıydı. 252 Selânik, bu liberal ortamı dolayısıyla radikal eğilimlerin kök saldığı oranda Makedonya İç Devrimci Örgütü gibi ulusal devrimci hareketlerin ve çeşitli sosyalist ya da sosyalizme yakın akımların yer aldığı bir merkez haline gelmiştir. 253 Tabi bu tarz sosyalist ya da sosyalizme yakın akımlara ilk yetişenler gayrı-Müslim azınlıklar (Ermeniler, Bulgarlar, Musevîler ve Rumlar) olmuşlardır.254 Bu gayrı-Müslim azınlıklar ve diğer Makedonyalı bağımsızlıkçı çeteler ve komiteler, Jön Türkler’in özgürlükçü, milliyetçi fikirlerinin oluşmasında bir öğretmen rolü oynamışlardır. Osmanlı Devleti’nin Makedonya’daki askerî kuvvetlerini yoğunlaştırmak zorunda kalmasıyla özgürlük yanlısı, mektepli subaylar Makedonya’ya, özellikle Selânik’e akın etmişlerdir. Böylelikle Selânik’teki komite faaliyetleri yavaş 246François Georgeon, “agm.”, s. 134-138. 247Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 66-69. 248Tevfik Çavdar, “Talât Paşa: Bir Örgüt Ustasının Yaşam Öyküsü”, Ankara 1995, s. 31-39. 249 Paul Dumont, “Yahudi, Sosyalist ve Osmanlı Bir Örgüt: Selânik İşçi Federasyonu” Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), der. M. Tunçay ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2000, s. 74. 250Tevfik Çavdar, “age.”, s. 31-39. 251Paul Dumont, “agm.”, s. 76. 252George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 19. 253George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 19. 254George S. Harris, “age.”, s. 21. 38 yavaş İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin güdümüne girmeye başlamıştır. Bu da Meşrutiyet’in ilânına giden sürecin ateşleyicisi olmuştur.255 Aslında İstanbul’da da 1894 ya da 1895’te gizli olarak bir Amele-i Osmani Cemiyeti kurulmuştu. Bu cemiyet 4 bin kadar işçinin çalıştığı savaş sanayi fabrikaları işçilerince Tophane’de kurulmuştur. İşçileri örgütlerken halkı istibdada karşı ayaklanmaya da çağıran yarı sendikal yarı siyasi bir cemiyetti. Fakat ancak bir yıl faaliyet gösterebilmişti ve ardından cemiyet kapatılıp kurucuları sürgüne gönderilmişti.256 Cemiyetin kendi seçtiği sekiz kişilik komite Avrupa’daki Jön Türklerle de temasa geçmiştir. Ancak komitenin faaliyetleri öğrenilince Osman Abdullah ve Ethem Nejat gibi kurucu üyeler sürgüne gönderilmişlerdir. 257 Bu isimlerden Ethem Nejat ilerleyen zamanlarda hem İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânından Cemal Paşa’nın fahri reisliğini yaptığı “Türk Gücü Derneği” isimli paramiliter örgütte yer alacak hem de sol hareketlere ve Turancılığa ilgi duyacaktı.258 1.2.1. Rus-Japon Savaşı ve Diğer Gelişmeler 1904 yılına baktığımızda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin büyük önem verdiği bir olayın yaşandığını görüyoruz. Rusya 1890 yılında başlattığı yayılma faaliyetinin bir hedefi olan Mançurya’yı işgal etmişti. Bu durum ise Japonya’yı, kendisini önemsemeden bu işgal hareketini gerçekleştiren Rusya’ya karşı savaşa itmiştir. Japonya bu savaşta bütün Avrupa’nın hayret dolu bakışları arasında Rusya’yı karada ve denizde peş peşe yenilgiye uğratmış ve Mançurya’yı kurtarmıştır.259 İttihat ve Terakki Cemiyeti bu zafere ayrı bir önem addetmiştir. Zira Şura-yı Ümmet gazetesi 3 Mart 1904 tarihli nüshasında Japonya-Rusya Savaşı’na geniş bir yer ayırmış ve savaşın aşamalarını detaylı olarak anlatmıştır. Ayrıca “Kadim ve ihtiyar Asya, Japonya’da bir hayat-ı taze buldu.” diyerek Japonya’nın zaferini bütün Asya’nın Batı emperyalizmine karşı uyanışı olarak görmüştür.260 Aynı gazete bir başka sayısında Rus General Kuropatkin “sevda-i vatanın verdiği başka bir aşk ve şevke tabi olarak 255Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1819-1820. 256Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1816. 257 Yavuz Selim Karakışla, “Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu 1839-1923”, Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950, der. D. Quataert ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2017, s. 39. 258Yunus Yılmaz, “Turancı Sosyalist Ethem Nejat”, İstanbul 2012, s. 89-90. 259Sina Akşin, “age.”, s. 91-92. 260“Muharebe: Rusya-Japonya”, Şura-yı Ümmet, No. 48, 15 Zilhicce 1321, 3 Mart 1904, 19 Şubat 1319, Perşembe, s. 1-2. 39 hücum eden Japonyalılara nerede ve nasıl mukavemet eyleyecek?” diyerek Japonların “vatanperverane” mücadelesini övmüştür. Ayrıca “İbret alalım. Japonyalılar, bugün İngilizler, Almanlar, Fransızlar derecesinde bir millet oldu. Mançurya’da “Çarlığın” hüküm ve kuvveti mahvoluyorsa Rusya’da her kuvvetin mâfevkinde olan hürriyet ve adaleti istihsal için millet can veriyor.” diyerek Osmanlıların Japonlardan ibret almasını tavsiye etmiş ve Rusya’daki iç bunalımdan bahsetmiştir.261 Japonya’nın bu galibiyetiyle Avrupalıların yenilmezliği, Avrupalı olmayanların Avrupalılar tarafından sömürge haline getirilmesinin kaçınılmazlığı efsaneleri yıkılmış oluyordu. Bununla beraber bu yenilgiden sonra Çarlık istibdadı derin bir sarsıntı geçirmişti. Böylelikle Rusya’nın 30 Ekim 1905 tarihinde meşrutî yönetimi kabul etmesinin önü de açılmış oldu.262 Bu arada Servet-i Fünûn mecmuası da çeşitli sayılarında Rus-Japon Savaşı’nın teknik ve sıhhî safhaları hakkında bilgiler vermiştir.263 Rus-Japon savaşı, Rusya’daki toplumsal çelişkileri şiddetlendirerek devrimci hareketin yükselişini hızlandırmıştır. 264 1903 Londra Kongresi’nde Bolşevikler ve Menşevikler olarak iki gruba ayrılan Rus sosyal demokratları, savaş hakkında da farklı düşüncelere sahiplerdi. Vladimir Lenin liderliğindeki Bolşevikler Çarlığın yenilgisinin halkın yenilgisi anlamına gelmeyeceğine, bilakis Çarlığın devrilmesine ve halk devriminin zaferine katkıda bulunacağına inanıyordu. Martov Yuli Osipoviç önderliğindeki Menşevikler ise “Ne pahasına olursa olsun barış!” sloganıyla hareket ediyordu. Çarlığın yenilgisinden sonra ise Rusya’da bozulan ekonomik durum, yaşam koşullarının dayanılmaz hale gelmesine ve büyük çaplı grev hareketlerine yol açtı. Bolşevikler de bu hareketlerde örgütleyici roller üstlendiler. Örneğin 1 Mayıs 1905’te yaklaşık 200 kentte “Kahrolsun otokrasi!” sloganıyla siyasal grevler patlak vermişti. Rusya’da proleter hareket köylü hareketiyle birleşmişti ve bu durum Çarlık ordusunu zorlamaktaydı. Zira yenilgi ordu içerisindeki devrimci eğilimi de artırmıştır. 265 Bu 261“Muharebe ve İhtilâl”, Şura-yı Ümmet, No. 72, 1 Safer 1323, 6 Nisan 1905, 25 Mart 1321, Perşembe, s. 1-2. 262Sina Akşin, “age.”, s. 92. 263“Japon ve Rus Muharebesi Derslerinden Muharebelerin Muhafaza-i Sıhhati”, Servet-i Fünûn, No. 747, 15 Cemaziyelahir 1323, 4 Ağustos 1321, 17 Ağustos 1905, Perşembe, s. 290. ve bkz. “Rus Sefin-i Harbiyesi”, Servet-i Fünûn, No. 736, 27 Rebiyülevvel 1323, 19 Mayıs 1321, 1 Haziran 1905, Perşembe, s. 119. 264Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 526. 265Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 519-529. 40 durumda Çar, yasama yetkileri olan bir meclisi ve bazı demokratik hakları sağlayan bir anayasayı kabul etmek zorunda kalmıştır.266 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin basın organlarından Şura-yı Ümmet gazetesi Rusya’daki ihtilâl hareketine geniş yer vermiştir. Ayrıca Rusya’daki toplumsal karışıklıktan bahsettikten sonra “İşte istibdadın neticesi! Zamanımızda bir veya birkaç kişinin keyf-i mayişa-i(?) hükümet ettikleri saltanatlar bu hale gelir.” diyerek istibdat yönetiminin sonucunda toplumsal karışıklığın olacağını dile getirmiştir. Devamında ise Moskova’da bir “fırka-i âliye”nin “tecrübekâr ve ihtiyar Avrupa’da bile” vücut bulamamış bir durumu Rusya’da tatbik etmeyi, bir tarafa yığılarak diğer taraftaki insanları sefalete düşüren ““sermaye”lerin hüsn-ü taksimini” isteyen “sosyalizm” usulünce hükümeti en büyük gaye olarak seçtiğini; bunun aksine Odesa’daki bir fırkanın ise vatanın kurtuluşunu Yahudi katliamında bulduğunu söylemiştir. 267 Görüldüğü üzere Şura-yı Ümmet gazetesi Rusya’da “sosyalizm” usulünü “en büyük gaye” olarak sayan bu fırkayı “fırka-i âliye” olarak nitelendirmektedir. Gazete 1 Mart 1907 tarihli ve 110 numaralı nüshasında da Rusya’daki ihtilâlcilerin istibdadın zalimlerine karşı gerçekleştirdiği şiddet eylemlerinden hayranlıkla bahsetmiştir. Hatta “On yedi on sekiz yaşında kızlar, namzet oldukları ümit necat vatan yolunda Sibirya’ya gelin gider gibi gidiyorlar şimendiferlere gülerek biniyorlar.” demiş ve arkasından “O koca Osmanlı milleti bu kız çocuklarından ibret alsın!” demiştir.268 Daha önce Yusuf Akçura da Şura-yı Ümmet gazetesinin 15 Eylül 1905 tarihli ve 82 numaralı nüshasında Rusya’daki ihtilâli değerlendirmiştir. Akçura Rusya tarihini detaylı bir şekilde değerlendirdikten sonra “Eğer muhtelif vilayetlerde zuhur eden ziraî kıyamlar tanzim edilip kuvve-i muhalifeye hadim kılınabilse ve kısm-ı azimi köylüden müteşekkil orduda adem-i itaat emareleri artsa Çarlığın şekl-i hazırı son nefesine gelmiş olacaktır.” şeklinde Rusya’daki ihtilâl hareketini yorumlamıştır.269 Dr. Abdullah Cevdet’in İçtihad mecmuası da Kropotkin’in görüşlerini Londra’da neşredilen The Nineteenth Century mecmuasından aktarmıştır. Bu makaleye göre ise Rusya’daki ayaklanma ve isyanların 266Sina Akşin, “age.”, s. 92. 267“Rusya’daki İhtilâl Hala Niçin Muvaffak Olamıyor?”, Şura-yı Ümmet, No. 87, 15 Zilhicce 1323, 9 Şubat 1906, 28 Kanun-u Sanî 1321, Cuma, s. 1-2. 268“Nasıl Ölüyorlar!”, Şura-yı Ümmet, No. 110, 16 Muharrem 1325, 1 Mart 1907, 16 Şubat 1322, Cuma, s. 1. 269 “Rusya İhtilâline Dair”, Şura-yı Ümmet, No. 82, 15 Recep 1323, 14 Eylül 1905, 2 Eylül 1321, Perşembe, s. 2-3. Bu makalede “La” imzası vardır. François Georgeon “La” şeklinde imzalanan makalelerin Yusuf Akçura’ya ait olduğunu belirtmiştir. Bkz. François Georgeon, “Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935)”, İstanbul 1996, s. 204. 41 son bulması için genel seçim yapılmalı ve Polonya’ya istiklâl verilmelidir. Bu makalede ayrıca “istibdadın amele ve köylülerin talepleri karşısında teslim olmaktan başka çaresi kalmadığı” yazmaktadır.270 Aynı mecmua 12 numaralı sayısında da Rusya’da Meclis-i Mebusan’ın açıldığını, basın özgürlüğünün ve fikir ve vicdan özgürlüğünün elde edildiğini haber vermektedir. 271 İçtihad mecmuası 5 numaralı ve Ocak 1908 tarihli nüshasında ise Rusya inkılâbını detaylı bir şekilde anlatmış, Jön Türkler’in Rusya inkılâpçılarından örnek almasını tavsiye etmiştir. Öyle ki “Demek isterim ki “Jön Türk”ler hatt-ı hareketlerini değiştirmeyince, cebînlikten, korkudan halâs olup beş on bin fedakâr kurban edilmedikçe, Anadolu Rumeli ahalisi irşat edilip kıyama teşvik, inkılâba tahrik edilmedikçe elli sene daha Mısır’dan, Ehramlar Tepesi’nden, Avrupa’dan bağırmakla bir şeye muvaffak olamazlar. Zira hariçten edilen feryatlar, vaveylalar Türkiye’ye işittirilmiyor!” diyerek Jön Türkler’in inkılâp için izledikleri yolu değiştirmelerini önermiştir.272 Daha ileriki bir tarihte, 9 Mayıs 1918’de, Ahmet Ağaoğlu da 1905 Rus İhtilâli’ne değinmiştir. Ağaoğlu Yeni Mecmua dergisinde kaleme aldığı makalesinde “Rus meşahir ricalinden” Kont Sergey Vitte’nin 1905 Rus İnkılâbı hakkındaki “Bu inkılâp açların toklara karşı bir isyanıdır!” sözüne yer vermiştir.273 1905 Rus İhtilâli, Jön Türk muhalefetine ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Sultan II. Abdülhamid’in istibdat rejimini devirebilecekleri ve özgürlüğü getirebilecekleri yönünde moral ve motivasyon sağlamıştır. Muhtelif Jön Türk gazete ve dergilerinde Rusya’daki durumdan örnek alıp harekete geçmek gerektiği yazılmıştır.274 Ayrıca 1905 İhtilâli’nden önce Rus hükümetinin Rus olmayan milletler üzerindeki baskısını artırması Azerbaycan ve Osmanlı Devleti’ndeki millî uyanışları da hızlandırmıştır. İhtilâlin gerçekleşmesi Rusya dâhilinde yaşayan milletlerde olduğu kadar İran, Osmanlı Devleti ve Çin gibi dış ülkelerde de kültürel ve siyasi gelişmelerin yaşanmasında etkili olmuştur.275 1905 yılında ayrıca Osmanlı Devleti, Sultan II. Abdülhamid’in hedef alındığı bombalı bir suikast girişimine tanık olmuştur. 21 Temmuz 1905 tarihinde Sultan’ın 270“Rusya’da Kıyam”, İçtihad, No. 10, 5 Safer 1324, 31 Mart 1906, 18 Mart 1322, Cumartesi, s. 146. Makalede bahsi geçen Kropotkin’in anarko-komünist Rus yazar “Pyotor Kropotkin” olması muhtemeldir. 271“Rusya’ya Dair”, İçtihad, No. 12, Haziran 1906, s. 178. 272“Rusya İnkılâb-ı Kebîri”, İçtihad, No. 5, Kânunusani 1908, s. 290-294. 273Ağaoğlu Ahmed, “Rus İnkılâbının En Mühim Amili”, Yeni Mecmua, Cilt: 2, No. 43, 28 Recep 1336, 9 Mayıs 1918, 9 Mayıs 1334, Perşembe, s. 323-324. 274Hasip Saygılı, “1905 Rus Devrimi ve Sultan Abdülhamid”, İstanbul 2016, s. 241-242. 275Alaattin Uca, “Ali Bey Hüseyinzade (Turan)”, Konya 2017, s. 39-40. 42 Cuma selamlığı için gittiği Yıldız Camii’nden ayrılacağı sırada patlamak üzere kurulmuş bir bombalı tuzak hazırlanmıştır. 276 Bu esnada Sultan II. Abdülhamid Şeyhülislamla konuşmaya daldığı için bomba kendisi geçmeden önce patlamıştır. Kâmuran Gürün’ün Papazian’dan aktardığına göre bu Taşnaksutyun’un görkemli fakat faydasız teşebbüslerinden birisidir.277 Taşnak Komitesi eylem için Belçikalı bir anarşist olan Edouard Jorris’le anlaşmıştır. Bomba Jorris’in at arabasına gizlenmiş fakat Padişah gecikmiş ve canını kurtarmıştır. Ancak olayda Sina Akşin’e göre 26 kişi ölmüştür.278 Kâzım Karabekir ise üçü asker olmak üzere 23 kişinin öldüğünü 58 kişinin de yaralandığını belirtmektedir. Karabekir ayrıca şayet suikast başarılı olsaydı Beyoğlu’nda birçok yerde daha bombalar patlatılacağını ve kargaşalıklar çıkartılacağını; böylelikle dikkatlerin Ermeni istiklâli meselesine çekileceğini belirtmiştir.279 New York Times gazetesinin 19 Ocak 1908 tarihli nüshasında Edouard Jorris’in kendi aktarımlarına göre ise bomba olaya seyirci kalanlardan iki kişiyi öldürmüş, Türk dedektiflik servisinin başkanını da yaralamıştır. 280 Dr. Abdullah Cevdet’in İçtihad mecmuasına göre de “24 maktul, 5 mecruh ve 57 hayvan telef” olmuştur.281 Kâmuran Gürün’ün yine Papazian’dan aktardığına göre suikastın başarısı Ermeni davasına bir fayda sağlamayacağı gibi başarısızlığı da Ermenileri büyük bir felaketten kurtarmıştır.282 Ermenilerin bu suikast girişimi yabancı basında da yankı bulmuştur. Örneğin New York Times gazetesi 19 Ocak 1908 tarihli nüshasında Edouard Jorris’in yanlışlıkla mahkûm edildiğini yazmıştır. Jorris’in gazeteye verdiği demece göre de kendisini suçlu bulan hafiye mahkemeye yanlış kanıt sunmuş, bunun sonucunda Jorris idam cezasına çarptırılmış, iki yıl hapiste kaldıktan sonra Belçika hükümetinin ısrarlı girişimleri sayesinde vatanına dönmüştür.283 Karabekir de kendisinin anarşist değil hür fikirli bir sosyalist olduğunu belirtmiştir. Yine Karabekir’e göre Sultan II. Abdülhamid Jorris’i 276Sina Akşin, “age.”, s. 94. 277Kâmuran Gürün, “age.”, s. 253. 278Sina Akşin, “age.”, s. 94. 279Kâzım Karabekir, “age.”, s. 45. 280“Tortured Two Years in a Turkish Cage”, New York Times, 19 January, 1908. 281“Cuma Selamlığında Dinamit”, İçtihad, No. 8, Temmuz 1905. 282Kâmuran Gürün, “age.”, s. 253. 283 “Tortured Two Years in a Turkish Cage”, New York Times, 19 January, 1908. 43 affetmiş hatta yüksek maaşla kendisini hafiyeliğine bile almıştır. 284 Sina Akşin de Jorris’in salıverildiğini doğrulamaktadır.285 İttihat ve Terakki Cemiyeti de bu suikast girişimine basın organlarında geniş yer vermiştir. Örneğin Şura-yı Ümmet gazetesinin 16 Ağustos 1905 tarihli nüshasında Cemiyet, anarşistliğin kanlı ihtilâllerine taraftar olmadığını, fakat “selâmlık resminde” patlayan bombanın “yirmi dokuz seneden beri tarih-i âlemde misli görülmemiş bir tazyik-i cângüdâz altında ezilen fikr-i milletin şerâre-i ateşbârı” olduğunu belirtmiştir. Ayrıca “Cuma selâmlığında atılan bombanın şekli kanunen makbul değilse de vatanda akan gözyaşlarına, dökülen kanlara, edilen kıtallere nihayet vermek için atıldığında şüphe yoktur. Bu bomba atan her kim ise devr-i kıtal-i Hamidiye’ye nihayet vermek niyetinde bulunan bir fedakârdır.” diyerek eylemi kanunen onaylamasa da istibdadın buna sebep olduğunu belirtmiştir. Ayrıca eylemi gerçekleştiren şahsı “fedakâr” olarak nitelendirmektedir. Bununla beraber “biz Türklerden ve Osmanlı hükümetinden gerek vatana ve gerek cemiyet-i beşeriyeye büyük hizmetler beklemekte ve bu ümitle çalışmaktayız. Ancak o büyük hizmetler icrası Fatihlere, Süleymanlara, Mahmudlara hayrü’l-halef olan zevatın makam-ı hilafet ve saltanatta devam ve bekasıyla kaimdir.” diyerek devlete karşı olmadığını, dolayısıyla anarşist eylemlerle alakası olmadığını belirtmiştir. 286 Ermeniler ise başarısızlıktan sonra şahsî faaliyetlerin bir sonuç vermeyeceğini anlamış bulunmaktaydılar. Böylelikle Jön Türkler ile işbirliği yapmak zorunda kaldılar. Ahmed Bedevî Kuran’a göre Ermenilerin bu işbirliği teklifi ikinci Jön Türk Kongresi’nin toplanmasına sebep oluşturmuştur.287 Rusya’nın 30 Ekim 1905’te meşrutî yönetimi kabul etmesinden sonra İran’da da meşrutî yönetim kabul edilmiştir. Daha evvel Fransız İhtilâli’nden sonra yayılan fikirler ve Osmanlı Devleti’ndeki ilk meşrutî yönetim girişimi gibi gelişmeler İran’da devrimci hareketin arka planını oluşturmuştur. Fakat devrimci hareketi çığırından çıkaran hadise Nasıreddin Şah’ın 1890’da para karşılığında tütün işletmelerini İngilizlere vermesidir.288 İngilizlere verilen bu imtiyaz İran’da 1891-1892 tütün protestolarına sebep olmuştur. 284Kâzım Karabekir, “age.”, s. 48. 285Sina Akşin, “age.”, s. 94. 286“Abdülhamid’e Atılan Bomba”, Şura-yı Ümmet, No. 80, 15 Cemaziyelahir 1323, 16 Ağustos 1905, 4 Ağustos 1321, Çarşamba, s. 1-2. 287Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 209-210. 288Selda Kılıç, “İran’da İlk Anayasal Hareket “1906 Meşrutiyeti””, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: XX, Sayı: 32,İzmir 2002, s. 146. 44 Özellikle tütün boykotu hareketi İran’da bir “millî” uyanış olarak Cemalettin El-Afgani temsilciliğinde protestonun en yüksek noktasını oluşturmuştur. 289 Ayrıca Şahlık yönetiminin masrafları ülkenin ekonomik durumunu yıpratmıştı. Yapılan masraflar için sürekli dış ülkelerden borç alınmaktaydı. 1903-1905 seneleri arasında ise İran’da artık özgürlükçü fikirler oldukça şiddetlenmiş durumdaydı. Halkın ve ulemanın bu direniş hareketine daha fazla dayanamayan Muzaffereddin Şah, 5 Ağustos 1906 tarihinde meşrutî yönetimi ilân etmek zorunda kalmıştır. 290 İranlı Marksist entelektüel Bijan Cezani’ye göre İran’da hâlihazırda az sayıda olan işçi sınıfı da meşrutiyet hareketine iştirak etmiştir. Hatta Cezani Ermeni Taşnaksutyun Partisi’nin ve Osmanlı Devleti’nin de İran’daki meşrutiyet hareketine destek olduklarını söylemektedir.291 İran’da meşrutî yönetimin ilân edilmesi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin basın organlarından Şura-yı Ümmet gazetesinde yer almıştır. Gazeteye göre birkaç bin kişilik bir kalabalık Acem hükümetini protesto etmek üzere Tahran’da Şah Abdülazim mevkiine hareket etmişlerdir. Bunun üzerine Şah karışıklık olmasından ve kan dökülmesinden çekinerek tacirlerden, arazi sahiplerinden ve ulemadan delegelerle görüşme kararı almıştır. Şah’ın “taht-ı riyasetinde”, adliye dairesinde toplanan bu meclis yönetim şekli ve kanunlara dair görüşmelerde bulunmuştur. Bu görüşmeler sonunda Şah, herkesin kanun karşısında eşitliği, iltimasın katiyyen reddolunacağı ve basın özgürlüğü konusunda güvence vermiş ve Kanun-u Esasî’yi ilân edeceğini vaat etmiştir.292 Dr. Abdullah Cevdet’in İçtihad mecmuası da İran Şah’ı tarafından “vüzera, ulema ve ayan-ı İran’dan” oluşan bir mecliste sadrazamına hitaben yapılan konuşmayı “bin-nakil ve’l tercüme” yayınlamıştır.293 İttihad-ı Osmanî örgütünün kurucularından Hüseyinzade Ali Bey’e göre de İran’a meşrutî idareyi getiren Muzaffereddin Şah, İran tarihinde ve İslam dünyasında seçkin bir mevkie sahiptir. Ali Bey’e göre Şah’ın Avrupa’ya düzenlediği geziler Batı’daki ilmî gelişmelerden Doğu’nun haberdar olmasını sağlamış ayrıca İstanbul’a yaptığı seyahat de İslam birliği yolunda atılan önemli bir adım olmuştur.294 289Y. Doğan Çetinkaya, “1908 Osmanlı Boykotu”, İstanbul 2004, s. 70-75. 290Selda Kılıç, “agm.”, s. 148. 291Bijan Cezani, “İran Meşrutiyet Devrimi Güçler ve Amaçlar (1906-1911)”, İstanbul 2014, s. 125-160. 292“İran’da Meşrutiyet İdare”, Şura-yı Ümmet, No. 87, 15 Zilhicce 1323, 9 Şubat 1906, 28 Kanun-u Sanî 1321, Cuma, s. 3. 293“İran’da Islahat ve Nutk-u Şahî”, İçtihad, No. 1, Temmuz 1906, s. 2. ve bkz. “Nutk-u Şahî”, İçtihad, No.1, Temmuz 1906, s. 2-3. 294Alaattin Uca, “age.”, s. 322-323. 45 İran tarihi boyunca istibdat ile yönetilen bir ülke olmuştur. Dolayısıyla “1906 Meşrutiyeti” İran halkının yıllardır alıştığı sisteme başkaldırıp özgürlük istediği, İran’ın demokrasi yolunda attığı ilk ve son adımdır.295 Sina Akşin’e göre İran’ın da meşrutî yönetime geçmesinde Rusya’daki 1905 İhtilâli etkili olmuştur. Mutlakıyetin kalesi olarak görülen Rusya’da Meşrutiyet yönetiminin kurulması, dünyanın demokratik yönetime doğru yürüdüğünün göstergesidir. 296 Aykut Kansu’ya göre 1908 Osmanlı Meşrutiyeti de 1905 Rus İhtilâli’nden daha çok 1906 İran İhtilâli’nden etkilenmiştir.297 1.3. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’ndan (1906) II. Meşrutiyet’in İlânı’na Kadar (1908) Gelişmeler 1906 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti faaliyetlerine hız kazandıran gelişmeler yaşanmıştır. 1906 yılının Eylül ayında, Selânik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kurulmuştur.298 Mithat Şükrü Bleda’nın anılarında anlattığına göre cemiyet oluşturma fikri Talât Bey’den gelmiştir. Toplantı yeri olarak da Beş Çınar bahçesi kararlaştırılmıştır. Toplantıya katılan isimleri Mithat Şükrü Bey hatıratında şöyle vermektedir: “Bu toplantıya katılanlar arasında isimlerini hatırladıklarım şunlardır: Askeri Rüşdiye Müdürü Bursalı Tahir Bey, aynı Rüşdiyenin Fransızca hocası Naki Bey, eski İzmir valisi Rahmi Bey, Üçüncü Ordu Müşirlik Yaveri Yüzbaşı Kâzım Nami (Duru) Bey, Muhiddin Baha’nın kardeşi İsmail Hakkı Bey, Yüzbaşı Edip Servet Bey, İsmail Canbulat Bey, Ömer Naci Bey, Talât Bey ve ben Mithat Şükrü…” 299 Bu üyelerin hemen tümü tarikat mensubudur ve Bursalı Tahir Bey dışında hepsi masondur.300 Tevfik Çavdar’a göre bu cemiyetin lideri istense de istenmese de, adı verilse de verilmese de Talât Bey’dir. Çünkü yine Tevfik Çavdar’a göre kendisinin hem örgütlenme biçimi hakkında bilgisi vardır hem de kendisi liderlik özelliklerinin birçoğuna sahiptir. 301 295Selda Kılıç, “agm.”, s. 144. 296Sina Akşin, “age.”, s. 93. 297Aykut Kansu, “1908 Devrimi”, İstanbul 2015, s. XVI. 298Yusuf Hikmet Bayur Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Mustafa Kemal’in Şam’da kurduğu Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nden esinlenerek kurulduğunu söylemektedir. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, “Türk İnkılâbı Tarihi Cilt: I Kısım: I”, Ankara 1983, s. 207. 299Mithat Şükrü Bleda, “İmparatorluğun Çöküşü”, İstanbul 1979, s. 21-22. 300Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 1989, Cilt: III, s. 15. 301Tevfik Çavdar, “age.”, s. 47. 46 Mehmed Talât Bey, 1874’de Edirne’de doğmuştur. 302 Babası Çepleci Ahmet Efendi annesi ise Hürmüz Hanım’dır. 303 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sol kanadı içinde yer alan Muhittin Birgen’e göre Talât Bey’in temiz bir vatanperverliği, yüksek bir feragati ve kuvvetli fakat siyasi tecrübe ve siyasi kültürden mahrum bir zekası vardır.304 Edirne’nin Vize kazasında ilköğrenimini bitirmiş Edirne’ye döndükten sonra Edirne Askerî Rüştiyesi’ne yazılmıştır. Askerî Rüştiye’de okurken Doğu Rumeli topraklarının Bulgar Prensliği tarafından tek yönlü ilhakına tanık olmuştur. Böylelikle baba topraklarının yabancı ellerde kalmasının ailesi üzerindeki acı etkisine de şahit olmuştur. Tevfik Çavdar’a göre bu hadiselerin etkisiyle Talât Bey, ilk gençlik yıllarından itibaren Bulgar Prensliği’ne, Yunanlara, Sırplara kin besleyerek büyümüştür. Kendisi baba topraklarının yabancı ellerde kalmasını ve koca bir imparatorluk olan Osmanlı İmparatorluğu’nun bunlara karşı koyamamasını hazmedememektedir. Rüştiye’yi bitirdikten sonra ise babasının vefatı dolayısıyla ailesinin geçimini sağlayabilmek için iş bulmak zorunda kalmıştı. Bu yüzden Edirne Posta ve Telgraf idaresinde kâtiplik yapmaya başlayarak iş hayatına atılmıştır. Görevi esnasında toplumsal ilişkilerdeki yetenekleri, dürüstlüğü ve çalışkanlığı sayesinde kısa süre içerisinde çevresini genişletmiştir. Bu yeni edindiği çevresi Talât Bey’e Edirne’deki Alliance İsraelite Universelle okulunda Türkçe öğretmenliği görevini sağlamıştır.305 Alliance İsraelite Universelle okulları Jean Jaures’ten esinlenen insancıl, demokratik sosyalizmin inanmış propagandacısıydı.306 Jean Jaures ise Fransa’da hem birleşik bir işçi partisinin önderi hem de demokratik sosyalizmin en büyük teorisyeniydi. Kendisi ileriki zamanlarda Çarlık’ın Yahudi ve Ermenilerini 1905 Rus İhtilâli esnasında desteklediği gibi 1908 Osmanlı ve 1911 Çin Meşrutiyet hareketlerini de selamlayacaktır.307 Anaide Ter Minassian da Jean Jaures sosyalizmini “uluslara ve anavatanlara saygılı, adalet, demokrasi ve özgürlüklere bağlı, ülkücü ve yüce gönüllü bir doktrin” olarak tanımlamaktadır. 308 Ancak James Joll’ün aktardığına göre Jean 302Alpay Kabacalı, “Talât Paşa’nın Anıları”, İstanbul 2016, s. 3. Tevfik Çavdar Talât Bey’in doğumunun 1876 senesine denk geldiğini söylemektedir. Bkz. Tevfik Çavdar, “Talât Paşa: Bir Örgüt Ustasının Yaşam Öyküsü”, Ankara 1995, s. 11. 303Tevfik Çavdar, “age.”, s. 9. 304Muhittin Birgen, “İttihat ve Terakki’de On Sene: İttihat ve Terakki Neydi?”, haz. Zeki Arıkan, İstanbul 2009, s. 75. 305Tevfik Çavdar, “age.”, s. 10-16. 306George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 19. 307Daniel Lindenberg, “Jean Jaures”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 410-411. 308Anaide Ter Minassian, “age.”, s. 74. 47 Jaures II. Enternasyonal’in kurulduğu zaman (1889) hâlihazırda köktenci bir milletvekiliydi. Dört yıl sonra sosyalistlerle birleşecekti.309 Feroz Ahmad İttihatçıların da Jean Jaures’in yurtseverce sosyalizmine yakınlık duyduklarını söylemektedir. 310 Halil Ganem de Fransızca Mechveret gazetesinde Batı’nın emellerini “olduğu gibi” göstermiş olması sebebiyle Jean Jaures’e olan hayranlığından bahsetmişti.311 Alliance okullarındaki öğretim üyelerinin bu Jauresci düşün yapısından dolayı okullarda halkçı ve toplumsal içeriği güçlü bir eğitim sistemi vardı. Bundan dolayı Tevfik Çavdar’a göre Alliance İsraelite Universelle okulları “inkılâpçı” Talât’ı yaratan eğitim odaklarından biriydi. Yine Tevfik Çavdar’a göre Talât Bey’in hâriçteki Jön Türk hareketiyle tanışması eniştesi İsmail Yörük vasıtasıyla olmuştur. İsmail Yörük, Bulgar ordusunda bir subaydı. Rus Narodnik hareketinin etkilerini bünyesinde barındıran biriydi. Aynı zamanda hâriçte örgütlenmiş İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Rusçuk şubesinin bir üyesiydi. Meşveret gibi “evrak-ı muzırra” nitelikli yayınları Talât Bey’e İsmail Yörük ulaştırmaktaydı.312 Talât Bey’in Edirne’de yakın arkadaşları Faik Bey ve İpekli İbrahim Hoca ile yaptıkları toplantılar ve görüşmeler dikkati çekmişti.313 Küçük bir tartışma cemiyeti haline gelen bu grup en nihayetinde Mülazım Said Efendi tarafından ihbar edildi ve Padişah aleyhine çalıştığı gerekçesiyle 6 ay süren geniş bir tahkikat geçirdi.314 Mithat Şükrü Bleda’ya göre Talât Bey ve arkadaşlarına isnat edilen suç çalıştıkları postanede evrak ve şifreler üzerinde tahrifat yaptıklarıdır. Talât Bey iki yıl kadar hapiste kaldıktan sonra Padişahın iradesi ile affedilmiştir. Fakat Edirne’de kalması tehlikeli bulunduğundan cemiyetin kurulacağı yere, Selânik’e gönderilmiştir. 315 Talât Bey Selânik’e varışından sonra birlikte Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni kuracağı arkadaşlarıyla tanışmış ve bu arkadaşlar Yonyo gazinosunda haftanın birkaç gecesi toplanmaya başlamışlardı.316 Mithat Şükrü Bleda bu toplantılar ve Talât Bey hakkında şunları söylemektedir: 309James Joll, “age.”, s. 25-26. 310Feroz Ahmad, “agm.”, s. 21. Yahya Kemal Beyatlı ise Jön Türkler’in her nevî siyasi cereyana hayran olduklarını aktarmaktadır. Beyatlı’ya göre “Nasyonalist mitingler, sosyalist nümâyişler kadar kendilerini müteheyyic ederdi.” Bkz. Yahya Kemal, “Çocukluğum, Gençliğim, Siyasî ve Edebî Hâtıralarım”, İstanbul 1973, s. 179. 311Şerif Mardin, “age.”, s. 211. 312Tevfik Çavdar, “age.”, s. 19-20. 313Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 20. 314Tevfik Çavdar, “age.”, s. 25. 315Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 20. 316Tevfik Çavdar, “age.”, s. 42-43. 48 “Talât hepimizden daha cesur, daha atak, dünyaya metelik vermeyen bir karaktere sahipti. Önünde, ardında dolaşan hafiyelere rağmen davranışlarından sapmıyor, hatta arada bir onlarla dalaşmaktan geri kalmıyordu.” 317 Talât Bey Yonyo gazinosundaki toplantılar esnasında ünlü Yahudi avukat Emanuel Carasso (Karasu) ile tanışmıştı. Yahudiler Selânik’te hem Alliance İsraelite Universelle okulları kanalıyla sosyalist enternasyonalle ilişkilerini sürdürmekte hem de Siyonizm ve masonluk gibi stratejiler yardımıyla hareket etmekteydiler. 318 Karasu’nun da Siyonistlerle ve masonlarla yakın ilişkileri vardı. Selânik’teki “Macedonia Risorta” mason locasının kurucusu ve büyük üstadıydı. 319 Talât Bey 1903’tebu mason locasında tekris edilerek mason olmuştur. Hüsamettin Ertürk Talât Bey’in aynı zamanda Bektaşî tarikatının da müdavimi olduğunu belirtmektedir. 320 Kendisi ayrıca 1909-1910 yılları arasında Vatan locasında üstad-ı muhteremlik yaparak Türk masonluğunun ilk büyük üstadı olmuştur.321 Mason örgütüne girmesiyle çevresi daha da genişlemiştir. Masonluk, dinler arası hoşgörüyü bile kapsayan liberal bir ideolojiye sahipti. Ayrıca mason locaları yeni üye kazanmak için elverişli bir ortamdı. Sina Akşin, mason localarının bu özelliklerinden dolayı İttihat ve Terakkililerin mason localarını araç olarak kullandıklarını söylemektedir.322 Bu esnada Talât Bey Mekteb-i Hukuk’ta “ilm-i servet” hocalığı yapan Mehmed Cavid Bey’le de tanışmıştır. Cavid Bey İspanyol Maşrık-ı Azamı’na bağlı olan Selânik’teki Perseverancia Locası’nın üyesi olmasına rağmen Macedonia Risorta Locası’nın da toplantılarına sık sık katılabilmekteydi. 323 Böylelikle Talât Bey’in içinde bulunduğu grup büyümeye başlamış ve Siyonistlerden işçi sendikalarına kadar tüm birey ve örgütlerin desteğini kazanmıştır. 324 Ve böylelikle Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin kuruluşuna giden yol açılmıştır. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti büyük bir gizlilik içinde ve hücre biçiminde örgütlenerek yayılmaya başlamıştır. Sina Akşin’e göre Makedonya İç Devrimci Örgütü de bu şekilde örgütlenmiştir. 325 Böylelikle hızla gelişen yeraltı çalışmalarının da 317Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 21. 318Tevfik Çavdar, “age.”, s. 44. 319Necmettin Alkan, “Emanuel Karasu ve II. Abdülhamid”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 1, Erzurum 2008, s. 181. 320Samih Nafiz Tansu, “İki Devrin Perde Arkası”, İstanbul 2016, s. 196. 321http://www.mason.org.tr/web/, 27 Şubat 2019. 322Sina Akşin, “age.”, s. 108. 323Nazmi Eroğlu, “İttihatçıların Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey”, İstanbul 2008, s. 33. 324Tevfik Çavdar, “age.”, s. 45. 325Sina Akşin, “age.”, s. 106. 49 etkisiyle kök salmış ve yayılmıştır. Öyle ki Rumeli’de İttihatçı olmayan subay bulmak imkânsız hale gelmiştir. Cemiyet kendisine rakip olabilecek bütün kuruluşlardan daha güçlü hale geldiği için istibdat rejimine karşı muhalefetin merkezi konumuna gelmiştir.326 Talât Bey’in seyyar posta memurluğu görevinin de bu büyümede önemli bir payı vardır. Talât Bey görevi sayesinde “evrak-ı muzırra” niteliğindeki gazete ve dergileri gizlice dağıtma ve şahıslarla ilişki kurma işlerini rahatlıkla yapabilmiştir. 327 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni diğer Jön Türk gruplarından farklı kılan özellik ise üyeleri arasında çok sayıda askerin bulunması ve istibdadı yıkmak için devrimci metotları benimsemesi olmuştur. 328 Öyle ki cemiyet 2. ve 3. orduların içinde hızla yayılmıştır. Binbaşı Süleyman Askerî, Resneli Kolağası Niyazi, Ohrili Kolağası Eyüp Sabri, İsmet (İnönü), Kâzım Karabekir gibi şahıslar cemiyete katılmıştır. 329 Kâzım Karabekir’in belirttiğine göre Erkân-ı Harp Binbaşı Enver Bey de 18 Aralık 1906’da Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne katılmıştır.330 Hatta Karabekir Enver Bey ile beraber 30 Aralık 1906 tarihinde cemiyetin Manastır şubesini oluşturduklarını söylemektedir.331 Öte yandan 1906’da geri kalmış İran’da bile meşrutî yönetimin kabul edilmesi Osmanlı muhalefet hareketini eyleme geçmek konusunda etkilemişti. Erzincan’a sürgün edildikten sonra Paris’e kaçmayı başaran Dr. Bahaeddin Şakir, Paris’te Ahmed Rıza Bey’in örgütünün etkisizliğini görmüş ve örgütlenme çabasına girişmişti. Ahmed Rıza Bey kanadındaki bir diğer önemli kişi olan Dr. Nazım Bey ile beraber ilk kez İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne sağlam bir örgütsel temel sağladılar. Böylelikle örgüt etkili bir sekreteryaya ve iletişim araçlarına kavuştu.332 Yeni bir örgütsel yapıya kavuşan cemiyet artık memleket dışında çalışmanın arzulanan faydayı sağlayamadığına inanmış durumdaydı. 333 Bu yüzden cemiyet Dr. Nazım Bey kanalıyla Selânik’teki Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’yle temasa geçmiştir. Mithat Şükrü Bleda, Dr. Nazım Bey’den aldığı mektup hakkında şunları söylemektedir: “Doktor Nâzım’ın mektubu kısa ve kesin idi. Önce durumlarını anlatıyor sonra orada kalmaktan bir netice alınamayacağını anlatıp şöyle diyordu: “Burada 326Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 16. 327Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 23-24. 328Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 52. 329Sina Akşin, “age.”, s. 108-109. 330Kâzım Karabekir, “age.”, s. 79. 331Kâzım Karabekir, “age.”, s. 84. 332Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 140. 333Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 24. 50 kalmamız görevimizi gerektiği gibi yapmak ve beklenen sonucu almak için yeterli olmayacaktır. Delaletiniz ile Selânik’e gelebilir miyim?”” 334 Görüldüğü üzere Paris Dr. Nazım Bey vasıtasıyla Selânik’le temas kurmaya çalışmaktadır. Mithat Şükrü Bleda, Dr. Nazım Bey’in aralarında olmasının faydalı olacağına inandıklarından, Dr. Nazım Bey’i Selânik’e getirmek için Rum komitecilerle anlaştıklarını söylemektedir. Çünkü Sultan II. Abdülhamid, Ahmed Rıza Bey ve Dr. Nazım Bey’i muhalefete devam ettikleri için idama mahkûm etmişti ve idam mahkûmu olduğu için Dr. Nazım Bey’in memleket sınırları içerisine girmesi yasaktı.335 Bunun üzerine Dr. Nazım Bey tanınmamak için Selânik’e Hoca Yakup Efendi adıyla ve kılık değiştirerek gelmiş 336 ve iki cemiyetin birleşmesini teklif etmiştir. Bunun üzerine Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, programının Paris’teki cemiyetle uyumlu olduğuna karar vermiş ve birleşmeyi kabul etmiştir. Sonrasında ise Dr. Nazım Bey’in teklifi sonrasında Osmanlı Hürriyet Cemiyeti üyeleri arasında yapılan oylamayla, 27 Eylül 1907 tarihinde, cemiyetin ismi Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti olarak değiştirilmiştir. İki cemiyet durumu yazılı bir anlaşmaya bağlamışlardır. 337 Bu anlaşmaya göre cemiyetin biri dâhilî diğeri haricî olmak üzere iki genel merkezi olacak, haricî merkez Paris’te ve dâhilî merkez Selânik’te bulunacak ve her iki merkezin de ayrı ayrı amirleri olacaktı.338 İki cemiyet arasındaki iletişimi sağlamış olan Dr. Nazım Bey, Ahmed Bedevî Kuran’ın deyimiyle inkılâp işlerinde etken rol oynayan şahıslardandır.339 Marc David Baer’in “The Dönme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries and Secular Turks” adlı çalışmasında belirttiğine göre kendisi tütün tüccarlığıyla uğraşan “Kapancı” dönme ailesine mensuptur.340 1872 yılında Selânik’te doğmuştur. Annesi Ayşe Hanım, babası Hacı Abdülhamit Efendi’dir. Ahmet Eyicil’e göre ailesinin beş yüz yıl önce Selânik’e gelmiş olduğu tahmin edilmektedir. Asık suratlı ve sert tabiatlı birisi olan babasını erken yaşta kaybetmiştir. Yine Ahmet Eyicil’e göre Hacı Abdülhamit Efendi, kimliği 334Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 24. 335Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 24. 336Ahmet Eyicil, “İttihad ve Terakki Liderlerinden Doktor Nâzım Bey”, Ankara 2004, s. 72-73. Tarık Zafer Tunaya ve Sina Akşin Dr. Nazım’ın takma adını “Hoca Mehmet Efendi” olarak vermiştir. Bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 1989, Cilt: III, s. 16. ve Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 109. 337Sina Akşin, “age.”, s. 109. 338Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 81. 339Ahmed Bedevî Kuran, “Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele”, İstanbul 2012, s. 462. 340 Marc David Baer, “The Dönme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries and Secular Turks”, California 2010, s. 91. 51 bilinmeyen bir düşmanı tarafından sırtından bıçakla vurularak öldürülmüştür ve babasının bu şekilde öldürülmesi Dr. Nazım Bey’in hayatına tesir etmiştir. Dr. Nazım Bey önce mahalle mektebinde okumuş ardından Selânik’teki rüştiye mektebinden mezun olduktan sonra Askerî Tıbbiye İdadisi’ni kazanmış ve burada yatılı ve üniformalı bir öğrenci olmuştu. Burada Almanca ve Fransızca dillerini öğrenmiştir. Bu okulun akabinde ise Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ye girmiştir. Sıradan bir öğrenci olarak devam ettiği ilk üç yılından sonra 1893’te Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın eserlerini okumaya başlamıştır. İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ne üye olmuş ve cemiyet tarafından Avrupa’da bulunan öğrencilerle siyasi faaliyetlerde bulunmak ve tıp öğrenimini tamamlamak için Avrupa’ya gönderilmiştir. Sorbonne Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne kaydını yaptırdıktan sonra Ahmed Rıza Bey’le tanışmış ve yakın dost olmuştur.341 Öyle ki Ahmed Rıza anılarında Dr. Nazım Bey’den “Nazım Efendi” diye bahsetmektedir. 342 Dr. Nazım Bey 1895’te jinekolog doktor olarak mezun olmuştur. Bundan sonra arkadaşlarına masrafını kendi harçlıklarından karşılamak suretiyle bir gazete çıkartmayı teklif etmiş ve böylece 1 Aralık 1985 tarihinde Meşveret gazetesi yayımlanmaya başlamıştır. Dr. Nazım Bey, Meşveret gazetesinde istibdadı ve cehaleti eleştiren, Avrupa’ya öğrenci gönderilmesini teşvik eden yazılar yazmıştır. Ahmed Rıza Bey’in başkanlığını istemeyen Jön Türkler’e karşı da Ahmed Rıza Bey’i şiddetli bir şekilde desteklemiş ve Ahmed Rıza Bey’le birlikte Ahmed Celâleddin Paşa ile görüşmeyi reddedenlerden olmuştur. Paris’e gelen Dr. Bahaeddin Şakir’le de dost olmuş ve kendisinin iyi bir komiteci olmasına yardımcı olmuştur. Aynı zamanda fikirleri uyuşmasa da Yahya Kemal ile de dostluğu vardır. 343 Yahya Kemal de Dr. Nazım Bey’le 1903 Eylülünün ilk günlerinde Ahmed Rıza Bey’in Monge Meydanı’ndaki apartmanında tanıştığını söylemekte344 ve kendisini “demirden seciyeli bir adam” olarak tanıtmaktadır 345 . Dr. Nazım Bey dünyanın en zeki ve en mutlu milletinin Türkler olduğunu fakat yöneticilerin başarısızlığı yüzünden milletin zulüm ve fakirlik içinde 341Ahmet Eyicil, “age.”, s. 24-28. 342Ahmet Rıza, “Anılar”, İstanbul 2001, s. 24. Ahmet Eyicil, bu hitap şeklinin bir samimiyet nişanesi olduğunu söylemektedir. Bkz. Ahmet Eyicil, “İttihad ve Terakki Liderlerinden Doktor Nâzım Bey”, Ankara 2004, s. 28. 343Ahmet Eyicil, “age.”, s. 29-39. 344Yahya Kemal, “Çocukluğum, Gençliğim, Siyasî ve Edebî Hâtıralarım”, İstanbul 1973, s. 111. 345Yahya Kemal, “age.”, s. 172. 52 bırakıldığını düşünmekteydi. Onun düşüncesine göre Türk milleti diğer milletlerden hür ve mutlu yaşamaya daha çok layıktır. 346 1906 yılındaki başka bir önemli gelişme, devletin birçok bölgesinde başlayan vergi ayaklanmaları olmuştur. 347 Aykut Kansu’ya göre vergi ayaklanmaları olarak bilinen ve 1906 yılında patlak veren olayların en önemli nedeni Osmanlı hükümetinin biri şahıslardan alınacak “şahsî vergi” diğeri de hayvanlar üzerine konulan “hayvanat-ı ehliye vergisi” adında iki yeni vergi toplama kararıydı. Zira ayaklanmaların arifesinde ticaret durmuş, açlık baş göstermiştir. Şehirler, köyler ve ordu aç ve çıplak durumdadır. 348 Çünkü vergi tahsilinde iltizam usulünün uygulandığı bu dönemde köylü, esnaf ve tüccarlar üzerindeki mültezim baskıları da dayanılmaz hale gelmiş vaziyettedir. 349 Zafer Kars’a göre bu ayaklanmaların en büyüğü ve en önemlisi Erzurum isyanıdır. 350 Hüsamettin Ertürk de “âdeta orada bulunan Vali Arnavut Abdülvahhab Paşa, Örf-î İdare’yi ilân etmemiş, Erzurumlu vatanperverleri Sinop kalesine sevk etmemiş olsaydı, Erzurum hürriyetin ilânı şerefini, Manastır ve Selânik’in elinden almış olacaktı.” 351 diyerek Erzurum isyanının önemini belirtmiştir. Zaten vali Nazım Paşa’nın acımasız yönetimi altında ezilmekte olan halk için şahsî vergi ve “hayvanat-ı ehliye” vergisi adı altında yüklenen iki yeni vergi bardağı taşıran son damla olmuştur. Özellikle şehrin varlıklı kesimini temsil eden tacirler en şiddetli tepkiyi göstermişlerdir.352 Halk ilk tepkiyi 20 Şubat 1906’da vilayet makamına on üç imzalı bir dilekçe vererek ve “hayvanat-ı ehliye” vergisinin kaldırılmasını isteyerek göstermiştir. Vali Nazım Paşa da bu dilekçeye bir ek yazı 353 yazarak İstanbul’a göndermiş fakat İstanbul’dan haber 346Ahmet Eyicil, “age.”, s. 39. 347Aykut Kansu, “age.”, s. 35. 348Aykut Kansu, “age.”, s. 38-39. 349 Coşkun Can Aktan-Dilek Dileyici-Özgür Saraç, “Osmanlı Tarihinde Vergi İsyanları -II-“, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, Isparta 2003, s. 6. Osmanlı Devleti’nde İltizam Sistemi Tanzimat Fermanı ile kaldırılmıştır. Ancak Coşkun Can Aktan’a göre hâlihazırda yeterli bir malî teşkilâtın bulunmaması sebebiyle kısa süre içerisinde tekrar İltizam Sistemi’ne dönülmüştür. İltizam sistemi uygulamaları ancak 17.02.1925 tarih ve 552 sayılı kanunla tamamen kaldırılabilmiştir. Bkz. Coşkun Can Aktan, “Osmanlı İltizam Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 71, İstanbul 1991, s. 77. 350H. Zafer Kars, “1908 Devrimi’nin Halk Dinamiği”, İstanbul 1997, s. 26. 351Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 75. 352Aykut Kansu, “age.”, s. 44. 353 Bu ek yazıda vali, olayların fazla büyümeden şahsı tarafından durdurulacağını ve kendisinin bu uğurda hiçbir fedakârlıktan sakınmayacağını belirtmiştir. Bkz. H. Zafer Kars, “1908 Devrimi’nin Halk Dinamiği”, İstanbul 1997, s. 27. 53 alınamamıştır. Bunun üzerine halk arasında huzursuzluk baş göstermiş ve ilk ayaklanma 13 Mart 1906’da patlak vermiştir. Ayaklanma “Can Veren” adlı direniş örgütünün postaneyi zapt etmesiyle başlamıştır.354 “Can Veren” örgütünün varlığı ilk kez Meşveret gazetesinde Aralık 1906’da bildirilmişti. Gazete örgütün “Türkiye’deki reformist hareketi hızlandırmak için” kurulmuş olduğunu belirtmiştir.355 Aykut Kansu da “Can Veren” örgütünün Erzurum’un belli başlı celepleri ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yerel üyeleri tarafından oluşturulduğunu söylemektedir. Bu örgütün bir üyesi ve Telgraf ve Posta Başmüdürü olan Suphi Bey, hükümetle haberleşmelerinde gerçekleri saptırdığı ve olayları olduğundan küçük gösterdiği gerekçesiyle vali Nazım Paşa’nın özel telgraf hattını kesmiştir. Bu haber kamuoyuna yansıyınca Nazım Paşa göz hapsine alınmış, Paşa’nın bulunduğu yerden çıkmasına izin verilmemiştir.356 Olaylar sırasında Rus sınırı üzerinden kaçak olarak gelecek Ermeni komitecileri yakalamakla görevli olan Hüsamettin Ertürk, Erzurum’da teşkilât kurmak için çalışan mektep arkadaşı Hüseyin Tosun Bey’den bahsetmektedir. Hüsamettin Ertürk Hüseyin Tosun Bey’le ortak çalıştıklarını söylemektedir.357 Dr. Abdullah Cevdet’in İçtihad mecmuasının 8 numaralı nüshasında da Hüseyin Tosun Bey’den bahsedilmiştir. Mecmuada Hüseyin Tosun Bey hakkında “Bu vatanperverin muhterem ismini karilerimiz ve alel-umum kariler içinde kaç kişi biliyor? Beri tarafta, Hüseyin Tosun’un kemâl-i azim ve ihlas ile ifa ettiği hidmet-i vataniyenin belki yüzde birini ifa etmemiş olan bir diğerinin namı vird-i zeban-ı inamdır(?)” denmektedir.358 Hüsamettin Ertürk Hüseyin Tosun Bey’in Ahmed Rıza Bey ve Doktor Bahaeddin Şakir Bey’ler tarafından görevlendirildiğini söylemektedir.359 Ancak Zafer Kars, Hüseyin Tosun Bey’in Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyetçilik Cemiyeti’nin kurucularından eylemci bir Jön Türk olduğunu söylemektedir.360 Ahmed Bedevî Kuran da Hüseyin Tosun Bey’in teori ve yayıncılıkla inkılâp yapılamayacağını anlayıp pratiğe geçmek için Prens Sabahaddin Bey’in rızasını elde ettikten sonra Kafkasya yoluyla gizlice Erzurum’a gittiğini belirtmektedir.361 Hasip Saygılı da Hüseyin Tosun Bey’in Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-i Şahsî Cemiyeti tarafından bölgeye gönderildiğini söylemektedir.362 M. Şükrü Hanioğlu bununla birlikte 354H. Zafer Kars, “age.”, s. 28. 355H. Zafer Kars, “age.”, s. 42. 356Aykut Kansu, “age.”, s. 45-47. 357Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 75-76. 358“Hüseyin Tosun Bey”, İçtihad, No. 8, Haziran 1908, s. 307. 359Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 76. 360H. Zafer Kars, “age.”, s. 48. 361Ahmed Bedevî Kuran, “İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler”, İstanbul 2000, s. 273. 362Hasip Saygılı, “age.”, s. 225. 54 olayların siyasal bir boyut kazanmasının Hüseyin Tosun Bey’in çabalarıyla gerçekleştiğini söylemektedir.363 Ayrıca “Teşebbüs-i Şahsî ile Kanun-u Esasî ve Adem-i Merkeziyet taraftarının mürevviç-i efkârı” Terakki gazetesi de “Anadolu Kıyamları” başlığı altında Erzurum isyanını değerlendirmiştir.364 Bir seneden fazla süren Erzurum isyanı, önderlerinin sonradan tutuklanıp mahkûm edilmelerine rağmen hükümetin yenilgisiyle sonuçlanmıştır. İsyana sebep olan iki yeni vergi bütün Rumeli ve Anadolu’da kaldırılmış, Erzurum’da baskı ve zulmün simgesi olan valiler görevlerinden alınmışlardır. 365 Kastamonu, Van, Diyarbakır, Sinop ve Trabzon gibi Anadolu vilayetlerinde de benzer olaylar yaşanmıştır. 366 Ancak Erzurum isyanı bu isyanlar arasında en büyüğü olmuştur.367 Hasip Saygılı, Anadolu’daki bu tarz ayaklanmaların 1905 Rus Devrimi’nin Osmanlı topraklarındaki etkisinin somut bir örneği olarak gösterildiğini söylemekle birlikte bu görüşe katılmadığını dile getirmiştir. 368 Zafer Kars’a göre ise 1905 Rus İhtilâli’nin ve 1906 yılında İran’da meşrutiyetin ilân edilmesinin Anadolu’daki isyanlar üzerinde büyük bir etkisi olmuştur. Hatta kendisinin aktardığına göre Türkiye’deki yüksek dereceli Rus memurları bile 1905 Rus İhtilâli’nin Anadolu isyanları üzerindeki etkisini fark etmişlerdir. 369 Zira bu bölgede devrimci gazete/dergi dağıtımı Kars Postanesi Müdürü Ermeni Çarpan aracılığı ile gerçekleştirilmiştir. 370 Hüsamettin Ertürk’ün belirttiğine göre ise Çarpan, Rus kuryesidir.371 Bu devrimci yayınlar bölgede sürekli okunup tartışılır hale gelmiştir. Özellikle eğitim görmüş vatandaşlar arasında Rusya’da ve İran’da meydana gelmiş olaylar tartışılmaya başlanmıştır.372 Aykut Kansu, Trabzon’daki isyanın da Rusya ve İran’daki devrimci hareketlerden ilham alan İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişkili olduğunu söylemektedir. 373 Zafer Kars da Anadolu kıyamlarının kronolojik olarak 1905 Rus İhtilâli’nden hemen sonraya rastlaması ve bu eylemlerin ağırlıklı olarak Anadolu’nun doğusunda kendini göstermesi sebebiyle 363Dr. M. Şükrü Hanioğlu, “age.”, s. 57. 364“Anadolu Kıyamları”, Terakki, No. 11. 365H. Zafer Kars, “age.”, s. 26. 366Vergi ayaklanmaları hakkında detaylı bilgi için bkz. Aykut Kansu, “1908 Devrimi”, İstanbul 2015, s. 35-93. 367Bkz. Dipnot No. 350. 368Hasip Saygılı, “age.”, s. 224-240. 369H. Zafer Kars, “age.”, s. 23. 370Aykut Kansu, “age.”, s. 66. 371Samih Nafiz Tansu, “age.”, s. 76. 372Aykut Kansu, “age.”, s. 65. 373Aykut Kansu, “age.”, s. 73. 55 eylemlerin 1905 Rus İhtilâli’nden kuvvetle etkilendiği görüşündedir.374 Erel Tellal ise 1905 Rus İhtilâli’nin özellikle Erzurum’daki ayaklanma hareketini etkilediğini düşünmektedir.375 1.3.1. İkinci Jön Türk Kongresi (1907) Ahmed Bedevî Kuran’ın belirttiğine göre İkinci Jön Türk Kongresi Ermeni komitelerinin Jön Türkler ile işbirliği yapmaya karar vermesi ve Prens Sabahaddin Bey’e ve Ahmed Rıza Bey’e teklif götürmesiyle toplanmıştır.376 Oya Sencer’e göre Ermeni komitelerinde o zaman da sosyalizm bir fikir akımı olarak görülebilmekteydi.377 Sina Akşin’e göre ise kongre teklifinin Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nden gelmiş olması da muhtemeldir. 378 27 Aralık 1907 tarihinde toplanan bu kongre ile Meşrutiyet’in ilânına giden süreç başlamıştır.379 Kongre için Paris’te Prens Sabahaddin Bey’in bürosunda bir hazırlık komitesi toplanmıştır. Bu komitede Prens Sabahaddin Bey grubu adına Dr. Nihat Reşat ve Fazlı Beyler, Ahmed Rıza Bey grubu adına Dr. Bahaeddin Şakir ve Hüsrev Sami Beyler, Ermenilerden de Malumyan Efendi ve bir başka zât daha yer almıştır.380 Ermeniler ilk içtimada Sultan II. Abdülhamid’i hedefleyen başarısız suikast girişiminin kendileri adına fena sonuç verdiğini, çok masrafa neden olduğunu söylemişlerdir. Bu sebeple artık bağımsız hareket etmenin faydalı olmayacağını anladıklarını, istenilen hedefe varabilmek maksadıyla ortak hareket etmeyi ve birlikte bir program hazırlamayı teklif etmişlerdir.381 Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti ise toplantıya katılma şartı olarak, Osmanlı’nın korunması, tedhişçiliğin ve dış yardımın reddedilmesi gibi şartlar ortaya koymuştur.382 Zaten Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Şura-yı Ümmet gazetesinin 10 Nisan 1907 tarihli ve 113 numaralı nüshasında dış müdahaleyi reddettiğini bir kez daha yinelemişti. Hatta Prens Sabahaddin Bey’in Meşveret‘de de bir vakit yabancı 374H. Zafer Kars, “age.”, s. 60. 375Erel Tellal, “1905 Rus Devrimi’nin 1908 Üzerine Etkileri”, 100. Yılında Jön Türk Devrimi, der. S. Akşin-S. Balcı-B. Ünlü, İstanbul 2017, s. 634. 376Ahmed Bedevî Kuran, “Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele”, İstanbul 2012, s. 443-444. 377Oya Sencer, “Türkiye’de İşçi Sınıfı: Doğuşu ve Yapısı”, İstanbul 1969, s. 112. 378Sina Akşin, “age.”, s. 112. 379Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1820. İbrahim Temo anılarında kongrenin 15 Ekim 1907’de toplandığını söylemiştir. Bkz. İbrahim Temo, “İttihât ve Terakki Anılarım”, İstanbul 2013, s. 168. 380Sina Akşin, “age.”, s. 113. 381Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 444. 382Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1820. 56 müdahalesinin istendiğine dair sözlerini garazkârlık olarak nitelemişti. Bununla birlikte Prens Sabahaddin Bey için “Meşveret’in ilk nüshasından beri müdahale-i ecnebiyye aleyhinde derç edilen yüzlerce makaleleri ve bahusus merhum pederi tarafından yazılan mektubu dikkatle okusa daha iyi eder.” demişti.383 Sina Akşin ise Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin bu şartlarını dış müdahale korkusuna ve Türk olmayan örgütlere karşı duyulan derin güvensizliğe bağlamaktadır.384 Yine Sina Akşin’in deyimiyle hayli çekişmeli olduğu anlaşılan bu toplantılardan sonra kongre 27 Aralık 1907’de Ahmed Rıza Bey, Prens Sabahaddin Bey ve Malumyan Efendi’nin ortak başkanlığı altında açılmıştır. 385 Kongre esnasında Ahmed Bedevî Kuran’ın deyimiyle lüzumu anlaşılmayan bir şekilde Ahmed Rıza Bey söz alarak “Hukuk-u Hilâfet ve Saltanatın” kongre tarafından kabul edildiğinin hemen ilânını istemiştir.386 Sina Akşin bu teklifin yarattığı gerginliğin Ermenilerin uzlaşmacı yaklaşımı sayesinde aşıldığını söylemektedir. 387 Ramsaur’un deyimiyle gerek Türkler gerekse Ermeniler bu kez birleşmek uğruna ödün vermeye hazır durumdalardı. Böylelikle kongredeki delegeler çoğunluğun uygun göreceği bir program ortaya koyabilmişlerdi.388 Kongre 29 Aralık 1907 tarihinde çalışmalarını tamamlayıp bir bildirge çıkarmıştır.389 Bu bildirge Sultan II. Abdülhamid’in sosyal ve ekonomik politikalarına yöneltilen bir eleştiriler paketi niteliğindedir. 390 Bu bildirgeye Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti, Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, Mısır’daki Ahd-ı Osmanî Cemiyeti, Londra’da Türkçe ve Arapça olarak çıkan Hilâfet‘in yazı kurulu, Mısır Cemiyet-i İsrailiyesi, Taşnaksutyun* ve bazı Ermeni yayınlarının yöneticileri imza atmıştır. 391 Ramsaur kongre tutanaklarının açık olarak ve ayrıntılı 383“Müdahale-i Ecnebiyye Meselesi”, Şura-yı Ümmet, No. 113, 26 Safer 1325, 10 Nisan 1907, 28 Mart 1323, Çarşamba, s. 1. 384Sina Akşin, “age.”, s. 114. 385Sina Akşin, “age.”, s. 113. 386Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 445. 387Sina Akşin, “age.”, s. 113. 388Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 148-149. 389Sina Akşin, “age.”, s. 114. 390Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1820. *Anaide Ter Minassian Taşnaksutyun’u “sosyalizmi en az köktenci, milliyetçiliği ise en belirgin” şeklinde tanımlamıştır. Hatta Taşnaklar sosyalizmi milliyetçi amaçları doğrultusunda kullandıkları için Kafkasyalı sosyal demokratların husumetlerini çekmişlerdir. Bkz. Anaide Ter Minassian, “Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912”, İstanbul 1992, s. 73-75. Şevket Süreyya Aydemir de Taşnaksutyun Cemiyeti mensuplarının aşırı terör, isyan, mücadele ve istiklâl yanlısı olduklarını söylemektedir. Bkz. Şevket Süreyya Aydemir, “Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa”, İstanbul 1972, Cilt: 1, s. 370. 391Sina Akşin, “age.”, s. 114. Ahmed Bedevî Kuran bu bildirgeyi yayınlamıştır. Bkz. Ahmed Bedevî Kuran, “Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele”, İstanbul 2012, s. 448-449. 57 yayınlanmadığını, bunun da önemli olayların gelişmekte olduğuna dair bir emare olduğunu belirtmiştir. Zira kongre silahlı direniş, politik ve ekonomik grevler yardımıyla silahsız direniş, ordu içinde propaganda, gerekirse toptan kıyam etme gibi direniş biçimleri önermişti. Bu önerilere bakılarak Türk örgütleri, Ramsaur’un deyimiyle, 1905 Rus İhtilâli süresince radikal grupların ve uzun süreden beri Ermeni komitelerinin uyguladıkları taktiklerden faydalanmaya artık hazır duruma gelmişlerdir. 392 Yeniden örgütlenmiş olan İttihat ve Terakki Cemiyeti bile şiddet yöntemlerinin kullanılmasını kabul etmiştir. Erik Jan Zürcher’e göre bu tavır değişikliğinin sebebi İmparatorluk içindeki değişikliklerdir. 393 Kongre ayrıca İran Mebusan Meclisi’ne ve hapishane ya da sürgünde olan özgürlükçülere sevgilerini göndermiş, ulusal çetelere de birbirleri ile savaşmayı bırakıp silahlarını Sultan II. Abdülhamid ve hükümetine çevirmeleri çağrısını yapmıştır. Ermeniler ise gizli kalması gereken kongre kararlarını 5 Ocak 1908’de Pro-Armenia dergisinde yayınlamışlar, hatta kendi yöntemlerinin benimsenmesinden ötürü övünmüşlerdir. Bunun üzerine zaten Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin ısrarı üzerine zorla ihtilâlci yola girmiş olan Ahmed Rıza Bey Ermenilerle tedhişçilikte ortak düşünceye sahipmiş gibi gösterilmesine tepki göstermiştir.394 Zaten bir müddet sonra Rumeli’de gerçekleşen askerî isyan sayesinde beyannamede karar altına alınan çalışma tarzının uygulanmasına lüzum kalmadan Meşrutiyet’in ilânı gerçekleşecektir.395 Bu arada Osmanlı hükümeti de 19 Ocak 1908 tarihli belgeye göre “eşhas-ı leîme ve muzırranın” Osmanlı’ya girişinin men edilmesi hakkında “tedâbirin bir kat daha te’min ve tesvîki” için önlem almakta ve “anarşist ve sosyalist ve emsâli eşhas-ı şerire”nin Osmanlı’ya girişinin engellenmesine yönelik adım atmaya devam etmekteydi.396 1.3.2. Meşrutiyet’in İlânı Öncesi Makedonya’daki Durum Daha evvel 1902’de kanlı bir şekilde patlak veren Makedonya sorunu, 1907 yılında yeniden ortaya çıkmaya başlamıştır.397 1906 yılında Avusturya ve Rusya’da yeni dış işleri bakanları göreve gelmiştir. Böylelikle Avusturya ve Rusya Makedonya sorunu hakkında daha faal davranmaya başlamıştır. 15 Eylül 1907’de İstanbul’daki Rusya ve Avusturya büyükelçileri Makedonya için bir adliye ıslahat projesi hakkında 392Ernest E. Ramsaur, “age.”, s. 149-151. 393Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 140. 394Sina Akşin, “age.”, s. 117. 395Ahmed Bedevî Kuran, “age.”, s. 449. 396BOA, Y. PRK, DH, 14/33, 15 Zilhicce 1325, 6 Kânunusani 1323, 19 Ocak 1908. 397Sina Akşin, “age.”, s. 118. 58 anlaşmışlardır. Projeye göre her üç vilayette biri Müslüman öbürü Hıristiyan olmak üzere ikişer adliye müfettişi bulunacak, oralardaki adliye memurlarının miktarı artırılacak ve “divan-ı harpler” de adliyenin denetimine tabi olacaktır. Bu proje gerçekleşmeden önce Bâb-ı Âli, Alman hükümetine müracaat ederek Mürzsteg programına göre adlî müesseselerin ıslahını yapmış olduğunu, böylesi bir projeye gerek olmadığını söylemiş ve projenin durdurulmasını rica etmiştir. Ancak Alman hükümeti Bâb-ı Âli’nin Konya Ovası Sulama ve Bağdat Demiryolu işlerini geciktirdiğini söyleyerek herhangi bir yardımda bulunamayacağını söylemiştir. 398 Bu projeden bağımsız olarak İngiliz hükümeti de 3 Mart 1908 tarihinde dört maddelik bir tasarı hazırlamıştır. Bu tasarıya göre üç vilayete atanacak valinin üç yıl süreyle görev yapması, bu valinin büyük devletlerin onayı olmadan görevinden uzaklaştırılamaması ve bölgedeki Türk askerî birliklerinin azaltılması öngörülmüştür. Hasan Taner Kerimoğlu’na göre İngiliz hükümetinin bu önerisiyle Makedonya’nın Osmanlı yönetimi ile olan bağlarının daha da gevşetilmesi amaçlanmaktaydı. İngiliz hükümeti tarafından hazırlanan bu tasarıyı haber alan Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Paris merkezi Selanik’teki merkeze bir yazı göndererek bu tasarının Osmanlılar açısından taşıdığı tehlikelere değinmiş ve nasıl davranılması gerektiği konusunda bilgiler vermiştir.399 Şura-yı Ümmet gazetesi bu projelerden daha önceki bir tarihte, 1 Nisan 1907 tarihli ve 112 numaralı nüshasında yayınladığı bir makalede İtalya Dışişleri Bakanı Tommaso Tittoni’nin İtalya “meclis-i mebusanı”nda Makedonya sorunu üzerine yaptığı bir konuşmadan bahsetmektedir. Gazete bu konuşmanın Bulgar “mahafil-i siyasiyesinde” ve komitecileri nezdinde pek fena bir etki meydana getirdiğini belirtmektedir. Gazete Tommaso Tittoni’nin projesinin “Makedonya’da sakin akvam-ı muhtelifeye milliyet esası üzerine”, yani her millete ayrı ayrı muhtariyet verme fikrini içerdiğini söylemektedir. Hatta Şura-yı Ümmet bu makalede Bulgar gazetelerinde yazanlara göre öncelikle Bulgarların bütün kuvvet ve fedakârlıklarıyla bu projeye muhalefet edeceklerini fakat Tittoni’nin projesinin Bulgarların rakipleri olan Sırplar ve Rumlar tarafından “hüsn-ü kabule mazhar olduğunu” da belirtmiştir. Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti makalenin ileriki satırlarında “Makedonya denilen Selânik, Manastır, Kosova vilayetlerinde Bulgar, Rum, Sırp’tan başka İslâm olarak birçok ahali sakindir. Hükümet-i Osmaniye’nin resmî istatistiki bu vilayetlerdeki nüfus-u İslâmiye’nin adedini 398Yusuf Hikmet Bayur, “age.”, s. 216-217. 399Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 55-56. Hasan Taner Kerimoğlu bu yazıyı yayınlamıştır. Bkz. Hasan Taner Kerimoğlu, “Osmanlı Kamuoyunda Balkan Meselesi 1908-1914”, İstanbul 2015, s. 56. 59 milel Hıristiyaniye’nin aded-i mecmuana müsavi ve hatta faik gösteriyor. Öyle iken ne Bulgarlar, ne Rumlar, ne Sırplar, ne de bu şımarık çocuklara vasilik eden Avrupalılar Makedonya’da İslâm’ın da mevcudiyetini, hatta nüfusu her milletten fazla olduğunu, bunca asırlardan beri Osmanlıların Makedonya üzerinde bir hakk-ı hâkimiyetleri bulunduğunu nazar-ı dikkate almak, düşünmek bile istemiyorlar.” diyerek Avrupalıların Makedonya’ya yaklaşımını eleştirmiştir. Ayrıca “Düşmanlarımıza bu yolda düşünmeye cesaret veren Müslümanların sükûtu ve hükümet-i Hamidiye’nin meskenet ve hıyanetidir.” diyerek Sultan Abdülhamid hükümetinin miskinlik ve hıyanet içinde bulunduğunu ve Müslüman ahalinin de bu durumda ses çıkarmadığını belirtmiştir. İleriki satırlarda da “Ey Müslümanlar, hâlis Osmanlılar!” diyerek Müslümanlara seslenmiştir. Memlekette pek az alakası olan Bulgarların bile Tittoni’nin projesine muhalefet etmek uğruna kanlarının son damlasına kadar mücadele etmeye hazır olduklarını söyledikten sonra asırlardan beri Makedonya’nın “hâkim-i hukuku” olan Müslümanları “Bu muhtariyet meselelerine ufacık bir protesto etmeyi bile düşünemiyor musunuz?” diyerek tepki göstermeye çağırmıştır.400 Ayrıca Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti, Manastır şubesi vasıtasıyla, 28 Mayıs 1908’de Rusya dışındaki büyük devletlere bir layiha sunarak varlığını resmen duyurmuştur. 401 Bu layihada cemiyet İngiliz ve Rus hükümetlerinin Makedonya hakkındaki tasarılarını eleştirmiş ve Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlıların yabancı müdahalesine karşı kendi çatıları altında birleştiğini ifade etmiştir. Ayrıca cemiyet layihada Makedonya’daki Hıristiyanların Müslümanların baskısı altında yaşadığı görüşünü yalanlamış, Türk ve Müslümanların da aynı koşullarda yaşadığını ve dolayısıyla her iki topluluğun da çıkarlarını gözeten bir yönetimin kurulması gerektiğini belirtmiştir.402 Görüldüğü gibi Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Makedonya meselesine yüksek önem addetmekte ve Makedonya topraklarının kaybedilmesinden oldukça kaygı duymaktadır. Zaten, Hasan Taner Kerimoğlu’nun deyimiyle, Meşrutiyet’in ilânı sürecini başlatan gelişme Osmanlı Devleti’nin elinde kalan son Balkan topraklarının yitirilmesini önlemek kaygısı olacaktır.403 Şevket Süreyya Aydemir de kendi deyimiyle 1908 Genç Türkler İhtilâli’ni hazırlayan şartlar arasında Balkan sorunlarının önemli etkileri olduğunu 400 “Makedonya Meselesi”, Şura-yı Ümmet, No. 112, 17 Safer 1325, 1 Nisan 1907, 19 Mart 1323, Pazartesi, s. 3-4. 401Sina Akşin, “age.”, s. 124. 402 Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 58. 403Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 59. 60 düşünmektedir. 404 Sina Akşin ise Meşrutiyet’in ilânının asıl sebebinin İngiltere hükümetinin Makedonya hakkında 3 Mart 1908’de hazırladığı tasarı olduğunu dile getirmektedir.405 1908 yılına gelindiğinde uluslararası alanda Makedonya ile ilgili önemli bir gelişme daha olmuştur. İngiltere Kralı VII. Edward ve Rus Çarı II. Nikola 9-10 Haziran 1908’de ana gündem maddesi Makedonya olan bir görüşme gerçekleştirmişlerdir.406 Görüşme o zamanda Rus toprakları içinde yer alan Estonya’nın Reval şehrinde, Rus Çarı’na ait bir yatta gerçekleşmiştir. Reval Görüşmesi’nin gerçekleştiği haberi Makedonya’da bomba etkisi yaratmış ve Şevket Süreyya Aydemir’in deyimiyle Reval Görüşmesi, Genç Türkler İhtilâli için verilen bir işaret vazifesi görmüştür. Makedonya’daki Türkler ve gizli ihtilâl cemiyeti azaları arasında “Reval’de Türkiye’nin taksimine karar verildiği” haberi yayılmıştır. Bu haber yersiz olmasa da aslında Reval Mülâkatı’nın esas meselesi, karada ve denizde güçlenmekte olan Almanya’ya karşı bir cephe birliği kurmak olmuştur.407 Reval Görüşmesi’nin Makedonya’nın parçalanmasına doğru giden bir süreci başlattığını düşünen cemiyet üyelerinden Kolağası Resneli Niyazi Bey meşrutî yönetimin yeniden kurulmasını sağlamak amacıyla askerlerini de yanına alarak dağa çıkmıştır.408 Sina Akşin, 3 Temmuz 1908 günü Resneli Kolağası Niyazi Bey’in 200 asker ve 200 kadar sivilden oluşan kalabalık çetesiyle dağa çıkmasını ihtilâlin fiilen başlangıcı olarak nitelemektedir.409 Hüseyin Özdemir de Niyazi Bey’in dağa çıkışını hürriyet mücadelesinin fitilini ateşleyen ilk hareket olarak görmektedir. 410 Dâhiliye Nezareti’ne Manastır’dan 4 Temmuz 1908 günü çekilen şifreli telgrafta Niyazi Bey’in ahaliden bazılarını silahlandırdıktan sonra belediye reisini ve vergi kâtibini darp edip firar ettiği bildirilmiştir.411 Resneli Niyazi Bey, İttihat ve Terakki Cemiyeti yöneticileri arasında siyasal hayata girmemiş az sayıda kişilerden birisidir. 1903’ten 1908’e kadar ayaklanan Sırp ve Bulgar çetecilerine karşı savaşan Avcı taburunda başarılar gösterdiği için kolağası rütbesine yükseltilmiştir. Niyazi Bey, dağdan yöneticilere bildiriler 404Şevket Süreyya Aydemir, “age.”, s. 342. 405Sina Akşin, “age.”, s. 121. 406Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 58. 407Şevket Süreyya Aydemir, “age.”, s. 508. 408Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 58. 409 Sina Akşin, “age.”, s. 127. 410Hüseyin Özdemir, “Demokrasi Tarihimizde İttihâd ve Terakkili Yıllar”, İstanbul 2016, s. 80. 411BOA, DH. ŞFR, 401/105, 4 Cemaziyelahir 1326, 21 Haziran 1324, 4 Temmuz 1908. 61 göndererek amacının Meşrutiyet’in ilânını sağlamak ve Kanun-u Esasî’yi yürürlüğe sokmak olduğunu ilân etmiştir. 412 Bunun üzerine Sultan II. Abdülhamid şiddetli tedbirlere başvurması gerektiğini anlamış ve Arnavut Şemsi Paşa’yı Kolağası Niyazi Bey’in hareketini bastırmakla görevlendirmiştir. Ancak Arnavut Şemsi Paşa 7 Temmuz 1908’de Manastır’a geldikten sonra Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin fedai bir subayı olan Teğmen Âtıf (Kamçıl) tarafından vurularak öldürülmüştür. Böylelikle Niyazi Bey’in açtığı isyan bayrağı indirilememiştir.413 Resneli Niyazi Bey’in isyanından sonra bir önemli olay da Firzovik olayı olmuştur. Hüseyin Özdemir, Firzovik olayını İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gelişmeleri değerlendirme konusundaki becerisinin bir ispatı olarak görmüştür. 414 Kosova vilayetinin merkezi Üsküp’te yabancıların yüksek tabakasına mensup olanlarının çocuklarının okuduğu bir mektep, çocuklar ve velileri için Firzovik civarında bir gezinti etkinliği planlamıştı. Bu etkinlik için Üsküp’ten marangozlar getirilip hazırlıklar yapılmıştı. Ancak Süleyman Külçe’nin de dediği gibi “içerisinde eğlenceden başka gizli bir maksat bulunmayan” bu etkinlik civarda sakin Arnavutların olumsuz tepkilerine sebep olmuştu. Öyle ki Yakup isminde ateşli bir hatip Firzovik camiinde toplanan Arnavutları yabancıların Sarayeşte civarında yapacağı bu gezinti etkinliğinden doğacak tehlikeler hakkında uyarmış ve Arnavut halkını iyiden iyiye galeyana getirmiştir. Bu gezinti hazırlığını sabote etmek Arnavutlar için öncelikli hale gelmiştir. Öyle ki Arnavutlar bu amaç için birlikte çalışacak olan kanlıların bile birbirlerini öldürmemesi konusunda mutabık kalıp bir besa* akdetmişlerdir. 415 Arnavutlar silahlı olarak bölgeye toplanmaya başlamışlardır ve bu topluluk Sina Akşin’e göre 30.000 civarına yükselmiştir. Bunun üzerine toplantının sükûnetle dağıtılması için o zaman Kosova valisi olan Mahmut Şevket Paşa Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’ne mensup Miralay Galip Bey’i görevlendirmiştir.416 Cemiyet bu fırsatı değerlendirip Galip Bey’e, toplanan halkı Meşrutiyet ve Kanun-u Esasî isteği doğrultusunda yönlendirmesi konusunda direktifler vermiştir. 417 Galip Bey bu doğrultuda Rumeli’deki ecnebi müdahalesinin son bulması için meşrutiyetin ilân 412“Resneli Niyazi (1873-1913)”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1824. 413Sina Akşin, “age.”, s. 128. 414Hüseyin Özdemir, “age.”, s. 81. * (Arnavutça) Kan güden hasımlar arasında yeminle akdolunan anlaşma. 415Süleyman Külçe, “Firzovik Toplantısı ve Meşrutiyet”, İstanbul 2013, s. 32-34. 416Sina Akşin, “age.”, s. 129. 417Süleyman Külçe, “age.”, s. 79. 62 edilmesi konusunda Arnavutları ikna etmeyi başarmıştır. Bunun üzerine 20 Temmuz 1908 günü 180 imzayı içeren bir telgraf Sultan II. Abdülhamid’e çekilmiş ve Meşrutiyet istenmiştir. Herhangi bir cevap gelmeyince 22 Temmuz’da bir telgraf daha çekilmiş ve istek yinelenmiştir. Ayrıca bu esnada Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Manastır’da 21 pare top atışıyla birlikte 23 Temmuz 1908’de meşrutiyeti ilân etmiştir. Bu durum da Padişah’a telgrafla bildirilince Sultan II. Abdülhamid meşrutî yönetimi ilân etmek zorunda kalmış ve 23/24 Temmuz 1908 gecesi II. Meşrutiyet’i ilân ettirmiştir. 418 Böylelikle Firzovik Olayı meşrutî yönetimin ilânı doğrultusunda halkla ordunun birlikte hareket ettiğinin bir göstergesi olmuştur.419 Meşrutiyetin ilânına giden yolda İttihatçılar çeşitli kitlelerin desteğini de alarak başarılı olmuşlardır. Örneğin Makedonya İç Devrimci Örgütü’nün sol kanadı 1905’de Rila Manastırı’nda yapılan kongreyle yönetime egemen olmuştu. Bu Dimo Haci Dimov ve Yane Sandanski etkisindeki grup İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Meşrutiyet’in ilânı ile sonuçlanacak olan hareketini destekleme kararı almıştır.420 Bu şahıslardan özellikle Dimo Haci Dimov 1908 Jön Türk İhtilâli’nin sosyalistlerce desteklenmeye layık olduğunu düşünmekteydi. Ayrıca Sandanski ve Çernopeev, Jön Türklerin Makedonya İç Devrimci Örgütü’nü var olan biçimiyle yasal bir örgüt olarak kabul etmeye hazır olduklarını ve hatta silahlı birliklerinin dağıtılmasını bile şart koşmadıklarını öğrenince sevinerek Jön Türkler’in yanında yer almışlardır. Böylelikle Jön Türkler için Serezli “geniş” sosyalistlerle anlaşmak kolay olmuştur. Fakat “geniş” sosyalist kanadının aksine örgütün ulusalcı kanadı Jön Türkler’in yakınlaşma girişimlerine her zaman soğuk yaklaşmıştır. Hatta kendileri 1907 II. Jön Türk Kongresi’ne davet edildiklerinde Makedonya’nın özerkliğini istediklerini, dolayısıyla Türkiye’yi diriltmeye çalışanlarla işbirliği yapmak istemediklerini söylemişlerdir. Ayrıca sadece yıkıcılık alanında Jön Türkler ve Ermenilerle işbirliği yapabileceklerini ilâve etmişlerdir. Bu yüzden ulusalcı kanattan Christo Matov, Sandanski ve Çernopeev’e Jön Türkler ile birlikte hareket ettikleri için olumsuz tavır almıştır. 421 M. Şehmus Güzel Osmanlı işçilerinin de 1872’den 1908’e kadar despotizme, jurnalciliğe ve her türlü baskıya karşın 50 adet grev örgütlediklerini ve Jön Türkler’in “hürriyet, müsavat ve uhuvvet” sloganlarını “etleri ve 418Sina Akşin, “age.”, s. 130. 419 “age.”, s. 27. 420İlhan Tekeli, “agm.”, s. 1807. 421Fikret Adanır, “agm.”, s. 57-65. 63 kanlarıyla” özümsediklerini dile getirmiştir. 422 Oya Sencer de bu dönemde Osmanlı işçilerinin sınıf niteliği kazandıklarını ve uyanışa geçtiklerini dile getirmektedir. 423 Bunların yanında Zafer Kars, Anadolu halkının 1906-1908 yılları arası yaptıkları ayaklanmaların da Meşrutiyet’in ilânında payları olduğunu düşünmektedir. 424 Aykut Kansu’ya göre ise 1908’de Osmanlı Devleti’nde ilân edilen meşrutî yönetim burjuva devrimi niteliği taşımaktadır. Kansu ayrıca halkın önemli bir çoğunluğu ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin propagandasından etkilenmiş olan askerlerin de II. Meşrutiyet sürecine katıldığını, bu sebeple meşrutiyet hareketinin bir halk hareketi olduğunu düşünmektedir.425 Hasip Saygılı ise Lenin’in 1908 Osmanlı Meşrutiyeti’nin bir halk devrimi olmadığı yönündeki düşüncesine katılmaktadır.426 Feroz Ahmad’a göre de II. Meşrutiyet’in ilânı devrimci bir hareket değildir. Hareketin amacı sadece anayasayı geri getirmek ve bu yolla devleti kurtarmaktır.427 Meşrutiyet’in tekrar ilânı New York Times gazetesi tarafından ise 24 Ağustos 1908 tarihli nüshasında orta ve üst sınıfın iştirak ettiği bir devrim hareketi olarak nitelenmiştir.428 422M. Şehmus Güzel, “Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984”, İstanbul 1996, s. 27-31. 423Oya Sencer, “age.”, s. 161-162. 424H. Zafer Kars, “age.”, s. 59. 425Aykut Kansu, “age.”, s. 95. 426Hasip Saygılı, “age.”, s. 241. 427 Feroz Ahmad, “İttihat ve Terakki 1908-1914”, İstanbul 2016, s. 41. 428“Middle Class Revolution”, New York Times, 24 August, 1908. 64 İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ MEŞRUTİYET’İN İLÂNINDAN (1908) BÂB-I ÂLİ BASKINI’NA (1913) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 2.1. Meşrutiyet’in İlânı (23 Temmuz 1908) ve Sonrası Meşrutiyet’in ilânı Selânik’te 101 pare top atışıyla kutlanmış, 24 Temmuz sabahı İstanbul gazetelerinde yayınlanmıştır. 429 İkdam gazetesi de 25 Temmuz 1908 tarihli ve 5088 numaralı nüshasında “Padişahım Çok Yaşa” başlığı atmış ve ileriki satırlarda meşrutî yönetimin ilânını duyurmuştur. Gazete “Osmanlıların muazzez padişahı ve bütün Müslümanların muhterem halifesi şevketli Sultan Abdülhamid-i Sanî Hazretleri ümmet-i Osmaniye’yi bugün yeni bir tarik-i terakki ve ıslahata sevk ederek bilcümle efrâd-ı milleti minnetlere, şükranlara gark buyuruyorlar.” diyerek Sultan II. Abdülhamid’i övmüş ve sonrasında yeni yönetim biçimini ilân etmiştir. Ayrıca “Dünkü tebligat-ı resmiyede Kanun-u Esasî’nin mevki-i tatbike vaz’ıyla Meclis-i Mebusan’ın içtimaa davet edilmesi haberi Osmanlılar için millî bir bayram teşkil etmiş, Osmanlı tarihinde şanlı bir devre açmıştır. Kanun-u Esasî’yi bahşetmek adalet ve hürriyeti emin ve asayişi takviye ve temin etmek demektir. Bir devlet ancak adaletle, hürriyetle, emniyet ve asayişle beka bulabilir.” diyerek Kanun-u Esasî hakkındaki fikirlerini ve meşrutiyetin ilânının Osmanlılar üzerinde oluşturduğu mutluluğa değinmiştir.430 Aynı sayının başka bir makalesinde gazete istisnasız herkesin, Müslümanıyla, Hıristiyanıyla, Musevisiyle bütün Osmanlıların neşe içinde olduğunu, herkesin gazeteleri seve seve, hakiki, riyasız, en samimi bir “hiss-i minnetle” alıp okuduğunu ve “hayatta en unutulmaz, en sevinçli bir günün en kıymetli bir hatırası” olarak sakladığını belirtmiştir. 431 Bu arada Sina Akşin İkdam gazetesinin bu haberleriyle “olmamış gösterileri olmuş gibi gösterdiğini” söylemektedir.432 Ayrıca gazetenin 1 Ağustos 1908 tarihli ve 5095 numaralı sayısında da “İlân-ı Hürriyet” başlığı altında meşrutî idare değerlendirilmiştir. Aynı makalede “En parlak nümayişler Rıhtım üzerindeki Olimpos Meydanı’nda icra olunduğu, Türk, Rum, Bulgar, Musevi, laakal on bin kadar halk 429Sina Akşin, “age.”, s. 130. Sina Akşin Meşrutiyet’in ilânının “renksiz, heyecansız, herhangi bir resmi ilân gibi” yayınlandığını söylemektedir. 430“Kanun-u Esasî ve Meclis-i Mebusan”, İkdam, No. 5088, 26 Cemaziyelahir 1326, 25 Temmuz 1908, 12 Temmuz 1324, Cumartesi, s. 1. 431 “Unutulmaz Bir Hatıra Memleketimizin Dünkü Hali”, İkdam, No. 5088, 26 Cemaziyelahir 1326, 25 Temmuz 1908, 12 Temmuz 1324, Cumartesi, s. 1. 432Sina Akşin, “age.”, s. 140. 65 tarafından (Ya Hürriyet, Ya Ölüm) nümayişleri evrada tekrar edildiği için Olimpos meydanı isminin tebdiliyle buraya Hürriyet Meydanı ismi verilmesi takarrür etti.” haberi verilmiştir.433 Daha ileri bir tarihte, 17 Ağustos 1908 günü yayınlanan Servet-i Fünûn mecmuası 901 numaralı nüshasının ilk sayfasında da “Hürriyet, Adalet, Müsavat” başlığı atmıştır. Aynı sayfada ayrıca “Osmanlıları nail-i hürriyet ederek vatanı mahv ve inkıraz tehlikesinden halas eden şerefli ordumuzun kahramanları” adı altında Enver Bey ve Niyazi Bey’in tam sayfa resimlerini basmıştır. 434 Yine aynı sayının bir sonraki sayfasında gazete “Osmanlı İnkılâb-ı Kebîri” başlığı altında ve iki tam sayfa boyunca Meşrutiyet’in ilânını ve Osmanlı tarihinin safhalarını değerlendirmiştir. Ve ayrıca dört devre ayrılan Osmanlı tarihinin “Rumeli’de evvela ordunun ba’de millet-i Osmaniye’nin bilcümle anasır-ı muhtelife ile müttehiden merkeze hücumu” ile beşinci devrinin başladığını, bu devrin adının da “devr-i İttihad ve Terakki” olduğunu belirtmiştir.435 Meşrutiyet’in ilânı yabancı basında da yer almıştır. Örneğin New York Times gazetesinde yer alan bir habere göre Meşrutiyet’in ilânı İngiliz arkeologlarını İstanbul’daki Bizans kalıntılarını daha özgür bir şekilde araştırmak için ümitlendirmiştir.436 Basındaki bu haberlere bakıldığında Meşrutiyet’in ilânının basın hayatına ve toplumsal hayata canlılık getirdiği görülmektedir. Hüseyin Cahit Yalçın’a göre ise Meşrutiyet’in ilânı halk tarafından son derece sıradan bir olaymış gibi karşılanmıştır. 437 Muhittin Birgen ise istibdat altında bunalmış İstanbul halkının ilk günlerde hareketi coşkun bir sevgi ile karşıladıklarını belirtmiştir.438 25 Temmuz günü İstanbul’un belli başlı caddeleri bayraklarla donatılmış, halk caddelerde gösteriler yapmıştı. Yeni yönetimi kutlayan, aralarında Türk, Rum, Ermeni ve Musevîlerin de bulunduğu elli bin kişilik bir kalabalık, iki bando eşliğinde, Bâb-ı Âli’ye yürümüştür. 26 Temmuz’da da aynı coşku sürmüştür. Öyle ki bu kutlamalara boğazdaki vapurlar da düdük öttürerek iştirak etmişlerdir. 27 ve 29 Temmuz günlerinde de İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri ve bazı subaylar şehrin değişik yerlerinde toplanarak kalabalıklara hitap etmişler, Meşrutiyet’i canları pahasına korumaya and 433“İlân-ı Hürriyet”, İkdam, No. 5095, 4 Recep 1326, 1 Ağustos 1908, 19 Temmuz 1324, Cumartesi, s. 2. 434“Hürriyet, Adalet, Müsavat”, Servet-i Fünûn, No. 901, 19 Recep 1326, 17 Ağustos 1908, 4 Ağustos 1324, Pazartesi. 435“Osmanlı İnkılâb-ı Kebîri”, Servet-i Fünûn, No. 901, 19 Recep 1326, 17 Ağustos 1908, 4 Ağustos 1324, Pazartesi, s. 208. 436“New Mine of Archaeology”, New York Times, 22 November, 1908. 437Hüseyin Cahit Yalçın, “Siyasal Anılar”, İstanbul 1976, s. 3. 438Muhittin Birgen, “age.”, s. 80. 66 içmişlerdir. 439 Ağustos ayına gelindiğinde de coşku devam etmiştir. Örneğin Tanin gazetesinin 14 Ağustos 1908 tarihli ve 14 numaralı nüshasında “Meşrutiyet-i Osmaniye Kulübü tarafından hürriyet ve Kanun-u Esasî için feda-i hayat etmiş olan şühedâ-i İslamiye’nin hatırasını takdisen dün saat iki buçukta Beyoğlu Balık Pazarı’ndaki Ermeni Kilisesi’nde başlayıp Taksim bağçesinde ikmal olunacağı evvelce ilân edilmiş olan ayin hakikaten maksadın kutsiyetiyle mütenasip bir şaşaa içinde icra edildi.” denilerek Üç Horan Ermeni Kilisesi’nde yapılan “Âyin-i Ruhanî” duyurulmuştur. Bu ayin ve sonrasında yapılan etkinlikte Kirkor Zöhrap Efendi ve Resneli Niyazi Bey’in kardeşinin de içinde bulunduğu şahıslar tarafından konuşmalar yapılmıştır. Ayrıca etkinlikte “Ermeni Patriği Kaymakamı” Tourian Efendi tarafından da Ermenice bir konuşma yapılmış ve etkinlikte Türk-Ermeni kardeşliği kutlanmıştır. 440 Ancak bu sevinç gösterileri ve kardeşlik atmosferi ile birlikte Sultan II. Abdülhamid’in birdenbire direnmekten vazgeçip teslim olmaya karar vermesi Osmanlı bürokrasisini ve ülke genelini büyük bir kargaşalığa düşürmüştür. Özgürlüğün tam olarak ne anlama geldiğini bilmeyen halk, eski kanun ve nizam müesseselerinin yıkıldığı düşüncesiyle ve uzun süredir uğradıkları haksızlıkları da göz önüne alarak sorunlarını kendi başına çözmeye karar vermiştir. 441 Hüseyin Cahit Yalçın meşrutiyetin ilânından sonraki atmosfer hakkında anılarında şunları söylemektedir: “Meşrutiyet düzeninin ne gibi şeyler gerektireceği üzerine kimsede açık bir düşünce görülmüyordu. Yalnız meşrutiyetin böyle olmayacağı, olmaması gerektiği duyuluyordu. Zihinlerde ne yapılmasının uygun olacağı yargısına varıyorlarsa onu elde etmek için Bâb-ı Âli’ye saldırılıyordu. Bâb-ı Âli, diş çektirmeye sonunda boyun eğen korkak ve kararsız hastalar gibi, birçok karışıklıktan sonra isteneni yapmıyor değildi. Ama bu yapış biçimi, istekleri karşılananlarda bile bir hoşnutluk ve güven duygusu bırakmıyordu. Ortada hükümete karşı büyük bir hoşnutsuzluk vardı. Aynı zamanda, halk denilen adı sanı bilinmez yığının gücü artıyordu. Bu güç, kendisini kullandıkça daha bilinç kazanıyor, daha çok şeyler istemeye ve düşünmeğe kalkıyordu. İstanbul’da durgun ve kansız bir anarşi egemendi.” 442 Üstelik bir de genel af ilân edilmişti. Genel affın içeriği “taşrada menfî ve mahbus olan mücrimîn-i siyasiyenin afvlerini arzedip Meclis-i vükelâca hemen mazbatası yapılarak istizan kılınması” şeklindeydi. 443 Tanin gazetesinin 2 Ağustos 1908 tarihli ve 1 numaralı 439Aykut Kansu, “age.”, s. 139-142. 440“Meşrutiyet-i Osmaniye Kulübü tarafından…”, Tanin, No. 14, 17 Recep 1326, 14 Ağustos 1908, 1 Ağustos 1324, Cuma, s. 4. Ayrıca bkz. Aykut Kansu, “1908 Devrimi”, İstanbul 2015, s. 142. 441Feroz Ahmad, “age.”, s. 39-40. 442Hüseyin Cahit Yalçın, “age.”, s. 20. 443Ali Fuat Türkgeldi, “Görüp İşittiklerim”, Ankara 1949, s. 4. 67 sayısında Faik Ali tarafından kaleme alınan bir makalede “Afv-ı Umumî” hakkında bilgi verilmiş ve genel affın “Hükümetin milletten af dilemesi” anlamına geldiği belirtilmiştir. 444 Ancak genel affın ilânı sonrasında “hapishane-i umumî”deki siyasi mahkûmların tahliyesi esnasında diğer âdi suçlardan mahkûm olanlar da af istemişler, arbede çıkarmışlardır. Bunun üzerine hükümet bu suçluları da affetmek zorunda kalmıştır.445 Görüldüğü gibi, Feroz Ahmad’ın da deyimiyle, şayet kısa sürede bir otorite kurulmazsa ülkenin anarşiye doğru sürüklenmesi olasılığı çok yüksektir. 446 Ayrıca Kanun-u Esasî uzun bir aradan sonra yürürlüğe konmuş olsa bile eski monarşist hükümet hala görevindeydi. Dolayısıyla bu durum halk ve İttihatçılar nezdinde büyük huzursuzluğa neden olmuştur.447 Hüseyin Cahit Yalçın’ın deyimiyle “Sarayın, halkın nefretini çekmiş bütün ileri gelenleri yerli yerinde duruyordu.” 448 Örneğin yine Hüseyin Cahit Yalçın Servet-i Fünûn mecmuasının 901 numaralı ve 17 Ağustos 1908 tarihli nüshasında Zaptiye Nezareti’ne atanan Hamdi Bey hakkında bir makale kaleme almıştır. Makalesinde Hamdi Bey’in atanmasından duyduğu rahatsızlığı belirtmiştir. Makalenin takip eden satırlarında “Zabıta memurları hırsızlık, şantaj yapıyorlarmış. Bunu “atıfetli” Hamdi Bey mi düzeltecek? Lakin kendisi şantajcıların en büyüğüdür. Beyoğlu’nda haraca bağlamadığı mağaza, kumarhane, … hane zor bulunur. Zabıta memurları hafiyelik ediyorlarmış. Bunu “atıfetli” Hamdi Bey mi kaldıracak, yani hafiyeliğin lağvı hakkında irade-i hazret-i Padişahi’yi tatbik edecek? Lakin kendisi hafiyelerin en muzırı ve en habisi idi.” diyerek kendisini hafiyelik ve şantajcılıkla suçlamış ve “kendisine güveniyorsa huzur-u muhakemeye gidelim.” diyerek kendisini adalet önünde hesaplaşmaya çağırmıştır.449 Hüseyin Cahit Yalçın’ın bu yazısı halktaki eski rejim düşmanlığını alevlendirmekte son derece başarılı olmuştur. Basının ve halkın kendisine karşı tepkisine dayanamayan Hamdi Bey istifa etmek zorunda kalmış ve istifasından sonra Bâb-ı Âli’de Kürt hamallar tarafından tartaklanmıştır.450 Zaten daha önce de 4 Ağustos 1908 tarihli ve 4 Numaralı Tanin gazetesinin bir haberine göre Maliye Nazır-ı Cedidi Ragıp Bey 3 Ağustos 1908 günü Bâb-ı Âli’ye geldiği sırada halk tarafından yuhalanmıştı. 451 Görüldüğü üzere halk eski düzene ve eski düzen 444“Afv-ı Umumî”, Tanin, No. 1, 4 Recep 1326, 2 Ağustos 1908, 19 Temmuz 1324, Cumartesi, s. 2-3. 445Ali Fuat Türkgeldi, “age.”, s. 5. 446Feroz Ahmad, “age.”, s. 40. 447Aykut Kansu, “age.”, s. 162. 448Hüseyin Cahit Yalçın, “age.”, s. 19. 449“Zaptiye Nezareti”, Servet-i Fünûn, No. 901, 19 Recep 1326, 17 Ağustos 1908, 4 Ağustos 1324, Pazartesi, s. 267. 450Aykut Kansu, “age.”, s. 164. 451“Yuha!”, Tanin, No. 4, 7 Recep 1326, 4 Ağustos 1908, 22 Temmuz 1324, Salı, s. 4. 68 memurlarına oldukça tepkiliydi ve basının bu konudaki yaklaşımı da halk üzerinde etkili olmaktaydı. Nihayetinde Kamil Paşa kabinesinin kurulması ile halkın ve basının bir miktar da olsa sakinleşmesi sağlanmıştır. Öyle ki Hüseyin Cahit Yalçın 7 Ağustos 1908’de Tanin gazetesinde, kurulan Kamil Paşa kabinesinin 24 Temmuz’dan bu yana var olan hükümet bunalımını sona erdirdiğini yazmıştır.452 2.1.1. Meşrutiyet’in İlânının İlk Günlerinde Osmanlı İşçileri, Grevler, Tatil-i Eşgal Kanunu ve İttihat-Terakki Uzun bir aradan sonra tekrar yürürlüğe giren anayasanın sunduğu güvenceler ve meşrutiyetin ilânından sonraki özgür atmosfer, Osmanlı işçilerinin de ücret artışı ve daha iyi çalışma şartları adına harekete geçmesine ve daha özgür bir şekilde taleplerini duyurmasına yardımcı olmuştur. 453 M. Şehmus Güzel’in de dediği gibi işçiler İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sloganları “Hürriyet, Adalet, Müsavat”’tan oldukça etkilenmiş durumdaydılar. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden “hürriyet, adalet ve müsavatı fiilen hükümran kılmalarını” istemekteydiler. 454 Osmanlı işçileri bu doğrultuda harekete geçmişler ve ülkenin bütün endüstri bölgelerinde, vaat edilmiş olan hürriyet, adalet ve müsavatı istemek üzere ayaklanmışlardır.455 Böylelikle yurdun genelini saran ve eylül sonuna kadar sürecek olan bir grev dalgası başlatmışlardır. 456 Bu grevler İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin basın organlarında da yer almıştır. Örneğin ilk olarak, Tanin gazetesinin ilk sayısında da yer alan habere göre, 1 Ağustos 1908’de İdare-i Mahsusa Vapurları’nın kaptanları ve mürettebatları tedahülde kalan maaşlarına mahsup surette bir miktar para verilmedikçe köprüden hareket etmeyeceklerini belirtmişlerdir. 457 Sonrasında 3 Ağustos 1908 günü işçiler Muhittin Paşa ismindeki zatın “teşkilât ve tekaüd sandıkları namı mevhumu altında ihdas ettiği müesseseler yüzünden hayli ihtilasatta bulunmuş olduğunu” söyleyerek kendisini teşhir ve şikâyet etmişlerdir. Oya Sencer’e göre bu hareket işçilerin hürriyet anlayışını göstermesi bakımından ilgi çekicidir. 458 11 Ağustos’ta Paşabahçe Cam İmalathanesi işçileri %12,5’luk bir ücret artışı talebiyle grev yapmışlardır. 12 Ağustos’ta Aksaray, Şişli, Beşiktaş hatları tramvay 452Aykut Kansu, “age.”, s. 182. 453 Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “II. Meşrutiyetin İlanından Tatil-i Eşgal Kanunu’na (1909) Osmanlı Payitahtında İşçi Hareketleri”, Belgi, Sayı: 14, Denizli 2017, s. 569. 454M. Şehmus Güzel, “age.”, s. 55. 455Oya Sencer, “age.”, s. 173. 456Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “agm.”, s. 571. 457“Evvelki akşam Adalara hareket edecek…”, Tanin, No. 1, 4 Recep 1326, 2 Ağustos 1908, 19 Temmuz 1324, Cumartesi, s. 4. 458Oya Sencer, “age.”, s. 176. 69 işçileri ücret talepleriyle ve bazı yöneticilerin değiştirilmesi talebiyle sefere çıkmayı reddetmişlerdir.459 13 Ağustos’ta grev yapmış olan Cibali Tütün Rejisi işçileri de Tanin gazetesinin haberine göre 15 Ağustos 1908 günü tekrar işe başlamaya razı olmuşlardır.460 Oya Sencer Reji işçilerinin işe tekrar başlamasının İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından gönderilen Selim Sırrı (Tarcan) ve Salim Bey’lerin çalışmaları sayesinde gerçekleştiğini söylemektedir. 461 Gazetenin aynı nüshasında bir başka haberde de “iki gün evvel tatil-i eşgal etmiş olan deniz ameleleri kendilerine vuku bulan vesaya üzerine” acentalara üç gün mühlet vermişlerdir. 462 Yine aynı günde, 15 Ağustos’ta 7000 ekmekçi amelesi yevmiyelerinin artırılması talebiyle İttihat ve Terakki komitesine dilekçe vermiştir.463 16 Ağustos 1908 tarihli ve 16 Numaralı nüshasında Tanin Avusturyalı işçilerin bir grev hareketinden de bahsetmiştir. Gazetenin haberine göre Avusturya vapurlarına kömür vesaire yüklemek için Avusturya Konsolosluğu tarafından görevlendirilen Hırvat ve Türk işçiler arasında bir anlaşmazlık çıkmıştır. Hırvat işçiler Türk işçilerin kendilerini tehdit ettikleri yönünde konsolosluğa şikâyette bulunmuşlar ve greve gitmişlerdir. Ancak Avusturya tarafından yapılan tahkikat sonucunda Hırvat işçilerin yalan söyledikleri ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine Avusturya sefareti Osmanlı hükümetinden destek istemiş ve Osmanlı askerlerinden oluşan küçük bir müfreze olaya müdahale etmiştir. Gazeteye göre gerek Osmanlı hükümetinin gerekse İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gösterdiği “muamele-i cemile” Avusturya hükümeti tarafından teşekkürle karşılanmıştır. 464 20 Ağustos 1908 tarihli Tanin gazetesinde İstanbul rıhtımında bulunan hamalların da grev yaptıkları ve “gemilerden hamule ihracına mümanaat” ettikleri belirtilmiştir. Habere göre bu harekete ön ayak olanlardan on nefer tevkif edilmiş, diğerlerine de “nesayih-i şedide” icra olunmuştur. Böylelikle göreve başlamaları sağlanmıştır. Yine habere göre bu esnada kayıkçıların da grev yapmayı düşündükleri öğrenilmiş, onlara da nasihat edilerek grev yapmaları engellenmiştir.465 Zafer Toprak bu tutuklamaları yapan ve greve el koyan makamın Zaptiye Nezareti olduğunu belirtmiştir.466 İzmir’de de 8 Ağustos 1908’de Rum, Ermeni ve Musevi hamallar iş bırakmışlar, bunun sonucunda limanlardaki işler durmuştur. 459Zafer Toprak, “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946”, İstanbul 2016, s. 48. 460“Reji”, Tanin, No. 15, 18 Recep 1326, 15 Ağustos 1908, 2 Ağustos 1324, Cumartesi, s. 3. 461Oya Sencer, “age.”, s. 178. 462“Deniz Ameleleri”, Tanin, No. 15, 18 Recep 1326, 15 Ağustos 1908, 2 Ağustos 1324, Cumartesi, s. 3. 463Oya Sencer, “age.”, s. 178. 464“Avusturyalı Amelenin Tatil-i Eşgali”, Tanin, No. 16, 19 Recep 1326, 16 Ağustos 1908, 3 Ağustos 1324, Pazar, s. 3. 465“Tatil-i Eşgal”, Tanin, No. 20, 23 Recep 1326, 20 Ağustos 1908, 7 Ağustos 1324, Perşembe, s. 4. 466Zafer Toprak, “age.”, s. 48. 70 Ayrıca ilerleyen zaman içerisinde fabrika, mağaza ve tramvay işçileri de greve gitmişlerdir.467 İkdam gazetesinin 13 Eylül 1908 tarihli ve 5138 numaralı nüshasında ise Selânik’te gerçekleşen grev hareketlerine yer verilmiştir. Habere göre Alatini Tuğla Fabrikası amelesi ücretlerine %50 zam talebiyle grev yapmışlardır. Ayrıca tütün ticarethanesi ameleleri de ücret artışı talebiyle grev yapmışlardır. Kunduracı kalfaları da “şayan-ı memnuniyet olmayan mevkilerini ıslah maksadıyla” bir cemiyet teşkil etmişlerdir. Haberde ayrıca Selânik’teki Musevî kasapların kendi aralarında kurdukları bir “ihtiyat sandığı”ndan söz edilmiştir. 468 18 Eylül 1908 tarihli ve 5134 numaralı nüshada da Samsun’daki grev hareketlerine değinilmiştir. Habere göre Samsun’daki tütün mağazalarında çalışan ameleler ücret artışı talebiyle iş bırakmışlardır. Gazeteye göre grev yapan kalabalık “kuvve-i askeriye” ile dağıtılmak istenmiş fakat başarılı olunamamıştır. 469 1908 grevleri toplu işçi çalıştıran hemen her iş kolunda baş göstermiştir.470 Bu grevlerin tamamının listesi ve grevler hakkında bilgiler M. Şehmus Güzel’in “Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984” adlı çalışmasında, Zafer Toprak’ın “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946” isimli çalışmasında ve Yavuz Selim Karakışla’nın “Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu 1839-1923” isimli makalesinde mevcuttur.471 Yukarıda belirtildiği gibi 1907’de toplanan İkinci Jön Türk Kongresi’nde Meşrutiyet’in ilânı için politik ve silahsız grev yöntemlerini kabul eden İttihat ve Terakki Cemiyeti grevler karşısında değişik tavırlar takınmıştır. M. Şehmus Güzel’in Fransa’nın İzmir Konsolosunun 2 Ekim 1908 tarihli raporundan aktardığına göre İzmir-Aydın Demiryolu grevinde güvenlik güçleri ve grevciler arasında olaylar çıkmış ve bu olaylar bir ölü ve birçok yaralıya mal olmuştur. Olayların ertesi günü, 1 Ekim 1908’de Enver Bey aynı yerde askerlere bir söylevde bulunmuş ve “kardeşlerine ateş açtıkları için” onları kınamıştır. Ayrıca ateş emri veren subayın rütbesini sökmüştür. İttihatçılar aynı zamanda grevlerde son sözü söyleyen taraf olmaya da özen göstermişler 472 ve birçok grevde arabuluculuk görevini üstlenmişlerdir. 473 İttihat ve 467 Zeki Arıkan, “24 Temmuz 1908’e İzmir’den Bakış”, 100. Yılında Jön Türk Devrimi, der. S. Akşin-S. Balcı-B. Ünlü, İstanbul 2017, s. 366. 468“Selânik’te Terk-i Eşgaller”, İkdam, No. 5138, 18 Şaban 1326, 13 Eylül 1908, 31 Ağustos 1324, Pazar, s. 3. 469“Samsun’da Terk-i Eşgal”, İkdam, No. 5134, 22 Şaban 1326, 18 Eylül 1908, 5 Eylül 1324, Cuma, s. 2. 470Zafer Toprak, “age.”, s. 55. 471Bkz. M. Şehmus Güzel, “Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984”, İstanbul 1996, s. 35-47. Ayrıca bkz. Zafer Toprak, “Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946”, İstanbul 2016, s. 15-18. Ayrıca bkz. Yavuz Selim Karakışla, “Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu 1839-1923”, Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950, der. D. Quataert ve Erik Jan Zürcher, İstanbul 2017, 27-54. 472M. Şehmus Güzel, “age.”, s. 55-56. 71 Terakki Cemiyeti Selim Sırrı (Tarcan) gibi arabulucularla işçileri yatıştırmayı denediği gibi 474 tehdit ve baskı yöntemlerini de kullanmıştır. Örneğin 13 Ağustos’ta Sirkeci rıhtımında çıkan grevde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden Rıza Tevfik (Bölükbaşı) greve devam edenleri tehdit ederek grevi sonlandırmaya çalışmıştır. 475 Görüldüğü üzere, yukarıda M. Şehmus Güzel’in de dediği gibi, grevler karşısında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tutarlı bir tavrı olmamıştır. Grevlerin sonuçları Osmanlı basınında ve İttihat ve Terakki Cemiyeti basınında yer bulmuştur. Örneğin 16 Eylül 1908 tarihli ve 5141 numaralı İkdam gazetesi “Grevler ve Netayici” makalesinde grevlerin sonuçlarını değerlendirmiştir. Makalede iki ay öncesine kadar grev ya da “tatil-i eşgal” kelimesinin anlamının bilinmediği ancak artık bütün gazetelerin birkaç sütununda grev haberlerinin bulunduğu dile getirilmiştir. Gazete grevcilerin bazı taleplerini haklı gördüğü için grevlere itidalli yaklaşım gösterdiğini fakat sonrasında işin renginin değiştiğini ifade etmiştir.476 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin basın organı İttihat ve Terakki gazetesi ise grevlerin bir “sürat-ı berkıyye” ile birbirini takip ettiğini, şimdiye kadar görülüp işitilenlerden başka planlanıp gerçekleşememiş başka grevlerin de olduğunu dile getirmiştir. İlerleyen satırlarda “Mesâil-i içtimaiyenin asla mevzu-i bahis olmadığı devr-i sabıkta amelelerin daima kalplerinde boğmaktan başka bir şey yapmadıkları birçok şikâyetleri biriktirdiğini tasdik ederiz. Fakat bugün bütün o şikâyetleri birden sahne-i münakaşaya atmak ve hepsi için umumî bir cevab-ı muvafakat istemek pek tîzreftârane bir hareket olmaz mı? Grevistlerin bayraklar ellerinde şarkılar dillerinde olarak şehirde dolaşmaları bir serbesti-i içtimaînin delili olmak haysiyetiyle iyidir. Fakat grevin müddet-i devamınca evde ekmek bekleyen efrâd-ı ailenin istifa-i ihtiyacatı düşünülünce tatil-i eşgalin daima bir endişe ile müterafik olduğunu kabul etmek lazım gelir.” diyerek grevleri değerlendirmiş ve işçileri sükûnete davet etmiştir. Daha ileriki satırlarda “Bizde henüz ameleleri bir araya toplayacak bir kuvvet-i içtimaiye, sendika kuvveti, mevcut olmadığı için amele sınıfının dizginini tutmak kabil değildir.” sözleriyle sendikaların gerekliliğine işaret etmiştir. Makalenin son satırlarında ise Cemiyet “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti gerek İstanbul’da, gerek İzmir’de, gerek Edirne’de, gerek Selânik’te grevlerin 473Zafer Toprak, “age.”, s. 54. 474Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “agm.”, s. 572. 475Donald Quataert, “Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908)”, İstanbul 2017, s. 181. 476“Grevler ve Netayici”, İkdam, No. 5141, 20 Şaban 1326, 16 Eylül 1908, 3 Eylül 1324, Çarşamba, s. 1. 72 bir an evvel inkıta´pezir olması için geceli gündüzlü çalıştı ve çalışmaktadır. Şehrimizin bazı mahafilinde Cemiyet’in amelelere taraftar olduğu, ameleleri himaye ettiği yolunda bazı efkâr devran eylemektedir ki bunu şiddetle reddederiz. Cemiyetin nazarında patron, amele müsavidir. Bunların fevkinde bir şey varsa o da menfaat-i vataniyye ve adalettir.” sözleriyle işçileri patronlara karşı savunmadığını, iki tarafa da eşit derecede ve adaletle yaklaşmaya çalıştığını söylemiş ve her şeyden ötede vatanın çıkarlarını gözettiğini dile getirmiştir.477 Kemal Sülker de İttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinin işçilere karşı hiç de dost olmayan kimseler olduğunu düşünmektedir. 478 Fakat M. Şehmus Güzel İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin özellikle uzlaşmak istemeyen ve en basit işçi haklarını bile tanımaktan kaçınan yabancı işverenlere karşı işçileri desteklediklerini düşünmektedir. Ancak grevlerin uzun sürmesinden dolayı İttihatçıların o sıralarda hayranlıkla izledikleri ve II. Meşrutiyet’in “düşün alanındaki gerçek mimarları” olarak gördükleri İngiltere ve Fransa diplomatlarının ısrarlı ve sürekli başvuruları ve özellikle demiryolu grevi gibi bazı grevlerin devlet maliyesine yük olması İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin grevlere ve grevcilere karşı tavır almasına yol açmıştır. Bu tavır değişikliği ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Osmanlı hükümeti grevlerden duyduğu çekinceyi 8 Ekim 1908’de resmileştirmiştir. “Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-u Muvakkat” henüz daha parlamento açılmamış olmasına rağmen hükümetçe kabul edilmiş ve yürürlüğe konmuştur.479 Zaten Cemiyet 6 Ekim 1908 tarihli ve 140 numaralı Şura-yı Ümmet gazetesinde yayınladığı siyasi programının 13. maddesinde “Amelelerle patronların hukuk ve vezayif-i mütekabilelerini tayin edecek kanunlar vaz´ı teklif olunacaktır.” şeklindeki sözleriyle böyle bir kanunî düzenlemenin olacağını iki gün evvelinden haber vermiştir. 480 13 maddelik kanun hükmünde kararname şeklinde yapılan bu düzenlemeye göre “Umuma müteallik hidemat ifa eden müessesatta teşvikat ve tehdidat icrâsile ve cebir ve şiddet istimalile sendika teşkil eden ve hizmetin ta'tiline sebebiyet veren veya bunları tehiyye eden hey'etlere dâhil bulunan veyahut diğerlerinin çalışmasını men'e tasaddî eyleyen kimse mahkemece bir aydan bir seneye kadar hapis ve bir liradan elli liraya kadar ceza-i nakdî ahzı ile mücazat olunacaktır.” 9 Ağustos 1909 tarihinde ise bu 13 maddelik “kanun-u muvakkat” kalıcı hale getirilecek ve kanunun icrası için Dâhiliye, Adliye, Ticaret ve Nafia Nezaretleri 477“Grevler”, İttihat ve Terakki, No. 14, 9 Şaban 1326, 6 Eylül 1908, 24 Ağustos 1324, Pazar, s. 2. 478Kemal Sülker, “Türkiye Sendikacılık Tarihi”, İstanbul 2004, s. 31. 479M. Şehmus Güzel, “age.”, s. 57-60. 480“Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Siyasi Programı”, Şura-yı Ümmet, No. 140, 10 Ramazan 1326, 6 Ekim 1908, 23 Eylül 1324, Salı, s. 2. 73 memur edilecektir.481 Meclis-i Mebusan’da 165 kişiden 126 kişi kanunun kabulü için, 39 kişi reddi için oy vermiştir. Reddedenler arasında Varteks Efendi, Dalçef Efendi ve Vlahof Efendi gibi sosyalist gayrımüslim mebuslar olduğu gibi Ankara mebusu Talât Bey, Kastamonu mebusu Ahmet Şükrü Efendi ve Selânik mebusu Rahmi Bey gibi İttihatçılar da vardır.482 İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânından Mehmed Cavid Bey; Ulum-i İktisadiyye ve İctimaiyye Mecmuası’nın 14 Haziran 1909 tarihli nüshasında “Tatil-i Eşgal Kanunu” müzakereleri hakkında bilgi vermiş, sendikalar ve grevler hakkındaki şahsî görüşlerini belirtmiştir. Ayrıca “Şark Demiryolları amelesinin tatil-i eşgal eylemesi hükümetin nazar-ı dikkatini bu mesele-i mühimme-i içtimaîyeye celp etmiş ve imtiyaz ile teşkil eden müessesat-ı nafiaya şamil olmak üzere tatil-i eşgal serlevhalı bir layiha-i kanuniye tertip ederek irade-i seniyyeye iktiran ettirmişti.” sözleriyle kanun görüşmelerinin başlama sebebinin Şark Demiryolları grevi483 olduğunu belirtmiştir. İlerleyen satırlarda “Tatil-i Eşgal hakkını ve sendikaları müdafaa ettim. Bu sosyalizm değildir. Hukuk-u beşere taalluk eden bir meseledir ki, bütün erbab-ı hürriyet, meslek-i serbestî taraftaranı olan ekser muktesidler bunda müttefiktirler.” diyerek sendikalar ve grev hakkı konularındaki şahsî görüşlerini açıklamış ve sendikaları ve grev hakkını hürriyetin gereği olarak gördüğünü söylemiştir. Cavid Bey’e göre “Sendikalar bazı telkinatçıların teşvikiyle alet-i ihtilâliye olabildikleri gibi ekseriya pek nafiz bir vasıta-i sulhiyye de olabilirler; ameleleri tatil-i eşgale sevk ettikleri gibi terbiye-i dimağiyyeye de sevk eylerler.” Devamında “Sosyalist değilim ve olmayacağım. İktisadî prensiplerim, eserlerim, tedrislerim buna şahit olduğu için hakkımda yanlış bir fikir besleyenlerin tashih-i zehab etmelerini arzu ederim.” sözleriyle sosyalizm ve sosyalistlikle ilişkisi olmadığını ve bundan sonra da olmayacağını belirtmiştir.484 A. Cerrahoğlu da Cavid Bey’in Meclis-i Mebusan’da da basında da “anti sosyalist bayrağı bir an bile omuzundan bırakmadığını” söylemektedir. 485 “Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında 481 A. Gündüz Ökçün, “Ta’til-i Eşgal Kanunu, 1909 Belgeler-Yorumlar”, Ankara 1982, s. 3-4-133-134-135. 482 Ayfer Özçelik, “Kimliğini Arayan Meşrutiyet”, İstanbul 2006, s. 226. Kanun hakkında meclis müzakerelerinin ayrıntılı incelemesi için bkz. Ayfer Özçelik, “Kimliğini Arayan Meşrutiyet”, İstanbul 2006, s. 151-226. Ayrıca bkz. A. Gündüz Ökçün, “Ta’til-i Eşgal Kanunu, 1909 Belgeler-Yorumlar”, Ankara 1982, s. 15-138. 483Grev hakkında bkz. “Şark Şimendiferleri”, Tanin, No. 51, 24 Şaban 1326, 7 Eylül 1324, 20 Eylül 1908, Pazar, s. 7. 484Mehmed Cavid, “Neşriyat ve Vekayi-i İktisadiye”, Ulum-i İktisadiyye ve İctimaiyye Mecmuası, Cilt: 2, No. 6, 25 Cemaziyülevvel 1327, 14 Haziran 1909, 1 Haziran 1325, Pazartesi, s. 258-272. 485A. Cerrahoğlu, “Türkiye’de Sosyalizm (1848-1925)”, İstanbul 1968, s. 59. 74 Kanun-u Muvakkat”, İşçiler Gazetesi’nin 10 Şubat 1909 tarihli ilk sayısında kaleme alınan “Grevler Aleyhine Bir Kanun” isimli makalede değerlendirilmiştir. Gazete bu makalede “grev” ve “hidemat-ı umumiye” kelimelerinin anlamlarının hükümet tarafından açık bir şekilde tanımlanmadığını belirttikten sonra kelimeleri kendi bakış

açısına göre yorumlayıp tanımlamıştır.486 İttihat ve Terakki gazetesi de 30 Ağustos 1908 tarihli ve 11 numaralı nüshasında “Bir sanatta işleyen amelenin kendi menafi-i mahsusalarını vikaye etmek maksadıyla teşkil ettikleri heyetlere sendika derler.” diyerek sendika kavramının tanımını yapmıştır. 487 Bir diğer nüshasında ise “Bizde sendikalar için her türlü sosyalist amalinden ictinab eylemek vücub-u kati tahtındandır. Hayatlarını ancak bu suretle muhafaza edebilirler.” şeklindeki sözleriyle Osmanlı Devleti’ndeki sendikaların sahip olması gereken nitelikleri yorumlamıştır. Ayrıca ilerleyen satırlarda “Son günlerde vuku´ bulan ve yekdiğerini süratle takip eden grev hadisatı Avrupa tüccarlarında hatta Avrupa ekâbirinde bizde yalnız sosyalizm değil anarşizm bile neşv-ü nemaya başladığı fikrini tevlid eylemiştir.” sözleriyle Avrupa’nın Osmanlı Devleti’nde gerçekleşen “grev dalgası” hakkındaki yorumuna değinmekle beraber bu yoruma katılmadığını dile getirmiştir.488 Meşrutiyet’in ilânından sonra ortaya çıkan grev hareketleri örgütleyici bir güçten uzak olarak kendiliğinden ortaya çıkan hareketlerdir. Bu grevlerin başlıca sebebi Kanun-u Esasî’nin tanıdığı özgürlüklerden ziyade %20’yi bulan enflasyon artışı ve hayat pahalılığıdır.489 Mete Tunçay bu grevlerin politik bir tabanı olmadığını, grevlerin ekonomik mücadeleden öteye gidemediğini düşünmektedir. Dolayısıyla 1908 grevleri sosyalizm fikrine bağlı olmaktan uzak ekonomik mücadele hareketleridir. Bu hareketler meşrutî idare tarafından kanunî düzenlemeler yapılarak engellenebilmiştir. Tunçay’a göre hükümet bir yandan grevleri susturmak adına hukukî bir belgeye ihtiyaç duyduğu, bir yandan da yabancı sermayeye teminat vermek zorunda kaldığı için bu kanunî düzenlemeleri yapmıştır.490 31 Mart olaylarından sonraki atmosfer de hükümetin bu düzenlemeleri yapmasına yardımcı olmuştur. Zira olaylardan sonra kurulan sıkıyönetim mahkemesinde 1908 grevleri ve boykot hareketi boyunca ismini sıkça duyurmuş olan 486 “Grevler Aleyhine Bir Kanun”, İşçiler Gazetesi, No.1, 19 Muharrem 1327, 10 Şubat 1909, 28 Kânunusani 1324, Salı, s. 2. 487“Amele Sendikaları”, İttihat ve Terakki, No. 11, 2 Şaban 1326, 30 Ağustos 1908, 17 Ağustos 1324, Pazar, s. 4. 488“Amele Sendikaları-2”, İttihat ve Terakki, No. 17, 16 Şaban 1326, 13 Eylül 1908, 31 Ağustos 1324, Pazar, s. 4. 489Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “agm.”, s. 571. 490Mete Tunçay, “Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925)”, İstanbul 2000, s. 30-31. 7 76 Osmanlı ordusu ile Bulgar ordusunu kıyaslamıştır.497 Aynı gazete 8 Ekim 1908 tarihli ve 3-140 numaralı nüshasında ise Bulgaristan’ın istiklâl ilanının sebeplerini değerlendirmiştir. Gazete “Evet! Şimdiye kadar Devlet-i Âliye’nin bir imaret ile bir vilayet-i muhtarisinden müteşekkil olan Bulgaristan devlet matbuasının en nazik bir zamanını fırsat addederek kendisini hükümet-i Osmaniye’ye bağlayan rabıtaları kırdı.” şeklindeki yorumuyla Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu dönemi fırsat bildiğini dile getirmiştir.498 Gazete aynı sayıdaki başka bir haberde de 7 Ekim 1908 günü saat altı buçukta bir topluluğun Harbiye Meydanı’nda toplanıp Bulgaristan’ın istiklâl kararını onaylamayan Avrupalı devletlere teşekkür gösterisi icra ettiğini duyurmuştur. 499 Bir başka haberde de gazete, Taşnaksutyun komitesinin Sadrazam Kamil Paşa’ya müracaat ettiğini yazmıştır. Habere göre komite herhangi bir muharebe olduğu takdirde 40.000 Ermeni’nin Osmanlı ordusuna yazılmaya gönüllü olduğunu ve komitenin hükümete iki milyon Osmanlı lirası yardımda bulunmaya hazır bulunduğunu söylemiştir. 500 Y. Doğan Çetinkaya Şark Şimendiferleri grevinin ve Bulgaristan’ın İstanbul temsilcisi Geşov’un 12 Eylül’de Sultan Abdülhamid’in doğum günü dolayısıyla verilen ziyafete çağrılmamasını protesto etmek için 13 Eylül’de Sofya’ya dönmesinin Bulgaristan’ın istiklâl kararında etkili olduğundan bahsetmiştir.501 Gazete 7 Ekim 1908 tarihli ve 2-141 numaralı nüshasında ise Avusturya’nın Bosna ve Hersek eyaletlerini ilhak ettiği haberini yayınlamıştır. 502 Ayrıca hemen ardından İngiltere sefirinin, kabinesinin Bulgaristan istiklâlini onaylamadığına ve gerekirse bütün Avrupa ile beraber bu karara tazyik edeceğine dair beyannamesini yayınlamıştır. 503 Gazete bir başka haberde ise sekiz-on bin kişi kadar tahmin ettiği bir kalabalığın 6 Ekim 1908 günü Beyoğlu’ndaki İngiltere sefaretinin önünde sefire teşekkür gösterisi yaptığını haber vermiştir.504 İkdam gazetesi de 7 Ekim 1908 tarihli ve 5162 sayılı nüshasında Avusturya-Macaristan hükümetinin Berlin Antlaşması’nın 25. maddesine dayanarak 497“Osmanlı ve Bulgar Orduları”, Şura-yı Ümmet, No. 140, 10 Ramazan 1326, 6 Ekim 1908, 23 Eylül 1324, Salı, s. 8. 498“Bulgaristan İstiklâli ve Esbabı”, Şura-yı Ümmet, No. 3-140, 12 Ramazan 1326, 8 Ekim 1908, 25 Eylül 1324, Perşembe, s. 3. 499“Nümayiş”, Şura-yı Ümmet, No. 3-140, 12 Ramazan 1326, 8 Ekim 1908, 25 Eylül 1324, Perşembe, s. 5. 500“Ermenilerin Cemiyeti”, Şura-yı Ümmet, No. 3-140, 12 Ramazan 1326, 8 Ekim 1908, 25 Eylül 1324, Perşembe, s. 7. 501Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 100. 502“Devlet-i Osmaniye ve Avusturya ile Bulgaristan”, Şura-yı Ümmet, No. 2-141, 11 Ramazan 1326, 7 Ekim 1908, 24 Eylül 1324, Salı, s. 6. 503“İngiltere Sefirinin Beyanatı”, Şura-yı Ümmet, No. 2-141, 11 Ramazan 1326, 7 Ekim 1908, 24 Eylül 1324, Salı, s. 6. 504“İngiltere Sefareti Önünde Nümayiş”, Şura-yı Ümmet, No. 2-141, 11 Ramazan 1326, 7 Ekim 1908, 24 Eylül 1324, Salı, s. 8. 77 Bosna ve Hersek’i işgal ettiği haberini vermiştir.505 Girit sorunu da gazetelerde sıkça yer bulmuştur. Örneğin Tanin gazetesinin 22 Ekim 1908 tarihli ve 83 numaralı nüshasında Yunanistan hükümetinin Girit’in ilhakını kabul etmek için “düvel-i muazzama”dan müsaade istediği haberi verilmiştir.506 Beyan-ül Hak gazetesi de 27 Haziran 1910 tarihli ve 66 numaralı nüshasında Girit sorununun Osmanlı hükümetini ve bütün “efkâr-ı milleti” işgal etmekte olduğunu beyan etmiştir.507 Servet-i Fünûn mecmuası ise 14 Ocak 1909 tarihli ve 920 numaralı nüshasında Avusturya’nın Bosna ve Hersek eyaletlerini ilhak kararının “hukuk-u Osmaniye”de açtığı derin yaraya değindikten sonra Girit’in Yunanistan’a katılma kararının da Osmanlıların “kalblerinde birer yara açmış” olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Osmanlıların Girit’i korumak için hiçbir fedakârlıktan çekinmeyeceğini belirttikten sonra Sultanahmet meydanında 9 Ocak 1909 tarihinde Girit için yapılan protesto mitingine değinmiştir. 508 İzmir’deki Ahenk gazetesi de 3 Haziran 1909 tarihli ve 3917 numaralı nüshasında Girit sorununa değinmiştir. Habere göre Hariciye Nazırı Refet Paşa “düvel-i muazzama”ya, eğer Yunanistan ilhak politikasını devam ettirirse, Osmanlı ordusunun Yunanistan üzerine yürümesini engellemek için hükümetin gücünün yetmeyeceğini belirtmiştir.509 Serbestî gazetesi de 10 Ocak 1909 tarihli ve 54 numaralı nüshasında Girit sorununun çok uzadığını ve gidişata bakılırsa daha da uzayacağını belirtmiştir.510 Görüldüğü üzere özellikle Girit sorunu basında sıkça yer bulmuş ve Osmanlı kamuoyundaki yerini korumuştur. Ve yine Osmanlı kamuoyunda, gerekirse Girit’i savaş ve askeri müdahale yöntemleriyle koruma isteği oluşmuştur. Osmanlı kamuoyunda özellikle Avusturya ve Bulgaristan’a karşı tepki “harb-i iktisadî” yani boykot yoluyla gösterilmiştir. Avusturya’nın eylemini takip eden 72 saat içerisinde İstanbul’da yığınlar Avusturya mağazalarına müşterilerin girişini engellemeye başlamışlardır. 511 İttihat ve Terakki Cemiyeti basın organları da tepki 505“Bosna-Hersek: Avusturya Sefirinin Notası”, İkdam, No. 5162, 11 Ramazan 1326, 7 Ekim 1908, 24 Eylül 1324, Çarşamba, s. 2. 506“Girit’in İlhakı”, Tanin, No. 83, 26 Ramazan 1326, 22 Ekim 1908, 9 Teşrinievvel 1324, Perşembe, s. 4. 507“Girit Meselesi ve İngiliz Siyaseti”, Beyan-ül Hak, Cilt: 3, No. 66, 19 Cemaziyelahir 1328, 27 Haziran 1910, 14 Haziran 1326, Pazartesi, s. 1314-1316. 508“Girit ve Girit’in İlhakı Şayiası”, Servet-i Fünûn, Cilt: 36, No. 920, 21 Zilhicce 1326, 14 Ocak 1909, 1 Kânunusani 1324, Perşembe, s. 101-104. 509 “Girit Meselesi”, Ahenk, No. 3917, 14 Cemaziyülevvel 1327, 3 Haziran 1909, 20 Mayıs 1325, Çarşamba, s. 1-2. 510 “Bir Mühimme-i Siyasiye: Girit’e Dair”, Serbestî, No. 54, 17 Zilhicce 1326, 10 Ocak 1909, 28 Kânunuevvel 1324, Pazar, s. 1. 511Donald Quataert, “age.”, s. 189. 78 gösteren kitleleri mobilize etmeye çalışmıştır. Örneğin 10 Ekim 1908 tarihli ve 71 numaralı Tanin gazetesinde Avusturya ve Bulgaristan mallarına boykot ve Bulgaristan’a gümrükte “muamele-i zecriye” çağrısı yapılmıştır.512 Gazete 22 Ekim 1908 tarihli ve 83 numaralı nüshasında ise “Beyrut Heyet-i Tüccariye-i Osmaniye”den aldığı bir telgrafı yayınlamıştır. Telgrafta şöyle yazmaktadır: “Muhterem vatandaşlarımız, Avusturya’nın murdar metailerini katiyyen almamağa Osmanlıca ahd ettik. Ahdımızda sebat edeceğiz. Açtığımız bu harb-i iktisadî Osmanlıların metanet ahlak ve efkârını ispat edecektir. Osmanlı olmak için ahde vefa şarttır.” 513 Görüldüğü üzere telgrafta kullanılan dil ile “harb-i iktisadî”de “sebat”ın Osmanlılık ahlâkının bir gereği olduğu vurgulanmıştır. Zaten Çetinkaya’ya göre; “1908 Osmanlı Boykotu”nun kilit kavramları “hamiyyet” ve “sebat” kavramları olmuştur.514 Boykot hareketinin en etkili uygulandığı kentler İstanbul, Selânik, İzmir, Beyrut gibi liman kentleri olmuştur. Çünkü kapitalist dünya ekonomisinin Osmanlı Devleti ile ilk karşılaştığı yerler liman kentleridir.515 Dolayısıyla bu şehirlerin limanlarındaki işçiler boykotun “sebatkâr” uygulayıcıları olmuşlardır. Öyle ki Çetinkaya’ya göre; boykotun uzun süre etkili olmasında en büyük rolü Osmanlı liman işçileri oynamış ve Osmanlı kamuoyunun da takdirini kazanmıştır.516 Örneğin Serbestî gazetesi 10 Ocak 1909 tarihli ve 54 numaralı nüshasında 9 Ocak’ta Yunanistan’ı protesto etmek amacıyla yapılan bir mitinge değinmiştir. Miting alanına “boykotajın en büyük eser-i hamiyyeti gösteren” hamalların davul ve zurna ile gelişleri sonrasında topluluk da “Yaşasın Vatan, Yaşasın Hürriyet, Yaşasın Millet!” şeklinde slogan atmıştır.517 Zaten Galata Rıhtım hamallarının şefi Ali Ağa, boykotun “hamiyyetli” hamalları adına ahaliden bir de saat hediye almıştı.518 Boykot hareketinin planlı ve disiplinli bir hal alması ise 3 Kasım’da “İstanbul Boykot Sendikası”nın kurulmasıyla gerçekleşmiştir. Bu sendikada Kibar Ali ve Ziya Balcı gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri mevcuttur. Her ikisi de Meşrutiyet’in halk 512 “Ne Yapmalıyız?”, Tanin, No. 71, 14 Ramazan 1326, 27 Eylül 1324, 10 Teşrin-i Evvel 1908, Cumartesi, s. 4. ve “Avusturya Vapurlarına Binmeyiniz!”, Tanin, No. 71, 14 Ramazan 1326, 27 Eylül 1324, 10 Teşrin-i Evvel 1908, Cumartesi, s. 5. 513“Avusturya Malları”, Tanin, No. 83, 26 Ramazan 1326, 22 Ekim 1908, 9 Teşrinievvel 1324, Perşembe, s. 7. 514Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 130. 515Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 18. 516Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 189. 517“Dünkü Miting”, Serbestî, No. 54, 17 Zilhicce 1326, 10 Ocak 1909, 28 Kânunuevvel 1324, Pazar, s. 4. 518 “Boykotaj”, Serbestî, No. 24, 15 Zilkade 1326, 9 Aralık 1908, 26 Teşrinisani 1324, Çarşamba, s. 4. 79 tarafından getirildiğini ve boykotun da halk tarafından yönetilmesi gerektiğini düşünmektedir. 519 Ayrıca yukarıda da anlatıldığı gibi 8 Ekim 1908’de kabul edilen “Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-u Muvakkat” ile işçi hareketleri ve grevlerin hızının kesilmesinden sonra boykot hareketinin başlamasıyla Osmanlı liman işçileri boykot hareketini kendi istekleri için de kullanmışlardır.520 Çünkü boykot gibi tüm kamuoyunun desteğini almış bir hareket kolay durdurulamazdı. Dolayısıyla liman işçileri boykot sayesinde meşru bir şekilde hareket etmişler ve kethüdalarını şikâyet etmekten bile çekinmemişlerdir. 521 Ayrıca Tanin gazetesinin 20 Mart 1909 tarihli ve 228 numaralı nüshasına göre de hamallar “hamaliye ücreti 522 ” almalarına izin verilmediği için greve gitmişlerdir. Kendilerine “icra-yı nesayih için” bir heyet gönderilmesine rağmen hamallar greve devam etmişlerdir.523 Mavnacılar da taleplerini iletmeyi unutmamışlardır. Örneğin İkdam gazetesinin 3 Ocak 1909 tarihli ve 5248 numaralı nüshasındaki habere göre mavnacılar artık mavnaların daha büyük olduğu gerekçesiyle mavnalar için günlük 40, salapuryalar için günlük 25 kuruş zam istemişlerdir. 524 Görüldüğü üzere hâlihazırda boykot devam ederken liman işçileri istekleri doğrultusunda hareket etmekten de çekinmemişlerdir. İzmir’de de bir “Boykotaj Sendikası” kurulmuştur. Bu sendikanın yayın organı Gâve ise A. Cerrahoğlu’na göre Türkiye’de kendisine “sosyalist” sıfatını yakıştıran ilk gazetedir.525 Mete Tunçay’ın A. Cerrahoğlu’ndan aktardığına göre; Gâve İttihatçı, padişahçı, halifeci, dinci ve aynı zamanda “liberal-sosyalist” çizgidedir ve romantik sosyalizme karşıdır. 526 Gazetenin sloganı “Dahhak’ın eder mülkünü bir Gâve perişan” şeklindedir.527 Bu slogan Doğu mitolojisinden seçilmiştir. Fars ve İslâm mitolojisinde 519Donald Quataert, “age.”, s. 197. 520Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “agm.”, s. 573. 521Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 206. 522 Hamallar tüccarlardan arka yükleri için bir, sırık yükleri için iki kuruş ücret alıyorlardı. Bkz. Can Nacar, “20. Yüzyılın Başında İstanbul Limanı: Hamallar, Dersaadet Rıhtım Şirketi ve Osmanlı Hükümeti”, Kebikeç, Sayı: 41, Ankara 2016, s. 53. 523“Gümrük Hamallarının Tatil-i Eşgali”, Tanin, No. 228, 26 Saferülhayr 1327, 20 Mart 1909, 7 Mart 1325, Cumartesi, s. 3. 524 “Mavnacılar”, İkdam, No. 5248, 10 Zilhicce 1326, 3 Ocak 1909, 21 Kanun-u Evvel 1324, Cuma, s. 3. 525 Gazetenin sadece bir nüshasına ulaşılabilmiştir. Dolayısıyla detaylı araştırma yapılamamıştır. Ancak Gâve gazetesi ve boykot hareketi ile ilgili detaylı bilgiler Umut Karabulut’un “İzmir Kentinde Siyasi Protesto Kültürü (1908-1912)” isimli çalışmasında ve Y. Doğan Çetinkaya’nın “1908 Osmanlı Boykotu” isimli çalışmasında mevcuttur. Bkz. Umut Karabulut, “İzmir Kentinde Siyasi Protesto Kültürü (1908-1912), İstanbul 2014, s. 53-87. Ayrıca Bkz. Y. Doğan Çetinkaya, “1908 Osmanlı Boykotu”, İstanbul 2004, s. 332-341. 526Mete Tunçay, “age.”, s. 31. 527 “Dahhak’ın eder mülkünü bir Gâve perişan”, Gâve, No. 5, 22 Zilhicce 1326, 15 Ocak 1909, 2 Kânunusani 1324, Cuma, s. 1. 80 Gâve, zalim bir hükümdar olan Dahhak’a başkaldırmış bir demircidir. Çetinkaya’ya göre; gazete bu ismi seçmekle kendi sosyalizm anlayışının özgün bir anlayış olduğunu iddia etmektedir.528 Gazetenin 15 Ocak 1909 tarihli ve 5 numaralı nüshasında Rıhtım hamallarının şefi Ali Ağa’ya ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne dair yüceltici yazılar kaleme alınmıştır.529 Ayrıca aynı nüshadaki başka bir habere göre Cemiyet Midilli’de de bir “boykotaj sendikası” kurulması için çalışmış, Midilli’ye üç kişilik bir heyet göndermiştir.530 Avusturya’ya karşı yapılan boykot 26 Şubat 1909’da Avusturya ile yapılan anlaşmaya kadar devam etmiştir. Ancak bu anlaşma ile boykot bitebilmiş ve Avusturya Osmanlı hükümetine 2,5 milyon Osmanlı lirası tazminat ödemeyi kabul etmiştir. Bulgaristan boykotu ise 23 Nisan 1909’da imzalanan protokol ile sona ermiştir.531 Basın ve İttihat ve Terakki Cemiyeti boykot boyunca sosyal denetimi sağlamak için çalışmışlardır. Özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti kendi politikalarını etkili bir şekilde hayata geçirebilmek ve kamuoyunun desteğini arkasına alabilmek için kitle mobilizasyonu ve kamuoyu oluşturma yöntemlerini etkin bir şekilde kullanmıştır. Cemiyet kendi hareketlerinin ve politikalarını, “millet”in istekleri ve talepleri ile meşrulaştırmıştır. Boykotun seçim döneminde cereyan etmesi de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Müslüman-Türk unsurun kendi lehinde mobilizasyonu ve mebus sayısının çokluğuyla yakından ilgilenmesine sebep olmuştur. Çünkü Sina Akşin’in deyimiyle, 1913 Bâb-ı Âli baskınına kadar olan Cemiyet’in “Denetleme İktidarı” döneminde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin meclisteki konumu oldukça önemliydi.532 Ayrıca gerek İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin basın organları gerek diğer basın unsurları boykot hareketinin düzenli ve “itidal” çerçevesinde icra edilmesi için uğraşmışlardır. Örneğin Tanin gazetesi 9 Ekim 1908 tarihli ve 70 numaralı nüshasında Servet-i Fünûn, Geveze ve Yeni Gazete gibi yayın organlarında Bulgaristan ve Avusturya ile ilgili çıkan son dakika ilavelerini eleştirmiş ve “Saat dokuzdan gece yarılarına kadar sokaklar birinci ve ikinci ilâve feryatlarıyla çınladı.” haberini vermiştir. İleriki satırlarda ise “eski zamana nefretten ve pek yeni olarak malik olduğumuz kuvvetlere henüz hakkıyla ve layıkıyla 528Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 333. 529“(Gâve)”, Gâve, No. 5, 22 Zilhicce 1326, 15 Ocak 1909, 2 Kânunusani 1324, Cuma, s. 4. 530“Açık Mektup”, Gâve, No. 5, 22 Zilhicce 1326, 15 Ocak 1909, 2 Kânunusani 1324, Cuma, s. 2. 531Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 118-119. 532Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 31-47. 81 mutasarrıf olamamaktan ileri gelen bir sabırsızlıkla pîr-heyecanız.” şeklindeki sözleriyle kamuoyunun elindeki gücü tam olarak nasıl kullanacağını bilemediğinden bahsetmiştir. Daha ileriki satırlarda ise “ilave” niteliğindeki haberlerin savaş zamanında çıktığını ve şu an hâlihazırda barış zamanında olunduğunu hatırlatmış ve “halkı henüz mevcut olmayan bir takım endişe ve heyecan ile teheyyüç etmekte hiç mana yoktur.” sözleriyle ilave niteliğindeki haberlerin yayınlanmamasını rica etmiş ve halka “itidal” çağrısı yapmıştır.533 Millet gazetesi de Osmanlı kamuoyunu “şu harb-i iktisadî ile sükûn ve itidal dairesinde bir muvaffakiyet teminine çalışalım. Fazla nümayişe lüzum yoktur. Vazifemize bakalım. İtidal itidal.” sözleriyle sükûnet dairesinde mücadeleye davet etmiştir.534 Serbestî gazetesi ise 10 Ocak 1909 tarihli ve 54 numaralı nüshasında yer alan bir miting haberinde “Gerek söylenen nutuklarda gerek tavır ve harekâtta hiçbir fert tarafından itidal ve terbiye haricine çıkılmamış ve bu surette Osmanlıların en heyecanlı zamanlarda sükût ve itidali muhafaza edebildikleri ispat edilmiştir.” ifadeleriyle sükût çerçevesinde miting yapan ahaliyi tebrik etmiştir.535 Görüldüğü üzere basında çıkan “itidal” çağrıları ahali üzerine tesir etmiştir. Ayrıca İttihat ve Terakki Cemiyeti Rıza Tevfik Bey (Bölükbaşı) gibi önderler yardımıyla kitleleri denetlemek için çaba göstermiştir. Zira Donald Quataert Rıza Tevfik Bey’in 1908 grevleri esnasında ve Avusturya’nın ilhak kararından sonra galeyana gelmiş halkı ve işçileri sakinleştirmek için konuşmalar yapmasını kitle davranışını denetlemek ve yönlendirmek için harcanan büyük bir çaba olarak görmektedir.536 Kitlelerin mobilizasyonunda kamusal alanların önemine değinmekte de fayda vardır. Zira Karabulut’un da dediği gibi “Toplumu eylemselliğe sevk eden liderlerin ve bu liderler içerisinde okuma yazma bilenlerin gerçekleştirdikleri meydan konuşmaları veya kahvehane sohbetleri, basının etki gücünün genişlemesi açısından büyük önem taşır.” 537 Cengiz Kırlı’nın “Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol” isimli makalesinde değindiği üzere kahvehaneler, camiler, berber dükkânları gibi kamusal alanlar sosyal denetim ve gözetim mekanizmalarını kullanma açısından önemlidir. Çünkü bu gibi kamusal alanlar toplumsal gruplar arası bilgi akışının gerçekleştiği önemli alanlardır. Hatta Kırlı hafiyelerin bu mekânlarda bulunarak jurnal faaliyetlerine giriştiklerini tespit 533Süleyman Paşazade Sami, “Açık Notlar: İlaveler, Nümayişler”, Tanin, No. 70, 13 Ramazan 1326, 9 Ekim 1908, 26 Eylül 1324, Cuma, s. 6-7. 534İmza Mahfuzdur, “(Boykot) Yahut Ticaret Aforozu”, Millet, No. 71, 18 Ramazan 1326, 14 Ekim 1908, 1 Teşrinievvel 1324, Çarşamba, s. 4. 535“Dünkü Miting”, Serbestî, No. 54, 17 Zilhicce 1326, 10 Ocak 1909, 28 Kânunuevvel 1324, Pazar, s. 4. 536Donald Quataert, “age.”, s. 233. 537Umut Karabulut, “age.”, s. 55. 82 etmiştir. 538 Boykotun gerçekleştiği dönemde İzmir’de bulunan Hilmi Uran hatıralarında Meşrutiyet’in ilânı sonrasındaki sosyal hayat hakkında şunları söylemiştir: “Mülkiye Mektebi’nde okuduğumuz senelerde 1321-1324 (1905-1908) İstanbul’un eğlenceleri de şimdikinden çok farklı idi. Erbabının “eğleneceğim” diye muntazaman devam ettiği meyhane hayatı dışında halk, genellikle kahvehanelerde vakit geçirirdi. Her mahallenin semt kahvehaneleri vardı ve oralara devam edenler, hep birbirlerini yakından tanıyan komşulardı. Bu kahvehanelerde sohbetler ve söyleşiler sık sık umumileşir, birden bütün kahve halkının malı ve münakaşa mevzusu oluverirdi.” 539 Meşrutiyet’in ilânıyla çok partili siyasi hayata geçişle birlikte, kahvehaneler de yüksek siyasi tansiyondan paylarını alarak birer dedikodu ve münakaşa merkezine dönüşmüştür.540 Meşrutiyet’in yeniden ilânından sonra gelişen bu toplumsal hareketlilik de siyasi elitin özgürlükler ortamını iyice daraltmak doğrultusunda adımlar atmasına yol açmış, 541 İttihat ve Terakki Cemiyeti de grevler ve boykot hareketi süresince merkeziyetçiliğini kuvvetlendirmek ve toplumsal hayatı düzenleyebilmek adına kamusal alanları ve basını etkin olarak kullanmıştır.542 1908 grevleri ve boykot hareketi her ne kadar 8 Ekim 1908’de “Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-u Muvakkat” çıkarılmış olsa da Osmanlı işçilerine yaramıştır. 1908 grevlerinde taleplerini dile getirmeye çalışan Osmanlı işçileri grevlerin bastırılmasıyla boykot hareketinden kendi çıkarları için faydalanmayı bilmişlerdir. Bir yandan boykotun “sebatkâr” neferleri olmuşlar bir yandan da kendi toplumsal konumlarını kuvvetlendirmek için uğraşmışlardır. Amaçları doğrultusunda basını da aktif olarak kullanmışlardır.543 Dolayısıyla 1908 olayları sonrasında Osmanlı işçilerinde sınıf bilinci ve sınıfsal talepler için mücadele bilinci uyanmaya başlamıştır. Ayrıca yeni oluşan bu Osmanlı proletaryası devlet politikalarına da iştirak etmeye başlamıştır. 2.2. 31 Mart Olayı ve İttihat ve Terakki Cemiyeti 13 Nisan 1909 tarihinde Bâb-ı Âli’de gerici nitelikli kanlı bir isyan başlamıştır. İsyan sırasında “Şeriat isteriz!” naraları atılmış olsa da isyanın asıl sebebi siyasidir. Sina 538Cengiz Kırlı, “Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol”, Toplum ve Bilim, Sayı: 83, İstanbul 1999/2000, s. 58-79. 539Hilmi Uran, “Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950)”, İstanbul 2008, s. 22. 540Ali Birinci, “Hürriyet ve İtilâf Fırkası”, İstanbul 2012, s. 29. 541Nadir Özbek, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914”, İstanbul 2011, s. 291. 542Ferdan Ergut, “age.”, s. 160-235. 543Y. Doğan Çetinkaya, “age.”, s. 212. 83 Akşin’in de dediği gibi ayaklanmanın baskın niteliği, muhalefetin İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı kalkıştığı, fakat kötü düzenlendiği için başarıya ulaşamamış bir askerî darbe girişiminden ibarettir. 544 Bu isyana değinmeden önce Meşrutiyet’in ilânından sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı yöneltilen muhalefet hareketlerine değinmek faydalı olacaktır. Yukarıda bahsedildiği üzere1902’de toplanan Birinci Jön Türk Kongresi’nden sonra Jön Türk muhalefeti iki ana hizbe bölünmüştü. Bu bölünmeden sonra Prens Sabahaddin Bey taraftarları “Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-i Şahsî” adı altında hem Ahmed Rıza Bey ve taraftarlarına hem de Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı hükümetine muhalefete devam etmişti. Meşrutiyet’in ilânından sonra ise 23 Ağustos 1908 tarihli ve 5117 numaralı İkdam gazetesinde Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin İstanbul merkezinden yapılan duyuru yayınlanmıştır. Duyuruda “Şimdiye kadar Paris’te “Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-i Şahsî ve Meşrutiyet” namı altında sarf-ı mesai eden cemiyetle Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında itilaf ve ittihat tam hasıl olduğundan fimabad her iki cemiyetin “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” namı ve programı altında çalışacakları ilân olunur.” denilerek iki cemiyetin bir isim ve bir program altında birleştiği duyurulmuştur.545 Ancak Prens Sabahaddin Bey 2 Eylül 1908’de İstanbul’a döndükten sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti bünyesinde umduğu mevkii elde edemediği için Cemiyet ile alakasını kesmiştir.546 Prens Sabahaddin Bey’in çevresindeki kişiler de İttihat ve Terakki Cemiyeti karşısında bir ağırlık oluşturmayı düşünmüşlerdir. Böylelikle Prens Sabahaddin Bey’in İstanbul’a gelişinden 12 gün sonra, 14 Eylül 1908’de, “Osmanlı Ahrar Fırkası” kurulmuştur. Fırkanın kuruluşuna dair ilk girişimde bulunanlar ise Nurettin Ferruh Bey ve 1910 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından öldürülen gazeteci Ahmed Samim Bey’dir. Fırka programı Nurettin Ferruh Bey tarafından hazırlanmıştır.547 Fırka programında Padişah’ın adı hiç anılmamış hatta Kanun-u Esasî’nin Padişah’a tanıdığı ayan seçme hakkı bile başka organlara tanınmıştır. Ayrıca fırkanın bilinen herhangi bir başkanı olmamıştır.548 Münir Süleyman Çapanoğlu’nun Bezmi Nusret Kaygusuz’dan aktardığına göre başkanlık makamının Prens Sabahaddin Bey’e hürmetten dolayı açık bırakılmış olma ihtimali vardır. Partinin 544Sina Akşin, “age.”, s. 202. 545“Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin…”, İkdam, No. 5117, 26 Recep 1326, 23 Ağustos 1908, 10 Ağustos 1324, Pazar, s. 3. 546Sina Akşin, “31 Mart Olayı”, İstanbul 1972, s. 29. 547Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 176. 548Sina Akşin, “age.”, s. 29. 84 idare heyeti ise Nureddin Ferruh Bey (Genel Sekreter), Celalettin Arif Bey, Ahmet Fazlı Bey (Tung), Kıbrıslı Şevket Bey ve emekli General Ahmet Paşa’dan oluşmaktadır. Çapanoğlu’na göre İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidarı resmen ele geçirmeden önce bile takındığı tavır kahvehanelerde ve diğer kamusal alanlarda tenkit edilmektedir. Halk eski istibdat idaresinin yerine “İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin istibdadı”nın hâkim olduğunu düşünmektedir.549 Dolayısıyla Osmanlı Ahrar Fırkası, esas itibarıyla İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin istibdada doğru gitmekte olan bu yönetimini durdurmak amacıyla kurulmuştur. Tam anlamıyla “liberal” düşünceye sahip olan parti millî hayatın bütün alanlarında “serbestî” taraftarıdır. 550 Tunaya’ya göre partinin İttihatçılara oranla Türkçülük akımına karşı olduğu da söylenebilir.551 Ayrıca Osmanlı Ahrar Fırkası ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ortak aday gösterdiği Hınçak Partisi’ne mensup “ılımlı sosyalist” İstanbul mebusu Kirkor Zöhrap da Meclise girdikten sonra Ahrar Fırkası tarafına geçmiştir.552 İlerleyen zamanda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin nazır ve memur atamaları konusunda sürekli hükümete telkinlerde bulunması sebebiyle Kamil Paşa ile Cemiyet’in arası açılmıştır. Bununla birlikte Kamil Paşa’nın orduyu İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin etki alanından çıkarmak ve Cemiyet’i zayıflatmak amacını gütmesi ilişkileri iyiden iyiye germiştir. Bunun üzerine İttihat ve Terakki Cemiyeti meclisteki çoğunluğunu kullanarak 13 Şubat 1909 günü güvensizlik oyuyla Kamil Paşa kabinesini düşürmüş, yerine Hilmi Paşa kabinesi kurulmuştur. Muhalefet de bu durumdan faydalanmış ve yeni Sadrazam Hilmi Paşa’nın sadaretini kabul etmeyerek Kamil Paşa’nın tarafını tutmuştur.553 Öyle ki 3 Mart 1909 tarihli ve 5305 numaralı İkdam gazetesinde yer alan bir habere göre İttihat ve Terakki Cemiyeti muhalifleri 26 Şubat 1909 Cuma günü toplanarak “sadr-ı sabık” Kamil Paşa’nın konağı önüne gidip kendisine tekrar “mevki-i iktidara” gelmesi için ricada bulunmayı planlamışlardır. Habere göre bu topluluk Kamil Paşa’nın konağından sonra İngiltere Sefareti önüne gitmeyi ve “Türkiye’nin daima İngiltere dostluğu siyasetini takip edeceğini” bildirmeyi amaçlamaktadır. Ancak yine habere göre Kamil 549Bu yargı Çapanoğlu’na aittir. Bkz. Münir Süleyman Çapanoğlu, “Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi”, İstanbul 1964, s. 39. 550Münir Süleyman Çapanoğlu, “Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi”, İstanbul 1964, s. 39-40-41. 551Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 183. 552Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 177. Kirkor Zöhrap da Dimitar Vlahof ve Ohannes Varteks gibi Tatil-i Eşgal Kanunu görüşmeleri sırasında İttihatçı mebuslara muhalefet etmiştir. Bkz. Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1838. 553Sina Akşin, “age.”, s. 30-38. 85 Paşa toplantı haberini almış ve yapılmasına engel olmuştur. Böylelikle gösteri icrası ertelenmiştir. 554 Bu arada Tanin gazetesinin 14 Şubat 1909 tarihli ve 194 numaralı nüshasında Hüseyin Cahit Yalçın Kamil Paşa kabinesinin düşürülüşünü değerlendirmiştir. Yalçın 13 Şubat 1909 günü Meclis-i Mebusan’da tarihi bir gün yaşandığını fakat “istibdat ve izmihlâl” tarafına karşı “hürriyet ve necat” tarafının galip geldiğini dile getirmiştir. Ayrıca “Şayan-ı teşekkür ve tebriktir ki Meclis-i Mebusan ayakları altında çiçeklerle süslenerek kazılan çukuru pek güzel ve pek çabuk gördü, buraya düşmedi.” şeklindeki yorumuyla Hilmi Paşa kabinesinin kuruluşunu istibdat zihniyetine karşı bir zafer olarak görmüştür.555 İkdam ve Serbestî gibi bazı gazeteler hem Kamil Paşa’nın hem de doğrudan doğruya kendine ait bir yayın organı olamayan Osmanlı Ahrar Fırkası’nın556 İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı savunuculuğunu yapmıştır. 557 Bu gazetelerden özellikle Serbestî’nin Cemiyet’e karşı üslubu oldukça serttir. Örneğin Serbestî gazetesi 6 Nisan 1909 tarihli ve 140 numaralı nüshasında İttihatçıların “vaktiyle Yıldız idaresine karşı çevirdikleri girintili ve çıkıntısız fırıldaklarla bu sefer de millete karşı bir pandomima oynamak lüzumunu hissettiklerini” belirtmiştir. Ayrıca ileriki satırlarda “Cemiyet o kadar yükselmiş, öyle herkesi titreterek tıpkı Yıldız ve Taşkışla devirleri gibi ölümle bilhassa namussuzlukla, hamiyyetsizlikle tehdit ederek yükselmişti ki herkes, hatta Padişah bile onlarda bir kuvve-i kutsiye-i harikulade tasvir etmeye ve onlara karşı hareketleri ne kadar mantıksız ve hamiyetsiz olursa olsun ses çıkarmamaya başlamışlardı.” sözleriyle sert bir şekilde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yükselişini eleştirmiştir. İlerleyen satırlarda da “İrade-i sabıkta hafiyelik kisvesi altında icra-yı tahakküm edenler, şimdi fedakârlar, İttihatçılar, Türkçüler elbisesiyle infaz-ı istibdat eyliyorlardı.” demiştir. Daha sonra “Cemiyet bir heyet-i mukaddese olmaktan çıkmış, sadece bir Jakoben kulübü olmuştu.” şeklindeki yorumuyla Cemiyet’e karşı sert üslubunu devam etmiştir. Sonrasında ise “İşte böyle bir devirde idi ki artık bütün tagallüblere, tahakkümlere karşı tuğyan eden zavallı vatanın ne korkunç tehlikeler altında mahvolmağa yüz tuttuğunu gören hamiyyetmindan(?) ahrar bu büyük ve ulvî maksat uğrunda bütün saadetleri ayağının ucuyla itiveren, necip ve namuslu bir sima-i 554“Nümayiş Rivayeti ve Kamil Paşa”, İkdam, No. 5305, 10 Safer 1327, 3 Mart 1909, 18 Şubat 1324, Çarşamba, s. 2-3. 555Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: Heyet-i Vükelâ’nın Sükûtu”, Tanin, No. 194, 23 Muharrem 1327, 14 Şubat 1909, 1 Şubat 1324, Pazar, s. 1. 556Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 41. 557Sina Akşin, “age.”, s. 31. 86 sabahın leva-i(?) ittihadı altında (Ahrar Fırkası’nın) teşkil ettiğini lisan-ı İkdam ve Serbestîleriyle ilân eylediler.” sözleriyle Ahrar Fırkası’nın “büyük ve ulvî” bir maksat uğrunda kurulduğunu dile getirmiştir. 558 Gazete aynı nüshada bir de “serbestî-i matbuat” taraftarlarını 8 Nisan 1909 günü saat altıda Sultanahmet meydanında yapılacak mitinge davet etmiştir.559 İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne böylesi sert sözlerle hücum eden Serbestî gazetesinin yazı işleri müdürü Hasan Fehmi Bey 6 Nisan 1909 gecesi Galata Köprüsü üzerinde şüpheli bir şekilde öldürülmüştür. 560 Sina Akşin’in dediğine göre katil Hasan Fehmi Bey’i öldürürken Mevlanzade Rıfat’ı kastederek “Al Mevlan!” diye bağırmış ve cinayeti subay kıyafetiyle işlemiştir.561 Cinayetten hemen sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti bunun bir siyasi cinayet olduğunu duyurmuşsa da Hasan Fehmi Bey’in Cemiyet’e muhalif Serbestî gazetesine mensup olması kamuoyu nezdinde cinayetin sorumluluğunun İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne kalmasına sebep olmuştur. 562 Bu olay muhalif basını da oldukça hareketlendirmiştir. Örneğin İkdam gazetesi 8 Nisan 1909 tarihli ve 5341 numaralı nüshasının ilk sayfasında büyük puntolarla “Serbestî-i Matbuatın İlk Müdafi-i Mazlumu” şeklinde başlık atarak Hasan Fehmi Bey cinayetine yer vermiştir.563 Ayrıca yine aynı nüshada Ali Kemal Bey kaleme aldığı “İlk Kurban” isimli makalede “Hasan Fehmi Bey biraderimiz bir cani-i leimin karanlık bir yerde arkadan sıktığı bir kurşunun kurbanı oldu, gitti.” sözleriyle Hasan Fehmi Bey cinayetine değinmiştir. İlerleyen satırlarda “Böyle erbab-ı namus şehrimizin göbeğinde katlolunur da zabıtamız katilleri bile tutamazsa bu mülkün şanı, şerefi enzar-ı alemde ne hale girer? İşte bizi meyus eden bu mülahazalardır…” sözleriyle cinayetin faillerinin yakalanamamasına tepki göstermiştir.564 9 Nisan 1909 tarihli ve 4 numaralı Ceride-i Sufîye mecmuasında da Hasan Fehmi Bey cinayetine yer verilmiştir. Mecmuada “Biz vaktiyle esir idik bugün yine esiriz.” denmiştir. İlerleyen satırlarda “İşte din kardaşlarımızdan ve Serbestî refikimizin sermuharriri Hasan Fehmi Bey’in bir leyl-i mezâlimde bir cani-i leimin arkasından sıktığı bir kurşunun kurbanı olduğu ve merhumun refiki Mülkiye kaymakamlarından Şakir Bey’in de arkasının sol cihetinden 558 “İttihatçılar ve Ahrar”, Serbestî, No. 140, 15 Rebiyülevvel 1327, 6 Nisan 1909, 24 Mart 1325, Pazartesi, s. 2. 559“Miting”, Serbestî, No. 140, 15 Rebiyülevvel 1327, 6 Nisan 1909, 24 Mart 1325, Pazartesi, s. 1. 560Aykut Kansu, “İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913”, İstanbul 2016, s. 68. 561Sina Akşin, “age.”, s. 49. 562Aykut Kansu, “age.”, s. 69. 563“Serbestî-i matbuatın…”, İkdam, No. 5341, 17 Rebiyülevvel 1327, 8 Nisan 1909, 26 Mart 1325, Perşembe, s. 1. 564Ali Kemal, “İlk Kurban”, İkdam, No. 5341, 17 Rebiyülevvel 1327, 8 Nisan 1909, 26 Mart 1325, Perşembe, s. 1. 87 kurşunla cerh edildiğini maatteessüf haber aldık asayiş nerede kuvve-i zabıta nerede…” sözleriyle cinayetten duyulan üzüntü belirtilmiş ve katilin bulunamamasına tepki gösterilmiştir.565 Serbestî gazetesinin ise üslubu oldukça serttir. Gazete 8 Nisan 1909 tarihli ve 142 numaralı nüshasının ilk sayfasını boş bırakmış, sadece “Serbestî-i matbuatın ilk kurbanı, ömrünü menafilerde geçirmiş olan evlad-ı hürriyetten Hasan Fehmi Bey’in ruhuna Fatiha” başlığını atmıştır. 566 Bir makalesinde de “Vatan bu hainlerin pençe-i istibdatlarından kurtarılmalıdır. İstibdat bir merkezden kalktı. Merkez-i müteaddideye geçti. Bu vatan için müthiş bir felakettir. Ey tercüman-ı efide-i millet olan matbuat, çalışınız, vatanı pençe-i istibdadın kuvve-i muharribesinden kurtarınız.” şeklindeki sert sözleriyle İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne saldırmıştır. 567 Gazete ayrıca Hasan Fehmi Bey’in cenaze töreninin saat iki buçukta Darülfünun bahçesinde olacağını ve “Darülfünun, Mekteb-i Mülkiye, Tıbbiye-i Mülkiye umum talebesinin” törene katılacağını duyurmuştur. 568 Gerçekten de İkdam gazetesinin 9 Nisan 1909 tarihli ve 5342 numaralı nüshasında bahsettiği gibi oldukça kalabalık bir cenaze töreni yapılmış, tören esnasında yeni Sadrazam Hilmi Paşa ve İttihatçılar protesto edilmiştir. 569 Aykut Kansu da törene en az 5 bin kişinin katıldığını söylemektedir. Bu arada Taşnaksutyun Komitesi de cinayeti kınamış ve siyasi partilere seslenerek ülke çıkarları için bir araya gelmelerini önermiştir. 570 İttihat ve Terakki Cemiyeti her ne kadar bir bildiri yayınlayarak cinayetle alakası olmadığını duyursa da571 muhalif bir gazetecinin şüpheli bir şekilde öldürülmesi muhalefete, siyasi iktidarı İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından desteklenen meşrutiyetçi hükümetin elinden bir darbeyle geri almak için uygun zemini hazırlamıştır.572 İsyan 13 Nisan 1909’dan kısa bir süre önce Selânik’ten İstanbul’a getirilen Avcı Taburu’nun sabaha karşı ayaklanmasıyla başlamıştır. Aykut Kansu’ya göre hükümetin 565“Acıklı Cinayet ve Teessüf-i Azim”, Ceride-i Sufîye, No. 4, 18 Rebiyülevvel 1327, 9 Nisan 1909, 27 Mart 1325, Cuma, s. 4. 566“Serbestî-i matbuatın ilk…”, Serbestî, No. 142, 17 Rebiyülevvel 1327, 8 Nisan 1909, 26 Mart 1325, Perşembe, s. 1. 567“Bir Kurban-ı Vatan Daha ve Hasan Fehmi”, Serbestî, No. 142, 17 Rebiyülevvel 1327, 8 Nisan 1909, 26 Mart 1325, Perşembe, s. 2-3. 568“İhtar”, Serbestî, No. 142, 17 Rebiyülevvel 1327, 8 Nisan 1909, 26 Mart 1325, Perşembe, s. 2. 569“Şehid-i Hürriyetin Cenaze Merasiminde”, İkdam, No. 5342, 18 Rebiyülevvel 1327, 9 Nisan 1909, 27 Mart 1325, Cuma, s. 1-2. Ayrıca bkz. “Cenaze Alayı”, İkdam, No. 5342, 18 Rebiyülevvel 1327, 9 Nisan 1909, 27 Mart 1325, Cuma, s. 2. 570Aykut Kansu, “age.”, s. 70. 571“Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumiyesi’nden”, Tanin, No. 248, 18 Rebiyülevvel 1327, 9 Nisan 1909, 27 Mart 1325, Cuma, s. 1. 572Aykut Kansu, “age.”, s. 72. 88 tertiplenen isyandan haberi vardır fakat yeterli önlem alınamamıştır. 573 İsyanın bayraktarlığını ise 3 Nisan 1909’da Ayasofya Camii’nde dini törenlerle ve büyük gösterilerle resmen kurulan İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti yapmıştır.574 Zaten Cemiyet daha önce 16 Mart 1909 tarihli ve 75 numaralı Volkan gazetesi nüshasında 26 kişilik idare meclisi azalarının listesini de vermişti.575 İsyan eden askerlerin elinde bulunan yeşil bayraklar da İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti’nin açılışında kullanılan bayraklardır.576 İsyancılar Ayasofya’ya Meclis-i Mebusan önüne gelerek Sadrazamın, Harbiye ve Bahriye nazırlarının azledilmesi, bazı İttihatçı subayların uzaklaştırılması, Ahmed Rıza Bey’in yerine başka bir Meclis-i Mebusan başkanı getirilmesi, şeriatın geri getirilmesi ve ordudaki tensikat ve reformlarla açığa alınan alaylı subayların görevlerine iade edilmesi gibi isteklerde bulunmuşlardır. Zürcher’e göre bu taleplerin arasında en ilginci şeriat istenmesidir. Çünkü hâlihazırda şeriat hala yürürlüktedir. 577 Ayrıca isyancılar Hüseyin Cahit Yalçın zannederek Meclis-i Mebusan Hariciye Encümeni Reisi Emir Muhammed Arslan Bey’i, Ahmed Rıza Bey zannederek Adliye Nazırı Nazım Paşa’yı katletmişlerdir.578 İsyancıların bir başka şiddet eylemi de Asar-ı Tevfik Zırhlısı süvarisi ve Bahriye Silâhendaz Taburu kumandanı Binbaşı Ali Kabûlî Bey’in katli olmuştur. Ali Kabûlî Bey emrindeki askerlerin isyancılarla birleşmesini önlemek istemiş ve erlerini sükûnete davet etmiştir. Ancak asiler Ali Kabûlî Bey’i Sultan II. Abdülhamid’in gözleri önünde süngüleyerek katletmişlerdir. Celal Bayar’a göre Ali Kabûlî Bey’in katledilmesinin temel sebebi kendisinin mektepli bir subay olmasıdır.579 Asiler İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organları Şura-yı Ümmet ve Tanin’e de saldırmışlardır. 15 Nisan 1909 tarihli 5348 numaralı İkdam gazetesinde çıkan habere göre halk Şura-yı Ümmet ve Tanin gazeteleri idarehanelerine saldırmış, kapılarını kırıp aletleri de yağmalamıştır. Ayrıca haberin devam eden satırlarında “(İttihat ve Terakki) Cemiyeti’nin merkez-i umumiyesi (Şura-yı Ümmet) gazetesi idaresinde bulunduğundan mezkûr dairede Cemiyet’in bilcümle muamelatını havi evrak kâmilen sokaklara atılmıştır.” şeklinde Cemiyet’in genel merkezinin de saldırıların odağında olduğundan bahsedilmiştir. Saldırıları engellemek için ise Şura-yı Ümmet idarehanesi asker 573Aykut Kansu, “age.”, s. 77. 574Aykut Kansu, “age.”, s. 65. 575“İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti Dersaadet Merkezi Meclis-i İdare Azaları”, Volkan, No. 75, 24 Safer 1327, 16 Mart 1909, 3 Mart 1325, Salı, s. 4. 576Sina Akşin, “age.”, s. 54. 577Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 150. 578Aykut Kansu, “age.”, s. 81. 579Celâl Bayar, “Ben de Yazdım”, İstanbul 1997, Cilt: 1, s. 103. 89 tarafından “taht-ı nezarete” alınmıştır.580 Zaptiye Nezareti’nin karşısındaki İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne bağlı Kadınlar Kulübü de asilerin saldırısına uğramıştır. İsyancı askerler kulüp binasına ateş açmışlar ve kulübü kapatmışlardır.581 İsyanın şiddetlenmesi üzerine Ahmed Rıza Bey ve Sadrazam Hilmi Paşa da istifalarını vermek zorunda kalmışlardır. Ahmed Rıza Bey yerine Meclis-i Mebusan reisliğine Prens Sabahaddin Bey’e yakın olan İsmail Kemal Bey seçilmiştir.582 Asiler Sadaret’e Hilmi Paşa yerine Kamil Paşa’nın tayinini istemişlerse de Sultan II. Abdülhamid Tevfik Paşa’yı Sadrazam olarak atamıştır.583 Bu arada İkdam ve Serbestî gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti muhalifi basın unsurlarında asilere “itidal” çağrıları yapıldığını görmekteyiz. Örneğin İkdam gazetesi 14 Nisan 1909 tarihli ve 5347 numaralı nüshasında Padişah’ın irade-i seniyyesini yayınlamıştır. İrade-i seniyyede Padişah “Asakir-i Şahanelerinin kemal-i emin ve rahatla kışlalarına ve ahalinin dahi işlerine güçlerine” dönmelerini istemiştir.584 15 Nisan 1909 tarihli ve 149 numaralı Serbestî nüshasında ise “Asker vazife-i milliyesini ifa etti. Artık sükûnet ve itidal ister. Alel-husus silah sesleri işitilmemelidir.” şeklindeki sözlerle askerler “itidal” ve “sükûnet”e davet edilmiştir.585 Osmanlı Ahrar Fırkası, Tunaya’nın da deyimiyle 31 Mart olaylarıyla yakından ilgilenmiş ve bu vesileyle hem Sultan II. Abdülhamid’den hem de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden kurtulmayı amaçlamıştır.586 Aykut Kansu’ya göre de Paris’te yayınlanan Le Temps gazetesi 31 Mart olayları ile Ahrar Fırkası’nın ilişkisini doğrulamıştır. Hatta Viyana’da bulunan Ahrar Fırkası’na mensup bir politikacı da 31 Mart olaylarını “münhasıran İttihat ve Terakki Cemiyeti terörüne karşı gerçekleştirilmiş bir eylem” olarak nitelemiştir. Yine Aykut Kansu’ya göre Sultan II. Abdülhamid’in de isyanda etkin bir rol oynadığına dair kanıtlar mevcuttur. Örneğin saray hafiyeleri tekrar ortalıkta görülmeye başlanmış ve isyana katılan Dördüncü Avcı Taburu erlerinin tümüne beşer lira para ödülü verilmiştir. Daha da önemlisi Sultan II. Abdülhamid isyancı askerleri 580“Şura-yı Ümmet ve Tanin:”, İkdam, No. 5348, 24 Rebiyülevvel 1327, 15 Nisan 1909, 2 Nisan 1325, Perşembe, s. 2. 581Aykut Kansu, “age.”, s. 81. 582Aykut Kansu, “age.”, s. 83-85. 583“Yeni Sadrazam”, İkdam, No. 5347, 23 Rebiyülevvel 1327, 14 Nisan 1909, 1 Nisan 1325, Çarşamba, s. 1. 584“Suret-i İrade-i Seniyye”, İkdam, No. 5347, 23 Rebiyülevvel 1327, 14 Nisan 1909, 1 Nisan 1325, Çarşamba, s. 1. 585“Asker vazife-i milliyesini…” Serbestî, No. 149, 24 Rebiyülevvel 1327, 15 Nisan 1909, 2 Nisan 1325, Perşembe, s. 1. 586Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 180-181. 90 hemen affetmiştir.587 Zira 14 Nisan 1909 tarihli ve 5347 numaralı İkdam gazetesinde yayınlanan irade-i seniyye suretinde yer alan “Bu günkü içtimada bulunmuş olan asakir-i şahanenin ve birlikte bulunanların bundan dolayı hiçbir vecihle mesul ve muatap olmayarak haklarında Afv-ı Âli-i Hazret-i Padişahî şayan buyrulduğu…” ifadeleri isyancı askerlerin ve onlarla birlikte hareket edenlerin affedildiklerini doğrulamaktadır.588 Selânik’teki İttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi ve Üçüncü Ordu mensupları isyan haberi gelir gelmez harekete geçmişlerdir. 589 Cemiyet’in genel sekreteri Mithat Şükrü Bleda’nın anılarında anlattıklarına göre İstanbul’daki isyandan ilk kendisinin haberi olmuştur. Mithat Şükrü Bey isyan haberini alır almaz hemen Akaretler’deki askerî kulübe gittiğini ve isyan haberini orada bulunan Üçüncü Ordu Kumandanı Mahmud Şevket Paşa’ya ilettiğini söylemektedir. 590 Bunun üzerine Mahmud Şevket Paşa Harbiye Nezareti’ne, çektiği bir telgraf ile Selânik’teki ahalinin heyecan içinde bulunduğunu ve İstanbul’a yürümek üzere hazırlıkların başladığını duyurmuştur.591 Gerçekten de Selânik’te ahali heyecan içindedir. Zira İkdam gazetesinin 20 Nisan 1909 tarihli 5353 numaralı nüshasında çıkan bir habere göre Selânik’te 11 Temmuz Meydanı’nda bir miting düzenlenmiş, “bütün kulüpler küçük büyük binlerce halk, akın akın, kafile kafile meydana şitab etmeye başlamıştır.” Habere göre mitinge otuz bin kişi katılmıştır. Mitingde Arnavutça, Bulgarca, Ulahça, Yahudice, Sırpça ve Türkçe konuşmalar yapılmıştır. Ayrıca haberde “kahraman-ı hürriyet” Niyazi Bey’in de Ohri Milli Taburu ile harekete hazır durumda oldukları belirtilmiştir. Ve ayrıca yine habere göre “anasır-ı muhtelifeye mensup birçok hamiyyetli gençler” de gönüllü olarak orduya yazılmıştır. 592 Sina Akşin Bulgar sosyalist komitecilerden Sandanski’nin de İstanbul’a İttihatçılarla birlikte yürümeye hazır olduğunu bildirmiştir. 593 Bununla birlikte 21 Nisan 1909 tarihli 188 numaralı Takvim-i Vekayi gazetesinde Erzincan’daki “Dördüncü Ordu-i Osmanî Kumandanı Müşir İbrahim” ve Manastır’daki “Manastır Heyet-i Askeriyesi” tarafından Meclis-i Mebusan’a isyanı protesto eden ve isyanı 587Aykut Kansu, “age.”, s. 87-92. 588“Suret-i İrade-i Seniyye”, İkdam, No. 5347, 23 Rebiyülevvel 1327, 14 Nisan 1909, 1 Nisan 1325, Çarşamba, s. 1. 589Aykut Kansu, “age.”, s. 92. 590Mithat Şükrü Bleda, “age.”, s. 66. 591Sina Akşin, “age.”, s. 96-97. 592“Selânik’te Neler Cereyan Etti”, İkdam, No. 5353, 29 Rebiyülevvel 1327, 20 Nisan 1909, 7 Nisan 1325, Salı, s. 2. 593Sina Akşin, “age.”, s. 98. 91 bastırmak ve Meşrutiyet’i muhafaza etmek için İstanbul’a harekete hazır bulunulduğunu bildiren telgraflar yayınlanmıştır.594 Görüldüğü gibi ülkenin çeşitli bölgelerinden isyana tepkiler yükselmiştir. Bu arada Selânik’teki “Silâh Başına” sözleriyle biten mitingden595 sonra, 15 Nisan 1909 gecesi, Hareket Ordusu İstanbul’a doğru yola çıkmıştır. Ali Kemal ise İkdam gazetesinde kaleme aldığı makalesinde gerçek vatanseverlerin Hareket Ordusu’ndan korkmaması gerektiğini, telaşa kapılmamak gerektiğini söylemiştir. 596 İsyanın başlamasından 11 gün sonra, 24 Nisan 1909’da Hareket Ordusu Topkapı ve Edirnekapı tarafından İstanbul’a giriş yapmış, polis karakollarını denetim altına almış ve Harbiye Nezareti’ni ele geçirmiştir. Hareket Ordusu Bâb-ı Âli’de direnişle karşılaşıp üç saat kadar çatıştıktan sonra ise Bâb-ı Âli’deki resmî binaları da ele geçirmiştir. Taksim ve Taşkışla’da da direnişle karşılaşan ordu nihayetinde buraları da ele geçirmiştir. 25 Nisan’da da Selimiye Kışlası’nı ve Yıldız Sarayı’nı ele geçirmiş, Sultan II. Abdülhamid’i teslim almıştır.597 Hareket Ordusu isyanı bastırır bastırmaz Mahmud Şevket Paşa askerî yönetim ilân etmiştir. Bu ilân İkdam gazetesinde “bugünden itibaren İstanbul belâd-ı(?) selâse ile İzmit ve Çatalca sancaklarında ve Adalar ve Beykoz ve Kartal ve Gökböze kazalarında idare-i örfiyenin ilân ve tatbikine karar verildiği ve binaenaleyh bu sırada mahal-i asayiş en ufak bir hareket idare-i örfiyece pek ağır mücazatı müstelzim olacağından herkesin ona göre kemal-i basiret ve intibah üzere hareket eylemesi lüzumu ilân olunur.” şeklinde duyurulmuştur. 598 Hemen arkasından tutuklamalara başlanmış ve özel bir mahkeme kurulmuştur. Ayrıca Mahmud Şevket Paşa tarafından Meclis-i Mebusan’ın artık güvenli olduğu ve mebusların meclise gelebileceği duyurusu yapılmıştır. 27 Nisan sabahı Hüseyin Cahit Bey’le Cavid Bey de İstanbul’a gelmiş ve hemen meclise gitmişlerdir. İkisi de isyan girişiminde yayını durdurulan Tanin gazetesinin 27 Nisan’da Selânik’te basılan nüshasında meşrutiyet yönetiminin garanti altına alınması için tutuklananlara ağır cezalar verilmesini önermişlerdi. Meclis o gün 594 “Manastır’dan:”, Takvim-i Vekayi, No. 188, 29 Rebiyülahir 1327, 21 Nisan 1909, 8 Nisan 1325, Çarşamba, s. 7. ve “Erzincan’dan:”, Takvim-i Vekayi, No. 188, 29 Rebiyülahir 1327, 21 Nisan 1909, 8 Nisan 1325, Çarşamba, s. 7. 595 “Selânik’te Neler Cereyan Etti”, İkdam, No. 5353, 29 Rebiyülevvel 1327, 20 Nisan 1909, 7 Nisan 1325, Salı, s. 2. 596Ali Kemal, “Telaş Fenadır…”, İkdam, No. 5355, 1 Rebiyülahir 1327, 22 Nisan 1909, 9 Nisan 1325, Perşembe, s. 1. 597Aykut Kansu, “age.”, s. 114-115. 598Mahmud Şevket, “İdare-i Örfiye Beyannamesi”, İkdam, No. 5358, 5 Rebiyülahir 1327, 26 Nisan 1909, 13 Nisan 1325, Pazartesi, s. 1. 92 Sultan II. Abdülhamid’i tahttan indirmeye ve yerine Mehmed Reşat’ı geçirmeye karar vermiştir. Ali Fethi Okyar Sultan II. Abdülhamid’i tahttan indirme fikrinin kendisine 6 defa Sadrazamlık yapmış olan Sait Paşa’dan geldiğini söylemektedir. 599 Ayrıca 5 Mayıs’ta Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinin kurulmasına, kabine kuruluncaya kadar ise Tevfik Paşa’nın Sadrazamlığa devam etmesine karar verilmiştir. 600 Sultan II. Abdülhamid’in halli kararı kendisine Ermeni Aram Efendi, Laz Arif Hikmet Paşa, Arnavut Esad Paşa ve Emanuel Karasu’dan oluşan 4 kişilik bir heyet tarafından tebliğ edilmiştir.601 1 Mayıs 1909 tarihli ve 5362 numaralı İkdam gazetesine göre 27 Nisan 1909 günü saat dokuz buçukta Sultan II. Abdülhamid’e İstanbul’da kalmasının uygun olmayacağı, dolayısıyla Selânik’e gönderileceği haberi verilmiştir. Bunun üzerine “hakan-ı sabık” yanında 4 kadın efendi, 3 sultan, 2 şehzade, 5 kalfa, 4 harem ağası ve 9 hizmetçiden oluşan toplam 27 kişiyle birlikte tren yoluyla Selânik Alatini Köşkü’ne gönderilmiştir.602 Sultan II. Abdülhamid’in yerine V. Mehmed Reşat tahta çıkmış, 30 Nisan 1909 Cuma günü kendisi adına “bilcümle memalik-i Osmaniye ve İslamiye’de” hutbe okunmuştur.603 İsyan bastırılır bastırılmaz tutuklamalar başlamış ve İstanbul’da “Divan-ı Harb-i Örfî” kurulmuştur. 26 Nisan 1909’da Prens Sabahaddin Bey tutuklanmış ancak İngiliz ve Fransız büyükelçileri kendisini koruma altına almışlardır. Prens Sabahaddin Bey 29 Nisan’da da salıverilip sürgüne gönderilmiştir. Sinop mebusu Rıza Nur, Serbestî gazetesi yazı işleri müdürü Mevlanzade Rıfat ve Osmanlı Ahrar Fırkası genel sekreteri Nurettin Ferruh Beyler Mısır’a kaçtıkları için yakalanamamışlardır.604 “Divan-ı Harb-i Örfî”nin ilk icraatlarından biri Dördüncü Avcı Taburu’ndan on üç kişinin yargılanıp idama mahkûm edilmesi olmuştur. Cezalar 3 Mayıs 1909 sabahı halk önünde infaz edilmiştir.605 1 Mayıs 1909 tarihli ve 5362 numaralı İkdam gazetesinde yer alan habere göre de içinde Dördüncü Avcı Taburu mensuplarının da bulunduğu 9 kişi isyana teşvikten idam cezasına çarptırılmıştır. Mahkûmlar 1 Mayıs’ta kurşuna dizilerek idam edilmişlerdir. 606 Gazete’nin aynı nüshasındaki bir başka habere göre ise Maliye 599Fethi Okyar, “Üç Devirde Bir Adam”, İstanbul 1980, s. 26-27. 600Aykut Kansu, “age.”, s. 116. 601Fethi Okyar, “age.”, s. 45. 602“Abdülhamid Selânik’e Nasıl Gitti?”, İkdam, No. 5362, 11 Rebiyülahir 1327, 1 Mayıs 1909, 18 Nisan 1325, Cumartesi, s. 1-2. 603“İlk Hutbe”, İkdam, No. 5362, 11 Rebiyülahir 1327, 1 Mayıs 1909, 18 Nisan 1325, Cumartesi, s. 1. 604Aykut Kansu, “age.”, s. 117. 605Aykut Kansu, “age.”, s. 133. 606“Mahkûmin”, İkdam, No. 5362, 11 Rebiyülahir 1327, 1 Mayıs 1909, 18 Nisan 1325, Cumartesi, s. 1. 93 Müsteşarı Abdurrahman Efendi ile Duyun-u Umumiye Mühimme Kalemi Müdürü tahliye edilmiştir.607 Binbaşı Ali Kabûlî Bey’in katillerinin mahkemesi de 3 Mayıs’ta yapılmıştır. 8 kişinin hepsi de idam cezasına çarptırılmış ve cezaları 12 Mayıs’ta infaz edilmiştir.608 4 Haziran 1909 tarihli ve 271 numaralı Tanin gazetesinde de Divan-ı Harb-i Örfî’lerin kararları yayınlanmıştır. Bu kararlara göre Prens Sabahaddin Bey yakınlarından ve Osmanlı gazetesi sahibi Ahmed Fazlı (Tung) tahliye edilmiş, Osmanlı gazetesinin çıkartılmasına da müsaade edilmiştir. 609 8 Haziran 1909 tarihli ve 275 numaralı Tanin gazetesinde ise “Mizancı” Murad Bey’in “neşriyat-ı müfsidatkâranesinden dolayı” ömür boyu kalebentlik cezasına çarptırıldığı haber verilmiştir.610 19 Temmuz 1909 tarihli Tanin’de çıkan habere göre İkdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet Bey beraat etmiştir. Başyazarı Ali Kemal Bey ise “hakan-ı mahlu´un amaline hidmet ettiği jurnaller ile sabit olduğundan” dolayı ömür boyu sürgün cezası almıştır.611 22 Temmuz 1909 tarihli ve 319 numaralı Tanin’de ise Mevlanzade Rıfat’ın on sene sürgün cezası aldığı haberi verilmiştir.612 26 Mayıs 1909 tarihli ve 262 numaralı Tanin gazetesinde ise 31 Mart günü “isyan eden askerin önüne düşerek elinde bayrak olduğu halde meşrutiyet aleyhine ağzına gelen hezeyanı söyleyen” Derviş Vahdetî’nin İzmir’de yakalandığı haberi verilmiştir. 613 30 Mayıs’ta polis eşliğinde İstanbul’a getirilen Derviş Vahdetî 19 Temmuz sabahı idam edilmiştir.614 Gerçekleşecek iktidar değişikliğinden faydalanarak daha fazla söz sahibi olmak isteyen Galata Rıhtım hamalları da isyana katılmıştır. Rıhtım hamalları şefi Ali Ağa hamalların isyana katılımını engellemek için kahvehaneye gönderilen Bedirhanizâde Ahmet Süreyya Bey’in sözünü kesmiş ve gelmekte olan Hareket Ordusu’ndan korkmadıklarını söylemiştir.615 27 Mayıs 1909 tarihli ve 263 numaralı Tanin gazetesinde yer alan habere göre Ali Ağa bu galeyana getirici sözleri yüzünden 3 sene kalebentliğe mahkûm 607“Tahliye”, İkdam, No. 5362, 11 Rebiyülahir 1327, 1 Mayıs 1909, 18 Nisan 1325, Cumartesi, s. 1. 608Aykut Kansu, “age.”, s. 134. 609“Birinci Divan-ı Harb-i Örfî”, Tanin, No. 271, 15 Cemaziyülevvel 1327, 4 Haziran 1909, 22 Mayıs 1325, Cuma, s. 3. 610“Birinci Divan-ı Harb-i Örfî”, Tanin, No. 275, 19 Cemaziyülevvel 1327, 8 Haziran 1909, 26 Mayıs 1325, Salı, s. 3. 611“Birinci Divan-ı Harb-i Örfî”, Tanin, No. 316, 2 Recep 1327, 19 Temmuz 1909, 6 Temmuz 1325, Pazartesi, s. 3. 612“Birinci Divan-ı Harb-i Örfî”, Tanin, No. 319, 5 Recep 1327, 22 Temmuz 1909, 9 Temmuz 1325, Perşembe, s. 3. 613“Derviş Vahdetî Melununun Tutulması”, Tanin, No. 262, 6 Cemaziyülevvel 1327, 26 Mayıs 1909, 13 Mayıs 1325, Çarşamba, s. 1. 614Aykut Kansu, “age.”, s. 138-139. 615Umut Karabulut-Ömer Faruk Özkul, “agm.”, s. 576. 94 edilmiştir. 616 Görüldüğü gibi geniş kapsamlı bir yargılama ve tutuklama süreci gerçekleştirilmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti özellikle isyan esnasında cinayet ve fesat olaylarına karışanları affetmemiş ve idamla cezalandırmıştır. Ancak muhalif basın mensuplarına ve isyana daha geri planda dâhil olan şahıslara hapis, kalebentlik, sürgün gibi daha hafif cezalar verilmiştir. Sina Akşin’in deyimiyle 31 Mart vakası İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin desteklediği meşrutiyetçi hükümete karşı bir darbe girişimidir.617 Bununla birlikte Feroz Ahmad Bolşevik kuramcı ve devrimci Leon Troçki’nin 1909 Ocak’ında söylediği “Askerlere dayanan bir parti (İttihat ve Terakki Cemiyeti) ordudaki disiplini sıkılaştırmaya başlarsa, askerler -tıpkı daha önce subayların Abdülhamid’e karşı yaptıkları gibi- subaylarına karşı ayaklanabilirler.” sözleriyle 31 Mart ayaklanmasını önceden sezinlediğini düşünmektedir.618 Zira isyan Avcı Taburu erlerinin başlarındaki subaylara isyan etmeleriyle başlamış ve Aykut Kansu’ya göre Hassa Ordusu Kumandanı Mahmud Muhtar Paşa’nın 12 Nisan gecesi erlere gerekirse softalara ve İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti’ne bağlı kışkırtıcılar üzerine ateş açılmasını emretmesi de erleri isyana teşvik etmiştir. 619 Öte yandan İttihat ve Terakki Cemiyeti isyanın kendisini değil Meşrutiyet’i ve anayasal düzeni hedef alan gerici bir isyan olduğu propagandasını yapmıştır. Öyle ki İttihatçılar hükümetin değişmesinin anayasal düzenin lağvedilmesi anlamına geleceği şeklinde propaganda yapmaktaydılar. İsyancılar ve isyanı destekleyen basın unsurları isyanın sadece İttihatçı destekli hükümete karşı yapıldığını duyursalar da İttihat ve Terakki Cemiyeti örgütlenme ve haberleşmedeki başarısının da yardımıyla isyan esnasında taşradaki halkı, Makedonya ve Rumeli’yi kendi tarafına çekmeyi başarmıştır.620 Dolayısıyla isyan başarılı bir şekilde bastırılmış, sükûnet sağlanmıştır. Üstelik Sultan II. Abdülhamid’in yerine Sultan V. Mehmed Reşat’ın tahta çıkması, ilerleyen zaman içerisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasi arenada daha özgür bir şekilde hareket etmesine yardımcı olmuştur. Ayrıca hükümete karşı toplumda hiçbir gücün olmaması gerektiğini düşünen İttihat ve Terakki 616“Birinci Divan-ı Harb-i Örfî”, Tanin, No. 263, 7 Cemaziyülevvel 1327, 27 Mayıs 1909, 14 Mayıs 1325, Perşembe, s. 2. 617Bkz. Dipnot 544 618Feroz Ahmad, “Jön Türk Dönemi (1908-1918) İle İlgili Değerlendirmeler”, 100. Yılında Jön Türk Devrimi, der. S. Akşin-S. Balcı-B. Ünlü, İstanbul 2017, s. 26. 619Aykut Kansu, “age.”, s. 77. 620Aykut Kansu, “age.”, s. 91. 95 Cemiyeti621 kamu otoritesinin güçlendirilmesi ve sosyal düzenin sağlanması için bazı adımlar atmıştır. Bu adımlar neticesinde siyasal faaliyetleri kısıtlayan “Tatil-i Eşgal Kanunu” ve “Cemiyetler Kanunu” gibi bir dizi yasal düzenleme de meclisten geçirilmiştir.622 Daha ileri bir tarihte İttihatçı bir aydın olan Tekin Alp bu kısıtlamalara yönelik özeleştiride bulunacaktır. Tekin Alp Yeni Mecmua’da kaleme aldığı makalesinde “Bizde Meşrutiyet’in ilânını müteakip demokrasinin en yüksek derecesi olan rey-i amme, parlamentarizm gibi usuller fevkalade bir hararet ve heyecan ile kabul ve hemen mucibince amil olunmuştur. Halbuki demokrasinin asıl gayesi olan içtimaî faaliyet hiçbirimizin hatırına gelmemiş yani hiçbirimiz “pour le peuple” halk için kısmını hatıra getirmemiştir, halkın refah ve istirahat esbabını temin için hiçbir tedabir ittihaz etmedik, erbab-ı say ve amelin hukukunu taht-ı temine almak maksadını takip eden hiçbir kanun neşretmedik. Şimdi artık Meşrutiyet’in on birinci senesini idrak ettik. Demokrasinin vasıta kısmı olan siyasi teşkilatta kâh sağa kâh sola, kâh geriye kâh ileriye doğru hareket ettik. İcab-ı hal ve maslahata göre Kanun-u Esasî’yi tadil ettik. Fakat demokrasinin gaye kısmı olan içtimaî faaliyeti asla düşünmedik. Bu sırada halkı, alnının teriyle geçinen say ve amel erbabını düşünmedik. Değil, onların işleriyle ara sıra uğraşıldı. Fakat onların esbab-ı istirahatini temin için değil bilakis, müdafaa-i hukuk için tatil-i eşgal etmelerine meydan vermemek maksadına matuf kanunlar neşrettik, bu kanunları neşrettiğimiz zaman bizde hükümet-i avamın en yüksek derecesi mevki-i tatbikte bulunuyor, yani milletvekilleri rey-i amme ile intihap olunuyor ve parlamentarizm usulü tamamıyla cari oluyordu. Öyle olduğu halde halkın, avamın düşmanı olan patron ve sermayedar sınıfların lehinde kanunlar neşrolunmuştur.” şeklindeki sözleriyle İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Meşrutiyet’in ilânından sonra takındığı kısıtlayıcı tavra yönelik özeleştiri yapacaktır.623 Genel anlamda, 31 Mart isyanı sonrasında Divan-ı Harb-i Örfî’lerin verdikleri cezalar İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkeziyetçiliğini ve otoritesini kuvvetlendirmesine olanak sağlamıştır. Muhalefet karşısında otoritesini kuvvetlendiren Cemiyet ilerleyen zaman içerisinde kurduğu sıkıyönetim mahkemeleriyle kendisine ve devlete zararlı gördüğü tüm muhalefet unsurları gibi sol muhalefeti de bastırmaya çalışacaktır. 621Ferdan Ergut, “age.”, s. 165. 622Nadir Özbek, “age.”, s. 292. 623Tekin Alp, “İktisadiyat: Tesanütçülük Demokrasinin Gayesi”, Yeni Mecmua, No. 56, Cilt: 3, 1 Zilkade 1336, 8 Ağustos 1918, 8 Ağustos 1334, Perşembe, s. 67-68. 96 2.3. İkinci Meşrutiyet’in İlânı’ndan Sonra Osmanlı Devleti’nde Sol Düşünce ve İttihat ve Terakki Cemiyeti 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra Osmanlı topraklarındaki sol düşünceye sahip aydınların ve işçilerin siyasal örgütlenme adına ilk ciddi adımları attıkları görülmüştür. Örgütlenme faaliyetlerinin yoğunlukla gözlemlendiği yerler ise başta Selânik olmak üzere Makedonya, İstanbul ve İzmir olmuştur.624 Bilhassa Selânik meşrutiyetin ilânından sonra Osmanlı Devleti’ndeki sosyalist faaliyetin önde gelen merkezi olmuştur. 625 Zira 7 Şubat 1909 tarihinde Selânik vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne çekilen telgrafa göre Petriç kazasında bazı Bulgar “müfsidleri” ahaliye sosyalist ve anarşist fikirlerini telkine çalışmakta ve ahaliyi hükümete vergi vermemeleri konusunda ikna etmeye çalışmaktaydılar. Dâhiliye Nezareti bu şahıslara karşı önlem alınmasını söylemiştir.626Ayrıca Dimitar Vlahof gibi “hakiki bir sosyalist” Selânik mebusu olarak meclise girmişti. Üstelik kendisi İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından seçilmişti.627 Dimitar Vlahof Meclis-i Mebusan’da Makedonya İç Devrimci Örgütü’nün Ağustos 1909’da “Ulusal Federatif Parti” ismini alacak olan sol kanadını temsil etmiştir.628 Zira kendisi İkdam gazetesinin 10 Ocak 1912 tarihli ve 660 numaralı nüshasında yayınlanan Meclis-i Mebusan içtimaında “Kanun-u Esasî’nin 35. maddesinin tadili hakkında Osmanlı sosyalistlerin efkârını beyan etmek üzere söz söylüyorum.” demiştir. 629 1908 Eylül’ünde de Bulgar Sosyal Demokrat partisi Selânik’te etkin çalışmalara girişmiş ve bir “sol federasyon” kurulması için çalışmıştır.630 Bu esnada Selânik sosyal demokratlarından Yahudi asıllı anarko-liberal Avram Benaroya, bünyesinde ağırlıklı olarak Yahudilerin bulunduğu bir eğitim örgütü oluşturmuştur.631 Bu “çekirdek örgüt” bir süre sonra Dimitar Vlahof’un önderliğindeki Ulusal Federatif Parti’nin sol kanadını ve çeşitli işçi gruplarını bünyesine alarak büyümüş ve “Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu” adını almıştır.632 Mete Tunçay’a göre 624Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1838. 625George S. Harris, “age.”, s. 22. 626BOA, DH. MKT, 2735/95, 16 Muharrem 1327, 25 Kânunusani 1324, 7 Şubat 1909. 627Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 51. 628Fikret Adanır, “Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof’un Anılarında II. Meşrutiyet”, Birikim, Sayı: 9, İstanbul 1975, s. 18. 629“Meclis-i Mebusan: Dördüncü Devre-i İçtimaiye”, İkdam, No. 660, 20 Muharrem 1330, 10 Ocak 1912, 28 Kânunuevvel 1327, Çarşamba, s. 3-5. 630Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1841. 631Mete Tunçay, “Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925) Belgeler”, İstanbul 2000, s. 19. 632George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 47. 97 İkinci Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti’nde kurulan ilk önemli örgüt olan bu federasyon 1909 yılı Mart ortalarında kurulmuştur.633 Federasyon Jean Jaures, Marx, Engels ve Plehanov gibi sosyalistlerin fikirlerinin etkisinde oluşturulmuş sosyalist bir örgüttür. Üstelik bu federasyon 19 Haziran 1909’da Selânik’te bir miting yaparak hâlihazırda müzakereleri süren “Tatil-i Eşgal Kanunu”nu protesto etmiş ve ertesi gün II. Enternasyonal’e başvuruda bulunmuştur. II. Enternasyonal Başkanlık Kurulu 7 Kasım 1909’da Federasyon’u Osmanlı Şubesi’nin bir alt bölümü olarak üyeliğe kabul edecektir. 634 Paul Dumont’a göre oluşumun büyüyüp federasyon haline gelmesinin sebebi ılımlı bir federatif yaklaşıma ve “Osmanlıcılık” fikrine sahip olmasıdır. Zira federasyon İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 31 Mart isyanı sonrasında siyasi özgürlükleri kısıtlayan girişimlerde bulunmasına ve Türkçülüğe yönelmeye başlamasına kadar geçen süre içerisinde Cemiyet’in tarafında yer almıştır. Üstelik Avram Benaroya 31 Mart isyanını bastırmak için Selânik’ten İstanbul’a giden Hareket Ordusu içerisinde yer alanlardan birisidir. Ancak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 31 Mart isyanından sonra kendi politikalarını hayata geçirebilmek ve kamu denetimini sağlayabilmek için “İçtimaiyat-ı Umumiye Kanunu”, “Cemiyetler Kanunu635” ve “Tatil-i Eşgal Kanunu” gibi kısıtlayıcı adımlar atması federasyonun İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden uzaklaşmasına sebep olmuştur. Bununla birlikte Selânik’teki İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yüksek kademelerindeki Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin gibi kişilerin Türkçülüğe önem vermeye başlaması da bu uzaklaşmanın etkenlerinden biridir.636 Osmanlı-Türk sosyalistleriyle Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu’nun yakın ilişkileri olmuştur. Abidin Nesimi’ye göre Rasim Haşmet Bey, Enis Avni Bey (Aka Gündüz), Ali Canip Bey (Yöntem), Ömer Seyfettin gibi isimler Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu’na girmişler ve Avram Benaroya ve Dimitar Vlahof gibi isimlerle birlikte 633Mete Tunçay, “age.”, s. 19-20. 634İ. Arda Odabaşı, “Osmanlı’da Sosyalizm, Türkçülük ve İttihatçılık -Rasim Haşmet Bey-“ İstanbul 2011, s. 97. II. Enternasyonal hakkında detaylı bilgi için Bkz. James Joll, “II. Enternasyonal”, İstanbul 2002. 635Cemiyetler Kanunu’nda dernek kurulması önceden izin alınmasına bağlı değildir. Ancak dernek hakkında yetkililere bildirim yapılması zorunlu kılınmıştır. Ayrıca Kanunun 3. maddesine göre “Yasa hükümlerine ve genel olarak ahlak kurallarına aykırı, yasal olmayan bir temel ya da ülkenin güvenliğini ve devletin toprak bütünlüğünü bozmak ve bugünkü hükümet biçimini değiştirmek ve Osmanlı ulusunu oluşturan çeşitli unsurları siyasi olarak bölmek amacına dayalı olmak üzere dernek kurulamaz.” Kanun hakkında bkz. Şehmus Güzel, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İşçi Hareketi ve Grevler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1985, Cilt: 3, s. 819-820. 636George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 50-52. 98 çalışmışlardır. 637 Bu isimlerin hepsi İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne de yakın durmuşlardır. Hatta Odabaşı’na göre Rasim Haşmet Bey, Enis Avni Bey ve Ali Canip Bey Meşrutiyet’in ilânına az bir zaman kala Talât Bey’le Sultan II. Abdülhamid’i devirme sohbetleri yapacak kadar yakındırlar.638 Üstelik Rasim Haşmet Bey Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu’nun yayın organı olan Amele gazetesinin yöneticisidir.639 George Haupt ve Paul Dumont’un “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketler” isimli çalışmasında gazetenin ilk nüshasındaki “Maksadımız” isimli makalenin tercümesi yayınlanmıştır. Bu makaleye göre Amele gazetesi “bugün çalışanların yararı için tüm siyasal ve toplumsal sorunlar hakkında, işçinin bir an önce tam fikir sahibi olması ve yaşamda bir doğa yasası olan mücadele yolunda başarılı olabilmesi için çalışacaktır.” 640 Rasim Haşmet Bey İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne duyduğu sempatiyi de gizlememiştir. Örneğin Servet-i Fünûn mecmuasının 26 Eylül 1908 tarihli ve 905 numaralı nüshasında Rasim Haşmet Bey’in Resneli Niyazi Bey’e yazdığı bir övgü şiiri yer almıştır. Bu şiirde “Ey şanlı Niyazi! Evet ey şanlı bahadır!” sözleriyle Niyazi Bey övülmüştür.641 Kendisi ayrıca Resimli Kitap mecmuasında da yazmıştır. Örneğin daha ileri bir tarihte, 13 Haziran 1910’da, mecmuada yazdığı “Sendikalizme Dair” makalesi, “Sendikalizm” ve “Sosyalizm”e dair detaylı bir incelemedir. Rasim Haşmet Bey bu makalede “Bir sendika, amelenin hukuk-u hayatiyesini bile melabe haline koyan sermayedarların haksız muamelatına, tahakküm-ü gayr-ı meşruuna karşı koyabilecek, mücadele edebilecek bir surette mevki-i maddi ve manevilerini terfiye ve ala ve nihayet müdafaa gibi pek meşru bir gaye-yi esası ittihaz ederek amelenin kendi aralarında peyda-i itilaf ile içtima etmek için kabul ettikleri şekl-i cediddir.” şeklinde sendika kavramını tanımlamıştır. İlerleyen satırlarda Fransız İhtilâli’ne de değinerek bu ihtilâlin amelenin tarafını tutan bir ihtilâl olmadığından bahsetmiştir. Sonrasında ise “Bizde de ayniyle olmadı mı? Bir milletin en müstesna, en mübeccel dakikalarından biri olan hürriyet ve müsavat-ı hukuk ilan edildi. Aradan bir sene geçmeden amelenin muhafaza-i hukukuna medar olacak kavanin tarh ve tevziyle hürriyet ve müsavata doğru bir hutve atılacağı yerde köhne bir siyaset-i tahakküm ve istibdadın timsali olan … Paşa hazretlerinin döndürdüğü dolab-ı maharetle ehl-i saik imha-i hukukuna, tazib ve 637Abidin Nesimi, “Türkiye Komünist Partisi’nde Anılar ve Değerlendirmeler 1909-1949”, İstanbul 1979, s. 30-31. 638İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 120. 639İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 112. 640George Haupt-Paul Dumont, “age.”, s. 201-202. 641Rasim Haşmet, “Kahraman Niyazi: Nasıl Oldu?”, Servet-i Fünûn, Cilt: 35, No. 905, 29 Şaban 1326, 26 Eylül 1908, 13 Eylül 1324, Cumartesi, s. 322. 99 tazyikine yarayacak pek güzel kanunlar tertip olundu!” sözleriyle Meclis-i Mebusan’da kabul edilen kısıtlayıcı yasal düzenlemeleri eleştirmiştir. 642 Abidin Nesimi’nin de deyimiyle Rasim Haşmet Bey arkasında yazılı herhangi ciddi bir eser bırakamamıştır.643 Zira 1886’da Selânik’te doğan Rasim Haşmet Bey 1918’de 32 yaşındayken hayata gözlerini yummuştur.644 Enis Avni Bey de (Aka Gündüz) 26 Ekim 1908’de Selânik’te Kadın isimli bir mecmua çıkarmaya başlamıştır. Bu mecmua “Kadın” kelimesini sınıfsal bir bağlamda kullanan, halkçı söylemler içeren bir mecmuadır.645 Kendisi dergideki bir makalesinde “Afif ve fazilet mend(?) Türkiye’nin, muhterem ve ismetli kadınları!” sözleriyle “Türkiye’nin kadınlarına” seslenmiştir. İlerleyen satırlarda “10 Temmuz’dan sonra en büyük hidmetleri sizler gördünüz görüyorsunuz.” diyerek kadınların Meşrutiyet’in ilânından sonra büyük hizmetler gördüklerini dile getirerek onları övmüştür. 646 Ali Canip Bey de Kadın, Donanma gibi mecmualarda Türk edebiyatı ile ilgili makaleler yazmıştır.647 Ömer Seyfettin de, yukarıda “Jön Türkler ve Narodnizm”648 kısmında da belirtildiği gibi, başyazarlığını yaptığı Türk Sözü mecmuasında halkçı söylemlerle yazılar kaleme almış ve edebi eserlerini yayınlamıştır. Bu isimlerin hepsi de, Mustafa Nermi, Kazım Nami (Duru) ve hatta ilerleyen zamanlarda Sosyalizm’e de yakınlık duyacak olan Ethem Nejat’la birlikte, Ziya Gökalp’in “Yeni Hayat/Yeni Lisan” hareketi içinde yer alacaktır.649 23 Temmuz 1908’den sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânında ve basın organlarında “Sosyalizm” ve “Komünizm” gibi kavramlar resmî düzeyde tartışılmaya başlanmıştır. Örneğin İttihat ve Terakki Cemiyeti Selânik’te çıkan resmî yayın organı İttihat ve Terakki gazetesi “Musahabe-i İçtimaiyye: Hükümet-Teşebbüsat-ı Hususiye” adı altında Ekim-Kasım 1908 arasında üç makale olarak yayınlanan yazıda “devlet sosyalizminin” kabul edilmesini savunmuştur. Odabaşı’na göre burada “devlet 642Rasim Haşmet, “Sendikalizm’e Dair”, Resimli Kitap, Cilt: 4, No. 21, 4 Cemaziyelahir 1328, 13 Haziran 1910, 31 Mayıs 1326, Pazartesi, s. 655-663. 643Abidin Nesimi, “age.”, s. 44. 644İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 88. 645İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 31-32. 646Enis Avni, “Osmanlı Kadınları Cemiyat Müteşekkilesi: İki Noksan” , Kadın, No. 17, 24 Muharrem 1327, 15 Şubat 1909, 2 Şubat 1324, Pazartesi, s. 2-5. 647Makalelerden biri için bkz. Ali Canip, “Garb’a İlk Nazarlar”, Donanma, No. 82-34, 7 Rebiyülahir 1333, 22 Şubat 1915, 9 Şubat 1330, Pazartesi, s. 538-539. 648Bkz. s. 21-26. 649İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 42. 100 sosyalizmi” olarak kastedilen aslında “devlet kapitalizmi”dir.650 Mehmed Cavid Bey tarafından çıkarılan Ulum-i İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nda da “Sosyalizm”den bahsedilmiştir. Asaf Nefî tarafından kaleme alınan “Demokrasi ve Sosyalizm” adlı makalede detaylı olarak “Demokrasi”, “Sosyalizm” ve “Aristokrasi” terimleri incelenmiştir. Makalede “birçok kimseler sosyalizmi demokratik efkârının bir neticesi gibi telakki ederler. Hâlbuki bu ikisi kadar hiçbir şey birbirinden o kadar amik girdaplarla ayrılmamıştır.” denilerek demokrasi ve sosyalizmin birbirinden oldukça farklı terimler olduğu dile getirilmiştir. Makalenin devamında kâinatın oluşumundan bu yana sınıfların birbirleriyle çatışma halinde olduğu, hatta “sosyalistler zahiren bir maksada müteveccih oldukları ve emelleri cemiyet-i hazıranın tahribi olduğu halde onlarda ihtilâf ediyorlar.” denilerek sınıfların ve hatta bireylerin de kendi içlerinde savaşım içinde bulunduğu belirtilmiştir. Devamında ise “esasen tabiatta müsavatsızlık olduğu için dünyada adalet-i içtimaiyenin tesisi gayr-ı mümkündür.” denilmiş ve eşitsizliğin tabii bir durum olduğu dile getirilmiştir. Makalenin son satırlarında ise sosyalizm için “kanun-u tabiata muhalif olan bu cereyan sonra şikârına asla merhamet etmeyen dehşetli bir girdap husule getirebilir.” denilerek tabiatın kanunlarına aykırı bir fikir akımı olduğu söylenmiştir.651 Görüldüğü gibi Mehmed Cavid Bey yönetimindeki bu mecmuada sosyalizmin tabiata aykırı bir cereyan olduğuna dair uzun ve detaylı bir izahat yayınlama ihtiyacı oluşmuştur. 22 Mayıs 1910 tarihli ve 618 numaralı Tanin’de de Bediî Nuri tarafından sosyalistlikle alakalı uzun ve detaylı bir makale yayınlanmıştır. Bediî Nuri makalesinde sosyalizm ve ferdiyetçilik fikirlerini açıklamış ve iki fikrin birbirini tamamladığını dile getirmiştir. Ayrıca “sosyalistlere göre sosyalist olmak: herkes saadet halini istihsal, hayatın bahşedebileceği huzuzat-ı maddiye ve maneviyeyi iktisab hususunda haiz olduğu hakkı her ferd-i beşerî için tanımaktır.” demiştir. İlerleyen satırlarda da “sosyalistlere göre “başkaları” demek “biz” demektir.” şeklinde sosyalizmin yaklaşımını yorumlamıştır. 652 Diğer süreli yayınlarda da “Sosyalizm”e değinilmiştir. Örneğin Mehmed Rauf Resimli Kitap mecmuasında kaleme aldığı makalesinde “Say ile sermaye arasındaki uçurum her gün biraz daha büyüyor. Sanat henüz müesses olmayan 650İ. Arda Odabaşı, “age.”, s. 33. 651Asaf Nefî, “Demokrasi ve Sosyalizm”, Ulum-i İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, No. 6, Cilt: 2, 25 Cemaziyülevvel 1327, 14 Haziran 1909, 1 Haziran 1325, Pazartesi, s. 161-171. 652Bediî Nuri, “Sosyalistlik Nedir?”, Tanin, No. 618, 13 Cemaziyülevvel 1328, 22 Mayıs 1910, 9 Mayıs 1326, Pazar, s. 3. 101 yerlerde bile insanlar o hedefe hazırlanıyor, bu layetegayyer bir kanun!” diyerek hâlihazırda emek ve sermaye arasındaki uçurumun büyümeye devam ettiğini dile getirmiş, hatta bu durumun sosyalistler için 20. yüzyılın en büyük endişesi olduğunu belirtmiştir. İlerleyen satırlarda dünya sosyalistlerinin yavaş yavaş Karl Marx’ın “Enternasyonalizm” mektebine katıldığını dile getirmiş, bu durumun milletler arası yakınlaşmaya katkı sağlayacağını belirtmiştir. Ayrıca “En müfrit ve ateşîn sosyalistlerin bile gaye-i amâli amelenin biraz daha mesudiyeti, biraz daha terfiye hali!” sözleriyle sosyalistlerin amacını belirtmiştir. Bununla birlikte makalesinin devamında Almanya’da sosyalizmin tarihini irdelemiştir.653 İslami içerikli, “Tasavvufî, Dinî, Ahlakî, Siyasî Ceride-i İslamî” sloganıyla çıkan Ceride-i Sufîye mecmuasında da sosyalizme değinilmiştir. Mecmuada “Avrupa’nın terakkiyat-ı ahire-i medeniyesine atfedilegelmekte olan sosyalizm fikrinin ve binnetice sosyalistliğin günden güne bir sürat-ı fevkalade ile intişar ve tevsi etmeye ve Avrupa’nın her tarafında sosyalizm taraftarları, sosyalist cemiyetleri çoğalmaya başladı.” şeklindeki sözlerle “Sosyalizm” cereyanının Avrupa’da revaçta bulunduğundan bahsedilmiştir. Devamında ise “Sosyalistlerin vasıl olmak istedikleri maksad ve gaye hukuk-u muaşeret ve maişetçe beynelefrad tesis-i müsavattır.” şeklinde sosyalistlerin maksadı tanımlanmıştır. İleriki satırlarda ise bu cereyanın “gayr-ı mümkün” olduğundan bahsedilerek “insanlar teşkilat-ı tabiye itibarıyla yekdiğerinden farklı yaratıldıkça hukuk-u muaşeret ve maişetçe aid-i hususatta müsavat tesisine imkân bulunamaz.” denilerek Ulum-i İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’na paralel bir yorum yapılmıştır.654 Servet-i Fünûn mecmuasında da Ethem Necdet kaleme aldığı makalede sosyalizmin Almanya’da doğup Fransa, İtalya, Rusya, İrlanda ve Amerika’ya yayıldığını söylemiştir. Ayrıca “Alman sosyalistler bir taraftan dâhilde, diğer taraftan hariçte sunuf-u ameleyi tahrik ederek sosyalizmin revaç ve intişarına çalışıyorlar.” demiştir. İlerleyen satırlarda da “Fikir ve emelleri ise beynelmilel umumî sosyalist cemiyetleri tesis etmek, amele arasında umumî ve beynelmilel bir terk-i eşgal tertip etmek ve bu suretle heyet-i içtimaiye-i hazırayı bozarak yeni ve sosyalizm esasları 653M. Rauf, “(Sosyalizm)in Şekl-i Hazırı: Internationalisme”, Resimli Kitap, No. 14, 17 Zilkade 1327, 30Kasım 1909, 17 Teşrinisani 1325, Salı, s. 117-126. 654Hulusi, “İslamiyet’te Sosyalizm Var mıdır?”, Ceride-i Sufîye, No. 24-21, 17 Cemaziyülevvel 1331, 24 Nisan 1913, 11 Nisan 1329, Perşembe, s. 1-2. 102 üzerine müesses cemiyetler vücuda getirmektir.” sözleriyle sosyalistlerin hedefini ve bu hedefe ulaşmak için takip ettikleri yolları değerlendirmiştir.655 Daha ileri bir tarihte eski bir İttihatçı olan Rıza Tevfik Bey’in (Bölükbaşı) İçtihad mecmuasında kaleme aldığı makale de sosyalizme dair realist bir yaklaşımı içermektedir. Rıza Tevfik Bey makalesinde “Avrupa’da (sosyalizm) bir mesele-i hakikiyedir: Bizde ismi var, cismi var, fakat hakikati yok! Çünkü hayat-ı içtimaiyemizde böyle bir amelin bilfiil tesiratını hissetmiyoruz. Memleketimiz, mükemmel teşkilat-ı sanayiyeye malik ve mazhar olmuş bir yer olsa idi, büyük büyük fabrikalarımız bulunup da her birinde –işine göre!- beş bin, sekiz bin, otuz sekiz bin kişilik taburlar teşkil eder. Muntazam ve mürettep bir amele ordusu çalışsa idi, o vakit bu sınıf-ı mahsusun, her türlü hukukunu mevzubahis ve müdafaa eden sosyalizm, bizim hayat-ı içtimaiyemizde de bir mühim amel olarak tesirat-ı faaliye gösterebilirdi ve binaenaleyh bu, mucib-i endişe bir mesele-i hakikiye olmak üzere telakki edilebilirdi.” şeklindeki sözleriyle sosyalizm cereyanının Osmanlı Devleti’ndeki durumuna değinmiştir.656 Görüldüğü gibi sol düşünce, bilhassa sosyalizm, Osmanlı kamuoyunda ve basın organlarında geniş yer kaplamıştır. Farklı içeriklerde yayınlar yapan süreli yayınlarda “Sosyalizm” farklı değerlendirilmiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânından Mehmed Cavid Bey’in yönetimindeki Ulum-i İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası da sosyalizmin tabiat kurallarına aykırı bir cereyan olduğunu izah etmek ihtiyacı hissetmiştir. Bu arada 5 Mayıs 1909’da kurulan Hüseyin Hilmi Paşa kabinesi İttihatçılar tarafından eleştirilmeye başlanmıştı. Örneğin 20 Temmuz 1909 tarihli ve 317 numaralı Tanin gazetesinde Hüseyin Cahit Yalçın Girit meselesine değindiği makalesinde “Türkiye hükümeti bugün daha dikkatli bulunsa idi, hadise-i irticaiye ve Adana faciası vukua gelmeyip de Türkiye’de meşrutiyet idare daha kuvvetlenmiş olsa idi Girit meselesinin müzakeresine bugün başlanacaktı.” sözleriyle kabinenin yeteri derecede kuvvetli ve kalifiye olmadığını belirtmiştir. 657 Görüldüğü gibi İttihatçılar mevcut kabineden memnun değildir. Kabinede Maliye Nezareti’nde bulunan Mehmed Cavid Bey’den başka İttihatçı yoktur. Ancak Ağustos ayının başında eski rejimle olan sıkı bağları zaten bilinen Avlonyalı Ferit Paşa, İttihatçıların saldırısıyla istifa etmiş ve yerine 655Ethem Necdet, “Sosyalizm”, Servet-i Fünûn, No. 974, Cilt: 38, 22 Muharrem 1328, 3 Şubat 1910, 21 Kânunusani 1325, Perşembe, s. 186-187. 656Rıza Tevfik, “Musahabe-i İçtihad: Mesail-i Hakikiye”, İçtihad, No. 92-3, 23 Rebiyülevvel 1332, 19 Şubat 1914, 6 Şubat 1329, Perşembe, s. 2049-2053. 657Hüseyin Cahit, “Girit ve Efkâr-ı Umumiye”, Tanin, No. 317, 3 Recep 1327, 20 Temmuz 1909, 7 Temmuz 1325, Salı, s. 1. 103 Talât Bey Dâhiliye Nazırı olarak atanmıştır. Bu esnada meclis içerisinde İttihatçılara karşı muhalefet tekrar örgütlenmeye başlamıştı. Muhalefetin etkin isimleri Dr. Rıza Nur, Damad Ferit Paşa ve Rıza Tevfik Bey (Bölükbaşı) idi. Hatta İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne mensup Miralay Sadık Bey de muhalefet tarafına geçmişti. Ekim ayında da 31 Mart isyanından sonra kapatılan Ahrar Fırkası çizgisinde resmî bir muhalefet partisinin oluşmakta olduğuna dair haberler basında yer almıştır. Örneğin İkdam gazetesinin 9 Kasım 1909 tarihli ve 5438 numaralı nüshasında çıkan habere göre 70 kadar mebus ayrı bir fırka oluşturmak doğrultusunda adım atmıştır. Gazete “Terşih edilen bazı malumata göre bu fırkaya “Fırka-i İtidalkârane” veyahut “Fırka-i Mutedile” namı verilebilir.” şeklinde kurulacak yeni siyasi parti için öngörüde bulunmuştur.658 Nihayetinde yeni fırka “Mutedil Hürriyetperveran Fırkası” adı altında kurulmuş ve kuruluş haberi 22 Kasım’da halka duyurulmuştur.659 Partinin kurulacağı haberi İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından mecliste bir parti daha kurulacağı için memnuniyetle karşılansa da660 ilerleyen zamanda, 5 Aralık 1909’da, 452 numaralı Tanin gazetesindeki habere göre parti “yeni Ahrar Fırkası” olarak tanımlanmıştır. Gazete ilk fırsatta partinin gerçek emellerini göstereceğini düşünmektedir.661 Aralık ayında ortaya çıkan “Lynch Kumpanyası” imtiyaz meselesi 662 de muhalefet, İttihatçılar ve Hüseyin Hilmi Paşa kabinesi arasındaki gerilimi iyiden iyiye artırmıştır. Bu mesele Fırat nehri üzerinde işleyen devlete ait buharlı gemi şirketi “Hamidiye” ile Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde ulaşım imtiyazına sahip İngiliz Lynch şirketinin birleştirilmesi konusunda patlak vermişti. İttihat ve Terakki Cemiyeti bu projeyle İngiliz ve Türk şirketlerini eşit konuma getirip Lynch şirketinin imtiyazını zayıflatmayı amaçlamıştır. Ancak proje Lynch’in imtiyazını zayıflatmakla birlikte şirketin bölgedeki konumunu otuz yedi yıl boyunca güvence altına almaktadır. Dolayısıyla proje İngilizlerin konumunu uzun bir süreliğine garantilediği için muhalefetin tepkisini çekmiştir. Muhalefet bu durumu İttihatçılara karşı bir silah olarak kullanmış, basında ve meclis içerisinde sert tartışmalar yaşanmıştır. Bunun sonucunda 658“Meclis-i Mebusan’da Fırkalar ve Vakıf-ı Ahval Bir Zatın Mütalaatı”, İkdam, No. 5438, 25 Şevval 1327, 9 Kasım 1909, 27 Teşrinievvel 1325, Salı, s. 1. 659Aykut Kansu, “age.”, s. 152. Parti hakkında detaylı bilgi için bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 241-252. 660Aykut Kansu, “age.”, s. 150. 661“Yeni Ahrar Fırkası”, Tanin, No. 452, 22 Zilkade 1327, 5 Aralık 1909, 22 Teşrinisani 1325, Pazar, s. 2- 3. 662Detaylı bilgi için bkz. Aykut Kansu, “İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913”, İstanbul 2016, s. 154-162. 104 ise Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa bu gergin atmosferden kurtulmanın yolunu istifa etmekte bulmuş ve meclisten güvenoyu almasına rağmen 28 Aralık 1909’da istifa etmiştir. Hüseyin Hilmi Paşa’nın istifasından sonra kabineyi kuracak yeni isim olarak Aralık 1908’den beri Roma’da büyükelçilik yapan İbrahim Hakkı Bey uygun görülmüştür. Atanmadan önce kendisine “paşa” rütbesi verilmiş ve ataması 12 Ocak 1910’da kamuoyuna duyurulmuştur.663 13 Ocak 1910 tarihli ve 489 tarihli Tanin gazetesine bakılacak olursa İttihatçıların yeni kabineden umutlu ve memnun olduğu anlaşılacaktır. Zira Hüseyin Cahit Yalçın “Meşrutiyet’in iptidasından beri mütecanis bir kabine teşkili lazımdır denildi denildi, nihayet matlub olan maksat husule geldi.” diyerek memnuniyetini belirtmiştir.664 Üstelik bir önceki kabinede Dâhiliye ve Maliye nazırları olan Talât ve Mehmed Cavid Bey’ler yeni kabinede de yerini korumuştur. Hakkı Paşa’nın bir diğer icraatı ise Mahmud Şevket Paşa’yı Harbiye Nazırı olarak atamasıydı. Paşa bu atamayla Mahmud Şevket Paşa’nın ordudaki nüfuzunu azaltmayı ve hâlihazırda devam eden “idare-i örfî” yani olağanüstü hâli kaldırmayı amaçlamıştı. Ancak bu amaçlarını gerçekleştirememiştir. Ayrıca yeni kabinenin İttihatçı ağırlıklı olması meclisteki muhalefeti tekrar canlandırmıştır. İlk olarak 20 Şubat’ta altı İttihatçı mebus partiden istifa ederek “Ahali Fırkası” adıyla başka bir parti kuracaklarını ilân etmişlerdir. Parti 21 Şubat 1910’da kurulmuş ve programı 22 Şubat 1910’da duyurulmuştur.665 Parti programını duyuran İkdam gazetesi parti hakkında “Bu yeni fırka, Garbiyunun (Parti dö Pupil) dedikleri fırkanın mukabili olacaktır. Parti dö Pupil denilen fırka, Avrupa’da radikal sosyalist denilen fırkanın aksamından biridir. Ahali Fırkası programının dokuzuncu ve onuncu maddeleri o temayülü gösteriyor.” yorumunu yapmıştır.666 Bu maddeler işçi-sermayedar ilişkisine yönelik düzenlemeler ve “Çiftçi, amele ve fukara-yı esnaf ve köylülerden” alınan bazı vergilere yönelik düzenlemeler içermektedir. 667 Parti İttihatçılara karşı sert muhalefet yapmış olsa da 663Aykut Kansu, “age.”, s. 154-165. 664Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: Yeni Kabine, Eski İşler”, Tanin, No. 489, 1 Muharremülharam 1328, 13 Ocak 1910, 31 Kânunuevvel 1325, Perşembe, s. 1. 665Aykut Kansu, “age.”, s. 170. Parti hakkında detaylı bilgi için bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 266-277. 666“Yeni Fırka”, İkdam, No. 5543, 12 Safer 1328, 22 Şubat 1910, 9 Şubat 1325, Salı, s. 1. 667 “9-Sermayedaran ile amelenin münasebet-i mütekabilesi hakkındaki kanunun, amelelerin hukuk-u Esasîyesini bihakkın temin edebilecek bir hale ifrağ için tadili teklif edilecektir. 105 İttihatçılar partinin kuruluşunu genel olarak hoş karşılamıştır. Zira Cemiyet 28 Şubat 1910 tarihli ve 535 numaralı Tanin gazetesinde hâlihazırda 154 mebusunun bulunduğunu hatırlatmıştır. 668 Üstelik İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin meclis grubu lideri Halil Bey (Menteşe) de İkdam gazetesinin 27 Şubat 1910 tarihli ve 5548 numaralı nüshasında yayınlanan beyanatında “Bazı mebusların fırkamızdan çekilmesi bizim fırkamıza bir zaif iras etmedikten başka bilakis kuvvet ve bilhassa intizamını bir kat daha tezyid eder.” diyerek fırkanın kurulmasından duyduğu memnuniyeti belirtmiş ve bunun parlamenter sistemin bir gereği olduğunu dile getirmiştir.669 Zaten İttihatçılara karşı asıl tehdit Ahali Fırkası değil Mutedil Hürriyetperveran Fırkası ve onunla paralel doğrultuda çalışan yurtdışı muhalefet örgütü “Islahat-i Esasîye-i Osmaniye Fırkası” olmuştur.670 Fırka eski Stockholm Sefiri ve eski İttihatçı Şerif Paşa tarafından Paris’te kurulmuştur. Şerif Paşa fırkaya o esnada Fransa’da iktidarda olan Radikal Sosyalist Parti’ye benzer bir isim vermeyi tercih etmiştir. Zira fırkanın adının Fransızcası “Le Parti Radical Ottoman” şeklindedir. Partinin üyeleri arasında 31 Mart isyanından sonra Avrupa’ya kaçan Ali Kemal, Mevlanzade Rıfat, Pertev Tevfik gibi isimler vardı. Üstelik sosyalist görüşlü eski bir İttihatçı Dr. Refik Nevzad da parti üyeleri arasındaydı. Fırkanın İttihatçılara karşı muhalefeti oldukça serttir. Hatta fırkanın lideri Şerif Paşa İttihatçıların kendisine iki defa suikast girişiminde bulunduklarını Fransız makamlarına ihbar etmiştir. Tunaya’nın Fransız Dışişleri Bakanlığı arşivindeki belgelerden aktardığına göre bu girişimlerden bir tanesinde ilerleyen zaman içerisinde aktif olarak sol akımlara katılan, o tarihte Tanin gazetesinin Paris muhabirliğini yapan Mustafa Suphi’nin liderliğindeki Osmanlı Talebe Cemiyeti’nin adı geçmektedir. 671 Mustafa Suphi ilerleyen zaman içerisinde sol akımlara aktif olarak katılım sağlamış biri olduğu için kendisinin bu döneme kadarki faaliyetlerine kısaca göz gezdirmek faydalı olacaktır. 10-Çiftçi, amele ve fukara-yı esnaf ve köylülerden alınan ağnam ve emsali bazı vergilerden tenzilât-ı mumkine ve akarat vergileri ile sefahet ve mükeyyifata sarfolunan servetlere ait vergilere zamaim-i münasebe icrası talep olunacağı gibi emval ve emlâktan ashabının nisbet-i istifadeleri nazar-ı itibara alınacak ve fukara ile aceze-i zürra meskenlerinin vergiden istisna ettirilmesine çalışılacaktır.” Bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 274. 668“İttihad ve Terakki Fırkası”, Tanin, No. 535, 18 Saferülhayr 1328, 28 Şubat 1910, 15 Şubat 1325, Pazartesi, s. 2. 669“Halil Bey’in Beyanatı”, İkdam, No. 5548, 17 Safer 1328, 27 Şubat 1910, 14 Şubat 1325, Pazar, s. 2. 670Aykut Kansu, “age.”, s. 172. 671Parti hakkında detaylı bilgi için bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 252-265. 106 Mustafa Suphi 9 Temmuz 1882’de Trabzon vilayetine bağlı Giresun kazasında doğmuştur. Babasının memur olmasından dolayı ilköğrenimini Kudüs ve Şam’da, orta öğrenimini ise Erzurum’da yapmıştır. İstanbul’da da Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra İstanbul Hukuk Mektebi’ne girmiş ve 26 Mayıs 1906’da buradan mezun olmuştur. Mezuniyetinden sonra ise Paris’e giderek burada Siyasal Bilgiler Mektebi’ni okumuş ve bu okuldan da 30 Haziran 1910’da mezun olmuştur. Görüldüğü gibi kendisi iyi bir eğitim hayatı geçirmiştir. Üstelik Paris’te bitirme tezi olarak hazırladığı çalışması “Türkiye’de İtibari Zirâî Teşkilâtının Hal ve İstikbâli” Fransa’da ekonomik çevreler tarafından ilgiyle karşılanmıştır.672 Mustafa Suphi Fransa’dan döndükten sonra Tanin, Servet-i Fünûn ve Hak gibi gazetelerde iktisadî içerikli makaleler kaleme almıştır. Örneğin Servet-i Fünûn mecmuasının 27 Ekim 1910 tarihli ve 1012 numaralı nüshasında kaleme aldığı makalesinde Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa ile Maliye Nazırı Mehmed Cavid Bey’in bütçe konusunda yaşadıkları bir ihtilâfa değinmiştir. Mustafa Suphi “anlaşılıyor ki, cihet-i askeriye ile Maliye Nezareti arasındaki ihtilâf teferruata ait ufak bir mesele değildir, ihtilâf esaslıdır.” sözleriyle ihtilâfın boyutunu değerlendirmiştir. Devamında ise benzer bütçe tartışmalarının Fransa, İngiltere gibi ülkelerde de gerçekleştiğini detaylı bir şekilde anlatmış ve Cavid Bey ile Mahmud Şevket Paşa’ya tavsiyelerde bulunmuştur. Makalesini bitirirken “Zannederiz ki, Maliye Nazırı Cavid Bey nizamat-ı maliyede Harbiye Nezareti’nin istisnaiyet-i mevkiyesini nazar-ı dikkate alacağı gibi Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşada devr-i sabıkta levazım-ı askeriye muamelatının ne büyük suiistimallere hedef olduğunu teamül ile malumat-ı hesabiye-i devletin bir esas-ı salime rabtını kemal-i memnuniyetle arzu edeceğiz.” diyerek iki tarafın da uzlaşma yoluyla aradaki ihtilâfı gidermek için adım atmasını rica etmiştir.673 3 Kasım 1910 tarihli ve 1013 numaralı Servet-i Fünûn’da kaleme aldığı makalesinde ise Maliye Nazırı Cavid Bey’i ve Sadrazam Hakkı Paşa’yı eleştirmiştir. Cavid Bey’in Fransa’da bir istikraz antlaşması imzaladıktan sonra Berlin’e gidip iki adet savaş gemisinin devlet adına satın alınmasını takrir ettiğini, bu esnada Hakkı Paşa’nın da Avusturya Başvekili ile uzunca süren bir mülakatta olduğunu belirtmiştir. Sonrasında “Almanya’ya karşı hasımane vaziyette bulunmanın bizce muzırratı bilahare anlaşılsa bile Fransa ile 672Yavuz Aslan, “Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi”, Ankara 1997, s. 6-9. 673Mustafa Subhi, “Musahabe-i İktisadiye: Harbiye ve Maliye Nazırları”, Servet-i Fünûn, No. 1012, 24 Şevval 1328, 27 Ekim 1910, 14 Teşrinievvel 1326, Perşembe, s. 403-406. 107 dostluğumuz ve işlerimiz varken böyle garip ve mütezat ziyarat ve muamelata kalkışmamız pek nabemahal olmaz mı?” sözleriyle fikrini beyan etmiş ve bu gibi diplomatik girişimlerin Maliye Nazırı’nın değil Hariciye Nazırı’nın görevi olduğunu söylemiştir.674 Daha sonra 1 Haziran 1911 tarihli ve 1043 numaralı Servet-i Fünûn dergisinde kaleme aldığı makalesinde “Tatil-i Eşgal” kavramını incelemiş, “tatil-i eşgal serbesti-i say ve amelin bir netice-i tabiyesidir.” demiştir. Ayrıca “amelenin içtimaı ve “tatil-i eşgal”i haksızlığa karşı öteden beri bir silah-ı müdafaa teşkil etmiştir.” sözleriyle “Tatil-i Eşgal” kavramının işçilerin haksızlığı karşı kullandığı bir silah olduğunu dile getirmiştir. İleriki satırlarda da “mesalik-i iktisadiyeden her biri – liberaller kadar otoritaristler ve sosyalistler- tatil-i eşgal hakkını esas olarak kabul etmişlerdir.” demiş ve arkasından “sosyalistlerin adem-i mesuliyet nazariyesini kabul etmemekle beraber zikrettiğimiz iki mektebin mübalağakarane ihtiraz ve tereddütlerini fazla görürüz.” sözleriyle “Tatil-i Eşgal” kavramına karşı mevcut olan yaklaşımları eleştirmiştir. Arkasından “Tatil-i Eşgal” kavramının bir hududunun olması gerektiğini ve “menafi ve asayiş-i umumiyeyi” ihlal etmemesi gerektiğini söylemiştir. Ayrıca Fransa ve İngiltere gibi ülkelerde de “Tatil-i Eşgal”e yönelik kısıtlayıcı önlemler getirildiğini belirttikten sonra Osmanlı hükümetinin yaptığı kanunî düzenlemenin de “hayat-i umumiyede takdir-i ahenk ve nizama” hizmet ettiğini itiraf etmiştir.675 Görüldüğü gibi Mustafa Suphi’nin kaleme aldığı makaleler iktisada dair detaylı ve bilimsel incelemelerdir. Ayrıca kendisinin genel olarak uzlaşmacı bir tavır takındığı ve meseleleri objektif değerlendirdiği söylenebilir. Yavuz Aslan kendisinin Fransa’dan döndüğünde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalefete başladığını kabul etmekle beraber sosyalizmin değil Türkçülük akımının etkisinde olduğunu dile getirmiştir. Zira kendisi 15 Temmuz 1912’de kurulan “Milli Meşrutiyet Fırkası”na da katılmıştır. Milli Meşrutiyet Fırkası; Yusuf Akçura ve Ferit Tek tarafından kurulan ve açıktan açığa Türkçülük yapan ilk siyasi partidir. 676 Mete Tunçay da Mustafa Suphi’nin Paris’te bulunduğu zamanlarda Dr. Refik Nevzad ve Dr. Şefik Hüsnü gibi Jaures’in fikirlerinden etkilenmiş olabileceğini ve sosyalistçe özlemler taşımış olabileceğini dile getirmiştir. 674Mustafa Subhi, “Musahabe-i İktisadiye: Kusurlarımız ve Fransa’nın Kusurları”, Servet-i Fünûn, No. 1013, 1 Zilkade 1328, 3 Kasım 1910, 21 Teşrinievvel 1326, Perşembe, s. 417-419. 675Mustafa Subhi, “Tatil-i Eşgal”, Servet-i Fünûn, No. 1043, 4 Cemaziyelahir 1329, 1 Haziran 1911, 19 Mayıs 1327, Perşembe, s. 63-66. 676Yavuz Aslan, “age.”, s. 10. 108 Ancak 1914 yılına kadar sol faaliyetlerle bir ilişkisi olmadığını, sadece İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin istibdadına karşı özgürlük mücadelesi verdiğini belirtmiştir.677 Tekrar 1910 yılına döndüğümüzde yurtiçinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı muhalefeti büyütecek olayların yaşandığını görmekteyiz. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalif bir gazete olan Sada-yı Millet gazetesinin genel yayın yönetmeni Ahmed Samim Bey 9 Haziran 1910 gecesi Tanin çalışanlarından bir arkadaşıyla beraber yürürken öldürülmüştür.678 Cinayet İttihat ve Terakki Cemiyeti basın organlarında ve muhalif basında tepki uyandırmıştır. Örneğin Cemiyet’in basın organlarından Tanin 10 Haziran 1910 tarihli ve 637 numaralı nüshasında “Sada-yı Millet gazetesi müdür-i mesulü ve sermuharriri Ahmed Samim Bey dün gece saat iki raddelerinde matbaadan çıkarak Tanin muharrirlerinden Ahmed Fazıl Bey ile birlikte köprüye doğru gitmekteler iken Bağçekapısında poğaçacı Fero’nun(?) önünde arkadan, pek yakından üç el silah patlamış ve Ahmed Samim Bey urularak yere düşmüştür.” şeklinde cinayet haberini vermiştir. Devamında ise ne Ahmed Fazıl Bey’in ne de olay esnasında kazara yaralanan şahsın katili görmediğini belirtmiş ve “Maktul merhum zeki, muktedir, değerli bir genç idi.” sözleriyle üzüntüsünü dile getirmiştir. 679 Beyan-ül Hak gazetesi de Tanin gazetesiyle hemen hemen aynı bilgileri vererek üzüntüsünü belirtmiş ve Ahmed Samim Bey’in ailesine ve sevenlerine baş sağlığı dilemiştir.680 Servet-i Fünûn mecmuası da 16 Haziran 1910 tarihli ve 993 numaralı nüshasının ilk sayfasında tam sayfa Ahmed Samim Bey’in resmini basmıştır. Aynı nüshada yer alan bir makalesinde ise “Ahmed Samim’in katli eğer hakikaten bazılarının iddiası gibi bir fikr-i siyasiyeye müstenid ise meselenin vahşet ve dehşeti daha ziyadeleşir.” demiştir. Ayrıca “En ziyade muhtaç-ı sükûn ve sulh olduğumuz bir zamanda memlekette hükümetten ziyade “Anarşi” hükümferma olduğunu iddia etmek için düşmanlarımıza bundan güzel delil mi bulunur.” sözleriyle bu eylemin bir anarşi eylemi olduğunu dile getirmiştir. 681 İştirak mecmuasının ise dili oldukça serttir. Kıbrıslızade Şevket tarafından kaleme alınan yazıda “Bu muazzez fedakâr-ı hürriyetin gerek suret-i katli ve gerek katlinden sonra hükümetin ittihaz ettiği hatt-ı hareket bütün cihan-ı mütefekkirin nefret ve istikrahını 677Mete Tunçay, “Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925)”, İstanbul 2000, s. 99. 678Aykut Kansu, “age.”, s. 181. 679“Bir Cinayet-i Feciye” Tanin, No. 637, 3 Cemaziyelahir 1328, 10 Haziran 1910, 28 Mayıs 1326, Cuma, s. 3. 680“Teessür ve Taziyet”, Beyan-ül Hak, No. 64, Cilt: 3, 5 Cemaziyelahir 1328, 13 Haziran 1910, 31 Mayıs 1326, Pazartesi, s. 1285. 681Ahmed İhsan, “Merhum Ahmed Samim”, Servet-i Fünûn, No. 993, Cilt: 39, 9 Cemaziyelahir 1328, 16 Haziran 1910, 3 Haziran 1326, Perşembe, s. 66. 109 celp edeceği bedihidir.” şeklindeki sert sözlerle hükümetin tavrı eleştirilmiştir. İleriki satırlarda ise Ahmed Samim Bey’in bir şahıs tarafından “meslek-i muhalefete devam ettiği takdirde” öldürüleceğine dair tehdit edildiği bildirilmiştir.682 Görüldüğü gibi özellikle “Sosyalizm Efkârının Mürevvici” İştirak mecmuasının İttihatçıların ağırlıkta olduğu hükümete karşı üslubu oldukça serttir. Sada-yı Millet’in sahibi İstanbul mebusu Cosmidis ise İttihatçıları Ahmed Samim Bey cinayetinde açıkça suç ortaklığı yapmakla itham etmiştir.683 Görüldüğü gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı zaten tırmanmış durumda olan sert muhalefet, Ahmed Samim Bey cinayetiyle hat safhaya çıkmıştır. Aynı Hasan Fehmi Bey cinayetinde olduğu gibi bu cinayet de İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı şiddetli bir muhalefeti beraberinde getirmiştir. 2.3.1. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İttihat-Terakki Fethi Tevetoğlu’nun deyimiyle Türk politika tarihinde rastlanılan ilk sosyalist teşekkül olan Osmanlı Sosyalist Fırkası Eylül 1910’da kurulmuştur.684 Tunaya partinin kurulduğu yerin İstanbul’da “Nur-u Osmaniye’de Hürriyet Matbaası” olduğunu söylemektedir. Kurucularını da “Hüseyin Hilmi (Reis, İştirak gazetesi sahibi), Namık Hasan (Sosyalist gazetesi sahibi), Pertev Tevfik (Muahede gazetesi sahibi), İbnüttahir İsmail Faik (İnsaniyet gazetesi sahibi), Baha Tevfik, Hamit Suphi Bey’ler.” şeklinde sıralamıştır. 685 Tunaya Baha Tevfik’i de kurucular arasına dâhil etmiştir. Ancak Çapanoğlu ve Tevetoğlu Baha Tevfik’in ömrü boyunca hiçbir partiye üye olmadığını belirtmişlerdir. 686 Baha Tevfik Mehmet Ö. Alkan’ın deyimiyle materyalist-evrimci felsefeye yatkın, sosyalist olduğuna dair varsayımlarda bulunulan bir Meşrutiyet aydınıdır. Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’den mezun olduktan sonra İzmir’e gidip orada gazeteciliğe başlamıştır. Hüseyin Hilmi Bey’le de İzmir’de tanışmıştır. 687 Kendisi İzmir’de bulunduğu zamanlarda Ömer Seyfettin’le de beraber çalışmıştır. Hatta Tahir Alangu’ya göre Baha Tevfik düşünceleriyle Ömer Seyfettin’i de etkilemiştir. 688 Fethi 682Kıbrıslızade Şevket, “(Sada-yı Millet) Gazetesi Sermuharriri ve Müdür-i Mesulü Merhum Ahmed Samim Bay”, İştirak, No. 17, 4 Cemaziyelahir 1328, 13 Haziran 1910, 31 Mayıs 1326, Pazartesi, s. 258. 683Aykut Kansu, “age.”, s. 182. 684Fethi Tevetoğlu, “Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler (1910-1960)”, Ankara 1967, s. 16. Tevetoğlu’nun Bezmi Nusret Kaygusuz’dan aktardığına göre kuruluş tarihi 15 Eylül 1910’dur. 685Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 278. 686Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 18. Ayrıca bkz. Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 48. 687 Mehmet Ö. Alkan, “Baha Tevfik ve Siyasal Düşünüşü”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1814-1815. 688Tahir Alangu, “Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Romanı”, İstanbul 2017, s. 387. 110 Tevetoğlu’na göre ise Baha Tevfik fırkaya dâhil olmasa bile Dr. Refik Nevzad ile birlikte fırkanın ideoloğu olarak gösterilebilir.689 Fırkanın reisi Hüseyin Hilmi Bey ise Oya Baydar’ın deyimiyle Cumhuriyet öncesi işçi hareketinin ve Türkiye solunun en ilginç ve en renkli kişiliklerindendir. “Sosyalist Hilmi” ya da “İştirakçi Hilmi” adlarıyla da anılmaktadır. İzmir’de doğmuş ve 1907’den itibaren İzmir’de Serbest İzmir adında bir gazete çıkarmıştır. Bu arada Romanya’ya seyahat ettiği ve sosyalist fikirleri ilk burada benimsediği söylenmektedir.690 Ancak Fethi Tevetoğlu’nun aktarımlarına göre Hüseyin Hilmi Bey sosyalizm hakkında fazla fikir sahibi olmayan, biraz da muhteris bir kişiliktir.691 Osmanlı Sosyalist Fırkası Reisi Hüseyin Hilmi Bey henüz daha parti kurulmadan evvel, 26 Şubat 1910 tarihinde İştirak mecmuasının ilk nüshasını çıkarmıştır. İlk nüshadaki “Meslek” isimli makalede istibdat idaresi altında baştan başa yıpranan Türkiye, yani “hasta adam” için kurtuluş reçeteleri belirtilmiştir. Makalede “hasta adam”ın “tahrip edilmiş kuvvasını tenmiye edecek onu kavi ve faal kardeşleri gibi yaşatacak, sahne-i cemiyette ona bir mevki-i belendi-i muhteşem hazırlayacak” olan şeyin “teşebbüs ve terakki” olduğu belirtilmiştir. Makalenin sonunda ise “bizde (İştirak)ı halka takdim etmekle müftehiriz. Maksadımız terakki ve teali, sunuf-u mekhure-i amelenin şerait-i fikriyesini âlâ, hayat-ı maneviyeyi tenmiye, (ittihad)ı tamim, mevcudiyetimizi tahkimdir. İnsaniyete hidmet için olan şu teşebbüsümüz bizce büyük bir ehemmiyeti haizdir, ümit ederiz ki bu adım terakkiye, ittihada doğru olan hareketin girizgâhı olacaktır.” denilerek mecmuanın misyonu belirtilmiştir.692 Mehmet Ö. Alkan bu yazının İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne hoş görünmek ya da en azından İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sol cenahına yaranmak için yazıldığını düşünmektedir.693 Alkan başka bir makalesinde Hüseyin Hilmi Bey’in İzmir’de çıkardığı Serbest İzmir gazetesinin son sayısında İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalefetin hat safhaya çıktığını dile getirmiştir. Hatta “İttihat ve Terakki” yerine “Nifak ve Tedenni” terimlerinin kullanıldığını belirtmiştir.694 689Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 20. 690Oya Baydar, ““İştirakçi” Hilmi”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1822-1823. 691Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 20. 692“Meslek”, İştirak, No. 1, 15 Safer 1328, 26 Şubat 1910, 13 Şubat 1325, Cumartesi, s. 1-2. 693Mehmet Ö. Alkan, “II. Meşrutiyet’te İstanbul’da Sosyalist Basın ve Sosyalist Yayınlar”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1834-1835. 694Mehmet Ö. Alkan, “Bir İttihat ve Terakki Muhalifi Olarak Liberal-Sosyalist Hilmi”, Tarih ve Toplum, Cilt: 14, Sayı: 81, İstanbul 1980, s. 50. 111 Alkan’ın bu iki makalesine bakılacak olursa Hüseyin Hilmi Bey’in İstanbul’a geldikten sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı tavrının değiştiği anlaşılacaktır. Tevetoğlu’na göre ise “Meslek” makalesi kuvvetli ihtimalle Baha Tevfik’in kaleminden çıkmıştır. 695 Ayrıca mecmuanın aynı nüshasında Ali Canip Bey tarafından “Rasim Haşmet’e” başlığıyla “Sosyalizm” adında edebi bir metin kaleme alınmıştır.696 Yukarıda da bahsedildiği üzere gerek Rasim Haşmet Bey gerek Ali Canip Bey Selânik Sosyalist İşçi Federasyonu’na dâhil oldukları gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti’yle de ilişkili kişilerdir. Ancak o tarihlerde Cemiyet’in sosyalistlere karşı tutumu oldukça olumsuzdur. Zira 10 Mart 1910 tarihli ve 211 numaralı Şura-yı Ümmet gazetesinde sosyalistler ve kurulması planlanan “Sosyalist Fırka” hedef alınmıştır. Kaleme alınan makalede sosyalistler için “mikroplar” yakıştırması kullanılmış, “sosyalistlerin, anarşistlerin küçük kardeşi olduğu” belirtilmiştir. Ayrıca ilerleyen satırlarda üslup daha da sertleştirilerek “Başka birinin elindekini, ağzındakini almak, kapmak için kendilerinde bir hak görerek servet-i umumiyenin tesavi-i tevzi ve intikamını emel ittihaz etmişlerdir. O halde rahat evinde oturan bir adam bir gün kapısını çalan serseriye: “Ne istiyorsun?” dediği vakit “servetini, her şeyini, saadetini benimle taksim” hitab-ı amiranesi karşısında kalacak… İşte bir sosyalist!” denmiştir. Sosyalistlerin “gaye-i hayali”nin yağmacılık olduğu dile getirilmiştir.697 Görüldüğü gibi Şura-yı Ümmet’in sosyalistlere ve kurulması planlanan “Sosyalist Fırka”ya karşı üslubu oldukça serttir. Hüseyin Hilmi Bey bu makaleye karşı sessiz kalmamıştır. 19 Mart 1910 tarihli ve 4 numaralı İştirak nüshasında “Şura-yı Ümmet’e Cevap” isminde bir makale kaleme almıştır. Bu makalede Şura-yı Ümmet’de yazılan makaleyi “garaz numunesi” olarak görüp, makale muharriri Alâeddin Cemil Bey’i ise gafillikle ve bilgisizlikle suçlamıştır. Sosyalistler olarak bir özür beklediklerini de ilaveten ifade etmiştir.698 İttihat ve Terakki Cemiyeti ile gerçekleşen bu sert diyaloglara rağmen İştirak 11 Haziran 1910’daki 16’ncı sayısına kadar düzenli olarak çıkabilmiştir. 699 Hatta Hüseyin Hilmi Bey’in Fransız Sosyalist Partisi lideri Jean Jaures’den aldığı bir mektup da İştirak’da yayınlanmıştır. Tevetoğlu’na göre bu mektup kurulacak olan Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın Fransız sosyalistlerinden program, yayın ve para yardımı aldığına kanıt 695Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 58. 696Ali Canip, “Sosyalizm”, İştirak, No. 1, 15 Safer 1328, 26 Şubat 1910, 13 Şubat 1325, Cumartesi, s. 13. 697Alâeddin Cemil, “Yeni Fırkalardan: Sosyalistler”, Şura-yı Ümmet, No. 211, 27 Safer 1328, 10 Mart 1910, 25 Şubat 1325, Perşembe, s. 8. 698Hüseyin Hilmi, “Şura-yı Ümmet’e Cevap”, İştirak, No. 4, 7 Rebiyülevvel 1328, 19 Mart 1910, 6 Mart 1326, Cumartesi. 699Mete Tunçay, “age.”, s. 32. 112 teşkil etmektedir.700 Ancak mecmuanın 13 Haziran 1910 tarihinde öldürülen gazeteci Ahmed Samim Bey için özel bir sayı hazırlaması ve bu nüshasında sert sözlerle hükümete saldırıp bir de bir mektup701 yayınlaması Divan-ı Harb-i Örfî’nin mecmuayı susturmak için adım atmasına yol açmıştır. Zira resmî gazete Takvim-i Vekayi’de karar şöyle yayınlanmıştır: ““İştirak” namındaki ceride-i mevkutenin müdür-i mesulü Hüseyin Hilmi Efendi’nin “17” numaralı nüsha-i fevkaladesine maktulen vefat eden Ahmed Samim Bey’in hatt-ı destiyle muharrir olduğu beyanıyla derç eylediği bir mektupla keyfiyet-i katli hakkında heyecan-ı amiz-i beşeriyatı havi olan nüsha-i mezkûrenin otuz kırk kıtası koltuğunda bulunduğu halde bunlardan daire-i askeriyede bizzat bazı zabitana meccanen dağıttığı tahkikat-ı cariyeden anlaşılmasına mebni mumaileyhin netice-i tahkikata değin tevkifiyle idare-i örfiye kararnamesinin altıncı maddesine tevfikan mezkûr gazetenin Haziran’ın ikinci gününden itibaren men-i intişarına müttefikan karar verildiği Harbiye Nezaret-i Celîlesi’nden bâ-tezkere tevdi buyurulan Divan-ı Harb-i Örfî mazbatasında beyan olunduğundan İştirak gazetesi yevm-i mezkûrdan itibaren tatil edilmiştir.” 702 Görüldüğü gibi Divan-ı Harb-i Örfî mecmuayı kapatmakla kalmamış, Hüseyin Hilmi Bey’i de tevkif etmiştir. Divan-ı Harb-i Örfî mecmuanın kapalı kaldığı süreyi yeterli görerek 1 Eylül 1910’da 18’nci sayısıyla yeniden yayınlanmasına izin vermiştir. 703 Bu nüshada Hüseyin Hilmi Bey tarafından kaleme alınmış olması muhtemel bir makalede İştirak mecmuasının yeniden yayın hayatına başladığı ilan edilmiştir. Ayrıca “Maahaza icra-yı adalete memur Divan-ı Harb-i Örfî heyetini teşkil eden zevat-ı kiramın hak ve hakikatinden emin idim bu emniyet benim en büyük kuvvetüzzahrım idi.” denilmiş ve Divan-ı Harb-i Örfî’nin adil yargılama biçimi övülmüştür. 704 Ancak bir sonraki makalede Dâhiliye Nazırı eleştirilmiştir. “Namık” tarafından kaleme alınan makalede Nazır’ın haksızlık yaptığı iddia edilmiş, Trablusgarp’a kalifiye olmayan bir kaymakam atandığı öne sürülmüştür. Hatta “Eğer kaymakam olmak için yalnız tevcihinizi kazanmak kâfiyse bilelim de biz de nail-i tevcihiniz olmak esbabını istihsale çalışalım.” gibi biraz da alaylı bir üslupla Nazır’ın iltimas geçtiği söylenmiştir.705 Görüldüğü gibi İştirak eleştirel ve sert üslubunu korumaktadır. Zaten ilerleyen zamanda İştirak Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın programını yayınlayacak ve Divan-ı Harb-i Örfî tarafından tekrar 700Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 21-22. 701İştirak, No. 17, 4 Cemaziyelahir 1328, 13 Haziran 1910, 31 Mayıs 1326, Pazartesi, s. 259. 702““İştirak” namındaki ceride-i…” Takvim-i Vekayi, No. 559, 10 Cemaziyelahir 1328, 18 Haziran 1910, 5 Haziran 1326, Cumartesi, s. 2. 703Mete Tunçay, “age.”, s. 32. 704“Kar´in-i Kirama:”, İştirak, No. 18, 25 Şaban 1328, 1 Eylül 1910, 19 Ağustos 1326, Perşembe, s. 266. 705Namık, “Dâhiliye Nezareti’ne Açık Mektup”, İştirak, No. 18, 25 Şaban 1328, 1 Eylül 1910, 19 Ağustos 1326, Perşembe, s. 266. 113 kapatılacaktır.706 Bu programın yayınlandığı İştirak nüshasına ulaşılamamıştır. Ancak aynı beyanname ve program İnsaniyet gazetesinin 1 Aralık 1910’da çıkan ilk nüshasında da yayınlanmıştır.707 İştirak program ve beyannamenin yayınlanmasından sonra Divan-ı Harb-i Örfî tarafından tekrar kapatılmış ve 20 Haziran 1912’ye kadar kapalı kalmıştır. 20 Haziran 1912 tarihinde 20’nci nüshasını çıkarmış, bu nüshanın kapağına da Karl Marx’ın resmini koymuştur.708 Artık 1912 Ekim’inde kapanıncaya kadar sosyalizmin izahatı ve tanımıyla ilgili makaleler yayınlayacaktır.709 Hüseyin Hilmi Bey de Mahmud Şevket Paşa suikastını izleyen günlerde İttihat ve Terakki Cemiyeti muhaliflerine verilen sürgün cezalarından payını alacak ve içinde Mustafa Suphi’nin de bulunduğu “Bahr-i Cedid” vapuruyla Sinop’a sürgün edilecektir. 1919’da sürgünden dönecek ve “Türkiye Sosyalist Fırkası” ile tekrar siyasi sahneye dönüş yapacaktır.710 Osmanlı Sosyalist Fırkası’ndan sonra 1911’de Dr. Refik Nevzad tarafından da bir “Paris Osmanlı Sosyalist Fırkası” kurulmuş ve yine kendisi tarafından Beşeriyet ismiyle bir gazete çıkartılmıştır. 711 Mete Tunçay bu oluşumu Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın şubesi olarak belirtmiş olsa da712 Münir Süleyman Çapanoğlu Dr. Refik Nevzad’ın “Hüseyin Hilmi gibi, belli başlı bilgileri edinmemiş bir kişiyi lider diye” kabul edemeyeceğini dile getirmiştir713 . Hüseyin Hilmi Bey gibi Dr. Refik Nevzad da İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne şiddetle muhaliftir. Hatta Taşnaksutyun Komitesi’ni İttihat ve Terakki Cemiyeti’yle işbirliği yaptığı için şiddetle yermektedir. 714 Kendisi ayrıca solcu olduğu kadar milliyetçi bir kişiliktir. 5 Kasım 1911’de Paris’te düzenlenen bir mitingde İtalya’nın Trablusgarp saldırısını kınamıştır. 715 Bununla birlikte Çapanoğlu’nun aktarımlarına göre II. Enternasyonal’e de bağlı olduğu gibi Jean Jaures ve Emil Vanderveld gibi tanınmış sosyalistlerle de temas halindendir.716 Ancak Osmanlı Sosyalist Fırkası gibi Paris Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın da kayda değer bir faaliyeti olmamıştır. Zira Çapanoğlu’nun da dediği gibi Osmanlı Sosyalist Fırkası “Baha Tevfik 706Mete Tunçay, “age.”, s. 32. 707“Osmanlı Sosyalist Fırkası Beyannamesidir” ve “Osmanlı Sosyalist Fırkası Programıdır”, İnsaniyet, No.1, 28 Zilkade 1328, 1 Aralık 1910, 18 Teşrinisani 1326, Perşembe, s. 1-2. 708“Almanya’da Sosyalizmin Mucidi Karl Marx”, İştirak, No. 20, 5 Recep 1330, 20 Haziran 1912, 7 Haziran 1328, Perşembe, s. 1. 709Mete Tunçay, “age.”, s. 35. 710Oya Baydar, “agm.”, s. 1823. 711Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 23. 712Mete Tunçay, “age.”, s. 34. 713Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 59. 714Fethi Tevetoğlu, “age.”, s. 23. 715Mete Tunçay, “age.”, s. 34. 716Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 59. 114 için sadece bir “deneme” ya da bir “eğlence”, derbeder Hüseyin Hilmi için de sadece bir “iş”ti: Geçim yolu!”. Yine kendisinin deyimiyle Paris Osmanlı Sosyalist Fırkası ise Dr. Refik Nevzad için “fazlaca uzamış bir entelektüel gençlik hevesi”nden ibarettir.717 Ayrıca “Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi”nin 6’ncı cildinde 1911 başlarında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden ayrılan Dr. Hasan Rıza Bey’in 1912’de kurmaya teşebbüs ettiği bir “Osmanlı İşçi ve Çiftçi Fırkası”ndan bahsedilmektedir. Hasan Rıza Bey II. Enternasyonal ile ilişki kurmuş ve üyelik başvurusunda bulunmuştur. Ancak bu partinin kurulmasına hükümet izin vermemiştir.718 2.4. Trablusgarp Savaşı’ndan (1911) Bâb-ı Âli Baskını’na Kadar (1913) Gelişmeler 1911 yılının Eylül ayına gelindiğinde Meşrutiyet’in ilânından bu yana toprak kayıpları, dâhildeki siyasi karışıklık ve kamuoyunu meşgul etmekte olan Girit sorunuyla uğraşan Osmanlı hükümeti, İtalya’nın Trablusgarp hamlesiyle yeni bir sorunla daha uğraşmak zorunda kalmıştır. İtalyanlar Trablusgarp’taki uyruklarının çıkarlarının gözetilmediğini ve tehlike altında olduklarını bildirerek 23 Eylül 1911’de Osmanlı Devleti’ne bir nota vermiştir. Osmanlı Devleti bu notaya bu iddiaların dayanaksız olduğuna dair bir cevap verse de işgale kararlı olan İtalya Avrupalı devletlerin de onayını alarak 28 Eylül 1911’de gönderdiği yeni bir nota ile bölgenin işgal edileceğini bildirmiştir. Bu notada bölgenin işgal edileceği, Osmanlı kuvvetlerinin işgale direnmemesi gerektiği ve cevabî notanın 24 saat içerisinde Bâb-ı Âli tarafından iletilmesi gerektiği belirtilmiştir. 719 30 Eylül 1911 tarihli ve 1105 numaralı Tanin gazetesinde de “İtalya torpidosunun Trablusgarp’a vürudu dün öğleden sonra Trablusgarp’tan alınan bir telgrafnameye nazaran bir İtalyan torpidosu beyaz bayrak çekmiş olduğu halde Trablusgarp limanına girmiş ve kaleyi selamlamıştır.” şeklinde Trablusgarp’taki gelişmeler haber verilmiştir.720 Ayrıca Hüseyin Cahit Yalçın tarafından kaleme alınan başka bir makalede de “Bâb-ı Âli’nin haysiyet ve şeref-i memleket namına hiç de tasvip edilemeyecek bir lisan-ı itidal ile İtalya ültimatomuna verdiği cevap bile İtalya hükümetince şayan-ı memnuniyet görülmeyerek hükümet-i seniyyeye ilân-ı harp olunmuştur.” şeklindeki ifadelerle hükümetin itidalli yaklaşımı eleştirilmiş ve savaşın 717Münir Süleyman Çapanoğlu, “age.”, s. 51-60. 718Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1841. 719Umut Karabulut, “age.”, s. 223-225. 720“İtalya ile Harp Başladı”, Tanin, No. 1105, 7 Şevval 1329, 30 Eylül 1911, 17 Eylül 1327, Cumartesi, s.1. 115 başladığı haberi verilmiştir.721 29 Eylül 1911 tarihli ve 1060 numaralı Servet-i Fünûn mecmuasında da Ahmed İhsan tarafından yazılan makalede Trablusgarp’a değinilmiştir. Ahmed İhsan makalesinde hükümeti ve Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp siyasetindeki yetersizliğinin altını çizmiş, “Trablusgarp ile aramızda vasıta-i nakliye mevcut değildir. Memurlarımız bile İtalya vapurları ile şimdiye kadar gidip geliyorlar idi, postalarımızı onlar götürüyor idi.” demiştir. İleriki satırlarda ise “Trablusgarp’ta yol mu yaptık? Liman mı tesis ettirdik? Banka şubesi mi açtırdık? Hülasa bir memleketin iktisadî ve ticarî surette sahibi olduğunu gösterecek ne yaptık? Maatteessüf söylerim ki Trablusgarp bizimdir demekten başka hiçbir şey yapmadık!” ifadeleriyle Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp’ta kalıcı olabilmek adına hiç uğraş vermediğini ifade etmiştir.722 İtalya’nın savaş ilânından sonra Hakkı Paşa Sadrazamlıktan istifa etmiş yerine Said Paşa atanmıştır. Orhan Koloğlu Hakkı Paşa’nın son ana kadar savaşa ihtimal vermediği yolundaki demeçleriyle havayı yumuşatmanın yollarını aradığını söylemektedir. 723 Ancak kendisi muhalefet tarafından çok sert eleştirilere maruz kalmıştı ve istifasının sinyallerini 25 Eylül 1911 tarihinde İttihatçılarla yaptığı toplantıda vermişti. 724 1 Ekim 1911 tarihli ve 1106 numaralı Tanin gazetesinde de “Hakkı Paşa kabinesi İtalya ile hal-i harp tahdis ettiği ve bu yüzden tezayüd eden gavail ve müşkülatın iktihamı emrinde kendisine bir istinatgâh teşkil etmesi icap eden emniyet ve itimat-ı umumiyenin insilâbını his eylediği cihetle Meclis-i Mebusan’ın inikadını beklemeksizin istifa ederek sahneyi siyasiyattan çekildi. Dünkü nüshamızda yazıldığı vecihle bu müşkül zamanda kabine teşkili vazifesi âyan reisi Said Paşa Hazretleri’ne havale buyrulmuş ve müşarileyh tarafından kabul edilerek ifa-yı vazifeye mübaşir olunmuştur.” ifadeleriyle Hakkı Paşa’nın istifası ve Said Paşa’nın Sadareti ilân edilmiştir.725 Said Paşa eski rejimin devlet adamları arasında İttihatçılarla ilişkileri iyi olan ender paşalardan biriydi.726 721Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: İlân-ı Harb”, Tanin, No. 1105, 7 Şevval 1329, 30 Eylül 1911, 17 Eylül 1327, Cumartesi, s.1. 722Ahmed İhsan, “Trablusgarp”, Servet-i Fünûn, No. 1060, Cilt: 41, 5 Şevval 1329, 29 Eylül 1911, 15 Eylül 1327, Perşembe, s. 406. 723Orhan Koloğlu, “Osmanlı-İtalyan Libya Savaşında İttihatçılar, Masonlar ve Sosyalist Enternasyonal”, Ankara 1999, s. 98. 724Aykut Kansu, “age.”, s. 245. 725Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: Said Paşa Kabinesi”, Tanin, No. 1106, 8 Şevval 1329, 1 Ekim 1911, 18 Eylül 1327, Pazar, s. 1. 726Aykut Kansu, “age.”, s. 247. 116 Genç yaşında Almanya’ya göç ederek Sosyal Demokrat akımın sol kanadında ünlenen bir Rus Yahudisi olan Alexander Israel Helphand ya da bilinen ismiyle Parvus 727 İtalya’nın Trablusgarp’ı işgalinden sonra Tanin gazetesinin 9 Ekim 1911 tarihli ve 1114 numaralı nüshasında bir makale kaleme almıştır. Makalesinde “Devlet-i Osmaniye, namus ve haysiyetini muhafaza ederek bu muharebeye İtalya tarafından akd-i sulh hakkında müzakerat talep olununcaya kadar devam eyleyecektir. Artık ahval tamamen kesb-i vuzuh eylemiş bulunduğundan hükümet-i Osmaniye ne yapılmak lazım geleceğini biliyor. Harekât-ı harbiye yalnız Trablusgarp’a hasredilip Avrupa’da muharebe-i iktisadiye icra olunmalıdır. Bu ise şüphesiz Türkiye için bir mevki-i mümtaz temin etmektedir.” şeklindeki ifadeleriyle İtalya’ya karşı bir “muharebe-i iktisadiye” önermiştir. Ayrıca “Ahval bu merkezde olunca, Devlet-i Osmaniye’nin acele etmesine lüzum yoktur. Zira kendisi muharebeye aylarca hatta daha uzun bir müddet dahi devam eyleyebilir. İtalya’nın hali böyle değildir. Onun süratle hareket etmeye ihtiyacı vardır. Zira harekât-ı askeriye ordu ve donanma iaşesi paraya muhtaçtır. Bu suretle muharebe-i hazıra, İtalya’ya her gün milyonlarla zarar iras eylemektedir. Bundan maada İtalya hükümeti, dâhilde muhalifler ve muharebe aleyhtarlarıyla dahi boğuşmaya mecburdur.” diyerek İtalya’nın iktisadî ve siyasi olarak zor durumda bulunduğundan mütevellit Osmanlı hükümetinin acele etmemesini ve sebat edip direnmesini önermiştir. 728 Tanin gazetesinin 11 Ekim 1911 ve 1116 numaralı nüshasında kaleme aldığı makalesinde “İtalya, Çanakkale Boğazı’nı muhasara etmek ile herkesten ziyade kendisini mutazarrır eyleyecektir.” şeklinde bir öngörüde bulunmuştur. Ayrıca İtalya’nın dâhili durumunun karışık olduğunu ve İtalya dâhilindeki “daha şimdiden muharebe aleyhinde bulunan aç amele sınıfının bu husustan dolayı” büyük itirazlarda bulunacaklarından bahsetmiştir. 729 Görüldüğü üzere Parvus’un yazıları iktisadî konulara değinmekle beraber İtalya’nın savaşa devam etmesinin kendi zararına olacağına yönelik öngörüler içermektedir. Kendisi ayrıca Türk Yurdu mecmuasında Avrupalı “sermayedarların memleketi ne suretle esaret-i iktisadiyeleri altına aldıklarını” anlatan, millî iktisat içerikli makaleler de kaleme alacaktır.730 14 Ekim 1911 tarihli ve 1119 numaralı Tanin gazetesinde ise İtalya’ya karşı sadece iktisadî bir harp 727Mete Tunçay, “age.”, s. 37. 728Parvus, “İtalya ile İktisadî Muharebe”, Tanin, No. 1114, 16 Şevval 1329, 9 Ekim 1911, 26 Eylül 1327, Pazartesi, s. 3. 729Parvus, “İtalya ile İktisadî Muharebe”, Tanin, No. 1116, 18 Şevval 1329, 11 Ekim 1911, 28 Eylül 1327, Çarşamba, s. 3. 730Parvus, “İktisad: Türkiye, Avrupa’nın Maliye Boyunduruğu Altındadır.”, Türk Yurdu, No. 16, 12 Recep 1330, 27 Haziran 1912, 14 Haziran 1328, Perşembe, s. 476-484. 117 değil ayrıca “ittihad-ı husumet” yapılması gerektiği söylenmiştir. Gazete tüm Osmanlılara seslenip İtalya mallarını almamalarını, vapurlarına binmemelerini, İtalyanca tek kelime dahi konuşmamalarını, “kavaid-i ahlakiye ve insaniye” haricinde hiçbir İtalyan’a yardım etmemelerini ve hatta çocuklarını bile İtalya düşmanlığıyla büyütmelerini istemiştir. İsteğinin sonunda ise “Dinim ve namusum üzerine yemin ederim.” diyerek İtalya’ya karşı iktisadî, siyasi ve toplumsal çaplı büyük bir boykot önermiştir.731 Görüldüğü gibi Bosna-Hersek ve Bulgaristan meselelerinde olduğu gibi İtalya’ya da İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından Bulgaristan’a ve Avusturya’ya yapılandan daha şiddetli bir boykot önerilmiştir. Parvus gibi sosyalist bir aydın ise İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı Tanin vasıtasıyla “iktisadî muharebe” konusunda Osmanlılara önerilerde bulunmuştur. James Joll, Parvus’un Rusya’nın devrimle yıkılması için Alman Sosyal Demokratları tarafından Rus karşıtı propaganda yapma göreviyle İstanbul’a gönderildiğini söylemektedir.732 Mete Tunçay da Parvus’un orijinal bir sosyalist düşünür olduğunu dile getirmekle birlikte kendisinin iyi bir iş adamı olduğunu ve para karşılığında İttihatçılara malî danışmanlık yaptığını söylemektedir.733 İtalya’ya ve Trablusgarp Savaşı’na karşı yapılan protestolar ise 18 Ekim 1912’de İtalya’yla imzalanan Uşi (Ouchy) Antlaşması uyarınca sona ermiştir. İtalya’ya karşı icra edilen boykot ve protestolar ile ilgili detaylı bilgileri Umut Karabulut’un “İzmir Kentinde Siyasi Protesto Kültürü (1908-1912)” isimli çalışmasında görebilmekteyiz.734 Tarık Zafer Tunaya’nın aktarımlarına göre İkinci Enternasyonal de Trablusgarp Savaşı hakkında fikir beyan etmiştir. Sosyalist Enternasyonal Bürosu Eylül 1911’de Trablusgarp Savaşı’nı kınamış, hiçbir haklı gerekçeye dayanmayan, sömürgeci bir saldırı olarak ilân etmiştir. Sosyalist Enternasyonal, bildirisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iç politikasını düzeltmesi gerektiğini de belirtmiştir.735 Tüm bu gelişmeler yaşanmakta iken İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı meclis içi ve meclis dışı muhalefet tırmanmaya devam etmiştir. Öyle ki muhaliflerde bu muhalefeti tek bir çatı altında toplamak ve büyük bir muhalefet partisi oluşturmak fikri oluşmuştu. Nihayet 21 Kasım 1911 tarihinde Mahir Said Bey, Kemal Midhat Bey, Hüseyin Siret Bey ve Dr. Rıza Nur Bey tarafından Osmanlı Demokrat Fırkası, Ahali 731“İtalya Aleyhinde İttihad-ı Husumet”, Tanin, No. 1119, 21 Şevval 1329, 14 Ekim 1911, 1 Teşrinievvel 1327, Cumartesi, s. 1. 732James Joll, “age.”, s. 166. 733Mete Tunçay, “age.”, s. 37. 734Umut Karabulut, “age.”, s. 223-254. 735Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 1989, Cilt: III, s. 449-450. 118 Fırkası ve Mutedil Hürriyetperveran Fırkası gibi muhalefet partilerini tek çatı altında toplayan “Hürriyet ve İtilaf Fırkası” kurulmuştur.22 Kasım 1911’de de Tanin gazetesinde fırkanın unvanı, maksadı, meclis idare heyeti azalarının isimleri verilmiştir.736 Fırka azınlık haklarını savunan, adem-i merkeziyet düşüncesine yakın ve “İngiliz dostluğu” siyasetini takip eden bir fırkaydı. Dolayısıyla eski sadrazam Kamil Paşa taraftarlığı yapmaktaydı. Ali Birinci’ye göre Osmanlı Sosyalist Fırkası da 1912 seçimlerinde bu partiyle işbirliği yapmıştır.737 Ancak Mete Tunçay Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na yanaşmış olmasıyla birlikte partiye büsbütün katılmadığını ve bağımsızlığını koruduğunu söylemektedir.738 Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Hakkı Paşa kabinesinde Hariciye Nazırı olan Rıfat Paşa’nın Büyükelçi olarak Paris’e atanmasından sonra boş kalan İstanbul mebusluğu için yapılacak ara seçime katılma kararı almıştır. 29 Kasım 1911 tarihli ve 1165 numaralı Tanin gazetesinde Hüseyin Cahit Yalçın tarafından kaleme alınan makalede “Dersaadet mebusu Rıfat Paşa’nın istifasıyla münhal kalan makama İstanbul’dan bir zatın intihabı keyfiyeti en ufak vesilelerden bile bir hisse-i hücum ve tariz çıkarmak isteyenlerce iyi bir fırsat teşkil etti.” denilerek muhalefetin iktidara hücum ederek seçim propagandası yaptığı belirtilmiştir.739 11 Aralık 1911’de yapılan ara seçime 294 seçmen katılmış, Hürriyet ve İtilaf Fırkası adayı Tahir Hayrettin Bey 196, İttihat ve Terakki Fırkası’nın adayı Adliye Nazırı Memduh Bey ise 195 oy alarak seçimi bir oy farkla kaybetmiştir.740 Bu galibiyet muhalefete İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni ekarte etmek için ümit vermiştir. İttihat ve Terakki Fırkası da, bir oy farkla bile olsa, mağlubiyetten sonra daha kararlı bir tavır takınmaya ve daha esaslı tedbirler almaya karar vermiştir. Ara seçimlerden sonra İttihat ve Terakki Fırkası’nın kararıyla Meclis-i Mebusan’ın tatili ve Kanun-u Esasî’nin feshini içeren 35. maddenin tadili konusunda Sadaretten gönderilen layiha üzerine mecliste şiddetli tartışmalar yaşanmıştır. İttihatçıların teşebbüsü Hürriyet ve İtilaf Fırkası tarafından “irtica-i siyasî” olarak nitelenmiştir.741 Hüseyin Cahit Yalçın ise Tanin gazetesinin 16 Aralık 1911 ve 1180 numaralı nüshasında kaleme aldığı makalesinde bu kanun layihasının neden bu kadar gürültüye 736“Yeni Bir Fırka”, Tanin, No. 1158, 1 Zilhicce 1329, 22 Kasım 1911, 9 Teşrinisani 1327, Çarşamba, s. 3. 737Ali Birinci, “age.”, s. 49-61. 738Mete Tunçay, “age.”, s. 34. 739Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: İstanbul İntihabı Etrafında”, Tanin, No. 1165, 8 Zilhicce 1329, 29 Kasım 1911, 16 Teşrinisani 1327, Çarşamba, s. 1. 740Aykut Kansu, “age.”, s. 271. 741Ali Birinci, “age.”, s. 115. 119 sebep olduğunu anlayamadığını belirtmiştir. Yalçın zaten layihanın kabul edilmesi için İttihat ve Terakki Fırkası’nın mebus sayısının yeterli olmadığını, “kabinenin talihinin muhaliflerin elinde olduğunu” söylemiştir. 742 Nihayetinde 35. maddenin tadili 105 muhalif oya karşı 125 muvafık oyla kabul edilmiştir. Fakat kanunen 2/3 çoğunluk sağlanamadığı için layiha reddedilmiştir. Böylelikle Kanun-u Esasî’nin 7. maddesi gereğince Âyanın da muvafakatı alınmak şartıyla, 3 ay içinde yeniden seçim yapılmak üzere meclisin feshi imkânı ortaya çıkmıştır.743 Yapılacak 1912 Genel Seçimleri için Hürriyet ve İtilaf ve İttihat ve Terakki Fırkaları Ocak ayında hazırlıklara başlamışlardır. Birinci derece seçimlerin Şubat sonunda, ikinci derece seçimlerin ise Nisan içerisinde yapılması planlanmıştı.744 Rum Meşrutiyet Kulübü, Hınçak Reform Cemiyeti ve Arnavut Kulüpleri’nden başka bu seçimlerde Osmanlı Sosyalist Fırkası ve Dr. Refik Nevzad da Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı desteklemişlerdir. Hatta Ali Birinci’ye göre Dr. Refik Nevzad seçimlere İzmir’den adaylığını koymayı planlamıştır. 745 İttihat ve Terakki Fırkası ise Taşnaksutyun Komitesi ile ittifak yapmaya karar vermiştir. Seçimler esnasında İttihatçılar oy toplamak için var güçleriyle çalışmışlardır. Hürriyet ve İtilafçılar ise halkın dinî duygularını kullanmış, İttihatçıların halkı dinsizleştireceği şeklinde propaganda yaparak oy kazanmaya çalışmıştır. Seçimler boyunca yaşanan çetin mücadelelerden ve çıkan olaylardan dolayı “Sopalı seçimler” olarak adlandırılan 1912 Genel Seçimleri İttihat ve Terakki Fırkası’nın zaferiyle sonuçlanmıştır. 746 Seçim sonuçlarına göre İttihat ve Terakki Fırkası Meclis-i Mebusan’ın üçte ikisinden fazlasına tekabül eden 122 sandalyeyi kazanmıştır.747 Hüseyin Cahit Yalçın 19 Nisan 1912 tarihli ve 1305 numaralı Tanin gazetesinde Meclis-i Mebusan’ın 18 Nisan günü açıldığını haber vermiştir. Ayrıca meclisin açılış törenleri devam ederken İtalyanların da Çanakkale Boğazı’nı topa tuttuklarını duyurmuştur. İtalyanların Çanakkale Boğazı’na kadar gelmelerinden memnun kaldıklarını da belirtmiştir. Çünkü Yalçın’a göre 742Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: Tadil Teklifinden Sonra”, No. 1180, 23 Zilhicce 1329, 16 Aralık 1911, 3 Kânunuevvel 1327, Cumartesi, s. 1. 743Ali Birinci, “age.”, s. 126-127. 744Aykut Kansu, “age.”, s. 297. 745Ali Birinci, “age.”, s. 152. 746Kenan Olgun, “1912 ‘Sopalı’ Meclis-i Mebusan Seçimlerinde Ermeniler”, Yeni Türkiye, Sayı: 60, Ankara 2014, s. 3-4. 747Aykut Kansu, “age.”, s. 339. 120 İtalyanların Çanakkale’ye gelmiş olması Osmanlı ordularının İtalyanlarla daha rahat savaşmasına yardımcı olacaktır.748 Meclis Mebusan’ın açılışından sonra Sadrazam Sait Paşa 17 Temmuz 1912’ye kadar görevde kalabilmiştir. Said Paşa, 15 Temmuz 1912’de 194 güvenoyu alabilmesine rağmen, 17 Temmuz 1912 gecesi istifasını vermiştir.749 Tanin gazetesi 18 Temmuz 1912 tarihli ve 1395 numaralı nüshasında istifa haberini şöyle vermiştir: “Evvelki gece saat on iki raddelerinde Sadrazam Said Paşa istifasını bir yaver ile Saray-ı Hümayun’a irsal ve zat-ı hazret-i Padişahîye takdim ettirmiştir.” 750 Said Paşa dış görünüşte “partisiz” ve “tarafsız” bir kabine kurmuş olsa da kısa bir süre içinde İttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinden bazılarını kabineye sokarak Cemiyet’in meclis içindeki konumunu yükseltmişti. Dolayısıyla bu durum muhalefetin tepkisini çekmiş ve Said Paşa’nın muhalefet tarafından istifaya zorlanmasında etken olmuştur.751 Said Paşa’nın istifasından sonra Sadaret makamı için Londra Sefiri Tevfik Paşa’ya teklif götürülmüştür. 752 Ancak Tevfik Paşa Sadrazamlığı kabul etmek için mevcut olan sıkıyönetimin kaldırılmasını, Meclis-i Mebusan’ın feshini ve gizli dernek ve siyasi örgütlerin kapatılmasını şart koşmuştur. “Gizli dernek ve siyasi örgüt”ten kastedilen İttihat ve Terakki Cemiyeti olduğu için İttihatçılar bu şartları reddetmişlerdir. Dolayısıyla Tevfik Paşa’nın Sadrazamlık ihtimali ortadan kalkmıştır. Bu siyasi çıkmazda olağanüstü şartlar da göz önüne alınarak Sadrazamlık görevi Gazi Ahmed Muhtar Paşa’ya verilmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalif İktiham* gazetesinde yeni kabine “Muhtar Paşa-Kamil Paşa Kabinesi” olarak duyurulmuştur. Bu kabine “Büyük Kabine” adıyla da bilinmektedir. Gazeteye göre kurulan yeni kabine itidalli bir siyaset izlemek ve sürmekte olan şiddet politikasını sonlandırmak konusunda ümit vaat etmektedir. 753 Gazete bir başka haberinde ise yeni kabinenin mevcut olan “idare-i 748Hüseyin Cahit, “Siyasiyat: Meclis-i Mebusan’ın Küşadı”, Tanin, No. 1305, 2 Cemaziyelahir 1330, 19 Nisan 1912, 6 Nisan 1328, Cuma, s. 1. 749Aykut Kansu, “age.”, s. 360. Tarık Zafer Tunaya Said Paşa’nın istifasında Halâskâr-ı Zabitan grubunun da parmağının bulunduğunu söylemektedir. Bkz. Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009, Cilt: 1, s. 358. 750“İstifa”, Tanin, No. 1395, 3 Şaban 1330, 18 Temmuz 1912, 5 Temmuz 1328, Perşembe, s. 2. 751Aykut Kansu, “age.”, s. 361. 752 “Tevfik Paşa’ya Teklif”, Tanin, No. 1395, 3 Şaban 1330, 18 Temmuz 1912, 5 Temmuz 1328, Perşembe, s. 2. * Divan-ı Harb-i Örfî tarafından kapatılan İkdam gazetesi bir süre İktiham ismiyle yayınlanmıştır. 753“Muhtar Paşa-Kamil Paşa Kabinesi”, İktiham, No. 148, 7 Şaban 1330, 22 Temmuz 1912, 9 Temmuz 1328, Pazartesi, s. 1. 121 örfiye”yi de kaldıracağını söylemiştir.754 “Büyük Kabine”nin işbaşına gelmesinden kısa bir süre sonra, 25 Temmuz 1912 tarihinde Halâskâr-ı Zabitan grubu beyannamesini yayınlamış, aynı tarihte meclis riyasetine gönderdiği bir tehdit mektubunda hem askerlerin siyasetten uzak durması gerektiğini söyleyerek İttihatçılara isyan bayrağını açmış 755 hem de kulüp ve tiyatro olarak gördüğü meclisin feshini istemiştir. Ali Birinci’ye göre Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın meclisin feshi konusundaki istekleriyle Halâskâr Zabitan grubunun istekleri örtüşmektedir.756 Dolayısıyla 4 Ağustos 1912’de Âyan’ın da onayı alındıktan sonra meclis feshedilmişti. Bunun üzerine Babanzade İsmail Hakkı Tanin gazetesinin 5 Ağustos 1912 tarihli ve 1412 numaralı nüshasında bir makale kaleme almış ve Meclis-i Mebusan’ın feshini Meşrutiyet’e bir darbe olarak nitelemiştir. Hatta kabinenin Âyan’dan onayı “cebr ve ikrâh ile” aldığını söylemiştir. Daha da ötesi bu kararın “Meşrutiyet’e bir darbe değil -çünkü artık bu kelimeyi hafif buluyoruz- Meşrutiyet’in, Kanun-u Esasî’nin kemiklerini kıracak derecede kaba bir tekme” olduğunu dile getirmiştir.757 Böylelikle, “Büyük Kabine”nin işbaşına gelmesiyle, İttihat ve Terakki Fırkası muhalefete geçmiş ve Sina Akşin’in deyimiyle denetleme iktidarından düşmüştür.758 Bu esnada Meşrutiyet’in ilânından bu yana açıktan açığa Türkçülük yapan ilk fırka, “Millî Meşrutiyet Fırkası” 5 Temmuz 1912’de kurulmuştu.759 Fırkanın mensupları arasında Yusuf Akçura, Ahmed Ferit Tek, Ahmed Ağaoğlu gibi isimlerin yanı sıra Mustafa Suphi ve Ethem Nejat gibi ileriki zamanlarda sol faaliyetlerde yer alacak isimler de bulunmaktaydı. 760 İttihat ve Terakki Cemiyeti Fırkanın kuruluşunu yayın organı Tanin’de değerlendirmiştir. Ahmed Şerif tarafından kaleme alınan bir makalede “Tanin de milliyetperver siyasi bir Türk fırkasının teşkilini iyi bir nazarla görmedi. Fakat Tanin bu mütalaasında bir fikir ve meslek ihtilafı dairesini geçecek hiçbir söz söylemediği halde Hürriyet ve İtilaf gazeteleri hakaret amiz bir lisan ile yeni fırka aleyhinde bulunmakta devam ettiler.” denmiştir. Görüldüğü gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti Fırkanın kuruluşunu hoş karşılamamakla beraber Fırkayı iktidarda olan 754“İdare-i Örfiye’nin Lağvı”, İktiham, No. 148, 7 Şaban 1330, 22 Temmuz 1912, 9 Temmuz 1328, Pazartesi, s. 1. 755Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 159. 756Ali Birinci, “age.”, s. 186-187. 757Babanzade İsmail Hakkı, “Siyasiyat: Son Darbe”, Tanin, No. 1412, 22 Şaban 1330, 5 Ağustos 1912, 23 Temmuz 1328, Pazartesi, s. 1. 758Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Ankara 2014, s. 308-320. 759Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 381. 760Yunus Yılmaz, “age.”, s. 117-118. 122 Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na karşı korumuştur.761 Çünkü Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Millî Meşrutiyet Fırkası’nı meclisin feshiyle ortadan kalktığı kabul edilen İttihat ve Terakki Fırkası’nın yeni bir kisve altında ortaya çıkmış hâli ve onun siyasi bir parçası olarak görmüştür. 762 Zaten Millî Meşrutiyet Fırkası da yayın organında, müdürlüğünün Mustafa Suphi tarafından icra edildiği İfham gazetesinde, İttihat ve Terakki Cemiyeti ile danışıklı kurulduğuna dair söylentileri yalanlamıştı. 763 Emel Akal da Millî Meşrutiyet Fırkası’nın Saltanat makamını iktidarsız bıraktığı sebebiyle İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalif olduğunu belirttikten sonra Mustafa Suphi’nin de 1911’de katıldığı İttihat ve Terakki Kongresi’nden önce Cemiyet’e taraftar olduğunu söylemektedir. Yine Akal’ın Dr. Nazım Bey’in sözlerinden yaptığı aktarımlara göre Mustafa Suphi bu kongrede Anadolu murahhası olarak bulunmuş ve aynı zamanda iktisat nezaretine getirilmeyi talep etmiştir. Ancak isteği kabul edilmeyince muhalefete başlamıştır. 764 Mustafa Suphi İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalefete geçmiş olsa bile o tarihlerde sol düşünceyle ilgilenmemiştir, Türkçülük akımı etkisi altındadır. Millî Meşrutiyet Fırkası’na dâhil oluşu bu yargıyı destekler niteliktedir. Üstelik kendisinin 2 Mayıs 1912’de Hak gazetesinde kaleme aldığı “Sosyalizm Cereyanları” isimli makalesine bakılacak olursa sosyalizme karşı “sosyoloji”yi savunduğu anlaşılacaktır. Zira makalesinde “sosyalizm gibi mevhum bir meslek-i içtimaiye taraftarı olmaktan ise mevcut ve musaddak olan (seyyie-i içtimaiye)nin çare-i tedavisini aramak daha makuldür.” diyerek sosyalizmi “mevhum” bir kavram olarak kabul etmiştir. Devamında ise “Filvaki sosyalizm huzur-u cemiyeti ihlale mutasaddı bir hareket olması itibarıyla hükümetçe yalnız şayan-ı tetkik ve tetebbu değildir. Belki etrafıyla ve çareleriyle düşünülecek, bir az evvel bahsettiğimiz (seyyie-i içtimaiye) ile alakadar bir mesele-i mühimmedir.” yorumunu yapmıştır. Makalesinin son satırlarında yine bilimsel ve ılımlı tavrını koruyarak “Fikrimizce sosyalizme (Mançestır mektebi)nin sadık müdafileri gibi ilân-ı husumet etmek buhranı bir kat daha şiddetlendirir.” demiş ve hükümetin dikkatini sosyalizm meselesine çektiği gibi Maarif Nezareti’ne de sosyolojiyi önermiştir. 765 Görüldüğü gibi o tarihlerde Mustafa Suphi İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 761Ahmed Şerif, “Siyasiyat: Millî Meşrutiyet Fırkası Münasebetiyle”, Tanin, No. 1452, 14 Şevval 1330, 26 Eylül 1912, 13 Eylül 1328, Perşembe, s. 1. 762Ali Birinci, “age.”, s. 199. 763“Millî Meşrutiyet Fırkası’ndan:” İfham, No. 1, 10 Şevval 1330, 22 Eylül 1912, 9 Eylül 1328, Pazar, s. 1. 764Emel Akal, “Mustafa Suphi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, ed. Murat Gültekingil, İstanbul 2008, Cilt: 8, s. 163. 765Mustafa Subhi, “Sosyalizm Cereyanları”, Hak, No. 50, 15 Cemaziyülevvel 1330, 2 Mayıs 1912, 19 Nisan 1328, Perşembe, s. 1. 123 muhalefet etmekle birlikte sol düşüncenin değil Türkçülüğün etkisi altındadır. Tunaya’nın deyimiyle açıktan açığa Türkçülük yapan ilk siyasi parti olan Millî Meşrutiyet Fırkası ekonomik sorunlar ve eleman kıtlığı gibi sebepler dolayısıyla fazla faal olamadan siyasi arenadan çekilmiştir. 766 2.4.1. Balkan Savaşı ve Bâb-ı Âli Baskını 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı hükümetini ve kamuoyunu meşgul etmekte olan Balkan sorunu 1912 yılının Eylül ayında tekrar patlak vermiştir. Tanin gazetesinin 30 Eylül 1912 tarihli ve 1456 numaralı nüshasında belirtildiğine göre “Düvel-i Muazzama Bâb-ı Âli’ye tevdi olunacak müşterek nota hakkında teati-i fikre ibtidar eylemişlerdir.” Ayrıca habere göre İngiltere de bu teşebbüsü uygun bulmaktadır.767 Aykut Kansu “Büyük Güçler”in bu hamleyle Makedonya’da yapılması zorunlu görülen bazı reform ve ıslahatları tartışmaya başladıklarını söylemektedir. Aynı gün Bulgar, Sırp ve Yunan silahlı güçleri de seferberlik ilân etmiştir. Ayrıca Bulgaristan ve Sırbistan hükümetleri Osmanlı hükümetine Türkiye’nin hemen Makedonya’ya özerklik vermesini, şayet bu koşul yerine getirilmezse savaşa gideceklerini belirten ortak bir nota vermiştir. 768 Bunun üzerine Tanin gazetesi “Bu bizi hiç hayrette bırakmadı. Etrafımızdaki komşuların memleketimiz üzerinde gözleri olduğunu, Osmanlı ülkesinden yerler zapt ederek büyümek emelini beslediklerini yeni öğrenecek değiliz.” şeklindeki yorumuyla Balkanlardaki son gerginliğin beklenmedik bir durum olmadığını dile getirmiştir.769 1 Ekim 1912’de de Sırp, Bulgar, Yunan ve Karadağ hükümetleri Osmanlı hükümetine üç gün içinde Makedonya, Arnavutluk ve Girit’e özerklik verilmesini isteyen ortak bir nota iletmişlerdir. Bunun üzerine İttihat ve Terakki Cemiyeti de her türlü şahsî ve fırka meselelerinden vazgeçip “vazife-i diniye ve vataniye” için birlik halinde savaşa destek verileceğini bildirmiştir.770 İttihat ve Terakki Cemiyeti 4 Ekim gününde ise hükümetten izin alıp Sultanahmet Meydanı’nda büyük bir protesto mitingi düzenlemiştir. 771 Bu mitinge katılım oldukça fazla olmuş, yaklaşık yirmi bin kişi 766Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009,Cilt: 1, s. 384. 767“Müşterek Nota”, Tanin, No. 1456, 18 Şevval 1330, 30 Eylül 1912, 17 Eylül 1328, Pazartesi, s. 2. 768Aykut Kansu, “age.”, s. 420. 769“Siyasiyat: Harb?”, Tanin, No. 1458, 20 Şevval 1330, 2 Ekim 1912, 19 Eylül 1328, Çarşamba, s. 1. 770“İttihad ve Terakki Merkezi Umumisinin Beyannamesi”, Tanin, No. 1459, 21 Şevval 1330, 3 Ekim 1912, 20 Eylül 1328, Perşembe, s. 1. 771“Harp Mitingi”, Tanin, No. 1460, 22 Şevval 1330, 4 Ekim 1912, 21 Eylül 1328, Cuma, s. 1. 124 meydanda toplanmıştır. 772 İttihat ve Terakki Cemiyeti 7 Ekim 1912 tarihli ve 1463 numaralı Tanin gazetesinde “Türklük tehlikede” gibi milliyetçi söylemler kullanarak Balkan devletlerine ve Avrupalı devletlere karşı hiçbir şekilde boyun eğilmeyeceğini dile getirmiştir.773 Aynı gün Darülfünun öğrencileri hükümetin Balkan devletlerine ve Avrupalı devletlere karşı itidalli yaklaşımını protesto etmek için Bâb-ı Âli önüne gelmişler ve “Reform Değil, Savaş İstiyoruz!”, “Kahrolsun Hükümet!” gibi sloganlar atmışlardır.774 Aykut Kansu bu miting esnasında Dr. Nazım Bey, Aka Gündüz ve ayrıca İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sol kanadına mensup isimlerden Muhittin Birgen’in öğrencilerin başında bulunduklarını söylemektedir.775 Görüldüğü gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti milliyetçi söylemler kullanmaya başlamış ve yine kamuoyunu mobilize etme görevini üstlenmiştir. Gösterinin ertesi günü yani 8 Ekim 1912’de Karadağ Osmanlı Devleti’ne savaş açmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti de bu savaş ilânını “Evet, hele şükür muharebe başladı” şeklinde kamuoyuna duyurmuştur. 776 Karadağ’ın savaş ilânından sonra Osmanlı hükümeti de Bulgaristan ve Sırbistan’a 17 Ekim’de, Yunanistan ve Bulgaristan ise Osmanlı Devleti’ne 18 Ekim’de savaş açmıştır. Böylelikle Balkan Muharebesi başlamıştır.777 Savaşa yeterli hazırlığı yapamadan ve eksik birliklerle katılmak zorunda kalan Osmanlı Devleti, müttefik orduları karşısında kısa süre içinde büyük bir yenilgiye uğramıştır. 778 Bu yenilgiden sonra29 Ekim’de Sadrazam Gazi Ahmed Muhtar Paşa istifasını vermiş, yerine Kamil Paşa Sadarete geçmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti 28 Ekim 1912 tarihli ve 1484 numaralı Senin* gazetesinde Kamil Paşa’nın Sadrazam olacağı haberini yayınlamıştır.779 Yeni Sadrazam Kamil Paşa 3 Kasım tarihinde Balkan ülkeleriyle yapılacak ateşkes için “düvel-i muazzama” elçilerine arabulucu olmaları için çağrıda bulunmuştur. 780 Bunun üzerine 3 Aralık’ta Yunanistan dışındaki Balkan 772Aykut Kansu, “age.”, s. 421. 773“Ya Devlet Başa, Ya Kuzgun Leşe!”, Tanin, No. 1463, 25 Şevval 1330, 7 Ekim 1912, 24 Eylül 1328, Pazartesi, s. 1. 774“Osmanlı Darülfünunu ve Dünkü Nümayiş”, Tanin, No. 1464, 26 Şevval 1330, 8 Ekim 1912, 25 Eylül 1328, Salı, s. 3. 775Aykut Kansu, “age.”, s. 423. 776“Siyasiyat: Hele Şükür!”, Tanin, No. 1465, 27 Şevval 1330, 9 Ekim 1912, 26 Eylül 1328, Çarşamba, s. 1. 777Aykut Kansu, “age.”, s. 426-427. 778Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 162. * Gazi Ahmed Muhtar Paşa kabinesi tarafından kapatılan Tanin bir süre Senin isminde çıkmıştır. 779“Buhran-ı Vükela Şayiası”, Senin, No. 1484, 17 Zilkade 1330, 28 Ekim 1912, 15 Teşrinievvel 1328, Pazartesi, s. 2. 780Aykut Kansu, “age.”, s. 460. 125 devletleri ile Osmanlı Devleti arasında ateşkes imzalanmış ve 16 Aralık 1912’de Londra’da bir Barış Konferansı toplanmıştır. Balkanlı müttefikler barış koşullarında Marmara Denizi üzerinde Tekirdağ’ın doğusunda bulunan bir noktadan Karadeniz üzerinde Midye’nin doğusunda bulunan Malatra Körfezi’ne giden çizginin batısında kalan bütün Osmanlı topraklarının, Ege adalarının ve Girit’in terkedilmesini talep etmişlerdir. Osmanlı hükümeti bu şartları kabul etmemiş ve kendi barış koşullarını konferansa sunmuştur. Bu koşullara göre Edirne Osmanlı yönetiminde kalacak, Makedonya ve Arnavutluk’a özerklik verilecekti. Ancak müttefiklerin Edirne konusunda ısrarcı olması sebebiyle 6 Ocak 1913’te görüşmelere ara verilmiştir.781 Bu esnada İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin de düşündüğü en iyi tedbir Mahmud Şevket Paşa’nın Harbiye Nazırı yapılmasıydı. 782 Bâb-ı Âli’nin Londra’daki Barış Konferansı’nda Osmanlı Devleti’ni iyi bir şekilde savunamaması durumunda ordunun hükümete el koyabileceği konuşulmaya başlamıştı.783 Bu arada savaşın başlamasından önce statükonun bozulmasını istemediklerini söyleyen “düvel-i muazzama” hükümetleri savaş sırasında ortaya çıkan yeni durum karşısında yeni bir politika benimsemişlerdir. Hasan Taner Kerimoğlu’na göre bunu müttefiklerin isteklerinin kabulü konusunda Osmanlı hükümetine baskı yapmalarından anlayabilmekteyiz. Zira “düvel-i muazzama” hükümetleri 17 Ocak’ta Osmanlı hükümetine bir nota vermiş ve müttefiklerin taleplerinin kabulünü istemişti.784 Aykut Kansu’ya göre ise Sadrazam Kamil Paşa bir an önce Edirne’yi terk etmeyi kabul edeceği barış anlaşmasını imzalayabilmek adına kamuoyunu susturmaktaydı. Zira kendisi hükümetini eleştiren Tasvir-i Efkâr gazetesini de kapatmıştı. Durumun aldığı bu vahamet karşısında İttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri 21 Ocak 1913 günü son bir durum değerlendirmesi yapmıştır. Mahmud Şevket Paşa, Said Halim Paşa, Ahmed İzzet Paşa, Talât Bey ve eski Sadrazam Hakkı Paşa, Said Halim Paşa’nın Yeniköy’deki yalısında toplanmışlardır. Bu toplantıda eğer Sadrazam Kamil Paşa Edirne’yi teslim edecek bir antlaşma imzalamaya karar verirse bu felaketi önlemek için Kamil Paşa kabinesini devirmekten başka bir çare kalmayacağına hükmetmişlerdir. Kamil Paşa kabinesinin 21 Ocak’taki kabine toplantısında Edirne’nin 781Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 162-163. 782Sina Akşin, “age.”, s. 340. 783Aykut Kansu, “age.”, s. 504. 784Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 163. 126 terkedildiği bir antlaşmayı kabul etmeye karar vermesi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin darbe için adım atmasına sebep olmuştur.785 Bâb-ı Âli Baskını’nın hazırlanışı Şevket Süreyya Aydemir’in de deyimiyle pek karışık değildir. Ve bu baskına, daha ziyade şartlar zemin hazırlamıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânı baskın öncesi Emin Beşe Bey’in evinde toplanmış ve baskın fikrini değerlendirmiştir. Toplantıya katılanlar arasında Talât Bey, Enver Bey, Ali Fethi Bey (Okyar), Mithat Şükrü Bey ve Dr. Nazım Bey gibi isimler bulunmaktadır. Toplantı sonunda Enver Bey “60 fedakâr arkadaşla” baskını yapabileceğini söylemiştir. 23 Ocak 1913 günü Kamil Paşa kabinesi Edirne’nin bazı koşullar altında terkedileceği bir barış antlaşması üzerinde toplantı halindeyken baskın patlak vermiştir. 786 Aslında Aykut Kansu; Talât Bey’in Cemiyet adına darbeden önce Kamil Paşa ile görüştüğünü ve kendisini istifaya çağırdığını söylemektedir. Ancak Kamil Paşa’nın istifa etmeyi reddetmesiyle İttihat ve Terakki Cemiyeti darbe planını devreye sokmak zorunda kalmıştır. 787 Enver Bey yanında Yakup Cemil, Mustafa Necip, Sapancalı Hakkı ve Ömer Naci Bey’ler gibi isimlerle birlikte Bâb-ı Âli’nin önüne gelmişlerdir. Aydemir’e göre Bâb-ı Âli’yi korumakla görevli olan Uşak Taburu Enver Bey’i ve yanındakileri görmüş fakat aldırış etmemiştir. Baskın Ömer Naci Bey’in Bâb-ı Âli merdivenlerinin önünde “Muhterem Osmanlılar! Muhterem Vatandaşlar! Asker kardeşlerim! Yaşasın Millet! Yaşasın İttihat ve Terakki!” bağırmasıyla başlamıştır. Bundan sonra Enver Bey ve Yakup Cemil Bey önde, diğer İttihatçılar arkalarında Bâb-ı Âli’nin kapılarını açtırmışlardır. Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili Nazım Paşa karışıklığı duyunca hole çıkmış ve Enver Bey ile konuşmak istemiştir. Ancak Yakup Cemil Bey tarafından vurularak öldürülmüştür. Bunun üzerine Enver Bey Sadrazam Kamil Paşa’nın odasına girmiş ve Kamil Paşa’ya “Millet sizi istemiyor, istifa ediniz” demiştir. Aydemir’e göre Kamil Paşa direnmeden “askerlerin arzusuyla” istifasını verdiğini yazmış, ancak Enver Bey “ahalinin arzusuyla” kaydının da konulmasını istemiştir. 788 İstifa metni şu şekildedir: “Ahali ve cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif üzerine huzur-ı şahanelerine istifaname-i acizanemin arzına mecbur olduğum muhat-ı ilm-i âli buyuruldukta 785Aykut Kansu, “age.”, s. 524-529. 786Şevket Süreyya Aydemir, “Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa”, İstanbul 1972, Cilt: 2, s. 382-384. 787Aykut Kansu, “age.”, s. 530. 788Şevket Süreyya Aydemir, “age.”, s. 384-386. 127 ol babda ve katıbe-i ahvalde emr ü ferman hazret-i veliyy ül emr efendimizindir.” 789 Bu istifa metniyle Sadrazam Kamil Paşa istifa etmiş, yerine Mahmud Şevket Paşa Sadrazam yapılmıştır. Baskından sonra Mahmud Şevket Paşa tarafından İstanbul Muhafızlığı’na getirilen Cemal Bey anılarında devlet idaresini güçsüz ve beceriksiz kimselerin elinden alabilmek için kanunî bir yol bulamayıp çareyi hükümet darbesi yapmakta bulduklarını söylemektedir. Kendisi ayrıca Nazım Paşa’nın öldürülmesine dair üzüntüsünü ve pişmanlığını da dile getirmiştir.790 Mahmud Şevket Paşa hükümeti kurar kurmaz 30 Ocak’ta 17 Ocak’ta gönderilen notayı cevaplamıştır. Cevabında Edirne’nin Osmanlı Devleti’nin ikinci başkenti olduğuna değinmiş ve Edirne’yi bırakmanın Osmanlı kamuoyunda karışıklığa sebep olacağını belirtmiştir. Barış koşullarının Osmanlı hükümeti tarafından reddedilmesiyle Bulgarlar yine silahlarına sarılmışlar ve 26 Mart’ta Edirne’yi teslim almışlardır. Bunun sonrasında 30 Mayıs 1913’te imzalanan Londra Barış Antlaşması ile Osmanlı Devleti Edirne dâhil tüm Balkan topraklarından vazgeçmek zorunda kalmışlardır. Osmanlı dâhilinde bu gelişmeler yaşanmaktayken Balkan müttefikleri kendi aralarında ganimet paylaşımı konusunda anlaşmazlığa düşmüşler ve bunun sonucunda müttefikler arasında bir Balkan Savaşı daha cereyan etmiştir.791 Yunanlar ve Sırplar savaştan en çok ganimet kazanan Bulgarlara karşı savaş açmışlar, bu sebeple Bulgarlar da Edirne’deki kuvvetlerini geri çekmişlerdir. Enver Bey bu durumu fırsat bilerek Edirne’ye doğru yola çıkmış ve Edirne’yi teslim almıştır. Öncü birlikler Meriç’i de geçerek Dimetoka’yı da ele geçirmişler ve böylelikle Edirne ve Dimetoka zapt edilmiştir. 1 Ağustos 1913 tarihli ve 1156 numaralı Servet-i Fünûn mecmuası “Payitaht ile payitahtın ahval ve tesiratına bakan memalik-i Osmaniye’de Osmanlı ordusunun Edirne’ye duhulü bir galeyana hasıl oldu.” şeklinde Edirne’nin ele geçirilişini haber vermiştir. Ayrıca “Yalnız memalik-i Osmaniye’nin muhtelif cihetlerinden değil, âlem-i İslam’ın Hindistan gibi uyanık yerlerinden de ordu-u Osmaniye’nin Edirne’ye duhulü büyük bir meserret ve memnuniyeti mucip olmuş olduğu, payitahta çekilen telgraflardan anlaşılıyor.” sözleriyle de Edirne’nin zapt edilmesinin Osmanlı kamuoyunda büyük sevinçle 789Ali Fuat Türkgeldi, “age.”, s. 88-89. 790Cemal Paşa, “Hatıralar”, İstanbul 2017, s. 16. 791Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 163-164. 128 karşılandığını belirtmiştir.792 Bu arada aynı mecmua başka bir nüshasında Bulgarların savaş ve ricat esnasında Edirne’de yaptıkları mezalim ve tahribattan da bahsetmiştir.793 Bulgarların müttefiklerle yaptığı savaşta yenilmesiyle de Bulgarlarla 29 Eylül 1913’te İstanbul Antlaşması adında yeni bir antlaşma imzalanmış ve Edirne ile Dimetoka Osmanlı Devleti’nde kalmıştır.794 Zafer Toprak’ın da dediği gibi, Balkan Savaşı Osmanlı Devleti’ni bir Avrupa ülkesi olmaktan çıkarmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti artık “ittihad-ı anasır” yani Osmanlıcılık anlayışını bırakmak zorunda kalmış ve Türk milliyetçiliğine yönelmeye başlamıştır. Bâb-ı Âli Baskını ile de Osmanlı çoğulculuğu noktalanmış, İttihat ve Terakki Cemiyeti mutlak güç olarak yönetime geçmiştir. Balkan yenilgisinden sonra yaşanan kitlesel göçler ve toplumsal sorunlar İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni yeni politikalar üretmeye mecbur bırakmıştır. 795 Kerimoğlu’na göre Balkan Savaşı’nın başlamasından sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin politikalarında siyasal, ekonomik, kültürel ve demografik açıdan Türk milliyetçiliğine yöneliş sezilmiştir.796 Örneğin daimi yazarları arasında birçok İttihatçı-Türkçü yazar bulunan Halka Doğru mecmuasında Balkan devletleri için “Dün sayemizde geçinen, karşımızda titreyen milletler, bugün bize meydan okuyor” denmiştir. Ayrıca “Dün hepsi bey gibi geçinen Türkler, bugün muavenete muhtaç… Vaktiyle ilimce, askerlikçe bütün dünyaya üstün idik. Yiyeceğimizi, giyeceğimizi kendimiz yapıyorduk. Köylerimiz, ekincimiz rahat idi. Bugün Avrupa para vermese halimiz yaman. Elbise göndermese çıplak kalacağız. Bu güzel ve sevimli cennet vatanımızın her bucağında istediğimiz kadar buğday yetiştirmek kabil iken yediğimiz ekmeğin ununu Rusya’dan, Avusturya’dan, düşmanlarımızdan alıyoruz!” denilerek Osmanlı Devleti’nin iktisadî olarak “düşmanlarına” bağlılığından bahsedilmiş ve yerli üretime değinilmiştir.797 Aynı mecmua 22 Mayıs 1913 tarihli 5 numaralı nüshasında da Tanin gazetesinden aldığı bir haberi aktarmıştır. Habere göre İstanbul Şehremaneti’ni İstanbul bünyesinde çalışmakta olan işçiler için bir “amele sandığı” kurmaya karar 792“Edirne’nin İstirdadı ve Tesiratı”, Servet-i Fünûn, No. 1156, Cilt: 45, 27 Şaban 1331, 1 Ağustos 1913, 18 Temmuz 1329, Perşembe, s. 281. 793“Edirne Vilayetinde Tahrip Edilmiş Olan Köyler”, Servet-i Fünûn, No. 1164, Cilt: 45, 24 Şevval 1331, 26 Eylül 1913, 12 Eylül 1329, Perşembe, s. 464-465. 794Şevket Süreyya Aydemir, “age.”, s. 401-402. 795Zafer Toprak, “Türkiye’de Popülizm 1908-1923, İstanbul 2013, s. 201-202. 796Hasan Taner Kerimoğlu, “age.”, s. 224. 797Muhiddin, “En Büyük Eksiğimiz”, Halka Doğru, No. 6, 22 Cemaziyelahir 1331, 29 Mayıs 1913, 16 Mayıs 1329, Perşembe, s. 46-48. 129 vermiştir. Mecmua Şehremaneti’nin bu hamlesini takdirle karşılamıştır.798 Aynı sayıda başka bir makalede de “Artık biraz da kendi esnafımızı düşünelim” dedikten sonra yetişen genç neslin sadece memuriyete değil ticarete teşvik edilmesinin gerektiğini söylemiştir.799 İlerleyen zamanlarda sol hareketlerde aktif olarak bulunacak olan Ethem Nejat da Ahmed Ferit (Tek) ile birlikte çıkardığı Yeni Fikir mecmuasında Balkan Savaşlarını ve Osmanlı Devleti’nin yenilgisini değerlendirmiştir. Burada yazdığı makalesine bakılacak olursa Ethem Nejat da hâlihazırda solcu değil milliyetçi yaklaşım içerisindedir. Makalesinde Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki yenilgisinin asıl sebebinin Türklüğünü unutması olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca “Müdafaa-i Milliye yalnız silahla, topla, tüfekle, kurşunla, şarapnelle değildir.” demiş ve asıl müdafaa-i milliyenin mektep terbiyesi ve eğitimle olabileceğini dile getirmiştir. İlerleyen satırlarda Bulgarların Balkan Savaşı hazırlıklarına değinip “Şurada Bulgarların bu aşırı vahşi mefkûresini insanlık namına lanet etmek borç olduğunu söyledikten sonra, sırf azim ve sebatı ve gayeye doğru kemal-i sıdk ve vefa ile yürüyüşü takdir ederim. Bulgarlar en müfteris hayvanlar kadar adi davranıyorlardı. Fakat mefkûrelerinin kahramanı idiler.” sözleriyle Bulgarların takdir ettiği yönlerine değinmiştir. 800 Ethem Nejat daha önce Tanin gazetesinde de eğitimci kimliğiyle makaleler kaleme almıştır.801 Kendisi ilerleyen zamanlarda Kurtuluş mecmuasında “sosyalizm” ve “proletarya” konularını inceleyen sol içerikli yazılar da yazacaktır. 802 Görüldüğü gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Osmanlı aydınları Balkan yenilgisinden sonra, özellikle ekonomik bağlamda, milliyetçi bir yaklaşım içerisinde olmaya başlamışlardır. Bu tarihten sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti tamamıyla millî ve çağdaş bir burjuva toplumu inşa etmek için uğraşacaktır. 798 “Amele Sandığı”, Halka Doğru, No. 5, 15 Cemaziyelahir 1331, 22 Mayıs 1913, 9 Mayıs 1329, Perşembe, s. 38-39. 799“Esnafımız”, Halka Doğru, No. 5, 15 Cemaziyelahir 1331, 22 Mayıs 1913, 9 Mayıs 1329, Perşembe, s. 39-40. 800Ethem Nejat, “Müdafaa-i Milliye ve Terbiye”, Yeni Fikir, No. 9, Cilt: 2, 4 Rebiyülahir 1331, 13 Mart 1913, 28 Şubat 1328, Perşembe, s. 267-273. 801Ethem Nejat”, “Darülmuallimeyn Kongresi”, Tanin, No. 1050, 8 Şaban 1329, 4 Ağustos 1911, 22 Temmuz 1327, Cuma, s. 4. 802Ethem Nejat, “Sosyalizm ve Ferdiyetçiler”, Kurtuluş, No. 3, 26 Safer 1338, 20 Kasım 1919, 20 Teşrinisani 1335, Perşembe, s. 48-51. ve bkz. Ethem Nejat, “Proletarya Kimlerdir”, Kurtuluş, No. 1, 24 Zilhicce 1337, 20 Eylül 1919, 20 Eylül 1335, Cumartesi, s. 4-10. 130 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAHMUD ŞEVKET PAŞA SUİKASTINDAN (1913) SON İTTİHAT VE TERAKKİ KONGRESİ’NE (1918) KADAR GELİŞMELER 3.1. Mahmud Şevket Paşa Suikastı 23 Ocak 1913’te yapılan Bâb-ı Âli Baskını’ndan sonra Sadrazam Kamil Paşa istifa etmiş, yerine Mahmud Şevket Paşa geçmişti. Bununla birlikte Cemal Paşa’nın anılarında anlattıklarına göre İttihat ve Terakki Cemiyeti, muhaliflerini “bundan sonra münasebetsiz şekilde muhalefet yapmaktan vazgeçmek şartıyla” affetmişti. 803 Ancak Bâb-ı Âli Baskını ile İttihat ve Terakki Cemiyeti muhalifleri sinmiş olsalar da karşı hareket planlamaktan vazgeçmemişlerdir. Öyle ki 11 Haziran 1913 günü Mahmud Şevket Paşa, Beyazıt Meydanı’nda suikasta uğramış ve olaydan bir saat sonra ölmüştür. 804 Tunaya İtilafçı bir grubun Bâb-ı Âli Baskını’na tepki olarak bir karşı komplo sonunda suikastı gerçekleştirdiğini söylemektedir. 805 Ancak Ali Birinci’nin anlatımına göre bu suikastın hala daha tam olarak açık bir izahatı yapılabilmiş değildir.806 Olay 13 Haziran 1913 tarihli ve 1149 numaralı Servet-i Fünûn mecmuasında yer bulmuştur. Mecmua 11 Haziran 1913 tarihinde Osmanlı Telgraf Acentası’ndan çekilmiş bir telgrafı yayınlamıştır. Telgrafta “Sadrazam Paşa, refakatinde yaver-i harpleri Eşref Bey ve Bahriye’den İbrahim Bey bulunduğu halde otomobil ile Harbiye Nezareti Dairesi’nden hareketle Bâb-ı Âli’ye gitmekte olduğu sırada Bayezid Çeşmesi hizasında bir cenazeye tesadüf eylemiş ve otomobil cenazenin geçirilmesine intizaran tevkif eylemiş idi. Bu anda yine orada bulunan diğer bir otomobilin önünde durmakta olan iki şahıs Mahmud Şevket Paşa üzerine revolverler ile ateş etmişlerdir. Mahmud Şevket Paşa isabet eden kurşunların tesiriyle vefat etmiş, yaveri İbrahim Bey de kurşun isabetiyle müteessiran vefat ettiği gibi Paşa’nın ağası Kazım Efendi de mecruh olmuştur.” 807 şeklinde suikast olayı anlatılmış ve Paşa’nın ölüm haberi verilmiştir. Tunaya; suikastı gerçekleştirenlerin belli olduğunu söylemiş ve isimlerini vermiştir. Tunaya’ya göre bu isimler; Çerkes Kazım, Topal Tevfik ve Abdullah Sefa’dır. 808 İstanbul Muhafızı Cemal Bey; merhum Sadrazam’a parlak bir cenaze töreni 803Cemal Paşa, “age.”, s. 18. 804Ali Birinci, “age.”, s. 221. 805Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 1989, Cilt: III, s. 428. 806Ali Birinci, “age.”, s. 219. 807“Mahmud Şevket Paşa’nın Vefatı”, Servet-i Fünûn, No. 1149, Cilt: 45, 8 Recep 1331, 13 Haziran 1913, 3 Mayıs 1329, Perşembe, s. 113. 808Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 428. 131 düzenlediğini söylemektedir.809 Cenaze töreni Servet-i Fünûn mecmuasının 20 Haziran 1913 tarihli ve 1150 numaralı nüshasında yer almıştır. Habere göre Mahmud Şevket Paşa’nın ve yaveri İbrahim Bey’in cenazeleri “Dolmabağçe, Gazhane, Taşkışla tarikiyle Taksim Meydanı’na ve buradan Pangaltı ve Şişli tarikiyle Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ne isal olunmuş ve Abide-i Hürriyet civarında ihzar olunan kabirlere ihtiramat-ı lazıma ile Rahmet-i Aleyhe tevdi edilmiştir.” 810 Ali Birinci’ye göre suikastın Prens Sabahaddin Bey ve Damad Salih Paşa tarafından tertip edilmiş olması ihtimali olduğu gibi, Bâb-ı Âli Baskını esnasında Yakup Cemil Bey tarafından öldürülen Nazım Paşa taraftarları tarafından işlenmiş olması ihtimali de vardır.811 Tanin gazetesi ise 18 Haziran 1913 ve 1635 numaralı nüshasında cinayetin şahsî bir intikam hissiyle işlendiği ya da sıradan bir haydutluk eseri olduğu ihtimallerini reddederek “tertibat-ı ihtilâlkarâne neticesi” gerçekleştirildiğini söylemiştir.812 Mustafa Suphi de daha ileri tarihte kaleme aldığı bir makalesinde suikastla ilgili olarak İttihatçıları suçlamıştır. Makalesinde “Suikast Mahmud Şevket Paşa ile Talat, Enver, Cavid, Cemallerin aynı gün ve saatte katlolunmaları yolunda tanzim olunmuştu. İttihatçılar bunu pekiyi bildiler. Ve fırsattan istifade ile memlekette terör devri açmak ve intihapları bu sayede istedikleri gibi yaparak hükümet sandalyelerini her ne de olsa terk etmemek siyasetini takip ettiler. Muayyen aynı gün ve saatte Mahmud Şevket Paşa öldürüldü. Şu kadar ki bu zamanda, ne Talât, ne de Cavid yerlerinde yoktu. İş biçare Mahmud Şevket’in katliyle nihayet buldu. İstanbul’da ve vilâyette ne kadar muhalif partiler varsa, genç veya ihtiyar, liberal veya muhafazakâr, sosyalist veya kapitalist farksız surette toplanıp hapsolundular. Sonra bu siyasi esirler yer yer memleketin her tarafına sürüldüler.” 813 Görüldüğü gibi Mustafa Suphi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Mahmud Şevket Paşa’nın ölümüne bilerek göz yumduğunu düşünmektedir. Nitekim Mustafa Suphi’nin de dediği gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti bu suikasttan rakiplerinden kurtulmak için de faydalanmıştır. Öyle ki hadiseden sonra devlet memurları arasında muhalif olarak bilinen birçok kişi dahi vazifelerinden uzaklaştırılmıştır.814 Ayrıca “Muhalefet namına memleketin muhtaç olduğu sükûnet-i efkârı kavlen, fiilen ve tahriren ihlâle cüretyab 809Cemal Paşa, “age.”, s. 49. 810“Mahmud Şevket Paşa Merhumun Cenaze Merasimi”, Servet-i Fünûn, No. 1150, Cilt: 45, 15 Recep 1331, 20 Haziran 1913, 6 Haziran 1329, Perşembe, s. 138. 811Ali Birinci, “age.”, s. 224-226. 812“Cinayet-i Şeniye Tahkikatı Devam Ediyor”, Tanin, No. 1635, 13 Recep 1331, 18 Haziran 1913, 5 Haziran 1329, Çarşamba, s. 1. 813Mustafa Subhi, “Kuyaş Gazetesi’ne Cevap (Türkiye İşleri)”, Yeni Dünya, 9 Şevval 1336, 18 Temmuz 1918, 18 Temmuz 1334, Perşembe. 814Ali Birinci, “age.”, s. 229. 132 oldukları öteden beri malûm olan bazı zevat” idare-i örfiye kararıyla Sinop’a sürülmüştür. Tunaya’nın Tanin’den aktardığına göre bu kişilerin sayısı 203 kadardır.815 Mustafa Suphi ve “İştirakçi” Hüseyin Hilmi gibi isimler de Sinop’a sürülenlerin içinde bulunduğu Bahr-i Cedid Vapuru’nda yer alacaktır. Bu arada İştirakçi Hilmi’nin çevresinden Gümülcineli İsmail Bey ve Pertev Tevfik Bey’ler de gıyaben idama mahkûm olmuşlardır. Mete Tunçay’ın da dediği gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti Mahmud Şevket Paşa suikastı sonrasında yapılan tutuklamalar ve verilen cezalarla her türlü muhalefet hareketini susturduğu gibi sol hareketleri de Mütareke sonrasına kadar durdurmuştur.816 3.2. Said Halim Paşa Kabinesinin Kuruluşundan Son İttihat ve Terakki Kongresi’ne Kadar Gelişmeler Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra Osmanlı Devleti’nde çoğulcu, çok partili siyasal hayat son bulmuştur. Artık İttihat ve Terakki Cemiyeti kolaylıkla kabinelerini kurabilecektir. 817 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidarı tamamen ele almasından sonra Sadaret makamına geçen ilk isim Kahire doğumlu Said Halim Paşa olmuştur. Kendisi İslamcılık akımının lider kadrosunda yer almaktadır. Said Halim Paşa kabinesini 18 Haziran 1913’te kurmuş ve Hariciye Nazırlığı görevini de üstüne almıştır. Bu kabinede Talât Bey de Dâhiliye Nazırlığı görevini üstlenmiştir. Kabine üyelerinin listesi Tanin gazetesinin 18 Haziran 1913 tarihli ve 1635 numaralı nüshasında yer almıştır. 818 İlerleyen zamanda da Enver Bey iki kez üst üste terfi ettirilerek Paşa yapılacak ve Harbiye Nazırlığı’na getirilecekti. İstanbul Muhafızı Cemal Bey de terfi ettirilip Paşa rütbesini alacaktı. Enver Bey’in Harbiye Nazırlığı’na getirilişi Servet-i Fünûn mecmuasında “Harbiye Nazırı İzzet Paşa’nın istifası üzerine Harbiye Nezareti kahraman-ı hürriyet Enver Bey’in uhde-i azim ve metanetine tevdi olunmuş ve Trablusgarp’ta ve muharebe-i ahirede hidemat-ı askeriye-i fedakâranesi üzerine rütbesi mirlivalığa terfi edilmiştir.” ifadeleriyle duyurulmuştur.819Aynı nüshada Cemal Bey’in terfii de “zat-ı âlinin rütbe-i askeriyesi, hidemat-ı askeriyesine mebni, mirlivalığa terfi 815Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 2009,Cilt: 1, s. 377. 816Mete Tunçay, “age.”, s. 37. 817Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, İstanbul 1989, Cilt: III, s. 38. 818“Heyet-i Cedide-i Vükela”, Tanin, No. 1635, 13 Recep 1331, 18 Haziran 1913, 5 Haziran 1329, Çarşamba, s. 5. 819“Harbiye Nazırı Enver Paşa”, Servet-i Fünûn, No. 1179, Cilt: 46, 1 Safer 1332, 8 Ocak 1914, 26 Kânunuevvel 1329, Perşembe, s. 200. 133 olunmuştur.” şeklinde duyurulmuştur. 820 Böylelikle Zürcher’in de dediği gibi Enver Paşa, Cemal Paşa ve Talât Bey’den oluşan İttihat ve Terakki Cemiyeti “Triumvira”sı ortaya çıkacak ve bu “Triumvira”, yönetimde Sadaret makamından daha çok söz sahibi olacaktı.821 Bu arada Balkan Savaşları boyunca Osmanlı sınırları içerisinde yaşayan bazı Rum vatandaşların Yunan hükümetine maddi destek vermesi Osmanlı Devleti’ndeki Müslüman-Türk kesiminin tepkisine yol açmıştır. Bu tepki Osmanlı Rumlarına karşı bir iktisadî boykot hareketini beraberinde getirmiştir. Kerimoğlu’na göre Rumlara karşı boykotun ne zaman ve kimler tarafından başlatıldığı tam olarak bilinemese de hareketin İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından yönlendirildiği söylenebilir. 822 Üstelik Balkan yenilgisinden sonra Osmanlı Devleti’ne gelmekte olan muhacirlerin sefalet içinde oluşu ve özellikle Osmanlı kamuoyunu çokça meşgul etmiş olan Girit meselesinin Yunanistan lehine çözümlenmesi Müslüman-Türk unsurun öfkesini artırmıştır. Osmanlı basını da Yunanların Makedonya’daki Müslümanlara yaptıkları mezalimi kamuoyuna duyurarak millî ve dinî hissiyatı körüklemeye çalışmıştır.823 Ama Zafer Toprak’a göre boykotajın asıl sebebi Osmanlı donanmasını Marmara’ya hapseden Yunanistan’ın ünlü Averof zırhlısıdır. Bu zırhlının Averof adında Görüceli bir Osmanlı Rum “vatandaş”ı tarafından Yunan hükümetine hediye edilmiş olması ve Balkan Savaşı’nda Osmanlı donanmasını yenilgiye uğratmış olması Müslüman-Türk unsurda “intikam” hissini körüklemiştir. 824 Örneğin Ankara vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne çekilen bir telgrafta bazı eşhas gayrimüslim mağazalarından alışveriş yapanlara “tehdidat ve tazyikat” icra etmişler, bu kişiler “memurin-i inzibat” tarafından tutuklanmışlardır. 825 Ayrıca Dâhiliye Nezareti’nden İzmit Mutasarrıflığına çekilen başka bir şifre telgrafta “Rumlara yapılan boykotun Bulgarlara da teşmil ettiği” bildirilmiştir. Hatta yine telgrafa göre bazı Bulgar esnaf boykot hareketinden oldukça zarar görmüş ve bu sebeple Bulgar Sefareti tarafından Dâhiliye Nezareti’ne önlem alınması yönünde uyarıda bulunulmuştur. 826 Görüldüğü gibi aslında temelde Averof zırhlısı meselesi sebebiyle Osmanlı Rumlarına 820“Cemal Paşa”, Servet-i Fünûn, No. 1179, Cilt: 46, 1 Safer 1332, 8 Ocak 1914, 26 Kânunuevvel 1329, Perşembe, s. 201. 821Erik Jan Zürcher, “age.”, s. 169. 822 Hasan Taner Kerimoğlu, “İttihat-Terakki ve Rumlar 1908-1914”, İstanbul 2012, s. 300. 823“Yunan Mezalimi”, İkdam, No. 6216, 11 Recep 1332, 11 Haziran 1914, 29 Mayıs 1330, Perşembe, s. 3. 824Zafer Toprak, “Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918”, İstanbul 2012, s. 164-165. 825BOA, DH. KMS, 20/4, 12 Cemaziyülevvel 1332, 26 Mart 1330, 8 Nisan 1914. 826BOA, DH. ŞFR, 42/34, 22 Recep 1332, 3 Haziran 1330, 16 Haziran 1914. 134 uygulanan boykot diğer gayrımüslim unsurlara da sirayet etmiştir. Ayrıca Ekim 1908’de Avusturya ve Bulgaristan’a karşı yapılmış olan boykot gibi bu boykot hareketi de Meclis-i Mebusan seçimleri esnasından gerçekleşmiştir. Boykotla birlikte 1913 kışı ve 1914 baharında gerçekleşen seçimler de Ermeni, Rum cemaatleri ve İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında gerginliklere sebep olmuş, bu gerginlikler ise Müslümanların gayrimüslimlere karşı konumunu güçlendirmek isteyen Türk milliyetçi hareketinin faaliyetlerini meşrulaştırmıştır. Böylece boykot daha şiddetli uygulanabilmiştir. Bu boykot hareketi hakkında Y. Doğan Çetinkaya’nın “Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak: Kitle Siyaseti, Toplumsal Sınıflar, Boykotlar ve Milli İktisat (1909-1914)” isimli çalışmasında detaylı bilgileri bulabilmekteyiz.827 Boykotaj kampanyasına göre Osmanlı topraklarında ticaretin Rumların elinde olması ve Müslümanların da alışverişlerini Rum tüccarlardan yapması düşman orduları finanse etmek anlamına gelmekteydi. Bu koşullar altında Müslüman-Türk unsur uyanmalı ve ticareti ele geçirmeliydi. Dolayısıyla Zafer Toprak’ın da dediği gibi 1913-1914 yıllarında sürmüş olan bu boykot hareketi II. Meşrutiyet döneminde fikir düzeyinde ortaya çıkan “millî iktisat” düşüncesinin uygulama aşamasına geçişini sağlamıştır.828 3.2.1. Birinci Dünya Savaşı ve İttihat ve Terakki 1914 yılına gelindiğinde dünyada, Avrupalı devletlerin ya da Osmanlı kamuoyunda söylenildiği üzere “düvel-i muazzama”nın aralarındaki sömürgecilik yarışı ve artan gerginlikler dolayısıyla kutuplaşmalar meydana gelmiştir. Bu kutuplaşmalar arasındaki sürtüşmeler nedeniyle iyiden iyiye gerilmiş olan siyasal durum Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Veliahdı Franz Ferdinand’ın ve eşinin Saraybosna’da bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesiyle hat safhaya çıkmıştır. Bu olay sonrasında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu 23 Temmuz 1914’de Sırbistan’a ültimatom vermiş, 28 Temmuz 1914’de ise Sırbistan’dan aldığı yanıtın yetersiz olduğunu öne sürerek Sırbistan’a savaş ilân etmiştir. Ertesi gün Panslavizm politikasının arkasındaki güç ve Sırbistan’ın bu politikadaki destekçisi Rusya’da da genel seferberlik ilân edilmiş, hemen arkasından 1 Ağustos 1914’de Almanya da Rusya’ya savaş ilân etmiştir. Karşılıklı savaş ilânları 3 Ağustos 1914’de Almanya’nın Fransa’ya, 5 Ağustos 1914’de ise İngiltere’nin Almanya’ya savaş ilân etmesiyle tamamlanmış, böylelikle ilk 827Y. Doğan Çetinkaya, “Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak: Kitle Siyaseti, Toplumsal Sınıflar, Boykotlar ve Milli İktisat (1909-1914)”, İstanbul 2015, s. 167-226. 828Zafer Toprak, “age.”, s. 170-172. 135 dünya savaşı başlamıştır. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Almanya’nın içinde bulunduğu “İttifak” bloğu Osmanlı Devleti’ni de içine katacaktır. Sina Akşin’in anlatımına göre Osmanlı Devleti’yle ittifak girişimi ilk önce Avusturya’dan gelmiş ve Osmanlı Devleti de bu ittifaka sıcak bakmıştır. Ayrıca aynı tarihte Kayzer de Osmanlı Devleti ile ittifak yapılmasına karar verecektir. İttifak görüşmeleri Sadrazam Said Halim Paşa, Talât Bey, Enver Paşa ve Meclis-i Mebusan Reisi Halil Bey (Menteşe) tarafından kabinenin diğer üyelerinden gizli olarak yürütülmüş, 2 Ağustos 1914’de Said Halim Paşa’nın yalısında antlaşma imzalanmıştır. Antlaşmanın imzalandığı gün Osmanlı Devleti genel seferberlik ilân etmiştir. Hemen ertesi gün Almanya’nın Akdeniz’de faaliyet gösteren iki gemisi, Amiral Souchon komutasındaki “Goeben” ve “Breslau” gemileri Çanakkale’ye gitme emri almıştır. Sina Akşin’e göre bu tertipten Enver Paşa’nın ve Said Halim Paşa’nın haberi vardır. Çanakkale’ye gelen bu gemiler İngiliz gemilerine arkalarından geldikleri takdirde ateş açacakları ihtarını yapmıştır. Osmanlı hükümeti ise bu gemileri satın aldığını açıklamış, isimlerini “Yavuz” ve “Midilli” olarak değiştirmiş ancak mürettebatını değiştirmemiştir. Bu gemiler 25 Ekim 1914’de Enver Paşa’dan bir “Karadeniz” seferi için izin almış ve 27 Ekim’de denize açılmışlardır. “Yavuz” ve “Midilli” 29 Ekim 1914’de Sivastopol’u bombardıman etmiş, ertesi gün de Odesa limanını topa tutmuştur. Bunun sonrasında ise 5 Kasım 1914’de İngiltere ile Fransa Osmanlı Devleti’ne savaş ilân etmiştir. Arkasından 11 Kasım 1914’de Osmanlı Devleti de “İtilaf” bloğuna savaş ilân etmiştir. 829 19 Kasım 1914 tarihli ve 314 numaralı Sebilürreşad mecmuasında da Padişah V. Mehmed Reşat’ın “Cihad-ı Ekber” beyannamesi yayınlanmıştır. Bu beyannamede “müsellah bir bitaraflık içinde yaşamakta iken Karadeniz Boğazı’na torpil koymak üzere yola çıkan Rus donanması, talim ile meşgul olan donanmamızın bir kısmı üzerine aniden ateş açtı. Hukuk-u beynelmilele mugayir olan bu haksız tecavüzün Rusya canibinden tashihine intizar olunurken gerek mezkûr devlet ve gerek müttefikleri İngiltere ve Fransa devletleri, sefirlerini geri çağırmak suretiyle devletimizle münasebat-ı siyasiyelerini kat’ ettiler.” denilerek Osmanlı Devleti’nin savaşa giriş aşamaları anlatılmıştır.830 Görüldüğü gibi beyannamede “Yavuz” ve “Midilli” gemilerinin Sivastopol ve Odesa’daki faaliyetleri anlatılmamıştır. Aynı mecmuada Padişah’ın beyannamesinden sonra Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın da bir beyannamesi yayınlanmıştır. Enver Paşa bu 829Sina Akşin, “age.”, s. 413-424. 830Mehmed Reşat, “Cihad-ı Ekber Hakkında Beyanname-i Hazret-i Hilafet-penahi”, Sebilürreşad, No. 314, Cilt: 13, 1 Muharrem 1333, 19 Kasım 1914, 6 Teşrinisani 1330, Perşembe, s. 14. 136 beyannamede dinî ve hamasî söylemler kullanarak Osmanlı askerlerini savaşa davet etmiştir.831 Mete Tunçay’ın da dediği gibi, Mahmud Şevket Paşa suikastı sonrası verilen cezalar ve sürgünlerden Mondros Mütarekesi’ne kadar Türkiye’de hiçbir solcu kıpırdanış olmamıştır. 832 Ancak İttihat ve Terakki savaş döneminde Osmanlı sosyo-ekonomik hayatını düzenlemek için konu kapsamında değerlendirilebilecek bazı adımlar atmış, fikirler öne sürmüştür. Dolayısıyla bu fikirleri de çalışma kapsamında incelemek faydalı olacaktır. Osmanlı Devleti 2 Ağustos 1914 tarihinde seferberliğin ilân edilmesinden sonra ekonomisini de savaşa hazırlamak adına bazı adımlar atmıştır. Bu adımlardan ilki “cari, malî ve iktisadî ve adlî ve idarî (kapitülasyon) namı altındaki bilcümle imtiyazat-i ecnebiyye”nin kaldırılması olmuştur.833 Savaşın başlamasından sonra ise ekonominin dışa kapanışı ve temel ihtiyaç maddelerinin ithal edilememesi üretim ve iaşe sorununu doğurmuştur. İttihat ve Terakki bu sorunu “liberal” ekonomi anlayışını bırakıp “müdahaleci” ekonomiye geçerek çözmeye çalışmıştır. Çünkü savaş nedeniyle serbest piyasa çökmüş ve bu yüzden devlet iktisadî yaşama doğrudan müdahale etmek gereği duymuştur. 834 İttihat ve Terakki, daha evvel 25 Şubat 1910 Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi ile küçük esnafı Şehremaneti’nin denetiminde ve kendi çatısı altında örgütlemeye başlamıştı. Savaş yıllarında da Selânik’in kaybıyla İttihat ve Terakki Genel Merkezi’nin İstanbul’a taşınmış olması örgütlenen bu Müslüman-Türk esnafın iktisadî hayattaki etkinliğini artırmıştır.835 Özellikle II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında hamal esnafı kâhyalığı yapmış, tecrübeli bir örgütçü olan, İttihat ve Terakki içinde de “küçük efendi” olarak bilinen Kara Kemal devlet eliyle millî tüccar yaratma konusunda önemli adımlar atmıştır. 836 Kendisi savaş yıllarında İstanbul’un iaşesini üstlenen Heyet-i Mahsusa-i Ticarî837 kanalıyla giriştiği ticari faaliyetler sonucu sağladığı kazançla Anadolu Millî 831Başkumandan Vekili Enver, “Başkumandanlık Vekâleti’nin Beyannamesi”, Sebilürreşad, No. 314, Cilt: 13, 1 Muharrem 1333, 19 Kasım 1914, 6 Teşrinisani 1330, Perşembe, s. 14-15. 832Tunçay sadece İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1917’de Stockholm’de yapılacak olan bir uluslararası sosyalistler konferansına murahhas gönderme girişiminden bahsetmektedir. Ancak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gönderdiği bu murahhaslar konferansa kabul edilmemişlerdir. Bkz. Mete Tunçay, “age.”, s. 37. 833Mehmed Reşat, “İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin (Kapitülasyon) İlgası Hakkında İrade-i Seniyye”, Takvim-i Vekayi, No. 1938, 26 Şevval 1332, 17 Eylül 1914, 4 Eylül 1330, Perşembe, s. 1. 834Zafer Toprak, “age.”, s. 174. 835 Zafer Toprak, “Osmanlı Devleti’nde Korporatif Dünya Görüşü: Meslekçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1985, Cilt: 2, s. 371. 836Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 336. 837Heyet hakkında detaylı bilgi için bkz. Zafer Toprak, “İttihat-Terakki ve Cihan Harbi”, İstanbul 2016, s. 173-176. 137 Mahsulat Osmanlı Anonim Şirketi, Millî İthalat Kantariye Anonim Şirketi ve Milli Ekmekçi Anonim Şirketi gibi millî anonim şirketler kurmuştur.838 Bu oluşumlar solidarist-korporatist anlayışla kurulmuştur. İdeolojik temelleri ise yine başka bir İttihat ve Terakki Genel Merkezi üyesi olan Ali İhsan Bey tarafından atılmıştır. Ali İhsan Bey gözlerinden rahatsız olduğu için Kör Ali İhsan Bey olarak da tanınmaktadır. 839 Kendisi 1870 yılında İstanbul’da doğmuştur. İlköğrenimini Darü’l Tedris adlı bir okulda tamamlamış sonrasında da özel bir eğitimle İslamî bilgilerini artırmış ve Arapça öğrenmiştir. Daha sonra Harbiye Nezareti’nde kâtiplik yapmış ve bu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuştur. 840 Ayrıca ilerleyen zamanda İttihat ve Terakki’nin sol kanadına mensup olan Muhittin Birgen tarafından “Türk Karl Marx’ı” olarak tanıtılacaktır.841 Ali İhsan Bey toplumsal örgütlenmede “meslekî temsil” esasının savunucularındandır. Kendisi bu esasa göre meslek temsilcilerinden oluşan tek bir meclis önermektedir. Bu meclis toplumdaki iş bölümünü yansıtarak dayanışmayı simgeleyecektir. 842 Ali İhsan Bey’in sadece Türk tarihini inceleyerek bu programı ortaya koyduğu söylenmekteydi. Bu sebeple Muhittin Birgen daha ileri bir tarihte “Marks, tarihi okuyarak istikbali haber vermiştir. Ali İhsan Bey de Osmanlı tarihini okuyarak, Anadolu’nun istikbalini keşfe çıkmaktadır.” diyerek Ali İhsan Bey’i bu yönüyle Karl Marx’a benzetmiştir. 843 Muhittin Birgen’in kendisi de meslekî temsil esasını savunmaktaydı. Birgen’e göre meslekî temsil programında sınıf çatışmasının yerine sınıf dayanışmasının bulunması programı Sovyet modelinden farklı kılmaktadır.844 Üstelik Birgen meslekî temsil esasını sosyalizmin bir müessesesi olarak görmektedir. 845 Muhittin Birgen ilerleyen zaman içerisinde de 1917 Bolşevik İhtilâli’nden ve sosyalizmden oldukça etkilenecektir. Öyle ki Anadolu’da Yeni Gün gazetesinde yazdığı bir makalede “Memleketin ruhundan doğan şerait-i içtimaiye ve iktisadiyesine tamamen uyan bir sosyalizmdir ki taraftarıyız.” diyerek sosyalizm taraftarlığını dile getirecektir.846 838Zafer Toprak, “age.”, s. 176-177. 839Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 335. 840“İloğlu, Ali İhsan (Kör) (1870-1942)”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 6, s. 1889. 841Muhittin Birgen, “age.”, s. 16. 842 İlhan Tekeli-Selim İlkin, “(Kör) Ali İhsan (İloğlu) Bey ve Temsili-Mesleki Programı”, Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunları 1923-1938, İstanbul 1977, s. 293-294. 843Muhittin Birgen, “age.”, s. 16. 844Zafer Toprak, “agm.”, s. 375. 845Uygur Kocabaşoğlu-Metin Berge, “Bolşevik İhtilâli ve Osmanlılar”, Ankara 1994, s. 294. 846Muhittin Birgen, “age.”, s. 20. 138 Bununla birlikte, Muhittin Birgen II. Meşrutiyet sonrasında kooperatifçilik sorununa da ilk değinenlerden biridir. Halka Doğru mecmuasında yazdığı “İmece Şirketleri” makalesinde kooperatiflerden bahsetmiştir. Birgen’e göre Anadolu köylerindeki “imece” usulünden yola çıkarak şirketler oluşturulmalı ve memlekette sanat ve ticaretin gelişmesine yardımcı olunmalıdır. Birgen bu makalesinde ayrıca “İşte (imece şirketi) denilen şey, mesela herhangi bir mal, bir işte ticaret yapmak için bir kasaba, bir köy, bir mahalle halkının, aynı sanatı gören esnafın, bir yerdeki çiftçilerin mallarını, paralarını, topraklarını bir araya getirerek el birliği ile çalışmak üzere yaptıkları şirketlere derler.” şeklinde kooperatifin açık bir tanımını da yapmıştır.847 Muhittin Birgen “millî himaye”ye de taraftardır. 5 Haziran 1913 tarihli ve 7 numaralı Halka Doğru mecmuasında yazdığı makalede “En büyük eksiğimiz, bizde ticaret ve sanat sınıfının olmamasıdır. Onun için en mühim işimiz bu sınıfı yetiştirmektir. Bunu yetiştirmek için de (millî himaye) usulünü koymalıyız.” demiş ve “millî himaye”nin “kendi milletinden başkasıyla alışveriş etmemek” anlamına geldiğini belirtmiştir. İlerleyen satırlarda da “her yabancıya verilen para kendi milletinin servetinden bir miktarını azaltır.” tespitini yapmıştır. 848 Kooperatifçilik sorununa değinen tek isim Muhittin Birgen değildir. Ethem Nejat ve Mustafa Suphi gibi geleceğin solcuları da kooperatifçiliğe değinmişlerdir. Örneğin Ethem Nejat Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi’nde yazdığı makalede “Her memleket, büyük terakkilere, sanayii, ziraatı, ticareti sayesinde mazhar olur. Ziraatta, ticarette, sanatta ilerleyen memleketler kuvvetli hükümetlere malik ve harici ve dâhili tecavüzden masun ve mesutturlar. Binaenaleyh bizim de memleketimizde mesut ve bahtiyar yaşamak için sanayide, ticarette, ziraatta terakki etmemiz icap eder.” diyerek sanayi ve ticaretin toplumların gelişimindeki önemine değinmiştir. Sonrasında “ticaret ve sanayie müteallik büyük teşebbüslerin” büyük sermayeler gerektirdiğinden bahsetmiş ve kooperatifçilik yoluyla, daha düşük sermayelerle, fabrikacılığa başlanıp teşebbüslerin zamanla büyütülebileceğini dile getirmiştir.849 Mustafa Suphi de 28 Nisan 1912 tarihli ve 45 numaralı İçtihad mecmuasında yazdığı makalesinde “teşebbüs-i şahsî” terimini 847Muhiddin, “İmece Şirketleri”, Halka Doğru, No. 9, 14 Recep 1331, 19 Haziran 1913, 6 Haziran 1329, Perşembe, s. 69-70. 848Muhiddin, “Millî Himaye”, Halka Doğru, No. 7, 29 Cemaziyelahir 1331, 5 Haziran 1913, 23 Mayıs 1329, Perşembe, s. 53-56. 849Ethem Nejat, “Memleketimiz ve Kooperatif Şirketler”, Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, No. 16, 15 Muharrem 1328, 27 Ocak 1910, 14 Kânunusani 1325, Perşembe, s. 552-555. 139 eleştirmiş ve kooperatifçiliği önermiştir.850 Zafer Toprak meslekî temsil düşüncesini ve kooperatifçiliği Fransız korporatizminin sosyo-psikolojik temelini oluşturan dayanışmacı, solidarist yaklaşımın bir bireşimi olarak nitelemiştir. 851 Dolayısıyla “solidarizm” ya da eski terimiyle “tesanütçülük” fikrini de incelemek bu bağlamda faydalı olacaktır. Zafer Toprak’ın tanımıyla solidarizm, ekonomide devlet müdahaleciliğini öneren, çalışanları ve güçsüzleri gözeten sosyal mevzuatı gündemine alan, toplumsal yaşamda sınıf çatışmasının gereksizliğine inanan, uzlaşma esasına dayalı organik dayanışmayı savunan, uzlaşmacı bir anlayıştır. III. Cumhuriyet Fransa’sında Radikal Parti’nin ideolojisi olan solidarizm Fransa’da da bir anlamda resmî ideoloji sayılmaktadır. Solidarizmde sınıf çatışması yerini işbirliği ve dayanışmaya bırakmıştır. Ayrıca özel mülkiyete de sahip çıkılmaktadır. Dolayısıyla solidarizm liberalizm ile sosyalizm arasında bir orta yola tekabül etmektedir.852 İttihat ve Terakki ideologlarından Ziya Gökalp ve Tekin Alp solidarizm düşüncesine sıkça değinmişlerdir. Örneğin Ziya Gökalp 25 Nisan 1918 tarihli ve 41 numaralı Yeni Mecmua’da “Tesanütçülük, hangi içtimaî müessesenin doğru, hangisinin yanlış olduğunu gösteren içtimaî bir mihenk taşıdır.” sözleriyle solidarizmi yorumlamıştır. Ayrıca “Tesanüt, bir milletin bütün fertlerini gerek cemiyete, gerek biri birine bağlayan manevî bir bağdır.” sözleriyle tesanütçülüğün toplumdaki dayanışmayı kuvvetlendirdiğini dile getirmiştir. 853 Gökalp’ın solidarizm anlayışı Emile Durkheim’den esinlenmektedir. Bu anlayışa göre solidarizmden esinlenen gerçek halkçılık, kişi özgürlükleriyle toplumsal adaleti, özel mülkiyetle toplumsal mülkiyeti uzlaştırmayı amaçlamaktadır. Toplumsal adaletin sağlanması için ise Batı iktisatçıları ve toplumbilimcileri tarafından yaygın olarak kullanılan “artık değer”den yola çıkmaktadır. Gökalp’in “fazla temettü” olarak isimlendirdiği “artık değer” toplumsal mülkiyetten doğacak olan gelirlerdir. Bu gelirlerin sosyal devlet gereği sosyal güvenliğe, parasız yatılı eğitime, hayır cemiyetlerine kullanılmasıyla topluma “içtimaî halkçılık” egemen 850Mustafa Subhi, “İktisada Dair: Tesaî Cemiyetleri”, İçtihad, No. 45, 11 Cemaziyülevvel 1330, 28 Nisan 1912, 15 Nisan 1328, Pazar, s. 1063-1067. 851Zafer Toprak, “agm.”, s. 371. 852Zafer Toprak, “Türkiye’de Popülizm 1908-1923, İstanbul 2013, s. 92. 853Ziya Gökalp, “Para ve Tesanüt”, Yeni Mecmua, No. 41, 14 Recep 1336, 25 Nisan 1918, 25 Nisan 1334, Perşembe, s. 282-283. 140 olacaktır.854 Gökalp başka bir makalesinde de “Türkler, şimdiye kadar, yabancıların icat ettiği muzır cereyanlara kapılmamış olduğu için, yalnız kendi içtihadlarının neticesi olan millî nazariyelere kıymet vermelidirler. Türk hukukundan tabiatıyla doğmuş millî bir meslek vardır ki ismine (tesanütçülük, Solidarisme) denilebilir. Fertçiler yalnız ferdî mülkiyeti, içtimacılar yalnız içtimai mülkiyeti kabul ettiği halde, tesanüdçüler, bu mülkiyetlerin her ikisini de kabul ediyorlar.” şeklindeki yorumuyla solidarizmin millî bir düşünce olduğunu dile getirmiştir.855 Ziya Gökalp korporatizmi de benimsemiştir. Kendisi bu meslekçi görüşü de Emile Durkheim’ın korporatif modelinden esinlenerek üretmiştir. Gökalp’e göre toplumdaki iktisadî sınıfları yok etmenin yolu meslekçilikten geçmektedir. Ancak bu şekilde sınıflar yok olacak ve “içtimaî halkçılık” yani solidarizm toplumda egemen olacaktır.856 Ziya Gökalp’in meslekçiliği bu yönüyle Ali İhsan Bey’in meslekî temsil düşüncesinden ayrılmaktadır. Çünkü görüldüğü gibi Ziya Gökalp’in meslekçiliğe yaklaşımı idealist ve mistik, Ali İhsan Bey’in yaklaşımı ise materyalisttir. 857 Yusuf Akçura Ziya Gökalp’in ölümü üzerine Türk Yurdu mecmuasında kaleme aldığı makalesinde Ziya Gökalp’in meslekçiliği için “Onun nazarında mesail-i iktisadiyenin mastarı, ihtiyaç ve faide gibi uzvî ve maddî şeyler olmayıp, “içtimaî kıymet” mefhumudur. Bu görüş maddiyat tarihine, meslekine ve ona müstenid nikbin veya bedbin iktisadî nazariyelere, bittabi muarızdı. Ziya Bey Durkheim’a imtisalen, iktisadî meselelerden “iş bölümü” (taksim-i âmal) meselesiyle çok uğraşmıştır; meslekî taazzilerin lüzumuna kaildi. Buradan, yani meslekî taazzi meselesinden, meslekî temsil meselesine geçerek, devlet teşkilatında meslekî temsil usulünü terviç ve müdafaa ederdi. Bu suretle siyaseti iktisat üzerine kurarak, sosyalistlerin usullerine yaklaşıyordu.” yorumunu yapmıştır.858 Görüldüğü gibi Yusuf Akçura’nın yorumuna göre Ziya Gökalp’in meslekçilik yorumu materyalizmden uzaktır. Akçura ayrıca Gökalp’in bir yönüyle sosyalistlerin usulüne de yaklaştığı yorumunu yapmaktadır. Zafer Toprak ise Ziya Gökalp’in hiçbir zaman sosyalizme sıcak bakmadığını fakat düşünce yapısını sosyalizme borçlu olduğunu söylemiştir. Toprak’a 854Zafer Toprak, “Osmanlı Devleti’nde Uluslaşmanın Toplumsal Boyutu: Solidarizm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1985, Cilt: 2, s. 378. 855Ziya Gökalp, “Rusya’daki Türkler Ne Yapmalı?”, Yeni Mecmua, No. 38, 22 Cemaziyelahir 1336, 4 Nisan 1918, 4 Nisan 1334, Perşembe, s. 233-235. 856 Gökalp Ziya, “İçtimaî Neviler”, İslam Mecmuası, No. 20, 12 Rebiyülevvel 1333, 28 Ocak 1915, 15 Kânunusani 1330, Perşembe, s. 517-523. 857İlhan Tekeli-Selim İlkin, “agm.”, s. 296. 858Akçuraoğlu Yusuf, “Gökalp Ziya Bey Hakkında Hatıra ve Mülahazalar”, Türk Yurdu, No. 3, Cilt: 1, Cemaziyülevvel/Cemaziyelahir 1343, Aralık 1924, Kânunuevvel 1340, s. 156-162. 141 göre Gökalp, utangaç bir tavırla, sosyalizan görüşlerini solidarizmin gerisine saklamıştır.859 Tekin Alp de solidarizme değinen başka bir İttihatçı düşünürdür. Örneğin 3 Ocak 1918 tarihli ve 26 numaralı Yeni Mecmua’da yazdığı makalesinde Rusya Bolşevik İhtilâli’ni “Hiç şüphe yok ki Rusya’da sosyalistler nasyonalizmin revabıtını çözmekle Rus milletinin şan ve şerefini, refah ve saadetini temin etmiş olmayacak, Rusya’yı ancak içtimaî intibah icabatına riayet etmek şartıyla nasyonalizm esasatına hasret bir fırka izmihlal-i tamdan kurtarabilecektir.” sözleriyle değerlendirmiştir. Tekin Alp’a göre Rusya’da Bolşeviklerin sınıfları uzlaştırmamaları bunun yerine körükleyerek şiddete başvurmaları yanlıştır. Toplumların milliyetçilik ya da sosyalizmden doğacak olan sorunlardan korunmasının yolu “nasyonalizm ile sosyalizm” arasındaki solidarizmdir.860 Başka bir makalesinde de “sosyalistlerden büsbütün başka yollardan gitmekle beraber bazen gaye hususunda sosyalistlerle birleşen tesanüdçüler veyahut içtimaî ıslahatçılar içtimaî muvazeneye tesis hususunda yalnız bir yola malik olmak yahut bir vasıtaya müracaat etmekle iktifa etmeyip istihsalatta, inkısam ve tedavül-ü servette olsun, malların istihlâkında olsun içtimaî muvazeneye nafi olabilecek her nevi tedbire tevessül eder, hayat mücadelesinde mağlup olan halk sınıflarının imdadına yetişirler.” şeklindeki yorumuyla tesanütçülerin gaye hususunda bazen sosyalistlerle birleşebildiğini dile getirmiştir. 861 Ayrıca Tekin Alp, Ziya Gökalp tarafından “fazla temettü” olarak adlandırılan toplum payına “tezayüd-i kıyem” demektedir. Görüldüğü gibi ilerleyen zaman içerisinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin “Halkçılık” umdesine de esin kaynağı olacak olan solidarizm düşüncesi İttihat ve Terakki Cemiyeti erkânı tarafından da benimsenmiş bir düşüncedir.862 Birinci Dünya Savaşı tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de ekonomik ve toplumsal yaşamı tümüyle değiştirmiştir. Dolayısıyla İttihatçı aydınlar da gerek savaş boyunca gerek savaş sonrasında savundukları fikirlerle toplumu yeniden yapılandırmayı ve kalkındırmayı amaçlamışlardır. Ayrıca savaş “millî burjuva toplumu” oluşturmayı amaçlayan İttihat ve Terakki aydınları için de bir fırsat teşkil etmiştir. 859Zafer Toprak, “age.”, s. 171. 860Tekin Alp, “İçtimaî Siyaset: Tesanütçülük-Solidarizm”, Yeni Mecmua, No. 26, 20 Rebiyülevvel 1336, 3 Ocak 1918, 3 Kânunusani 1334, Perşembe, s. 517-518. 861Tekin Alp, “İktisadiyat: Tesanütçülük Zevaid Vergileri”, Yeni Mecmua, No. 60, Cilt: 3, 29 Zilkade 1336, 5 Eylül 1918, 5 Eylül 1334, Perşembe, s. 154-155. 862Zafer Toprak, “agm.”, s. 381. 142 Savaş dolayısıyla İttihat ve Terakki, yönetimde söz sahibi olmasının da etkisiyle, millî iktisat ve iktisadî uyanış gibi politikalarını toplum üzerinde uygulayabilmiştir.863 3.2.2. 1917 Bolşevik İhtilâli ve Sonrası Birinci Dünya Savaşı tüm dünyada olduğu gibi Bolşeviklerin de siyasal gündemini radikal bir şekilde değiştirmiştir. Bolşeviklerin lideri Lenin 1905 Japonya Savaşı’nda olduğu gibi savaşı devrimle sonuçlandırmayı düşünmüştür. Ancak Menşevikler yine barıştan yana olmuştur. Bununla birlikte Rus Marksist siyasetçi Plehanov’un da “Barbar Alman ordusuna karşı” Çarlık devletinin yanında yer almaya karar vermesi ve savaşla birlikte Rusya’da yurtseverlik dalgasının boy göstermesi planlanan devrimin ertelenmesine yol açmıştır. Üstelik II. Enternasyonal’in önde gelen bütün partileri ve önderleri savaş için kendi hükümetlerinin yanında yer alıp II. Enternasyonal’in çöküşünü ilân etmişlerdir. Bunun üzerine Bolşevik lider Lenin “devrimci yenilgicilik” adıyla yeni bir perspektif geliştirmiştir. Bu perspektife göre her ülkenin işçi sınıfları kendi hükümetlerinin yenilgisi için savaşacak, böylelikle savaşın getirdiği bunalımlardan faydalanılarak proleter devrim gerçekleştirilecekti. Bu anlayışla Bolşevikler 1916 yılının Ocak ve Şubat aylarında 100 binden fazla işçinin katıldığı ve “Kahrolsun Romanov Monarşisi”, “Kahrolsun Savaş” sloganlarını attığı siyasal grevlerin örgütlenmesinde etkili olmuşlardır. Bu esnada Çarlık Rusya’sında savaşın beraberinde getirdiği açlık, sefalet, cephelerde alınan yenilgiler ve kayıplar devrimci hareketi hızlandırmıştır. Özellikle halkın aç ve yoksul durumda olması, bunun yanında savaş zenginlerinin gösterişli ve sefahat içinde yaşaması kaotik ortamı tetiklemekteydi. Tüm bu gelişmelerle birlikte “Kanlı Pazar 864 ”ın yıldönümü olan 9 Ocak’ta Petersburg’da yapılan geleneksel greve 145 bin işçi katılmıştı. Greve katılım günden güne artmakta ve grevciler tarafından savaş aleyhtarı, otokrasi aleyhtarı sloganlar atılmaktaydı. 26 Şubat’a gelindiğinde grevcilerin sayısı 200 bin civarına ulaşmıştı. Bunun üzerine Çar polislerine gösterilerin şiddetle bastırılmasını ve göstericilerin üzerine ateş açılmasını emretmiştir. Fakat bu hamle gösteriye katılanların sayısını azaltamamış bilakis katılımcıların öfkesi iyiden iyiye artmıştır. Bu arada gösterileri kontrol altına almak için görevlendirilen askerler ise yavaş yavaş göstericilerin tarafına geçmeye başlamıştı. 26 Şubat gecesi Çarlık askerleri polislerin silahsız göstericilere ateş 863Mithat Kadri Vural, “Savaş Yıllarında Milli Bir Burjuvazi Oluşturma Çabası Olarak “Harp Zenginleri” ve Buna Yönelik Eleştiriler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: XVI, Sayı: 32, İzmir 2016, s. 109. 864Bkz. Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 527. 143 açmasının üzerine silahlarını polislere doğrultmuşlar ve bu hareket devrimin başlangıcı olarak kabul edilmiştir. 28 Şubat’a kadar süren olaylardan sonra 28 Şubat’ta Çar’a bağlı birlikler teslim olmuş, Çar’ın bakanları isyancılar tarafından tutuklanmıştır. Böylelikle “Şubat Devrimi” zafere ulaşmıştır.865 Edward Hallett Carr’a göre 1917 Şubat Devrimi, savaşın neden olduğu yoksunlukların ve ödenen bedelin paylaşımında açıkça görülen eşitsizliğin öfkelendirdiği halkın kendiliğinden isyanıdır.866 Şubat Devrimi’nden sonra bir Geçici Hükümet kurulmuştu. Ancak kurulan Geçici Hükümet de uzlaşmazlığı giderememiştir. Sonunda Lenin önderliğindeki Bolşevikler işçi ve askerleri örgütleyerek 24 Ekim gecesi Geçici Hükümet’in merkezi olan Kışlık Saray’ı kuşatarak hükümetin birçok bakanını tutuklamıştır. 26 Ekim sabahında da bütün Rusya’da İşçi ve Asker Sovyetleri iktidarı ele geçirmiş ve dünya tarihinin zafer kazanan ilk proleter devrimini gerçekleştirmiştir.867 James Joll; 1917 Rus Devrimi’nin uluslararası sosyalist hareketin tarihini değiştirdiğini söylemektedir. Zira bu olayla Lenin ve Bolşevikler uluslararası sosyalist hareket içerisinde önder konumuna yükselmişlerdir. Ayrıca Bolşevik Devrimi sonrasında Lenin “Komintern” olarak da bilinen Üçüncü Enternasyonal’i kurma isteğini yerine getirebilmiş ve 2 Mart 1919’da Üçüncü Enternasyonal’i kurmuştur.868 Rusya’daki durum Osmanlı Devleti ve İttihat ve Terakki tarafından da takip edilmiştir. Örneğin Servet-i Fünûn mecmuasının 22 Mart 1917 tarihli ve 1340 numaralı nüshasında “Rusya’da, büyük kanlı bir ihtilâl çıktı. Cihan Harbi içinde en mühim hadisenin, bu ihtilâl-i kebir olduğu, bilatereddüd tasdik olunabilir.” denilmiş ve Çarlık’ın bir daha toparlanamayacak şekilde sarsıldığı ifade edilmiştir. Mecmua ilerleyen satırlarda “İhtilâl, Petersburg’da başlamış, ihtilâlde amele ve sosyalist fırkasıyla liberal fırkası amil olmuştur. Petersburg’da asker ihtilâlcilere iltihak etmesiyle, başta icraat-ı mütehakkimane ve müstebidanesiyle şöhret alan Dâhiliye Nazırı Protopopov bulunduğu halde nazırlar tevkif ve hapsedilmiş, Duma azasından on iki kişiden mürekkep bir hükümet-i mevkute teşkil olunmuştur.” ifadeleriyle ihtilâl 865Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 542-561. 866E. H. Carr, “age.”, s. 75. 867Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 2, s. 581. 868James Joll, “age.”, s. 174. 144 hakkındaki haberleri paylaşmıştır. 869 Mecmua bir başka nüshasında da “Hükümet-i mevkute, her ne kadar bugün Rusya zimam idaresini eline almış ise de, vürud etmekte olan haberler, ihtilâlde amil olmuş olan başlıca kuvvetlerin amele ve sosyalist kuvvetleri olduğunu el-yevm Rusya’da kuvvet ve kudretin de bunlar elinde bulunduğunu gösteriyor.” diyerek işçi ve sosyalist birliklerin yönetimde asıl söz sahibi olan kuvvetler olduğunu dile getirmiştir. 870 İttihat ve Terakki erkânından Sadrazam Talât Paşa da Rusya İhtilâli’ni değerlendirmiş, Rusya ve Osmanlı Devleti’nin düşmanlığının sebebinin “müstebid” Çarlık hükümeti olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca “Çarlığın devrilmesi en çok bizi sevindirdi. Özgür ve çağdaş bir devlet kurmak üzere kaderini eline alan Rus milleti ile iyi komşuluk ilişkileri içinde yaşamamamız için hiçbir neden yoktur. Bu nedenle Rus ihtilâlini sevgiyle karşıladık.” demiştir.871 Tanin gazetesi de Bolşevik Rusya ile yapılacak Brest-Litovsk antlaşmasına ve Rusya’nın durumuna geniş yer ayırmıştır. 2 Ocak 1918 tarihli ve 3254 numaralı nüshada gazete antlaşmanın maddelerinin belirlendiğini, tarafların sadece sulh yapmakla değil ayrıca savaşın neden olduğu yıkımı onarmakla da meşgul olduklarını belirtmiştir.872 Ayrıca gazete Sadrazam ve Dâhiliye Nazırı Talât Paşa’nın Brest Litovsk’a ulaştığını da haber vermiştir. 873 Gazete aynı nüshada başka bir haberde ise barış görüşmelerinin ilerlemesinden dolayı Petersburg’da büyük bir nümayiş icra edildiğini ve bu nümayişe “yüzbinlerce amele, asker ve bahriyeli”nin katıldığını belirtmiştir.874 Daha ileri bir tarihte Tanin gazetesi Lenin’in Müslümanlara hitabını yayınlamıştır. Bu hitapta Lenin “İstanbul Müslümanlar elinde kalmalıdır.” demektedir. Ayrıca Rusya’daki Müslüman ve Türklere özgürce yaşayabileceklerini söyleyen Lenin Avrupa emperyalizmine karşı Müslümanların ve Türklerin desteğini de istemektedir.875 Gazete 21 Ocak 1918 tarihli ve 3273 numaralı nüshasında Lenin’in bu beyannamesine dayanarak Rusya Türklerinin istiklâli konusunda ümitli olduğunu ve Bolşevik hükümetin bu talebe çok da muhalefet 869“Rus İhtilâl-i Kebiri”, Servet-i Fünûn, No. 1340, Cilt: 52, 28 Cemaziyülevvel 1335, 22 Mart 1917, 22 Mart 1333, Perşembe, s. 205-207. 870“Rusya İhtilâli”, Servet-i Fünûn, No. 1341, Cilt: 52, 5 Cemaziyelahir 1335, 29 Mart 1917, 29 Mart 1333, Perşembe, s. 227-228. 871Uygur Kocabaşoğlu-Metin Berge, “age.”, s. 59. 872“Siyasiyat: Brest Litovsk Mukarreratı”, Tanin, No. 3254, 18 Rebiyülevvel 1336, 2 Kânunusani 1334, 2 Ocak 1918, Çarşamba, s. 1. 873“Talât Paşa”, Tanin, No. 3254, 18 Rebiyülevvel 1336, 2 Kânunusani 1334, 2 Ocak 1918, Çarşamba, s. 1. 874“Petersburg’da Nümayiş”, Tanin, No. 3254, 18 Rebiyülevvel 1336, 2 Kânunusani 1334, 2 Ocak 1918, Çarşamba, s. 4. 875Lenin, “Müslümanlara Bir Hitap”, Tanin, No. 3266, 1 Rebiyülahir 1336, 14 Ocak 1918, 14 Kânunusani 1334, Pazartesi, s. 1. 145 etmeyeceklerini umut ettiğini belirtmektedir. Ayrıca “Artık hiç şüphe edilmemelidir ki Rusya inkısama doğru yürüyor.” şeklinde bir öngörüde bulunmuştur.876 Gazete 14 Şubat 1918 tarihli ve 3297 numaralı nüshasında da Rusya’nın sanayisini ve iktisadî durumunu övücü sözler söylemiştir. Habere göre Rusya sanayisi savaş esnasında bile ilerleme gösterebilmiştir.877 19 Şubat 1918 tarihli ve 3302 numaralı nüshada da “(Lenin)i cebren tevkif ve rehine olarak muhafaza etmek maksadıyla teşkil etmiş zabitandan mürekkep bir teşkilat keşfedilmiştir.” şeklinde Lenin’e karşı düzenlenmesi planlanan bir karşı hareketin ortaya çıkarıldığından bahsedilmiştir. 878 Görüldüğü gibi İttihat ve Terakki erkânı ve Tanin gazetesi Rusya’nın yeni durumunu yakından takip etmiştir. Ayrıca Lenin’in beyannamesine dayanarak Bolşevik Rusya’nın Rusya Türklerine muhtariyet verebileceğine dair ümitlenmiştir. Bu arada Tanin gazetesi Stockholm’de toplanan sosyalist kongresine de yer ayırmıştır. Örneğin gazete 2 Haziran 1917 tarihli ve 3045 numaralı nüshada Flemenk, İskandinav, Avusturyalı, Alman sosyalistlerle birlikte İngiliz sosyalistlerin de kongreye katılma kararı aldıklarını haber vermiştir. Bu kongrede savaşın asıl sorumlusunun emperyalizm fikri olduğu belirtilmiş ve muhtariyet meseleleri ve işgal edilen toprakların durumları konuşulmuştur. Sosyalistlerin barıştan yana ümitli oldukları da belirtilmiştir.879 İttihat ve Terakki de bu kongreye katılmayı yararlı bulmuş ve delegeler göndermiştir. Ancak İttihat ve Terakki tarafından gönderilen delegeleri kongre kabul etmemiştir. 880 James Joll Stockholm Kongresi’nin II. Enternasyonal’i canlandırmak için toplandığını dile getirmektedir. Ancak bu kongre savaş öncesinde, Temmuz 1914’de dağılan II. Enternasyonal’i canlandıramamıştır. Üstelik uluslararası sosyalist hareketteki bölünmelere de hizmet etmiştir. Yani Joll’ün deyimiyle “İkinci Enternasyonal 1914 Temmuz’unda öldüyse, 1917’de Stockholm’de gömülmüştür.” 881 Tanin gazetesi 26 Şubat 1918 tarihli ve 3309 numaralı nüshada da İtilaf Devletleri’ndeki sosyalistlerin fikirlerine yer verilmiştir. 876“Siyasiyat: Rusya Türkleri”, Tanin, No. 3273, 8 Rebiyülahir 1336, 21 Ocak 1918, 21 Kânunusani 1334, Pazartesi, s. 1. 877 “Rusya’da Vaziyet-i İktisadiye: Harb-i Umumî Esnasında Rus Sanayii”, Tanin, No. 3297, 2 Cemaziyülevvel 1336, 14 Şubat 1918, 14 Şubat 1334, Perşembe, s. 3. 878“Lenin Aleyhinde Suikast Tertibatı”, Tanin, No. 3302, 7 Cemaziyülevvel 1336, 19 Şubat 1918, 19 Şubat 1334, Salı, s. 2. 879“Sulha Doğru: Sosyalistlerin Mesaisi”, Tanin, No. 3045, 11 Şaban 1335, 2 Haziran 1917, 2 Haziran 1333, Cumartesi, s. 2. ve “Alman Sosyalistleri ve Sulh”, Tanin, No. 3045, 11 Şaban 1335, 2 Haziran 1917, 2 Haziran 1333, Cumartesi, s. 2. 880Mete Tunçay, “age.”, s. 37. 881James Joll, “age.”, s. 175. 146 Gazeteye göre İtilaf sosyalistleri emperyalizm emellerinden vazgeçmeyi ve bütün memleketlerin demokratlaştırılmasını talep etmektedirler.882 Ahmed Emin Bey’in çıkardığı Vakit gazetesinde de Rusya İhtilâli’ne değinilmiştir. Gazetenin 1 Kasım 1917 tarihli ve 11 numaralı nüshasında Rusya’daki amele ve asker komitesinin hürriyet ya da arazi istemedikleri, yalnızca barış istedikleri belirtilmiştir. Habere göre askerler artık savaşmayacaklarını bildirmişlerdir.883 13 Kasım 1917’de gazetede Ahmed Emin Bey tarafından kaleme alınan makalede de yeni kurulan Lenin hükümetinden bahsedildikten sonra “Bu suretle Rusya’da İtilâf Devletleri’ne ve harp fikrine düşman bir hükümet tesis etmiştir. Bu hükümeti biz adeta yeni bir müttefik addedebiliriz. Bu ittifakın esası İtilâf Devletleri’nin (Lenin) hükümetine karşı husumetkârane bir tavır takınması gibi menfî bir şeyden ibaret değildir. İşin müspet bir ciheti vardır. O da (Lenin)in sulh hakkında bizim beklediğimiz fikir ve gayelere tamamıyla iştirak etmesidir.” denilerek Rusya’daki son gelişmelerin Osmanlı Devleti’nin lehine olduğu vurgulanmış hatta yeni Lenin hükümetiyle ittifak bile yapılabileceği söylenmiştir. 884 24 Kasım 1917’de de “Rusya Mütareke Peşinde” şeklinde büyük bir başlık atılmış ve Bolşevik hükümeti başkumandanının barış görüşmeleri için düşman başkumandanlıklara mütareke teklif edeceği yazılmıştır. 885 Ayrıca aynı nüshada Lenin’in amele ve asker meclisinde yaptığı konuşma verilmiştir. Konuşmaya göre “Yeni hükümet yeni kanunlar neşredecektir. Bu kanunlar yalnız Rusya için değil tekmil dünya için yeni bir devir açacaktır; yeni Rus inkılâbı bilumum memleketlerde amelenin memnuniyetle selamlamasını davet etmiştir.” 886 Gazetenin daha ileri tarihli bir nüshasında, 27 Kasım 1917 tarihli ve 37 numaralı nüshada, yeni kurulan Bolşevik hükümeti ile alakalı övücü sözler söylenmiştir. Ahmed Emin Bey tarafından kaleme alınan makalede “Bugün Petersburg’da bir (Lenin-Troçki) hükümeti mevcut bulunuyor. Bu hükümet her türlü fütuhat emellerinin aleyhindedir ve pek yüksek ve saf gayeleri vardır. Rusya’ya en müfrit sosyalizm gayelerinin icap ettirdiği tarzda bir idare şekli vermek istemekle kalmıyor, Rusya’da atılan adımlar sayesinde bütün insaniyetin 882“Düşman Memleketlerde: İtilaf Sosyalistleri Arasında”, Tanin, No. 3309, 14 Cemaziyülevvel 1336, 26 Şubat 1334, 26 Şubat 1918, Salı, s. 1. 883“Ruslar: Ne Hürriyet, Ne Arazi, Yalnız Sulh!”, Vakit, No. 11, 15 Muharrem 1336, 1 Kasım 1917, 1 Teşrinisani 1333, Perşembe, s. 1. 884Ahmed Emin, “Yeni Müttefik”, Vakit, No. 23, 27 Muharrem 1336, 13 Kasım 1917, 13 Teşrinisani 1333, Salı, s. 1. 885“Mütareke Teklifi Teeyyüd Etti”, Vakit, No. 34, 8 Safer 1336, 24 Kasım 1917, 24 Teşrinisani 1333, Cumartesi, s. 1. 886“Lenin’in Nutku”, Vakit, No. 34, 8 Safer 1336, 24 Kasım 1917, 24 Teşrinisani 1333, Cumartesi, s. 1. 147 büsbütün yeni ve mesut bir mevcudiyete mazhar olacağına ciddi surette inanıyor.” denilmiştir.887 Görüldüğü gibi özellikle Vakit gazetesi ve Ahmed Emin Bey Bolşevik İhtilâli’ni oldukça iyi karşılamıştır. Zaten gazete 2 Ocak 1918 tarihli ve 73 numaralı nüshasında Lenin hükümetinin Müslümanlara beyannamesini de yayınlayacaktır. 888 İkdam gazetesi de Bolşevikler lehine bir yazı kaleme almıştır. 29 Kasım 1917 tarihli ve 7471 numaralı nüshada çıkan makaleye göre gazete “Açık söyleyelim, akide itibarıyla biz, bu azami program sahibi sosyalistlerin mütalaalarını beğenemeyiz. Şu kadar var ki bunların iffet-i fikriyelerini, celadet-i medeniyelerini takdir etmemek de elden gelmez.” demiş ve devamında barış için adım atan Bolşevikleri kutlamıştır.889 Görüldüğü gibi Bolşevik İhtilâli Osmanlı kamuoyunu oldukça meşgul etmiştir. Bolşeviklerin savaş karşıtı tutumu uzun zamandır savaşta olan Osmanlı Devleti’ni barış konusunda ümitlendirmiştir. Bu sebeple gerek İttihat ve Terakki gerek diğer Osmanlı aydınları Bolşeviklerden yana saf tutmuş ve gazetelerde Bolşevikleri ve Lenin’i öven çokça makale yer almıştır. Ancak Sebilürreşad mecmuasının 23 Ekim 1918 tarihli nüshasında Bolşeviklerle alakalı olumsuz görüşlere yer verilmiştir. Mecmuaya göre Bolşeviklerin Rusya Müslümanlarına tavrı Çarlık Rusya’sından daha acımasızdır. Mecmua “senelerce esaret altında kalan milletlerin, muhtariyete nailiyet için çalışan akvam-ı muhtelifenin sosyalizm esaslarına tevfikan gösterdikleri millî hareketlere karşı Çar hükümetinden milyon derece şiddetli muhalefette bulunduğu halde, bazı matbuat Rusya İslamlarına Bolşeviklerle beraber çalışmak tavsiyesinde bulunuyorlar.” sözleriyle Bolşeviklerin Rusya Müslümanları yararına çalışmadıklarını belirtmiş ve Bolşevikleri öven basın unsurlarını eleştirmiştir.890 3.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Son Kongresi Birinci Dünya Savaşı George S. Harris’in deyimiyle Osmanlı Devleti’ne öldürücü bir darbe indirmişti.891 Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu İttifak bloğu 887Ahmed Emin, “Yarınki Rusya”, Vakit, No. 37, 11 Safer 1336, 27 Kasım 1917, 27 Teşrinisani 1333, Salı, s. 1. 888V. Ulyanov Lenin, “(Lenin) Hükümetinin Müslümanlara Beyannamesi”, Vakit, No. 18 Rebiyülevvel 1336, 2 Ocak 1918, 2 Kânunusani 1334, Çarşamba, s. 1. 889 “Aferin Bolşevikler!”, İkdam, No. 7471, 12 Safer 1336, 29 Kasım 1917, 29 Teşrinisani 1333, Perşembe, s. 1. 890 Ataullah Bahaddin, “Rusya Müslümanları ve Bolşevikler”, Sebilürreşad, No. 375, Cilt: 15, 17 Muharrem 1337, 23 Ekim 1918, 24 Teşrinievvel 1334, Perşembe, s. 206-208. 891George S. Harris, “age.”, s. 44. 148 savaştan mağlup çıkmıştı. Bunun üzerine Osmanlı Devleti 31 Ekim 1918’de şartları ağır bir ateşkes antlaşması olan Mondros Mütarekesi’ni imzalamak zorunda kalmıştı. Osmanlı kamuoyunda savaşa Almanya yanında girişin ve yenilginin baş sorumlusu olarak İttihat ve Terakki görülmüştür. Mütarekeden önce Ahmed İzzet Paşa’ya Sadrazamlık892 görevini bırakmış olan Talât Paşa da bu yenilgiden sonra İttihat ve Terakki’nin kaderini belirlemek için bir kongre çağrısında bulunmuştur. Böylelikle partinin son kongresi 1 Kasım 1918’de saat 11.00’da Merkez-i Umumî binasında toplanmıştır. Tunaya’nın yorumuna göre kongreye 120 kadar üye katılmıştır. Bu kongrede İttihat ve Terakki Fırkası’nın devam edip etmeyeceği tartışılmıştır. En son toplanılan tarihte, 5 Kasım 1918’de, İttihat ve Terakki Fırkası’nın “Teceddüd Fırkası” ismiyle yeni bir fırkaya inkılâp etmesine karar verilmiştir. “Teceddüd” ismini savunanlar arasında Muhittin Birgen ve Ömer Seyfettin gibi isimler vardır.893 Böylelikle İttihat ve Terakki Fırkası kapanmış, siyaset sahnesinden çekilmiştir. 5 Kasım 1918 günü de gazetelerde Talât, Enver ve Cemal Paşa’ların İstanbul’dan firar ettiği haberi çıkmıştır.894 Ancak Tunaya’nın deyimiyle İttihatçılığın gerçek “tasfiyesi” Cumhuriyet rejimi içinde 1926 İzmir Suikastı Yargılamaları sonunda gerçekleşecektir.895 892“Kabine Teşkil Etti”, Tanin, No. 3533, 7 Muharrem 1337, 14 Ekim 1918, 14 Teşrinievvel 1334, Pazartesi, s. 1. 893Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 552-553. 894“Eski Hükümet Erkânının Firarı-Şiddetli Tedabir ve Takibat”, Vakit, No. 372, 29 Muharrem 1337, 5 Kasım 1918, 5 Teşrinisani 1334, Salı, s. 1. 895Tarık Zafer Tunaya, “age.”, s. 545. 149 SONUÇ Paris’te 1902’de toplanan Birinci Jön Türk Kongresi’nde içerisinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin de bulunduğu Jön Türkler, Hınçak ve Taşnaksutyun gibi sol düşünceyle kendilerinden daha önce tanışmış Ermeni örgütlerle ilişki kurmaya başlamışlardır. İttihat ve Terakki Cemiyeti, kongrede yaşanan bölünmeden sonra bile bilhassa nasyonalist fikirleri daha ağır basan Taşnaksutyun komitesiyle ilişkisini devam ettirmiştir. Bununla birlikte Rus-Japon Savaşı ve 1905 Rusya İhtilâli gibi gelişmeleri de yakından takip etmiş, Rus ihtilâlcilerin sol tandanslı fikirlerine basın unsurlarında geniş yer ayırmıştır. Üstelik bu gelişmeleri Osmanlı Devleti’nde mevcut istibdat yönetimiyle kıyaslamış ve Rus sosyalist ihtilâlcilerin Çarlık istibdadını sona erdirmek için yaptıkları eylemleri takdirle karşılamıştır. İlerleyen zaman içerisinde dünyada kurulan diğer meşrutî yönetimleri de selamlayan İttihat ve Terakki, Sultan II. Abdülhamid’in hedef alındığı suikast girişimi gibi anarşi eylemleri hakkında da fikirlerini beyan etmiş, bu tarz eylemlerin gerçek sorumlusunun yine istibdadın kendisi olduğunu dile getirmiştir. Sonrasında Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’yle birleşip eylemlerine hız veren Cemiyet, Meşrutiyet’in ilânının hemen öncesinde Makedonya İç Devrimci Örgütü gibi örgütlerin de sol kanatlarının desteğini arkasına alarak Sultan II. Abdülhamid’e Meşrutiyet’i ilân ettirmekte başarılı olmuştur. Meşrutiyet’in ilânından sonra ise Cemiyet, politikalarını hayata geçirebilmek ve kendi varlığını kamuoyuna kabul ettirebilmek için zamanla daha baskıcı ve totaliter bir kimliğe bürünmeye başlamış ve Meşrutiyet’in ilânı öncesinde desteğini aldığı sol düşünceye karşı daha otoriter davranmaya başlamıştır. Öncelikle yeni oluşmakta olan Osmanlı proletaryasını denetleyici-kısıtlayıcı yasal önlemler almış, 31 Mart olayından sonra ise bu önlemleri kamuoyunun tamamını kapsayacak şekilde genişletmiştir. Cemiyet’in bu tavır değişikliği sonucunda, Osmanlı kamuoyunda Cemiyet’i Bâb-ı Âli Baskını’na kadar meşgul edecek olan bir muhalefet hareketi oluşmuştur. Hatta Cemiyet içerisinde yaşanan bölünmeler sonucunda Cemiyet’e mensup bazı isimlerin de muhalefet tarafına geçmesi, Cemiyet’e karşı muhalefeti güçlendirmiştir. Buna paralel olarak İttihat ve Terakki, baskı ve şiddetin dozunu artırarak muhalefeti susturmaya gayret göstermiştir. Hatta Cemiyet’e muhalif yazılarıyla tanınan gazetecilerin faili meçhul cinayetlere kurban gitmesi, kamuoyundaki muhalefeti artırdığı gibi sol muhalefeti de Cemiyet’e karşı daha sert bir üslup takınma konusunda 150 cesaretlendirmiştir. Balkan Savaşı sırasında muhalefete mağlup olup meclisteki ağırlığını kaybeden İttihat ve Terakki, ancak gerçekleştirdiği hükümet darbesi Bâb-ı Âli Baskını’yla mutlak güç haline gelebilmiştir. Mahmut Şevket Paşa suikastı sonrasında muhaliflerine verdiği cezalarla gücünü pekiştirmiş ve ilerleyen zaman içerisinde sol faaliyetlerde yer alacak olan birçok aydını da bu cezalandırmalar kapsamında Sinop’a sürmüştür. Birinci Dünya Savaşı boyunca İttihat ve Terakki, milli ve çağdaş bir burjuva toplumu oluşturabilmek için uğraşmıştır. Bu doğrultuda korporatizm ve solidarizm gibi fikirleri de yakından takip etmiştir. İttihat ve Terakki, 1917 Bolşevik İhtilâli’ni de yakından izlemiş, hatta Bolşevik Rusya’yı yeni müttefiki olarak görmüştür. Ayrıca Avrupa’daki sosyalistlerin savaşı bir an önce sonlandırmak ve barışı sağlamak için attıkları adımları da takip etmiştir. Dolayısıyla İttihat ve Terakki gerek savaş boyunca politikalarını uygulayabilmek için gerekse savaşı sonlandırıp barışa kavuşabilmek için sol düşünceyi de takip etmiş ancak kendi otoritesine karşı herhangi bir sol muhalefete izin vermemiştir. Kısacası İttihat ve Terakki Cemiyeti Sultan II. Abdülhamid’e ve onun istibdat yönetimine tepki olarak ortaya çıkmıştır. Cemiyet erkânı dönem içerisinde Fransa’da popüler olan pozitivizm düşüncesinden etkilenmiştir. Ancak böyle olmakla birlikte Jean Jaures gibi sosyalist önderlerin miting ve gösterilerine de katılan Cemiyet erkânı, demokratik sosyalizm gibi sol tandanslı fikirlere de yabancı kalmamıştır. Ayrıca Cemiyet, Rusya’da eğitim görmüş Hüseyinzade Ali Bey ve Yusuf Akçura gibi İttihatçı aydınlar ve ilişki kurduğu Ermeni Taşnaksutyun ve Hınçak komiteleri vasıtasıyla Rus Narodnik fikirlerini de öğrenmiştir. Hatta anarşizmin doğrudan eylem gibi yöntemlerine de zaman zaman yakınlık göstermiştir. Meşrutiyet’in ilânına giden yolda Bulgar “geniş” sosyalistlerin desteğini de arkasına almıştır. Dolayısıyla genel anlamda İttihat ve Terakki Cemiyeti istibdat yönetimini sonlandırmak için sol düşünceyle de temas kurmuştur. Meşrutiyet’in ilânından sonra ise devlet aygıtına sahip olmaya başladıkça kendi politikalarını daha rahat uygulayabilmek için yavaş yavaş baskı ve şiddete yönelmeye başlamış, devlet ve kendisi için zararlı gördüğü işçi hareketleri ve sol hareketler üzerinde otoritesini güçlendirecek önlemler almıştır. Bâb-ı Âli Baskını ve Mahmud Şevket Paşa suikastı sonrasında ise mutlak otorite haline gelmiş ve kendi otoritesine karşı girişilebilecek tüm sol faaliyetleri savaş sonuna kadar susturmuştur. 151 Ancak Mondros Mütarekesi’nden sonra tekrar canlanabilen sol faaliyetler içerisinde de daha önceden İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuş veya Cemiyet’i yakından takip etmiş Ethem Nejat, Mustafa Suphi ve Şefik Hüsnü (Deymer) gibi isimler yer almıştır. Osmanlı Devleti’nde sol düşüncenin ilk görüldüğü coğrafyalardan biri Makedonya’dır. İttihat ve Terakki Cemiyeti de Makedonya’da, Selânik’te büyüyüp olgunlaşmış bir örgüttür. Dolayısıyla Odabaşı’nın da dediği gibi Türk solunun tohumları, Türkiye ölçeğinin “Jakobenler Kulübü” olan İttihat ve Terakki Cemiyeti içine düşmüştür. İttihat ve Terakki Cemiyeti solcu bir örgüt olmamakla beraber Dr. Şefik Hüsnü’nün (Deymer) de dediği gibi o dönemde kendisinden daha solda duran başka bir Türk cemiyeti yoktur.896 Üstelik Talât Paşa’nın “Bizi ancak Socialisme d’etat* kurtarabilir.” sözü897 ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin eski üyelerinden Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün “Evvela Socialiste olmalı, maddeyi anlamalı!” şeklinde defterine düştüğü not898 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sol düşünceyi de ne kadar yakından takip etmiş olduğuna kanıt teşkil etmektedir

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI Şenol KARADANA YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ ŞUBAT - 2017 II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ’NİN FAALİYETLERİ T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI DANIŞMAN: PROF. DR. Ahmet EYİCİL Jüri: Doç. Dr. Ayhan DOĞAN Jüri: Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇABUK Şenol KARADANA YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ SUBAT-2017 I KAHRAMANMARAġ SÜTÇÜ ĠMAM ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANA BĠLĠM DALI ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠNĠN FAALĠYETLERĠ ġenol KARADANA DanıĢman: Prof. Dr. Ahmet EYĠCĠL Yıl : 2017 Jüri : Prof. Dr. Ahmet EYĠCĠL ( BaĢkan) Jüri : Doç. Dr. Ayhan DOĞAN Jüri : Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇABUK Osmanlı Devleti XVI. yüzyılın sonları ve XVII. yüzyılda askeri, siyasi, idari, ekonomik ve sosyal yönlerden ortaya çıkan olumsuz geliĢmeler tüm kurumları etkiledi. Bu olumsuz geliĢmeler karĢısında devlet yönetiminde duraklamalar baĢladı. Duraklamanın nedenini idrak edemeyen Osmanlı Devleti, bilim ve teknoloji alanında Avrupa‟nın gerisinde kaldı. Osmanlı Devleti, Batı‟nın bilim ve teknolojisinden yararlanmak amacıyla Avrupa‟nın çeĢitli baĢkentlerinde elçilikler açtı. 1839‟da Tanzimat Fermanı‟nı, 1856‟da Islahat Fermanı‟nı yayınlanarak, bir taraftan toplumsal hayata düzenleme getirirken, diğer taraftan Avrupa ve Rusya‟nın Osmanlı Devleti‟nin iç iĢlerine karıĢması engellenmeye çalıĢıldı. Tanzimat ve Islahat Fermanı uygulamalarının ortaya çıkardığı hoĢnutsuzluk, devletin mali durumunun sarsılması, lüks yaĢantıya duyulan tepkiler gizli bir cemiyetin oluĢmasına sebep oldu. Cemiyet‟in mensupları, eğitimini Batı‟da tamamladı. Bunlara Yeni Osmanlılar adı verildi. Yeni Osmanlılar‟ın etkisi 1876 Kanun-ı Esasi‟nin ilanı ile en üst seviyeye çıktı. 1877- 1878 Osmanlı ile Rusya arasında çıkan savaĢ sonunda rahatsız olan II. Abdülhamit meclisi kapattı. Ġttihat-ı Osmanî Cemiyeti, II. Abdülhamit‟in baskıcı yönetimine karĢı oluĢan bir teĢkilattı. Batı‟da meydana gelen liberal, ulusal ve sosyal alanlarda geliĢmelerin etkisi ile ortaya çıktı. Bu cemiyet, 2 Haziran 1889‟da Ġstanbul'da, Mektep-i Tıbbiye-i ġahane öğrencileri tarafından kuruldu. Cemiyet‟in kuruluĢ sebebi Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bunalımlardı. KuruluĢunu Askeri Tıbbiye„de tamamlayan cemiyet II faaliyetleri ilk zamanlarda okul öğrencileri arasında yayıldı. Üyeleri genel olarak gençlerden oluĢmaktaydı. Cemiyet tarafından Avrupa‟ya gönderilen Selanikli Dr. Nazım ile Paris‟te bulunan Ahmet Rıza‟nın çalıĢmaları sonucunda teĢkilat, Terakki ve Ġttihat adını aldı. Cemiyet‟in genel yayın organı MeĢveret Gazetesiydi. Balkanlar‟da da devlete karĢı baĢlayan muhalif hareketler sonucunda Bursalı Tahir, Talat Bey ve arkadaĢları tarafından Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu. Paris‟te eğitimini tamamlayan Dr. Nazım Bey, dergi ve gazete yoluyla bir sonuca varılamayacağını anladı. Paris'ten Selanik‟e gelen Dr. Nazım Bey, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Paris merkezli Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti'ni birleĢtirdi. Böylece iki isim altında faaliyet gösteren teĢkilat, Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adını aldı. Anahtar kelimeler: Osmanlı, II. Abdülhamit, Ġttihat ve Terakki, MeĢveret, Dr. Nazım ve Ahmet Rıza. III DEPARTMENT OF MASTERSCĠENCE HĠSTORY INSTĠTUTE OF SOCIAL SCIENCES KAHRAMANMARAġ SÜTÇÜ ĠMAM UNIVERSITY ABSTRACT MA THESIS-PROJECT II. THE ACTĠVĠTES OF TERAKKĠ AND ĠTTĠHAD ĠN ABDÜLHAMĠT PERĠOD ġenol KARADANA DanıĢman: Prof. Dr. Ahmet EYĠCĠL Yıl : 2017 Jury : Prof. Dr. Ahmet EYĠCĠL (President) Jury : Assoc. Prof. Ayhan DOĞAN Jury : Assist. Prof. Mustafa ÇABUK Ottoman state XVI. The end of the century and XVII. The adverse developments in military, political, administrative, economic and social aspects of the century influenced all institutions. In the face of these negative developments, pauses began in the state administration. The Ottoman state, unable to grasp the reason for the pause, lagged behind Europe in the field of science and technology. The Ottoman state has opened embassies in various European capitals to benefit from the science and technology of the West. The Tanzimat Ferman in 1839 and the Islahat Ferman in 1856 were published and tried to prevent the European and Russia from interfering with the internal affairs of the Ottoman state. The dissatisfaction of Tanzimat and Islahat Fermanı applications, the shaking of the financial situation of the state, the reactions to luxury life led to the creation of a secret society. The members of the Society completed their education in the West. These were called New Ottomans. The influence of the new Ottomans reached the highest level with the declaration of the 1876 Kanun-ı Esasinin. 1877-1878 The war between the Ottomans and Russia at the end of the uncomfortable II. Abdulhamid closed the parliament. Ġttihat-ı Osmanî Cemiyeti, II. An organization against the oppressive rule of Abdülhamit. Liberalism in the West has emerged with the influence of developments in national and social spheres. This society was founded in Ġstanbul on June 2, 1889 by the students of Mektep-i Tıbbiye-i ġahane. The reason for the foundation of the society was the political, administrative, social and economic crises in the Ottoman State. Community IV activities that completed the establishment in Military Medicine were spread among school students in the first place. The members were mostly young people. Thessaloniki sent to Europe by the Society. As a result of the work of Ahmet Rıza, who was in Paris with Nazim, he took the name of organization, Progress and Ittihat. The general publication of the society was the newspaper of the Egyptian newspaper. As a result of opposition movements that started against the state in the Balkans, the Ottoman Freedom Society was established by Bursa's Mehmet Tahir, Talat Bey and his colleagues. He completed his studies in Paris. Nazim Bey realized that he could not reach a conclusion through magazines and newspapers. From Paris to Thessaloniki Nazim Bey merged the Ottoman Freedom Society with the Paris-based Ottoman Terakki and the Ittihad Society. Thus, the organization operating under two names, the Ottoman Union of Progress and Progress took the name. Keywords: Ottoman, Committee of Union and progress, II. Abdülhamid, , Meshveret, Dr. Nazim and Ahmed Riza. V ÖN SÖZ Osmanlı tarihinde II. Abdülhamit ve Ġttihat ve Terakki Cemiyeti hakkında çok sayıda araĢtırma yapıldı. Birçok kitap ve makale yazıldı. II. Abdülhamit ile Ġttihat ve Terakki Cemiyeti arasındaki iliĢki tartıĢmalara neden oldu. Bu dönem hakkında bilgi vermek için araĢtırma yapıldı. 31 Ağustos 1876‟da tahta çıkan II. Abdülhamit‟in siyasi hayatında iniĢ ve çıkıĢlar oldu. Tahta çıkıĢından kısa süre sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı baĢladı. Osmanlı-Rus SavaĢı sonunda geliĢmelerden rahatsız olan II. Abdülhamit, yönetimdeki hâkimiyeti Bab-ı Ali‟nin elinden alarak Saray‟a taĢıdı. Yani yetkiyi tek elde topladı. Tanzimat dönemi uygulamalarının bazı kesimlerde ortaya çıkardığı hoĢnutsuzluk, Kırım savaĢından sonra devletin mali durumunun sarsılması, toplumun yüksek tabakasında görülen zevk ve eğlence hayatına duyulan tepkiler Kuleli Vakası olarak kendini gösterdi. Kuleli Vakasının ardından Osmanlı yönetimine karĢı etkili bir muhalefet oluĢturmak için kamuoyu yaratma gerekliliği anlaĢıldı. Gençler, halkı uyararak idarenin de kendine çeki düzen vermesini istiyordu. Bu hareket Türk tarihinde Yeni Osmanlılar Cemiyeti olarak kendini gösterdi. Cemiyet‟in faaliyetleri yurt dıĢında arttı. Paris Tıp okulunu bitiren Dr. Nazım Bey, basın ve gazete yoluyla bir netice alınamayacağını anladığından Rum Komitacıları vasıtasıyla yurda döndü. Faaliyetlerini yurt içinde sürdüren Dr. Nazım Bey, Paris ve Selanik Ģubelerini birleĢtirerek Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adının doğmasını sağladı. Dr. Nazım Bey‟in çabaları sonucunda daha düzenli hale gelen Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin faaliyetleri II. MeĢrutiyetin ilan edilmesiyle sonuçlandı. Bu çalıĢmada II. Abdülhamit‟in siyasi hayatı, Ģahsiyeti, Ġttihat ve Terakki ile olan mücadelesi anlatıldı. BeĢ bölüm olarak hazırlanan tezin birinci bölümde giriĢ kısmı anlatıldı. Ġkinci bölümde II. Abdülhamit‟in tahta çıkıĢından önceki dönemle baĢlayarak 1876‟da I. MeĢrutiyetin hazırlanıĢı ve ilanı hakkında bilgi verildi. Üçüncü bölümde II. Abdülhamit‟in Ģahsiyeti ve yönetim anlayıĢı anlatıldı. Dördüncü bölümde II. Abdülhamit döneminde Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin faaliyetleri anlatılırken beĢinci bölümde ise sonuç ve tartıĢmaya yer verildi. ÇalıĢma, yerli ve yabancı literatüre dayanılarak yapıldı. Bununla beraber dergi, makale, gazete ve hatıralar ile birlikte tetkik eserler de tarandı. Bu çalıĢmayı yaparken yol gösteren, yanlıĢlarımı sabırla düzelterek, ilavelerde bulunan ve hiçbir yardımını esirgemeyen hocam Prof. Dr. Ahmet EYĠCĠL'e teĢekkür ederim. ġenol KARADANA KahramanmaraĢ-2017 VI ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET........................................................................................................................................…I Abstract......................................................................................................................................III ÖN SÖZ.....................................................................................................................................IV Ġçindekiler...................................................................................................................................V KISALTMALAR LĠSTESĠ..................................................................................................... VII 1.GĠRĠġ.................................................................................................................................... VII 2. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ..................................................5 2.1. Osmanlı Yönetiminde Bozulmalar....................................................................................5 2.2. Tanzimat‟tan Önceki ve Sonrası GeliĢmeler.....................................................................7 2.3. Yeni Osmanlılar Hareketi ve Faaliyetleri........................................................................11 2.4. MeĢrutiyetin Yayınlanma Gerekçeleri ...........................................................................16 2.5. MeĢrutiyetin Ġlanı (23 Aralık 1876) ................................................................................17 3. II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI.......................................20 3.1.II. Abdülhamit‟in ġahsiyeti .............................................................................................20 3.2. II. Abdülhamit‟in DıĢ Siyaseti........................................................................................21 3.3. II. Abdülhamit‟in Ġç Siyaseti ..........................................................................................23 3.3.1. Osmanlıcılık.........................................................................................................23 3.3.2. Ġslamcılık.............................................................................................................24 4. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ CEMĠYETĠ'NĠN KURULUġU VE FAALĠYETLERĠ..........................................................................................27 4.1. Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti'nin KuruluĢu .........................................................................27 4.2. Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyet‟inin TeĢekkülü ve Faaliyetleri ..............................29 4.3. Osmanlı Hürriyet Cemiyet‟inin TeĢekkülü ve Faaliyetleri ............................................35 4.4. Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Adının DoğuĢu ve Faaliyetleri.............................36 4.5. Cemiyet‟in Ġç ÇalıĢmaları...............................................................................................38 4.6. Cemiyet‟in DıĢ ÇalıĢmaları ...........................................................................................40 4.7. Cemiyet‟in Yönetimde Etkili olması ..............................................................................47 4.7.1. II. Abdülhamit‟in Saray ile ĠliĢkisi.......................................................................47 4.7.2. II. Abdülhamit‟in Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile ĠliĢkisi.....................................48 4.7.3. II. Abdülhamit‟in Bab-ı Ali ile ĠliĢkisi.................................................................48 4.8. II. MeĢrutiyeti Hazırlayan Nedenler................................................................................48 4.9. II. MeĢrutiyetin Ġlanı ( 23 Temmuz 1908 ).....................................................................50 4.10. 31 Mart Olayı ve Ġttihatçılarla ĠliĢkisi...........................................................................53 4.11. II. Abdülhamit'in Hal Edilmesi.....................................................................................55 5. SONUÇ VE TARTIġMA......................................................................................................58 Kaynakça ...................................................................................................................................60 ÖZGEÇMĠġ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,64 EKLER ......................................................................................................................................65 VII KISALTMALAR LĠSTESĠ Baykal B. Sıtkı Baykal Bekir Sıtkı C. Cilt Çev. Çeviren D.Ġ.A Diyanet ĠĢleri Ġslam Ansiklopedisi Kemal H. Karpat Kemal HaĢim Karpat S. Sayı s. Sayfa TTK. Türk Tarih Kurumu TBMM. Türkiye Büyük Millet Meclisi Ünv. Üniversitesi GĠRĠġ ġenol KARADANA 3 GĠRĠġ XIX yüzyılın baĢlarından beri en uzun yüzyıl olarak nitelendirilen bir dönemde Osmanlı Devleti, ayakta kalabilmek için 1839‟da Tanzimat Fermanı ve 1856‟da Islahat Fermanı olmak üzere ıslahat giriĢimlerinde bulundu (Ortaylı, 2005: 13-14). Sistemde yeniliklere gidilmesine rağmen ıslahat giriĢimlerinden beklenen sonuç alınamadı. Devletin içinde ve dıĢında karıĢıklıkların giderek artması, aydınların ülkeyi nasıl kurtarırız sorusuna cevap aramasına neden oldu. Genç Osmanlılar Cemiyeti adı altında bir araya gelen aydınlar, ülkenin geleceği için siyasi çareler aramaya baĢladı. Genç aydınlar, ülkenin anayasa ve meclis çatısı altında yönetilmesi sayesinde gerileme veya yıkılmaktan kurtulabileceği düĢüncesini savundu. Öncülüğünü ġinasi, Namık Kemal, Ziya PaĢa ve Ali Suavi‟nin yaptığı cemiyet, yurt içinde ve dıĢında yapılan çalıĢmalarla kabul edilir hale geldi. Cemiyet‟in yaptığı faaliyetler sonuç verdi ve Sultan Abdülaziz tahtan indirildi. Sultan Abdülaziz‟in yerine, cemiyete taraftar olan V. Murat PadiĢah oldu. V. Murat‟ın akli dengesinin yerinde olmaması nedeniyle, I. MeĢrutiyeti yayınlayacağına söz veren II. Abdülhamit tahta geçti (Çakmak, 2014: 15-18). II. Abdülhamit, Batı uygarlığının bilim, teknik ve kültürel alandaki bazı yeniliklerinin taraftarı olmasına karĢın Batı‟ya karĢı bir karakteri de vardı. II. Abdülhamit mali konulara çok dikkat eden tutumlu bir Sultandı. Batı ve Doğu medeniyetlerine ait önemli hocalardan dersler alan II. Abdülhamit, aynı zamanda sporcu, Ģair ve ressam bir kiĢiliğinin yanında silahĢor ve marangoz ustasıydı. Titiz bir yapıya ve kuvvetli bir hafızaya sahip, esmer, kartal burunlu ve orta boylu idi (Öztuna, 2013: 20-21). II. Abdülhamit‟in en kuvvetli olduğu tarafı olarak görülen dıĢ iliĢkiler konusunda devletlerarası rekabet ve görüĢ ayrılıklarından yararlanmak suretiyle denge politikası izlemek ve Ġslam Halifesi nüfuzunu kullanmaktı. Hükümdarlığının son yıllarında Ġngiltere‟nin Osmanlı toprak bütünlüğünü savunma siyasetini terk etmesinin de etkisiyle Almanya‟ya yakın bir siyaset izledi. Bu siyasete bağlı idare ettiği Müslümanların halifesi olma yetkisini kullanarak büyük devletlerin dikkatini çekti (Eraslan, 1995: 391). Hükümdarlığının ilk yılları, önemli siyasi ve askeri olaylar baĢ gösterdi. 23 Aralık 1876‟da ilan edilen Kanun-i Esasi ve akabinde açılan Meclis-i Umumi ile birlikte Osmanlı Devleti meĢruti bir yönetimi kabul etti. Kısa bir süre sonra meydana gelen Osmanlı-Rus SavaĢı (1877-1878) sebebiyle meclis tatil edildi. Meclisin tatil edilmesinin ardından Ayastefanos ve Berlin AnlaĢmaları imzalandı. Kıbrıs Ġngiltere‟ye ve Bosna-Hersek AvusturyaMacaristan‟a bırakıldı. Duyun-ı Umumiye idaresi kuruldu. Daha sonra Mısır'ı Ġngilizler, Tunus‟u ise Fransızlar iĢgal etti. Tahttan indirilen iki PadiĢah‟ın ardından hükümdar olan II. Abdülhamit'e karĢı darbe giriĢimlerinde bulunuldu. Ġç ve dıĢ siyasi olaylar karĢısında farklı bir yönetim izleyen II. Abdülhamit her türlü geliĢmelerden haberdar olabilmek için hafiyelik ve jurnalcilik teĢkilatını güçlendirdi. Böylece kendine karĢı oluĢabilecek tüm teĢebbüsleri önledi. II. Abdülhamit‟in uyguladığı disiplinli yönetimden rahatsız olan aydınlar Fransa‟ya kaçtı. Ülke içinde 1889‟da Mektep-i Tıbbiye-i ġahane öğrencisi tarafından baĢlatılan Jön Türkler ile mücadelesi 1908‟e kadar devam etti. BaĢını Ahmet Rıza, Dr. Nazım Bey, Ġshak Sükûti, Abdullah Cevdet ve Mizancı Murat‟ın çektiği gençlik grubu faaliyetlerini çeĢitli dergi ve gazeteler aracılığıyla yürüttü. Özellikle yurt dıĢında bulunan cemiyet üyeleri çıkarttıkları GĠRĠġ ġenol KARADANA 4 MeĢveret ve Mizan Gazetelerini yabancı posta haneler aracılığıyla gizlice okuyucularına ulaĢtırdı. Gazetelerde yayımlanan siyasi yazılardan okuyucular etkilendi. II. Abdülhamit, Jön Türk muhalefetini önleyebilmek için Avrupa‟ya birkaç defa temsilci gönderdi. Cemiyet üyelerini ikna etmek üzere 10 Temmuz 1897‟de Paris‟e gönderilen Ahmet Celalettin PaĢa ve Necip Melha burada 13 gün kaldı. Ahmet Celalettin PaĢa Cemiyet‟in önde gelen iki ismi Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza ile görüĢtü. Onları ikna etmeye çalıĢtıysa da baĢarılı olamadı. II. Abdülhamit, Avrupa devlet baĢkanları nezdinde giriĢimlerde bulundu. Cemiyet‟in gazete ve dergilerini kapatarak olanları engellemeye çalıĢtı. Jön Türkleri ne yurda dönmelerini sağlayabildi ne de faaliyetlerini sona erdirebildi (Çakmak, 2014: 15-18). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin, II. MeĢrutiyeti ilan etme çabaları Makedonya‟da baĢladı. Selanik‟te geliĢti ve Ġstanbul‟da son buldu. 1889‟da baĢlayan Jön Türk hareketi 1908‟de II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesiyle neticelendi. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 5 2. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER 2.1. Osmanlı Yönetiminde Bozulmalar Osmanlı'da XVI. yüzyılın sonları ve XVII. yüzyılda askeri, siyasi, idari, ekonomik ve sosyal yönlerden ortaya çıkan olumsuz geliĢmeler tüm kurumları etkiledi (Yalçınkaya, 2002: 479). Bu olumsuz geliĢmeler karĢısında devlet yönetiminde duraklamalar baĢladı. Osmanlı'da duraklama dönemi Kanuni Sultan Süleyman devrinden sonra baĢladığı kabul edilmektedir. Bununla beraber duraklama dönemi Sokullu Mehmet PaĢa sadrazamlığı devrinde yavaĢladı. Osmanlı Devleti güçlü zamanlarda sahip olduğu nüfuzunu zayıf olduğu dönemlerde de devam ettirmek istedi. Ġçine düĢtüğü sosyal ve ekonomik gerilemeleri idrak edemeyerek Avrupa'daki modern geliĢmeleri takip edemedi. Rehavete kapılan devlet yöneticileri, Batı‟daki bilim ve teknolojide meydana gelen geliĢmelere uyum sağlayamadı. Bunun nedenleri eğitimde yenileĢme yapamaması ve geçmiĢteki yanlıĢ usulleri devam ettirmesiydi. Osmanlı Devleti'nin yükselme döneminde elde ettiği baĢarıların arkasındaki asıl etken, sahip olduğu askeri teknolojideki üstünlüktü. Teknik eğitime uzak kalan medrese öğrencileri her fırsatta siyasi kırıĢıklıklara alet oldu. Bilim ve teknik eğitim yönünden yetersiz olan öğrenciler yanlıĢ yollara saptı (Arvasi, 2015: 22). Avrupalı devletler, XVI. yüzyılın ikinci yarısında ihracata dayalı merkantilizm politikasıyla dünyadaki ekonomik dengeleri değiĢtirdi. 1580'den itibaren ucuz Amerikan gümüĢü Osmanlı ticari hayatına girdi. Bu nedenle Osmanlı maliyesinde ekonomik kriz baĢladı. GümüĢe endeksli paranın değeri düĢtü ve ürün fiyatları arttı. 1585'de ortaya çıkan ekonomik buhran karĢısında PadiĢah, yöneticiler ve bilim adamları çıkıĢ yolları aramaya baĢladı. Osmanlı ekonomisinde iki sebebin çöküĢe neden olduğunu tespit edildi. Birincisi Osmanlı'da doğu ticaretinin gerilemesiydi. Bu durumda yabancı tüccarlar iç pazarlara yöneldi ve Osmanlı tüccarları küçük esnaf haline geldi. Ġkincisi Osmanlı Devleti'nin siyasi çöküĢü ile ilgili olarak fütuhat kaynakları tükendi. DıĢarıdaki gelir kaynakları azaldıkça ulufe sahipleri, yasak olmasına rağmen tamamlayıcı bir geçim sahası olarak esnaflığa el attı. Devlet adamları Osmanlı Devleti‟ni, içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için yeniden yapılanma çabaları içerisine girdi. Bu hususta özellikle de askeri reformlar, tahmin edilmeyen ölçüde yüksek masraflara maal oldu. Ekonominin bozulması devletin bütün kurumalarını olumsuz yönde etkiledi. Duraklamanın hızlı ve etkili olmasında Osmanlı yöneticilerinin olumsuz tutumu ve Avrupalıların bilim ve teknolojide ilerlemeleri etkili oldu. XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti, Batı‟da geliĢen bilim ve teknolojiye ayak uyduramadı. Devletin idaresindeki bozulma, tımar sisteminin ve Yeniçeri. Ocağı'nın bozulması, ortaya çıkan isyanlar da devleti zayıflattı (Arvasi, 2015: 23). Osmanlı Devleti tarihindeki ilk ve en büyük toprak kaybını 1683 Viyana yenilgisinden sonra Avusturya ile Karlofça AntlaĢmasını (1699) imzalayarak yaptı (Arvasi, 2015: 23). Türkler‟in Viyana ile Edirne, Adriyatik ile Çanakkale arasındaki mesafede gerilemesinin ana sebebi belki de savaĢ sanatının Avrupa'da geliĢirken Osmanlı Devleti‟nde yerinde saymıĢ olmasıydı. Batılıların hızlı, kuvvetli ve intizamlı hareket eden yüz binlerce askerin oluĢturduğu düzgün ve disiplinli orduları vardı. Osmanlı Devleti‟nde bütün olmakta zorlanan, dağınık ve itaatsiz bir ordu bulunmaktaydı (De Lamartine- çev. Üzmen, 2005: 209). Osmanlı Devleti, 1300-1683 dönemindeki askeri ve siyasi baĢarılarının tam tersine XVIII. yüzyılda yenilgilerin ve toprak kayıplarının arttığı bir dönem oldu. Osmanlı Devleti, askeri teknoloji alanındaki üstünlüğünü kaybetti. Avrupalılar bilim ve teknolojide ilerleyerek savaĢ sanatında Osmanlı Devleti‟ni geride bıraktı. XVIII. yüzyılda Avrupa'da her zamankinden daha merkeziyetçi bir nitelik kazanan mutlak monarĢi ortaya çıktı. Osmanlılar bir dereceye kadar bu sürecin içinde yer aldı. Yine de Batılı diğer devletlerin dıĢında kaldılar. Bu yüzyılda meydana gelen toprak kayıpları çok fazla olmakla birlikte Doğu, Batı ve Orta Avrupa devletleri arasındaki çatıĢmalar, bu kayıpların artmasını engelledi. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 6 Osmanlı devlet adamları devletin, yeniden yapılanması gerektiğini anladı. Uzun süre bu sorunun askeri alanındaki gerilemeden kaynaklandığını düĢündü. Çünkü Batı ile aralarındaki mevcut fark ilk olarak savaĢ alanında ortaya çıktı. Klasik dönemlerde, Avrupa devletlerinin oluĢturduğu müttefik kuvvetlerini dize getiren Osmanlı ordusu artık bu devletler karĢısında baĢarısız oluyordu. Bir zamanlar Avrupa devletlerinin kâbusu olan Osmanlı orduları, özellikle Yeniçeriler, kendi hükümdarları, devlet adamları ve sivil halkından baĢka kimseyi korkutmaz hale geldi (Akyıldız, 2012: 18). Osmanlı devlet adamları, devleti yeniden eski gücüne kavuĢturma çabalarına giriĢti. Bu çerçevede devlet düzenindeki ilk köklü ıslahat hareketleri XVIII. yüzyılda baĢladı. Karlofça AntlaĢmasından sonra Osmanlı Devleti büyük topraklar kaybetti. Osmanlı Devleti‟nin maneviyatı olumsuz yönde etkilendi. Öyle ki bazı devlet adamları devletin içinde bulunduğu durumdan kurtulmayı mümkün görmüyordu. Devlet erkânı ve dönemin bazı aydınları kurtuluĢun tek çaresinin Avrupa bilim ve teknolojisinden yararlanmakla gerçekleĢeceğini düĢünüyorlardı. Avrupa‟nın çeĢitli baĢkentlerine ilk kez geçici elçilikler açıldı. Bu anlamda Osmanlı tarihinde ilk Avrupai usulde yenileĢme hareketleri içerisine giren PadiĢah III. Ahmet oldu (Yalçınkaya, 2002: 480). III. Ahmet 1703'te tahta çıktı. Pasarofça AntlaĢmasıyla 14 yıl 11 ay 2 gün süren birinci saltanat dönemi 1718'de sona erdi. Ġkinci saltanat devresi ise 1718-1730 yıllarıydı ki bu döneme Lale Devri denildi. Bu döneme damgasını vuran devlet adamı Damat Ġbrahim PaĢaydı. Ġkinci dönem 12 yıl 2 ay 11 gün sürdü. Lale Devri Sadrazam Damat Ġbrahim PaĢa'nın hüküm sürdüğü bir devir oldu. Osmanlı tarihinde BatılılaĢma yolunda ilk adımların atıldığı Lale Devri (1718-1730) adını dönemin yaĢam biçimini simgeleyen lale çiçeğinden aldı (Arvasi, 2015: 26). Osmanlı Devleti ile Avrupalılar çok yakın iliĢki kurmaya baĢladı. Pasarofça antlaĢması sonrası Damat Ġbrahim PaĢa'nın sadaretinde önceki dönemlere nazaran Avrupa‟ya gönderilen elçilerin sayılarında ve icraatlarında artıĢ görüldü. Paris, Viyana, VarĢova, Lehistan ve Moskova‟ya giden bu elçiler diplomatik ve askeri görüĢmelerin yanında Avrupa diplomasisi, ticareti, sanayisi, kültürü, sanatı, tarım ve teknoloji gücü hakkında da bilgi sunmaya baĢladı (Yalçınkaya, 2002: 485). Osmanlı Devleti‟nin bilim ve teknolojide ilerlemesinde en önemli kaynak elçiliklerdi. Elde edilen ilk sefaretname Viyana'ya giden Kara Mehmet PaĢa'nın 1655'te yazdığı rapordu. Ġkincisi Zülfikar PaĢa'nın dört sene Viyana'da ikamet ettikten sonra hazırladığı ve bilhassa Avusturya ordusu hakkındaki gözlemlerini anlattığı rapordu (Ardıç, 2006: 42-43). En önemlisi de Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin bir yıl Paris‟ te kaldıktan sonra PadiĢah'a sunduğu sefaretnamesiydi. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi, kalabalık bir mahiyetle ve oğlu Said Efendi'yi yanına alarak 7 Ekim 1720‟de Paris'e hareket etti. Törenle karĢılanan Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi, gördüğü siyasi, sosyal, ekonomik, mimari ve ilmi çalıĢmaları sefaretnamesinde anlattı. Bu çerçevede matbaaları, bütün alet ve makineleri, harfleri, Sarayları, kale ve müstahkem mevkilerin maketlerini gördü. Kral'ın kütüphanesini de ziyaret ederek tarih ve diğer konulardaki kitaplar hakkında geniĢ bilgiler edindi. Bir yıl sonra Ġstanbul'a dönerek Sefaretname'sini PadiĢah'a ve Ġbrahim PaĢa‟ya sundu. Sadrazam NevĢehirli Damat Ġbrahim PaĢa devleti eski gücüne kavuĢturmak için gelirlerin arttırılması ve giderlerin azaltılması hususunda bir dizi tedbirler aldı. Bunun yanında Osmanlı topraklarında kadastro çalıĢmaları, adli iĢlerdeki bozulmalar ve kadı tayinlerinin düzeltilmesi, memurların mertebe ve seviyesine göre tayin edilmesi konusunda da düzenlemeler yapıldı. Lüks harcamalar engellenmeye çalıĢıldı. Devletin çeĢitli vergi ve gelirlerinin sıkı sıkıya denetlenmesi sağlandı. Osmanlı Devleti, Batı devletlerinin saldırılarına karĢı koyabilmesi için Batı'nın modern askeri teknolojisini almalıydı. Ġbrahim PaĢa memleketin askeri durumunu periĢan halde görüyordu. Yeniçerilerde nizam kalmadı. Askerlerin baĢlarında iyi kumandanlar bulunmadığından ordu harbe giderken korkar hale geldi. Ġbrahim PaĢa bozulan yeniçeri ordusunu ıslah etmeyi düĢünse de Osmanlı tarihinde önemli bir yeri bulunan Lale Devri'nde askeri düzenlemeler diğer alanlara nispetle sınırlı kaldı (Arvasi, 2015: 27). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 7 Ġbrahim paĢa ilk zamanlarda tarihi binaların tamiri ve ibadethanelerin ıslahı gibi iĢler üzerinde durmak suretiyle Ġstanbul'u imar etti. Bir müddet sonra özellikle zevk ve sefa âlemlerine ait yerleri inĢa etmeye baĢladı. Böylece Ġbrahim PaĢa‟nın zevk ve eğlenceye düĢkünlüğü ortaya çıktı. Bu durum halkı periĢan bir hale soktu. Saray, halkın tüm hoĢnutsuzluğunu üzerine çekti. Devletin koymuĢ olduğu yeni vergiler ve göçler yüzünden Ġstanbul'da meydana gelen iĢsizlik toplumu derinden etkiledi. Her gün değiĢik yerlerde hoĢça vakit geçiren Ġbrahim PaĢa ve yakınlarına karĢı duyulan hoĢnutsuzluk giderek arttı. Sonunda Ġran ile baĢlayan savaĢ Lale Devri‟nin sonunu getirdi. 1729'da Osmanlı Devleti ile Ġran arasında yapılan antlaĢmaya rağmen Ġran‟ın saldırıları önlenemediğinden III. Ahmet'in baĢında bulunacağı bir ordunun Ġran üzerine yürümesine karar verildi. PadiĢah seferden son anda vazgeçti. Yeniçeriler ve halk bu durumdan hiç memnun olmadı. Tebriz Kalesi'nin terki haberi gelmesiyle birlikte isyan hazırlayıcılarına aradıkları fırsat verilmiĢ oldu (Hayta, 2003: 33-34). Ġran seferi için ordunun büyük bir bölümü Üsküdar'da hazırlık yaptı. Bu sırada bir kısım yeniçerinin baĢlattığı ayaklanma hareketinin baĢında Patrona Halil adında Arnavut bir yeniçeri vardı. 28 Eylül 1730'da Patrona Halil ve yandaĢlarının baĢlattığı bu isyan hareketi yüzlerce sivil ve askerin de bunlara katılmasıyla geniĢledi. Sadrazam'a gücenmiĢ olan bazı idareciler de bu isyanı destekledi. Ġbrahim PaĢa ve yakınlarını hedef alan isyan karĢısında 29 Eylül 1730'da III. Ahmet, Sadrazam ve yakınlarını azlettirip boğdurmasına rağmen isyan yatıĢmadı. III. Ahmet tahtan feragat etti. 1 Ekim 1730'da III. Ahmet'in yerine II. Mustafa'nın oğlu I. Mahmut tahta geçti. Ayaklanmanın lideri olan Patrona Halil ve taifesi Ġstanbul'a gelerek eski idarenin siyasi ve kültürel simgesi olan Sadabad KöĢkü benzeri Saray ve köĢklerle donatılmıĢ mekânları yerle bir etti. Bununla da kalmayıp önlerine gelenleri öldürdü. Ġsyancıların, maddi tahribatlarına rağmen batı tarzı yenileĢme hareketleri artık bastırılamayacak kadar çok yayıldı (Yalçınkaya, 2002: 489). Siyasi istikrarsızlık daha fazla böyle devam edemezdi. I. Mahmut kısa zamanda mutlak otoritesini sağlamlaĢtırmak için Ġran‟a açılacak seferi konuĢmak bahanesiyle Patrona Halil ve yandaĢlarını Saraya çağırdı. 25 Kasım 1730'da isyancıları boğdurdu. Patrona Halil'in diğer yandaĢları ise dağıldı. Böylece Ġstanbul tarihinin en tahripkâr ayaklanmasından kurtuldu ve Patrona Halil Ġsyanı sonuçlandı. I. Mahmut devlet idaresinde tam anlamıyla hâkimiyetini kurdu. I. Mahmut amcası III. Ahmet döneminde baĢlatılan yenilik hareketlerinin daha fazla ve planlı bir Ģekilde devam etmesini sağladı (Arvasi, 2015: 30). 2.2. Tanzimat’tan Önceki ve Sonrası GeliĢmeler Osmanlı Devleti yenileĢme tarihinin en önemli dönemlerden biri de III. Selim dönemidir. III. Selim döneminde yapılan batı tarzı ıslahat hareketleri ve Avrupa ile olan diplomatik temaslar Osmanlı Devleti‟nin yeniden yapılanması ve modernleĢmesi açısından önemli bir dönemdir. III. Selim, III. Mustafa'nın oğludur. 1789‟da amcası I. Abdülhamit'in vefat etmesi üzerine 27 yaĢında iken tahta geçti (Kunt-AkĢin, 1995: 77). III. Selim'in tahta çıktığı yıllarında Osmanlı Devleti, Rusya ve Avusturya ile I. Abdülhamit devrinden beri savaĢ halinde olduğu için maddi buhran içindeydi. Osmanlı Devleti‟nin son savaĢlardaki kaybı büyük olsa da alınmıĢ büyük bir ders ve öğrenilmiĢ acı bir gerçek vardı. O da Avrupa‟nın, Osmanlıya karĢı siyasi ve askeri sahada üstünlük sağlamasıydı (Arvasi, 2015: 31). III. Selim, devletin yapılanma hareketlerinin baĢarılı olabilmesi için yenileĢme hareketinin devlete mal edilmesi fikrini savundu. Müderris ve devlet erkânı ile fikir alıĢveriĢi yaparak onların görüĢlerini aldı. Bu yüzden PadiĢah, sivil, asker ve müderrislerden ileri gelen kiĢilere, bir hattı-ı hümayun yayınlayarak devletin zayıflığının nedenleri hakkında görüĢlerini sunmalarını istedi. Osmanlı Devleti‟nin zaafa uğrayan askeri meseleleri ve diğer sorunlar için çözüm önerilerini belirtmelerini istedi. Devlet adamları ve ileri gelenler arasında âdeta bir anket baĢlatıldı. III. Selim'e bu konuda 22 kiĢi tarafından layiha sunuldu (Arvasi, 2015: 32). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 8 Layihalar arasında Tatarcık Molla Abdullah'ın layihası önemli bir yer tuttu. Bu layihaya göre bir çeĢit genel askerlik görevi yöntemi ile vilayetlerde milis kıtaları kurulup savaĢ zamanı gelince bunlar çağrılarak toplanmalıydı. SavaĢ yıllarında kendileri ve aileleri vergiden muaf tutulmalıydı. Milli bir ordu kurulmasına en yakın fikir buydu. Islahat layihalarında askeri meselelerden baĢka idari ve mali meseleler üzerinde de fikir alıĢ verinde bulunuldu. III. Selim, her Ģeyden önce devletin bozulan müesseselerinin düzeltilmesi ve ordunun ıslah edilmesi gerektiği fikrindeydi. Birçok devlet adamı da aynı fikirdeydi. III. Selim hızlıca çöküĢe geçen Osmanlı Devleti‟ni ayakta tutabilmek ve yapmayı tasarladığı ıslahat hareketleri için Avrupa ile diplomatik iliĢki kurmak istiyordu. III. Selim, açık fikirli ve ıslahat taraftarı Ģahıslardan oluĢan bir ekip oluĢturdu. Bu ekibin baĢına da Seyit Ġbrahim Ġsmet Efendi‟yi getirdi. Derhal faaliyete geçilerek yetmiĢ iki maddelik bir program hazırlandı. III. Selim‟in yaptığı yeniliklerin bütününe Nizam-ı Cedit adı verildi. Nizam-ı Cedit ıslahatlarının etkisi en çok askeri alanda görüldü. Nizam-ı Cedit'in masraflarını karĢılamak üzere Ġrad-ı Cedit hazinesi kuruldu. 1795'te Mühendishane-i Berr-i Hümayun yani PadiĢah‟ın kara mühendishanesi kuruldu. Burada yetiĢen subaylar topçu, top arabacı, humbaracı ve lağımcı oldular (Kunt, 1995, s. 79). III. Selim, yeniçeri ve sipahi ocaklarının ıslahatlara karĢı direnmeleri sebebiyle Nizam-ı Cedit adında batı tarzında kurduğu bu yeni ordudaki askerler, Avrupa-i biçimde eğitiliyor ve giyiniyordu. Devlet, bu dönemde Avrupa tarzı modernleĢme açısından büyük ilerleme kaydetti (Show, 2008: 318-320). III. Selim döneminde donanma alanında da birçok faaliyet göze çarpmaktaydı. Islahatlara giriĢilmeden önce Osmanlı donanması bütün özelliğini kaybetti. Tersane ve donanmanın tanzim ve ıslahı için planlı ve Ģuurlu bir devlet politikası takip edilmeliydi. Bu politikalar III. Selim tahta çıktıktan sonra takip edilmeye baĢlandı. Bu çerçevede kanunnamelerle donanmanın her kademesi düzenlenmeye çalıĢıldı. Donanmayı ve tersaneyi en iyi Ģekilde ıslah etmek için Modern Osmanlı Denizciliğinin kurucusu sayılan Küçük Hüseyin PaĢa, kaptan paĢalığa getirildi (Show, 2008: 318-320). Modern bir sağlık örgütü ve tıp okulu kuruldu. Mevcut olan Deniz Mühendisliği Okulu modernleĢtirildi. 1795'te bir de Kara Mühendislik Okulu açıldı (Arvasi, 2015: 34). III. Selim Osmanlı tahtına çıktığı zaman devletin sivil yönetimi de bir çalkantı içindeydi. Bu konuda bütün suçlamalar vezirlere yöneltiliyordu. PadiĢah, taĢra yönetimini düzene sokmak için eyaletlerin baĢında bulunan vezirlerle ilgili bazı düzenlemeler yaptı. Bu düzenlemelerin amacı taĢrada halka uygulanan zulüm ve adaletsizliklere son vermek, rüĢvet ve iltiması yok etmekti (Hayta, 2003: 80). Vezirlerin atanması, taĢralarda idari düzen ve adaletin sağlaması için Der-Beyan-ı Nizam-ı Hal ve Vüzera-yı Nizam ve Mirmiran-ı Kiram adlı bir yasa hazırlandı. Anadolu ve Rumeli'nin her tarafına adalet emirleri gönderildi. Ġnsanlara zulüm yapılmaması, iĢlerin adaletle yürütülmesi ve merhametin elden bırakılmaması emredildi. Ayanların eskiden olduğu gibi halk tarafından seçilmesi ve bu seçimlere valilerin müdahale etmemesi emredildi. Kadı‟ların liyakatli olanlardan seçilmesi ve görev yerlerine gitmesi, kimsenin görevini kötüye kullanmaması, kanunnamelerin dıĢında vergi alınmaması emredildi. Bu çerçevede Nizam-ı Cedit döneminde Anadolu ve Rumeli, 28 il'e bölündü. Vezirlerin sayısı da buna göre belirlendi (Arvasi, 2015: 34). III. Selim zamanında yapılan ıslahatlar, modernleĢme bakımından önemli olmakla birlikte, istenilen sonucu vermedi. Bunun en önemli sebebi III. Selim'in yöneticilerinin, Nizam-ı Cedit politikasını kendileri için zenginlik kaynağı olarak görmeleriydi. Diğer bir neden ise Nizam-ı Cedit için oluĢturulan Ġrad-ı Cedit Hazinesi‟ne gelir sağlamak amacıyla konulan ağır vergilerdi. Buna ek olarak vergilerin toplanması sırasında halka yapılan baskı ve yolsuzluklar da halkı rahatsız etti (Eryılmaz, 2006: 40-49). Böylece ıslahat faaliyetleri ile sağlanmak istenen idari ve sosyal adalet düzeni istenilen baĢarıya ulaĢamadı. Bu baĢarısızlıkta belki de en büyük pay sahibi de PadiĢah'ın kendisi oldu (Ortaylı, 2006: 38). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 9 III. Selim dönemi yeniden yapılanma hareketlerinin baĢarısızlıkla sonuçlanmasının diğer önemli nedenleri, Nizam-ı cedit ordunun kurulmasıyla kendilerinin ortadan kalkacağını anlayan yeniçerilere bazı devlet adamları ve müderrislerin de destek vermesiydi. Nizam-ı Cedit kıyafetlerinin kâfirlerin kıyafetlerini taklit edilmesi olarak algılanması nedeniyle muhafazakârların tepkisini de çekti (Hayta, 2003: 89). Tüm bu nedenler yeni düzene karĢı çıkanların düĢmanlığını daha da belirginleĢtirdi. Bu durum halkı, ocakları, müderrisleri ve bir kısım devlet adamlarını da yeniliklere karĢı olmaya sevk etti. Nizam-ı Cedit dönemi sonlarına doğru ortaya çıkan tepkileri de ġeyhülislam Topal Ataullah Efendi ve Sadaret Kaymakamı Köse Musa PaĢa da ateĢledi. Bunlar kendilerini Nizam-ı Cedit taraftarı olarak tanıttı. Yeniliklere karĢı ġehzade Mustafa ile temaslarda bulundular. Devletin yüksek memuriyetlerinde bulunan bu iki kiĢi ordunun Ġstanbul'da bulunmamasından da istifade ederek Yeniçeriler ve müderrisler ile anlaĢarak Nizam-ı Cedit'i ortadan kaldırmaya karar verdiler (Arvasi, 2015: 36). III. Selim, Kabakçı Mustafa Ġsyanı olarak bilinen isyanın ardından 29 Mayıs 1807‟de tahtan indirildi. Yerine I. Abdülhamit'in oğlu IV. Mustafa tahta çıkarıldı. Kabakçı Mustafa isyanı üzerine 1808 Temmuzu'nda Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa PaĢa 15 bin askeri ile Ġstanbul'a geldi. Alemdar Mustafa PaĢa‟nın, IV. Mustafa'yı yeniçerin elinden kurtarmak için geldiği zannedilse de asıl hedefi Sarayda mahpus olan yenilikçi padiĢah III. Selim‟i tekrar tahta çıkartmak ve Nizam-ı Cedit „in yeniden yürürlüğe koyulmasını sağlamaktı (Arvasi, 2015: 36). III. Selim'in tahttan indirilmeden kısa süre önce lağvet-mek zorunda kaldığı Nizamı Cedit'in taraftarları Alemdar Mustafa PaĢa‟nın etrafında toplandı. Alemdar Mustafa PaĢa, III. Selim ve onun ıslahatçı grubuna çok sıkı bağlıydı. IV. Mustafa'nın tahttan çekilmesini ve III. Selim'in saltanatının devamını istiyordu. Ġsteklerini zorla kabul ettirmek için Sarayın kapılarına dayandığı sırada IV. Mustafa saltanatını kurtarmak için III. Selim ve kardeĢi Veliaht ġehzade II. Mahmut'un idamını emretti. DıĢarıda askerler kapıları zorlarken Sarayın içinde bir kovalamaca baĢladı. III. Selim cellâtlar tarafından boğuĢarak katledildi. ġehzade II. Mahmut ise baĢta Çevri Kalfa olmak üzere haremdeki fedakâr kadınlar tarafından kurtarıldı (Ortaylı, 2006: 33-34). Alemdar Mustafa PaĢa, çok geçmeden adamlarıyla Saraya gelerek duruma hâkim oldu. II. Mahmut tahttan indirilen IV. Mustafa'nın yerine tahta geçti (28 Temmuz 1808) (Arvasi, 2015: 37). II. Mahmut dönemine (1808-1839) gelindiğinde yeniden yapılanma çabaları konusunda önemli tecrübeler kazanıldı. III. Selim'in mirası ve akıbeti II. Mahmut‟ta önemli izler bıraktı. Bu dönemde temel sorun merkezi otoritenin gücünü tehdit eden ya da etkisiz hale getirmek isteyen yerel otoriteleri ortadan kaldırıp ülkede dirlik ve düzeni sağlamaktı. Bu bakımdan bu dönemde birçok önemli hadise meydana geldi. Bunlar Senedi ittifak, yeniçerilerin ortadan kaldırılması, bakanlıkların kurulması ve memur atamalarının değiĢtirilmesiydi. Bir süreden beri Anadolu ve Rumeli'deki bazı eyaletler ve livaların merkeze bağlılıkları zayıfladı. Ayanlar keyfî bir yönetim kurarak merkezi idareye karĢı gelmeye baĢladılar (Arvasi, 2015: 37). II. Mahmut merkezi otoriteyi güçlendirmek zorundaydı. Sadrazam Alemdar Mustafa PaĢa, ayanlara ve ağalara birer davetiye göndererek, bunları MeĢveret-i amme‟ye yani genel toplantıya davet etti. Toplantıdaki görüĢmelerden yeni PadiĢah‟a bağlılık yemini eden Sadrazam Alemdar Mustafa PaĢa'yı ve onun temsilcilerini tanıdı. Adil davrandığı sürece itaat eden yirmi beĢ kiĢiye bir dizi yükümlülük getirerek Sened-i ittifak anlaĢmasını yaptılar (Arvasi, 2015: 37). Klasik Osmanlı Devleti sisteminde böyle yükümlülüklere girmek bazı yetkilerin de sınırlanması anlamına geliyordu. Nitekim Sened-i Ġttifak ile Osmanlı tarihinde ilk defa bir Osmanlı PadiĢah‟ının yetkileri kısıtlandı (Arvasi, 2015: 39). Alemdar Mustafa PaĢa, ayanlarla Sened-i Ġttifak anlaĢmasını yaptıktan sonra ayanların artık devlete bağlı olduklarını düĢünerek III. Selim zamanında uygulanmak istenen Nizam-ı Cedit'i yeniden yürürlüğe koymak istedi. Bu yeni askeri teĢkilatın II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 10 çekirdeğini Nizam-ı Cedit „in eski paĢalarından olan Kadı Abdurrahman PaĢa'nın emrinde 3000 kiĢilik bir birlik oluĢturdu. Buna eski Nizam-ı Cedit ordusundan kalanlarla bazı yeni birlikler eklendi. Bu yeni orduya Sekban-ı Cedit adı verildi. Bütün bu faaliyetler gerek Yeniçeri ocağında ve donanmada gerekse devletin diğer kollarında Sadrazam Alemdar Mustafa PaĢa'ya karĢı fitne ve kin‟i oluĢturdu. Bu durumu fırsat bilen yeniçeriler fitne ateĢini yakarak Babıâli‟ye baskın yaptı. Alemdar Mustafa PaĢa‟yı Babıâli binasından dıĢarıya çıkartıp öldürmek istedilerse de Alemdar Mustafa PaĢa, yanında bulunan silahıyla cephaneyi patlattı. Meydana gelen patlamada kendisiyle birlikte birkaç adamı ve binanın damındaki 500 kadar yeniçeriyi de öldürdü (16 Kasım 1808) (Arvasi, 2015: 39). Asiler Saraya hareket edip II. Mahmut'u tahtan indirmek istedi. Yerine yeniden IV. Mustafa'yı tahta çıkarmayı düĢünüyorlardı. Onların bu niyeti ortaya çıkınca II. Mahmut, kardeĢi IV. Mustafa'yı boğdurdu. II. Mahmut Osmanlı hanedanının tek erkek temsilcisi olarak kaldığı için bu durum karĢısında asiler isyana son vermek zorunda kaldı. Asilerin isteği üzerine Sekban-ı Cedit kaldırıldı. III. Selim'in yapmaya çalıĢtığı Nizam-ı Cedit'ten sonra Alemdar Mustafa PaĢa'nın gerçekleĢtirmek istediği yenilik hareketleri de yarım kaldı. Üstelik yenilik hareketine kalkıĢanlar yaptıkları giriĢimlerin bedelini canlarıyla ödediler. Otoriter ve baĢına buyruk bir yönetim tarzı olan Alemdar Mustafa PaĢa'nın ölümüyle gerçek anlamda iktidar II. Mahmut'a geçti (Arvasi, 2015: 39-40). Alemdar Mustafa PaĢa ölmesine rağmen diğer ayanlar anlaĢmaya sadık kaldılar. Sultan'ın Rusya'ya karĢı savaĢında devlete ellerinden gelen yardımı yaptılar. II. Mahmut 1812'de Rusya ile BükreĢ AntlaĢmasını imzaladı. Akabinde ordusuyla ayanların üzerine yürüdü. Bunların büyük bir kısmını yok etti. Ayanlardan kalan mallarını kendi adamlarına dağıttı. Ardından bürokrasinin hedef gösterdiği daha küçük ayanlar üzerine yürüdü. Yeniden güç kazanmalarından çekindiği için bu ayanları da ortadan kaldırdı. Ayanların bertaraf edilmesi Osmanlı Devleti'nin toplumsal ve ekonomik kaderi açısından çok önemliydi. Devlet taĢradaki ekonomik kaynaklar üzerinde tam bir hâkimiyet kurdu. Bu kaynaklar bir süre sonra yeniden düzenlenmeye tabi tutulacak olan topraktı. Ġkinci olarak yönetim sorumluluğunu yerel halkın temsilcileri ile paylaĢma gerekliliğini ortadan kaldırdı. MerkezileĢme kısa süre sonra Sultan‟ın mutlak otoritesi ile eĢ anlamlı hale geldi. II. Mahmut Senet-ı Ġttifak ile ayanlara verdiği imtiyazı geri aldı (Ortaylı, 2006: 37). 1821‟de çıkan Yunan ayaklanmasında yeniçerilerin yetersiz ve dağınık olduğu bir kez daha ortaya çıktı. Böylece Halk ve müderrisler arasında Kapıkulu askerine karĢı büyük bir husumet ve düĢmanlık ortaya çıktı. II. Mahmut da Sancak-ı ġerifi Saray kapısına çıkardı. EĢkinci Ocağı askerleri, baĢlarında Ağa Hüseyin ve Ġzzet PaĢalarla yanlarında müderrisler ve halk yeniçerilere karĢı harekete geçtiler. Binlerce yeniçeri öldürüldü. Binlercesi de tutuklandı (Arvasi, 2015: 40). 1826‟da Yeniçeri ordusuna son veren II. Mahmut hızla yeni bir ordu oluĢturdu. Asakir-i Mansure-i Muhammediye yani Hz. Muhammed'in Eğitimli Muzaffer Askerleriydi. BaĢlangıçta Ġstanbul'daki 12 piyade ile 1550 sipahiden ve eyaletlerdeki askeri birimlerden oluĢtu (Arvasi, 2015: 40-41). II. Mahmut‟un askeri reformları Osmanlı toplumunda hayatın her alanına yansıdı. Modern askeri eğitim için doğa bilimleri, tıp ve matematik gibi bilim dallarına ait ilmi terimler de TürkçeleĢti. Askeri anlamda yeniden yapılanma çabaları daha ciddi bir temel üzerine oturdu ve yaygınlaĢtı (Ortaylı, 2006: 44). II. Mahmut'un reform hareketlerinin bazıları ise Ģekli idi. Fes, sarık yerine müderris dıĢındaki bütün memurlara mecburi tutuldu. Fransız etkisinin güçlü olduğu Mekteb-i Tıbbiye kuruldu. Askeri okulların yanı sıra tıp okulundan da seçilmiĢ öğrenciler zaman zaman Paris, Londra, Viyana'ya gönderildi (Arvasi, 2015: 41). II. Mahmut‟un önemli yeniliklerinden biri de köy ve mahalleler için muhtarlıklar kurmasıydı. Askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı. Karantina sistemi getirildi. Yurt dıĢına düzenli diplomatik görevliler gönderildi. Sonraki yarım yüzyılda önemi artan Türk gazeteciliğinin baĢlangıcı olan Takvim-i Vakayi'yi kurdurdu. Sivil bürokrasiyi yeniden düzenledi. 1828'de müsadere usulü kaldırdı (Arvasi, 2015: 42). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 11 II. Mahmut, döneminin sonuna doğru hariciye, dâhiliye ve maliye nezareti kuruldu. Bazı nazırlıkların unvanları değiĢtirildi. Avrupa tipinde bir kabine olan Meclis-i Has oluĢturuldu. Sadrazam veya Vezir-i Azam unvanı BaĢvekil olarak değiĢtirildi. Batı'da Yüksek Adalet Meclisi olarak bilinen yeni kanun ve nizamların hazırlanacağı Meclis-i Vala-yı Ahkâm-ı Adliye kuruldu (Arvasi, 2015: 42). Avrupa devletleriyle artan diplomatik iliĢkiler gereği hariciye nezareti bünyesinde tercüme odası kuruldu. Kısa sürede değerli Osmanlı devlet görevlileri ve aydınları yetiĢtiren bir kurum oldu. Tercüme Odası'nda Ali PaĢa, Fuat FaĢa, Ahmet Vefik PaĢa, Münif PaĢa, ReĢit PaĢa, Saffet PaĢa ve Namık Kemal gibi son derece yetenekli devlet adamları yetiĢti (Arvasi, 2015: 42). 2.3. Yeni Osmanlılar Hareketi ve Faaliyetleri II. Mahmut 1 Temmuz 1839‟da vefat edince yerine oğlu I. Abdülmecit tahta geçti (Türköne, 1999: 25-27). 3 Kasım 1839'da Gülhane Bahçesinde okunan Hatt-ı Hümayunla Tanzimat Devri baĢladı. Okunan metin Gülhane Bahçesinde ilan edildiği için Gülhane-i Hatt-ı Hümayunu adı verildi. Hattı okuyan Mustafa ReĢit PaĢa'ydı. Dinleyenler; PadiĢah eĢrafı, müderrisler, devletin askeri ve sivil büyük memurları, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi Hahamı, Esnaf TeĢkilatı temsilcileri ve elçilerdi (TektaĢ, 2004: 912). Sultan Abdülmecit‟in (1839-1861) imzasını taĢıyan Gülhane-i Hatt-ı Hümayunu, önceki PadiĢahların fermanlarından farklı olarak Osmanlı Devleti‟nin yönetim ve toplum hayatına bir ilham kaynağı oldu. Sonradan yapılacak ıslahat çalıĢmalarına öncülük etti (Aktel, 1998: 2). Tanzimat Fermanı, Osmanlı yönetiminin uzun süreden beri uyguladığı bir sistemdi. Üç asırdan beri her PadiĢah halkına adil bir yönetim vaat eder ve adalet name adı verilen benzeri hattı hümayunlar ilan ettiler. Tanzimat Fermanı öyle yenilikler getirdi ki bunlar kökten değiĢiklik yapma mahiyetindeydi (Ġnalcık, 1964: 611). Milliyetçi bir tutum sergileyen gayri-Müslimlerin Ġmparatorluktan ayrılmasını önlemek amacıyla atılan ilk adımdı. Osmanlı Devleti XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde içte ve dıĢta maruz kaldığı sıkıntıları atlatabilmek için Avrupa‟ya dayanma ihtiyacını hissetti (Eryılmaz, 1992: 93). Tanzimat Fermanı‟nın amacı, Mısır meselesiyle beraber Osmanlı Devleti‟nin hem iç iĢlerine hem de dıĢ iĢlerine müdahale eden Rusya ve Avrupa‟yı engelleme isteğiydi. Bir yandan devletin varlığını sürdürebilmek için geniĢ kapsamlı ve köklü reformlara duyulan ihtiyaç, diğer yandan Batı ülkelerinin Hıristiyan halka eĢitlik ve güvence tanınması yolundaki istekleri 1839‟da Tanzimat Fermanı‟nın ilan edilmesiyle sonuçlandı (Sencer, 1984: 46). Tanzimat Devri'nin açılmasında etkili olan Hariciye Nazırı Mustafa ReĢit PaĢa‟nın Paris sefareti sırasında gönderdiği layihalar PadiĢah üzerinde çok etkili oldu. Mustafa ReĢit PaĢa'ya göre Osmanlı Devleti'nin gerilemesindeki temel etken, klasik yönetim anlayıĢının devam etmesiydi. Mustafa ReĢit PaĢa‟ya göre Osmanlı Devleti, Avrupa devletleri karĢısında varlığını sürdürebilmesi için Batı ile yakın iliĢkiler kurmalıydı. Mustafa ReĢit PaĢa, Osmanlı Devleti‟nin Avrupa‟ya kendini kabul ettirmek zorunda olduğunu düĢünüyor ve bunun ancak ciddi bir Tanzimat ile mümkün olabileceğini ifade ediyordu. Mustafa ReĢit PaĢa, PadiĢah'ı ıslahatın gerekliliğine inandırdıktan sonra bu hususta bir ferman kaleme aldı. Bu fermanı 3 Kasım 1839'da Gülhane Bahçesinde okuttu (Arvasi, 2015: 43). Tanzimat Fermanı‟nın önemli maddeleri: Birinci bölümde, Osmanlı Devleti'nin kuruluĢundan itibaren Kur'an'ın hükümlerine ve Ģeriatın kurallarına saygı gösterildiğinden, devlet kuvvetli ve halk refah bir hâle geldiği belirtildi. Ġkinci bölümde, yüz elli yıldan beri türlü gaileler ve türlü sebeplerle ne Ģeriata ne de faydalı kanunlara saygı gösterildiğini ve bu yüzden de devletin eski kuvvet ve refahının yerine zayıflığın ve fakirliğin gelmiĢ olduğu anlatıldı. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 12 Üçüncü bölümde, bu itibarla Allah'ın inayeti ve Hz. Peygamber‟in yardımıyla devletin iyi idare edilmesini sağlamak için bir kısım yeni kanunların konulduğuna iĢaret edildi. Dördüncü bölümde, yeni kanunların dayandırılacağı genel prensipler gösterildi. Müslüman ve Hıristiyan bütün halkın ırz, namus, can ve mal güvenliğinin sağlanması, verginin düzenli usule göre ayarlanmasının yanında askerlik görevi de düzenli bir usule bağlanmaya çalıĢıldı. Osmanlı Devleti içinde bulunan bütün tebaa fermanı kendi açısından yorumladı. Gayrı-Müslimler bir taraftan durumu sevinçle karĢılarken diğer taraftan askerlik görevine bir düzen getirilmiĢ olması pek hoĢlarına gitmedi. Çünkü gayrı Müslimler ticaretle uğraĢıyor ve büyük paralar kazanıyordu. Devlete de cizye vergisi verip askerlikten muaf oluyorlardı. Müslümanlar da gayrı-Müslimlere verilen haklardan hoĢlanmadı. Çıkarları zedelenen müderris, ayan ve bazı devlet adamaları Ģeriatın çiğnendiğini ve Müslümanların, gayrı-Müslimlerle aynı seviyeye geldiğini ileri sürmesi halkı tahrik etti. Osmanlı Devleti durumdan olumsuz etkilendi. Osmanlı Devleti, Tanzimat'ın ilanıyla köklü değiĢiklikler gerçekleĢtirdi. PadiĢah, salahiyetinin bir kısmından vazgeçti. PadiĢah‟a vükela ve bilim adamları ile beraber Hırkaı ġerif dairesinde yemin ettirildi (Arvasi, 2015: 44-45). Tanzimat Fermanı, Osmanlı Devleti‟nde yenileĢme adına önemli bir dönem teĢkil eder. Bu dönem kendisinden öncekilere oranla farklı bir özellik taĢır. Çünkü bu zamana kadar yapılan yenileĢme çabaları sonuçsuz kaldı. Devletin aldığı kötü sonuçların etkisiyle de yenilikler daha çok askeri alanda yapıldı. Tanzimat'ın ortaya çıkıĢında gerçek anlamda böyle bir endiĢe söz konusu değildi. Tanzimat‟a göre devlet, olayların sebepleri, toplum düzeni ve idari sistemdeki düzensizlikleri gördü. Sosyal, idari ve hukuki alanda yenilikler yapmaya giriĢti. Tanzimat‟ı önceki yeniliklerden farklı kılan en önemli özellik, anayasalı rejimin gerçekleĢmesi yolunda atılmıĢ ilk adım olmasıydı. PadiĢah kendi otoritesini, tek taraflı da olsa kısıtlaması ilk defa bu fermanla gerçekleĢti (Arvasi, 2015: 45). Tanzimat Fermanı'nın 1839'da ilanından sonra Osmanlı devlet yönetimini temelden etkileyen yenilik hareketlerinden bir tanesi de 28 ġubat 1856'da ilan edilen Islahat Fermanı oldu. Kırım savaĢı (1853-1856) sonrasında Fransa, Ġngiltere Avusturya ve Rus hükümetleri Osmanlı idaresinde bulunan azınlıkların haklarını geliĢtirme eğilimine girdi. Onların Müslümanlarla her alanda eĢit olmasını sağlamak için Osmanlı Devleti'ne baskı yaptı. Avrupa devletlerinin bu baskı ve ısrarları karĢısında Babıâli daha fazla direnemedi. Avrupa devletleri Osmanlı Devleti'nin iç iĢlerine karıĢmak için yeni bir Islahat Fermanı hazırlamaya baĢladı. Islahat Fermanı, uluslararası bir belge olarak Paris antlaĢmasında yer aldı. Bu ferman Batılı devletlerin hazırladığı ve Babıâli‟nin kabul etmek zorunda kaldığı bir tedbirler bütünüydü (Eyicil, 2005: 169-172). Islahat Fermanı‟nın baĢlıca maddeleri Ģunlardı: Bütün halkın can, mal ve namus güvenliği, kanun önünde eĢit sayılacaktı. ġahsın ve topluluğun tasarruf hukukuna saygı gösterilecek devlet hizmetleri ve askerlik görevlerine bütün halk uyacaktı. Vergiler hususunda eĢitlik anlayıĢı getirilip, iltizam usulünün kaldırılarak verginin doğrudan alınması sağlanacaktı. Mahkemede Ģahitlik hususunda eĢitlik ilkesi kararı alındı. Mahkemelerin açık olması ve ilanların yayınlanması hakkında yeni kararlar alındı. ĠĢkencenin kaldırılması ve hapishane usulünün daha insani kaidelerde olması sağlandı. Ticaret, ceza ve cinayet davaları için karma mahkemeler kuruldu. Bu mahkemelerde hak ve ceza kanunlarıyla muhakeme usullerinin düzenlenmesi sağlandı. Patrikhanelerin ve Müslüman olmayan meclislerin bazı hukuk davalarında sahip olacakları hak ve yetkileri teyit edildi. Resmi yazılarda Hıristiyanlar için hakaret manası taĢıyan tabirlerin kullanılması yasaklandı. RüĢvet ve yolsuzluk yasaklandı. Özetle Islahat Fermanı'nın bazı maddeleri Müslümanlar arasında anlaĢmazlıklara ve üzüntüye sebep oldu. Bazı maddeler de uygulanamadı (Türköne, 1999: 166). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 13 2.3.1 Kuleli Vakası Tanzimat dönemi uygulamalarının bazı kesimlerde ortaya çıkardığı hoĢnutsuzluk, Kırım SavaĢı‟ndan sonra devletin mali durumunun sarsılması, toplumun yüksek tabakasında görülen zevk ve eğlence hayatının doğurduğu lüks yaĢantıya duyulan tepkiler teĢebbüsün ana sebepleriydi. Bu geliĢmeler ıĢığında istedikleri mevkii ve makamlara gelemeyen bir kısım askeri ve mülkiye memurları devletin yönetimini beğenmeyerek bunları ıslah etme düĢüncesine kapıldılar. 1859 yılı baĢlarında gizli bir cemiyet kurdular (Türkmen, 2001: 356). Abdülmecit‟in PadiĢahlığına son vermeyi amaçlayan bu cemiyet Kafkasya kökenli askeri erkândan Bâb-ı Seraskeri Dar-ı ġûrâ Reisi Hüseyin Daim PaĢa, Arnavut Cafer Dem PaĢa, Tophane Müftüsü Bekir Efendi, Ġmalat Meclisi azasından BinbaĢı Rasim Efendi, Tophane kâtiplerinden Arif Bey, Süleymaniyeli ġeyh Ahmet Efendi, Fatih Medresesi hocalarından Nasuhi Efendi, Hezargratlı ġeyh Feyzullah Efendi ile Tophane MüĢirliğine mensup yaklaĢık yirmi beĢ kiĢi tarafından kuruldu (Türkmen, 2001: 356). GerçekleĢtireceği bir saltanat darbesiyle ülkenin kaderini değiĢtirdiğine inanan cemiyetin reisi Beyazıt Medresesi hocası Süleymaniyeli ġeyh Ahmet Efendiydi. Abdülmecit‟e karĢı suikast düzenlemek için de bir cemiyet fikri ortaya attı. Hüseyin Daim PaĢa‟nın Ferik (Tümgeneral-Korgeneral) rütbesi ve parasından yararlanmak için baĢkan yardımcılığına getirildi. Cemiyet‟in en faal üyesi ise Cemiyet‟in genel sekreteri Arif Beydi. Arif Bey‟in görevleri arasında cemiyet adına propaganda yapma, beyanname yazma ve taraftar toplama gibi görevleri vardı. Hareketin baĢarıya ulaĢabilmesi için askeri bir dayanağa ihtiyaç vardı. Bu nedenle Cafer Dem PaĢa ve Rasim Bey gibi önemli mevkilerdeki kumandanları da aralarına almayı baĢarmıĢlardı. Hezargratlı ġeyh Feyzullah ile Kütahyalı ġeyh Ġsmail gibi nüfuzlu kiĢileri halk desteğini sağlamak için cemiyete almıĢlardı (Türkmen, 2001: 356). Kumanda ettiği birliklerden taraftar toplanması esnasında durumdan haberdar olan Hasan PaĢa, Arif Bey tarafından cemiyete davet edildi. PaĢa taraftar görünüp Arif Bey‟den bilgi aldı. Durumu Serasker Rıza PaĢa‟ya bildirdi ve aynı zamanda cemiyeti toplantıya çağırdı. Cemiyet 14 Eylül 1859‟da Kılıç Ali PaĢa Camii‟nde toplantı yaparken bir baskınla hepsini yakalattı. Cemiyet‟in açığa çıkmasını sağlayan Hasan PaĢa, Ferikliğe (Tümgeneral-Korgeneral) terfi etti. Suçüstü yakalanan suikast düzenleyicileri Çengel Köy‟deki Kuleli KıĢlasına konuldu. SoruĢturma ve yargılama burada geçtiği için olay Kuleli Vakası adıyla tarihe geçti (Türkmen, 2001: 356). Cemiyet üyelerinin yargılanması için Sadrazam Mehmet Emin Ali PaĢa baĢkanlığında Meclis-i Âli Tanzimat Reisi Mehmet PaĢa, Meclis-i Vala Reisi Kamil PaĢa, Dar-ı ġurayı Askeri Reisi Mustafa Zarif PaĢa‟dan oluĢan fevkalade bir Divan-ı Mahsus kuruldu. Mahkemenin kâtipliğini Mithat Efendi (PaĢa) yaptı (Kuran, 2000: 19). Alınan kararda birici derecede suçlu bulunan ġeyh Ahmet Efendi, Ferik (Tümgeneral-Korgeneral) Hüseyin Daim PaĢa, Cafer Dem PaĢa, Arif Bey ve BinbaĢı Rasim Bey idama mahkûm edildi. Diğerleri ise kürek, kalebent ve sürgün cezasına çarptırıldı (Türkmen, 2001: 356). Sorgulamadan anlaĢıldığına göre ayaklanma baĢlayınca elçiliklere, Patrikhaneye ve Ģehir halkına Arif Bey‟in yazdığı bildiriler dağıtılacak, Cafer Dem PaĢa Arnavut askerlerle kontrolü sağlamaya çalıĢacaktı. Ġmalat Reisi Rasim Bey fedai grubu ile telgraf tellerini kesecek, Tophane Müftüsü Bekir Efendi de gereken desteği sağlayacaktı. Ferik (Tümgeneral-Korgeneral) Hüseyin Daim PaĢa ise 1859‟da Kafkasya‟dan Ġstanbul‟a göç eden ve o sırada iĢsiz durumda bulunan Çerkezleri kolaylıkla ikna ederek cemiyet saflarına alacaktı. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 14 Islahat Fermanıyla gayrı Müslimlere tanınan haklardan rahatsız olanların baĢlattığı bu giriĢim gerçekleĢmeden bastırıldığı halde daha sonra Yeni Osmanlılar ve Genç Türkler unvanıyla ortaya çıkacak olan hareket üzerinde etkili oldu (Türkmen, 2001: 357). 2.3.2 Yeni Osmanlılar Kuleli Vakasının gerçekleĢmesinin ardından cemiyet tarafından, Osmanlı yönetimine karĢı etkili bir muhalefet oluĢturmak için kamuoyu yaratma gerekliliği anlaĢıldı. Bu gençler halkı uyararak idarenin de kendine çeki düzen vermesini sağlamak için bu yolu seçti. Bu hareket Türk tarihinde Yeni Osmanlılar Cemiyeti olarak da bilinen gizli bir derneğin Ġstanbul‟da1865‟te kurulmasıyla baĢladı. Bu cemiyet 250 üyelik gizli bir siyasi örgüttü. Gizliliğini korumak amacıyla 7 kiĢilik guruplara ayrıldı. Cemiyet‟in önder ve destekçileri çeĢitli sosyal sınıflara üye kiĢilerdi. Üyeleri arasında ünlü yazar ve yayıncı ġinasi, Namık Kemal ile ünlü edebiyatçı ve yayıncılar Ziya Bey ve Ali Suavi de bulunuyordu. Cemiyet‟in aktif üyeleri arasında çoğu zaman liberal bazen de Avrupai eğitim gören zengin ailelere mensup üyeler de bulunuyordu. Pek çok önemli sivil ve askeri Ģahsiyet de bu gizli cemiyete üyeydi. Yeni Osmanlılar Cemiyeti‟nin destekçilerinin büyük bir bölümü zengin ve yönetici kökenli Türk memur ve yaratıcı Ģahsiyetlerden oluĢuyordu (Petrosyan-Güney, 2002: 899-900) . II Mahmut'un Takvim-i Vakayi‟si ve 1840'ta Churchill‟in Ceride-i Havadis‟inden sonra 1860‟ta Agâh Efendi‟nin Tercüman-ı Ahval‟i bu hususa hizmet için ortaya çıktı. Yeni Osmanlılar‟ın baĢyazarı ilk önderi ġinasi idi. Ancak zamanın idarecilerine göre fazla serbest hareket etti. EleĢtiri sınırını aĢtı ve gazete iki hafta kapatıldı. Bu olay ġinasi‟yi kendi gazetesini çıkarmaya sevk etti. ġinasi'nin çıkarmağa baĢladığı Tasvir-i Efkâr, Ziya Bey (PaĢa) ve Namık Kemal gibi birkaç yıl sonrasının söz sahibi kalemlerini etrafında topladı. ġinasi bu gazete vesilesi ile siyasi, mali ve askeri konularda, acil bir hukuk reformu ihtiyacından söz etti. Sultan Abdülmecit‟in 25 Haziran 1861'de vefat etmesi üzerine kardeĢi Abdülaziz tahta geçti. Abdülaziz devrinde saltanat hukuku hakkında önemli bir değiĢiklik olmasa da diğer kurumlarda ıslahat hareketleri devam etti. (Karal, 1995: 342-346). Yeni Osmanlılar, hareketi Tanzimat'tan MeĢrutiyet'e geçiĢ sürecinde yeniden yapılanma çabaları içeresine girdi. Yeni Osmanlılar terimi hakkında çeĢitli yorumlarda bulunuldu. (Fransızca Jeune, Ġngilizce young) baĢlıca iki grup için kullanıldı. 1) Osmanlı kurumlarını eski saf geleneklerine dönmesini isteyen ıslahatçılar 2) ġeriatın zamanın ihtiyaçlarını karĢılayamadığını ve din-devlet iliĢkisinin bir birinden ayrılması gerektiğini düĢünen ıslahatçılar. Genel olarak ikinciler Avrupa'da okudu ya da bulundu. Bunlar dinsizleĢmiĢ ve döndüklerinde hiç de iyi izlenimler bırakmayan kiĢiler olarak gösterildi (Berkes, 2002: 282). Yeni Osmanlılar, medrese dıĢı mekteplerde eğitim aldı. Yabancı dil öğrendi. Avrupa‟ya gitti ve Batı‟yı aracısız tanıdı. Osmanlı ülkesinde yeni bir aydın tipi oluĢtu. Bu yeni kuĢak, insanı kutsal sayan, onun ve toplumun sorunlarına eğilmekten hoĢlanan, olayları dinsel etkilerden uzak akıl ve mantık ölçüleriyle çözmeye çalıĢan bir anlayıĢın ürünüydü (Arvasi, 2015: 49). Yeni Osmanlılar Cemiyeti mensupları özellikle basın yoluyla MeĢrutiyet ve hürriyet gibi fikirlerin topluma yayılması için çalıĢarak bir kamuoyu oluĢturmak istedi. Osmanlı Devleti‟nde meĢruti idareyi kurmayı hedefliyorlardı. Meseleyi kendince değerlendiren Yeni Osmanlılar Cemiyeti ellerindeki basın vasıtasıyla hedef tahtasına sürekli olarak Babıâli ve yüksek bürokrasiyi koysa da eleĢtirilerini PadiĢah‟a yöneltmediler. Sadrazam ve nazırların davranıĢları, onların siyasi muhalefetine malzeme oldu. Bu anlamda bilhassa Tasvir-i Efkâr ve Muhbir Gazeteleri Ali PaĢa'yı ziyadesiyle rahatsız etti (Koloğlu, 1999: 179). Osmanlı aydınları, Tanzimat'tan beri süregelen ıslahat giriĢimlerinin etkisiyle Batı‟da yaygınlaĢan liberal fikirleri yakından takip etmeye baĢladı. Osmanlı Devleti‟nde II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 15 siyasi, iktisadi ve kültürel geliĢmeler sağlamaya yönelik faaliyetler içeren siyasi hareketler ve bunları sağlayan Ģartlar oluĢtu (Çavdar, 1991: 10-11). 1865‟te dergide ġinasi‟nin yerine geçen Namık Kemal bu hususta ustasından da ileri gitti. Ġç ve dıĢ meseleler hakkında merkezi idareyi hiç de alıĢık olmadığı Ģekilde eleĢtirdi. Öte yandan Tasvir-i Efkâr‟dan daha etkili muhalefet yapan diğer bir gazete olarak Ali Suavi‟nin çıkardığı Muhbir Gazetesiydi. Bu geliĢmeler hükümeti, basını kontrol etmek için bir Ģeyler yapmaya zorladı. Zira yöneticiler devletin iç ve dıĢ sorunlarını kendince halletmekte ve halka bu hususta bilgi vermemeyi düĢünüyordu. Cemiyet, gazeteler aracılığı ile muhalifler görebildikleri bütün konuları halka bildirerek meseleyi onların da tartıĢmasını sağlamaya çalıĢıyorlardı. Basının gittikçe artan bu etkinliği 1 Ocak 1865‟te ilk Basın Kanunu‟nun ilanına yol açtı. Gerekçe ise mahalli basının bir kısmının ülkenin zararına yayın yapması olarak dile getirildi (Erastan, 1995: 58-59). Batı‟nın yüksek bilim ve teknolojisinin de etkisiyle geliĢen ve değiĢen bu idealist gençler, 1867‟de bir gurup öncü liderleriyle Avrupa‟ya gitti. Avrupa‟ya gitme kararı cemiyetle yakından iliĢkili bir takım gazetelere gösterilen bir tepkiydi. Avrupa‟ya giden Yeni Osmanlılar bir süre sonra propaganda amacıyla yayınladıkları gazetelerini Türkiye‟deki okurlarına yayabilmek için faaliyetlerine baĢladı. Ali Suavi tarafından 1867/68 yıllarında Londra‟da yayımlanan Muhbir, Namık Kemal ve Ziya Bey tarafından 1869/70 yılları arasında yine Londra‟da ve sonra da Cenevre‟de yayımlanan Hürriyet gibi gazeteler, Yeni Osmanlılar‟ın düĢüncelerini yaymalarında çok önemli bir rol oynadı. Bu gazetelerden Hürriyet, bir süre sonra Yeni Osmanlılar Cemiyeti‟nin sözcüsüydü. Yeni Osmanlılar bu gazeteyi Osmanlı Devleti‟nin meĢruti yönetime geçmesi ya da bir Meclis-i Mebussan‟ın kurulması gibi siyasi amaç ve taleplerini iletmede kullandı (Erastan, 1995: 58-59). Cemiyet‟e, Mısır ile ilgili veraset usulünün değiĢmesi sebebiyle Osmanlı hükümetine kırgın olan Mısırlı Prens Mustafa Fazıl PaĢa da mali destek sağladı. Bu durum Sadrazam Ali PaĢa‟nın Ģahsında hükümetin tepkisine sebep oldu. Grubun önderleri memuriyet vazifesi ile Anadolu‟ya gönderildiler. Ali Suavi de Kastamonu‟da vazifelendirildi. Yine bu hareketli günlerde cemiyetin ismi Yeni Osmanlılar olarak değiĢtirildi (Karal, 2011: 303-307). Cemiyet liderlerinin Ġstanbul‟dan uzaklaĢtırılma haberi üzerine Mustafa Fazıl PaĢa onları Paris‟e çağırdı. Ziya Bey ve Namık Kemal 8 Mayıs 1867‟de Paris'te buluĢtu. Ali Suavi daha sonra onlara katıldı (Karal, 2011: 303-307). Avrupa‟ya giden bu gençlerin düĢünce ve siyasi görüĢlerinin oluĢmasında, geliĢen Fransız edebiyatı ve buna bağlı olarak Rousseau, Voltaire, Montesque, Hugo, Moliere ve Lamartine gibi pek çok yazarın eserlerinden etkilendiler. Bu yazarların eserlerinin pek çoğu Namık Kemal ve Ziya PaĢa tarafından Türkçeye çevrildi. Yeni Osmanlılar Cemiyeti‟nin anayasal reforma giden yolda Fransız edebiyatından etkilendiklerini söylemek doğru olacaktır (Petrosyan-Güney, 2002: 900). 1868‟den itibaren Hürriyet Gazetesi‟ni yayınlayan Namık Kemal ve Ziya Bey devamlı olarak Osmanlı vatanseverliği ve yurt sevgisini iĢledi. Daha önce Londra‟da Muhbir Gazetesi‟ni çıkarmakta olan Ali Suavi de Paris‟te Ulûm adlı yeni bir gazete yayınlamaya baĢladı. Radikal Ġslamcı Ali Suavi ile Batı‟nın müspet taraflarını almaya meyilli Ziya ve Kemal Beyler arasında fikir ayrılıkları ortaya çıktı. Fikir ayrılığı kısa zamanda iyice büyüdü. Sultan Abdülaziz‟in Avrupa seyahati sırasında iken grubun mali destekçisi Mustafa Fazıl PaĢa'yı ikna edip beraberinde Ġstanbul‟a getirmesi onları mali olarak çok güç durumda bıraktı. Türlü zorluklar altında faaliyetlerini sürdüren ekipten Namık Kemal ve Ziya Bey, Ali PaĢa‟nın 1871 Eylül‟ünde vefatı üzerine Ġstanbul‟a döndü. Ali Suavi ve diğerleri ise dönmemekte ısrar etti. Namık Kemal döndükten sonra Ġbret Gazetesi‟nin yönetimini üstlendi. Haziran 1872‟de Vatan Yahut Silistre adlı meĢhur piyesinin yapmıĢ olduğu etki devlet makamlarınca muzır bulundu. Kıbrıs‟a sürülünceye kadar da bu vazifede kaldı. Bu esnada yazdığı baĢyazı, makale ve denemeler ona büyük ün kazandırdı. Kıbrıs sürgününden 1876‟da Sultan Abdülaziz‟in hal‟linden sonra dönen Namık Kemal, V. Murat‟ın kısa süreli saltanatında onun sekreteri olduysa da Abdülhamit‟in iktidarı döneminde ömrü sürgünler ve küçük memuriyetlerle geçti. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 16 Yeni Osmanlılar‟ın etkisi 1876 Kanun-ı Esasinin ilanı ile en üst seviyeye çıktı. 28 Haziran 1878‟de durumdan rahatsız olan II. Abdülhamit‟in meclisi kapatmasıyla bu etki kesintiye uğradı ( Lewis, 2007: 168). Meclisin kapatılması sonrası, Yeni Osmanlılar‟ın fikirlerinin terk edildiğinin söylenmesine rağmen onlar, Tanzimat‟a ve yeniliklerine karĢı çıkmamaktaydı. Batı ile yakınlaĢmada belli bir düzeyde kalınması Türk milletinin ve devletinin bekasını var eden Ġslam dini hukukunun dıĢlanmamasını istemekle de etkilerini cumhuriyet dönemine kadar sürdürdüler (Erastan, 1995: 60). Yeni Osmanlılar, Tanzimat‟ı ve getirdiği yenilikleri Ġslam Ģeriat emirleri ile eĢleĢtirmeye, gerçekleĢtirmek istedikleri parlamenter sistemi de Ġslam‟ın meĢveret emri ile karĢılamaya çalıĢtı. Batı devletlerinden kanun tercümesi faaliyetlerini de gülünç buluyorlardı. Yeni Osmanlılar‟ın din ye Ģeriattan ayrı hareket etmedikleri, Tanzimat ve Islahat‟a milli bir yenileme olarak düĢünüp bunu da dini esasların kefaletinde görmeyi temel mesele saydıkları görülmektedir(Erastan, 1995: 60). Yeni Osmanlılar‟ın içinde en önemli yeri Namık Kemal ve Ziya Bey almaktaydı. Hareketin genel yöntemi onların düĢüncesiyle Ģekillenmekteydi. Ġslam âleminin hemen her alanda yenilmeye baĢlaması ve gerilemesi, aynı zamanda Batı'yı ilim, teknik ve siyasette hâkim hale getirdi. Müslüman yerleĢim birimleri Hıristiyan Batı dünyasının sömürgesi haline geldi. Bu sırada pek çok Batılı yazar Ġslam âleminin bu gerileyiĢini açıklarken sebep olarak Ġslam dinini gösterdiler (Erastan, 1995: 60-61). 2.4. MeĢrutiyetin Yayınlanma Gerekçeleri Osmanlı Devleti‟nde reformlar yeni bir Ģey değildi. III. Selim‟den 1876 Anayasasına kadar geçen sürede reformcuların öncelikli hedefi devletin siyasi bütünlüğünün korunması oldu. Bu amaç doğrultusunda takip edilen yollar bir birinden farklıydı. PadiĢah ve üst düzey yöneticilerin neredeyse tamamı XVIII. yüzyıl sonralarından itibaren ülkenin kurtuluĢunu ordu ve merkezi yapının ıslahat hareketlerini Ģiddet kullanarak halletmeyi planlıyordu. XIX. yüzyılın ortalarında meydana gelen yeni bürokraside ise baskıcı yöntemlerin aksine herkese eĢit haklar sağlayacak özgürlük ve eĢitlik ilkesiyle hareket edecek bir sistem olmalıydı. 1876‟da çok sayıda genç Türk aydını Osmanlı Devleti içinde siyasi ve idari reformların gerekliliğini dile getirdi. Basın yoluyla toplumun çeĢitli kesimlerinden destekçi bulma yoluna gittiler. Toplumun desteğini gazeteler aracılığıyla, siyasi içerikli yazılar yazarak sağlamayı baĢardılar. Bu yeni Türk aydın gurubunun oluĢmasında baĢta ıslahatçı PadiĢah‟ların Avrupa‟nın baĢkentlerine daimi elçilikler açması etkili oldu. Avrupa‟ya öğrenci göndermesinin yanında laik okulların açılması, Avrupa uygarlığına yakınlaĢmanın giderek artması, bilim ve eğitim derneklerinin kurulması ve özel sektörde yayıncılık kültürünün yaygınlaĢması çok etkili oldu. Avrupa zihniyetindeki bu aydınlar, devletin üst kademelerinde bulunan destekçileri ve 1860-1870‟li yılların genç Türk aydınları PadiĢah‟ın halkının tümünün Osmanlılar adı altında birleĢtirilmesi fikrini savundu. Devlet‟in dağılma tehlikesi XIX. yüzyılda ciddi boyutlara ulaĢtı. Reformcuları, destekçileri ve din adamları ile birlikte bütün halkı bir araya getirdi (Petrosyan-Güney: 900-903). GerçekleĢtirilen reformların baĢarısızlığının yanında Avrupa‟nın bu reformlara tepkisinin artacağı korkusu büyük hayal kırıklıklarına sebep oldu. OluĢturulacak bir anayasanın siyasette çok daha radikal ve etkili bir merhem olacağı düĢünüldü. Avrupa‟dan özellikle de Fransız aydınlanma düĢünürlerinin toplumsal sözleĢmeye yönelik düĢüncelerinden etkilenildi. Yeni Osmanlılar‟ın ünlü Ģahsiyetlerinden biri olan Namık Kemal‟in eserlerinde yer alan mutlak gücün devredilmezliği hükmünün yer alması gibi. Namık Kemal, devletin varlığı vatandaĢlarının doğuĢtan var olan haklarını korumak ve vatandaĢlarının sahip olduğu bu hakları garanti altına almak olduğunu savundu. Fransız aydınlanma fikrinin 1860-1870‟li yıllardaki anayasal hareketin baĢını çekenler üzerindeki etkisi unutulmamalıdır. Namık Kemal eserlerinde Montesqiue‟nün L‟esprit de loi, Rousseau‟nun Du Contrat Social adlı eseri ile Volney‟in tarihi eserlerine doğrudan II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 17 göndermede bulundu. Türk anayasal hareketinin ideologları mutlak gücün devredilmezliği ve yasama ile yürütme yetkisinin birbirinden ayrılması gibi görüĢleri bu eserden aldı (Petrosyan- Güney: 900-903). Bu fikirlere ve bu fikirlerin Türk toplumu üzerindeki etkisine rağmen MeĢrutiyetçiler, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik durumla da ilgilenmiĢlerdi. MeĢrutiyetçiler, bu durumun öncelikli nedeninin aĢırı vergiler, bu vergilerin tahsisatı için baĢvurulan yöntemler, tefecilik ve idari keyfiyet olduğunu düĢünüyorlardı. MeĢrutiyetçiler, ülkeyi Avrupalılara gittikçe daha bağımlı hale getiren dıĢ borçlanma politikasına karĢıydılar (Petrosyan-Güney: 900-903). Genç Türk aydınlarının düĢünceleri Türk halkında ulusal bilincin oluĢtuğuna bir kanıt olan Türkiye‟deki ilk vatanseverlik görüĢlerini ortaya koydu. Ulusal bilincin oluĢmasında Yeni Osmanlılar da büyük rol oynadı. Osmanlı Devleti içerisinde yaĢayan ve Türk olmayan insanlar arasında bu dönemde artıĢ gösteren milliyetçilik hareketleri Türk milliyetçiliğinin ortaya çıkmasında büyük etkisi oldu. Bu dönemde ortaya çıkan milliyetçilik kavramı Osmanlı Devleti‟ni derinden etkiledi. Bundan dolayı genç Türk aydınları Osmanlıcılık fikrini ortaya attı. Osmanlıcılık fikrinin temel içeriği ortak bir vatan olmanın yanında eĢitlik ve birlik ilkesinin tanımlanmasıydı (Petrosyan-Güney: 900-903). Ġlk MeĢrutiyetçilerin düĢüncelerinin oluĢtuğu bu yelpaze çoğunlukla eserlerinde yansıtıldı. MeĢrutiyet hareketinin baĢını çekenler genelde doğuĢtan iyi yorumculardı. Bu doğrultuda MeĢrutiyetçilerin XIX. yüzyılın ikinci yarısı XX. yüzyıl baĢlarında dergilerde yayımladıkları makalelerinin yenilikçi ve reformcu düĢünceleri geliĢtirdikleri ve güçlendikleri ölçüde etkili olduklarını söylenebilir. Türk yorumculuğu bu dönem boyunca sosyal reformun önemli bir aracı oldu. Bu bağlamda yorumculuk olgusu reform mücadelesi ve ilk anayasanın oluĢmasında hayati bir rol oynadı. Yine MeĢrutiyetçilerin propaganda faaliyetleri ne kadar güçlü olursa olsun 1876‟da ülke ciddi bir siyasi kriz içindeydi. Balkanlar‟da meydana gelen isyan hareketleri, Rusya ile meydana gelen siyasi kriz ve Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti iç iĢlerine karıĢmasını önleme çabası anayasanın ilanını meydana getiren en önemli sebeplerdi (Petrosyan-Güney: 900-903). Bu dönemde devlet çaresizlikler içinde sendeliyordu. Ekonomik durum, kuraklık ve verimsiz geçen hasat dönemi de ülkeyi çok zor durumda bıraktı. 1875 yılında devlet kısmi iflasını ilan etti. Buna bağlı olarak Bulgaristan ve Bosna-Hersek‟te ayaklanmalar baĢ gösterdi. Avrupa devletleri Osmanlı Devleti iç iĢlerine daha fazla karıĢır hale geldi. Bu ortam karĢısında Ġstanbul‟da hükümet karĢıtı gösteriler baĢladı. Bu gösteriler Osmanlı sultanı I. Abdülaziz‟in tahttan indirilmesine sebep oldu. Anayasanın akıbetine 22 Aralık 1876‟da ilanından önce bir gurup nazır bir kez daha anayasanın ilan edilmesine karĢı çıktılarsa da Mithat PaĢa, anayasanın ilan edilmemesi durumunda istifa edeceği tehdidinde bulunarak kabineyi bu kararı almaya zorladı. Mithat PaĢa‟nın istifa etmesi Ġstanbul konferansı arifesinde devleti zor duruma sokacağından anayasa karĢıtı olanlar geri çekildi.(Petrosyan-Güney: 903-906). 2.5. MeĢrutiyetin Ġlanı (23 Aralık 1876) Tanzimat Fermanıyla kabul edilen tabii hak ve yükümlülükler zamanla unutuldu. Keyfi yönetim tarzı ve baskıcı idaresi tekrar baĢladı. Sultan Abdülaziz, görevinde baĢarılı bulmadığı memurları sürgün etmeye baĢladı. Büyük memuriyetler rüĢvet karĢılığı dağıtılır oldu (Berkes, 2012: 21-26). Devletin içinde bulunduğu siyasi, sosyal ve ekonomik sıkıntılar da devleti zor durumda bıraktı. ĠĢte devletin bu kötü durumu ülkenin bazı aydın ve devlet adamlarını olumsuz yönde etkiledi. Devleti eski gücüne kavuĢturmak ve modernleĢtirmek isteyen genç aydın ve yöneticiler, görüĢleriyle dönemin devlet adamları ve kısmen de olsa kamuoyu üzerinde etkili oldu. Bu genç aydınlar devletin bu kötü gidiĢatının ancak meĢruti bir yönetimle sağlanacağını düĢünüyorlardı. Bu yönetim Ģeklinin uygulanması için devletin sosyal, siyasi ve hukuki yapısındaki gerekli değiĢikliklerin yapılması konusunda çalıĢmaya baĢladı. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 18 Tanzimat Fermanı sonlarında geliĢen bu entelektüel hareketin temsilcilerine de Genç Osmanlılar denildi (Uçarol, 2015: 396-397). Bunların baĢında, Ali Suavi, ġinasi, Ziya PaĢa, Namık Kemal ve Agâh Efendi gibi önemli Ģahıslar bulunuyordu. Genç Osmanlılar Avrupa ve Ġstanbul‟da çıkardıkları Ulum ve Ġbret gibi gazetelerde insan hakları, eĢitlik, hürriyet adalet, vatan sevgisi, MeĢrutiyet, Meclis sistemi ve Anayasal sistem gibi konular iĢliyorlardı. Bu grubun idare kademelerinde de destekçiler vardı. Mithat PaĢa, Hüseyin Avni PaĢa, Mütercim RüĢtü PaĢa gibi önemli Ģahıslardı (Burak, Gazi Ünv: 292). Bu aydınlar 1865‟de Genç Osmanlılar Cemiyeti adı altında gizli bir örgüt kurdular. Cemiyet‟in örgütlenmesi ve çalıĢma yöntemi Ġtalya‟daki Carbonari TeĢkilatı örnek alınarak düzenlendi. Cemiyet kısa sürede geliĢerek çapını da geniĢletti. Genç Osmanlılar yeterli derecede geliĢtiklerini düĢünerek 1867‟de Bab-ı Âliyi basarak Sadrazam Ali PaĢa‟yı saf dıĢı bırakıp Mahmut Nedim PaĢa‟yı Sadrazamlığa getirmeye çalıĢtı. Devlet bu durumdan haberdar olunca baĢarılı olamadılar. Cemiyet üyelerinden bir kısmı yurt dıĢına kaçtı. Aynı yıl bunlara Namık Kemal, Ziya PaĢa, Ali Suavi ve bazı cemiyet üyeleri de katıldı. Paris‟te toplanan bu gençler, Osmanlı Devleti‟ne kırgın olan Mustafa Fazıl PaĢa‟nın kendilerine bağladığı maaĢla faaliyetlerini sürdürdüler (Uçarol, 2015: 397). Genç Osmanlılar Cemiyeti 1870‟e kadar Avrupa‟da PadiĢah ve hükümete karĢı çalıĢmalarını sürdürdü. Abdülaziz‟in Avrupa gezisi sırasında Mustafa Fazıl PaĢa‟yı ikna edip yanında getirmesi cemiyeti zor durumda bıraktı. 1871‟de Ali PaĢa‟nın ölümü üzerine Namık Kemal‟in de içinde bulunduğu cemiyet üyelerinin bir kısmı ülkeye döndü. Bu da PadiĢah ve hükümete karĢı yapılan muhalefeti bir süre duraklattı (Karal, 2011: 312-313). 1875‟ten itibaren Osmanlı Devleti‟nin iç ve dıĢ sorunları gittikçe artmaya baĢladı. Bunların etkisiyle ülkede bunalım ve karamsarlık baĢ gösterdi. Abdülaziz ve hükümete karĢı muhalefeti güçlendi. Abdülaziz 30 Mayıs 1876‟da tahttan indirildi ve yerine V. Murat geçirildi. Abdülaziz‟in tahttan inmesini sağlayanlardan biri de ġura-i Devlet Reisi Ahmet Mithat PaĢaydı. Mithat PaĢa‟ya göre devletin ayakta kalabilmesinin tek çaresi MeĢrutiyeti ilan etmekti. V. Murat‟ın PadiĢah olduğu sırada ülke kargaĢa, çöküntü ve karamsarlık içindeydi. Halk veliaht sırasında özellikle keyfi yönetim aleyhindeki düĢünceleri sebebiyle V. Murat‟ın tahta oturmasından halk umutluydu. PadiĢah daha ilk günlerdeki tutumu ve anayasaya karĢıtlığıyla bu umutları yıktı. Hastalığı da giderek arttı. Sadrazam Mehmet RüĢtü PaĢa baĢkanlığında toplanan bakanlar kurulu V. Murat‟ın tahttan indirilmesine karar verdi. Tahta ise MeĢrutiyeti ilan etmesi karĢılığında veliaht II. Abdülhamit‟i PadiĢah yapılmasına aksi halde kardeĢi Mehmet ReĢat‟ın bu makama getirilmesine karar verdi. Hükümetin bu kararı MeĢrutiyet‟in bir an önce yayımlanmasını isteyen Mithat PaĢa tarafından II. Abdülhamit‟e bildirildi. O da bir anayasa yapılmasını ve MeĢrutiyet yönetiminin kurulmasını kabul etti. II. Abdülhamit 31 Ağustos 1876‟da PadiĢah oldu (Karal, 2011: 364-367). II. Abdülhamit tahta çıktıktan sonra halka yayınlayacağı hattı hümayunun hazırlanması iĢini Mithat PaĢa‟ya verdi. Onun hazırladığı metinden MeĢrutiyet ve Islahat gibi kelimeleri çıkarttırdı. PadiĢah ile Mithat PaĢa arasında ilk fikir ayrılığı ortaya çıktı (Karal, 2011: 5-8). II. Abdülhamit sözünü yerine getirmek amacıyla bir anayasa meydana getirmek için mülkiye memurları, müderris ve iki de asker olmak üzere 28 kiĢiden oluĢan özel bir komisyonun kurulmasını sağladı. Komisyonun baĢkanı Mithat PaĢa‟ydı. Bu özel komisyon ilk toplantısını 24 Eylül 1876‟da yaptı. Bu anayasa, Mithat PaĢa, Namık Kemal ve Ziya PaĢa‟nın yardımlarıyla Fransa ve Belçika yasaları örnek alınarak oluĢturuldu. 140 maddelik bir tasarı hazırlandı. Sadrazam Mehmet RüĢtü PaĢa‟nın ısrarıyla tasarıda bazı değiĢiklikler yapılarak PadiĢah‟ın onayından geçti. Gerek görülmesi halinde bazı kimselerin ülke dıĢına gönderilmesi maddesini ekletildi (113.). Bu maddeye Mithat PaĢa, Namık Kemal ve Ziya PaĢa‟nın Ģiddetle karĢı çıkmasına rağmen anayasaya kondu (Uçarol, 2015:399). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNE KADAR GELĠġMELER ġenol KARADANA 19 Ġlan edilen Kanun-u Esasi (anayasa) 119 maddeden oluĢmaktaydı. Buna göre yürütme iĢlerinin gerçek yapıcısı, düzenleyicisi, bakanları doğrudan seçen ve yöneten PadiĢahtı. Yasama iĢleri Mebussan Meclisi ve Ayan Meclisi gibi görünse de gerçekte yine PadiĢah‟a bağlı olacaktı. Ayan Meclisi üyelerini hayat boyu PadiĢah, Mebussan Meclisi üyelerini de elli bin kiĢiye bir üye olmak üzere halk seçecekti. Meclisin feshi yetkisi ise PadiĢah‟a aitti. PadiĢah‟ın istediği kimseyi hükümetin güvenini bozduğu gerekçesiyle memleketten uzaklaĢtırmak, memleket dıĢına sürmek yetkisine sahipti. Bütün bunlar da devletle ilgili yetkilerin tümü gerçekte PadiĢahta toplandığını gösteriyordu. Her Ģeye rağmen anayasanın ilanı ülkede büyük sevinç yarattı (Uçarol, 2015: 400-401). Özellikle gayrı Müslimler bu geliĢmeden memnundular. Çok geçmeden PadiĢah ile Sadrazam Mithat PaĢa arasında yetki paylaĢımı konusunda sorunlar çıkmaya baĢladı. Yeni sistemden hoĢnut olmayan kesimler de bu anlaĢmazlıkları körüklüyorlardı. YaĢanan bu olaylar Anayasa yapıcılarının görevlerinden azledilmesine yol açtı. Mithat PaĢa önce görevinden azledildi. Ardından yargılanarak idama mahkûm edildi. Cezası müebbet hapse çevrilerek Taif‟e sürgüne gönderildi. Ġlk Osmanlı Parlamentosu 19 Mart 1877 günü açıldı. Meclis‟i Umumi‟nin ikinci toplantısı 13 Aralık 1877-14 ġubat 1878‟de yapıldı. Meclisin eleĢtirici ve denetleyici tutumu PadiĢah‟ı oldukça tedirgin etti. Bu sırada Rus orduları da YeĢilköy‟e kadar yaklaĢtı. II. Abdülhamit muhtemel bir darbeden çekiniyordu. Olağanüstü durumu bahane ederek Kanun-i Esasi‟nin 7. maddesine dayanıp meclisi kaldırdı. Tatil edilen ve bir daha toplantıya çağrılmayan Meclis‟i Umumi‟nin ortadan kalmasından sonra Kanun-i Esasi hukuken değilse bile fiilen bitti (Burak, Gazi Ünv: 294-295). II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 20 3. II. ABDÜLHAMĠT’ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI 3.1.II. Abdülhamit’in ġahsiyeti II. Abdülhamit, 21 Eylül 1842‟de doğdu. Sultan Abdülmecit‟in ikinci oğlu ve annesi Tirimüjgan Kadın Efendi idi. Tirimüjgan Kadın Efendi Çerkezler ‟in Sapsığ koluna mensuptu. Ġnceliği, nezaketi ve güzelliği ile meĢhurdu. YeĢil elâ gözlü, açık kumral ve gayet uzun saçlı, beyaz tenli, endamlı, çok güzel bir kadın idi (Osmanoğlu, 2015: 18). II. Abdülhamit, Osmanlı Sultanlarının 34‟üncüsü olup, 31 Ağustos 1876‟da Osmanlı tahtına oturdu. 27 Nisan 1909‟da tahttan indirilene kadar 33 yıl hükümdarlığını sürdürdü. Hayatının son on yılını önce Selanik sonra da Ġstanbul‟da gözetim altında geçirdi. 10 ġubat 1918'de Beylerbeyi Sarayı‟nda vefat etti (Arvasi, 2015: 73). II. Abdülhamit, orta botlu, iri burunlu, kalın ve etkili bir sese sahipti. Gözleri yeĢil ile elâ karıĢımı renginde ve keskin bakıĢlıydı. II. Abdülhamit, küçük yaĢlarda annesini kaybetti. Babası Abdülmecit tarafından çocuğu olmayan Perestu Hanım‟a emanet edildi. Perestu Hanım, II. Abdülhamit yetiĢmesi ve eğitimi ile özel olarak ilgilendi. Perestu Hanım, ona annesi gibi baktı ve mirasını da ona bıraktı. II. Abdülhamit, PadiĢah olduğu zaman Perestu Hatun‟ı Valide Sultan ilan etti. II. Abdülhamit, çocukluğunda zayıf, çelimsiz, sık sık hasta olan ve öksüzlüğünün verdiği yalnızlığı da düĢündüğümüzde çevresi tarafından acıma duygusuyla karıĢık bir sevgi ile büyümüĢtü. Her ne kadar babası tarafından sevilse de dönemin de etkisiyle Sultan Abdülmecit onunla yeteri kadar ilgilenememiĢti. Abdülhamit, sağlam bir kiĢiliğe ve lideri özelliğe sahip bir Sultan idi. II. Abdülhamit‟in karakterinin oluĢmasında yaĢamıĢ olduğu çocukluğun ve ailevi talihsizliklerin de etkisi büyüktü. II. Abdülhamit, içine kapanık yalnızlığı seven kendi kendine yeterli olmayı tercih eden ve mücadeleci bir hal-i ruha sahipti. Çok sonraları kendisi de bu durumu Ģöyle ifade etti: Ġnsan, içinde yaĢadığı hayat Ģartlarının etkisine göre oluĢur ve kiĢinin yetiĢmesinde tahsil ve terbiyenin mühim yeri vardır. Benim hangi Ģartlar altında yetiĢtiğim her zaman unutuluyor. Kız ve erkek kardeĢlerim sevilip Ģımartılıyordu. Bilmediğim bir sebeple babam bana iyi davranmazdı. Beni yalnız zavallı kardeĢim Murat anlardı. Çocukluğumdan beri ciddi bir tabiatım vardı. Oyun oynamayı sevmezdim. Daha çok küçük yaĢımda beĢeriyetin mevcudiyetine dair ciddi mevzular üzerine tefekkür etmeye baĢladım. Hayalperesttim. Hocalarım beni azarlardı ve babama Ģikâyet ederlerdi. Etrafımdakilerin beni anlamadıklarını hissederek içime kapanmıĢtım dedi (Arvasi, 2015: 74). Abdülhamit‟in çocukluktan geçliğe geçtiği ilk yılları Tanzimat döneminin en hareketli ve fırtınalı yılarıydı. Abdülhamit, buna rağmen bu kalabalık sarayın ĢaĢaalı, neĢeli ve savurgan ortamının dıĢında kaldı. Kendi halinde sade ve gösteriĢsiz bir hayat sürmeyi tercih etti. Abdülhamit, amcası Abdülaziz ve kardeĢi Murat‟ın ardından üçüncü varis olduğundan bütün Ģehzadeler gibi sarayda özel eğitim gördü. Geleneksel eğitimin yanı sıra Avrupa kültürünün saraya kadar giren etkileriyle, Fransızca ve Batı müziği dersleri aldı (Arvasi, 2015: 75). II. Abdülhamit, özel hocalarla eğitildi. Gerdankıran Ömer Efendiden Türkçe, Ali Mahvi Efendiden Arapça ve diğer ilimleri öğrenirken Lütfi Efendiden Osmanlı Tarihi, Edhem ve Kemal PaĢalarla Gardet adındaki bir Fransız‟dan Fransızca, Guatelli ve Lombardi adındaki iki Ġtalya‟ndan musiki eğitimi aldı (Özcan, 2002: 909). Politik zekâsı sebebiyle amcası Abdülaziz, onun serbest bir ortamda yetiĢmesine izin verdi. Mısır ve Avrupa seyahatine onu da götürdü. II. Abdülhamit, amcası ile birlikte sürdürdüğü Avrupa seyahati sırasında (Ġngiltere, Fransa, Almanya ve Avusturya ), çağın en geliĢmiĢ teknolojilerini (Buharlı Gemi ve Tren ) yakından tanıma imkânı elde etti. Avrupa gezisinin Abdülhamit için faydalı oldu. II. Abdülhamit, gezi sonucunda Fransa‟yı bir eğlence ve debdebe yeri, Ġngiltere‟yi servet, ziraat ve sanayi ülkesi olarak değerlendirirken, Almanya‟nın yönetimi, askeri ve disiplinini beğendi. Sultanlığı esnasında Osmanlı ordularının eğitimini Alman subaylara verdi (Arvasi, 2015: 76). II. Abdülhamit, Ģehzadeyken sağlığına çok düĢkündü. Temiz ve itinalı giyinirdi. Daima erken kalkar, sünnete ve namaza çok bağlı olduğu için son derece iffet ve edep II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 21 sahibiydi. AyĢe Osmanoğlu: BeĢ vakit namazını kılar, Kur‟ân‟ı Kerim okurdu. Gençliğinde ġazeli Tarikatı‟na girdi. Daima camilere devam etti. Ramazanlarda Süleymaniye Camii‟nde namaz kıldı. O zamanlar camide açılan sergilerden alıĢ veriĢ ettiğini hikâye tarzında anlatırdı. Camide namaz kıldığı günlerin birinde Hamza Zafir Efendi adında muhterem bir Ģeyhe tesadüf edip onunla ahbap oldu. Bu tarikata bu suretle katıldı. Keza, Yahya Efendi Tekkesi‟nin büyük Ģeyhi olan Abdullah Efendi vasıtasıyla Kadiri Tarikatı‟na katıldı. Kendini her yönden yetiĢtirdi. Fevkalade piyano çaldığı gibi edebiyata da düĢkündü. ġiir yazmak ve kitap okutmak da en hoĢlandığı faaliyetler arasındaydı. BaĢlıca eğlencem musiki dinlemek ve marangozhanemde çalıĢmaktan ibaretti. Bunlarla uğraĢırken yorgunluğumu hissetmiyorum. Gençliğimde faal bir hayat geçirdiğim halde Ģimdi muattal yaĢıyorum. Uykuyu bile rahat uyuyamadığım için kitap okutmak bana ninni gibi geliyor. Yarısını dinlemeden uyuyakalıyorum. Aklıma takılıp da uykumu kaçırmasın diye ciddi eserler okutmuyorum diyordu. (Osmanoğlu, 2015: 28). II. Abdülhamit‟in babası 1861‟de vefat edince tahta Sultan Abdülaziz geçti. Tarabaya‟daki yazlığı, Maslak‟taki köĢkü ve Kâğıthane‟deki çiftliğinde geçen daha sükûnetli bir hayatı tercih etti. II. Abdülhamit‟i yakından tanıyanların ifadelerine göre çok tutumlu ve tedbirli idi. ĢaĢalı yaĢamdan nefret ederdi. Hanımı çocuğu ve birkaç cariyesi ile birlikte düzenli bir yaĢantısı vardı. Ġkâmetgâhını mütemadiyen ziyaretçilere açık tuttu. Yerli ve yabancı devlet adamlarıyla yaĢadıkları devrin olaylarını değerlendirir, onların fikirlerini alırdı. PadiĢahlığı döneminde de bu hayat anlayıĢını sürdürdü. II. Abdülhamit, hiçbir zaman aĢırı zevk ve sefahate bulaĢmadığı gibi içki‟den de hep uzak durdu (Özcan, 2002: 909). II. Abdülhamit, çok merhametliydi. Büyük düĢmanları bile ağır cezalara çarptırmak yerine onları bol maaĢlı sürgünlere gönderirdi. Sultanlığı boyunca kan dökmemeye hassasiyet gösterdiyse de isyanlar, adi ve siyasi suçlar dıĢında Osmanlı tarihinde en az kan dökülen dönem oldu. II. Abdülhamit‟in siyasi dehasının yanı sıra fevkalade zekâsı ve hafızasıyla meĢhurdu. Onunla aynı dönemde yaĢayan yabancı bürokratların çoğu, onun döneminin bütün devlet adamlarının üstüne çıkan bir zekâ ve tecrübeye sahip olduğu konusunda birleĢiyorlardı. O hususi muamelelerinde oldukça nazik davranırdı. Herkesi hoĢgörü ile karĢılardı. Çok güzel ve tatlı bir erkek sesine sahipti ve çok güzel konuĢurdu. Hiç kimseye hatta çocuklara bile sen diye hitap etmemesi birçok insanın kendine bağlanmasına vesile oldu. II. Abdülhamit‟i Ģahsen tanıyan yabancılar, hiç de ümit etmedikleri bir Ģahsiyetle karĢı karĢıya geldiklerini hatıralarında dahi belirtmekten geri durmadılar (Öztuna, 1994: 415). II. Abdülhamit hakkında birkaç örnek verebiliriz. Mesela Avusturya-Macaristan hariciye nazırı Koltül Jül Andrasi: Diyebilirim ki zamanımızda hiçbir hükümdarın Ģahsiyeti, idare ettiği devletin mevcudiyeti üzerine bu kadar kuvvetle etkili olmadı. Filo Amirali Lord Fisher: Ģahsen II. Abdülhamit‟e karĢı derin bir hürmetim var. Bizim sefirimiz onun bütün Avrupa‟nın en mahir ve en seri intikale sahip bir diplomatı olduğuna hükmetmekteydi. Mrs G. Max Müller 1897 senesindeki hatıralarında II. Abdülhamit‟i Ģöyle anlattı: Kartal burunlu, derinlere nüfuz eden bakıĢlı, orta yaĢlı bir adam. Bir subay ceketi giymiĢ ama hiçbir rütbe iĢareti ve apoleti taĢımıyor. Selamlıklarda arabasına yalnız MüĢir PaĢa‟yı alıyordu. Ziyaretimizde protokol icabı Türkçe konuĢuyordu. Bir ara Fransızca da konuĢtu. Çok zeki idi. Çok güzel konuĢuyordu. Ġyi kalpli ve merhametliydi. Çocukları çok seviyordu diye anlattı (Arvasi, 2015: 80). .2. II. Abdülhamit’in DıĢ Siyaseti II. Abdülhamit‟in politikalarının belirlenmesinde 1876‟da Karadağ ve Sırbistan SavaĢı, 1877-78 Osmanlı-Rus (93) Harbi, 1881‟de Tunus‟un Fransızlar tarafından iĢgali, 1882‟de Ġngilizlerin Mısır‟a el koyması gibi olaylar etkili oldu (Özbilgen, 1999: 263-265). 1877–1878 Osmanlı–Rus SavaĢı özellikle de Rusya‟nın 1870‟lerden sonra izlediği Panslavist politikalar yüzünden ortaya çıktı. Rusya, Bulgaristan Kilisesi‟nin Rum Ortodoks Kilisesi‟nden ayırmayı baĢardıktan sonra Kilise üyeleri kanalıyla Balkanlar‟da çok yoğun II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 22 bir propagandaya baĢladı. Balkanlar‟da isyan çıkartıp tüm Balkan milletlerini ayaklandırarak tarihi emellerine ulaĢabileceğini düĢünüyordu. 1875‟te Hersek‟te çıkan ayaklanmayı Osmanlı Devleti bastıramadı(Bolat, 2014: 18-20). Osmanlı Devleti Bosna-Hersek‟teki isyanı bastıramayınca bir takım ayrıcalıklar vermek zorunda kaldıysa da olayların önüne geçemedi. Avusturya ise, Balkanlar‟da meydana gelen bu Slav hareketlerinin, kendi ülkesinde bulunan Slavları etkileyeceği endiĢesiyle Balkanlar‟da mevcut durumun korunmasına yönelik politikalar izledi. Hersek isyanında Osmanlı Devleti‟ne dolaylı da olsa yardım etti(Bolat, 2014: 18-20). Avusturya‟nın bu türden çabalarına rağmen Balkanlar‟daki bu ayaklanmalar engellenemedi. Avusturya, Rusya ve Almanya 1876‟da Balkanlar‟ın mevcut durumunu görüĢmek üzere Berlin‟de bir konferans düzenledi. Bu devletler, Osmanlı Devleti‟ne verdikleri bir nota ile Balkanlar‟da bir takım ıslahatların yapılması talebinde bulundu. Ġngiltere, bağımsız bir devletin egemenlik hakları ile bağdaĢtıramadığı için bu notaya (Berlin Memorandumu) katılmadı (Uçarol, 2015: 390-395). Ġngiltere‟nin bu tavrı memorandumun hükümsüz kalmasına yol açtı. Ayaklanmaya, 2 Temmuz 1876‟da Sırbistan ve Karadağ‟da katıldı. Avusturya ile Rusya duruma Ģimdilik müdahil olmadıysa da savaĢta Osmanlı Devleti‟nin üstün gelmeye baĢlaması Rusya‟yı harekete geçirdi. Rusya, Osmanlı Devleti‟nden derhal savaĢa son vermesi talebinde bulundu. 12 Aralık 1876‟da Rusya, Avusturya, Fransa ve Almanya Ġstanbul Konferansı‟nda bir araya geldiler fakat sorun çözülemedi (Uçarol, 2015: 390-395). Bu sıralarda Osmanlı Devleti‟nin iç politikasında önemli bir geliĢme yaĢandı. Bir süredir Osmanlı Devleti‟nde MeĢrutiyeti ilan ettirebilmek için faaliyet yürüten Genç Osmanlıların çabası ile V. Murat tahttan indirildi. MeĢrutiyeti ilan edeceğine söz veren II. Abdülhamit tahta çıktı (31 Ağustos 1876). 1876‟nın 12 Aralık‟ında büyük devletler Andurassy Notası‟ndaki hususları ve Bosna-Hersek ile Bulgaristan‟a özerklik verilmesi konusunu görüĢmek üzere Ġstanbul‟da toplandı. Bu konferansın hem Osmanlı Devleti aleyhine alacağı kararları engellemek ve hem de bu vesile ile Osmanlı Devleti‟nin içiĢlerine karıĢılmasını önlemek amacıyla hazırlanan Kanun-ı Esasi‟nin ilan edilmesi uygun görüldü. 23 Aralık 1876‟da Kanun-ı Esasi ile birlikte MeĢrutiyet ilan edildi(Bolat, 2014: 18-20). Kanun-ı Esasi‟nin ilan edilmesine pek bir tepki göstermeyen Avrupa devletleri, Bosna–Hersek ve Bulgaristan için özerklik talep etmesiyle konferanstan bir sonuç alınamadı. Rusya‟nın, Osmanlı Devleti‟ne savaĢ açabilmesi için en uygun bahane oldu ( Karpat, 2012: 69). Balkanlar‟daki geliĢmeler karĢısında tarafsız kalmayı tercih eden Ġngiltere, Rusya‟nın çıkarlarına ters tutumu karĢısında cephe almaya baĢladı. Ġngiltere‟nin, Osmanlı büyükelçisi Henry Elliot konferansa Ġngiltere temsilcisi olarak katıldı. Konferansta Osmanlı Devleti‟ni destekleyerek konferans kararlarının Osmanlı Devleti tarafından reddedilmesinde büyük payı oldu. Rusya, Balkanlar‟da yapılmasını istediği reformlar için yeni bir konferans toplanması teklifinde bulunduysa da bu teklifin Osmanlı Devleti tarafından reddedilmesi üzerine 24 Nisan 1877‟de Osmanlı‟ya savaĢ ilan etti. Böylece 1875‟te Bosna-Hersek Ġsyanı ile patlak veren olaylar, Osmanlı Devleti için ağır sonuçlar doğuracak olan bir savaĢın çıkmasına neden oldu. Ġngiltere ve Avusturya‟nın engelleme çabalarına rağmen baĢlayan savaĢın sonunda, ağır bir mağlubiyete uğrayan Osmanlı Devleti oldukça ağır hükümler taĢıyan 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos AntlaĢmasını imzaladı ( Ülman, 282). Rusya, bu antlaĢmayla Panslavist politikalarında beklentilerini fazlasıyla kazanmıĢ görünüyordu. Osmanlı Devleti, kendisi açısından son derece ağır sonuçlar içeren bu antlaĢmanın maddelerinin kendi lehine yumuĢatılması için Rusya ile uzlaĢma yoluna gittiyse de Rusya buna yanaĢmadı. Osmanlı Devleti son çare olarak Avrupa devletlerinden yardım istedi. Ayastefanos AntlaĢması‟na en büyük tepkiyi Avusturya ve Ġngiltere gösterdi. Avusturya, Rusya‟nın daha önce kendisiyle imzaladığı PeĢte AntlaĢması‟nı çiğnediğini ve kendisinin Balkanlar‟daki çıkarlarının dikkate alınmadığını dile getirirken Ġngiltere ise, bu savaĢ sonucunda Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünü korumayı bıraktı (Uçarol,2015: 382). II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 23 II. Abdülhamit‟in saltanatının baĢında yaĢanan 1877–1878 Osmanlı–Rus SavaĢı, Osmanlı Devleti açısından bir nevi felaket dönemi oldu(Armaoğlu, 2014: 522-525). Bu savaĢın sonucunda yaĢananlar ise PadiĢah‟ı farklı arayıĢlara itti. PadiĢah, ilk iĢ olarak Osmanlı Devleti‟nin iç ve dıĢ problemlerini kendi istediği biçimde Ģekillendirmek maksadıyla 14 ġubat 1878‟de MeĢrutiyet yönetimine son verdi. II. Abdülhamit, büyük devletlerin artık Osmanlı toprak bütünlüğü için çaba harcamayacaklarını ve Osmanlı Devleti‟ni kendi çıkarları doğrultusunda paylaĢmak istediklerini gördü. GeliĢmeler bunun sadece büyük devletlere ait bir düĢünce olmadığını, Balkanlar‟da Avrupa desteği ile oluĢmuĢ devletlerin ve ülke içinde yaĢayan farklı unsurlarında aynı düĢüncelere sahip olduklarını gösterdi. (Bolat, 2014: 20). 1878 Berlin AntlaĢması‟ndan sonra Avrupalı devletler Osmanlı Devleti‟nin içiĢlerinde önemli roller almaya devam etti. Reformların bir kısmını zorla kabul ettirerek Osmanlı Devleti‟ni yavaĢ yavaĢ bölmeye baĢladı. Rus tehdidi karĢısında Osmanlı Devleti‟nin kalan toprak bütünlüğünü sağlamak için Ġngilizler 1878‟de Kıbrıs‟ı iĢgal etti. 1830‟da Fransızlar Cezayir‟i iĢgal edip Tunus‟ta yeni ilerlemeler gerçekleĢtiriyordu. Ġtalyanların bölgeye doğru ilerlemesinden korkan Fransızlar, 1881‟de Tunus sınırından Cezayir‟e gerçekleĢtirilen bir saldırıyı bahane ederek tüm ülkeyi yani Tunus‟u iĢgal etti ve yerel otoriteleri Fransız koruyuculuğunu kabul etmeye zorladı. Bab-ı Ali bu geliĢmeler karĢısında daha üç yıl önce Berlin Konferansı‟nda Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünü garanti eden Avrupalı güçlere baĢvurdu. Olumlu bir cevap alamadı. Avrupalı devletlerin bu tutumu gösterdi ki önemli olan Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğü değil Avrupalı devletlerin çıkarlarıydı. 1882‟de de Ġngiltere Mısır eyaletini iĢgal edince Osmanlı Devleti daha büyük bir prestij kaybına uğradı. Ġngiltere bu iĢgalin sebebi olarak Eylül 1881‟de ordu içinde bulunan birkaç yerel üst düzey subaydan biri olan Albay Ahmet Urabi‟nin baĢını çektiği isyan hareketi olarak gösterdi. Ġngiltere ile Fransa Kuzey Afrika‟daki Osmanlı topraklarını ele geçirirken Balkanlar‟da yeni bağımsız olmuĢ devletler de Osmanlı Devleti‟nin aleyhine olacak Ģekilde topraklarını geniĢletmek istiyorlardı (Karpat, 2002: 311). Bütün bu geliĢmeler karĢısında II. Abdülhamit ve yöneticileri dıĢ politikayı genel anlamda denge politikası üzerine kurdular. II. Abdülhamit ve çevresindeki danıĢmanlar bunu temel düĢünce olarak görülüyorlardı. PadiĢah, Osmanlı Devleti‟nin toparlanabilmesi için zamana dolayısıyla barıĢa ihtiyacı olduğunu düĢünüyordu (Akarlı, 1999: 257-258). II. Abdülhamit, Osmanlı Devleti‟nin varlığına yöneltilen en büyük tehlikenin Ġngiltere‟den geleceğine inanıyordu. Ġngiltere‟ye karĢı mücadele etmeye kararlıydı. Bu yüzden de Ġngiltere‟ye karĢı Rusya ile dostluk kurmaya yöneldi (Eraslan, 2014: 22). Ġngiltere hala dünyanın en güçlü devleti olmakla beraber neredeyse onun kadar güçlü bir Almanya doğdu. Ġngiltere‟nin Mısır yüzünden Fransa ile Tunus yüzünden de Ġtalya ile araları açıldı. Balkanlar‟da çıkarları çatıĢan Rusya ile Avusturya‟nın arası iyi değildi. Rusya ile iyi iliĢkiler kurmaya baĢlayan II. Abdülhamit bir yandan da Almanya‟ya yanaĢtı. Fransa‟yı da rahatsız etmemeye dikkat ediyordu. Balkan devletlerinin birbiri arasındaki mücadelesini de çıkarınca kullanıyordu. Bu esaslar üzerinde Ģekillenen politika genel olarak uygulanmıĢ olmakla beraber bazen de denge unsurları değiĢti. Örneğin, 1885‟te Ġngiltere‟ye karĢı Rusya ve Ġran ile ittifak gündeme gelirken, 1890‟lı yılların müttefiki Almanya oldu ( Akarlı, 1999: 271). Bu büyük devletlerarasında ince hesaplı ve dikkatli bir denge politikası izleyen PadiĢah Osmanlı Devleti‟ni bir bakıma Ġngiltere‟ye bağımlı olmaktan çıkardı (Akarlı, 1999: 258). 3.3. II. Abdülhamit’in Ġç Siyaseti 3.3.1. Osmanlıcılık Osmanlı Devleti‟nin geniĢlediği topraklar üzerinde çeĢitli din ve etnik kökenlere bağlı çok sayıda grubun bulunduğunu ve bütün bu grupları Osmanlı siyasal sisteminin oluĢturduğu bir denge içinde örgütlemeye çalıĢtı. Osmanlı yöneticileri millet sistemi adını verdikleri bir sistem çevresinde örgütlendirdi. Buradaki millet terimi bizim bugün II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 24 kullandığımız anlama gelmeyip, dini cemaat anlamına gelmekteydi (Hanioğlu, 1981: 1389- 1391). Bu sistem Fransız Ġhtilali sonrasına kadar bir sorunla karĢılaĢmadı. Fransa‟da yeĢeren milliyetçilik akımının tüm Avrupa‟ya yayıldığı gibi Osmanlı Devleti topraklarına da yayıldı. Bu akım Yedi Ada kanalıyla Balkanlar‟a da yayılmaya baĢladı. Milliyetçilik akımını önlemek amacıyla 1815 Viyana Kongre sonucunda Ġngiltere, Fransa ve Kutsal Ġttifak devletlerinin katılımıyla çeĢitli önlemler alınmaya çalıĢılsa da ilk patlama Osmanlı Devleti‟nde meydana geldi (Hanioğlu, 1981: 1389-1391). Yunan Ġsyanı (1812-1829) birçok bakımdan çok büyük önem taĢımaktadır. Birincisi milliyetçilik hareketiyle baĢlayan bu isyanın bağımsızlıkla sonuçlanması, ikincisi hareketin arkasında çeĢitli yerlerde Ģube açmıĢ olan milliyetçi ve ihtilalci bir cemiyetin bulunması (Etnik-i Eterya), üçüncüsü bu bağımsızlık hareketinin Osmanlı Devleti içinde bulunan diğer unsurlara da örnek olmasıdır (Hanioğlu, 1981: 1389-1391). Osmanlı Devleti‟nin kurmuĢ olduğu dengenin karĢılaĢtığı ikinci büyük sorun ise devletin bir modernleĢme sürecine girmiĢ olmasıdır. Osmanlı Devleti bu tür hareketlerle uğraĢabilecek ve bu alanda uluslararası baskıya karĢı durabilecek gücü yoktu. ĠĢte bu noktadan itibaren Osmanlı Devleti yeni bir kimlik arayıĢına girdi. BaĢta Tanzimat Fermanı olmak üzere bütün modernleĢme hareketleri, bir yanda Batı tipi kurumları oluĢturulmaya çalıĢılırken diğer yanda Osmanlı Devleti içerisinde yaĢayan çeĢitli unsurlar arasındaki farkları kaldırma çabası içine girdiler. BaĢta hukuki alanda olmak üzere reform hareketlerinin arkasında bir Osmanlıcılık fikri oluĢtu (Hanioğlu, 1981: 1389-1391). II. Abdülhamit, 1876 Kanun-u Esasi‟nin yürürlüğe konulmasıyla bir anlamda Tanzimat ricalinin yani Mithat PaĢa‟nın Osmanlıcılık politikası ulaĢabileceği en üst seviyeye ulaĢtı. II. Abdülhamit, 1878‟de meclisi tatil etmesiyle bu siyaset ikinci plana atıldı (Hanioğlu, 1981: 1372). 3.3.2. Ġslamcılık GeçmiĢte yapılan tüm yeniliklere rağmen, istenilen baĢarı elde edilemedi. Bu durum Genç Osmanlıları daha da güçlendirdi. Genç Osmanlıların bir kısmı Ġslam‟ı tercih ediyorlardı. Yani her Ģey bizde mevcut, yeter ki kullanmasını bilelim diyorlardı ki bunların baĢında Namık Kemal ve Ali Suavi gelmekteydi. Genç Osmanlılar, devletin kötü gidiĢatını durdurmanın yollarını ararken, Ġslamiyet‟i güçlendirici bir unsur kabul ediyorlardı. Yani Müslüman ve gayri Müslim vatandaĢları bir arada aynı ülke ve aynı toprak üzerinde yaĢayabilmeyi arzuluyorlardı. Bunu yaparken de Avrupalı devletlerin üstünlük psikolojisini yok edip Ġslamiyet‟i meĢrulaĢtırmak istiyorlardı. Ġslamiyet, Batı‟da demokrasi ve insan hakları adına alınan tüm yeniliklere sahipti. Önemli olan onu uygulayabilmek veya yorumlayabilmekti (Küçük Sevil, 2005: 25). MeĢveret ve Biat cumhuriyet ve demokrasinin iki Ġslami kaynağı olarak gösterildi. Yani meĢveretle parlamenter sistem sağlanırken, demokrasinin kaynağını oluĢturan halk iradesi ise Biat ile zaten Ġslamiyet‟te mevcuttu. Yeni Osmanlılar içerisinde yer alan Ali Suavi, Namık Kemal gibi aydınlar, fikirlerini büyük oranda Ġslami geleneğe bağlayıp, Ģer‟i kanunları savundular(Küçük Sevil, 2005: 25). II. Abdülhamit, siyasi, ekonomik ve askeri problemlere karĢı koyabilmek için Anadolu‟nun dıĢındaki Müslümanlardan faydalanmak, onların da yardımını sağlamak istedi. Bunu yaparken de Hilafet merkezi Ġstanbul‟dan çok uzak olan Müslümanları, tarikat Ģeyhleri veya özel temsilciler vasıtasıyla Halife sıfatı etrafında toplamaya çalıĢtılar ki, onun bu siyasi-dini faaliyetlerine kısaca Ġslamcılık denmekteydi (Küçük Sevil, 2005: 25). Osmanlıcılık politikası ile Ġslamcılık politikası arasındaki bağlantı önemlidir. Osmanlı PadiĢahları arasında ilk defa halife unvanını kullanan Yavuz Sultan Selim oldu. Suriye ve Mısır‟ın fethinden sonra, kendini Mekke ve Medine‟nin koruyucusu ilan etti. Sultan Selim‟in oğlu Kanuni Sultan Süleyman bu geliĢmeyi doruğa çıkarttı ( Küçük Sevil, 2005: 25). 1876‟da ilan edilen Kanun-u Esasi ile Anayasada Ġslami esaslara geniĢ yer verildi. Bu dönemde Osmanlı Devleti Ġslam‟ı resmi din olarak kabul etti (11. madde). Yine bu II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 25 dönemde, okullara din dersleri konuldu. Hükümdara ahkâm-ı Ģer‟iye‟yi yürütme görevi verildi (7. madde). ġeyhül Ġslam devlet örgütü içerisine alındı (27. madde). Adli yasama kurumlarının yanında Ģer‟i mahkemelere de yer verildi (87. madde). Ayan Meclisi‟ne Ġslami ilkelere aykırı yasaların reddedileceği kabul edildi (64. madde). PadiĢah Ġslam‟ın koruyucusu kılındı (4. madde). Tüm bu geliĢmeler Genç Osmanlıların, Kanun-u Esasi‟nin hazırlanmasında etkili olmasının bir sonucuydu. Yani BatılılaĢma çabalarına rağmen geleneksel Ġslami değerlerden uzaklaĢılmadı. XIX. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti büyük bir sıkıntı içerisindeydi. Devlet, siyasal ve ekonomik geliĢmemelere ayak uyduramadı. Ġsyan ve kargaĢa daha da arttı. Devlet, yeni arayıĢlara giriĢti. Bu arayıĢların sadece Osmanlı Devleti‟nde olduğunu söylemek yanlıĢ olur. SavaĢlarda alınan ağır mağlubiyetler ve Hıristiyan dünyası karĢısında boyun eğmenin yarattığı ezilmiĢlik duygusu, Müslümanları kendi öz miraslarına yani Ġslam etrafında birleĢmesine vesile oldu (Küçük Sevil, 2005: 25-26). II. Abdülhamit, dıĢ politika alanındaki etkinliğini kurumsallaĢtırarak artırdı. Bu kurumsallaĢmanın amacı Ġslam‟ın kendi kendini yeniden güçlendirme imkân ve kabiliyetini kazanmak zorunda olmasıydı. Öncelikle kendi değerlerine sahip çıkıp çağın gereksinimleri doğrultusunda kendini yeniden oluĢturmak zorundaydı. Bu düĢüncenin ortaya çıkmasında, Balkanlar‟da ve Rusya‟da tüm Osmanlı topraklarının ve nüfuzunun kaybedilmesi etkili oldu. Böylece Hıristiyan dünyasına karĢı alınan olumsuz sonuçları durdurmanın yolu Ġslamcılık olmalı sonucuna varıldı (Küçük Sevil, 2005: 25-26). Bir devletin bağımsız olabilmesi için mali itibarının güçlü olması gerekir. Bu devletlerarası vazgeçilmez bir unsurdur. II. Abdülhamit ve yöneticileri bu durumu idrak etti ve harekete geçti. II. Abdülhamit‟e göre ilk iĢ devlet borçlarının belli bir program çerçevesinde ödenmeliydi. Bu maksatla Duyum-u Umumiye Ġdaresi kuruldu (Aralık 1881). Bu borçlar Duyum-u Umumiye aracılığıyla düzeltilmeye çalıĢıldı. Osmanlı Devleti‟nin borçları öylesine ağırdı ki toplam devlet gelirlerinin yaklaĢık yüzde 30‟u borçların ve faizlerin ödemesine gittiği halde bunlar ödemekle bitmiyordu (Akarlı, 1999: 257-259). II. Abdülhamit‟in bir baĢka Ģanssızlığı da 1878-1900 yıllarında bütün dünyada büyük bir iktisadi buhranın hüküm sürmesiydi. Buhranın Osmanlı ülkesindeki en büyük etkisi dıĢ satım ürünlerinin önemli bir kısmının dünya piyasalarındaki fiyatlarının ve rekabet gücünün büyük bir düĢüĢ göstermesi oldu. Diğer ülkeler dıĢ alım, gümrük duvarlarını yükselterek kendileri buhrana karĢı bir ölçüde korurken kapitülasyonlar yüzünden Osmanlılar bunu yapamadılar. Yatırımlar zora girdi. Tarımsal üretim düĢtü. Devlet gelirlerinin büyük bir kısmı yaĢanan buhran nedeniyle vergilerinin toplanması aksamaya uğradı. II. Abdülhamit devletin gerçek kurtuluĢunu ülkenin tarımsal üretim potansiyelini artırmakta görüyordu. Gerek 1878‟de kendisinin hazırladığı çalıĢma programı gerekse 1880‟de Nafıa Nezareti‟nce hazırlanarak yürürlüğe konan iktisadi geliĢme planı bunu açıkça gösteriyordu (Akarlı, 1999: 257-259). Demir yolu, kara yolu, suyolu, liman, sulama tesisleri yapımına toprağı geliĢtirme çalıĢmalarına ve tarımsal kredileri artırmasına yönelik tasarıların gerçekleĢtirilmesi o Ģartlarda elbet çok güçtü. Bir yanda dıĢ borç yükü ve kapitülasyonlar bir yanda da dünya buhranı devletin elini kolunu bağlıyordu (Akarlı, 1999: 257-259). II. Abdülhamit, nüfuzlu taĢra ailelerinin ve büyük aĢiret önderlerinin desteğini kazanmaya çalıĢtı. II. Abdülhamit‟e göre Tanzimat döneminin en önemli yanılgılarından biri Müslüman cemaatin önderleri durumunda olan bu kimselerin yeterince hoĢ tutulmaması hatta üstlerine giderek taĢradaki etkinliklerini kırmaya çalıĢılmasıydı. Bu devletin kendi bindiği dalı kesmesi gibi bir durumdu. Balkanlar‟da Kiliselerin önderliğinde yürütülen ayrılıkçı hareketlerin ivme kazanmasının ve devletin zaafa uğramasının baĢlıca nedenlerinden biriydi. Aynı yanılgıya Anadolu ve Suriye‟de düĢmemek gerekiyordu. Bu inançla PadiĢah belli yörelerde etkinliği olan aileleri ya yönetim çarkının içine çekti ya da hediyeler, niĢanlar dağıtarak devlete bağlı kalmaları Ģartıyla çıkarlarını zedelemekten dikkatle kaçınarak bunları kazanmak istedi (Akarlı, 1999: 259). Müslüman unsurun eğimine de önem verildi. Ġlk ve orta öğretim Anadolu‟da, Arap vilayetlerinde Müslümanların yoğun olduğu Balkan kent ve kasabalarda yaygınlaĢması için hatırı sayılır bir çaba gösterildi. Ġstanbul‟da ve baĢka büyük kentlerde daha üst düzeyli II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ VE YÖNETĠM ANLAYIġI ġenol KARADANA 26 okullar da açıldı. Eskileri geniĢletildi. Arap aĢiret ve önderlerinin çocuklarının öğretmen ve yönetici olarak yetiĢtirilmesi için Ġstanbul‟da parasız yatılı bir okul açıldı (Akarlı, 1999: 259). II Abdülhamit döneminde günümüze kalan en önemli miraslardan bir baĢkası da devletin, adliye, iç güvenlik ve eğitim örgütleriydi. Devletin çağdaĢ bir yapıya kavuĢturulması yönünde II. Mahmut ve Tanzimat dönemlerinde baĢlayan giriĢimler II. Abdülhamit döneminde uzun ömürlü esaslı sonuçlara bağlandı. Devlet memuriyetinde atama, yükseltme, emeklilik iĢleri ilk kez düzene sokuldu. Bu günkü DanıĢtay‟ın atası olan ġura-i Devlet iĢlerlik ve etkinlik kazandı. Eski nezaretler yeniden düzenlendi. Yenileri kuruldu. Devlet örgütü kamusal hizmetleri ülkenin her yöresine götürecek biçimde yaygınlaĢtırıldı. Telgraf ağları ve haberleĢme düzeni büyük ölçüde geliĢtirildi. Polis ve jandarma örgütleri yeniden düzenlenerek geliĢtirildi (Akarlı, 1999: 260). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 27 4. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ CEMĠYETĠ’NĠN KUEULUġU VE FAALĠYETLERĠ Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti 1889-1918 döneminde birbirinden çok farklı organizasyonlar Ģeklinde faaliyet gösterdi. Ġsim benzerliği dıĢında gerek örgütsel yapı gerek üyelerin niteliği gerekse de ideolojik açılardan büyük farklılıklar gösteren bu cemiyetleri ayrı ayrı tahlili daha uygun idi. 4.1. Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti'nin KuruluĢu Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti (1889-1902) Jön Türk hareketinin değiĢik muhalefet unsurlarını uzun süre çatısı altında barındıran bu örgüt, 2 Haziran 1889‟da Mektep-i Tıbbiye-i ġahane öğrencileri tarafından kuruldu. Daha önce adı Ġttihat-ı Osmani Cemiyeti olan teĢkilatın kurucuları, Ohrili Ġbrahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı Ġshak Sükûti, Kafkaslı Çerkez Mehmet ReĢit idi (Eyicil, 2002: 228). Cemiyet‟in kuruluĢuna neden olan etken Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bunalımlardı(Aslan, 2008: 81). Cemiyet‟in oluĢmasında yönetime karĢı duyulan hoĢnutsuzluk ve Batı‟ya karĢı duyulan ilgi neden oldu. Devletin kurtuluĢunun ancak MeĢrutiyeti yeniden ilan etmekle sağlanacağı görüĢü yaygındı. Cemiyet üyeleri II. Abdülhamit'in baskıcı idaresinin bir an evvel kalkmasını istiyordu. Osmanlı Devleti'nde ıslahat yapılması ve baskıcı idaresinin kaldırılarak meĢruti bir idarenin kurulması için propaganda yapıldı. Cemiyet özellikle basın yayın yoluyla yönetimi eleĢtirdi. Yayımladıkları gazetelerde hükümetin öncelikle iĢinin MeĢrutiyet‟i tekrar yayımlamak olduğunu savundu (Eyicil, 2002: 228). Ġttihat-ı Osmanî Cemiyeti faaliyetlerini gizli bir Ģekilde yürüttü. Cemiyet‟in savunduğu vatan sevgisi ve milliyetçilik fikirleri Mektep-i Tıbbiye ve Mektep-i Mülkiye öğrencileri arasında yayıldı (Tansu, 2003: 26). Cemiyet üyeleri, Namık Kemal gibi yazarların yazılarını gizli gizli okutarak öğrencilerde milli ve vatani duyguların geliĢmesini sağladı. Okulun yanındaki odunlukta toplanarak öğrencileri cemiyetin amaçlarına hizmet eder hale getirdi (Eyicil, 2002: 228). Cemiyet ilk toplantısını hamam önündeki odun yığınları üzerinde tıp öğrencileri ile yaptı. Yaptıkları bu toplantıya Hatap Kıraathanesi Toplantısı adı verildi (Tansu, 2003: 26) Cemiyet‟in kuruluĢunda Mason ve Corbonari teĢkilatı model alındı. Ġbrahim Temo Birindisi Napoli‟ye giderek burada Mason Locası‟nın yetkilikleriyle görüĢtü. Bu görüĢme esnasında gerekli bilgileri aldı ve bu bilgiler çerçevesinde teĢkilatı örgütledi. Cemiyet üyelerine verilen numaralar Corbonari teĢkilatı üyelerine verilen numaralar gibiydi. Bu sisteme göre Ġbrahim Temo‟nun numarası 1/1 oldu. Yani birinci Ģubenin bir numaralı üyesi Ġbrahim Temo idi (Eyicil, 2002: 228). Cemiyet‟in kurucuları Mektep-i Tıbbiye-i ġahanenin ilk sınıfında okuyordu. Cemiyet, ilk önemli toplantısını 20 Temmuz 1892‟de yaptı. Toplantı özellikle tıbbiyede yapıldı. Tıbbiye dıĢındaki ilk toplantısı ise Edirne Kapı dıĢında bulunan bir kahvehanede Haziran 1899‟da yaptı. Bu toplantıya 12 üye katıldı. Buradaki toplantıya Ġbrahim Temo‟nun öncülüğünde Abdullah Cevdet, Ġshak Sükûti, Çerkez Mehmet ReĢit, Asaf DerviĢ, Hersekli Ali RüĢtü, Giritli Muharrem, Hikmet Emin, Ali ġefik ve ismi tespit edilemeyen bir kiĢi daha katıldı (Hanioğlu, 1986: 175). Diğer bir toplantı Mithat PaĢa‟nın bağında çukurca bir yerde bulunan incir ağacının altında yapıldı. Ġncir Altı Toplantısı adı verilen bu toplantıda en yaĢlı üye olan Ali RüĢtü baĢkan, ġerafettin Mağmumi sekreter, Asaf DerviĢ ise veznedar seçildi. Cemiyet‟te alınan kararları kaydetme vazifesi ise ġerafettin Mağmumi ile Ġshak Sükûtiye verildi (Hanioğlu, 1986: 175). Cemiyete kimlerin üye olacakları üzerinde durulduğu sırada Corbonari TeĢkilatı ve Rus Nihilistlerinde olduğu gibi bir idare heyeti kuruldu. Her üyeye bir numara verildi. Okul ve diğer Osmanlı eğitim müesseselerinde yapılan toplantılar sonucunda çok sayıda öğrencinin katılımıyla örgütün üye sayısı hızla arttı. Cemiyet kurucularının en önemlileri Hamam Önü (Hatab Kıraathanesi) Ġçtimaı, Mithat PaĢa Bağı (On Ġkiler) içtimai ve Rumeli Hisarı içtimai olan çeĢitli toplantılarla bir yandan üye sayısını II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 28 artırmaya diğer yandan etkin bir örgüt yapısı oluĢturmaya gayret gösterdi (Hanioğlu, 1986: 175). Toplantılarda alınan kararlar gizli tutularak genelde cemiyet toplantıları, cuma günleri farklı yerlerde yapıldı (Hanioğlu, 1986: 175). Cemiyet, yurt dıĢında basılan gizli gazetelerin eski sayılarını öğrencilere okuttu. Fakat Namık Kemal ile bazı arkadaĢlarının yazdığı eserlerin ötesine gitmedi (Özcan, 2001: 476-477). II. Abdülhamit‟in Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti'nin varlığından ve faaliyetlerinden 1892‟de haberi oldu. Bu tarihten itibaren cemiyet üyeleri hafiyeler tarafından sıkı bir denetim altında tutuldu. Cemiyet, özellikle askeri tıp öğrencileri arasında yayıldı. II. Abdülhamit, okul üzerinde sıkı bir denetim kurmak istedi. Bu amaçla II. Abdülhamit, tıp okulu komutanı Ali Saip PaĢa‟yı görevinden aldı (Aslan, 2008: 83). Mektep-i Tıbbiye-i ġahane diğer askeri okullarla tek çatı altında birleĢtirilerek, Mehmet Zeki PaĢa‟nın yönetimine verildi. Bu durum cemiyet hakkında ilk kapsamlı soruĢturmanın açılmasına sebep oldu. Disiplinli bir komutan olan Zeki PaĢa‟nın aldığı önlemler sonuç verdi. Mektep-i Tıbbiyenin 9. sınıf öğrencilerinden Muzaffer Hasan, EĢref RuĢen ve Muttefi Hasan tıbbiyede “hürriyet, eĢitlik ve adalet” fikrinin yayıldığına bunu da gizli bir cemiyetin organize ettiğine dair bir ihbarda bulundu. Cemiyet üyeleri Zeki PaĢa tarafından tutuklanarak mahkemede yargılandı. Yargılama sonucunda cemiyet üyelerinden ġefik Ali, Ahmet Mehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet ReĢit, ġerafettin Mağmumi, Mikail Usep ve Tekirdağlı Mehmet tıbbiye mektebinden atıldı. Cemiyet üyeleri tutuklansa da birkaç ay sonra (Ramsaur, 1972: 36), söz konusu faaliyetlerin bir öğrenci olayı olduğunu düĢünen II. Abdülhamit tarafından affedildi (Özcan, 2001: 476-477). Ġbrahim Temo ise tutuklanmaktan kurtularak Romanya‟ya kaçtı (KocabaĢ, 1991: 34). Tıbbiye komutanı Zeki PaĢa‟nın okulda uyguladığı katı disiplin öğrencilerin huzursuz olmasına neden oldu. Okuldaki sıkı takip dolayısıyla cemiyetin ileri gelenlerinden bir kısmı kurtuluĢu yurt dıĢına kaçmakta buldu (Kutay, 1964: 71-75). Cemiyet, okuldaki sert uygulamalardan dolayı öğrencilerin daha rahat bir ortamda öğrenim görmeleri için onları Avrupa‟ya göndermeye karar verdi. Bu yolla birçok yetenekli öğrencinin Avrupa‟da okumasını sağladı. Okuldaki sert uygulamalarla karĢılaĢan birçok öğrenci de Avrupa‟ya kaçtı. Cemiyet de bu öğrencilerin kaçmalarına yardım etti. YaĢanan olaylar sonucunda Arap Ahmet, Ali Zühtü Paris‟e mülkiye okuluna, tarih hocası Murat Bey ise Mısır‟a kaçtı (Hanioğlu, 1986/1). Cemiyet, Selanikli Nazım‟ı Avrupa‟da etkin bir faaliyet göstermesi için Paris‟e gönderdi. Nazım Bey bir yandan eğitimini Paris‟te tamamlamak diğer yandan da Ahmet Rıza Bey‟i cemiyete üye yapmak amacıyla Paris‟e gitti (Eyicil, 2004: 28). Cemiyet‟in faaliyete geçmesi ancak bir program dâhilinde olabilirdi. Bunun için bir nizamname yapmaya karar verdi. Ali Birinci, Bu tarihte yayımlanan nizamname ile bir cemiyet hüviyetine kavuĢtuğunu vurguladı. Bu fikrini, Ģu Ģekilde ortaya koydu. 1895 yılı cemiyetin kurulduğu, nizamnamesinin yazıldığı, isminin konulduğu, teĢkilatlandığı ve sesini duyurabildiği, kısaca siyasi tarihimize ve Jön Türklük âlemine doğduğu yıl olarak kabul etti (Birinci, 2000: 48). Cemiyet‟in taraftarlarının giderek artması teĢkilatlanma ihtiyacını artırdı. Cemiyet üyeleri, nizamnamenin yapılması için Rumeli Hisarında toplandı. Toplantıda nizamnamenin yapılama iĢi Ali Münif ile Mehmet Rauf‟a verildi. 39 maddeden oluĢan nizamname 1897‟de Kahire‟de bastırıldı (Birinci, 2000: 50-52). Bu sırada Murat Bey‟in cemiyete katılmak için Avrupa‟ya gitmesi cemiyet üyelerini heyecanlandırdı ( 25 Kasım 1895). Murat Bey, Paris‟te bulunan Ahmet Rıza Bey ile görüĢtü. Fakat Ahmet Rıza‟dan beklediği ilgiyi göremedi (Kuran, 2000: 55). Murat Bey önce Londra‟ya sonra da Kahire‟ye geçti. Kahire‟de Mizan Gazetesini çıkardı (Ocak 1896). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 29 Tarihe Mizancı Murat adıyla geçecek olan Murat Bey yayımladığı gazete yoluyla fikrini ortaya koydu. Mizan Gazetesi‟nin 164. sayısında II. Abdülhamit idaresine yönelik fikrini belirtti. Ona göre II. Abdülhamit ya MeĢrutiyeti kabul edecek ya da saltanattan çekilecekti (Ülken, 1992: 182). Murat Bey‟in amacı halifelik çatısı altında Ġslam dünyasını birleĢtiren meĢru bir idare kurulmasıydı(Karpat, 1967: 22-23). Murat Bey, yasal çerçevede basın özgürlüğünü ülkenin saygın ve ileri gelen kiĢilerinden oluĢacak bir danıĢma organının kurulması, milli kültürün korunmasını ve Anayasanın tekrar yürürlüğe konulmasını istiyordu (Petrosyan, 1974: 191). Murat Bey‟in bu beklenmedik çıkıĢı Saray‟da ĢaĢkınlık yarattı. Ġngiltere nezdinde harekete geçen II. Abdülhamit, Murat Bey‟in Mısır‟dan çıkarılmasını sağladı (Kuran, 2000: 54-56). Cemiyet, zamanla birçok taraftara sahip oldu. Cemiyet‟in yurt dıĢına giden üyeleri gittikleri yerlerde teĢkilatlanma yoluna gitti. Kısa sürede etkisini gösterip güçlendi. Cemiyet‟in, II. Abdülhamit idaresini ortadan kaldırmanın planlarını hazırladı. Bu planlarını hayata geçirmek için uygun zamanı bekledi. Plana göre: I. Tümen komutanının emriyle Bab-ı Ali bakanlar toplantısını aniden basılacaktı. II. Abdülhamit tahttan indirilip yerine V. Murat tahta çıkarılacaktı. Ġttihatçıların planları tutmadı. Cemiyet üyeleri, plan uygulamaya geçmeden yakalandı (DaniĢmend, 1955: 357). Bu baĢarısız darbe giriĢimi sonucunda Saray, Ġttihatçılar üzerindeki siyasi baskıyı giderek artırdı. Cemiyet üzerinde baskı olmasına rağmen özellikle öğrenciler arasında cemiyetin ihtilalci düĢünceleri giderek yaygınlaĢtı. Harp okulunda cemiyetin teĢkilatı daha da güçlendi (Lewis, 2000: 48). Cemiyet gerek yurt içinde gerekse de yurt dıĢında teĢkilatlanma yolunda bir hayli mesafe kat etti. Saray hafiyeleri cemiyet üzerine daha çok gitti. Özellikle Giritli Halim‟in hafiyeler tarafından kandırılması cemiyete büyük zarar verdi. Giritli Halim Avrupa‟daki Ġttihatçılarla iletiĢimi sağlıyordu. Bu kiĢi hafiyelerin telkinleriyle cemiyet üyelerinin tutuklanmasında önemli rol oynadı. Tutuklanan Ġttihatçılar için Yıldız Sarayında bir mahkeme kuruldu. Yargılama sonucunda üyelerin bir kısmı serbest kaldı. Bir kısmı da sürgüne gönderildi (Kuran, 2000: 46-47). Yukarıda da bahsedildiği gibi cemiyetin teĢekkülünde II. Abdülhamit‟in baskıcı yönetimine karĢı duyulan hoĢnutsuzluk yatmaktaydı. Cemiyet‟in en büyük hedefi de baskıcı idareyi yok ederek onun yerine meĢruti bir idare kurmaktı (Tunaya, 2015: 52). Cemiyet içerisinde bu fikri gerçekleĢtirmek isteyenler II. Abdülhamit‟e suikast planlamayı dahi düĢündü. Bu amaçla II. Abdülhamit‟e suikast yapmak isteyen bir grup olduysa da fikir ayrılığı ortaya çıktı. En önemlisi de içlerinden birinin suikast tertipçilerini ihbar etmesiydi. Ġhbar birçok Ġttihatçının tutuklanmasına yol açtı. 1897 Haziranında ReĢit PaĢa‟nın baĢkanlığında bir mahkeme kuruldu. Mahkeme heyeti uzun bir araĢtırma sonucunda suçlu bulduğu cemiyet üyelerini 27 Ağustos 1897‟de ġeref Vapuruyla Trablusgarb‟a sürgüne gönderdi (Tunaya, 2015: 52). Ġttihatçıların hedefinin II. Abdülhamit devirmek olduğunu öğrenen Saray, Ġttihatçılar üzerindeki baskıyı daha da artırdı. Cemiyet üyelerinin II. Abdülhamit‟e suikast planı kurup bir kısmının vazgeçmesi yani içlerinden birinin bu planı ifĢa etmesi cemiyetin kendine yeteri kadar güvenemediğini gösterdi(Tunaya, 2015: 52). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 30 4.2 Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti’nin TeĢekkülü ve Faaliyetleri Cemiyet gerek yurt içinde gerek yurt dıĢında örgütsel anlamda büyük bir ilerleme sağladı. Ġttihatçılık okul öğrencileri arasında olduğu kadar genç subaylar arasında da sürekli yayıldı. Genç subaylarda Ġttihatçılık fikrinin oluĢması cemiyetin güçlenmesine imkân sağladı. Hüseyin Cahit, Ġttihat ve Terakki Cemiyet‟ine Nasıl Girdim adlı makalesinde Ġttihatçılığın nüfuz kazanmasını Ģu Ģekilde anlattı. Memlekette bir Ġttihatçılık ruhu kendini gösterdi. Bu adeta mistik bir etkiydi. Cemiyet üyeleri vatan aĢkı etrafında toplanıp aynı ideal uğrunda birleĢtiler (Aslan, 2008: 90-91). Ahmet Rıza Bey‟in cemiyete girmesini sağlamak ve Paris‟te öğrenimine devam etmek için giden Selanikli Nazım, Paris Tıp Fakültesi'ne girerek siyasi faaliyetlerine burada devam etti (Eyicil, 2004: 28). Nazım Bey, Paris‟te bulunan Ahmet Rıza‟ya Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti'ne girmesini teklif etti. Cemiyet Ahmet Rıza‟nın katılımıyla büyük saygınlık kazanacaktı. Fakat Ahmet Rıza bu teklifi hemen kabul etmedi. Cemiyet‟in adı ve faaliyetleri konusunda Ahmet Rıza ile tartıĢtı (Hanioğlu, 1986: 180). Ahmet Rıza ile Nazım Bey cemiyetin çalıĢmaları ve ismi üzerinde müzakere yaptıktan sonra ortak bir isim üzerinde karara varıldı. Böylece 1894‟te Paris‟te Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti kuruldu (Eyicil, 2002: 229). Ahmet Rıza Fransız Pozitivist Pierre Lafitte‟in etkisinde kaldı. Auguste Comte Pozitivizmin öncüsü olan (Ordre et Progres) yani Ġntizam ve Terakki‟yi kabul etti. Bundan dolayı Paris‟te kurulan cemiyet adının Terakki ve Ġttihat olarak konması tesadüf değildi. (AkĢin, 1987: 23-24). Ahmet Rıza ile birlikte yola çıkan cemiyetin üyeleri Selanikli Nazım, ġerafeddin Mağmumi, Milaslı Halil Bey ve Halil MenteĢe idi (Aslan, 2008: 91). Paris‟te Ahmet Rıza Bey ile Terakki ve Ġttihat Cemiyeti'nin kurulmasında önemli vazifeleri bulunan Nazım Bey 1895‟te Paris Tıp Akademisi'nden mezun oldu. Nazım Bey mezun olduktan sonra burada kalmaya ve doktor olarak hizmet etmeye devam etti. Bir yandan mesleğini yaparken diğer yandan siyasi faaliyetlerini sürdürdü. Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza‟nın Osmanlı Hükümeti aleyhindeki siyasi faaliyetleri, onların vatan haini ilan edilmelerine neden oldu (Eyicil, 2004: 29). Paris‟te Dr. Nazım‟ın teklifi üzerine cemiyet yayın organı olarak 1 Aralık 1895‟te MeĢveret Gazetesi‟ni çıkardı. Sorumluluğunu Ahmet Rıza Bey‟in üstlendiği MeĢveret Gazetesi‟nde cemiyetin amaçları, faaliyetleri ve eğitimin önemi anlatıldı (Eyicil, 2004: 29). Cemiyet üyeleri, yurt dıĢında çıkarttıkları MeĢveret ve Mizan Gazetelerini yabancı postaneler aracılığıyla gizlice yurt içine girdirdi. Gazetelerde özellikle siyasi yazılar yazıldığından okuyucular bu yazılardan oldukça etkilendi. Çok geçmeden Paris‟te cemiyet üyeleri ile Ahmet Rıza arasında fikir ayrılığı ortaya çıktı (Eyicil, 2004: 35). Dr. Nazım ve Ahmet Rıza Bey maddi sıkıntılar yaĢasalar da MeĢveret‟i yayınlamaya devam etti. Faaliyetlerinin önemli bir bölümünü bu gazete aracılığıyla üyelerine duyurmaktaydı. Dr. Nazım Paris Sandukkarı imzasıyla cemiyetin faaliyetlerini ve yaptıklarını anlattı (Aslan, 2008: 92). Cemiyet üyelerinin bir kısmının II. Abdülhamit‟ten destek alması Dr. Nazım tarafından hoĢ görülmedi. Dr. Nazım ve cemiyet üyeleri arasında anlaĢmazlık çıktı. Bu anlaĢmazlık Kahire ve Cenevre‟de olan üyeler arasında da olumsuzluk yarattı. TaĢra teĢkilatları merkezi Paris‟te olan merkez teĢkilatını eleĢtirmeye baĢladı. Bu nedenle taĢrada bulunan teĢkilatlar Ahmet Rıza ve Dr. Nazım‟ın grubuna dâhil olmadı ve onların yayınladıkları MeĢveret‟i de benimsemedi (Kuran, 2000: 80-81). Cemiyet‟in Mısır Ģubesinin teĢkilinde önemli rol alan ġerafeddin Mağmumi geliĢmeleri yerinde incelemek üzere Paris‟e geldi. Paris‟te merkez teĢkilatının II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 31 çalıĢmıĢından memnun kalmadı. Mağmumi, mektubunda kiĢisel ihtiraslar yüzünden milli ve vatani menfaatlerin ayaklar altına alındığından bahsetti (Eyicil, 2002: 230). Anadolu‟da sınırlı sayıda Ģubeleri olan Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin Ġstanbul‟da da birkaç Ģubesi vardı. Bu Ģubelerin görevleri cemiyetin Avrupa Ģubeleri ile haberleĢmesini sağlamaktı. Bu Ģubeler yurt dıĢında yayınlanan dergi ve gazetelerin dağıtımını da sağlıyorlardı (Aslan, 2008: 92). Cemiyet, yurt dıĢında siyasi faaliyetlerini yürütürken yurt içinde de geliĢmeye devam etti. 1896‟da cemiyetin Ġstanbul Ģubesine darbe yanlısı Hacı Ahmet Efendi geldi. Ahmet Efendi II. Abdülhamit‟e darbe yapmak için plan dahi yaptı. II. Abdülhamit‟e yapılacak darbe için Müderrislerden ġeyh Naili, seraskerlikte bulunan Yarbay ġefik Bey ve Birinci Tümen Komutanı Kazım PaĢa‟nın yardımlarını sağladı (Ramsaur, 1972: 46). Darbenin planı Ģu Ģekildeydi. Bakanların toplandığı sırada Bab-ı Ali basılacak ve ġeyhülislam‟dan fetva alınacaktı. II. Abdülhamit hal edilip yerine V. Murat tahta geçirilecekti. Bu gerçekleĢmez ise yerine Mehmet ReĢat tahta çıkacaktı. Fakat planın gerçekleĢeceği akĢam Nadir Bey, Tokatlıyan Lokantası‟nda yemekte içkiyi fazla kaçırıp konuĢunca plan ortaya çıktı. Numune-i Terakki Müdürü Mazhar Bey ve Askeri Okullar Genel MüfettiĢi Zühtü Ġsmail PaĢa durumu kontrol altına aldı ve darbeciler tutuklandı. Bu durum cemiyetin Ġstanbul‟daki faaliyetlerine büyük bir darbe indirdi (Ramsaur, 1972: 48- 49). Birinci Tümen Komutanı Kazım PaĢa ve cemiyetin Ġstanbul Reisi Hacı Ahmet Bey tutuklandı. Müderrislerden ġeyh Naili ve kardeĢleri, Hakkı ve Avni Beyler ve ailesinden 18 kiĢi tutuklandı. ġeyh Abdulkadir ve ailesinden 20 kiĢi, Mekkeli Sabri, Divan-ı Muhasebat Reisi Zühtü Bey ve Kemal Bey gibi cemiyetin birçok üyesi de sürgün edildi (Ramsaur, 1972: 49). Ġstanbul‟daki cemiyetin merkez komitesinin tutuklanıp sürgüne gönderilmesi Ġstanbul merkez teĢkilatını olumsuz yönde etkiledi. 1896 sonbaharında cemiyetin üyeleri Paris ve Cenevre‟de toplandı. MeĢverette çıkan II. Abdülhamit aleyhtarı yazılar Saray‟ı iyice rahatsız etti. Saray, Paris elçiliği aracılığıyla cemiyetin ve gazetenin kapatılası için Fransa hükümeti nezdinde giriĢimde bulundu. Bunun üzerine BaĢbakan Bourgesis Hükümeti 1897 ilkbaharında cemiyet üyelerini Paris‟ten çıkardı. Yayın organlarını da kapattı (Eyicil, 2004: 37-38). Paris‟ten çıkartılan ve yayın organları kapatılan cemiyet zor günler geçirdi. Ahmet Rıza, Dr. Nazım ve arkadaĢları cemiyeti Brüksel‟e taĢıdı. II. Abdülhamit bu defa da Belçika hükümetine baskı yaparak cemiyetin buradan da kovulmasını sağladı. Bu geliĢmelerden sonra cemiyet üyeleri, cemiyeti Cenevre‟ye taĢıdı. Dr. Nazım Bey ve arkadaĢları daha sonra Paris‟e gelerek Ahmet Rıza Beyle birlikte siyasi faaliyetlerini burada devam ettirdi (Eyicil, 2004: 38). 1897‟de Cenevre‟ye gelen Murat Bey‟e cemiyetin reisi gibi davranıldı. Cemiyet‟in kurucularından Abdullah Cevdet ve Ġshak sükûti de çalıĢmalarını Avrupa‟da sürdürmek için Cenevre‟ye gitti. Birlikte Osmanlı adında bir gazetenin yayımına baĢladılar ( KocabaĢ, 1991: 35). Bu gazetede daha çok siyasi içerikli yazılar yazan Murat Bey bununla da yetinmeyerek cemiyete 21 maddelik program hazırladı. Bu programı Ahmet Rıza Bey‟e gönderdi. Fakat Ahmet Rıza Bey cemiyette ikiliğe yol açabilir endiĢesiyle program kabul edilmedi (Eyicil, 2004: 40-41). Ahmet Rıza ve Dr. Nazım Bey‟in birlikte çalıĢması diğer Ġttihatçıların onları çekememesine neden oldu. Onların cemiyetten çıkarılması dahi düĢünüldü. Dr. Nazım Bey cemiyetin TeftiĢ ve Ġcra heyetinde buluyordu. Onun üye olduğu bir heyetten onun görüĢü alınmadan bir karara varmak mümkün değildi. Bundan dolayı Dr. Nazım Bey ve Ahmet II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 32 Rıza cemiyetten çıkarılamadı. Murat Bey, Ahmet Rıza Bey‟in cemiyetten çıkarılamamasına kızarak görevini bıraktı (Eyicil, 2004: 40-41). Murat Bey Paris‟teki faaliyetlerinden sonra neĢriyatı için Mısır‟a gitti. Mizan Gazetesi‟nin diğer gazetelerden farklı olduğuna ve gazetenin ses getireceğine inanıyordu. Nitekim de öyle oldu. Mizan‟ın çok fazla ilgi toplaması Saray‟ı harekete geçirdi. Vatanı ve milleti için her türlü fedakârlığı yapan Murat Bey engellerle ve asılsız suçlamalarla karĢılaĢınca kendi muhasebesini yaparak Mısır‟a gitti. (Mardin, 2014: 110-111). II. Abdülhamit Jön Türk muhalefetinin önünü kesebilmek için birçok yol denedi. Avrupa devlet baĢkanları nezdinde giriĢimlerde bulundu. Cemiyet‟in gazete ve dergilerinin kapatılmasını sağladı. Jön Türklerin muhalefetlerinden vazgeçip yurda dönmeleri için Avrupa‟ya birkaç defa temsilci gönderdi. Ancak Jön Türklerin ne yurda dönmelerini sağlayabildi ne de faaliyetlerini sona erdirebildi (Tunaya, 2015: 52-53). II. Abdülhamit, Ġttihatçıları faaliyetlerinden vazgeçirmek ve yurda döndürebilmek amacıyla Ahmet Celalettin PaĢa‟yı Avrupa‟ya gönderdi. Ahmet Celalettin PaĢa, Ġttihatçıları yurda döndürebilmek ve karĢı tutumlarını sona erdirebilmek için birtakım tekliflerde bulundu. 1897‟de Paris‟te bir bildiri yayımlayarak devletin vermiĢ olduğu sözleri belgelendirdi (Kuran, 2000: 71-72). Cemiyet üyelerini ikna etmek üzere 10 Temmuz 1897‟de Paris‟e gönderilen Ahmet Celalettin PaĢa ve Necip Melha burada 13 gün kaldı. Ahmet Celalettin PaĢa cemiyetin önde gelen iki ismi Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza ile görüĢtü. Onları ikna etmeye çalıĢtı. PaĢa, cemiyet üyelerine Ġttihatçıların lehine af ilan eden resmi genelgeyi gösterdi. Bu genelgede ücretsiz pasaport verileceği, isteyenlerin öğrenimlerine devam edebileceği, Osmanlı topraklarında diledikleri yerlerde oturabilecekleri, maddi yardımda bulunulacağı, Avrupa‟da okuyan öğrencilere 150 Frank maaĢ verileceği gibi hususlar açıklandı. Fakat Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza bu teklifi kabul etmedi. Ser hafiye Ahmet Celalettin PaĢa‟nın Paris Büyükelçisi Münir Bey ile cemiyet üyelerini ikna etme giriĢimleri netice verdi ve Cenevre, Paris, Brüksel ve Kahire‟de bulunan cemiyet üyelerinden bir kısmı hükümetin genelgesiyle ikna oldu. Böylece cemiyetin Cenevre Merkez Komitesi dağıldı. 60 kadar üye yurda dönmeyi kabul etti. Osmanlı Gazetesi kapatıldı. Ġshak sükûti Roma, Abdullah Cevdet Viyana, Tunalı Hilmi de Madrid elçilik tabipliğine atandı (Eyicil, 2004: 39). Ahmet Celalettin PaĢa‟nın çağrısına olumlu cevap verenlerden biri de Murat Bey‟di. Psikolojik olarak yıpranan ve aile ocağına hasret kalan Murat Bey, PaĢa‟nın sunduğu teklif karĢısında direnemedi. 30 Temmuz 1897‟de Ġstanbul‟a döndü (Eyicil, 2004: 39). Ġstanbul‟a gelen Murat Bey hayal kırıklığına uğradı. Gazeteler tarafından yapılan karalama kampanyaları, hakkında verilen haberler ve ailesiyle istediği yerde yaĢayamaması Murat Bey‟i çok üzdü. Murat Bey‟in kıĢın kalacağı evin bile devletin önemli meselelerinden biri haline gelmesi durumu en açık Ģekilde gösteriyordu (Mardin, 2014: 112-113). Osmanlı Devleti, Ġttihatçıların büyük çoğunluğunu ikna etti. Cemiyet‟in varlığına büyük bir darbe vurdu. Saray, Ġttihatçıların çoğunluğunu devletin çeĢitli kademelerinde görevlendirdi. Böylece cemiyetin büyük oranda dağıldığına kanat getirdi. Fakat unuttukları birileri vardı ki Ġttihatçıların içinde büyük bir nüfuza sahip olan Ahmet Rıza Bey‟di. Ahmet Rıza Bey‟in teĢkilatçı bir kimliğe sahip olması dolayısıyla cemiyet kısa zamanda tekrar eski gücüne kavuĢtu. Ahmet Rıza Bey Saray‟ın tekliflerine boyun eğen Ġttihatçıları da çok sert bir Ģekilde eleĢtirdi. MeĢveret Gazetesi‟nde imzasız olarak yayımladığı bir yazıda baskıcı yönetime karĢı olanları birleĢmeye ve mücadeleye devam etmeye davet etti. Ahmet II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 33 Rıza Bey yazısında, Genç Türkiye Partisi, ne bir kiĢinin ne de bir komitenin malıdır. O istibdadın zulmünden doğan milli temayüllerin bütünüdür. Ona bağlı olanların Pozitivist ya da mutaassıp olması hiçbir Ģey değiĢtirmez. Müslüman ya da değil önemli olan ideallerimizin gerçekleĢmesidir (Karal, 2011: 518-519). Cemiyet sıkıntılı günler geçirirken, cemiyete ileride farklı bir istikamet verecek olan bir olay meydana geldi. 1899 Aralığında II. Abdülhamit‟in kayın biraderi Damat Mahmut PaĢa, Bağdat demir yolu yapımı hakkının Ġngiltere yerine Almanya‟ya verilmesi gerekçesiyle oğulları Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah‟la birlikte yurt dıĢına kaçtı. PaĢa‟nın Bağdat demir yolları hakkının bir Ġngiliz Ģirketine verilmemesi ve Adliye Nazırlığı yaptığı sırada hem kendisi hem de Seniha Sultan‟ın adının Skaliyeri Aziz Bey Komitesi olayına karıĢması nedeniyle Nazırlıktan azledilmesi bunda etkili oldu (Shaw, 1983: 285) . Bu hadise sonucunda PaĢa, gözden düĢtü. Daha sonra Damat Mahmut PaĢa‟nın bu olayla hiçbir iliĢkisi olmadığı anlaĢıldı. Fakat azledilme olayına çok kırılan PaĢa, bir daha II. Abdülhamit‟le çalıĢmak istemedi. Siyasi ve sosyal baskılar PaĢa‟yı baĢka yollar aramaya itti. II. Abdülhamit‟e karĢı olanların bir bir Avrupa‟ya gitmesi Damat Mahmut PaĢa‟yı etkiledi. PaĢa da mücadelesini Avrupa‟da sürdürmeye karar verdi (Kuran, 2000: 83-86). Jön Türkler arasında Haysiyetli Hareket olarak isimlendirilen Damat Mahmut PaĢa‟nın yurt dıĢına kaçıĢı II. Abdülhamit‟i çok telaĢlandırdı. Hanedana mensup yüksek mevkili biri olan Mahmut PaĢa Jön Türk hareketiyle yakından ilgilenmeye baĢladı. Damat Mahmut PaĢa‟nın Ġttihatçılarla ilgilenmesi cemiyete büyük bir güç verdi (Ramsaur, 1972: 72). Damat Mahmut PaĢa, Avrupa‟ya gittiğinde Ġttihatçılarla iĢ birliğine girdi. Onun Ġttihatçıların yanında yer alması cemiyete yeni bir istikamet verdi. Damat Mahmut PaĢa‟nın oğulları Sabahattin ve Lütfullah Ġttihatçıları ortak bir program etrafında birleĢtirmek için Umum Osmanlı VatandaĢlarımıza adıyla bir bildiri yayımladı. Yayımladıkları bildirinin hemen arkasından bir kongre yapılmasını sağladı ve çoğunluk Kongre‟ye katıldı (Aslan, 2008: 101). Damat Mahmut PaĢa‟nın Avrupa‟ya kaçarak Ġttihatçıların yanında yer alması ve onları bir çatı altında toplamaya çalıĢması Saray‟ı iyice rahatsız etti. Mahmut PaĢa elçiler vasıtasıyla ikna edilmeye çalıĢılsa da Saray bunda da baĢarılı olamadı. Bunun üzerine devlet nezdinde harekete geçen Saray, Fransa‟dan Damat Mahmut PaĢa‟nın iadesini istedi. Fakat Fransa bu duruma olumlu cevap vermedi. Osmanlı Devleti‟nin bu çabaları da sonuçsuz kaldı. Damat Mahmut PaĢa 1903‟teki ölümüne kadar Paris‟te yaĢamaya devam etti (Ramsaur, 1972: 83). Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım Bey Saray ser hafiyesi Ahmet PaĢa‟nın teklifini reddederek birlikte faaliyetlerini sürdürmeye devam etti. Cemiyet‟in önemli bir kısmının Saray‟ın çağrısına olumlu cevap verip cemiyetten ayrılmıĢ olsalar da kendileri azimle mücadelesini sürdürdü. Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım Bey‟in azimli mücadelesi netice verdi. Murat Bey‟in cemiyetten ayrılması büyük bir boĢluk yaratsa da bu boĢluğu Ahmet Rıza Bey doldurmaya çalıĢtı (Eyicil, 2002: 231-232). Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah‟ın 1902‟de Paris‟te tertiplediği Jön Türk Kongresi‟nde üyeler arasında fikir ayrılıkları meydana geldi. Cemiyet bu kongreden sonra ikiye ayrıldı. Üyelerin büyük çoğunluğu Ahmet Rıza ve Dr. Nazım Bey‟in yanında yer aldı ( Kutay, 1984: 158). Kongrede fikir ayrılığına neden olan görüĢ Prens Sabahattin‟in Âdemi Merkezi yönetim Ģekli ve yabancı güçlerin müdahale fikrini savunuyor olmasıydı. Ahmet Rıza ise Prensin bu görüĢüne Osmanlı hükümranlık haklarına saygısızlık olacağı için karĢı çıktı. Prens Sabahattin bütün faaliyetlerini Ermeni, Rum, Bulgar ve Yahudilerle sürdürme II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 34 kararı aldı. Prensin bu düĢüncesi anasır arasında destek gördü. Onların topyekûn desteğini sağladı (Eyicil, 2002: 232). Paris‟te düzenlenen I. Jön Türk Kongresi‟nden bir sonuç alınamadı. Jön Türkleri ortak bir amaç etrafında birleĢtirmek amacıyla 1907‟de II. Jön Türk Kongresi düzenlendi. Bu kongreye Ermeni TaĢnaksutyum Partisi de davet edildi (Kuran, 2000: 287-288). Kongreyi Prens Lütfullah ve Arnavut Ġsmail Kemal düzenledi. Kongreye davet edilenler de Prens Sabahattin, Prens Lütfullah ve Arnavut Ġsmail Kemal‟in istediği Ģahıslardı. Prens Sabahattin‟in anasır düĢüncesinden olsa gerek kongreye özellikle Ermeni, Rum, Arnavut, Bulgar ve Yahudiler davet edildi. Kongredeki anlaĢmazlığın temelinde de bu fikir yatmaktaydı (Hanioğlu, 1986: 182-184). Prens Sabahattin kongrede ABD ve Ġngiltere örneğini göstererek TeĢebbüs-ü ġahsi ve Âdem-i Merkeziyetçi bir yapıdan bahsetti. Bu düĢünce kongreye gelenlerin çoğunluğunca kabul görmedi. Üyelerin üzerinde ittifak ettiği tek konu ise II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesiydi (Aslan, 2008: 102). Düzenlenen II. kongreden de bir sonuç alınamadı. Bu kongrede üç baĢkan seçildi ki bu durum Jön Türkler arasındaki anlaĢmazlığın tam bir göstergesiydi. Bir bütünlüğün sağlanamadığı kongre sonucunda cemiyet, Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin grubu olarak ikiye bölündü (Eyicil, 2002: 232). Prens Sabahattin, Rum, Ermeni ve Ġsmail Kemal gibi önemli Ģahısların oluĢturduğu grup yabancı müdahalesinden yana tavır alırken, Ahmet Rıza, Dr. Nazım ve Hoca Kadri gibi Ģahıslar ise yabancı müdahalesine karĢı çıktı. Kongre Jön Türk hareketini birleĢtirmek amacıyla toplandı. Fakat aralarında meydana gelen fikir ayrılığı nedeniyle farklı gruplara ayrıldı. Prens Sabahattin 1906‟da TeĢebbüs-i ġahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti‟ni kurdu. Terakki adlı bir gazete çıkarmaya baĢladı. Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ise, Paris‟te MeĢveret ve ġura-i Ümmet Gazetesi‟ni çıkarttı. Cenevre‟de de Osmanlı Gazetesi‟ni çıkartıyordu (AkĢin, 1987: 65-66). II. Jön Türk Kongresine Prens Sabahattin ve Ġttihatçı gruplardan baĢka MeĢrutiyet Cemiyeti, Ahd-ı Osmanî Cemiyeti, Londra‟da Türkçe ve Arapça yayımlanan Hilafet Gazetesi‟nin Yazı Kurulu, bir Ermeni örgütü olan TaĢnaksutyum Cemiyeti, Mısır Cemiyeti Ġsrailiyesi ve bazı Ermeni yayımcılarının idarecileri katıldı. Kongrede II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesi, mevcut idarenin değiĢtirilmesi, MeĢrutiyet ve meĢveret usullerinin kurulması gibi önemli kararlar alındı. Ordu içinde propaganda, halkın vergi vermemek suretiyle pasif direniĢe geçmeye çağrılması, hükümete karĢı silahlı silahsız direniĢ ve grevler düzenlenmesi, genel ayaklanma koĢullarını hazırlanması gibi konusunda anlaĢma sağlandı (AkĢin, 1987: 65-66). Terakki ve Ġttihat üyeleri toplumsal proje ve ilkeleri açısından farklı gruplardan oluĢtu. Devletin kurtuluĢunu Osmanlıcılık ideolojisinde gören Prens Sabahattin grubu TeĢebbüs-i ġahsi ve Âdem-i Merkeziyetçi fikri benimsedi. Ahmet Rıza ve ekibi Pozitivist ve milliyetçi görüĢü benimserken, Mizancı Murat ve ekibi ise Ġslamcı görüĢü benimsedi (Aslan, 2008: 102). Jön Türkler muhtelif gruplar ve mahallerde faaliyetlerini devam ettirdi. Ahmet Rıza öncülüğündeki Paris Ģubesi, Hoca Kadri‟nin baĢında bulunduğu Kahire, Ġshak Sükûti ve Abdullah Cevdet‟in içinde bulunduğu Cenevre Ģubesi ve Ġbrahim Temo‟nun Balkanlar‟da kurduğu küçük Ģubeler ile Kafkasya‟daki Ģubeler faaliyet gösterdi. Âdem-i Merkezi yönetimini savunan Prens Sabahattin‟in grubuna da Dr. Nihat ReĢat, Dr. Sabri, Siret, Fazıl ve Zeki Beyler katıldı. Gruplar arasındaki fikir ayrılığı husumete varacak kadar ileriydi (Aslan, 2008: 103). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 35 4.3. Osmanlı Hürriyet Cemiyet’inin TeĢekkülü ve Faaliyetleri Temmuz 1906‟da Bursalı Tahir, Naki Bey, Talat Bey, Ömer Naci Bey, Ġsmail Canbolat Bey ve Edip Servet Bey bir araya gelerek memleketin durumu üzerine sohbetlerde bulundu. Bu sohbetlerden yaklaĢık bir ay sonra Eylül 1906‟da ġükrü Bleda‟nin evinde bir toplantı yaptılar. Bu toplantı sonucunda gizli bir örgüt olarak Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟ni kurdular (Aydemir, 1970: 273). BeĢ Çınar Bahçesi‟ndeki bu toplantıda bir tüzük hazırlandı. Üyeler sadece kendini üye yapacaktı ve iki üyeden baĢka kimseyi tanımayacaktı. Yemin Ģekli ve idama dair birkaç Ģart getirildi (Aslan, 2008: 103). Selanik‟te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti oluĢmadan önce bir cemiyet kurma teĢebbüsünde bulunuldu. Ömer Naci‟nin de içinde bulunduğu bir grup asker isimsiz bir örgüt kurdu. Burada Ömer Naci‟den baĢka Sapancalı Hakkı, Ali ġefik ve Hüsrev Sami vardı. Ġddiaya göre Ömer Naci Rahmi Bey ile bir toplantıda tartıĢıp Paris‟e gitti. Bu örgüt ile Osmanlı Hürriyet Cemiyeti henüz birleĢmeden önce Dr. Nazım Bey Selanik‟e geldi. Dr. Nazım Bey‟in Paris‟e yazdığı mektupta diğer grupta Ömer Naci‟ye bağlı bir iki asker, bir polis ve birkaç da mülkiye memuru vardı. Bunların çok tedbirsizce hareket etmesinden dolayı Dr. Nazım Bey Bahaettin ġakir‟in Ömer Naci‟yi uyarmasını istedi. Fakat ona kendisinden bahsetmemesi gerektiğini de söyledi (Aslan, 2008: 103). O dönemde Selanik‟te cemiyet üyesi olan Nafiz Bey, Dr. Nazım Bey‟in bahsettiği tedbirsiz hareket eden grubun farklı olduğunu söyledi. Bunların birkaç hukuk öğrencisi, Mustafa adında bir berber ve hürriyetin ilanına yakın bir dönemde Terakki ve Ġttihat‟a giren Nesimi Sanrı‟dan oluĢtuğunu söyledi. Ömer Naci‟nin küstüğünden değil faaliyet alanını geniĢletmek için Hüsrev Sami ile birlikte Avrupa‟ya gittiğini söyledi. Hatta o guruptan Sapancalı Ġsmail Hakkı, Enis Avni ve Ali ġefik‟in cemiyete üye olmasına aracılık etti (Aslan, 2008: 103-104). Cemiyet amacı, devletin iç iĢlerine müdahale edip, Rus politikalarının etkisine giren Bulgar subaylarını cemiyete kazandırmaktı (Karabekir, 1993: 131-133). Hücre biçiminde örgütlenen Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟nin merkez üyeleri, Talat Bey, Ġsmail Canbolat ve Rahmi Beylerdi. Gizli olarak örgütlenen cemiyet üyeleri birbirlerini sadece yemin törenine getirildiklerinde tanırlardı (Karabekir, 1993: 131-133). Cemiyet üye kaydetmede Mason TeĢkilatı‟nın etkisi görülüyordu. 14 Eylül 1906‟da Rahmi Bey‟in önerdiği Hilal adı ve hazırladığı tüzük kabul edildi (Karabekir, 1993: 136-138). Cemiyet, 8-18 Eylül 1906‟da Selanik‟te Atina KöĢkü karĢısında Ömer Naci Bey‟in evinde toplandı. Hilal yerine Osmanlı Hürriyet Cemiyeti adını aldı (Yalçın, 1976: 5). Cemiyet Mithat ġükrü Bleda ve Ġsmail Canbolat‟ın evinde kuruldu. Ġlk toplantıdaki on kiĢi kurucu üye kabul edildi ( Aslan, 2008: 104). Heyet Talat Bey, Ġsmail Canbolat ve Mithat ġükrü Bleda‟den meydana geldi. 1906‟da ilk yemin etme olayı gerçekleĢti. 111 numarayla ilk yemin eden üye Ġsmail Mahir ya da Mülazım Mustafa Necip‟tir. Talat Bey‟in teklifiyle Ağustos 1906‟da Selanik‟te on kiĢi toplandı ve yaĢ sırasına göre numaralandı. 1- Selanik Askeri RüĢtiye Müdürü BinbaĢı Bursalı Tahir Bey, 2- Selanik Askeri RüĢtiye Fransızca Hocası BinbaĢı Naki Bey, 3- Selanik Posta Memuru Talat Bey, 4- Maarif Memuru Mithat ġükrü Bleda, 5- Selanik EĢrafından Rahmi Bey, 6- Üçüncü Ordu MüĢiri Yardımcısı YüzbaĢı Kazım Nami Bey, 7- Mülazimievvel Ömer Naci Bey, 8- Mülazimievvel Hakkı Baha Bey, 9- Mülazimievvel Ġsmail Canbolat Bey, 10- YüzbaĢı Edip Servet Bey olarak sıralandı. Daha sonraki faaliyetleri dört kiĢinin ( Talat Bey, Rahmi Bey, Mithat ġükrü Bleda ve Ġsmail Canbolat) sürdürmesi kararlaĢtırıldı (Aslan, 2008: 104). Erkan-ı Harp BinbaĢı Cemal Bey ve 31 Ekim 1906‟da Erkan-ı Harp BinbaĢı Enver Bey Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟ne Katıldı. Enver Bey‟in numarası 152‟ydi (Aslan, 2008: II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 36 105). 30 Kasım 1906‟da da Kazım Karabekir cemiyete üye oldu. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟nin manastır merkezi izinsiz olarak kuruldu. Merkezde Enver Bey, Kazım Karabekir ve Hüseyin Bey vardı. Enver ve Kazım Beylerin cemiyete katılmasıyla birlikte Manastır‟da cemiyetin örgüt faaliyetleri giderek arttı (Karabekir, 1993: 181-182). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, Enver Bey‟e Manastır‟da Necip Draga‟ya da Üsküp‟te örgütü oluĢturma görevi verdi. Cemiyet Neyyir-i Hakikat adlı bir gazete çıkardı. Gazete yayınlarında hükümetin faaliyetlerini eleĢtirdi. Özellikle genç subayların cemiyete katılmasını amaç edindi. Bu düĢünceyle 3. Orduya dâhil subayların büyük bir kısmını cemiyete katarak faaliyetlerini geniĢletti. Faaliyetlerini tam bir gizlilik içinde yürüten cemiyet özellikle üye seçimlerini titizlikle yaptı ve önceliği seçkin subaylara verdi. Bunlar ülkede acil bir Ģekilde rejim değiĢikliğine inanan idealist gençlerdi (Lewis, 2000: 203). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti baskıcı yönetimi yıkmayı hedefleyen Ġhtilalci bir gruptu. II. Abdülhamit‟in baskıcı yönetimi yıkıp, MeĢrutiyeti tekrar ilan etmekten baĢka ortak bir amacı yoktu. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kuruluĢundan hedeflerine ulaĢtığı mutlu güne kadar sadece bir düĢünceye hizmet etti. O da baskıcı yönetimin değiĢtirilmesi, devletin yenilenmesi ve tekrar eski gücüne kavuĢmasından baĢka bir Ģey değildi. Bundan dolayı bu yönetimi yıkmanın tek çaresinin II. Abdülhamit‟i tahttan indirmek olduğunu düĢünüyordu (Aslan, 2008: 105). 4.4. Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Adının DoğuĢu ve Faaliyetleri 1900‟lü yıllardan beri Makedonya bölgesinde Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti biliniyordu. Paris‟te ise Jön Türkler arasında fikir ayrılıkları baĢ gösterdi. Üyeler farklı gruplara bölündü. Dr. Nazım Bey Balkanlar‟daki geliĢmeleri düzenli olarak takip ediyordu. Balkanlar‟dan baĢlayacak bir mücadelenin daha çabuk sonuca ulaĢacağı düĢüncesindeydi. Zira Balkanlar‟da kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti üyelerinin büyük çoğunluğu genç subaylardan oluĢuyordu. Dr. Nazım Bey bu durumu fark ederek Paris‟te kalmanın Ġttihatçı düĢünce için bir fayda vermeyeceği düĢüncesindeydi. Nazım Bey, cemiyete yeni kazandırılan genç üyeler ile yeni Ģubeler açma yoluna gitmeyi uygun gördü (Eyicil, 2002: 234). Dr. Nazım Bey, Mithat ġükrü gibi cemiyete kazandırdığı gençlerle yeni Ģubeler açtı. Mithat ġükrü‟ye de Cenevre‟de Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin bir Ģubesini açmasını tavsiye etti. Avrupa‟da cemiyet üyeleri özellikle gazeteler yoluyla faaliyetlerini sürdürüyordu. Dr. Nazım bu faaliyetlerle bir yere varılamayacağını düĢünerek daha aktif bir yol bulmak maksadıyla Selanik‟e hareket etti (Eyicil, 2004: 64). Mithat ġükrü, bu durumla ilgili bilgileri içeren bir mektup gönderdi. Rumeli‟de Türklere yapılan hain saldırı ve haksızlıklara direnen Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin fikirleri Rumeli‟de yayıldı. Böylece yeni Ģubeler açılması sağladı (Eyicil, 2002: 234). Dr. Nazım Bey Ģubeler arasındaki kopuk olan irtibatın sağlıklı bir Ģekilde yürüyebilmesi için çaba sarf etti. Özellikle Ġstanbul ve Paris arasındaki irtibatı güçlendirdi. Selanik ile teĢkilatı bütünleĢtirmeye çalıĢtı. Amacı yurda girip cemiyetin teĢkilat, gazete ve basın faaliyetlerini yürütmekti. Nazım Bey‟in yurda girmesi pek kolay gözükmüyordu. Zira Dr. Nazım Bey‟i hükümet vatan haini ilan etti ve hakkında da idam emrini verdi (Eyicil, 2004: 65). Dr. Nazım Bey teĢkilatın güçlenmesi için mutlaka ülkeye girmeliydi. DüĢüncesini hayata geçirebilmek için bir plan yaptı. Nazım Bey‟in yurda girebilmesi sadece Yunanistan II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 37 yoluyla olabilirdi. Çünkü o dönemde Selanik, Bulgar, Rum ve Sırp Komitacılarının karargâhı gibiydi. Burada bulunan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟nin Selanik‟te en iyi anlaĢabileceği azınlık grubu Rum Komitacılarıydı. Cemiyet yöneticileri Dr. Nazım Bey‟in Paris‟ten Selanik‟e gelebilmesi için Rum Komitacılarının reisiyle görüĢtü. Dr. Nazım Bey‟in Yunanistan yolu üzerinden Selanik‟e gelmesine karar verildi. Plana göre Nazım Bey Yunanistan‟a ulaĢtıktan sonra Rum Komitacıları onu sınıra getirecekti. Buradan da uygun bir zamanda içeri girecekti. Cemiyet, planın hayata geçebilmesi için Rum Komitacılarıyla irtibata geçti. Rum Komitacılarına planın içeriği hakkında bilgi verdi. Rum Komitacıları da bu konuda cemiyete yardım edeceklerine dair söz verdi. Cemiyet, Nazım Bey‟e Rum Komitacılarıyla yaptıkları görüĢme ve izlenecek yol ile ilgili bir mektup gönderdi. Nazım Bey mektubu alınca hemen yola çıktı. Rum Komitacıları Nazım Bey‟i alarak Selanik‟e getirdi ve Talat Bey‟e bildirdi. Talat Bey‟in yardımıyla gizlice Atina yolu üzerinden Selanik‟e ulaĢtı (Eyicil, 2004: 65). Dr. Nazım Bey Selanik‟e geldi ve burada iki ay beklemek zorunda kaldı. Bu zaman içerisinde Rum Komitacıları Nazım Bey‟i gizledi. O devrin Ģartlarında Selanik‟e gelmek, yolculuk sırasında gizlenmek ve tanınmamak kolay bir iĢ değildi. Yolculuk esnasında Dr. Nazım Bey kıyafet değiĢtirdi. BaĢında sarık, cübbe, sakal, siyah gözlük ve ayağında potin vardı. Bu Ģekilde modern bir hocaya benzemekteydi. Bu Ģekliyle Mithat ġükrü bile onu tanıyamadı. Dr. Nazım Bey Selanik‟te ġükrü Bleda‟nin evinde kaldı. Talat Bey‟le de irtibat sağladı (Eyicil, 2004: 67). Selanik‟e gelen Dr. Nazım Bey Mithat ġükrü Bleda‟nin evinde kısa bir süre kaldıktan sonra Frenk Mahallesi‟nde bir Ġtalyan‟dan kiralanan pansiyona yerleĢti. Selanik‟teki örgüt arkadaĢlarına bütün bilgileri bu küçük hücre evinden veriyordu. Selanik‟e gelmeden evvel Mithat ġükrü ile haberleĢmesinde Selanik‟te becerikli ve gayretli bir gence ihtiyacı olduğundan bahsetti. Bleda‟de posta baĢkâtibi Talat Bey‟i önerdi. Dr. Nazım Bey ve Talat Bey‟in tanıĢıklığı bu Ģekilde baĢladı. Dr. Nazım Bey ile Talat Bey gizlice irtibat kuruyordu. Mithat ġükrü Bleda Selanik‟teki Ġhtilalcilerin dikkatini çekmemek için Dr. Nazım Bey ile hücre evinde, BeĢ Çınar Kahvehanesinin bahçesinde, Yanyo‟nun birahanesinde veya Mason Locası‟nda buluĢuyordu. Dr. Nazım Bey Paris ile Ģubeler arasındaki irtibatı sağlamak için basın yoluyla faaliyetlerini devam ettirdi. Bu nedenle Osmanlı Hürriyet Cemiyetiyle Paris merkezli Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟ni birleĢtirmek istedi. Çünkü Selanik‟teki cemiyetin amacı ile Paris‟teki cemiyetin amacı aynı fakat gittikleri yol farklıydı (Eyicil, 2004: 67-68). Dr. Nazım Bey bu düzensizliği ortadan kaldırmak için harekete geçti. Kısa sürede Selanik teĢkilatını tüm Ģubelerin merkezi haline getirdi. ġubeler arasındaki dağınıklığı giderdi ve Ģubelerin irtibatını sağladı. Cemiyeti gizli bir ihtilal komitesi olarak örgütledi. Subayları da etkisi altına alarak tüm faaliyetleri tek merkezden idare etti. Cemiyet‟e yeni girenlerin kabulü konusunda genelgeler hazırladı. Yalnız bu talimatnameleri hazırlarken Mithat ġükrü, Miralay Sadık Bey, BinbaĢı Fethi ve Manyasızade Refik‟in görüĢlerini de aldı. Talimatlarda yemin meresimi ile ilgili özelliklerin hazırlanmasında Fransız Ġhtilalinde etkili olan jakoben model (keskin devrimci) örnek alındı (Eyicil, 2004: 72). Dr. Nazım Bey cemiyetin isminin değiĢtirilmesi düĢüncesine sahipti. Bu düĢüncesini de açıkça savundu. Fakat Nazım Bey‟in düĢüncesi o devrin Ģartları dâhilinde üyelerce kabul görmedi. Onlara göre Osmanlı Hürriyet Cemiyeti bu adla tanındı ve kabul edildi. Cemiyet‟in adının değiĢmesi istikrarsızlığa yol açabilirdi. Üstelik üyelerin böyle bir değiĢikliğe nasıl bir tepki verecekleri de belli değildi. Nazım Bey‟in telkinleri bir kısım cemiyet üyesinin, cemiyetin adının değiĢmesi hususuna olumlu bakmasını sağladı. Bunun II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 38 üzerine cemiyetin isim değiĢikliğine dair fikirleri alınmak maksadıyla Ģubelere mektup gönderdi (Eyicil, 2004: 73). Dr. Nazım Bey‟in teklif ettiği Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Ģubelerce oy çokluğuyla kabul edildi. 27 Eylül 1907‟de iki cemiyet Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleĢti (Eyicil, 2004: 73). Biri iç (Selanik) diğeri dıĢ (Paris) olmak üzere cemiyet kuruldu. Nazım Bey‟in giriĢimleri sonucu birleĢen iki cemiyet ile birlikte milliyetçiler de bir araya gelmiĢ oldu. Bir antlaĢma metni hazırlandı. Buna göre: Merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik‟te olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 27 Eylül 1907‟de birleĢti. Bu tarihten itibaren Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adını aldı (Aslan, 2008: 108). Merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 27 Eylül 1907‟de Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleĢmesiyle teĢkilat hedef ve örgüt açısından faaliyetleri hızlandı. Böylece Selanik iç, Paris dıĢ olmak üzere faaliyetler daha düzenli hale geldi (Aslan, 2008: 109). 4.5. Cemiyet’in Ġç ÇalıĢmaları Cemiyet‟in oluĢmasında baskıcı yönetime karĢı duyulan hoĢnutsuzluk ve Batı‟ya karĢı duyulan hayranlık yatmaktaydı. Devletin kurtuluĢunun ancak MeĢrutiyeti yeniden ilan etmekle sağlanacağı kanısındaydılar. Cemiyet üyeleri II. Abdülhamit idaresinin bir an evvel değiĢmesini arzu ediyorlardı. Osmanlı devletinden ıslahat yapılması ve baskıcı idaresinin değiĢerek meĢruti bir idarenin tesis edilesi için yoğun propaganda faaliyetine girdiler. Cemiyet, özellikle basın-yayın yoluyla baskıcı idaresinin kötü uygulamalarından bahsetti. Bu idarenin son bulmasıyla devletin derin bir nefes alacağını düĢünüyordu. Cemiyet, meĢruti bir sistem teĢkil edip, PadiĢah‟ın yetkilerini sınırlamak ve azınlıklara kanun önünde eĢitlik verilerek vatanı Ģer odaklarından kurtarma düĢüncesindeydi. Yayınladıkları gazetelerde hükümetin öncelikle iĢinin MeĢrutiyeti tekrar yayınlamak olduğunu ifade ediyorlardı (Eyicil, 2002: 228). Ġttihat-ı Osmanî Cemiyeti faaliyetlerini gizlilik ve ciddiyet içinde yürütüyordu. Vatan ve milliliği esas olan cemiyet bu fikirlerin özellikle Tıbbiye ve Mülkiye öğrencileri arasında yayılması ve geliĢmesi için faaliyet yürütüyordu (Tansu, 2003: 26). Cemiyet ilk toplantısını hamam önündeki odun yığınları üzerinde Tıbbiye öğrencileri ile yaptı. Yaptıkları bu toplantıya da Hatap Kıraathanesi Toplantısı adı verildi (Tansu, 2003: 26) Cemiyet‟in kurucuları Mektep-i Tıbbiye-i ġahanenin ilk sınıfında okumaktaydı. Ġlk önemli toplantısını 20 Temmuz 1892‟de yaptı. Toplantılarını umumiyetle tıbbiyede yapıyorlardı. Tıbbiye dıĢındaki ilk toplantısını ise Edirne Kapı dıĢında bulunan bir kahvehanede Haziran 1899‟da yaptı. Bu toplantıya 12 üye katıldı. Buradaki toplantıya Ġbrahim Temo‟nun öncülüğünde Abdullah Cevdet, Ġshak Sükûti, Çerkez Mehmet ReĢit, Asaf DerviĢ, Hersekli Ali RüĢtü, Giritli Muharrem, Hikmet Emin, Ali ġefik ve ismi tespit olunamayan bir kiĢi daha katıldı (Hanioğlu, 1986: 175). Toplantı Mithat PaĢa‟nın bağında çukurca bir yerde bulunan incir ağacının altında yere serilen hasır ve çuvallar üzerine oturulup bir piknik görüntüsü verilerek yapıldı. Ġncir Altı Toplantısı adı verilen bu toplantıda en yaĢlı üye olan Ali RüĢtü baĢkan, ġerafettin Mağmumi sekreter, Asaf DerviĢ ise veznedar seçildi. Cemiyet‟te alınan kararları kaydetme vazifesi ise ġerafettin Mağmumi ile Ġshak Sükûtiye verildi (Hanioğlu, 1986: 175). Cemiyet‟e kimlerin üye olacakları üzerinde durulduğu sırada Corbonari TeĢkilatı ve Rus Nihilistlerinde olduğu gibi bir idare heyeti kuruldu. Her üyeye bir numara verildi. Okul ve diğer Osmanlı eğitim müesseselerinde, yapılan toplantılar sonucunda çok sayıda öğrencinin katılımıyla örgütün üye sayısı hızla arttı. Cemiyet kurucuları en önemlileri Hamamönü (Hatab Kıraathanesi) II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 39 Ġçtimal Mithat PaĢa Bağı ( On Ġkiler) içtimali ve Rumeli Hisarı (Boğaziçi ) içtimai olan çeĢitli toplantılarla bir yandan üye sayısını artırmaya öte yandan etkin bir örgüt yapısı oluĢturmaya gayret gösterdiler (Hanioğlu, 1986: 175). AlınmıĢ olan kararlar gizli tutuldu. Cemiyet toplantılarına büyük bir ehemmiyet vermekteydi. Cemiyet toplantıları cuma günleri farklı yerlerde yapmayı uygun gördü. (Hanioğlu, 1986: 175). Cemiyet, bu dönemdeki faaliyetleri yurt dıĢında basılan gizli gazetelerin eski sayıları öğrencilere okutulması ve Namık Kemal ile bazı arkadaĢlarının eserlerinin el yazısıyla çoğaltılarak dağıtılmasının ötesine gidemedi (Özcan, 2001: 476- 477). II. Abdülhamit Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti‟nin varlığından ve faaliyetlerinden 1892‟de haberdar oldu. Bu tarihten sonra cemiyet üyeleri hafiyeler tarafından sıkı bir denetim altında tutuldu. Cemiyet, özellikle askeri tıbbiye talebeleri arasında yayıldığından II. Abdülhamit mektep üzerinde sıkı bir denetim kurmak istedi. Bu maksatla Saray, tıbbiye okulu kumandanı Ali Saip PaĢa‟yı esnek bulması nedeniyle görevinden aldı (Aslan, 2008: 83). Mektep-i Tıbbiye-i ġahaneyi diğer askeri mekteplerle aynı çatı altında birleĢtirilerek Mehmet Zeki PaĢa‟nın yönetimine verilmesi cemiyet hakkındaki ilk kapsamlı soruĢturmanın açılmasına sebep oldu. Disiplinli bir komutan olan Zeki PaĢa‟nın aldığı önlemler sonuç verdi. Tıp okulunun 9. sınıf öğrencilerinden Muzaffer Hasan, EĢref RuĢen ve Muttefi Hasan tıbbiyede hürriyet, eĢitlik ve adalet fikrinin yayıldığına bunu da gizli bir cemiyetin organize ettiğine dair bir ihbarda bulundu. Cemiyet üyeleri Zeki PaĢa tarafından tutuklanarak mahkemede yargılandı. Yargılama sonucunda cemiyet üyelerinden ġefik Ali, Ahmet Mehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet ReĢit, ġerafettin Mağmumi, Mikail Usep ve Tekirdağlı Mehmet‟in tıbbiye okulundan atılmalarına ve tutuklanmalarına karar verilse de birkaç ay sonra (Ramsaur, 1972: 36), bu cezalar söz konusu faaliyetlerin bir öğrenci olayı olarak düĢünen II. Abdülhamit‟in isteğiyle affedildi (Özcan, 2001: 476-477). Ġbrahim Temo ise tutuklanmaktan kurtuldu ve Romanya‟ya kaçtı (KocabaĢ, 1991: 34). Tıbbiye komutanı Zeki PaĢa‟nın okulda uyguladığı katı disiplin öğrencilerin huzursuz olmalarına yol açtı. Okuldaki sıkı takip dolayısıyla cemiyetin ileri gelenlerinden bir kısmı kurtuluĢu yurt dıĢına kaçmakta buldu (Kutay, 1964: 71-75). Cemiyet, okuldaki sert uygulamalar sonucunda baskıya maruz kalan öğrencilerin daha rahat bir ortamda öğrenim görmelerini sağlamak için onları Avrupa‟ya göndermeye karar verdi. Bu yolla birçok yetenekli öğrencinin Avrupa‟da eğitim almasını sağlamaya çalıĢtı. Okuldaki sert uygulamalarla karĢılaĢan birçok öğrenci de Avrupa‟ya kaçtı. Cemiyet bunların kaçmalarına da yardımcı oldu. YaĢanan olaylar sonucunda Arap Ahmet, Ali Zühtü Paris‟e mülkiye okuluna, tarih hocası Murat Bey ise Mısır‟a kaçtı (Hanioğlu, 1986/1). Cemiyet, tıp okulunun 3. sınıfında öğrenci olan Selanikli Nazım‟ın cemiyetin Avrupa‟da etkin bir faaliyet göstermesi fikriyle Paris‟e gönderilmesi kararlaĢtırıldı. Nazım bir yandan eğitimini Paris‟te tamamlamak diğer yandan da Paris‟te bulunan Ahmet Rıza Bey‟i cemiyete üye yapmak amacındaydı (Eyicil, 2004: 28). Avrupa‟ya kaçan cemiyet üyeleri ve öğrenciler Paris‟te 1894‟te Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza Bey önderliğinde Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟ni kurdu. 1 Aralık 1895‟te MeĢveret Gazetesi‟ni çıkarmaya baĢladı. Yurt dıĢında MeĢveret ve Mizan Gazetesi‟ni çıkarmaya baĢlayan cemiyet üyeleri yabancı posta haneler aracılığıyla gazeteleri ülkeye gizlice okuyucularına ulaĢtırarak propaganda faaliyetlerini yürütüyorlardı. Anadolu‟da sınırlı sayıda Ģubeleri olan Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin Ġstanbul‟da da birkaç Ģubesi vardı. Bu Ģubelerin görevleri cemiyetin Avrupa Ģubeleri ile haberleĢmesini sağlamasının yanında yurt dıĢında yayınlanan dergi ve gazetelerin dağıtımını da sağlıyorlardı (Aslan, 2008: 92). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 40 Cemiyet yurt dıĢında siyasi faaliyetlerini yürütürken yurt içinde de geliĢmeye devam etmekteydi. 1896‟da cemiyetin Ġstanbul Ģubesine darbe yanlısı Hacı Ahmet Efendi seçildi. Ahmet Efendi II. Abdülhamit‟e darbe yapmak için plan dahi yaptı. II. Abdülhamit‟e yapılacak darbe için Müderrislerden ġeyh Naili, seraskerlikte bulunan Yarbay ġefik Bey ve Birinci Tümen Komutanı Kazım PaĢa‟nın yardımlarını sağladı (Ramsaur, 1972: 46). Darbenin planı Ģu Ģekildeydi. Nazırların toplandığı sırada Bab-ı Ali basılacak, ġeyhülislam‟dan fetva alınacak, II. Abdülhamit hal edilecek ve yerine V. Murat tahta geçirilecekti. Bu gerçekleĢmez ise yerine Mehmet ReĢat tahta çıkacaktı. Planın gerçekleĢeceği akĢam Nadir Bey, Tokatlıyan Lokantasında yemekte içkiyi fazla kaçırınca planı ağzından kaçırdı ve gizliliği sağlanamadı. Numune-i Terakki Müdürü Mazhar Bey ve Askeri Okullar Genel MüfettiĢi Zühtü Ġsmail PaĢa durumu kontrol altına aldı ve darbeciler tutuklandı. Cemiyet‟in Ġstanbul‟daki faaliyetlerine büyük bir darbe vurulmuĢ oldu(Ramsaur, 1972: 48-49). Birinci Tümen komutanı Kazım PaĢa ve cemiyetin Ġstanbul Reisi Hacı Ahmet Bey tutuklandı. Müderrislerden ġeyh Naili ve kardeĢleri, Hakkı ve Avni Beyler ve ailesinden 18 kiĢi, ġeyh Abdulkadir ve ailesinden 20 kiĢi, Mekkeli Sabri, Divan-ı Muhasebat Reisi Zühtü Bey ve Kemal Bey gibi cemiyetin birçok üyesi sürgün edildi (Ramsaur, 1972: 49). 4.6. Cemiyet’in DıĢ ÇalıĢmaları Cemiyet, 2 Haziran 1889‟da Mektep-i Tıbbiye-i ġahane öğrencileri tarafından kuruldu. Cemiyet‟in kuruluĢ amacı Osmanlı Devleti‟nin içinde bulunduğu siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bunalımdı. Hürriyet fikrinin hemen her türlüsünün taraftarı bulunan cemiyet, Tıbbiye ve Mülkiye öğrencileri arasında hızlı bir geliĢme zemini buldu (Aslan, 2008: 81). II. Abdülhamit, çeĢitli toplantılar yaparak hızla geliĢen ve taraftar toplayan cemiyetin faaliyetlerinden 1892‟de haberdar oldu. Cemiyet üyeleri hafiyeler tarafından sıkı bir takibe alındı. Özellikle Askeri Tıp öğrencileri arasında geliĢme zemini buldu. II. Abdülhamit bu okul üzerinde daha sıkı bir demetim kurmak için Tıp Okulu Kumandanı Ali Saip PaĢa‟yı görevinden alarak yerine katı bir disipline sahip olan Zeki PaĢa‟yı atadı (Eyicil, 2002: 229). Disiplinli bir komutan olan Zeki PaĢa‟nın aldığı önlemler sonuç verdi. Tıp okulunun 9. sınıf öğrencilerinden Muzaffer Hasan, EĢref RuĢen ve Muttefi Hasan tıbbiyede hürriyet, eĢitlik ve adalet fikrinin yayıldığına bunu da gizli bir cemiyetin organize ettiğine dair bir ihbarda bulundu. Cemiyet üyeleri Zeki PaĢa tarafından tutuklanarak mahkemede yargılandı. Yargılama sonucunda cemiyet üyelerinden ġefik Ali, Ahmet Mehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet ReĢit, ġerafettin Mağmumi, Mikail Usep ve Tekirdağlı Mehmet‟in tıp okulundan atılmalarına ve tutuklanmalarına karar verilse de birkaç ay sonra (Ramsaur, 1972: 36), söz konusu faaliyetlerin bir öğrenci olayı olarak düĢünen II. Abdülhamit‟in isteğiyle affedildi(Özcan, 2001: 476-477). Ġbrahim Temo ise tutuklanmaktan kurtuldu ve Romanya‟ya kaçtı (KocabaĢ, 1991: 34). Tıp okulu komutanı Zeki PaĢa‟nın okulda uyguladığı katı disiplin öğrencilerin huzursuz olmalarına yol açtı. Okuldaki sıkı takip dolayısıyla cemiyetin ileri gelenlerinden bir kısmı kurtuluĢu yurt dıĢına kaçmakta buldu (Kutay, 1964: 71-75). Cemiyet, okuldaki sert uygulamalar sonucunda baskıya maruz kalan öğrencilerin daha rahat bir ortamda öğrenim görmelerini sağlamak için onları Avrupa‟ya göndermeye karar verdi. Cemiyet bu yolla birçok yetenekli öğrencinin Avrupa‟da eğitim almasını sağlamaya çalıĢtı. Okuldaki sert uygulamalarla karĢılaĢan birçok öğrenci de Avrupa‟ya kaçtı. Cemiyet bunların II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 41 kaçmalarına da yardımcı oldu. YaĢanan olaylar sonucunda Arap Ahmet ile Ali Zühtü Paris‟e mülkiye okuluna, tarih hocası Murat Bey ise Mısır‟a kaçtı (Hanioğlu, 1986/1). Cemiyet, tıp 3. sınıfta öğrenci olan Selanikli Nazım‟ı Avrupa‟da etkin bir faaliyet göstermesi fikriyle Paris‟e gönderdi. Selanikli Nazım, bir yandan eğitimini Paris‟te tamamlamak diğer yandan da Paris‟te bulunan Ahmet Rıza Bey‟i cemiyete üye yapmak amacındaydı (Eyicil, 2004: 28). Bu arada okulda uygulanan sert uygulamalar sebebiyle tarih hocası Murat Bey‟in cemiyet taraftarı olup Avrupa‟ya gitmesi cemiyeti daha da güçlendirdi (Eyicil, 2002: 229). Sıkı denetimden kaçan cemiyet üyeleri gerek yurt içinde gerekse de yurt dıĢında örgütsel anlamda büyük bir yol kat etti. Okul öğrencileri arasında olduğu kadar Ġttihatçılık genç subaylar arasında da sürekli taraftar kazanmaya devam etti. Genç subaylar da Ġttihatçılık fikrinin oluĢması cemiyetin güçlenmesine olanak sağladı. Hüseyin Cahit, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ne Nasıl Girdim adlı makalesinde ittihatçılığın nüfuz kazanmasını Ģu Ģekilde dile getirdi. Memlekette bir ittihatçılık ruhu kendini gösterdi. Bu adeta mistik bir etkiydi. Vatan aĢkı etrafında bütün fedakârlıkları feragatleri topluyor ve aynı ideal uğrunda birleĢenleri kuvvetli bir Ģekilde etkileyip vücut haline getiriyordu (Yalçın, 1962: 24). Ahmet Rıza Bey‟in cemiyete girmesini sağlamak ve Paris‟te öğrenimine devam etmek amacıyla Paris‟e giden Selanikli Nazım, Paris Tıp Fakültesine girerek siyasi faaliyetlerine burada devam etti (Eyicil, 2004: 28). Dr. Nazım Bey bu sırada Paris‟te bulunan Ahmet Rıza‟ya Ġttihat-i Osmanî Cemiyeti‟ne girmesini teklif etti. Cemiyet Ahmet Rıza‟nın katılımıyla büyük prestij sağlayacaktı. Ahmet Rıza bu teklifi hemen kabul etmedi ve cemiyetin adı ve faaliyetleri konusunda tartıĢtılar (Hanioğlu, 1986: 180). Ahmet Rıza ile Nazım Bey cemiyetin çalıĢmaları ve ismi üzerinde müzakere yaptıktan sonra ortak bir karara vardı. Buna göre 1894‟te Paris‟te Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti kuruldu. Ahmet Rıza ile birlikte yola çıkan cemiyetin üyeleri Selanikli Nazım, ġerafeddin Mağmumi, Milaslı Halil Bey ve Halil MenteĢ‟ti (Aslan, 2008: 91). Ġstanbul‟daki cemiyetin merkez komitesinin tutuklanıp sürgüne gönderilmesi Ġstanbul merkez teĢkilatını olumsuz yönde etkiledi. 1896 sonbaharında cemiyetin üyeleri Paris ve Cenevre‟de toplandı. MeĢverette çıkan II. Abdülhamit aleyhtarı yazılar Saray‟ı iyice rahatsız etti. Saray, Paris elçiliği aracılığıyla cemiyetin ve gazetenin kapatılası için Fransa hükümeti nezdinde giriĢimde bulundu. BaĢbakan Bourgesis Hükümeti 1897 ilkbaharında cemiyet üyelerini Paris‟ten çıkardı. Yayın organlarını da kapattı (Eyicil, 2004: 37-38). Paris‟ten çıkartılan ve yayın organları kapatılan cemiyet üyeleri zor günler geçirdi. Ahmet Rıza, Dr. Nazım ve arkadaĢları cemiyeti Brüksel‟e taĢıdı. II. Abdülhamit, Belçika hükümetine baskı yaparak cemiyetin buradan da kovulmasını sağladı. Bu geliĢmelerden sonra cemiyet üyeleri, cemiyeti Cenevre‟ye taĢıdı (Mardin, 1992: 104). Dr. Nazım Bey ve arkadaĢları daha sonra Paris‟e gelerek Ahmet Rıza Beyle birlikte siyasi faaliyetlerini burada devam ettirdi (Eyicil, 2004: 38). 1897‟de Cenevre‟ye giden Murat Bey‟e cemiyetin reisi gibi bakılmaya baĢlandı. Cemiyet‟in kurucularından Abdullah Cevdet ve Ġshak sükûti de çalıĢmalarını Avrupa‟da sürdürmek için Cenevre‟ye gitti. Birlikte Osmanlı adında bir gazetenin yayınına baĢladı (KocabaĢ, 1991: 35). Bu gazetede daha çok siyasi içerikli yazılar yazan Murat Bey bununla da yetinmeyerek cemiyete 21 maddelik program hazırladı. Bu programı Ahmet Rıza Bey‟e gönderdi. Ahmet Rıza Bey cemiyette ikiliğe yol açabilir endiĢesiyle programı kabul etmedi (Eyicil, 2004: 40-41). Ahmet Rıza ve Dr. Nazım Bey‟in birlikte çalıĢması diğer Ġttihatçıların onları çekememesine neden oldu. Onların cemiyetten çıkarılması dahi düĢünüldü. Dr. Nazım Bey II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 42 cemiyetin TeftiĢ ve Ġcra heyetinde buluyordu. Onun üye olduğu bir heyetten onun görüĢü alınmadan bir karara varmak mümkün değildi. Bundan dolayı Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza Bey cemiyetten çıkarılamadı. Murat Bey, Ahmet Rıza Bey‟in cemiyetten çıkarılmasında baĢarılı olamayınca görevini bıraktı (Eyicil, 2004: 40-41). Murat Bey Paris‟teki faaliyetlerinden sonra neĢriyatı için Mısır‟a gitti. Mizan Gazetesi‟nin diğer gazetelerden farklı olduğuna ve gazetenin ses getireceğine inanıyordu. Nitekim de öyle oldu. Mizan‟ın çok fazla ilgi toplaması Saray‟ı harekete geçirdi. Vatanı ve milleti için her türlü fedakârlığı yapan Murat Bey engellerle ve asılsız suçlamalarla karĢılaĢınca kendi muhasebesini yaparak, Ahmet Rıza Bey‟den kaynaklanan sorunlar sebebiyle cemiyetten istifa etti (Mardin, 2014: 110-111). II. Abdülhamit, Jön Türk muhalefetinin önünü kesebilmek için birçok yol denedi. Avrupa devlet baĢkanları nezdinde giriĢimlerde bulundu. Cemiyet‟in gazete ve dergilerinin kapatılması bu Ģekilde sağlandı. Jön Türklerin muhalefetlerinden vazgeçip yurda dönmeleri için Avrupa‟ya birkaç defa temsilci gönderdi. Jön Türklerin ne yurda dönmelerini sağlayabildi ne de faaliyetlerini sona erdirebildi (Tunaya, 2015: 52-53). II. Abdülhamit, Ġttihatçıları faaliyetlerinden vazgeçirmek ve yurda döndürebilmek maksadıyla Ahmet Celalettin PaĢa‟yı Avrupa‟ya gönderdi. 1897‟de Paris‟te de bir bildiri yayınlayarak devletin vermiĢ olduğu sözleri belgelendirdi (Kuran, 2000: 71-72). Cemiyet üyelerini ikna etmek üzere 10 Temmuz 1897‟de Paris‟e gönderilen Ahmet Celalettin PaĢa ve Necip Melha burada 13 gün kaldı. Ahmet Celalettin PaĢa cemiyetin önde gelen iki ismi Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza ile görüĢtü ve onları ikna etmeye çalıĢtı. PaĢa, cemiyet üyelerine Ġttihatçıların lehine af ilan eden resmi genelgeyi gösterdi. Bu genelgede ücretsiz pasaport verileceği, isteyenlerin öğrenimlerine devam edebileceği, Osmanlı topraklarında diledikleri yerlerde oturabilecekleri, maddi yardımda bulunulacağı, Avrupa‟da okuyan öğrencilere 150 Frank maaĢ verileceği gibi hususlar açıklandı. Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza bu teklifi kabul etmedi. Ser hafiye Ahmet Celalettin PaĢa‟nın Paris Büyükelçisi Münir Bey ile cemiyet üyelerini ikna etme giriĢimleri netice verdi ve Cenevre, Paris, Brüksel ve Kahire‟de bulunan cemiyet üyelerinden bir kısmı hükümetin genelgesiyle ikna oldu. Cemiyet‟in Cenevre Merkez Komitesi dağıldı. 60 kadar üye yurda dönmeyi kabul etti. Osmanlı Gazetesi kapatıldı. Ġshak sükûti Roma, Abdullah Cevdet Viyana, Tunalı Hilmi de Madrid elçilik tabipliğine atandı (Eyicil, 2004: 39). Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza Bey Ġttihatçıların bir kısmının Ģahsi menfaatlerini gözeterek II. Abdülhamit‟in maddi yardım ve devlet hizmetinde görev verme vaatlerinden etkilenip cemiyetten ayrılmalarını döneklik olarak değerlendirdi. Faaliyetlerine devam eden Dr. Nazım Bey ve Ahmet Rıza Bey‟in kararlı ve azimli olmaları birçok genci etkiledi. Dr. Bahaettin ġakir ve SamipaĢazade Sezai gibi gençleri cemiyete katmaya devam etti (Eyicil, 2004: 13). Cemiyet sıkıntılı günler geçirirken, cemiyete ileride farklı bir istikamet verecek olan bir olay gerçekleĢti. 1899 Aralığında II. Abdülhamit‟in kayın biraderi Damat Mahmut PaĢa, Bağdat demir yolu yapımı hakkının Ġngiltere yerine Almanya‟ya verilmesi gerekçesiyle oğulları Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah‟la birlikte yurt dıĢına kaçtı. PaĢa‟nın, Bağdat demir yolları hakkının bir Ġngiliz Ģirketine verilmemesi ve Adliye Nazırlığı yaptığı sırada hem kendisi hem de Seniha Sultan‟ın adının Skaliyeri Aziz Bey Komitesi olayına karıĢması nedeniyle Nazırlıktan azledilmesi bunda etkili oldu (Shaw, 1983: 285) . Bu hadise sonucunda PaĢa gözden düĢtü. Daha sonra Damat Mahmut PaĢa‟nın bu olayla hiçbir iliĢkisi olmadığı anlaĢıldı. Azledilme olayına çok kırılan PaĢa bir daha II. Abdülhamit‟le çalıĢmak istemedi. Siyasi ve sosyal baskılar PaĢa‟yı baĢka yollar aramaya sevk etti. II. Abdülhamit‟e karĢı olanların bir bir Avrupa‟ya gitmesi Damat Mahmut II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 43 PaĢa‟yı etkiledi ve PaĢa da mücadelesini Avrupa‟da sürdürmeye karar verdi (Kuran, 2000: 83-86). Jön Türkler arasında Haysiyetli Hareket olarak isimlendirilen Damat Mahmut PaĢa‟nın yurt dıĢına kaçıĢı II. Abdülhamit‟i çok telaĢlandırdı. Hanedana mensup yüksek mevkili biri olan Mahmut PaĢa, Jön Türk hareketiyle yakından ilgilenmeye baĢladı (Ramsaur, 1972: 72). Damat Mahmut PaĢa‟nın Ġttihatçılarla ilgilenmesi cemiyete büyük bir güç verdi. Damat Mahmut PaĢa Avrupa‟ya gittiğinde Ġttihatçılarla iĢ birliğine girdi. Onun Ġttihatçıların yanında yer alması cemiyete yeni bir istikamet verdi. Damat Mahmut PaĢa‟nın oğulları Sabahattin ve Lütfullah Ġttihatçıları ortak bir program etrafında birleĢtirmek için Umum Osmanlı VatandaĢlarımıza adıyla bir bildiri yayımladı. Yayımladıkları bildirinin hemen arkasından bir kongre yapılması sağlandı ve çoğunluk kongreye katıldı (Aslan, 2008: 101). Damat Mahmut PaĢa‟nın Avrupa‟ya kaçarak Ġttihatçıların yanında yer alması ve onları bir çatı altında toplamaya çalıĢması Saray‟ı iyice rahatsız etmeye baĢladı. Mahmut PaĢa elçiler vasıtasıyla ikna edilmeye çalıĢılsa da Saray bunda da baĢarılı olamadı. Devlet nezdinde harekete geçen Saray, Fransa‟dan Damat Mahmut PaĢa‟nın iadesini istedi. Fransa bu duruma olumlu cevap vermedi. Osmanlı Devleti‟nin bu çabaları da sonuçsuz kaldı. Damat Mahmut PaĢa 1903‟teki ölümüne kadar Paris‟te yaĢamaya devam etti (Ramsaur, 1972: 83). Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım Bey Saray ser hafiyesi Ahmet PaĢa‟nın teklifini reddederek birlikte faaliyetlerini sürdürmeye devam etti. Cemiyet‟in önemli bir kısmının Saray‟ın çağrısına olumlu cevap verip cemiyetten ayrılmıĢ olsalar da kendileri azimle mücadelesini sürdürdü. Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım Bey‟in azimli mücadelesi netice verdi ve cemiyet etraflarında birleĢmeye baĢladı. Murat Bey‟in cemiyetten ayrılması büyük bir boĢluk yaratsa da bu boĢluğu Ahmet Rıza Bey doldurmaya çalıĢtı (Mardin, 2014: 110- 111). Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah‟ın 1902‟de Paris‟te tertiplediği Jön Türk Kongresi‟nde üyeler arasında fikir ayrılıkları meydana geldi. Cemiyet bu kongreden sonra ikiye ayrıldı. Üyelerin büyük çoğunluğu Ahmet Rıza ve Dr. Nazım Bey‟in yanında yer aldı ( Kutay, 1984: 158). Kongrede fikir ayrılığına neden olan görüĢ Prens Sabahattin‟in Âdemi Merkezi yönetim Ģekli ve yabancı güçlerin müdahale fikrini savunuyor olmasıydı. Ahmet Rıza ise Prensin bu görüĢüne Osmanlı hükümranlık haklarına saygısızlık olacağı için karĢı çıktı. Prens Sabahattin bütün faaliyetlerini Ermeni, Rum, Bulgar ve Yahudilerle sürdürme kararı aldı. Prensin bu düĢüncesi anasır arasında destek gördü ve onların topyekûn desteğini sağladı (Eyicil, 2002: 232). Paris‟te düzenlenen I. Jön Türk Kongresi‟nden bir sonuç alınamadı. Jön Türkleri ortak bir amaç etrafında birleĢtirmek amacıyla 1907‟de II. Jön Türk Kongresi düzenlendi. Bu kongreye Ermeni TaĢnaksutyum Partisi de davet edildi (Kuran, 2000: 287-288). Kongreyi Prens Lütfullah ve Arnavut Ġsmail Kemal düzenledi. Kongreye davet edilenler de Prens Sabahattin, Prens Lütfullah ve Arnavut Ġsmail Kemal‟in istediği Ģahıslardı. Prens Sabahattin‟in anasır düĢüncesinden olsa gerek kongreye özellikle Ermeni, Rum, Arnavut, Bulgar ve Yahudiler davet edildi. Kongredeki anlaĢmazlığın temelinde de bu fikir yatmaktaydı (Hanioğlu, 1986: 182-184). Prens Sabahattin kongrede ABD ve Ġngiltere örneğini göstererek TeĢebbüs-ü ġahsi ve Âdem-i Merkeziyetçi bir yapıdan bahsetti. Bu düĢünce kongreye gelenlerin çoğunluğunca kabul görmedi. Üyelerin üzerinde ittifak ettiği tek konu ise II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesiydi (Aslan, 2008: 102). Düzenlenen II. kongreden de bir sonuç alınamadı. Bu kongrede üç baĢkan seçildi ki bu durum Jön Türkler II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 44 arasındaki anlaĢmazlığın tam bir göstergesiydi. Bir bütünlüğün sağlanamadığı kongre sonucunda cemiyet, Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin grubu olarak ikiye bölündü (Eyicil, 2002: 232). Prens Sabahattin, Rum, Ermeni, Arnavut, Bulgar ve Yahudi anasırlarının yanında Ġsmail Kemal gibi önemli Ģahısların oluĢturduğu grup yabancı müdahalesinden yana tavır alırken, Ahmet Rıza, Dr. Nazım ve Hoca Kadri gibi Ģahıslar ise yabancı müdahalesine karĢı çıktı. Kongre Jön Türk hareketini birleĢtirmek amacıyla toplanmıĢ olsa da aralarında meydana gelen fikir ayrılığı nedeniyle farklı gruplara ayrıldı. Prens Sabahattin 1906‟da TeĢebbüs-i ġahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti‟ni kurdu ve Terakki adlı bir gazete çıkarmaya baĢladı. Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ise, Paris‟te MeĢveret ve ġura-i Ümmet Gazetesi‟ni çıkartırken Cenevre‟de de Osmanlı Gazetesi‟ni çıkartıyordu (AkĢin, 1987: 65- 66). II. Jön Türk kongresine Prens Sabahattin ve Ġttihatçı gruplardan baĢka MeĢrutiyet Cemiyeti, Ahd-ı Osmanî Cemiyeti, Londra‟da Türkçe ve Arapça yayımlanan Hilafet Gazetesi‟nin Yazı Kurulu, bir Ermeni örgütü olan TaĢnaksutyum Cemiyeti, Mısır Cemiyeti Ġsrailiyesi ve bazı Ermeni yayıncılarının idarecileri katıldı. Kongrede II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesi, mevcut idarenin değiĢtirilmesi MeĢrutiyet ve meĢveret usullerinin kurulması gibi önemli kararlar alındı. Ordu içinde propaganda, halkın vergi vermemek suretiyle pasif direniĢe geçmeye çağrılması, hükümete karĢı silahlı silahsız direniĢ ve grevler düzenlenmesi, genel ayaklanma koĢullarını hazırlanması gibi konusunda hem fikir kalındı (AkĢin, 1987: 65-66). Terakki ve Ġttihat üyeleri toplumsal proje ve ilkeleri açısından farklı gruplardan oluĢtu. Devletin kurtuluĢunu Osmanlıcılık ideolojisinde gören Prens Sabahattin grubu TeĢebbüs-i ġahsi ve Âdem-i Merkeziyetçi fikri benimsiyordu. Ahmet Rıza ve ekibi Pozitivist ve milliyetçi görüĢü benimserken, Mizancı Murat ve ekibi ise Ġslamcı görüĢü benimsedi (Aslan, 2008: 102). Jön Türkler muhtelif gruplar ve mahallerde faaliyetlerini devam ettirdi. Ahmet Rıza öncülüğündeki Paris Ģubesi, Hoca Kadri‟nin baĢında bulunduğu Kahire, Ġshak Sükûti ve Abdullah Cevdet‟in içinde bulunduğu Cenevre Ģubesi ile Ġbrahim Temo‟nun Balkanlar‟ın çeĢitli yerlerinde kurduğu küçük Ģubeler ve son olarak da Kafkasya‟daki Ģubeler faaliyet gösterdi. Âdem-i Merkezi yönetimi savunan Prens Sabahattin‟in grubuna Dr. Nihat ReĢat, Dr. Sabri Siret, Fazıl ve Zeki Beyler, Ahmet Rıza grubuna ise Dr. Nazım, Dr. Bahaettin ġakir ve Ferit Beyler katıldı. Gruplar arasındaki fikir ayrılığı husumete varacak kadar ileriydi (Aslan, 2008: 103). Temmuz 1906‟da Bursalı Tahir, Naki Bey, Talat Bey, Ömer Naci Bey, Ġsmail Canbolat Bey ve Edip Servet Bey bir araya gelerek memleketin durumu üzerine sohbetlerde bulundu. Bu sohbetlerden yaklaĢık bir ay sonra Eylül 1906‟da ġükrü Bleda‟nin evinde bir toplantı yaptılar. Bu toplantı sonucunda gizli bir örgüt olarak Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟ni kurdular (Aydemir, 1970: 273). BeĢ Çınar Bahçesi‟ndeki bu toplantıda bir tüzük hazırlandı. Üyeler sadece kendini üye yapacaktı ve iki üyeden baĢka kimseyi tanımayacaktı. Yemin Ģekli ve idama dair birkaç Ģart getirildi (Aslan, 2008: 103). Cemiyet‟in amacı, devletin iç iĢlerine müdahale edip, Rus politikalarının etkisine giren Bulgarların ordusunda bulunan subayları cemiyete kazandırmaktı (Karabekir, 1982: 131-133). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, Enver Bey‟e Manastır‟da Necip Draga‟ya da Üsküp‟te örgütü oluĢturma görevi verdi. Cemiyet Neyyir-i Hakikat adlı bir gazete çıkardı ve yayınlarında da hükümetin faaliyetlerini eleĢtirdi. Cemiyet, özellikle genç subayların cemiyete katılmasını amaç edindi. Bu düĢünceyle 3. Orduya dâhil subayların büyük bir II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 45 kısmını cemiyete katarak cemiyetin faaliyetlerini geniĢletti. Faaliyetlerini gizlilik içinde yürüten cemiyet özellikle üye seçimlerini titizlikle yaptı ve önceliği seçkin subaylara verdi. Bunlar ülkede acil bir Ģekilde rejim değiĢikliğine inanan idealist gençlerdi (Lewis, 2000: 2003). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti baskıcı yönetimi yıkmayı hedefleyen Ġhtilalci bir cemiyetti. Cemiyet‟in II. Abdülhamit‟in baskıcı rejimini yıkıp, MeĢrutiyeti tekrar ilan etmekten baĢka ortak bir amacı yoktu. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kuruluĢundan hedeflerine ulaĢtığı mutlu güne kadar sadece bir düĢünceye hizmet etti. O da yönetimin değiĢtirilmesi, devletin yenilenmesi ve tekrar eski gücüne kavuĢmasından baĢka bir Ģey değildi. Bütün cemiyet üyeleri baskıcı yönetimi yıkmanın tek çaresinin II. Abdülhamit‟i tahttan indirmek olduğunu düĢünüyordu (Aslan, 2008: 105). 1900‟lü yıllardan beri Makedonya bölgesinde Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti biliniyordu. Paris‟te ise Jön Türkler arasında fikir ayrılıkları baĢ gösterdi. Üyeler farklı gruplara bölündü. Jön Türklerin Terakki ve Ġttihat Cemiyeti üyesi olan Dr. Nazım Bey Balkanlar‟daki geliĢmeleri düzenli olarak takip ediyordu. Dr. Nazım Bey Balkanlar‟dan baĢlayacak bir mücadelenin daha çabuk sonuca ulaĢacağı düĢüncesindeydi. Balkanlar‟da kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti üyelerinin büyük çoğunluğu genç subaylardan oluĢuyordu. Dr. Nazım Bey bu durumu fark ederek Paris‟te kalmanın Ġttihatçı düĢünce için bir fayda vermeyeceği düĢüncesindeydi. Cemiyete yeni kazandırılan genç üyeler ile yeni Ģubeler açma yoluna gitmeyi uygun görüyordu (Eyicil, 2002: 234). Dr. Nazım Bey Paris‟te uzun süre kalmanın bir fayda vermeyeceği düĢüncesiyle Mithat ġükrü gibi cemiyete kazandırdığı gençlerle yeni Ģubeler açma yoluna gitti. Bu amaçla Mithat ġükrü‟ ye Cenevre‟de Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin bir Ģubesini açmasını tavsiye etti. Avrupa‟da cemiyet üyeleri özellikle gazeteler yoluyla faaliyetlerini sürdürüyorlardı. Dr. Nazım bu faaliyetlerle bir yere varılamayacağını düĢünerek daha aktif bir yol bulmak maksadıyla Selanik‟e hareket etti (Eyicil, 2004: 64). Mithat ġükrü bu durumla ilgili bilgileri içeren bir mektup gönderdi. Rumeli‟de Türklere yapılan hain saldırılar ve haksızlıklara direnen Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin fikirleri hem Rumeli‟de yayıldı hem de burada yeni Ģubeler açılmasını sağladı (Karabekir, 1993: 110-113). Dr. Nazım Bey Ģubeler arasındaki kopuk olan irtibatın sağlıklı bir Ģekilde yürütülebilmesi için çaba sarf etti. Özellikle Ġstanbul ve Paris arasındaki irtibatı güçlendirdi. Selanik ile teĢkilatı bütünleĢtirmeye çalıĢtı. Dr. Nazım‟ın öteden beri asıl maksadı yurda girip cemiyetin teĢkilat, gazete ve basın faaliyetlerini yürütmekti. Nazım Bey‟in yurda girmesi pek kolay gözükmüyordu. Hükümet, Dr. Nazım Bey‟i vatan haini ilan etti ve hakkında da idam emrini vermiĢti (Eyicil, 2004: 65). Dr. Nazım Bey teĢkilatın güçlenmesi için mutlaka ülkeye girmeliydi. DüĢüncesini hayata geçirebilmek için bir plan yaptı. Nazım Bey‟in yurda girebilmesi sadece Yunanistan yoluyla olabilirdi. O dönemde Selanik, Bulgar, Rum ve Sırp Komitacılarının karargâhı gibiydi. Burada buluna Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟nin Selanik‟te en iyi anlaĢabileceği azınlık grubu Rum Komitacılarıydı. Cemiyet yöneticileri Dr. Nazım Bey‟in Paris‟ten Selanik‟e gelebilmesi için Rum Komitacılarının reisiyle görüĢtü. Yunanistan yolu üzerinden Selanik‟e gelmeye karar verdi. Plana göre Nazım Bey Yunanistan‟a ulaĢtıktan sonra Rum Komitacıları onu sınıra getireceklerdi. Buradan da uygun bir zamanda içeri girecekti. Cemiyet, planın hayata geçebilmesi için Rum Komitacılarıyla irtibata geçti ve Rum Komitacılarına planın içeriği hakkında bilgi verdi. Rum Komitacıları da bu konuda cemiyete yardım edeceklerine dair söz verdi. Cemiyet, Nazım Bey‟e Rum Komitacılarıyla yaptıkları görüĢme ve izlenecek yol ile ilgili bir mektup gönderdi. Nazım Bey mektubu II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 46 alınca hemen yola çıktı. Rum Komitacıları Nazım Bey‟i alarak Selanik‟e götüreceklerini daha önce Talat Bey‟e bildirdi. Dr. Nazım Bey, Talat Bey‟in yardımıyla gizlice Atina yolu üzerinden Selanik‟e ulaĢtı (Eyicil, 2004: 65). Dr. Nazım Bey Selanik‟e geldi ve burada iki ay beklemek zorunda kaldı. Bu zaman içerisinde Rum Komitacıları Nazım Bey‟i gizledi. O devrin Ģartlarında Selanik‟e gelmek, yolculuk sırasında gizlenmek ve tanınmamak kolay bir iĢ değildi. Yolculuk esnasında Dr. Nazım Bey kıyafet değiĢtirdi. BaĢında sarık, cübbe, sakal, siyah gözlük ve ayağında potin vardı. Bu Ģekilde modern bir hocaya benzemekteydi. Bu Ģekliyle Mithat ġükrü bile onu tanıyamamıĢtı. Dr. Nazım Bey Selanik‟te ġükrü Bleda‟nin evinde kaldı ve Talat Bey‟le de irtibat sağladı (Eyicil, 2004: 67). Selanik‟e gelen Dr. Nazım Bey Mithat ġükrü Bleda‟nin evinde kısa bir süre kaldıktan sonra Frenk Mahallesinde bir Ġtalyan‟dan kiralanan pansiyona yerleĢti. Selanik‟teki örgüt arkadaĢlarına bütün bilgileri bu küçük hücre evinden veriyordu. Selanik‟e gelmeden evvel Mithat ġükrü ile haberleĢmesinde Selanik‟te becerikli ve gayretli bir gence ihtiyacı olduğundan bahsetti. Bleda‟de posta baĢkâtibi Talat Bey‟i önerdi. Dr. Nazım Bey ve Talat Bey‟in tanıĢıklığı bu Ģekilde baĢladı. Dr. Nazım Bey ile Talat Bey gizlice irtibat kuruyordu. Selanik‟teki hareketin baĢında Sabatayist olduğu söylenen Talat Bey bulunuyordu. Mithat ġükrü Bleda Selanik‟teki Ġhtilalcıların dikkatini çekmemek için Nazım Bey ile hücre evinde, BeĢ Çınar Kahvehanesinin bahçesinde Yanyo‟nun birahanesinde veya Mason Locası‟nda buluĢuyordu. Nazım Bey Paris ile Ģubeler arasındaki irtibatı sağlamak için basın ve gazete faaliyetlerini devam ettirme düĢüncesindeydi. Bu nedenle Osmanlı Hürriyet Cemiyetiyle Paris merkezli Terakki ve Ġttihat Cemiyeti‟nin birleĢtirilmesi fikrindeydi. Dr. Nazım Bey‟in Mithat ġükrü Bleda‟dan aldığı bilgiler gösteriyordu ki Selanik‟teki cemiyetin amacı ile Paris‟teki cemiyetin amacı aynı fakat gittikleri yol farklıydı (Eyicil, 2004: 67-68). Dr. Nazım Bey bu düzensizliği ortadan kaldırmak için harekete geçti. Kısa sürede Selanik teĢkilatını tüm Ģubelerin merkezi haline getirdi. ġubeler arasındaki dağınıklığı giderdi ve Ģubelerin irtibatını sağladı. Cemiyeti gizli bir ihtilal komitesi olarak örgütledi. Subayları da etkisi altına alarak tüm faaliyetleri tek merkezden idare etti. Cemiyete yeni girenlerin kabulü konusunda genelge hazırladı. Yalnız bu talimatnameleri hazırlarken Mithat ġükrü, Miralay Sadık Bey, BinbaĢı Fethi ve Manyasızade Refik‟in görüĢlerini aldı. Talimatlarda yemin meresimi ile ilgili özelliklerin hazırlanmasında Fransız Ġhtilalında etkili olan jakoben model (keskin devrimci) örnek alındı (Eyicil, 2004: 72). Dr. Nazım Bey, cemiyetin Ġsminin değiĢmesi düĢüncesine sahipti. Bu düĢüncesini de açıkça savunmaktaydı. Nazım Bey‟in düĢüncesi o devrin Ģartları dâhilinde üyelerce kabul görmedi. Onlara göre Osmanlı Hürriyet Cemiyeti bu adla tanındı ve kabul edildi. Cemiyet‟in adının değiĢmesi istikrarsızlığa yol açabilirdi. Üstelik üyelerin böyle bir değiĢikliğe nasıl bir teki verecekleri de belli değildi. Nazım Bey‟in telkinleri bir kısım cemiyet üyesinin, cemiyetin adının değiĢmesi hususuna olumlu bakmasını sağladı. Cemiyet‟in isim değiĢikliğine dair fikirleri alınmak maksadıyla Ģubelere mektup gönderildi (Eyicil, 2004: 73). Dr. Nazım Bey‟in teklif ettiği Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Ģubelerce oy çokluğuyla kabul olundu. 27 Eylül 1907‟de iki cemiyet Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleĢti (Eyicil, 2004: 73). Biri iç (Selanik) diğeri dıĢ (Paris) olmak üzere cemiyet kuruldu. Dr. Nazım Bey‟in giriĢimleri sonucu birleĢen iki cemiyet ile birlikte milliyetçiler de bir araya gelmiĢ oluyordu. Bir antlaĢma metni hazırlandı. Buna göre: Merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik‟te olan II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 47 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 27 Eylül 1907‟de birleĢti ve bu tarihten itibaren Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adını aldı (Aslan, 2008: 108). Merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve Ġttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 27 Eylül 1907‟de Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleĢmesiyle teĢkilat hedef ve örgüt açısından faaliyetleri hızlandı. Böylece Selanik iç, Paris dıĢ olmak üzere faaliyetler daha düzenli hale getirildi (Aslan, 2008: 109). 4.7. Cemiyet’in Yönetimde Etkili olması Ġttihat ve Terakki Cemiyeti (1889-1902) Jön Türk hareketinin değiĢik muhalefet unsurlarını uzun süre çatısı altında barındırdı. Bu örgütün temelleri 2 Haziran 1889‟da Mektep-i Tıbbiye-i ġahane öğrencisi tarafından atıldı. Cemiyet‟in kuruluĢuna neden olan etken Osmanlı Devleti‟nin içinde bulunduğu siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bunalımdı. Hürriyet fikrinin hemen her türlüsünün taraftarı bulunan Tıbbiye ve Mülkiye öğrencileri tarafından kuruldu (Eyicil, 2002: 228). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin oluĢmasında baskıcı yönetime karĢı duyulan hoĢnutsuzluk ve Batı‟ya karĢı duyulan hayranlık yatmaktaydı. Bu devletin kurtuluĢunun ancak MeĢrutiyeti yeniden ilan etmekle sağlanacağı kanısındaydılar. Cemiyet üyeleri II. Abdülhamit idaresini bir an evvel değiĢtirmeyi planlıyordu. Osmanlı Devleti‟nden ıslahat yapılması ve baskı idaresinin kalkarak MeĢrutiyeti bir idarenin tesis edilesi için yoğun propaganda faaliyetine girdi. Cemiyet özellikle basın-yayın yoluyla baskı idaresinin kötü uygulamalarından bahsetti. Cemiyet bu idarenin son bulmasıyla devletin derin bir nefes alacağı ve meĢruti bir sistem teĢkil edilmesiyle vatanın Ģer odaklarından kurtulacağı düĢüncesindeydi. Yayınladıkları gazetelerde hükümetin öncelikle iĢinin MeĢrutiyeti tekrar yayınlamak olduğunu ifade ediyorlardı (Eyicil, 2002: 228). MeĢrutiyeti ilan etmek ve II. Abdülhamit‟i tahttan indirmek için asker-sivil, Müslim-gayrı Müslim ile Paris, Cenevre ve Kahire üçgeni ile Selanik, Üsküp, Edirne arasındaki iĢbirliği sayesinde Manastır‟da baĢlatılan isyan hareketi 24 Temmuz 1908‟de II. Abdülhamit‟in II. MeĢrutiyeti ilan etmesiyle sonuçlandı. II. MeĢrutiyetin ilan edilmesiyle üç ayrı güç odağı ortaya çıktı. Yani Saray, Ġttihat ve Terakki ve Bab-ı Ali arasında paylaĢıldı. Bunların her biri kendini baĢarılı ve güçlü görüyordu. Bu durum aralarında gizli fakat çok ciddi bir iktidar mücadelesi baĢlattı. Çünkü her biri bütün gücün kendisinde olmasını istiyordu. Bu güçlerin kendi içinde güçlü ve zayıf yönleri vardı. 4.7.1. II. Abdülhamit’in Saray ile ĠliĢkisi Ġnkılaba rağmen II. Abdülhamit hala güçlüydü. Çünkü halk, Kanun-i Esasi‟nin yürürlüğe kanmasını PadiĢah‟ın lütfu sanmaktaydı ve hala ayaktaydı. Bunun yanında PadiĢah Ġstanbul‟da, Ankara‟da ve askerlerin nezdinde hala itibarını koruyordu. Hükümet‟in baĢında hala PadiĢah‟ın tayin ettiği Sait ve Kamil PaĢalar bulunuyordu. Kanun-i Esasi PadiĢah‟a önemli yetkiler tanıyordu. II. Abdülhamit bu avantajları politik kabiliyetiyle birleĢtirerek inisiyatifi elinde bulunduruyordu. II. Abdülhamit‟in zayıf yönü ise: elinde gerektiğinde güvenebileceği ve kullanabileceği askeri bir güç yoktu (Kodaman, 2002: 344) . II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 48 4.7.2. II. Abdülhamit’in Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile ĠliĢkisi Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, olayları hazırlamakta, baĢlatmakta ve II. MeĢrutiyeti ilan etmekte tam bir baĢarı gösterdi. Esas gücünü bu baĢarıdan ve teĢkilatından almaktaydı. Cemiyet‟in hem sivil hem de askeri kadrosu vardı. Zayıf tarafı ise: II. Abdülhamit‟i devirip iktidarı kendi eline alma cesaretini kendinde bulamamasıydı. Böylece onların acemilikleri ve özgüvenlerinin yokluğu ortaya çıktı. Onların bu eksiklikleri, II. Abdülhamit‟i, Bab-ı Ali‟yi ve muhalefeti cesaretlendirdi. Belli bir lider ve düzenli bir programı da yoktu (Kodaman, 2002: 345). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, yönetimde hâkimiyeti kendi eline almak yerine arka planda kalarak perde arkasından Bab-ı Ali ve Saray‟ı kontrol etmeye çalıĢtı. II. Abdülhamit baĢlangıçta bu statüyü benimsemiĢ görünüyordu. Sorumluluk, karar yetkisi ve gerçek iktidar Ġttihat ve Terakki‟de, imza yetkisi ise PadiĢah‟ta olacaktı. DıĢ politika tamamen II. Abdülhamit‟e emanet edilirken iç politikayı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti yönlendirdi (Kodaman, 2002: 345). Ġttihat ve Terakki, Saray‟ı ve Bab-ı Aliyi elinde tutabilmek için özellikle II. Abdülhamit‟in dayandığı ve güvendiği gücü yok etme yolunu seçti. Önce hafiye teĢkilatını dağıttı ve haber kaynaklarını kuruttu. Sonra sansürü kaldırarak baskı rejimini yok edip basın ve yayını kendi tekeline aldı. Genel af ilanıyla bütün rejim karĢıtı düĢmanlarını serbest bıraktı ve kendine destek sağladı. II. Abdülhamit‟in yanında bulunan değerli yönetici ve yakınlarını ya tutuklattı ya sürgüne gönderdi ya da iĢten attı. Böylece Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Abdülhamit‟in gücünü tamamen elinden aldı ve kendi bünyesinde toplamaya çalıĢtı (Kodaman, 2002: 345). 4.7.3. II. Abdülhamit’in Bab-ı Ali ile ĠliĢkisi Bab-ı Ali, Kanun-i Esasi‟nin yürürlüğe girmesiyle biraz güç ve Ģahsiyet kazansa da Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile II. Abdülhamit arasındaki gizli ve açık rekabeti yüzünden hep gölgede kaldı. Ya PadiĢah‟a ya da Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ne yanaĢarak varlığını sürdürmeye çalıĢsa da gerçek rolünü hiçbir zaman oynayamadı. 1913‟te Bab-ı Ali baskınıyla tamamen Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin hâkimiyetine girdi (Kodaman, 2002: 345-346). 4.8. II. MeĢrutiyeti Hazırlayan Nedenler Yakınçağ Türk Tarihi açısından önemli bir dönüm noktası olan II. MeĢrutiyet, yenileĢme ve modernleĢme çabalarının bir devamıdır. III. Ahmet döneminde Lale Devri ile baĢlayan bu modernleĢme çağı III. Selim ve II. Mahmut‟un yaptığı ıslahatlarla devam etti. II. Mahmut‟un ölümünden sonra tahta çıkan Abdülmecit modernleĢme faaliyetlerini 1839‟da ilan ettiği Tanzimat Fermanı ve 1856‟da ilan ettiği Islahat Fermanı ile devam ettirdi. 1861‟de tahta geçen Sultan Abdülaziz bir darbe sonucunda tahttan indirildi ve yerine II. Abdülhamit MeĢrutiyeti ilan etme Ģartıyla tahta geçti. II. Abdülhamit 1876‟da MeĢrutiyeti ilan etti fakat 13 ġubat 1878‟de devletin içinde bulunduğu olağanüstü durumu bahane ederek parlamentoyu dağıttı ve anayasayı süresiz askıya aldı. 1877-78 OsmanlıRus Harbi sebebiyle kaldırılan I. MeĢrutiyet dönemi, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin faaliyetleri sonucunda,1908‟de MeĢrutiyet tekrar ilan edildi. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 49 II. Abdülhamit, 13 ġubat 1878‟de devletin içinde bulunduğu olağanüstü durumu bahane ederek parlamentoyu dağıttı. Baskı yönetimine karĢı duyulan hoĢnutsuzluk, Batı‟ya karĢı duyulan hayranlık ve Osmanlı Devleti‟nin içinde bulunduğu siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bunalım Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin kurulmasına neden oldu (Eyicil, 2002: 228). II. Abdülhamit‟in baskısından dolayı Avrupa‟ya kaçan bu cemiyet üyeleri devletin kurtuluĢunun ancak MeĢrutiyeti yeniden ilan etmekle sağlanacağı kanısındaydı. Cemiyet üyeleri II. Abdülhamit idaresinin bir an evvel kalkmasını arzu etmekteydi. Osmanlı Devleti‟nden ıslahat yapılması ve baskı idaresinin kalkarak MeĢrutiyeti bir idarenin tesis edilesi için yoğun propaganda faaliyetine girdi. Cemiyet özellikle basın-yayın yoluyla baskı idaresinin kötü uygulamalarından bahsetti. Cemiyet bu idarenin son bulmasıyla devletin derin bir nefes alacağı ve meĢruti bir sistem teĢkil edilmesiyle vatanın Ģer odaklarından kurtulacağı düĢüncesindeydi. Yayınladıkları gazetelerde hükümetin öncelikle iĢinin MeĢrutiyeti tekrar yayımlamak olduğunu ifade ediyorlardı (Eyicil, 2002: 228) Avrupalı devletler Osmanlı Devleti‟nin içiĢlerinde önemli roller almaya devam etti. Reformların bir kısmını zorla kabul ettirerek Osmanlı Devleti‟ni yavaĢ yavaĢ bölmeye baĢladılar. 1878 Berlin AntlaĢması‟ndan sonra Rumeli‟de büyük toprak kayıpları oldu ve Kars, Ardahan ve Batum Rusya‟ya verildi. Rus tehdidi karĢısında Osmanlı Devleti‟nin kalan toprak bütünlüğünü sağlamak için Ġngilizler 1878‟de Kıbrıs‟ı iĢgal etti. 1830‟da Fransızlar Cezayir‟i iĢgal edip Tunus‟ta yeni ilerlemeler gerçekleĢtirdi. Ġtalyanların bölgeye doğru ilerlemesinden korkan Fransızlar, 1881‟de Tunus sınırından Cezair‟e gerçekleĢtirilen bir saldırıyı bahane ederek tüm ülkeyi yani Tunus‟u iĢgal etti. Yerel otoriteleri Fransız koruyuculuğunu kabul etmeye zorladı. 1882‟de de Ġngiltere Mısır eyaletini iĢgal etti. Anadolu‟da Ermeni Ġhtilal Cemiyetlerinin ayrılıkçı faaliyet göstermeleri Osmanlı aydın çevrelerini çareler aramaya sevk etti (Akarlı, 1999: 257-258). Osmanlı Devleti çok uluslu bir yapıya sahip olması dolayısıyla, 1789 Fransız Ġhtilali‟nin yaymıĢ olduğu milliyetçilik akımından etkilendi. Milliyetçilik kendisini özellikle çeĢitli din ve unsurların karma olarak yaĢadığı Rumeli ve Balkanlar‟da gösterdi. Bulgarlar, Rumlar, Arnavutlar, Sırplar ve Türkler uzun yıllar bir arada yaĢadı. 1789 sonrası milliyetçiliğin etkisiyle halk kendini Ortodoks ya da Katolik olarak değil de artık Yunan, Sırp Ģeklinde tanımlamaya baĢladı. Arap, Arnavut gibi Müslümanlar arasında da ulusçu fikirler yayılmaya baĢladı (Hanioğlu, 1985: 70-72). 19. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren milliyetçilik duygusunun artması ve yabancı devletlerin kıĢkırtmalarının etkisiyle bölgede bir kargaĢa ortamı doğdu. Makedonya‟da önce ihtilal komiteleri Ģeklinde baĢlayan gizli örgütlenmeler daha sonra klise, okul ve çeteler vasıtasıyla iĢlerlik ve yaygınlık kazandı. Bu durum karĢısında Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanlıcılık düĢüncesi etrafında birleĢerek II. MeĢrutiyet‟in ilanını zaruri bir mesele olarak görüyorlardı (GümüĢsoy, 2008: 53). 20. yüzyılın baĢlarında MeĢrutiyetin tekrar yürürlüğe koyulması için cesaret veren diğer bir olay 1905‟te Uzak Doğu‟da Rusya‟nın MeĢrutiyetle yönetilen Japonya‟ya yenilmesiydi. MeĢrutiyetle yönetilen Japonya‟nın bir Batılı devleti yenmesi meĢruti bir idare sayesinde Osmanlı Devleti‟nin de aynı baĢarıyı gösterebilir umudunun doğmasına neden oldu. 1905‟te Tahran‟da iki tüccarın ġah tarafından cezalandırılması halkın ġah‟ı protesto etmesine neden oldu. Protesto ile baĢlayan olaylar kısa zamanda büyüdü ve 1906‟da ġah, temsili bir meclis için seçimlerin yapılmasını kabul etti. Böylece Müslüman bir ülkede halk hükümdardan anayasal bir belge kaparmıĢ oldu (Çavdar, 1995: 87). MeĢrutiyet isteği Anadolu‟da da kendini gösterdi. 1906‟da Kastamonu‟daki halk belediye seçimlerini boykot etti. 1907‟de de Can Veren adlı tüccar örgütü bölge yöneticilerinin değiĢtirilmesi ve ağır vergilerin kaldırılması yönünde eylem yaptılar (Kansu, 2015: 41-47). II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 50 II. MeĢrutiyet'in ilânını hazırlayan ve hızlandıran önemli sebeplerden birisi de, 1907'de Selanik‟te Bursalı Tahir, Talat Bey, Ġsmail Canbolat, Mithat ġükrü tarafından kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Jön Türklerin Paris Ģubesinin özellikle Ahmet Rıza grubunun birleĢmesiydi. Bu birleĢme ile II. Abdülhamit rejiminin muhalifleri arasına silahlı gücü elinde bulunduran Osmanlı ordusunun liberal, meĢrutiyetçi, milliyetçi, hürriyetçi Türk subayları da katılmıĢ oluyordu. Artık askeri ve sivil kanat müĢtereken çalıĢacak ve hareket edeceklerdi. Bu güç birliği ile moral kazanan Makedonya'daki Türk subayları 1908'de isyan bayrağını çekerek dağa çıktı. II. Abdülhamit'i 23 Temmuz 1908'de MeĢrutiyet idaresini yeniden yürürlüğe koymaya mecbur bıraktı (Eyicil, 2004: 67-72). Bardağı taĢıran son damla Reval GörüĢmesi oldu. 9 Haziran 1908‟de Finlandiya Körfezi‟ndeki Reval Limanı‟nda Ġngiltere Kralı VII. Edward ile Rus Çarı Nikolai bir araya geldi. GörüĢmeden birkaç gün sonra da Makedonya‟nın barıĢa kavuĢması ve daha iyi yönetilmesi için hazırlanan Ġngiliz ve Rus ortak önerisi diğer Avrupa devletlerine bildirildi (Kansu, 2015: 120). Yaptıkları görüĢmede çıkan sonuç Osmanlı toprakları tekrar paylaĢılacak, Rumeli parçalanacak, PadiĢah ise ordularını göndermeyerek bu durumu kabul edecekti. Fakat bu durum Ġttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından kabul edilecek bir durum değildi (Tunaya, 2015: 55). Bu karmaĢık dönem içinde 3 Temmuz 1908 günü Kolağası (YüzbaĢı) Niyazi Bey, askerleri ve sivil fedailerden oluĢan 400 kiĢilik grubuyla Resne'de dağa çıktı. Anayasa ilan edilmedikçe dağdan inmeyeceğini bildirdi. Makedonya'daki askeri birliklerin de Saray‟ı dinlememesi ve Saray‟dan yollanan askeri birliklerin baĢarısızlığı, halka güven verdi. 20 Temmuz'da Manastırlı Müslüman halk MeĢrutiyet istediklerini dile getirerek ayaklandı. Aynı gün BinbaĢı Enver Bey, Niyazi Bey'e katıldı (Georgeon-Berktay, 2012: 548-551). Makedonya artık karmakarıĢık bir hal aldı. Bu arada Saray‟a, Kanun-i Esasi'nin yeniden ilanı ve bir millet meclisinin toplanmasını isteyen yüzlerce telgraf geliyordu. Nihayet 23 Temmuz 1908 günü, Manastır'da BinbaĢı Vehip Bey, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin MeĢrutiyet'i ilan ettiğini bildirdi. Bu geliĢmeler karĢısında çaresiz kalan II. Abdülhamit 24 Temmuz 1908 günü Kanun-i Esasi'yi tekrar yürürlüğe koyarak MeĢrutiyet‟i resmen ilan etti. II. Abdülhamit'in 30 yıl süren baskı idaresi sona erdi (Kodaman, Süleyman Demirel Ünv: 342-343). 4.9. II. MeĢrutiyetin Ġlanı ( 23 Temmuz 1908 ) Birinci MeĢrutiyet 23 Temmuz 1876‟da ilan edildi. Osmanlı-Rus SavaĢı sonrasında rahatsız olan II. Abdülhamit 14 ġubat 1878‟de Mebusan Meclisini dağıttı ve I. MeĢrutiyet dönemi sona erdi. PadiĢah baskı rejiminin yolunu açtı. Bu tarihten itibaren cemiyet mensupları, II. Abdülhamit‟in tutumuna ve ülkenin içinde bulunduğu sıkıntılı duruma son vermek için mutlakıyet yönetimine karĢı olmak ve anayasayı yeniden yürürlüğe koymak için faaliyete geçti. Bazı aydınlar özgürlük düĢüncesinin geliĢmesi ve meĢruti yönetimin yeniden kurulması için yurt içinde ve yurt dıĢında yoğun bir faaliyet gösterdi. Tarihte bu kutlu hareketi yürütenlere Jön Türkler adı verildi. Bu genç aydınlar önceleri kendi baĢına hareket ediyorlardı. Daha sonra bir örgüt ve düĢünce etrafında birleĢerek II. MeĢrutiyet‟in ilanına kadar gittikçe faaliyetlerini geniĢletti. Bu örgütlerin en güçlüsü ve sonuca varanı ise Ġttihat ve Terakki Cemiyeti oldu (Uçarol, 2015: 499-500). Cemiyet‟in faaliyetleri yayıldıkça ortak hareket ve disiplin problemleri meydana geliyordu. Özellikle Manastır‟da bazı genç subayların bağımsız davranıĢları tehlikeli bir boyut kazandı. Faaliyetlerdeki bozukluk cemiyetin merkezini endiĢelendirmekteydi. II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 51 Cemiyet bağımsız hareketlerin önünü almak için bir dizi eylem yapma kararı aldı. Bu eylemler genellikle silahlı ve merkeze yönelikti. Selanik merkez kumandanı Nazım Bey‟e suikast giriĢimi, Atıf Bey‟in ġemsi PaĢa‟yı vurması bu eylemlerden bazılarıydı. Cemiyet‟in Manastır‟daki üyeleri büyük ve ses getiren eylemler yapmaktaydı. Cemiyet‟in Selanik merkezi de bunlara ayak uydurmak için hızlıca harekete geçti. Enver ve Nesneli Niyazi Beyler‟in dağa çıkması Selanik merkezinin teĢvikiyle gerçekleĢti (Babacan, 2014: 22-23). Siyasi ve askeri olaylar, 1908‟e gelindiğinde cemiyetin tahmin edemeyeceği hızda gerçekleĢiyordu. Büyük devletler, Osmanlı Devleti‟nin ve Rumeli‟nin paylaĢılması konusunda niyetleri Reval görüĢmesinde iyice açığa çıktı. Bu durum cemiyeti kesin sonuç alacak eylemlere yöneltti. Faaliyetlerini gizli bir Ģekilde yöneten cemiyet için bu toplantı bardağı taĢıran son damla oldu. Cemiyet bu toplantıdan çıkacak sonuçlar için endiĢeliydi. Toplantıdan çıkan söylentiler üzerine Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Ġslam-Hıristiyan bütün vatandaĢlarla vatanı korumak amacındadır. Bunun için de mevcut baskı yönetiminden kurtulmak gereklidir diyerek tepki gösterdi. Bu tepki cemiyetin ilk fiili teĢebbüsüydü ve cemiyet su yüzüne çıktı (Babacan, 2014: 22-23). Konsolosluklara gönderilen layihalar ile su yüzüne çıkan cemiyet artık yapılan ve yapılacak hareketlere karĢı daha dikkatli davranmak zorundaydı. Bu arada PadiĢah Selanik‟te olup biteni anlamak için Merkez Komutanı Yarbay Nazım Bey‟i görevlendirdi. Bunu haber alan cemiyet Nazım Bey‟i öldürme kararı aldı (AkĢin, 1987: 74). Nazım Bey yeniden Ġstanbul‟a çağrılınca cemiyet harekete geçti. Mustafa Necip, Ġsmail Canbolat ve Enver Bey‟in yardımıyla 29 Mayıs 1908‟de Nazım Bey‟i vurdu. Yaralanan Nazım Bey Ġstanbul‟a götürüldü. Enver Bey de TikveĢ‟e kaçtı (Babacan, 2014: 23-25). MeĢrutiyete giden yolda en önemli adım 3 Temmuz 1908 günü Resne‟de kolağası Niyazi Bey‟in 200 kadar asker ve 200 kadar sivilden oluĢan kalabalık bir çeteyle dağa çıkması oldu. Niyazi Bey‟i bu hareketi yapmaya sürükleyen olay 9 Haziran 1908‟de toplanan Reval GörüĢmesinin kamuoyundaki yankılarıydı (Babacan, 2014: 23-25). Niyazi Bey cemiyetten izin alıp dağa çıkarak açıkça mücadele etme kararı aldı. Dağa çıkmadan önce tabur deposuna giderek birçok silah, cephane ve tabur sandığındaki paraları da alarak 3 Temmuz 1908‟de Ġstile istikametinde kasabadan ayrıldı. Niyazi Bey ile dağa çıkıp isyan edenler arsında Resne Belediye Reisi Hoca Cemal, vergi kâtibi Tahsin, polis komiseri Tahir, Mülazım Yusuf Efendiler ile Resne‟deki Sırp okul öğretmeni de vardı (UzunçarĢılı, 1956: 108). Niyazi Bey, Saray‟a Rumeli MüfettiĢliğine ve Manastır Valiliğine yazdığı yazılarla bölgedeki hafiye PaĢaların Ġstanbul‟a geri dönmelerini, Kanunu Esasi‟nin yeniden yürürlüğe konularak Mebussan Meclisi‟nin hemen toplanmasını istiyordu. Bu olayın ardından diğer Ġttihatçı subaylar da Ġhtilale katılmaya baĢladı. Niyazi Bey‟in bu hareketi Ġttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından desteklendi. 5 Temmuz 1908‟de cemiyetin Manastır Ģubesi üyeleri Ģehrin sokaklarına Kanun-u Esasi‟nin ilanını isteyen ilanlar yapıĢtırdı. Yörede Müslim ve gayri Müslim bütün çeteler Niyazi Bey ile iĢ birliğinde bulunuyordu (AkĢin, 1987: 75). II. Abdülhamit, Rumeli‟de duruma hâkim olabilmek için Ģiddetli tedbirlere baĢvurma kararı aldı. Bunu yapabilecek en iyi adam olarak Mitroviçe‟de 18. Nizamiye fırkasının komutanı Arnavut ġemsi PaĢa‟yı seçti. Niyazi Bey isyanını bastırmakla görevlendirdi. ġemsi PaĢa, 7 Temmuz 1908 Salı günü Manastır‟a gelerek durum hakkında soruĢturma baĢlatıp bilgi almaya çalıĢtı. PaĢa‟nın Manastır‟a geliĢi Ġttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri üzerinde büyük bir korku uyandırdı. ġemsi PaĢa buradaki soruĢturmanın bir sonuç vermemesi üzerine Resne üzerine yürüme kararı aldı. Saray ile haberleĢmek üzere Manastır telgrafhanesine girdi. Sarayla haberleĢmenin ardından telgrafhaneden II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 52 çıkarken Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin fedai subaylarından Teğmen Atıf (Kamçıl) tarafından vurularak öldürüldü (UzunçarĢılı, 1956: 109-111). ġemsi PaĢa‟nın öldürülmesi MeĢrutiyet yolunda atılmıĢ en önemli adımlardan biriydi. Rumeli‟de böyle bir olayın meydana gelmesi dıĢ müdahaleyi hızlandırabilir endiĢesini doğurdu. Ġttihatçılar bu endiĢeler üzerine 8 Temmuz 1908‟de Selanik‟teki Ġtalyan postanesinden Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Selanik Komitası imzalı bir mektubu bütün konsolosluklara gönderdi. Cemiyet‟in amacının din ve mezhep ayrımı gözetmeksizin bütün Osmanlı halkının çıkarları için II. Abdülhamit yönetimine karĢı savaĢarak, 1876 Anayasasını tekrar yürürlüğe koymak için çabaladıklarını, anayasa ilan edilince sadece Makedonya değil bütün halkın kurtulacağını bildiriyorlardı. Avrupa kamuoyunun kendilerini destekleyeceklerini ve bu devletlerin iç iĢlerine müdahale etmeyeceklerini umduklarını bildiriyorlardı (Babacan, 2014: 26-27). ġemsi PaĢa‟nın öldürülmesinin ardından Niyazi Bey‟in isyanını bastırmaya MüĢir Tatar Osman PaĢa tayin edildi. Bölgenin içine düĢtüğü bu durumdan sonra II. Abdülhamit‟in Makedonya‟daki Üçüncü Ordu ve Edirne‟deki Ġkinci Ordu‟dan faydalanma Ģansı kalmadı. Bunun üzerine Anadolu‟dan 47 tabur asker göndererek bastırmayı planladıysa da Ġzmir‟de bulunan cemiyet üyelerinden Dr. Nazım Bey, Bursalı Tahir ve arkadaĢları askerlerin bir kısmını daha Selanik‟e varmadan diğerleri ise Manastır yolunda Ġttihat ve Terakki Cemiyet‟ine katılmaya ikna ettiler (Babacan, 2014: 27). Tatar Osman PaĢa, Manastır‟a gelince aldığı talimat üzerine yumuĢak davranma eğilimindeydi. Diğer taraftan da Anadolu‟dan gelen birlikleri Ohri tarafına sevk etmeye çalıĢıyordu. Fakat Ġzmir‟den gelen birliklerin büyük bir bölümü cemiyet tarafına geçtikleri için kendilerine verilen emirleri dinlemeyeceklerini kendilerine baskı yapılırsa ortaya çıkacak sonuçlardan kendilerinin sorumlu olmayacaklarını söylüyorlardı (Babacan, 2014: 28). Niyazi Bey‟in dağa çıkıp isyanının bastırılamamasından sonra Makedonya‟da gerçekleĢen diğer bir ilginç olay da Firzovik‟te gerçekleĢiyordu. Avusturyalılar eğlenceler düzenliyordu. Bu durum Arnavutlar tarafından hoĢ karĢılanmıyordu. Arnavutlar, Avusturyalıların Makedonya‟yı iĢgal edeceklerini düĢünülüyorlardı. Bu sebeple Arnavutlar bu eğlence yerlerini ateĢe verdi. Metroviçe, Prizren, PriĢtine, Yeni Pazar, Ġpek ve Yakova‟dan gelen silahlı Arnavutlarla toplananların sayısı 30.000‟i buldu (Karal, 2011: 35-36). Mitroviçe Fırkası kumandanlığı ise Selanik‟te bulunan 3.Orduyu uyararak bu olayın incelenmesi için hemen bir tahkik heyetinin oluĢturulmasını istedi. Arnavutları dağıtmak için Kosova Jandarma Kumandanı Galip Bey görevlendirildi. Galip Bey de Ġttihatçı olduğu için bu olayı cemiyetin amacına uygun olarak kullanmak istedi. Galip Bey, Arnavutlar arasında etkin bir propaganda faaliyetine giriĢti. Ġttihatçı subaylar, askerlere II. Abdülhamit‟in ülke çıkarlarına ters davrandığını, Kur‟an ve Ģeriat ilkelerini ayaklar altına aldıklarını ve ülkeyi yabancılara sattıklarını söylüyordu. Daha sonra 180 imzalı bir telgrafla 21 Temmuz 1908‟de PadiĢah‟tan anayasanın yürürlüğe konmasını istediler fakat cevap alamadılar (Babacan, 2014: 28). Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, Manastır‟ın ardından Ohri‟de de faaliyetlerini sürdürüyordu. Ohri‟deki sınıf-ı sani redif alayı kumandan vekili Eyüp Sabri Bey asker ve halktan oluĢturduğu Ohri Milli Alayı birinci tabur kumandanlığını harekete geçirerek 20 Temmuz 1908‟de askeri depodan 900 mavzer ve 95 sandık cephaneyi yanlarına alarak dağa çıktı. Daha sonra Eyüp Sabri Bey‟in kuvvetlerine Manastır‟da bulunan redif ve Mitroviçe‟den gelen nizamiye taburlarından bazı zabitler de katıldı (UzunçarĢılı, 1956: 115-116). Bu geliĢmeler yaĢanırken MüĢir Tatar Osman PaĢa‟nın cemiyet ve cemiyet üyelerine karĢı takındığı sinsi tavır sebebiyle cemiyet tarafından Tatar Osman PaĢa‟nın II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 53 tutuklanması kararlaĢtırıldı. Bu iĢ Eyüp Sabri Bey ve Resneli Niyazi Bey‟e verildi. Bunun üzerine bu iki tabur hazırlıklarını yaptıktan sonra 22 Temmuz‟da cemiyetin emri üzerine Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Bey Manastır‟daki ordu kumandanı Tatar Osman PaĢa‟yı dağa kaldırdı. Böylece cemiyet Makedonya‟da bütün yönetime el koymuĢ oldu. 23 Temmuz gecesi Manastır Komitası MeĢrutiyetin ilanı ve Meclis-i Mebussanın toplanmasını istiyordu. Eyüp Sabri ve Niyazi Beyler II. Abdülhamit‟e bir ültimatom vererek 24 saat içinde bu isteklerinin yerine getirilmesini aksi durumunda ikinci ve üçüncü orduların Ġstanbul‟a yürüyeceğini bildiriyordu. Bu arada Manastır‟da Ġttihat ve Terakki Cemiyeti 21 pare top atarak MeĢrutiyeti ilan etti. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, Rumeli‟nin birçok yerinde MeĢrutiyeti törenlerle ilan etti ve durumu bir telgraf yağmuru halinde Yıldız Sarayı‟na bildirdiler ve Yıldız Sarayı‟nın da buna uymasını istediler (UzunçarĢılı, 1956: 150). II. Abdülhamit, Yıldız Sarayı‟na gelen telgraf yağmuru karĢısında yapacak daha fazla bir Ģey olmadığını anladı. Almancı diye tanınan Avlonyalı Ferit PaĢa‟yı 21-22 Temmuz gecesi azledip yerine Sait PaĢayı getirdi. Kamil PaĢa‟yı da Meclis-i Vükelaya tayin etti. II. Abdülhamit, 23-24 Temmuz gecesi sessiz bir Ģekilde hürriyeti ilan etti. II. Abdülhamit baskıcı yönetimine son veren hareket Rumeli‟deki Ġttihat ve Terakki Cemiyeti oldu. Selanik hürriyetin ilanını 101 pare top atıĢı yaparak kutladı (AkĢin, 1987: 77). 4.10. 31 Mart Olayı ve Ġttihatçılarla ĠliĢkisi Tarihi hadiseler tek bir olaydan meydana gelmediği gibi tek bir nedenle de açıklanamaz. En karmaĢık hadiselerin bile küçük bir olaydan meydana gelmesi muhtemeldir. Bütün tarihi geliĢmeler bir dizi sebebin ve bunların neden olduğu geliĢmelerin bir araya gelmesi sonucunda meydana gelir. 31 Mart Olayı, birçok sebebin bir araya gelmesiyle belli bir zaman zarfında oluĢan karmaĢık, toplumsal bir olaydır (Alkan, 2011: 51). Bu olayın meydana gelmesinin çeĢitli nedenleri vardır. Bu olayın ilk sebebi olarak, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin, MeĢrutiyet‟in ilanından önce vermiĢ olduğu vaatlerin yerine getirilememesi ve yönetime dahi katılmamasının yanında halkın geçmiĢteki sıkıntılarının devam etmesiydi. Daha da kötüye gitmesinden dolayı halk arasında tepkiler baĢladı. Bu tepkiyi ve rahatsızlıkları suiistimal etmek isteyen farklı grupların da devreye girmesiyle yeni bir toplumsal çatıĢmanın ve bölünmenin içine girmek kaçınılmaz oldu(Alkan, 2011: 52-53). 31 Mart Olayının cereyan etmesini tetikleyen diğer bir hadise ise; orduda yapılan düzenlemelerdir. Ordudaki düzenlemeler bilhassa alaylı subaylar hedef alınarak yapıldı. Bu durum da askerler arasında haklarının yenildiği düĢüncesini uyandırdı. Harbiye‟den mezun olmayanın subay olamayacağı hakkındaki beyanlar askerler arasında ciddi bir memnuniyetsizlik oluĢturdu. Ġttihatçı genç subay ve askerlerin gusül iĢini talimden kaçmak tarzında yorumlamaları, bu duruma müsaade etmemeleri ve dini konular karĢısında ciddi davranmamaları da buna eklendi. Askeri hiyerarĢinin bozulmasıyla cemiyetin siyasi ve idari müdahaleleri sürekli ordu subayları vasıtasıyla yapılır oldu bu da ordunun yönetime karıĢmasını hızlandırdı. Ordu siyasi mücadelenin merkezi haline geldi. Bu durum muhalifler ve halk arasında olumsuz bir durum yarattı (Aksun, 2014: 488-499). 31 Mart Olayının tetiklenmesine sebep olan diğer bir neden ise; 5 Ekim 1908‟de Bulgaristan Prensi Ferdinand‟ın bağımsızlığını ilan etmesi, Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğunun Bosna-Hersek‟i ilhakı ve 6 Ekimde Girit‟in Türkiye‟den ayrıldığını ve Yunanistan‟a bağlandığını bildirmesi Ġttihatçıları çok zor durumda bıraktı (Öztuna, 2013: 251). Muhalefet, Ġttihat ve Terakkicileri çok sert bir Ģekilde eleĢtirdi. Devletin topraklarını II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 54 satmakla suçladı. Bu durum halk arasında da büyük yankı uyandırdı ve halkın Ġttihatçılara olan tepkisi daha da arttı (Georgeon-Berktay, 2012: 573-574). 31 Mart Olayının, cereyan etmesine ve geliĢip büyümesine sebebiyet veren en önemli sıkıntı Ġttihat ve Terakkicilere asıl sorun çıkartan Kamil PaĢa Hükümeti oldu. 13 Ocak 1909‟da ittifak ile tam bir güvenoyu alan Kamil PaĢa Hükümeti meclisteki bu baĢarısından güç alarak Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ni hâkimiyeti altına almaya çalıĢtı. Kamil PaĢa, cemiyetin meclis üzerindeki gizli hâkimiyetini ve askerlerin siyasete sokulmasını önlemek amacındaydı. Ġlk iĢ olarak Ġstanbul‟a getirilmiĢ avcı taburlarını PadiĢah‟a karĢı darbe hazırlığında olduğu gerekçesiyle Makedonya‟ya geri göndermeye karar verdi. Ordu üzerinde denetimini artırabilmek için 10 ġubatta iki adamını Harbiye ve Bahriye Nazırlığına atadı. Kamil PaĢa‟nın bu giriĢimleri siyasi krize sebep oldu. Ġttihat ve Terakki‟den yana olan nazırlar istifa etmeye baĢladı. Tanin Gazetesi hükümet darbesi baĢlıklı yayınlar yapmaya baĢladı. Harekete geçen Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, Kamil PaĢa Hükümeti‟ni bir güven oylaması sonucunda 12 ġubatta azlettirdi. Yerine Hüseyin Hilmi PaĢa geçti (Georgeon-Berktay, 2012: 573-574). Hüseyin Hilmi PaĢa‟nın hükümetin baĢına geçmesiyle Ġttihatçıların hükümet iĢlerinde ve siyasi yaĢam üzerinde nüfuzu arttı. Bu durum hükümete karĢı iki güçlü muhalefetin oluĢmasına neden oldu. Birinci muhalefet Ahrar Fırkasından geldi. Kamil PaĢa‟nın desteğinden yoksun kalan fırka Ġsmail Kemal önderliğinde Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ne karĢı sert bir kampanya baĢlattı. Siyasi yaĢama sert bir üslup hâkim oldu. KiĢisel saldırılar ve hakaretler birbirini izledi. Ahmet Rıza Ahrar Fırkasının bu tutumunu ihanetle itham etti (Georgeon-Berktay, 2012: 573-574). Muhalefetin ikinci kanadı ise bazı dinci çevreler ve özellikle de alt kademe ulema, medrese öğrencileri (softalar) ile tarikat Ģeyhleriydi. Aralık 1908‟de Kıbrıslı bir NakĢibendi ġeyhi olan Vahdeti tarafından kurulan Volkan Gazetesi Ġttihatçıları dinsizlikle suçlayarak çok sert eleĢtirilerde bulundu. Vahdeti daha sonra Ġttihat-ı Osmani Cemiyeti‟ni kurdu. Bu cemiyet Ġttihatçıların yapmıĢ olduğu yeniliklerin Ģeriata tamamen aykırı olduğunu ve en doğru yolun Ģeriata harfiyen uyulması gerektiği çağrısında bulunuyordu. Vahdeti, meĢruti rejimi Ģeytani rejim olarak niteliyordu. Bütün bunlar karĢısında Vahdeti, Osmanlı toplumunun muhafazakâr kesimini yanına çekmeyi becerdiği gibi alaylı askerleri de yanına çekti (Georgeon-Berktay, 2012: 573-574). MeĢrutiyet‟in içinde bulunduğu durum ister dinci olsun ister Ahrar Fırkasından olsun muhalefet açısında çok elveriĢli bir ortamdı. Ġttihatçıların yarattığı devrim, askere gitmek istemeyen softalar, yeni düzenlemelerden etkilenen memurlar, yerlerini mekteplilere kaptıran alaylı zabitler, ortada kalan eski Jön Türk militanları, esnaf ve iĢçiler kısacası bütün hoĢnutsuzlar ve hayal kırıklığına uğrayan kitlenin tümü Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin dini bir kenara attığını söylüyorlardı. Böylece dini bir kenara attığını ve unuttuğunu eleĢtiren Vahdet‟inin ve Volkan Gazetesi‟nin propagandası toplum içine nüfuz etmeyi baĢardı (Georgeon-Berktay, 2012: 573-574). Bardağı taĢıran son damla ise liberal bir gazeteci olan Hasan Fehmi Bey‟in katli toplum arasında büyük bir yankı uyandırdı. Ġttihat ve Terakki‟ye muhalefet ettiği için köprü üzerinde öldürüldü. Öldürülmesinin yanında katil veya katilleri tutuklanmadı. Hasan Fehmi Bey‟in öldürülmesi halk arasında çok kötü bir etki yarattığından aydınlar bu saldırıyı protesto etmek istedi. Henüz yeni fakülte haline dönüĢen hukuk okulu öğrencileri hocaları Celâlettin Arif Bey‟in teĢvikiyle harekete geçti ve mülkiye öğrencileriyle birlikte Bab-ı Aliye giderek sadrazam Hüseyin Hilmi PaĢa‟dan katillerin tutuklamasını istedi. Bu küçük topluluk Bab-ı Aliden ayrılırken halkın da katılımıyla beĢ on bin kiĢiyi buldu. Mebussan Meclisi‟nin önüne geldiklerinde belki kalabalık elli bin kiĢiyi geçti. Cenazenin II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 55 defni merasiminde yüz bin vatandaĢ hazır bulunarak hükümet bu yolla protesto edildi (Kuran, 2000: 337-338). Muhalefetin, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhinde yapmıĢ olduğu propaganda sonuç verdi. 13 Nisan 1909 (31 Mart 1325) günü cemiyetin getirdiği birliklerden dördüncü avcı taburu askerlerinin subaylarını hapsederek ayaklanmasıyla 31 Mart Olayı patlak verdi (Uçarol, 2015: 517-518). Subaysız ve silahlı askerler Ayasofya meydanında toplanarak Ģeriat isteriz diye nara atarak ve ateĢ ederek Mebussan Meclisi‟ni sardı. Harbiye nezaretini ele geçirmeye çalıĢtı. Ġsyancılar Ģeriatın tam olarak uygulanması, hükümetin istifa etmesi, meclisteki bazı milletvekillerinin uzaklaĢtırılması, daha önce görevlerinden alınan subayların tekrar yerlerine atanmalarını istiyorlardı. Bu olaylar sırasında bazı kiĢiler, mektepli subaylar ve bir milletvekili öldürdü. Olayları engelleyemeyen Hüseyin Hilmi PaĢa hükümeti istifa etti. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin en güvendiği birliklerin harekete geçmesiyle baĢlayan olay hızlıca geliĢti ve tam bir isyan halini aldı (Uçarol, 2015: 517-518). Ġstanbul‟daki bu geliĢmeler baĢta ülke içinde olmak üzere özellikle Makedonya‟da büyük bir etki yaptı. GerçekleĢen bu olay Ġttihat ve Terakki taraftarlarınca MeĢrutiyetin mahvolduğu yorumlara neden oldu. Rumeli ve çeĢitli bölgelerden PadiĢah‟a ve hükümete protesto mektupları gönderildi. Olayı bastırmak üzere 15 Nisan 1909‟da Hareket Ordusu öncü birlikleri Ġstanbul‟a doğru yola çıktı. Arkasından asıl kuvvetler de yola çıktı. Yola çıkan bu ordunun Ġstanbul‟a yaklaĢması olayların akıĢını değiĢtirdi (Uçarol, 2015: 517- 518). Mahmut ġevket PaĢa komutasındaki Hareket Ordusu 21 Nisan 1909‟da Ġstanbul‟a girmek üzere hazırlıklara baĢladı. 24 Nisanda Ģehre hâkim olundu ve isyan bastırıldı. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ne ve MeĢrutiyete karĢı yapılan isyan hareketi sonuçlandı (Uçarol, 2015: 517-518). 4.11. II. Abdülhamit'in Hal Edilmesi 15 Nisan 1909‟da Hareket Ordusu isyanı bastırdı ve II. Abdülhamit‟in hal‟li meselesi gündem konusu oldu. Ġttihat ve Terakkiciler PadiĢah‟ın 31 Mart Olayının tertipleyicisi olduğu ithamlarında bulunmaya baĢladı. II. Abdülhamit‟in gerçekten isyana katılıp katılmaması Ġttihatçılar açısından pek de önemli değildi. Ġttihatçıların amacı Temmuz 1908‟deki devrim sonunda II. Abdülhamit hakkında hükmünü verse de uygulamaya geçememiĢti. Çünkü II. Abdülhamit sakin davranarak yerini korumayı baĢardı. Cemiyet onun iktidarını kısıtlasa da II. Abdülhamit hala onlar için büyük bir tehditti. Ġttihatçılara göre II. Abdülhamit tahtta kaldığı sürece hiçbir Ģeyin mümkün olmayacağına inanıyorlardı (Georgeon-Berktay, 2012: 578-579). Hareket Ordusu 19 Nisanda YeĢilköy‟e gelip ordugâh kurunca II. Abdülhamit karĢı tam bir karalama kampanyası baĢladı. O zamana kadar Ġttihat ve Terakkiyi eleĢtiren gazeteler Ģimdi II. Abdülhamit‟e karĢı hücuma geçti. II. Abdülhamit‟i MeĢrutiyet ve Meclis-i Mebussan‟a karĢı eyleme geçmek, askeri isyana teĢvik etmek, sansür ve baskı rejimini geri getirmekle itham etmeye baĢlandılar. ġerbetti Gazetesi baĢyazarı Hasan Fehmi‟nin öldürülmesi iĢini II. Abdülhamit yaptığını ima ediyorlardı. Babıali‟ye ve Saray‟a taĢradan yağmur gibi telgraf yağdı. Çoğu yerel Ġttihat ve Terakki taraftarları tarafından yazdırılan bu telgraflarda cemiyete bağlılıklarını bildirmekte ve II. Abdülhamit‟in tahttan hal‟ini istemekteydi (Georgeon-Berktay, 2012: 579). Hareket Ordusu, YeĢilköy‟de yaptığı açıklamayla Ġstanbul‟da nizamı yeniden sağlamak ve suçluları cezalandırmak istediklerini bildirdi. Olaylara karıĢan liberaller ve II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 56 dinciler misilleme korkusundan Ģehri terk etmeye baĢladı. Birçok mebus da hareket ordusu saflarına katıldı. 21 Nisan‟da baĢlarında Ahmet Rıza‟nın yer aldığı yüz kadar mebus Meclis-i Mebussan ile Ayan Meclisini YeĢilköy‟e nakletti (Georgeon-Berktay, 2012: 580). II. Abdülhamit sayesinde yükselen, onun sayesinde büyük bir servet edinen Küçük Sait PaĢa durumu kavrayıp geleceğin, II. Abdülhamit‟te değil Ġttihatçılarda olduğunu anladı. Yeni yönetimde de kendi yerini korumak için baĢkanı bulunduğu Meclis-i Millide hal kararını mümkün olduğu kadar çabuk almak ve Ġttihatçıların gözüne girmek için Meclis-i Milliyi birleĢtirme kararı aldı. (Öztuna, 2013: 203). Ertesi gün yaklaĢık 240 mebus ve 34 ayan YeĢilköy Yat Kulübünde toplandı. Yapılan konuĢmada II. Abdülhamit hal edilerek yerine V. Mehmet ReĢat‟ın geçirilmesi konusunda tartıĢmaya baĢladılar. Mahmut ġevket PaĢa gelerek tartıĢmaya son verdi. Mahmut ġevket PaĢa‟ya göre askerler II. Abdülhamit‟in hal edileceğini öğrenirlerse isyanın önünü almak mümkün olmayabilirdi. Gerçekten de ordunun asıl amacı, MeĢrutiyete ve II. Abdülhamit‟e saldırmaya cüret edenleri cezalandırmaktı (Georgeon-Berktay, 2012: 580-583). Hareket Ordusunun Ġstanbul‟a girmesinden sonra olacakları anlayan tecrübeli PadiĢah sonunu beklemeye baĢladı. Bu durumu kızı Ģöyle anlatıyor: son derece üzgün kederle omuzları çökmüĢ bir halde ve bezgin olarak betimliyor (Osmanoğlu, 2015: 143). Onu hiç bu kadar üzgün ve bitkin görmediğini, tüm sevincinin uçup gittiğini dile getiriyor. Babasını Ģu acı saptamayı da yaptığını anlatıyor: DüĢmanlarımın muradı oldu (Osmanoğlu, 2015: 143). 23 Nisan Cuma günü II. Abdülhamit, son kez selamlık merasimini gerçekleĢtirdi. Aynı gün Hareket Ordusu Ġstanbul içlerine doğru ilerleyerek surdıĢı mahallesinde konuĢlandı ve ertesi gün dört koldan payitahta girdi. Asi birliklerinin kamp kurduğu Topkapı Sarayı‟nın yakınlarında ve kuzeyde Taksim KıĢlası ile TaĢkıĢla civarında Ģiddetli çatıĢmalar yaĢandı. Ġsyancı askerler genel olarak direnmeden teslim oldu. ÇatıĢmada toplam 400 kiĢi ölürken 800 kiĢi de yaralandı. AkĢam Mahmut ġevket PaĢa sıkıyönetim ilan etti. Duruma tam anlamıyla hâkim olundu (Georgeon-Berktay, 2012: 581). Hareket Ordusunun duruma tam olarak hâkim olmasının ardından geriye sadece PadiĢah‟ın hal‟li meselesi kaldı. II. Abdülhamit, Hareket Ordusunun Ġstanbul‟a geldiğini haber alınca Sadrazam Ahmet Tevfik PaĢa ve Harbiye Nazırının da yardımıyla kan dökülmesini engellemeye çalıĢtı. II. Abdülhamit Saray muhafızlarının silahlarını bırakmaya ikna etmek için çaba saffetti. 24 Nisan Cumartesi günü Selanik‟ten gelen Hareket Ordusu Yıldız Sarayı‟nın çevresini sardı. Bu arada Ġstanbul‟dan gelen top seslerinden korkan Saray ahalisi, Saray‟ı boĢaltmaya baĢladı. Gece bekçilerinden hizmetçilere, bahçıvanlardan PadiĢah‟ı korumakla görevli 2. Orduya kadar herkes kaçmakta ve teslim olmaktaydı (Georgeon-Berktay, 2012: 581-582). Geriye sadece 30 kadar muhafızdan baĢka kimse kalmadı. AyĢe Osmanoğlu: bu durumdan kadınlardan baĢka kimse kalmadı diye bahsetti (Osmanoğlu, 2015: 146). AsayiĢ tam olarak sağlandıktan sonra 26 Nisanda Mebuslar ve Ayanlar Ġstanbul‟da Mebussan Meclisinde toplandı. Ertesi gün 240 mebus ve 34 ayan II. Abdülhamit‟in kaderini belirlemek üzere gizli bir oturum yaptı. Bazı mebus ve ayanlar hal kararını almakta tereddüt ediyorlardı. II. Abdülhamit‟in olaya karıĢmasıyla ilgili herhangi bir delil yoktu. Kanun-i Esasiye göre (5. Madde) PadiĢah sorumluluktan muaf ve kutsaldı. Osmanlı geleneğine göre kurallara uygun bir hal için fetva emininin yazısı ve ġeyhülislam‟ın mühürlenmiĢ bir fetvası gerekiyordu. Sorumlulukları hatırlatılan her iki görevli de çeĢitli bahaneler ileri sürerek bu kararı almak istemiyordu. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti hal kararını almakta kararlıydı. Meclis ikinci baĢkanı ve cemiyet merkez komite üyesi Talat Bey onların tereddütlerini giderip meclise gelmelerini sağladı. Bir fetva taslağı zaten II. ABDÜLHAMĠT DÖNEMĠNDE ĠTTĠHAT VE TERAKKĠ… ġenol KARADANA 57 hazırdı. II. Abdülhamit‟i tahttan indirme veya tahttan çekilmesini sağlama hakkı meclise bırakıldı. Oylamaya geçildiğinde meclis hal edilsin sesleriyle yankılandı ve sonunda bu seçenek ittifakla onaylandı (Georgeon-Berktay, 2012: 582-583). Alınan karar II. Abdülhamit‟e eski bahriye nazırlarından Arif Hikmet PaĢa, Katolik bir Ermeni olan Aram Efendi, Selanikli bir Yahudi olan Emanuel Karasu ve Dıraç‟tan Arnavut mebus Esat Toptani tarafından iletildi. II. Abdülhamit, Heyet‟i Küçük Mabeyn KöĢkünde kabul etti. Arif Hikmet PaĢa, II. Abdülhamit‟e fetvayı okudu. II. Abdülhamit, bu iĢi ben yapmadım. Sebep olanları millet arasın bulsun. Yalnız bir ricam var hayatımım Çırağan Sarayı‟nda muhafaza edilmesidir dedi ancak cemiyet onu daha sıkı kontrol edebileceği bir yer olan Selanik‟e sürme kararı aldı (Georgeon-Berktay, 2012: 582-583). II. Abdülhamit, 28 Nisan 1909‟da Yıldız Sarayı‟ndan ayrılıp Sirkeci Garı‟na getirildi. Oradan da bir tirene bindirilerek Selanik‟e gönderildi (Georgeon-Berktay, 2012: 582-583). SONUÇ VE TARTIġMA ġenol KARADANA 58 5. SONUÇ VE TARTIġMA Tanzimat dönemi uygulamalarının bazı kesimlerde ortaya çıkardığı hoĢnutsuzluk, Kırım SavaĢı‟ndan sonra devletin mali durumunun sarsılması, toplumun yüksek tabakasında görülen zevk ve eğlence hayatının doğurduğu lüks yaĢantıya duyulan tepkiler Kuleli Vakası olarak kendini gösterdi. Kuleli Vakasının gerçekleĢmesinin ardından cemiyet tarafından, Osmanlı yönetimine karĢı etkili bir muhalefet oluĢturmak için kamuoyu yaratma gerekliliği anlaĢıldı. Basın ve gazete yoluyla halk uyarılmak istendi. Ġdarenin de kendine çeki düzen vermesini istiyorlardı. Bu harekete Genç Osmanlılar adı verildi. Bu hareket Türk tarihinde Yeni Osmanlılar Cemiyeti olarak da bilinen gizli bir derneğin Ġstanbul‟da1865‟te kurulmasıyla baĢladı. 250 üyelik gizli bir siyasi örgüttü. Gizliliğini korumak amacıyla 7 kiĢilik guruplara ayrıldı. Cemiyet‟in önder ve destekçileri çeĢitli sosyal sınıflara üye kiĢilerdi. Üyeleri arasında ünlü yazar ve yayıncı ġinasi, Namık Kemal ile ünlü edebiyatçı ve yayıncılar Ziya Bey ve Ali Suavi de bulunuyordu. Cemiyet‟in aktif üyeleri arasında çoğu zaman liberal bazen de Avrupai eğitim gören zengin ailelere mensup üyeler de bulunuyordu. Pek çok önemli sivil ve askeri Ģahsiyet de bu gizli cemiyete üyeydi. Yeni Osmanlılar Cemiyeti‟nin destekçilerinin büyük bir bölümü çoğu zengin ve yönetici kökenli Türk memur ve yaratıcı Ģahsiyetlerden oluĢuyordu. Yeni Osmanlılar, medrese dıĢı mekteplerde eğitim aldı. Yabancı dil öğrendi. Avrupa‟ya gitti ve Batı‟yı aracısız tanıdı. Osmanlı ülkesinde yeni bir aydın tipi oluĢtu. Bu yeni kuĢak insanı kutsal sayan, onun ve toplumun sorunlarına eğilmekten hoĢlanan, olayları dinsel etkilerden uzak akıl ve mantık ölçüleriyle çözmeye çalıĢan bir anlayıĢın ürünüydü. Yeni Osmanlılar Cemiyeti özellikle basın yoluyla MeĢrutiyet ve hürriyet gibi fikirlerin topluma yayılması için bir kamuoyu oluĢturmak istedi. Osmanlı Devleti‟nde MeĢrutiyet idaresini kurmayı hedefliyorlardı. Meseleyi kendince değerlendiren Yeni Osmanlılar Cemiyeti ellerindeki basın vasıtasıyla hedef tahtasına sürekli olarak Babıâli ve yüksek bürokrasiyi koysa da eleĢtirilerini PadiĢah‟a yöneltmedi. 1865‟te Şinasi‟nin yerine geçen Namık Kemal Tasvir-i Efkâr Gazetesi‟nde yaptığı eleĢtirilerle ustasından da ileri gitti. Ġç ve dıĢ meseleler hakkında merkezi idarenin hiç de alıĢık olmadığı Ģekilde Ģiddetli eleĢtiri yazıları yazdı. Öte yandan Tasvir-i Efkâr‟dan daha etkili muhalefet yapan diğer bir gazete Ali Suavi‟nin çıkardığı Muhbir Gazetesiydi. Bütün bu geliĢmeler hükümeti, basını kontrol etmek için bir Ģeyler yapmaya zorladı. Yöneticiler devletin iç ve dıĢ sorunlarını kendince halletmek istiyorlardı. Gazeteler aracılığı ile muhalifler görebildikleri bütün konuları halka bildirerek meseleyi onların da tartıĢmasını sağlamaya çalıĢtı. Basının gittikçe artan bu etkinliği 1 Ocak 1865‟te ilk Basın Kanunu‟nun ilanına yol açtı. Gerekçe ise mahalli basının bir kısmının ülkenin zararına yayın yapması olarak dile getirildi. Batı‟nın yüksek bilim ve teknolojisinin de etkisiyle geliĢen ve değiĢen bu idealist gençler, 1867‟de bir gurup öncü liderleriyle Avrupa‟ya gitmek zorunda kaldı. Bu göç kararı gizli cemiyetle yakından iliĢkili bir takım gazetelere alınan baskıcı önlemlere cevaben alındı. Avrupa‟ya göç eden Yeni Osmanlılar bir süre sonra propaganda amacıyla yayınladıkları gazetelerini Türkiye‟deki okurlarına ulaĢtırabilmek için faaliyetlerine baĢladı. Bu giriĢim 1876‟da I. MeĢrutiyetin ilanına kadar devam etti. II. Abdülhamit devri dıĢ politikasının belirlenmesinde 1876‟da Karadağ ve Sırbistan SavaĢı, 1877-78 Osmanlı-Rus (93) Harbi, 1881‟de Tunus‟un Fransızlar tarafından iĢgali, 1882‟de Ġngilizlerin Mısır‟a el koyması gibi devleti derinden etkileyen olaylar, devletin politikalarının belirlenmesinde etkili oldu. Balkanlar‟da yeni bağımsız olmuĢ devletler de Osmanlı Devleti‟nin aleyhine olacak Ģekilde topraklarını geniĢletmek istiyordu. Bütün bu geliĢmeler karĢısında II. Abdülhamit ve yöneticileri dıĢ politikayı genel anlamda denge politikası üzerine kurdu. II. Abdülhamit‟in baskı idaresini ortadan kaldırıp MeĢruti bir yönetim kurup halka eĢitlik ve adalet vermek amacıyla 2 Haziran 1889‟da Ġbrahim Temo, Abdullah Cevdet, SONUÇ VE TARTIġMA ġenol KARADANA 59 Ġshak Sükûti ve Çerkez Mehmet ReĢit tarafından gizli bir cemiyet kuruldu. Hikmet Emin, Cevdet Osman, Kerim Sebati, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Dr. Nazım Bey, ġerafettin Mağmumi, Giritli ġefik ve Bakülü Hüseyin Zade Ali tarafından Ġttihat-ı Osmani Cemiyeti adında bir cemiyet kuruldu. Gizli olarak kurulan cemiyet, Corbonari ve Mason teĢkilatlarından da etkilendi. Özellikle Tıp ve Mülkiye okulunda geliĢme gösteren cemiyetin oluĢmasında baskıcı yönetimine karĢı duyulan hoĢnutsuzluk ve Batı‟ya karĢı duyulan gizli hayranlık yatmaktaydı. Cemiyet, faaliyetlerini özellikle basın ve gazete yoluyla yaptı. Baskı idaresinin ortadan kaldırılmasıyla vatanın iç ve dıĢ problemlerinden kurtulacağını düĢünüyorlardı. II. Abdülhamit, kendi idaresine karĢı kurulan gizli cemiyetten 1892‟de haberdar oldu. Cemiyet‟in varlığından haber alır almaz cemiyet üyelerine siyasi baskı uygulamaya baĢladı. Yakalanan cemiyet üyeleri yargılandıktan sonra genellikle sürgüne gönderildi. Askeri Tıp Okulunun komutanlığına getirilen Zeki PaĢa‟nın sert uygulamaları cemiyet üyelerinin bir kısmının yurt dıĢına gitmesine neden oldu. Selanikli Nazım, hem öğrenimini tamamlamak hem de Ahmet Rıza Bey‟i cemiyete kazandırmak için Paris‟e gitti. Nazım Bey‟in Paris‟e gelmesiyle cemiyet teĢkilatlanma açısından büyük mesafe kat etti. Cemiyet‟in adı konusunda istiĢare yapıldıktan sonra baĢına Ahmet Rıza getirildi. Faaliyetleri basın ve gazete yoluyla yapıldı. Yurt içindeki cemiyet taraftarlarına gönderilen dergi ve gazeteler yabancı postanenler aracılığıyla yapılıyordu. Paris‟teki faaliyetleri engellemek amacıyla hükümet tarafından alınan tedbirler hiç bir sonuç vermedi. II. Abdülhamit, cemiyetin faaliyetlerini engellemek amacıyla ser hafiye Ahmet Celalettin PaĢa ve Necip Melha‟yı 10 Temmuz 1897‟de Paris‟e gönderdi. Ahmet Celalettin PaĢa baĢta Mizancı Murat olmak üzere birçok cemiyet üyesini ikna etmeyi baĢardı. Devletin teklifini kabul etmeyen Ahmet Rıza ile Mizancı Murat Bey‟in arası açıldı. Cemiyet çözülmeye yüz tutmuĢken devleti derinden etkileyen bir olay gerçekleĢti. Aralık 1899‟da PadiĢah‟ın kayın biraderi Damat Mahmut PaĢa ve iki oğlu Paris‟e kaçtı. PaĢa‟nın kaçması PadiĢah‟ı derinden üzerken Ġttihatçılara güç kattı. II. Abdülhamit, PaĢa‟nın iadesi için Fransa‟ya baĢvursa da bu istek kabul edilmedi. Prens Sebahattin ve Prens Lütfullah özellikle anasırlarla birlikte II. Abdülhamit idaresinin yıkılmasında dıĢ müdahalenin zorunlu olduğuna inanıyorlardı. Ahmet Rıza ve Dr. Nazım buna Ģiddetle karĢı çıktı. Jön Türk grupları arasında gerçekleĢen bu tartıĢmalar devam ederken, Balkanlar‟da yeni bir muhalif grup ortaya çıktı. BaĢını Talat Bey, Bursalı Tahir ve arkadaĢlarının çektiği bir grup muhalif baskı idaresini ortadan kaldırarak MeĢruti bir idareyi getirmeyi amaçladı. Bu amaçlarını gerçekleĢtirebilmek amacıyla da Osmanlı Hürriyet Cemiyeti‟ni kurdu. Dr. Nazım Bey, Paris Tıp Okulu‟nu bitirdikten sonra görevini ve siyasi faaliyetlerini Paris‟te sürdürmeye çalıĢtıysa da basın ve gazete yoluyla bir netice alamayacağını anladığından yurda dönmeye karar verdi. Dr. Nazım Bey, Rum Komitacıları vasıtasıyla Selanik‟e gizli olarak geldi. Hakkında idam kararı olan Dr. Nazım, kılık değiĢtirerek burada faaliyetlerine baĢladı. Maksadı Paris ve Selanik ġubelerini birleĢtirmekti. Dr. Nazım Bey cemiyet üyelerini ikna ederek Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleĢtirmeyi sağladı. II. Abdülhamit‟in, baskıcı idaresine karĢı bir grup tıp öğrencisinin baĢlattığı mücadele zamanla bir cemiyetin oluĢmasını sağladı. II. Abdülhamit‟in yumuĢak kiĢiliğinin yanında Avrupa devletlerinin desteği Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟ni daha da cesaretlendi. Darbe giriĢimlerinden haberdar olup yakalanan cemiyet mensupları yargılandıktan sonra II. Abdülhamit tarafından affedilip maaĢlı sürgüne gönderildi. II. Abdülhamit‟in bu yaklaĢımı cemiyetin tekrar canlanıp güçlenmesine neden oldu. Aslında bu yaklaĢım günümüzde etkisini devam ettirmekte ve devleti zor durumda bırakmaktadır. II. Abdülhamit, suçlunun cezasını vermiĢ olsaydı muhtemelen Osmanlı Devleti varlığını devam ettiriyor olacaktı. KAYNAKÇA ġenol KARADANA 60 KAYNAKÇA AHMAD, Feroz, 2016, Ġttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, s. 37 45. AKARLI, Engin, 1999, II. Abdülhamit: Hayatı ve Ġktidarı, Osmanlı, C. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ġstanbul, s. 255-271. ASLAN, Taner, 2008, Ġttihat-ı Osmaniden Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyet’ine, Sayı 47,Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Aksaray, s. 81 109. AKCAN, Erol, 2015, Ġttihat ve Terakki Fırkasının Paramiliter Gençlik KuruluĢları, TTK, Ankara. AKDEMĠR, ġevket Süreyya, 1995, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver PaĢa (1908 1914), C. 2,

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Yüksek Lisans Tezi Tamer USTA Sivas Şubat 2018 İTTİHAT VE TERAKKİ: ZİHNİYET VE SİYASET T.C. CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Yüksek Lisans Tezi Tamer USTA Tez Danışmanı Prof. Dr. Halis ÇETİN Sivas Şubat 2018 İTTİHAT VE TERAKKİ: ZİHNİYET VE SİYASET ii iii ÖNSÖZ İttihat ve Terakki Partisi ülkemiz siyaset geleneğinde ve güncel politik konularda son yıllarda üzerine en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Özellikle Osmanlı’nın son döneminde meydana çıkan Jön Türklerin büyüyerek bir İttihat ve Terakki geleneği oluşturma süreçleri, bu bağlamda İttihatçı geleneğin bir miras olarak Cumhuriyet ve kurucu lider Atatürk’ün ideolojisine kazanımları ve bu kazanımlar aracılığıyla yapılan bütün değişim ve dönüşümlerin topluma, devlete yansıma şeklinin nasıl ve niçin olduğu sorusu önemlilik arz etmektedir. İttihat ve Terakki geleneğinin ne olduğunun iyi ve sağlıklı bir şekilde anlaşılması Cumhuriyetimizin bugünkü zihni temellerini çözmede önemli bir etken olacaktır. Danışman hocam ile bu konu üzerine çalışmaya karar vermek ile İttihat ve Terakki geleneği bağlamında Cumhuriyet ideolojisini değerlendirmeyi, günümüz siyaset anlayışını bu perspektiften okumayı ve günümüzde yaşadığımız ve yaşayacağımız politik kriz, açmaz ya da problemlerin temel sebeplerinin nereden kaynaklandığını anlamam kolaylaşmıştır. Bu çalışmanın bana sağladığı en büyük katkılardan biri Osmanlı son dönemlerinden itibaren hakim olan İttihat ve Terakki zihniyetinin hangi kaynaklardan beslendiğini ve nerelerde gelişme göstererek yayıldığını daha iyi görmek olmuştur. Bu çalışmanın benim için bir diğer önemli katkısı ise İttihat ve Terakki’nin sadece bir Osmanlı son dönem partisi olarak kalıp kalmadığının anlaşılması ile İttihat ve Terakki geleneğinin Cumhuriyet ve sonrasında bir zihni kopuş ya da bir süreklilik mi yaşadığı sorusuna önemli bir laboratuvar olarak cevap vermesi olmuştur. Bu tez çalışmasının başlangıcından sonuna dek gösterdiği ilgi, teşvik ve destek için danışmanım, değerli hocam Prof. Dr. Halis Çetin’e ve tez aşamasında hem kaynak sağlama bağlamında hem de çalışma sürecinde fikirleri ile yardımcı olan değerli dostum Fatih Yıldız’a şükranlarımı sunarım. Eğitim yaşantım boyunca beni her zaman destekleyen bugüne dek bana güç veren canım annem ve ablama minnet; ayrıca tez yazım sürecinde manevi desteğiyle yanımda olan biricik Pınar’ıma teşekkürlerimi sunarım. Merhum babama rahmetle. iv v İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... V ÖZET........................................................................................................................VII ABSTRACT..............................................................................................................IX GİRİŞ .........................................................................................................................ix 1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYET ......................................... 5 1.1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYETİN DOĞUŞU................... 7 1.1.1. Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İnşa Tasavvuru: Nizam-ı Alem....... 7 1.1.2. Tanzimat Dönemi ve Doğu- Batı Medeniyet Algısında Dönüşüm.......... 13 1.1.3. Tanzimat Dönemi Sonrası: Yeni Bir Aydın Geleneği ............................. 17 1.1.3.1. Siyasi ve İdeolojik Fikir Merkezleri: Tıbbiye, Harbiye ve Mülkiye. 19 1.1.3.2. Siyasi Bir Fikir Hareketi: Yeni (Genç) Osmanlılar........................... 22 1.1.3.3. İmparatorluk Düşün Tarihinde Aydın Hareketi: Jön Türkler ........... 24 1.2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: CEMİYETİN ZİHNİ/İDEOLOJİK VE POLİTİK KAYNAKLARI..................................................................................... 26 1.2.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Medeniyet Tasavvuru............................ 27 1.2.2. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernite Anlayışı................................ 29 1.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernleşme Yöntemi.......................... 37 1.2.4. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İdeolojik İnşa Zihniyeti ......................... 43 2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: SİYASET .......................................... 51 2.1 İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN SİYASAL ÖRGÜTLENME YAPISI VE İKTİDAR SÜRECİ................................................................................................ 52 2.1.1. Birinci Kongre Öncesi: Cemiyet’in Kuruluşu.......................................... 52 2.1.2. Birinci İttihat ve Terakki Kongresi: Yeni Organizasyon ve Yeni Propaganda......................................................................................................... 59 2.2. İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN İKTİDAR DÖNEMİ: POLİTİKA VE UYGULAMA ........................................................................................................ 64 2.2.1. Cemiyet’in Yönetim Mottosu ve Yönetim Yöntemi................................ 64 2.2.2. İttihat ve Terakki’nin İdeolojik Devlet İnşası: Yeni Düzen ve Yeni Düzenleme.......................................................................................................... 68 3. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: MİRAS .............................................. 79 3.1. İTTİHATÇILIĞIN İDEOLOJİK MİRASI: AMAÇLAR ............................... 79 3.1.1. Laiklik ve Milliyetçilik: Sivil Din ve Ulusal Kimlik ............................... 83 3.1.2. Elitist ve Pozitivist Anlayış: Popülizm ve Jakobenizm............................ 91 3.2. İTTİHATÇILIĞIN POLİTİK MİRASI: ARAÇLAR ..................................... 95 3.2.1. Muasır Medeniyet Yolunda Halkın Vazife ve Görevleri: Türk Ocakları Yerine Halk Evleri ............................................................................................. 96 3.2.2. Tek Parti ve Resmi İdeoloji: Basın/Bürokrasi ....................................... 100 SONUÇ.................................................................................................................... 107 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 113 ÖZGEÇMİŞ........................................................................................................ ....129 vi vii ÖZET Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi’nin yarattığı değişim/dönüşüm sonrasında yeni bir zihniyet, farkına varılan ve farkındalık yaratan bir olgu haline gelmiştir. Bu çalışmanın temel amacı, Osmanlı’daki bu yeni zihniyetin, İttihatçı gelenek perspektifinde, felsefi, düşünsel aktörlerini, geleneğin yararlandığı ideolojik referanslar ve düzenlemek istedikleri alanları ortaya çıkarmak ve İttihatçı geleneğin Cumhuriyet sonrası Atatürk dönemi politikalarına, zihniyetine yansımalarına dair çıkarımlarda bulunmaktır. Bu bağlamda İttihat ve Terakki Partisi bir düstura, şiara karşılık olarak İttihatçılık manasıyla ele alınmıştır. Bu düstur ilk olarak, İttihat ve Terakki geleneğinin oluşumunu hazırlayan büyük bir zihniyetin doğuşuyla ifade edilmiştir. Ardından İttihatçıların siyasi yapılanmasıyla, Osmanlı toplumunda anlamsal olarak yeni bir dönüşümün başladığını ve dönemin kendine özgü geleneksel düşünüş ve yaşayış biçiminden, dil, töre ve geleneklere varan toplumsal değer yargıları ve kuralları ile oluşan özellikler bütününe yeni bir medeniyet, yeni bir modernite ve yeni bir yöntem aracılığıyla nasıl politik uygulamalar izledikleri irdelenecektir. Ayrıca İttihat ve Terakki’nin II. Meşrutiyet döneminde siyaset sahasında yönetim mottosu olarak yeni düzen ve düzenlemelerle gölge iktidar yöntemini benimserken kullandığı ortak dil, din, tarih, soy gibi yeni unsurlar çalışmamızda ayrı ayrı vurgulanmaktadır. Son söz olarak Tanzimat sonrası İttihat ve Terakki ile başlayan devlet ve toplum algısının Cumhuriyet ve Atatürk döneminde de hem ideolojik hem de politik miras olarak nasıl ve ne şekilde izlenildiği üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: İttihatçılık, Zihniyet, İdeoloji, Siyaset, Medeniyet, Cumhuriyet viii ix ABSTRACT In the Ottoman Empire, a new mindset became a phenomenon, which created awareness and was realized, following the change/transition caused by the Tanzimat reform era. The main aim of this work is to determine, in the Unionist tradition aspect, the intellectual and philosophical actors of this new mindset in the Ottoman Empire, reveal the ideological references the Unionist used and areas they wanted to reform and make inferences on the reflections of the Unionist movement to mindsets and policies of post-republican Atatürk period. In this context, the Committee of Union and Progress is discussed in the Unionist way as a consideration of principle or maxim. This principle is firstly expressed with the birth of a great mindset which constituted the tradition of the Committee of Union and Progress. Then it is analyzed that a deep transition started in the Ottoman society, by means of the political structure of the Unionist, how they carried out policy implementations to the whole features which consisted of from the distinctive traditional mentality and life-style of era to the common standards of judgement and rules such as language, morals and traditions. In addition, the factors such as common language, history, religion and ancestry which were used by the Committee of Union and Progress to internalize a shadowing power way in new regulations as polity motto in the political sphere during the second constitutionalist period, are emphasized one by one. Lastly, it is dwelt on that how the state and society perception beginning with the Committee of Union and Progress after the Tanzimat reform era was pursued both ideologically and as a political heritage in the republic and Atatürk period. Key words: Unionism, Mindset, Ideology, Politics, Civilization, Republic. x 1 GİRİŞ 18. yüzyıldan itibaren ve bu yüzyılı izleyen tarihlerde Osmanlı Devleti modernleşmesini, İmparatorluğun Batılı devletler karşısında teknik ve askeri anlamda geri kalması üzerine inşa etmeye başlamıştır. Batı’da yaşanan teknik ve askeri ilerlemeler, reformist hareketler Osmanlı Devleti’nin hem yönetici hem de aydın kesimi tarafından bütün boyutlarıyla incelenmeye tabi tutulmuş, Batı’nın başardığı ilerleme ve gücü elde etme alanları günümüz Cumhuriyeti’ne değin yakın takip altına alınmıştır. Osmanlı Devleti, Tanzimat dönemi olarak adlandırılan süreç içinde, Batı’ya olan yakın ilgisini daha da arttırmış ve en nihayetinde bu dönemde ortaya çıkan yeni bir aydın grubu aracılığıyla ilerde bir geleneğe dönüşecek zihniyetin ilk temasları kurulmaya başlanmıştır. Devlet içinde yaşanan bu yeni dönemde, Osmanlı Devleti’nin yüzyıllar boyu sürdürdüğü siyasal, ekonomik, hukuksal, kültürel ve toplumsal dinamiklerini kapsayan, Batı fikirleri üzerine kurulu yeni gruplar ve bu grupların etrafında oluşan fikirsel çalışmalar küçükte olsa ilk adımlarını atmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi içerisinde kendilerine Tanzimat ile düşünsel alt yapı oluşturan bu küçük gruplar ilerleyen süreçte önce büyüyüp daha sonra kitle grubu haline gelebilecek bir geleneğin öncüsü olacaklardır. Tanzimat döneminde başlayan bu hareketin öncüleri yıl yıl hareketlerine verdikleri isimleri değiştirecekler ancak değişmeyen tek şeyleri Batı’dan aldıkları zihni okumaları ve batıcı değerleri savunmak olacaktır. Tanzimat Dönemi’nin genç aydınları, ‘İmparatorluğu nasıl kurtarabiliriz?’ sorusuna cevap aramışlar ve Osmanlı Devlet geleneğinin sahip olduğu ‘eski usullerden vazgeçmek’ üzerine mutabık kalmışlardır. Tanzimat Dönemi’nden sonra devlet içinde bireye, topluma, devlete, evrene yeni usuller ile bakmaya başlayan düşüncelerin ön plana çıkması 18. Yüzyıldan itibaren yaşanılan değişim sürecini hızlandırmıştır. Tanzimat Dönemi’nde daha çok küçük gruplar tarafından sohbet, okuma şeklinde gelişen değişim ve yenileşme konuşmaları, ilerleyen süreçte adını İttihat ve Terakki olarak koyacak kişiler tarafından daha örgütlü, sistemli ve İmparatorluğun 2 hemen hemen her tarafına yayılacak fikirleri ile yenileşme hareketini daha da hızlandıracaktır. 19. yüzyıl bu yüzden Osmanlı Devleti’nin değişim sürecindeki yönünün belirlendiği bir yüzyılı işaret etmiştir ancak bu yüzyılda gelişip büyüyen bir örgüt olan İttihat ve Terakki’nin sahip olduğu zihniyetiyle yüzyıl içinde yaşanan değişikliklerin nasıl bir paralellik gösterdiği önemli bir husus olacaktır. İttihat ve Terakki örgütlenmesini tamamladıktan sonra oluşturacağı İttihatçı geleneğinin temellerini Tanzimat döneminden itibaren adım adım kurarken çalışmamız boyunca yapılan tüm uygulamaların tarihsel kronolojisini dikkate alarak ve İttihat Terakki hareketine yön vermiş, geleneğin felsefi ve düşünsel ideoloğu olmuş başat aktörleri, iktidar ilişkilerini, politik uygulamalarında başvurdukları meşruiyet kaynaklarını, arayışlarını, İttihatçıların yararlandıkları ideolojik referansları üzerinde durarak nasıl bir düzen yaratmak istediklerinin zihni okumalarını yapıp sonrasında iktidar dönemlerinde tüm bu düşledikleri yeni hayat düzeninin uygulamaları ifade edilecektir. Ayrıca İttihatçıların toplum ve devlet üzerinde sahip olmak istediği modernleştirici, dönüştürücü veya değiştirici rolleri üzerinde durulduktan sonra Cumhuriyet’e kalan İttihat ve Terakki geleneğinin mirasları anlatılacaktır. İttihat ve Terakki geleneğinin benimsediği modernleştirici Batılılaşma yolculuğu, Cumhuriyet rejimi üzerinde toplum öncelikli devlet anlayışı yerine devletin ön plana çıkarıldığı anlayışın mirası halini almıştır. Bu çalışmamızda, bir asırdır devam İttihatçı görüşün özellikle siyasal ve toplumsal değiştirici projede yaşanan geleneksel ve kültürel unsurları ve halen sürmekte olan modernleşme sorunlarının temelini ya da ipuçlarını vermeye çalışacağız. Belirttiğimiz bu modernleştirme/dönüştürme/değiştirme süreci ışığında gelişen çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır; Birinci Bölüm İttihat ve Terakki hareketinin zihni anlamda nasıl bir temel noktadan çıkış yaptığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. İttihatçıların geliştirdikleri zihniyetleri özellikle modernleştirme, dönüştürme anlayışına dayalı bir düşünce çerçevesinde açıklanmaya çalışılmış ve İttihat ve Terakki ideolojisi yeni bir aydın geleneği çerçevesinde ele alınmıştır. 3 İttihatçıların zihniyetlerini temellendirdikleri Mülkiye, Harbiye, Tıbbiye gibi eğitim kurumlarının mahiyeti, bu kurumlarda hocalarından aldıkları derslerin içeriklerinin zihniyetlerinde nasıl etkiler bıraktığı anlatılmaya çalışılacaktır. Yine aynı Bölümde İttihat ve Terakki zihniyetini yaratan; hangi kaynaklardan beslendikleri, etkilendikleri yazarlar, aldıkları yabancı dil eğitimi ve yurt dışı ziyaretleri sayesinde edindikleri bilgileri örgütün zihin kodlarına nasıl ikame ettikleri üzerinde durulacaktır. Birinci Bölümün diğer başlığında ise İttihat ve Terakki hareketinin zihni, ideolojik ve politik kaynakları ve Tanzimat sonrası geliştirilen yeni bir medeniyet tasavvuru/anlayışının yöntem ve usullerini vurgulayıp ayrıca İttihat ve Terakki’nin topluma bu yeni düşünceleri verecek kurumları, araçları nasıl kullandığı aktarılmaya çalışılmıştır. Ortaya çıkan yeni söylemler ve yeni kavramlar ilerleyen zamanda (20. yüzyılın başı) İttihatçıların politik eylemlerine ve uygulamalarına alt yapı oluştururken İttihat ve Terakki partisinin iktidarı eline alıp siyasetini yapmaya başladığında ise nasıl bir yön alacağının sebebini vermiştir. Çalışmamızın süreç odağı olan İttihat ve Terakki geleneğine İkinci Bölümümüzde ilk olarak iktidara gelene kadar hareketin nasıl bir yol haritası çizdiği resmedilerek başlanılacaktır. İttihat ve Terakki’nin oldukça kompleks ve dağınık bir örgütlenme yapısına sahip olduğu, geniş İmparatorluk sınırları içerisinde örgüte üye toplama şekillerini ve dönemin idaresine muhalif olan kişileri kendi bünyesine katması üzerinde durulacaktır. Yine bir diğer alt başlık olarak 1908 yılına kadar İttihat ve Terakki’nin yaptığı kongreleri, kongrelerinde ortaya çıkan anlaşmazlıkların getirdiği bölünmeleri, İttihat ve Terakki geleneğinin örgütlenmesini ve II. Meşrutiyet’e gelene kadar hareketin aldığı mesafenin kısaca anlatılmasında fayda görüldü. İttihat ve Terakki’nin siyaset bahsi 1908 yılından itibaren yeni bir yönetim mottosu ile 1913 yılından sonra ise yönetimi tek başına almasıyla başlayan süreçte yeni düzene ve düzenlemelere dair politikaları örneklerle anlatılmaya çalışılacaktır. Bu başlığımızda İttihat ve Terakki geleneğinin kendini fesih ettiği son kongresine kadar iktidar dönemi uygulamalarının argümanlarını değerlendirilecektir. 4 Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde ise, İttihat ve Terakki geleneğinin teorik aşamasından geçip pratik uygulamalarından sonra Cumhuriyete miras kalan Kemalist reformlar üzerinde yoğunlaşılacaktır. Miras adını koyduğumuz bu bölümümüzde, Atatürk’ün modernleştirme sürecinde yeni vatandaş ve yurttaş yaratma amacına nasıl bir düzen ve yaşam istediğine değinilerek İttihat ve Terakki geleneğiyle paralellik gösteren unsurlar ifade edinilecektir. Atatürk’ün sıkça vurgu yaptığı ‘muasır medeniyet seviyesi’, ‘Türklük’, ‘laiklik’ gibi kavramlara nasıl anlamlar yüklediği ve geleneksel yaşamla Batılı hayat tarzına geçişte yapılan radikal reformlar arasındaki sosyal, siyasal, ekonomik, kültürel, ideolojik reformların kökenlerini incelenilecektir. Yine aynı bölümde İttihat ve Terakki’nin başlattığı toplumu ve devleti değiştirme sürecinin hangi meşruiyet kaynaklarıyla daha da ileri gidilerek gerçekleştirildiği vurgulanılacaktır. 5 1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYET İttihat ve Terakki geleneği içerisinde zihniyet kavramı bir anlayışı ve bir değeri temsil eder. Zihniyet kavramının içinde var olan değer ve anlayış, bazen geçmişin izlerini taşırken bazense geçmişten kopup yeni bir gelecek inşasının kurulmasının yolunu açabilmektedir. İttihat ve Terakki’nin tercih edeceği zihniyet biçimi, anlayışı ve tasavvuru bu yüzden Osmanlı Devleti’nin yönetim ve yöntemine büyük etki edecektir. Osmanlı, İttihat ve Terakki dönemi öncesi, kendi yönetim ve yönteminde toplumsal, siyasal, ekonomik sorunlarına kendi özsel değerleri ve medeniyet olgularıyla cevaplar bulmaya çalışmıştır. Ancak 16. yüzyıldan itibaren özellikle Avrupa’da Reform ve Rönesans atılımları gerçekleşmiş; Aydınlanma Çağı ve ardından Sanayi Devrimi’nin gerçekleştirilmesiyle Batılı ve Doğulu olmak üzere dünya üzerinde iki algı oluşmuştur. Dünya üzerinde yaratılan bu algı nedeniyle, bu devrimlerin yarattığı büyük depremle, hem devrimi meydana getirip yaşayan ülkelerde, hem de bu ülkelerin dışında kalan çok geniş coğrafyada daha önce tahmin edilmesi imkânsız yenilikler, yeni ilişkiler ve olaylarla karşılaşılmıştır (Bilgin 2002: 66). İttihat ve Terakki zihniyetinin yönünü belirleyen ve bu zihniyete ruh veren, özellikle 17. ve 18. yüzyılın ardından ortaya çıkan aydınlanma çağının ve felsefesinin etki ve gücü olmuştur. Aydınlanma çağı, insanlık tarihinde akıl ve düşüncenin bireyin en güçlü hususiyetleri olarak birleşmiş bir biçimde, dünyanın ve toplumun metafiziğe ve dine dayalı idrakine bağlı geleneksel toplum ve bilgi yapılarının ortadan kalkmasını ifade eder (Çiğdem 1997: 27). Aydınlanma, insanlığı, eleştirel aklın kullanılmasıyla mitten, batıl inançtan, gizemlere, güçlere ve doğa güçlerine tabi olmaktan kurtarmayı amaçlar (Dochherty 1995: 14). İnsanın dünyadaki konumu, harici bir otoriteye değil, kendi özgür akli etkinliğine dayalı bir hale gelmiştir (Çiğdem 1997: 27). Aydınlanma ruhu, bireyin eğitimini, onu hem ailesinin hem de bizzat kendi tutkularının dayattığı, akılcı olmayan görüşten kurtarıp, akılcı bilgiye ve aklın eylemini örgütleyen bir topluma katılmaya açılmasını sağlayan bir disiplinin adı olmuştur (Touraine 1995: 25–26). Aydınlanma ruhunu yansıtan bu aklın önemi, bilimin üstünlüğü, terakki gibi kavramlar, birer değer olarak, 19. yüzyıldan itibaren İttihat ve Terakki zihniyetinin amaçları halini alacaktır. 6 16. yüzyıl ve sonrasında dünya üzerinde gelişen reformlar, yenilikler ve akımlar Osmanlı Devleti’ni, yaklaşık üç yüzyıl boyunca kısıtlı konularda etkilerken, 19. yüzyılın ortalarından itibaren İttihat ve Terakki mensubu aydınlarının zihniyetleri aracılığıyla yakından etkileyecektir. 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, İttihat ve Terakkici aydınlar, Osmanlı’nın sahip olduğu geleneksel zihni ilişkilerin ve bağlılıkların dönem içerisinde oluşan krizlere çözüm olma ya da krizleri çözme yönteminde başarılı olmadığını aydınlanma düşüncesinin getirdiği akılcı disiplin ile dile getirmişlerdir. Bu aklın kullanılması ile doğru bilgiye ulaşılacağı inancı ile İttihat ve Terakki zihniyeti yönünü ve yöntemini Batı düşüncesiyle ilişkilendirmiş ve Batıcı bir sistemi temel alan Batılı olma yolundaki görüşler üzerine gitmeye başlamıştır. Batıcı zihniyetin gelişimi ve İttihat ve Terakki bünyesinde bulunan düşünürler tarafından benimsenen yenilik çabaları, ilerleyen süreçte, Osmanlı devlet anlayışına hâkim kılınacak, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu geleneksel zihni yapılardan uzaklaşma ve doğulu-batılı algılarında farklılaşma sürecinin hızlanmasını da beraberinde getirecektir. Osmanlı Devlet anlayışında İttihat ve Terakki ile başlayan zihniyet değişiminde, Bacon, Hobbes, Locke, Montesquieu, Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanmacı düşünürlerin bilim ve felsefe üzerine geliştirdikleri sistemler ve yazdıkları metinler büyük öneme sahipken, şunu da belirtmek gerekir ki İttihat ve Terakki zihniyeti konusunda net bir tanımlamada bulunmak da imkânsızdır. Çünkü bir gençlik örgütü olarak (Yeni Osmanlılar- Jön Türkler) ilk kuruluşundan (1890), Osmanlı Devleti’nde iktidarı resmen bir cemiyet olarak (İttihat ve Terakki CemiyetiİTC) ele alışına (1908) ve Cemiyetin ilk kez siyasi bir parti olarak (İttihat ve Terakki Partisi) Devleti tek başına yönetmesine; ayrıca Partinin son toplantısı olan 1918 kongresine kadar geçen süreç içerisinde İttihat ve Terakki geleneği birçok siyasal düşünceyi de içinde barındırmış, kendi karşıtı olan fikirleri kendi içerisinden çıkarmış, aynı zamanda karmaşık ve tek bir tanımlama içerisine girmeyecek birden fazla görüş İttihat ve Terakkici zihniyetin içinde yer almıştır. Dolayısıyla İttihat ve Terakki zihniyetinde yer alan ve İttihatçı bir gelenek olarak varlığını sürdürmesinde ön plana çıkacak düşünürlerden bazıları; Adem-i Merkeziyetçiliği, bazısı modernistmuhafazakar eğilimi; kimisi ise liberal, İslamcı, sosyalist görüşleri savunmuşlardır (Kaçmazoğlu 2009: 233). Osmanlı Devleti’nin son dönemine hâkim olan İttihat ve 7 Terakki zihniyetinden çıkan bu farklı görüşlerin sebebini; Devletin kurtulması için başvurulan kısa vadeli, pratik, devlet için geçerli çözüm yolları aramak noktasında olduğunu belirtmiştir (Mardin 1983: 14). Doğal olarak da İttihat ve Terakkiciler için karşı karşıya kalınan durum; 600 yıl sürdürülen medeniyetin kriz olarak görülen alanlarını fırsata çevirecek yeni zihniyet değişimleridir. 1.1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYETİN DOĞUŞU Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan, 13. asrın son seneleri, (Gökbilgin 1977: 4) İttihat ve Terakki’nin doğuşuna kadar geçen sürede,19. asrın son seneleri, (Örmeci 2010: 97) İmparatorluk kurucu ve taşıyıcı olmak üzere kendine özgü, egemen bir zihinsel yapıya sahip olmuştur. Osmanlı padişahları, taşıyıcı ve kurucu zihinsel yapıyı, tarihin akışı içinde, İmparatorluğun ekonomik, siyasi, sosyal yapılanmasında ve doğu medeniyet anlayışında temsil ve tescil etmiştir. Kökleri Orta Asya steplerine dayanan göçebe bir kavmin, orijinal bir medeniyet oluşturma çabaları, süreç içinde zirveye ulaşmıştır da denilebilir (Yurtseven 2007: 1256). Ancak bu şaşalı medeniyet oluşturma süreci, 15–17. yüzyıllara kadar devam edebilmiştir. Bu yüzyıllardan sonra ortaya çıkan dünya üzerindeki hareketler, Osmanlı’yı da büyük ölçüde etkilemiş ve bu hareketler Osmanlı Devlet idaresindeki değişimi de beraberinde getirmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin Tanzimat’a (1839) kadar sahip olduğu toprak ve nüfus yapısı; siyasi rejimi; hukuk anlayışı ve eğitim ve kültür politikaları Türk- İslam yönetim geleneğinin bir parçası iken, 17. yüzyıldan itibaren devlete egemen olan geleneksel medeniyet inşası ya da zihniyeti, dönüşmeye, değişmeye başlamıştır. Bu noktada, dönüşümü ve İttihat ve Terakkici zihniyeti daha belirgin kılabilmek için Tanzimat öncesi Osmanlı’da sosyal yapıyı, eğitim anlayışını ve yönetim biçimini irdelemek gerekmektedir. 1.1.1. Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İnşa Tasavvuru: Nizam-ı Âlem Osmanlı Devleti, kuruluş olarak belirtilen 1299 tarihinden, orijinal kimliğine kavuşmasına kadar geçen sürede (klasik dönem); yönetim anlayışı, ideolojik söylemi ve siyasi iktidara meşruiyet sağlayan kavramlar aracılığıyla kendine özgü bir nizam 8 oluşturmuştur. Osmanlı Devleti, kurduğu nizam-ı âlem söyleminin içeriğini ise, din ve geleneksel olgular ile tamamlamaya çalışmıştır. Söz konusu bu olgular bir taraftan devletin dünya görüşünü yansıtırken diğer taraftan ise Osmanlı’nın siyasal zihniyet haritasının değer yargıları haline gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin resmî ideolojisini veya nizam-ı âlem değerlerini tespit ederken; tarihin belirli bir döneminde oldukça geniş bir coğrafyada, birbirinden farklı dil, din ve ırktan toplulukları bir çatı altında toplayabilmenin temel bir itici güç olduğu da ayrıca vurgulanmalıdır (Yurtseven 2007: 1257). Osmanlı Devleti sahip olduğu farklılıkları bir arada tutabilme gücünü, Anadolu, Balkanlar, Kuzey Afrika ve Orta Doğu’yu içine alan; nüfus bakımından, Rum, Ermeni, Yahudi, Arnavut, Bulgar, Macar, Hırvat, Arap vs. gibi değişik ırk, din ve dillere mensup milletlerin bir arada yaşadığı bir ülke de kullanmıştır (Acun 1999: 157). Osmanlı Devlet’i, örgütlenmesini ve medeniyet inşasını bu farklı dinsel ve etnik toplulukların örüntüsel birliktelikleriyle sağlamıştır. Bu birliktelik ile Osmanlı toplumsal yapısı aynı zamanda Osmanlı yönetim şeklini ve anlayışını da belirlemiştir (Akça 2007: 57). Osmanlı imparatorluğu devlet anlayışını ve yönetim şeklini bir sultanın elinde toplanmıştır. Sultan otoritesini, asker ağırlıklı kamu görevlileri, yönetici sınıf ve saray mensuplarından oluşan bir elit zümre ile kullanmıştır (Sesli- Demir 2010: 2). Osmanlı’nın devletten büyük bir imparatorluğa geçmesiyle, imparatorluğun yönetiminde sultanın etkinliği ve hâkimiyeti daha da artmıştır. Bu anlamda Neşri Cihannüma'sında, "Enbiyanın şanı tebliğ ü risaletdür ve ulemanın şanı ilm ü ibadetdür ve selatinün şanı adl ü siyasetdür. Enbiya ve mürselin meratib-i selase -i suhuf-i ilahiyeyi cami'lerdir. Amma ulema-i fiham ve fuzala-i ızameğerçi cümlesine vakıflardur. Lakin tenfiz-i ahkamda selatine muhtaçlardur” (akt. Şirin 2000: 557) fikrini dile getirerek din adamlarının selatine muhtaç olduğunu vurgulamıştır. Sultanın sahip olduğu bu güç, Osmanlı Devleti’nde sultan merkezli bir yönetim biçimini kavramsallaştırmış ve sultan, yönetici (Allah’ın yeryüzündeki gölgesi) olarak kutsallaştırılmıştır. Osmanlıda söz konusu olan bu yönetim biçiminin adı monarşidir ve devlet 19. yüzyılın sonlarına kadar mutlak monarşi ile yönetilmiştir (Türe 2005: 29). 9 Osmanlı devleti, mutlak monarşi anlayışında, tek bir kişi tarafından yönetilmiş ve siyasal egemenlik tek bir kişinin etrafında toplanmıştır. Bu yüzden devlet, sultan merkezli bir yönetim biçiminde görünmektedir. En yüksek gücün sultanda olduğu bu devlet modelini yaklaşık 600 yıl boyunca devam ettiren Osmanlı, 1839 yılına değin (Tanzimat dönemi), böyle bir yönetim biçimini benimserken, toplumsal ve siyasal yapılanmasını ise geliştirdiği millet sistemiyle sağlamıştır. Osmanlı yönetim şekli millet sistemine dayanır. Osmanlı medeniyeti, tüm halkın Osmanlı sayılması esasını benimseyen bir anlayıştır. Ancak bu anlayışta millet kavramı, modern millet (ulus) kavramından farklı, dinsel içerikli bir rejimi ifade etmektedir (Küçük 2006: 375). 20. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı literatüründe millet, aynı dine veya mezhebe inanan insan topluluğunu ifade etmek için kullanılmıştır. Osmanlı medeniyetinde bir yönetim biçimi olarak ise millet, bir sosyal örgütlenmeyi, bir ruh halini ve tebaanın birbirine bakışını ifade etmektedir (Gürkaynak 2003: 276). Yüzyıllar boyu Osmanlı nizam-ı âlemi, bünyesinde barındırdığı ve yönettiği birbirinden farklı birçok kesimi ortak bir payda aracılığıyla bu ruh birlikteliğini canlı tutması sayesinde gücünü koruyabilmiştir. Bu anlayış çerçevesinde gelişen Osmanlı millet sistemi, çok farklı etnik ve dinsel gruplardan oluşan insanların imparatorluk yapısına uydurulmasıyla meydana gelen özgün bir toplumsal yapılanmayı teşkil etmiştir. Bu sistemde din ve mezhep temelinde ayrışan toplumsal bütünlüklere devlet egemenliğini tanımaları ve belirli bir vergi yükümlülüğü karşısında iç toplumsal örgütlenişleri ile din, dil, eğitim ve özel hukuk alanlarında özerklikler de tanınmıştır (Kurtaran 2011: 57). Ancak, millet sistemi aracılığıyla sağlanan bu özerklikler ve genişlikler, Tanzimat dönemi ve sonrasında yeni çözülmelerin, kopuşların da birer faktörü halini alacaktır. Osmanlı’nın klasik döneminden başlayıp birçok ırk, din, dil ve milletten oluşan geniş ve farklılıklarla bir arada yaşama olanak sağlayan millet sistemi, medeniyet anlayışı, yerini dünya üzerinde gelişen hareketlerinde etkisiyle (özellikle 1879 Fransız devrimi) Tanzimat döneminden sonra tek bir ulus üzerine (Türkçülük anlayışı) politikalar kurmaya kadar gidecek büyük değişimler yaşayacaktır. Osmanlı devlet idaresinde ve medeniyet inşasında kullanılan önemli argümanlardan bir diğerini eğitim ve ilim sahası oluşturur. Osmanlı mirasında eğitim hayatı ve ilim; şüphesiz İslam’ın ilim anlayışından doğmuş (Korlaelçi 2014: 121) ve 10 süreklilik kazanmıştır. Bu bakımdan geleneksel kıyafetten, takvim, saat ve alfabeye kadar birçok alanda eğitim aracılığıyla İslam medeniyeti yönlendirici bir referans olmuştur. Osmanlı’da toplumsal hayatın anlaşılması için kökleri eskilere uzanan, devletin sahip olduğu medeniyet algısının temelini oluşturan medreseler üzerine yoğunlaşmak gerekir. Arapça "de-re-se" kökünden türetilen medrese kelimesi, ders gösterilen yer anlamına gelir. İslam dininin doğuşuyla beraber cami ve mescitlerin yanında dini bilgilerin öğretildiği birer merkez olarak tesis edilen medrese, İslam âleminde olduğu kadar, dünya medeniyetinde de bir merhaleyi ifade etmekte ve medeniyet tarihinde sistematik şekil ve metotla öğretim yapan ilk kuruluş olarak kabul edilmektedir. Ayrıca medreseler, gerek ilmiye mensuplarının yetiştirilmesi ve gerekse devletin değişik kadrolarına kalifiye elemanlar hazırlanması görevini üstlenmişlerdir (Doğan 1998: 408). Osmanlı eğitim sisteminde medreselerin yanı sıra yaygın birçok eğitim kurumları da bulunmaktadır. Bu kurumlardan ilki camilerdir. Camilerin ibadet yeri olmasının yanında, eğitim ve öğretim yeri olarak kullanılması geleneği Osmanlılarda başlangıçtan beri benimsenen ve devam ettirilen bir uygulama olmuştur (Unal 2008: 359). Bunun yanı sıra tekkeler de bir diğer eğitim kurumudur. Tekkeler, tarikat âdab ve erkânının tedris ve icra edildiği yerler olmakla beraber, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Siyer-i Nebi, Türkçe, Arapça ve Farsça gibi birçok ilmin öretildiği yer olarak göze çarpar. Ayrıca Osmanlıda camilerin birçoğunda, tekkelerde ve medreselerde kütüphaneler bulunduğu gibi müstakil kurulmuş kütüphaneler de vardı. Kütüphaneler bir yandan halkın okuma ihtiyacını karşılarlarken diğer yandan da buralara tayin edilen hafız-ı kütüpler vasıtasıyla eğitim öğretim faaliyetlerini yürütüyorlardı. Osmanlı eğitim sistemini oluşturan medreselerde 14. ve 16. asırlarda farklı medreselerde okutulan dersleri Dr. Cahit Baltacı şu şekilde sıralamıştır: “A) Haşiye-i Tecrid Medreseleri: 1- Belagat: Mutavvel 2- Kelam: Haşiye-i Tecrid 3- Fıkıh: Şerh-i Feraiz 11 B) Miftah Medreseleri: 1- Fıkıh: Tenkih ve Tavzih 2- Belagat: Şerh-i Miftah 3-Kelam: Haşiye-i Tecrid 4-Hadis: Mesabih C) Kırklı Medreseler: 1- Belagat: Mitftahu’l-Ulum 2- Usul-i Fıkıh: Tavzih 3- Fıkıh: Sadru’ş- Şeria, Meşarik 4- Hadis: Mesabih D) Hariç Medreseleri: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Kelam: Şerh-i Mevakif 3-Hadis: Mesabih E) Dahil Medreseler: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Usul-i Fıkıh: Telvi 3- Hadis: Buhari 4- Tefsir: Keşşaf ve Beyzavi F) Sahn-ı Seman Medreseleri: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Usul-i Fıkıh: Telvih ve Şerh-i Adud 3- Hadis: Buhari 4- Tefsir: Keşşaf ve Beyzavi” (akt. Korlaelçi 2014: 130). 12 Osmanlı Devleti, medreselerde vermiş olduğu bu dersler aracılığıyla, hem devlete bağlı insan yetiştirmek hem de devlet kadrolarında görev yapabilecek donanımda devlet adamları hazırlamak gayesi taşımıştır. Ayrıca her bir bireyin iyi bir insan ve iyi bir meslek sahibi olması, mesleğini icra ederken de geleneklere bağlı ve itaatkâr olmasını hedeflemiştir. Bu yüzden Osmanlı Devleti eğitime büyük önem ve değer vermiştir. Osmanlı Devleti’nde eğitim ve kültür bu minval üzerinden sürdürülürken, 16. yüzyılın sonuna doğru medreselerde bozulmalar başlamıştır. Rüşvet ile kadılık ve müderrislik elde edilir duruma gelmiş, bilenle bilmeyen eşit kabul edilmeye başlanmıştır (Uzunçarşılı 1965: 74). Ayrıca, eski ilim anlayışının tatbik edildiği medreselerde çok fazla dini bilgilere yer verilmiş, dolayısıyla medreselerdeki bu zihniyet rasyonel düşünceleri ikinci plana ittiği için müspet ilimler sahasında herhangi bir ilmi buluş olmadığı gibi, bu ilimlerdeki çağdaş gelişmeler dahi takip edilmemiştir (Korlaelçi 2014: 132). İlerleyen bölümlerde göreceğimiz üzere, Osmanlı’da özellikle Tanzimat dönemi ve sonrası, Batılılaşma hareketleri ile yeni okullar açılacak ve bu açılacak okulların eğitim sistemine koyacağı yeni müfredatlar sayesinde (rasyonel, maddeci, pozitivist) hem medrese-mektep ikiliklerinin yaşanacağı yeni bir zemin hem de bu yeni düzende yetişen yeni bir gençlik hareketi oluşacaktır. Osmanlı Devlet’i, monarşi yönetim biçiminden, millet sistemine ve medrese ağırlıklı yürütülen eğitim modeline kadar kendine özgü bir medeniyet algısının içeriğini doldurmuştur. Bu medeniyet algısının bir başka halkasını, devletin sahip olduğu hukuk sistemini, genel şekliyle vurgulayarak konunun bütünlüğü tamamlamak niyetindeyiz. Osmanlı’da tatbik edilen hukuk sistemi: İslam hukukudur. Yeryüzünde tarih boyu tatbik edilmiş ve edilmekte olan pek çok hukuk sistemi vardır. Bunlardan kimisi ilahî emir ve yasaklardan, kimisi örf ve âdetlerden, kimisi ise yasama meclisinin çıkardığı kanunlardan teşekkül etmiştir. Osmanlı Devleti’nin benimsediği hukuk olan İslâm hukuku, bunlar arasında menşei ilahî olan hukuk sistemleri kategorisine girmiştir (Ekinci 2006: 11). Osmanlı Devletin’de uygulanan İslam hukukunun ilk kaynağı Kur’an’dır; ikinci kaynağı Sünnet; üçüncüsü İcma, dördüncü 13 kaynağı ise Kıyastır (Korlaelçi 2014: 132–133). Saydığımız bu kaynaklar ile uygulanan İslam hukuku, şer’i mahkemelerde vuku bulan mahkemelerce tatbik edilmiştir (Korlaelçi 2014: 134). Şer’i hukuk sadece Müslüman halka uygulanmış, Müslüman olmayan halka ise kendi hukuk kurallarıyla yargılanma fırsatı tanınmıştır. Ayrıca Osmanlı’da padişah tarafından koyulan şer’i hukuka ters düşmeyecek örfi hukukta devlet ve sosyal hayatı düzenlemiştir. Osmanlı hukuk sistemi 19. yüzyıla gelindiğinde azınlıklara tanınan yeni haklar ve ayrıcalıklar sebebiyle bozuldu. Ayrıca dünya üzerinde yeni koşulların ve ihtiyaçların gereksinimine cevap olarak ortaya çıkan borçlar, ticaret, ceza alanlarında da devletin geri kalması 19. yüzyılda hukuk alanında değişimler, reformlar yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu dönemde, hukuk alanında Avrupa hukuk kurallarına göre işleyen Nizamiye mahkemeleri kuruldu. Şer’i hukuk Mecelle adı altında medeni hukuk doğrultusunda yeniden düzenlendi. Tanzimat dönemi, hukuk anlayışı ile hukuk devleti kavramı gelişti. 1876’da kabul edilen Kanun-i Esasi ile devletin içinde bulunduğu durumdan kurtaracak yeni hukuk sistemlerinden yararlanma yoluna gidildi. 1876 anayasasının ilanı ile de devletin temel kuruluşları, medeniyet algısı, görev ve yetkileri dönüşmeye başlamıştır. 1.1.2. Tanzimat Dönemi ve Doğu- Batı Medeniyet Algısında Dönüşüm Osmanlı Tanzimat dönemine kadar doğulu bir medeniyet algısı ile yönetiminden, toplumsal, ekonomik, hukuksal sevk ve idaresine kadar devleti İslami kural, esas ve gelenekler çerçevesinde yönetmiştir. Bu başlığımızda, Osmanlı’nın klasik döneminden Tanzimat’a miras kalan özellikle nizam-ı âlem algısında yaşadığı değişime ve dönüşüme zemin hazırlayan batılılaşma üzerinde durulacaktır. Tanzimat dönemi 1839 yılında başlayan ve İmparatorluğun en uzun yüzyılı (Ortaylı 2008: 11) olarak ifade edilen; düzenlemelerin, reformların yapıldığı bir dönemin adı olmuştur. Bu yüzyılın uzun olarak nitelenmesi, yeni ve modern bir devlet inşasında atılan adımın ilk izlerini barındırmış olmasıdır. Bu yüzden 19. yüzyılın, Osmanlı yönetimi ve halkı için bir dönüm noktası olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemden itibaren, siyasi rejim, hukuk, eğitim ve kültür sahaları gibi geniş bir alanda yeni medeniyet algısının ilk adımları atılmış olacaktır. 14 Osmanlı’da Tanzimat Dönemi’nin başlamasına vesile olan nedenler aynı zamanda zihniyet değişikliğinin yarattığı sonuçları da bizlere gösterecektir. Öncelikle 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da ortaya çıkan Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform Hareketleri gibi küresel olayların Osmanlı devleti üzerindeki olumsuz etkilerine karşı Osmanlı Devleti’nin bu gelişmelere, o dönemde gücünün de zirvesinde olmasından dolayı bir tepki vermemiş, fakat 18. yüzyılda ortaya çıkan Fransız İhtilali ve Sanayi Devrimine tepkisiz kalamamıştır. Bu tepki Osmanlı Devleti’nde modernleşme hareketini de tetikleyen bir unsur olmuştur (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 322). 18. yüzyılın ikinci yarısında başlayan ve bütün Avrupa’da bir devrime dönüşen sanayinin yükselişinin yarattığı etki hem devrimi yaratan ülkelerde hem de bu ülkelerin dışında kalan çok geniş coğrafyalarda yenilikler, yeni ilişkiler ve olaylar meydana getirmiştir. Bu anlamda sanayi devrimi hem Batı’nın yükselişini hem de batı dışı toplumların, mutlak ya da göreli olarak gerileme sürecine girdiği bir dönemi başlatmıştır (Bilgin 2002: 65). Batı’nın yükselişi karşısında yaşanılan gerileme dönemi, Batı dışı yönetim yapılarında yeni zihni akımların oluşması sonucuna yol açmıştır. Bu anlamda Batı’da var olan bu etkiye Batı dışı toplumlardan gelen tepkiler, Batı’nın genişlemesini veya kendi çöküşlerini durduracak yol, yöntem ve tasavvurları aramak şeklinde olmuştur. Bu arayışların en belirgini, Batı’nın görünen yüzünü, yani askeri/ siyasi kurumlarını taklit ederek, Batı ile benzer yapılara gitmek ve sahip oldukları geleneksel yapıların yerine yeni kurumlar ikame etmek şeklindedir. Bu tavır genel olarak, batılılaşma hareketlerini oluşturmaktadır. Batılılaşma hareketleri, batı dışı toplumların batı karşısında, içine düştükleri durumdan çıkış olarak başvurdukları, çok çeşitli siyasal/fikir ve uygulamanın genel isimlendirmesi olarak da ifade edilebilir. Batılılaşma tavrında izlenilen ikinci yol ise, Batı’yı bütün siyasal/kültürel ve ekonomik özellikleri ile taklit etmek yerine sadece askeri teknolojilerini ve ekonomik bilgilerini alarak Batı gibi olma düşüncesidir (Bilgin 2002: 67–68). Osmanlı yöneticilerinin bir kısmı Batı’nın yükselişi ve İmparatorluğun gerilemesi ile devlet idaresinde karşılaşılan güçlükleri, Klasik Osmanlı medeniyet algısından uzaklaşıp, devlet idaresinde batı medeniyet merkezli zihniyete geçilmesiyle aşılabileceğini vurgulamıştır. İdarecilerin, aydınların benimseyeceği bu zihniyet, yapılacak yeniliklerin, reformların yönünü, biçimini ve yöntemini 15 belirlemiş olacaktır. Diğer bir kısım münevver ve idareciler de “Biz neden toprak kaybediyoruz?” ve “Biz neden geriliyoruz?” sorusunun cevaplarını bu medeniyet algısı üzerinden aramışlardır (Çetinkaya 2008: 77). Aydınların zihinlerinde yer eden bu sorulara buldukları cevaplar ve getirdikleri çözümler Tanzimat’la başlayacak yine sonrasında devam edecek dönemde ekonomik, toplumsal, siyasal dönüşümlerin yol ve yöntemini bize gösterecektir. Tanzimat dönemine gelinen süreçte yaşanan değişimlerde temel gaye, siyasi bünyeyi kuvvetlendirme, birlik şuurunu uyandırma veya canlandırma maksadı ile içtimai nizamın dayandığı prensipleri yeniden gözden geçirme olmuştur (Abadan 1957: 3). 19. yüzyılın başlarında Avrupa’da yayılan inkılap hareketleri ile körüklenen milliyetçilik akımları, İmparatorluğun milli ve dini tecanüsten mahrum halk kütleleri arasında çeşitli şekillerle beliren kaynaşma ve mayalanmalara vesile olmuş, netice itibariyle kavmi hususiyetlerle milli şuurlarını idrak ederek gittikçe olgunlaşan Hıristiyan topluluklar için, Müslümanlık dini ve akideleri, toplayıcı bir bağ olmak yerine ayırıcı bir sebep ve vesile haline gelmiştir (Abadan 1957: 5–6). Bu yüzden birlik ve beraberliğin tekrar sağlanması adına yöneticiler Tanzimat dönemini başlatmışlardır. 3 Kasım 1839 yılında, Sultan Abdülmecit adına Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane Kasrında okunan ferman ile resmen Tanzimat dönemini başlamıştır. Bu ferman aynı zamanda geleneksel devlet yönetiminde yeni bir sürecin açık simgesi olmuştur. Türk yenileşme tarihinin miladı olarak kabul edilen Tanzimat Dönemi, imparatorluk sürecinde 1839–1876 yılları arasındaki yeniden yapılanma olarak adlandırdığımız zaman dilimine verilen addır. Söz konusu süreç “Tanzimat Fermanı” ya da “Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu” adlarına sahip bir fermanla başlamıştır (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 321). Tanzimat Fermanı, sıraladığımız sanayi devrimi, milliyetçilik akımı ve Batı’da yürütmenin yani kralın mutlak egemenliğini kıran ve devlet iktidarındaki asıl gücün yasama yani halkı/ulusu temsil eden parlamento inancının gelişmesi gibi benzer pek çok etkenin İmparatorluk üzerindeki olumsuz neticelerini ortadan kaldırmak ve böylelikle sarsılan devlet bünyesini tekrar sağlama alma tedbiri olarak düşünülmüştür. Bu dönemde girişilen reform ve iyileştirmelerin ana yönü, 16 batılılaşma doğrultusunda olmuş ve bu çabalar Osmanlı aydınında genel bir zihniyet değişimini beraberinde getirmiştir (Demirtaş 2007: 389). Özellikle 1789 Fransız İhtilali ve sonrası ilan edilen İnsan Hakları Beyannamesi, eşitlik, özgürlük gibi bireyin temel haklarından bahsedip etkisini hızla yaymıştır. Bu fikirler Osmanlı devlet adamları ve aydın bürokratları tarafından dikkate alınmış ve bu yönde bir zihniyet değişiminin gerekliliğini anlamışlardır. Tanzimat Fermanı’nda içinde barındırdığı prensipler vasıtasıyla bu zihniyet değişiminin izlerini görmekteyiz. Fermanda hiç kimsenin yargılanmadan cezalandırılmayacağı ve herkesin kanun önünde eşit olduğu açıkça vurgulanmıştır (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 328–329). Bunun yanında İnsan Hakları Beyannamesi’nin ikinci maddesinde, insanın tâbii hakları olarak belirtilmiş olan hürriyet, mülkiyet ve medeniyet Tanzimat Fermanı’nda; “can emniyeti, ırz masumiyeti ve mal mahfuziyeti” prensipleri ile karşılanmıştır. Ayrıca İnsan Hakları Beyannamesi’ndeki; “bir kimsenin ancak kanun teyid ettirildiği hususlarda suçlu bulunacağı (madde 7); devlet masrafları için vatandaşların kudretlerine göre, eşit olarak vergi vermeye tabi olacakları (madde 12); mülkiyetin kutsal olduğu (madde 16); yolundaki hükümler de, Hatt-ı Hümâyûn’ da; kanun gereğince olmadıkça, hiç kimsenin cezaya çarptırılmayacağı; her ferdin emlak ve kudretine göre bir vergi tayin olunarak kimseden ziyade şey alınmayacağı; verginin sarf şeklinin Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından kontrol ve murakabe edileceği, hükümleriyle karşılanmıştır (Karal 2006: 79). Tanzimat fermanında İnsan Hakları Beyannamesinden birçok düşüncenin karşılığını görebiliriz. Bireyin ön plana çıkmasını amaçlayan zihniyet değişimi böylelikle daha açık vurgulanabilir. Ancak bu zihniyet değişimi Batı’nın takip ettiği modernleşme yollarını; rasyonelleşme, idari yapıda bürokratikleşme, üretimde iş bölümü, endüstrileşme, inanç alanında sekülarizasyonu takip etmezken, onun yerine Batı’nın yükselişi karşısında çareyi Batı’nın başta siyasal kurumlarını benimsemeyi esas alan unsurların Türk toplum içinde ihdas edilmesi gerektiğine olan inanç ile artık Batı’nın üstünlüğünün mutlak bir üstünlük olduğunu, bu üstünlüğün Batı’nın genetik özelliklerine kadar uzanan temellerinin olduğunu düşünen, kökten batılılaşmayı savunan kişileri ve fikirleri ön plana almıştır (Bilgin 2002: 69). Tanzimat döneminde yaşanan medeniyet algısındaki dönüşümün yönünü ve bu sürecin yol açtığı geçmiş dönem devlet yönetim anlayışından kopuşları bu süreçte 17 yetişme ortamları farklı, aldıkları eğitim de keza farklı olan birçok devlet adamında görebiliriz: Mustafa Reşit Paşa (1800–1858), Sadık Rıfat Paşa (1807–1858), Mustafa Sami Efendi (ö. 1858), Ali Paşa (1815–1871), Fuat Paşa (1815–1869), Münif Paşa (1828- 1910), Saffet Paşa (1814-1883). Bu isim listesinde 1800’lerin başıyla 1830’lar arasında doğmuş yaklaşık üç kuşaktan oluşan kişiler vardır. Bu kişilerin bizzat kaleme aldıkları metinlerden Tanzimat döneminde yaşanan devlet adamı zihniyeti ipuçlarına ulaşabiliriz. O yüzden bu isimlerin bıraktıkları metinlere baktığımızda hepsinin ortak fikirde buluştukları söylenebilir: Eski usulden vazgeçmek. Dönemin idarecilerinden Fuat Paşa’ya göre geçmiş ile ilgiyi keserek yeni gelişme ufuklarına yönelmek zorunludur. Fuat Paşa devlette bu potansiyelin mevcut olduğunu ama bunun için bütün siyasi ve idari kurumların değiştirmesinin mutlak olduğunu söylemiştir (Çetinsaya 2009a: 55). Bu dönem içerisinde belirleyici konumda olan aydın ve idarecilerin ortak sözü, devlet politikası olarak önerdikleri yöntem ve usuller bütünüyle bir zihniyet değişimi önerisi üzerine kurulmuştur. Tanzimat döneminde girişilen yenilik önerisinde eşitlik, özgürlük ve mülkiyet gibi haklar ile etnik, dini ayrımlardan uzak yeni bir yapı ortaya konmaya çalışılmıştır. Batı merkezli yaşanan değişimlerin ana yönü bu yapısıyla eskiden tümüyle kopuş olmamış, ikili bir dönem yaşanmıştır. Ancak Tanzimat sonrası yeni dönemde, yeni yetişen devlet adamlarının benimseyeceği fikir akımlarının aracılığıyla ikili yapının ortadan kalkması adına birçok düzenlemeler etkisini arttırarak devam edecektir. 1.1.3. Tanzimat Dönemi Sonrası: Yeni Bir Aydın Geleneği Tanzimat dönemi genel eğilimleri ve özellikleri ile İttihat ve Terakki zihniyetini yaratan koşulların zemini olmuştur. Bu zeminde yetişen aydın kitlesi ise toplum ile arasında yeni bir bağ kurmuştur. Bu başlığımızda Tanzimat sonrası dönemde aydınların temellerini atmak istediği bu bağın topluma modern siyasal ideolojilerini nasıl “taşıdıklarını” ve ne şekilde “ürettiklerini” (Çiğdem 2009: 112) oluşum ve yayılma süreçleri ile birlikte gerçekleştirmek istedikleri dönüşümü nasıl ele aldıklarını ifade etmeye çalışacağız. İlk olarak Tanzimat dönemi ve sonrasında Osmanlı geleneksel toplumunda meydana gelen yapısal dönüşümü ve dönemin aydınlarının beslendiği referansları 18 özellikle iç dinamiklerin harekete geçirip kendiliğinden ortaya çıkan bir süreç olmaktan ziyade, Avrupa karşısındaki gerilemenin zorunlu kıldığı, devlet içinde bir grup aydının başlatıp yönlendirdiği reform dönemine denk gelen bir hareket olduğunu belirtmiştik. Dolayısıyla dönemin aydınlarının beslendikleri ideolojik referanslar batı kökenlidir. Batı düşüncesinin devlet içinde, aydınlar arasında gelişip yayılmasını sağlayan en önemli unsurlardan biri Batı tarzında eğitim veren kurumlardır. Fransız düşüncesinin esas tutulduğu bu kurumlarda batıcı eğitim başlarda zihinsel değişim anlamında derinlemesine bir felsefî gelenek oluşturmuş gibi görünmemiş ama özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren “hürriyet, adalet, eşitlik, toplumsal dayanışma, parlamento” gibi kavramları fikir kategorileri arasına yerleştirmeye başlamıştır (Çetinkaya 2008a: 72). Osmanlı siyasal hayatında İttihat ve Terakki zihniyeti olarak yaşam bulacak hareketin sıkça dile getirmek isteyeceği kavramların temeli burada atılmıştır. Bu kavramları dile getiren aydınlar, başlangıç itibariyle, minimal duyarlılıklara seslenen, tepkisel fakat etkili bir tonda olmuşlardır (Çiğdem 2009: 112). Bu yüzden Tanzimat dönemi sonrası aydın zihniyetinin başlangıcını büyük bir münevver tanımlaması olarak bahsedemezken yine de aydınların siyasal ideolojilerini bu eğitim kurumları aracılığıyla geliştirip, yaydıklarını söyleyebiliriz. Küçük bir grup olarak yetişen yeni aydın geleneğinin topluma modern siyasal ideolojilerini nasıl taşıdıklarının cevabını ise toplumun terakkisi için belirleyici olan idealizasyonlarında gözlemleyebiliriz. Aydınların sahip olduğu idealizasyonları Tanzimat’tan sonra gelişerek devam eden misyonlarını otoriter ve bürokrat kılmıştır. Bu tavır, Tanzimat dönemi sonrası modernleşmenin bir anlamda inşacısı olan yeni aydın geleneğini, toplum için en iyi ve doğru olanın bilgisinin kendinde olduğunu düşünmesine ve bu misyonun verdiği yükümlülükle hareket etmesine yol açmıştır (Çetinkaya 2008a: 72). Yeni aydın geleneğinin sahip olduğu bu anlayış, girişilen yenileşme hareketinde topluma müdahale etme hakkını da beraberinde getirmiştir. 19. yüzyıla kadar devletin batı karşısında aldığı konum ve İmparatorluğun yıkılma tehlikesi taşıması dönemin aydınlarının giriştikleri reformlarda toplum üzerinde geniş çaplı uygulamaların, düzenlemelerin meşru bir zemine dayanmasına yol açarken, bu zemin yeni dönemde halk ve aydınların arasında mesafeyi açıp, düzenlemelerin mutlak hüküm haline gelmesine de sebep olacaktır. 19 19. yüzyıl batı referanslı ideolojilerin, Fransız eğitim kurumları aracılığıyla otoriter ve bürokrat tavır sergilenerek yeni aydın geleneğin yayılıp, geliştiği dönem olmuştur. Aydınlar modern siyasal ideolojilerinin temellerini atmak istediği bu dönemde toplum ile arasında gerilimler yaşamıştır. Bu gerilimin sebebini toplumdan ziyade devlet öncelikli yeni aydın politikaları belirlemiştir. Gelişen bu aydın geleneğinde toplum bir nesne gibi görülmüş ve toplum yani nesne, aklın esasları doğrultusunda biçimlendirilmiştir. Yeni aydın geleneğinde devlet ile toplum arasındaki birliktelikte devlet ön planda tutulmuş ve Tanzimat reformlarındaki idari, askeri ve mali alanlar dâhil geleneksel Osmanlı toplum yapısında, özellikle kentlerdeki yaşam biçiminde kamusal yaşama devletin giderek daha fazla nüfuz etmeye çalıştığını belirtebiliriz. 19. yüzyılda devlet aklı, medeniyet, terakki ile akıl arasında güçlü bir bağ kurmuş, Avrupa medeniyetinin sebebi olarak, iklimi, toprağı, ya da din ve mezhepleri değil, ilim ve fen esaslı anlayışı esas almış ve yine bu dönem içerisinde Avrupalı cehaleti en büyük kötülük bilmiştir (Avcı 2007: 3). Bu yüzden Tanzimatçı devlet aklında veya yeni aydın geleneğinde düşlenen dönüşüm yöntemi tüm toplum kesimlerini kapsayıcı ve insanı saadete götüren her şeyde görülmüştür: otel, lokanta, kâğıt para, müze, antika, kaldırım, tren, telgraf, baloya gitmek, rokfor peyniri yemek, taharetsiz gezmek ya da eşini kıskanmamaktır (Çetinsaya 2009a: 57). Bu batıcı ilerleme isteği yeni dönemde devlet aklının hangi alanları, ne kadar düzenleyebileceğiyle ilgili düzeyi ve dereceyi bizlere gösterilebilir. 19. yüzyılda yeni düzeni oluşturacak olan aydınlar veya münevverler siyasetin otoriter belirleyiciliğinde ve Batı’nın referansında yol almaktadırlar. Bu referanslara yol açan ve ilerleyen safhada İttihat ve Terakki geleneğinde önemli bir yer teşkil edecek olan eğitim merkezlerin nasıl bir yapıya sahip olduğu yeni aydın geleneğinin anlaşılmasında büyük önem taşımaktadır. 1.1.3.1. Siyasi ve İdeolojik Fikir Merkezleri: Tıbbiye, Harbiye ve Mülkiye 19. yüzyılda yaşanan reformcu politikalar ve beraberinde gelen sosyo-kültürel değişimler yeni aydın neslinin bu değişimleri yakalayıp, yeni nesle aktaracak siyasi fikir merkezleri etrafında toplanacak insanlara ihtiyaç duyulmuştur. Amaç, yeni neslin devletin içinde bulunduğu dağınık, çözülmüş ve devam eden yapısal sorunlarına fikir merkezlerinden alınacak güçle siyaset alanında çözüm sağlamaktır. 20 Bu nedenle 19. yüzyıl ve sonrasında devleti yönetecek kişiler ilk kez ideolojik referanslarını bu eğitim kurumları aracılığıyla temellendirmişlerdir. 1827 yılında Tıbbiye, 1834’te Harbiye ve 1859'da Mülkiye bu minval üzerine açılmıştır. Bu okullarda ilk kez çok sayıda ve düzenli olarak yeni öğrenciler yetiştirilmeye başlanmıştır. Yeni öğrenci vurgusu çağcıl (modern) öğrenci manasında kullanılır (Akşin 2001: 13). Bu okullar Tanzimat yıllarında yaşanan zihinsel dönüşümlerden hem etkilenmiş hem de dönüşümü etkilemiştir. Devlet içinde Batı’nın değerlerini esas alarak yetişen nesil, açılan bu modern okullar ile yaşadıkları eski düzenle değer çatışmasına girmiş ve içinden çıktıkları sosyal gerçekliğin tamamıyla dışında bir gerçekliği hayal eden fertler haline gelmeye başlamıştır. Bu noktadan itibaren Batılılaşma ve yaşanılanın dışında bir düzen kurma fikri eğitimle seçkinlik kazanan kitlenin temel arzusu olmuştur (Hanioğlu 1992: 150). Bu arzu nedeniyle hem devlet ve toplum arasında dönüşümden kaynaklı yabancılaşma hem de eski ile yeni düzen savunucuları arasında devlet içinde ikilikler yaşanmıştır. Bu süreç, yeni nesil genç mektepliler ile İmparatorluğun devam eden düzen savunucuları arasında, Batı kültürünün üstünlüğü ve buna mukabil içyapının geriliği yönünde bir kanaatin oluşmasına yol açmıştır (Hanioğlu 1985: 39). Bu sayede gençlerin fikir merkezlerinden aldıkları ideolojik referanslarla yakın durdukları alanlar, Batı’nın ilerlemesinin öncüsü olan akıl ve bilim olmuştur. Aklın gücüne olan inanç bu fikir merkezlerinde inşa edilmeye başlanmıştır. Eski düzenin temeli olan din ile mesafeli duruş sergilenmiş, gelişme ve terakki alanında akıl ön planda tutulmuştur. Askeri Tıbbiye ya da Harbiye’de okuyan mektepli yeni nesil, eski düzene karşı sık sık eleştiri getirmiştir. Sarayın geleneksel pederşahi, usta-çırak, pir-mürid, yaşlı-genç, padişah-kul eksenlerini bir dünya görüşü olarak bu okullardan mezun olan genç doktorlar çağdışı bulmuşlardır (Mardin 2009b: 97). Akla ve bilime dayalı bakış açısı devletin içinde bulunduğu şartlardan kurtarmaya yeterli olacağına duyulan inanç, gençleri yani mekteplileri örgütlenmeye, harekete geçirmeye yeterli olmuştur. Tam bir gizlilik içerisinde hareket eden mekteplilerin faaliyetleri ilk zamanlar, ders aralarında ayaküstü konuşmalar şeklinde olmuş, daha sonraları ise Hatab Kıraathanesi İçtimaları ve Edirnekapı dışındaki bir kahvehanede yaptıkları 21 toplantılar (İnciraltı İçtimaı) ile sürmüştür (Gökbayır 2012: 63). Harbiye, mülkiye ve tıbbiyedeki öğrencilerin ortak özelliğinin devletin çöküşünü ve istibdadını durdurmak niyeti taşıdığı söylenilebilir. Kurtarıcı fikri etrafında örgütlenen gençler, duygusal yönü ağır basan bir öğrenci kuruluşu ve felsefe tartışmalarının oluşturduğu bir ortamın ürünü olmaktan öteye gidememiştir (Tunaya 1988: 20). Ancak ilk dönemlerinde ayaküstü konuşmalardan öte gidemeyen hareket ilerleyen zamanda büyüyüp, genişleyip II. Meşrutiyet’i ilanında büyük bir etki sahibi olabilecektir. Meşrutiyet’in ilanına öncülük eden Ohrili İbrahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbekirli İshak Sukuti, Kafkasyalı Mehmet Reşit, Bakülü Hüseyinzade Ali Harbiye’den mezun beş genç isimdir (Kutlay 2010: 68). Dolayısıyla 19. yüzyıl sonlarında İmparatorluk içerisinde ve kendi aralarında muhalif hareketlere girişen genç kuşak siyasal planda ilk başkaldırmaların ve ilk hareketlenmelerin yükseköğretim gençliği arasında olduğunu belirtebiliriz. Berkes, İmparatorluk içerisinde yönetimine karşı başlıca üç çevrede siyasal nüveleşmelerin geliştiğini söylemiştir. Birincisi Yükseköğretim okullarında (özellikle Tıp ve Harp okulunda) gençler arasında başlayan gizli cemiyet kurma akımı. İkincisi, üyelerinin çoğu subay olmakla birlikte ordu dışındakileri de içine alan gizli komiteler (cuntalar). Üçüncüsü de, Paris, Cenevre, Kahire gibi merkezlerde bir araya gelen aydın gruplaşmaları (Berkes 2011: 389). Bu örgütlenmelerin ve muhalif hareketlerin hepsi Jön Türk geleneğinin öncülleri olacaktır. Mardin, mektep sıralarından kıraathane toplantılarına ve buradan daha geniş alanlara yayılan muhalif hareketlenmelerin sonucunda gençlerin kendilerine yeni bir isim koyarak etkinliklerini biraz daha artırdıklarını vurgular. Bu anlamda Mülkiyelilerin seleflerinin adı Yeni Osmanlılar olmuştur. Yeni Osmanlıların, içinde büyüdükleri bir devlet söylemi yerine, yetişmelerinde bir okul söyleminin etkili olduğunu ve Yeni Osmanlıların toplumsal tabanını Tanzimat devlet hiyerarşisi ve geliştiği derecede İstanbul’un Batı’dan haberdar sosyetesi belirlediğini söylemiştir. 1890’larin toplumsal orijininin ana çerçevesinin devlet değil, yüksekokul olduğunu vurgulamıştır (Mardin 2009a: 52). 22 1860–1890 arası yetişen nesil gerek okuldan aldıkları eğitim gerekse de batıdan gelen kaynaklardan edindikleri bilgiler sayesinde Tanzimat döneminde yeni bir dinamiğin oluşmasını sağlamışlardır. Bu dönüşüm içinde yer alan yeni aktörler Yeni Osmanlılar olmuştur. 1.1.3.2. Siyasi Bir Fikir Hareketi: Yeni (Genç) Osmanlılar Tanzimat dönemi ve sonrasında Osmanlı Devleti siyasal kültürünü oluşturan eski kurumları ve kültürel yapıyı dönüştürücü hareketler seyrini fikir merkezlerinden fikir hareketlerine doğru çevirmiştir. Bu anlamda devletin dönüştürücü aktörleri toplumsal ve siyasal alanda yeni düzlemler yaratmanın fikirsel arka planını oluşturacak gizli adımlar atacaklardır. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat sonrası başlayan yeni fikir hareketleri, devlet politikalarına karşı eleştirel muhalefet izleyen aydınlar arasında ortaya çıkmıştır (Oğuz 2013: 120). Aydınların bir fikir etrafında toplanmasının başlangıcında dönemin liberal fikirlerden etkilenmeleri ve Tanzimat siyasetlerinin yüzeyselliğinin yanı sıra otoriter karakterini eleştirmeye başlamış olmaları vardır (Zürcher 2008: 20– 21). Gürpınar, fikir merkezleri etrafında gelişen ve batı uygarlığından beslenen fikir hareketlerinin genel karakteristik özelliğinde: “Batı uygarlığı bizim uyanışımızda bir ışıldak olmuştur… Abdülhamit’in sıkıyönetimi… Bir ulusun manevi besini olacak her çeşit yayını baskı altına almıştı… Böyle olduğu halde bir şey önlenememişti: bütün gümrük ve eğitim teftişlerine karşın, yabancı kitapları aydınların raflarına kadar geliyordu… Bir şey daima dikkatimi çekerdi: sansürden geçen, hükümetçe onaylanan kitapları satan dükkânlar müşterisiz kaldığı halde yabancı kitapları satan dükkanlar iş yapıyordu. Geleneksel kültürün iflasının boşalttığı dimağları yabancı kültür dolduruyordu. Avrupa düşünürleri, tarihçileri, şairleri, yazarları sanki bizim kendi düşünürlerimiz, yazarlarımız olmuşlardı. Yabancı edebiyatın iyi etkileri ancak gençlik kuşakları arasında duyuluyordu… Kafalarımızda bütün ışıkların tümden söndürülmesinin eşiğine geldiğimiz için Avrupa kültüründen sıçrayan kıvılcımlar o ışıkları tutuşturuyordu. Eğer bugün içimizde düşünebilen, yazan, özgürlüğü savunan varsa, onlar bu kıvılcımların tutuşturduğu kafalardır. O karanlık ve gamlı günlerde bizim dostlarımız, yol 23 göstericilerimiz batının bu fikir hazineleri oldu. Bizler düşünce sevgisini, özgürlük aşkını bu hazinelerden öğrendik. Düşün biçimlerimizin hepsinde, düzyazı ve şiirde görülen son gelişmeler Batıdan esen rüzgârların ürünü olduğunu vurgulamıştır” (akt. Berkes 2011: 377). Batı’dan gelen yazı, düşün eseri birer ideolojik ışık olarak görülürken özellikle mülkiyelilerin oluşturduğu öğrenci ve diğer muhalif grupların zihinlerinde yeni bir düzlemin hazırlayıcısı olmuştur. Dönemin fikir hareketlerinde özellikle mülkiye ve tıbbiye de eğitim alan öğrencilerin yabancı dil olarak Fransızca eğitimi alması sayesinde yurtdışında faaliyet gösteren diğer aydınların yazılarını ve posta yolu ile elde ettikleri gazeteleri okuyabilmiştir. 1868 yılında İstanbul Demirkapı’da Askeri Tıp Okulu’nun (Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane) öğrencileri tarafından “İttihad-i Osmani” adında (ilerde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne dönüşecek olan) gizli bir örgüt kurulmuştur (Çavdar 1999: 51– 52). 1865’te İstanbul’da gizlice örgütlenip 1868’te kurulan bu muhalefet hareketinin ilk kurucularının isimleri ise: İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, İshak Sükûti ve Çerkez Mehmet Reşit’tir (Uzun 2005: 149). Mekteplilerden devraldıkları fikrî gelenek ile merkezî iktidara karşı geliştirdikleri muhalefet şeklinde (Ceylan 2008: 38) batının fikir akımlarının etkisi görülmüştür (Kasalak 2009: 71). 1865 yılında bu etkiler ile fikri temelleri atılan Yeni Osmanlılar Cemiyeti Türk siyasi hayatında örgütlü muhalefetin ilk örneğini oluşturmuştur (Şahin 2000/2: 69, Karal 1977: 313). Yine Türkiye’de aydın geleneğinin başlangıcında Yeni Osmanlılar’a kadar giden uzun bir yol vardır (Uzun 2005: 151). Yeni Osmanlıların 1865 yılında toplantılarına katılan gazeteci Ebüzziya Tevfik örgüt üyelerinin aralarında geçen konuşmalarda; mutlak padişahlık idaresinin ortadan kaldırılması, bunun yerine Meşrutiyet idaresini koymak için gerekli tedbirler alınması ve bu tedbirleri gerçekleştirmek için gizli bir örgüt kurulması gerektiğini vurgulamıştır. Örgüt üyeleri kendilerine örnek olarak, Toskana ve Napali gibi hüküm süren iki müstebit idareyi devirip de sosyal adaleti öngören bir İtalya devletine dönüştüren ‘Kömürcüler’ [Carbonari] adlı fedakâr gençleri almıştır (akt. Mardin 2009a: 46). 24 Osmanlı İmparatorluğunda idareye karşı gizlice bir araya gelen bu muhalif seslere ek olarak İbrahim Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Süavi gibi önemli devlet adamları ve aydınları sıralanabilir. Muhalifler fikir hareketi bu isimler ile bir yandan eskinin ve geleneğin bağrında yaşamak zorunda kalmış bir yandan da, kendilerince ve el yordamı ile yeni olanı, moderni yakalama çabası içine girmiştir (Koçak 2009: 74). Yeni Osmanlılar bu ikilik içinde II. Mahmut devrinden beri tedricen ortaya çıkan merkezileşme temayüllerini devam ettirmiş ve Kadı’nın eski sistemdeki öneminin yerine yeni bir idare mekanizmasını ve müderrisin yerine yeni bir eğitim yapısını yaygınlaştırmışlardır. Ayrıca Tanzimat ikinci kuşak devlet adamlarının Batı’ya fazla tavizkar politikası ve Osmanlıların Batı karşısında manen küçülmeleri gibi konularda Tanzimat bürokratlarına karşı hareketler sergilemişlerdir (Mardin 2009a: 46). Geleneğe sahip çıkan anlayış ile eskinin terk edilmesi gerektiğine olan inanış dönemin en temel sorunu olmuştur. Siyasi bir fikir hareketi olarak Yeni Osmanlılar gelenek ile modernlik arasında tavrını yeniden yana koyan, kendini Batılılaşmaya mecbur sayan, Osmanlı toplumunun sosyal ve siyasi etiğine dini değerleri yanında laik bir ideali düşünen, aydınlık felsefesinden gelen bir tesirle, insan aklının araştırma konusu olabileceğini varsayan, Saray karşısında fikir, basın, dernek kurma hürriyetlerine öne sürerek Batılı bir muhalefet olmuşlardır (Tunaya 2004: 60). Bir muhalefet hareketi olarak Yeni Osmanlılar 1877 yılından sonra Abdülhamit idaresi tarafından dağıtılmıştır (Argin 2009: 100). Fakat bu dağıtılma evresi, Yeni Osmanlı mensuplarının çeşitli yerlere sürgüne gönderildiklerinde dahi faaliyette bulunmalarına engel olmamıştır. Bu dönemden itibaren Yeni Osmanlılar tarih sahnesinde bir başka isim altında ve İmparatorluğun birçok yanında her geçen gün destekçisi artacak şekilde yeni bir zihin atmosferi içinde var olmuşlardır. 1.1.3.3. İmparatorluk Düşün Tarihinde Aydın Hareketi: Jön Türkler 19. yüzyıl İmparatorluk düşün tarihinde devletin yöneticileri ve yönetilenleri açısından içinde bulunulan siyasal, toplumsal, ekonomik krizlere kısa vadeli ve pratik çözüm yollarının arandığı uzun bir yüzyıl olmuştur. Bu yüzyılı uzun kılan en büyük etmeni, 1840’lardan 1870’lere kadar yapılan siyasi fikir tartışmaları ve siyasi elitler arasındaki mücadele, yaşanan krizlere getirilen çözüm önerileri ve devletin 25 nasıl kurtulması gerektiği konusunda ileri sürülen farklı ve çoğu zaman karşıt çözümler oluşturur. Yeni Osmanlılıktan Jön Türk’e geçişin arka planında da bir program değil, devleti kurtarmayı amaçlayan siyasi eylemcilik yer almıştır. Bu eylemci fikri altyapıda, Osmanlı devletinin bağımsızlığını sağlamak ve böylece devleti kurtararak geleneksel düzeni, bürokrasinin ayrıcalıklı konumunu değiştirmeden korumanın sembolik formülünü yakalamak vardır (Keyder 2007: 73). Tanzimat döneminde sıkça konu edilen hürriyet, eşitlik, özgürlük gibi kavramlar devletin bekası için başvurulan birer formül ve bürokrasinin ayrıcalıklı konumun devamını sağlayıcı önlemler olmuştur. Bu kavramlar vasıtasıyla devlet gücünü koruyacak, idareciler arzuladıkları düzeni kurmuş olacaklardır. Sembolik olarak bu kavramlardan yararlanan aydınların bir kısmı devlet sınırları içinde diğer bir kısmı ise faaliyetlerini Fransa’da sürdürmüştür. Etkinliklerini ve muhalefetlerini hem Osmanlı Devleti teb’ası gençler arasında hem de Avrupa’da yürüten eğitimli kişiler Avrupalılar tarafından Fransızca genç anlamına gelen “Jeunes Tures” (Jön Türkler) adını almışlardır (Çabuk 2004: 224). Mülkiye içinde ayaküstü arkadaş sohbeti şeklinde başlayan birleşme, devamında siyasi bir fikir hareketi olarak Yeni Osmanlılara, daha sonrasında idealize ettikleri görüşleriyle Avrupa’ya kadar uzanan yeni ve güçlü bir Jön Türk örgütlenmesine kadar gitmiştir. Mülkiye mektebinde bilhassa Fransızca eğitimi almaları sebebiyle Jön Türkler, çalışmalarında Paris’i merkez tutmuşlardır. Jön Türkler ile ilgili bir Fransız gemi kaptanının konuşmasında şahit olduğumuz devrim yapmak fikri: “Fransa, Jön Türklerle doludur, merkezi komiteleri Paris’tedir. Ben birçoklarını şahsen tanırım. Zira bu vapurla beş yıldan beri Fransa’ya en az 500 tane Jön Türk taşıdık. Hepsi Fransızca bilir, hepsi Fransız kültürü almıştır, bizim mekteplerde okumuştur. Geçen yıl bir delikanlı vardı. Bütün Fransız İhtilali’ne, doğrusu benden ziyade vakıftı. Bana demişti ki; Bizde böyle bir ihtilal yapacağız.” (Karaosmanoğlu 2007: 34). Bu ihtilal arzusu duyan nesil 19. yüzyılın ikinci yarısında meşruti bir temele dayalı bir sistem kurma idealleriyle Osmanlı devletine taşınmıştır (Durdu 2003: 291). II. Abdülhamit’in 1878'de Meclis'i Mebusan’ı kapattığı günden itibaren teşkilatlanmaya başlayan Jön Türkler Kemal’in ifadesiyle: “Berlin Muahedesi'nin yaralarını kapattıktan sonra, kendine göre bir siyaset tutan ve bir idare usulü kuran 26 Sultan Abdülhamit-i Sani’ye karşı İstanbul'un yüksek mekteplerinde ve sonra Paris'te bir zümre tarafından girişilmiş muhalefettir” (Kemal 1973: 202). Yüzyılın sonlarına doğru meşrutiyeti yeniden yürürlüğe koymak uğruna Sultan II. Abdülhamit'le mücadelede Yeni Osmanlıların yerini, onların uzantıları olan Jön Türkler almışlardır. Temelde Jön Türkler, 1860–1870 yıllarında Genç Osmanlıların getirdikleri çözüm yoluna benzer meşruti bir hükümet kurarak Padişah'ın yetkisini kısıtlamak ve azınlıklara kanun önünde eşitlik tanıyarak, onların isteklerini yerine getirmeyi amaçlamışlardır (Ahmad 1986: 38). Jön Tük hareketi Tanzimat dönemi içerisinde oluşmuş ve yurtdışına kadar genişlemiş bir aydın hareketidir. Jön Türklerin fiili olarak en büyük başarısı Kanun-i Esasi’nin kabul ve Meşrutiyet’in ilan ettirilmesi olmuştur. İdeolojik başarısı ise hürriyet, parlamento, meşrutiyet, halka karşı sorumlu yönetim gibi kavramların Türk siyasal literatürüne kazandırmış olmalarıdır (Gökbayır 2012: 62). Bu aydın hareketinin devletin bekası için kullanmak istedikleri medeniyet anlayışları, yöntemleri ve ideolojik inşa zihniyetleri konu bütünlüğü açısından büyük önem taşımaktadır. 1.2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: CEMİYETİN ZİHNİ/İDEOLOJİK VE POLİTİK KAYNAKLARI Osmanlı yönetimi 19. yüzyıla gelinen noktada belirli alanlarda sürekli değişmeye çalışan, Batı’yı teknolojik üstünlükleri bakımından yakalamayı deneyen bir yöntem izlerken bu yüzyıl itibariyle devlet içinde bir kısım idareciler Batı’yı sadece uygarlık boyutu ile değil aynı zamanda zihinsel, kültürel olarak da izlerini sürmüşlerdir. Bu bağlamda Jön Türkler Batı’nın düşün dünyasında meydana gelen cumhuriyet, anayasa, meclis, meşveret gibi Osmanlı devleti için yeni kavramları dile getirmiş (Kasalak 2009: 70) ve 1889 yılında batıdan kazanılan aktarımlar ile yurt dışı seyahatlerinden edindikleri tecrübeler sayesinde Yeni Osmanlı ve Jön Türkler’den sonra ilk muhalefet grubu olarak da adlandırılan Gülhane’de dört Tıbbiyeyi Askeriye öğrencisinin kurduğu İttihad-ı Osmanî Cemiyetiyle de Batının düşün alanındaki izi sürülmüştür (Akşin 2008: 171). İttihat ve Terakki geleneğinin temellerinde tam da bu Mülkiye’de anayasal fikirler etrafında yetişen yeni nesil öğrenciler olmuştur. 27 19. yüzyılın sonlarında liberal ve anayasal fikirlerden etkilenip İttihat ve Terakki’nin çekirdeğini oluşturan kişiler 1889 yılında Jön Türklerin bir başka ismi olan Ahmet Rıza tarafından, İstanbul Askeri Tıbbiye Mektebi’nde İbrahim Temo’nun kurduğu gizli bir derneği örnek alarak, Paris’te İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kurmuştur (Karpat 2010: 100). İttihat ve Terakki tarihsel varlığını bu dönemde oluştururken, Cemiyet’in politik ve ideolojik fikir kaynakları ilk rotasını belirlemeye başlamıştır. 1.2.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Medeniyet Tasavvuru Osmanlı-Türk toplumunda 18. yüzyıldan itibaren devlet idaresinde olan yöneticiler uyguladıkları politikalar ile dönemin kültürel, siyasal ve geleneksel alanlarını dönüştürmeye başlarken, İmparatorluk içinde yaşanan değişimlere 19. yüzyılın sonlarında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarih sahnesinde yerini almaya başlamasıyla dönüşümün yönü ve hedefi daha belirgin hale gelmeye başlamıştır. Geçmiş yüzyıllardan devir alınan değişim mirası, İttihat ve Terakki mensubu kişilerin edindikleri tecrübeler ve okumalar ile hem toplumsal, ekonomik hem de hukuksal alanlarda yapılacak birçok reformun fikri altyapısında yeni kaynaklardan beslenerek hareket ettiklerini söyleyebiliriz. 18. yüzyılda Osmanlı Devlet’i içinde örgütlenen ve geniş kesimlere ulaşma hedefi taşıyan yeni aydın kuşağı, bu kuşak ilerde İttihat ve Terakki geleneğinin öncüsü sayılacaktır, zihni/ideolojik kaynaklarını oluşturmaya başlamıştır. Siyasi ve ideolojik fikir merkezi olan Mülkiye yeni aydın kuşağının ilk fikir tohumlarını geliştirdiği kurum olmuştur. Devlet’in ekonomik, sosyal ve siyasi kriz alanlarını yeni nesil zihninde yeni tasarımlar ile çözme niyeti taşımıştır. Mülkiye içinden aldıkları Batı kaynaklı dersler, hayalini kurdukları yeni düzenin/medeniyetin ilk tohumlarını taşımıştır. Yeni yetişen bu genç kuşak fikirlerini yayıp destek gördükçe, İmparatorluk içinde taraftar kazandıkça ve kitlesel bir birliktelik halini aldıkça Osmanlı Devleti’nin asırlar boyu süren medeniyet tecrübelerinin ve geleneğinin eksenini de kendiliğinden değiştirecek güce sahip olacaktır. 19. yüzyıl gerek ordu için gerekse de bürokrasi içinden yeni isteklerin ve beklentilerin arttığı bir dönem olurken, aynı zamanda bu istekler en çok Harbiye, Mülkiye, Tıbbiye gibi okullarda yetişen Osmanlı’nın yeni aydın kuşağı arasında da 28 yükselmiştir. İttihat ve Terakki geleneğine öncülük eden bu yeni kuşak Batı’yı, Batı’da var olan bilim ile güçlenen bir uygarlık olarak görmüştür. İmparatorluk içinde önceleri Yeni Osmanlılar, ardından Jön Türkler ve en nihayetinde İttihatçı olarak isim alan aydın kişiler yeni medeniyet tasavvurlarında Batılılaşmayı kültürel olmaktan çok bilimsel ve teknik bir mesele olarak ele almışlardır (Mardin 1983: 75– 76). Bu yüzden yeni kuşak, yüzlerce yıldır Osmanlı Devleti’nin Doğu/İslam medeniyeti ekseni üzerine yönettiği İmparatorluğu, 19. yüzyıldan sonra Batı’nın akıl esaslı medeniyeti üzerine okumalar yaparak yön bulmak istemişlerdir. İttihat ve Terakki mensubu Ahmet Rıza, Doğu ve Batı medeniyetini birbirine zıt, iki farklı bilgi kaynağı olarak değerlendirmiş ve bu nedenle iki medeniyetin bağdaştırılmasına imkân olmadığını söylemiştir (Söğütlü 2010: 13). İttihatçı düşünce geleneğinde ilk medeniyet tasavvuru akıl, bilim ve rasyonalite üzerine temellenerek geliştirilmeye başlamıştır. Ahmet Rıza gibi radikal Batıcı kanadın düşlediği medeniyet tasavvurunda bilim hayatın bütün alanlarında geçerli tek referans kaynağı olurken, İttihatçıların bilime olan bu aşırı güvenlerinin sonucunda toplum üzerinde yeni kontrol mekanizmaları oluşturulmuş ve bu rasyonel dönüşüm konusunda devlet etkin bir rol üstlenmiştir. İttihatçı geleneğin tasavvurunda, halkı eğiterek, halka her şeyin üstünde olan kanunları öğretmek, gerçek gelişme çizgisinin seyrini göstererek, onu bir müttefik haline getirmek esası vardır (Berkes 2011: 457). İttihatçıların geliştirdiği medeniyet tasavvurunda halk edilgen, yönlendirilen pasif bir aktör konumundadır. İttihat ve Terakki mensupları bilime dayalı medeniyet tasavvurlarını inşa ederken, toplumun iç dinamiklerinin yarattığı, sivil çevresel aktörlerce yönlendirilen ve çok boyutlu bir medeniyet süreci yaratma olarak değil, yöntem olarak elit ve dar bir kadronun Batı ile Osmanlı arasındaki güç dengesini yeniden kurma amacıyla yürürlüğe koyduğu reform programlarını benimsemiştir (Söğütlü 2010: 3). İttihat ve Terakki mensuplarının benimsediği bu medeniyet tasavvurunda değişimler tabana yayılmadan, halk dâhil edilmeden yapılmıştır. İttihatçı geleneğin toplumsal taban bulmadan uygulamayı düşlediği medeniyet tasavvuru seçkinci bir özellik göstermiştir. İttihatçıların yönlendirici, tayin edici, karar verici medeniyet tasavvurlarını Le Bon’un seçkinci görüşlerinden ilham almış olmalarından kaynaklandığını 29 vurgulamıştır. Le Bon’un seçkincilik üzerine temel tezinde, toplumun ilerlemesinin temel koşulunun “eşit vatandaşlar” yaratılması değil, entelektüel seçkinlere kulak verilmesi olduğunu varsaymıştır (Hanioğlu 2009a: 52). İttihat ve Terakki mensuplarının medeniyet tasavvurunda bu seçkinci teorilerin etkisi büyük olmuştur. İttihatçıların medeniyet tasavvurunu oluşturan bir diğer özellik determinizm ilkesi olmuştur. Determinizm anlayışı, dünyanın belirli bir andaki durumunun, önceki halinin sonucu ve gelecekteki durumunun sebebi olduğunu kabul etmiştir. Bu yüzden geleneğin mensupları, Batı toplumunu ileri taşıyan koşulları Osmanlı toplumuna getirdiği takdirde Osmanlı toplumu da Batı toplumları gibi olur düşüncesine sahip olmuşlardır. Bu bakış açısı dönemin sosyolojik düşüncesinin, doğa bilimlerindeki determinizm ilkesinden ne kadar etkilendiğini göstermiştir (Aytekin 2013: 313). Toplumsal sebeplerin sonuçlara bağlandığı bu anlayış, insanın irade ve isteklerini toplumsal şartlara bağlamıştır. Böylelikle Cemiyetin medeniyet tasavvuru içinde otokratik ve merkeziyetçi unsur taşıyan ideolojisi ve devletin reformcu etkin gücü olan bürokrasi, yapmayı tasarladığı reformların tüm topluma ulaşması gereken iyiyi yansıttığını düşünmüştür (Köker 2004: 234). Nesnel bir gerçeklikten yola çıkan bu anlayış, medeniyet tasavvurunda İttihatçıların hem kendi varlığını derinleştirmiş hem de bilimsel gelişmelerin temelini oluşturmuştur. 1.2.2. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernite Anlayışı İttihat Terakki’nin sahip olduğu medeniyet tasavvuru hem toplumdaki bireylerde var olan görüşler ve tasavvurların değişmesini hem de topluluğun düşünme yolunu, düşünüş biçimini, zihniyetini de etkilemiştir. Bu zihniyet değişiminin ana hatlarını İttihat ve Terakki geleneğinin modernite anlayışında görebiliriz. İttihat ve Terakki’nin modernite anlayışında karşımıza çıkan ilk özellik, katı, doğrusal bir düşünce sisteminden ziyade; esnek, eylemci ve pragmatik bir siyaset anlayışı benimsemiş olmasıdır (Hanioğlu 2009a: 253). İttihat ve Terakki mensupları devletin yönetimi üzerinde söz sahibi olmaya başlamalarından itibaren izledikleri politikalarında pragmatik düşünen ve kararlarını bu doğrultuda oluşturan bir örgüt olmuştur. İTC hareketinin temel amacı olarak belirlenen İmparatorluk kurtarıcılığı rolünü gerçekleştirmek için farklı siyasetleri uygulamak noktasında herhangi bir sakınca görülmemiş ve tüm bunların İttihatçılık nezdinde birer siyaset 30 olma ötesinde bir değer taşımadığı ifade edilmiştir (Hanioğlu 2009a: 254). Vatanın, devletin kurtarılması görevini üstlenen İttihat ve Terakki mensupları vatanın menfaatleri söz konusu olduğunda modernleşme anlayışlarında esneklikler gösterebileceklerini dile getirebiliriz. Bu anlamda Cemiyet, 1909’da Kanun-i Esasi’yi İslamileştirecek değişiklikler yapılmasına onay verirken, aynı yıl Nizami mahkemelerde ilama rabt edilen şahsi hukuk davalarının Şer’i mahkemelerde ru’yetini yasaklayan bir kanun çıkarmış; bir yandan gayrimüslimlere hakaret edenleri şiddetle cezalandırırken öte yandan Zeyd-i İmam Yahya Hamidedin’e gizlice Yemen’in dağlık kısmındaki Yahudileri Medine Paktı çerçevesinde idare yetkisi bahşetmiş, her şeyin ötesinde Türkçü, İttihad-ı İslamcı ve Osmanlıcı siyasetlerin hepsine aynı zamanda destek verilebilmiştir (Hanioğlu 2009b: 258). Cemiyetin bu uygulamaları, pragmatik politikalar amacıyla asıl hedefe ulaşmayı amaçladıklarını veya farklı zamanlarda farklı mekanlarda değişikler gösterebilen düşünüş biçimlerine sahip olduklarını söyleyebiliriz. İttihatçıların modernleşme anlayışlarına da etki eden esnek ve dönüşebilen bir dava görüşüne sahip olması, modernleşme anlayışlarını oluştururken de karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda ilk olarak İmparatorluk içinde yaşayan milletin istek ve arzularına hitap edebilecek yeni yönetim argümanları oluşturulurken hâkimiyet-i siyasiye bağlarıyla bir araya getirilmiş etnik unsurları ortak bir politika içinde birlikte yaşatabilmek için bir arayış içine girilmiş (Tunaya 2011: 372) ve böylelikle yeni bir söylem oluşturulmuştur. Bu söylemin adı olan Osmanlıcılık, çok ulusçuluğu kapsayan ideolojik bir formül olarak İmparatorluğun unsurlarına sunulmuştur. Ana hedef Osmanlılığı zamanın en çok sözü edilen deyimi ile “İttihad-ı Anasır”ı korumak olmuştur (Tunaya 1988: 369). Farklı etnik unsurları bir arada tutmayı ve birliği korumayı amaçlayan Osmanlıcılık, Tanzimat sonrası modernleşme anlayışının ilk görüşü olmuştur. İttihatçıların benimsediği İttihad-ı Anasır görüşü bir nevi İmparatorluk dâhilinde yaşayan farklı dinsel ve etnik grupları tek bir “Osmanlı milleti” olarak kabul etmiş ve bu unsurları ortak İmparatorluk ideali çerçevesinde birleştirme yaklaşımı olmuştur. Ancak geliştirilen bu formülün, 1839–1913 devresinde dört farklı aşama halinde seyir izlediğini görürüz: “1) 1830’lardan 1875’e süren dönemde ağırlık olarak Bab-ı Ali’nin otoriter merkeziyetçi siyaseti 2) 1868–1878 devresinde 31 Yeni Osmanlı muhalefeti ve meşrutiyetçi pragmatizm çerçevesinde Osmanlıcılık yaklaşımı 3) II. Abdülhamit mutlakıyetine karşı Jön Türk muhalefetinde görülen Osmanlıcılık 4) II. Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılık düşüncesi” (Somel 2009: 91). İttihatçıların Osmanlıcılık siyaseti, modernleşme anlayışı içerisinde özellikle Tanzimat döneminde otoriter, merkeziyetçi yapısıyla birlikte İmparatorluğun içinde bulunduğu dağılma sürecine karşı pragmatik bir önlem niteliği taşımıştır. Bahsettiğimiz dört dönem içerisinde farklılık gösteren Osmanlıcılık politikası ve İTC mensuplarının hesaplarını yaptığı bu birliktelik siyasetinin karşılığını bulması pekte kolay olmamıştır. Ancak bu politikaya olan inançları yüzünden birçok alanda sorun teşkil edebilecek yeni konular da oluşmuştur. Örneğin, Avrupa’ya çok tavizkar davranıldığı ve bunun neticesinde Avrupa’nın baskısı nedeniyle bütün önceliğin gayrimüslimlere verildiği; gayrimüslimlerin memnun edilmesi için Osmanlı Müslümanlarına ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapıldığı; dışarıdaki Müslümanlara karşı sorumsuz ve ilgisiz davranıldığı; bütün tebaanın keyfi/kanunsuz yönetim altında ezildiği gibi birçok unsur sıralanmıştır (Çetinsaya 2009a: 266). Sıralanan bütün bu olumsuzlukların önüne geçmek için meşruti bir rejime geçilmesi, parlamentonun açılması kısacası anayasal bir düzenin çözüm olması için gayret sarf edilmiştir. İttihat ve Terakki mensuplarının modernleşme anlayışı olarak Osmanlıcılık fikrini tercih nedenlerinin bir diğerini ise 19. yüzyılın ilk yarısında otoriter ve yarı dinsel bir anlayışın mevcut olması da gösterilebilir. Çünkü Allah’ın kullarının Allah indinde eşit olmasına benzer bir yaklaşımla Müslim ve gayrimüslim bütün tebaa padişahın ve bürokrasinin mutlak ve adaletli otoritesi karşısında eşit görülecektir (Aydın 2009: 118). Bu eşitlik devletin tüm farklı unsurlarını ortak vatan duygusunda bir araya getirmeyi sağlamış, böylelikle dağılmanın önüne geçilmek istenmiştir. Osmanlıcılık siyasal düşüncesi Osmanlı İmparatorluğunda cemaat ve milliyet farklılıklarını aşan ve tüm Osmanlı topluluklarına aynı anda hitap eden bir üst kimlik olarak İttihatçılığın modernleşme görüşünün bir özelliğini göstermiştir (Tunaya 2011: 377). Osmanlıcılık fikri 1860’ların sonlarına ve 1870’lerin başlarına gelindiğinde özellikle Balkanlarda var olan ayrılıkçı ayaklanmalar tekrar baş 32 göstermeye başlamasıyla İTC mensupları için yetersiz kalırken, izlenen modernleşme anlayışının veya politikasının seyri Türkçülüğe doğru kaymıştır. İttihat ve Terakki’nin modernleşme anlayışında İttihad-ı Anasır/Osmanlıcılık politikalarında istediği ve umduğu birliği yakalayamayınca, 19. yüzyılın bir gerçeği olan milliyetçi akımı esas alarak bir millet yaratma hedefi gütmüştür. Bu bağlam içinde İttihat ve Terakki’nin modernleşme anlayışı ile milliyetçi çizgi birbirine hep yakın olmuştur. İttihat ve Terakki ideologları tarafından 19. yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren Türk milliyetçiliğinin kültürel arka planı oluşturulmuş, yeni kurtarıcı ideoloji olarak Türkçülük tezinin temelleri atılmıştır. En belirgin örneği, 1870 yılında Tıp Mektebinin öğretim dili Fransızcadan Türkçeye çevrilmiştir. Başka bir uygulamada yine, 1876 anayasasında, devletin resmi dilinin Türkçe olduğu belirtilmiştir (Haşlak 2000: 57). İmparatorluk içinde yaşayan çeşitli etnik unsurların bağımsızlık mücadeleleri İttihat ve Terakki’nin Türkçülük akımına bu denli önem vermesini ve devlet yönetim politikasında milliyetçi modernleşmenin yapıtaşı konuma gelmesine olanak sağlamıştır. Osmanlıcılıktan Türkçülük anlayışına geçişte özellikle Ömer Seyfettin, Osmanlılık ideolojisinin Türk’e Türklüğünü unutturan bir ideoloji olduğunu, azınlıkların Meşrutiyet sonrasında Osmanlılık perdesi altında kendi mefkûreleri için çalışırken, bu akımın Türkleri uzun süre meşgul ettiğini ve geri bıraktığını savunmuştur (akt. Koç 2008: 124). Ayrıca Ö. Seyfettin Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtarabilmek için halkın anlayabileceği yeni bir dili gerekli görmüş ve yeni lisanı yalnızca edebi bir konu değil, aynı zamanda Türklerin hayatlarıyla ilgili genel bir konu olarak sayarken, Jön Türk devrimini kılıçla yapılan inkılâp olarak nitelemiş ve bu devrimden sonra, kalemle yeni bir devrim yapılması gerektiğini ileri sürmüştür (Arai 2009: 181). Bu görüşleri ile Ö. Seyfettin’in meşrutiyet döneminde yapılacak politikaların arka planını oluşturduğunu söyleyebiliriz. İttihat ve Terakki içinde yer alan Fuat Köprülü de benzer olarak “Türklük, İslamlık, Osmanlılık” makalesinde, Osmanlılık ile Türk ulusal kimliği arasındaki ilişkiyi ele almış ve Osmanlılığın birçok unsurdan oluştuğunu belirttikten sonra bu unsurların birleşimini bir daireye benzetmiştir. Dairenin merkezinde Türklük, merkezin etrafında İslamlık, dışa yakın yerlerinde ise Hıristiyan unsurları koymuştur. 33 Ulusal kimlikten yoksun olan merkezdeki unsurun, kendi kimliklerinin bilincine sahip diğer unsurların ayrılıkçı hareketlerini önleyemeyeceğini ileri sürmüştür (Arai 2009: 181–182). Osmanlılığı bir arada tutmanın ya da parçalanmasının önüne geçmenin ancak Türklerin merkezde olduğu ve milli bir düşünceyle gerçekleştirilebileceğini vurgulamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk defa bilinçli ve etnik temele dayanan Türkçülüğün başlangıcı ise, 1904 yılında yayınladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı kitabıyla Yusuf Akçura olmuştur. Akçura, şimdiye kadar birbiriyle kavga etmiş farklı din ve ırka mensup unsurların bundan sonra kaynaşmalarının artık mümkün olamayacağını, ayrıca Osmanlıcık siyasetin başarıya ulaşmasında önemli dış engellerin var olduğunu da belirtmiştir (Akçura 1987: 31). Osmanlıcılıkla uğraşmak yararsızdır; böyle bir uğraşıyla iştigal etmek ‘beyhude bir yorgunluktur’ (Akçura 1987: 35). Akçura İmparatorluğun kurtuluşu için geliştirilmiş olan üç siyasal akımı; Osmanlıcılığı, İslamcılığı ve nihai olarak Türkçülüğü irdelemiştir. Akçura 1908 yılından sonra milliyetçi harekete yeni bir güç arayışıyla, Türk Derneği adıyla bir örgüt kurmuş ve bu örgüt kuşkusuz hem Jön Türk hem de daha sonra Cumhuriyet devrindeki en etkili milliyetçi örgüt halini alacaktır. Tük Ocağının kuruluşunda yer alan dönemin Askeri Tıbbiye öğrencileri 24 Mayıs 1911 tarihli bir bildiri yayınlamışlardır. Bildirilerinde kendilerinden bir önceki kuşak gibi, Türklerin yaşadığı yıkıma seyirci kalınamayacağı, bu süreci ancak eğitimin yaygınlaşmasının durdurabileceği, böyle bir işlevi üstlenecek ulusal ve toplumsal bir örgütün Anadolu’da Rumeli’de, hatta Türklerin yaşadığı yabancı memleketlerde şubeler açması gerektiğini belirtmişlerdir (Arai 2009: 181). Devamında bu bildiriye cevap olarak somut karşılık veren aydınlardan Ahmet Ferir, Mehmet Emin, Yusuf Akçura ve Rıza Tevfik (Bölükbaşı) şöyle bir çerçeve çizmişlerdir: “Bir kulüp kurulacak, Türk gençleri bu kulüpte toplanacak, onlara Türklük duygusu kazandırılacak, daha sonrada halk uyandırılacaktır. Yeni nesle bu duyguyu kazandırabilmek için bütün imkânlar kullanılacaktır. Bu anlamda yapılacakları: Konferanslar düzenlemek, kitap ve broşürler yayımlamak, Türk öğrencilerinin okuduğu okullara maddi ve manevi yardım sağlamak ve mümkün olursa bir takım yeni okullar açmak şeklinde sıralamışlardır” (Arai 2009: 182). 34 Kurulan Ocağın nizamnamesinin ilk maddesi derneği bütünüyle bilimsel bir kuruluş olarak tanımlamıştır. İkinci madde olarak, derneğin amacını, Türk diye anılan bütün kavimlerin geçmiş ve bugünkü eserlerini, yaptıklarını ve durumlarını araştırmak ve ortaya çıkan sonuçları bütün dünyaya yayıp tanıtmak diye ifade etmiş; ayrıca maddeye göre, dernek Türk dilindeki bir reform gerçekleştirmeye çalışacaktır diye de belirtmiştir (Arai 2009: 181–182). Böylelikle dernek, Osmanlı Türkleri arasında uzun süredir unutulmuş olan Türk kimliğini uyandırmaya çalışmaktadır. Akçura, bu vurgusuyla devletin dağılmaya dönük yapısının önüne geçmeyi Türklerin, Türklüğü öğrenmeli tezini sıkça dile getirmiştir. İttihat ve Terakki geleneğinde Türkçülük akımının yayılması ve taraftarının arttırılmasında Akçura gibi önemli bir diğer isim Ziya Gökalp’tir. Ziya Gökalp’in milliyetçiliği, sınırları sürekli küçülen devletin düştüğü duruma olan duygusunun ifadesi olmuştur. Bu duygu “Vatan ne Türkiye’dir Türk için ne Türkistan, Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan” mısraları ile anlatılmıştır (Gökalp 2017: 21). Gökalp’in ortak bir dil, din, kültür, geçmiş (tarih) ve gelecek ekseninde Anadolu halklarını birleştirmeyi hedefleyen bir toplum modeli sunması, Türklük ve vatanseverlik olarak tanımlanabilecek yeni toplum modeli ile milliyetçilik temaları üzerinden işlemiştir (Tokluoğlu 2013: 114). Modernleşme anlayışında Gökalp, ulus inşası süreciyle önemli katkı sağlamıştır. Türkçülüğün Esasları adlı çalışmasında bir taraftan “düşmanın ülkesi viran olacak/Türkiye büyüyüp Turan olacak” (Gökalp 1973: 23–28) vurgulanırken, diğer yandan milliyetçilik anlayışına “görülüyor ki, Türkçülük bütün aşkıyla yalnız kendi orijinal harsına meftun olmakla beraber, şoven ve mutaassıp da değildir. Avrupa medeniyetini tam ve sistematik bir surette almaya azmettiği gibi hiçbir milletin harsına karşı istiğna ve istihfafı da yoktur. Bilakis, bütün harslara kıymet veririz ve hürmet ederiz. Hatta birçok istisaflarına hedef olduğumuz milletlerin bile, siyasi teşkilatlarını sevmemekle beraber, medeni ve harsi eserlerine meftun, mütefekkiriyle sanatkârlarına hürmetkâr kalacağız” (Gökalp 1973: 102) görüşünü eklenmiştir. Gökalp’in milliyetçiliği, halkın manevi gücünü artırmayı, birlik ve dayanışmasını güçlendirmeyi amaçlayan, milli kültürü idealleştiren bir milliyetçilik anlayışı 35 olmuştur. Gökalp, Türk kültür ve değerlerini yücelten milliyetçilik anlayışını savunanlara güzel bir çıkış noktası sağlamıştır (Haşlak 2000: 60). İmparatorluktan ulus-devlete geçiş sürecinde, İttihatçıların oluşturduğu tarihsel koşul ve şartların içinde Türkçülüğün önemli savunucusu olan Gökalp genişleyen Türkçülük akımını Balkan Harbi’nin koşulları içinde daha da yükseltmiştir. Balkan savaşları sonucunda hız kazanan milliyetçilik akımı böylece artık bir iç dinamik niteliği kazanmıştır (Tunaya 2011: 383). Balkan Harbi Gökalp’in sözlerinde bir milli mefkûrenin somutlaşma koşullarını hazırlamıştır. İmparatorluk için koyulan bu mefkûre “Osmanlı ülkesinde şuursuz bir hayat geçiren Türkleri” kurtarmak yolunda bir hareket noktası belirlemiştir (Tunaya 2011: 386). İttihatçı yönetim ve Gökalp milli bir şuura sahip ve Türklerin millet halinde birleşmelerini ve yaşamalarını gerçekleştirmek adına yeni fikirler yazılması gerektiğini vurgulamış ve bu bağlamda Türk yurdu, Yeni Mecmua ve İslam Mecmuası gibi yayınlar yapılırken ayrıca Türk ocakları da arayış içerisindeki olan insanlarla yakın diyalog kurmuşlardır. Yine bu dönemde milli ideal, milli şuur, milli vicdan kavramları birer kutsal ilke haline getirilmiştir (Tunaya 2011: 387). Bu ilkeler yeni bir hayatın, yeni bir anlayışın ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Bu yeni milli şuurda, Yeni Türkiye’ye gelecek gayr-i Türkler ancak Türkleşmek ve Türklüğe temessül etmek arzusu ile gelebilirler. Milliyet de, din gibi kalben tasdik ve lisanen ikrar şartlarına bağlıdır. Lisaniyle Türküm diyen ve samimi olarak kalbinde bu kanaati taşıyan her fert Türk’tür. Türk olmak için Türk doğmak kâfi değildir. Türk gibi duymak, Türk gibi düşünmek, bilhassa Türk gibi irade edip Türk gibi çalışmak ta lâzımdır. Kimin ve ne dereceye kadar Türk olduğunu ancak içtimaî sireti gösterecektir. O halde hakikî Türk, Türkçülük için büyük fedakârlıklarda bulunandır şeklinde özetlemiştir (Gökalp 1980: 35–37). Eski hayatı değiştirmek, iktisadi, ailevi, bedii, felsefi, ahlaki, hukuki ve siyasi özellikleri ile yeni bir yaşayış yaratmakla mümkün olabilir. Yeni iktisat, yeni aile, yeni sanat, yeni felsefe, yeni ahlak, yeni hukuk, yeni siyaset, yeni bir hayat ve yeni değerler demektir (Ülken 1966: 493). Eski hayatı beğenmemek ise bu değerlere geçerlik vermemek demektir. “Bizde Osmanlı Medeniyeti dediğimiz bir mecmua vardır ki, bütün unsurları cansız ananelerden ibarettir. Yine bizde Türk harsı adını verdiğimiz başka bir manzûme vardır ki bu da baştanbaşa canlı ananelerden mürekkeptir. Bugün 36 inkılâpçı Türkiye inkılâp yaparken yalnız Osmanlı medeniyetini değiştiriyor. Osmanlı medeniyeti Şark medeniyetidir. Şark medeniyeti de İslâm medeniyeti değil, Şarkî Roma medeniyetinin devamıdır. Türklüğümüze ve İslâmlığımıza gelince bunların mecmuuna hars nâmı verilir. Ergenekon hayatı yaşayan bir Türk halkı vardı. Osmanlı medeniyeti bunun üzerine çökmüş, şimdiye kadar görünmesine mâni olmuştu. Şimdi o, yeni bir Bozkurt’un rehberliği ile bu Ergenekon’dan, sağlam, dâhi bir millet olarak meydana çıkıyor” (Gökalp 1980: 39–40). Eski hayat ve eski değerler Gökalp’in açıklandığı haliyle yeni bir modern toplum oluşturmayı amaçladığı anlaşılmaktadır. İttihat ve Terakki ideologu konumunda bulunan kişilerin modernleşme ve milliyetçi çizgilerin yakınlığı vurgusunu yaparken bir diğer nokta o dönem içerisinde Cemiyetin sözcülüğünü yapan birçok Türkçü dergilerin çıkarılması olmuştur. Örneğin, Türk Derneği, Genç Kalemler, Türk Yurdu, İslam Mecmuası dergileri gibi. Yine aynı zamanda Türkçü düşünce hazırlığının yapıldığı bir başka alan olarak edebiyat da gösterilebilir. Bu edebi Türkçülük hareketinin merkezi ise Selanik olarak belirlenmiştir. Türkçü-milliyetçi düşüncenin ilk tutarlı yayın organının Genç Kalemler ve benzer olarak Selanik’in bu derginin ana yurdu ve bu düşünce tarzının doğum yeri olmuştur (Belge 2009a: 40). Genç Kalemler, Türk milliyetçi ve halkçı hareketinin önemli sözcülerinden biri olmuştur. Bu dergi, Osmanlıcılıktan Türkçülüğe geçişte önemli bir merhale olarak görünür. Bu akımın etkin bir sözcüsü olarak Türk milliyetçiliğinin gelişiminde belirleyici denebilecek bir rol oynamıştır (Odabaşı 2006: 219). Genç Kalemler, yeni bir hayat yaratmayı hedeflemiş bir grubun kitle iletişim aracı gibi bir rol üstlenmiştir. Bu yeni hayat, çağdaş bir toplumun ulusal hayatı ve Genç Kalemler’in soyunduğu iş ulus inşasıdır. Bu noktada aydınlara ve halka ulusal bilincin/kimliğin kazandırılması temel misyon olmuştur (Odabaşı 2006: 219–220). Özellikle Genç kalemlerin bu devreleri için, kadro ve hedef-kitle itibariyle gençlik; nitelik itibariyle fikir (veya kanaat); alan/içerik itibariyle dil/edebiyat, kültür ve bilim/felsefe; siyasî duruş itibariyle İttihatçı (Jön Türk); felsefe itibariyle doğada pozitivist/materyalist, toplumda idealist; ideoloji itibariyle ise milliyetçi (Türkçü), çağdaşlaşmacı ve Osmanlıcı bir dergi denebilir (Odabaşı 2006: 239). Genç Kalemler’in Türk fikir ve basın tarihi açısından önemli ve dikkate değer olduğunu söylemek yanlış 37 olmayacaktır. Özellikle Osmanlıcanın sadeleştirilmesi ve araştırılmasını savunması, dilde milliyetçiliğin de ortaya çıkmasını sağlamıştır. Genç Kalemler, II. Meşrutiyet dönemi basın ve fikir dünyası ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden başka, sonraki dönemleri; özellikle yeni Türk devletinin kuruluşunu ve Cumhuriyet dönemindeki gelişmeleri anlamak açısından da üzerinde dikkatle durulması gereken bir tarihsel kaynak olmuştur. 1.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernleşme Yöntemi Osmanlı Devleti’nde modernleşmenin kalıcı izlerini oluşturma gayreti ve amacında olan İttihat ve Terakki mensuplarının ilk önce nasıl bir Batı medeniyeti ve nasıl bir medeniyet tasavvurunu zihinlerinde canlandırdığı ifade edildikten sonra, ikinci olarak İttihatçıların sahip olduğu modernleşme anlayışının Türkçü esaslarla nasıl temellendirildiği vurgulandı. Şimdi ise İttihat ve Terakki idarecilerinin modernleşme alanında istedikleri amaca erişmek için izlenen, tutulan yolu ve modernleşme alanında kullandıkları usul, sistem veya prosedürlerini aktarmaya deneyeceğiz. İttihat ve Terakki yöneticilerinin devlet yönetim politikalarında belirleyici olarak benimsedikleri özellikler, ordu ve bürokrasi alanlarında temsil merciinde olan kişilerin Avrupa geleneği üzerine eğitim görmeleri, hem seçkinci hem de pozitivist/bilimci teorilerle tanışmış olmaları ve bu teoriler ile kendi toplumlarının sorunları üzerine yeni bir anlayış getirmek istemeleri olduğu söylenilebilir. İttihatçıların sahip olduğu bu ortak özelliklerden yola çıkarak edindikleri modernite anlayışını ilerlemek ve muasır medeniyet seviyesi olarak görmüşlerdir. Muasır medeniyet seviyesi ve ilkelerine ulaşmak içinse, İttihat ve Terakki mensubu yöneticiler halkı modern Avrupa’ya dâhil etmek gerektiğini düşünmüştür. Cemiyetin istediği modernlik algısını yaratma ve geliştirme durumunda olan idareciler veya aydın kesimler siyasal alanda seçkin kimselerden oluşmuştur. Bu alanda İttihatçı önder ve liderler modernleşme yöntemlerinde, Batı’nın belli kaynak ve teorilerinden yararlanarak sahip olduğu zihniyet zemini güçlendirmek istemiştir. Bu konuda İttihat ve Terakki cemiyetinin örgüt zihnini oluşturan ilk algıyı yöneten-yönetilen ilişkisine dair bakış açılarında gözlemleyebiliriz. 38 İttihat ve Terakki geleneğinde modernleşme yöntemi olarak kullanılan teori elitizm olmuştur. Bütün toplumlarda elit teorisinin başlangıç noktasını oluşturan unsur, “bazıları diğerlerine göre daha çoğuldur” sözünün hâkim kanaat olması ve bu görüşün İttihat ve Terakki geleneğinde de kabul edilmesi elit teorinin başlangıç noktasını oluşturmuştur. Elit teori, toplumların iktidar yapısı ve o toplumlarda güç ilişkilerini anlayıp açıklamayı kendisine görev edinmiş, toplumdaki elit-halk (kitle, yığın) farklılaşmasını veya farkını analiz ederken “iktidar” ve “etki” olgularından hareket eden bir yapıyı ifade etmektedir (Arslan 2003: 116). Buna göre, bütün toplumlarda siyasi süreç üzerinde, iktidar araçlarını kullanma konusunda bazıları diğerlerine göre çok daha etkili veya güçlü olacaktır. Elit teoride, yöneten azınlık iktidarı elinde bulunduran bir gruba işaret eder. Yönetilen çoğunluk ise bu azınlığın hâkimiyeti altında, örgütsüz bir kitleyi işaret etmektedir (Sesli, Demir 2010: 5). İttihatçılar, iktidar araçlarını ve modernleşme yöntemlerinde yığın olarak gördükleri geniş halk üzerinde elitist bir görüşü referans almışlardır. İttihat mensubu bir kişinin halk, birey üzerine sözlerinde vurguladığı: “Her nev’ maarifin kaffe ahaliye neşr ü ta’mimini arzu ve taleb etmek mevhum bir şeyle uğraşmak demektir. Çünkü evvela, her nav’ ulüm ve fünunu tahsile ömr-i beşer kifayet etmez. Saniyen bu mümkün olsa bile ale-l-umum efrad-ı ahalinin mütefennin ve ulema olması faide yerine belki zararı mucip olur. Biz demek istiyoruz ki herkes mütefennin ve ulema olduktan yani bir büyük Dar-ül-fünunda müderris olabilecek bir hale geldikten sonra, çiftçi, demirci, çoban kim olacak ve o ulumaları kim besleyecektir? Bundan maksadımız nev’i beşerin böyle hidematında bulunan sınıf-u ahalinin zülam-ı cehl içinde bırakılması değil, belki bunların işlerine yarayabilecek maarifle tenvir-i ezhan ve tezyin-i istifade ettirilmesidir. Elhasıl, maarif ahalinin kaffesınufunaneşr ü ta’mim olunmalı, fakat her sınıfın ihtiyacına göre maarif verilip, mesela demirci veya çiftçinin oğluna; katib, memur yahut softa olmasını icap edecek maarif verilmeyip, pederi gibi demirci yahud çiftçi olacak ve pederinin sanatını ilerletebilecek surette tahsil-i ilim ettirilmelidir” (Hanioğlu 1985: 614) anlayışını elit teori perspektifinden okumak mümkündür. İttihat ve Terakki mensubu kişilerin önderliğinde benimsenen elitizmde, kitlenin kendisi için iyi olanı bilemeyebileceğini, bu durumda onların yerine seçkinlerin karar verecekleri imkânı mevcuttur (Söğütlü 2010: 16). Böylelikle halkın, nerde ve nasıl yönlendirileceği yöneticilere bırakılmıştır. 39 Toplumsal gelişmelere karar verme süreçlerini etkileyen en büyük unsuru Gustave Le Bon’un ve onun kitle psikolojisi üzerine tezlerinde görebiliriz. Bu bağlamda İttihatçıların Le Bon’un görüşlerinden etkilenmesini; teorinin halka rağmen halkçı olma gerekliliği ve vurgusu yapması gösterilebilir. İttihat ve Terakkicilerin söylemlerinde sıkça vurguladıkları meşruti düzen istekleri bir nevi İttihat ve Terakki’ye halk adına konuşma imkânını vermiştir. Bu imkân aynı zamanda elit teorinin bir argümanı olan toplumsal mühendislik için de genişlik sağlamıştır. Çünkü İttihatçılığa göre halk, Cemiyet’in yol göstericiliğini benimsedikleri takdirde değer kazanabilmiş, aksi takdirde “türdeş olmayan, karmaşık kitle” olarak görülmüştür. Bu noktada Le Bon’un “ahali yıkmasını bilir, yapmasını bilmez” şeklindeki seçkinci görüşü İttihatçı gelenek içinde hissedilip, benimsenmiştir (Hanioğlu 2009a: 253). İttihat ve Terakki zihniyetinin modernleşme yönteminde batıda gelişen seçkinci teorileri tercihlerinde Le Bon’un Paris’teki ünlü bir şapkacının müşterileri üzerinde yaptığı anket çalışmasının büyük ilgi görmesi yer almıştır. Le bon kitabında; “köylülerinin mesaha-i re’slerini Parisli hizmetçileri üzerinde bulunan miktarı mesahadan aşağı bulmuştur. Bu tetkikatı hülasandıran cetvel gösterir ki en ziyade büyük başlı olanlar dimağları en ziyade istihdam edilenlerdir. Alimler, erbab-ı kalem, ulum-i akliye ehli baş büyüklüğünce birinci mertebeyi işgal ederler. Parisli hizmetçiler ile köylülerin başları mesahaca fark-ı sabıkanına nispeten pek dundur. Bu hizmetçiler ve köylülerin işleri malumdur ki dimağdan ziyade el ile görülecek meşguliyetlerdendir. Şu meşrudatdan açık bir suretde anlaşılır ki dimağ dahi aza-yı saire gibi taht-ı te’sirine vaz’ olunduğu egzersiz ve terbiye ile kesb-i kuvvet ve nümüvv eyler” (Hanioğlu 1985: 614). Le Bon, şapka müşterisinin beyinlerinin büyüklüklerini giydikleri şapka numaralarına göre tespit ettiğini ve daha sonra yaptığı tasnife göre, Parisli hizmetçilerin beyin büyüklüğü bakımından en ufak ortalamaya sahip olduğunu; âlimler ve ediplerin ise beyin büyüklüklerinin bunların çok üzerinde olduğunu anlatmıştır. Toplumda seçkinlerin biyolojik üstünlük ölçütüne göre belirlendiği bu seçkinci elitizm anlayışı İTC geleneğinde kitlenin yani halkın karar alma sürecine doğrudan katılmasını olumsuz etkileyen bir faktör halini almıştır. Osmanlı’da Tanzimat dönemi sonrası yeni bir düzen ve dönemin adı olan reformcu kadrolarının modernleşme yönteminde benimsediği ikinci doyurucu cevap 40 pozitivizmin öne sürdüğü önermeler olmuştur. Bu yüzden İttihat ve Terakki düşünce hayatında sistematik Batı okumasının pozitivizm üzerinden gerçekleştirilmesinin önemli bir yeri mevcuttur. Hiç şüphesiz bu okuma bir tesadüf sonucunda olmamıştır. Çünkü Osmanlı bireylerindeki görüş ve düşünüş şekillerinin değişmesi sonucu artık pozitivizmin toplumsal olayların da adeta tabiat yasaları gibi değişmez yasalara tabi olarak geliştiğini söylemesi ve yine pozitivizmin bu nedenle toplumsal sorunların bir fizik problemi gibi kesin kurallara bağlı biçimde çözülebileceği iddiası taşıması dönemin aydınları için toplumsal gelişmeyi sağlamanın tek yolu olarak belirlenmiş (Söğütlü 2010: 15) ve pozitivizmin bilimi esas kılan bu yanıyla yeni kuşaklar modernite yönteminde pozitivist anlayışı benimsemiştir. Pozitivizmin gerek devlet, gerek toplum, gerekse bireye bakış açısı İttihatçı liderleri oldukça etkilemiştir. Ahmet Rıza pozitivist düşünüş biçimini, organizmacı görüşle birleştirerek: “Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi bir vücud-u mürekkepdir. Bu vücudun bir takım devri hastalıkları vardır. Teşhis-i maraz için hastayı söyletmeli, ahalinin hal ü mizacı derdü ihtiyacı etibba-yı millete malüm olmalıdır. Zehir bilinmedikçe panzehir bulunamaz.” ifade etmiştir (Hanioğlu 1985: 604). A. Comte’un ortaya koyduğu pozitivist görüş bir yönüyle bilim felsefesi içerirken, diğer yönüyle de bir siyaset ve din gibi özellik göstermiştir. Comte, insanlık tarihinin gelişimini “Üç Hal Kanunu” olarak bilinen kuramında açıklamış ve bu kuramında insanlığın teolojik, metafizik ve pozitivist felsefe olarak üç evreden geçtiğini belirtmiştir. Pozitivist felsefe evresinde 19. yüzyıl Avrupa’sının geldiği safha temsil edilmiştir. Avrupa'nın ve özellikle de Fransa'nın tüm doğa ve toplum olaylarının doğaüstü ve toplum üstü güçlerden bağımsız şekilde açıklanabileceğini iddia etmiştir (Bulut 2009: 156). Korlaelçi de pozitivizm felsefeyi bilimselleştirmek ve Avrupa'nın içinde bulunduğu anarşik ortama bir yön verecek toplumbilimi kurmak amacıyla ortaya atıldığını belirtmiştir. Pozitivizm kavramı, duyularla hissedilebilir dış dünyanın olaylarıyla yetinmek isteyen ve başka kökenli her bilgiyi değersiz olarak kabule yönelen her düşünce sistemine verilen ad şeklinde tanımlanmıştır (Engin 1992: 181). Bu açıdan pozitivizm, algılanabilir olayları ve onların kanunlarını deney ile incelemeyi konu edinmiştir. İttihatçıların modernleşme yöntemlerini oluşturan kaynaklar, Tanzimat devrinde okullara konan pozitif bilim dersleri ve doğrudan Fransızca tedrisat yapan 41 okullar ve yine Avrupa’ya gönderilen bazı öğrenciler, eğitim kurumlarımıza gelen uzmanlar ve bazı dernekler aracılığıyla olmuştur (Korlaelçi 2009: 214). Özellikle Avrupai bir irfan ocağı olarak 1859 yılından bu yana faaliyette olan Mülkiye’den eğitim görmüş kişiler aldıkları eğitimle ilgili eskiye dönük bilgilere hatıralarında yer verirken nasıl bir zihinsel alt yapıya sahip olduklarını bize göstermişlerdir. Mülkiye mektebi öğrencisi Ahmet İhsan’ın hatıralarında bu etkileri açıkça görebiliriz: “Merhum Murat Bey, Umumi Tarih dersinde hepimize çok büyük ibret levhaları verir ve bizi dünya inkılaplarının azametine alıştırırdı ve bu münevver muallimin takrirlerinde, o zamana kadar gittiğimiz mekteplerde veya evlerimizde dinlemeye alıştığımız batıl itikatlardan, çor’ak ananelerden eser bulunmazdı. Murat Bey Mülkiye Mektebi’nden yetişecek efendileri Türkiye’de uyandığını dilediği yenilik medeniyet aşkı ile doldurmak isterdi.” Bir başka ifade de yine “Salih Efendi’nin Kanlıca’daki yalısının bahçesi Türkiye’nin ilk nebatat bahçesi idi. O, derse geldiği günler bahçesinden getirdiği çiçeklerin, yaprakların ilmi yaşayışlarını anlatırken bizim batıl itikatlarla doldurulmuş olan zihinlerimizi sanki süpürür temizlerdi” (Mardin 1983: 43). Mülkiyeden eğitim alan kişilerin yazılarında ve konuşmalarında kolayca görüleceği gibi, pozitivist düşünürlerin ortak paydası olan ilerlemeci aklı ön plana çıkarma, bilim önderliğinde yeni bir uygarlık yaratma modernleşme yönteminde önemli bir rol oynamıştır. Terakki, bilim, akıl gibi ilerlemeci düşüncelerin özellikle Ahmet Rıza gibi İttihat ve Terakki cemiyeti mensubu kişilerin pozitivizmin başı olan P. Lafitte’nin derslerine devam etmesi ve aldığı dersler sonucu oluşturduğu pozitivist felsefesinde pozitivizm, metafiziği reddederek yeniden bilimin, gerçekçiliğin üstünlüğünü ilan etmesi ve bilimin toplum-toplumbilim ve birey-ruhbilim olaylarını da açıklayacağını ileri sürmesi (Akşin 2001: 43) pozitivizm politik aklına niçin yöneldiklerini bizlere göstermiştir. Pozitivist görüşün toplumda nasıl bir karşılık bulacağı ve bu karşılık sonucu kendilerine nasıl bir meşruiyet sağlayacağı hem teorik hem de pratik olarak önemlidir. Pozitivizmden etkilenen bir başka Jön Türk’ün mektubundaki sözlerini şöyle nakledebiliriz: “Pozitivizm filhakika insaniyet (humanite) üzerine müesses bir meslek ise de bizim memleket ahalisi bundan bir şey anlamazlar. Dinsizlerden cemiyet-i beşeriyeye hidmet beklenmez derler. Türkiye’ye gitmeğe ne hacet Cenevre 42 gibi maarifi terakki etmiş medeni bir memleket bile en mütedeyyin İslamların yüzünü kızartacak taassub asarı göstermektedirler. Geçen sene Cenevre Dar-ülFununun müessisi makamında olan meşhur Profesor (Carl Vogt) ölmüştü. Natüralist olduğu içün cenazesinde- bilmecburiye- profesörler ile ecnebi talebelerden başka kimse yok idi. Adi bir ibtidai mektebi hocasının cenazesi bile daha kalabalık olur. Biz çok vakit zayi etmeksizin bir inkılap yapmağa mecbur olduğumuzdan ekseriyetin fikrine muhalif hareketler bulunmağa itina etmeliyiz. Memleket bir def’a tehlikeden kurtulduktan sonra, hürriyet-i şahsiyelerine malik olduktan sonra Cemiyetimiz serbestçe ve daha kolay bir suretle ahaliden taassub-i diniyeyi kaldırmağa muvaffak olur” (Hanioğlu 1985: 626). İttihatçılıkta yer alan pozitivist değerler ekseninde bir devlet yönetme yöntemi özellikle Ahmet Rıza öncülüğünde çıkarılan Meşveret dergisinde daha belirgin bir görünüm almıştır. İlk olarak Meşveret dergisi pozitivist takvime göre tarihlendirmiştir. Pozitivist takvim 1 Ocak 1789 tarihini başlangıç noktası saymıştır ve yine Meşveret dergisi Auguste Comte’un önemli gördüğü kimselerin isimlerini aylara, haftalara ve günlere vermiştir. Meşveretin ilk 1–19 sayılarında pozitivist takvim esas alınmıştır. İlk sayısında verilen tarih “1 Kanunun-i Evvel 107” olmuştur. Bu tarih Fransız İhtilali’nin 106. yılına denk gelmektedir. Ancak 20. sayıdan itibaren miladi ve hicri takvim kullanılmıştır. Meşveret 30. sayıdan itibaren Fransızca yayına başlamış ve Ahmet Rıza dergide bir makale yayımlayarak bizim düsturumuz: “Nizam ve Terakki” demiştir (Ramsaur 2004: 42–43). İttihat ve Terakki geleneğinin zihni okumalarını yaparken üzerinde durdukları ve düşledikleri düzene ulaşmanın bir diğer önemli yöntemi; modern bilimsel yaklaşımları kullanmaları olmuştur. İttihat ve Terakki mensubu kişiler 19. yüzyıl sonunda yaşanan toplumsal gelişmeler karşısında ayakta kalmayı ancak batının bilimsel görüşü etrafında toplanarak sağlamakla mümkün olabileceğini düşünmüş ve İttihatçıların savunduğu bilimsel yaklaşımların temeli böylece oluşmuştur. Batının bilimde ilerlemesi ya da Osmanlı Devleti’nin her alanda üstünlüğün zirvesine çıkan Avrupa karşısında kendi varlığını koruyamaz duruma düşmesi İttihatçıların modernleşme isteklerinde bilim esaslı bir yöntem kullanmalarında belirleyici kabul edilmiştir. Bu yüzden İttihatçılar Devlet’in içinde bulunduğu durumdan kurtulması için modernleşme yönteminde bilimi önceleme yolunu seçmiştir. Bilim ve 43 ilerlemecilik fikrine sıkı sıkıya bağlı yetiştirilmiş yeni tip aydın ve devlet adamları, zamanla, devlet ve kamuda hâkim hale gelirken, düşledikleri 'iyi/ideal toplum' projesini gerçekleştirmek için aklı, bilimi yöntem edinmişlerdir (Bulut 2009: 165). İdeal toplum için kullanılan bu modernleşme yöntemi bilimsel/ organizmacı bakış açısına sahip olmuştur. “Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi’ bir vücud-i mürekkebdir. Bu vücudun bir takım devri hastalıkları vardır. Teşhis-i maraz içün hastayı söyletmeli, ahalinin hal ü mizacı derd ü ihtiyacı etibba-yı millete malum olmalıdır. Zehir bilinmedikçe panzehiri bulunamaz.” İttihat ve Terakki zihniyetinin modernleşme yönteminin birçok alanında emaresi beliren bu hasta-doktor, parçabütün şeklinde konulan görüş tabiat kanunlarına göre şekillenen pozitivist görüşle paralellik göstermiştir. İttihatçılar toplum içinde meydana gelen bu tarzlı olumsuz durumlarda çözümün de aynı yöntemlerle yapılmasını arzu etmişlerdir. Bu referans noktası bize İttihat ve Terakki geleneğinin modernleşme yöntemlerinden birini en kalın şekliyle bilim üzerine kurguladıklarını göstermiştir. Yine bir başka ifadede “hey’et-i içtimaiye şahs-ı vahdin vücûdunun aynıdır. Çünkü vücûd-u beşer de bir takım hücerat-ı hayatiyenin terekkübünden hâsıl olmuş bir hey’et-i içtimaiyedir. Bir ferdin düçâr-ı emraz olan vücudunu tedavi için muâlecâta ihtiyaç bulunduğu gibi hey’et-i içtimaiyenin de kendine mahsus marazlarını tedaviye ihtiyaç var. Bu tabipler vaz’-ı kanun, erbab-ı hall ü akd, ehl-i siyaset nâmıyla yâd olunur” anlayışının sergilenmesi İTC geleneği içerisinde Jön Türklerin kendilerine içtimai tabip rolünü atfettiklerine dikkat çekmek gerekir. İttihat ve Terakki geleneğinde devlet adamı/devlet ilişkilerinin doktor/ hasta ilişkisine büründüğü düşünülmüş, devlet hasta ise, devlet adamı hastayı iyileştirecek tabip anlayışı ortaya çıkmıştır. Jön Türkler tam da bu açıdan içtimai tabip rolüne kolayca oturtulmuştur” (Mardin 1983: 17). İttihat ve Terakki geleneğinin de toplumsal düzenin dengede tutulma fikrinde metafizik unsurların olmadığı, soyut değerlerin yerine politik aklın ön plana çıkarıldığını görürüz. 1.2.4. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İdeolojik İnşa Zihniyeti İttihat ve Terakki cemiyeti Tanzimat döneminden itibaren geliştirdikleri ideolojilerini bir gelenek haline getirmek için çalışmalar yapıp, önemli adımlar atmışlardır. İttihat ve Terakki mensubu kişilerin ideolojilerine süreklilik 44 kazandırmak, fikirlerini daima canlı kılmak için izlediği yol, yöntem ve tasavvurun ardından toplum ile arasında bağlantı sağlayacak ve ideolojik kaynaklarını halka aktaracak kurumlara da ihtiyaç duymuştur. Bu kurumlar geniş kitleler ile bağlantı sağlayıp, örgüt yapısı içerisine her yaştan ve kategoriden herkesi dâhil edip İttihatçılık ile halkı özdeş tutmak istemiştir (Tunaya 2011: 269). İttihatçı hareketin gelenekselleşmesi halkında fikirsel olarak Cemiyet’in yanında olması ile mümkün görülmüştür. Siyasi, idari, toplumsal, kültürel anlamda her alanı düzenle isteği ve arzusu taşıyan İttihatçı yapı, bireyin kendi başına hareket etmesinden ziyade toplum içinde var olması ve İttihatçı fikirlerle pekiştirilecek yeni bir inşa zihniyeti sergilenmiştir. Bu düşünce İttihatçıların Le Bon’dan edindikleri seçkinci elitizm modelini kullanmış, eğitim kurumları aracılığıyla halk Cemiyetin fikirlerinin yanında tutulmuştur. Birey yerine toplum, toplum yerine devlet öncelikli anlayış kurumlar aracılığıyla zemin bulmaya başlamıştır. İttihatçıların devlet-millet üzerinde kurmak istedikleri ideolojik inşasında Dr. Abdullah Cevdet’in Le Bon’dan aldığı bir parçada “kütlenin mantıktan çok hisleriyle hareket ettiğini, belirsiz bir fikrin kütleler tarafından bilimsel bir gerçekmiş gibi kabul görebileceğini ve benimseneceğini, böyle bir durumda bir tek kişinin duyduğu infialin teker teker kişilere anlatıldığında etkili olmayacağını fakat aynı duygu kütleye mal edilirse kütlenin harekete geçeceğini, kütle içinde bireyler bile kişiliklerini kaybederek kendilerini kütlenin bir parçası hissedebileceğini ifade etmiştir” (Mardin 1983: 11). Bu yüzden İttihat ve Terakki mensubu kişiler ideolojik inşa zihniyetlerini kurarken kütleye sürekli tekrar eden parolaların ikna kudretini arttıracağını düşünmüştür. İttihatçılık bu yinelemeler, tekrarlamalar aracılığıyla vatandaşlar ile sık sık görev ve vazife vurgusunu da birlikte yapmıştır. Bu yakınlık devletin vatandaşla kurduğu bağlantıyı, irtibatı sağlamlaştırma arzusu taşımıştır. Halkın kurulu düzene inanması ve insanların haklarından söz edileceğine, insanların topluma karşı vazifelerinden söz edilmesi İttihatçılıkta sıkça görülen bir özellik olmuştur. İttihatçı zihniyetin sembolize ettiği ideal birey ya da vatandaş anlayışını “Gözlerimi kaparım/ Vazifemi yaparım/ Benim hakkım, menfaatim, arzum yok/ Vazifem var, başka şeye lüzum yok” dizelerinde görebiliriz (Hanioğlu 2009a: 250). Özellikle bireye belirlenen vazife ve mesuliyetler İttihatçı geleneğin inşa zihniyetinde temel toplum 45 modeli olmuştur. Mizancı Murad Bey’den Ahmet Rıza Bey’e kadar tüm eski İttihatçı liderler tarafından bireyin vazife ve görevlerini kapsayan toplum modelleri savunulmuş ve benimsenmiştir. Verimli ve istenilir düzeyde vatandaş yaratma arzusu duyan İttihat ve Terakki mensupları bireye yükledikleri görevler yelpazesini en yakın aile çevresinden en geniş toplumsal çevreye kadar uzatmışlardır. Vatandaşın bu görevlerinin ilk sırasını bedensel sağlığını korunması, başka bir anlatımla Tanrısal iradeyle sıkı sıkıya ilişkilendirilmiş bedenin yerini, bireysel iradeyle yönlendirilebilir ve yönetilebilir bedenin alması arzulanmıştır. İttihatçıların istedikleri makbul vatandaş görüntüsünde sağlam bir beden ve sağlam bir fikir olması için çalışılmış ve bu bağlamda oburluk, sarhoşluk ya da intihar, akıl ve iradeye hâkim olamamanın göstergeleri olarak kabul edilen haller makbul vatandaşın sakınması gereken davranışlar kategorisine sokulmuştur. Akıl ile kontrol edilemeyen ya da denetlenemeyen her türlü eylem, kişisel ve toplumsal erdem olmaktan uzaklaşmıştır. İttihatçı ideolojik düzende vatandaş, iyi ve kötü tutum ve davranışlarla anlam kazanan bir insan/birey modeliyle desteklenmiştir. İttihatçıların düşledikleri iyi insan- iyi vatandaş kurgusu, seküler bir kamusal ahlakın inşasında ve yeniden üretiminde işlevsel bir öneme sahip olmuştur. Örneğin erken Cumhuriyet döneminde yayınlanan kitaplar aracılığıyla, Malumat-ı Medeniye/Malumat-ı Vataniye gibi, kuşatıcı vatandaşlık anlayışı benimsenmiştir (Üstel 2009: 169). İttihatçı zihniyetin ideolojik inşasında toplumsal yaşam içerisinde yapılan ya da yapılmak istenilen değişimlerden bir diğerini kadın-erkek ilişkileri oluşturmuştur. Tanzimat dönemi sonrası özellikle kadının sosyal yaşamda belirgin hale geldiğini ve ön plana çıkarıldığını gözlemleyebiliriz. İlk olarak Tanzimat’ın ilk yıllarından itibaren günlük hayatta yer alması arzulanan kadının toplumsal rolünü sağlamak için İttihatçılar öncelikle kadın eğitimi alanındaki kurumsal çalışmalar başlatmışlardır. Bu alanda kızların eğitimine yönelik girişimler, 1842 yılında Avrupa’dan getirilen ebe kadınların Mekteb-i Tıbbıye’de verdiği kurslar olurken, ardından 1858’de ortaöğretim alanında İnas Rüştiyeleri ve sonrasında 1864’te İstanbul’da ilk Kız Sanat Okulu kurulmuştur. 1869 yılında ise yürürlüğe giren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 6–11 yaş arasındaki kızlara sıbyan mekteplerinde devam zorunluluğu getirilmiştir. 1870 yılında kadın öğretmenler yetiştirmek için kurulan 46 Darü’l-Muallimat sayesinde kadın eğitiminin derecesi liseye kadar yükseltilmek istenmiştir (Arıkan 1994: 324–325). Ancak Tanzimat döneminde başlayan bu kurumsallaşma istekleri Devlet’in sadece büyük kentleriyle sınırlı kalmış, geniş kitlelere ulaşılamamıştır. Toplumsal anlamda kadının yaşadığı bu değişimler açılan okulların sınırlı sayıda olması sebebiyle alt tabakada bulunan ailelerin ulaşması sağlanamamıştır. Tanzimat döneminde yapılan kadının toplum içinde olan yeri ile ilgili hamle kısıtlı kalmıştır. Ancak Tanzimat sonrası dönemde kadın hakları açısından son derece önemli adımların atıldığı bir dilim yaşanmıştır. Bu dönemde üniversiteler ve liseler kadınlara açılmıştır. Ziya Gökalp gibi feminizm akımını ülkeye tanıtan düşünürler; çarşaf ve örtünme aleyhtarı yazılarıyla kadınların çarşaflarını çıkarmasalar bile yüzlerini açabilmelerini sağlamışlardır. Enver Paşa, savaşta erkeklerin yerine kadınların çalışabilmesi için bir dernek kurmuş, bu sayede ordu atölyelerinde binlerce kadın çalışmıştır. İlk kadın iş taburu bu dernek sayesinde kurulmuştur (Örmeci 2010: 105). II. Meşrutiyet döneminde kadınlar hem birey olarak hem dernek kurarak Osmanlı Devleti’nin ekonomik ve askeri alanda güçlendirilip yükseltilmesinde katkıda bulunabileceklerini açıkça dile getirmişlerdir (Nicole 2009: 335). İttihat ve Terakki ideolojisiyle kadınlı-erkekli sosyal toplantılar düzenlenmiş ve kadının modern hayat içerisinde yer alması için gayret gösterilmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti kadının aile içerisindeki yerine ayrı bir önem vermiştir ancak kadınların özellikle 1908’den sonra kendilerine aile dışında birer rol edinmelerinin de yolunu açmıştır. O dönem içerisinde kadın meselesini ele alan yazarların büyük çoğunluğu, adeta söz birliği etmişçesine, “ideal” Osmanlı kadını için üç ilke tespit etmiş ve bu ilkeleri şöyle belirlemişlerdir: “iyi ana, iyi eş, iyi Müslüman olma” (Güzel 1985: 859). Fatma Aliye Hanım ve bazı aydınlar, kadının toplum içindeki durumuna dair öne sürdükleri fikirlerinde toplumsal ilerleme ve medeniyet (terakki ve temeddün) gibi kavramları sık sık kullanmışlar, diğer taraftan da, kadının özgürleşmesi meselesinin dini ve geleneksel normlara ters düşmediğini kanıtlamaya çalışmışlardır (Avcı 2007: 13). Öngörülen toplum modelin de kadının başat bir aktör olmasının temelleri atılmak istenilmiştir. İttihatçı ideoloji yeni bir toplum yaratma isteğinde ve pozitivist dönüşüm projesine vatandaşların tümünü dâhil etmiş ve halkı yeni baştan eğitecek yeni kurumlar büyük önem taşımıştır. İttihat ve Terakki geleneği arzuladıkları ideolojik 47 inşa için ilk yapılaşmalarından itibaren ve devam eden süreçte Mülkiye, Harbiye yıllarında dergi, broşür gibi araçları fikirlerini yaymada kullanmışlardır. Yeni Osmanlı’dan Jön Türklüğe ve sonrasında Cemiyet haline gelmelerinde her daim eğitim ve basın çok önemli ideolojik araç olmuştur. Yapılacak yenilikler ve düzenlemelerin karşılaşabileceği toplumsal ve bürokratik direncin böylelikle kırılacağı düşünülmüştür. İttihatçılar için eğitim ve basın, toplum içinde var olan ve yeni yetişen bütün fertleri İttihat ve Terakki’nin benimsediği belli değerler etrafında toplama olanağı sağlayacaktır. Bu yüzden modernleştirici kurum olarak eğitim hep ön planda tutulmuştur. İttihatçıların eğitim aracılığıyla siyasi toplumsallaşma çalışmaları, dönemin ilkokul çağlarında olan çocuklarına da kapsamıştır. Vatandaşlarını katı bir resmi ideoloji çevresinde toplumsallaştırmaya çalışan rejimlerin bu uygulamalarını her kademede sürdürdüklerini belirtir (Hanioğlu 2009b: 109). Bu anlamıyla İttihatçılığın ideolojik inşası beşikten mezara devam etmiş ve bu ideoloji ilkokul düzeyinden başlayarak eğitim aracılığıyla sağladıkları değerler aktarımı ile kitleleri İttihatçı değerler etrafında birleştirme vazifesini icra etmiştir. Ahmet Rıza’nın çocuklara verilecek eğitim ile ilgili bizzat kendisinin yazdığı yazılarında bireylerin mevcut olan koşullar için ne yapılması gerektiğinin belirlenmesini ve halkın da bu gerekliliği anlayabilmesi için eğitilmesini bir zorunluluk olarak görmüştür (Ergenekan 2011: 111). İttihatçıların Meşrutiyet dönemi içerisinde çıkardığı Genç Kalemler dergisi siyasi toplumsallaştırma noktasında eğitimin/basının nasıl kullanıldığına iyi bir veri teşkil eder. Öncelikle dergi yeni bir hayat yaratmayı hedeflemiş İttihatçı geleneğe sahip bir grubun kitle iletişim aracı olmuştur. İttihatçıların yayınladıkları bu dergide, yeni hayata yükledikleri anlam çağdaş bir toplumun ulusal hayatı şeklinde mana bulmuştur. Bu anlamda Genç Kalemler’in üstlendiği iş bir toplumsallaştırma göreviyle halka ulusal bilincin/kimliğin kazandırılması olmuştur (Odabaşı 2006: 240). Belirlenen bu temel misyon geniş bir İttihat ve Terakki Cemiyeti bünyesinde yürütülmüştür. İttihat ve Terakki geleneğinde önemli bir yer teşkil eden Ziya Gökalp için ise eğitimin rolü, uluslaştırma ve yetişkin kuşakların genç kuşaklar üzerindeki 48 sosyalleştirme faaliyeti olmuştur. Eğitim konusunda hareket noktasını ise Ziya Gökalpçi anlayıştan alan bu gelenek (Ersanlı 1996: 74–75) bu anlamda çocukta genel olarak eğitim terbiyesinin konusunu “siyasi cemiyetini, özel olarak gireceği çevrenin kendisinden beklediği fikri, ahlaki, bedeni halleri aşılamak, geliştirmek” olarak belirlemiştir (Celkan 1990: 50). Eğitimle alınan bu terbiye yeni düzenin içinde büyüyen çocukların karşılıklı bir döngüyle toplumla birleşmesine yol açacak ve bireyi toplumsallaştıracağı düşünülmüştür. Alınan eğitim sayesinde toplumsal, milli bir bütünlük ve birliktelik vurgusunun esas tutulduğu bir yapının sürekliliği de arzu edilmiştir. "Terbiyenin gayesi milli fertler yetiştirmektir. Milli fertler yetiştirmek ise, doğrudan doğruya 'millet yapmak' demektir. Bununla beraber, hakiki ferdiyetler de ancak bu milli fertlerdir; çünkü fert, ancak milli kültürün temsilcisi olduğu zaman, bir şahsiyet sahibidir (...) Gayri milli fertler ise, dejenere dediğimiz şahsiyetsiz insanlardır" (Gökalp 1973: 50). Eğitim kişileri ulusal kültüre uyum sağlamada ve kendine has yetiştirmede geniş bir imkân sağlamıştır. Eğitim ve basın aracılığıyla kitleler belli bir yönde hareket ettirilmiş halka meşrutiyeti tanıtmak ve öğretmek, sonrada onun lehine propaganda yapmak gibi önemli görev ve misyonlar yüklenmiştir (Hanioğlu 2009b: 109). İttihat ve Terakki yöneticilerinin düşledikleri toplum-devlet düzeninde önemli bir yeri ordu teşkil eder. Ordu ve siyaset bağlantısı özellikle İkinci Meşrutiyet zamanında kendini hissettirmiştir. İttihat ve Terakki’nin pek az sivil üyesi olmuştur. İlk on üyesinden sekiz üyesi asker kökenlidir. Ayrıca Jön Türklerin örgüte üye olanlara yaptıkları ant içme töreni (tahlif) askeri usullere göre yapılması cemiyetin militarist unsurlarla bezendiğinin bir başka örneği olmuştur (Tunaya 2011:

. “…Sen de gel ve beni gör. Tahlif merasimi yaparız. Yalnız bana şimdi şu yemini tekrar et: Şeref ve namusum üzerine yemin ederim ki Terakki ve İttihat Cemiyetine ve onun fedai şubesine girmeyi kabul ettim. Bunu bir sır olarak izinsiz kimseye söylemeyeceğim. Vallahi, Billahi” (Karabekir seri 11: 220). İttihatçıların ideolojisini inşa ederken kullandıkları militarist alışkanlıklarına örgütlenme yapılarının askeri bir disipline göre yaptıklarını da ekleyebiliriz. Bu askeri disipline yakınlık, İttihatçıların yaptıkları meşrutiyet eylemlerin askeri bir kaynaktan doğmasına yol açmıştır. Bu eylemler neticesinde erken cumhuriyet olarak anılan bu dönemde asker kökenli İttihatçılar daha başlangıçta siyasallaşmıştır. Bu 49 yüzden geçmişten bu yana askerleri siyasal hayatın ve eylemlerin dışına çıkarmak bir hayli zor olmuştur (Ahmad 1986: 102). “Ancak ordu ne vakit bu rolünü hakkı ile ifa etmiş, yani silahını silah tevcii (yöneltmesi) lazım gelen cihete tevcih eylemiş ise vücud-ı devlet dirilmiş, buna mükabil bu rolünü ne vakit suistimalata uğratmış, yani silahını silah çevrilmemek lazım gelen tarafa tevcih etmiş ise, vücud-i devlet emraz ve mehalike (hastalıklara ve tehlikelere) duçar olmuştur. Yeniçerilerin edvar-ı ahire-i tarihiyesi (son tarihsel devirleri) buna şahittir (Tunaya 2011: 309). İttihatçıların militarist eğilimini 1913 yılında Dr. Bahaeddin Şakir Bey başında kabalak, sırtında tüfek Teşkılat-ı mahsusa ve diğer paramiliter grupların başına geçerek Doğu Anadolu’da Ermeni Techiri’ni de idare etmesinde görebiliriz (Hanioğlu 2009a: 255). İttihatçılık tıpkı eğitim, basın gibi kullandığı ve içselleştirdiği militarist yanı Cemiyet’in bir parçası ve icraatçı eli olarak kullanmıştır. İttihat ve Terakki partisi mensubu yöneticilerinin zihniyetini etkileyen ideolojileri ve bu ideolojiler sonucu oluşan politikaları, kavramları incelemeye çalıştığımız bu bölümde genel itibariyle İttihatçıların belirgin ve temel nitelikleri olarak kurumsal külte tapınma karşımıza çıkmaktadır. Kutsal dava anlayışı, cemiyeti kudsiye olarak gördükleri kutlu yolculuk kitleler üzerinde büyük bir karizmaya sahip olmuştur. İttihatçıların ikinci belirgin yanını pozitivist dünya görüşü olduğunu söyleyebiliriz. Aldıkları eğitim ile başlayan, gezip yaşadıkları Avrupa ile devam eden pozitivist algı, kurtuluş için benimsenmesi gereken fikir olmuştur. Partinin ismini A. Comte’un İntizam ve Terakki adlı yazısından ilham alınarak koyduklarını geçmiş bölümlerde belirtmiştik. İttihat ve Terakki geleneğinin diğer özelliklerini ise muhafazakâr eylemci yapılarının olduğu, bireyden ziyade devlet ve toplumdan yana tavır aldıkları, çoğulcu ve halkçı yapıların güvensiz olduğuna inandıklarını sıralayabiliriz. Bu özellikler İttihat ve Terakki’nin sık sık dile getirdiği meşruti idare, anayasal, parlamenter rejim tesisi, Osmanlı milletinin eşitliği gibi birçok sözünün karşılıksız kalmasına yol açmıştır. İttihat ve Terakki’nin zihni/ideolojik ve politik kaynaklarında öncelikli olarak sahip oldukları medeniyet tasavvurlarını İslam/Doğu medeniyeti yerine otoriter bir pozitivist/Batı medeniyetine çevirdiklerini söyleyebiliriz. Yüzyıllardır devam eden Osmanlı Devleti’nin geleneklerinde ve yönetiminde bulunan İslamcı politikaların bir dönüşüme uğraması ve yerine bu yeni neslin sahip olduğu Batı referanslı görüş ve ideolojilerin ikame edilmesi Tanzimat 50 dönemi sonrasında yaşanılan bu zaman dilimine Erken Cumhuriyet adının verilmesine yol açmıştır. İttihat ve Terakki geleneği kurguladığı medeniyet tasavvurunun sadece zihinde canlı tutulan bir hayalden ibaret olmaması için yeni bir modernleşme anlayışına da sahip olmuştur. İttihatçıların sahip olduğu bu anlayışın esas üzerinde durduğu nokta milliyetçi ve Türkçü çizgiyle özdeşlik göstermiştir. Yeni nesil ve yeni dönem artık Türk milletinin esas rol üstlendiği vurgular taşırken aynı zamanda bu erken Cumhuriyet döneminde oluşturulan yeni hayat içinde izlenilen tüm politikalar bu milliyetçi ideolojiler üzerine kurulmuştur. İttihat ve Terakki mensuplarının öncelikli olarak tasavvurlarında canlanan medeniyet algısını ve ardından bu tasavvurlarına getirdikleri modernleşme anlayışlarını vurguladıktan sonra nasıl bir modernleşme yöntemi kullandıklarına dair sorularımızın cevabında pozitivist/elitist ve bilim esaslı zihni ve ideolojik kaynaklardan bahsedebiliriz. A. Comte’un ‘intizam ve Terakkisi’, Le Bon’un elitist teorileri ve metafizik yerine gerçeklik, materyalizm düsturu İttihatçı neslin başvurduğu modernleşme yöntemleri olmuştur. İttihatçıların kullandıkları bu modernleşme yöntemlerinde toplumun nesnel koşullarının elverişli olup olmadığının bir önemi olmadığı ve İttihat Terakki mensuplarının hazırlayacağı bilimsel/pozitivist bir kalkınma projesiyle toplumun azgelişmişlikten kurtarılıp, toptan kalkınma adımlarının atılması öngörülmüştür. İttihatçılar bu öngörüleri için ise aklın ve bilimin gereklerini bilenlerin topluma önderlik etmesi ve toplum yönetimini üstlenmelerini önkoşul saymışlardır. Ayrıca kurmak istedikleri bu yeni hayat düzenine eğitim, basın, ordu gibi kurumlarla doğrudan temas etmişler ve kadının toplumsal hayattaki konumunu ve yerini ayrıca vatandaşın görev ve sorumluluklarını İttihatçı önderler/ideologlar aracılığıyla topluma aktarmışlardır. İttihatçıların tasarlayıp geliştirdikleri ve en nihayetinde uygulamaya soktukları yeni düzen yeni toplumsal, siyasal ve kültürel bunalımların da doğmasını beraberinde getirecektir. 51 2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: SİYASET Osmanlı son dönem modernleşme çabalarının temel yapı taşı olan Jön Türkler ve devamı olarak hareketin büyüyüp yayılmasını sağlayan İttihat ve Terakki Cemiyeti, vatanı içinde bulunduğu kötü durumdan kurtarmayı amaç edinmiş 1839 itibaren süregelen yenileşmenin son halkası olmuştur. Osmanlı’nın giriştiği bu modernleşme akımının son halkası olan İttihatçılar politikalarını ve siyaset anlayışlarını geliştirirken Batı’dan ve Batı kaynaklı referanslardan beslenmişlerdir. İttihat ve Terakki yönetimi dağılmakta olan bir imparatorluğu canlandırmak ve yeniden kurmak için dönemin ileri batı medeniyetlerinden zihni referans ve bu kaynaklar ile siyaset anlayışlarını reformlaştırmak istemiştir. İttihat ve Terakki döneminde başlayan siyasi adımlar bürokrasiden, askeriyeye ve toplum bazında geniş bir alanı kapsayan topyekûn yenileşmenin adı olmuştur. Çünkü İttihat ve Terakki siyaset yapısını oluştururken Osmanlı’nın siyasi ve toplumsal yapısı eski şaşalı günlerindeki gibi parlak değildi. Bu yüzden İttihatçıların yönetime gelip siyasetlerini oluştururken kullandıkları en büyük dinamik Osmanlı’nın geri kalmışlığı üzerinden yapılacaktır. Tanzimat dönemi ve İttihat Terakki birbirini büyüten ve Cemiyet’in siyaset sahnesine çıkmadan önceki zihni hazırlık safhası olmuştur. 19. yüzyılda, İttihatçılar bilinçli bir şekilde Batı ile münasetler kurup gerek hukuk gerekse anayasal faaliyetler hususunda altyapılarını oluşturmuşlardır. İttihat ve Terakki mensubu kişiler siyasetlerinde Osmanlı Devleti’nin hızını yavaşlatan kriz alanlarına doğrudan müdahalede edip reformist uygulamalarda bulunacaklardır. İlk bölümde ifade etmeye çalıştığımız jakoben, elitist, pozitivist siyaset anlayışı bu politikalarına yansıyacaktır. Genç Osmanlılar olarak tarih sahnesine çıkan ardından İttihat ve Terakki adında cemiyet kurup bir gelenek halini alabilen bu örgüt, 1908–1918 yılları arasında siyasetini gerçekleştirmiştir. Bu önemli dönem, birçok yazar tarafından “erken cumhuriyet” diye nitelenebilecek uygulamaları, politikaları barındırdığı için kendinden sonraki yüzyıla dahi miras bırakabilecek özellikleri bünyesinde barındırmıştır. 52 2.1 İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN SİYASAL ÖRGÜTLENME YAPISI VE İKTİDAR SÜRECİ İttihat ve Terakki Cemiyeti zihni/ideolojik ve politik kaynaklarını yeni bir yaşam, yeni bir vatandaş ve yeni bir medeniyet söylemiyle geliştirmiştir. İttihatçıların bu söylemleri modernleşme anlayışlarına, yöntemlerine ve yeni düzen için ihtiyaç duydukları kurumlarına da yansımıştır. Cemiyet ülkenin hemen her yanında yaygınlaştırmak istediği fikirlerini ancak iyi bir örgütlenme yapısı ile sağlayabilecektir. Bu anlamda ilk olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidara geliş sürecini ve iktidarı boyunca sahip olduğu ideolojik ve zihni kaynakları aracılığı ile uyguladığı politikalarını analiz edeceğiz. 2.1.1. Birinci Kongre Öncesi: Cemiyet’in Kuruluşu İttihat ve Terakki’nin zihniyet safhası ilk olarak bize Cemiyeti’nin sadece bir örgüt adı olmadığını, aynı zamanda Cemiyet’in başlangıç itibariyle bir “yönü” seçtiğini ve bu yön doğrultusunda kuruluşunu sağladığını gösterir. Cemiyet üyeleri belirledikleri yöne yani Batı değerlerine ulaşmak için çeşitli gayeler doğrultusunda, devletin en küçük ilçelerine dahi kök salmış ve özellikle bünyesinde barındırdığı vatan kurtarıcılığı vurgusuyla ülke içinde bu yön algısını vurgulamışlardır. İttihatçılar vasıtasıyla açılan kulüpler toplum tarafından ilgi görmüş ve Cemiyet dernekler, dergiler, broşürler vasıtasıyla ideolojik argümanlarını siyaset sahnesinde sürekli kılmayı denemiştir. Bu süreklilik temasını İttihat ve Terakki’nin tam adını alacağı ve I. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte kendini hem yurt içi hem de yurt dışı faaliyetleriyle sürekli kılmayı başardığı ve ideolojisini canlı tuttuğu bir dönemde sıkça görebileceğiz. 19. yüzyılda Osmanlı devleti geriledikçe, güç kaybettikçe ve özellikle II. Abdülhamit döneminde var olan Osmanlı Devleti’nin hayatta kalma mücadelesinde başta padişah olmak üzere, devlet adamları ve aydınların devletin çöküşünü durdurmak için çeşitli çözüm yolları aramışlardır (Oğuz 2009: 143). Birçok farklı kesim bu dönemde varlık alanı bulmaya çalışmıştır: 1) Hürriyetçi fikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanlılar) 2) Bab-ı Ali Erkânından bir grup 3) Askeri kuvvetlerden oluşan bir grup 4) Din adamlarından oluşan bir başka grup (Mardin 1983: 58). Abdülhamit taht hayatı sürecinde bu zihin kodları farklı kesimlerin muhalif 53 hareketlerini engellemek üzere de gayret harcamıştır. Tanzimat dönemi içerisinde yaşanan bu çoklu ve kurtarıcı zihinsel yapılar içerisinde bir kısım Osmanlı aydınları Meşruti yönetimi savunurken bir kısmı ise Batı’da karşılaştıkları demokrasi, parlamento ve seçim gibi kavramlarını tanımlamaya çalışmış, aynı zamanda bu kavram ve kurumları dini referanslarla meşrulaştırma çabası içinde İmparatorlukta uygulanma isteklerini de sık sık vurgulamıştır (Kuran 2000: 25). Devletin kurtarılması için üretilen bu çözüm önerilerinin somutlaştığı bir adım olarak Sadrazam Mithat Pasa başkanlığındaki bir heyet Kanun-u Esasi’yi, II. Abdülhamit’in onayıyla 23 Aralık 1876 tarihinde ilan etmiştir. Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nda mutlak monarşi temeline dayanan geleneksel hükümranlık dönemi biçimsel de olsa kapanmıştır (Türe 2005: 33). Bu olay, Osmanlı tarihinde I. Meşrutiyet olarak adlandırılan ve 1908 yılına kadar süren devrenin başlangıcını oluşturmuştur (Karpat 2010a: 99). Artık Osmanlı Devlet’i yönetim biçimini meşruti monarşi olarak belirlemiştir. İttihat ve Terakki mensubu kişilerin arzu ettikleri ve sıkça dile getirdikleri hak, özgürlük, demokrasi gibi kavramlar 1896 yılında Kanun-i Esasi’nin ilanı ve parlamenter sistemin kurulmaya çalışılması ile tam anlamıyla demokratikleşmenin sağlandığı görüntüsü taşımamıştır. Çünkü Kanuni Esasi hazırlanırken, egemenliğin kaynağı ve kullanılışı bakımından köklü bir farklılık yapılmamış, meşruti-demokratik birer yasama-yürütme organı yaratılmamış ve yasama-yürütme ilişkileri yine padişahın iradesine bırakılmıştır (Kılıç 2011: 28). Bu dönem itibariyle anayasanın bağlayıcılığı, üstünlüğü ve katılığı ilkeleri demokrasi yararına bir sonuç doğurabilecekken, bu içeriğe sahip olmayan 1876 metninin bağlayıcılığı, üstünlüğü ve katılığı bir güvence olarak görünmemiştir. Anayasa metninin katılığı ilkesi, değiştirilmesinin her iki meclis için özel oy çoğunluğuna (2/3) ve padişahın onayına bağlı tutulması (md.116), anayasanın demokratikleşmesini de zorlaştırdığından, bu anayasa modeli parlamenter monarşinin değil, padişah haklarının güvencesi durumuna gelmiştir (Tanör 1999: 26–27). Jön Türklerin etkisi altında gelişen 1876 anayasal sisteminin, mutlak monarşinin geleneksel haklarını, meşruti bir monarşi söylemiyle ve Osmanlı Devleti’nin birliği için oluşturulduğunu vurgulayabiliriz. Ayrıca İttihatçıların 54 katılımcı bir anlayış ve geneli kapsayan reformların mutlak iyiyi bozacağına dair olan seçkinci görüşleri Birinci Meşrutiyet’in hazırlanışında göz önünde tutulmuş olabilir. İttihatçıların dışardan destek verip Abdülhamit’in ilan ettiği bu anayasayla birlikte Osmanlı parlamento seçimleri Aralık 1876 ile Ocak 1877 de yapılmış ve 19 Mart 1877’de ilk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı açılmıştır. Açılış nutkunun okunması ve bir mukaddimeden sonra, devletin uğradığı felaketler, maliyenin perişanlığı ve bu kötü durumlar karşısında devleti inkırazdan kurtarmak amacıyla Kanun-i Esasi’yi ilan etmek zorunda kalındığından bahsedilmiştir (Kılıç 2011: 35). Açılan parlamentonun çalışmalarına İmparatorluğun dört bir yanından gelen mebuslar, büyük çoğunlukla vilayet idare meclislerinin üyeleri arasından, valilerin veya meclis üyelerinin kararıyla tayin edilmiş kimseler katılmıştır. Ancak vilayetlerde idare meclisleri dışında, yerli halkın temsilcilerinden oluşan menafi-i umuniye sandıkları, ziraat ve nafıa komisyonları ve mahalli üyelerin katıldığı ticaret mahkemeleri memleketin iktisadi hayatını düzenlemekte küçümsenmeyecek rolü olan kurullarda yer almıştır (Ortaylı 2008: 187–188). Parlamento’da bulunan 130 milletvekilinin halk tarafından değil, vilayet ve sancak reislerince seçilmesi, sürece halkın hemen hemen hiç dâhil olmayıp vekil atamalarının vali tarafından yapılması I. Meşrutiyet’le ilan olunan anayasal hakların tanınmasını, Meclis-i Mebusan ve Meclisi Ayan’ın açılması gibi monarşinin meşruti bir yönetim biçimi alması yönünde engellerin oluşmasını sağlamıştır. Parlamentonun varlığına rağmen Sultan II. Abdülhamit’in yetkilerine hiç dokunulmamış, tek ve asıl güç olarak yine padişahın varlığı parlamentonun yani gerçek anlamda yasama gücünün üstünde tutulmuş ve halk iradesi etkin bir güç olarak kendini gösterememiştir. Bu dönem içerisinde egemenliğin esas kaynağı yine padişahta kalmış, sultan ve halife olarak padişahın etrafında toplanmıştır (Berkes 2011: 342). 1876 anayasası bu yüzden bir “sultan-i ihsan” olarak ifade edilirken; ne hazırlanışı bakımından toplumsal-siyasal taleplere ve meşruiyet kaynaklarına dayandığını ne de metinde kurumlara güvence sağlandığını belirtilmiştir (Parla 1993: 67). Demokratik kişi haklarını güvence altına alma konusu veya hak, hukuk konusunda eksikliklerin yaşanması İttihatçıların siyaset anlayışında ki ilk siyasal muhafazakârlıklarının göstergesi olmuştur. 55 1876 yılından itibaren yapılan muhafazakâr icraatçı eylemler dolayısıyla sınırlı demokratik uygulamaların ömrü son derece kısa olmuştur (Sencer 1992: 83). Bu demokratik girişimlerin kısa ömürlü olmasının bir başka sebebi ise Osmanlı toplumunda Kânun-i Esasiye’nin kamuoyuna mal edilememesi ve Padişah tarafından halka bahşedilmesi gösterilmiştir. Bu yüzden kamuoyu bu durumu yeterince benimsememiş ve Meclis-i Mebûsân ikinci kez açılışından (13 Aralık 1877) sonra, 14 Şubat 1878 de kapatılmıştır (Özkaya 2012: 338). Meclisin kapatılmasıyla 1908 yılına kadar sürecek olan yeni bir dönem başlamış ve bu süre zarfınca Sultan II. Abdülhamit mutlak bir hükümdar olarak hüküm sürmüştür. 1878’de dağıtılan parlamento tam otuz bir yıl boyunca bir daha hiç toplanmamıştır (Zürcher 2008: 30). 31 yıllık Abdülhamit dönemi boyunca, başta Jön Türkler olmak üzere muhalif kökenli hareketler Abdülhamit idaresince engellenmek istenmiştir. Jön Türklerin yaymak istedikleri siyasal fikirler ve fikir tartışmaları kurulan hafiye teşkilatı ile sansürlerle karşılaşmıştır. Abdülhamit’in uyguladığı bu politikalar Jön Türkler için yeni bir dönemin başlamasına sebebiyet vermiştir. Bu yeni dönemin ilk ateşini Sultan II. Abdülhamit’in imparatorluğun Rusya ile yapmakta olduğu savaşı neden göstererek Şubat 1878’de parlamentoyu süresiz tatil etmesi ve Abdülhamit’e karşı muhalif çizgide olanları şiddet yoluyla bastırma seçeneğini kullanması yakmıştır (Hale 1996: 36). 1878 yılında anayasanın askıya alınmasından kısa bir süre sonra genç Osmanlı’lardan biri olan Ali Suavi önderliğindeki grup Abdülhamit’e karşı ilk direniş eylemini gerçekleştirmiştir. Bu eylemin başlangıcını Ali Suavi’nin İstanbul’a dönmesi ve 20 Mayıs 1878’de Filibe’den gelen çoğunluğunu mültecilerin oluşturduğu bir grupla beraber V. Murat’ı tekrar padişah yapmak uğruna (Abbas 2009: 213) Çırağan Sarayı’na doğru harekete geçmesi oluşturur. Kolluk kuvvetleri Ali Suavi’yi durdurarak orada öldürür. Osmanlı tarihindeki ilk sivil darbe girişimi böylece sona ermiştir (Karpat 2010: 84). Ali Suavi’nin bu girişiminden sonra, örgütlü siyasal muhalefetin yeniden ortaya çıkabilmesi için on yıl geçmesi gerekmiştir. Yine bu dönem içerisinde okul öğrencileri arasında sıkça dillendirilen anayasal özgürlük, vatanseverlik ve meşruti yönetim fikirleri İstanbul’daki büyük meslek okullarında okuyan yeni kuşaklar 56 tarafından benimsenmiştir. Yeni kuşaklar Mülkiye, Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye-yi Askeriye’de eğitim alırlarken yine bu dönemde, 19. yüzyılın sona ermesinden önce, tam on sekiz yeni meslek okulu daha açılmıştır (Zürcher 2008: 35–36). Geçen on yıllık aradan sonra yeniden örgütlenen ilk muhalefet grubu 1889’da, bu okullardan biri olan Gülhane’de dört Tıbbiyeyi Askeriye öğrencisinin İttihad-ı Osmanî Cemiyetini kurmasıyla ortaya çıkmıştır. Ortaya çıkan yeni nesil, eğitimini bu okullarda almış, liberal ve anayasal fikirlerden etkilenmiş ve Osmanlı yurtseverliğinin öncüleri olan Genç Osmanlıların kitaplarını okumuşlardır (Akşin 2008: 171). Yeni Osmanlı olarak adlandırılan bu grubun ismini tam olarak İttihat ve Terakki olarak belirlemesine kadar geçen sürede görülen muhalefet hareketlerini şu şekilde sıralayabiliriz: 1) Midhat Paşa’nın sadaretten azli ve sürülmesi üzerine üç Harbiyeli öğrencinin kurdukları örgüt 2) Çırağan olayı (20 Mayıs 1878) 3) SclieriAziz Bey komitesi (Temmuz 1878’de yakalandılar) 4) Bu son komiteden Ali Şefkati Bey’in Napoli ve Cenevre’de 1879 ve 1881 arasında çıkarttığı İstikbal gazetesi (Akşin 2001: 28). Bu oluşumlar dışında, 1889 yılına kadar Abdülhamit yönetimine karşı örgütlü bir grubun teşkilatlanamadığını söyleyebiliriz. Tarihsel olarak 1889 yılından 1895 yılına kadar geçen süre İttihat ve Terakki’nin gerçek anlamda örgütlenmesini başlatıp, yayılmasını başlattığı dönemi kapsamıştır. Genç Osmanlılar bu dönem yine olaylar, eylemlerle değil, daha çok bir talebe ve öğrenci örgütlenmesi olarak kendini göstermiştir (Akşin 1995: 171). 1895’e değin Genç Osmanlıların yalnızca bir fikir kulübü olarak çalıştığı, gizli gizli hürriyetçi kitaplar ve şiirler okudukları en nihayetinde sohbet toplantıları düzenledikleri bilinmektedir. 3 Haziran 1889 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin çekirdeğini oluşturacak, Askeri Tıbbiye öğrencilerinin girişimi sayesinde gizlice ‘İttihad-ı Osmani’ adını verdikleri örgüt kurulmuştur (Ergut 2009: 262). Örgüt mensuplarının bu tarihi seçmelerinde kuruluş güdüsü olarak Fransız İhtilali’nin 100. yılını anmak düşüncesinin de payı vardır (Akşin 1995: 171). 1889 yılında Jön Türklerin bir başka ismi olan Ahmet Rıza Bey, İstanbul Askeri Tıbbiye Mektebi’nde İbrahim Temo’nun kurduğu gizli bir derneği örnek 57 alarak, Paris’te İttihat ve Terakki adını verdiği Cemiyeti kurmuştur (Karpat 2010a: 100). Jön Türkler Paris dışında başka memleketlerde de benzer dernekler kurmuşlardır. Devlet içinde fikirlerini rahat ve özgürce ifade edemeyen birçok Jön Türk bu nedenle Paris’e gitmeyi tercih etmiştir (Malkoç 2007: 99). 1895 yılına gelindiğinde, İttihat ve Terakki’nin yurtdışındaki ileri gelen önderlerinden Ahmet Rıza ile birlikte 1894–96 yılları arasında pek çok Genç Osmanlı da faaliyetlerini rahat bir şekilde yürütebilmek için Paris’te toplanmıştır (Gökbayır 2012: 63). İmparatorluk içinde ise örgüt, II. Abdülhamit düzeninde gizli bir muhalefet olarak varlığını devam ettirmek istemiş ve tüm faaliyetlerini İtalyan ihtilalci Carbonari örgütünden esinlenerek, imparatorluk içinde hücreler halinde örgütlenerek gizli faaliyetler şeklinde yürütmüştür. II. Abdülhamit’in uyguladığı sürgün, tutuklamalar ve muhaliflere karşı gösterdiği baskı örgütün daha da büyümesine ve yurt sathına da yayılmasına neden olmuştur (İnan 1978: 122). 1889–1895 tarihleri örgütün uzun süre iç eğitim sayılabilecek toplantılar yapmakla yetindiği, eyleme, hatta propagandaya geçmek konusunda acele etmediği gözlenmiştir. İbrahim Temo anılarında: “1895 yılına değin derneğin, yeni üye kazanmak, gizli toplantılar yapmak, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi Yeni Osmanlıların yapıtlarını ve Londra’dan gelen İran özgür severlerini ve Ali Şefkati’nin yayınlarını okumakla vakit geçirdiğini, bunun dışında bir eylemi olmadığını” vurgulamıştır (Akşin 2001: 30). İmparatorluk içerisinde istediği gibi rahat genişleme imkanı bulamayan Jön Türklerin toplandıkları Paris şubesinin başına, bir dönem Mülkiye’de Avrupa tarihi dersleri veren Murat Bey (Mizancı Murat) geçmiş ve daha sonra birkaç arkadaşıyla beraber 1897’de örgütün merkezini Cenevre’ye taşımıştır. Murat Bey’den önce Paris Şubesi’nin başında olan, tanınmış İttihatçılardan Ahmet Rıza Bey ise 1895 sonlarında Paris’te ayda iki defa yayınlanan Meşveret dergisinin başında bulunmuştur (Gökbayır 2012: 63). Murat Bey’in İstanbul’a dönmesinden sonra Ahmet Rıza, tekrar Paris şubesinin başına geçmiş ve Jön Türklerin lideri konumuna yükselmiştir (Erdoğan 2003: 23). Paris’e kaçan Cemiyet üyelerinin büyük bir kısmı Meşveret gazetesi aracılığıyla fikirlerinin yayılmasını sağlamışlardır. Meşveret, Ahmet Rıza’nın ifadesiyle, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı olmuş ve 58 Meşveret dergisini çıkaran grup Ahmet Rıza, Suriyeli Halil Ganem ve Selanikli Dr. Nazım’dan oluşmuştur (Aydın 2009: 119). İttihat ve Terakki mensuplarının Paris ve Cenevre dışında düşüncelerini ulaştırdıkları ve örgüt faaliyetleri olarak kullandıkları ülkelerde de mevcuttur. Üyeler bulunduğu her yerde Cemiyet’in düşünsel aktarımlarını sağlayıcı yayınlar çıkartmaya devam etmiştir. Yeni Osmanlıların gerek vatanda ve gerekse sürgünde efkar-ı umumiyeye tesir etmek için kullandıkları birinci yol gazete olmuştur (Tekin 2000: 157). Yeni Osmanlılar, gazete sayesinde fikirlerini kamuoyuna ulaştırmış, fikri alt yapılarını oluşturacak ortak aklı sağlamışlardır (Akbulut 2013: 49). Bu yayınlar içerisinde 1876’ya kadar olan ilk dönemde Muhbir, Ulum, Hürriyet ve İnkılap en etkili gazete isimleridir. 1878’den II. Meşrutiyet’in ilanına yani 1908’e kadar olan dönemde ise Meşveret, Mizan, Osmanlı ve Şurayı Ümmet en önemli yayın organlarıdır. Jön Türklerin bu dönemde yurt dışında çıkardıkları yayın sayısının 157’ye kadar çıktığı ve pek çoğu uzun ömürlü olmamakla birlikte başta Kahire olmak üzere, Paris, Cenevre, Amerika, Avrupa, Balkan ülkeleri ve Afrika’ya kadar pek çok ülkede örgütün gazete yayınlandığı bilinmektedir (Doğaner 2012: 116). İmparatorluk tarihinde 1895 yılı sürgünlerin başladığı ve örgüt üyelerinin toplandığı her yerde örgütün sahip olduğu fikirlerin gazete, dergi, broşür gibi yayınlarla genişletilmeye çalışıldığı ve sonuç itibariyle örgütün zihniyetinin daha geniş kitlelerce destek görmesi için uğraş verildiğinin ilk işareti olmuştur. Cemiyet ideolojisinde basını bir araç niteliğinde kullanmış ve gelenekleri boyunca basın etkili bir siyaset aracı olmuştur. 1895 yılından itibaren ise Ahmet Rıza’nın yönlendirmesi ve İmparatorluk içindeki çeşitli bürokratların da bu örgüte dâhil olmasıyla Cemiyet öğrenci hareketi halinden çıkıp bir örgüt şekli alması sağlanmıştır (İnan 1978: 133). 1895 yılında örgüt içerisinde özellikle Ahmet Rıza ile İstanbul’daki İttihadı Osmanî mensupları arasındaki haberleşmeler sonucunda örgütün adı İttihad-i Osmaniye yerine Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak değiştirilmiştir (Akşin 2001: 36). Cemiyetin isim konusunda değişikliğe gitmesinde özellikle Ahmet Rıza’nın Paris’e gitmesi ve

Fransız pozitivistlerinin başı olan Pierre Lafitte’nin derslerine devam etmiş olmasının etkileri rahatlıkla söylenilebilir. 59 1896 yılına kadar İttihat ve Terakki’nin başlıca faaliyet merkezi Askeri Tıbbiye idi. Ancak bu yıldan itibaren örgüt üye sayısı memurlar, subaylar, ulema, harbiye mektebinde geniş ölçüde artmıştır. Örgüt sadece devlet içinde öğrenci katılımı olarak genişlememiş aynı zamanda dönemin önde gelen insanları Cemiyet’le yavaş yavaş irtibatlarını arttırmıştır (İnan 1978: 134). Cemiyet 1895–1902 yılları arasında birçok farklı kesimi bir araya getirmiş, adeta farklı düşünen kişiler için şemsiye rolü üstlenmiştir. Cemiyet’in içerisine dâhil olan birçok değişik görüşte grup ve fraksiyonlar ilk görünüşte çeşitlilik olarak olumlu karşılanırken ilerleyen zamanda yaşanacak problemlerin sebebi olarak da gösterilmiştir. Örneğin, Paris şubesi Ahmet Rıza ve pozitivist düşüncenin hâkim olduğu kesim tarafından kontrol edilirken, Kahire’de bulunan İttihat ve Terakki mensuplarına ait şube Hoca Muhiddin başkanlığında ulemanın kontrolü altında tutulmuştur. Cenevre’de ise materyalist doktorların kurduğu bir başka grup İttihatçı yayınlarını sürdürmüştür. İstanbul’da yer alan İttihatçılar ise bürokratların, valilerin, çeşitli devlet adamlarının olduğu geniş bir yelpazede Cemiyet faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Cemiyet’in ülke dışındaki ve ülke içindeki mensuplarının yakınlık kurduğu fikirler farklılık göstermiştir. Bu durum Osmanlı aydınlarının tam anlamıyla genel bir fikri sistemlerinin oluşmasına ve birlik halinde davalarını sürdürmelerinin önüne geçmiştir. Örgüt içinde çeşitlilik gösteren bu fikirler, üyeler tarafından üst kısımda İttihat ve Terakki’yi benimsemeyi ancak alt kısımda ise fikri zıtlıklar ve tartışmaların devamını sağlamıştır (Aydın 2009: 118). 1902 yılına dek İttihat ve Terakki içerisinde söz sahibi olmak isteyen ve birbiriyle rekabet halinde ikinin çok üzerinde grup belirmiştir. Bu farklı ülkelerde farklı düşüncelere sahip gruplar kurtuluş devletin kurtuluşu için çözümler getirmişlerdir. Ancak 20. yüzyılın başlarından itibaren bu fraksiyonların birçoğu kaybolacak ve yeni yüzyılla birlikte geriye iki ana hareket kalacaktır. 2.1.2. Birinci İttihat ve Terakki Kongresi: Yeni Organizasyon ve Yeni Propaganda Birinci Jön Türk Kongresi 1902 yılının şubat ayında padişah Abdülhamit’e muhalif olanlar tarafından organize edilmiş ve Paris’te toplanmıştır (Birecikli 2012: 685). Bu yıla kadar farklı ülkelerde farklı düşünceler ile dağınık görünümde olan Jön 60 Türk hareketi, 1902 yılında Cemiyet’in bir merkezde toplanması ve müşterek bir program çizmek amacıyla bir araya gelmiştir (Kansu 1995: 64). Paris’te düzenlenen bu geniş çaplı kongrenin tertiplenme amacı bütün Jön Türkleri içine almak olmuştur (Petrosyan 1974: 216). Kongrede Prens Sabahaddin Osmanlıcı görüşler içeren “Umum Osmanlı Vatandaşlarına Beyanname” başlıklı bildiri okumuştur. Bildirisinde Osmanlılığa dâhil bütün unsurların kendi kavimleri adına özgürlük isteyen temsilcilerinin birleşik bir güç oluşturarak Yıldız’a karşı işbirliğine geçmeleri çağrısında bulunmuştur (Somel 2009: 109). Kongreye, Türkleri, Arapları, Arnavutları, Rumları, Bulgarları, Kürtleri, Ermenileri temsilen 47 delege katılmıştır (Edmondson 2009: 79). İttihat Terakki’nin 1902 yılındaki bu ilk kongresinde ortaya iki önemli tez sürülmüştür. Birincisine göre, yalnız propaganda ve yayınla devrim yapılmazdı, onun içinde askeri kuvvetlerinde devrim çalışmalarına katılmasını sağlamak gerekiyordu. Kongrede bu görüşe karşı çıkan olmamıştır. İkinci tez ise devrimi sağlamak için yabancı müdahalesinin davet edilmesi yönünde olmuştur (Akşin 1995: 176). Kongrede konuşulan konular arasında Abdülhamit yönetimi ile Osmanlı halkları arasında hiçbir bağ bulunmadığı duyurulmuş (madde:1), Osmanlı halkları arasında, Hatt-ı Hümayunlar ve uluslararası antlaşmalardaki hakları tanıyan, yerel yönetime katılma olanakları sağlayan, hak ve görev açısından yurttaş eşitliği getiren, Osmanlı birliğini koruyacak tek şey olan Osmanlı hanedanına karşı bağlılık duygusu ilham edecek bir anlaşma kurulması istenmiş (madde:2), bir başka maddede ise uğrunda çaba gösterilecek üç hedef çizilmiştir: Osmanlı devletinin bütünlük ve bölünmezliği; ilerlemenin şartı olan, içte barışın sağlanması; başta 1876 Kanuni Esasi olmak üzere Devletin temel yasalarına saygının sağlanması vurgulanmıştır (madde:3). Son olarak uluslararası antlaşmalara ve özellikle Berlin antlaşmasına uyulacak ve Türkiye’nin iç düzeniyle ilgili olduğu ölçüde bu hükümler ülkenin bütün vilayetlerine uygulanacaktır (madde:4) (Akşin 2001: 48). 1902 kongresinde sıralanan maddeler aynı zamanda örgüt içinde fikir ayrılıklarının doğmasını yol açmıştır. Prens Sabahaddin imparatorluk dâhilindeki milliyetçi akımları engellemenin tek yolunun Adem-i merkeziyet olduğunu savunmuştur. P. Sabahaddin’e göre, Osmanlı İmparatorluğu’nun sorunlarını çözecek 61 olan yine Osmanlılardır. Ancak Ahmet Rıza ve Doktor Nazım, Bahaeddin Şakir gibi arkadaşları bu P. Sabahaddin’in ifadesinden siyasi merkeziyetsizliği anlamış ve anasırın temsilcilerinin Sabahaddin’e olan desteğini bu arzunun göstergesi olarak addetmişlerdir (Durukan 2009: 154 ). Kongrede alınan kararlara ilave olarak hem Ermeni örgütlerinin hem de Sabahattin’in grubunun dâhil olduğu çoğunluk, şiddeti ve İmparatorluğa yabancı müdahalesini Abdülhamit’i ortadan kaldırma yolunda kabul edilebilir bulmuştur. Bu yüzden fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Ahmet Rıza ise İmparatorluk’un bağımsızlığı için endişe ettiğinden bu iki vasıtayı da kabul etmemiştir. Kongre sonrasında P. Sabahattin önce “Osmanlı Hürriyetperveran Cemiyetini” daha sonra 1906’da “Teşebbüs-i Şahsi” ve “Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni” kurunca, örgüt içi bölünme resmiyet kazanmıştır (Zürcher 2010: 139). 1902 kongresinde yaşanan bu bölünmeden sonra İttihatçılar bir dağınıklık dönemine girmişlerdir. 1902–1906 döneminde en belirgin örgüt çalışmasını Ahmet Rıza ve onun destekçileri devam ettirmiştir. 1902’de Mısır’da çıkarmaya başladıkları “Şurayı Ümmet” dergisi ile 1) Osmanlı devletinin siyasal bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü her türlü yabancı müdahaleden korumak ve “iade-i şevketine” çalışmak; 2) Meşrutiyeti kurmak için Kanun-u Esasi’yi yürürlüğe sokmaya çalışmak; 3) Islahat, Osmanlıların çabalarından beklendiğine göre, Osmanlıları bu yönde aydınlatmak ve uyarmak, Osmanlı ulusları arasındaki bağları ve yakınlığı geliştirmek; 4) Hükümet başındakileri ihtiyaçlar ve çağdaş ilerlemeler konusunda aydınlatmak ve görevini yapmaya davet ve icbar etmek; 5) Osmanlıların en ileri ulusların düzeyine çıkmak istidadına sahip olduğunu kanıtlamaya çalışmak; 6) Osmanlı hanedanını Saray esaretinden kurtarıp, bilimden haberli kılmak ve ülkeye yararlı olacak biçimde hanedanın hilafet ve saltanatta kalması için çaba göstermeyi daha ilk sayıdan itibaren amaçları olarak sıralamıştır (Akşin 2001: 80). Ahmet Rıza’nın bu gayretine rağmen 1902 kongresi bütün muhalifleri toplayarak bir güç oluşturma niyeti taşırken, kongrenin sonunda büyük bir kaosla karşılaşılmıştır. Bu yıldan sonra uzun süre İttihat ve Terakki adı kullanılmamış ve 1905 yılına kadar pek bir örgütsel faaliyet olmamıştır. İttihat ve Terakki hareketi ve bu hareketin taşıyıcısı olan Jön Türkler, 1905 yılına kadar iktidarı ele alma 62 konusunda belirlediği hedeflerini gerçekleştirmekte zorlanmıştır. Ancak 1905 yılından sonra meydana gelen iç ve dış gelişmelerin etkisi Cemiyet mensuplarının cesaretlerini yeniden artırmıştır (Zeyrek 2012: 203). Bu yeni dönemde Jön Türklerin yaydığı ve örgütlendiği fikirlerden etkilenen birçok kişiden biri de Mustafa Kemal olmuştur. M. Kemal’in 1905 yılında ordudan kurmay çıkması ve sonra Şam’a atanmasıyla birlikte eski bir Tıbbiyeli olan Mustafa Efendi ile tanışmıştır. M. Kemal’in Şam’da Mustafa Efendi’nin evinde yaptıkları sohbette: “-İhtilal yapmalı, inkılâp yapmalı… -İhtilal yapmalıyız. Çok kıymetli arkadaşlarımız vardır. İnkılâp yapmalıyız. - Behemehal yapmalıyız!... M. Kemal son söz olarak, -Mesele ölmekte değil; ölmeden idealimizi yaratmak, yapmak ve yerleştirmektir…” (Aydemir 2009: 88). Bu tanışıklık ve konuşmadan sonra M. Kemal’in “Vatan” adında gizli örgüte girme süreci hızlanmıştır. M. Kemal Şam’da kısa sürede örgütün liderliğine kadar yükselmiş ardından örgütün adını “Vatan ve Hürriyet” olarak belirlemiştir. Ancak kısa bir süre sonra İhtilalci bir örgütün Rumeli’de daha rahat örgütleneceğini düşünmesi üzerine, gizlice Selanik’e gelip burada örgütün bir şubesini daha kurmuştur. M. Kemal’in Şam’a dönmek zorunda olmasının ardından Selanik’te yaşayan 10 kişi, Eylül 1906 yılında Osmanlı Hürriyet Cemiyetini kurmuşlardır (Akşin 1995: 178). İttihat ve Terakki hareketi 1905–1906 yıllarında hem üyelerinin önderliği ve izlediği politikaları hem de Cemiyet’in olgunlaşması açısından gelişme göstermiştir. İttihatçıların İstanbul’da önde gelen isimlerinden biri olan Dr. Bahaettin Şakir, Ahmet Rıza’nın öncülüğünde devam eden Paris örgütünün etkisizliğini görünce, Cemiyeti tekrardan örgütleme çabasına girişmiştir (Zürcher 2010: 140). Ahmet Rıza’nın, etkili bir siyasetçi olmaktan çok, daha çok bir teorisyen olarak kalması, Dr. Bahaettin Şakir’i Cemiyetin yeniden kurucusu ve örgütleyicisi konumuna getirmiştir. Dr. Bahaettin Şakir ise Cemiyetin eski hareketsiz halini bir kenara bırakmış ve yeniden ihtilalci örgütü nasıl kurabiliriz sorusuna cevap aramaya başlamıştır. Dr. Bahaettin Şakir geçmiş dönemde yapılan örgütsel çalışmalarını, daha çok entelektüel sosyoloji dergileri çıkarmak gibi görmüş ve bu tarzlı çalışmalardan verim 63 alınılamayacağını düşünmüştür. Dr. Bahaettin Şakir için iki noktada beliren esaslar öncelikle Cemiyetin tekrardan organizasyonu, ikinci olarak ise aktif ve etkili bir Cemiyetin propagandasının oluşturulmasıdır. 1905 yılından itibaren İttihat ve Terakki şubesi yenilenip düzenlenmiş ve yenileri açılmaya başlanmıştır. Yurt içinde bir şubenin açılmasının güçlüğü nedeniyle bu yıllarda daha çok yurtdışı Bulgaristan, Girit, Romanya gibi yerler seçilmesi uygun görülmüştür. 1905- 1907 yılları arasında Dr. Bahaeetin Şakir’in öncülüğünde Cemiyet yurt dışında ciddi bir şube sayısına ve ağına ulaşmıştır (Zürcher 2010: 140). 1906 yılında ilk kez Cemiyete sağlam bir örgütsel temel sağlanmış; örgüt imparatorluğun birçok yerinde ve çevre ülkelerde şubelere, etkili bir iletişim araçlarına kavuşmuştur. Diğer bir taraftan da Cemiyet, gerçekleştirilen yeni düzenlemeler, yeni propaganda için de kurumsal bir kült yaratılmasını amaçlamıştır. Cemiyetin arması bu gayeyle yeniden düzenlenmiş ve Cemiyetin icraatçılığını işaret eden patlama halinde iki top, değişik silahlar, Kanun-i Esas-i üzerine doğan güneş, adalet tartısı, Fransız İhtilali sloganları olan “hürriyet, müsavat, uhuvvet”e eklenen “adalet” şiarı ve Osmanlı anasırı arasındaki uyumu simgeleyen bir el sıkışmayı yansıtan unsurlar yeni armaya yerleştirilmiştir (Hanioğlu 2009: 250). Böylesi yeni bir kült yaratılması çabası önceki dönemlerde Ahmet Rıza Bey tarafından kullanılan apartman dairesi şeklindeki merkez yerine yeniden örgütlenmeyle birlikte İttihat ve Terakki geleneğinde kurumsal bir kült anlayışının oluşturulmasını sağlamıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarı ele alana kadar geçirdiği evre ve 1908 yılına kadar yaklaşık yirmi yıla yakın süre oluşma ve olgunlaşma dönemi yaşamıştır. 20 yıl boyunca çoğunca yurt dışında, çeşitli adlar taşıyan örgütlenmeler kurmuş, türlü yayın organları çıkarmış, bazen fikirsel çatışmalar yaşamış, bazen de aralarında uzlaşmaya varacak ortak kararlar etrafında bir arada olmuşlardır. İttihat Terakki’nin geçirdiği bu 20 yıllık zaman dilimini Devlet’in yönetimini ele almak için yaptığı ön hazırlık evresi olarak tanımlayabiliriz. 64 2.2. İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN İKTİDAR DÖNEMİ: POLİTİKA VE UYGULAMA İttihat ve Terakki Cemiyeti mensubu kişiler Tanzimat döneminden itibaren gelişen sohbet, okuma, toplantı, gruplaşma, sürgün, kongre, tüzük, yayınlar ile devlet için her daim varlıklarını hissettirmiştir. İttihatçılar geçen bu zaman dilimini devleti yönetme, iktidarı ele alma arzusu ile geçirmiştir. İttihatçıların düşledikleri bu yönetme arzusu için 1908 yılı milat olmuştur. Bu yıldan itibaren genç İttihatçılar Osmanlı idaresinde politik kararlarda söz hakkını elde etmeye başlayacaktır. 2.2.1. Cemiyet’in Yönetim Mottosu ve Yönetim Yöntemi 1908 yılı Osmanlı devleti ve sonrasında kurulacak olan Cumhuriyet için yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. 1908 yılı öncesi İttihatçılık gizli bir örgütün düşünsel arka planı ve nispeten dar bir kadro tarafından savunulan, içselleştiren bir zihniyet görünümündeyken, Cemiyet 1905–1907 yılları arasında Dr. Bahaeddin Şakir öncülüğünde mevcut olan 83 şube sayısını 360’a ve takriben 2.250 olan üye sayısını aynı sürede 850.000’e çıkartmasıyla artık belirgin hale gelmiştir (Hanioğlu 2009a: 249). Cemiyet’in ulaştığı bu yüksek miktarda üye sayısı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin artık bir kitle örgütü haline geldiğinin ilk işareti olmuştur. 1908 yılı ile başlayan yeni dönemde Cemiyet kazandığı üye sayısıyla, devlet ile toplum arasında iletişimi sağlayan tarikatlar, yerel hanedanlar ve eşraf benzeri geleneksel yapılarında yerini almıştır. İttihatçıların böylesine güçlendiği bir atmosfer içinde otuz yıllık Abdülhamit dönemi 24 Temmuz 1908’te ilan edilen Osmanlı Anayasası’nın yeniden ilânı ileyerini II. Meşrutiyet idaresine bırakmak durumunda kalmıştır (Güneş 2010: 7). İttihat ve Terakki mensupları II. Meşrutiyet dönemini yaptıkları bir nutukla deklare etmiştir: “Mukaddes vatandaşlar, Muazzez kardeşler!.. Bu mübarek haki paki vatanın otuz bir seneden beri geçirdiği rikkatengiz, muzlim, canhıraş levhalardan, demlerden bahseylemek istemem. Yalnız sinsi vatana açılan iltihamnapezir yaralardan akan cerahati temizlemek, arazi şahsiye ve infialatı nefsaniye üzerine bila sual nefyü icla, tard ve teb’it edilen en namuskar, en gayur, en hamiyetli ahyarı ümmeti zindanlardan koparmak için minindillah mileyyidimeb’us olan Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti efradı hamiyetperver anıatebei ebediyete istinat ederek, bugün bilütfülkerim icrayı faaliyete başladı. Kulüb-i umumiyemizin 65 amakıhufasında resanetgiri istikrar olan maksadı meşruti cemiyet herkese ayandır. (Lateetemiu Ümmeti Aleddalale) Hadisi şerifi rehberi kavimizdir. Adalet, müsavat, hürriyet, uhuvvet mesleki esasimizdir. Canabu hakka hamdüsenayı latuhsi olsun ki, insan gibi yaşamak, Allahın emri, Peygamberin kavli ile amil olmak zamanını idrak eyledik. Artık, cennet mekan Kanuni Sultan Süleyman zamanından beri padişah ile millet arasına çekilen kafesi kıracağız. Padişahımızın etrafını allan hain, rezil, bedtıynet, sefil, deni herifler kahrolsun. Sahikül neseptenneş’et etmiş, pak süt ile büyümüş, mekarimi ahlak ve mehasini sıfat ile teselli eylemiş zevatı isteriz. Aç ve bir ilaç olarak San’a zindanlarda, Diyarıbekir, Erzurum, Akkakal’alarında, Fizan’da sefil ve sergerdan olan ahrarı ümmetin saadet, hürriyet ve ikbalini dileriz. Vatanımızın barıgiranıitisaftan kurtaracak, yetimlerimizin gözyaşlarını dindirecek ve kimsenin hakkını kimseye kaptırmayacak, bizi insan gibi yaşatacak usulü meşruai meşverettir, ki bu istediklerimizin cümlesini temin eyleyen Kanun-i Esasidir. Ey vatandaşalar! Ya Kanun-i Esasi, ya ölüm! Bir vatanın menabii umumiyesinden müstefit olup bir havayı teneffüs eden Osmanlı bayrağı altında ittihat eyleyen ecnası muhtelife bila tefriki cinsü mezhep birbirinin ruhu, nuru hadekai iftiharıdır. Birbirinin malını, canını, ırzını aynı şiddet ve asabiyetle müdafaa ve muhafaza ederek bugünden itibaren hırzı can bilir. Evlerini, çoluk çocuklarını, rahat ve refahını bırakarak vatan uğruna mahrumiyeti mutlaka katlanmak suretiyle dağlara çıkan arkadaşlarımız var olsun! Ey Ohri Kahramanları! Ey Resne Aslanları! Ey Manastır Yiğitleri! Dünyada misline tesadüf edilmeyen bir aslet ve necabetle vazifei milliyenizi ifa ettiniz. Sizi bağrımıza basar, zavalina pezir teşekkürlerimizin kabulünürica eyleriz. Cenabıhak sizi darında mes’ul buyursun. Siz bütün Milleti Osmaniye ve ümmeti merhumeyi sevindirdiniz; Cenabı Allah da sizi bahtiyar eylesin!Yaşasın Manastır kahramanları; yaşasın Ohri fedaileri! Yaşasın İzmir Fırkası arslanları! Yaşasın vatan! Yaşasın millet! (Tunaya 1988: 63). 1908 yılında Kanun-i Esasiye’nin tekrar ilanı İttihatçıların uzun süreli ön hazırlığından sonra elde ettikleri yönetme arzusunun gerçekleşme yılıdır. İttihatçılar için II. Meşrutiyet devlet içinde hastanın tedavi edildiği manası taşımış, bu yüzden artık devlet içinde “adalet, eşitlik, kardeşlik gelişecektir. İsteklerimizin cümlesini temin eyleyen Kanun-i Esasi’dir. Cemiyet meşrutiyetin bu ikinci ilanıyla yönetim mottosunu “Ya Kanunu-i Esasi, ya ölüm!” vurgusuyla yapmıştır. 66 1876 Kanun-i Esasi daha önce belirttiğimiz gibi padişahın etkisinin azaltılmadığı, muhafazakâr icraatçılık özelliği gösteren yapıda hazırlanmıştı. II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte yapılan 1909 değişikliği yine devlette ikinci parlamenter rejimi başlatmıştır. İkinci kez açılan parlamento da 1876 yılında yayınlanan anayasa gibi halka indirilememiş ve toplumca benimsenememiştir. Bu duruma neden olarak 1908 dönemindeki parlamenter rejim (yasama-yürütme dengesine dayanan anayasal mekanizma) ilan olunmadan önce araç değil amaç sayılmış, ancak bu istek ilerleyen süreç içerisinde iktidar ve muhalefet bakımından sürdürülür bir halden uzak görüntü sergilemiştir (Tunaya 2011: 380). Özellikle İkinci Meşrutiyet aydınları tarafından dile getirilen 1789 Fransız devrimi sloganları hürriyet, müsavat, uhuvvet gibi kavramlar halka temas ettirilemediği için kâğıt üzerinde kalmıştır. II. Meşrutiyet dönemi sonrası İttihatçıların toplum düzeninde yapacakları siyasetler ile Osmanlı’nın son dönemini kapsayan dönüşüm ve değişim sürecinin ilk adımı atılmış denebilir. 1908 yılı sonrası ilk bir sene içinde siyasetin yeni türlerinin ardı ardına gündeme geldiği bir dönem yaşanmıştır (Çetinkaya 2008b: 125).Bu yıldan itibaren yeni bir devlet anlayışına geçilmiştir. Yeni bir yönetim yöntemi ile parlamento, İttihatçıların idaresi altında zihniyetlerine meşruiyet zemini olmuştur. İttihatçıların parlamentoya yükledikleri bu mana, devlet adına hareket eden asli unsurların devletin sınırları içinde rahatça tasarruf imkânı bulmasına yol açmıştır (Aydın 2009: 128). Yöneticilerin hukuk ve parlamenter meşruiyetten referans alarak politik sahada hareket kabiliyetlerini genişlettiklerini söyleyebiliriz. 28 Temmuz 1908 yılında İttihat ve Terakki’nin bir başka yönetim yöntemini devlet idaresini perde arkasından yönetmeye karar vermesi oluşturur. 1908 yılında Şeyhülislam Cemalettin Efendi, Padişah adına İttihat ve Terakki temsilcilerini çağırmış, Abdülhamit’in Kanunu Esasi’yi tamamıyla uygulanacağına dair yemin ettiğini bildirmiştir. İttihatçı yöneticiler ise cevaben kendilerini sadrazamlığa layık görmediklerini vurgulamışlardır (Atay 2004: 24). İttihatçıların bu cevabı oluşacak olan iktidarı hem denetleme hem de kendilerine bağlı hükümetlerin kurulmasına yol açmıştır. Cemiyet’in doğrudan yönetmek yerine yönetimi perde arkasından almasının kendi içinde sebepleri bulunmaktadır. İttihat ve Terakki örgütünü oluşturan kişiler küçük rütbeli subaylar ve kıdemsiz memurlardan oluşmuştur. O dönemde İttihat ve 67 Terakki örgütü mensupları arasında devlet adamı olma liyakatinde kimse yoktur. Böyle bir koşulda İttihat ve Terakki yöneticilerinin iktidarı bizzat ele geçirmesi mümkün olmamıştır. Ancak devlet yönetiminden de tamamen uzak kalmak istememişlerdir. Bu yüzden yönetim yöntemini perde arkası iktidarı olarak belirlemişlerdir. İttihat ve Terakki mensubu kişiler hangi paşaların hükümette yer alacaklarını kararlaştırma yetkisini ve arka plandan bu paşalara yapmaları ya da yapmamaları gereken şeyler konusunda talimat vermeyi daha uygun bulmuşlardır. Bu yönetim yönteminin bir çeşit iktidar olduğunu ve bu iktidar yapısına ise “yap, yapma iktidarı” adı verilmiştir (Akşin 2001: 126). İttihat ve Terakki mensubu yöneticilerin bu yap, yapma diyebilmesini denetleme iktidarı diye tanımlamak mümkündür. Karpat ise 1908–1912 yılları arası için İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gölge iktidar olduğunu, hükümeti devralmaya hazırlıksız olduklarını ve bu yüzden gerçekte iktidarda olmayıp siyaseti perde arkasından yönetip, iktidarı ciddi anlamda kontrol ettiklerini vurgulamıştır (Karpat 2010: 99). İttihatçıların perde arkasından belirledikleri yönetim yöntemlerini, 1908– 1912 yılları arasında gelişen bu dönemi, Hüseyin Cahit notlarında “Meşrutiyetin ilk kabinesine bakınız. Bu zatlar pekiyi ve muktedir nazırlar olabilirlerdi. Fakat inkılap ile alakaları ne idi? Saray istibdatına ve mutlakıyet idaresine karşı isyan yapmış ve padişahı zorlayarak meşrutiyeti ilan ettirmiş olan bir siyasi teşekkülün yeni idarede hiçbir sözü olmayacak mıydı? Bu sualler şimdi yirmi, otuz senelik bir siyasi hayat tecrübesinden geçtikten sonra bizim aklımıza geliyor. Abdülhamit rejimini deviren Cemiyet, memleketin başına ben geleceğim demiyordu. İşi kendi akıntısına bırakıyordu. Bırakmamakta elinde değildi. Küçücük mevkideki adamların, ufak kâtiplerin, genç mülazım ve yüzbaşıların bir kabine teşkil etmeleri imkânını iptida teslim etmeyecek olanlar kendileri diye aktarmıştır (Akşin 2001: 244). 1908 yılından itibaren kurulan hükümetlerde İttihat ve Terakki üyesi kişilerin etkisi ve ağırlığını kurulan hükümetler içindeki İttihatçı sayısıyla da görebiliriz. Kamil Paşa kabinesinde (5.8.1908–13.2.1909) sadece bir İttihatçı (Adliye Nazırı) yer alırken, İbrahim Hakkı Paşa kabinesi (12.1.1910–29.9.1911) artık bir İTC hükümeti olmuştur. 1912–1913 yıllarında ise İttihat ve Terakki etkisi sarsılmış olsa bile Ocak 68 1913’te gerçekleştirilen Babıali Baskını ile bir buçuk yıl süren iktidardan uzak kalma sona ermiş ve İttihat Terakkici kişiler Mahmud Şevket Paşa kabinesinden (11.6.1913) I. Dünya savaşının sonuna kadar mutlak iktidarı ellerinde tutmuşlardır (Kırmızı 2008: 3). 2.2.2. İttihat ve Terakki’nin İdeolojik Devlet İnşası: Yeni Düzen ve Yeni Düzenleme İttihat ve Terakki Cemiyeti erken cumhuriyet dönemi olarak da anılan iktidarları boyunca inandıkları fikirleri uygulama fırsatı yakalamış ve politikalarına kaynaklık eden yeni düzen için yeni baştan düzenlemeler yapma niyeti taşımışlardır. İttihat ve Terakki Cemiyeti özellikle siyasal iktidarına resmiyet kazandırdıktan sonra eyleme geçirdiği politikalarıyla toplumsal yaşam üzerinde müdahaleler de bulunurken, etkisinde olduğu ideolojiler sayesinde yeni bir yaşam düzeni kurmaya çalışmıştır. Bu yeni düzende kamusal alan yeni baştan dönüştürülmek istenmiş ve dolayısıyla İttihatçı bu yeni dönem kırılmanın somut ilk işareti olmuştur (Çetinkaya 2008a: 125). Gündelik konular kamusal meselelerin içerisine dâhil edilmiş, genişleyen kamusal alan birçok noktayı yeni baştan düzenleme gayretine girişmiştir. 1913 yılından itibaren imkân bulan bu yeni siyaset anlayışı Cumhuriyet devrine gelindiğinde de yapılmak istenen reformların yolunu açılmasını sağlayacaktır. İttihatçılar ilk gruplaşma toplantıların itibaren sahip oldukları dergi, broşür, kitap, gazete gibi yayın faaliyetleri aracılığıyla zihniyetlerini ve ideolojilerini yayma imkânı bulurken, artık iktidarı eline geçirdikten sonra zihniyetlerini daha geniş kitlelere aktaracak kurumlara da sahip olmuşlardır. Cemiyet’in iktidarı döneminde yeni düzenin tesisi ve yeni siyasal kimliği oluşturmanın gayesiyle eğitim kurumları büyük önem arz etmiştir. Halka, İttihatçı düsturun eğitim yoluyla aktarılması ve böylelikle halkın yeni düzen konusunda bilinçli bir hal alması arzulanmıştır. Bu yüzden İttihatçılar ilk kez modern eğitime dönük adımlar atmış; sistemli, amacı ve hedefi belirli bir sistem kurmaya çalışmıştır. Devlet eliyle gerçekleştirilen bu sistemde, eğitimin modernleştirilmesi çalışmaları cemiyetler kurmak suretiyle de desteklenmiştir (Kapcı 2010: 269). İttihat ve Terakki yönetimi, eğitimin bir milletin yönlendirilmesinde ne denli önemli bir güç olduğunu toplumla olan bağında sürekli kullanmış ve hazırladığı 69 siyasi programında, programın 16. ve 17. maddelerinde, eğitim ve öğretimin nasıl düzenlenmesi gerektiğini açıkça belirtmiştir. İttihat ve Terakki mensupları Osmanlı eğitim sisteminin tek bir düzen içerisinde ve tüm okulların devlet kontrolü altında olmasını istemiştir. Programın 16. maddesi ile eğitim hakkının serbest olduğu ve Kanun-ı Esasi’de belirtildiği üzere her Osmanlı vatandaşının özel kanunlara uymak şartıyla okul açabileceği de vurgulanmıştır. 17. madde de ise okulların tamamının devlet kontrolü altında olması, muhtelif Osmanlı unsurlarına karma okullar açtırılması, yerel dilin Türkçe olmadığı yerlerde okullarda zorunlu Türkçe derslerinin okutulması ve resmi okullarda ilköğretimin ücretsiz olması gibi ifadelere yer verilmiştir. 17. maddenin devamında orta ve yükseköğretim programlarında eğitim dilinin Türkçe olması ve yerel dillerin eğitiminin de bulunması, yükseköğretim programlarında bay ve bayan öğretmenler yetiştirilmesi, bu öğretmenlerin atama ve tayin usullerine dair önemli kararlar alınması ve memleketin iktisadi açıdan ilerlemesi için ticaret, ziraat ve sanayi okullarının açılması ifade edilmiştir (Gökbayır 2012: 78). İttihat ve Terakki’nin eğitim aracılığıyla kurmak ve yerleştirmek istediği düşünce kalıpları ve Cemiyet’in kült anlayışı, 1910 yılında birçok okula partinin ismi olan İttihat ve Terakki adının verilmesiyle perçinlenmiştir. Bu yeni dönem içerisinde İttihat ve Terakki adını taşıyan okul sayısının arttırılması kararlaştırılmıştır. Cemiyet sadece yeni kuşağın ihtiyaçları için çalışma yapmamış aynı zamanda eski kuşak için kulüplerde gece dersleri verilmesini kabul etmiştir. Ayrıca 1911 yılında İttihat ve Terakki’nin siyasal programında ilk kez görülen milli eğitim alanında Encümen-i Daniş adıyla bir akademi kurulması kararlaştırılmıştır (Tunaya 2011: 287). Yine eğitim alanında tıp ve edebiyat fakültelerine kız öğrenciler alınmış ve kadınların hürriyeti üzerine kitaplar yazılmıştır. Bazı okullar din ulemasının elinden çıkarılırken, Kuran ve bazı dualar Türkçeye çevrilmiştir. Eğitim dilinde arınma çalışması da Cemiyet tarafından genişletilmiştir. Batı edebiyatının büyük eserleri Türkçeye çevrilmiştir. Milli kütüphane, arşivler, müzik ve coğrafya enstitüleri gibi kültürel kurumlar meydana getirilmiştir (Karpat 2010: 116). İttihatçılar özellikle eğitim alanında akademiler, kitaplar, çeviriler ve kütüphaneler aracılığıyla düzenleme ve dönüştürmeye çalıştıkları kamusal alanı iktidarları boyunca sıkça kullanmıştır. 70 İttihat ve Terakki 1914 yılında kültürel cemiyet olarak ifade edebileceğimiz Köylü Bilgi Cemiyeti’ni kurmuştur. Bu Cemiyet İttihat ve Terakki’nin bir yan kuruluşu ve köylü ile İttihatçı fikirlerin bağlantısının sağlanması için oluşturulmuştur. İttihatçılar tarafından bir ilim, eğitim, öğretim ve hayır kurumu olduğu açıklanmıştır. Eğitim alanıyla ilgili olarak bir başka çalışma 21 Nisan 1916 yılında Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti’nin kurulması ile sağlanmıştır. Kuruluş amacı ve çalışmaları olarak belirlenen hedef, Türk milliyetçiliği akımını milli eğitim alanında temsil amacı gütmektir. Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti’nin çalışmaları arasında, milli eğitimi halka yayıcı tartışmalar düzenlenmesi de vardır (Tunaya 1988: 475). İttihat ve Terakki geleneği, eğitimi bir siyasi propaganda aracı olarak yaygın bir şekilde kullanmıştır. Parti programında nasıl bir politika izlemesi gerektiğiyle ilgili yöntemler ifade edilirken devletin her bireyinin sistemli ve amacı belirli şekilde yetiştirmesi gerektiği vurgulanmıştır. Parti, ideolojisinin oluşturduğu kült anlayışı eğitim aracılığıyla sürdürmek istemiştir. İttihat ve Terakki’nin kurumsal kült iktidarını eğitimden sonra muhalefet ve basınla olan ilişkisinde sürdürmüştür. Özellikle İttihat ve Terakki’nin 1908’den itibaren başlayan iktidar yolculuğunda muhalif kişi ve fikirler Cemiyet tarafından önemle üstünde durulan bir hal almıştır. Özellikle 1913 yılından sonra Cemiyet’in tek başına iktidarı eline almasıyla başlayan süreçte muhalifler kurulan ilişki birleştirici görünümden uzak olmuştur. İttihat ve Terakki yönetiminde muhalif parti ya da kişilerin özgürce hareket alanı daralırken, birçok muhalifin Sinop’a sürgünü de İttihatçı iktidar döneminde gerçekleşmiştir (Tunaya 1988: 373). 1913 yılında, kendi içerisinde bir karar alarak Cemiyet bir siyasal parti hüviyeti kazanmış, böylelikle İttihat ve Terakki’nin bir kitle partisi olarak kapsayıcı niteliği daha da arttırılmıştır. Erken cumhuriyet dönemi adını alan ve muhalefet ile kurulan ilişkide Divan-ı harp kararları, idam, hapis, sürgünlerin ön plana çıkması, yine Cemiyet’in iktidarını yürüttüğü bu dönemde sadece kendi izin verdiği derneklerin açılması ve en nihayetinde 1913 yılından 1918 yılına kadar belirgin bir partinin kurulmamış olması İttihat ve Terakki partisini tek ve esas belirleyici parti konumuna getirmiştir (Tunaya 2011: 257). Geniş çaplı bir kesimi hedefleyen ancak 71 başlangıcından itibaren gizli ve ihtilalci bir yeraltı örgütü olan Jön Türkler, 1913 yılında kendisini açıkça bir siyasal parti olarak ifade etmiş, ancak bu yıl itibariyle siyasal hayatta plüralizm olmadığı için 1918 yılına değin tek parti olarak Osmanlı Devleti’ni yönetmiştir. İttihat ve Terakki’nin yaklaşık on yıllık tek başına iktidar dönemi Cemiyete kurumsal kült bir anlayış kazandırmıştır. Özellikle İttihatçılara atfedilen cemiyet-i mukaddese, ruh-i devlet benzeri kavramsallaştırmalar, yanılmazlık gibi insanüstü kutsal nitelikler ve Cemiyet’in ihtilal öncesi mistisizmi çağrıştıran bir gizlilik çerçevesinde yurt içinde merkez-i umumisinin bulunduğu şehri dahi gizli tutması, aynı zamanda yoğun sembol kullanımı, kurumsal kült kutsanımı ile gerçekleştirilen katılım merasimleri, yemin törenleriyle güçlendirilen mistik yapı cemiyete tek başına iktidarı döneminde ciddi anlamda karizmatik bir güç kazandırmıştır (Hanioğlu 2009a: 251). Cemiyet kurumsal kült ve her şeyi düşünen, her yerde mevcut bir örgüt varlığı fikrini bilhassa 1908–1918 döneminde güçlü bir şekilde kullanmıştır. İttihat ve Terakki, Osmanlı tarihinde o döneme kadar yaratılmamış bir kurumsal kült inşasına muvaffak olmuştur. İttihatçılık aynı zamanda böylesi bir kurumsal külte sahip örgütçe savunulan bir dava fikri ve bu uğurda fedakârlık icrası temeline dayandırılmıştır. Bu nedenle İttihat ve Terakki Cemiyetine mensubiyet herhangi bir cemiyet ya da siyasi partiye üyelikle karıştırılmaması gereken aidiyet olmuştur. İttihatçılığın vatan kurtarıcılığı, kurumsal kült anlayışı, karizmatik yapısı devlet içinde verilmesi gereken tüm kararları kendi tekeline toplamış ve bu anlamda siyaset üretecek tek kurum olma hususiyetinden en ufak bir taviz vermeyi reddetmiştir (Hanioğlu 2009a: 252). Muhalif hareketlerin Cemiyet’in bu kapsayıcı anlayışının dışında kalması bu yüzden ortaya çıkmıştır. İttihatçılar siyasal iktidara bu denli bağımlı olmaları dolayısıyla kendilerini iktidar dışına sevk edecek unsurlara karşı tavır almışlardır. Bu yüzden İttihatçı gelenek muhalefette kalmayı, muhalif olmayı alternatif olarak değerlendirmemiştir. Kendisini yarattığı kurumsal kült sayesinde iktidarın doğal kullanıcısı olduğunu varsaymıştır. İttihat ve Terakki iktidar olduğu süre zarfınca çoğulculuğu, katılımı ve farklı fikirleri arttırıcı adımlar yerine devletin devamı için kendi iktidarını pekiştiren politikalar izlemiştir. İttihatçıların uyguladığı bu kendi iktidarını güçlendirici 72 politikalar, dönemin basın organları üzerinde de hissedilmiştir. Bu doğrultuda cemiyetin kontrolü altında olan ve ayrıca toplumdaki demokratik kültür seviyesi en yüksek zümre olan basındaki kalem sahipleri de İttihatçı yönetimi destekleyen, eleştiriyi göze alamayan anlayışa paralel yayın politikaları ortaya koymuşlardır (Şahin 2000: 24). İttihat ve Terakki yönetimine karşı eleştirel yayın yapan İkinci Meşrutiyet dönemi dört gazetecinin öldürülmesi ve katillerinin yakalanamaması basın üzerinde ağır bir baskı havası yaratmıştır. Bu dönem içerisinde işlenen muhalif gazeteci cinayetleri İttihat ve Terakki iktidarının basın-yayın ile ilişkilerin açısından önemli bir resim vermiştir. İttihatçıların kurmak istedikleri yeni düzende kültür sanat, kadın meselesi ve günlük yaşam konuları modern kimlik inşasında bir başka önemli veri olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yeni düzen çabası birçok alanda yeni düzenlemeyi beraberinde getirmiş ve özellikle ekonomi, eğitim, kültür-sanat ve kadın hakları gibi alanlar da önemli değişimler yapılmıştır. İttihat ve Terakki yöneticileri tarafından bu dönem içerisinde ilericilik, medeniyet ve uygarlık adına reformların yapılması vurgusu sıkça yapılmış ve İbrahim Hakkı Paşa kabinesinde, “niye bizim memleketimiz birkaç yıl içinde bir Batılı büyük devlet gibi olamaz?” sorusunun analizini “evvelce de demiştim ki memleketimiz gayet vasidir (geniştir). Memleketimizi yakından gördüğümüz memleketlerin hiçbiriyle kıyas etmek doğru olmaz. Mesela bugün Memalik-i Osmaniye denilen memleket Fransa değildir, İngiltere değildir, Almanya’da değildir. O hükümetlerin herhangi köşesine gitseniz aynı hükümeti, aynı ahlakı, aynı adatı (adetleri), aynı inzibat ve aynı ahlakı müesses (kurulmuş) görürsünüz. Bizim memleketimizde böyle değildir. Bizim memleketimizde doğrusu aranırsa, idarenin bozukluğu yalnız defr-i istibdatta husule gelmiş (oluşmuş) değildir. Niçin? Çünkü hükümet müzakereye, istişareye müstenit bir hükümet olmamış. Yani diyebilirim ki, tarihimizin şerefli zamanına çıkalım mesela 1000 tarihinden (yaklaşık 1584’ten) beri gelelim. İşte o müddetten beri devletimiz ancak iki senedir ki hakki surette işe başlamıştır. Bu memleket hemen birdenbire sair devlet gibi mütemeddin (uygar) olamaz. Onun için kemal-i teessürle söylediğim şu hal, memleketin anasır ve eczay-ı muhtelifesi (çeşitli öğeleri ve parçaları), ahval-i içtimaiyesinin (toplumsal sorunlarının) yekdiğerine benzememesinin bir neticesidir şeklinde yapmıştır (Tunaya 2011: 108). İttihat ve 73 Terakki yönetimi kendini Avrupa devletleriyle mukayese ederek, Osmanlı Devleti ile Avrupa arasında aşamalar olduğunu ve ülkenin bütünü göz önüne alındığında farklılıkların büyük olduğunu tespit etmiştir. İttihat ve Terakki’nin toplumsal, kültürel ve günlük yaşamın birçok alanını etkileyen reformlarını özellikle milliyetçilik ve garpçılık ilkelerini gözeterek yaptığını söyleyebiliriz. Bu alanda Darülfünun için verilen özerklik, eğitim alanında yapılan çeşitli modernleşme çabaları, yalnızca din işleriyle uğraşacak ve laik eğitime müdahale etmeyecek “Dar-ül-hikmet-i İslamiye”nin kuruluşu, kadın sorununun bir kültür olayı olarak ele alınması, milli kütüphane, milli hazine-i evrak (arşiv), milli musiki, milli filmcilik, milli coğrafya cemiyeti ve turizm ile ilgili çeşitli kurumlar hareketler İttihatçılar tarafından gerçekleştirilen reformlara örnek teşkil etmiştir (Tunaya 1988: 36). Yine İttihatçıların siyaset sahnesinde yer aldıkları bu dönemde giriştikleri yeni düzenlemelere örnek olarak batı takviminin kanunlaştırılmasının çağdaşlaşma alanındaki uygulamalar ile arasında önemli bir yer tuttuğunu belirtmek gerekir. Özelikle takvim hususunda Kameri yıl yerine Batı’nın güneş yılı kabul edilmiştir (Karpat 2010: 117). Benzer olarak Cemiyet’in Dahili Nizamnamesi gereğince çeşitli faaliyetlerde bulunmayı amaçladığı belirtilmiştir. Bu alanda, Türk Gücü gibi spor dernekleri, Türk Ocağı gibi milliyetçi, ideolojik kültür derneği, parasız sağlık hizmetleri yapan, eğitici dersler veren kulüplerden bahsetmek gerekir. Ayrıca, Müdafaa-i Milliye, Donanma, Himaye-i Etfal (çocuk esirgeme) gibi kurumlarında oluşturulduğunu söyleyebiliriz. İttihat ve Terakki mensupları aynı zamanda ekonomik alanda fırkanın temel doktrini olan milliyetçilik gereğince bir Milli İktisat siyaseti izlemiştir. Bu alanda bir yandan yerli malı kullanma, kooperatifçilik gibi ideolojik boyutu ağır basan eylemler yapılırken öte yandan milli bir banka olarak İtibar-ı Milli Bankası’nın kurulmasını sağlanmıştır (Tunaya 1988: 36). İttihat ve Terakki mensuplarının iktidarları boyunca izlediği siyaseti içinde bir başka düzenleme konusu ağırlık ve uzunluk ölçülerinde birlik, dil reformu ve izcilik kanunu, Gregoryen takvimin kabulü yer almıştır. Yine İttihat ve Terakki döneminde gerçekleşen birçok önemli gelişmeden biri Latin harflerinin kabulü olmuş ancak onun yerine eski yazının çeşitli biçimlerde okunmasını engellemek amacıyla 74 Enver Paşa tarafından Arap harflerine bağlı kalınan sınırlı ölçekte bir harf inkılâbı yapılmıştır (Örmeci 2010: 105). Yeni futbol takımlarının kurulması ve önceden kurulmuş olanlarla beraber düzenli bir şekilde maç yapar hale getirilmesi de İttihatçı siyasetin getirdiği bir başka yenilik olmuştur. İttihatçıların hukuk alanında yaptıkları reformları modern kimlik inşasında önemli bir yer teşkil eder. Hukuk alanında Şer’i mahkemelerin birçoğunun Adliye Nezaretinin denetimi altına alınması sağlanmış ve böylelikle yargı birliği hedeflenmiştir. Ayrıca din mektepleri de Maarife devredilmiştir. İttihat ve Terakki döneminde Şeyhülislam, hükümet üyesi olmaktan çıkarılmış, Darül Hikmet’ül İslamiyye Dairesi’nin başına getirilmiştir. Vakıflar ıslah edilmiş, yararsız hale gelen evkafın değiştirilmesi, hatta genel bütçeye aktarılması sağlanmıştır (Tuncay 1989: 39). Aile hukukuyla ilgili davalar şeriat mahkemelerinden alınarak sivil mahkemelere verilmiştir. Birden fazla kadınla evlenme sınırlandırılarak gerçekte hemen hemen imkânsızlaştırılmıştır (Karpat 2010: 116). Hukuk alanında yapılan ve yapılmak istenilen geniş çaplı değişikliklerin bir benzerini kadın örgütlenmesi alanında görebiliriz. Örneğin 1908 yılından itibaren İttihatçıların desteğiyle kurulan örgüt isimleri şu şekildedir: Osmanlı Kadınları Terakkiperver Cemiyeti (1324–1908), İttihat ve Terakki Kadınlar Şubesi (1324–1908), Teali-i Nisvan Cemiyeti (1324–1908), Osmanlı Kadınları Şefkat Cemiyet-i Hayriyesi (1325–1909), Malumat-ı Dahiliye Kadınlar Cemiyeti Hayriyesi (1325–1909), Esirgeme Derneği (1325–1909), Teali-i Vatan-ı Osmani Hanımlar Cemiyeti (1326–1910), Müdafaa-i Milliye Osmanlı Hanımlar Heyeti (1329–1913), Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti (1329–1913), Asker Ailelerine Yardımcı Hanımlar Cemiyeti (1331–1915), Kadınları Çalıştırma Cemiyeti İslamiyesi (1332–1916), Cemiyet-i Hayriye ve Hilal-i Ahmer Kadınlar Cemiyeti (Tunaya 1988: 476). Meşrutiyet döneminde İttihatçılar tarafından kurulan ve isimlerini sıraladığımız kadın örgütlerinden en çok etki gösteren Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti (Kadın Hakları Savunma Derneği) olmuştur. Dernek temel misyon olarak doğrudan doğruya kadın haklarını koruma amacını gütmüştür. Nuriye Ulviye başkanlığındaki derneğin çözmek istediği sorunlar şöyle özetlenmiştir: a-) Kadınların kıyafetlerini düzeltmek (ıslah etmek), b-) Kadınları iş hayatına sokarak kadınlardaki 75 sefareti hafifletmek, c-) Kadınları toplum hayatına alıştırarak, “bizi mahveden” çirkin gelenekleri yıkmak, kadın hürriyetlerini geri almak, d-) Özel okullar açarak, gazete, broşür yayımlayarak, konferanslar vererek kadınların kültürünü arttırmak ve aydınlatmak (Tunaya 1988: 482). Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti özelinde başlıklandırılan bu maddeler ve istekler dönemin diğer kadın cemiyetleri tarafından da dile getirilmiş, kadının toplumsal rolü alanında düzenlemeler yapılması talep edilmiştir. Meşrutiyet döneminde kadınlara yönelik açılan derneklerin yanında dergilerin sözcülüğünü yapan ve kadın kitlesi için çıkarılan Kadın dergileri de yayınlanmaya başlamıştı. İttihatçıların desteğiyle artan kadın dergileri, kadınlara yeni ilgi alanları ortaya çıkarmaya başlamıştır. Kadın dergilerinde bahsedilen konuları moda, giyim, süslenme sanatı vb. gibi başlıklar oluşturmuştur. Bu dönemde moda dergisi niteliği taşıyan Malumat isimli dergi ön plana çıkmıştır. Bu dergide kadınlara giyim biçimlerinin yanı sıra süslenme sanatıyla ilgili bilgi verilmiştir. 1908’de çıkmaya başlayan Mehasin isimli bir başka kadın dergisi içerik olarak Batı modasını esas almış ve sayfalarında konuyla ilgili resimli örnekler yayınlamıştır. Mehasin dergisinin başyazarı ve müdürü Mehmet Rauf’tur. 1908 yılında İstanbul’da çıkarılan bir başka kadın dergisi Demet ismiyle yayınlanmıştır. İlmi, siyasi haftalık kadın dergisi olan Demet, eğitim meselesine eğilerek, sayfalarında ünlü Osmanlı hanımlarını tanıtmıştır. Çocuk eğitimi, moda, yüz bakımı gibi konuları sık sık ele almıştır. 1908–1910 yılları arasında yayın faaliyetinde bulanan diğer bir dergi ismi Kadın’dır ve Selanik’te çıkmıştır. Derginin amacı her kadına hitap edebilmek olmuştur. Kadın sayfalarında edebi yazılara, hikâyelere ve sohbetlere yer verilmiştir. Ayrıca sayfalarında okuyucu kadınlardan gelen yazılar da yayınlanmıştır (Pınarcı 2013: 6). Kadınların toplumsal yaşama katılmalarına önem veren Kadın dergisi, kadınların eğitilmesini savunmuştur. 1913 yılında İstanbul’da çıkarılan Erkekler Dünyası, kadın ve erkek eşitliğini savunmuştur. Kadınların değerini bilen Osmanlı gençleri yetiştirmek amacıyla çıkan dergi, kadınların erkeklerle eşitliğinin ve medenileşmenin ancak kadın ve erkeğin eşit, birlikte çabalarıyla mümkün olabileceğini belirtmiştir. Kadınlar Dünyası sayfalarında Avrupa tarzı giyinmiş kadın resimlerine yer vermiştir. Bunun yanında ilk kez Müslüman kadınların fotoğraflarını 76 da basmıştır. Derginin içeriğinde gereksiz çeyiz masrafları ve görücü usulüyle evlenme gibi konular da ele alınmıştır (Pınarcı 2013: 7). İttihat ve Terakki, kadınların toplumsal yaşam içinde belirgin bir rol üstlenmesi için büyük çaba sarf etmiştir. İttihat ve Terakki’nin iktidarı içinde özellikle 1913 yılından sonra islamcı kuralları yeni yorumlardan geçirerek ve “İçtimai Usul-ü Fıkıh” kapısı açarak, kadınların rolüyle ilgili istedikleri reform çalışmalarını başlatmışlardır. Örneğin “cevaz” yolu ile çok kadınla evlenmenin önlenebileceğini ileri sürmüşlerdir. “Hukuk-ı Aile Kararnamesi”, “Münakehat ve Müfarekat” (Nikâh ve Boşanma) kararnamesi oluşturmuşlardır (Tunaya 1988: 479). Böylelikle kadına, gelenek halkası yerine modern hayat içerisinde yeniden rol verilmek istenmiştir. İttihatçıların kadın, erkek ilişkilerini yeni baştan oluşturma siyasetinin bir diğer uzantısını II. Meşrutiyet döneminin çocuk dergileri oluşturur. Aile içerisinde büyüyen bir çocuğun cemiyete dâhil olduğunda nasıl bir ahlak ve adaba sahip olması gerektiğini konu olarak işlemiştir. İttihat ve Terakki yöneticileri, Osmanlı toplumunun içine düştüğü buhranın temelini yeni ahlaki değerlerin ikamesiyle aşılabileceği kanısına varmışlardır. Bu yüzden yeni baştan kurulan değerler sisteminin temelini ahlaki değerlerden başlayarak, eksikliği duyulan tüm değerlerin yeni kuşaklara aktarılması hususunu eğitimsel bir hedef belirlemiştir. İlk adım olarak dönemin çocuk dergilerinde ahlaki değerler konusu üzerinde yazılar yazılmıştır. Uyulması gereken kurallar, edinilmesi gereken alışkanlıklar ve kaçınılması gereken davranışların neler olduğunun çocuğa teker teker sayılarak öğretilmesi önemli bir ahlak eğitimi eylemi olarak görülmüş, özendirilen erdemler çeşitli hikâye, masal ve şiirler yoluyla övülmüş ve bu erdemlerin çocuklara içten gelen bir arzuyla benimsetilmesi hedeflenmiştir (Gurbetoğlu 2007: 90). İttihat ve Terakki döneminde çıkan çocuk dergilerinde çocukların kaçınması gereken olumsuz özellikler de belirtilmiştir. Kaçınılması gereken davranışlar arasında toplum içinde konuşmaktan, yürümeye, oturup kalkmaya ve yemek yemeye varıncaya kadar çeşitli görgü kuralları vardır. Dergilerde her fırsatta görgü kurallarının önemi anlatılmıştır. Örneğin 1913 yılında yayınlanan Çocuk Duygusu isimli kitapta Adab-ı Muaşeret Dersleri isimli bir yazı yayınlanmış ve bu yazıda 77 “insani özellikler, davranış biçimleriyle belli olur. Bir toplumda yürümesini, oturmasını, konuşmasını bilmeyenler mahcubiyetler yaşarlar. Öyle hareketler vardır ki, insana önemsiz gibi göründüğü halde ayıp veya görgüsüzlük kabul edilirler. Bu gibi sakıncalardan korunmak için adap kurallarının çok iyi bilinmesi gereklidir” gibi hususlar üzerinde durulmuştur. Yine ‘Çocuk Duygusu’ adlı kitapta bazı nezaket ve zarafet kurallarına yer verilmiştir. Zarafet ve kibarlığın bir maliyeti olduğu, bunun için varlıklı olmak gerektiği savunulmuştur. Bununla birlikte az parayla da zarafetin mümkün olabileceği belirtilmiştir. Ayrıca çok parası olduğu halde bilgi ve görgü eksikliğinden kibar olamayanların da az olmadığı ifade edilmiştir. Örneğin “İstanbul’da ne beyler, ne paşa çocukları görürsünüz ki, kıyafetleri pek fenadır. Birçok para sarf ettikleri halde kendilerini güzelleştirmek şöyle dursun bilakis maskara haline koyarlar” denilmiştir (Gurbetoğlu 2007: 91). O nedenle varlıklı ve konu hakkında bilgi sahibi olmak gerektiği savunulmuş, konuya ilişkin, elbisenin renginden giyim tarzına kadar örnekler sunulmuştur. Osmanlı’nın geleneksel sofra adabının yerine masa adabının konulması, giyim, zarafet kurallarının oluşturulması ve yeni nesilden istenilen davranış kalıpları bizlere İttihatçı siyasetin batılı tarza uygun olarak yeni bir yaşam düzeni kurduğunu açıkça göstermektedir. İttihatçıların arzusu arasında olan bu isteklerine ek olarak gelenekten gelen anlayıştan uzaklaşılması ve yerine batılı tarz ve anlayışın yerleştirilmesini ekleyebiliriz. İttihat ve Terakki’nin 1908 sonrasında geliştirdiği modernleşme anlayışıyla ortaya çıkan yeni düzen ve yeni düzenleme gayesi Osmanlı gelenekselliğinden başlayarak milliyetçi ve laik esaslı politikalara doğru uzanan bir yol hikâyesidir. İttihat ve Terakki Partisi 1918 yılına geldiğinde, kasım ayının birinci günü saat 11.00’de, Merkez-i Umumi binasında toplanmasıyla son kongresini yapmıştır. 1918 yılında İttihatçıların yaptığı son kongrede iki tez ortaya çıkmıştır. Bir öneriye göre İttihat ve Terakki kendini feshederek siyasal yaşamdan kesin olarak çekilmelidir; karşı öneriye göre ise İttihat ve Terakki programı ile siyasal sabıkası olmayan, yıpranmış isimler yeni bir parti kurması gerekmektedir. Ancak kongrenin son gününde yeni fırkanın ismi üzerinde hararetli konuşmalar olmuş ve 4 çekimser, 9 muhalif oya karşı 35 oyla İttihat ve Terakki adının tarihe karıştığı kabul edilmiştir (Tunaya 1986: 51). 78 Talat Paşa, kongreyi bitirirken önce İttihat ve Terakki’nin tarihçesini yapmış daha sonrasında sözlerini şöyle bağlamıştır: “Vaziyetin aldığı şekil üzerine İttihat ve Terakki hükümeti, iktidar mevkiini terk ettiği gibi, Cemiyet rüesası (liderleri) de istifa ediyorlar. Cemiyetin bundan böyle ittihat edeceği hatt-ı hareket hakkında karar vermek, kongrenin hakkıdır” (Tunaya 1986: 62). İttihat ve Terakki 1918 yılında son kongresini yaparak Parti’yi fesih etmiş ve yaklaşık on yıllık iktidarı boyunca yaptığı uygulamaları ve düzenlemeleri ile bu dönem “erken cumhuriyet” adıyla anılmıştır. 1918 yılı Osmanlı Devleti için Birinci Dünya savaşının kaybedildiği ve İttihat Terakki Partisinin kapanışıyla son bulan ancak Cumhuriyet ile birlikte kesintisiz bir modernleşme yolunun tekrar başlangıcı olmuştur. 79 3. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: MİRAS İttihat ve Terakki mensuplarının büyük bir arzu ve gayretle büyütmeye çalıştığı toplumsal, hukuksal, idari dönüşüm ve reformlar Parti’nin son kongresinde fesih kararı alması ile durmuştu. Çalışmamızın bu son bölümünde İttihatçıların gerçekleştirmek ve nihayete erdirmek istediği reformların zihni ve politik alt yapısının Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal (Atatürk) ile nasıl takip edildiği, Cumhuriyet ideolojisi olarak benimsenecek yeni ideolojinin (Kemalizm) İttihat ve Terakki Partisi’nin İttihatçılık düsturu ile olan benzerlikleri ve en son olarak İttihatçı mirasın günümüze dek varan uzantıları üzerinde durulacaktır. Bu benzerlik ve uzantıların ifadesini Cemiyet mensubu birinin Cumhuriyet’in ilk yıllarında İstanbul gazetelerinden birine verdiği röportajında “İttihat ve Terakki Fırkası namına bazı zevatın, zat-ı devletlerine müracaat ederek, teşrik-i mesai teklifinde bulundukları yazılmıştır. Bu husus hakkında lütfen tenvir buyurur musunuz?” sorusu üzerine“vaktiyle zaten çoğumuz o cemiyetin müessis ve azasından bulunuyorduk. Son kongresi kararıyla tarihe intikal eden mezkûr cemiyetin müntesipleriyle bilahare teşekkül eden Teceddüt Fırkası mensuplarının kısm-ı küllisi büyük milletimizin azm-ı bülendinden doğan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine iştirak veya iltihak etmiş ve bu cemiyetin programını kabul eylemiştir” (Parla 2008b: 115) cevabıyla dile getirmiş ve böylelikle Osmanlı-Türk modernleşmesinin temel taşlarından olan Jön Türkler ve İttihat ve Terakki Cemiyeti; Cumhuriyet’in ilanı sonrasında Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşlarının gerçekleştireceği birçok önemli reformun temellerini erken cumhuriyet döneminde atmış ve yeni devletin ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin omurgasını oluşturmuşlardır (Örmeci 2010: 96). 3.1. İTTİHATÇILIĞIN İDEOLOJİK MİRASI: AMAÇLAR Cumhuriyet’in ilanı ve yapılmak istenilen dönüşümün düşünsel boyutu son dönem Osmanlı tarihi ve düşünce hareketlerinin ayak izlerinde saklıdır. II. Meşrutiyet dönemi düşünce hareketleri Cumhuriyet’in kuruluşunu izleyen ve inkılâplar olarak tanımlana gelen radikal dönüşümlerin, hiç değilse düşünce alanında 80 Cumhuriyetle doğmadığını, çeşitli siyasal tartışmalar çerçevesinde, daha önce ortaya atılmış önerilerin devamı olduklarını gösterir (Mert 2009: 194). Cumhuriyet’in ilanı, son dönem Osmanlı düşünce hayatını belirleyen üç akımdan; İslamcılığın yenilgiye uğrayıp, diğer ikisi olan Türkçülük ve Batıcılığın birlikte iktidar olması şeklinde tanımlanır. Aynı zamanda Cumhuriyet’in ilk yılları, yeni bir ulusun yaratılması amacına yönelik olarak geçmişin izlerinin ve etkisinin bertaraf edilmesine yönelik pek çok tasfiyenin yapıldığı, bir dönem olarak da kabul edilmiştir (Varlık 2009: 268). Cumhuriyet ile birlikte gelişen, genişleyen çeşitli düşünce akımları veya düşünsel-bilimsel disiplinler, büyük ölçüde Cumhuriyet öncesi etkinliklerden kaynaklanmıştır. Cumhuriyet öncesinde gelişen İttihatçı kuşağın öncüleri cumhuriyet döneminin düşünsel hayatının temel taşlarını döşemişlerdir. Cumhuriyet’in ilanından sonra, son Osmanlı aydınlarından her biri, yeni koşullarla kendine göre ilişki kurmuş ve Cumhuriyet öncesi geliştirdiği düşünce yapısını Cumhuriyet olgusuyla uzlaştırarak ve eklemleyerek devam ettirmiştir. Ancak, Cumhuriyet döneminin bütün düşünce hayatını, sözü geçen bu kuşaktan veya herhangi bir kuşaktan veya hepsinin toplamından daha fazla etkilemiş tek bir kişi olmuş o kişi de Mustafa Kemal Atatürk’ tür (Belge 2009b: 29). Atatürk, İttihat ve Terakki’nin bir gelenek olarak modernleştirme ideolojisinde benimsediği devletin etkin ve belirleyici rolü üstlenme düşüncesini özellikle İttihatçıların İmparatorluğun çöküş ve dağılma sürecinde olmasından ötürü yapmak istedikleri reformlarda kullandıkları yöntemlerden yola çıkarak Cumhuriyet’in kuruluş ideolojisinde kullanmıştır. Atatürk’ün kullandığı bu yol ve yöntemi, Tanzimat döneminde devletin bekasını anayasal düzenlemeler sağlamaya çalışırken, Cumhuriyet ve Cumhuriyetçi kadrolar içinse beka, modernleşmenin kendisi olmuştur. İttihatçılar için yaşadığı devletin dağılacağı endişesi, Cumhuriyetçi kadrolar açısından kurulacak Cumhuriyet’i ayakta tutma psikolojisi ile benzerlik göstermiş ve sonuç itibariyle toplumu devlete sıkı sıkı bağlı tutmaya sevk eden bir anlayış meydana gelmiştir. Kurulan bu meşruiyet mekanizmasının kontrolü İttihatçılar için anayasal-meşrutiyet ekseninde gelişirken, Cumhuriyetçi kadrolarda modernleşmeye araç olarak seçilmiştir. Hem erken cumhuriyet döneminde hem de cumhuriyet ideolojisinde varlık, birlik, bütünlük gibi hususlarda kriz, sorun yaşandığında hiç şüphesiz tercih devletten yana kullanılmıştır (Çetin 2007: 172). Her 81 iki anlayış için önemli olan devletin güçlenmesi ve bekası görünmüştür. İttihatçıların meşruti düzen arayışında anayasa vurgusu, Atatürk’ün ise Cumhuriyette ulusal egemenlik vurgusu devletin var olmasının birer amacı gibi görülmüştür (Zürcher 2010: 256). Atatürk’ün İttihat ve Terakki geleneğinden aldığı bu devletçi bakış, cumhuriyet döneminde yapılmak istenilen dönüşüm ve yenileme sürecine toplumun katılımının yetersiz kalmasına da yol açmıştır. Tanzimat’tan bu yana devam ettirilen modernleşme taleplerinin toplumdan değil devlet seçkinlerinden gelmiş olması halkın isteksiz olmasının bir diğer nedeni olmuştur. Toplumu temsil eden, halk ile kendini özdeşleştirebilen, toplum üstü mutlak bir güce sahip merkezi bir parti olan İttihat ve Terakki, parti etrafında bir kült, karizma yaratıp lider olarak partiyi ön plana çıkarırken; Cumhuriyet ile birlikte aktör, lider Atatürk olmuştur. Cumhuriyet döneminde Atatürk’ün iradesi modernleşmenin yönünü ve şeklini belirlemiştir. Tanzimat sonrasında Parti, Cumhuriyet sonrası dönemde ise lider esaslı modernleşme hareketi halkın geri planda olmasını sağlamıştır. İttihatçı ve Cumhuriyet kadrolarda modernleştirici ideoloji programların halkı geri planda tutmasının diğer bir amacı İttihat ve Terakki’nin disiplinli ve tecrübesiz bir kitle örgütü ve parti modeli olmasıyla elde ettiği, kitleleri eyleme geçirebilen bir politik güç ve inanmış bir ekip özellikleri ve muhalifliği vatan hainliği ile eş görebilen tutumlar edinmelerinin etkisi olmuştur (Gevgilili 2009: 194). İttihatçılar toplumun bütün dokusunun topyekûn değiştirilmesinin çöküş halindeki yapıyı kurtarmak ve yenilemek için gerekli olduğuna inanmış (Ahmad 1995: 54). Cumhuriyet döneminde de Atatürk izlediği politikalar da siyasal iktidarın amacının toplumsal ve ekonomik dönüşümü gerçekleştirmek ile sağlanabileceğini düşünerek siyasal dönüşümlerin nihayete ereceğini vurgulamıştır. İttihatçılar böyle bir dönüşümü tamamen başaramamışlardı ancak Atatürk, yeni bir Türkiye’nin kurulmasını ve var olmasını garanti altına almak için ülke içinde radikal çözümleri uygulamaya kararlı olmuştur (Ahmad 1995: 91). Türkiye Cumhuriyeti’nin çağdaşlaşma projesi olarak ortaya çıkan bu dönüşüm, akla ve bilime beslediği inanç bakımından İttihatçılığın izini sürmüştür (Tuncay 2009: 95). Erken Cumhuriyet döneminde yetişen yeni nesil aldıkları modern 82 eğitim sayesinde Batı ile tanışmış, sonrasında kendi toplumlarında benzer bir gelişme aşamasının yaşanmasına yönelik güçlü bir arzu duymuşlardı. İttihatçılar toplumu değiştirmenin aracı olarak akıl ve bilimi esas amaç saymışlardır. İttihat ve Terakki içinde yer alan radikal Batıcı kanadın Batı bilimi ile gelişme arasında doğrudan ilişki kuran ilerleme kavrayışı Cumhuriyet döneminde de seçkinler arasında etkisini sürdürmüştür (Söğütlü 2010: 18). Tanzimat ve Cumhuriyet döneminde yaşanan dönüşüm adımları İttihat ve Terakki geleneğinden Cumhuriyet’e bilim-din, akıl-nakil gibi karşıtlıklar temelinde atılmıştır. Bu karşıtlıklara ek olarak Cumhuriyet döneminde, İttihat ve Terakki aracılığıyla 19. yüzyılın baskın kavramı olan ilerleme fikrinin tevarüs ettiği eğitim yoluyla bilimsel-rasyonel bir toplumsallığın oluşturulması demokratikleşme için esas sayılmıştır (Köker 2009: 106). Erken cumhuriyet döneminin ideolojisi İttihatçılık amaçlarını Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte resmi ve kurucu ideoloji olarak Atatürk ve Atatürkçülük üzerinden sürdürmüştür. İttihatçılığın sahip olduğu ilerici, Batıcı düşünce mirası, siyasal, toplumsal mühendislik anlayışı, bu anlayışın getirisi olarak yeni bir vatan, yeni bir toplum, yeni bir kimlik Atatürk’ün kuruduğu ve önderliğini yaptığı Cumhuriyet Halk Partisi’nin programına: “Bu programdaki ana prensipler, memleket gerçeklerinden ilham almayı ve hürlük, birlik, düzenlik ve ilerilik umdelerine dayanmayı gerektirir” şeklinde ifade edilmiştir. Atatürk’ün ifadesi olarak kullanılan bu anlatımlar A. Comte’un pozitivizmin de yer alan nizam ve terakki (düzen içinde ilerleme) ile İttihat ve Terakki’nin birlik içinde ilerleme arasında var olan benzerliklerin yeniden yorumlandığını göstermiştir (Parla 2008c: 22). 1923 yılından itibaren cumhuriyetçi rejim ideolojik tavır olarak hayat tarzını etkileyen büyük bir dönüşümün sık sık tekrarlarını yapmıştır. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’nde; “Bir Avrupa Türkiye’si, daha doğrusu Batıya yönelmiş bir Türkiye” istediğini vurgulamıştır (Akyol 2008: 494). Atatürk dönemi, Türkiye’nin Tanzimat’la başlayan Batılılaşma sürecinin en belirgin evresini oluşturmuştur. Atatürk, İttihat ve Terakki iktidarı tarafından geliştirilen uygulamalar ve fikirlerin bir devamı niteliğinde hem kurumsal oluşumları hem de zihinsel faaliyetleri Batı ekseninde sürdürmüş, topluma uyumcu bir hal aldırma politikası izlemiştir. 83 1923–1928 yılları arasında Mustafa Kemal, geleneksel kurumları ve onları destekleyen zihniyeti birbiri ardına kaldırarak Batılı bir devlet için büyük çalışmalar yapmıştır (Ünder 2009: 150). Yapılan reformların amacı Türkiye’nin çehresini tam anlamıyla değiştirmek ve Batılı olmayan Müslüman bir ülkenin geçmişini bir kenara atmayı tercih edip tamamıyla yeni, modern ve farklı bir Türkiye’nin ortaya çıkmasını arzulamaktır (Zürcher 2010: 285). Cumhuriyetle birlikte yapılan bu büyük çaplı dönüşümde toplumu değiştirme yönünde nerdeyse tüm unsurlar tarih, dil, mitoloji, ideoloji, din, kültür, hukuk, ekonomi, eğitim vb. birer amaç olarak kullanılmıştır. Dönüşüm alanında amaçlanan ilericilik düsturunun en önemli unsuru İttihatçı gelenekten tevarüs eden devlet toplum ilişkisinde önceliğin ve üstünlüğün devlete ait olması ilkesinin bu süreçteki belirleyiciliği olmuştur. İttihatçılıktan gelen yurttaşların nesnesi oldukları devlet anlayışı Cumhuriyet döneminde, devletin bir üst etkinlikler düzeyi olarak kabulünü sağlamış, toplumsal, siyasal ve ekonomik açıdan bireylerin varlığını ve girişimlerini engellediği gibi devlet dışında bir bütünlük içerisinde bireysel rol ve siyasal katılımın da oluşmasını engellemiştir (Çetin 2007: 177). İttihatçılıktan alınan ideolojik mirasın Cumhuriyet dönemindeki bir diğer amacı, toplumsal, siyasal ve ekonomik örgütleri, sivil kurumları farklılıklara zemin hazırlayacak ve meşruluk kazandıracak bir özneleşmenin ortaya çıkmaması için koşulları kendi belirlemiştir. Atatürk tıpkı İttihatçılar gibi halkı gelişip büyümesi gereken bir kitle olarak görmüştür. “Ben, milletin vicdanında ve istikbalinde ihtisas ettiğim büyük tekâmül istidadını, bir milli sır gibi vicdanımda taşıyarak peyderpey, bütün heyeti içtimaiyemize tatbik ettirmek mecburiyetinde idim” (Parla 2008a: 35). Atatürk’ün bireyin özneleşmesi koşullarını İttihatçı zihniyetin birey yerine devlet esaslı anlayışla benzerlik gösterdiği ve ideolojik miras olarak medeniyet tasavvurundaki yön ve yöntemler peyderpey sürdürülmüştür. 3.1.1. Laiklik ve Milliyetçilik: Sivil Din ve Ulusal Kimlik Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılında Tanzimat devri ve Hamidiye döneminde yaşanan idari ve eğitsel kurumların Avrupa, bilhassa Fransız doğrultusunda dönüştüğü bir döneme tanıklık etmiştik. Yaşanan bu dönüşümden özellikle devlet denetiminde sürdürülen eğitsel ve Avrupalı örneklerden alınan 84 yasamanın hayata sokulması ve ulemanın asli etkinlik alanları olan ilim ve yasama üzerindeki rolünün azaltılması geleneksel İslami modeli de etkilemiştir. Osmanlı’nın son döneminde geleneksel modelden uzaklaşma, ülkeyi kurtarma, Batı karşısındaki yenilgiye son verme ve selamete kavuşma tasarısının bir parçası veya bir sonucu olarak görülmüştür (Mert 2009: 198). İttihatçıların benimsedikleri kurtarıcı rolü ve ideolojisi, Osmanlıların içinde bulundukları çöküş ve yenilginin nedeninin geleneksel İslami düşünce tarzından kaynaklandığını, bu temel soruna çözüm için, tarihin gidişatına ayak uydurmak, İslam dünyasına galebe gelen Batı’yı izleyerek yükselme imkânı bulmak çare olarak ortaya sunularak, Osmanlı’nın çöküşü ve giderek yok olması önlemeye çalışılmıştı. İttihat ve Terakki mensuplarını etkileyen zihniyetin pozitivist düşünce dünyası olması, kendi toplumu üzerinde selameti, dinsel- metafizik düşüncenin yerine bilimsel akılcı düşüncenin almasını gerekli görmüş, dini kurum ve düşüncenin belirlediği toplumsal hali, toplumların tarihinde bir tür çocukluk devresi olarak ifade etmiştir. İttihatçıların benimsediği pozitivizm toplumların refaha ulaşmasını olgunlaşmalarına bağlamış ve olgunlaşmanın koşulunu ise, dinsel düşüncenin yerini bilimsel akılcı düşünceye, buna paralel olarak dinsel kurumların yerini seküler olanlara bırakmasından geçtiğini vurgulamıştır. İttihat ve Terakki’nin gerçekleştirdiği 1916–1917 yılındaki reformlar, özellikle ülkedeki en yüksek dinsel otorite olan Şeyhülislam’ın, kabineden ihraç edilmesi, medreseler ile vakıflar üzerindeki yetkinin bakanlıklara aktarılması ve medeni hukukta 1917 yılında yapılan değişiklikler devleti Avrupa uygulamasına yakınlaştırmıştı (Zürcher 2009: 46). İttihatçıların uyguladığı bu politikalar laikleşme sürecinde Cumhuriyet’e sağlam bir zemin hazırlamıştır. İttihatçılar tarafından atılan bu adımlar Cumhuriyet’in temelindeki laiklik ilkesinin altyapısını oluşturmuş, II. Meşrutiyet devrinin Garplıları tarafından çekingen bir üslupta, Cumhuriyet’in kuruluşunun ardından ise, bu tavır net ve açık olarak ifade edilmiştir (Mert 2009: 199). İttihatçı kadroların uygulamaya koyduğu geleneksel İslami yapıdan uzaklaşma reformları Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Atatürk’ün laikleşme politikası ile genişletilerek sürdürülmüştür. Atatürk İttihatçı seleflerinin laikleşme yolunda başlattığı birçok uygulamanın devamcısı olmuştur. Bu anlamda Ahmet Rıza Paris’te kaldığı yıllarda dini düşüncenin; eğitim, idare ve siyaset üzerindeki nüfuzundan vazgeçtiği laik bir 85 düzenin inançlı bir savunucusu olarak kendini ortaya koymuştur. Yine İttihatçı yayıncılar arasında önemli bir yer teşkil eden Abdullah Cevdet’te radikal bir laiktir. Abdullah Cevdet sadece din ve devlet arasında tam bir ayrımın savunuculuğunu yapmamış, inançlı bir materyalist olarak Müslümanları tedricen dinsel dünya görüşlerinden vazgeçirmenin ve onlara sadece bilime dayanan bir dünya görüşüne doğru rehberlik etmenin yollarını aramıştır. İttihatçı kadro içinde bir başka önemli kişi olan Ziya Gökalp ise din ve devletin katı bir ayrımını savunmuştur (Zürcher 2009: 47–48). İttihat ve Terakki geleneğinin mirasçısı olarak Atatürk, 1925 yılında tarikatların yasaklanması ve tekkelerin kapatılması ile 1926’da Avrupa medeni hukukunun toptan kabulü ile devletin artık dinsel kurumlara ve yurttaşlar arası kişisel ilişkilere müdahale etmesinin önünü açmıştır. Bu uygulama geleneksel Osmanlı sıradan hayat tarzının devam etmesinin önüne geçmiştir. Bu anlamda Atatürk, kıyafet reformu seferberliği başlattığı Kastamonu’daki 1925 tarihli söylevinde açık bir şekilde, şeyh ve din adamlarının kamusal alanlarda törensel giysiler giyerek sadece devlet tarafından atanmış memurlara ait olan otoriteyi etkiledikleri gerçeğine işaret etmiştir (Zürcher 2009: 48). 1913–1918 yılları arasında İttihatçı kadroların giriştiği reformcu hareket, Cumhuriyet reformlarında üç faaliyet alanında sürdürülmüştür. Bu alanlardan ilki, devleti, eğitimi ve hukuku laikleştirmek; ikincisi, dinsel simgelerin üstüne gitmek ve bunların yerine Avrupa uygarlığının simgelerini koymak ve üçüncüsü toplumsal yaşamı laikleştirmek ve gerektiğinde popüler İslam’ın üstüne gitmektir (Zürcher 2010: 276). Bu reformların amacı laiklik ile modern, milli egemenliğe dayanan bir devleti; Türkiye Cumhuriyeti’ni gerçekleştirmektir. Modern toplumu gelenekçi adetleri yererek bu alışkanlıklardan uzaklaşmak ve eski geleneklerin yerine çağdaş ve akılcı fikirleri yerleştirmek Cumhuriyet düzeninde istenmiştir. Atatürk kendisine, yeni bir medeniyet içerisinde yer almayı hedef olarak seçmiş ve yeni yaklaşıma göre her şey şekillendirilmeye başlanmıştır. Türklerin tarihi, karanlık bir dönem olarak varsayılan İslami dönem atlanarak evrensel medeniyetin kökleriyle gerek coğrafya ve gerekse de dil aracılığıyla bağ kurulmak suretiyle yeniden sivil bir din şekillendirilmeye çalışılmıştır (Bulut 2009: 164). 86 Cumhuriyet idaresi yeni sivil din biçimini akılcı, gelenekçiliğe ve medreseye karşı cephe almış, her konuyu nesnel olarak ele alacak bir insan tipinde görmüştür. Bu durum için laiklik bütün cumhuriyet ideolojisinde önemli bir rol oynamıştır. Bu yeni anlayış içinde sadece din ve devleti ayırmakla toplumda esaslı bir değişme olmayacağı, daha derinlere inilerek dinin gerek toplumun gerekse kişinin kültürel, ekonomik ve toplumsal görüşleri üzerindeki geriletici etkilerini gidermek gereği ileri sürülmüştür (Karpat 2010: 136). “Türkiye Cumhuriyeti'nin resmi dini yoktur. Devlet idâmesinde bütün kanunlar, nizamlar ilmin muasır medeniyete temin ettiği esas ve şekillere, dünya ihtiyaçlarına göre yapılır ve tatbik edilir. Din telakkisi vicdani olduğundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayrı tutmayı ulusumuzun muasır terakkisinde başlıca muvaffakiyet amili görür… Dünya’da her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşit ilimdir, fendir. İlim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, dalâlettir” (Yetkin 2013: 71). Atatürk’ün laiklik anlayışıyla ilgili olarak dine ve din adamlarına olan bakış açısı özellikle din adamlarının etkinlik alanlarını kısıtlaması ve devlet işlerine karıştırılmayacaklarını vurgulaması Cumhuriyet ideolojisinin sivil din projesi hakkında ipuçları verir: “İrtica sözleri hakkındaki mütalaa-i devletlerini rica edebilir miyim? Türkiye’de esasen mürteci yoktu ve yoktur. Vehim vardı, vesvese vardı; Cumhuriyetin ilanı ve onun icabat-ı zaruriyetinden olan zait müessesatın lağvı üzerine herkesin vuzuh ile gördüğü manzara o mütevehhim ve müvessisler için de inşirah-ı kalbi mucip olmuştur… Artık Türkiye, din ve şeriat oyunlarına sahne olmaktan çok yüksektir. Bu gibi oyuncular varsa, kendilerine başka taraflarda sahne arasınlar” (Parla 2008c: 263–264). Atatürk tarafından cevaplanan bu soru toplumun dinsel ve geleneksel ahlaki değerlerinin laik, rasyonel ve bilimsel değerlerle değiştirilmesini kapsamıştır. Laiklik ilkesine dayanan reform hareketlerinin hedefi, bu bağlamda, kendine bilimsel kuralları temel edinmiş olan devlet; toplumun kültürel ve ahlaki yapısını dönüştürme görevini üstlenmesi olarak temellendirmiştir (Çelik 2009: 85–86). Laiklik söylemin içerisinde düşünme ve muhakeme etme tarzını bilimsellik ve rasyonellik ölçütünde değiştirmeye, halkın düşünüş tarzını belirlediği düşünülen hurafe ve inançların yerine pozitif ve deneysel bilimlerin bakış açısını yerleştirme vurgulanmıştır. 87 19. yüzyıl ortalarından bu yana devam eden Batı yasalarını benimseme vurgusu 1925 yılında çıkarılan Takrir-i Sükûn kanunu ve İstiklal Mahkemeleri’nin etkisi altında yapılan şapka ve giyim kuşam kanunları, tekke ve zaviyelerle türbelerin seddi, dolayısıyla tarikatların yasaklanması ve aynı yılın sonlarında, hicri ve muaddel Rumi takvim yerine, milat başlangıçlı uluslararası takvimin ve alafranga saatin kabulünün gerçekleşmesi; 1926 yılından itibaren aynı zamanda şeriat yasalarının yürürlükte kalmasıyla devlet uygulamasında ikilik yaşanmasına neden olmuştur. Bu ikilikleri ortadan kaldıracak uygulamalar ise aile, borçlar vb. konularında var olan dinsel hükümler kaldırılarak kıta Avrupa hukuku yalnız başına hüküm ferman olarak başlanmış, devamında, 1928 yılında, beynelmilel erkam, kasım ayında Latin esaslı Türk Alfabesi kanunlaştırılmıştır. Aynı zamanda halka yeni harfleri öğretmek için, millet mektepleri teşkilatı kurulmuştur. 1931 yılında, bütün ölçüler metrik sisteme uyarlanmış, 1935’te de pazar günü hafta tatili olarak benimsenmiştir (Tuncay 2009: 92). Yapılan reformlarla sağlanmak istenilen amaç, devlet uygulamalarını Batıyla aynılaştırmak olarak açıklanmıştır (Ahmad 1995: 100). Atatürk öncülüğünde yürütülen laik reformlar Jön Türkler ve İttihat ve Terakki hareketlerinden hiçbir zihni kopma göstermeksizin devam etmiştir. Pozitivizm, bilim, rasyonalite gibi kavramlarla örülü laiklik anlayışı Atatürk tarafından toplumu şekillendirmede, sosyal, siyasal, ekonomik ilişkilerde ve bireylerin hayatlarının düzenlenmesinde yol gösterici ve egemen kılınmak istenmiştir. Atatürk’te bilimin rehberliği, milleti ve devleti güçlü kılmanın bir aracı olarak ele alınmıştır. Atatürk, pozitif düşünce gereği, toplumsal ilişkilerin Tanrısal bir düzenlemeye bağlı olmayacağını ve dinin toplumu ve siyaseti düzenlemesi gerektiğini savunarak laikliği din yerine ikame etmek ve laik ahlakın toplumsal ve siyasal ilişkileri kapsayacak kalıcı bir güç haline dönüştürmek için uğraşmıştır (Çetin 2007: 146). Atatürk Cumhuriyet’in ilanı ile başlayan ve saltanatın, hilafetin kaldırılması ve şeyhülislamın kabineden çıkarılmasıyla birlikte devletin kendisinin büyük ölçüde laikleştirilmesini sağlamıştır (Zürcher 2010: 257). Bu dönüşüm Cumhuriyet'in onuncu yılı münasebetiyle çıkartılan bir kitapçıkta; “Cumhuriyet Türkiye’sinin cemiyeti laik bir cemiyettir. Fakat bu laiklik sadece din ve dünya işleri arasında, Fransa'da olduğu gibi, bir mütareke manasını ifade etmez. Yani pasif bir laiklik 88 değildir. Türk laikliği hayatın, yani ulusun menfaatlerini ve dirliğini her şeye hâkim kılan aktif bir telakkisidir” (Yetkin 2013: 76) denilerek yeni cumhuriyet içinde laikliğin her daim diri ve canlı olacağını vurgulamıştır. İttihatçılığın Cumhuriyete bıraktığı bir diğer kalıcı ideolojik miras, 1908 yılında II. Meşrutiyet döneminde gerçekleşen ve Osmanlı Devleti’nin varlığını korunması için üretilen Türkçülük akımı olmuştur. 1908 ve sonraki yıllarda genişleyerek devam eden Türkçü fikirler Türk ulusal bilincinin oluşumunda büyük rol oynamış ve Atatürk’ün devrim mitolojisinin oluşumunda da önemli yer edinmiştir (Ahmad 1995: 98). Erken Cumhuriyet döneminde İttihatçıların giriştikleri yeni ve modernleştirici süreç kendi içerisinde bir millet yaratma gerekliliğini ortaya çıkarırken, diğer bir yandan bu durum modernleşmeyi ve milliyetçiliği birbirine paralel bir sürecin içerisine sokmuştur. İttihatçılığın modernleştirici devlet geleneği içerisinde milliyetçilik olgusu, çoğu zaman modernleşmeyi de aşan bir ideolojik anlam taşımıştır. Bu yüzden milliyetçilik, modernleştirici Atatürkçü ideolojinin de en önemli modernleştirici yapı taşlarından biri sayılmıştır (Çetin 2007: 150). Türkçü düşünce ve bir kimlik olarak Türklüğün bir gurur vesilesi olarak Osmanlı’nın son dönemlerinden itibaren varlık gösterdiğini Şair Mehmet Emin Yurdakul’un ilk defa Manastır Askeri İdadisinde öğrenci iken okuduğu “Ben bir Türk’üm, dinim cinsim uludur” mısrasıyla başlayan manzumesinde, “bana ulusal benliğimin gururunu tattıran ilk anlatımımı bulmuştum. Ondan sonra Türklük, benim en derin güven kaynağım, en engin övünç dayanağım oldu. Kendimi hiçbir zaman Osmanlılığın telkin ettiği başka ulusları öven ve Türklüğü aşağı gören eksiklik duygusuna kaptırmadım” Osmanlı yönetici eliti arasında Türklük bilincinde ve “Bizim neslin gençlik yıllarına Osmanlılık telkin ve etkileri hâkimdi. İmparatorluk halkını meydana getiren Türk’ten başka uluslara, bu arada yanlış bir din anlayışıyla Araplara, sarayın ordu ve devlet ileri gelenleri arasında bulunan ırktaşlarının etkisiyle Arnavutlara özel bir değer veriliyor; onlardan söz edilirken kavm-i necip deyimi ile sıfatlandırılarak bu duygunun belirtilmesine çalışılıyor, memleketin sahibi ve devletin kurucusu olan biz Türkler, ikinci planda gelen önemsiz halk yığınları 89 sayılıyordu” görüşlerinde Türklüğün devlet idare ve kademesinde ön plana geçmesi arzulanmıştır (Parla 2008c: 179). İttihatçılar tarafından duyulan bu arzu, Birinci Dünya Savaşı’nın yaşanmasının ardından, hem siyaseten hem de akademik olarak yaratılmaya başlanmıştır. Mustafa Kemal tarafından belirtilen yeni milli devlet Türk olarak belirlenmiş ve Türk kimliği dil, hars ve mefkûresine dayandırılmıştır (Zürcher 2009: 49) ve Atatürk, Türklüğü tek ulusal kimlik kabul etmiştir (Çetin 2007: 159). Atatürk kendinden önce Türkçü düşünce dışında başka fikirlere inanları “Efendiler, asırlardan beri Türkiye’yi idare edenler çok şeyler düşünmüşlerdir; fakat yalnız bir şeyi düşünmemişlerdir: Türkiye’yi. Bu düşüncesizlik yüzünden Türk vatanının, Türk milletinin duçar olduğu zararları ancak bir tarzda telafi edebiliriz: O da artık Türkiye’de Türkiye’den başka bir şey düşünmemek. Ancak bu zihniyetle hareket ederek her türlü selamet ve saadet hedeflerine vasıl olabiliriz” (Parla 2008c: 172). Türkün Türk’ten başka dostu yoktur anlayışı Atatürk için “Biz doğrudan doğruya milliyetperveriz ve Türk milliyetçisiyiz; Cumhuriyetimizin mesnedi Türk camiasıdır. Bu camianın efradı ne kadar Türk harsiyle meşbu olursa o camiaya istinat eden cumhuriyet de kuvvetli olur” şeklinde ifade bulmuştur (Parla 2008c: 173). Cumhuriyet ile birlikte gelen “Biz Türk’üz; bu yüzden Türkler tarafından yönetilmeliyiz” anlayışı, Cumhuriyet milliyetçiliğin de temel ilkesi olarak belirginleşmiştir. Ayrıca Atatürk milliyetçiliği, bütün sosyo-politik faaliyetleri belirleyen yüksek bir kuvvet olarak Cumhuriyet’in üzerine oturduğu temel çerçeve hüviyetinde olmuştur (Yıldız 2009: 210). Atatürk, ikinci meşrutiyet döneminde bazı Jön Türk yazarlarının dilde sadeleşme isteklerini bir adım öte taşıyarak (Hüseyin Cahit Yalçın, Abdullah Cevdet, Celal Nuri İleri vb.) 1928 yılında milliyetçi temelleri sağlamlaştırmak maksadı ile Latin alfabesini kabul etmiştir (Zürcher 2010: 276). Dilde yapılan bu reform ile “geçmiş hataların köklerini ve dallarını yok etmemizin zamanı gelmiştir. Bu hataları düzelteceğiz. Bunu yaparken bütün yurttaşların bu faaliyete fiilen katılmalarını istiyorum. Sonuç olarak Türk toplumu yeni alfabeyi bir ya da iki yıl içinde öğrenmeli” ve böylelikle “ulusumuz kendi yazısıyla ve kendine özgü zekâsıyla uygar dünyanın yayında yerini alacaktır” (Çelik 2009: 85). Dilde yapılan bu köklü 90 değişiklik Türk toplumunun Osmanlı’nın geleneksel yapısından uzaklaşmasını neden olurken, Türkçü politikaların bir başka uygulamasıyla, Kasım 1929’da, ulusal okullar atılımı sürmüş, her yurttaşa, her kadına, erkeğe, hamala ve balıkçıya yeni Türk alfabesini öğretmek için teşvikler sunulmuştur (Ahmad 1995: 102). Cumhuriyet’in yaratmayı arzuladığı yeni bir Tük ulusu ve modernleşmenin gerektirdiği yeni bir modern insan hedefi modernleşmiş, rasyonel ve laik siyasal topluluğun oluşturulmasını bir aracı olarak sunmuştur. Toplumun bütün kesiminin modernleşmeci projeye kendini adaması ulus olabilmenin, bu anlamda milliyetçi olmak da, yurttaş olmanın esas koşulu haline gelmiştir. Devlet, millet ve milli kimlik inşasında ana hedef olarak, Cumhuriyet idaresinin yekpare bir görüntüyle yansıyacağı düşünülmüş, türdeş olmayan kitle içerisinde dini, etnik ya da sınıfsal göstergeler milli birlik ve dirlik ruhunu kemiren, bölücü ve ayrılıkçı nitelikler olarak değerlendirilmiş ve kamusal alandaki görünürlüklerini mutlak yasak kapsamına alınmıştır (Yıldız 2009: 215). Yeni baştan bir toplum inşa girişimi olan bu milliyetçilik farklılıkların ortaya çıkmasına boşluk bırakmamıştır. Devlet nasıl kurtarılabilir? sorusundan yola çıkarak reformlarını oluşturan kuşaktan artık askeri ve siyasal olarak kurtarılmış ve önceliği toplumun ihya edilmesi ve modernleştirilmesinde gören laik ve milli bir devlet anlayışına geçilmiştir (Zürcher 2009: 51). Laik ve milliyetçi ideolojinin özü devlete, toplumun modernleşme doğrultusunda dönüştürülmesinde merkezi bir rol yüklemiştir. Bu dönüşümde milliyetçi seçkinler, kuralları belirleme gücüne de sahip olmuşlar ve toprak bütünlüğü, ulusal bağımsızlık, kesintisiz ilerleme, toplumsal değişim, milliyetçi seçkinlerin kurallar üzerinde kurduğu ana temaları oluşturmuştur (Çelik 2009: 84). Cumhuriyet idaresi kurulan bu ana temalar üzerinden bir Türk tarih tezi oluşturulmasına ihtiyaç duymuş ve Türk tarihi; İslam tarihinden soyutlanmış ve Anadolu’da bir Türk milli devletinin kuruluşunu haklılaştırmak için Türk tarihi genel olarak dünya tarihi, özel olarak da Batı tarihi ile bütünleştirilerek Osmanlı geçmişi tarih dışı bir genellemeyle karanlıkla eş kılınmıştır (Yıldız 2009: 229). Bu tarih tezinin bir parçası olduğu aşırı ulusçuluk, Batı usullerinin benimsenmesini kolaylaştırmaya da yardım etmiştir (Zürcher 2010: 283). 91 Türk Tarih tezi eğitim aracılığıyla Türklüğün milli öz saygısını Türklerin Anadolu topraklarındaki tarih öncesi bakiyeleri ile özdeşleştirmiş, milliyetçiliği Türkiye Türkleri ile sınırlamıştır. Milli kimliğin etniklik temelinde yeniden inşası ve Misak-ı Milli sınırlarına bağlılık Tarih Tezi’nin iki belirgin özelliğidir. 1932’den itibaren Tarih Tezi okul ve üniversitelerde tarih öğretiminin dayanağını oluşturmuştur (Behar 1992: 203). Atatürk milliyetçiliğinde Türk Tarih tezinin bir türevini Güneş Dil Teorisi oluşturur. Dilin Türkçeleştirilmesi yoluyla sekülerleştirilmesi, Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin ikamesi, ezan dâhil olmak üzere ibadet dilinin Türkçeleştirilmesi ve Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin geriliği ve şarklılığı temsil ettikleri gerekçesiyle dilden uzaklaştırılması, milli ülkünün lazımları babında meşrulaştırılan bu dil reformunun önemli unsurudur. 1932 yılında Türk Dil Kurumu’nun kurulması ise Türkleştirme politikasında günlük dil, eğitim, sanayi ve ticari hayattan başlayan ve kamu idaresinin bütününü kapsayan bir etnik Türkleştirme programının daha da genişlemesine olanak sağlamıştır (Yıldız 2009: 229). 3.1.2. Elitist ve Pozitivist Anlayış: Popülizm ve Jakobenizm Erken Cumhuriyet döneminde modernleşme ve batılılaşma yolunda yapılan İttihatçı reformların kaynağını, Türk aydınlarının bağlandıkları düşünce sistemlerinden bir diğerini, pozitivist, bilimsel ilerleme düşüncesi üzerine temellenen toplum projeleri oluşturmuştu. İttihatçıların modernleşme ve batılılaşma yolunda yaptığı bu reformların kaynağında ise halkçı modernleşme kuramları yer almış ve halkçılık ideolojisi Türkçü ve Batıcı politikaların temel söylemi olagelmişti. Bu söylem erken Cumhuriyet döneminden Cumhuriyet’e gelindiğinde İttihatçılıktan alınan bir miras olarak Atatürkçü rejim içinde de benzer şekilde devam ettirilmiştir. 1920’lerin ortalarına doğru başlayan ve özellikle tek parti döneminde belirginleşen hükümet etmek ifadesi halkçı ideallere; halkı halk için halka rağmen yönetmek anlamında bakıldığını göstermiştir (Çelik 2009: 77). Geçmiş dönemde İttihatçıların benimsediği halkçı anlayışa benzer olarak Atatürkçü seçkinler de, cumhuriyetçi idealleri halk adına gerçekleştirme görevini üstlenmişlerdir. Cumhuriyet içerisinde koyulan hedefler kimi zaman halkın iradesiyle çelişecek olsa bile gerçekleştirilmesi gerekli görülmüştür. Bu manada Cumhuriyet idaresinde 92 seçkinlerin halk üzerindeki ağırlığının fazla olması, halka rağmen halk için yönetme hakkını doğurmuştur. Bu tavır geniş bir alanı kapsarken, halkçılığının en önemli bileşenlerinden birisini oluşturan köycülük ve köylülere yönelik halkçı tavırda da görülmüştür. Köycülükte izlenen politika tepeden ve devletlû olmuştur (Karaömerlioğlu 2009: 283). Cumhuriyet düşüncesi ve tek parti ile Meşrutiyet düzeninde İttihatçı gelenek arasında var olan önemli bir bağ; geçmişte İttihatçıların üstlendiği, cumhuriyette ise tek partinin gerçekleştirdiği genel iradeyi temsil etme gücü ve yeterliliğidir. Cumhuriyet döneminde ulus, bir bütün olarak, ulusal kurtuluş hareketinin sembolü olan tek parti tarafından temsil edilmiştir. Tek parti Cumhuriyet’i her türlü tehdide karşı korumak adına halkın karar alma süreçlerine katılımını engelleyen politikalar da önerebilmiş ve bu söylem içinde halk her türden gerici, rejim karşıtı, komplocu faaliyetlerin kaynağı olarak da görülebilmiştir (Çelik 2009: 78). Cumhuriyet düzeninde halkçılığın halka rağmen yapılması imkânı hiç şüphe yok ki Tek Parti’nin siyasetlerini eleştirme ve hatasızlık karakterini meşrulaştırma alanlarında önemli olanaklar sağlamıştır (Hanioğlu 2009b: 149). İttihatçılık geleneğinde var olan, halk olgusunu bir bütün olarak görme ve İttihat ve Terakki’nin düşüncelerinin ve eylemlerinin meşruiyeti için, bir yığına dönüştürdüğü halk hareketini istediği yönde mobilize etme süreci toplumun topyekûn mobilize edilerek siyasete pasif katıldığı bir katılım sürecinin başlangıcını doğurmuştu (Çetin 2007: 136). Cumhuriyet döneminde gönüllü, örgütlü ve katılımcı bir halk hareketi yerine tek, bütün ve pasif bir kitle gerçeği karşımıza çıkmıştır. İttihatçıların önemli ismi Abdullah Cevdet tarafından birçok eseri çevrilen Gustafe Le Bon, hem erken cumhuriyet döneminde hem de Cumhuriyet döneminde elitist görüşlerin politik kaynağı olmuştur. Le Bon’un ruhban karşıtlığı, bilimcilik, biyolojik maddecilik, otoriteryanizm, entelektüel elitizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik duyan fikirleri Jön Türk düşünür ve aydınları tarafından, devletlerine ve toplumlarına daha sonra kendi fikirlerine göre Jön Türkler’den daha da fazla şekil verecek durumda olan Kemalist eylemcilere aktarılmıştır (Zürcher 2009: 53–54). 1931 yılında Le Bon’un “LesIncertitudes de l’heurepresente” adlı eseri “Ameli Ruhiyyat” başlığı ile Türkçeye çevrilmiş ve dönemin Elazığ valisi Cemal Bey bu eserin tüm valiler ve kaymakamlar için mürşit olacağını savunarak önde gelen 93 yöneticilere okutturulmasını tavsiye etmiştir. Ayrıca bu kitaptan on yıl önce Le Bon’un Türkçeye çevrilen “Hier et Demain” (Dün ve Yarın) adlı eserinin bizzat Mustafa Kemal tarafından okunması, kitapta yer alan “Bir kavmin arazisini fetih etmek kâfi değildir, ruhunu da teshir ve mağlup etmelidir” ifadesine Cumhuriyet’in kurucusu tarafından “ona hâkim olmak için” ibaresinin el yazısıyla ilave edilmiş olması halkçı görüşlerine Le Bon’un etkisinin olduğunu belirtebilir (Hanioğlu 2009b: 97). Cumhuriyet döneminde tek partinin yürüttüğü dünyevilik vurgusu, ulema karşıtlığı, bilime, eğitime ve toplumu dönüştürmede entelektüel bir elitin rolüne duyulan inanç, düzenli reform ve ilerleme ile dayanışmacılığa dayanan bir toplum tercihi, bilimsel bir elitin aydınlanmış rehberliği altında ideal toplum resmini göstermiştir (Zürcher 2009: 52). Cumhuriyet döneminde seçkinler denetiminde gerçekleşen ideal toplum resmi, halka rağmen halkçılık siyasetleri ve kitlelere yararlarına olan, ancak benimsemeyecekleri değişiklikleri kabul ettirme şeklinde gerçekleşmiştir (Hanioğlu 2009b: 100). Bu anlayışta halk ile yönetici kadronun arasının açılması söz konusu olmuştur. Yaşanan bu uyumsuzluk esasen halka yön vermek isteyen yönetici sınıfının izlediği yöntemlerden kaynaklanmıştır. Atatürk’ün bir konuşmasında vurguladığı “sınıf-ı münevver telkinle, irşadla kitle-i ekseriyeti kendi maksadına göre ikna muvaffak olamayınca, başka vasıtalara tevessül eder. Halka tahakküm ve tecebbüre başlar, halkı istibdatta bulundurmağa kalkar” anlayışı halka doğrunun, iyinin ve yararlının ne olduğunu, seçkinler tarafından anlatılmasının bir ödev olduğu anlayışının öncelediğini gösterir (Tuncay 2009: 96). Aydınların üstlendikleri öncü rolü, özellikle Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte halkın eğitimsiz, hurafelere bağlı, iradesi özgür olmayan, hakikati göremeyen, gerici güçlerin arkasından gitmeye eğilimli bir kitle olarak görülmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkarken, yaşanan medeniyet değişiminin millet adına siyasal ve toplumsal hakikatleri gören aydın bir elit tarafından emr-i vakiler şeklinde hayata geçirilebileceğine ve daha sonra halka benimsetilebileceğine inanılmıştır (Ünder 2009: 142). 19. asır sonlarından itibaren İttihat ve Terakki zihniyetiyle başlayan ve sonrasında Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren sürdürülen elitist görüşler halk ve seçkinler arasında yaşanan çatışmanın temel nedenlerini oluşturmuştur. Yaklaşık bir 94 asırdır devam eden elitlerin yönetimi anlayışı ve modernleştirici tavrı yakın tarihimizin bir gerçeği olarak kabul edebiliriz. Bu anlayış aynı zamanda toplumun seçkinlere mahsus, avamın işi olmayan, tecrit edilmiş bir bölge olarak görülmesini de getirmiştir. Cumhuriyet’in ilan edilmesinin ardından başlanılan bu tarzdaki sosyalsiyasal ve hukuk alanındaki reformların kökenini Osmanlı modernleşmesinin siyasal aktörleri olan İttihat ve Terakki iktidarına kadar vardırmak mümkündür (Koçal 2013: 244). Cumhuriyet’i kuran ve uzun yıllar boyu rejimi sürdüren bürokratik gücün toplumsal kaynağını oluşturan bu İttihatçı kuşağında benimsediği, Fransız Jakobenizmi ve o modelden türeyen milli devlet ideali Cumhuriyet’in ilan edilmesi ile başlayan dönüşümlerin başlıca esin kaynakları arasında büyük önem arz etmiştir (İrem 2004: 1). Geleneksel yapıdan kopuşun radikal adımlarını içeren Cumhuriyet dönemi bireyin veya toplumun hür iradesiyle doğan, kendiliğinden belki çatışmanın doğal olarak kendiliğinden ürettiği bir rıza ve kabul ile değil de devletin toplumu düzenlemesi gelenekselliği içinde veya dış şartların belirlemesiyle sürdürülen özünde jakoben yaptırımlar taşımıştır (Çetin 2005: 11). Geleneksel, kültürel, siyasal ve ekonomik yapılar üzerinde bu derin jakoben tavır ve bilimci pozitivist dünya görüşün asıl radikal ve dönüştürücü etkisi, siyasal bir devrimi kültürel bir devrime dönüştürmek isteğinden kaynaklanmıştır. Yaşanan modernizmin seküler bir siyaset teorisi dairesinde milli bir devletin kurulması gibi kısıtlı bir siyasal amaçla hareket etmediğini varsayan genel geçer anlayış, geleneksel toplumun seküler, bilimsel ve Batılı ölçülere göre tanzim edilmesini öngören kültürel bir dönüşüm projesinden kaynaklandığını ima etmiştir (İrem 2004: 14). Hem İttihat ve Terakki zihniyeti hem de Cumhuriyet düzeninde Atatürkçü anlayış; insanların dışında var olan ve bilimsel bilgi ve tecrübe ile bilinecek bir nesnel gerçekler alanının varlığını kabul etmiş ve bu alanı toplumsal dinamikleri ve toplum yönetimini en iyi bilenler olarak önder ve intelligentsia’nın egemen sınıf olarak toplumu yönetmelerini öngörürken, yine doğa yasalarıyla doğanın düzenlenmesi ve kontrol edilmesi gibi, bilim aracılığıyla da toplumsal örgütlenmelerin ve bireysel davranışların en faydalı şekilde düzenlenebileceğine ve kontrol edilebileceğine inanmıştır. Her iki zihniyetin sahip olduğu bu pozitivist anlayış gereği iktidar; bilimi, toplumu şekillendirmekte, sosyal, siyasal ve ekonomik 95 ilişkilerde ve bireylerin hayatının düzenlenmesinde (davranış kuralları konmasında) yol gösterici ve egemen kılmak istemektedir ki resmi ideolojinin bilimsellik iddiasının özünde de bu anlayış yatmıştır. Bu sistemde mutlak rasyonaliteye dayalı devlet aklı başat ve üstün akıl olarak kutsanmıştır (Çetin 2004: 15). Cumhuriyet düzeninde pozitivizmin bilimi iktidar aracı yapması, mutlaklaştırması ve kutsallaştırması (dinselleştirmesi) nedeniyle insanın ve toplumun düzenlenmesinde Jakobenizm meşruiyet bulmuştur (Çetin 2004: 15). Meşrutiyet ve Cumhuriyet döneminde yaratılan bu mutlaklığın, kutsallığın ve gerçekliğin sahibi olan Atatürk, karanlıkta ve yoksun olan toplumun aydınlatılması misyonunu jakoben bir anlayışla toplumsal düzenlemeyi gerçekleştirmiştir. Bu yüzden Türk siyasal düşün çalışmalarına hâkim genel geçer yaklaşıma göre İttihatçılarla başlayan ve sonrasında iktidara gelen cumhuriyetçi seçkinler tarafından sürdürülen modernlik projesini, Jakoben siyasetin yöntemlerine uygun bir şekilde yürütmüşlerdir. Buna göre meşrutiyetçi ve cumhuriyetçi kadronun izlediği modernleştirici siyasetinin açık formülü olarak milliyetçi, halkçı, laik, devletçi ve inkılâpçı prensipler ve değerler sıralanırken bir de tepeden-aşağı, öncü-misyoncu Jakoben bir devrim modelinin olduğunu da söyleyebiliriz. İzlenen Jakoben modernlik siyaseti, günümüz siyaseti tarafından daha sonra sıklıkla uygulanılacak ve seçkinci-otoriter modernleşme hareketleri olarak Türk demokrasisinin yeterince gelişememesinin önündeki en büyük engelden biri olarak ifade bulacaktır. 3.2. İTTİHATÇILIĞIN POLİTİK MİRASI: ARAÇLAR Tarih boyunca ortaya çıkan idareciler ya dönem içerisinde kendi ideolojilerini yaratmışlar ya da kendinden önceki var olan ideolojileri devam ettirmişlerdir. Bu anlamda Cumhuriyet döneminin kendinden bir önceki dönemde yer alan İttihatçı zihniyetle olan birçok bağını sürdürdüğünü önceki başlıklarımızda ifade etmeye çalıştık. İttihatçıların politikalarında sıkça kullandıkları ve sonrasında Cumhuriyet’te de görülen Batı ile ilişkilerin ve Batılılaşma tezini yeni bir zemine oturtulması, aynı zamanda milleti hâkime ile bunun dışında kalan etnik ve dini grupların ilişkilerinin ne temelde düzenleneceği, tarihin geleceği inşada nasıl kullanılacağı ve son olarak vatandaşların hakları ya da görev/vazifeleri gibi meseleler neredeyse bir asırdan beri çeşitli araçlarla kontrol edilmek istenmiştir. 96 3.2.1. Muasır Medeniyet Yolunda Halkın Vazife ve Görevleri: Türk Ocakları Yerine Halk Evleri Cumhuriyet’in 1923 yılında ilanı ile birlikte Atatürk ülkenin geleceğini muasır medeniyete ulaşma da görmüş ve bu amacı gerçekleştirmek için sık sık pozitivist bilginin mutlaklığına vurgular yapmış, aynı zamanda Cumhuriyet bireylerini pozitivist modernleşmenin nesneleri durumuna indirgemiştir (Çetin 2007: 157–158). Atatürk bu muasır medeniyet yolunda mutlaklığına inandığı projesinde bireyler belli vazife ve görevler ile yükümlü tutulmuştur: “Yurttaşlarım! Az zamanda çok ve büyük işler yaptık. Bu işlerin en büyüğü, temeli, Türk kahramanlığı ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti Türk milletinin ve onun değerli ordusunun bir ve beraber olarak azimkârane yürümesine borçluyuz. Fakat yaptıklarımızı asla kâfi göremeyiz. Çünkü daha çok ve daha büyük işler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzu dünyanın en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine çıkaracağız. Milletimizi en geniş refah, vasıta ve kaynaklarına sahip kılacağız. Milli kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız. Türk milletine çok yaraşan bu ülkü, onu, bütün beşeriyete hakiki huzurun temini yolunda, kendine düşen medeni vazifeyi yapmakta, muvaffak kılacaktır” (Parla 2008c: 164). Atatürk tarafından benimsenen batı medeniyeti arzusu, İttihatçıların parti ismi olarak belirlediği ilerleme ve birlik anlayışıyla benzerlik göstermiş ve bir çok konuşmasında ilerleme ve uygarlaşma yolunda sosyalsiyasal alanlara yeni baştan düzenlene getirmiş, geleneksel yapının izlerini taşıyan tekke, zaviye ve türbeler ile şeyhlik, dervişlik, müritlik, çelebilik, falcılık, büyücülük gibi birtakım unvanların yasaklanması hususunda yeni kanunlar oluşturulmuştur. “Efendiler milletimizin başında, cehil, gaflet ve taassubun ve terakki ve temeddün düşmanlığının, alameti farikası gibi telakki olunan fesi atarak onun yerine bütün medeni alemlerce serpuş olarak kullanılan şapkayı giymek ve bu suretle, Türk milletinin, mendi hayatı içtimaiyeden, zihniyet itibariyle de, hiçbir farkı olmadığını göstermek bir lazime idi. Bunu, Takriri Sükûn Kanunu, cari olduğu zamanda yaptık. Birtakım şeyhlerin, dedelerin, seyitlerin, çelebilerin, babaların, emirlerin arkasından sürüklenen ve falcılara, büyücülere, üfürükçülere, nüshacılara tabi ve hayatlarını emniyet eden insanlardan mürekkep bir kütleye, mendi bir millet nazariyle bakılabilir mi? Milletimizi yanlış manada gösterebilen ve asırlarca göstermiş olan bu gibi anasır 97 ve müessesat, Yeni Türkiye Devletinde, Türk Cumhuriyetinde idame edilmeli miydi? Buna atfı ehemmiyet etmemek, terakki ve teceddüt namına, en büyük ve gayrikabili telafi hata olmaz mıydı? İşte, biz, milletimizin nasiyesini olduğu gibi açık ve pak göstermek için; milletimizin mütaassıp ve Kurunu Vustai zihniyette olmadığını ispat etmek için istifade ettik” (Parla 2008a: 146). Muasır medeniyet yolunda yapılan bu düzenlemelerle toplumun ilerlemesi, yenileşmesi, çağdaşlaşması ve uygarlaşması hedeflenmiştir. Atatürk muasır medeniyet yolunda büyük siyasal-toplumsal projesini ifade ederken söylemine egemen olan vazife/görev anlayışını sadece o güne ait bir içerikte kalmamasını, aynı zamanda çocuklara, gelecek genç nesillere, yöneticilere, öğretmenlere, orduya, bürokrasiye yönelik bir ödev bilincinin aşılanmasını sürekli canlı tutulmasını arzulamıştır. Atatürk’ün bu arzusu aynı zamanda bireylerin haklarına yönelik bir anlayış yerine devletine ve milletine karşı ödev, görev ve sorumluluklarını aşırı vurgulamasına ve bireye güvenmemesi ve bireyin toplum ve devlet içerisinde eritilmesi gerekliliğini savunan kolektivist düşünceye de taşımıştır (Çetin 2007: 159). Bu anlamda vazifelerin en belirginini gençliğe hitabesinde görürüz: “EY TÜRK GENÇLİĞİ! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek, dâhilî ve haricî bedhahların olacaktır. Bir gün, İstiklâl ve Cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şerâitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerâit, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve Cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zaptedilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şerâitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasi emelleriyle tevhid edebilirler. Millet, fakr ü zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerâit içinde 98 dahi, vazifen; Türk İstiklâl ve Cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur!” (Atatürk 1962: 897-988). Atatürk Türk gençliğini Cumhuriyetin koruyucuları olarak vazifelendirmiştir. Atatürk’ün söylemine egemen olan vazife/görev anlayışı çocuklara, gelecek genç nesillere, yöneticilere, öğretmenlere, orduya, bürokrasiye yönelik bir ödev bilinci aşılanması anlamı taşımıştır. Bu anlayış hem birey hem de toplum ve devletin bir bütün olarak algılamasına yol açmış, bireylerin toplumun ve devletin dışında hareket alanlarının kısıtlanmasına sebep olmuştur. Muasır medeniyet yolunda 1912 yılında İttihat ve Terakki yöneticileri tarafından kurulan Türk Ocakları’nın, dönemin artan Türkçü politikalarını halka ulaştırmak için önemli bir yer edinmesinde ciddi bir araç olduğunu da ekleyebiliriz. Türk Ocaklar misyon olarak halk üzerinde milliyetçi, pozitivist ve laik düşünceleri konferanslar, kurslar ve sergiler yoluyla yaymak esasını benimsemiştir. 1912 yılından 1931 yılına kadar Türk Ocakları’na30 binin üstünde kişi üye olmuş ve Türk Ocakları’nın ülke genelinde 267 şubesi açılmıştır (Zürcher 2010: 267). 1930–1931 yılından sonra ise Halk Partisi, Türk Ocaklarını Halk evleri haline getirmeyi kararlaştırmış ve bu kurumların faaliyet programlarını başlıca kültür alanlarını içine alacak biçimde genişletmiştir. “Bayanlar Baylar! Size biraz da partimizin son yıllardaki öz hayat ve kınavından bahsedeyim. Geçen kurultayın parti örgütlerine vermiş olduğu çalışma yöntemi çok faydalı ve verimli olmuştur. Parti üyeleri, prensiplerimizi anlatmakta, yaymakta ve bütün yurttaşların sevgilerini, güvenlerini kazanmakta, kendilerinden beklendiği gibi hareket etmişlerdir. Parti seçimlerinin canlı ve özneli bir tarzda oluşu, siyasal hayatımızda önemli bir ilerleyiştir… Partimizin, Halkevleriyle bütün yurttaşlara kucağını açması vatanda sosyal ve kültürel bir devrim yaptı” (Parla 2008b: 108). Halkevleri şehir ve köy halklarını cumhuriyetçilik ve milliyetçilik esaslarına göre eğitmek görevini üstlenmiştir (Karpat 2010: 142). Atatürk’ün 1931 yılında yaptığı konuşmasında Halk Partisi kadrosu içinde bulunmanın amacını anlamamış olan yurttaşlara milli ve siyasi görevlerini anlatmak yalnız parti örgütünün ve onun bir şubesi olan Türk Ocakları’nın değil, bunların içinde ülke gençleriyle birlikte çalışmaları gereken öğretmenlerinde görevi olduğunu belirtmiş, Halkevi’ne dönüşen 99 Türk Ocakları özerk kültür kurumları olarak değil, partinin ideolojik endoktrinasyon ve mobilizasyon organları gibi ve öğretmenlerinde partinin ideoloji memurları olmaları istenmiştir (Parla 2008b: 100–101). Gençlerin parti üyesi yapılmak istenmesiyle birlikte halkevleri aracılığıyla partinin yüce ülküsü ve programının esasları bütün yurttaşlara anlatılmak ve ulaştırılmak istenmiştir. 1933 yılında Türk Ocaklarının merkezi yayın organı olan Türk Yurdu’nun yerini tutmak üzere Halkevlerinin vermek istediği mesajları ulaştırması için ayrıca bir dergi çıkarılmıştır. Derginin adı bizzat Mustafa Kemal tarafından konulmuş ve derginin çıkış amacını ve neleri içereceğini Recep Peker ilk sayıda “Ülkü Niçin Çıkıyor?” başlıklı yazında belirtmiştir: “Ülkü, karanlık devirleri arkada bırakarak şerefli ve aydınlık bir istikbale giden yeni neslin heyecanını beslemek, cemiyetin kanındaki inkılap unsurlarını ısıtmak, ileri adımlarını sıklaştırmak için… Ülkü, bu büyük yola katılanlar arasında kafa birliği, gönül birliği ve hareket birliğini yapmak için. Ülkü, milli dile, milli tarihe, milli sanatlara ve kültüre hizmet için. Ülkü, bütün bu gayelere hizmet yolunda çalışan Halkevlerinin ruhundaki harareti yazı vasıtasıyla yaymak için çıkıyor. Ülkü’de büyük davaya inananların, buna Türk Cemiyetini inandırmak, toplu ve heyecanlı bir millet kütlesi yaratmak hizmetinde vazife ve hisse almak isteyenlerin yazıları çıkacaktır” (Varlık 2009: 268). Ülkü dergisi, aydınların bir fikir teşkilatı göreviyle buluştukları ortak nokta olmuştur. Aynı zamanda Anadolu’nun çeşitli yerlerine Atatürkçü mesajları götürmesi açısından ve ülkenin ücra köşelerine değişimi anlatmak için Ülkü dergisi bir araç olmuştur. 1950 yılına gelindiğinde Halkevleri’nin alınan bir kararla kapatılması istenmiştir. Bu yıla kadar kurulan Halkevi sayısı 478 iken, Halkodası sayısı ise 4322’ye kadar ulaşmıştır. Halkevleri kapsamında yapılan çalışmalar genel itibariyle dokuz şubede toplanmıştır: Dil, Tarih, Edebiyat; Ar (Sanat); Gösteri (Tiyatro); Spor; Sosyal Yardım; Halk Dershaneleri ve Kurslar; Kitap saray ve Yayın; Köycülük; Müze ve Sergi Şubeleri (Yeşilkaya 2009: 113). Halkevlerinin bu denli geniş alanlara sirayet eden etkisi yalnızca siyasi alanda değil, kültürel alan ve günlük yaşam üzerinde de belirleyici olmuştur. Halkevleri Atatürkçü ilkeler çerçevesi içinde belirlenmiş yeni bir kamusal alan yaratılmasında önemli bir araç konumunda olmuştur. 19. yüzyıldan itibaren İttihatçı düşünce ile birlikte geleneksel Osmanlı düzeninde önce camilerde gerçekleşen kamusal yaşam, bu sınırların dışına çıkmaya 100 başlamıştır. Cumhuriyet döneminde gelindiğinde asker, bürokrat ve aydınlarından oluşan seçkinler bu yaşam kalıplarının Halkevleri aracılığıyla Anadolu’ya taşınması amaçlanmıştır. Halkevleri yayınladıkları dergiler, düzenledikleri konferanslar ile partinin himayesi altındaki kamusal alanın genişlemesini ve tüm ülkeye yayılmasını sağlamıştır. Yeni eğlence anlayışları, dans, müzik, tiyatro, Atatürkçü düşüncenin yaygınlaştırılması için araç olarak kullanılmıştır. Kadın erkek bir arada müzikli aile toplantıları için balo salonları, müzik holler, telkin için tiyatro salonları; gürbüz, sağlıklı yeni nesil için spor salonları ve avlular yapılmıştır (Yeşilkaya 2009: 114). 3.2.2. Tek Parti ve Resmi İdeoloji: Basın/Bürokrasi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kendi partisine yüklediği kült anlayışı, muhalefet ile olan ilişkisini ve farklı görüşler ile ilgili yaklaşımını ilk bölümde belirtmeye çalışırken partiyle özdeşleşen toplumu ileriye götürme misyonunun partiye cemiyet-i kudsiye özelliği yüklediğini belirtmiştik. Bu anlamda kutsal bir teşkilat rolü üstlenen Cemiyet’in, ideal devlet, ideal toplum ve ideal vatandaş olarak oluşturmak istediği düzende yükselen farklı ses ve muhalif hareketlerin büyümesine izin vermediğini, kurmak istediği düzenin siyaset tekelini kendi devam ettirdiğini görmüştük. Atatürk dönemi ve sonrasında yaşanan muhaliflere karşı izlenen politikalar ise İttihatçıların yaklaşımından farklı olmamıştır; “Bu milletin siyasi fırkalardan çok canı yanmıştır. Şunu arz edeyim ki, memalikisairede fırkalar behemehâl iktisadi maksatlar üzerine teessüs etmiş ve etmektedir. Çünkü o memleketlerde muhtelif sınıflar vardır. Bir sınıfın menfaatini muhafaza için teşekkül eden siyasi bir fırkaya mukabil diğer bir sınıfın menfaatini muhafaza maksadıyla bir fırka teşekkül eder. Halbuki Halk Fırkası dediğimiz zaman bunun içinde bir kısım değil, bütün millet dâhildir. Bir defa halkımızı gözden geçirelim. Biliyorsunuz ki, memleketimiz çiftçi memleketidir. O halde milletimizin ekseriyeti azimesi çiftçi ve çobandır” (Parla 2008b: 91). Tıpkı İttihatçılar gibi Cumhuriyet yöneticileri de siyaseti kutsal bir aydınlatma görevinin yerine getirilmesi olarak görmüşlerdir. Bu görevi yerine getirken farklı ses ve düşüncelere karşı sert bir dilde kullanılmıştır; “Fakat zaman geçtikçe, Mecliste müşterek mesaisinin temin ve tanziminde müşkülat zuhur etmeye başladı. En basit meselelerde ara teşettüt ediyor, Meclisten iş çıkamıyordu. Filhakika, adetleri çok, azarlı mahdut olan bu hizipler, birbirleriyle 101 müsabakaya kalkışmışlar ve yekdiğerini dinlememek yüzünden adeta Mecliste bir suriş vücuduna sebep olmaya başlamışlardı. Efendiler, vakayi ve hadisat dahi izhar ve ispat etti ki, Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası programı en hain dimağların mahsulüdür; bu fırka, memlekette suikastçilerin tahassungahı, ümidi istinadı oldu; harici düşmanların, Yeni Türk devletini, taze Türk Cumhuriyetini mahvetmeye matuf planlarının sühuleti tatbikatına hizmete çalıştı. Ne oldu Efendiler? Hükümet ve Meclis, fevkalade tedbirler almaya lüzum gördü. Takriri Sükûn Kanunu’nu çıkardı. İstiklal Mahkemelerini faaliyete geçirdi. Ordunun sekiz, dokuz, seferber fırkasını, uzun müddet tedibata hasretti. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası denilen muzır teşekkülü siyasiyi seddetti. Netice, bittabi, cumhuriyetin muvaffakiyetiyle tecelli etti. Asiler imha edildi. Fakat cumhuriyet düşmanları, büyük komplonun safahatı hitam bulduğunu kabul etmediler. Namerdane, son teşebbüse giriştiler. Bu teşebbüs İzmir suikastı suretinde tezahür etti. Cumhuriyet mahkemelerinin kahhar pençesi bu defa da, cumhuriyeti, suikastçıların elinden kurtarmaya muvaffak oldu” (Parla 2008a: 140). İttihatçıların muhalefeti cemiyeti kutsiye dışı gördükleri anlayışı Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte muhalifleri nitelendirmek için Atatürk’ün tutumuna da yansımıştır. Atatürk’ün muhalefet yapanlara karşı sarf ettiği sözler “hükümeti ve orduyu yıkmak için sorunları kurcalayanlar”, “muhalefet vadisinde ileri gitmek isteyenler”, “muhalif cereyanlarda teşvikçi rolü oynayanlar”, “grubun çalışmasını zorluklara uğratanlar”, “olumsuz direnişlerini tecrübe edenler”, “olumsuz ve karamsar rol yapanlar”, “aciz ve korkak insanlar”, “düşmana ümit verenler”, “şaşkın ve cahil beyinler” olarak nitelemiştir (Parla 2008a: 94). Muhalifleri nitelerken kullanılan diğer kelimeler isefesede, hazele, haşerat, erbab-ı fesad, eşhas-ı muzırra, erbab-ı denaet, fesadpişegan-ı esasfil, fesad-pişegan-ı erazil, erbab-ı mefseret, efkar-ı mefsedetkarane eshabından, efkar-ı mel’anetkarane esharından, efkar-ı muzırra eshabından ve agraz-ı faside eshabından vb. kullanılmıştır. Bu ifadelerden ışığında, muhalefetin güçlü bir alternatif oluşturması mümkün görülmezken, muhalif eylemler icraatçı kadro için zaman kaybettirici gruplar olarak gelmiştir. İttihatçı geleneğin devamı gibi görülen ve muhalefete karşı sert bir duruş sergileyen bu anlayış, kendisini milletin yüksek çıkarlarını en iyi ve yalnız karizmatik şef ve partisinin gözeteceğine inanmış; muhalefeti ise yalnızca iğfal etmek ve milli birliği bölmekle eş anlamlı tutmuştur. Bu yüzden yüklenen olumsuz anlamlar sebebiyle muhalefet milletten uzak tutulmalıdır 102 anlayışı ortaya çıkarılmıştır. Muhalefette kalan kişiler seslerini duyuracak imkânı ve alanı bulmakta zorluk çekmişlerdir. Atatürk’ün yönetim biçimini geçici değil, kalıcı tek parti ideolojisine dayandırması muhalefete bakış açısını etkileyen bir başka nedenin alt yapısını oluşturur. “Başka ülkelerde çeşitli sınıflar ve bunların çıkarlarını koruyan partiler vardır. Bizde ise sınıflar yoktur ki partiler olsun! Halk Partisi’ne milletin bir bölümü değil, bütün millet dâhildir” (Parla 2008b: 97–98). Bütün milleti kapsayan güçlü devlet ilkesi, tek parti ideolojisine zemin hazırlamıştır. Birliği, dirliği ve bütünü ancak tek parti sağlayabilir düşüncesi ortak çıkarı bozabilecek yapıları dışarıda tutmayı gerekli görmüştür. Bütünlüğün dışında olan davranışlar hastalıklı yapı gibi algılanmıştır ve tıpkı ittihatçılıktaki organizmacı algıyla toplum yorumlanmıştır: “tecrübe göstermiştir ki, her şeyi söylemekten insanları men etmek asla mümkün değildir. Fakat milli terbiye ve büyük manevi kuvvetlere karşı hükümetin münasip tarzı hareketi sayesinde, isyankâr fikirlerin intişarına müsaade etmeyecek içtimai bir muhit yaratmak mümkündür. Fakat herhalde, her şeyin söylenmesine müsaade etmek ve bunun karşısında söyleyenlerin fiile geçmesine intizaren tedbir almakta iktifa etmek manasızdır. Bütün halkın fiile geçtiği gün, onları tevkif edecek kuvvet yoktur. Tabii bir hıfzıssıhha olduğu gibi, içtimai bir hıfzıssıhha da vardır. Her ikisi de aynı prensibe istinad eder. Maddi mikropları yok etmek mümkün olmadığı gibi, manevi mikropları da yok etmek mümkün değildir. Fakat şahsın vücudunda cismani bir sıhhat yaratmak mümkün olduğu gibi, içtimai bünyede de manevi bir sıhhat yaratmak, bu surette bir mukavemet zemini hazırlamak mümkündür” (Çetin 2007: 169). Halkın edilgenleştiği ve halkın doğrudan siyasete katılımın zorlaştığı bu düzende şef ve tek bir partinin yol göstericiliğine ve halkın şekillendirilmesine doğru yol alınmıştır. Bu tepeden inmeci veya popülist türleriyle partilerin halkla tek yönlü ilişkisi Türk siyaseti geleneğine dönüşmüştür (Çetin 2007: 170). İttihatçı gelenekten bu yana muhalefetin olumsuz, bozucu ve dışlayıcı ifadelerle tanımlanması ve muhalefetin kontrol altına alınması gereken bir yapı olduğu düşüncesi Ali Suavi’den başlayan muhalif çizgideki Yeni Osmanlılar ile başlamış, Ahmet Rıza Bey ve Prens Sabahaddin’e ulaşan bir yelpazedeki rejim karşıtlarının Jön Türk hareketi içinde örgütlenmesiyle genişlemiş ve Cumhuriyetin 103 ilanıyla birlikte meydana gelen muhalif seslere verilen tepkiler ile muhalif düşüncenin milli birlik ve beraberliğini bozucu, komplocu olduğu inancı sürmüştür. İttihat ve Terakki zihniyeti ile başlayan ve Cumhuriyet’in ilanıyla devam eden İttihatçı bir diğer miras basın/matbuat çalışanlarına devrimin ideolojisini halka anlatmak görevinin verilmiş olmasıdır. Basın görevini yerine getiren birçok kimse Cumhuriyet döneminde seferber edilmiş ve bununla birlikte, Atatürk çoğunluğu yazar, öğretmen, doktor ve diğer serbest meslek sahipleri olan geniş bir kesime kurmak istediği modern, laik, bağımsız Türkiye tasavvurlarının aşılanması gerektiğini vurgulamış, aynı zamanda bu bilgilerden yoksun olan yurttaşlara rehberlik etme görevini basınla/matbuatla yapılmasının zemini hazırlanmıştır: “Bade bu matbuata nakli kelam ile cehli umuminin izalesi için mekteplerin kâfi olmadığını, tahsil sininden yukarı olanları da düşünmek lazım geldiğini ve bu vazifeyi de ancak matbuatın yapacağını dermeyan buyurmuşlar ve memleketimizin efkâr ve temalüyatı, derecei temeddünü hakkında ancak matbuat vasıtasıyla harici tenvir etmek ve bu suretle aleyhimizdeki cereyanlara, kanatlara nihayet vermek mümkün olabileceğini ifade etmişlerdir. Matbuatın hayat-ı umumiyede, hayat-ı siyasiyede ve cumhuriyetin tekamülat terakkiyetında haiz olduğu yüksek vezaifi yad etmek isterim” (Parla 2008b: 148–149). Atatürk, değer ve ideoloji aktarımında önemli bir araç olarak basını görmüştür. Basın, bir milletin ortak hedefi olan doğrultuda yürümesini sağlayacak başlı başına bir güç, bir okul veya bir rehber niteliğinde araç görevi taşımıştır. Bu yüzden basın, Cumhuriyet ideolojisinin gelişmesi ve ilerlemesinde Atatürk tarafından pek çok yerde sıkça vurgulanmış ve kullanılmıştır. Atatürk Osmanlı Devlet’i sonrası kurulan Cumhuriyeti nasıl koruyabiliriz? sorusuna bulduğu bir diğer cevap eğitim kurumları aracılığıyla olmuştur. Eğitim kurumları cumhuriyet vatandaşlarını modernleşmenin bir parçası yapmak istemiştir. Atatürk bu çerçevede aydınları ve muallimleri halkı aydınlatmakla görevlendirmiştir: “Mesut inkılâbımızın aleyhinde fikir ve his taşıyanları aydınlatmak ve irşad etmek münevverlere düşen milli vazifelerin en mühimi ve en birincisidir… Muallimler, yeni nesli Cumhuriyetin fedakâr muallim ve mürebbileri, sizler yetiştireceksiniz, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır... Cumhuriyet; fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yüksek seciyeli muhafızlar ister. Yeni nesli, bu evsaf ve kabiliyette yetiştirmek sizin elinizdedir. Sizin muvaffakiyetiniz, Cumhuriyetin muvaffakiyeti olacaktır” 104 (Çetin 2007: 158). Cumhuriyetle birlikte oluşturulan yeni toplumu ilerletecek, dönüştürecek başat unsur olarak eğitime büyük değer verilmiştir. Yetiştirilen yeni nesil aracılığıyla bütünü temsil eden devlette bu nedenle güçlü olacaktır. 1931 yılında yapılan C.H.P. programında “milli talim ve terbiye” kısmında kuvvetli, cumhuriyetçi, milliyetçi ve laik vatandaş yetiştirmek tahsilin her derecesi için mecburi ihtimam noktası kabul edilmiştir. Tek parti ideolojisinin vatandaşlar tarafından benimsenmesi hedeflenmiş ve “Arkadaşlar, Büyük davamız, en medeni ve en müreffeh millet olarak varlığımızı yükseltmektir. (alkışlar) Bu, yalnız kurumlarında değil, düşüncelerin de temelli bir inkılâp yapmış olan büyük Türk milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en kısa bir zamanda başarmak için, fikir ve hareketi, beraber yürütmek mecburiyetindeyiz. Bu teşebbüste başarı, ancak, türeli bir planla ve en rasyonel tarzda çalışmakla mümkün olabilir. Bu sebeple okuyup yazma bilmeyen tek vatandaş bırakmamak; memleketin büyük kalkınma savaşının ve yeni çatısının istediği teknik elemanları yetiştirmek; memleketin büyük kalkınma savaşının ve yeni çatısının istediği teknik elemanları yetiştirmek; memleket davalarının ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaşatacak fert ve kurumları yaratmak; işte bu önemli umdeleri en kısa zamanda temin etmek, Kültür Vekâletinin üzerine aldığı büyük ve ağır mecburiyetlerdir. (alkışlar) İşaret ettiğim umdeleri, Türk gençliğinin dimağında ve Türk milletinin şuurunda daima canlı bir halde tutmak, üniversitelerimize ve yüksekokullarımıza düşen başlıca vazifelerdir” (Parla 2008c: 292–293). Bu öğretiler parti bu programına yerleştirilmiştir. “Milletimizi yetiştirmek için asıl olan mekteplerimizin, darülfünunlarımızın teessüsünde aynı mesleki takip edeceğiz. Evet, milletimizin siyasi, içtimai hayatında, milletimizin fikri terbiyesinde de rehberimiz ilim ve fen olacaktır. Mektep sayesinde, mektebin vereceği ilim ve fen sayesindedir ki Türk milleti, Türk sanatı, Türk şiir ve edebiyatı, bütün bedayiyle inkişaf eder” (Parla 2008c: 286). Eğitim aracılığıyla belirlenen ideolojik amaçlar ve ilkeler çerçevesinde toplumsal düzenlemeyi yeniden kurmak istenmiştir.“Arkadaşlar, yeni Türkiye’nin birkaç seneye sığdırdığı askeri, siyasi, idari, inkılap sizin, muhterem muallimler, sizin içtimai ve fikri inkılaptaki muvaffakiyetinizle teyit olunacaktır. Hiçbir zaman hatırlarınızdan çıkmasında ki, Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister” (Parla 2008c: 291). Modernleştirici devlet vatandaşı üzerinde rolünü ve önceliğini öğreten ve terbiye 105 eden devlet şeklinde bürünmüştür. Modernleştirici devlet eğitim aracılığıyla, vatandaşının genel kalıplar halinde bütünleşmesini arzulamıştır. Böylelikle eğitim kurumları aracılığıyla tüm topluma yeni semboller, simgeler ve yaratılan yeni dil yayılmaya çalışılmıştır. 106 107 SONUÇ Tanzimat dönemi Osmanlı Devleti’nin son ve zor zamanlarını kapsarken, bu zorluğa çare olarak İttihat ve Terakki hareketi 19. yüzyılın baş aktörü olagelmiştir. İttihat ve Terakki zihni, ideolojik, politik kaynaklarını I. Meşrutiyet’in ortaya çıkardığı hürriyet, eşitlik ve haklar gibi kavramlardan yola çıkarak insana, topluma, devlete, evrene bakış açısını oluşturmaya başlamıştır. 600 yıl boyunca Osmanlı Devleti bir medeniyet olarak (Doğu/İslam) öncü olurken, 16. ve 17. yüzyıllardan itibaren başka bir medeniyetin (Batı/ Pozitivist) takipçisi olmayı seçmiştir. Bu yüzden İttihatçılığı yeni bir medeniyet takipçiliğinin iz düşümü olarak değerlendirmek mümkündür. İttihatçılık üzerine incelememizde, Cumhuriyet rejimine kadar uzanan politik mirasın; jakoben, elitist, otoriter, devletçi, pozitivist, popülist, Türkçü, laik gibi nitelemelere sahip olduğu söylenilebilir. Bu tanımlamalar II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihatçıların siyasal iktidarın tek ve tam sahibi olmasıyla siyasetlerinde gözlemlenebilmiştir. Tanzimat sürecini yüzlerce yıllık Osmanlı medeniyetinin çözülmeye başladığı alanlar olarak tanımlarsak, bu alanların yerini İttihatçıların eğitim, basın gibi araçlarla yeni bir hayata ve yeni bir döneme nasıl dönüştürdüğü önem kazanacaktır. Ayrıca bu yeni dönemde İttihatçı aydınlar önderliğinde yeni bir toplum mühendisliğinin ortaya çıktığı da vurgulanabilir. İttihat ve Terakki geleneğinde ortaya çıkan belirgin özelliğin bir zihniyeti temsil ettiği ve bu zihniyetin temsilcilerinin ise Tanzimat döneminde Tıbbıye, Harbiye, Mülkiye gibi eğitim kurumlarında, yeni eğitim metodlarıyla yetişen (pozitivist-rasyonel) bir nesil olduğu söylenebilir. İttihat ve Terakki (İttihatçılık); zihni/ideolojik ve politik temellerini bu yüksekokullarda atmış, bu okullardan almış olduğu eğitim sonucunda pozitivist siyaset anlayışını gerçekleştirebilmiştir. İttihatçıların pozitivist eğitimler alması, yurt dışında edindikleri seçkinci-elitist okumalar yapması, Osmanlı medeniyetinde modernleşme düsturu yerine modernleştirme yöntemine başvurmalarına yol açabilmiştir. 108 Pozitivizm, İttihat ve Terakki hareketine, bireyin, toplumun, devletin ve evrenin somut, ölçülebilir bir laboratuvar olarak bakılmasına vesile olmuştur. İttihatçılıkta duyular ile elde edilen, hissedilen, maddi koşullarla açıklanamayan her durum, tehlikeli, sakıncalı olarak görülebilmiştir. Halk hareketleri de İttihatçı gelenekte bu minval üzerine dâhil edilebilir. Çünkü gelenek için herhangi bir oluşum, girişime gerek duyulmasına ihtiyaç kalmayıp, devletin kurtulması ve yeniden inşası gerekiyorsa hareketin mensupları tarafından üstlenilebilmiştir. İttihatçılık ile başlayan tek parti kültü yaratılmasına varan; “cemiyet-i kutsiye” anlayışının ortaya çıkması, oluşabilecek herhangi bir muhalefet hareketinin ortaya çıkmasını ya da çoğulcu yapıyı engelleyici sebepler olabilmiştir. Hareketin kendi üzerine atfettiği bu cemiyeti kutsiye anlayışı, oluşabilecek çoğulcu yapının önüne geçebilmiştir. İttihatçıların üstlendiği kutsiyet, hareketin liderine zırh görevi görmüş, iktidarda yer alacak kişilere ‘benim görüşüm esastır’ düsturu kazandırılmıştır. İttihat ve Terakki ile başlayan tek ve yekvücut anlayışı; Osmanlı Devleti’ni kurtarma ile kendine meşrutiyet sağlarken, Cumhuriyet’in ilanıyla Atatürk’te ise yeni kurulan Cumhuriyet’in bekası üzerine inşa edilmiştir. Cumhuriyet döneminde bu mirasın, vatanperverlik-hainlik gibi zıtlıklar üzerinden sürdürüldüğü gözlenmiştir. Özellikle İttihatçı gelenekten gelen tek başına iktidar olma vurguları, zaman zaman iktidarlara anti-demokratik ve sert politikalar uygulamalarına vesile olabilmiştir. Bu anlamda İttihat ve Terakki’nin muhalefet görüşü ve iktidar tutkuları bir gelenek olarak; TPCF (1924), SCF (1930) ve DP (1946) partileri ile CHP arasında var olan tutumlarında etkili olduğu ileri sürülebilir. Tek parti kültü olarak İttihat ve Terakki, I. Dünya Savaşı’na girme kararı almasında kendini göstermiştir. Cumhuriyet döneminde ise Demokrat Parti’nin Kore’ye asker göndermesi yakın bir politik duruş örneği olurken, 1912 yılında İttihat ve Terakki’nin sopalı seçimi olarak tarihe geçen seçim anlayışı, Cumhuriyet’in çok partili yıllarına denk gelen 1946 yılında yapılan seçimler ile kendini tekrar göstermiştir. İttihatçı gelenek, Cumhuriyet düzeninde önemli ölçüde benzerlikler göstererek sürmüştür. 109 İttihat ve Terakki hareketi pozitivist dünya görüşü ile kendine sağladığı belirleyici, değiştirici ve dönüştürücü gücü bir başka görüş ile perçinlemiştir. Le Bon’un seçkinci, otoriter ve elitist teorileri Tanzimat döneminden itibaren eğitici, terbiye edici aydın rolünün ve erken cumhuriyet dönemi olarak adlandırılan İttihatçı iktidar yapısının içinde takip edilmiştir. İttihatçılar yeni düzende aydın zümresine halkı aydınlatma görevi tanımlamış, İttihat ve Terakki geleneğinin benimsediği bu otoriter, elitist görüş devamında avam-havas ayrılığı düşüncesinin oluşmasına neden olabilmiştir. Halktan uzak bir yeni düzen, halkın mutlak iyiyi bozacağına dair güvensizlik, halka önder olmayı telkin eden Le Bon kitapları ve çevirileri gelenek içerisinde sıkça okunmuştur. Bu yüzden Tanzimat döneminde başlayan, meşrutiyet ve Cumhuriyet yıllarında vurgulu olarak söylenen eşitlik, özgürlük, hürriyet, halkçılık gibi kavramlar Osmanlı Devleti’nde ‘Devleti kurtarmak’ için dile getirilirken, Cumhuriyet döneminde ise ‘Devleti korumak’ için kullanılmıştır. Bu yüzden İttihat ve Terakki geleneğinin hürriyetçi ve halkçı söylemlerinin yüzeysel ve, popülist kaldığı vurgulanabilir. İttihat ve Terakki geleneği aydın elitler tarafından mutlak bir iyiyi arzulamıştır. Mutlak iyinin ve doğrunun içerisinde halk düzen yapıcılara ve koyuculara uymalı, iyi bir vatandaş olmalıdır. Cumhuriyet reformları geleneğin mirası olarak inkılaplarını bu anlayışın tesiriyle şekillenmiştir. Cumhuriyet döneminde çok partili yaşama geçiş aşamalarında var olan demokrasi sorunlarının kökenini bu seçkinci, elitist görüş oluşturmaktadır. Yaklaşık her on yılda bir ordunun siyasete müdahil olmasını, darbeler aracılığıyla siyaset alanında varlığını hissettirmesinin zemini İttihat ve Terakki geleneğinden itibaren günümüze gelen halka karşı güvensizlik duygusunda görebiliriz. Bireye, halka karşı olan bu güvensizlik, yapılan reformlar ve devrimlerin halk hareketi şeklinde ortaya çıkmasına mani olmuş, birçok eylem ve uygulama ve ıslahat hareketlerinin neredeyse hepsinin tepeden inmeci nitelik taşımasını sağlamıştır. Bu nedenle İttihat ve Terakki geleneği ve Cumhuriyet devrimleri tepeden inmeci (jakoben) olarak ifade edilebilir. İttihat ve Terakki Cemiyeti zihni ve ideolojik referansları ile siyaset sahnesinin tam içinden (1908) günümüze dek uzanan mirasları ile bir toplumu, bir devleti değiştirme gayesini adım adım büyüyerek sürdürmüştür. 1913 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nin geleneksel yapısı ile olan bağlar, İttihatçıların inandığı 110 pozitivist, organizmacı ve modern bilimci anlayışlar nedeniyle büyük bir kırılmaya uğramış, bu kırılma devleti, toplumu, bireyi değiştirici politikalara ilerleyen süreçte daha sert yeniliklerin önünü açma imkânı tanıyabilmiştir. İttihat ve Terakki’nin zihniyeti ve siyaset mirası Cumhuriyetin ilk kuruluşunda ve kadrolarında çok güçlü şekilde hissedilmiştir. Somut olarak İttihatçı geleneğin izlerini İttihat ve Terakki’nin parti binası olarak başlattığı ancak bitiremediği binanın Cumhuriyet döneminde Millet Meclisi olarak kullanılmasında söyleyebiliriz. Ayrıca İttihat ve Terakki’nin 1916 kongre kararlarına baktığımızda Devletçilik ile ilgili aldığı kararlar ve diğer toplumsal alanları kapsayan düşünceler Cumhuriyet yönetimi tarafından takip edilmiş, toprak reformu, aşar vergisi, Tevhidi Tedrisat kanunu gibi düzenlemeler İttihat ve Terakki düşüncesinin Cumhuriyet yönetimine yansıması olarak ifade edilebilir. İttihat ve Terakki geleneğinin en çok üzerinde durduğu konulardan biri güçlü devlet kavramıdır. Hem İttihatçılar hem de Cumhuriyetçi kadro, devlete zeval gelmemesi fikrinde birleşmiş, modernleştirme sürecinde bireyin yerine devleti önceleyen bir yöntem izlenmiştir. Bu alanda devletin etkin rolü, modernleşme taleplerinin toplumdan değil devlet seçkinlerinden gelmiş olmasına yol açmış, bu durum ise merkezileşmiş devlet olgusunu güçlendirmiş ve devlet için iyi olanın herkes için iyi olacağı inancını arttırmıştır. Bu durum toplumsal mühendisliğin, ideolojik düzenlemenin ve organizmacı görüşün yolunu açmıştır. Otoriter düzenin bir göstergesi olan ‘Atatürk’ün milleti’ durumu, önder olarak birçok uygulamaları ile İttihat ve Terakki’nin kült parti yaratma geleneğinin devamı niteliği sıkça gözlemlenmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurduğu modern hayat düzeninin geleneksel yapıyla arasının açılmasında en büyük etken laik düzen ve izlenen ulusçu politikalar olmuştur. İslam hukukunda yapılan reformlar, öncelikli olarak yöneticileri halka yabancılaştırmış ve bu yabancılaşmanın sonucunda var olan Doğu geleneğinin içerisinde bulunan ortak paydaların kırılması söz konusu olmuştur. Geleneksel yapının kaybolmasına vesile olan diğer politika, 1911 yılından itibaren Osmanlıcılık fikrinin terk edilip yerine milliyetçi (Türkçü) bir ideolojinin karar kılınmasıdır. Sonrasında Türkçülük akımı Cumhuriyetin kurucu ideolojisi haline gelmiştir. 111 İttihatçılardan alınan Türkçü miras, sert devlet yönetimi alışkanlığı çerçevesinde dinin, dilin, tarihin, kültürün yeni baştan oluşturulmasında milli kimliği esas tutmuştur. Dolayısıyla bu süreç içinde milletin yeni bir devlet kurması değil, devletin yeniden bir millet yaratma sürecinde aktif rol aldığını görmekteyiz. Cumhuriyet rejimi ulus devlet inşasında “Osmanlı” kavramının yerine “Türk”ü ikame ederek Cumhuriyeti tek bir ulus üzerine inşa etmiştir. İttihat ve Terakki geleneğinin en büyük miraslardan biri olan tek millet anlayışı, çok kültür ve milletten oluşan Osmanlı bakiyesinin her daim kriz alanlarından birini oluşturduğu belirtilebilir. İttihat ve Terakki geleneğinin ana hatları hedef olarak belirlediği yeni ahlak, yeni felsefe, yeni siyaset, yeni hukuk kısaca yeni hayat düşüncesini Cumhuriyet hazır bir miras olarak bulmuş, İttihat Terakki geleneği için önemli bir dönüm noktası olan II. Meşrutiyet bu anlamıyla “Cumhuriyet için siyaset laboratuvarı” olmuştur. Bu dönemden sonra Türkiye’de geleneksel yapının altından birçok sular akmıştır. İttihat ve Terakki ile CHP arasında yakın ideolojik bağlar hatta kadro bağları bu tarih birlikteliğinde atılmıştır. Özellikle modern anayasal devletçi anlayışta, ordu-siyaset ilişkisinde, batılılaşma ve modernleşme düşüncelerinde, muhalefete tahammülsüzlükte bu ideolojik birliktelik belirgin bir şekilde somutlaşmıştır. Cumhuriyet’in İttihat ve Terakki geleneğinden birçok unsuru halen içinde barındırdığı ve günümüzde dahi devlet politikalarının belirlenip uygulanmasında bu güçlü geleneğin hegemonyasını sürdürdüğü muhakkaktır. Cumhuriyet’i iyi anlayabilmek için onun arkasında yer alan geleneğin ideolojik, siyasal, sosyolojik kökenlerini, yani İttihatçılığı iyi bilmek gerekir. 112 113 KAYNAKLAR Abadan, Yavuz (1957). “Osmanlı İmparatorluğunda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Cilt 14. Sayı: 1-4: 1-37. Abbas, Nazile (2009). Yıldız Sarayı Baskını Ali Suavi’nin Düşünce Yapısı. İstanbul: Bilge Karınca Yayını. Acun, Fatma (1999). "Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Değişme Ve Süreklilik". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı: 155-167. Ahmad, Feroz (1986). İttihat ve Terakki. (Çev. Nuran Yavuz). İstanbul: Kaynak Yayınları. Ahmad, Feroz (1995). Modern Türkiye’nin Oluşumu. (Çev. Yavuz Alogan). İstanbul: Kaynak Yayınları. Akbulut, Uğur (2013). “Osmanlı Basın Tarihine Bir Katkı: Gazetelerin Yayınlanma Amaçları Üzerine (1831–1876)”. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8/5 Spring. AnkaraTurkey: 31-57. Akça, Gürsoy (2007). “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüşümü”. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları Dergisi. Cilt: 6. Sayı: 1: 57-68. Akçura, Yusuf (1987). Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Akşin-Kunt-Ödekan-Toprak. Sina-Metin-Ayla-Zafer (1995). Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600–1908. İstanbul: Cem Yayınevi. Akşin, Sina (2001). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: İmge Kitapevi. Akyol, Taha (2008). Ama Hangi Atatürk. İstanbul: Doğan Kitap. 114 Arai, Masami (2009). “Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 1: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası; Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. İstanbul. İletişim Yayınevi. 8. Baskı: 180–196. Argin, Şükrü (2009). “Türk Aydınının Devlet Aşkı ve Aşkın Devlet Anlayışı”. Modern Türkiy

.Gizli Bir Cemiyetten İktidara: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1908 Seçimleri Siyasi Programı Satılmış GÖKBAYIR1 Özet Bugüne kadar üzerinde birçok çalışma yapılmasına rağmen İttihat ve Terakki Cemiyeti hala gizemini korumaktadır. Kongreleri, üyeleri, şubeleri ve tüzükleriyle her zaman gizemli kalmayı başaran bu yapılanma, nasıl olabiliyor da bugünkü siyasal hayatımızda etkisini hala hissettirebiliyor? Kamuoyunda cemiyete ait, henüz gün yüzüne çıkmamış belgelerin olduğu kanısı var iken bu örgütü nasıl daha iyi tanıyabiliriz? Çalışmanın ilk bölümünde Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluşu, yapılanması ve üyeleri incelenmiştir. İkinci bölümde Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet rejimi ikinci defa ilan edildikten sonra yapılan ilk çok partili seçim öncesi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 6 Ekim 1908 tarihli Şura-yı Ümmet gazetesinde “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Programı” başlığı altında yayınladığı 21 maddelik seçim programının incelenmesine yer verilmiştir. Seçimlerden mutlak bir zaferle çıkan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasi duruşunu Meclis-i Mebusan’a ne kadar yansıttığını irdelemeye ve siyasi programına uygun olarak özellikle Kanun-ı Esasi’de gerçekleştirmiş oldukları 1909 değişikliklerini mercek altına almaya çalıştık. Anahtar Kelimeler: İttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Meşrutiyet, Kanun-ı Esasi, Meclis-i Mebusan. From a Secret Committee to Government: 1908 Elections Political Programme of Ottoman Committee of Union and Progress Abstract Although there have been many studies on the Committee of Union and Progress so far, it still keeps its secret. How can this committee with its sessions, members, departments and rules that always managed to remain secret make its impact felt on today’s political movement. How can we know this committee while the existence of some documents which is never appeared, tucked away and belongs to the Committee? In the first section of the study, Ottoman Committee of Union and Progress’ formation, frame and members are observed. In the second one the observation of Young Turks’ election notification that consisted of 21 items on Şura-yı Ummet newspaper’s edition dated October the 6th 1908 under the title of “The Political Programme of Ottoman Union and Progress Association” subsequent to redeclaration of constitutionalism in Ottoman Empire which was picked before the first multiparty elections is mentioned. We tried for examine in accordance with the Union and Progress Association’s Political Programme, especially 1909 changes they made in Kanun-i Esasi and how much this society reflected their Political stance to Council of Deputy. Key Words: Union and Progress Association, 2nd Constitutionalism, Kanun-ı Esasi, Council of Deputy 1 Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ABD, Çankırı - TÜRKİYE E-posta: s.gokbayir@hotmail.com 61 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Kuruluşu Türk siyasi tarihinde 1908–1918 yılları arasına damgasını vuran fakat o dönem yaratmış olduğu siyasal etkiyi bugün dahi hissettiren Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluşu, Fransız İhtilali’nin yüzüncü yıldönümü olan 1889’dur. Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinin Abdülhamid istibdadına karşı kurdukları gizli cemiyetin orijinini 1865 yılında kurucuları arasında Ziya ve Namık Kemal Beylerin de bulunduğu “İttifak-ı Hamiyet” adlı gizli örgüte kadar götürebiliriz. Bu örgütün hemen akabinde 1867 yılında Mısır Prensi Mustafa Fazıl Paşa’nın Paris’te “Genç Türkiye Partisi” adı altında kurduğu örgüt, Namık Kemal, Ziya Bey ve Ali Suavi’nin katılımıyla “Yeni Osmanlılar Cemiyeti” adını aldı. 2 Birinci Jön Türk (Fransızca Jeune Turc) olarak adlandırılan bu hareketin fiili olarak en büyük başarısı Kanun-ı Esasi’nin kabul ve Meşrutiyet’in ilan ettirilmesi olmuştur. İdeolojik başarısı ise “hürriyet, parlamento, meşrutiyet, halka karşı sorumlu yönetim” gibi kavramların Türk siyasal literatürüne kazandırılmasıdır. Oldukça kısa süren I. Meşrutiyet denemesinden sonra II. Abdülhamid tarafından baskıcı bir yönetimin kurulması, birçok değerli Osmanlı aydın ve fikir insanının faaliyetlerini yurt dışında devam ettirmelerine neden olmuştur. Fakat bu insanlar, görüş ve düşünceleri ile özellikle batılı tarzda eğitim veren Tıbbiye, Harbiye ve Mülkiye öğrencilerini etkilemişlerdir. İlk olarak bu okulların öğrencilerinin etkilenmesinin sebebi ise bu okullarda yabancı dil (özellikle Fransızca) eğitimi verilmesidir ki aldıkları dil eğitimi sayesinde yurtdışında faaliyet gösteren aydınların yazılarını ve posta yolu ile elde ettikleri gazeteleri okuyabiliyor olmalarıdır. İşte bu etkilenmenin bir neticesi olarak Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin3 (Askeri Tıp Okulu) öğrencileri tarafından “İttihad-i Osmani” adında ileride İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne (bundan sonra İT) dönüşecek olan gizli bir örgüt İstanbul Demirkapı’da kurulmuştur. Kurucuları İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, İshak Sükûti ve Çerkez Mehmet Reşit’tir.4 2 Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Ankara, 2009a, s. 45–46. 3 Asakir-i Mansure-i Muhammediyye’ye hizmet edecek tabip ve cerrahların yetiştirilmesi amacıyla II. Mahmud tarafından 1827’de kurulan ve Türkçe ve Arapçanın yanı sıra Fransızca eğitim de verilen okul. Detaylı bilgi için bkz. Nil Sarı, “Mekteb-i Tıbbiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2004, C: 19, S: 2–5, Cahit Yalçın Bilim, “Osmanlılar’da Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, Ankara, 1999, C: 5, S: 237–244. 4 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, Ankara, 1999, s. 51–52, Ernest E. Ramsaur ilk dörtlü gruba daha sonradan Şerafettin Mağmumi, Giritli Şefik, Cevdet Osman, Kerim Sebati, Mekkeli Sabri ve Selanikli Nazım’ın katıldığını ifade etmektedir. Bilgi için bkz. Erneste E. Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, İstanbul, 2007, s. 31–39. Tarık Zafer Tunaya ise bu dörtlüye ek olarak Bakülü Hüseyinzade Ali ismini eklemektedir. Bilgi için bkz. 62 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Tam bir gizlilik içerisinde hareket eden öğrencilerin5 faaliyetleri ilk zamanlar, ders aralarında ayaküstü konuşmalar şeklinde olmuş, daha sonraları ise Hatab Kıraathanesi İçtimaları ve Edirnekapı dışındaki bir kahvehanede yaptıkları toplantılar (İnciraltı İçtimaı) ile çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Faaliyetleri daha çok 1860’larda başlayan Birinci Jön Türk hareketinin temsilcilerinin yazılarını okumak ve bunları yaymak şeklindedir.6 Örgütün düşüncelerinin temelinde ise ülkenin kötü gidişatını durdurmak adına Meşrutiyet’in yeniden ilan edilmesi ve II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi bulunmaktadır. Bu bağlamda örgüt, sadece öğrencilerden değil kısa zamanda Abdülhamid’e muhalif olan aydın kesimden de üyeler kazanmış, bunların katılımıyla şubeler açmaya başlamış ve faaliyet alanını genişletmiştir. 1892 senesinde örgüt hakkında saraya verilen jurnal sonrasında birçok öğrenci sorguya çekilmiş, okul yönetimi ve öğrencilerin bir kısmı da sürgüne gönderilmişti. Fakat kısa zamanda bu öğrenciler affedilerek okullarına geri dönmüşlerdir. 1894 yılında baş gösteren Ermeni isyanı, İT için bir dönüm noktası olmuştur. İngiltere’nin Van Başkonsolosu’nun tahrikleri ile Bitlis’in Sasun ilçesinde başlatılan isyan kanlı bir şekilde bastırılmış, İngiltere duruma müdahale ederek Rusya ve Fransa ile birlikte bir ıslahat programı sunmuştu. Oldukça art niyetli olan ıslahat programına Abdülhamid yanaşmayınca İstanbul’da bulunan Ermeniler Bab-ı Ali’ye doğru yürüyüşe geçti (30 Eylül 1895).7 Bunun üzerine İT ilk propaganda bildirisini yayınladı. Bildiride Ermenilerin giriştikleri küstahâne hareketlerden duyulan endişeler dile getirilmiş ve bu eylemlerden hükümet ve saray sorumlu tutularak tüm Osmanlı vatandaşları, Bab-ı Ali, Yıldız Sarayı ve Şeyhülislam Kapısını basmaya davet edilmişti.8 Bildiri iki yönden önem arz etmekteydi. İlk olarak, Ermenilerin “küstahane” hareketleri örgüt tarafından teessüfle Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt: 1 İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908–1918, İstanbul, 1998, s. 19. 5 Farmason ve Carbonari örgütlerinin yapısı olan hücre tipi yapılanmanın benimsendiği örgütte, her hücreye ve hücrede bulunan her üyeye birer kod numarası verilmiştir. Üyeler, hücre numarası ve hücre içindeki kod numaralarının kesirli ifade edilmesi şeklinde tanımlanmışlardır. Örneğin iki numaralı hücrenin beş numaralı üyesi 2/5 şeklinde kodlanmıştır. Kurucu üyelerden İbrahim Temo’nun kod numarası ise 1/1’dir. Her hücrede en fazla beş üye bulunmakta ve hücre içerisinde olanlar sadece bu beş üyeyi tanımaktaydı. Çavdar, 1999, a.g.e., s. 52. Ramsaur bu konuda, aynı okulda okuyan üyelerin sadece beş değil daha fazla üyeyi tanıma olasılığının olduğunu ifade etmektedir ki bu da akla yatkın bir düşüncedir. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 33. 6 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 33-34. 7 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye Cilt 2 Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Türkiye’nin Doğuşu 1808-1975, İstanbul, 2006, s. 248-255. Akşin, 2009a, a.g.e., s. 51-56. 8 Bildirinin tam metni için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 76. 63 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 karşılanmış fakat ırkçı ve milliyetçi bir söylem kullanılmamış ve tüm Osmanlı vatandaşlarına istibdat yönetimine karşı birlikte hareket etme çağrısı yapılmıştı. Bu durum örgütün daha başlangıcında “Osmanlıcılık” ideolojisine sahip çıktığını göstermektedir.9 İkinci olarak, bildirinin sonunda bulunan imzanın “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” olarak atılması, hem örgütün açığa çıkması bakımından hem de isim değişikliği bakımından önem arz etmektedir. 1895’te İttihad-i Osmani Cemiyeti mensupları Paris’te bulunan Ahmet Rıza Bey ile temas kurmuş ve O’nun telkinleri ile cemiyetin adını “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” olarak değiştirmişlerdi.10 1895 yılında cemiyetin ilk tüzüğü hazırlandı. 11 Toplam beş başlık altında otuz dokuz maddeden oluşan tüzükte İT’nin amacı, teşkilat yapısı, idari işlemlerin yapıldığı Meclis-i İdare’nin vazifeleri, üyelerin cemiyete katılma koşulları ve sorumlulukları belirlenmiştir.12 Tüzükte göze çarpan maddelerden bazıları şöyledir: Cemiyetin, mevcut Osmanlı hükümetinin adalet, eşitlik, özgürlük ve temel hakları ihlal eden tutum ve idaresine karşı Osmanlı vatandaşlarını uyarmak maksadıyla bilcümle kadın ve erkek Osmanlı vatandaşlarından teşekkül olunduğu birinci maddede ifade edilmiştir. Keza cemiyetin, genel menfaatleri gerçekleştirmek maksadıyla çalışacağı ve Osmanlı vatandaşları arasında ırk, cinsiyet, din ve mezhep farkı gözetilmediği ikinci maddede belirtilmiştir. Cemiyet, görevlerini yerine getirmesine engel olacak yahut cemiyeti tehlikeye atacak kişileri üçüncü madde ile “vatan düşmanı” olarak kabul etmiştir. Bir diğer maddede İT olarak, Osmanlı sülalesinin tahtta ve hilafette kalmalarına karşı bir tutum içerisinde olmadıkları fakat Şer ve Kanun’a aykırı davranışlarda bulunmaları, Meşrutiyet idaresini kabul etmemeleri ve temel hak ve özgürlükleri korumamaları hallerinde haklarında lazım gelen kanuni muamelelerin uygulanacağını ifade etmişlerdir (Madde 4). Cemiyetin teşkilat yapısı ve idaresi başlığı altında olan maddelerde ise (Madde 6–10) cemiyetin merkezinin İstanbul13 olduğu ve idare heyetinin dört üye ve bir 9 Çavdar, 1999, a.g.e., s. 53. 10 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara, 2009b, s. 39. 11 Akşin, 2009b, a.g.e., s. 40. 12 Belgeyi keşfeden A. Bedevi Kuran’a göre tüzük Askeri Tıbbiye’de kurulan ilk örgüte aittir. Tunaya, henüz aksini ispat edecek bir kanıt olmadığını belirterek bu görüşe katılmakla birlikte durumun tartışmaya açık olduğunu ifade etmektedir. Tüzük metni için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 70. Bernard Lewis ise “Modern Türkiye’nin Doğuşu” adlı eserinin “İttihat ve Terakki” başlıklı yedinci bölümünün hemen başına, bahsi geçen tüzüğün birinci maddesini eklemiş ve altına açıklama olarak “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Nizamnamesi, 1890” ifadesini not düşmüştür. Lewis’e göre bu tüzük 1890’da hazırlanmıştır. Bu tarihte ise hali hazırda teşekkül ettirilmiş olan tek cemiyet İttihad-i Osmani’dir. Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, 1970, s. 209. 13 Tüzüğün altıncı maddesinde yer alan “Cemiyetin merkezi İstanbul’dur” ifadesinin tüzüğün, Askeri Tıbbiye’de kurulan ve sonradan ismini İttihat ve Terakki olarak değiştiren “İttihad-i 64 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 başkandan oluştuğu belirtilmektedir. Üyeler ile ilgili olan maddeler (Madde 25–39) “üyelerin hakları, vazifeleri ve cemiyete giriş şartları” başlığı altında düzenlenmiştir. Üye olabilmek için gerekli nitelikler (Osmanlı olmak, akil ve reşit olmak, iyi ahlak sahibi olmak, casusluk gibi suçları işlememiş olmak vb.) yirmi beşinci madde ile düzenlenmiştir. Gizliliğe verilen önem, tüzüğün otuz birinci maddesinde “Cemiyetin bildirileri ve işlemleri gizli tutulacaktır” ifadesiyle vurgulanmıştır. Enteresan maddelerden bir diğeri de cemiyete üye kadınların, erkeklerle aynı haklara sahip ve aynı görevleri yerine getirmekle sorumlu olduklarını belirten otuz yedinci maddesidir. Tüzüğün yayınlanmasından sonra İT mensupları 1896’da Bab-ı Ali’yi basıp Abdülhamid’i tahttan indirmek üzere bir de darbe planı yapmışlar fakat baskından bir gün önce Numune-i Terakki okulunun müdürü olan cemiyet üyelerinden Nadir Bey’in tüm komployu Askeri Okullar Genel Müfettişi Zülüflü İsmail Paşa’ya anlatması üzerine darbe önlenmiş ve birçok öğrenci Trablusgarp, Bingazi, Akka ve Fizan’a sürgün olarak gönderilmiştir.14 Anlaşılan o ki, İT artık özgürlükçü aydın ve yazarların yazılarını ve Fransızca gazeteleri okumanın istibdattan kurtulmak adına yeterli olmayacağını anlamış ve eyleme geçmeye karar vermişti. Keza 1897 yılında Harbiyeliler tarafından kurulan “Hüseyin Avni Paşa Komitesi” de bir darbe hazırlığı içerisindeyken ele verilmiş ve üyeleri Harp Divanı’nda yargılanmışlardı. 15 Ermeni hareketleri sonrası yayınlanan bildiri ve Abdülhamid’i devirme girişiminin başarısızlıkla sonuçlanmasıyla birlikte 1894–1896 yılları arasında pek çok İT üyesi ya sürgüne gönderilmiş ya da baskıcı ve sansürcü yönetim karşısında faaliyetlerini rahat bir şekilde yürütemedikleri gerekçesiyle Avrupa’ya kaçmaya ve özellikle Paris’te toplanmaya başlamışlardı. Bu dönemde Jön Türklerin Paris şubesinin başına, bir dönem Mülkiye’de Avrupa Tarihi dersleri veren Murat Bey16 (Mizancı Murat) geçti Osmani” örgütüne ait olduğuna işaret ettiği düşünülebilir. Zira 1902’de Paris’te yapılan Birinci Jön Türk Kongresi sonrasında kurulan Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin tüzüğünde herhangi bir merkezden bahsedilmemiş olmakla beraber merkez şubenin Paris olduğu bilinmektedir. Diğer taraftan Eylül 1907’de “Osmanlı Hürriyet” ve “Terakki ve İttihat” cemiyetlerinin birleşmelerini saptayan metinde biri Selanik, diğeri ise Paris olmak üzere iki merkezden bahsedilmiştir. Ayrıca 1908 tarihli Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Teşkilat-ı Dâhiliye Nizamnamesi’nin üçüncü maddesinde Merkez-i Umumi’nin Osmanlı sınırları içerisinde olacağı fakat bulunduğu mevkiinin hiçbir zaman ilan edilmeyeceği ifade edilmiştir ki bu durum cemiyetin gizlilik ilkesinin bir neticesidir. Bahsedilen tüzük metinleri için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 76-90. 14 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 50, Akşin, 2009a, a.g.e., s. 60. 15 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 61. 16 Asıl adı Urahi-Amirov Hacı Murat olup 1855’te Dağıstan’ın Darkiskiy köyünde doğmuştur. 1873’te İstanbul’a gelerek önce Maliye Bakanı Şirvanizade Rüştü Paşa’nın yanında daha sonra da Hariciye Vekâleti Matbuat Kalemi’nde çalıştı. Asıl ününü Mekteb-i Mülkiye’de tarih 65 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 ve birkaç arkadaşıyla beraber 1897’de örgütün merkezini Cenevre’ye taşıdı. Abdülhamid kendisi için tehlikeli gördüğü Jön Türk hareketine karşı serhafiyesi Ahmet Celalettin Paşa’yı görevlendirmiş ve Murat Bey’le anlaşarak onu dönmeye ikna etmişti. Murat Bey’den önce Paris Şubesi’nin başında olan, tanınmış İttihatçılardan Ahmet Rıza Bey17 ise 1895 sonlarında Paris’te ayda iki defa yayınlanan Meşveret dergisinin başında bulunmaktaydı. Murat Bey’in Abdülhamid tarafından 1897’de ikna edilerek İstanbul’a dönmesinden sonra Ahmet Rıza Bey, tekrar Paris şubesinin başına geçmiş ve Jön Türklerin lideri konumuna yükselmişti.18 1895 sonlarından itibaren örgüt bir sessizlik ve duraksama dönemine girmişti. Özellikle 1897 Osmanlı-Yunan savaşında elde edilen başarının Abdülhamid’e kazandırdığı prestij bunu biraz da zorunlu kılmıştı. 19 Fakat Prens Sabahattin’in 1899’da Paris’e gelmesiyle örgüt tekrar hareketlenmeye başlamıştı. Prens Sabahattin’in Paris’e gelişi, babası Damat Mahmut Paşa’nın20 Abdülhamid ile aralarının açılması sonucu gerçekleşmiştir. Şöyle ki; Anadolu Demiryolu Şirketi21 1893’te İzmit-Ankara, 1896’da Eskişehir- hocalığı yaptığı sırada kazanmıştır. Bu esnada altı ciltlik “Tarih-i Umumi” ve bir ciltlik “Osmanlı Tarihi” adlı eserlerini yayınladı. 1866’da haftalık “Mizan” gazetesini yayınlamaya başladı. Gazetenin 1890’da kapatılması üzerine Fransa’ya gitti. Daha sonra Hidiv Abbas Hilmi Paşa’nın daveti üzerine Mısır’a geçti ve 4 Ocak 1896’da Mizan gazetesini Mısır’da çıkartmaya başladı. İngiliz baskısı yüzünden burada çok fazla kalamadan tekrar Paris’e döndü ve İT’nin Paris şubesinin başına getirildi. 1897’de Af-ı Şahaneyi kabul ederek İstanbul’a döndü. 1914 yılında öldü. Detaylı bilgi için bkz. Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İstanbul, 2001, s. 79-109. Çavdar, 1999, a.g.e., s. 60-65. 17 Ahmet Rıza Bey, 1859’da Boğaziçi’nde Vaniköyü’nde doğdu. Babası “İngiliz” lakaplı Ali Bey’dir. Avusturyalı olan annesinin de etkisiyle daha genç yaşta Batı ile ilgilenmeye başlamıştır. Fransa’da Grignon Ziraat Okulu’nda eğitimini tamamladıktan sonra geri döndü ve Bursa Maarif Müdürü oldu. Batının tarımda gerçekleştirdiği yenilikleri Osmanlı’da uygulamak istedi fakat her yenilikçi gibi o da engellerle karşılaştı. 1889’da Fransız İhtilali’nin yüzüncü yılı sebebiyle Paris’te açılan sergiye kendisini görevli olarak tayin ettirdi. Aguste Comte’nin Pozitivizm’inin ateşli bir savunucusu olan Ahmet Rıza Bey sergi için geldiği Paris’te kaldı ve Jön Türk hareketine katıldı. Hayatı ve siyasi fikirleri için bkz. Mardin, 2001, a.g.e., s. 173-188. 18 Mustafa Erdoğan, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara, 2003, s. 23. 19 Akşin, 2009b, a.g.e., s. 41. 20 Damat Mahmut Paşa, II. Abdülhamid’in kız kardeşi Seniha Sultan ile evlidir. Saraya damat olduktan sonra bir müddet Adliye Nazırlığı yapmıştır. Osmanlı’nın İngiliz yanlısı bir siyaset izlemesi taraftarı olan Mahmud Paşa, kendisinin ve eşinin adlarının, Abdülhamid’i tahttan indirerek V. Murat’ı tekrar tahta çıkarmak isteyen “Skaliyeri Aziz Bey Komitesi” olayına karışmasıyla nazırlıktan alınmıştır. Yapılan tahkikat sonrası bahsi geçen komite ile bir bağlantısının olmadığı ortaya çıkmasına rağmen azledilmesine içerlediği için tekrar Abdülhamid ile çalışmaya yanaşmamıştır. Avrupa’ya kaçarak Jön Türk hareketine katılan Paşa 17 Ocak 1903’te ölmüştür. Detaylı bilgi için bkz. Rukiye Akkaya, Prens Sabahattin, Ankara, 2005, s. 19–20. 21 Şirket, Osmanlı-Almanya yakınlaşmasının bir sonucu olarak 6 Ekim 1888’de bir Alman bankası tarafından “Anadolu Demiryolları Kumpanyası” adı altında kurulmuştur. İlk olarak 66 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Konya demiryolu hatlarının yapımlarını tamamlayarak hizmete sokmuş ve Bağdat’a kadar olan demiryolunun yapımı için tasarı hazırlamıştı. Fakat Abdülhamit’in eniştesi Damat Mahmud Paşa ve İngiliz Büyükelçisi Sir Nicholas O’Connor İngiliz sermayesini temsil eden Mr. E. Rechnitzer’in İskenderun-Basra demiryolu tasarısını destekliyorlardı. Kayzer II. Wilhelm’in bu tarihlerde Osmanlı Devleti’ni ziyaret etmesi ve Abdülhamid ve Müslümanların dostu olduğunu ilan etmesinin de etkisiyle Anadolu Demiryolu Şirketi’nin Konya-Bağdat demiryolu tasarısı kabul edilerek ön imtiyaz bu şirkete verilmiştir. Demiryolu hattının yapımı konusunda çıkan Alman-İngiliz çatışmasında, İngilizleri destekleyen Damat Mahmut Paşa Kasım 1899’da Alman şirketine ön imtiyazın verilmesi üzerine oğulları Lütfullah ve Sabahattin’i de yanına alarak Fransa’ya kaçtı. 22 Damat Mahmut Paşa Fransa’ya geldikten sonra Jön Türk hareketiyle ilgilenmeye başlamış ve gazetelere liberal düşüncelerini içeren beyanlarda bulunmuştur. Paşa’nın bu tutumu hem İstanbul’da hem de yurt dışında etkinliğini kaybeden ve hatta giderek dağılan Jön Türklere yeniden hareketlilik kazandırmıştır. Mahmut Paşa, Jön Türk hareketinin lideri konumunda olan Ahmet Rıza Bey’e de övgülerle dolu bir mektup yazmıştı. Ahmet Rıza Bey ise mektuba cevaben, hanedana mensup bir kişinin davalarına inanması ve destekleyecek olmasından dolayı ziyadesiyle memnun olduğunu ifade etmişti. Gerçekte ise durum biraz farklıydı. Damat Mahmut Paşa sadece harekete katılmakla ilgilenmiyor aynı zamanda hanedan içerisindeki pozisyonları sebebiyle hareketin liderliğini de ele geçirmek istiyordu. Zaten pozitivist tutumları ve düşüncelerinden asla taviz vermeyen tavırları hasebiyle Ahmet Rıza Bey’in çevresi yavaş yavaş boşalmaya başlamıştı. Ahmet Rıza Bey’le anlaşamayan Paşa ve oğulları Cenevre’ye geçmişler, burada bulunan şubenin üyesi olmuşlar ve Osmanlı Gazetesi’nin23 haklarını İshak Sükuti’den devralmışlardı. Davanın önderliğine soyunan baba ve oğullar, amaçlarını gerçekleştirmek adına bir Jön Türk kongresi düzenlemeye karar verirler. Ne var ki Damat Mahmut Paşa kısa bir süre sonra hastalanmış ve görevlerini oğullarına devretmişti. Prens Sabahattin24 ve kardeşi Lütfullah tarafından Osmanlı vatandaşlarına Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattını işletme hakkını, daha sonra ise İzmit-Ankara demiryolu hattını inşa etme imtiyazını elde etti. Bayram Kodaman, “Osmanlı Siyasi Tarihi 1876–1920”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1990, C: 12, S. 19–200, s. 131. 22 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 73-77. 23 Osmanlı Gazetesi, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucularından olan İshak Sükuti ve Dr. Abdullah Cevdet tarafından 1 Aralık 1897 tarihinde Türkçe ve Fransızca olarak çıkarılmaya başlamıştır. Yedi sene yayın hayatı olan gazete iki haftada bir yayınlanmıştır. Gülser Oğuz, “Osmanlı Gazetesi’nin (1897–1904) Girit İsyanlarına Bakışı”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Kırşehir, 2006, Cilt: 7, Sayı: 2, s. 93. 24 Prens Sabahattin (1877–1948), II Abdülhamid’in kız kardeşi Seniha Sultan ve Damat Mahmut Paşa’nın oğludur. Osmanlılarda hanedan mensupluğu baba soyu kuralına bağlı 67 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 genel bir çağrı yapılmış ve 4–9 Şubat 1902’de Paris’te ilk defa “Osmanlı Liberalleri Kongresi” toplanmıştı. 25 Kongreye katılan 47 delege (Türk, Arap, Rum, Kürt, Ermeni, Arnavut, Çerkez, Musevi) Prens Sabahattin’i başkan olarak seçti.26 Kongrede Arnavutlar, artık propaganda yapmakla bir yere varılamayacağını ve Meşrutiyet’in ilan ettirilmesi için askeri kuvvet kullanılması gerekliliğini ifade ederken; Ermeni delegeler bunu bir adım daha ileri götürerek askeri kuvvetin yeterli olmayacağını Avrupalı devletlerin müdahale etmesinin şart olduğunu dile getirmişlerdir. Azınlıkların sadece istibdattan kurtulmak gibi bir düşünceyle ifade etmediği ve art niyetli olan bu görüşe Ahmet Rıza Bey ve arkadaşları (Dr. Nazım, Yusuf Akçura) karşı çıktığı için ilk Jön Türk kongresi birleştirici olmak yerine ayrıştırıcı olmuştu.27 Nitekim Prens Sabahattin grubu “Teşebbüs-i Şahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti”, Ahmet Rıza Bey grubu ise “Terakki ve İttihat Cemiyeti” olarak ayrılmış oluyordu. Bu ayrım sadece burada kalmayacak 1908 sonrası partileşme ve siyasal seçimler sürecinde de ülkenin kaderini belirleyecek şekilde kendini gösterecekti. Jön Türk hareketi, Osmanlı sınırları dışında Paris, Cenevre, Kahire üçgeninde gelişimini bu minval üzerine gerçekleştirirken İstanbul’da 1897’den itibaren girdiği durgunluk sürecini atlatamamıştı. 1906 yılına gelindiğinde hareket, Selanik’te kurulan bir başka gizli cemiyetle farklı bir boyuta ulaşmıştı. Örgütün adı Osmanlı Hürriyet Cemiyeti idi. Eylül 1906’da Mithat Şükrü (Bleda) Bey’in evinde yapılan toplantıda bir araya gelen ve çoğunluğu 3. Ordu mensubu subaylar olan on arkadaş tarafından kurulan bu örgüt Paris’te bulunan cemiyetlerden tamamen bağımsız bir örgüttür. Kurucuları Bursalı Tahir, Naki (Yücekök), Edip Servet (Tör), Kazım Nami (Duru), Mithat Şükrü (Bleda), Ömer Naci (Yüzbaşı), İsmail Canbolat (Mülazım), Hakkı Baha, Talat Bey ve Rahmi Bey’dir.28 Diğer örgütler gibi olmasına rağmen, Sabahattin Bey Avrupa’daki girişimlerinde hanedana yakınlığından faydalanmak düşüncesi ile isminin önüne “Prens” unvanını eklemiştir. Akkaya, 2005, a.g.e., s. 19, Siyasal düşüncesinin temelinde özel girişim ve âdem-i merkeziyetçilik yatmaktadır. Haeckel, Büchner, Le Play ve Edmond Demolins gibi fikir adamlarının görüş ve düşüncelerinden etkilenmiştir. Mardin, 2001, a.g.e., s. 290 vd. 25 Akkaya, 2005, a.g.e., 20-23. Ramsaur, a.g.e., s. 74-86. 26 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 87. 27 Kongrede yabancı devletlerin müdahalesinin gerekli olduğuna dair kararlar alınması ve bunların başkan seçilen Prens Sabahattin tarafından desteklenmesi üzerine Ahmet Rıza ve arkadaşları, bir karşı bildiri yayınlamışlardı. Bildiride en göze çarpan ifade şudur: “Kongrenin çoğunluğu Türkiye’de ıslahat yapılması için büyük devletlerden iyi niyetli bir müdahale isteyecek kadar kendini aşağılamış bulunuyor.” İşte bu karşı bildirinin akabinde iplerin tamamen koptuğunu söyleyebiliriz. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 90 vd. Akşin, 2009b, a.g.e., s. 42. Akkaya, 2005, a.g.e., s. 27. 28 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 105-106. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 53-54. 68 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 hücre tipi yapılanma benimsenmiş ve gizliliğe büyük önem verilmiştir. Şöyle ki, cemiyete üyeliği uygun görülen bir kişi gece vakti gözleri bağlı bir şekilde cemiyete getiriliyor ve yüzleri maskeli üç kişilik bir “yemin heyeti”nin önünde, mensubu olduğu dinin kutsal kitabına ve silaha el konularak yemin ettiriliyordu. Yemin sonrası cemiyeti ifşa edenlerin ölümle cezalandırılacağı üzerine basılarak tekrar ediliyordu.29 Cemiyette lider ya da başkan konumunda kimse bulunmamakla beraber İsmail Canbolat, Talat ve Rahmi Bey’lerden müteşekkil bir “Heyet-i Aliye” yani Yüce Kurul vardı. 30 Cemiyetin gerçekleştirdiği toplantılara ise o anda toplantıda bulunan üyelerden birisi seçilerek başkanlık ederdi.31 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti henüz kurulmadan önce, Mustafa Kemal 1906’da Şam’da bulunan 5. Ordu’da görevli olduğu sıralarda “Vatan”32 adlı gizli cemiyete katılmıştır. Kısa bir süre sonra, eski bir tıbbiyeli ve Şam’da sürgün olan Dr. Mustafa (Cantekin), Müfit Bey (Özdeş), Lütfi Bey ve Mustafa Kemal “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti” adı altında gizli bir örgüt kurmuşlardı. Suriye ve çevresinde örgütün gelişmesine imkân olmaması ve ihtilal yapılabilecek bir hava yakalanmasının zor olmasından dolayı Selanik’te teşkilatlanmayı uygun gören Mustafa Kemal, kaçak bir şekilde Selanik’e gelmişti. Burada, Yüzbaşı Hakkı Baha Bey, Ömer Naci, Hüsrev Bey (topçu zabitlerinden), Hoca Mahir (Selanik Muallim Mektebi Müdürü) ve Bursalı Tahir Bey (Selanik Askeri Rüştiyesi Müdürü) ile birlikte masa başında bir tabanca ve mukaddes kitap üzerine yemin ederek Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik şubesini kurdular. Bu kuruluş Nisan-Mayıs 1906 tarihlerinde gerçekleştirilmiş ve hemen akabinde Mustafa Kemal Şam’a geri dönmüştür.33 Zira kendisi Selanik’e izinsiz ve gizli yollardan gelmiş ve yokluğunun anlaşılmaması için buradaki çalışmalarına ara vererek dönmek durumunda kalmıştı. Mustafa Kemal’in Şam’a dönmesinden sonra Selanik’te kalan, cemiyetin diğer kurucu ve üyelerinin, sonradan kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne katılmaları pek muhtemel bir sonuçtur. Nitekim Ramsaur, bu iki cemiyetin sonradan birleştiğini, Mustafa Kemal’in 29 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 106-108. 30 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 54. 31 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 126. 32 Mustafa Kemal’in, Şam’da bulunan gizli cemiyetin kurucusu olup olmadığı hakkında kesin bir yargıya ulaşamadık. Nitekim Shaw&Shaw ve Ramsaur eserlerinde Mustafa Kemal’i bu örgütün kurucusu olarak göstermektedirler. Bkz. Shaw&Shaw, 2006, a.g.e., s. 319. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 118. Akşin ise bu yazarların aksine Mustafa Kemal’in Şam’da bulunan 5. Orduya tayin edildiğinde “Vatan Cemiyeti”nin zaten var olduğunu ve Mustafa Kemal’in sonradan katıldığını ifade etmektedir. Bkz. Akşin, 2009b, a.g.e., s. 43. 33 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal 1881–1919, İstanbul, 2001, C: 1, s. 88–97. 69 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 1907’de Selanik’e naklini sağladıktan sonra cemiyete katıldığını fakat sıradan bir üye olmaktan öte geçemediğini ifade etmektedir.34 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni bu tarihe kadar kurulan diğer cemiyetlerden farklı kılan yanından biri, sivil devlet adamlarının yanı sıra ordu mensupları arasında da yayılmış olmasıdır. Zira kurucularının ve üyelerinin büyük çoğunluğu Selanik’te bulunan 3. Ordu’nun subay ve askerleridir. Ayrıca kurucu ve üyelerin büyük bir bölümü Mason localarına ve çeşitli tarikatlara (özellikle Bektaşilik) mensup kişilerdi.35 Akşin Mason localarına üye olmalarını, Masonluğun dinlerarası hoşgörüyü de içeren liberal yapısına bağlamaktadır. Keza dönemin Mason localarını tanımlarken “feodalizmin, mutlakiyetin, dinsel bağnazlığın karşıtı liberal, pozitivist, ilerici, seçkinci bir örgütlenme” ifadelerini kullanmaktadır.36 Ramsaur ise çalışmasında, cemiyet üyeleri arasında Mason localarına mensup kişilerin fazlalığına dikkat çekmiş, tam sayı verememekle beraber Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım’ın asla Mason olmadıklarını ifade etmiştir.37 Kazım Nami Bey’in şu sözleri İT’lilerin Mason locaları ile olan ilişkileri hakkında bir fikir oluşması adına kâfi gelecektir: “Hiçbir sahada birleşememiş, daima çekişmiş, didişmiş olan bizdeki muhtelif ırk, milliyet ve dinler mason çatısı altında tam anlaşma halinde idiler.” Bu bağlamda Mason localarının içerisinde muhtelif ırklar arasında birlik ve beraberlik sağlanmış oluyordu. Keza İT’nin kuruluşundan itibaren takip ettiği temel politika olan “Osmanlıcılık” ya da Bayram Kodaman’ın ifade ettiği gibi “İttihad-i Anasır” (Unsurların Birliği) Mason locası çatısı altında gerçekleştirilmiş gibi görünüyordu.38 Bu durumun, Osmanlı toprakları üzerinde yaşayan tüm unsurlar arasında gerçekleştirilebilir olmasının Kazım Nami gibi İT’liler tarafından pekâlâ mümkün görünmesi oldukça doğaldır. İstanbul’da Askeri Tıbbiyeliler tarafından kurulan örgütte, kurucu üyelerden İbrahim Temo, cemiyet kurulmadan önceki yaz tatilini geçirmek için memleketi olan Arnavutluk’a giderken, bir arkadaşı ile beraber İtalya’da bir Mason locasını ziyaret eder ve çok etkilenir. İstanbul’a döndükten sonra kurulan gizli örgütte bu ziyaretin özellikle cemiyetin gizlilik ve hücre tipi örgütlenmesinin etkisi görülmektedir.39 Fakat gerek İbrahim Temo, gerekse 34 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 123. 35 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 108. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 54. 36 Akşin, 2009b, a.g.e., s. 58. 37 Ramsaur, bunlara ek olarak Bektaşi tarikatına mensup üyelerin bulunmasına, Bektaşiliğin liberal düşünce yapısına ve bazı yazarlara göre Masonluk-Bektaşilik ilişkisine işaret etmiştir. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 126 vd. 38 Bayram Kodaman, “II. Meşrutiyet Dönemi (1908–1914)”, Türkler, Ankara, 2006, C: 13, S. 165–192, s. 169. 39 Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 32-33. 70 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 de diğer kurucular ve üyelerin herhangi bir Mason locası ile başka türlü bir bağlantısı olup olmadığı kesin değildir. Paris’te bulunan İttihatçılar, bir müddet Selanik’teki oluşumun kurulum ve yapılanma aşamasına sadece seyirci kalmakla yetinmişlerdir. 1902’de yapılan kongrede alınan “büyük devletlerin Osmanlı’ya müdahalesi” kararı sebebiyle başlayan ayrılık devam ediyordu. 1907 yılının ikinci yarısından itibaren Ahmet Rıza’nın başkanlığındaki Terakki ve İttihat Cemiyeti ve Selanik’te bulunan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin karşılıklı görüşmeleri başlamış ve 26 Eylül 1907 tarihinde yayınlanan bir bildiri40 ile bu iki cemiyet “Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti” adı altında birleştirilmiştir. 1907’de yaşanan bu gelişmenin hemen sonrasında 27–29 Aralık tarihinde Paris’te İkinci Osmanlı Liberalleri Kongresi düzenlendi. Ahmet Rıza Bey, Prens Sabahattin ve Taşnaksütyun temsilcilerinin katıldığı kongrede “baskılara karşı silahlı direnme, grev, vergi ödememe ve gerekirse toptan ayaklanma” gibi bir takım sert karalar alındı. İlk kongrede alınan, büyük devletlerin müdahalesi kararına itiraz eden Ahmet Rıza ve arkadaşları bu defa silahlı eylem ve toplu isyan kararına aynı tepkiyi göstermemiş ve hatta desteklemiştir. Zannımızca Ahmet Rıza Bey ve çevresinde bulunanlar silahlı eylem dışında istibdattan kurtulma yolu kalmadığına kanaat getirmişlerdi. Keza bu kararların alınmasında Selanik’te kurulan cemiyetin subay ve asker üyelerinin 3. Ordu’ya hükmediyor olması da etkili olmuştur. Osmanlı Devleti tarihinde siyasal açıdan son derece önemli olan yeni bir döneme girilmek üzereydi. Bu döneme damgasını vuracak olan İT ise son halini yukarıda belirttiğimiz birleşme ile almıştı. Buna, Paris’te toplanan kongrede alınan silahlı ayaklanma kararı eklenince süreç hızlanmıştı. 1908 Devrimi: Meşrutiyet’in İlanı ve Seçimler Abdülhamid, 14 Şubat 1878’de yayınladığı bir bildiri ile “meclisin görevini yaptığını fakat genel durum itibariyle işlevini layıkıyla yerine getiremediğini” ifade ediyor ve kendi ilan ettiği Kanun-ı Esasi’nin 7. ve 35. maddelerinin verdiği yetkiye dayanarak meclisi tatil ediyordu. Bu tatil otuz yıldan fazla sürmüş ve bu zaman içerisinde tüm muhalif ve aykırı sesler susturulmuştu. Gariptir ki kanunen yürürlükte olsa da meclisin tatil edilmesiyle fiilen yürürlükte olmayan anayasanın 113. maddesinin vermiş olduğu sürgün yetkisi Abdülhamid tarafından sıklıkla kullanılmıştır. Sürgünler, kongreler, tüzükler ve darbe planları ile geçen yaklaşık yirmi yılın ardından İT son halini almış ve harekete geçmeye hazır hale gelmişti. Fitili ateşleyen hadise ise dönemin büyük devletlerinin (Düvel-i Muazzama) 40 Bildirinin tam metni için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 81. Ramsaur, 2007, a.g.e., 146-148. 71 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Makedonya olarak adlandırdıkları üç vilayet (Selanik, Kosova, Manastır) üzerinde iyi niyetli olmayan planlarının ortaya çıkması olmuştu. Şu nokta önemlidir ki, büyük devletlerin Makedonya üzerindeki gizli planları, o güne kadar Osmanlı sınırları dışında örgütlenen Jön Türk hareketinin bu vilayetlere de sıçramasına vesile olmuş ve burada istibdadı yok edecek olan İT’nin oluşum sürecini hızlandırmıştır. Özellikle etnik yönden karışık olan Selanik, şube olarak da diğer vilayetlere göre daha ön plandadır. Büyük devletlerin burada jandarma görevi ile bulunan askerleri sebebiyle Abdülhamid’in hafiyeleri İstanbul ya da diğer bölgelerde oldukları kadar rahat hareket edemiyorlardı. İT ise bu durumdan faydalanarak yapılanmasını ve özellikle 3. Ordu içinde yayılmasını hızlandırmıştır. İngiltere 18 Aralık 1907’de bir genelge yayınlayarak Makedonya’da bulunan Osmanlı askerlerinin sayısının azaltılmasını, bunun yerine ise yabancı devletlerin asker sayılarının arttırılmasını ve bölgede bulunan yabancı subayların jandarma görevinin komuta kademesine getirilmesini istiyordu. 3 Mart 1908’de İngiltere diğer büyük devletlere gönderdiği bir başka genelge ile de Makedonya’da bulunan üç vilayete tek bir vali atanmasını ve bu atamanın büyük devletlerin elçilerine danışılarak yapılmasını istemişti.41 İT, bunun üzerine harekete geçti ve 28 Mayıs 1908’de büyük devletlerin konsolosluklarına (Rusya hariç tutularak) hazırladığı bir manifestoyu sunarak kendini açığa çıkarttı. Manifestoda büyük devletlerin Makedonya sorununa müdahale etmemeleri fakat Makedonya ve tüm Osmanlı sınırları içinde yaşayan halkların iyiliği adına Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ve Meşrutiyet’in ilanı için İT’ye yardım edilmesi önemle vurgulanıyordu. Ne var ki, büyük devletler gizli bir örgüte yardımla Makedonya sorununun çözüleceğine ya da başka bir söylemle kendi lehlerinde bir çözüm olacağına kanaat getirmemişlerdi. Bu durum ikinci Jön Türk kongresinde alınan isyan kararının uygulanmasını zorunlu kılıyordu.42 Nitekim Haziran ayına gelindiğinde İngiltere Kralı VII. Edward ve Rus Çarı II. Nikola arasında Reval’de (Estonya’nın bugünkü başkenti Talin) gerçekleşen görüşmelerde, Osmanlı topraklarının ve Makedonya’nın Rusya ve İngiltere arasında paylaşıldığını iddia ederek bunu propaganda malzemesi yapan İT eyleme geçmişti. Temmuz ayının başında İT’nin sivil kanadı Manastır’da bulunan konsolosluklara niyetlerini anlatan telgraflar çekmişti. Askeri kanattan Kolağası (önyüzbaşı) Niyazi Bey43 ise yanında iki yüz asker ve halktan iki yüz sivil ile beraber 3 Temmuz’da Resne’de dağa 41 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 118-119. 42 Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki 1908-1914, İstanbul, 1986, s. 18. Shaw and Shaw, 2006, a.g.e., s. 321. Akşin, 2009a, a.g.e., s. 124-125. 43 1908 Devrimi sonunda askeri kanattan Enver ve Niyazi Beyler adına bir duvar resmi bastırılmış ve bu isimler cemiyetin yüzü olmuştu. Bkz. EK–1. 72 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 çıkarak isyan bayrağını çekti. Niyazi Bey’e, Ohrili Eyüp Sabri ve Binbaşı Enver Bey katılmış ve ayaklanmanın çapı büyütülmüştü.44 Saray ve Bab-ı Ali ilk başta durumun vahametini kavrayamamıştı. Padişah, Şemsi Paşa’yı isyanı bastırması için görevlendirmişti. Alaylı bir subay olan Şemsi Paşa hiçbir zaman mektepli subayları sevmemişti ve harekete geçtiği anda isyanı bastırması pek muhtemeldi. Paşa, 7 Temmuz’da Manastır Telgrafhanesi’nden İstanbul’a son durumu bildiren bir telgraf çekmişti. Resne’ye hareket etmek üzere telgrafhaneden çıkarken İT’li Teğmen Atıf Kamçıl tarafından vuruldu. Padişahın göndermiş olduğu üst düzey bir paşanın güpegündüz şehir meydanında vurulmasıyla Abdülhamid’in bölgede olan otoritesi neredeyse tamamen yok olmuş, halkın İT’lilere, İT’lilerin ise kendilerine olan güveni artmıştı. Abdülhamid son bir umutla Şemsi Paşa’nın yerine atadığı (Tatar) Müşir Osman Paşa’yı Manastır’a göndermişti. 15–24 Temmuz tarihleri arasında da saraya bağlı askeri birlikler bölgeye gönderilmişler fakat bu askerler de devrimcilerin safına geçmişlerdi. 22–23 Temmuz gecesi İT’liler Müşir Osman Paşa’nın konağını basarak tevkif ettiler. Bu olaydan sonra İT’lilerin önünde duracak hiçbir güç kalmamıştı. 23 Temmuz’da Preşova ve Firzovik ahalisi saraya Meşrutiyet istediklerini bildiren telgraflar45 çektiler. Nihayet, 23 Temmuz 1908’de Makedonya’da “hürriyet” ilan edildi.46 Abdülhamid’in hem saraya gelen telgraflar hem de Makedonya’da ilan edilen hürriyet karşısında yapabileceği tek bir hamle kalmıştı. 24 Temmuz 1908’de hükümetin hazırladığı “Meclis-i Mebusan’ın içtimaa davet olunması hakkında irade-i seniyye”47 Abdülhamid tarafından onaylanmış ve otuz yıllık istibdat rejimi sona ermişti. Yayınlanan iradede, Selanik, Manastır ve Kosova’da bulunan askerlerin ve bu vilayetlerin halklarının Meclis-i Mebusan’ın açılması ve Kanun-ı Esasi’nin yürürlüğe konulması için isyan başlattıkları, isyana karşı olanların işkence gördükleri ve hatta öldürüldükleri, isyanı bastırmakla görevli Müşir Osman Paşa’nın tevkif edildiği belirtilmiş, isyancıların istekleri yerine gelmezse isyanın büyütüleceği tehdidini kullandıkları dile getirilmişti. Söz konusu meclisin dönemin şartları gereği geçici olarak tatil edildiği, Kanun-ı Esasi’nin ise hiçbir zaman yürürlükten kaldırılmadığı belirtildikten sonra, isyanın durması ve yabancı devletlerin müdahale etmesinin engellenmesi 44 Shaw&Shaw, 2006, a.g.e., s. 321. Çavdar, 1999, a.g.e., s. 97. 45 Preşova ve Firzovik’ten saraya çekilen telgrafların tam metni için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 93-95. 46 Erhan Afyoncu, Ahmet Önal, Uğur Demir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, İstanbul, 2010, s. 286–287. Ahmad, 1986, a.g.e., s. 19-36. 47 Yayınlanan padişah emrinin tam metni için bkz. Suna Kili, A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri “Sened-i İttifaktan Günümüze”, Ankara, 1985, s. 65–66. 73 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 amacıyla isyancıların isteklerinin yerine getirilmesinin uygun olduğu ifade edilmiş ve emr-i ferman padişahındır denilerek son verilmiştir. Abdülhamid, Meşrutiyet’i ikinci defa ilan ediyordu. İlkinde yönetimde söz sahibi olmak adına Namık Kemal ve Şinasi gibi Genç Osmanlılar’ın fikri ve edebi çalışmalarının haricinde tabandan gelen bir halk hareketi yoktu ve tamamen padişahın kendi iradesi olarak ortaya çıkmıştı. Fakat Meşrutiyet’in ikinci defa ilan edilmesini İT ile birlikte halk da (özellikle azınlıklar) istemişti ve bunu bayram havası içerisinde günlerce kutlamıştı. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra Hükümet tarafından hazırlanan bir irade ile “Hafiyeliğin İlgası” 48 gerçekleştirilmiş ve hemen akabinde “Umumi Af”49 ilan edilmişti. Affın ilanı ile birçok başıbozuk serbest kalmış ve iç güvenliği ciddi anlamda tehdit etmeye başlamışlardı. Başkentte bir otorite boşluğu meydana gelmişti. Anadolu’da ise halk, kutlamaların yanı sıra istenmeyen yöneticileri zorla görevden uzaklaştırmaya başlamıştı. Halkın Meşrutiyet’i coşku ve sevinçle karşılamasına rağmen siyasi hava gergindi. Abdülhamid tahttan indirilememişti ama İT’ye boyun eğmişti. Hükümet ise padişahın teslim olmasıyla neye uğradığını şaşırmış, görev ve yetkilerinin ne olduğunu bilemez hale gelmişti. Zaten 22 Temmuz’da henüz Meşrutiyet’in ilanı gerçekleşmeden önce Sadrazam Ferit Paşa (Avlonyalı) görevden alınmış ve yerine Sait Paşa atanmıştı. Şüphesiz Abdülhamid bu atamayı, Ferit Paşa’yı meydana gelen olaylardan sorumlu tutmak, başka bir deyişle “günah keçisi” olarak göstermek için yapmıştı. Anlaşılacağı üzere Meşrutiyet’in ilanını takip eden ilk günlerde Saray ve Bab-ı Ali’nin duruma hâkim olacak kudretleri yoktu. Zira inisiyatif İT’lilere geçmişti. Kısa sürede Makedonya’dan başkentte gelen İT’liler otoriteyi ele aldılar ve kendilerine muhalif olan isimleri görevden uzaklaştırmaya başladılar.50 Meclis-i Mebusan’ın toplantıya davet edilmesiyle beraber Osmanlı Devleti seçim sürecine girmişti. Osmanlı’da ilk mebus seçimi 1877’de yapılmıştı. Fakat 23 Aralık 1876’da ilan edilen Kanun-ı Esasi’de seçimlerin icrasına yönelik açık maddeler yoktu. Seçimlerin nasıl yapılacağına dair diğer işlemler Kanun-ı Esasi’nin 66. maddesine göre daha sonra hazırlanacak olan yasa ile belirlenecekti.51 Ne var ki, bu yasanın hazırlanması mümkün olmamış, 28 Ekim 1876 tarihinde “Meclis Azasının Suret-i İntihab ve Tayinine Dair Talimat-ı Muvakkate” adı altında 48 17 Temmuz 1324 tarihli “Hafiyeliğin İlgası Hakkında İrade-i Seniyye”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara 7, s. 9. 49 31 Temmuz 1324 tarihli “Adi ve Siyasi Suçluların Affı Hakkında İrade-i Seniyye”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40. 50 Ahmad, 1986, a.g.e., s. 39-41. Akşin, 2009a, a.g.e., s. 139-144. 51 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789–1980), İstanbul, 2010, s. 152. Ayrıca bahsi geçen Kanun-ı Esasi maddeleri için bkz. Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 31-44. 74 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 yayınlanan 7 maddelik geçici bir talimatla seçimler gerçekleştirilmişti. Talimatın başlangıcında hazırlanma sebebi de belirtilmiş ve sadece o yıla mahsus olduğu ifade edilmişti. Keza Kanun-ı Esasi’nin 119.maddesinde de bu ifadeye yer verilmiştir. Geçici talimat, taşıdığı bazı hükümlerle Kanun-ı Esasi ile çelişmekteydi. Şöyle ki; Kanun-ı Esasi her elli bin erkek nüfusa bir mebus öngörmüş iken (Madde 65) talimat, nüfus sayısına bakılmaksızın mebus sayısının en az 130 olacağını belirtmekteydi. Kanun-ı Esasi’ye göre mebus seçilme yaşı 30 iken (Madde 68), talimatta bu yaş 25 olarak ifade edilmiştir. Diğer bir çelişki ise Kanun-ı Esasi’nin 68. maddesinde belirtilen mebus seçilme şartları arasında adayların cinayet ve siyasi suçlardan hüküm giymemiş olması ve az çok emlak sahibi bulunması gibi koşullar yer almaz iken geçici talimat bunları zorunlu tutmuştur. Bu çelişkili talimata ek olarak İstanbul ve çevresinde gerçekleştirilecek olan seçimler için 2 Ocak 1877’de bir beyanname yayınlandı. Bu beyannamede seçmen defterlerinin nasıl düzenleneceği, ikinci seçmenlerin (müntehib-i sani) ve mebusların seçiminde nasıl oy kullanacağı detaylı bir şekilde açıklanmıştır.52 Seçimler iki dereceli olarak yapılmıştı. İkinci toplantı devresinde bir seçim yasası hazırlamış fakat padişah bu yasayı onaylamadan meclisi tatil etmişti. Meşrutiyet’in yeniden ilanı ile başlayan seçim sürecinde ikinci dönem meclisinin hazırladığı seçim kanunu taslağı 30 sene sonra onaylanmış ve yürürlüğe girmişti (2 Ağustos 1908). Söz konusu yasa İntihab-ı Mebusan Kanun-ı Muvakkatı (Mebus Seçimi Geçici Kanunu) adı altında geçici olarak hazırlanmış olsa da 1908, 1912, 1914 ve 1919 seçimlerinde de uygulanmıştır. Dahası, söz konusu yasa 1942 yılında 4320 sayılı Mebus Seçimi Kanunu kabul edilinceye kadar yürürlükte kalmış, TBMM ve Cumhuriyet dönemlerinde de uygulanmıştır. Mebus Seçimi Geçici Kanunu 83 maddeden oluşmakta ve seçimlerin iki turlu ve çoğunluk sistemiyle53 yapılmasını öngörmektedir. Seçmenlerin 25 yaşını doldurmuş olmaları, az çok vergi vermeleri, Osmanlı vatandaşı ve erkek olmaları şarttır. Mebus seçilme yaşı ise Kanun-ı Esasi’ye uygun olarak 30’dur. Keza Kanun-ı Esasi’de belirtilen her elli bin erkek nüfus için bir mebus kuralı benimsenmiştir.54 52 Erol Tuncer, Osmanlı’dan Günümüze Seçimler (1877–2002), Ankara, 2003, s. 25–27. 53 Bu seçim sisteminde birinci seçmenler (Müntehib-i Evvel, 25 yaşını doldurmuş erkekler) mebusları seçecek olan ikinci seçmenleri (Müntehib-i Sani, 25 yaşını doldurmuş erkekler) seçmektedir. Mebuslar, birinci seçmenlerin belirlediği ikinci seçmenler tarafından seçilmektedir. Seçmen nüfusu 500–750 olan yerler 1, 751–1250 arası 2, 1251–2250 arası olan yerler ise 3 adet ikinci seçmen seçmişlerdir. Detaylı bilgi için bkz. Hasan Buran, Seçim Sistemleri ve Türkiye İçin Yeni Bir Seçim Sistemi Önerisi, Ankara, 2005, s. 92–93. 54 Tuncer, 2003, a.g.e., s. 27. 75 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Türk siyasal hayatının ilk çok partili seçimi olan 1908 Seçimleri işte bu kanuna bağlı olarak yapılacaktı. Seçime, Meşrutiyet’i yeniden ilan ettiren ve elinde güç ve otoriteyi tutan İT, Prens Sabahattin’in telkinleriyle kurulmuş olan Ahrar Fırkası ve azınlık grupları katılacaktı. Hem Ahrar Fırkası hem de azınlık grupları kendilerine ait birer seçim programı hazırlamışlardı. Azınlıkların büyük ölçüde kendi uluslarının menfaatlerini gözeten siyasi talepleri göze çarpmaktaydı. Ahrar Fırkası ise siyasi programında55 adem-i merkeziyetçi tutumundan taviz vermemiş, İT’nin siyasi programıyla da birçok açıdan ile benzerlik gösteren bir program yayınlamıştı. Akşin İT’nin siyasi programının Ahrar Fırkası’nın siyasi programına bakılarak hazırlandığı izlenimini edinmiştir.56 Akşin’in bu yerinde tespiti Ahrar Fırkası ve İT’nin siyasi programları yan yana incelendiğinde net bir şekilde göze çarpmaktadır. Zira İT’nin 6 Ekim 1908’de yayınladığı programı, Ahrar Fırkası’nın 1 Eylül 1908’de yayınladığı 25 maddelik programın bir nevi özeti şeklindedir. Birçok madde birbiriyle örtüşmekte yada birbirlerini detaylandırmakta idi. Aynı zamanda İT’nin siyasi programı, azınlıkların ve Ahrar Fırkası’nın siyasi programlarına cevap niteliğinde hazırlanmıştı. Bu sebepten dolayı “Türklerin Programı” olarak anılan İT’nin siyasal programını yine Ahrar Fırkası’nın ve azınlıkların siyasal programlarıyla karşılaştırarak incelemek doğru olacaktır. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Programı ∗ Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Siyasi programının girişinde Bab-ı Ali’ye bildirilen 4 Recep 1326 (2 Ağustos 1908) tarihli Hatt-ı Hümayun’un 1293 tarihli Kanun-ı Esasi’ye muhalif olmayan kısımları Meclis-i Umumi tarafından aksi bir karar alınmadıkça korunacak ve yürürlükte kalacaktır denilmektedir. Söz konusu Hatt-ı Hümayun57 Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra 1 Ağustos tarihinde hükümet tarafından hazırlanmış ve ertesi gün Padişah tarafından onaylanmıştır. Belgenin başlangıcında Meclis-i Mebusan’ın dönemin şartları gereği tatil edildiği fakat Osmanlı halkının meşruti yönetimi idrak edebilecek bir seviyeye geldiği için meclisin yeniden toplantıya davet edildiğinden bahsediliyor ve devamında Kanun-ı Esasi’nin bazı maddelerinin icrasına yönelik hükümler bulunuyordu. Hatt-ı Hümayun’un 55 Osmanlı Ahrar Fırkası Programı için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188-191. 56 Akşin, 2009a, a.g.e., s. 167-173. ∗ Programın Osmanlıca metni için bkz. Şura-yı Ümmet Gazetesi, 6 Ekim 1908, No: 140, s. 2. bkz. EK–2. Günümüz Türkçesine çevirisi için bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-100. 57 4 Recep 1326 tarihli “Kanun-ı Esasi’nin meriyeti hakkında sadr olup Bab-ı Ali’de kıraat edilen Hatt-ı Hümayun”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, No: 8 s. 11. Hatt-ı Hümayun’un günümüz Türkçesine çevirisi için bkz. Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 67-69. 76 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 10. maddesi İT’liler ve Hükümet’in karşı karşıya gelmesine sebep oldu. Kanun-ı Esasi’nin 27. maddesi sadrazam ve şeyhülislamı belirleme yetkisini padişaha veriyordu. Kabinede bulunacak diğer nazırların belirlenmesi ise sadrazam tarafından yapılacak ve padişah tarafından onaylanacaktı. Fakat Hükümet tarafından hazırlanan bu Hatt-ı Hümayun’un 10. maddesinde Harbiye ve Bahriye nazırlarını belirleme yetkisi de padişaha verilmişti. Anayasaya aykırı olan bu durumu Sadrazam Said Paşa “Padişah’ın ordunun başkumandanı olmasından dolayı Harbiye ve Bahriye nazırlarını bizzat belirlemesinin hakkı olduğunu” ifade ederek savunuyordu. İT’liler ise askeri kanatta yer alan cemiyet üyesi subayların kontrolünün Padişah tarafından atanacak bir nazırın eline geçmesinden endişe duyuyor ve açık bir şekilde karşı çıkıyordu. Hatt-ı Hümayun yayınlanmadan önce Talat, Cavit ve Rahmi Beylerden oluşan İT’li bir heyet padişah ile görüşme talebinde bulunmuştu. Görüşme söz konusu hattın yayınlanmasından sonra olmuş ve görüşmede İT’li heyet, Kamil Paşa’nın riyaseti altında kurulacak yeni bir kabinede Trabzon Valisi Recep Paşa’nın Harbiye Nazırı olarak atanmasını ve Hatt-ı Hümayun’un yeniden gözden geçirilmesini talep etti. Abdülhamid başta bu isteğe olumlu yaklaşmasa da Şeyhülislam Cemalettin Efendi’nin ısrar ve telkinleriyle kabul etmek durumunda kaldı. Nitekim Said Paşa 5 Ağustosta istifa etti ve yerine İT’lilerin isteği üzerine Kamil Paşa atandı. İT, bu hareketle Saray’ın ipleri eline almasını engellemiş oluyordu.58 1909 yılında Kanun-ı Esasi’de gerçekleştirilen kapsamlı değişikliklerde59 27. madde de sadrazam ve şeyhülislamın atamalarının padişah tarafından yapılacağı, diğer nazırların ise sadrazamın uygun gördüğü kişilerin padişahın onaylamasıyla göreve başlayacağı daha açık ve net bir şekilde ifade edilmiştir. Siyasi programın 1. maddesinde İT, Vükela’nın Meclis-i Mebusan’a karşı sorumlu olmasını ve güvenoyu kazanamayan hükümetlerin düşmüş sayılmasını gerçekleştireceklerini vaad ediyordu.60 Ahrar Fırkası’nın siyasi programının ilk maddesi de aynı şekilde Vükela’nın meclise karşı sorumlu olmasını ve güvenoyu alamayan hükümetin istifa etmiş sayılmasını vaad etmişti.61 Anayasal düzene geçmiş ve hukuk devleti olmaya aday, parlamentolu bir ülkede hükümetin meşru olması ve icraatlarından dolayı parlamentoya karşı sorumlu olması doğal bir durumdur. Kanun-ı Esasi’de “Vükela-yı Devlet” başlığı altında bulunan maddeler (27-38) hükümetin oluşturulması hakkındadır. Hükümetin başı olan sadrazam 27. maddeye göre padişah tarafından atanıyor, diğer bakanlar ise sadrazam tarafından seçilip 58 Ahmad, 1986, a.g.e., s. 46-50. 59 Kanun-ı Esasi değişiklikleri için bkz. 5 Şaban 1327 tarihli “7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanunı Esasi’nin Bazı Mevadd-ı Muadelesine Dair Kanun”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, No: 130, s. 638–644. Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 74-78. 60 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98. 61 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188. 77 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 padişah tarafından onaylanıyordu. İç ve dış önemli işlerin görüşüldüğü kurul olan Vükela, görüşülmesi padişahın iznine bağlı olan meseleleri önce padişaha sunmak ve iznini almak durumundadır. Bundan sonra alacağı kararların yürürlüğe girebilmesi için yine padişaha bu kararları sunmak ve padişahtan çıkacak irade-i seniyyeyi beklemek durumundadır (Madde 28). Hükümetin başı ve üyeleri padişah tarafından atandığı için bunların padişaha karşı bir siyaset güdebilmeleri de mümkün değildir. Zira padişah dilediği takdirde Kanun-ı Esasi’nin 7. maddesine dayanarak “azletme” hakkını kullanabiliyordu. Hakkında gensoru verilen bir hükümet üyesi ise Kanun-ı Esasi’nin 38. maddesine dayanarak, istediği takdirde sorumluluğunu üzerine alarak kendisine yöneltilen soruların cevabını ertelemek hakkına sahipti. Gerçi anayasanın 30. maddesinde “Vükela-yı devlet memuriyetine müteallik ahval ve icraattan mesuldür” gibi bir ifade bulunmaktaydı. Fakat hem hükümet üyelerinin sadece padişah tarafından azli hem de gensoru mekanizmasının 38. madde ile işlevsiz hale getirilmesi bu ifadenin çok da fonksiyonel olmadığını göstermektedir. Hükümet, uygulamalarından dolayı meclise değil padişaha karşı sorumluydu. İT, siyasi programının 1.maddesinde yer alan vaadini 1909 yılında Kanun-ı Esasi’de yapılan değişiklikler ile gerçekleştirmiştir. 30. maddenin değiştirilmiş hali, bakanları, hükümetin genel siyasetinden müştereken, kendi bakanlıklarına ait iş ve icraatlardan dolayı ise münferiden sorumlu tutmaktadır. Bakanlıkların aldıkları kararların altında ilgili bakanın, sadrazamın ve onaylanmaya ihtiyacı olan bir karar ise padişahın imzaları bulunmak zorundaydı. Keza aynı maddenin değişik halinde bakanlar kurulunun ortak kararlarının altında tüm bakanların, sadrazamın ve yine padişahın imzasının bulunması zorunlu tutulmuştu.62 Meclisin hükümet karşısında etkisiz bırakılmasına diğer bir örnek de Kanun-ı Esasi’nin 35. maddesinin hükümleridir. Bu maddeye göre, bir kanun tasarısı yahut kanun değişikliği hakkında hükümet ve Mebusan Meclisi arasında ihtilaf zuhur ederse, hükümet tarafından aynı kanun üzerinde ısrar edildiği halde Mebusan Meclisi tarafından gerekçeli kararla ve oy çokluğu ile tekrar reddedildiği takdirde hükümetin değiştirilmesi veyahut yasal süresi içerisinde yeniden seçimler yapılmak üzere Mebusan Meclisi’nin feshedilmesi padişahın takdirindeydi. Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 7. maddesi hükümet ve meclis arasında ihtilaf olduğunda düşürülen meclisin yerine gelen yeni meclisin, eski meclisin kararında ısrar etmesi halinde hükümetin istifa etmiş sayılması gerektiğini ifade ediyordu. İT’nin siyasi programında böyle bir vaad olmamasına rağmen İT’liler, meclisi hükümet karşısında güçlendirmek için bu Kanun-ı Esasi’nin 35. 62 Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 76. 78 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 maddesini değiştirdiler. Maddenin değiştirilmiş halinde Mebusan Meclisi daha etkin ve korunaklı hale getirilmişti. Şöyle ki, hükümetin bir kararı Mebusan Meclisi tarafından iki defa reddedilirse ya hükümet Mebusan Meclisi’nin kararına uyacak ya da istifa edecekti. İstifa durumunda yeni kurulan hükümet, eski hükümetin kararında ısrar eder ise ve bu karar Mebusan Meclisi tarafından tekrar reddedilirse padişahın 7. maddeye dayanarak seçimlere başlamak üzere Mebusan Meclisi’ni feshetme hakkı vardı. Yapılan seçimler neticesinde yeni oluşan Mebusan Meclisi, eskisinin kararında ısrar ederse meclisin kararının kabulü mecburi olacaktı. 63 Görüldüğü üzere yapılan bu değişiklikle son karar mercii Mebusan Meclisi olmuş ve meclis, hükümet ve dolayısıyla da padişah karşısında biraz daha güç kazanmıştır. Aynı amaçla yapılan bir başka Kanun-ı Esasi değişikliği de 38. madde üzerinden gerçekleştirilmiştir. Hakkında gensoru önergesi verilen bir bakan bizzat kendisi veyahut ilgili bakanlığın emrinde çalışan bürokratlardan birisi yöneltilen sorulara cevap verecek ya da cevabın ertelenmesini talep edebilecekti. Gensoru neticesinde yapılan oylamada ilgili bakan hakkında güvensizlik durumu söz konusu olur ise bakan düşürülecekti. Şayet sadrazam, hakkında verilen gensoru neticesinde güvenoyu alamaz ise hükümet düşmüş kabul edilecekti.64 İT, elindeki en önemli silah olan meclisin, hem Saray hem de Bab-ı Ali karşısında etkisizliğini gidermek için siyasi programına uygun olarak yukarıda yer alan maddeler dışında Kanun-ı Esasi’de şu maddeleri de değiştirmiştir. Meclis-i Umumi’nin her sene Teşrisani başında toplanacağını ifade eden 43. maddeye, “davetsiz toplanacağı” hükmünü ekleyerek, her yasama dönemi başlangıcında mebusların padişahın içtimaa davetini beklemek durumunda kalmasını ortadan kaldırmıştır. 44. maddede yapılan değişiklik ile padişahın gerekli gördüğü durumlarda meclisin çalışma süresini kısaltabileceğini belirten ifade de kaldırılmıştı. Değişik haliyle madde, padişaha sadece meclisin çalışma süresini Meclis-i Umumi’ye danışarak uzatma ve vaktinden evvel toplantıya çağırma yetkisi vermekteydi. Meclisin çalışma süresini kısaltması gibi bir durum da söz konusu edilmemişti. Son olarak padişaha, Mebusan Meclisi başkanlığı ve vekilliklerine heyet tarafından üçer kişi önerilmesi ve bunlardan bir tanesinin başkan, ikisinin de başkan vekili seçilmesi yetkisini tanıyan 77. madde değiştirilmiş ve Mebusan Meclisi başkan ve başkanvekillerinin seçimi Mebusan Meclisi’ne bırakılmıştır.65 63 Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 76. 64 Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 76. 65 Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 77. 79 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 İT’nin siyasal programının 2. maddesi Meclis-i Umumi’yi oluşturan iki meclisten biri olan Heyet-i Ayan kanadıyla ilgiliydi. İT’liler Ayan Meclisi’nin üye sayısının Mebusan Meclisi’nin üye sayısının 1/3’ünü geçmemek şartıyla, 1/3’ünün padişah ve 2/3’ünün millet tarafından seçilmesini ve görev sürelerinin tıpkı Mebusan Meclisi üyeleri gibi sınırlı olmasını istemekteydi.66 Ayan Meclisi ile ilgili düzenlemeler Kanun-ı Esasi’de “Heyet-i Ayan” başlığı altında (Madde 60–64) düzenlenmişti. 60. maddede “Heyet-i Ayan’ın başkan ve üyeleri Heyet-i Mebusan üyelerinin 1/3’ünü geçmeyecek şekilde padişah tarafından belirlenir” ifadesi vardı. 61. ve 62. maddeler ise Ayan Meclisi üyesi olabilmenin şartlarını ve olabilecek meslek gruplarını saymaktaydı. Yine 62. maddenin ilk cümlesi “Heyet-i Ayan azalığı kayd-ı hayat iledir” diyerek Ayanların görev süresini ölümleriyle sınırlandırıyordu. Ahrar Fırkası da benzer bir vaadi siyasi programına koymuştu. Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 8. maddesi Ayan Meclisi üyelerinin Meclis-i Umumi ve Belediye Meclisleri tarafından atanmasını talep ediyordu.67 Hem İT hem de Ahrar Fırkası’nın bu istekleri hiçbir Kanun-ı Esasi değişikliğinde gerçekleştirilemedi. Rumeli’de yapılanması oldukça iyi olan İT, belki de taşrada ayan desteğini kaybetmemek adına böyle bir girişimde bulunmamıştır. Zira yukarıda değindiğimiz gibi hem hükümet hem de padişaha ait birçok yetkiyi rahat bir şekilde ellerinden alan İT’nin siyasi programına koymasına rağmen ayanlara dokunmamış olması düşündürücüdür. İT’nin siyasi programında söz ettiği fakat gerçekleştiremediği bir diğer husus seçim kanunu ile ilgilidir. Siyasi programın 3. maddesinde emlak ve servetine bakılmaksızın 20 yaşını doldurmuş olan her Osmanlı vatandaşı erkeğin birinci derecede seçmen olabileceğini ifade etmekteydi.68 Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 2. maddesi de aynı şekilde bir vaad içermekteydi.69 Onaylanarak yürürlüğe girmesi otuz sene zaman alan Mebus Seçimi Geçici Kanunu’nda daha önce belirttiğimiz üzere seçmenlerin, 25 yaşını doldurmuş olmaları, az çok vergi vermeleri, Osmanlı vatandaşı ve erkek olmaları şarttır. Söz konusu kanunda seçmen olabilme ile ilgili maddelerde İT herhangi bir değişikliğe gitmemiştir. Bu durumun sebebini dönemin siyasal konjonktürünün karışıklığına bağlamak mümkündür. Zira İT taraftarlığı özellikle gençler arasında daha yaygındı ve böyle bir seçmen kitlesine her siyasal kuruluş sahip olmak isteyecektir. Ne var ki İT’nin seçim kanunundan önce ivedilikle ilgilenmesi gereken konular olmuştur. 66 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98. 67 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189. 68 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98. 69 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188-189. 80 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Siyasi programın 4. maddesi, anayasanın 1. maddesine70 uygun olması şartıyla siyasi cemiyetlerin teşekkülü konusunun Kanun-ı Esasi’ye sokulmasını ifade ediyordu.71 Bu konuda İT’nin iki çalışması vardır. Birincisi siyasi programda bahsettiği gibi siyasi cemiyetlerin oluşturulmasına Kanun-ı Esasi ile izin verilmesinin sağlanmasıdır. 1909 yılı Kanun-ı Esasi değişiklerinde geçici 119. madde kaldırılmış ve yerine üç madde eklenmişti. Bunlardan yeni eklenen 120. maddeye göre “Hususi kanununa uymak şartıyla Osmanlı vatandaşları toplantı ve gösteri hakkına sahiptir. Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü ihlal eden, Meşrutiyet rejimini ve hükümetini değiştirmeye yönelik olan, Kanun-ı Esasi hükümlerine aykırı hareket eden ve Osmanlı unsurlarını ayrıştırmaya yönelik olan cemiyetlerin, umumi adab ve ahlaka aykırı olan cemiyetler ve gizli cemiyetlerin oluşturulması yasaktır.”72 İkincisi ise bu madde Kanun-ı Esasi’ye derc olunduktan sonra 16 Ağustos 1909’da Cemiyetler Kanunu çıkarılarak Osmanlı Devleti’nde cemiyetleşme sürecinin önü açılmasıdır. Bu yasanın çıkartılmasından sonra dernek ve cemiyet kurmak adeta bir salgın haline gelmiş ve birçok tuhaf cemiyet kurulmuştur. Cemiyetleri bir takım başlıklar altında toplarsak bunlar; sosyal cemiyetler, azınlık cemiyetleri, öğrenci cemiyetleri, meslek cemiyetleri ve kadın cemiyetleri olarak sayılabilir. Bu cemiyetlere örnek vermek lüzum eder ise; Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Evlendiriciler Cemiyeti, İçki Düşmanları Cemiyeti, Maarifperveran Cemiyeti, Musevi Gençler Kulübü, Meşrutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti, Mekteb-i Mülkiye Kulübü, İstanbul Kitapçılar Cemiyeti, Teali-i Vatan Osmanlı Hanımlar Cemiyeti gibi kuruluşları saymak mümkündür.73 İT’nin siyasi programında yer alan 5. ve 6. maddeler yerel yönetimlerden bahsetmesi açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Programın 5. maddesi “vilayetlerin yönetim usulünde mevcut düzene aykırı olmamak şartıyla Kanun-ı Esasi’nin 108. maddesinde74 bahsedilen tevsi-i mezuniyyetin (yetki genişliği) uygulanması için gerekli olan yasal düzenlemelerin yapılacağını”, 6. maddesi ise “birbirine yakın olan köy ve nahiyelerin idari işlemlerinin kolaylaştırılması adına vilayetlerin idari taksimatının yeniden düzenleneceğini” ifade etmekteydi.75 Bilindiği üzere 70 Kanun-ı Esasi Madde 1: Osmanlı Devleti mevcut parçaları ve imtiyazlı eyaletleri ile bölünmez bir bütündür ve hiçbir surette bölünmeyi kabul etmez. Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 31. 71 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-99. 72 Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 78. 73 Ali Birinci, Hürriyet ve İtilaf Fırkası – II. Meşrutiyet devrinde İttihat ve Terakki’ye karşı çıkanlar, İstanbul, 1990, s. 24–27. 74 Kanun-ı Esasi Madde 108: Vilayetlerin yönetim usulü, yetki genişliği ve görevler ayrılığı ilkeleri üzerine kurulmuş olup uygulamaları özel kanunla tayin edilecektir.” Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 42. 75 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 81 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 İT, merkeziyetçi ve “İttihad-ı Anasır” ideolojisine bağlı bir siyasi çizgidedir. Yetki genişliği ilkesinin uygulanması azınlıkların programlarında da isteniyordu. Aynı şekilde Ahrar Fırkası’nın da siyasi programının 9. ve 10. maddeleri yetki genişliği ilkesinin uygulanmasını ve idari taksimatın yeniden düzenlenmesinin gerekliliğini vurgulamaktaydı. 76 Azınlıkların yetki genişliği ilkesinden beklentileri uç noktada özerklik hatta bağımsızlıktır. Bu açıdan bakıldığında yetki genişliğinin uygulanması, azınlıkların nüfus olarak etkili oldukları bölgelerde güçlenen yerel yönetimlerin ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit edebileceği aşikâr iken İT, neden siyasi programına böyle maddeler koymuştu? Öncelikle, İT’nin merkeziyetçilik politikası, klasik Osmanlı merkeziyetçiliği kadar tutucu ve katı değildi. İkinci olarak unsurların birliğini gerçekleştirmek adına idari anlamda bazı düzenlemelerin yapılmasının İT de farkındaydı. Fakat hem Bulgarların hem Rumların hem de Ahrar Fırkası’nın programlarında yer alan geniş ölçekte bir adem-i merkeziyet İT’lilerin tasvip ettikleri bir durum değildi.77 İT’nin bu maddeleri siyasi programına koymasının bir başka nedeni ise yaklaşan seçimler öncesi ittifak yapmaya çalıştığı azınlıkların desteğini almak istemesidir. İT programında yerel yönetimlerin yetki genişliği ile güçlendirileceğini vaad ediyordu fakat gerek Kanun-ı Esasi’de yapılan değişiklikler gerekse de çıkartılan yeni yasalar meclisin güçlü hale getirilmesinin yanı sıra merkezi yönetimin de güçlendirilmesini sağlıyordu.78 Balkan Savaşları öncesinde meclis, “Vilayetler Kanunu” adında bir tasarı hazırlamış fakat savaş sebebiyle tasarı yasalaşamamıştı. 1913 yılına gelindiğinde “İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-ı Muvakkatı” meclis tarafından kabul edilmiştir. Söz konusu kanun 1987 yılında 3360 sayılı “İl Özel İdaresi Kanunu” kabul edilinceye kadar yürürlükte kalmıştır.79 İT’nin siyasi programının 7. maddesi “Devletin resmi dili Türkçe olarak kalacaktır. Her türlü haberleşme ve resmi görüşmeler Türkçe yapılacaktır.” şeklindeydi.80 Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 13. maddesi de birebir İT’nin bu talebiyle örtüşmekteydi. Kanun-ı Esasi’nin 18. maddesi81 devletin resmi dilinin Türkçe olduğunu dolaylı bir şekilde ifade ediyordu. Hem İT’nin hem de Ahrar Fırkası’nın, devletin resmi dilinin Türkçe olarak kalacağını siyasi programlarında yinelemesi, azınlıkların – özellikle 76 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189. 77 Akşin, 2009a, a.g.e., 167-170. 78 Ahmad, 1986, a.g.e., s. 111-113. 79 Tülin Çağdaş, “Türkiye’de Yerel Yönetimlerde İdari Özerklik”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 2001, C: XXX, Sayı: I, s. 398. 80 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 81 Kanun-ı Esasi Madde 18: “Osmanlı vatandaşlarının devlet hizmetinde istihdam olabilmeleri için devletin resmi dili olan Türkçeyi bilmeleri şarttır.” Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 33. 82 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Bulgarların – siyasi programlarında yer alan eğitim dili ile ilgili olan taleplerinden kaynaklanmaktadır. Zira Bulgarların programında mahkeme ve bakanlıkların yanı sıra diğer resmi dairelere kendi dillerinde dilekçe yazabilmeyi ve okullara daha önce tanınmış olan statülerin aynen devamını talep ediyorlardı. 82 İT, Osmanlı unsurlarının birliğini, Osmanlı vatandaşlığı ve Türk dili çatısı altında gerçekleştirme isteğindeydi. Keza ileride göreceğimiz üzere eğitim dili konusunda da aşağı yukarı benzer bir ifade siyasi programda mevcuttu. Ayrıca Osmanlı topraklarında yaşayan her ulusun kendi anadilleri ile idari işlemlerini gerçekleştirmek istemeleri azınlıkların Osmanlıcılık ideolojisine çok da sahip çıkmadıklarını göstermektedir. İT, bu durumun farkındaydı ve ileride devletin resmi dili üzerinden yapılacak olan siyasi tartışmaları bu seçimlerle başlamadan sonlandırmak arzusundaydı. İT’nin siyasi programına koyduğu ve 1909 Kanun-ı Esasi değişiklikleriyle çözüme kavuşturduğu bir başka konu da mebusların yeni kanun tanzimi ve eski kanunlarda değişiklik yapılması teklifine yetkili olmasıydı. Bu durum siyasi programın 8.maddesinde “mebusların, en az on tanesi tarafından teklif edilmesi şartıyla kanun tasarıları teklif edebilme yetkilerinin olması teklif edilecektir.”83 şeklinde ifade edilmişti. 1876 tarihli Kanun-ı Esasi’nin 53.maddesi84 kanun tasarısı teklif etme yetkisini bakanlar kuruluna vermekte, Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan’a ise kendi vazifeleri ile ilgili alanlarda olmak üzere ve padişahtan izin alınması kaydıyla kanun teklifi yetkisi tanınmakta fakat kanun tasarılarının hazırlanması, üyeleri padişah tarafından atanan Şura-yı Devlet’e bırakılmaktaydı. 1909 yılında yapılan anayasa değişiklikleri esnasında bu madde üzerinde de bir takım değişiklikler yapıldı. Bu değişikliklerle beraber kabineye tanınan yetki aynı şekilde Ayan ve Mebusan meclislerine de tanınıyordu. Ayrıca kanun teklifi için padişahtan izin alınması ve kanun tasarılarının Şura-yı Devlet tarafından hazırlanması uygulamalarına da son veriliyordu. Ahrar Fırkası’nın programında da en az on mebus tarafından teklif edilmesi kaydıyla Meclis-i Mebusan’ın kanun tanzimi yetkisi olması isteniyordu.85 İT’nin siyasal programının 9. maddesi tüm Osmanlı vatandaşlarının ırk ve mezhep ayırt etmeksizin kanun önünde eşit olduklarını, ehliyet ve 82 Akşin, 2009a, a.g.e., 167. 83 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 84 Kanun-ı Esasi Madde 53: “Yeniden kanun tanzimi veya mevcut kanunlardan birinin değiştirilmesi teklifi kabineye ait olduğu gibi Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan’ın da kendi vazifeleri dâhilinde olan konularla ilgili kanun tanzimi veya değişikliği istemeye yetkileri olmakla birlikte öncelikle sadrazam vasıtası ile padişahtan izin istemek suretiyle alınacak irade ile ait olduğu dairelerden verilecek açıklama üzerine tasarıların düzenlenmesi Şura-yı Devlet’e havale olunur.” Kili-Gözübüyük, 1985, a.g.e., s. 37. 85 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189. 83 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 kabiliyetlerine uygun memurluklara girebileceklerini ifade etmekte ve eklemekte; gayrimüslim vatandaşlar da askere alma kanununa tabi tutulacaktır.86 Irk ve din gözetilmeksizin tüm uyrukların birliğini kendisine ideoloji edinen bir siyasi fırkanın programında anayasada öngörüldüğü üzere tüm vatandaşların eşitliğini vurgulayan böyle bir ifadenin bulunması oldukça doğaldır. Fakat İT’nin bu eşitlik ve özgürlük vurgusunu yapmakta amacı “tüm Osmanlı vatandaşlarının askerlik kanununa tabi olması gerektiği” yönünde olan düşüncesini belirtmektir. Osmanlı Devleti’nde askerlik görevini sadece Müslüman erkekler yapar, gayrimüslim unsurlar ise askerlik görevi yerine vergi öderlerdi. Bu durum unsurların birliği ve eşitliği ilkesine aykırıydı fakat hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler, gayrimüslimlerin askerlik görevi yapmasını istememekteydi. Müslümanlar, gayrimüslimlerin eline verilecek silahların bir gün devlete ve Müslümanlara yönelecek olmasından endişe etmekteydi. Gayrimüslimler ise askerlik görevinin meşakkatli ve uzun süreli oluşundan dolayı askerlik yapmak yerine bedelini ödemeyi uygun görmekteydi. Fakat gayrimüslimler bunu açık bir şekilde dile getiremiyor ve imkânsız şartlar öne sürüyorlardı. Mesela Bulgarların programında askeri birliklerin aynı din ve mezhepten olması ve aynı yerden olma esasına göre düzenlenmesi gibi istekler vardı. Tabiidir ki bu talepler güvenlik açısından ileride tehlikeli olabilecek bir yapıdaydı. Diğer bir sorun gayrimüslimlerin subay olabilmeleri ile ilgili idi. Nitekim sivil memurluklara girişte eşitlikten bahsedilirken gayrimüslimlerin subaylık hakkı ile ilgili hiçbir ifade bulunmuyordu.87 Bütün bu koşulları göz önüne alan İT, 7 Ağustos 1909 tarihinde bir kanunla (Anasır-ı Gayr-ı Müslimenin Kur’aları Hakkında Kanun) gayrimüslim unsurların askerlik yapmak yerine bedelini ödemesi usulüne son verdi. Tüm Osmanlı vatandaşlarının askere alma kanununa tabii olması gerektiği ifadesi Ahrar Fırkası’nın programının 14. maddesinde yer almaktaydı. 88 İT, siyasi programının 10. maddesini de gayrimüslim vatandaşlara ayırmıştı. Biraz da seçim yatırımı gibi görünen madde dini uygulamaların serbest olmasını ve muhtelif cemaatlere tanınmış olan mezhebi ayrıcalıkların uygulanmasının eskiden olduğu korunacağını belirtiyordu.89 Tıpkı programın 5. ve 6. maddelerinde olduğu gibi bu maddede de yaklaşan seçim öncesi azınlıkların ve gayrimüslimlerin gönlünü ferahlatmak ve desteklerini almak isteği göze çarpmaktaydı. Zira gayrimüslimler de İT’nin içten içe Türkleştirme politikasından çekinmekte ve İT’nin Müslüman halka kendilerinden daha yakın olduğunu düşünmekteydi. Gayrimüslimlerin siyasi 86 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 87 Akşin, 2009a, a.g.e., 168. 88 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 190. 89 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 84 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 programlarında bu durum iyiden iyiye fark edilebiliyordu. Mesela Rumlar siyasi programlarında, tarihte Rum milletine tanınmış olan ne kadar ayrıcalık varsa bunların arada geri alınanlarda dâhil olmak üzere yeniden tanınmasını talep ediyorlardı. 90 Bu durum aslında İT’nin tüm Osmanlı unsurlarını Osmanlı vatandaşlığı çatısı altında birleştirme emellerini gerçekleştirmesinin ne kadar uzağında kaldığını göstermektedir. Zira milliyetçilik akımı artık Osmanlı unsurlarının damarlarında da gezinmekteydi. Yine de tüm iyi niyetleri ile siyasi programlarına onların dini ayrıcalıklarını koruyacaklarını ifade eden bir madde koymuşlardı. Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 15. maddesi de aynı ifadelerle azınlıkların ve gayrimüslimlerin dini işlerini serbestçe yapabilmelerini ve cemaatlere daha önce verilmiş olan ayrıcalıkların korunmasını vaad ediyordu.91 Siyasi programın 11. maddesi orduda bir ıslahat gerçekleştirilmesini ve askerlik süresinin kısaltılmasını öngörüyordu.92 İT’nin iktidarı ele geçirdikten sonra tüm çalışmaları devleti içinde bulunduğu siyasal bunalımdan kurtarmaya yönelikti. Meşrutiyet’in ilan edilerek insanların özgür kılınması devletin kurtuluşu için oldukça önemli idi fakat gerek kapitülasyonları gerek İngiltere ve Rusya’nın Osmanlı toprakları üzerindeki emellerini ortadan kaldırmak ancak güçlü bir ordu ve donanmayla mümkün olabilirdi. Bunun için orduda geniş çaplı bir temizlik işlemi başlatıldı. Alaylı-Mektepli subay çatışması 31 Mart hadisesinin ortaya çıkışında önemli bir etkendi. İlk olarak alaylı subayların ordudan tasfiyesi gerçekleştirildi ve 7500 subay emekliye ayrıldı. Tasfiye o kadar geniş çapta tutulmuştu ki, 1911 Ocak ayında subay sayısı 10.189 eksikle 16.121 olmuştu. Bu rakama bu süre içerisinde orduya yeni katılan subayların sayısının da eklendiği düşünülürse tasfiyenin büyüklüğü göze çarpacaktır. Ordu içerisinde gerçekleştirilmek istenen ıslahatlara dair kanunlar şunlardır: 13.6.1325 tarihli “Berri ve Bahri Erkan ve Ümera ve Zabitan’ın Tekaüdü İçin Tayin Olunan Sinleri Hakkında Kanun” (bu kanunla çeşitli rütbelere yaş sınırı getiriliyor ve bu rütbede olup da yaş sınırını aşanlar emekli ediliyordu), 11.8.1325 tarihli “Askeri Tekaüd ve İstifa Kanunu”, 25.7.1325 tarihli “Tasfiye-i Rüteb-i Askeriye Kanunu”. Bu kanunlara ek olarak 5.8.1325 tarihinde “Mensubin-i Askeriyeden Olan Mebusların İlk Devre-i İctimaiyede Mezun Addedilmeleri Hakkında Kanun” (askeriye mensubu mebusların ilk toplantı devresinde izinli sayılmaları hakkında kanun) çıkartılmıştı. Bu kanun, Kanun-ı Esasi’nin mebus seçilen memurların istifa etmesini zorunlu kılan 67. maddesine aykırıydı. Fakat İT’nin askeri kanadının ağır basması anayasaya aykırı böyle bir kanunun 90 Akşin, 2009a, a.g.e., 167-168. 91 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 190. 92 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 85 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 çıkmasına sebep olmuştur.93 İttihatçılar ordunun fiziki anlamda güçlendirilmesi için kara ordusunu Alman Generali Liman von Sanders’e, donanmayı İngiliz Amirali A. H. Limpus’a emanet etmişlerdi. Ayrıca Fransız askeri uzmanlar jandarma kuvvetlerinin denetimini üstlenmişlerdi. Nitekim yabancı askerlerden alınan bu yardımlar ile ordu gençleştirilmiş, disiplin altına alınmış ve savaş gücü arttırılmıştı. 94 İT’nin siyasi programında Kanun-ı Esasi’nin 113. maddesinin kişisel hak ve özgürlüklere aykırı olan son fıkrasının kaldırılacağını vaad eden 12. madde siyasi program içerisinde en önemli konulardandır. Zira Kanun-ı Esasi’nin mimarı kabul edilen Mithat Paşa da dâhil birçok Osmanlı aydınının sürgüne gönderilmesine bu madde sebep olmuş ve şüphesiz ki İT’lilerin de birçoğunun canını yakmıştır. Ahrar Fırkası da programının 11. maddesinde söz konusu maddenin son fıkrasının kaldırılmasını ve mahkeme kararı olmadan kimsenin tutuklanmamasını talep ediyordu. Nitekim 1909 Kanun-ı Esasi değişiklikleriyle 113. maddenin son fıkrasının kaldırılmasıyla padişaha tanınan sürgüne gönderme yetkisi elinden alınmıştır. Siyasi programın 13. maddesi işçi ve patronların karşılıklı haklarını ve görevlerini belirleyecek kanunların oluşturulacağını vaad ediyordu. Osmanlı Devleti’nde özel girişimcilik ve sanayi atılımı gerçekleştirilememişti fakat yabancı sermayeli şirketlerde az çok çalışan işçi mevcudundan bahsetmek mümkündü. II. Meşrutiyet’in ilanından bir hafta sonra İdare-i Mahsusa vapurlarında çalışan işçiler maaşlarını alamadıkları gerekçesiyle greve başlamıştı. Ağustos ve Eylül aylarında Anadolu ve Rumeli demiryollarında çalışan işçilerin başlattıkları grevler sonrasında 8 Ekim 1908 tarihli “Tatil-i Eşgal Cemiyetleri Hakkında Kanun-ı Muvakkat”95 ve 8 Ağustos 1909 tarihinde “Tatil-i Eşgal Kanunu”96 kabul edilerek yürürlüğe konuldu.97 Ahrar Fırkası bu konuda biraz daha teferruatlı bir maddeyi siyasi programına koymuştu. Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 23. maddesi “Grev ve buna benzer hallerde memleketin zaruri ihtiyaçlarının hükümet tarafından temin edilmesi, iktisadi gerekliliklerin ve genel menfaatlerin ihlal edilmemesi kaydıyla işçi ve patronların hakları ve vazifelerinin belirlenmesi için gerekli kanunların çıkartılması, Ticaret ve Nafıa (Bayındırlık) Nezaretlerine bağlı olmak üzere Umumi İşler Şubesi açılması ve hükümet memurlarının grev için sendika kuramamaları teklif edilecektir.” şeklindeydi.98 93 Akşin, 2009a, a.g.e., 167-168. 94 Kodaman, 2006, a.g.m., s. 196. 95 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara: 35, s. 88–90. 96 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara: 112, s. 433–436. 97 Ahmet Gündüz Ökçün, Tatil-i Eşgal Kanunu 1909 Belgeler-Yorumlar, Ankara 1982, s. xi. Akşin, 2009a, a.g.e., 162-164. 98 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 191. 86 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 İT’nin siyasi programında bulunmakla beraber vaatten öteye geçemeyen ve ekonominin ayağa kalkması için oldukça önemli olan 14. maddesi, topraksız köylülere toprak verilmesinin ve düşük faiz ile kredi temin edebilmelerinin sağlanacağını ifade ediyordu. 15. maddede ise çiftçinin ödemekte zorlandığı aşar vergisinin tahmis99 usulüyle çözüleceğini ve yavaş yavaş kadastro uygulamasına geçileceğini vaad ediyordu.100 Sanayinin neredeyse hiç olmadığı ve ekonomisinin büyük ölçüde tarıma dayalı olan bir ülkede herhalde ilk etapta toprak reformu yapılması gerekirdi. İT’liler de bunu bildikleri için böyle bir maddeyi siyasi programlarına koymuşlardı. Fakat ilk zamanlarda iktidarı ele geçirmek ve kendilerini sağlama almak telaşına düştükleri için ayanların da baskısıyla ne topraksız köylüyü ne de ödemekte zorlandığı aşar vergisinin hafifletilmesini akıllarına getiremediler. İT’nin 1908‘den sonraki siyasi programlarında da topraksız köylüler ile ilgili herhangi bir ifadeye rastlamak mümkün değil. Akşin bu konuda taşrada etkin olan ayanların İT’yi hizaya getirdiği şeklinde yorumluyor. İT’nin taşrada desteğini almak için köylülerle uğraşmak yerine köylüleri kontrolü altında tutan ayanlarla uyumlu çalışmak daha kolayına gelmiş olabilir. Zira daha önce ifade ettiğimiz gibi İT, Ayan Meclisi’nin üyelerinin halk tarafından seçilmesini öngören bir talebi siyasi programına koymuş olmasına rağmen bu konuda da herhangi bir çalışma yapmamıştır. Ahrar Fırkası ise siyasi programının 17. maddesinde toprak sahiplerinin tasarruf haklarının korunması, kadastro usulüne geçilmesi, Emniyet Sandıkları’nın işlemlerinin düzenlenerek genişletilmesi, Ziraat Bankalarının ıslahı ve düşük faizle akçe temini için Emlak Bankaları’nın teşkili isteniyordu. Ayrıca 18. madde ile mali durumun ıslahı maksadıyla vergilerin düzenli bir şekilde tahsili için bir teftiş usulü geliştirilmesi, muhtelif adlar altında alınan keyfi vergilerin kaldırılması ve aşar ve ağnam vergilerinin ıslahı için uzmanlardan oluşmuş bir heyetin teşkil edilmesi talep ediliyordu.101 Özellikle mali konularla ilgili olarak Ahrar Fırkası’nın siyasi programı, İT’nin programına göre daha spesifik ve çözüm geliştirmeye yönelik ifadeler içeriyordu. İT’nin siyasi programının 16. ve 17. maddeleri eğitim ve öğretimin düzenlenmesi ile ilgilidir. İT’liler Osmanlı eğitim sisteminin tek bir düzen içerisinde ve tüm okulların devlet kontrolü altında olmasını istemekteydiler. Nitekim programın 16. maddesi ile eğitim hakkının serbest olduğu ve Kanun-ı Esasi’de belirtildiği üzere her Osmanlı vatandaşının özel kanunlara uymak şartıyla okul açabileceği vurgulanıyordu. 17. madde de ise okulların tamamının devlet kontrolü altında olması, muhtelif Osmanlı unsurlarına karma okullar açtırılması, yerel dilin Türkçe olmadığı yerlerde okullarda 99 Beş yıllık iltizam ihale bedelinin beşe bölünerek mükelleflerden toplanması usulü. 100 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99. 101 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 191. 87 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 zorunlu Türkçe derslerinin okutulması ve resmi okullarda ilköğretimin ücretsiz olması gibi ifadelere yer verilmişti. 17. maddenin devamında orta ve yükseköğretim programlarında eğitim dilinin Türkçe olması ve yerel dillerin eğitiminin de bulunması, yükseköğretim programlarında bay ve bayan öğretmenler yetiştirilmesi, bu öğretmenlerin atama ve tayin usullerine dair önemli kararlar alınması ve memleketin iktisadi açıdan ilerlemesi için ticaret, ziraat ve sanayi okulları açılması ifade edilmişti.102 Ahrar Fırkası’nın siyasi programının 19. ve 20. maddeleri de İT’nin siyasi programında yer alan eğitim ile ilgili maddelerle örtüşmektedir. Fakat Ahrar Fırkası 20. maddeye ek olarak askeri ve mülki bütün okulların tüm Osmanlı vatandaşlarına açık olacağını vaad ediyordu. Bu durum oldukça önemliydi. Zira tüm Osmanlı vatandaşları askere alma kanununa tabii tutulacağı belirtilirken azınlıkların askeri okullara girişleriyle ilgili herhangi bir girişimde bulunulmamış hatta Harbiye ve Askeri Tıbbiye’ye girmek isteyen Ermeni gençlere zorluklar çıkartılmıştı. 103 İT, eğitim konusunda Rumlarla çatışma halindeydi. İttihatçıların politikalarının geleneksel ayrıcalıklarına son vereceği endişesini taşıyan Rumlar, 1908 seçimleri öncesinde yayınladıkları siyasi programda Rum Patrikhanesine ait imtiyazlara ve haklara uyulmasını talep etmişlerdi.104 İT, siyasi programına daha önce bahsettiğimiz ve azınlıkların imtiyazlarının korunacağını ifade eden 10. maddeyi koyarak bu tür endişeleri gidermek istemişti. Fakat İT’lilerin azınlık okullarına da devlet denetimi getirmek ve Türkçenin azınlık okullarında okutulmasını sağlamak istemeleri Rumların tepkisini çekmişti. Rum Patrikhanesi kendilerine verilen ayrıcalıkları sonuna kadar savunacağını duyurmuştu. İT’lilerin girişiminden önce azınlık okullarında eğitim programları azınlıkların kendileri tarafından hazırlanıyor ve bakanlığın teftişini kabul etmiyorlardı. İT’liler ise azınlık okullarında okutulan kitapların burada okuyan öğrencilere Türkler ve Müslümanlara karşı düşmanlık aşıladığını ve bağımsızlık fikrini benimsetmeye çalıştığını ileri sürerek muhakkak denetim altına alınmasını gerekli görüyordu. İT’lilerin eğitim politikasında özellikle Rum Patrikhanesi ile olan çekişmeleri 1911 yılının ilk aylarında kurulan bir komisyonla çözüme kavuşturuldu. İT’li ve Rum mebuslardan oluşan komisyona dönemin Maarif Nazırı İsmail Hakkı Bey de katılmıştı. Anlaşmazlığın çözümü Rum okullarına bazı imtiyazların tanınması ile çözülebilmişti.105 102 Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99-100. 103 Akşin, 2009a, a.g.e., 168. 104 Hüseyin Cahit, “Rumların Programı”, Tanin, 21 Ağustos 1324, No: 34, s. 1. 105 Hasan Taner Kerimoğlu, “II. Meşrutiyet’in İlk Yıllarında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Eğitim Politikası ve Rumlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 2007 Sayı: 22, s. 134–140. 88 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Anlaşmaya göre; Rum okulları bakanlık müfettişleri tarafından denetlenebilecek fakat prosedüre uymayan okullar konusunda bakanlık söz konusu okullar ile değil Patrikhane ile temasa geçecekti. Rum okullarında öğretmenlik yapan kişiler diplomalarını altı ay içerisinde tasdik ettirdikleri takdirde askerlikten muaf tutulacak, Rum okullarında mezun olan öğrenciler bir üst bütün okullara girebilecekler ve ruhsatı olmayan okullar ruhsat alabilmek için ders programlarını ve öğretmen listesini içeren bir cetveli bakanlığa sunacaklardı. Söz konusu anlaşma İT’nin eğitim politikasına ve dolaylı olarak unsurların birliği düşüncesine ters düşmekteydi. Nitekim dönemin Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa ile Rum mebuslar askerlik konusunu görüşmüşler ve Paşa ahz-ı asker kanunu onaylanıncaya kadar Rum öğretmenlerin askere alınmaması için gerekenlerin yapılmasını istemiştir.106 Azınlıkların eğitim ile ilgili olan taleplerinin dışında kalan konularda ise İT’liler öncelikle İstanbul Darülfünun, daha sonra ise ilk ve orta dereceli okullar ve öğretmen okulları üzerinde durmuşlar ve kızlar için eğitim imkânları arttırılmaya çalışılmıştır. İlköğretim reformlarında Satı Bey ve Emrullah Efendi’nin107 katkıları olmuştur.108 İT’nin siyasi programının 18. maddesi memleketin iktisadi ilerlemesini ve refahını temin edecek ve ziraatın gelişmesini sağlayacak önlemlerin alınacağını ifade ediyordu. XVII. yüzyılın başlarında bozulmaya başlayan Osmanlı ekonomisi XX. yüzyılın başlarında hemen hemen çökmüş ve Avrupa’nın pazarı ve hammadde deposu durumuna gelmişti. Bir sanayi atılımı gösterilememiş dahası Avrupa’nın gelişmiş teknolojilerle üretim yapması yerli küçük üreticiyi büsbütün vurmuştu. Osmanlı’da Türkler daha çok ziraat ile uğraşırken, Rum, Ermeni ve Yahudi azınlıklar ise ticareti ellerinde tutuyorlardı. Vergi ödeyerek askerlik görevi de yapmayan bu azınlıklar ticaret sayesinde gittikçe zenginleşmiş, Türkler ise öz vatanlarında fakir kalmışlardı. Bilhassa İstanbul, İzmir gibi şehirler ve Rumeli vilayetinde zengin kesim hem azınlıklar olmuş ve bu durum İttihatçıları milli bir iktisat politikası uygulanması düşüncesine sevk etmiştir.109 İT’liler iktidarı ele geçirdikten sonra “Milli İktisat” politikası çerçevesinde, ekonomiyi iyileştirmek ve yabancı şirketleri denetim altına almak için çalışmalar başlattı. Bütçeyi tekrar düzenlemek, tarımı geliştirmek ve Türkleri ticarete ve sanayiye teşvik etmek amacıyla bir takım düzenlemeler yapmak niyetinde 106 Kerimoğlu, 2007, a.g.m., s. 140. 107 Satı Bey ve Emrullah Efendi’nin eğitim sistemi hakkındaki çalışmaları için bkz. Mustafa Ergün, “II. Meşrutiyet Dönemindeki Eğitim Reformlarının Türk Modernleşmesindeki Yeri”, 100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde Türk Modernleşmesi Uluslar arası Sempozyumu, Bildiriler, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Marmara Üniversitesi, 2009, S. 263–273. 108 Kodaman, 2006, a.g.m., s. 191. 109 Birinci, 1990, a.g.e., s. 17-18. 89 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 olan İT’liler, bu çalışmalar neticesinde 1908–1918 arasında Türklere 236 şirket kurdurmuşlar ve Ziraat Bankası aracılığı ile girişimcileri kredi vermek suretiyle desteklemişlerdir. Ekonomiye vurulmuş en büyük pranga olan kapitülasyonların zincirini 9 Eylül 1914’te kırmışlar ve tek taraflı olarak kaldırmışlardır. İT’liler ayrıca sanayiyi teşvik için Aralık 1913’de Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkati yürürlüğe koymuşlar ve bu kanunla fabrika kurmak ve çalıştırmak için gerekli olan teçhizat, ithalat edilirken gümrük verginden muaf tutulmuştu. Ayrıca yerli malı tüketimi konusunda da çalışmalar yapılıyordu.110 1914 yılı başlarında Teşvik-i Sanayi-i Talimatnamesi, Ocak 1917’de ise Teşvik-i Sanayi-i Kanun-ı Muvakkatinin Suret-i Tatbiki Hakkında Nizamname çıkarılmıştı. Yabancı şirketleri millileştirmek adına Mart 1916’da bu şirketleri denetim altına alan ve statülerini değiştiren kanun yayınlandı. Bu kanunla salt yabancı çalıştıran bu şirketlerde Müslüman-Türk çalıştırılması sağlandı ve Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin bunlar üzerindeki yetkileri kaldırıldı. Hükümet yeni gümrük tarifesi yapmak ve para basmak hakkına sahip oldu. İT’liler bu iktisadi hamlelerden sonra milli bankacılık politikasını da hayata geçirdi. 1917’de 4 milyon sermaye ile Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası 111 kuruldu.112 İT’nin siyasi programının 19.maddesi seçimlerin tam bir serbestlik içerisinde cereyan etmesini engelleyecek her türlü düşünce ve hareketin hükümet tarafından engellenmesini talep ediyordu. Her ne kadar İT 1908 devrimini gerçekleştirmiş ve Meşrutiyet’i tekrar ilan ettirmiş bir güce olsa da, yapılacak olan seçimlerde bir şekilde Meclis-i Mebusan’da çoğunluğu kazanmalıydı. İT’nin mecliste çoğunluğu kazanmasını engellemek isteyecek azınlık grupları vardı. Bu gruplar seçimlere hile karıştırabilir ya da hakim oldukları bölgelerde seçmene baskı yaparak seçim sonuçlarını kolaylıkla etkileyebilirlerdi. İT, tüm bunlara karşın hükümetin seçimlerin güvenliğini sağlamasını talep eden bir maddeyi siyasi programına koymuştu. 1908 seçimlerinde büyük başarı elde eden İT, 1912 seçimlerinde seçimlerin güvenliğini kendisi illegal bir şekilde sağlamaya çalışmış ve tarihimize “Sopalı Seçimler” deyişini kazandırmıştır. Siyasi programın 20. maddesinde gerekli vasıflara haiz her Osmanlı vatandaşının ülkenin her yerinden kendisini mebus seçtirebilme hakkının 110 Kodaman, 2006, a.g.m., s. 191. 111 Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası, 1917 yılının başlarında kurulmuş ve 1927 yılında İş Bankasına katılmıştır. Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası ve İT’nin milli bankacılık düşüncesi hakkında detaylı bilgi için bkz. Suat Oktar-Arzu Varlı, “İttihat ve Terakki Dönemi’nin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası” Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 2009, Cilt: 27, Sayı: 2, S. 01–20. 112 İsmail Yıldırım, “On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Bir Değerlendirme (1838–1918)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001, Cilt: 11, Sayı: 2, s. 324–325. 90 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 olması isteniyordu. İT, 1908 seçimlerinde Rumeli dışında teşkilatlanması iyi olmadığı için bu bölgelerde devrimden sonra İttihatçı olmayan birçok kişiyi mebus adayı yapmak durumunda kalmıştı. Bu durumun önüne geçmek adına cemiyete tam bağlı olan kişileri ülkenin her yerinden mebus seçtirebilmeyi arzu ediyordu. Fakat Kanun-ı Esasi değişikliklerinde veya İntihab-ı Mebusan Kanun-ı Muvakkati’nde bu isteği gerçekleştirecek herhangi bir düzenlemeye gidilmemiştir. İT’nin siyasi programının son maddesinde programın maddelerinin zamanın gereklerine göre değiştirilebileceği, bunlardan bir veya birkaçının kaldırılabileceği ve bunlara bazı maddeler eklenebileceği ifade edilmiştir. Sonuç Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluş aşamaları ve 1908 seçimleri öncesi yayınlamış olduğu siyasi programı üzerine yapmış olduğumuz incelemeler neticesinde günümüz Türk siyasi yapısının henüz II. Meşrutiyet döneminde temellerinin atılmış olduğunu görüyoruz. Nitekim gizli bir cemiyet iken, meşruti yönetimi halka mal ettiği bir devrim ile gerçekleştiren İttihatçılar, iktidarı ele geçirdikten sonra zaman zaman muhalefet ve azınlıklar ile çatışmalar yaşamış fakat kendisine görev addettiği, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını engellemek ülküsünden şaşmamıştır. Siyasi program üzerinde yaptığımız incelemede Osmanlı’nın parçalanmasının engellenmesi için azınlıkların birleştirilmesi ve tebaa anlayışından vatandaşlık bilincine geçilmesi için İttihatçıların yapmaya çalıştığı eylemlerin bir nevi listesine bakıyormuşuz izlenimi edinmemiz kaçınılmaz olmuştur. Ulusların birliğini sağlamak suretiyle “İttihad” idealini gerçekleştirmeye çalışan cemiyet, iktisadi, idari ve askeri alanlarda da bir takım çalışmalar yapmak suretiyle “terakki” düşüncesini gerçekleştirmeye çalışmıştır. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasi programında yer alan birçok maddenin Osmanlı Ahrar Fırkası’nın yaklaşık bir ay önce yayınladığı siyasi programında yer alan maddelerle birebir örtüşmesi, İttihatçıların siyasi programının Ahrar Fırkası siyasi programına bakılarak hazırlandığı gibi bir düşünceye bizleri sevk etmektedir. Aynı zamanda siyasi programlarında yetki genişliği ilkesine sıkça vurgu yapan ve kendi dillerinde eğitim konusunda ısrar eden azınlıklıkların programlarına da bir nevi cevap niteliğinde olduğu göze çarpmaktadır. Siyasi programda unsurların birliğini gerçekleştirme düşüncesi net bir şekilde göze çarparken, bu birliğin Osmanlı vatandaşlığı çatısı altında ve Türk kimliğinin bir üst kimlik olarak benimsetilmesi suretiyle 91 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 gerçekleştirilmek istendiği de aşikârdır. Nitekim İttihatçılar bu konuda azınlıklar ile sıkça mücadele etmek zorunda kalmış, Balkan Savaşları’ndan sonra da Türkçülük akımına daha çok sahip çıkmaya başlamışlardır. Son olarak siyasi programda vaad edilen ve özellikle 1909 Kanun-ı Esasi değişiklikleri ile gerçekleştirilmeye çalışılan en önemli husus Meşrutiyet rejiminin daha meşru bir hale getirilmek istenmesi olmuştur. Bu bağlamda hükümet, meclise karşı eylemlerinden dolayı sorumlu olmuş, padişahın meclisi keyfi olarak kapatması ve tatil etmesi engellenmiş ve meclis hem hükümet hem de padişah karşısında daha güçlü bir hale getirilmiştir. Parlamentolu, anayasalı bir devlet olan Osmanlı, İttihat ve Terakki’nin çalışmalarıyla aynı zamanda bir hukuk devleti olmak konusunda büyük adımlar atıyordu. KAYNAKÇA 17 Temmuz 1324 tarihli “Hafiyeliğin İlgası Hakkında İrade-i Seniyye”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara 7, s. 9. 31 Temmuz 1324 tarihli “Adi ve Siyasi Suçluların Affı Hakkında İrade-i Seniyye”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40. 4 Recep 1326 tarihli “Kanun-ı Esasi’nin meriyeti hakkında sadr olup Bab-ı Ali’de kıraat edilen Hatt-ı Hümayun”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, No: 8 s. 11. 5 Şaban 1327 tarihli “7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun-ı Esasi’nin Bazı Mevadd-ı Muadelesine Dair Kanun”, 2. Tertip Düstur, Cilt: 1, No: 130, s. 638–644. Afyoncu, E., Önal, A., Demir, U. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul. Ahmad, F. (1986). İttihat ve Terakki 1908–1914, Kaynak Yayınları, İstanbul. Akkaya, R. (2005). Prens Sabahattin, Liberte Yayınları, Ankara. Akşin, S. (2009a). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi, Ankara. Akşin, S. (2009b). Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, İmaj Yayınevi, Ankara. Aydemir, Ş.S. (2001). Tek Adam Mustafa Kemal 1881–1919, C: 1, Remzi Kitabevi, İstanbul. 92 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Bilim, C.Y. (1999). “Osmanlılar’da Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, C: 5, S: 237–244, Ankara. Birinci, A. (1990). Hürriyet ve İtilaf Fırkası – II. Meşrutiyet devrinde İttihat ve Terakki’ye karşı çıkanlar, Dergah Yayınları İstanbul. Buran, H. (2005). Seçim Sistemleri ve Türkiye İçin Yeni Bir Seçim Sistemi Önerisi, Siyasal Kitabevi, Ankara. Cahit Hüseyin, “Rumların Programı”, Tanin, 21 Ağustos 1324, No: 34, s. 1. Çağdaş, T. (2001). “Türkiye’de Yerel Yönetimlerde İdari Özerklik”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, XXX(I): 391–416. Çavdar, T. (1999). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara. Erdoğan, M. (2003). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yayınları, Ankara. Ergün, M. (2009). “II. Meşrutiyet Dönemindeki Eğitim Reformlarının Türk Modernleşmesindeki Yeri”, 100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde Türk Modernleşmesi Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Marmara Üniversitesi, s: 263–273. Kerimoğlu, H.T. (2007). “II. Meşrutiyet’in İlk Yıllarında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Eğitim Politikası ve Rumlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 22: 133–143. Kili, S., Gözübüyük A.Ş. (1985). Türk Anayasa Metinleri “Sened-i İttifaktan Günümüze”, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara. Kodaman, B. (1990). “Osmanlı Siyasi Tarihi 1876–1920”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C: 12, S: 19–200, Çağ Yayınları, İstanbul. Kodaman, B. (2006). “II. Meşrutiyet Dönemi (1908–1914)”, Türkler, C: 13, S. 165–192, Ankara. Lewis, B. (1970). Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. Seri, Sayı: 8, Ankara. Mardin, Ş. (2001). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895–1908, İletişim Yayınları, İstanbul. Oğuz, G. (2006). “Osmanlı Gazetesi’nin (1897–1904) Girit İsyanlarına Bakışı”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(2): 89–111. 93 S. GÖKBAYIR / Çankırı Karatekin Üniversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96 Oktar, S., Varlı, A. (2009). “İttihat ve Terakki Dönemi’nin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası” Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 27(2): 01–20. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Programı, 6 Ekim 1908 Tarihli Şura-yı Ümmet Gazetesi, No: 140, s. 2. Ökçün, A.G. (1982). Tatil-i Eşgal Kanunu 1909 Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No: 503, Ankara. Ramsaur, E.E. (2007). Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Pozitif Yayınları, İstanbul. Sarı, N. (2004). “Mekteb-i Tıbbiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 19: 2–5, Ankara. Shaw, S.J., Shaw, E.K. (2006). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye Cilt 2 Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Türkiye’nin Doğuşu 1808-1975, E Yayınları, İstanbul. Tanör, B. (2010). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789–1980), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Tunaya, T.Z. (1998). Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt: 1 İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908–1918, İle

.Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar Đttihat ve Terakki Cemiyeti Arş. Gör. Orhan ÖRS* Özet Osmanlı devlet adamları, 19. yüzyılın başından itibaren, Avrupa devletlerinin artan üstünlüğünü giderek daha iyi kavramışlar ve buna Batılılaşma siyasetiyle karşı koymaya çalışmışlardır. Sistemin taşıyıcıları kendilerini sorgulamaya başlamış, sistemlerinin geçerliliğinden kuşkuya düşmüşlerdi. Ortaya çıkan yeni zihinsel duruma göre Osmanlı devletinin Batı karşısında geriye düşmesinin temel sebebi, Batı’nın teknik üstünlüğüydü. Sorunun halledilmesinin çaresi olarak Osmanlı devletinin, Batılı manada ıslah edilerek Batı gibi olması görülüyordu. Đttihat ve Terakki Cemiyeti, 21 Mayıs 1889’da Đttihad-ı Osmanî Cemiyeti adıyla, hükümet-i hazıranın adalet, eşitlik, özgürlük gibi insan haklarını ihlal eden, bütün Osmanlıları ilerlemeden alıkoyan ve vatanı yabancı tasallutu altına düşüren yönetimine karşı bütün yurttaşları uyarmak için gizli bir örgüt olarak kuruldu. Đttihat ve Terakki Cemiyeti düşüncesinin ön planında devleti kurtarmayı amaçlayan bir siyasi eylemcilik yer alıyordu. Đmparatorluğun aman vermez bir biçimde parçalandığını, çeşitli milliyetçi ayrılık hareketlerinin her geçen gün başarı kazandığını ve Düyûn-u Umûmiye’nin vesayeti altındaki Babıâli’nin gitgide elinin kolunun bağlandığını gören Jön Türkler’in başlıca kaygısı, Osmanlı Devleti’nin özerkliğini sağlayıp coğrafi bütünlüğünü korumaktı. Anahtar Kelimeler: Đttihat, Terakki, Cemiyet, Sultan Abdülhamid, Meşrutiyet Abstract Ottoman statesmen since the beginning of the 19th century well understood the growing supremacy of European states and try to counter this with the policy of Westernization. Carriers of the system began to question themselves and doubt about validity of the system. According to the emerging new mental, the main reason of the Ottoman state remain back against the West was the West's technical * Ankara Üniversitesi Türk Đnkılâp Tarihi Enstitüsü Ankara Üniversitesi Türk Đnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 51, Bahar 2013, s. 679-716 680 ORHAN ÖRS hegemony. Handling of the problem as a remedy was to reform the Ottoman Empire in western sense and seen to be as the west. Union and Progress Party was founded with name of Ittihad-i Osmani League as a secret society to dethrone Sultan II Abdulhamid. The political activism that aims to save the state took place at the forefront idea of CUP. Seeing the separation of various nationalist movements gained success each passing day, the main concern of the Young Turks was to rescue the autonomy and geographical integrity of the Ottoman Empire. Key Words: Union, Progress, Committee, Sultan Abdulhamit, Constitutionalism Giriş Đttihat ve Terakki Cemiyeti Kurulurken Osmanlı’da Siyasi Durum Osmanlı idaresine egemen zihinsel yapının kurucu ve taşıyıcılarının Osmanlı tarzı idarenin geçerliliğine dair özgüvenleri, Osmanlı imparatorluğu ile Batı arasındaki ilişkilerin Osmanlı aleyhine değiştiğinin anlaşılmasıyla aşınmaya yüz tutmuştu. Artık, sistemin taşıyıcıları kendilerini sorgulamaya başlamış, sistemlerinin geçerliliğinden kuşkuya düşmüşlerdi. Bunun en açık göstergesi, klasik Osmanlı sisteminin ıslah edilmesi düşüncesinin ortaya çıkmasıydı. Ortaya çıkan yeni zihinsel duruma göre Osmanlı’nın Batı karşısında geriye düşmesinin temel sebebi, Batı’nın teknik üstünlüğü olarak görülmekteydi. Sorunun halledilmesinin çaresi olarak, imparatorluğun, Batılı manada ıslah edilerek, Batı gibi olması öngörülüyordu. Bu düşünce kimi düşünürler tarafından Osmanlı/Türk düşünce tarihinin en kritik noktalarından biri olarak görülmektedir. Hanioğluna göre, ‘Batı ile karşılaşma ve onun üstünlüğünün nedenlerinin araştırılması çabası, Osmanlı düşünce tarihindeki dönüm noktasını karşımıza çıkarmaktadır.’1 Osmanlı Đmparatorluğu, eski şaaşalı günlerindeki gibi artık fetihler yapıp topraklarını genişletemiyordu. Devlet adamları, bir taraftan batının askeri üstünlüğünü kırmak için reformlar yapmaya çabalıyor diğer taraftan batının üstünlüğüne en büyük dayanak olan teknolojik gelişmeleri kendi topraklarına taşımaya çalışıyorlardı. Bununla beraber, Osmanlı, sosyal ve siyasal yapısındaki geri kalmışlığı kendi dinamikleriyle aşamadığından dolayı da dışa bağımlı bir hale gelmiş idi.2 19. yüzyılın başından itibaren Osmanlı devlet adamları Avrupa devletlerinin artan üstünlüğünü giderek 1 Mesut Yeğen, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, Đstanbul 2006, s.43-44. 2 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler; II. Meşrutiyet Dönemi 1908-1918, C.1, Đstanbul 1998, s.6. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 681 daha iyi kavramış ve buna Batılılaşma siyasetiyle karşı koymaya çalışmışlardı. Devlet, bunu yaparken iki temel amaç gütmüştür. Đlk olarak, Batılı kurum ve yöntemleri alarak Osmanlı imparatorluğunun idaresini verimli hale getirmek, ikincisi ise Avrupa çizgisinde ıslahatlar gerçekleştirerek Avrupa devletlerini memnun etme ve böylece onların Đmparatorluk üzerindeki sürekli baskılarını azaltma isteği.3 A-Tanzimat Dönemi 19. yüzyılda Osmanlı imparatorluğu, Batıya kuşkuyla baksa da özellikle askeri mağlubiyetler ve ekonomik durumundan ötürü4 artık Batıyı bilinçli olarak izlemek, Batının üzerinde düşünmeye başlamak ve ona paralel bazı reformlar yapmak gerektiğini anlamıştı.5 Bunun için bazı adımlar atılıyordu. Özellikle, Sultan III. Selim ‘Nizam-ı Cedid’6 olarak bilinen ıslahat hareketi başlattı, onu Sultan II. Mahmud birçok alanda reform yaparak takip etti. 1839 Tanzimat Hareketi, ıslahat çalışmalarının en öne çıkanıydı.7 Reşit Paşa, Tanzimat Fermanı ile Türk tarihinde ilk kez, toplumsal yasalar çerçevesinde sultanın egemenliğine düzenleme denemesi yapıyordu.8 Bununla beraber, ferman tebaanın hayatı, namusu ve mülkiyet güvenliği, iltizamın ve ona dair bütün suiistimallerin kaldırılması, silahlı kuvvetlere sürekli ve düzenli asker alınması, suçla itham edilenlerin adil ve açık muhakemesi ve kanunların uygulanmasında her dindeki kişilerin eşitliği gibi ilkeleri de ilan ediyordu.9 Osmanlı/Türk toplumunun Batılılaşmaya, çağdaşlaşmaya ya da modernleşmeye kesin adım atması Tanzimat ile mümkün olabilmişti. Tanzimat, genel itibariyle tarihçiler tarafından, insan haklarına, hukuk devletine, özgürlük ve demokrasiye doğru atılmış önemli bir adım olarak görülmektedir.10 Yapılan yoğun ıslahat pratiğine rağmen Osmanlı devletinin içinde bulunduğu mali ve askeri kriz giderek derinleşiyordu. Ancak, krizin derinleşmesine rağmen Osmanlı bürokratları ıslahat teşebbüsünden vazgeçmedi. Tam aksine, Osmanlı bürokratlarının katlanan askeri ve mali krize tepkisi ıslahat teşebbüsünü hızlandırmak ve yaygınlaştırmak oldu.11 3 Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede Đttihatçılık, Çev. Nüzhet Salihoğlu, Đstanbul 2010,s.15. 4 Yusuf Ziya Đnan, Jöntürk’lerden Đttihat ve Terakki Cemiyetine, Đstanbul 1978, s.13. 5 Đlber Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, Đstanbul 2010, s.14 6 Yeğen, a.g.e., s.44. 7 Đnan, a.g.e., s.13. 8 Yuriy Asatoviç Petrosyan, Sovyet Gözüyle Jöntürkler, Çev. Mazlum Beyhan, Ayşe Hacıhasanoğlu, Đstanbul 1974, s.43. 9 Yeğen, a.g.e., s.44. 10 Sina Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, Đstanbul 2009, s.23. 11 Yeğen, a.g.e., s.47. 682 ORHAN ÖRS Ancak 1839 askeri iflastan sonra Osmanlı imparatorluğu tam bağımsız bir devlet olmaktan uzaklaşmış, yarı bağımlı bir sömürge durumuna düşmüştü.12 1853 yılında Rusya, Kudüs’te kutsal yerler sorununu bahane ederek Osmanlıyı Avrupa devletlerinin uydusu olmaktan çıkarıp kendi uydusu haline getirme isteğindeydi. Fransa ve Đngiltere’nin desteğini arkasına alan Osmanlı imparatorluğu buna direnince, Kırım Savaşı patlak verdi. Kırım Savaşı’nda, Batılı devletlerle bir olup Rusya’yı yenilgiye uğratan Osmanlı, toplanan Paris Kongresi’nde Avrupalı devletlerden, toprak bütünlüğünün korunması ve Avrupa devletler hukukundan yararlanma garantisi aldı. Avrupa’dan gördüğü bu desteğe karşılık olarak hükümet, Islahat Fermanı’nı ilan etme sözü verdi (1856). Bu ferman, Tanzimat Fermanı’nı onaylamakla kalmıyor, aynı zamanda Müslüman olmayanları Müslümanlarla eşit kılacak birçok somut maddeler içeriyordu. Fakat kendilerini devletin sahibi olarak gören Müslümanlar, Müslüman olmayanlara verilen haklar nedeniyle devlete tepki duymaktaydılar. Müslüman olmayanlardan bazıları, Batı sermayesinin şemsiyesine girerek ticaret, serbest meslek, hatta sanayi alanlarında çalışarak Avrupai hayat tarzlarıyla bir azınlık burjuvazisi oluşturmaya başlamışlardı. Ferman ile birlikte de Müslümanlarla eşit duruma da geliyorlardı. Bu olup bitenleri Müslümanlar kabul etmiyor, bu gelişmelere tepki gösteriyorlardı.13 B- Genç Osmanlılar Hareketi Osmanlı imparatorluğu bu reformları yaparken, reformlara karşı içerden muhalif sesler yükselmeye başlamıştı. Tanzimat’a karşı, Osmanlı devletinde sonraki gelişmeler noktasında daha önemli ve etkili olan muhalefet, bürokrasinin içinden doğan muhalefetti. Bu muhalefet sonunda ‘Genç Osmanlılar’ hareketi diye tanınan harekete dönüşecekti. Bu hareketin en önemli figürleri Đbrahim Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Süavi gibi önemli devlet adamları ve aydınlardır. Đlleri gelen bu aydınlar, liberal fikirlerden de etkilenerek, Tanzimat siyasetlerinin yüzeyselliğinin yanı sıra otoriter karakterini de eleştirmeye başladılar.14 Bu genç aydınların temel hedefi, Osmanlı toplumuna yeni bir aidiyet duygusu kazandırarak onları devlete sadık hale getirmekti.15 Genç Osmanlılar, Müslüman halka, ilk defa liberalizm ve milliyetçilik fikirlerini tanıtmışlardı. Bu fikirleri Đslamiyet’le uzlaştırmaya, böylece Müslüman bir toplum için daha kolay benimsenir hale getirmeye çabalıyorlardı. Bu fikirler ve bunlara dayanan somut talepler, yani 12 Akşin, a.g.e., s.31. 13 Akşin, a.g.e., s.33-34. 14 Zürcher, a.g.e., s.20-21. 15 Kemal, H. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Brill, Boston 2002, s.53. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 683 anayasal ve parlamenter bir yönetim talepleri, daha sonra 1876’da, 1878’de, 1889’da ve 1905’te Osmanlı devletindeki istibdada karşı mücadele eden gruplarca da benimsendi.16 Genç Türkler, sisteme karşı geliştirdikleri eleştirileri kamuoyuna duyurmak, fikirlerini yaymak için yeni bir yol bulmuşlardı, kullanmaya başladıkları bu yol Osmanlı imparatorluğunda görece yeniydi ve tam anlamıyla gelişmemiş olan gazetecilikti.17 Namık Kemal’in yazdığı Hürriyet Gazetesinin başlığında şu cümleler vardı: ‘Yeni Osmanlılar Cemiyeti tarafından işbu gazete, haftada bir kere neşredilir. Havi olduğu mabahis, millet ve Devlet-i Osmaniyenin selamet ve menafine müteallik hususat olmakla memalik-i şarkiye ahalisine mecanen verilip yalnız posta ücreti alınır.’18 Genç Osmanlıların gazeteleri ve yayınsal yapıtları, o yıllardaki Türk toplumunun kültürlü kesiminde çok büyük bir ün kazanmıştı.19 Yeni Osmanlı hareketi, Batılı anlamda, Osmanlı tarihindeki ilk özgürlük hareketi olarak kabul edilir. Bu harekette yer alan gazeteciaydınlar, diğer Osmanlılar gibi Osmanlı devletinin gittikçe kötüleşen durumundan üzüntü duymaktaydılar. Fakat bu aydınlar gelişen olaylara tepkilerini gazetelerinde ifade edince iktidarın şimşeklerini üzerlerine çekmeye başladılar.20 6 Mart 1876’da hükümet resmi bir bildirge yayınladı. Bildirgede şunlar yer almaktaydı: ‘Yerel basının bir bölümü, Doğu gazeteciliğine yaraşır bir biçimde hareket etmek zorunda olduklarını unutarak ülkenin genel çıkarlarına karşı, tüm aşırı parti ve fikir akımlarının aracı oldular. Bu gazeteciler, sık sık imparatorluğun temel yapılarına saldırıyorlar; yaşadıklarını ülkenin savunmasını üzerlerine alacak yerde, kendi vatanlarının düşmanı durumuna geliyorlar, yıkıcı fikirlerin savunucusu oluyorlar ve bu fikirleri yaymaya çalışıyorlar.’21 Đbrahim Şinasi, Ziya Paşa, Mithat Paşa, Ali Suavi ve Namık Kemal’den oluşan Osmanlı aydılar grubu, Genç Osmanlılar olarak tanımlanmış ve modern entelijensiyanın öncüsü olarak kabul görmüşlerdir. Bu aydınlar, yeni oluşmakta olan merkezi kurumlara Đslami siyasal gelenek açısından kapsamlı bir teorik meşruiyet ve ideoloji sağlamak için çaba gösteren ilk 16 Zürcher, a.g.e., s.25. 17 Zürcher, a.g.e., s.22. 18Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa 1860-1908, Cilt.1, Đstanbul 2009, s.31-32. 19 Petrosyan, a.g.e., s. 82. 20 Sina Akşin, Türkiye Tarihi 3. cilt Osmanlı devleti 1600-1908, Đstanbul 2008, s.143 21 Petrosyan, a.g.e., s.70. 684 ORHAN ÖRS Müslümanlardı. Genç Osmanlılar, 1876 meşrutiyet döneminin önünü açmak ve modernleşme öncesi siyasi kültürün bazı temel faktörlerini hayata geçirmek yönünde hayati bir rol oynadılar. Namık Kemal’in Hürriyet Kasidesi ve Vatan Yahut Silistre adlı eserleri büyük ölçüde yeni siyasal kültürün temellerini hazırladı.22 Bununla birlikte, Sultan Abdülaziz’in son dönemiyle Sultan Abdülhamid’in ilk devirlerinde, Đstanbul’da büyük bir fikir hareketi yaşanmaya başlamıştı. Đstanbul’da hem bir akademi (Encümen-i Daniş) teşekkülü başlamış hem de bir üniversite (Darülfünun) kurulmuştu. Aynı zamanda, askeri mekteplerde de yeni bir ruh ve heyecan yükselmeye başlamaktaydı.23 Namık Kemal, vatan kavramını, özellikle, yeni neslin yetişmesinde önemli bir etkiye sahip olan ‘Vatan Yahut Silistre’ adlı oyununda geliştirdi. Osmanlı vatanseverliğini yücelten ‘vatan’ kavramı, modernist aydınların ideolojik nirengi noktası haline gelen istibdat karşıtı popülist milliyetçiliği başlattı.24 XIX. yüzyılın 50-60 yılarının toplum adamı Đbrahim Şinasi, eserlerinde, toplumsal yasamanın önemine vurgu yapıyordu. Tasvir-i Efkâr’ın ilk sayısında Şinasi, ülkenin sorunları hakkında halkında düşüncesini söyleme hakkından bahsediyor ve şöyle yazıyordu: ‘Halk ancak, gazete aracılığıyla kendini ilgilendiren konularda düşüncelerini belirtebilir. Bunun için de gazete, her kültürlü ulus için gereklidir’.25 XIX. yüzyıl milliyetçilik akımlarının ortaya çıktığı dönemdir. Ancak, bu ideoloji Balkan halkları arasında gelişip Osmanlı devletinin kaderi üzerinde belirleyici bir faktör olurken, Türkler ve Türk aydınları arsında ilk zamanlarda hemen belirmedi. Çünkü Osmanlı imparatorluğu bir ırklar ve halklar topluluğuydu; milli bir kuruluş değildi. Dolayısıyla, Genç Osmanlılar mücadelesi de ırk veya millet esası üzerinde bir mücadele değildi. Onların mücadelesi sadece, devlet şekli üzerinde yoğunlaşıyordu. Yani devletin şekli ve devamıydı onları asıl ilgilendiren. Başka bir deyişle meşrutiyetçilikti onların temel amacı.26 Genç Türklerin arkadan gelecek olan taraftarları gibi öncüleri de Batılılaşma siyasetini, ölmekte olan imparatorluğun tasfiyesinden ziyade, onu yeniden canlandırmanın bir vasıtası olarak gördüler. Batıyı ayağa kaldırmış olan kurumlardaki reformların Türkiye’ye uygulanması halinde 22 Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset, Đstanbul 2010, s.42-47. 23 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Đstanbul 1990, s.6-7. 24 Karpat, a.g.e., Đstanbul 2010, s.91 25 Petrosyan, a.g.e., s.45-51. 26 Aydemir, a.g.e., s.31-32. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 685 ülkenin kuvvetleneceğini ve böylece güçlenen Osmanlı devletinin Batı’nın saldırılarına karşı koyabileceğini, düşünüyorlardı.27 Abdülaziz dönemindeki Genç Türklerin siyasi çalışmaları, büyük ölçüde, gazete çıkarmak ve Đmparatorluk dâhilinde geniş imtiyaz sahibi olan yabancı posta şirketleri aracılığıyla yayınlarını okuyucularına ulaştırmaktan ibaretti. Bu dönemde Osmanlı imparatorluğu pek çok meseleyle uğraşmak zorunda kaldı. Tarım ürünlerinde yaşanmakta olan kıtlıktan dolayı Sırp ve Bulgar milliyetçileri isyan ettiler. Đşte tam bu sıralarda Sultanın hazineyi iflasın eşiğine getirmiş olan aşırı harcamaları dolayısıyla hükümet, iflas ettiğini ilan etmek zorunda kaldı.28 C. Meşrutiyet’in Đlanı 1876 yılı 29 Mayıs’ı 30 Mayıs’a bağlayan gece Sultan Abdülaziz tahttan indirildi ve yerine V. Murat yeni sultan olarak geçirildi.29 Ancak yeni padişah devamlı bir gözetim altında tutulmuş, sıkıntılarını içkiyle dağıtmaya teşvik edilmiş, hasta birisiydi. Bu sebeplerden dolayı saltanatı uzun sürmedi ve Ağustos 1876’da geldiği gibi bir darbeyle yerini Sultan II. Abdülhamid’e bırakmak zorunda kaldı.30 Mithat Paşa, ilk iş olarak şehzadeyle görüştü ve tahta çıktıktan az sonra meşrutiyeti ilan edeceğine dair söz aldı.31 Sultan Abdülhamid 1876 yılında Genç Osmanlıların desteğiyle tahta çıktı. Tahta çıkmadan önce genç şehzadenin Genç Osmanlılarla bağlantıları vardı.32 Yeni Sultan, cülusunda, bir anayasa yapılıp yürürlüğe konulacağına, bir parlamento ve sorumlu bakanlıklar kurulacağına dair söz verdi. Bu değişikliklerin yapılması için çalışmalar başlatıldı ve söz verildiği gibi parlamento açıldı.33 26 Eylül 1876’da yapılan büyük bir toplantının ardından resmi bir belge hazırlandı ve sultana verildi. Belgede meşrutiyet rejiminin kurulmasının gerekliliğinden bahsediliyordu. Sultan Abdülhamid, 7 Ekim’de bir irade yayınladı. Bu iradede meşrutiyetin ilanının, parlamentonun kurulmasının ve yeni yasaların hazırlanmasının gerekliliği üzerinde duruluyordu. Ayrıca belgede bir komisyon kurulması ile ilgili gereklilikten bahsediliyordu. Anayasa tasarısını hazırlayacak olan komisyon, sultanın buyruğuyla derhal kuruldu. Komisyon, 28 kişiden oluşuyordu. Mithat 27 Ernest Edmondson Ramsour, Genç Türkler ve Đttihat Terakki 1908 Đhtilalı’nın Hazırlık Dönemi, Çev. Hacasan Yüncü, Đstanbul 2009, s.15-21. 28 Ramsour, a.g.e., s.117-21. 29 Petrosyan, a.g.e., s.84. 30 Ramsour, a.g.e., s.17-21. 31 Petrosyan, a.g.e., s.85. 32 Roderic H. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, New York 1973, s.317. 33 Zürcher, a.g.e., s.27. 686 ORHAN ÖRS Paşa’nın isteği üzerine, Şurâ-yı Devlet üyesi olan Namık Kemal ve Ziya Paşa da komisyona dahil edildiler. Mithat Paşa, komisyon başkanı oldu. Yapılan çalışmalar sonucunda Meşrutiyet 23 Aralık 1876’da ilan edildi. Đlan edilen bu anayasa Türkiye tarihinin en önemli politik belgelerinden biriydi.34 1. Parlamento’nun Dağıtılması Parlamentodaki mebuslar, çok geçmeden halkın temsilcileri oldukları gerekçesiyle yürütme üzerinde denetim kurmak istediler. Eğer, bu istekler yerine getirilseydi, yürütmenin padişahtan alınmasını bir ölçüde sağlanabilirdi. Böyle bir durumda, bürokrasinin ve devletin halkın ihtiyaçlarıyla uyumlu olarak akılcı ve işlevsel şekilde gelişmesine imkân verilebilirdi.35 Ne var ki, Parlamento (iki meclisli) ancak 13 Şubat 1878’e kadar toplantılarını sürdürebildi. Bu tarihte, padişah Osmanlı devletinin içinde olduğu savaşın yarattığı olağanüstü durumu bahane ederek parlamentoyu dağıttı ve anayasayı süresiz askıya aldığını duyurdu. Bu tarihten sonra padişah, ülkeyi tam bir baskı rejimiyle yönetti.36 Đlk Osmanlı parlamentosu 28 Haziran 1877’de sona erdi. Đkincisi ise yeni seçimlerden sonra 13 Aralık’ta toplandı. Nisan 1877’de başlayan ve 31 Ocak 1878’de bir barış antlaşmasıyla sona eren Osmanlı-Rus Savaşı sultanın işini kolaylaştırdı. Mebuslar, 13 Şubat 1878’de, aleyhlerinde özel suçlamalar bulunan üç nazırın kendilerini savunmak üzere meclis önüne çıkmalarını isteyecek kadar baskı yaptılar. Abdülhamid, ertesi gün meclisi dağıttı ve milletvekillerine seçim bölgelerine gitmelerini emretti. Parlamento yaklaşık beş ay içinde toplam iki toplantı yapabilmişti. 1878’de dağıtılan parlamento tam otuz bir yıl boyunca bir daha toplanamadı.37 Erik Jan Zürcher o dönemi şöyle değerlendirmektedir: “Abdülhamid, Batı Yöntemlerini alırken, Tanzimat siyasetçilerinden bile daha büyük bir kararlılıkla Batılı fikirlerin ülkeye girmesini önlemek istemiştir. Özelikle siyasal fikirler ve fikir tartışmaları mümkün bütün yöntemler kullanılarak bastırılmıştır. Sansür, polis ve (liberal muhalefetin kendini göstermeye devam ettiğine ilişkin ilk belirtilerden sonra padişahın gittikçe daha çok güvendiği) geniş bir hafiye ağı Abdülhamid döneminin en fazla öne çıkan özellikleriydi.”38 34 Petrosyan, a.g.e., s. 86-98. 35 Karpat, a.g.e., s.52. 36 Bernard Lewis, The Emergancy of Modern Turkey, New York 2002, s.185-188. 37 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 2007, s.168. 38 Zürcher, a.g.e., s.30. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 687 2.Đlk Darbe Sultan II. Abdülhamid, imparatorluğun Rusya ile yapılmakta olan savaşı bahane göstererek Şubat 1878’de parlamentoyu süresiz tatil ederken, hizaya getirilemeyen muhalifleri de şiddetle bastırma yoluna gitti.39 O günün tabiriyle ‘Đstibdada’ karşı ilk direniş eylemi, 1878’de anayasanın askıya alınmasından kısa bir süre sonra ortaya çıktı. Bu eyleme ünlü Genç Osmanlılardan biri olan Ali Suavi önderlik ediyordu. Öteki Genç Osmanlılar gibi o da Đstanbul’a dönmüş ve yeni padişah onu, Đstanbul’un önemli okullarından olan Galatasaray Sultanisi’nin müdürlüğü gibi saygın bir makama atamıştı.40 Fakat Anayasa askıya alınınca, 20 Mayıs 1878’de Ali Suavi, Filibe’den gelen mültecilerin çoğunluğunu oluşturduğu bir grupla beraber V. Murat’ı yeniden tahta geçirmek için şehzadenin oturduğu Çırağan Sarayına doğru harekete geçti. Ancak, harekete önderlik eden Ali Suavi baskın esnasındaki arbedede öldürüldü. Osmanlı tarihindeki ilk sivil darbe böylece sona erdi.41 Tarihe ‘Çırağan Olayı’ olarak geçen bu olay, 20 Mayıs’ta acı bir şekilde son buldu.42 Ali Süavi’nin bu girişiminden sonra, örgütlü siyasal muhalefetin yeniden ortaya çıkabilmesi için bir on yılın geçmesi gerekti. Fakat anayasal özgürlük, vatanseverlik ve meşruti yönetim fikirleri Đstanbul’daki büyük meslek okullarında okuyan yeni kuşaklara aktarıldı. Bu okullardan Mülkiye, Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye-yi Askeriye, Abdülhamid döneminde genişletilmişti. Bu dönemde, 19. yüzyılın sona ermesinden önce, tam on sekiz yeni meslek okulu daha açılmıştı. On yıllık aradan sonra yeniden örgütlenen ilk muhalefet grubu 1889’da, bu okullardan biri olan Gülhane’de dört Tıbbiyeyi Askeriye öğrencisinin Đttihad-ı Osmanî Cemiyetini kurmasıyla ortaya çıktı.43 Yeni nesil, Harbiye ve Mülkiye gibi okullarda eğitim alıyor, liberal ve anayasal fikirlerden etkilenip Osmanlı yurtseverliğinin öncüleri olan Genç Osmanlıların kitaplarını okuyorlardı.44 Ancak, yine de 1889 yılına kadar Ali Suavi ve Skalyeri-Aziz Bey komitesinin faaliyetlerini saymazsak Abdülhamid Mutlakıyetine karşı örgütlü bir çalışma uzun süre ortaya çıkamadı.45 39 William Hale, Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan Günümüze, Đstanbul 1996, s.36. 40 Zürcher, a.g.e., s.30-31. 41 Karpat, a.g.e., s.84. 42 Petrosyan, a.g.e., s.105. 43 Zürcher, a.g.e., s.30-35. 44 Erik Jan Zürcher, Turkey Modern History, London 2004, s.86. 45 Akşin, Osmanlı Devleti 1600-1908, Türkiye Tarihi, cilt 3, Đstanbul 2008, s.171. 688 ORHAN ÖRS 1876-1877 yıllarında zaferin mutluluğundan yenilginin acısına geçen, tarihte belli bir iz bırakan meşrutiyet hareketi, Türkiye’de parlamenter monarşi rejimine giden yolda ilk önemli işaretti.46 Bazı kusurlarına rağmen Genç Osmanlılar, içinde yaşadıkları toplumu etkilediler. Kısa vadeli başarıları, içinde bulundukları dönemde bir anayasanın ilan edilmiş olmasıdır. Uzun vadeli etkileri ise onların propagandacı olan yönleriydi. Genç Osmanlıların ortaya çıkışlarından önce sultana karşı gelişen ciddi bir muhalefet yoktu. 1889 ve 1908 yılları arasında muhalefeti ortaya çıkaracak olan, Genç Osmanlıların 19 yüzyılın ikinci yarısındaki çabalarıydı.47 Genç Osmanlılar, Sultan Abdülaziz dönemi boyunca batılı fikirleri Osmanlı topraklarına yerleştirmeye çabaladılar. Bu çabaları sayesinde Türk liberal çevreleri gittikçe genişlemişti. Ayrıca Genç Osmanlılar ve onları destekleyenler, Avrupalı devletler tarafından parçalanmaya zorlanacak olan Đmparatorluğun kurtarılması için tahtta bulunan Sultan Abdülaziz’in iktidardan derhal indirilmesi gerekliliğine inanıyorlardı. Koyu bir meşrutiyet taraftarı olan bu gençler, dâhili reformların acilen yapılması ve meşruti idarenin kurulmasını mevcut şartlar içerisinde Đmparatorluğu ayakta tutacak en önemli reformlar olarak görüyorlardı. Đttihat Ve Terakki Cemiyeti A. Cemiyetin Kuruluşu Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluş amacını Çağlar Keyder ‘Türkiye de Devlet ve Sınıflar’ adlı kitabında değerlendirirken şunları önplana çıkarmaktadır: “Jön Türk düşüncesinin ön planında iktisadi bir program değil, ‘Devleti kurtarmayı’ amaçlayan bir siyasi eylemcilik yer alıyordu. Đmparatorluğun yavaş yavaş ve aman vermez bir biçimde parçalandığını, çeşitli milliyetçi ayrılık hareketlerinin her geçen gün başarı kazandığını ve Düyunu Umumiye’nin vesayeti altındaki Babıâli’nin gitgide elinin kolunun bağlandığını gören Jön Türkler’in başlıca kaygısı, Osmanlı devletinin özerkliğini ve coğrafi bütünlüğünü yeniden kurtarmaktı. Böylece ‘devleti kurtarmak’, geleneksel düzeni, bürokrasinin ayrıcalıklı konumunu değiştirmeden korumanın sembolik formülü oldu.”48 46 Petrosyan, a.g.e., s.107. 47 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Đstanbul 1996, s.448-449. 48 Çağlar Keyder, Türkiye de Devlet ve Sınıflar, Đstanbul 2007, s.73. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 689 Cemiyetin 1890’da hazırladığı nizamnamede ise kuruluş amacı şu şekilde açıklanmaktadır: “Hükümet-i hâzıranın adalet, müsavat, hürriyet gibi hukuk-i beşeriyeyi ihlal eden ve bütün Osmanlıları terakkiden men’ ile vatanı ecnebi yedd-i tasallut itizabına düşüren usul-i idaresini Đslam ve Hıristiyan vatandaşlarımızı ikaz maksadıyla kadın ve erkek bilcümle Osmanlılardan mürekkep, Osmanlı Đttihat ve Terakki Cemiyeti teşekkül etmiştir. (Osmanlı Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Nizamnamesi, 1890)49 Osmanlı tarihinin en can alıcı ve en önemli dönemi kuşkusuz 1908- 1918 Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin dönemidir. Osmanlı devletinin dağılışı, Orta Doğu’da yeni devletlerin ortaya çıkması, Makedonya üzerindeki didişmeler, Türk ve Arap milliyetçiliğinin ortaya çıkışı, 1911 Libya’da antiemperyalist direniş ve bölgedeki diğer önemli sosyal ve siyasal gelişmelerinin hepsi Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasal olarak etkin olduğu bu dönemde meydana gelmiştir.50 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, 21 Mayıs 1889’da Đttihad-ı Osmanî Cemiyeti adıyla ve Sultan Abdülhamid’i tahttan indirmek gayesiyle gizli bir örgüt olarak kuruldu.51 Daha sonra Đttihat ve Terakki adını alacak olan Cemiyet, asrın başlarında kurulmuş olan Đtalyan Karbonarisi (mason tedhiş örgütü) örnek alınmak suretiyle oluşturuldu.52 Gizli olarak kurulan Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ilk kurucuları, Askeri Tıp Okulu öğrencilerinden Ohri’li Arnavut Đbrahim Ethem (Temo), Kafkasyalı Çerkez Mehmet Reşit Bey, Arapkirli ve Diyarbakırlı iki Kürt olan Abdullah Cevdet ve Đshak Sükuti’dir. Bazı Kaynaklar, beşinci bir ismi, Rus Çarlığından Bakülü Hüseyinzade Âliyi de ilave ederler.53 Teşkilat yaptığı ilk toplantıda cemiyetin başkanlığına Ali Rüşdi, kâtipliğine Şerefeddin Mağmumi, muhasip üyeliğine de Asaf Derviş’i getirdi. Cemiyet, Đstanbul’daki sivil ve askeri okul talebeleri arasında taraftar kazanarak süratle büyüdü. Đtalyan Karbonari mason teşkilatını örnek alarak kurulan bu gizli cemiyet, hücreler halinde teşkilatlanmaktaydı. Hücre içindeki her üyeye bir sıra numarası verilmekteydi. Birinci hücrenin birinci üyesi Đbrahim Temo idi.54 1889 yılının Mayıs ayında, ileriki zamanlarda II. Meşrutiyet’i ilan ettirecek olan cemiyetin temelleri, bu genç Harbiyeliler tarafından atılmış 49 Lewis, a.g.e., s.195-196. 50 Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, s.556. 51 Edmondson, a.g.e., s.27. 52 Edmondson, a.g.e., s.27-29. 53 Lewis, a.g.e., s.195. 54 Edmondson, a.g.e., s.30-31. 690 ORHAN ÖRS oldu.55 Bu gençler Namık Kemal’in, Ziya Paşa’nın yasaklanmış eserleriyle beraber yabancı posta servisi aracılığıyla yurt dışından gizlice gelen gazeteleri okuyor ve bunları okumaları için arkadaşlarıyla paylaşıyorlardı.56 Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin çekirdeği, bu genç askeri tıbbiye öğrencilerinin girişimiyle 3 Haziran 1889’da kurulan gizli ‘Đttihad-ı Osmanî’ örgütüdür.57 Böylesi toplumsal ve etnik çeşitliliği bünyesinde barındıran cemiyette zaman içinde fikri tutarlılığı sağlamak amacıyla ve örgütlenmeyi düzenlemek üzere bir tüzük ihtiyacı hâsıl oldu. 1895 yılına gelindiğinde cemiyet gittikçe genişlemişti ve bu tüzük ihtiyacı yüksek sesle dillendirilmeye başlandı. Gelen bu taleplerin sonunda, bir Nizamname hazırlandı ve nizamnamede, örgütün adı ‘Osmanlı Đttihad ve Terakki Cemiyeti’ şeklini aldı.58 Kazım Karabekir, “Đttihat ve Terakki’nin kuruluşu” adlı kitabında, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluşunu iki devreye ayırmakta ve konuyla ilgili şu bilgileri vermektedir: “Đttihat ve Terakki Cemiyeti kuruluşu bakımından iki devreye ayrılır. Birinci devre kuruluşuna 1889 (1305) tarihinde Đstanbul’da henüz olgunlaşmayan bir muhitte ve yine henüz olgunlaşmayan beş tıbbiye talebesinin hürriyetseverlik heyecanları sebep olmuş ve teşkilatını hemen Đstanbul’a hissettirmiş ve daha çok da mektep talebesini içine almıştır. Ordulara da el atamadığından sayıca çokluğuna rağmen kudretçe istibdadın merkezi olan Đstanbul’da beceriksiz bir halde sözü ayağa düşürmüş ve ufak bir sarsıntıya karşı koyamayarak varlığını kaybetmiştir… Đkinci devre kuruluşu ise 1906’da Đstanbul’dan uzak olan Makedonya’da ihtilallar arasında olgunlaşan bir muhitte ve yine olgunlaşmış sivil ve asker başların zamanın icaplarını düşünerek ve daha uzun görüşmeler ve didişmelerle başlamış ve Selanik’te on kişilik bir merkezle faaliyete girişmiştir. Teşkilatını hemen ordulara hasretmiş, manastır mıntıkası gibi, istibdat mihrakından çok uzak bir yerde icra kudretini haiz bir kuvvet vücuda getirmiş. Rumeli’nin mühim merkezlerine teşkilatını teşmil etmiş ve Đstanbul, Edirne, Đzmir gibi yerlerde de teşkilatını başarmış olduğundan düşmanı olan istibdadı yıkmış ve hedefi olan hürriyeti ilan ederek meşrutiyet-i idareyi kurabilmiştir.”59 55 Naci Kutlay, Đttihat Terakki ve Kürtler, Ankara 2010, s.67-68. 56 Petrosyan, a.g.e., s.174. 57 Ferdan Ergut, II. Meşrutiyet’i Yeniden Düşünmek, Đstanbul 2010, s.262-263. 58 Ergut, a.g.e., s.262-263. 59 Kazım Karabekir, Đttihat ve Terakki Cemiyeti, Đstanbul 2007, s.19. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 691 Şerif Mardin, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluşunu kitabında şu şekilde değerlendirmektedir: “Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ni ortaya çıkaran diğer etkenler, bu genel kültürün bir ikincil sonucu olarak değerlendirilebilir. Bunlardan biri, kuşkusuz, Askeri Tıbbiye’de ve Harbiye’de okuyan gençlerin mesleklerini işbaşında olanlardan daha iyi bildikleri kanısıydı. Bunun yanında, bir diğer etken, sarayın geleneksel pederşahi, Usta-Çırak, Pir-Mürid, Yaşlı-Genç, Padişah-Kul, eksenlerini bir dünya görüşü olarak sürdürmesiydi. Genç doktorlar bu ilişkileri ‘çağdışı’ buluyorlardı. Bu şartlar içinde Ermeni Đhtilal Komitelerinin devleti dağıtmaya ramak kaldığı şeklinde bir inanç, gençleri harekete geçirmeye yeterli oldu.60 B. Cemiyetin Yurt Dışında Örgütlenmesi Cemiyet üyeleri zaman içinde yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli gruplarla hızlı bir şekilde iletişime girdi. Cemiyete sonradan katılmasına rağmen etkinliğini hızla artıran Ahmet Rıza, cemiyet içinde önemli bir figür haline geldi. Cemiyet, merkezi Paris’te kurulan Jön Türklerle irtibatı Galata Fransız Postanesi aracılığıyla kuruyordu. Cemiyetin önemli üyelerinden olan Bursa maarif müdürü Ahmed Rıza Bey, 1889 yılında Fransız Đhtilali’nin 100. yıldönümü61 dolayısıyla Paris’te açılan sergiyi bahane ederek Fransa’ya gitti, Jön Türkler grubuna katıldı ve geri dönmedi. Avrupa’da Đttihad-ı Osmanî Cemiyeti’nin fikirlerini yaymaya koyuldu. Ahmed Rıza çok geçmeden Avrupa’daki grup arasında da hâkim bir sima haline geldi.62 1889’dan 1894 yılına kadar II. Abdülhamid’e yedi kez mektupla başvurdu. Bu mektuplarında Ahmet Rıza, sultanı politikasını değiştirmeye ve anayasal rejime dönmeye davet ediyordu.63 Ahmed Rıza’nın güçlü kişiliği muhalefet hareketine yaklaşık yirmi yıl hâkim oldu,64 Avrupa’daki teşkilatın adını, Auguste Comte’nin pozitivist akımının parolası olan Nizam ve Terakki koymak istedi. Jön Türkler bu ismi kabul etmeyip Đstanbul’daki Đttihad-ı Osmanî Cemiyeti’nin Đttihadı’nın da bu cemiyetin isminde yer alması gerektiğinde ısrar ettiler. Böylece Đstanbul’dakilerin Đttihadı ile Ahmed Rıza’nın Terakkisi bir araya getirilerek, cemiyetin adı Đttihat ve Terakki Cemiyeti oldu. Cemiyetin yayın organı olarak Meşveret Gazetesi ve Fransızca ilavesi, Paris’te yayınlanmaya 60 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, Đstanbul 2009, s.97. 61 Petrosyan, a.g.e., s.177. 62 Edmondson, a.g.e., s.31-33. 63 Petrosyan, a.g.e., s.177. 64 Zürcher, a.g.e., s.34. 692 ORHAN ÖRS başlandı. Daha sonra Cenevre ve Brüksel’de yayın hayatına devam eden Meşveret Gazetesi yurda gizlice sokulup üyelere okutuluyordu.65 1. Cemiyet Üyelerinin Sürgün Edilmesi Tıbbiye, Harbiye, Mülkiye gibi yüksekokullarda gizli kollar ve komiteler oluşturan cemiyet 1896 Ağustos’unda sultanı devirmek için bir hükümet darbesi hazırladı. Ezilmiş olmaktan uzak olan dernek üyeleri bu kez teoriden uygulamaya geçmeye karar verdiler. Fakat sultan, muhbirleri vasıtasıyla plandan haberdar oldu ve süratli bir şekilde tertipçilerin yakalanması için emir verdi. Cemiyetin tertipçileri kısa bir sürede polisler tarafından yakalandı. Suçlama her ne kadar ayaklanma veya ihanet şeklinde idiyse de, tertipçileri yargılayan mahkeme hiçbir idam cezası vermedi. Bunun yerine tertipçiler, eski Osmanlı uygulamasına uygun olarak, imparatorluğun uzak bölgelerine sürgün edildiler. Çeşitli yerlere sürülen cemiyet üyelerinin bir kısmı yurt dışına kaçmayı başardı.66 Yeni gelen üyelerinde katılımlarıyla cemiyetin yurt dışı faaliyetleri, Paris, Cenevre ve Kahire gibi merkezlerde daha etkin bir şekilde yürütülmeye başlandı. 1897 yılında cemiyetin Cenevre ve Kahire şubeleri faaliyete geçti. Cenevre şubesinin çıkardığı Mizan ve Osmanlı gazeteleriyle Kahire şubesinin çıkardığı Mizan ve Ahmet Rıza’nın Meşveret’i67 cemiyetin fikirlerinin destekçiliğini yaptılar. Mısır şubesini Murat Bey; Paris şubesini ise Ahmed Rıza idare etti.68 Đttihad ve Terakki Cemiyeti mensuplarına karşı girişilen sürgün, tutuklamalar ve baskı hareketi cemiyetin daha da büyümesine ve yurt sathına yayılmasına neden olmaktaydı.69 2. Cemiyet Đçinde Fikir Ayrılıklarının Ortaya Çıkması Cemiyet’in ülke dışındaki mensuplarının arası yeterince iyi değildi. Zaten Osmanlı aydınlarının tam anlamıyla genel bir fikri sistemleri yoktu, bir birlik halinde değillerdi.70 Üyeler arasındaki ideolojik farklılıklar keskin bir şekilde ortaya çıkmaya yüz tutuyordu. Sultan II. Abdülhamid, yurt dışındaki muhalifleri ikna veya pasifize etmek için gerekli önlemleri almak için uğraşıyordu. Fikri ve siyasi sebeplerden dolayı ikiye bölünmüş olan Đttihatçıların bu durumundan faydalanmak isteyen sultan, Cenevre grubunun lideri Mizancı Murat Bey’le anlaşması için Ahmed Celaleddin Paşa’yı vazifelendirerek Avrupa’ya gönderdi. Paşa’nın çalışmaları neticesinde 65 Lewis, a.g.e., s.195-196. 66 Đnan, a.g.e., s.122. 67 Zürcher, a.g.e., s.34. 68 Lewis, a.g.e., s.194-197. 69 Đnan, a.g.e., s.122. 70 Đnan, a.g.e., s.133. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 693 muhaliflerin büyük bir kısmı Mizancı Murat Bey ile beraber Đstanbul’a döndüler ve padişahın hizmetine girdiler. Bu ayrılma Genç Türkler’e yıkıcı bir darbe oldu. Ancak, Ahmed Rıza’nın çevresinde kalan bir grup, Avrupa’da kalarak Osmanlı devletine karşı muhalefete ve basın yoluyla propagandaya devam etti.71 Cemiyet bir taraftan ideolojik olarak çatlaklar yaşarken bir taraftan da bu ayrılıkları nispeten dengeleyecek bir gelişme yaşanıyordu. Sultan II. Abdülhamit’ten istediği ilgiyi göremeyen eniştesi Damat Mahmud Celaleddin Paşa ülke dışına kaçmayı başarmıştı. Paşa, iki oğlu Prens Sabahaddin ve Lütfullah Beylerle birlikte Paris’e gidip Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı devletinin aleyhinde faaliyetlere girişti. Böylece Avrupa’daki Jön Türk hareketi biraz canlandı. Ancak bununla beraber anlaşmazlık ve şahsi rekabetler de gittikçe artıyordu.72 3. Cemiyetin Kongreyi Toplaması 4 Şubat 1902 tarihinde Paris’te, bütün Jön Türkleri içine alan bir kongre tertiplendi.73 Kongreye, Türkleri, Arapları, Arnavutları, Rumları, Bulgarları, Kürtleri, Ermenileri temsilen 47 delege katıldı.74 I. kongreye; Prens Sabahaddin, Ahmed Rıza, Đsmail Kemal, Đsmail Hakkı (Paşa), Hoca Kadri, Halil Ganem, Mahir Said, Yusuf Akçura, Ferid Bey, Ali Haydar, Hüseyin Siret, Đbrahim Temo, Dr. Nazım, Dr. Refik Nevzat gibi o günün Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ileri gelenlerinden 60-7075 kişi katıldı. Đttihat ve Terakki’de Ahmed Rıza ve Prens Sabahattin’in başlarını çektiği gruplar iyice belirginleşmeye başlamıştı. Bu iki grup arasındaki farklılıklar Prens Sabahattin’in çağrısı üzerine yapılan 1902’deki birinci Jön Türk Kongresi’nde iyice ortaya çıktı. Kongrede ortaya çıkan ana bölünme, kongrenin amaçlarını II. Abdülhamid’in devrilmesi ve meşrutiyetin ilanıyla sınırlamak isteyen Ahmet Rıza’nın grubuyla, Ermenilerle birlikte reformları gerçekleştirmek için yabancı müdahalesinden ve Sultan Abdülhamid’in idaresine karşı şiddet kullanılmasından yana olan Sabahattin’in grubu arasındaydı.76 Kongreye katılan delegelerin üzerinde anlaşabildikleri tek madde, sultanın tahtan indirilmesinin gerekliliğiydi.77 71 Lewis, a.g.e., s.197-199. 72 Zürcher, a.g.e., s.37. 73 Petrosyan, a.g.e., s.216. 74 Edmondson, a.g.e., s.79. 75 Petrosyan, a.g.e., s.217. 76 Lewis, a.g.e., s.200-202. 77 Edmondson, a.g.e., s.79. 694 ORHAN ÖRS Ahmed Rıza, pozitivist düşüncelerinden dolayı hala şiddet kullanılmasına karşıydı ve yabancı müdahalesi fikrini kabul etmeyecek kadar milliyetçiydi. Kongreden sonra Prens Sabahattin kendi örgütünü (Teşebbüs-i Şahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti) kurunca, hareket resmen bölünmüş oldu. Ahmed Rıza ve arkadaşları cemiyetin adını Osmanlı Terakki ve Đttihat Cemiyeti olarak değiştirip Paris’te Meşveret’i çıkarmaya devam ettiler. Mısır’da da Şurayı Ümmet Gazetesi’ni çıkarmaya başladılar. Prens Sabahaddin ve taraftarları ise Teşebbüs-i Şahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyetini kurup Terakki Gazetesi’ni çıkardılar. Kongreyi izleyen yıllarda cemiyetin üyeleri arasında karşılıklı güvensizlik hızla artıyordu. Sayısal olarak güçlenmesine rağmen Đttihat ve Terakki Cemiyeti bölündü ve bu bölünmeler zaman içinde daha da derinleşti.78 Đki cemiyet, yayın organlarıyla birbirlerini itham etmeye başladılar. Bir yandan taraftar kazanmak için program ve fikirlerini açıklarken, diğer taraftan bu fikirleri halkla buluşturmaya koyuldular.79 Kongreden sonra Ahmet Rıza’nın grubu ile Prens Sabahattin’in grubu arasındaki ayrılık, ondan sonra Türk milliyetçiliğiyle Osmanlı liberalizmi arasındaki ayrılıklardan biri olarak billurlaşmaya başladı.80 1899-1904 yıllarında Jön Türk örgütleri, genç askerlerin, bürokratların ve entelektüellerin, Türk milli burjuvazisinin ve liberallerin ekonomik ve politik çıkarlarını dile getirerek, politik bir harekete girişmeleri sonucu meydana gelmişlerdi. Jöntürk hareketinin temel sloganları, 1876 Anayasası’nı yeniden yürürlüğe koyarak meşrutiyetçi rejime dönmek, parlamentoyu toplayarak, imparatorluğun tüm halkları için eşit haklar sağlamaktı. Hareketin pratikteki eylemleri Abdülhamid rejiminin politik protestosu çerçevesini aşan eylemler değildi. Fikri ayrılıklar nedeniyle, ilk Jöntürk kongresinde de üstesinden gelinemeyen, son derece cılız bir örgütsellik ve dağınıklık, eylemlerde kendini gösteriyordu.81 Ancak bütün fraksiyonel farklılıklara rağmen Jöntürkler ‘Osmanlı Birliği’ temelinde birleşiyorlardı.82 Osmanlı milliyetçiliği de meşrutiyetçiliği de 1904-1905 Rus-Japon Savaşı’yla ve bu savaşın bitimindeki birinci Rus Devrimi’yle bir kıpırdanma yaşamıştı. Bu savaşta, ilk kez bir Asya devleti Avrupa’nın büyük emperyalist güçlerinden birini yenmişti ve bunu izleyen kargaşada Çar, Rusya’da bir yasama meclisini ve bir ölçüde meşrutiyetçiliği kabule 78 Zürcher, a.g.e., s.38-39. 79 Edmondson, a.g.e., s.89-90. 80 Lewis, a.g.e., s.200. 81 Petrosyan, a.g.e., s.226-228. 82 Ergut, a.g.e., s.266. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 695 zorlanmıştı. 1905 Rus devriminden sonra83 geri kalmış olmasına rağmen Đran’da da devrim olmuştu. Gerçekleşen bu iki devrim Osmanlı muhalefet hareketine esin kaynağı oluşturuyordu. Doktor Nazım ve Bahattin Şakir’in Paris’e gelişi ise harekete, uygulamaya yönelik, iyi bir seviye de güç katmıştı. Ahmet Rıza iyi bir kuramcıydı; ancak uygulama yönü istenilen seviyede değildi. Buna karşın yeni gelen iki üye Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ne ilk kez, imparatorluğun birçok yerinde ve komşu ülkelerde şubeleri bulunan ve etkin bir sekreteryası ile iletişim araçları olan sağlam bir örgütsel temel sağlamışlardı.84 C. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 1907 öncesinde padişaha ciddi bir tehdit oluşturan herhangi bir örgüt meydanda pek gözükmüyordu. Ancak, Osmanlı devletinin çeşitli merkezlerinde Đttihat ve Terakki’nin ideallerine bağlı olan kişilerden kurulu gruplar mevcuttu. Fakat bu gruplardan herhangi biri Đttihat ve Terakki Cemiyeti adını kullanmıyordu. Bu gruplar Osmanlı imparatorluğunun değişik vilayetlerinde faaliyette bulunmaktaydı. Suriye’de Rodoslu Süleyman’ın Medeniyet-i Đslamiye Cemiyeti ve Asım Bey adında birinin kurduğu Kan Cemiyeti vardı. Eşref Sencer 1903’te Hicaz’da Arap Đhtilal Cemiyeti’ni kurmuştu. Đhtilalci Askerler Cemiyeti’ni Ahmet Bedevi Kuleli Askeri Lisesi’nde kurdu. Daha sonra 1906 Eylül’ünde ekseriyeti Üçüncü Ordu subaylarından olan; Bursalı Tahir Naki, Edib Servet, Kazım Nami, Ömer Naci, Đsmail Canbolat, Hakkı Baha beyler ile posta ve telgraf idaresi başkâtibi Mehmed Talat, Rahmi ve Mithat Şükrü beyler tarafından Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu.85 1905-1906 yılları, hareketin Ahmet Rıza önderliğindeki daha milliyetçi ve merkeziyetçi kanadı için en hayati dönemdi.86 Selanik’te kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, despotik rejim ve yabancı devletlerin müdahalesiyle savaşı kendine amaç edinmişti.87 Örgütün arkasındaki itici güç Mehmet Talat’tı. Onun örgütlenme becerisi sayesinde Osmanlı Hürriyet Cemiyeti Makedonya’da hızla yayılmıştı. Üçüncü Ordu (Makedonya) ve Đkinci Ordu (Edirne) subaylarının cemiyete katılmaları önemli bir gelişmeydi. Bu katılımda Üçüncü Ordu kurmay subaylarından Binbaşı Enver başroldeydi. Selanik’teki grup Avrupa’daki gruplarla ilişkiye girmiş, düşünce bakımından Ahmet Rıza’nın grubunu kendilerine daha yakın bulmuş ve onlara katılmıştı. 83 Petrosyan, a.g.e., s.229. 84 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s.133-134. 85 Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede Đttihatçılık, Đstanbul 2010, s.41-69. 86 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s.133-134. 87 Petrosyan, a.g.e., s.252. 696 ORHAN ÖRS Komitedeki merkezi güç, zamanla, Selanik’teki grubun eline geçmişti.88 Bundan sonra Đttihat ve Terakki Cemiyetine paramiliter etkinliğin koyduğu kurallar ile subay ve küçük memur grubunun milliyetçi, jakoben fikirleri yön verecekti.89 1906’da kıta hizmetindeki subaylar arasında önemli bir gelişme olan devrimci hücrelerin kuruluşu başladı. Bunların biri de, aralarında Mustafa Kemal Paşa’nın da bulunduğu küçük bir subay grubu tarafından 1906 sonbaharında Şam’da kurulan ‘Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’90 idi. Kudüs ve Yafa’daki Beşinci Ordu subayları arasında da şubeleri açılmaktaydı.91 Şam’da kurulan bu örgütün kendisine ait bir yayın organı yoktu. Daha çok Jöntürklerin yayınları olan gazete ve broşürleri dağıtıyorlardı. Mustafa Kemal, Makedonya’da konaklanmış bulunan III. Kolordudan bazı subaylarla da ilişkiye geçti. Selanik’te Jöntürklerle kurulan bu ilişkiler daha sonrada devam ettirildi. 1908 II. Meşrutiyet’in ilanından önce Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, Osmanlı Đttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleşti.92 1908 devrimi öncesinde, Cemiyet için anlam ve önemi büyük olan iki cemiyetin, Osmanlı Đttihat ve Terakki Cemiyeti ile Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin birleşmesinden sonra gerek iç gerekse de dış merkezler faaliyetlerini hızlandırdılar. Talat Bey’in liderliğini üstlendiği Selanik şubesi ordu kesimi üzerinde propagandalarını yoğunlaştırdı ve hızlı bir şekilde yeni üyeler toplamaya koyuldu. Diğer taraftan, Paris şubesi II. Abdülhamid rejimiyle mücadele eden tüm parti ve grupları birleştirecek bir kongrenin hazırlığını yapıyordu.93 1907’nin Aralık ayında Ermeni Taşnak Cemiyeti Sultan Abdülhamid’e karşı güçleri birleştirmek için tekrar bir girişimde bulundu. Đki hizbin liderlerinin de hazır bulunduğu kongrede Prens Sabahattin başkan seçildi. Đdeolojik ve teorik farklılıklar bir tarafa bırakılarak acil bir faaliyet programı hazırlandı. Pozitivist Ahmet Rıza’nın teklifi üzerine, liberaller ve milliyetçiler halifelik ve saltanatın haklarının teyidini kabul ettiler.94 Kongrede ayrıca şu üç amaçta anlaşma sağlanmıştı: 1- Şimdiki rejimin devrilmesi 2- Parlamentoyu topladıktan sonra temsili bir yönetimin 88 Zürcher, a.g.e., s.133-134. 89 Ergut, a.g.e., s.268. 90 Sina Akşin, Jön Türkler ve Đttihat ve Terakki, Ankara 2001, s.86. 91 Lewis, a.g.e., s.202-203. 92 Petrosyan, a.g.e., s.253-254. 93 Petrosyan, a.g.e., s.256. 94 Lewis, a.g.e., s.202-204. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 697 kurulması 3- Bu amaçlara ulaşmak için, barışçı ya da ihtilalci yolların araştırılması.95 D. II. Meşrutiyet 1. II. Meşrutiyet Öncesi Siyasi Ortam 1908 yılına gelindiğinde Đttihatçıları cesaretlendirecek birçok şey vardı. Meşrutiyet ile yönetilen uzak doğu ülkesi Japonya, istibdatla yönetilen Avrupalı bir devlet olan Rusya’yı yenmişti. Avrupa’da 9-10 Haziran 1908’de Đngiliz ve Rus hükümdarlarının Reval Görüşmesi, Avrupa’nın ‘Hasta Adamı’nın cenaze törenini haber veriyor gibiydi ve her derde deva görülen meşrutiyeti acilen telkin ediyordu. Askerlerin parasının da ödenmemesi onları ekonomik açıdan zor durumda bırakmaktaydı. Askerlerin bu duruma baş kaldırmaları ile bir ayaklanma, daha doğru bir ifadeyle grev dalgası Anadolu’dan Rumeli’ye yayılmaya başladı.96 Bu durumdan yararlanmak isteyen Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yurtseverlik heyecanıyla dolu militanları, kuvvete başvurarak 1876 Anayasası’nın ilanını sağlamak ve yabancı devletlerin imparatorluğun iç işlerine müdahale etmelerini engelleme kararı verdiler.97 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, ilk deklarasyonunu Reval Görüşmesi’ni protesto etmek için yabancı elçiliklere gönderdi. Bu bildirinin altında Talat, Enver ve Cemal Paşaların imzası ilk defa bir araya gelmişti. Cemiyet, Makedonya’nın kurtarılmasının ancak anayasanın geri getirilmesiyle sağlanacağına inanıyordu. Temmuz ayından önce Arnavut Niyazi Bey ardından Enver Bey bir grup subay ile birlikte dağa çıktılar. Sultan Abdülhamid’in gönderdiği birliklerin yetkili subayları suikastlara kurban giderken taburlar, cemiyetin güçlerine katılıyorlardı. 20 Temmuz’da bu sefer Manastır, Serres, Üsküp, Firzovik gibi birçok şehirde halk sokaklara dökülüp mitingler gerçekleştirmeye başladı. Diğer taraftan, cemiyetin üyeleri, sarayı telgraf bombardımanına tutmaktaydı.98 Đttihatçılar, 3 Temmuz’da yayımladıkları manifestoda amaçlarının hükümeti 1876 Anayasası’na dönmeye zorlamak olduğunu açıkladılar.99 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908 Mayıs’ında çalışmalarını gizli olarak sürdürmekten vazgeçip, Makedonya’daki duruma hâkim olmak amacıyla yapılan toplantıda, açığa çıkmayı düşünmeye başlamıştı.100 Reval 95 Petrosyan, a.g.e., s.261. 96 Lewis, a.g.e., s.204. 97 Petrosyan, a.g.e., s.298. 98 Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi, Đstanbul 2008, s.54-55. 99 Hale, a.g.e., s.41. 100 Ahmed, a.g.e., s.16. 698 ORHAN ÖRS görüşmelerinde Đngiltere, Makedonya’ya uluslararası denetime bağlı özel bir vali atanması önerisinde bulundu. Bu, Makedonya’nın kesin ilhakı tehlikesinin ortaya çıkması anlamını taşıyordu, dolayısıyla durum çok ciddi bir politik sorun olmaya başladı.101 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, bir yandan Makedonya’daki olaylar için propagandalarını sürdürüp orduda kendine taraftar toplarken bir taraftan da sultana ikna yoluyla meşrutiyeti yeniden ilan ettirmeye çabalıyordu. Cemiyet, bu amaç için 30 Nisan 1908 tarihinde sultana bir mektup yolladı ve mektupta açıkça meşrutiyetin ilanını talep etti: ‘Biz zat-ı âlinizin yüksek imparatorluğunu takdir etmekteyiz. Đttihat ve Terakki Komitesi, zat-ı âlilerinin yüksek saltanatına karşı hiçbir şekilde düşmanca duygular beslememektedir… 19 Mart 1877’de verdiğiniz taht nutkunda, bir kişinin ya da küçük bir zümrenin despot yönetimlerinin, kaçınılmaz olarak suiistimal sonucunu doğurduğuna değinerek bizim bu şikâyetimiz bizzat siz yüksek hükümdarımız tarafından ifade edilmişti. Komitemizin ideali, vaktiyle siz hükümdarımızın da takdir ettiğiniz ve övdüğünüz anayasanın uygulamaya geçirilmesidir… Đttihat ve Terakki Komitesi, padişah ailesinin çıkarlarını, imparatorluğumuz uluslarının çıkarlarından ayrı tutmamaktadır. …Anayasanın yürürlüğe konmasının, sizin yüksek devlet yöneticiliği haklarınıza ne maddi ne manevi en küçük bir zararı dokunmayacaktır. Tersine, imparatorluğumuza, tahtınıza bir destek olacaktır.’102 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, Selanik’te, Avrupa’nın büyük devletlerine cemiyetin varlığını ve nüfuzunu açıklama kararı aldı. Đttihatçılar, bir manifesto hazırlayarak büyük devletlerin konsolosluklarına gönderdiler. Terakki ve Đttihat Komitesi adına yollan mektupta; cemiyetin, din ve mezhep ayrımı gözetmeksizin tüm imparatorluk halklarının çıkarları için despotizme ve tiranlara karşı savaştığı belirtiliyor ve amaçlarının imparatorluk halklarının hak ve çıkarlarının sağlanması ile 1876 Anayasası’nın yeniden ilan edilmesi olduğunu iddia ediliyordu.103 Ancak Avrupa’nın büyük devletlerinden cevap gelmedi. Cemiyetin her şeye karşın eyleme geçmeye kararlı olduğu, Temmuz’da başlayan isyanı yönetecek hale gelmiş olmasından anlaşıldı.104 Birçok subay sultana karşı isyan edip birliklerini de yanlarına alarak dağa çıktı. 3 Temmuz’da Resne’de Niyazi Bey, dört gün sonra Tikveş’te Enver Bey ve 20 Temmuz’da Ohri’de Eyüp Sabri Bey isyanı 101 Petrosyan, a.g.e., s.298. 102 Petrosyan, a.g.e., s.301-302. 103 Petrosyan, a.g.e., s.313. 104 Feroz Ahmed, Đttihat ve Terakki 1908-1914, Đstanbul 2007, s.15-21. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 699 başlattılar.105 Đsyanın sebebi şöyle açıklanıyordu: “Son yıllarda anavatanımızda sürmekte olan haksızlıklar ve eşitsizliklerle savaşmak ve hükümeti 1876 Anayasası’nı geri getirmeye zorlamak”. 106 Đttihat ve Terakki Cemiyeti, bu amacına da 1908’de kansız bir hareketle ulaştı ve anayasayı yeniden ilan ettirip sultana meclisi açtırdı.107 Türkiye’de anayasal bir devrime yol açan II. Meşrutiyet’in çeşitli ve karmaşık sebeplerinin olduğunu belirten Feroz Ahmed, bu önemli olayın nedenleri şöyle sıralıyor: “Đktidar, Osmanlı siyasetine ilişkin belli başlı kararları alan ve saray çevresinde kümelenmiş küçük bir grubun tekelindeydi; ancak sadrazam ve nazırlar keyfi olarak değiştirilebildikleri için, bu durum, istikrar ve süreklilik anlamına gelmiyordu… Entrika, hile ve rüşvetin kol gezmesi, yönetimin etkisizliği ve istikrarın kesin yokluğu gibi apaçık kusurların dışında bu sisteme yöneltilen esas eleştiri, siyasal yaşamteorik olarak bile- ancak çok küçük bir azınlığın katılmasına fırsat tanımasıydı… Gerçekten sistemin muhalifleri yavaş yavaş Saray’a karşı birleşti; buhran patlak verdiğinde, Sultan, kendisini tecrit ve herhangi bir yabancı güçten, yardım ve destek istemeyecek bir durumda buldu.”108 1. II. Meşrutiyet’in Đlan Edilmesi 1908 yılında Đttihat ve Terakki Cemiyeti, kansız bir hareketle Sultan Abdülhamid’i meşrutiyeti ilan etmeye zorladı. Cemiyet, Fransız Devrimi’nin sloganları olan, özgürlük, eşitlik, kardeşlik gibi simgesel kavramları yüksek sesle dillendirip zora dayalı despotik rejim yerine anayasal meşrutiyetin yerleştirilmesi gerektiğini bildiriyordu.109 Gelişen olaylardan dolayı Kanun-i Esasi’yi yürürlüğe koyan Sultan Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyeti ilan etti.110 Meşrutiyetin ilanı, halen sansür altında olan gazetelerde sıradan resmi bir ilan gibi çıktı. Bu haberin halka ulaşması için Đstanbul’daki özgürlükçülerin özel bir çaba harcaması gerekti.111 Osmanlı Devleti’nde 1908 II. Meşrutiyet’e kadar olan süreçte açık bir çoğulculuk yoktu. Yakın tarihimizde “II. Meşrutiyet” olarak adlandırılan bu dönem, ülkenin demokratik gelişmesinde önemli adımların atıldığı, hürriyet sloganıyla güçlendirilmiş meşrutiyetçi bir anlayışın hâkim olduğu çok partili 105 Zürcher, a.g.e., s.74. 106 Ahmed, a.g.e., s.15-21. 107 Mustafa Aksakal, The Ottoman Road to War in 1914; The Ottoman Empire and The First World War, New York 2008, s.9. 108 Feroz Ahmad, Đttihatçılıktan Kemalizm’e, Đstanbul 2009, s.7. 109 Jay Winter, America and Armenian Genocide of 1915, Cambridge University Press, New York 2003, s.52. 110 Ahmad, a.g.e., s.29. 111 Akşin, a.g.e., s.183. 700 ORHAN ÖRS rejimin de başlangıç zamanıdır. Kanun-i Esasi’de 1909’da yapılan tadilatla kamu özgürlüklerinin yelpazesi genişletilmiş, toplanma ve dernek kurma hürriyetleri tanınmıştı. Diğer bir ifadeyle, II. Meşrutiyet, senelerdir çekilen dertlerin sonu, özlemlerin, umutların başlangıcı idi. Ne var ki, hukuk metinleri üzerinde yapılan değişiklikler hem istibdadı yok etmemiş hem de gerçek manada hürriyetçi bir rejimin oluşmasına tam anlamıyla yol açmamıştır.112 Bernard Lewis, II. Meşrutiyet’i değerlendirirken II. Abdülhamid dönemini zorbalığın hüküm sürdüğü bir zaman dilimi olarak tanımlamakta ve şunları söylemektedir: “Abdülhamid istibdadının uzun gecesi bitmiş, hürriyet şafağı sökmüştü. Meşrutiyet tekrar ilan edilmiş, seçimlerin yapılması emredilmişti. Türkler ve Ermeniler sokaklarda kucaklaşıyordu; hürriyet ve kardeşlik çağı gelmişti. O zaman yazıları, şüpheci Avrupa basınında bile yankısını bulan adeta çılgın bir sevinci yansıtıyordu.”113 Đlber Ortaylı ise II. Meşrutiyeti Türkiye tarihi için altın sayfalardan biri olarak görmek gerektiğini belirtikten sonra şunları eklemektedir: “1908 devrimi anayasal sistemde önemli yeni kurumlar yaratmıştır. Bunların başında toplumsal hayatımızda siyasal partilerin vazgeçilmez öğeler olarak doğuşu, derneklerin faaliyeti, toplantı, gösteri ve grev hakları, basın özgürlüğü yer alır. 1908’den sonra Đstanbul’da ve diğer vilayetlerde yapılan iki dereceli seçimlerle Meclis-i Mebusan yeniden toplanmıştı. II. Meşrutiyet döneminin ilk yılları siyasal hürriyetlerin kullanılışı, çeşitli düşünce akımlarının ortaya çıkıp örgütlenmesi yönünden Türkiye tarihinin altın sayfalarından biri sayılmalıdır. II. Meşrutiyet’te toplum ve devlet hayatımızda laik bir sisteme geçiş de başlamıştır. Gene eğitim kurumlarının da ilköğretim düzeyinden ele alınıp laik bir yaklaşımla yeniden düzenlenmesine girişildiği görülmekteydi. Darülfünun’un, yani üniversitemizin özerkliği de bu dönemde gündeme gelen ve kısmen gerçekleştirilebilen, Türk eğitim tarihinin onurlu bir olayıdır.”114 O zamana kadar içeri tıkılmış olan toplum, şehir ve kentlerde ardına kadar dışarı çıkıp meşrutiyeti kutluyordu. Gazete ve dergilerin üzerinde uygulanan sansür yeni anayasadan hemen sonra kaldırıldı. Đmparatorluktaki bütün toplulukların, görüşlerini rahatça ve geniş bir özgürlük içinde ifade edebilmelerinin önü açıldı. Müslümanlar, Yunanlılar, Ermeniler, Yahudiler 112 Tunaya, a.g.e., s.34-35. 113 Lewis, a.g.e., s.202-204. 114 Đlber Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, Đstanbul 2010, s.64. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 701 ve tabii ki Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin sempatizanları sokaklarda gösteri yapıyor, özgürlüklerin keyfini çıkarıyorlardı. Ülkenin uzak bölgelerine gönderilen sürgünler, oluşan özgürlük ortamından yararlanarak yeni politik arayışlar için ülkeye dönmeye başladılar.115 Osmanlı imparatorluğu yeniden meşruti bir yönetime kavuşuyordu. Sultan Abdülhamid zoraki bir meşruti kralı oynuyordu. II. Abdülhamid’in meşrutiyetten sonra tahta bir yıl kalması muhalefeti rahatsız etmeye başlamış, Đttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilgili şüpheler uyandırmaya neden olmuştu. Sultanı tahtan indirmek bütün muhalefetin ortak arzusuydu.116 Ancak cemiyet şaşılacak bir biçimde yıllardır büyük çabalar harcayarak karşı koymuş olduğu iktidarı denetimi altına almıyor ve yermiş olduğu padişahı tahttan indirmiyordu. Ne var ki cemiyetin II. Abdülhamid’i tahtan indirememesinin temel sebebi padişahın kamuoyunu yönlendirerek yanına alması ve cemiyetin 1908’de kendisini yeterince güçlü hissetmemesiydi.117 Bununla beraber cemiyet, gerçek anlamda memleketin temel sorunlarına çözüm getirecek bir programa da sahip değildi.118 3. Đttihat ve Terakki Cemiyetine Karşı Muhalefetin Gelişmesi Yönetici sınıftan gelen Genç Osmanlılar, devleti yönetme hakkını elde edebilseler, imparatorluğu düzlüğe çıkarabileceklerine inanıyorlardı. Onlardan sonraki kuşak olan Đttihatçılar ise, kendilerini devleti yönetecek kadar yetenekli görmüyorlardı. Bundan dolayı, yüksek idari makamları ele geçirmeyi ilk zamanlarda düşünmediler.119 Geleneksel bir toplum olan Osmanlıda gençlerin başa geçmesi de ayrıca yadırganıyordu. Bu yüzden Đttihat ve Terakki Cemiyeti, meşrutiyetin ilanından sonra hükümeti kurmadı. Talat Bey ve Cavit Bey gibi birkaç kişi nazır olabildilerse de 1913’e kadar sadrazamlardan hiçbiri cemiyetin üyelerinden seçilmedi.120 Cemiyet, iktidarı görünüşte Sait Paşa Hükümeti’ne bırakmış gözüküyordu. Bu arada gerekli gördüğü zamanlarda siyaset işlerine müdahale ederek, yeni elde edilen meşruti özgürlüğü korumanın bekçiliğini de üstlenmişti.121 Ancak iktidara sahip olmak meselesi zamanla saray, Babıâli ve cemiyeti karşı karşıya getirmekteydi. Bu üç taraf, Harbiye ve Bahriye nazırlarının kimin tarafından atanacağını görüşmek üzere bir araya 115 Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, London 1993, s.31. 116 Ramsour, a.g.e., s.71-72. 117 Zürcher, a.g.e., s.141. 118 Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset, Đstanbul 2010, s.111-112. 119 Ahmad, Đttihat ve Terakki 1908-1914, s.34. 120 Akşin, a.g.e., s.27. 121 Zürcher, a.g.e., s.141. 702 ORHAN ÖRS geldiklerinde ilk tartışma gün yüzüne çıkıyordu. Konu önemliydi. Çünkü Bahriye ve Harbiye nazırlarını atayacak kimse, aynı zamanda silahlı kuvvetleri denetim altında tutabilecekti. Sait Paşa ve Memduh Paşa eski rejimin yozlaşmış memurlarının kaçmalarına göz yumdukları için cemiyetin kuşkuyla baktıkları kişilerdi. Gelen şiddetli muhalefete direnmek istemeyen Sait Paşa kendisinin istifa etmesi gerektiğine karar verdi. Paşa, 5 Ağustos’ta istifasını verdi ve 6 Ağustos’ta sadrazam olarak atanan Kamil Paşa’ya kabineyi kurma görevini devretti. Cemiyet ve Babıâli’nin bu işbirliğiyle sarayın dizginleri eline alması engelleniyordu. Cemiyet, iktidarı Babıâli’ye bırakıp imparatorluğun yönetiminde görev almadan meşrutiyetin bekçisi rolünü oynamayı sürdürüyordu.122 Ama Đttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarda değil de denilemezdi; çünkü hükümete “şunu yapma bunu yap” türünden emir ve talimat verebiliyordu.123 E. 31 Mart Olayı Đttihat ve Terakki Cemiyeti hâkimiyetini kurmaya çalışırken, değişik çevrelerden çok ciddi tepki sesleri yükseliyordu. Dışarıdaki gelişmeler içteki durumu da ciddi bir şekilde etkiliyordu. Ekim 1908’de Yunanlılar Girit’i topraklarına katmış, Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek’i ilhak etmiş Bulgaristan124 bağımsızlığını ilan etmişti. Bu değişikliklerden hiçbiri Osmanlılar için gerçek anlamda toprak kaybı anlamına gelmiyordu; çünkü yıllardır bu üç yer de sadece ismen imparatorluğun parçasıydı. Ancak, yine de içinde bulunulan durum cemiyetin iç kamuoyundaki konumunu iyiden iyiye zayıflatıyordu.125 Đstanbul’da çatışmalar ve cemiyetle yaşanan ihtilaflar herkesin dikkatini çekecek kadar parlamaktaydı.126 Babıâli, Kamil Paşa Hükümetinde, Balkanlarda gelişen olaylara karşı ılımlı bir politika benimsemişti. Ancak bu dış karışıklıkların ülkenin iç durumuna etkisi giderek artıyordu. Balkanlardaki gelişmeler, memnun olmayanlara yeni kurulan rejime saldırmak için fırsat oluşturuyordu.127 Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ne sert muhalefetiyle tanınan Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi’nin öldürülmesi de Balkanlardaki olaylara eklenince muhalefet çok büyük bir tepki gösterdi. Hasan Fehmi’nin cenazesi muhalefet tarafından büyük bir kitle gösterisine dönüştürüldü. 128 122 Ahmad, a.g.e., s.36-37. 123 Akşin, a.g.e., s.27. 124 Dündar, a.g.e., s.55. 125 Hale, a.g.e., 1996, s.44. 126 Đsmet Đnönü, Hatıralar, Đstanbul 2009, s.54. 127 Ahmed, Đttihat ve Terakki 1908-1914, s.43. 128 Akşin, a.g.e., s.29. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 703 Đlk tepki dinsel bir biçimde ortaya çıktı; bu beklenen bir gelişmeydi. ‘Kör Ali’ diye tanınan Hoca Ali’nin liderlik ettiği bir kalabalık Saray’a kadar yürüdü.129 Kalabalık ilk büyük mitingi Ayasofya Camii’nin avlusunda yaptı. Peygamberin doğum gününü de orada kutlayarak desteğin daha geniş olmasını amaçlıyordu.130 Padişahla görüşme isteğini ileten kalabalık, Sultan Abdülhamid göründüğünde kendisinden; meşrutiyetin kaldırılmasını, şeriatın geri getirilmesini, sultanın yeniden ümmetin başına geçmesini, meyhanelerin kapatılmasını, fotoğraf çekiminin yasaklanmasını ve Müslüman kadınların sokaklarda dolaşmasına son verilmesini istediler.131 Bu arada Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rıza’nın istifasını ve Kamil Paşa’nın sadrazam, Nazım Paşa’nın Harbiye nazırı, Đsmail Kemal’in Mebusan Maclisi reisi olmasını da istiyorlardı.132 Aynı zamanda başka taraflardan da tepkiler yükseliyordu. Ayasofya Meydanı’na, şeyhülislamla alay eden ve gerçek Müslümanları, kendilerine emanet edilen şeyhülislamı öldürmeye çağıran pankartlar koyulmuştu. Benzer biçimde, meşrutiyet öncesi dönemin tanınmış kişilerinden biri olan Mizan Dergisi başyazarı Murat Bey, Nazif Sururi ve eski bir şeyhülislamın oğlu Cemil Molla ile birleşerek meşrutiyet aleyhtarı bir grup kurdu. Babıâli bunu öğrendi ve Murat Bey tutuklanarak sürüldü. Aynı şekilde taraftarları da hapse mahkûm edildi.133 Derviş Vahdeti ve arkadaşları tarafından kurulan Đttihat-ı Muhammedi Cemiyeti ve yayın organı olan Volkan Gazetesi de, Đttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhinde faaliyet gösteriyordu. Đttihat ve Terakki’nin ordu içinde kendisine karşı olan, milletini, dinini ve vatanını seven subayları, orduda gençleştirme bahanesiyle tasfiye etmesi, orduda huzursuzluklara yol açmıştı. Đttihat ve Terakki’nin padişaha ve hilafet makamına karşı olan sevimsiz hareketleri de Müslüman ahalide nefret uyandırıyordu. 134 Yeni rejime karşı ilk tepki 13 Nisan 1909’da (Hicri takvime göre 31 Mart) patlak verdi. Olayın başrolünde Derviş Vahdeti yer alıyordu.135 Sonraki onbir gün içinde isyancılar başkenti denetim altına almaya başladılar. Gazete büroları ve karargâhlar yağmalanırken, Đttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri kaçmak zorunda kaldı. Sokaklarda mektepli subaylara saldırıldı ve birkaçı öldürüldü.136 Đstanbul’daki Birinci Ordu’nun çoğu 129 Sorgun, a.g.e., s.213. 130 Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1977, s.280. 131 Ahmed, a.g.e., s.43-44. 132 Akşin, a.g.e., s.29. 133 Ahmed, a.g.e., s.43-44. 134 Zürcher, a.g.e., s.145. 135 Shaw & Ezel a.g.e., s.280. 136 Hale, a.g.e., s.45. 704 ORHAN ÖRS Arnavut olan askerlerinin de katılımıyla sivil olan ayaklanma askeri bir renk aldı. Bu bunalım durumunda hükümet çaresizlik içinde çırpınıyordu. Sultan olaylara tepkisiz kalmadı ve sadrazam değişikliğine gitti. Ayrıca, şeriatın korunacağını ve onu savunmak için ayaklanmış askerlerin affedileceğini açıkladı. Bütün valilere, 15 Nisan’da, şeriatın korunması gerekliliği noktasında bir genelge gönderildi. Ahmet Rıza, devrimden beri bulunduğu başkanlık koltuğundan düşürülüp yerine Đsmail Kemal getirildi.137 Bu durum üzerine Đstanbul’daki teşkilat durumu Edirne’deki 2. Orduya bildirdi. Edirne’deki ordunun genç zabitanları, durumu şifre ile 3. Ordu karargâhına bir şekilde ulaştırdı. 3. Ordu hemen hazırlıklara başladı ve Đstanbul üzerine yürümeye hazır hale getirildi.138 F. Hareket Ordusu’nun 31 Mart Olayına El Koyması Mahmut Şevket Paşa’nın komutasında hazırlanan ‘Hareket Ordusu’ Đstanbul’un üzerine yürüdü ve böylece karşı devrim gecikmeden başladı. Paşanın kurmay subayı Mustafa Kemal139 idi. 23 Nisan’da başkente ulaşan ordu, ertesi gün isyancılarla yaşanan birkaç çarpışmadan sonra şehrin kontrolünü yeniden ele geçirdi.140 Đsyanın elebaşları yakalanıp bir araya getirildi ve yaklaşık otuz kadarı orta yerde idam edildi. II. Abdülhamid sürgüne gönderildi. 27 Nisan’da parlamento, Selanik’e sürgüne gönderilen sultanın yerine kardeşi şehzade Reşat’ı sultan olarak onayladı.141 II. Meşrutiyete karşı gerçekleştirilen bu isyana ülkenin dört bir tarafından tepkiler geldiğini söyleyen Kemal Karpat, devamında şöyle demektedir: “Đttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanlı Demokrat Fırkası, Ahrar ve Taşnak Partileri, Mülkiye, Rum, Çerkes, Kürt cemiyetleri gibi birçok cemiyet ve kulüp ‘hâkimiyet-i milliye’yi, hürriyeti ve meclisin serbest çalışmasını öneren önemli bir bildiri yayımlamışlardı, 17 Nisan 1909 de. Aynı zamanda, Erzurum gibi birçok yerde Ermeniler ve Müslümanlar bir araya gelerek Meşrutiyet’in ayakta kalmasını savunmuşlardı.”142 1909’da rejime karşı gerçekleştirilen ve başarısızlıkla sonuçlanan 31 Mart Olayı ve dışarıdaki sorunlar Đttihat ve Terakki yönetiminin otoriter karakterinin giderek artmasına neden teşkil etti. Cemiyetin üç üyesi Enver, Talat ve Cavit Bey’ler nazırlıklara gelerek oldukça otoriter bir hale 137 Lewis, a.g.e., s.214-215. 138 Sorgun, a.g.e., s.213-214. 139 Đnönü, a.g.e., s.56. 140 Lewis, a.g.e., s.215. 141 Hale, a.g.e., s.45. 142 Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset, s.116. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 705 geldiler.143 Mahmut Şevket Paşa etkinliğini sürdürebildiği sürece ve kendisine yakın olan meclisteki bazı ittihatçılardan destek alarak 1912’ye kadar mebusların nazır olmalarını, dolayısıyla Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tam iktidar olmasını engelledi. Cemiyet, kabineye ancak birkaç nazır sokabiliyor ve dolayısıyla tam iktidar olamıyordu.144 Asıl güç mücadelesi çoğu zaman orduyu temsil eden Mahmut Şevket Paşa ile cemiyet arasında meydana gelmekteydi. Bu mücadelelerde çoğu zaman paşa baskın geliyordu.145 G. Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Tam Đktidar Olmak Đstemesi 31 Mart olayından sonra Đttihat ve Terakki Cemiyeti kendi ideolojisine sahip, kendi değerlerini belirli ilkeler şeklinde uygulayan ve bu uygulamada devleti araç olarak kullanan, ülke genelinde etkin bir örgüt olmuştu.146 Yine de cemiyet olaydan fena halde sarsılıp etkilenmişti. 31 Mart Olayı, meşrutiyet rejiminin ve cemiyetin taraftarı olduğu şekliyle modernleşme politikalarının, zayıf ve dayanaksız olduğunu ortaya koymuştu.147 31 Mart Olayı’nın en dolaysız sonucu Đstanbul’da Mart 1911’e kadar süren sıkıyönetimin ilanıydı.148 1909-1911 yılları arasında Đttihat ve Terakki Cemiyeti önce yüksek rütbeli subaylar ve yüksek mevkideki devlet adamları yoluyla, daha sonra da hükümet içindeki ve arkasındaki kendilerini destekleyenlerin aracılığıyla, devletin etkin kontrolünde hâkim siyasal kuvvet haline geldi. Ancak egemenliklerine karşı sesler de yükseliyordu. Politik ya da kişisel sebeplerden ötürü hâkim gruptan ayrılan fırkalar, cemiyet örgütünün dışında olduğu kadar içinde de ortaya çıktı. Ancak Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin egemenliği, 1911’de önemli bir tehditle karşı karşıya kalmakla birlikte, ciddi olarak sarsılmadı.149 1909 ile 1914 arası dönemde, liberallerle ittihatçılar arasında, ordunun yüksek komutasında ve muhalif etnik gruplar arasındaki iktidar savaşı, dokuz hükümet değişikliği ve üç dış savaşla daha karmaşık bir mücadele halini ortaya koyuyordu.150 Muhalefetin ilk belirtileri II. Meşrutiyet’in hemen ardında oluşan mecliste çıkmaya başlamakla beraber bundan sonra ki 143 Martin Van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, Đstanbul 2010, s.396. 144 Akşin, a.g.e., s.34 145 Shaw, a.g.e., s.283. 146 Karpat, a.g.e., s.118. 147 Zürcher, a.g.e., s.148. 148 Hale, a.g.e., s.46. 149 Lewis, a.g.e., s.219. 150 Hale, a.g.e., s.47. 706 ORHAN ÖRS bunalımlar ve başarısız ayaklanmadan sonra konan ve uzatılan sıkıyönetim, çok etkin herhangi bir demokratik muhalefetin gelişmesini ciddi bir şekilde önledi. Ancak 1911’e gelindiğinde ittihatçılar arasındaki saflaşmalar gün yüzüne çıkmaya başlamıştı. Ayrıca, 1909’dan beri fiilen gölgede kalmış olan liberaller güçlenmeye başlıyordu.151 1.Cemiyete Karşı Muhalefetin Güçlenmesi 1910’da Ahali Fırkası mecliste kendi grubunu kurdu. Bu parti, ideolojik ya da kişisel nedenlerden ötürü cemiyetten hoşnut olmayan152 mebuslar tarafından kurulmuştu. Arkasında, farklı etnik gruplar ile politikadan men edilmiş partilerin faal üyeleri olan Âdem-i Merkeziyetçiler bir araya gelerek Heyet-i Müttefika-i Osmaniye’yi kurdular. Ayrıca Đsmail Kemal’in başkanlığını yaptığı, Arap ve Arnavut bölgelerinin temsilcilerinin de içinde olduğu Mutedil Liberaller Grubu vardı. Muhalefette yer alan bu grupların hepsi 1911’de bir araya gelerek Đsmail Hakkı Paşa, Damat Ferit Paşa ve Rıza Nur’un öncülük ettiği Hürriyet ve Đtilaf Fırkasını kurdular. Bunlar dışında iki radikal grup daha vardı: Đsveç büyükelçiliği görevini yürüten Şerif Paşa’nın öncülük ettiği Islahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası ve Đştirak gazetesinde yazar olan Hüseyin Hilmi’nin öncülük ettiği Osmanlı Sosyalist Fırkası.153 Hürriyet ve Đtilaf Fırkası’nın kurucularının çoğunun parlamento üyesi olmaları, partiye hemen mecliste grup kurma ve muhalefet etme olanağı sunmaktaydı.154 Đttihatçılar, meşrutiyet ilkelerine inanmakla beraber, görüş birliğinin ve meşruti bir dengenin sağlanması noktasında gerekli bağımsız fırkalara ısrarla fırsat vermemeleri yüzünden, meşrutiyetin temelini zayıflatmaktaydılar.155 Cemiyet’in izlediği politikaları şiddetli bir şekilde eleştiren Miralay Sadık ve Abdülaziz Bey cemiyetten ayrılarak ‘Hizbi Cedid’ adlı grubu kurdular. Đttihatçı saflarında ilk ciddi ayrılık olarak adlandırılabilecek olan bu hareket, 1911’deki olayların gidişatına gösterilen tepkinin sonucuydu.156 Parti içinde destek bulmaya başlayan grup 23 Nisan’da on maddelik bir bildiri yayınladı. Maddelerin çoğu demokratik ve meşruti usullere daha çok uyulması ve benzer ıslahatlarla ilgiliydi. Bununla beraber bazı maddeler de başka bir düşünüş çizgisini işaret ediyordu. Altıncı madde şöyle idi: ‘Ahlak ve adab-ı 151 Hale, a.g.e., s.47. 152 Ahmad, a.g.e., s.107. 153 Shaw, a.g.e., s.283. 154 Lewis, a.g.e., s.220. 155 Ahmad, Đttihat ve Terakki 1908-1914, s.196. 156 Lewis, a.g.e., s.219. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 707 umumiye-i diniye ve milliyenin muhafazasıyla beraber Garbın terakkiyat ve tekemülat-ı medeniyesinin Memalik-i Osmaniye’de inkişafını arar.’157 Đttihat ve Terakkinin içeride uyguladığı partizan, baskıcı ve dışarıda uyguladığı tavizci politika sebebiyle muhalefet gittikçe güçleniyordu. 21 Kasım 1911’de bütün muhalefet gruplarının ve fırkalarının bir araya gelmesiyle kurulan Hürriyet ve Đtilaf Fırkası, yirmi gün sonra girdiği Đstanbul’daki mebus seçiminde başarı göstermesi, Đttihat ve Terakki’ye karşı muhalefetin ciddi bir şekilde güçlendiğini ortaya koyuyordu.158 1912 baharında Đtalyanlar, bazı Osmanlı adalarını işgal ederek, Beyrut, Đzmir gibi limanları bombardımana tuttu. Hatta boğazlara saldırarak savaşın temposunu gittikçe artırıyordu.159 Mayıs’ta ise Arnavutlar, büyük ölçüde topraklarının Sırbistan ve Yunanistan tarafından ilhakının önüne geçmek için160 birleşik, bağımsız ve Arnavutlar tarafından yönetilen bir Arnavutluk için isyan ettiler.161 Đçine düşülen durum sebebiyle Meclis-i Mebusan feshedilerek tekrar seçime gitme kararı alındı. Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kudretli yöneticilerinin öncülük ettiği olağanüstü rejim 1912 seçimlerini, ‘Sopalı Seçim’162 olarak adlandırılabilecek bir demokrasi gösterisi durumuna getirdiler. Seçimleri, Đttihat ve Terakki Cemiyeti büyük bir farkla kazandı. 284 mebusun yalnızca küçük bir grubunu163 muhalefet oluşturuyordu. Mecliste çoğunluğu elde eden ittihatçılar, hükümete kendi adamlarını getirmek için baskıyı gün geçtikçe arttırıyordu.164 2.Muhalefetin Đktidara Gelmesi 1912 Mayıs ve Haziran aylarında, muhalefetin desteğiyle, ordu içinde Đttihat ve Terakki’ye karşı olan subaylar tarafından Đstanbul’da Halaskaran-ı Zabitan Grubu kuruldu. Amaçları, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ni iktidardan uzaklaştırmak ve yasal hükümeti geri getirmekti.165 Bu grup, hükümete gizli tehdit ve baskılar yapınca 16 Temmuz 1912’de Said Paşa sadrazamlıktan istifa etti. Bu sırada meydana gelen bazı iç ve dış hadiseler yüzünden yıpranan ve güçten düşen Đttihat ve Terakki iktidara talip olmayınca, 21 157 Lewis, a.g.e., s.221-222. 158 Zürcher, a.g.e., s.152-153. 159 Ahmad, a.g.e., s.126-127. 160 Kemal H. Karpat, Đslam’ın Siyasallaşması, Đstanbul 2005, s.685. 161 Shaw, a.g.e., s.288. 162 Ergut, a.g.e., s.281. 163 Ahmad, a.g.e., s.132. 164 Zürcher, a.g.e., s.153. 165 Ahmad, a.g.e., s.134. 708 ORHAN ÖRS Temmuz’da partiler üstü görünümde olan “Büyük Kabine” hükümeti kuruldu.166 Sultan Reşat, Sait Paşa’nın yerine Gazi Ahmet Muhtar Paşa’ya hükümeti kurma görevini verdi. Ahmet Paşa, partiler üstü bir kabine kurmaya karar verdi ve kabinesine daha önce vezirlik yapmış Kamil Paşa, Damat Ferit ve Hüseyin Hilmi gibi deneyimli siyasetçileri alarak mevcut krizin üstesinden gelmeye çalıştı. Ancak Đttihat ve Terakki Cemiyeti, her ne kadar hükümetin dışında kalmışsa da halen parlamentoyu kontrol edebiliyordu.167 Fakat 24 Temmuz’da tekrar harekete geçen Halaskaran-ı Zabitan Grubu, meclisin dağıtılması ve seçimlerin yeniden yapılması için bastırıyordu.168 Kabine, meclisin dağıtılmasıyla ilgili gelen tepkilere karşı sessiz kalmadı ve meclisi dağıttı. Sonraki aylarda ülke içinde önde gelen ittihatçılar hükümetin zulmüne uğradı; birçoğu sürgüne gönderildi, diğerleri de ya yer altına indi ya da yurt dışına kaçmak zorunda kaldı.169 3. Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Đktidarı Tamamen Ele Geçirmesi I. Balkan Savaşı 2 Ekim 1912’de Balkan Devletleri Osmanlı’ya ültimatom verdi. Hükümet o aralar tamamen Đtalyanlarla devam eden savaşla meşguldü.170 23 Eylül 1911 tarihinde büyük devletlerin onayını almış olan Đtalya önce Osmanlı devletine nota vermiş ve hemen arkasında 29 Eylül’de savaş ilan etmişti. Durumun kötüye gitmesi üzerine Đttihatçı subaylar gönüllü olarak, halkı örgütlemek için Libya’ya gitmişlerdi. Bu subaylar arasında Enver Paşa, Mustafa Kemal ve Fethi Bey de vardı.171 Ancak, Balkan devletlerinin sıkıştırmasıyla, 17 Ekim’de aceleyle Đtalya ile barış imzalandı.172 30 Eylül’de Balkan devletleri, 13 Ekim’de ise Osmanlı imparatorluğu seferberlik ilan ettiler. 13 Ekim’de müttefikler, Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ taleplerini Osmanlı’ya sundular. Bu talepler şunlardı: 1) Vilayetler özerk olmalı ve başlarında ya Belçikalı ya da Đsviçreli valiler olmalıdır. 2) Hıristiyanlar askerliği kendi vilayetlerinde yapmalıdır. 166 Zürcher, a.g.e., s.153. 167 Shaw, a.g.e., s.291. 168 Ahmad, a.g.e., s.138. 169 Ahmad, a.g.e., s.138. 170 Lewis, a.g.e., s.224. 171 Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s.71-72. 172 Lewis, a.g.e., s.224. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 709 3) Yerel yasama meclisleri kurulmalıdır 4) Büyük devletlerle beraber Balkan devletleri de ıslahatların gözetimine katılmalıdır. 5) Islahatlar 6 ay içinde yürürlüğe konulmalı ve Osmanlı seferberliği tek taraflı olarak hemen iptal ettirmelidir. Bu olay ve ortaya çıkan taleplere karşı Osmanlı kamuoyunda ateşli bir ulusçuluk rüzgârları esmeye başladı. Hükümet bu talepleri karşılayamazdı ki Balkan devletlerinin de böyle bir beklentisi gözükmüyordu. 17 Ekim’de Balkan devletleri, Osmanlıya savaş ilan ettiler. Đki hafta içerisinde yapılan savaşlar neticesinde müttefikleriyle beraber Bulgar ordusu, Đstanbul’un savunma hattı olan Çatalca’ya kadar geldi. Kale kentleri olan Yanya, Đşkodra, Edirne şehirlerini kuşatma altına aldılar. Durumun ciddiyetini gören Osmanlı, büyük devletlerin araya girmeyeceğini anlayınca, doğrudan Bulgar kralına başvurdu. Bulgarlar, 3 Aralık’ta Londra’da bir barış konferansının toplanmasını kabul ettiler. Balkan devletleri Tekirdağ’ın doğusu ile Midye’nin doğusu arasındaki bir çizginin doğusu ve Gelibolu yarımadasının dışında bütün Rumeli ve Ege adalarının kendilerine bırakılmasını talep ettiler. Büyük devletlerin de desteğini arkasına almış olan Balkan devletlerinin bu talebi karşısında hükümet 22 Ocak’ta sarayda toplanan bir şurada barışa karar verdi. Bu verilen karar, Edirne’nin gözden çıkarılması demekti.173 Halaskaran-ı Zabitan, o sırada savaşa yoğunlaşmıştı. Đktidardan uzaklaştırılan ancak pes etmeyen Đttihat ve Terakki Cemiyeti ise iktidara yeniden gelmeye hazırlanıyordu. Baştaki Kamil Paşa Hükümeti halkın pek çoğuna zayıf ve yeteneksiz görünüyordu. Balkan orduları Đstanbul surlarına yaklaşınca cemiyet hazırladığı planları devreye sokmaya başladı.174 Cemiyetin Enver ve Talat Paşa yönetimindeki kilit kadrosu, hükümeti tamamıyla iç sebeplerden ötürü devirmeye, muhtemelen daha 1912 yılı sonlarında karar vermişti. Kasım ayında Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin eski düşmanı Kamil Paşa sadrazam olarak yönetime geçince, hükümetin ittihatçılar üzerindeki baskısı daha da arttı ve komitenin varlığını sürdürmesi tehlikeye girmekteydi.175 23 Ocak günü, kabinenin Edirne’nin Bulgarlara verilmesi teklifini düşünmekte olduğunun duyulmasıyla ittihatçılar Babıâli’ye baskın yapmaya 173 Akşin, a.g.e., s.75-77. 174 Lewis, a.g.e., s.224. 175 Zürcher, a.g.e., s.153-164. 710 ORHAN ÖRS karar verdiler.176 Đttihatçılar, Edirne için büyük bir kalabalık toplayarak Babıâli’ye doğru yürüyüşe geçti. Babıâli’ye girişi engellemeye çalışan iki subay ve bir komiser vurularak öldürüldü. Yenilginin baş sorumlusu olarak görülen Nazım Paşa küfrederek, “Siz beni aldattınız” diye çıkışırken Yakup Cemil tarafından öldürüldü.177 Kamil Paşa hükümetinin de aleyhinde propaganda yapan Đttihat ve Terakki Cemiyeti, normal yollardan iktidara gelemeyeceğini anlayınca hükümete karşı kanlı bir baskın düzenleyerek iktidara el koydu. Sadrazam Kamil Paşanın zorla istifa ettirilmesiyle Đttihatçılara yakın duran Mahmud Şevket Paşa sadarete getirildi.178 Paşa, ayrıca, Harbiye Nazırlığını da üstlendi. Hacı Adil Dâhiliye nazırı, Sait Halim Hariciye, Ahmet Đzzet Paşa başkumandan vekili, Cemal Paşa Đstanbul muhafızı oldu.179 Diğer taraftan Đttihat ve Terakki Cemiyeti için, önceki hükümetin Edirne’den kesin olarak vazgeçmiş olduğunu düşünmekle yanlışlık yapıp yapmadığı önemli değildi. Çünkü onlar hükümeti devirmeye çoktan karar vermişlerdi. Cemiyetin içindeki Talat Bey ve taraftarları, Edirne’nin kaybedilmesi ve sorumluluğun ittihatçılara yüklenmesinden sonra iktidara gelmeyi düşündüklerini açıkça ifade etmeye başlamışlardı. O günün duygusal atmosferinde siyaseten önem taşıyan Edirne sorunu ise, cemiyetin yaptığı darbeye psikolojik destek olmaktan öteye gitmiyordu. Đttihatçılar, aynı zamanda Edirne’yi elde tutmanın ne kadar güç olduğunun da farkındaydılar.180 30 Ocak’ta Balkan devletleri Londra Konferansı’na son verdiklerini açıkladılar. Aynı gün Babıâli, büyük devletlerden gelen notaya cevap verdi. Verilen cevapta Edirne’nin Müslüman toprağı olduğu, dolayısıyla verilemeyeceği ancak Meriç’in sağ kıyısındaki toprakların verilebileceği, adaların ise Anadolu’nun korunması açısından önemli olduğu ancak kime bırakılması gerektiği noktasında karar mercii olarak büyük devletlerin kabul edilebileceği belirtiliyordu. Bunu kabul etmeyen Bulgarlar, savaşı yeniden başlattı. Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin genç subayları, Edirne’nin kurtarılması için bir taarruz istiyorlardı. Ancak, hem Mahmut Şevket Paşa, hem de Ahmet Đzzet Paşa Osmanlı ordusunun böyle bir taarruzu yapabileceğine inanmıyordu. Savaş Osmanlı aleyhine sonuçlanmış ve Edirne çok uğraşılmasına rağmen kaybedilmişti.181 Balkan harbi Osmanlı devletini 176 Lewis, a.g.e., s.224. 177 Akşin, a.g.e., s.76-77. 178 Sorgun, a.g.e., s.341-347. 179 Akşin, a.g.e., s.77. 180 Ahmad, Đttihat ve Terakki 1908-1914, s.150-151. 181 Akşin, a.g.e., s.77. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 711 temelinden sarsmıştı. Yanya, Đşkodra, Edirne ve diğer kentler birer birer düşerken, insanlarda ağır taarruzlar altında kalıyordu. Savaş sonunda Osmanlı Avrupası Edirne’ye kadar kaybedilmişti.182 Her işte kendi bildiğine göre hareket eden Mahmud Şevket Paşa, 11 Haziran 1913’te meçhul bir şekilde öldürüldü.183 Paşanın öldürülmesi Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ne hürriyet ve demokrasinin son nüvelerini de ortadan kaldırma bahanesini verdi.184 Suikast üzerine Đttihat ve Terakki Cemiyeti birlik ve beraberlik havasını bir tarafa bıraktı.185 Đstanbul’da gece on buçuktan sonra sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Komployla ilgisi olanları sorguya çekmek üzere Harp Divanı kuruldu. 12 kişi idama mahkûm edildi.186 Gıyaben idama mahkûm edilenler arasında Prens Sabahattin ve Kürt Şerif Paşa da vardı.187 Bu suikast girişimi, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’ne muhalefete karşı baskıyı artırmak için bahane olmuştu.188 Çok önemli diğer bir gelişme de, ilk kez bir Đttihat ve Terakki Cemiyeti üyesinin, Sait Halim Paşa’nın, hükümeti kurmakla görevlendirilmesiydi. Her ne kadar Paşa, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ileri gelenlerinden bir olmasa da onun sadarete gelmesiyle Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin denetleme iktidarı son buluyor ve tam iktidar dönemi başlıyordu.189 II. Balkan Savaşı Balkan ülkelerinin arasındaki gerilim, I. Balkan Savaşı sonrası, hızla yükseliyordu. Savaşa katılmamış olan Romanya, Bulgarların kazandığı toprakları kendi aleyhine bir olumsuzluk olarak gördü ve bunun giderilmesi gerektiğini ileri sürdü. Bulgarların toprak paylaşımından memnun olmayan Sırbistan ve Yunanistan da Bulgaristan aleyhinde bir ittifak kurdular. Bu olay Đkinci Balkan Savaşı’nın başlangıcını hazırlıyordu.190 Balkan devletleri, Osmanlıdan aldıkları toprakları kendi aralarında paylaşamayınca, Bulgaristan dört bir tarafından müttefiklerince saldırıya uğradı ve savaşta ağır bir yenilgiye uğratıldı.191 Enver Paşa, 17 Temmuz’da Çerkesköy’de ‘kimsenin Türk ordularını Enez-Midya hattında durdurmaya hakkı olmadığını ve durduramayacağını; Türk hükümeti Büyük devletlere boyun eğse bile, kendisinin askerlerine 182 Tunaya, a.g.e., s.36. 183 Sorgun, a.g.e., 2001, s.354. 184 Lewis, a.g.e., s.224. 185 Akşin, a.g.e., s.79. 186 Ahmad, a.g.e., s.161. 187 Akşin, a.g.e., s.80. 188 Ahmad, a.g.e., s.161. 189 Akşin, a.g.e., s.80. 190 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nim Tarihi, s.160-161. 191 Akşin, a.g.e., s.89. 712 ORHAN ÖRS Edirne ve ötesine saldırma emri vereceğini’ söylüyordu.192 Balkan devletlerinin birbirleriyle savaş durumunda olmalarını fırsat bilen Osmanlı ordusu 22 Temmuz’da Edirne ve Kırklareli’ne girdi.193 Birlikler, 1908 Meşrutiyeti’nin beşinci yıldönümünde Edirne’yi yeniden ele geçirdi. Edirne’yi geri alan cemiyet böylece, Edirne’nin kurtarıcısı sıfatını da hak etmiş oldu.194 Sonuç olarak 29 Eylül 1913’te imzalanan Đstanbul Antlaşması’yla Batı Trakya Bulgaristan’a bırakıldı, Edirne Osmanlı devletinde kaldı ve böylece Meriç sınır oldu.195 Osmanlı devleti, 1908-1914 yılları arasında; 1911-1912 yıllarında Đtalya’ya Trablusgarp Savaşı’nda, 1912-13 yıllarında ise Balkan devletlerine birinci Balkan Savaşı’nda çok toprak kaybetti. Birinci Balkan Savaşı’nda Osmanlıdan toprak almayı başaran Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan gibi devletler daha sonra kendi aralarında savaşmaya başladılar. Bu durumdan yararlanan Osmanlı Edirne’yi geri almayı başardı. Ne var ki bu savaşlar soncunda Osmanlı imparatorluğu Edirne ile başkent Đstanbul arasındaki topraklar dışında Balkanlardaki bütün topraklarını kaybetti. 16 yüzyılda Viyana’ya kadar uzanan Osmanlı toprakları artık Đstanbul’a birkaç saatlik tren yolu ile gidilecek kadar azalmıştı.196 Bernard Lewis, Mahmud Şevket Paşa’nın ölümünden 1918’e kadar devletin, ‘triomvira’ denilen üç adamın egemenliğinde (Enver, Talat, Cemal Paşalar) fiili bir askeri diktatörlükle yönetildiğini ileri sürmektedir.197 Buna karşın Sina Akşin, Đttihat ve Terakki Cemiyetinin içinde bir Enver-Talat çekişmesi olduğunu iddia etmekte ve şunları söylemektedir: “Talat Merkez-i Umumi ve genel olarak Đttihat ve Terakki örgütü tarafından destekleniyordu. Yani, siyasal güce sahipti. Buna karşılık Enver, orduyu elinde tutuyor ve savaş zamanı olduğu için bu durum yerini daha da sağlamlaştırıyordu. Bu iki adam birbirlerini ‘yiyemeyecek’ kadar güçlüydüler.”198 Daha sonra iktidara gelen Talat Paşa’nın bir buçuk senelik sadaret zamanlarında memleketin durumu pek iç açıcı değildi. 1914 yılında yapılan seçimleri de kazanan Đttihat ve Terakki Cemiyeti, hiçbir mecburiyet yokken Talat, Enver ve Cemal gibi paşalarının çeşitli hülyalarıyla bir oldubittiye getirilerek Osmanlı devletini Harb-i Umumi diye bilinen Birinci Dünya Harbi’ne soktu.199 1912-13 dönemi Đttihatçıların tarihinde ve Osmanlı 192 Ahmad, a.g.e., s.164. 193 Akşin, a.g.e., s.89. 194 Ahmad, a.g.e., s.150,164. 195 Akşin, a.g.e., s.89. 196 Donald Quarter, The Ottoman Empire 1700-1922, New York 2005, s.59. 197 Lewis, a.g.e., s.224. 198 Akşin, Jön Türkler ve Đttihat ve Terakki, s.434. 199 Sorgun, a.g.e., s.41-47. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 713 devletinin Birinci Dünya Harbi’ne girişinde önemli bir süreç oldu. 1912 seçimlerinden sonra Đttihatçılar iktidar üzerindeki etkilerini yitirdiler. Ne var ki 1913’te bir darbe yaparak iktidarı yeniden ve bu kez tamamen ele geçirdiler. Bu yıllar aynı zamanda ittihatçıların milliyetçilik ideolojisine doğru kaydıkları yıllardı. Đttihatçılar, Osmanlı devleti Balkanlarda yenilip Arnavutluğu kaybettikten sonra etnik Türkleri, devletin temelini oluşturan ve ayakta kalmasını sağlayacak olan çekirdek grup olarak görmeye başladılar.200 Sonuç ve Değerlendirme Sonuç itibariyle 19. yüzyılın sonlarında, Osmanlı imparatorluğunun kötüye gidişini gören devlet adamları, mevcut durumu düzeltmek için Batılılaşma siyasetini benimseyip uygulamaya koymaya çalıştılar. Đmparatorluk, bazen dış devletlerin baskısı, bazen de reform yanlısı devlet adamlarının isteğiyle reformlar geliştirip hayata geçirmeye çalıştı. Bunların başında Tanzimat dönemi politikaları ve uygulamaları gelir. Ancak, Tanzimat reform politikaları hiçbir zaman tam manasıyla halkın isteğine dayanmamıştı. Reformlar daha çok ya dış devletlerin baskısı ya da bürokratların isteğiyle gerçekleştiriliyordu. Bundan dolayı reformlara halkın desteği hiçbir zaman yüksek olmadı. Destek olmadığı gibi bu reformlara karşı giderek bir muhalefet de gelişiyordu. Bu muhalefetin başında Genç Osmanlılar hareketi geliyordu. Yahya Kemal, Şinasi, Ali Suavi ve Mithat Paşa gibi aydınların öncülük ettiği bu hareket, özellikle gazeteler yoluyla muhalefeti yükseltiyorlardı. Jön Türkler, zamanın sultanına ilk resmi anayasayı 1876 yılında ilan ettirmişlerdi. Ancak bu gençlerin başarısı geçici olmuş, kendilerinin desteğiyle tahta geçen Sultan Abdülhamid çeşitli nedenler ileri sürerek 1878 yılında anayasayı rafa kaldırmıştı. II. Abdülhamid’in iktidarı tekrardan tamamıyla ele geçirmeye başlamasıyla, yeni bir muhalefetin filizleri 1889’da dört genç öğrenci tarafından atılıyordu. Yıllar içinde gelişen ve iktidarı eline geçiren bu muhalefet’in en hareketli olanı Đttihat ve Terakki Cemiyetiydi. Yıllar içinde rejime karşı mücadele eden bu örgüt aynı zamanda kendi içinde de ayrılmalar yaşıyor; ancak en güçlü muhalefet olma özelliğini hep devam ettiriyordu. 1908 II. Meşrutiyet dönemi bu mücadelenin en önemli safhalarından birini oluşturuyor. Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yaptığı faaliyetler ve geliştirdiği politikalar sayesinde Sultan Abdülhamid, ‘meşrutiyet’i tekrar ilan edip seçimlere gitme kararı almak zorunda kaldı. Cemiyet, hürriyet istekleri, kanun hâkimiyetinin ön plana çıkarılması ve yeni anayasanın vaat ettiği 200 Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset, s.140. 714 ORHAN ÖRS hakların verilmesi için mücadele ediyor ve mücadele sanki bunlarla sınırlıydı. Hatta ilk başlarda hükümet kurmayı düşünmediklerinden dolayı eski adamların birçoğunu iş başında bıraktılar. Đttihat ve Terakki Cemiyeti, gizliliğini muhafaza ederek perde arkasında devleti subaylarla yönetmeyi, iktidar sahibi olarak yönetmeye tercih ediyordu. Đktidarı ele alıp ülkeyi yönetmekten çekinmesinin sebepleri vardı. Birincisi, cemiyet gerçek anlamda yurdun temel sorunlarına çözüm getirecek bir programa sahip değildi. Đkincisi, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin toplumun karşılaştığı sorunlara uygun çözüm sağlayacak ve kararlar alacak bilgiden, anlayıştan yoksun olmasıydı. Birincisinden daha uzun sürmesine rağmen II. Meşrutiyet dönemi de acı ve hayal kırıklığıyla sona eriyordu. Meşrutiyet’in ilanından sonra Đttihat ve Terakki’nin Türkçü tarafının gittikçe ağır basmaya başlaması kuşku ve endişelere neden olmaya başladı. 1912 yılında, Osmanlı ulusçuluğu altındaki unsurları birleştiren politika zaman içinde terk edildi ve yalnızca Türklerin temsilci olma anlayışı ve ideolojisi geliştirilmeye çalışıldı. Đttihat ve Terakki Cemiyeti döneminin kendinden sonraki döneme bıraktığı miras, bir taraftan hürriyet, yani demokrasi özlemi, diğer taraftan da sert devlet yönetimi alışkanlığı, dinin, dilin, tarihin, kültürün modern ‘milli’ kimliği belirlemekteki yetkinin tanıtılmasının ve rolünün devlete devredilmesiydi. Özellikle 1908’den sonra iktidarı, alenen olmasa da, eline geçiren Đttihat ve Terakki Cemiyeti, yeni politikalar üretmeye ve imparatorluğu içinde bulunduğu kötü durumundan kurtarmaya çalıştı. Milliyetçilik akımının yükselişte olduğu bu dönemde, cemiyet gerekli tedbirleri almak için çok çaba sarf etti. Müslüman olmayan halkların imparatorluktan ayrılmasıyla baş başa kaldıkları Müslüman halkın milliyetçilik fikriyle hemhal olmaması ve bu tehlikeli akımın bu halklar arasında kabul görmemesi için birçok reform girişiminde bulundu. 1908 yılında II. Meşrutiyet’i ilan ettirdiler, askeri ve idari çalışmaları bir arada yürütmeye özen gösterdiler. Ancak zamanın en önemli ideolojilerinden biri olan milliyetçilik akımına kapıldıkları ve bu reformların mantığına da bu anlayışlarını yansıttıklarından dolayı, bu önemli reformlar Türk olmayan halklar arasında çok fazla taban bulup gelişemedi. Sözün özü, önleyemedikleri milliyetçilik akımına, daha sonraları, ülkenin kurtarıcısı olarak kendileri sarıldılar. ĐTTĐHAT VE TERAKKĐ CEMĐYETĐ 715 Kaynakça Ahmad, Feroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Clarendon Press, Oxford, 1969. Ahmad, Feroz, Đttihatçılıktan Kemalizm’e, Kaynak yayınları, Đstanbul, 2009. Ahmad, Feroz, The Making of Modern Turkey, Routledge, London, 1993. Akşin, Sina, Kısa Türkiy

.

İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Dr. Taner ASLAN∗ Özet: Çalışma, ilk olarak İttihad-ı Osmanî adıyla kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bu adı almasına kadar geçen tarihi hadiseleri ele almaktadır. İttihad-ı Osmanî Cemiyeti 2. Abdülhamit’in “istibdat” idaresine karşı bir oluşum olarak ve Batıdaki yeni gelişmelerin etkisi ile ortaya çıkmıştır. Askeri Tıbbiye’de kuruluşu tamamlanan Cemiyet, ilk zamanlarda mektep talebeleri arasında yayılmıştır. Üyeleri umumiyetle gençlerden oluşmaktaydı. Paris’te bulunan Ahmet Rıza ve Cemiyet tarafından Avrupa’ya gönderilen Dr. Nazım’ın birlikte çalışmaları neticesinde Cemiyet, Terakki ve İttihat adını almıştır. Balkanlarda da “istibdat” idaresine karşı Bursalı Mehmet Tahir, Talat Bey ve arkadaşları tarafından Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kurulmuştur. İşte Selanik merkezli Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Paris merkezli Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin birleşmesinden Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adı doğmuştur. Anahtar Kelimeler: İttihad-ı Osmanî, Terakki ve İttihat, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti 1. Giriş Osmanlı Devleti’ne Batı merkezli fikir ve hareketlerin girmesi Batılılaşma ile olmuştur. Eğitim ya da bilgi ve görgüsünü geliştirmek amacıyla Avrupa’ya giden Osmanlı aydınları, Batının özgürlük, eşitlik gibi fikirlerinden etkilenmişlerdir. Avrupa’daki gelişmelerin hürriyet ve eşitlik neticesinde meydana geldiği düşüncesinden hareketle, Batılı fikir ve değerlerin Osmanlıya getirilmesi için büyük çaba sarf etmişlerdir. Osmanlının da bu tür fikirlerle gelişeceği inancına sahip olmuşlardır. Bu fikirleri benimseyenler, Osmanlının öteden beri Batılılaşma siyaseti takip etmesine karşın, ciddi manada bir gelişme yakalayamamasının arka planında, Batılı manada fikir hareketlerinin tam manasıyla Osmanlıda yerleşmemesinin yattığını ileri sürmüşlerdir. Batıya her ne surette olursa olsun gidenler, Batının eşitlik-hürriyet gibi fikirlerini benimsemişler ve bu fikirlerin Osmanlı Devleti’ne girmesini sağlamışlardır. Bu fikirleri ise basın ve neşriyat yoluyla yaymışlardır. Osmanlı Devleti’nde meşruti bir sistemin tesisine çalışan Yeni Osmanlılar Cemiyeti bu dü- ∗ Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü / AKSARAY taneraslan1972@mynet.com bilig, Güz / 2008, sayı 47 80 şüncenin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Devletin anayasal bir düzene kavuşmasının gereğini her düzlemde savunan Cemiyet mensupları, Osmanlı Devleti’nde özgürlük fikirlerinin mimarı olmuşlardır. Cemiyet, bu düşüncelere önderlik etmiş ve kendisinden sonra oluşacak teşekküllere de ön ayak olmuştur. Jön Türk hareketi de aynı kaynaktan beslenen bir harekettir. Hareketin fikri alt yapısı yine Batı orijinlidir. Onlar Osmanlı Devleti’nin, içinde bulunduğu bunalımdan kurtulmasının yolunun, Batılı fikirler ile Batının idarî, siyasî ve sosyal gelişmelerinin iktibas edilerek Osmanlıya uyarlanmasından geçtiği düşüncesini benimsemişlerdir. 2. İttihâd-ı Osmanî Cemiyeti’nin Teşekkülü Şûrâ-yı Ümmet gazetesinin “Hükûmet-i meşruta ve ıslahât-ı umûmiye taraftarları”1 şeklinde isimlendirdiği ve Osmanlıların, “Ahrâr-ı Osmaniye” (Okandan 1968: 234) dedikleri Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti, “hürriyeti ilan ve herkese müsâvât ve adâlet vermek” (Kohen 1328: 43) ve “istibdat” idaresini meşrutî bir yönetime dönüştürmek maksadıyla 21 Mayıs 1305 (2 Haziran 1889) tarihinde İbrahim Temo (Ohri), Abdullah Cevdet (Arapkir), İshak Sükutî (Diyarbakır), Çerkez Mehmet Reşid (Kafkasya), daha sonra Hikmet Emin (Konya), Cevdet Osman, Kerim Sebatî, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Dr. Nazım Bey, Şerafettin Mağmumi, Giritli Şefik, Bakülü Hüseyinzade Ali tarafından teşekkül edilmiştir (Tunaya 1952: 104; Çankaya 1968-1969/III: 628-629; Hanioğlu 1986/I: 173; Mardin 1964: 43; Kuran 1959: 54-55; Ramsaur 1972: 30; Birinci 2001: 45).2 Gizli olarak teşkil edilen Cemiyetin ilk adı, “İttihad-ı Osmanî” ya da “İnkılab-ı Osmanî”dir. 3 Cemiyetin teşekkülünde rol oynayan grup Jön Türkler olarak addedilmektedir. Jön Türkler4 I. ve II. Meşrutiyeti hazırlayan hareketlenme içindeki tüm aydın kitlesi için kullanılmıştır (Tunaya 1952: 161; Ramsaur 1972: 19). Aynı zamanda bu hareket bir orta sınıf burjuvazi hareketidir (Tunaya 1952: 153). Jön Türk, bir bakıma Batının aynasına bakarak üretilen bir kavramdı. Jön Türk ismi Fransızca “Jeune Turc” deyiminden gelmektedir. Jön Türkler “Osmanlı Devleti’nde asrî ihtiyaçlara göre değişiklik yapmak isteyen ihtilâlcilere” verilen bir addır (Kuran 1945: Önsöz). Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yakınlığı ile bilinen Osmanlı gazetesi Jön Türkler hakkında şunları yazar: “Vatanın içinde bulunan mahalliği takdîr ile tahlisi için ahkâm-ı şer’iye ve kanûniyenin bir an evvel istihâl-i mer’iyetine çalışan, mütehassıs, fedakâr bülâned-i amel, yirmi otuz yaşındaki Osmanlılar daha doğrusu genç gönüllü, genç fikirli umûm Osmanlılar” dır (Osmanlı, sayı 31, 1 Mart 1899: 6). Jön Türk tanımına dair bir Jön Türk gazetesi olan Hak gazetesinde ise şu tanıma yer verilmektedir; “Jön Türk ne demektir? İstibdâdın aleyhinde bulunan efkâr-ı münevvere sahibi, hâl-i hazırda ise istibdâd sizin vücûdunuzla kâimdir. Bu cihetle eğer Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 81 siz var iseniz firka-i ahrâr da mevcutdur. Hatta siz yok olduğunuz zaman dahi bu fırka mevcut bulunacaktır. Bu fikir teessüs etmiştir.” (“Jön Türk ve Ermeni”, Hak, sayı 1, 8 Ramazan 1318: 1). Cemiyetin kurucularından Abdullah Cevdet, Mısır’da 1326’da kaleme aldığı aynı zamanda Cenevre’de de neşredilen İki Emel adlı eserinde, Jön Türklerin devleti nasıl kurtaracaklarını, neyi ikame edeceklerini, niçin var olduklarından bahseder; “Neyi tesîs ve ihyâ etmek? Nerede tesîs ve ihyâ etmek? Nasıl tesîs ve ihyâ etmek?... Ahaliyi tesîs ve ihyâ etmek saha-i terakkide tesîs etmek, zîyâ-yı ilim ve fazîlet ile tesîs ve ihyâ etmek... Mâzînin, ahenk ve terakkiye uymayan cereyanına sed çekmek, bâtıl âkide ve hurâfeleri zekâ, tefekkür, fen ve sanayiinin teftiş ve nezâreti altında mahvetmek lazımdır” (Abdullah Cevdet 1316: 3- 28). M. Şükrü Hanioğlu Bir Siyasal Örgüt Olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902) adlı eserinde Jön Türkler hakkında şunları söyler; “Jön Türklük, eskiye karşı yeniyi dinin toplumdaki rolüne karşı bilimi savunan ve yeni ilişkiler sistemi arzulayan bir kategoridir” (Hanioğlu 1966: 72). Teşekkülünde Mason ve Carbonari teşkilatlarının da etkili olduğu5 Cemiyetin kurulmasına neden olan etken, Devlet-i Ali’nin içinde bulunduğu siyasî, idarî, sosyal ve iktisadi bunalımdı. Hürriyet fikirlerinin hemen her türlüsünün taraftarı bulunan Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Mülkiyede, Cemiyet gelişme zemini bulmuştur. Devleti, içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için birtakım çareler aranmıştır. Gerek pozitivizm gerekse materyalizm bu çarelerden belli başlı olanlarıdır (Mardin 1992: 49). Cemiyetin oluşumunda ‘istibdata’ karşı duyulan hoşnutsuzluk ile Batıya karşı duyulan hayranlık yatmaktadır.6 “Bu devlet nasıl kurtulur” sorusundan müphem olarak acilen meşrutiyetin ilanının gereğine inanan Cemiyet üyeleri, II. Abdülhamit idaresinin bir an evvel yıkılmasını arzu etmekteydiler. Osmanlı Devleti’nde ıslahat yapılması ve ‘istibdat’ idaresinin yıkılarak meşruti bir idarenin tesis edilmesi için yoğun bir propaganda faaliyetine girmişlerdir. Cemiyet, özellikle basın yayın yoluyla ‘istibdat’ idaresinin menfi uygulamalarından bahsetmiştir. Cemiyet, bu idarenin son bulması ile imparatorluğun derin bir nefes alacağı ve meşruti bir sistemin ihdas edilmesiyle birlikte de, vatanın şer odaklarından kurtulacağı düşüncesinde idi. Yayınladıkları neşriyatlarda da hükûmetin öncelikli işinin meşrutiyeti tesis etmek olduğu ifade ediliyordu (Osmanlı, sayı 62, 1900: 2).7 İttihad-ı Osmanî Cemiyeti, faaliyetlerini gizlilik ve ciddiyet içinde yürütmekteydi. Vatan ve milliliği esas alan Cemiyet, bu fikirlerin özellikle Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Mülkiye talebeleri arasında yayılmasını ve gelişmesini sağlamak için faaliyetlerde bulunmaktaydı (Tansu 2003: 26). Cemiyet üyele- bilig, Güz / 2008, sayı 47 82 ri, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahâne’nin hamam önündeki odun yığınları üzerinde tıbbiye öğrencileri ile olan münasebetleri neticesinde onları Cemiyetin amaçlarına hizmet eder hale getirmişlerdir (Rıza Tahsin 1933: 114). Düzenledikleri bu toplantılara da "hatap kıraathanesi toplantısı" (Tansu 2003: 26) adını vermişlerdir. Cemiyetin kurucuları Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin ilk sınıfında okumaktadırlar. Cemiyet, ilk önemli toplantısını 20 Temmuz 1892’de yapmıştır (Birinci 2000: 469). Toplantılarını umumiyetle tıbbiyede yapmaktaydılar. Tıbbiye dışındaki ilk toplantısını ise Edirnekapı dışında bulunan bir kahvehanede Haziran 1899’da yapmıştır. Bu toplantıya 12 üye katılmıştır. Buradaki toplantıya İbrahim Temo, İshak Sükutî, Abdullah Cevdet, Çerkez Mehmet Reşid, Asaf Derviş, Hersekli Ali Rüştü, Giritli Muharrem, Hikmet Emin, Ali Şefik ve ismi tespit olunamayan bir kişi iştirak etmiştir (Hanioğlu 1986/I: 175.; Ramsaur 1972: 33). Toplantı, Mithat Paşa’nın bağında çukurca bir yerde bulunan incir ağacının altında, yere serilen hasır ve çuvallar üzerine oturarak bir piknik görüntüsü verilerek yapılmıştır. Toplantıya iştirak edenlerin hizmetlerini bağ bekçisi Aluş Ağa yapmıştır. İnciraltı toplantısı adı da verilen bu toplantıda en yaşlı üye olan Ali Rüştü başkan, Şerafettin Mağmumi sekreter, Asaf Derviş ise veznedar seçilmiştir. Cemiyette alınan kararları kaydetme vazifesi ise Şerafettin Mağmumi (1916) ile İshak Sükutî’ye verilmiştir (Hanioğlu 1986/I: 175). Cemiyete kimlerin üye olacakları üzerinde durulduğu mezkur toplantıda, tıpkı Carbonari’deki gibi bir idare heyeti kurulmuş ve her üyeye bir numara verilmesine karar kılınmıştır. Ayrıca istişare sonucunda şu kararlar alınmıştır; “her hafta muntazaman ve fakat muhtelif mahallerde bi’l-içtima müzakere etmek, mükemmel bir nizamname-i dahili kaleme almak üzere bir heyet- i idare teşekkül etti. İanelerin muntazaman cem’i, azanın mensub oldukları şube ile şubedeki sıra numarasını göstermek üzre deftere kaydı ve her bir azaya bir numara verilmesi taht-ı karara alındı” (Cevri 1909: 27-28). Mezkur ilk istişare toplantısının tıbbiye talebeleri arasında hızlı bir şekilde yayılması neticesiyle Mekteb-i Tıbbiye talebelerinin hemen hemen hepsi İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ne üye olmuşlardır. Yukarıda alınmış olan kararlar büyük bir titizlikle ve gizlilik içinde yürütülmüştür. Cemiyet, istişare toplantılarına büyük bir ehemmiyet vermekteydi. İbrahim Temo ve İshak Sükutî dikkat çekmemek maksadıyla ikinci toplantıya iştirak etmemişlerdir. Bu toplantıya Abdülkerim Sebatî katılmıştır. Cemiyet, toplantılarını Cuma günleri farklı yerlerde yapmayı uygun görmüş, böylece toplantılar aksatılmadan Cuma günleri değişik yerlerde yapılmıştır (Hanioğlu 1986/I: 175). Sonraki çalışmalarda bu ilk toplantının adı “İnciraltı toplantısı” ya da “Onikiler toplantısı” olarak da anılmıştır. Cemiyetin faaliyetleri makes bul- Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 83 muş, üye sayısı giderek artmıştır. Kosovalı Mebus İbrahim Efendi, Mülkiye mezunu Necip Dıraga, Görice Mebusu Şahin Kolonya ve posta memuru Talat Bey de Cemiyete üye oldular. Vatan ve milliyetçilik duygularının yoğun bir biçimde işlenmesi gençlerin Cemiyete katılmalarını sağlamaktaydı. Özellikle Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa ve Mehmet Emin gibi milliyetçi ve vatanperver yazarların eserleri gençler arasında elden ele dolaşmaktaydı. Harbiye, Baytar, Mülkiye, Topçu ve Mühendishane gibi mekteplerdeki talebelerin çoğunluğu da Cemiyetin etkisi altındaydı (Hanioğlu 1986/I: 76; Ramsaur 1972: 33-35; İbrahim Temo 1939: 17-18). Tıbbiyede kurulup daha sonra diğer okullara yayılan İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’nin üyeleri yurt dışında bulunan saray karşıtlarının çıkardıkları gazeteleri de gizlice okuyorlardı (İbrahim Temo 1939: 64-69; Kutay 1964: 71-75; Tansu 1964: 14; Ziya Şakir, 1932). Abdülhamit, İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’nin varlığından ve faaliyetlerinden 1892’de haberdar olmuştur. Bu tarihten sonra Cemiyet üyeleri hafiyeler tarafından sıkı bir takibe alınmıştır. Gizli Cemiyet özellikle Askeri Tıbbiye talebeleri arasında yayıldığından, Abdülhamit bu mektep üzerinde daha sıkı bir denetim kurmak istemiştir. Bu maksatla Saray, Tıbbiye Mektebi kumandanı Ali Saip Paşa’yı esnek davranması nedeniyle görevinden alarak Mehmet Zeki Paşa’yı Onun yerine bu göreve atamıştır (1893) (Kazım Karabekir 1982: 466-467; Ramsaur 1972: 35). Disiplinli bir komutan olan Zeki Paşa, Tıbbiye Mektebi Nezareti’ne tayin edilmesinden sonra okulda disiplinli bir idare kurmuştur (Tunaya 1952: 110; Cevri 1909: 29; Kandemir 1975: 67). Onun sıkı disiplin tedbirleri alması netice verir. Mekteb-i Tıbbiye’nin 9. sınıf talebelerinden Muzaffer Hasan, Eşref Ruşen ve Muttefî Hasan Tıbbiye’de “hürriyet, müsâvât ve adalet” fikrinin yayıldığına bunu da gizli bir Cemiyetin organize ettiğine dair bir ihbarda bulunurlar. Cemiyet üyeleri, Zeki Paşa tarafından tevkif edilerek mahkemede yargılanırlar. Yargılama neticesinde Cemiyet üyelerinden Şefik Ali, Ahmet Mehdî, Abdullah Cevdet, Mehmet Reşid, Şerafettin Mağmumi, Mikail Useb ve Tekirdağlı Mehmet’in Tıbbiye Mektebi’nden atılmalarına ve tutuklanmalarına karar verilmişse de birkaç ay sonra affedilerek serbest bırakılmışlardır (Ramsaur 1972: 36). İbrahim Temo ise tutuklanmaktan kurtulmuş ve Romanya’ya kaçmıştır (Kocabaş 1991: 34). Tıbbiye komutanı Zeki Paşa’nın mektepte uyguladığı katı disiplin talebelerin huzursuz olmalarına yol açmıştır. Mektepteki sıkı izleme dolayısıyla Cemiyetin ileri gelenlerinden bir kısmı kurtuluşu yurt dışına kaçmakta bulmuşlardır (Kutay 1964: 71-75; Tansu 2003: 14; Ziya Şakir 1932). Cemiyet, Mektebi Tıbbiye’deki sert uygulamalar neticesinde baskıya maruz kalan talebelerin daha rahat bir ortamda öğrenim görmeleri için onları Avrupa’ya yollamayı uygun görmüştür. Cemiyet bu yolla birçok yetenekli talebenin Avrupa’da bilig, Güz / 2008, sayı 47 84 okumasını sağlamıştır. Tıbbiye’deki sert uygulamalarla karşılaşan birçok talebe de Avrupa’ya kaçmıştır. Cemiyet bunların kaçmalarına da yardımcı olmuştur. Yaşanan hadiseler neticesinde Arap Ahmet ve Ali Zühtü Paris’e, Mülkiye Mektebi Tarih Hocası Murat Bey ise Mısır’a kaçmışlardır (Hanioğlu 1986/I). Yurt dışına gidenler gittikleri yerlerde Cemiyetin eylem merkezlerini oluşturmuşlardır (Tansu 2003: 14). Cemiyet, Mekteb-i Tıbbiye’nin üçüncü sınıfında talebe olan Selanikli Nazım’ın, Cemiyetin Avrupa’da etkin bir faaliyet göstermesi düşüncesiyle Paris’e gönderilmesini kararlaştırmıştır. Esasında Nazım hem eğitimini Paris’te tamamlamak hem de o sırada Paris’te bulunan Ahmet Rıza Bey’i Cemiyete üye yapmak amacıyla Paris’e gönderilmiştir (Eyicil 1988: 7). Cemiyetin varlığı ve faaliyetleri ortadadır. Ancak onların bir program dahilinde hareket etmemeleri derli toplu bir cemiyet olduğu konusunda açıkça bir sorun ortaya çıkartmıştır. Cemiyet bunun bir sorun olduğunu düşünmüş olacak ki Cemiyetin bir nizamnamesinin olması gerektiği üzerinde durmuştur. Ali Birinci, 1895’e kadar yapılanları bir Cemiyetin varlığını kabul edebilmek için yeterli görmemektedir. Bu tarihte yayınlanan nizamname ile bir cemiyet hüviyetine kavuştuğunu da vurgulamaktadır. Bu düşüncesini Birinci şu şekilde ortaya koyar; “1895 yılı Cemiyetin kurulduğu, nizamnamesinin yazıldığı, isminin konulduğu, teşkilatlandığı ve sesini duyurabildiği; kısaca siyasi tarihimize ve Jön Türklük alemine doğduğu yıldır” (Birinci 2000: 48). Cemiyetin taraftarlarının giderek artması teşkilatlanma ihtiyacını giderek su yüzüne çıkartmıştır. Bir nizamname düzenlenmesi fikri ilk olarak mülkiye talebesi Emin Arslan tarafından dile getirilmiştir (Mehmet Rauf 1327: 21-22, ayrıca bk. Birinci 2000: 54-62). Rumeli Hisarında Mülkiye tatile girmeden nizamnamenin tanzimi için toplanılır (Mehmet Rauf 1327: 22-23). Toplantıda nizamnamenin tanzim işi Ali Münif ile Mehmet Rauf’a verilmiştir. 39 maddeden oluşan Nizamname 1897’de Kahire’de basılmıştır (Birinci 2000: 50-52). Kuran, ilk beyannamenin Dr. Abdullah Cevdet tarafından yazıldığını belirtir ancak bir belge vermez (Kuran 1948: 63). Hanioğlu’da Kuran’ın ortaya attığı fikri tekrarlar. Fakat o da Kuran gibi bunu bir belgeye dayandırmadan söylemektedir (Hanioğlu 1981: 26). Bu arada Mülkiye Mektebi’nin tarih hocası Murat Bey’in mektepteki sert uygulamalar neticesinde Cemiyet saflarına geçerek Avrupa’ya gitmesi Cemiyette heyecan uyandırmıştır (13 Teşrîn-i Sânî 1311/25 Kasım 1895). Murat Bey o sıralarda Paris’te ikamet eden Ahmet Rıza Bey ile görüşmüştür. Ancak Ahmet Rıza’dan beklediği ilgiyi görememiştir (Kuran 1945: 31). Murat Bey, önce Londra’ya daha sonra da Kahire’ye gitmiştir. Kahire’de Mizan gazetesini çıkartmıştır (Ocak 1896). Tarihe Mizancı Murat adıyla geçecek olan Murat Bey, yayınladığı gazete yoluyla düşüncelerini ortaya koymuştur. Mizan Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 85 gazetesinin 164. sayısında II. Abdülhamit idaresine dair düşüncelerini belirtmiştir. Ona göre II. Abdülhamit ya meşrutiyeti kabul edecek ya da saltanattan çekilecekti (Ülken 1992: 182). Murat Bey’in esas maksadı Halifelik çatısı altında, İslam dünyasını birleştiren meşrutî bir idare tesis etmekti (Karpat 1967: 22-23; Ramsaur 1972: 54; Tansel 1950-1951/IV: 76). Ayrıca yasal sınırlar içinde olmak koşuluyla basın özgürlüğünü, ülkenin saygın kişilerinden ve yüksek mevkideki devlet adamlarından oluşacak bir danışma organının kurulmasını millî kültürün korunmasını ve Anayasanın tekrar yürürlüğe konulmasını istiyordu (Petrosyan 1974: 191). Mizancı Murat’ın bu beklenmedik çıkışı Saray’da bomba etkisi meydana getirmiştir. İngiltere nezdinde harekete geçen II. Abdülhamit, Mizancı Murat’ın Mısır’dan çıkarılmasını sağlamıştır (Kuran 1945: 182; Mardin 1992: 65). Cemiyet, faaliyetleri neticesinde birçok taraftara sahip olmuştur. Cemiyetin yurt dışına giden üyeleri gittikleri yerlerde teşkilatlanma yoluna gitmişler ve giderek güç kazanmışlardır. Cemiyetin yurt içindeki üyeleri de memleketin menfi ahvalinin müsebbibi olarak gördükleri II. Abdülhamit idaresini ortadan kaldırmanın planlarını hazırlamışlar, bu planlarını tatbik sahasına koymak için uygun zamanı beklemişlerdir. Planlarını şu şekilde yapmışlardır; Birinci Tümen Komutanının himmetiyle Babıali bakanlar toplantısında aniden basılacak, II. Abdülhamit derhal tahttan indirilecek ve yerine V. Murat tahta çıkarılacaktı. İttihatçıların planları tutmamış, plan tatbike konmadan tertipçiler yakayı ele vermişlerdir (Ağustos 1896) (Ramsaur 1972: 48; Kuran 1945: 65; Osman Nuri 1327/III: 1070-1071; Danişmend 1955/IV: 357; Mardin 1992: 72). Bu başarısız darbe girişimi İttihatçılar için hiç de iyi olmamıştır. Bu hadise neticesinde Saray İttihatçılar üzerindeki siyasi baskıyı giderek arttırmıştır. Cemiyet üzerinde bu derece baskı olmasına rağmen özellikle talebeler arasında Cemiyetin ihtilalci fikirleri giderek yayılma eğilimi göstermiştir. Harp Okulunda Cemiyetin teşkilatı daha da güç kazanmıştır (Lewis 2000: 48; Tunaya 1952/I: 104; Kuran 1945: 36; Danişmend 1955: 357; Ramsaur 1972: 62). Cemiyet gerek yurt içinde gerekse yurt dışında teşkilatlanma yolunda bir hayli mesafe katemişken, Saray hafiyeleri Cemiyet üzerine daha fazla gitmiştir. Özellikle Giritli Halim’in hafiyeler tarafından kandırılması Cemiyet için büyük handikapa yol açmıştır. Zira Giritli Halim, Avrupa’daki İttihatçılarla iletişimi sağlamaktaydı. Bu zat, hafiyelerin telkinleriyle Cemiyet üyelerinin tevkif edilmelerinde önemli rol oynamıştır. Yakalanan İttihatçılar için Yıldız Sarayı’nda bir mahkeme kurulmuş, yargılama neticesinde üyelerden bir kısmı serbest kalmış, bir kısmı da sürgüne yollanmıştır (Kuran 1956: 164). Yukarıda da değinildiği gibi Cemiyetin teşekkülünde Abdülhamit’in “istibdat” idaresine karşı duyulan hoşnutsuzluk yatmaktadır. Cemiyetin en büyük hedefi de “istibdat” idaresini devirerek onun yerine meşruti bir idareyi ikame bilig, Güz / 2008, sayı 47 86 etmekti. Cemiyet içerisinde bu fikri gerçekleştirmek isteyenler Abdülhamit’e suikast planlamayı dahi düşünmüşlerdir. Bu maksatla II. Abdülhamit’e suikast yapmak isteyen bir grup oluştuysa da grupta fikir ayrılığı ortaya çıkmış, bazı üyeler bu fikirden vazgeçmiştir. En dikkate değer olanı da içlerinden birinin suikast tertipçilerini ihbar etmesidir. İhbar, birçok İttihatçının tevkif edilmesine yol açmıştır. 1897 Haziran’ında Reşid Paşa’nın başkanlığında bir mahkeme kurulmuş, mahkeme heyeti uzun bir tahkikat yapmış, suçlu bulduğu Cemiyet üyelerini, 27 Ağustos 1313/1897’de Şeref Vapuruyla Trablusgarb’a sürgüne yollamıştır (Tunaya 1952: 105; İbrahim Temo 1939: 64-65; Kuran 1956: 164; Kansu 1995: 17; Ramsaur 1972: 62; Bayur 1983/I: 252 vd; Osman Nuri 1327/III: 1077; Danişmend 1955: 357). Saray, Cemiyetin varlığından ciddi manada rahatsız olmaktadır. İttihatçıların hedefinin II. Abdülhamit’i devirmek olduğunun bilinmesi İttihatçılar üzerindeki siyasi baskıyı giderek artırmıştır. Cemiyet üyelerinin II. Abdülhamit’e suikast planı kurup bir kısmının vazgeçmesi, dahası içlerinden birinin bu planı ihbar etmesi Cemiyetin kendine o tarihlerde tam anlamıyla güven duymadığını göstermektedir. Yakalanan Cemiyet üyeleri genelde sürgüne gönderilmekteydi. Saray Abdullah Cevdet, İshak Sükutî, Şerafettin Mağmumi ve Kerim Sebatî’yi tutukladıktan sonra sürgüne göndermiştir. Ahmet Bey ve Sükutî ise sürgünde bulundukları Rodos’tan Paris’e kaçmışlardır (Akşin 1987: 30). 1897’de özgürlükçü muhaliflerin bir faaliyet merkezi olarak görülen Harbiye’de, Fransızca öğretmeni iken Rodos’a sürgüne gönderilen ancak oradan Avrupa’ya kaçmayı başaran Çürüksulu Ahmet Bey’in mektuplaşmalarda yaptığı telkinler neticesinde Mahir Said, Giritli Abdülhalim gibi talebeler “Hüseyin Avnî Paşa ve Süleyman Paşa” adlı iki komite kurmuşlardır (Akşin 1987: 31). Bu arada Askeri Okullar Nazırı Zeki Paşa acele davranarak hem İttihatçıların suikast teşebbüslerini boşa çıkartmış hem de Cemiyete bağlı talebeleri yakalatmıştır. Zeki Paşa, Abdülhamit’e aşırı sadakatla bağlıydı. Talebelere yapmış olduğu konuşmasında, “Efendiler! Bize sizin ilminiz değil, yalnız uğûr-i Hümâyunda sadakatiniz matlûbdur...Şimdiye kadar ahlâksız doktor çıkıyordu. Bundan sonra halûk etıbba yetiştireceğiz...” (Hanioğlu 1986/I: 63) ifadesi Paşa’nın zihniyetini açıkça ortaya koymaktadır. Uyanık bir kişi olan Paşa, muhalif talebelerin açığa çıkmasında değişik yöntemler tatbik etmiştir. Mekteb-i Tıbbiye’de törenlerde “padişahım çok yaşa” tezahüratlarında muhalif talebeler bu tezahüratlara iştirak etmeyerek kendilerini ifşa etmekteydiler. Bu durum talebeler üzerinde büyük etki yapmaktaydı. O dönemde Harp Okulu’nda talebe olan Enver Paşa hatıralarında bu hadisenin talebeler üzerindeki tesirlerini şu şekilde izah etmektedir: “Zeki Paşa, bir gün Harbiyede iken yoklamada, bir çok zâbit ve Erkân-ı Harb sınıfıyla diğer sınıflardan ve mekteb-i Tıbbiye’den bir çok efen- Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 87 dilerin Sultan Hamîd aleyhinde teşebbüsât-ı cinayetkârânede bulunduklarından dolayı tard, nefy ve idâm cezalarıyla mahkûm olduklarını okudu. Bunu bir sadakât nutku takip etti. Zeki Paşa, padişahın bizi sadakât için beslediğinden ve sadakât tahsîl edildikçe ta’biye ve seferiyye ve sair hususâtlardan meleke iktisâb edilmesine hacet kalmadan muzafferiyet temîn olunacağını söyledi. Bu iğrenç yalanlar zihnimde ufak bir ukde yapmıştı. Demek bizi aldatıyorlar, dedim.” (Enver Paşa 1991: 37). “Hakikaten, idare-i zalimanenin tesirini bütün milletin anlamağa başlamış olduğunu hissettim ve bundan sonra idare-i zalime-i Hamîdi’ye karşı zihnimde hasıl olan intibâh, derece-i kemâle gelmişti. Bu hain herif istese bir anda her şeyi yapar; memleketi bahtiyar eder; etrafındaki alçakları dağıtır; hem memleket, millet bahtiyar olur, hem kendisi, diyordum” (1991: 41). Resneli Niyazi’de Saray’ın uygulamalarını eleştirenlerdendir: “Artık Yıldız Hükûmeti, Avrupa’ya kaçan gençleri taltîf sûreti ile celbetmek külfetinden vareste kalmış, aleyhinde kalem kullananlara, yazı yazanlara, söz anlatanlara, “silah-i kahr ü istibdâd”ını göstermişti. Mülkî ve askerî ceza kanunnâmeleri bu yeni cürümleri cinâyet addederek mürtekîblerini idâm, nefy-i mûebbed, kâl’a- bendlik gibi şedîd cezalarla tehdîd edici yeni yeni maddeler, fasıllarla doldurulmuştu” (1326: 22). “Mektebe büyük bir şevk ve muhabbetle girdiğim halde Zabit (Subay) üniformasını kazanıp giyerken, mektep idare heyetinin yani bir sürü casusların, bir sürü düzenbaz vatan hainlerinin mühürlerini taşıyan diplomayı elime aldığım ve hele mektebi terk ettiğim zaman, beni yetiştiren mektebe ve hele İstanbul’a hiddet ve nefretle veda ederek ayrıldım” şeklinde bahsetmektedir (1326: 54). O dönemde birçok kişi “istibdatın” menfi uygulamalarıyla karşı karşıya kalmıştır. Bu kişiler yaşadıkları olumsuzluk neticesinde II. Abdülhamit idaresine karşı menfi bir tutum içine girmişlerdir. Meşrutiyet yanlıları görevlerinden uzaklaştırılıyor,8 tevkif ediliyor,9 sürgüne gönderiliyor ve hürriyet taraftarı olanlar ve “istibdat” aleyhtarı yayınları evlerinde bulunduranlar en ağır cezalara çarptırılıyordu.10 Cezaya çarptırılanların aileleri sosyal ve psikolojik açıdan ciddi sıkıntılar yaşamakta idiler.11 Ani baskınlarla insanlar gece yarısı evlerinden alınarak tevkif edilip sürgüne gönderiliyorlardı (Yusuf Niyazi 1326: 3). Dönemin memurları da halka muamelelerinde menfî tutum sergilemekte idiler (Mir’ût-i Sicil-i Me’mûrin-i 1325). 12 Bu uygulamalar yönetim karşıtlarının güçlenmelerine neden olmaktaydı (Mehmet Asım 1964). Osmanlı gazetesinde çıkan bir yazıda II. Abdülhamit idaresi eleştirilmekte ve her şeyin gelişigüzel idare edildiğinden bahsedilmektedir.13 Sultan II. Abdülhamit idaresine karşı oluşan husumete dönemin hatıratlarında sıkça rastlanmakta- bilig, Güz / 2008, sayı 47 88 dır. Hatıratlar dönemin menfi uygulamaları ve bu uygulamalara duyulan nefreti güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. Dönemin müelliflerinden Mehmet Yuşa, İstibdâdın Zehirleri Yahut Bir Menfînin Sergüzeşti isimli hatıratında, Sultan II. Abdülhamit idaresinin uygulamalarını tenkit etmiştir. II. Abdülhamit’i uygulamaları nedeniyle “müstebîd” bir padişah olarak niteleyen Yuşa, II. Abdülhamit’in ülkeyi “istibdat” ile yönettiğini ispatlamak için mahkum olduğu dönemlerde yaşadığı hadiseleri örnek verir: “Misâl bin üç yüz on dokuz senesinde bir gün sabahleyin erkenden menfîler umûmen topladılar. Sövmek tahkîr eylemek hapseylemek neye uğrayacağımızı bilemedik. Düşündüm ki biz bir şey yapmadık. Bu ne olacak. Ehl-i vicdânın birisinden haber aldık ki Kastamonu vilâyetinde menfîler açlıktan hükûmete hücûm etmişler iş der-akab vâlii vilâyet tarafından bi’t-telgraf dâhiliyeye irâde filan derken umûm vilâyetlere bir tamîm. Aman Yâ Rabbi ne kadar mühlik bir dert ki on beş konaklık bir mahalde edilen bir kabahatin cezası müştereken geliyor. Vârid-i hâtır oluyor ki bu menfîlerin mücazâtı müştereken geliyor da maâşât neden müşterek gelmiyor. Mâbeyn’den bir kâtibi sordular verdiler elli lira maaş. Mekteb-i Harbiye’den bir efendiyi sordular. Ona on para maaş yoktur. Bir bu ikincisi o gibi...mensubiyetten olan lâ-akall iki üç senede yine iade-i hürriyet ederek mahall-i maksûduna erdi. İltimâsla bir kısmımız müebbeden zincir-i esârette kaldılar, işte istibdâd böyle bir alçak istibdâddı. Ey istibdâd bu âcizin üzerinde ne kadar azîm tesirât icrâ eyledin.”14 İstibdat döneminin menfî yönlerinden bahseden diğer bir hatırat, İsmail Hakkı Bey’in Vatan Uğrunda Yahut Yıldız Mahkemesi15 adlı eseridir. Sultan Abdülhamit döneminde tutuklanarak sürgüne gönderilen İsmail Hakkı Bey, eserinin giriş kısmında okuyucuya hitap ederek, eserinin içeriği hakkında bilgi verir (1326: 1-2): “Bundan yedi sene evvel Paris’te yazmış olduğum şu sergüzeşti ki umman-ı hîçîye kansan hayat-ı maziye-i iğtirâbımdan bir safha-i hüzün ve hicran veyahut memleketimizde istibdâda karşı el-yevm mevcut ve mütefeyyiz olan harekât-ı fikriyye tarihinden bir sahife-i zucret ve heyecandır; bu kere mevki-i intişâra vaz’ ediyorum. Bunun yedi sene sonra kisve-i tabaata bürünmesi hayli garip ve nâ-be-mahal addedilse becâdır. Bir güne kıymet ve ehemmiyeti hâiz olmayan bu eserin Türkçe ve Fransızca tab’ını o zaman şeref-i refakâtleriyle bahtiyâr olduğum Sultanzâde necâbetlü Sabahaddîn Beyefendi ile bir hayli dostlarım musırren arzu ve iltimâs etmişlerken münderecâtının hemen kâmîlen ahvâl-i hususiyyeme aidiyeti cihetiyle bunun ebnâ-yı vatanıma bir Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 89 bergüzâr-ı ibret ve intibâh olmaktan ziyâde şahsıma vücûd ve ehemmiyet vermek gibi bir manâya hamledilmesi ihtimâllerini bi’l-mütalâa neşrinden sarf-ı nazar etmiş ve o sûretle hatırâ-i perişanım gibi evrâk-ı perakende içine atıp bırakmıştım. Ahiren hassa-i celîle-i insâftan bînasip kalpsiz, vicdânsız bir hemşehrinin sevk-i garaz ve nefsâniyetle hakkımda vuku’ bulan bir tecavüzü defâten fikrimi tebdîle ve dört ay evvel neşrettiğim (Cidal) nâm risâlede mezkûr bir va’din incâzı da o fikrin tesri’i husûlüne badi oldu. Binâenaleyh şahıs ve mesleğimi tanımayan kâri’in bu eser-i naçizi ba’del-mütalâa sîret ve hüviyetim hakkında az çok bir fikir icmâli hâsıl edeceklerini ümit eylerim. Ondan sonra hakkımda verecekleri hükme şimdiden arz-ı kabul ve teslîmiyet eyliyorum. Bununla beraber bu kitâbın bir kıymeti de vardır ki o da Yıldız Sarayı denilen menbâ-ı zûlm ve istibdâdda cereyan eyleyen bir vak’anın i’zâm ve mübalâğaya tenezzül edilmeyerek …mâ-havlü’lhakk tasvîr ve hikâye edilmesidir. Ruznâme-i vakayi’-i hayatımı zabt u tahrîr etmek yirmi seneden beri mu’tâdımdır. Onun için gerek Mâbeyn-i Hümâyun müstantikleri ve gerek Taşkışla vesâit-i istibdâdîyeleri lisânlarından sâdır olup vaktiyle zabtetmiş olduğum bir takım elfâz ve tabirâtın aynen kayd u terkimine itinâ ettim. Kitâbın mütalâsından müstebân olacağı veçhile, hakkımda medâr-ı hükm addedilen cürm ve cinayetin esası hülasatü’l-hülasa olarak Trablus memuriyetine dayanıyor. Sekiz bin liralık açık ve ihtilâsından nâşi azline badi olduğum bir fırka muhasebecisi menkûben İstanbul’a geliyor; Halepli Beşir vasıtasıyla müddei-i umûmi-i askerî Reşid Paşa’ya hulûl ediyor; hem ahz-ı sâr etmek ve hem de takibât-ı kanunîyeden kurtulmak için müttehîden vücûdumun ortadan kaldırılması tasavvur ve kimseden ketm ü ihfâ edemediğim efkâr-ı vatanperestânem husûl-ı maksada zemîn ittihâz olunuyor; o esnâda tahaddüs eden sefârethâne vak’ası da buna ni’mel-vesîle addediliyor. Onun üzerine arkama adam konulmak üzere ma’hûd Osmân Nâfi’ bulunuyor; o da Agop’u elde edip tertîb edilen plân kemâl-i muvaffâkiyetle icrâ kılınıyor” (1326: 1-2). Zulmü “istibdâdın bir tarihçe-i ibretnâmesi” olarak gören M. Nihad, Bekir Ağa Bölüğü Faciaları Yahut Serâir–i İstibdâddan Bir Nebze (1327)16 adlı eserinin mukaddime kısmında “istibdat” döneminde yaşadığı işkencelerden bahseder: “Şu fecâyinamenin mündericâtı. Romanlarda olduğu gibi hayâlhânede uydurulmuş değil ve mübalâğa şöyle dursun râkım-ı bedbâhtının aczi sebebiyle pek noksan yazılmış birtakım hakâyık-ı müellimeden ibârettir. Daha doğrusu zûlm ü istibdâdın bir tarihçe-i ibretnâmesidir. bilig, Güz / 2008, sayı 47 90 Bu tarihçeden kâri’ri kirâm, Bekir Ağa Bölüğü denilen ve zûlmün nice hûln-i fecâyiine mehd-i zûhur olan o zindânda vefât ve tecennün eden kardeşlerimizin muhtasaran tercüme-i hâllerine, gördükleri mezâlimin tekmîl-i serâir ve mahiyet-i müellemesine kesb-i malûmât edecekler, binâenaleyh müteessir ve erbâb-ı zûlme bu münasebetle de lanet-hân olacaklardır” (1327: 3). Yunus Nadi İhtilâl–i İnkılâb–ı Osmanî adlı eserinde Sultan II. Abdülhamit’i Dahhâk’a benzetmektedir: “Dahhâk’ın omuzlarındaki yılanlara yedirmek bahanesiyle tebasının sıbyarunı birer ikişer cem ve zebb ettirdiğine dair olan hikâyet mezâlim-i zâlim-i merkûmdan kinâyet ve demirci Gâve’nin meşin önlüğünü râyet-i ihtilâl olarak küşâd ve ref eylemesi zulme karşı hukuk-ı mukaddese-i beşeriyyenin cihâd-ı müdâfaasından ibaret bir manâ ve maslâhattır. Seyl-i hurûşan-ı insanîyetin hedef-i insibâbı olan gaye-i kemâl, adalet, hikmet, fezâil bî-intihâyı marifet gibi ulviyyetin cilvegâhı gibi bir sahrayı her dem sebz u haramdır. Bu neşe-i fazi u insaniyetten behre-yâb-ı safa olanlar hayat-ı sermedîye mazhâriyetle hatırâ-i tebcîl-i beşerde tâb-ı kıyamet mahfûz u mükerremdir. İnat ve tuğyân ile izhâr-ı şekâvet-i ezeliyye ve ebediyye edenlerse belki bizâr-ı cinayâtı eyledikleri halktan ziyâde (Fanzur keyfe kâne âkibetü’zzâlimin) sırr-ı celîlinden çaşni sene-i merâret ve amâc-ı tir-i nefret ve lanet olagelmişler, olagitmişlerdir ki en yakın misâli daha dün taç ve tahtı başına geçirilen Abdülhamîd-i ezlâmdır. Fa’teberû!..” (1325). Cemiyet üyelerinin tevkif edilerek sürgüne gönderilmeleri, Cemiyeti biraz yıpratsa da varlığını devam ettirmesine bir mani olmamıştır. Hatta 1896’dan sonra Cemiyet giderek genişlemiştir. Mektebi bitirdikten sonra Romanya’ya kaçan İbrahim Temo, burada Jön Türklerin Romanya merkezini kurmuştur (İbrahim Temo 1939: 111-112; Mardin 1992: 97; Tunaya 1952: 111). İbrahim Temo’nun teşvik ve gayretiyle Cemiyete giren İpekli Hafız, posta memuru Talat Bey’in Cemiyete girmesini sağlamıştır. Talat Bey, güvendiği bazı arkadaşlarıyla birlikte Edirne’de gizli bir dernek kurmuş, ancak bir süre sonra yakalanarak işinden kovulmuştur (Aydemir 1970/I: 268-269). 1898’de Selanik’te tekrar Posta memurluğuna atanan Talat Bey faaliyetlerini sürdürmüş, Sarayın sıkı denetiminden kurtulmak ve daha serbest çalışabilmek için, Mason Locasına girmiştir (Ziya Şakir, Son Posta, 1 Şubat 1933; Bayur 1983/I: 196-197). 3. Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin Teşekkülü Cemiyet, gerek yurt içinde gerekse yurt dışında örgütsel manada büyük bir mesafe katetmekteydi. Mektep talebeleri arasında olduğu kadar İttihatçılık, genç subaylar arasında da gittikçe taraftar kazanmaktaydı. Genç subaylarda Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 91 İttihatçılık düşüncesinin yerleşmesi Cemiyetin güç kazanmasını sağlamaktaydı. Hüseyin Cahid İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Nasıl Girdim adlı makalesinde, İttihatçılığın nüfuz kazanmasını şu şekilde belirtmektedir; “Memlekette bir İttihâdçılık rûhu vücut bulmuştu. Bu, âdeta mistik bir nüfûzdu. Vatan aşkı etrafında bütün fedakârlıkları, feragâtleri topluyor ve aynı ideal uğrunda birleşenleri kuvvetli bir tesânüt hissi içinde bir vücut haline getiriyordu” (Yalçın 1962: 24). Ahmet Rıza Bey’in Cemiyete girmesini sağlamak ve Paris’te öğrenimine devam etmek maksadıyla Paris’e giden Selanikli Nazım, Paris Tıp Fakültesine girerek siyasî faaliyetlerine burada devam etmiştir (Eyicil 1988: 7). Nazım, o sırada Paris’te bulunan Ahmet Rıza’ya İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ne girmesini teklif etmiştir. Bu arada Ahmet Rıza’dan da bahsetmek gerekir. Bursa Maarif Müdürlüğü yapmaktayken Fransız İhtilalinin yüzüncü yıl dönümü dolayısıyla açılan sergiye Maarif Nazırı Münif Paşa’dan izin alarak 1889’da Paris’e giden Ahmet Rıza, bilgisini ve görgüsünü geliştirmek, Batılı fikir akımlarını daha serbest bir şekilde inceleyebilmek maksadıyla görevinden istifa ederek burada ikamet etmiştir (Mardin 1992: 175). Ahmet Rıza, Fransız hükûmetinden yeminli mütercimlik elde ederek geçimini sağlamıştır (Kuran 1945: 28; Eyicil 1988:

. Onun İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ne üye olması Cemiyete büyük bir prestij sağlayacaktı. Nazım’ın Ahmet Rıza’yla Cemiyet hakkında yapmış oldukları ilk konuşma pek verimli geçmemiştir. Ahmet Rıza, Nazım’ın teklifini hemen kabul etmemiş, Cemiyetin adı ve faaliyetleri hususunda Nazım’la münakaşa etmiştir (Hanioğlu 1986/I: 180). Ahmet Rıza ile Nazım Cemiyetin çalışmaları ve adı üzerinde fikir teaddisisinde bulunduktan sonra ortak bir karar almışlardır. Buna göre 1894 tarihinde Paris’te Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti teşekkül olmuştur (İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1906-1907 Senelerine Ait Muhâberâtın Kopya Defteri). Ahmet Rıza, Fransız pozitivist Pierre Lafitte’in tesirinde kalmış, Auguste Comte pozitivizminin düstûru olan "ordre et progres" yani intizam ve terakkiyi kabul etmiştir. Bu sebeple, Paris’te kurulan Cemiyetin adının Terakki ve İttihat olarak konmuş olması tesadüfi değildir (Akşin 1980: 23-24). Ahmet Rıza’nın reisliğe getirildiği Cemiyetin üyeleri ise Selanikli Nazım, Şerafettin Mağmumi, Milaslı Halil Bey ve Halil Menteş idi (İTCMKD 20 Temmuz 1906, tahrîrât no 45: 69). Paris’te Ahmet Rıza Bey ile Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin teşekkül olmasında önemli vazife ifa eden Nazım, 1895 tarihinde Paris Tıp Akademisinden mezun olur. Dr. Nazım, mezuniyetten sonra buradan ayrılmamış hem mesleki ve hem de siyasi faaliyetlerini burada devam ettirmiştir. Onun ve Ahmet Rıza’nın Osmanlı Hükümeti aleyhindeki siyasî faaliyetleri onların vatan haini ilan edilmelerine yol açmıştır (Bleda 1986: 14; Eyicil 1988:

. bilig, Güz / 2008, sayı 47 92 Paris’te Dr. Nazım’ın teklifi üzerine Cemiyet yayın organı olarak 1 Aralık 1895’te Meşveret gazetesini çıkartmıştır. Müdürlüğünü Ahmet Rıza Bey’in yürüttüğü Meşveret gazetesi (Eyicil 1988:

, Cemiyetin maksadından, faaliyetlerinden (Meşveret, sayı 3, 8 Kanun-ı Sânî 1908: 1), eğitimin öneminden (Meşveret, sayı 4, 15 Kanun-ı Sânî, 1908: 3) söz etmekteydi. Cemiyet üyeleri, yurt dışında çıkarttıkları Meşveret ve Mizan gazetelerini yabancı postahaneler aracılığıyla ülkeye gizlice sokmaktaydı. Gazetelerde özellikle siyasî yazılar yazıldığından okuyucular bu yazılardan oldukça etkilenmekteydi. Çok geçmeden Paris’te Cemiyetin üyeleri ile Ahmet Rıza arasında fikir anlaşmazlığı ortaya çıkmıştır (Eyicil 1988: 10). Onun dik başlı mizacı anlaşmazlığı giderek perçinlemiş ve Cemiyetin üyeleri arasında huzursuzluk yaşanmasına yol açmıştır. Öyle ki, üyelerden bazılarının asabi tavırları polisin işe karışmasına dahi yol açmıştır (Eyicil 1988: 11). Ahmet Rıza’nın Fransız ve Ermeniler kadar Türklerin milli hislerini dikkate almadığını öne süren Mizancı Murat Bey, Ahmet Rıza’ya bu düşüncesi nedeniyle muhalefet etmiştir (Mehmet Murat 1994: 313). Cemiyet üyeleri arasındaki anlaşmazlık Cemiyet içinde gruplaşmaları doğurmuştur. Bu gruplaşmada Dr. Nazım Ahmet Rıza Bey’in yanında yer almıştır (Eyicil 1988: 10). Dr. Nazım ve Ahmet Rıza Bey, maddi sıkıntılar çekmelerine rağmen Meşveret’i çıkartmaya devam etmişlerdir. Faaliyetlerinin önemli bir bölümünü bu gazete aracılığıyla yapmaktaydılar. ‘Paris Sandukkarı’ Nazım imzası ile yazılan yazılarda Cemiyetin faaliyetleri ve durumu anlatılmıştır (Meşveret 23 Teşrîn-i Evvel 1896:

. Bu arada bazı üyelerin II. Abdülhamit’ten maddi destek almaları Dr. Nazım tarafından hoş karşılanmamış, Nazım ve üyeler arasında bu nedenden anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bu anlaşmazlık Kahire ve Cenevre’de bulunan üyeler arasında da olumsuz bir hava meydana getirmiştir. Taşra teşkilatları, merkezi Paris’te bulunan merkez teşkilatını tenkit etmeye başlamıştır. Bu nedenle taşrada bulunan teşkilatlar, hem Ahmet Rıza ve Dr. Nazım’ın grubuna dahil olmadılar hem de onların yayınladıkları Meşveret’i de benimsemediler (Kuran 1984: 113). Cemiyetin Mısır şubesinin teşkilinde önemli rol oynayan Şerafettin Mağmumi, gelişmeleri yerinde incelemek üzere Paris’e gelmiştir. Paris’te, merkez teşkilatının çalışmalarından memnun olmayan Mağmumi, “kişisel ihtiraslar yüzünden millî ve vatanî menfaatlerin ayaklar altına alındığından” bahsetmiştir (Mardin 1990: 80-81; Eyicil 1988). Anadolu’da sınırlı sayıda şubeleri bulunan Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin İstanbul’da da birkaç şubesi bulunmaktaydı. Bu şubelerin görevleri Cemiyetin Avrupa şubeleri ile haberleşmesini temin etmek ve yurt dışında neşredilen risale ve gazetelerin dağıtımını sağlamaktı (Rey 1945: 79-80). Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 93 Cemiyet yurt dışında siyasî faaliyetlerini sürdürürken yurt içinde de gelişimini sağlamaktaydı. 1896’da Cemiyetin İstanbul şubesine darbe yanlısı olan Hacı Ahmet Efendi seçilmiştir. Ahmet Efendi Abdülhamit’e karşı darbe yapılması taraftarı olan bir kişiydi. Bunun için plan dahi yapmıştır. Ahmet Efendi, Abdülhamit’e karşı yapılacak darbe için Ulemadan Şeyh Naili ve Seraskerlikte bulunan Yarbay Şefik Bey ve Birinci Tümen Komutanı Kazım Paşa’nın yardımlarını sağlamıştır (Ramsaur 1972: 46). Darbenin planı şu şekilde hazırlanmıştır; Nazırların toplandığı sırada Bâbıâlî basılacak, şeyhülislâmdan fetva alınacak, II. Abdülhamit hâl edilecek, yerine Beşinci Murat tahta geçirilecek, bu gerçekleşmezse, kardeşi Reşad Efendi tahta çıkartılacaktı. Bu plan 1896 Ağustosunda yapılmıştır. Planın tatbik edileceği akşam Tokatlıyan lokantasında yemek yiyen Nadir Bey kutlama hevesiyle içkiyi fazla kaçırınca planın gizliliğini koruyamamış ve ağzından Numûne-i Terakki Müdürü Mazhar Bey ve Askerî Okullar Genel Müfettişi Zühtü İsmail Paşa’nın söz almasıyla mesele ortaya çıkmıştır. Nadir Bey’in “Paşa, bilsen yarın neler olacak?” sözü üzerine Zühtü İsmail Paşa durumu araştırarak, II. Abdülhamit’e yapılacak darbe planını ortaya çıkartmış ve darbeciler tevkif edilmiştir. Bu durum Cemiyetin İstanbul’daki faaliyetlerine büyük darbe indirmiştir (Ramsaur 1972: 48-49). Tutuklananlardan Birinci Tümen komutanı Kazım Paşa, Cemiyetin İstanbul Reîsi Hacı Ahmet, Ulemadan Şeyh Naili ve kardeşleri, Hakkı ve Avni Beyler ve ailesinden 18 kişi, Şeyh Abdülkadir ve ailesinden 20 kişi, Mekkeli Sabri, Divân-ı Muhasebât Reîsi Zühtü Bey ve Kemal Bey gibi Cemiyetin birçok üyesi sürgün edilmişlerdir (Ramsaur 1972: 49). İstanbul’daki Cemiyetin merkez komitesinin sürgün edilip etkisiz hale getirilmesi İstanbul merkez teşkilatını olumsuz yönde etkilemiştir. 1896 sonbaharında Cemiyetin üyeleri Paris ve Cenevre de toplanmışlardır. Meşveret’te çıkan II. Abdülhamit aleyhtarı yazılar Sarayı iyice tedirgin etmiştir. Saray, Paris Elçiliği aracılığıyla Cemiyetin ve gazetenin kapatılması için Fransa Hükûmeti nezdinde girişimde bulunmuş, bunun üzerine Başbakan Bourgesis Hükûmeti 1897 İlkbaharında Cemiyet üyelerini Paris’ten çıkartmış ve yayın organlarını kapatmıştır (Eyicil 1988: 11). Paris’ten çıkartılan ve yayın organları kapatılan Cemiyet zor günler geçirmiştir. Ahmet Rıza, Dr. Nazım Bey ve arkadaşları Cemiyeti Brüksel’e taşıdılarsa da II. Abdülhamit, bu defada Belçika hükûmetine baskı yaparak Cemiyetin buradan da çıkarılmasını sağlamıştır. Bu gelişmelerden sonra Cemiyet üyeleri Cemiyeti Cenevre’ye taşımıştır (Mardin 1992/I: 104). Dr. Nazım Bey ve arkadaşları sonra Paris’e gelerek Ahmet Rıza Bey’le birlikte siyasî faaliyetlerini burada devam ettirmişlerdir (Eyicil 1988: 12). Bu arada 1897’de Cenevre’ye giderek çalışmalarını burada sürdüren Mehmet Murat Bey’e Cemiyetin reisi gibi bakılmaya başlanmıştır. Cemiyetin bilig, Güz / 2008, sayı 47 94 kurucularından Abdullah Cevdet ve İshak Sukuti de çalışmalarını Avrupa’da devam ettirmek amacıyla Cenevre’ye gitmişler, birlikte Osmanlı adında bir gazetenin neşrine başlamışlardır (Kocabaş 1991: 35). Bu gazetede daha çok siyasî muhtevalı yazılar yazan Murat Bey bununla da yetinmeyerek 21 maddelik Cemiyet programı hazırlamış, hazırladığı programı Ahmet Rıza Bey’e göndermiş, ancak Cemiyette ihtilafa yol açacağı endişesiyle program kabul edilmemiştir (Eyicil 1988: 13). Ahmet Rıza ve Dr. Nazım’ın birlikte çalışmaları diğer İttihatçıların onları çekememesine neden olmuştur. Onların Cemiyetten çıkarılması dahi düşünülmüştür. Mehmet Murat Bey, Cemiyetin Teftiş ve İcrâ Heyeti Reîsi idi. Dr. Nazım Bey ise bu heyetin üyesiydi. Onun üye olduğu bir heyette görüşü alınmadan bir karara varmak mümkün değildi. Dolayısıyla hem Dr. Nazım hem de Ahmet Rıza, Cemiyetten çıkarılamadı. Mehmet Murat Bey, Ahmet Rıza Bey’in ve Dr. Nazım Bey’in Cemiyetten çıkarılmasında başarılı olamayınca görevinden ayrılmıştır (Eyicil 1988: 13-14). Mehmet Murat, Paris’te Fransa ricalinden, matbuatından, fikir adamlarından ve çoğunluğu kendi talebeleri olan Jön Türklerden oluşan geniş bir çevreye sahip olmuştur. Murat Bey, Ermeni çetelerinin yaptıkları menfi faaliyetlerine dair Lord Salisbury ile görüşmek için Londra’ya gitmiş, ancak bu görüşmeden istediği neticeyi alamamıştır. Selim Farîsi aracılığıyla Ermeni komitesindekilerle görüşür ancak bu görüşmeden de bir sonuç elde edemez ve daha fazla ümitsizliğe kapılır. Murat Bey bu durumdan şu şekilde bahseder: “Ermeni komitesi erkânıyla mülâkat ve müzâkerenin neticesi beni me’yus etti. Gördüm ki Ermeni gayretini ilan ile fedakârlık iddiasında bulunan adamların kısm-ı a’zamı muhâbbet-i millîye ile müteharrık kalbe malîk değil. Mekteplerde yarım yamalak görüp anlattıkları nazariyâttan ve bazı tarih vukuâtından müteessîren ve mağlûben birtakım hayâllere sapmış harîs şöhretlerden ibârettir. İşin içinde fenası da komitacılığı kendilerine sanat ittihâz ederek ilelebet bu hâl böylece devam etse bile -yalnız kendilerine para gelmek ve arada sırada gazetelerde bahisleri geçecek vukuâttan hâli kalmamak şartıyla- memnûn olacakları maddesidir. Bu hâl her bir me’mûlümden daha beterdi. Zaten Ermeni vukuâtı lazım olan ittihâdın husûlü esbâbını te’hîr ve tas’îb etmişti. Komitelerin mesleği ise uzak istikbâli bile tehdîd ediyordu. Komiteler, Devlet-i Osmâniyye’nin yıkılmasını birinci derecede maksat biliyor, güya enkâzından Ermeni hükûmetinin zuhûr edeceğini me’mûl ediyorlardı. Bunun ihtimâli katiyen mevcut olmadığı ve ez cümle Rusya’nın buna mâni olacağı hakkındaki kavî edillemi hakkıyla muhâkeme ettiklerini bile hissetmedim. Çünkü, Nazar Bey cevap olarak, -Rusya’daki Ermenileri öylece bırakacak mıyız, zannediyorsunuz? Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 95 Onları da Rusya’nın elinden kurtaracağız! -Hangi kuvvetle, kimin muâvenetiyle? -Kendi gayret ve kuvvetimizle. Şu sözleri söyleyen adam da onlara mu’tekîd olduğunu veya lüzûmu kadar bir ehemmiyetle söylediğini hissedemedim. Bilâkis bahsin hikmeti nazar-ı dikkate alınmaksızın bütün gayretin lafîzlara hasrolunduğuna hükmettim” (1994: 104-105). Murat Bey, Paris’teki faaliyetlerinden sonra neşriyatı için Mısır’a gider. Mizan’ın diğer neşriyatlardan farklı olarak ses getireceğine ve ilgi toplayacağına inanmaktadır. Bu inancında haklı olduğunu kısa sürede görür: “Kanun-ı Sânî’nin dördüncü Perşembe günü, Mîzân’ın ilk nüshâsı çıktı. II., üçüncü nüshâ derken kıyamet koptu. Ortalık karıştı. Muhtâr Paşa ile ilk görüştüğüm gün Mısır’a geldiğime itirâz etmişti. Medâr-ı mazeret olarak Mısır’da çıkan Mîzân’ın tesîri başka yerde çıkanınkinden fazla olacağını söylemiştim. Paşa, buna inanmak istemedi. Mısır’da tek tük Yıldız politikası aleyhinde gazeteler çıktığı halde ehemmiyet verilmediğini söyledi. Lâkin ben aksinden emindim. Çünkü Mısır’ı İngiliz işgal edeli ‘muteber rütbeli’ jurnalciler için zemîn-i fesât olmuştu” (1994: 119). Mizan’ın bu kadar ilgi toplamasını beklemeyen Saray, gazetenin yaptığı tesir sonucu telaşlanarak tedbirler alır. Vatanı ve milleti için her türlü fedakârlığı yapan Murat Bey, engellerle ve asılsız suçlamalarla karşılaşınca özel hayatının muhasebesini yapar: “İstikbâl hakkında kâfi bir me’yûsiyet benim için tam zamanda semme-i katı’adır. Maksûd-ı hayatım kalmamış olur. O ümîdi katl etmek üzereydim. Halden ve sıhhâtten düşmek için şu sebepler maaziyâde kâfi iken bizim "gayret" arkadaşları "çoluk ve çocuk hasretine dayanamadı" isnâdından iyisini bulamadılar. Vakı’a benim kadar evlâdına merbût bir peder güç bulunur. Fakat mülk ve devlete olan muhabbet ve gayretim onları hiç yok hükmünde tutturmak için kâfidir. Hatınumdadır ki yalnız bir defa evlâd ü riyâlim hatırıma gelerek gözümden yaş fırlattı. O da mahkûmiyet hengâmındaydı. Bir gece uykusuz olarak uzandığım sırada onları düşünürken hikmetini takdîrden âciz bulundukları idâm hükmü ve gazete rezâletleri üzerine korkularından tortop olarak ağladıkları gözümün önüne geldi. -Bunları bu kadar bahtsız etmek hakkına acaba ben mâlik miydim? sâali vicdânımda sakîl bir bâr şeklinde isbât-ı vücûd etti. Bir hayli düşündükten sonra oldukça teselli-bahş bir te’vîl bularak sükûnet buldum. İşte bu kadar. Sinirlerime gelen fevkalâde zaafın kalbe tesîri tabiidir. Bilcümle bahislerde olduğu gibi, çocuklarımdan aldığım mektûbları bilig, Güz / 2008, sayı 47 96 okurken rikkatimin zahir olduğu olurdu. Lâkin bu gibi haller çoluk çocuk içinde oturanlarda bile müşâhede olunur” (1994: 149-150). Murat Bey, Ahmet Rıza Bey’den kaynaklanan sorunlar nedeniyle Cemiyetten istifa eder. Birçok sıkıntıya katlandığı mücadelenin sonuçsuz kalması Murat Bey’in hem ruhî hem de fizikî sağlığını olumsuz etkiler; “Bu haller beni fikren pek sarstığı gibi vücûdça dahi bir senelik kazancı kaybettirdi. Sevgili aile içinde imrâr-ı vakit etmeye ülfet eylemiş bulunan benim için diyâr-ı gurbet sıkıntıları, hasret, geniş maişet yerine kâ’im olan sıkı imsak vesaire tabii tesîrsiz kalamaz. Lâkin şunu kâfi sûrette temîn ederim ki bizimkilerin imlâya gelmez olan harekâtı bunlardan ziyâde vücûdumda tahrîbât icrâ ediyordu. Bunları hüsn-i idare etmek, yani kendileri ve takîb ettikleri fıkr-i hürriyet ve medeniyeti âleme hedef ta’n ve istihzâ olmaktan vikâye eylemek üzere sarf edegeldiğim mesai-i daime bilhassa kendilerinin ehemmiyetsizlikleri ve Rıza Bey’in hodbinliği sebebiyle akim kalmaktaydı. Tahakkuk eden şu acı hakikatin büyük zararlarını ben çekiyorum” (1994: 223- 224). Terakki ve İttihat Cemiyeti üyesi sayılmak ümidi kalmayan Murat Bey, kendisiyle muhasebe yaparak, Cemiyetle fikirlerinin birleşmesinin sebeplerini açıklar: “Velhâsıl bugün öteden beri mensup olduğum Cemiyet’e a’zâ-yı âile sıfatıyla dâhil olmak ümîdi münkâf olmuş demektir. Bu da vâki olan manâsız tecavüzler sebebiyle değildir. Çünkü hizmet-i vataniyye talîplerinin, öyle sathî tecavüzlerden müteessîr olarak geri çekilmelerini tecvîz etmek sûretiyle o hizmet-i mukaddesesinin veya sâliklerinin kadirlerini küçültmek istemem. Birleşmemizi men’ eden esbâb mü’ehhiren tevâli eden esaslı sebeplerdir. Evvelâ -Hürriyet-i müstahsala bir taraftan Cemiyetin erkân ve efrâdı için dilediklerini yapmak, diğer taraftan başkalari için- Cemiyetçe hoş görünmediği halde -Kânûn-ı Esasi’nin bahşettiği hukuk-ı sarîha-i medeniyetten istifade etmeye bile müsaade etmemek yolunda telâkki edilmesi. Vâki’a buna özür olmak üzere ‘bizde hürriyet henüz yenidir, ülfet-i avama kadar sûi istimâlden vikâye etmek lazımdır" deniliyor ise de iş bu iddia kat’iyyen merdûddur. Çünkü hürriyet her nevî tecavüzlerden masûn olması iktizâ eden ismet-i millîye demektir. Onu vikâye etmek iddiasıyla ahkâmına vâki olan tecavüz - esasen tecavüz olmak haysiyetiyle- onu mahv ve berbâd etmek üzere diğer tecavüzleri dâ’i bir kapı açmak demektir. Yani hürriyet tarîkati kâfi sûrette kendisine tecavüz olunamaması zemîni üzerinde teessüs olunabilip başka bir zemînde payidâr olamaz. Bunlar pek basit kavâid-i esasiyye-i siyasîyyeden iken tanınmaması Saniyen-Devr-i istibdâdda Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 97 halkın nefretini dâ’i olmuş olan i’ânelere daha ziyâde icrâ-yı nüfûz etmek tarîkiyle devam olunmaması ve bilhassa i’âne bedelâtının cihet-i sarfını mübeyyin olarak günü gününe cetveller neşr olunarak manâsız zanlara kapı kapamaması. Sâlisen-(Şûrâ-yı Ümmet) gazetesinin Cemiyetin haysiyetini muhîll bir sûrette intişâr etmesi. Râbian-İntihâb-ı umûruna müdâhale de asla isabet edememesi. Zaten Cemiyete dâhil bulunmuş olsaydım iş bu dört maddenin bu sûretle icrâsına mâni olmaya çalışırdım. Muvaffak olamayacağımı görünce dahi, Cemiyetten bi’l-istıfâ kat’-ı alâka etmeye kendimi mecbûr görmüş olacaktım” (1326: 76-78). II. Abdülhamit, Jön Türk muhalefetinin önünü kesebilmek için birçok yol denemiştir. Avrupa devlet başkanları nezdinde girişimlerde bulunmuştur. Cemiyetin gazete ve mecmualarının kapatılmasını bu yolla sağlamıştır. Jön Türklerin muhalif hareketlerinden vazgeçmeleri ve yurda dönmeleri için Avrupa’ya birkaç defa temsilci yollamıştır. Ancak muhaliflerin ne yurda dönmelerini sağlayabilmiş ne de faaliyetlerini sona erdirebilmiştir (Tunaya 1952: 105). Muhalifleri faaliyetlerinden vazgeçirmek ve yurda döndürebilmek maksadıyla II. Abdülhamit itimat ettiği hafîyelerden Ahmet Celalettin Paşa’yı Avrupa’ya gönderme yoluna gitmiştir. Celalettin Paşa, Avrupa’daki İttihatçıları yurda döndürebilmek ve hükûmete karşı takındıkları muhalif tutumlarını sona erdirmek için birtakım tekliflerde bulunmuştur. Ahmet Celalettin Paşa, hükûmetin tekliflerini adeta belgelendirmek amacıyla 10-22 Temmuz 1897’de Paris’te Hükûmet bildirisi yayınlamıştır (Kuran 1956: 54). Bu teklifler şu şekilde sıralanır: “İttihat ve Terakki neşriyâtını tatil ederse, Padişah umûmî af ilan edecek, Avrupa’dan ve sürgünden yurda dönenlere liyakâtlarına göre memuriyet verecek, tedricî olarak ıslahata başlayacak, Avrupa’daki talebelerin tahsîllerini tamamlayabilmeleri için maaş bağlayacak, Avrupa’da kalacak olanlara ise, elçiliklerde görev verecekti. Bu teklifleri kabul etmeyip hükûmet ve Padişaha karşı hareket edenler, Osmanlı tebaasından çıkarılacaktı” (Karal 1995/VIII: 58). Cemiyet üyelerini ikna etmek üzere 10 Temmuz 1897’de Paris’e gönderilen Ahmet Celalettin Paşa ve Necib Melha burada 13 gün kaldılar. Paşa, Cemiyetin önde gelen iki ismi Dr. Nazım ve Ahmet Rıza ile görüştü ve onları ikna etmeye çalıştı. Paşa, Cemiyet üyelerine İttihatçıların lehine af ilan eden resmî genelgeyi gösterdi. Bu genelgede ücretsiz pasaport verileceği, isteyenlerin öğrenimlerine devam edebileceği, Osmanlı topraklarında diledikleri yerlerde oturabilecekleri, maddî yardımda bulunulacağı, Avrupa’da okuyan talebelere 150 Frank maaş verileceği gibi hususlar açıklandı. Dr. Nazım ile Ahmet Rıza bu teklifi kabul etmediler. Serhâfiye Ahmet Celalettin Paşanın Paris Büyükelçisi Münir Bey ile Cemiyet üyelerini ikna etme girişimleri netice vermiş ve bilig, Güz / 2008, sayı 47 98 Cenevre, Paris, Brüksel ve Kahire de bulunan Cemiyet üyelerinden bir kısmı hükûmetin genelgesi ile ikna olmuşlardır. Böylece Cemiyetin Cenevre Merkez komitesi dağıldı. 60 kadar üye yurda dönmeyi kabul etti. Osmanlı gazetesi kapatıldı. İshak Sükutî Roma, Abdullah Cevdet Viyana, Tunalı Hilmi de Madrid elçilik tabipliğine atandılar (Ramsaur 1972: 71; Mardin 1992: 14.; Eyicil 1988: 13). İttihatçıların bir kısmının, şahsi menfaatleri ön planda tutarak II. Abdülhamit’in maddi yardım ve devlet hizmetinde görev verme vaatleriyle Cemiyetten ayrılmalarını Dr. Nazım ve Ahmet Rıza döneklik olarak değerlendirdiler. Ahmet Rıza ve Dr. Nazım ise faaliyetlerine devam ettiler. Bu ikisinin kararlı ve azimli çalışmaları birçok genci etkiledi. Dr. Bahaattin Şakir, Samipaşazade Sezai gibi gençler Cemiyete katıldılar (Eyicil 1988: 13). Ahmet Celalettin Paşa’nın teklifine olumlu cevap verenlerden biri de Murat Bey’dir. Psikolojik bakımdan yıpranmış ve aile ocağına hasret kalmış olan Murat Bey, Ahmet Celalettin Paşa’nın teklifleri karşısında fazla direnç gösteremeyerek 30 Temmuz 1897’de İstanbul’a döndü (Mardin 1992: 93-94; Kuran 1956: 58; Cevri 1909: 34; Ziya Şakir, Son Posta, 2 Ocak 1933).17 (Bazı kaynaklarda 14 Temmuz olarak geçmektedir. Karabekir 1982: 492; Ramsaur 1972: 71; Mardin 1992: 144) ve 10 bin kuruşla Şûrâ-yı Devlet Azalığına tayin edildi (Karabekir 1982: 492; Ramsaur 1972: 71; Mardin 1992: 144; Kocabaş 1991: 36; Beyatlı 1968: 118; Eyicil 1988: 13). Murat Bey İstanbul’a dönüşünü şu şekilde anlatmaktadır: “Paris’e gidip Sen-Germen’de yerleştiğim sırada kayın biraderim Sabit Efendi ile adliye memurlarından Kadızâde Azîz Bey memuriyet-i mahsûsa ile nezdime geldiler. Kayın biraderimin gelmesine evlâd ü lyâle dair doğru haber almış bulunmak itibâriyle pek memnûn oldum. Lâkin avdet hususundaki mevâ’id-i âliyeyi tabii reddettim. Falan e filan icrâât yapılırsa davetlerine bile intizâr etmeksizin koşarak gideceğimi söyledim. Yoksa lakırdısını bile işitmek istemedim. Zaten Azîz Bey’in ma’hûd İzzet Bey’in bende-i hâsı bulunması emniyet-bahş değildi. Doğrusu şuydu ki Sultan Hamîd Hazretleri’nin ıslahat icrâ edeceğine katiyen ümîdim kalmadığı gibi Sultan Hamîd devrinde benim için avdet etmek mutasavver olamayacağına hükmetmiştim. Bununla beraber gelenlere şürût-ı avdeti mübeyyen bir levha verdim. Aynı hareketi aynı memuriyetle birkaç ay sonra gelen Ebüzzîyâ Tevfîk Bey ile Yûsuf Zîyâ Paşa’ya karşı icrâ ettim. Bu sûretle taraf-ı şahâneden gelen memurlarda kusûr yoktu. Artık onlardan istiğna getirdiğim halde Ahmet Paşa’nın memuriyetine fevkalâde ehemmiyet vermemek elimden gelmiyordu” (1994: 240-241). Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 99 Ahmet Paşa’ya itimat ederek İstanbul’a gelen Murat Bey, ilk günden hayal kırıklığına uğrar. Gazeteler tarafından yapılan karalama kampanyaları, hakkında verilen jurnaller ve ailesi ile istediği yerde oturmasına müsaade edilmemesi, Murat Bey’e sıkıntı dolu günler yaşatır. Kışın kalacağı evin bile devletin önemli meselelerinden biri haline gelmesini hazmedemez: “Beyâzıd’ta Nâzîm Paşa’nın konağını tutmak üzere söz kestik. Serasker Kapısı ve Beyazıd Camii münasebetiyle câiz olamayacağına hükmedilmiş. Teshîl-i maslâhat için bedel-i hazine-i hassadan verilerek Kabataş tarafında bir hâne isticârına irâde çıkmış. Garibi şuydu ki hep güzergâh-ı Padişahı üzerinde hane tutturmaya meyîl ve ârzûları meşhûd idi. İrâde Başkitâbetten Mefrûşât Müdürlüğü’ne verilmiş. O, dahi akrabadan birinin nihayet kırk lira karşılığı güç tutulacak bir hâneye (275) lira vererek tutmuş, anahtarı alelacele bize göndermiş. Hâneyi gördüm. Hayret ettim. Başkâtibe bir tezkîre yazdım. İki yüz yetmiş liraya tuttukları hanede bir o kadarda üste bana verdikleri halde oturamayacağımı beyân ettim. Sebep olarak hânenin elverişli olmadığını, bir de otuz liralık bir malın benim nâmıma olarak küllî meblağa tutulmak gibi irtikâb dolaplarına alet olamayacağımı gösterdim. O kış kaldım. Ertesi sene artık ilişemezler zannıyla İstanbul’da bir hâne ararken yine bırakmadılar. Nişantaşı’na kadar sürüklediler. Bir sene evvel ricâ ve tehdîdlere kulak vermeyerek Yerebatan’da oturmaya ısrâr ettimdi. Artık Hisar’a hasr-ı ikâmette karar bulmaya mecbûr olduk. Hasta bulunan refîkamda şu politika dolaplarına kurban oldu” (1326: 332-333). Sarayın, İttihatçıların büyük çoğunluğunu ikna etmesi Cemiyetin varlığına büyük bir darbe indirmiştir. Saray, İttihatçıları ikna ederek çeşitli görevlere getirmesi ile Cemiyetin büyük oranda kırılmaya uğradığı inancına kapılmıştır. Ancak unuttukları bir nokta vardı ki o da İttihatçılar içinde mühim bir mevkii haiz olan Ahmet Rıza Bey’in Sarayın tekliflerini kabul etmemiş olmasıdır. Ahmet Rıza Bey teşkilatçı bir kimliğe sahip olması yüzünden çok geçmeden Cemiyeti tekrar eski gücüne kavuşturmuştur. Ahmet Rıza Bey, Sarayın tekliflerine boyun eğen İttihatçıları da çok sert bir biçimde tenkit etmiştir. Meşveret gazetesinde imzasız olarak yayımladığı bir yazıda “istibdata” karşı olanları birleşmeye ve mücadeleye devam etmeye çağırıyordu: “Genç Türkiye Partisi, ne bir kişinin ne de bir komitenin malıdır. O istibdâdın zulmünden doğmuş, millî temayüllerin bütünüdür. Ona bağlı olanlardan bazılarının çok mütaassıp, bazılarının Pozitivist olmaları neyi ifade eder. Müslüman olan ve olmayanlarımız, siyasî idealimizi gerçekleştirmek için birleşmemiz lazımdır” (Karal 1995/VIII: 519). bilig, Güz / 2008, sayı 47 100 Cemiyet çalkantılı günler geçirirken, ileride Cemiyete farklı bir istikamet verecek olan bir hadise meydana gelir. 1899 Aralığında II. Abdülhamit’in kayınbiraderi Damat Mahmut Paşa, 18 Bağdat Demiryolu yapımı imtiyazının İngiltere yerine Almanya’ya verilmesi gerekçesiyle oğulları Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah’la birlikte yurt dışına kaçmıştır. Paşa’nın, Bağdat demiryolları imtiyazının bir İngiliz firmasına verilmesine ilişkin isteğinin yerine getirilmeyişi ve Adlîye Nazırlığı yaptığı sıralarda hem kendi, hem de Seniha Sultan’ın adının “Skaliyeri Azîz Bey Komitesi”19 hadisesine karışması nedeniyle Nazırlıktan azledilmesi bunda etkili olmuştur (Shaw 1983/II: 258). Bu hadise neticesinde Paşa gözden düşmüştür. Daha sonraları Damat Paşa’nın bu olayla ilgisi olmadığı anlaşılmış, ancak azledilme olayına çok içerleyen Paşa bir daha Abdülhamit’le çalışmaya yanaşmamıştır. Siyasî baskılar ve dönemin sosyopolitik gerginlikleri Paşa’yı başka yollar aramaya itmiştir. Abdülhamit idaresine karşı olan ve ülkenin geleceği ile ilgilenen aydınların birer birer Avrupa’ya gittiklerini görerek kendisi de mücadelesini yurtdışında sürdürmeye karar verir. Sarayla olan soğuk ilişkiler Damat Mahmut Paşa’yı Avrupa’ya çeken bir başka etken olmuştur (Kuran 1948: 231-232). Kuran, onun Abdülhamit “istibdatına” karşı Jön Türk hareketi içinde yer alma kararından dolayı kaçtığı fikrini de ileri sürer (Kuran 1948: 143). Jön Türkler arasında “harekât-ı necibâne” olarak isimlendirilen Damat Mahmut Paşa’nın yurt dışına kaçışı Abdülhamit’i çok telaşlandırmıştır. Hanedana mensup yüksek mevkili bir kişi olan Mahmut Paşa, Avrupa’da birdenbire Jön Türk hareketiyle yakından ilgilenmeye başlamıştır (Ramsaur 1972: 72). Mahmut Paşa burada meşrutiyet taraftarlarının safına katılmıştır (Ramsaur 1972: 72-73; Kocabaş 1991: 35; Karal 1995/VIII: 519-520). “Abdülhamit derhal Paşa’yı geri getirme çarelerini aramaya başlamış ve Paşa’nın Avrupa’daki her hareketini yakından takip etmiştir. Yurt dışındaki temsîlcilerinin de Mahmut Paşa’nın faaliyetleri ile uğraştıktan görülmektedir. Örneğin; Damat Paşa’nın Marsilya’ya varışında İstanbul’a gönderilen telgrafların masrafı konsolosluk gelirini aşmıştır” (Hanioğlu 1981: 42). Onların Avrupa’ya kaçmaları Cemiyet üyelerine güç vermiştir (Kuran 1956: 257 vd.). Abdülhamit, Mahmut Paşa’nın yurda geri dönmesi için Avrupa elçiliklerine ne gerekiyorsa yapmaları talimatını vermiştir (Bayar 1966/III: 723; Ramber: 49). Elçilerin, Damat Mahmut Paşa’nın geri dönmesi için yaptıkları teklifler olumlu bir netice vermemiştir. Damat gerekçe olarak şunu ileri sürmüştür; “kendi oğulları adına, II. Abdülhamit’in namûskârane saltanât etmesinden başka bir şey istemediğini” belirtir (Osman Nuri 1327/III: 1091). Damadı halkın gözünden düşürebilmek için yapılan propagandalarda bir netice vermemiştir (Ramsaur 1972: 73; Bayar 1966: 724; Osman Nuri Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 101 1327/III: 1085). Mahmut Paşa Avrupa’ya gittiğinde İttihatçılarla işbirliğine girmiştir. Onun İttihatçılar safında yer alması Cemiyete yeni bir istikamet vermiştir. Paşa’nın oğulları Sabahattin ve Lütfullah, İttihatçıları ortak bir program etrafında toplayabilmek için, “Umûm Osmanlı Vatandaşlarımıza” adıyla bir bildiri yayınlamışlardır (Kuran 1956: 297-298). Yayınladıkları bildirinin hemen akabinde bir kongre tertip edilmesini sağlamışlardır. Kongre fikri ilk başta pek sıcak karşılanmasa da daha sonra; “...unsur-ı Osmâniye’nin emniyet ve itimâdını celp edecek namûslu zevât-ı muteberden mürekkep bir kongre teşekkül ederse, iştirâk etmek...hem borç hem fâideli olacaktır” (Ali Haydar Midhat 1946: 165) düşüncesiyle çoğunluk kongreye katılmıştır. Mahmut Paşanın Avrupa’ya kaçarak İttihatçılar safında yer alması ve onların faaliyetlerine yön vermeleri ile İttihatçıları bir çatı altında toplama gayretleri Sarayı iyiden iyiye rahatsız etmiştir. Mahmut Paşa elçiler vasıtasıyla ikna edilmeye çalışılmış ancak Mahmut Paşa bu teklifi kabul etmemiştir. Onun bu teklifi reddetmesi neticesinde başka bir yol arayan Saray daha evvel Cemiyet için Avrupa devlet adamlarıyla temasa geçme işini hayata geçirmeyi uygun bulmuştur. Fransa’da ikamet eden Mahmut Paşa’nın iadesini Fransa hükûmetinden istemiştir. Fakat bu teşebbüsü de akim kalmıştır. Mahmut Paşa 1903’teki ölümüne kadar Paris’te yaşamını devam ettirmiştir (Ramsaur 1972: 83). Ahmet Rıza Bey ve Dr. Nazım, Saray serhafiyesi Ahmet Paşa’nın tekliflerini reddederek birlikte faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Cemiyetin önemli bir kısmının Sarayın telkinlerinden dolayı Cemiyetten ayrılmalarıyla sıkıntıya düşseler de azimli davranışları netice vermiş ve Cemiyet böylece Ahmet Rıza ve Dr. Nazım’ın etrafında toplanmaya başlamıştır. Murat Bey’in Cemiyetten ayrılarak İstanbul’a dönmesi ile de büyük bir boşluk yaşanmış, bu boşluğu Ahmet Rıza Bey doldurmaya çalışmıştır (Mardin 1992: 234). Prens Sebahattin ve Prens Lütfullah’ın 1902’de Paris’te tertip ettikleri Jön Türk kongresinde üyeler arasında fikir ayrılıkları baş göstermiştir. Cemiyet bu kongreden sonra ikiye ayrılmıştır. Üyelerin büyük çoğunluğu Ahmet Rıza ve Dr. Nazım’ın yanında yer almışlardır (Kutay 1984/I: 158). Kongrede fikir ayrılığının baş göstermesine neden olan görüş, Prens Sebahattin’in çoğunluğunu anasırın temsîlcilerinden oluşan grupla yabancı güçlerin müdahale fikrini savunmasıdır. Ahmet Rıza ise Prensin bu görüşüne Osmanlı hükümranlık haklarının ihlali manasına geleceğinden karşı çıkmıştır. Prens bütün faaliyetlerde anasır ile Ermeni, Rum, Bulgar ve Yahudilerle işbirliğine gitme kararı almıştır. Prensin bu düşüncesi anasır arasında destek görmüş ve onların topyekün desteğini kazanmıştır (Eyicil 1988: 16-17; Mardin 1992: 83). Paris’te tertip edilen I. Jön Türk kongresinden bir netice alınamayarak ayrılınmıştı. Jön Türkleri ortak amaç etrafında birleştirmek maksadıyla 1907 bilig, Güz / 2008, sayı 47 102 tarihinde II. Jön Türk Kongresi tertip edilmiş ve bu kongreye Ermeni Taşnaksutyun partisi de davet edilmiştir (Kansu 1995: 78; Kuran 1945: 234). Kongrenin organizasyonunu Prens Lütfullah ile Arnavud İsmail Kemal düzenlemiştir. Kongreye davet edilenler de Prens Sebahattin, Prens Lütfullah ve İsmail Kemal’in isteği doğrultusunda davet edilmişlerdir. Prens Sabahattin’in anasır düşüncesinden olsa gerek kongreye umumiyetle Ermeni, Rum, Arnavut, Bulgar ve Yahudiler davet edilmiştir. Kongredeki anlaşmazlığın temelinde de bu fikir yatmaktadır (Hanioğlu 1986/I: 182-184). Prens Sabahattin, kongrede ABD ve İngiltere örneğini göstererek teşebbüs-i şahsi ve adem-i merkeziyetçi bir yönetimden bahsetmiştir. Bu fikir üyelerin çoğunluğunca kabul görmemiştir. Üyelerin üzerinde ittifak ettiği tek konu ise Abdülhamit’in haledilmesiydi (Ramsaur 1972: 85-90). Düzenlenen II. Kongreden de bir netice elde edilemez. Bu kongrede üç başkan seçilir. Bu durum Jön Türkler arasındaki hizipçiliğin iyice su yüzüne çıktığının göstergesidir (Shaw 1983/II: 265). Bir bütünlüğün sağlanamadığı kongre neticesinde Cemiyet, Ahmet Rıza ve Prens Sebahattin grubu olarak ikiye bölünmüştür (Eyicil 1988: 20). Prens Sabahattin, Rum ve Ermeni delegeler ve İsmail Kemal gibi kişilerin oluşturduğu grup yabancı müdahalesinden yana tavır koyarlarken, Ahmet Rıza, Doktor Nazım ve Hoca Kadri yabancı müdahalesine karşı çıktılar (Osmanlı, sayı 104, 16 Nisan 1902: 1). Kongre, Jön Türk hareketini birleştirmek maksadıyla toplansa da aralarında baş gösteren fikir ayrılığı neticesinde farklı gruplar ortaya çıkarmıştır. Prens Sabahattin, 1906’da Teşebbüs-i Şahsi ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmuş, Terakki adlı gazete çıkarmaya başlamıştır. Terakki ve İttihat Cemiyeti ise Paris’te Meşveret ve Şûrâ-yı Ümmet ile Cenevre’de de Osmanlı gazetelerini yayımlamıştır. II. Jön Türk kongresine; Prens Sabahattin ve İttihatçı gruplardan başka, Meşrutiyet Cemiyeti, Ahd-ı Osmanî Cemiyeti, Londra’da Türkçe ve Arapça yayınlanan Hilâfet gazetesinin yazı kurulu, bir Ermeni örgütü olan Taşnaksutyun Cemiyeti, Mısır Cemiyet-i İsrailiyesi ve bazı Ermeni yayınlarının idarecileri iştirak etti. Kongrede Abdülhamit’in tahttan inmeye zorlanması, mevcut idarenin değiştirilmesi meşrutiyet ve meşveret usullerinin kurulması gibi önemli kararlar alınmıştır. Ordu içinde propaganda, halkın vergi vermemek suretiyle pasif direnişe çağrılması, hükûmete karşı silahlı-silahsız direnişler ve grevler düzenlenmesi, genel ayaklanma koşullarının hazırlanması gibi yöntemlerde anlaşılmıştır (Akşin 1980: 65; Eyicil 1988). Terakki ve İttihat üyeleri toplumsal projeleri ve ilkeleri açısından farklı gruplardan oluşmuştur; devletin kurtuluşunu Osmanlılık ideolojisinde gören Prens Sebahattin grubu teşebbüs-i şahsiyeci ve âdem-i merkeziyetçi fikri benimsemiştir. Ahmet Rıza ve ekibi pozitivist ve milliyetçi, Mizancı Murat ve ekibi ise İslamcı görüşü temsil etmiştir (Emil 1982: 9-14). Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 103 Jön Türkler, muhtelif gruplar ve mahallerde faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. Ahmet Rıza önderliğindeki Paris şubesi, Hoca Kadri’nin başında bulunduğu Kahire, İshak Sükutî ve Abdullah Cevdet’in yönetimindeki Cenevre şubesi ile İbrahim Temo’nun Balkanların çeşitli yerlerinde kurduğu küçük şubeler ve son olarak da Kafkasya’daki şubeler faaliyet göstermişlerdir (İbrahim Temo 1987: 61). Adem-i merkezi yönetimi savunan Prens Sabahattin’in20 grubuna Dr. Nihat Reşat, Dr. Sabri, Siret, Fazıl ve Zeki Beyler; Ahmet Rıza grubuna Dr. Nazım, Dr. Bahaattin Şakir ve Ferit Beyler katılmışlardır. Gruplar arasındaki fikir ayrılığı o derece ilerledi ki, husumete varacak şekil aldı (Ramsaur 1972: 85-90; Kocabaş 1990: 67). 4. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Giden II. Yol: Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Teşekkülü 1906 yılının Temmuzunda Bursalı Mehmet Tahir, Naki Bey, Talat Bey, Ömer Naci Bey, İsmail Canbolat Bey ve Edip Servet Bey bir araya gelerek memleketin ahvali üzerine mülahazalarda bulunurlar. Bu sohbetlerinden yaklaşık bir ay sonra Eylül 1906’da Şükrü Bleda’nın evinde bir toplantı tertip ederler. Bu toplantı neticesinde hükûmete karşı gizli çalışacak olan “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni” kurarlar (Duru 1957: 13 vd; Şehsuvaroğlu 1959: 90, 309, Cevri 1909: 35, Aydemir 1970: 273, Şakir 1932). Mithat Şükrü Bey’in anısı bir an bile aklından çıkmayan Beş Çınar bahçesindeki bu toplantıda bir tüzük hazırlanmıştır. Üyelerin yalnız kendilerini üye yapan rehber ve iki üyeden başka kimseyi tanımayacağı, yemin şekli ve idama dair bir iki şart getirilir. İlk tahlif yeri Mithat Şükrü Bey’in evidir (Bleda, 1979). Selanik’te, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti teşekkül olunmadan evvel bir cemiyet oluşumu için teşebbüslerde bulunulmuştur. Ömer Naci’nin de içinde bulunduğu bir grup asker isimsiz bir örgüt kurmuştur. Burada Ömer Naci’den başka Sapancalı Hakkı, Ali Şefîk ve Hüsrev Sami vardır. İddiaya göre Ömer Naci, Rahmi Bey’le bir toplantıda tartışır ve küsüp ayrılarak Paris’e gider. Bu örgüt ile Osmanlı Hürriyet Cemiyeti henüz birleşmeden Nazım Bey Selanik’e gelir. Doktor Nazım Bey, Selanik’ten Paris’e yazdığı mektuba göre (Temmuz 1907 sonrası), diğer grupta Ömer Naci’ye bağlı bir iki zabit, bir polis, birkaç da mülkiye memuru vardır. Bunlar çok tedbirsizce hareket etmektedir. Nazım, Bahaettin Şakir’in Ömer Naci’yi uyarmasını, ama kendilerinden ona bahsetmemesini ister. Ömer Naci’ye bağlı gruptan Sapancalı İsmail Hakkı’ya Selanik Merkez Kumandanı Nazım Bey’in hâfiyelik önermesine ilişkin de bir olay anlatır (A.C. Milliyet, 31 Temmuz-1 Ağustos 1934, 1-2). O dönemde Selanik’te Cemiyet üyesi olan Nafiz Bey, Doktor Nazım’ın bahsettiği ihtiyatsız hareket eden grubun başka olduğunu, bunların birkaç hukuk öğrencisi, Mustafa adında bir berber ve hürriyetin ilanına yakın Terakki ve İttihat’a giren Nesimi Sanrı’dan oluştuğunu ifade eder. Ömer Naci küstüğün- bilig, Güz / 2008, sayı 47 104 den değil, faaliyet alanını genişletmek için Hüsrev Sami ile birlikte Avrupa’ya gittiğini, o gruptan İşkodra’ya gideceği günün gecesinde Sapancalı İsmail Hakkı, Enis Avni ve Ali Şefik’in Cemiyete üye olmasına aracılık ettiğini yazar (A.C. Milliyet, 16-18 Eylül 1934: 2). Selanik’ten Paris’e, 12 Mart tarihli mektupta Berber ile onun grubundaki Nesimi, Vefik, Cemil, Muhtar ve Hüseyin’in (son dördü zabittir) tevkifi yazılıdır (A.C. Milliyet, 29 Eylül 1934: 2). Ömer Naci daha sonra Doğu vilayetlerine ve İran’a gider. İran’da hakkında idam kararı alınır ve hapis yatar (A.C. Milliyet, 12 Ağustos 1934: 2). Cemiyetin amacı, devletin iç işlerine müdahale ederek Bulgarları himaye eden Rus politikasını reddederek orduda görevli subayları Cemiyete kazandırmaktı (Karabekir 1982: 131; Eyicil 1988). Hücre biçiminde örgütlenen Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Merkez-i Umûmî üyeleri Talat, İsmail Canbolat ve Rahmi Beylerdi. Gizli olarak örgütlenen Cemiyet üyelerinden sadece yemin merasimine getirilenler birbirlerini tanırdı (Karabekir 1982: 131. Tahlif için bk. aynı eser). Cemiyet, üye kaydedilmesinde Mason teşkilatına has bir usul tatbik etmiştir (Çavdar 1955: 51). 1/14 Eylül 1906’da Rahmi Bey’in önerdiği Hilâl adı ve hazırladığı tüzük kabul edilmiştir (Karabekir 1982: 136-138). İlk merkez oluşturulur. 8-18 Eylül 1906 tarihlerinde, Selanik’te Alatini Köşkü karşısında, Ömer Naci Bey’in evinde21 toplanırlar. Hilâl yerine “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti” adı kabul edilir (Yalçın 1976: 5). Tarık Zafer Tunaya’nın, Türkiye’de Siyasal Partiler adlı eserinde Cemiyetin kuruluş tarihi olarak Eylül 1906 tarihi verilir. Cemiyet, Midhat Şükrü Bleda ve İsmail Canbolat’ın evinde teşekkül edildi. İlk toplantıdaki 10 kişi kurucu kabul edilir (Tunaya 1952:

. Heyet-i Aliye; Talat, Midhat Şükrü ve İsmail Canbolat’tan meydana gelmiştir. Ekim 1906’da ilk tahlif gerçekleşir. 111 numarayla ilk tahlif olunan üye -İsmail Mahir ya da- Mülazım Mustafa Necip’tir. Talat Bey’in teklifiyle 18/31 Ağustos 1906 Selanik’te 10 kişi toplanır ve yaş sırasıyla numaralanırlar: 1-Selanik Askerî Rüştiye Müdürü Binbaşı Bursalı Tahir Bey, 2-Selanik Askerî Rüştiye Fransızca Hocası Binbaşı Nakî Bey, 3-Selanik Posta memuru Talat Bey, 4-Maarif memuru Midhat Şükrü Bey, 5-Selanik eşrafından Rahmi Bey, 6-Üçüncü Ordu Müşîri Yaveri Yüzbaşı Kazım Nami Bey, 7-Mülâzimievvel Ömer Naci Bey, 8-Mülâzimievvel Hakkı Baha Bey, 9- Mülâzimievvel İsmail Canbolat Bey, 10-Yüzbaşı Edip Servet Bey (Duru 1957: l4). Sonraki faaliyeti dört kişinin (Talat, Rahmi, Midhat Şükrü ve İsmail Canbolat) devam ettirmesi kabul görür. Rahmi, isim ve tüzük hazırlamakla görevlendirilir (Karabekir 1982: 175). Ondan sonra yine Ekim ayı içinde üye olanlar, Manyasizade Refîk (116), İsmail Hakkı (Beşiktaş) Bey (132), Erkân-ı Harp Binbaşı İsmail Hakkı (Cafer Tayyar Eğilmez’’in kardeşi) Bey (133), Erkân-ı Harp Binbaşı (Çolak) Fâik (135), Hüsrev Sami (136), Erkân-ı Harp Kolağası Tevfîk (137), Mümtaz Yüzbaşı Halil (Kut, Enver’in amcası) Bey (138), Erkân-ı Harp Binbaşı Cemal (Paşa) Bey (150) (Eyicil 1988). Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 105 18 Teşrîn-i Evvel 1322/31 Ekim 1906’da Erkân-ı Harp Binbaşı Enver Bey Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne girer. Enver Bey’in numarası 152’dir (Karabekir 1982: 177). 30 Kasım 1906’da da Kazım Karabekir Cemiyete girer. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Manastır merkezi gayrinîzâmi olarak kurulur. Merkezde Enver, Kazım ve Hüseyin Bey vardır. Enver ve Kazım Beylerin Cemiyete girmeleriyle birlikte Manastır’da Cemiyetin örgüt faaliyeti giderek hızlanır (Karabekir 1982: 525). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, üyelerine örgütün oluşturulması ve faaliyetlerin başlatılması talimatını vermiştir. Enver Bey’e Manastır’da, Necib Draga’ya Üsküp yöresinde örgütü oluşturma görevi verilmiştir (Duru: 17; Tunaya 1952: 129; Ziya Şakir, Son Posta, 15.2.1933). Cemiyet, Neyyir-i Hakikat adlı bir gazete çıkartmış, yayınlarında da hükûmetin faaliyetlerini tenkit etmiştir. Cemiyet özellikle genç subayların Cemiyete katılmalarını amaç edinmiştir. Bu maksatla 3. Orduya dahil subayların büyük bir kısmını içine alarak faaliyet alanını genişletmiştir. Çalışmalarını tam bir gizlilik içerisinde yürüten Cemiyet, özellikle üye seçimlerinde çok dikkatli davranarak önceliği seçkin subaylara vermiştir. Bunlar, ülkede acil bir rejim değişikliğine inanan idealist gençlerdi (Lewis 2000: 203). Cemiyet, üye olarak kaydettiklerinden güvendiği ve iş yapabilecek kişileri çalışma bölgelerinde örgüt kurmakla görevlendirmiştir (Duru 1957: 15 vd.). Osmanlı Hürriyet Cemiyeti “istibdatı” yıkmayı amaç edinen ihtilalci bir Cemiyettir. İçinde barındırdığı çeşitli gruplar için Sultan Hamit’in “istibdat” rejiminin yıkılıp, Meşrutiyet’in ilan edilmesinden başka ortak bir amaç yoktur. “İttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kuruluşundan amacına ulaştığı mutlu güne kadar yalnız bir fikre hizmet etti ki o da geçmiş yönetimin değiştirilmesi devletin yenilenme ve yükselmesi kutsal fikrinden ibaret idi” (Leskovikli Mehmet Rauf 1991: 10). Bütün Cemiyet üyeleri “istibdatı” yıkmanın ancak Abdülhamit’in tahttan indirilmesiyle mümkün olduğuna inanmaktadır: “Sultan Hamit her şeyi biliyor. Her şeyi işitiyor. Her şeyi görüyor. Anın her tarafta hâfiyeleri var. Anın haberi olmayınca hiç birşey yapılamaz. İyi biliniz ki Padişahın bir şeyden haberi yoktur. O bir kuş gibidir. Fenâlıkları vezirler paşalar yapıyor deniliyor sizi aldatıyorlar...Her millette iki sene askerlik edilirken sizi on sene ocağınızdan köyünüzden ananızdan uzak tutan yine o padişahın zulmüdür” (Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti 1325: 5). Ancak, padişah aleyhindeki bu tür propagandanın ters tepkiyle sonuçlandığını gördüklerinde hemen bu düşüncelerinden vazgeçmişlerdir. “Abdülhamit’in şahsı aleyhindeki makaleler henüz neşvünema bulmamış efkârda (şüphe yok ki millet, nisbet kabul etmez bir ekseriyetle bu halde) su-i tesîr hâsıl ediyor. Onun için gazete ve neşriyâtta şahıs hakkında lisânın ta’dîl buyurulması veya hiç şahsından bahsedilmemesi hassaten ricâ olunur” (Ma- bilig, Güz / 2008, sayı 47 106 nastır Merkezi’inden Paris’e, 11 Mart 1908 tarihli mektup için bk. A.C. “…İttihat ve Terakki”, Milliyet, 3 Teşrîn-i Evvel 1934: 2). Bu dönemde, Cemiyetin kazandığı önemli bir ideolojik özellik de yeni oluşmaya başlayan milliyetçiliktir (Hanioğlu 1987: 280-282). Özellikle Makedonya’daki yabancı kontrolü bu milliyetçi nüvelerin doğmasına yol açmıştır. O dönemde gerçekleşen iki olay bu düşüncenin gelişmesinde etkili olmuştur. Hakkı Bey adındaki bir zat, Jandarma tensikâtına memur General Degiorgis’i selamladıktan sonra ağlamıştır. Ayrıca 1902’de Rus konsolosunun öldürülmesi suçundan iki Türk erinin idam edilmesi tüm İttihatçıları son derece müteessir etmiştir (Bk. Hakkı, Şûrâ-yı Ümmet, 23 Eylül 1324: 2). 5. Paris ve Selanik Şubelerinin Birleştirilmesi: “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” Adının Doğuşu 1900’lü yıllardan beri Makedonya bölgesinde Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti bilinmekte idi (Okyar 1980:

. Paris’te ise Jön Türkler arasında fikir ayrılıkları baş göstermiş, üyeler farklı gruplara bölünmüştür. Jön Türklerin Terakki ve İttihat Cemiyeti üyesi olan Dr. Nazım, Balkanlardaki gelişmeleri yakından takip etmekteydi. O, Balkanlardan başlayacak bir mücadelenin daha çabuk bir netice vereceği düşüncesindeydi. Zira Balkanlarda kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin üyelerinin büyük çoğunluğu genç subaylardan oluşmaktaydı. Dr. Nazım bu durumu fark ettiğinden olsa gerek Paris’te kalmanın İttihatçı düşünce için bir fayda vermeyeceği inancındaydı. Ayrıca Cemiyete yeni kazandırılan genç üyelerle yeni şubeler açma yoluna gitmeyi de uygun görmüştür. M. Şükrü’ye Cenevre’de Cemiyetin bir şubesini açmasını önermiştir. Dr. Nazım Bey, Paris’te uzun bir süre kalmanın bir fayda vermeyeceği düşüncesi ile Mithat Şükrü gibi Cemiyete kazandırdığı gençlerle yeni şubeler açma yoluna gitmiştir. Bu amaçla M. Şükrü’ye Cenevre’de Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin bir şubesini açmasını tavsiye etmiştir (Bleda 1979: 15). Avrupa’da Cemiyet üyeleri umumiyetle neşriyat yoluyla faaliyetlerini sürdürmekteydiler. Dr. Nazım bu faaliyetlerle bir yere varılamayacağını düşünerek daha aktif bir yol bulmak maksadıyla Selanik’e hareket etmeye karar vermiştir (Karabekir 1982: 131; Eyicil 1988). M. Şükrü, bu durumla ilgili bilgileri içeren bir mektup gönderir (Karabekir 1982: 24; Eyicil 1988). Rumeli’de, Türklere yapılan hain saldırılar ve haksızlıklara direnen Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin fikirleri hem Rumeli’de yayılmış hem de burada yeni şubeler açılmasını sağlamıştır (Karabekir 1982: 10). Dr. Nazım şubeler arasında kopuk olan irtibatın sağlıklı yürütülebilmesi için çaba sarf etmiştir. Öncelikle İstanbul ve Paris arasındaki irtibatı güçlendirmiş, sonra Selanik ile teşkilatı bütünleştirmeye çaba sarf etmiştir. Dr. Nazım’ın öteden beri asıl maksadı yurda girip Cemiyetin teşkilat, neşriyat ve basın Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 107 faaliyetlerini yürütmekti. Fakat Nazım’ın yurda girmesi pek kolay gözükmüyordu. Zira Dr. Nazım’ı hükûmet vatan haini olarak itham etmiş ve gıyabında da idama mahkum etmiştir (Eyicil 1988). Fakat Dr. Nazım Bey mutlak surette yurda girmeliydi. Onun en büyük arzusu bu idi. Bu düşüncesini hayata geçirmek için bir plan tertip etmiştir. Nazım Bey’in yurda girebilmesi ancak Yunanistan yoluyla olabilirdi. Cemiyet yöneticileri Dr. Nazım’ın Paris’ten Selanik’e gelebilmesi için Rum Komitecilerinin reisiyle görüşerek Yunanistan yolu üzerinden Selanik’e gelmesine karar verdiler. Plana göre Nazım Yunanistan’a ulaştıktan sonra Rum Komitecileri onu sınıra getireceklerdi. Buradan da uygun bir zamanda içeri girecekti. Cemiyet hemen harekete geçip Rum Komitecileriyle iletişim kurarak planın içeriği hakkında onlara bilgi vermiştir. Rum Komitecileri de bu hususta Cemiyete yardım edeceklerine dair söz vermişlerdir. Cemiyet Nazım’a, Rum Komitecileri ile yaptıkları görüşmeyi ve izlenecek yol ile ilgili bilgiyi içeren bir mektup yollar. Nazım Bey, mektubu alır almaz derhal yola çıkar. Rum komitecileri Nazım’ı alarak Selanik’e götüreceklerini daha önce Talat Bey’e bildirmişlerdi. Dr. Nazım, Talat Bey’in yardımıyla gizlice Selanik’e ulaşmıştır (Ziya Şakir 1944: 15; Eyicil 1988). Nazım Bey, Selanik’te iki ay beklemek zorunda kaldı. Bu süre zarfında Rum Komitacıları Onu gizlediler. Ancak bu arada Rum Komitecileriyle Yenice Adasında bulunan Halil Paşa Komutasındaki askerler arasında münakaşa meydana geldi. Nazım, kendisini Selanik’e getiren Rum Komitacıları ile ilgili hiçbir şey bilmiyordu (Eyicil 1988). O devrin şartlarında Selanik’e gelmek yolculuk esnasında gizlenmek ve tanınmamak kolay bir iş değildi. Yolculuk sırasında Dr. Nazım kıyafet değiştirdi. Başında sarık, cübbe, sakal, siyah gözlük ve ayağında potin vardı. Bu şekilde modern bir hocaya benzemekteydi. Bu şekliyle Mithat Şükrü bile onu tanıyamadı. Dr. Nazım, Selanik’te Şükrü Bleda’nın evinde kaldı. Talat Bey’le de irtibat kurdu (Eyicil 1988). Nazım, Hoca Yakup Efendi müstear adını kullandı (Kuran 1945: 245). Dr. Nazım, Selanik’e gelmeden önce böyle bir niyete sahip olduğundan Mithat Şükrü ile muhaberatında Selanik’te hamiyetli gayretli bir gence ihtiyacı olduğundan bahsetmiş, Bleda da posta baş katibi Talat Bey’i önermiş ve Nazım ile Talat’ın tanışıklığı bu şekilde başlamıştır. Nazım, Talat’a bir mektup yollayarak bu isteğini belirtmiştir (Eyicil 1988). Nazım, Paris’ten şubeler arasındaki irtibatı sağlamak için basın ve neşriyat faaliyetini devam ettirmek düşüncesindeydi. Bu nedenle Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Paris merkezli Terakki ve İttihat Cemiyeti’nin birleştirilmesi çalışmalarını başlatmıştır. Onun yumuşak Rumeli şivesiyle yaptığı peltek konuşmaları kendisini dinleyen gençleri etkiledi. Talat Bey ve Kazım Bey gibi gençlerle yakından ilgilendi. (Eyicil 1988). Dr. Nazım kısa bir sürede Selanik teşkilatını tüm şubelerin merkezi durumuna getirdi. Şubeler arasındaki dağınıklığı giderdi ve irtibat sağladı. Cemiyeti gizli bilig, Güz / 2008, sayı 47 108 bir ihtilal komitesi şeklinde örgütledi. Subayları da etkisi altına alarak tüm faaliyetlerini tek merkezden yürüttü. Cemiyete yeni gireceklerin kabulü hususunda talimatname ile genelgeler hazırladı. Yalnız bu talimatnameleri hazırlarken Mithat Şükrü, Miralay Sadık Bey, Binbaşı Fethi ve Manyasızâde Refik’in görüşlerini aldı. Talimatnamede yemin merasimi ilgili özelliklerin hazırlanmasında 1781 Fransız İhtilali’nde etkili olan Jakoben model örnek alındı (Kutay 1984/I: 158; Eyicil 1988). Dr. Nazım, Cemiyetin isminin değişmesi fikrine sahipti. Bu düşüncesini de açıkça savunmakta idi. Ancak Nazım’ın düşüncesi o devrin şartları dahilinde üyelerce tasvip edilmedi. Onlara göre Osmanlı Hürriyet Cemiyeti bu adla tanınmış ve kabul edilmişti. Cemiyetin adının değişmesi istikrarsızlığa yol açabilirdi. Üstelik üyelerin böyle bir değişikliğe nasıl bir tepki verecekleri de bilinmiyordu. Nazım’ın telkinleri ile bir kısım Cemiyet üyesinin Cemiyetin adının değiştirilmesi önerisine olumlu bakması üzerine Cemiyetin isim değişikliğine dair fikirleri alınmak maksadı ile şubelere mektuplar gönderilmiştir (Bleda 1979: 31; Eyicil 1988). Dr. Nazım Bey’in teklif ettiği Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ismi şubelerce uygun bulundu. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile Terakki ve İttihat Cemiyetini birleştirmek için Dr. Nazım Bey’in teklif ettiği Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ismi çoğunluğun oyuyla kabul edildi (Karabekir 1982: 131; Eyicil 1988). Nihayet 27 Eylül 1907 yılında iki Cemiyet, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleştirilmiştir (Kuran 1945: 244; Eyicil 1988). Biri iç biri dış iki Merkez-i Umûmî olacaktır (Paris ve Selanik). Dr. Nazım’ın girişimleri sonucu birleşen iki Cemiyetle birlikte milliyetçiler de bir araya getirilmiş oldu. Bir anlaşma metni hazırlandı. Buna göre; merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik’te olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, 19 Şaban 1325/27 Eylül 1907 tarihinden itibaren Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti namı altında “âtiyüzzikir şerait” ile ittihat etmiştir. İki merkezin birleşmesi için hazırlanan metnin maddeleri şu şekildedir: Madde 1, Cemiyetin biri dahili diğeri harici olmak üzere iki merkezi umûmîsi olacak ve bunlardan harici Merkez-i Umûmî Paris’te ve dahili Merkez-i Umûmî de şimdilik Selanik’te bulunacak ve her iki merkezin ayrı ayrı amirleri olacaktır. Madde 2, Maksâd-ı esası 1292 (1876) tarihinde neşrolunan Mithat Paşa, Kanun-ı Esasi’nin tatbîk ve devamı meriyetini temînden ibaret olan Cemiyetin bu maksûda vasıl için istidât ve icabât-ı mahalliyayi nazar-ı dikkate alarak teşkilat ve vezâif-i efrâdı tayîn eden dahili ve harici ayrı ayrı iki nizamname de bulunacaktır. Madde 3, Umûr u Dâire-i maliyede Merkez-i Umûmîler her ne kadar müstakil iseler de icabında yekdiğerine muavenete mecbûrdurlar. Madde 4, Dahil-i Merkez-i Umûmî de doğrudan doğruya irtibatında mahzûr görülen dahildeki şuabât ve efrât Paris Merkez-i Umûmî vasıtasıyla muhabere etmek üzerine dahildeki Merkez-i Umû- Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 109 mî’ye tabî olacaktır. Madde 5, Harici Merkez-i Umûmî şuabât-ı hariciyenin merciliğinden başka Cemiyetin harice karşı murahhaslığı vazîfesini ifâ eyleyecektir. Hükûmet ve matbuatı ecnebiye ile olan münasebâtın mesûliyetini harici Merkez-i Umûmîye ve dahildeki teşebbüsât ve icrââtın mesûliyeti de kâmîlen dahili Merkez-i Umûmî’ye aittir. Madde 6, Merkez-i Umûmîler yalnız ikna ile yekdiğerinin harekâtı tadîle selâhiyettârdırlar. Madde 7, Cemiyetin vasıta-ı neşri efkârı şimdilik Türkçe Şûrâ-yı Ümmet Fransızca Meşveret gazeteleridir. Dâhili Merkez-i Umûmînin muavenet ve iştirâkiyle harici Merkez-i Umûmînin tahtı nezâretinde tab’ı neşredilerek “Şûrâ-yı Ümmet” ile Türkçe bilcümle neşriyâtta hârici Merkez-i Umûmînin tekâlifini nazarı dikkate almaya mecbûr olduğundan mesûliyetine dâhili Merkez-i Umûmî de iştirâk edecektir. 13 Eylül 1323 saat 1 ezânı (27 Eylül 1907) (Kuran 1945: 238; Tunaya 1952: 44; Bayur 1983: 59; Eyicil 1988). Merkezi Paris olan Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 27 Eylül 1907’de Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adı altında birleştirilmesiyle (Kuran 1945: 244) teşkilat amaç ve örgüt açısından dinamiklik kazandı. Böylece Paris merkezi harici, Selanik merkezi dahili olunmak üzere faaliyetler sistemli bir hale getirildi (Ramsaur 1972: 141-143, Eyicil 1988). Sonuç İstibdat idaresini meşruti bir yönetime dönüştürerek herkese eşitlik ve adalet vermek maksadıyla 2 Haziran 1889 tarihinde İbrahim Temo (Ohri), Abdullah Cevdet (Arapkir), İshak Sükutî (Diyarbakır), Çerkez Mehmet Reşid (Kafkasya), daha sonra Hikmet Emin (Konya), Cevdet Osman, Kerim Sebatî, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Dr. Nazım Bey, Şerafettin Mağmumi, Giritli Şefik, Bakülü Hüseyinzade Ali tarafından İttihad-ı Osmanî Cemiyeti adıyla bir cemiyet kurulmuştur. Gizli olarak teşekkül edilen Cemiyet, Carbonari ve Mason teşkilatlanmalarından da etkilenmiştir. Özellikle Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Mülkiyede gelişme gösteren Cemiyetin oluşumunda “istibdata” karşı duyulan hoşnutsuzluk ile Batıya karşı duyulan hayranlık yatmaktadır. Cemiyet üyeleri faaliyetlerini umumiyetle basın ve neşriyat yoluyla yapmıştır. Abdülhamit idaresinin bir an evvel ortadan kaldırılmasıyla vatanın iç ve dış gailelerinin halledileceği düşüncesindeydiler. Abdülhamit, kendi idaresini yıkmayı planlayan gizli Cemiyetin varlığından haberdar olur olmaz Cemiyet üyelerine karşı siyasî baskı uygulamaya başlamıştır. Yakalanan Cemiyet mensupları mahkeme edilmeleri neticesinde umumiyetle sürgüne gönderilmekteydi. Askeri Tıbbiye’nin komutanlığına getirilen Zeki Paşa’nın sert uygulamaları Cemiyet üyelerinin bir kısmının öğrenim hayatlarına ve faaliyetlerine yurt dışında yapmalarına yol açmıştır. Bu kişilerden Selanikli Nazım hem öğrenimini tamamlamak hem de Paris’te bulunan Ahmet Rıza Bey’i Cemiye- bilig, Güz / 2008, sayı 47 110 te kazandırmak amacıyla Paris’e gitmiştir. Nazım’ın Paris’e gitmesiyle Cemiyet teşkilatlanma açısından önemli bir mesafe katetmiştir. Ahmet Rıza Bey’le görüştükten sonra Cemiyetin adı üzerinde ittifak oluşturulmuş ve bu Cemiyetin başkanlığına da Ahmet Rıza Bey getirilmiştir. Avrupa merkezli Cemiyetin faaliyetleri basın ve neşriyat yoluyla yapılmıştır. Yurt içindeki Cemiyet mensuplarına gazete ve neşriyatlar yabancı postahaneler vasıtasıyla iletilmekteydi. Ahmet Rıza ve Nazım’ın Paris’te faaliyetlerini sürdürürlerken Paris’e Damat Mahmut ve iki oğlu gelmiştir. Abdülhamit idaresiyle arası açılanlar Abdülhamit karşıtı grupların saflarına katılmaktaydılar. Mahmut Paşa ve iki oğlu da Paris’te İttihatçılar saflarında yer almışlardır. Onların Paris’e gelmeleri ve İttihatçılarla işbirliği içine girmeleri Jön Türk yapılanmasında yeni bir dönüm olmuştur. İttihad-ı Anasırı politik bir düşünce haline getiren Prens Sebahattin Jön Türk kongrelerinde bu düşüncesini savunarak Jön Türklerin fikir ayrılığına düşmelerine yol açmıştır. Prens özellikle, anasırlarla birlikte Abdülhamit idaresinin yıkılmasında dış müdahalenin yapılmasının zaruretine inanmaktaydı. Ahmet Rıza ve Nazım Onun bu düşüncesine şiddetle karşı çıkmıştır. Jön Türk düşüncesinde ve gruplaşmasında Mizancı Murat Bey’de önemli rol oynamıştır. Çıkardığı Mizan adındaki gazeteyle düşüncelerini yayma imkanı bulmuştur. Abdülhamit, Jön Türklerin faaliyetlerinden rahatsızdı. Onların menfi tutumlarını bertaraf etmek için yabancı devlet başkanları nezdinde girişimlerde bulunarak, onların o ülkeden çıkmalarına ve yayınlarının kapatılmasını sağlamıştır. Jön Türk gruplarını dağıtmak için ikinci yol olarak onları ikna yoluna gitmiştir. Baş hafiyesi Ahmet Paşa’yı Avrupa’ya bu maksatla yollamıştır. Paşa muhaliflerle yaptığı görüşmede hayli başarılı olmuş birçok muhalif devletin verdiği görevleri kabul etmiştir. Ancak Ahmet Rıza ve Nazım bu görevi kabul etmemiş dahası kabul edenleri de şiddetle tenkit etmişlerdir. Avrupa’da muhalif gruplar arasında bu tür siyasî ve fikrî tartışmalar yaşanırken Balkanlarda yeni bir muhalif grup ortaya çıkmıştır. Talat Bey ve Bursalı Tahir ve arkadaşlarının başını çektiği bir grup muhalif “istibdat” idaresini ortadan kaldırarak onun yerine meşrutî bir idareyi tesis etmek maksadıyla Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni oluşturmuşlardır. Dr. Nazım Paris Tıbbiye Mektebini bitirdikten sonra bir süre görevini ve siyasî faaliyetlerini Paris’te devam ettirdiyse de O, neşriyat ve basın ile bir netice elde edemeyeceği düşüncesiyle yurda dönmeye karar verir. Nazım, Cemiyet üyelerinin yaptığı planla Rum Komitecileri vasıtasıyla Selanik’e gizli olarak gelmiştir. Hakkında idam kararı olan Dr. Nazım, kılık değiştirerek burada faaliyetlerine başlamıştır. Maksadı Paris ve Selanik şubelerini birleştirmek olan Dr. Nazım Cemiyet üyelerini ikna ederek Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adının doğmasını sağlamıştır. Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 111 Netice olarak “istibdat” idaresine karşı duyulan hoşnutsuzluk, bir grup Tıbbiye talebesini bir oluşuma sevketmiştir. Meşrutî idareden yana olan bu gençlerin bir odun yığını üzerinde başlattıkları faaliyetleri birçok muhalifi bünyesine katarak büyük bir Cemiyet ortaya çıkartmıştır. Cemiyet meşruti hareketin sembolü olarak tarihimizdeki yerini almıştır. Açıklamalar 1. Gazetenin birçok neşriyatında bu isme rastlanmaktadır. Bu isimlendirmeye örnek olarak şu makaleye bakılabilir. “Kısm-ı Edebî”, Şûrâ-yı Ümmet, sayı 35, 24 Ağustos 1903: 3 2. Cemiyetin kurucularından ve Cevri müstear adıyla hatıralarını yazan Mehmet Reşid, İnkılab Niçin ve Nasıl Oldu? adıyla neşrettiği hatıratının 26-27. sahifelerinde kuruluş tarihi olarak şu malumatı vermektedir. “…1305 senesi Mayıs’ının 21. günü grubundan takriben bir saat sonra…”. Cevri’nin hatıralarını tam yarım asır sonra Romanya’da neşreden İbrahim Temo’da Mehmet Reşid’in vermiş olduğu tarihi verir. Mehmet Reşid, Cemiyetin kuruluşunu şu şekilde anlatmaktadır. “Konyalı Hikmet Emîn, Diyarbekirli İshâk Sukutî, Ohrili İbrahim Edhem, Arabgirli Abdullah Cevdet, Kafkasyalı Mehmet Reşîd ismini taşıyan bu beş arkadaş 1305 senesi Mayıs’ının yirmibirinci günü grubundan takrîben bir saat sonra Mekteb-i Tıbbiye’nin hamamı önündeki odun yığınları üzerinde içtimâ ederek, istikbâl-i vatanın parlak bir ferdâsı olduğunu tebşîr eden güzel bir mehtâb altında, birkaç sene sonra İttihâd ve Terakki ismini alan İttihâd-ı Osmanî Cemiyeti’nin temelini attılar”(Cevri 1909: 26-27). 3. Ali Birinci, Mehmet Reşid ve İbrahim Temo’nun hatıralarına dayanarak Cemiyetin ilk adını “İnkılab-ı Osmanî” (2000), Rıza Tahsin ise “İttihad-ı Osmanî” olarak verir (1328: 113). 4. Genç (Young) ve Yeni (New) kelimelerinin 19. asır Osmanlı reform hareketlerindeki çağrışımları için bk. Lewis (1991: 16-17). 5. İbrahim Temo Birindis, Napoli’ye giderek burada mason locasını Ziyaret etmiştir. Burada elde ettiği bilgilere dayanarak Cemiyeti buna benzer şekilde teşkilatlandırmıştır. Üyelere verilen numaralar Carbonari Teşkilatı üyelerine verilen numaraların bir örneğini teşkil etmekteydi. Bk.(Ramsaur 1972: 32). 6. “Memleketimizde millî terbiyenin ihmal edilmesi bizi küçültmüş, Avrupa’yı büyütmüştür. Yeni meydana atılmış, biraz süslenmiş, yazamamak şartıyla Fransızca’yı muhteserân öğrenmiş ve hatta bir tarihte Bulvar Dazitaliyen’de bir pansiyonda 21 gün oturmuş bir beyefendinin aşağı yukarı fikri sathisi şudur; "Ay ne kadar geriyiz! Hayat Avrupada’dır. Biz sönüğüz, ölüyüz. Bizim talîhimiz muhâldir. Biz pek aşağı mahlûkuz. Türk olmak ayıptır. Hele müslümân olmak vahşi olmakla müsâvidir. Biz bir şey yapamayız.” Evet, bu kafa birçoklarımızın kafasıdır. Bu zihniyet rûhumuzu küçültüyor. Gaye-i emelimizi uzaklaştırıyor.” Celal Nuri (1916: 51-54), ayrıca bk. Kazım Karabekir (1995), Kırımer (1324), M. Hazik (1324). 7. Cemiyetin yayın organlarından Osmanlı gazetesinin ilk sayısında “Makam-ı Akdes-i Cenab-ı Hilafetpenahiye” başlığıyla II. Abdülhamit’e bir ariza takdim olunmuştur. İmparatorluğun idarî, iktisadî ve siyasî durumunun belirtildiği arizada bilig, Güz / 2008, sayı 47 112 ıslahata duyulan aciliyetten bahsedilmiştir (Osmanlı, sayı 1, 1 Kanun-ı Evvel 1897: 1). Cemiyet, Osmanlı toplumunu bilinçlendimek ve asrın gerektirdiği ıslahatları hükûmetin yapması hususunda uyarmayı görev olarak addetmekteydi (Osmanlı, sayı 1, 1 Kanun-ı Evvel 1897: 2). İttihat ve Terakki Cemiyeti ülkenin idarî, iktisadî, sosyal ve kültürel açıdan gelişmesi için meşrutiyetin bir an evvel ilan edilmesi taraftarıydı. Faaliyetlerini ve propagandalarını meşrutiyetin ikame edilmesi yolunda sarf etmişlerdir. 8. Serasker Rıza Paşa Meşrutiyet taraftarı olduğu için görevinden azledilir. Bk. Serasker Rıza Paşa (1325/1909), Hülâsa-i Hatırat, İstanbul: Matbaa-i Askeriyye. Eser, günümüz harflerine aktarılmıştır. Esbak Serasker Mehmet Rıza (1947). 9. Bahriye Mülazımlarından Nurettin Tevfik (1324).“Bir gün sekiz dokuz saatlik meşâgilden mütevellid bir bî-tâbi-i tahassüsle dairemden çıkmış, beynimi kasıp kavuran tuhaf bir hiss-i elime ile evime gelmiştim. Üç yüz on Şubatı’nın dondurucu bir Pazar gününe müsâdif olan o yevm-i nikbet bütün hâne halkında mahiyeti meçhûl bir hiss-i girye-perver ikâz etmişti. Kollarını açıp bir melek safvetleriyle çırpına çırpına baba!... diye üzerime atılan ciğerparemi kollarım arasına aldığım vakit bütün mevcutiyet-i hissiyem garip bir hiss-i bükâ ile titriyordu. Güya o gün ruhlarımız ağlamamak için bir iştiyâk; mübrem bir ihtiyâç hissediyordu. Büyük bir iştahsızlıkla yemek yemiş sigaramın dalgalana dalgalana yükselip dağılan dumanları arasında kanepeye uzanarak dalıp gitmiştim.” (Mehmet Kemal 1324: 3-4). 10. Mehmet Kemal’in Bir Arkadaşımın Defter-i Hayatı’ndan adlı hatıratının “Zindan Kapısında” bölümünde, eşi eve Hürriyet isimli bir gazete getirmiş ve bundan dolayı ‘istibdat’ polisince tevkif edilen bu kadın yaşadıkları olayları şu şekilde anlatmaktadır; “- Efendi! Düşününüz ki...Ben bir zevceyim...Bir dulum... Altı yaşındaki kızımı... Görseniz...o da babasını ister... Bu gece komşuya bıraktım... Acaba bizim ki...Şimdi kar, âfâk-ı istibdâd-ı maziye bir kefen, çekiyor. Zindan kapısında bir polis, bir istibdâd polisi bu dul kadına bakıyordu” (Mehmet Kemal 1324: 5). 11. Mehmet Celal, Zindan Kapısında-Yâdigâr-ı Hürriyet adlı hatıratının “On bir Temmuzda Bir Fal” başlıklı bölümünde ‘istibdat’ döneminde kocası sürgüne gönderilen bir kadın anlatılır; “Ruhunun yegâne ilticagâhı kalbinin şefkâtli bir penâhı olan refik-i hayatı, birkaç hâfiye köpeğinin hanümanlar yıkan, ocaklar söndüren, yetimler ağlatan jurnali üzerine uzak, pek uzak enflere sürülmüş, bir kadın istibdâdın dehşetli bir darbesiyle cerihedâr olmuştu” (Mehmet Celal 1324: 12). 12. “Devr-i sabıkta istibdâd taraftarı olan memurlar halkın başına bela kesilmişlerdi. Ve bâ-husus Anadolu ahâlisi adeta bu zalîmlere harc-güzâr olmakta ve zincir esâretleri altında inlemekteydiler. Ahâli bunlara karşı tevazû gösterdikçe bunlar şımarıyor adeta milleti kendilerine köle olmak üzere yaratılmış oldukları zehâblarına kadar varıyorlardı. Binâenaleyh bunlar Anadolu’da yapmış olduğu tecavüzât ve kanun-ı şikenâne muamelâtını Rumeli cihetlerinde yapmak kabil olamıyordu. Köylü usanınca alçak eşeğe binmek kolay olur fehvasınca Anadolu’da ve bâhusus Kastamonu’da vur abalıya gidiyordu. Şu fakr u milletten vergi-i temettü, pul parası, köprü parası, maarif teçhizât-ı hazine namlarıyla aldıkları paralardan başka bir de arada sırada hicâz ianesi ayn-ı zebide, ayn-ı zerka su yolları ianesi alırlardı.” Mekteb-i Sultanî’den Menşe-i Süleyman Kadızâde Rıfat (1324), Padişah Aldattı mı Aslan, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 113 Aldandı mı, (- Devr-i sabık faciaları, taşra memurları rezâletleri, millet düşmanları, ve hâl-i hâzır icrââtı-Cennetmekân Sultan Murad Hazretlerinin zât-ı şahâneye yazılmış bir tezkîresi), s. 2. 13. “Redd-i Elkazıb ve İkdam’a Cevab”, Osmanlı, sayı 62, 16 Safer 1318/2 Haziran 1316/15 Haziran 1900, s. 2-3. 14. Mehmet Yuşa, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhâne’nin birinci sınıf öğrencisiyken İsmail Paşa ile Zeki Paşa’nın takibi sonucu, bir gece odasından çağrılır ve suçlu bulunarak tevkif edilir. Daha sonra Harbiye’ye getirilerek üç ay hapsedilir. Mağdûrin-i Siyasîyyeden Arapgirli Mehmet Yuşa (1325: 19-20. 15. İsmail Hakkı (1326), “Dokuz yaşına girdiği halde yüzünü görmediğim oğlum Seyfullah Sanma Oğlum! Muhit-i nâzı ramız icâbı bir babanın evlâdına fezâil ü kemâiât-ı ahlâkiyyeyi telkîn edememek halinde bulunduğu bir zamanda sana ithâf etmek istediğim şu kitaptan ders-i ibret alırken; hak ve hakikâti müdâfaa etmenin, vatan uğrunda şehit düşmenin en büyük saadet-i dünyevîyyeye muâdil olduğunu unutma!” 16. Süleyman Sırrı (1335), Bekirağa Bölüğünde, Orada Neler Gördüm, İstanbul: Hukuk Matbaası. 17. Ahmet Paşa’nın dönüşü için kendisini ikna etmekle görevlendirilmesine ılımlı bakan Murat Bey, Ahmet Paşa ile karşılıklı görüşür ve düşüncelerinden taviz vermeden dönmeye karar verir. Bu kararından dolayı vicdanî muhasebe yapar; “Yani âlemin zânnı doğru idiyse benim için söze, taahhüde, yemine bile kâfîyen emniyet etmek câiz değildi. Burası böyle. Lâkin emniyet etmek asla câiz olmayan şu makama ben bilâ-şart ve bilâ-kayd teslîm-i nefs edersem? Sırf cinnet olacak değil mi? Öyle olmakla beraber emsâlsiz bir tarziye olmuş olmayacak mı? Af ve ulvîyyet ile mukâbele muhtemeldir. Onu icrâ ettirecek kadar his ve temyîze tesadüf olunursa kim kazanacak? Yirmi senelik haklı veya haksız zânn-ı umûmî benim teslîmiyetim günlerinde muvakkaten olsun haksız ve becâsız tanıtarak terk olunacak. Padişah’a sözüne, namûsuna, taahhüdüne emniyet olunacak ser-efrâzların biri nazarıyla bakılacak değil mi? Demektir ki memleket ile beraber Padişah dahi kazanacaktır...Bütün tarih-i beşeriyet zübdesini zihnimden geçirdim…Meşhûdat, mütâlaat, hikmet-i ahvâlin tedkîkâtı semeresi olarak ibret-i âleme koymaya lâyık hafâyâ-yı ruhanîye makamında görüyorlardı. Ufkumu küçülttüm, kendi hayatıma, mevcutiyetime hasr-ı enzâr ettim. Düyûn-ı Umûmiye’de iken bazı mühîm meselelerdeki gazamın teferruâtını der-hatır ettim...” (Mizancı Murat 1994: 274-275). 18. Damat Mahmut Paşa’nın yurt dışına kaçışı ile ilgili daha geniş bilgi için bk. Midhat Paşa ve Damat Mahmut Paşa Hazretinin Sultan Abdülhamit’in Emriyle Keyfiyet-i Şehâdetleri, İstanbul: Mizan Matbaası, 1315 [1896]; ayrıca bk. Rifat Süreyya (1324), Midhat Paşa’nın Katilleri ve Midhat ve Damat Mahmut Paşaları Nasıl Boğdular, İstanbul. 19. "Skaliyeri Aziz Bey Komitesi İstanbul’daki Prodos Mason Locası üstatlarından Kleanti Skaliyeri’nin kurduğu ve Abdulhamit’i tahttan indirerek Beşinci Murat’ı tekrar tahta çıkarmak isteyen Cemiyet. Bk. Ahmet Bedevi Kuran 1948: 122 vd. Ayrıca bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “V. Murat’ı Tekrar Padişah Yapmak isteyen Kleanti Skaliyeri-Azîz Bey Komitesi”, Belleten, cilt 8, sayı 30, Nisan 1944: 245 vd. bilig, Güz / 2008, sayı 47 114 20. Prens Sabahattin, Edmond Demolinsin, Aquoi Tiers la Superiorite de Anglo Saxon (Anglo Saksonların İlerlemelerinin Sebebi Nedir) kitabıyla, Osmanlı Devleti’nin sosyal bünyesini tahlil eder. Ona göre bütün fenalıkların müsebbibi istibdat idaresidir. İstibdat idaresi devrilir yerine meşrutiyet idaresi tesis edildiğinde memleket kurtuluşa erecektir. Prens Sabahattin (1912), İttihat ve Terakki’ye Açık Mektuplar, İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, s. 18; Prens Sabahattin’in ülkenin kurtuluşu için önerdiği reçeteye dair Ramsaur şunları söyler; “Programının acele karalanmış bir kararlar dizisinden başka bir şey olmadığı ortadadır ve anlaşılan Türkiye’de geçirdiği çocukluk ve gençlik yıllarında da kendi ülkesini incelemek olanağına sahip olmamış, eğitimi sonucu, Türk’ten çok Avrupalı’ya benzemiştir” (Ramsaur 1972: 105-106). 21. Ev toplantılarının dışında Selanik gazinoları genel bir toplantı yeri olmuştur ve bunlar konu üzerine yazılan eserlerde çokça anlatılmıştır. “Meydanın iki yanında gazinolar vardır. Bunların en büyükleri, rıhtım üzerine düşen (Olimpos), karşısında (Kristal), bunun üst yanında da (Yonyo) gazinoları vardır. Bu üç gazinonun İttihat ve Terakki tarihinde önemli yerleri vardır. Hele, Yonyo, hemen hemen İttihatçıların toplandıkları, konuştukları yerdi” (Kazım Nami Duru 1957: 19). Kaynakça Jön Türk ve Ermeni, Hak, sayı 1, 8 Ramazan 1318. Redd-i Elkazıb ve İkdam’a Cevab, Osmanlı, sayı 62, 16 Safer 1318/2 Haziran 1316/15 Haziran 1900. A.C., Bahaeddin Şakir Bey’in Bıraktığı Vesikâlara Göre İttihat ve Terakki, Milliyet, 3 Teşrîn-i Evvel 1934. A.C., Milliyet, 12 Ağustos 1934. A.C., Milliyet, 16-18 Eylül 1934. A.C., Milliyet, 29 Eylül 1934. A.C., Milliyet, 31 Temmuz-1 Ağustos 1934. Abdullah Cevdet (1316), İki Emel, Mısır-el-Kahire: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti. AKŞİN, Sina (1980), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Remzi Kitabevi. ALİ HAYDAR Midhat (1946), Hatıralarım, (1872-1946), İstanbul: Akil Yayınları. AYDEMİR, Şevket Süreyya (1970), Enver Paşa, cilt 1, İstanbul: Remzi Kitabevi. BAHRİYE Mülazımlarından Nurettin Tevfik (1324), Menfâdan Avdet -Yadigâr-ı Hürriyet, İstanbul: Matbaa-i Ahmet Kamil. BAYAR, Celal (196

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Yüksek Lisans Tezi Tamer USTA Sivas Şubat 2018 İTTİHAT VE TERAKKİ: ZİHNİYET VE SİYASET T.C. CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Yüksek Lisans Tezi Tamer USTA Tez Danışmanı Prof. Dr. Halis ÇETİN Sivas Şubat 2018 İTTİHAT VE TERAKKİ: ZİHNİYET VE SİYASET ii iii ÖNSÖZ İttihat ve Terakki Partisi ülkemiz siyaset geleneğinde ve güncel politik konularda son yıllarda üzerine en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Özellikle Osmanlı’nın son döneminde meydana çıkan Jön Türklerin büyüyerek bir İttihat ve Terakki geleneği oluşturma süreçleri, bu bağlamda İttihatçı geleneğin bir miras olarak Cumhuriyet ve kurucu lider Atatürk’ün ideolojisine kazanımları ve bu kazanımlar aracılığıyla yapılan bütün değişim ve dönüşümlerin topluma, devlete yansıma şeklinin nasıl ve niçin olduğu sorusu önemlilik arz etmektedir. İttihat ve Terakki geleneğinin ne olduğunun iyi ve sağlıklı bir şekilde anlaşılması Cumhuriyetimizin bugünkü zihni temellerini çözmede önemli bir etken olacaktır. Danışman hocam ile bu konu üzerine çalışmaya karar vermek ile İttihat ve Terakki geleneği bağlamında Cumhuriyet ideolojisini değerlendirmeyi, günümüz siyaset anlayışını bu perspektiften okumayı ve günümüzde yaşadığımız ve yaşayacağımız politik kriz, açmaz ya da problemlerin temel sebeplerinin nereden kaynaklandığını anlamam kolaylaşmıştır. Bu çalışmanın bana sağladığı en büyük katkılardan biri Osmanlı son dönemlerinden itibaren hakim olan İttihat ve Terakki zihniyetinin hangi kaynaklardan beslendiğini ve nerelerde gelişme göstererek yayıldığını daha iyi görmek olmuştur. Bu çalışmanın benim için bir diğer önemli katkısı ise İttihat ve Terakki’nin sadece bir Osmanlı son dönem partisi olarak kalıp kalmadığının anlaşılması ile İttihat ve Terakki geleneğinin Cumhuriyet ve sonrasında bir zihni kopuş ya da bir süreklilik mi yaşadığı sorusuna önemli bir laboratuvar olarak cevap vermesi olmuştur. Bu tez çalışmasının başlangıcından sonuna dek gösterdiği ilgi, teşvik ve destek için danışmanım, değerli hocam Prof. Dr. Halis Çetin’e ve tez aşamasında hem kaynak sağlama bağlamında hem de çalışma sürecinde fikirleri ile yardımcı olan değerli dostum Fatih Yıldız’a şükranlarımı sunarım. Eğitim yaşantım boyunca beni her zaman destekleyen bugüne dek bana güç veren canım annem ve ablama minnet; ayrıca tez yazım sürecinde manevi desteğiyle yanımda olan biricik Pınar’ıma teşekkürlerimi sunarım. Merhum babama rahmetle. iv v İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... V ÖZET........................................................................................................................VII ABSTRACT..............................................................................................................IX GİRİŞ .........................................................................................................................ix 1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYET ......................................... 5 1.1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYETİN DOĞUŞU................... 7 1.1.1. Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İnşa Tasavvuru: Nizam-ı Alem....... 7 1.1.2. Tanzimat Dönemi ve Doğu- Batı Medeniyet Algısında Dönüşüm.......... 13 1.1.3. Tanzimat Dönemi Sonrası: Yeni Bir Aydın Geleneği ............................. 17 1.1.3.1. Siyasi ve İdeolojik Fikir Merkezleri: Tıbbiye, Harbiye ve Mülkiye. 19 1.1.3.2. Siyasi Bir Fikir Hareketi: Yeni (Genç) Osmanlılar........................... 22 1.1.3.3. İmparatorluk Düşün Tarihinde Aydın Hareketi: Jön Türkler ........... 24 1.2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: CEMİYETİN ZİHNİ/İDEOLOJİK VE POLİTİK KAYNAKLARI..................................................................................... 26 1.2.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Medeniyet Tasavvuru............................ 27 1.2.2. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernite Anlayışı................................ 29 1.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernleşme Yöntemi.......................... 37 1.2.4. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İdeolojik İnşa Zihniyeti ......................... 43 2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: SİYASET .......................................... 51 2.1 İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN SİYASAL ÖRGÜTLENME YAPISI VE İKTİDAR SÜRECİ................................................................................................ 52 2.1.1. Birinci Kongre Öncesi: Cemiyet’in Kuruluşu.......................................... 52 2.1.2. Birinci İttihat ve Terakki Kongresi: Yeni Organizasyon ve Yeni Propaganda......................................................................................................... 59 2.2. İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN İKTİDAR DÖNEMİ: POLİTİKA VE UYGULAMA ........................................................................................................ 64 2.2.1. Cemiyet’in Yönetim Mottosu ve Yönetim Yöntemi................................ 64 2.2.2. İttihat ve Terakki’nin İdeolojik Devlet İnşası: Yeni Düzen ve Yeni Düzenleme.......................................................................................................... 68 3. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: MİRAS .............................................. 79 3.1. İTTİHATÇILIĞIN İDEOLOJİK MİRASI: AMAÇLAR ............................... 79 3.1.1. Laiklik ve Milliyetçilik: Sivil Din ve Ulusal Kimlik ............................... 83 3.1.2. Elitist ve Pozitivist Anlayış: Popülizm ve Jakobenizm............................ 91 3.2. İTTİHATÇILIĞIN POLİTİK MİRASI: ARAÇLAR ..................................... 95 3.2.1. Muasır Medeniyet Yolunda Halkın Vazife ve Görevleri: Türk Ocakları Yerine Halk Evleri ............................................................................................. 96 3.2.2. Tek Parti ve Resmi İdeoloji: Basın/Bürokrasi ....................................... 100 SONUÇ.................................................................................................................... 107 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 113 ÖZGEÇMİŞ........................................................................................................ ....129 vi vii ÖZET Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi’nin yarattığı değişim/dönüşüm sonrasında yeni bir zihniyet, farkına varılan ve farkındalık yaratan bir olgu haline gelmiştir. Bu çalışmanın temel amacı, Osmanlı’daki bu yeni zihniyetin, İttihatçı gelenek perspektifinde, felsefi, düşünsel aktörlerini, geleneğin yararlandığı ideolojik referanslar ve düzenlemek istedikleri alanları ortaya çıkarmak ve İttihatçı geleneğin Cumhuriyet sonrası Atatürk dönemi politikalarına, zihniyetine yansımalarına dair çıkarımlarda bulunmaktır. Bu bağlamda İttihat ve Terakki Partisi bir düstura, şiara karşılık olarak İttihatçılık manasıyla ele alınmıştır. Bu düstur ilk olarak, İttihat ve Terakki geleneğinin oluşumunu hazırlayan büyük bir zihniyetin doğuşuyla ifade edilmiştir. Ardından İttihatçıların siyasi yapılanmasıyla, Osmanlı toplumunda anlamsal olarak yeni bir dönüşümün başladığını ve dönemin kendine özgü geleneksel düşünüş ve yaşayış biçiminden, dil, töre ve geleneklere varan toplumsal değer yargıları ve kuralları ile oluşan özellikler bütününe yeni bir medeniyet, yeni bir modernite ve yeni bir yöntem aracılığıyla nasıl politik uygulamalar izledikleri irdelenecektir. Ayrıca İttihat ve Terakki’nin II. Meşrutiyet döneminde siyaset sahasında yönetim mottosu olarak yeni düzen ve düzenlemelerle gölge iktidar yöntemini benimserken kullandığı ortak dil, din, tarih, soy gibi yeni unsurlar çalışmamızda ayrı ayrı vurgulanmaktadır. Son söz olarak Tanzimat sonrası İttihat ve Terakki ile başlayan devlet ve toplum algısının Cumhuriyet ve Atatürk döneminde de hem ideolojik hem de politik miras olarak nasıl ve ne şekilde izlenildiği üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: İttihatçılık, Zihniyet, İdeoloji, Siyaset, Medeniyet, Cumhuriyet viii ix ABSTRACT In the Ottoman Empire, a new mindset became a phenomenon, which created awareness and was realized, following the change/transition caused by the Tanzimat reform era. The main aim of this work is to determine, in the Unionist tradition aspect, the intellectual and philosophical actors of this new mindset in the Ottoman Empire, reveal the ideological references the Unionist used and areas they wanted to reform and make inferences on the reflections of the Unionist movement to mindsets and policies of post-republican Atatürk period. In this context, the Committee of Union and Progress is discussed in the Unionist way as a consideration of principle or maxim. This principle is firstly expressed with the birth of a great mindset which constituted the tradition of the Committee of Union and Progress. Then it is analyzed that a deep transition started in the Ottoman society, by means of the political structure of the Unionist, how they carried out policy implementations to the whole features which consisted of from the distinctive traditional mentality and life-style of era to the common standards of judgement and rules such as language, morals and traditions. In addition, the factors such as common language, history, religion and ancestry which were used by the Committee of Union and Progress to internalize a shadowing power way in new regulations as polity motto in the political sphere during the second constitutionalist period, are emphasized one by one. Lastly, it is dwelt on that how the state and society perception beginning with the Committee of Union and Progress after the Tanzimat reform era was pursued both ideologically and as a political heritage in the republic and Atatürk period. Key words: Unionism, Mindset, Ideology, Politics, Civilization, Republic. x 1 GİRİŞ 18. yüzyıldan itibaren ve bu yüzyılı izleyen tarihlerde Osmanlı Devleti modernleşmesini, İmparatorluğun Batılı devletler karşısında teknik ve askeri anlamda geri kalması üzerine inşa etmeye başlamıştır. Batı’da yaşanan teknik ve askeri ilerlemeler, reformist hareketler Osmanlı Devleti’nin hem yönetici hem de aydın kesimi tarafından bütün boyutlarıyla incelenmeye tabi tutulmuş, Batı’nın başardığı ilerleme ve gücü elde etme alanları günümüz Cumhuriyeti’ne değin yakın takip altına alınmıştır. Osmanlı Devleti, Tanzimat dönemi olarak adlandırılan süreç içinde, Batı’ya olan yakın ilgisini daha da arttırmış ve en nihayetinde bu dönemde ortaya çıkan yeni bir aydın grubu aracılığıyla ilerde bir geleneğe dönüşecek zihniyetin ilk temasları kurulmaya başlanmıştır. Devlet içinde yaşanan bu yeni dönemde, Osmanlı Devleti’nin yüzyıllar boyu sürdürdüğü siyasal, ekonomik, hukuksal, kültürel ve toplumsal dinamiklerini kapsayan, Batı fikirleri üzerine kurulu yeni gruplar ve bu grupların etrafında oluşan fikirsel çalışmalar küçükte olsa ilk adımlarını atmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi içerisinde kendilerine Tanzimat ile düşünsel alt yapı oluşturan bu küçük gruplar ilerleyen süreçte önce büyüyüp daha sonra kitle grubu haline gelebilecek bir geleneğin öncüsü olacaklardır. Tanzimat döneminde başlayan bu hareketin öncüleri yıl yıl hareketlerine verdikleri isimleri değiştirecekler ancak değişmeyen tek şeyleri Batı’dan aldıkları zihni okumaları ve batıcı değerleri savunmak olacaktır. Tanzimat Dönemi’nin genç aydınları, ‘İmparatorluğu nasıl kurtarabiliriz?’ sorusuna cevap aramışlar ve Osmanlı Devlet geleneğinin sahip olduğu ‘eski usullerden vazgeçmek’ üzerine mutabık kalmışlardır. Tanzimat Dönemi’nden sonra devlet içinde bireye, topluma, devlete, evrene yeni usuller ile bakmaya başlayan düşüncelerin ön plana çıkması 18. Yüzyıldan itibaren yaşanılan değişim sürecini hızlandırmıştır. Tanzimat Dönemi’nde daha çok küçük gruplar tarafından sohbet, okuma şeklinde gelişen değişim ve yenileşme konuşmaları, ilerleyen süreçte adını İttihat ve Terakki olarak koyacak kişiler tarafından daha örgütlü, sistemli ve İmparatorluğun 2 hemen hemen her tarafına yayılacak fikirleri ile yenileşme hareketini daha da hızlandıracaktır. 19. yüzyıl bu yüzden Osmanlı Devleti’nin değişim sürecindeki yönünün belirlendiği bir yüzyılı işaret etmiştir ancak bu yüzyılda gelişip büyüyen bir örgüt olan İttihat ve Terakki’nin sahip olduğu zihniyetiyle yüzyıl içinde yaşanan değişikliklerin nasıl bir paralellik gösterdiği önemli bir husus olacaktır. İttihat ve Terakki örgütlenmesini tamamladıktan sonra oluşturacağı İttihatçı geleneğinin temellerini Tanzimat döneminden itibaren adım adım kurarken çalışmamız boyunca yapılan tüm uygulamaların tarihsel kronolojisini dikkate alarak ve İttihat Terakki hareketine yön vermiş, geleneğin felsefi ve düşünsel ideoloğu olmuş başat aktörleri, iktidar ilişkilerini, politik uygulamalarında başvurdukları meşruiyet kaynaklarını, arayışlarını, İttihatçıların yararlandıkları ideolojik referansları üzerinde durarak nasıl bir düzen yaratmak istediklerinin zihni okumalarını yapıp sonrasında iktidar dönemlerinde tüm bu düşledikleri yeni hayat düzeninin uygulamaları ifade edilecektir. Ayrıca İttihatçıların toplum ve devlet üzerinde sahip olmak istediği modernleştirici, dönüştürücü veya değiştirici rolleri üzerinde durulduktan sonra Cumhuriyet’e kalan İttihat ve Terakki geleneğinin mirasları anlatılacaktır. İttihat ve Terakki geleneğinin benimsediği modernleştirici Batılılaşma yolculuğu, Cumhuriyet rejimi üzerinde toplum öncelikli devlet anlayışı yerine devletin ön plana çıkarıldığı anlayışın mirası halini almıştır. Bu çalışmamızda, bir asırdır devam İttihatçı görüşün özellikle siyasal ve toplumsal değiştirici projede yaşanan geleneksel ve kültürel unsurları ve halen sürmekte olan modernleşme sorunlarının temelini ya da ipuçlarını vermeye çalışacağız. Belirttiğimiz bu modernleştirme/dönüştürme/değiştirme süreci ışığında gelişen çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır; Birinci Bölüm İttihat ve Terakki hareketinin zihni anlamda nasıl bir temel noktadan çıkış yaptığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. İttihatçıların geliştirdikleri zihniyetleri özellikle modernleştirme, dönüştürme anlayışına dayalı bir düşünce çerçevesinde açıklanmaya çalışılmış ve İttihat ve Terakki ideolojisi yeni bir aydın geleneği çerçevesinde ele alınmıştır. 3 İttihatçıların zihniyetlerini temellendirdikleri Mülkiye, Harbiye, Tıbbiye gibi eğitim kurumlarının mahiyeti, bu kurumlarda hocalarından aldıkları derslerin içeriklerinin zihniyetlerinde nasıl etkiler bıraktığı anlatılmaya çalışılacaktır. Yine aynı Bölümde İttihat ve Terakki zihniyetini yaratan; hangi kaynaklardan beslendikleri, etkilendikleri yazarlar, aldıkları yabancı dil eğitimi ve yurt dışı ziyaretleri sayesinde edindikleri bilgileri örgütün zihin kodlarına nasıl ikame ettikleri üzerinde durulacaktır. Birinci Bölümün diğer başlığında ise İttihat ve Terakki hareketinin zihni, ideolojik ve politik kaynakları ve Tanzimat sonrası geliştirilen yeni bir medeniyet tasavvuru/anlayışının yöntem ve usullerini vurgulayıp ayrıca İttihat ve Terakki’nin topluma bu yeni düşünceleri verecek kurumları, araçları nasıl kullandığı aktarılmaya çalışılmıştır. Ortaya çıkan yeni söylemler ve yeni kavramlar ilerleyen zamanda (20. yüzyılın başı) İttihatçıların politik eylemlerine ve uygulamalarına alt yapı oluştururken İttihat ve Terakki partisinin iktidarı eline alıp siyasetini yapmaya başladığında ise nasıl bir yön alacağının sebebini vermiştir. Çalışmamızın süreç odağı olan İttihat ve Terakki geleneğine İkinci Bölümümüzde ilk olarak iktidara gelene kadar hareketin nasıl bir yol haritası çizdiği resmedilerek başlanılacaktır. İttihat ve Terakki’nin oldukça kompleks ve dağınık bir örgütlenme yapısına sahip olduğu, geniş İmparatorluk sınırları içerisinde örgüte üye toplama şekillerini ve dönemin idaresine muhalif olan kişileri kendi bünyesine katması üzerinde durulacaktır. Yine bir diğer alt başlık olarak 1908 yılına kadar İttihat ve Terakki’nin yaptığı kongreleri, kongrelerinde ortaya çıkan anlaşmazlıkların getirdiği bölünmeleri, İttihat ve Terakki geleneğinin örgütlenmesini ve II. Meşrutiyet’e gelene kadar hareketin aldığı mesafenin kısaca anlatılmasında fayda görüldü. İttihat ve Terakki’nin siyaset bahsi 1908 yılından itibaren yeni bir yönetim mottosu ile 1913 yılından sonra ise yönetimi tek başına almasıyla başlayan süreçte yeni düzene ve düzenlemelere dair politikaları örneklerle anlatılmaya çalışılacaktır. Bu başlığımızda İttihat ve Terakki geleneğinin kendini fesih ettiği son kongresine kadar iktidar dönemi uygulamalarının argümanlarını değerlendirilecektir. 4 Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde ise, İttihat ve Terakki geleneğinin teorik aşamasından geçip pratik uygulamalarından sonra Cumhuriyete miras kalan Kemalist reformlar üzerinde yoğunlaşılacaktır. Miras adını koyduğumuz bu bölümümüzde, Atatürk’ün modernleştirme sürecinde yeni vatandaş ve yurttaş yaratma amacına nasıl bir düzen ve yaşam istediğine değinilerek İttihat ve Terakki geleneğiyle paralellik gösteren unsurlar ifade edinilecektir. Atatürk’ün sıkça vurgu yaptığı ‘muasır medeniyet seviyesi’, ‘Türklük’, ‘laiklik’ gibi kavramlara nasıl anlamlar yüklediği ve geleneksel yaşamla Batılı hayat tarzına geçişte yapılan radikal reformlar arasındaki sosyal, siyasal, ekonomik, kültürel, ideolojik reformların kökenlerini incelenilecektir. Yine aynı bölümde İttihat ve Terakki’nin başlattığı toplumu ve devleti değiştirme sürecinin hangi meşruiyet kaynaklarıyla daha da ileri gidilerek gerçekleştirildiği vurgulanılacaktır. 5 1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYET İttihat ve Terakki geleneği içerisinde zihniyet kavramı bir anlayışı ve bir değeri temsil eder. Zihniyet kavramının içinde var olan değer ve anlayış, bazen geçmişin izlerini taşırken bazense geçmişten kopup yeni bir gelecek inşasının kurulmasının yolunu açabilmektedir. İttihat ve Terakki’nin tercih edeceği zihniyet biçimi, anlayışı ve tasavvuru bu yüzden Osmanlı Devleti’nin yönetim ve yöntemine büyük etki edecektir. Osmanlı, İttihat ve Terakki dönemi öncesi, kendi yönetim ve yönteminde toplumsal, siyasal, ekonomik sorunlarına kendi özsel değerleri ve medeniyet olgularıyla cevaplar bulmaya çalışmıştır. Ancak 16. yüzyıldan itibaren özellikle Avrupa’da Reform ve Rönesans atılımları gerçekleşmiş; Aydınlanma Çağı ve ardından Sanayi Devrimi’nin gerçekleştirilmesiyle Batılı ve Doğulu olmak üzere dünya üzerinde iki algı oluşmuştur. Dünya üzerinde yaratılan bu algı nedeniyle, bu devrimlerin yarattığı büyük depremle, hem devrimi meydana getirip yaşayan ülkelerde, hem de bu ülkelerin dışında kalan çok geniş coğrafyada daha önce tahmin edilmesi imkânsız yenilikler, yeni ilişkiler ve olaylarla karşılaşılmıştır (Bilgin 2002: 66). İttihat ve Terakki zihniyetinin yönünü belirleyen ve bu zihniyete ruh veren, özellikle 17. ve 18. yüzyılın ardından ortaya çıkan aydınlanma çağının ve felsefesinin etki ve gücü olmuştur. Aydınlanma çağı, insanlık tarihinde akıl ve düşüncenin bireyin en güçlü hususiyetleri olarak birleşmiş bir biçimde, dünyanın ve toplumun metafiziğe ve dine dayalı idrakine bağlı geleneksel toplum ve bilgi yapılarının ortadan kalkmasını ifade eder (Çiğdem 1997: 27). Aydınlanma, insanlığı, eleştirel aklın kullanılmasıyla mitten, batıl inançtan, gizemlere, güçlere ve doğa güçlerine tabi olmaktan kurtarmayı amaçlar (Dochherty 1995: 14). İnsanın dünyadaki konumu, harici bir otoriteye değil, kendi özgür akli etkinliğine dayalı bir hale gelmiştir (Çiğdem 1997: 27). Aydınlanma ruhu, bireyin eğitimini, onu hem ailesinin hem de bizzat kendi tutkularının dayattığı, akılcı olmayan görüşten kurtarıp, akılcı bilgiye ve aklın eylemini örgütleyen bir topluma katılmaya açılmasını sağlayan bir disiplinin adı olmuştur (Touraine 1995: 25–26). Aydınlanma ruhunu yansıtan bu aklın önemi, bilimin üstünlüğü, terakki gibi kavramlar, birer değer olarak, 19. yüzyıldan itibaren İttihat ve Terakki zihniyetinin amaçları halini alacaktır. 6 16. yüzyıl ve sonrasında dünya üzerinde gelişen reformlar, yenilikler ve akımlar Osmanlı Devleti’ni, yaklaşık üç yüzyıl boyunca kısıtlı konularda etkilerken, 19. yüzyılın ortalarından itibaren İttihat ve Terakki mensubu aydınlarının zihniyetleri aracılığıyla yakından etkileyecektir. 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, İttihat ve Terakkici aydınlar, Osmanlı’nın sahip olduğu geleneksel zihni ilişkilerin ve bağlılıkların dönem içerisinde oluşan krizlere çözüm olma ya da krizleri çözme yönteminde başarılı olmadığını aydınlanma düşüncesinin getirdiği akılcı disiplin ile dile getirmişlerdir. Bu aklın kullanılması ile doğru bilgiye ulaşılacağı inancı ile İttihat ve Terakki zihniyeti yönünü ve yöntemini Batı düşüncesiyle ilişkilendirmiş ve Batıcı bir sistemi temel alan Batılı olma yolundaki görüşler üzerine gitmeye başlamıştır. Batıcı zihniyetin gelişimi ve İttihat ve Terakki bünyesinde bulunan düşünürler tarafından benimsenen yenilik çabaları, ilerleyen süreçte, Osmanlı devlet anlayışına hâkim kılınacak, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu geleneksel zihni yapılardan uzaklaşma ve doğulu-batılı algılarında farklılaşma sürecinin hızlanmasını da beraberinde getirecektir. Osmanlı Devlet anlayışında İttihat ve Terakki ile başlayan zihniyet değişiminde, Bacon, Hobbes, Locke, Montesquieu, Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanmacı düşünürlerin bilim ve felsefe üzerine geliştirdikleri sistemler ve yazdıkları metinler büyük öneme sahipken, şunu da belirtmek gerekir ki İttihat ve Terakki zihniyeti konusunda net bir tanımlamada bulunmak da imkânsızdır. Çünkü bir gençlik örgütü olarak (Yeni Osmanlılar- Jön Türkler) ilk kuruluşundan (1890), Osmanlı Devleti’nde iktidarı resmen bir cemiyet olarak (İttihat ve Terakki CemiyetiİTC) ele alışına (1908) ve Cemiyetin ilk kez siyasi bir parti olarak (İttihat ve Terakki Partisi) Devleti tek başına yönetmesine; ayrıca Partinin son toplantısı olan 1918 kongresine kadar geçen süreç içerisinde İttihat ve Terakki geleneği birçok siyasal düşünceyi de içinde barındırmış, kendi karşıtı olan fikirleri kendi içerisinden çıkarmış, aynı zamanda karmaşık ve tek bir tanımlama içerisine girmeyecek birden fazla görüş İttihat ve Terakkici zihniyetin içinde yer almıştır. Dolayısıyla İttihat ve Terakki zihniyetinde yer alan ve İttihatçı bir gelenek olarak varlığını sürdürmesinde ön plana çıkacak düşünürlerden bazıları; Adem-i Merkeziyetçiliği, bazısı modernistmuhafazakar eğilimi; kimisi ise liberal, İslamcı, sosyalist görüşleri savunmuşlardır (Kaçmazoğlu 2009: 233). Osmanlı Devleti’nin son dönemine hâkim olan İttihat ve 7 Terakki zihniyetinden çıkan bu farklı görüşlerin sebebini; Devletin kurtulması için başvurulan kısa vadeli, pratik, devlet için geçerli çözüm yolları aramak noktasında olduğunu belirtmiştir (Mardin 1983: 14). Doğal olarak da İttihat ve Terakkiciler için karşı karşıya kalınan durum; 600 yıl sürdürülen medeniyetin kriz olarak görülen alanlarını fırsata çevirecek yeni zihniyet değişimleridir. 1.1. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: ZİHNİYETİN DOĞUŞU Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan, 13. asrın son seneleri, (Gökbilgin 1977: 4) İttihat ve Terakki’nin doğuşuna kadar geçen sürede,19. asrın son seneleri, (Örmeci 2010: 97) İmparatorluk kurucu ve taşıyıcı olmak üzere kendine özgü, egemen bir zihinsel yapıya sahip olmuştur. Osmanlı padişahları, taşıyıcı ve kurucu zihinsel yapıyı, tarihin akışı içinde, İmparatorluğun ekonomik, siyasi, sosyal yapılanmasında ve doğu medeniyet anlayışında temsil ve tescil etmiştir. Kökleri Orta Asya steplerine dayanan göçebe bir kavmin, orijinal bir medeniyet oluşturma çabaları, süreç içinde zirveye ulaşmıştır da denilebilir (Yurtseven 2007: 1256). Ancak bu şaşalı medeniyet oluşturma süreci, 15–17. yüzyıllara kadar devam edebilmiştir. Bu yüzyıllardan sonra ortaya çıkan dünya üzerindeki hareketler, Osmanlı’yı da büyük ölçüde etkilemiş ve bu hareketler Osmanlı Devlet idaresindeki değişimi de beraberinde getirmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin Tanzimat’a (1839) kadar sahip olduğu toprak ve nüfus yapısı; siyasi rejimi; hukuk anlayışı ve eğitim ve kültür politikaları Türk- İslam yönetim geleneğinin bir parçası iken, 17. yüzyıldan itibaren devlete egemen olan geleneksel medeniyet inşası ya da zihniyeti, dönüşmeye, değişmeye başlamıştır. Bu noktada, dönüşümü ve İttihat ve Terakkici zihniyeti daha belirgin kılabilmek için Tanzimat öncesi Osmanlı’da sosyal yapıyı, eğitim anlayışını ve yönetim biçimini irdelemek gerekmektedir. 1.1.1. Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İnşa Tasavvuru: Nizam-ı Âlem Osmanlı Devleti, kuruluş olarak belirtilen 1299 tarihinden, orijinal kimliğine kavuşmasına kadar geçen sürede (klasik dönem); yönetim anlayışı, ideolojik söylemi ve siyasi iktidara meşruiyet sağlayan kavramlar aracılığıyla kendine özgü bir nizam 8 oluşturmuştur. Osmanlı Devleti, kurduğu nizam-ı âlem söyleminin içeriğini ise, din ve geleneksel olgular ile tamamlamaya çalışmıştır. Söz konusu bu olgular bir taraftan devletin dünya görüşünü yansıtırken diğer taraftan ise Osmanlı’nın siyasal zihniyet haritasının değer yargıları haline gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin resmî ideolojisini veya nizam-ı âlem değerlerini tespit ederken; tarihin belirli bir döneminde oldukça geniş bir coğrafyada, birbirinden farklı dil, din ve ırktan toplulukları bir çatı altında toplayabilmenin temel bir itici güç olduğu da ayrıca vurgulanmalıdır (Yurtseven 2007: 1257). Osmanlı Devleti sahip olduğu farklılıkları bir arada tutabilme gücünü, Anadolu, Balkanlar, Kuzey Afrika ve Orta Doğu’yu içine alan; nüfus bakımından, Rum, Ermeni, Yahudi, Arnavut, Bulgar, Macar, Hırvat, Arap vs. gibi değişik ırk, din ve dillere mensup milletlerin bir arada yaşadığı bir ülke de kullanmıştır (Acun 1999: 157). Osmanlı Devlet’i, örgütlenmesini ve medeniyet inşasını bu farklı dinsel ve etnik toplulukların örüntüsel birliktelikleriyle sağlamıştır. Bu birliktelik ile Osmanlı toplumsal yapısı aynı zamanda Osmanlı yönetim şeklini ve anlayışını da belirlemiştir (Akça 2007: 57). Osmanlı imparatorluğu devlet anlayışını ve yönetim şeklini bir sultanın elinde toplanmıştır. Sultan otoritesini, asker ağırlıklı kamu görevlileri, yönetici sınıf ve saray mensuplarından oluşan bir elit zümre ile kullanmıştır (Sesli- Demir 2010: 2). Osmanlı’nın devletten büyük bir imparatorluğa geçmesiyle, imparatorluğun yönetiminde sultanın etkinliği ve hâkimiyeti daha da artmıştır. Bu anlamda Neşri Cihannüma'sında, "Enbiyanın şanı tebliğ ü risaletdür ve ulemanın şanı ilm ü ibadetdür ve selatinün şanı adl ü siyasetdür. Enbiya ve mürselin meratib-i selase -i suhuf-i ilahiyeyi cami'lerdir. Amma ulema-i fiham ve fuzala-i ızameğerçi cümlesine vakıflardur. Lakin tenfiz-i ahkamda selatine muhtaçlardur” (akt. Şirin 2000: 557) fikrini dile getirerek din adamlarının selatine muhtaç olduğunu vurgulamıştır. Sultanın sahip olduğu bu güç, Osmanlı Devleti’nde sultan merkezli bir yönetim biçimini kavramsallaştırmış ve sultan, yönetici (Allah’ın yeryüzündeki gölgesi) olarak kutsallaştırılmıştır. Osmanlıda söz konusu olan bu yönetim biçiminin adı monarşidir ve devlet 19. yüzyılın sonlarına kadar mutlak monarşi ile yönetilmiştir (Türe 2005: 29). 9 Osmanlı devleti, mutlak monarşi anlayışında, tek bir kişi tarafından yönetilmiş ve siyasal egemenlik tek bir kişinin etrafında toplanmıştır. Bu yüzden devlet, sultan merkezli bir yönetim biçiminde görünmektedir. En yüksek gücün sultanda olduğu bu devlet modelini yaklaşık 600 yıl boyunca devam ettiren Osmanlı, 1839 yılına değin (Tanzimat dönemi), böyle bir yönetim biçimini benimserken, toplumsal ve siyasal yapılanmasını ise geliştirdiği millet sistemiyle sağlamıştır. Osmanlı yönetim şekli millet sistemine dayanır. Osmanlı medeniyeti, tüm halkın Osmanlı sayılması esasını benimseyen bir anlayıştır. Ancak bu anlayışta millet kavramı, modern millet (ulus) kavramından farklı, dinsel içerikli bir rejimi ifade etmektedir (Küçük 2006: 375). 20. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı literatüründe millet, aynı dine veya mezhebe inanan insan topluluğunu ifade etmek için kullanılmıştır. Osmanlı medeniyetinde bir yönetim biçimi olarak ise millet, bir sosyal örgütlenmeyi, bir ruh halini ve tebaanın birbirine bakışını ifade etmektedir (Gürkaynak 2003: 276). Yüzyıllar boyu Osmanlı nizam-ı âlemi, bünyesinde barındırdığı ve yönettiği birbirinden farklı birçok kesimi ortak bir payda aracılığıyla bu ruh birlikteliğini canlı tutması sayesinde gücünü koruyabilmiştir. Bu anlayış çerçevesinde gelişen Osmanlı millet sistemi, çok farklı etnik ve dinsel gruplardan oluşan insanların imparatorluk yapısına uydurulmasıyla meydana gelen özgün bir toplumsal yapılanmayı teşkil etmiştir. Bu sistemde din ve mezhep temelinde ayrışan toplumsal bütünlüklere devlet egemenliğini tanımaları ve belirli bir vergi yükümlülüğü karşısında iç toplumsal örgütlenişleri ile din, dil, eğitim ve özel hukuk alanlarında özerklikler de tanınmıştır (Kurtaran 2011: 57). Ancak, millet sistemi aracılığıyla sağlanan bu özerklikler ve genişlikler, Tanzimat dönemi ve sonrasında yeni çözülmelerin, kopuşların da birer faktörü halini alacaktır. Osmanlı’nın klasik döneminden başlayıp birçok ırk, din, dil ve milletten oluşan geniş ve farklılıklarla bir arada yaşama olanak sağlayan millet sistemi, medeniyet anlayışı, yerini dünya üzerinde gelişen hareketlerinde etkisiyle (özellikle 1879 Fransız devrimi) Tanzimat döneminden sonra tek bir ulus üzerine (Türkçülük anlayışı) politikalar kurmaya kadar gidecek büyük değişimler yaşayacaktır. Osmanlı devlet idaresinde ve medeniyet inşasında kullanılan önemli argümanlardan bir diğerini eğitim ve ilim sahası oluşturur. Osmanlı mirasında eğitim hayatı ve ilim; şüphesiz İslam’ın ilim anlayışından doğmuş (Korlaelçi 2014: 121) ve 10 süreklilik kazanmıştır. Bu bakımdan geleneksel kıyafetten, takvim, saat ve alfabeye kadar birçok alanda eğitim aracılığıyla İslam medeniyeti yönlendirici bir referans olmuştur. Osmanlı’da toplumsal hayatın anlaşılması için kökleri eskilere uzanan, devletin sahip olduğu medeniyet algısının temelini oluşturan medreseler üzerine yoğunlaşmak gerekir. Arapça "de-re-se" kökünden türetilen medrese kelimesi, ders gösterilen yer anlamına gelir. İslam dininin doğuşuyla beraber cami ve mescitlerin yanında dini bilgilerin öğretildiği birer merkez olarak tesis edilen medrese, İslam âleminde olduğu kadar, dünya medeniyetinde de bir merhaleyi ifade etmekte ve medeniyet tarihinde sistematik şekil ve metotla öğretim yapan ilk kuruluş olarak kabul edilmektedir. Ayrıca medreseler, gerek ilmiye mensuplarının yetiştirilmesi ve gerekse devletin değişik kadrolarına kalifiye elemanlar hazırlanması görevini üstlenmişlerdir (Doğan 1998: 408). Osmanlı eğitim sisteminde medreselerin yanı sıra yaygın birçok eğitim kurumları da bulunmaktadır. Bu kurumlardan ilki camilerdir. Camilerin ibadet yeri olmasının yanında, eğitim ve öğretim yeri olarak kullanılması geleneği Osmanlılarda başlangıçtan beri benimsenen ve devam ettirilen bir uygulama olmuştur (Unal 2008: 359). Bunun yanı sıra tekkeler de bir diğer eğitim kurumudur. Tekkeler, tarikat âdab ve erkânının tedris ve icra edildiği yerler olmakla beraber, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Siyer-i Nebi, Türkçe, Arapça ve Farsça gibi birçok ilmin öretildiği yer olarak göze çarpar. Ayrıca Osmanlıda camilerin birçoğunda, tekkelerde ve medreselerde kütüphaneler bulunduğu gibi müstakil kurulmuş kütüphaneler de vardı. Kütüphaneler bir yandan halkın okuma ihtiyacını karşılarlarken diğer yandan da buralara tayin edilen hafız-ı kütüpler vasıtasıyla eğitim öğretim faaliyetlerini yürütüyorlardı. Osmanlı eğitim sistemini oluşturan medreselerde 14. ve 16. asırlarda farklı medreselerde okutulan dersleri Dr. Cahit Baltacı şu şekilde sıralamıştır: “A) Haşiye-i Tecrid Medreseleri: 1- Belagat: Mutavvel 2- Kelam: Haşiye-i Tecrid 3- Fıkıh: Şerh-i Feraiz 11 B) Miftah Medreseleri: 1- Fıkıh: Tenkih ve Tavzih 2- Belagat: Şerh-i Miftah 3-Kelam: Haşiye-i Tecrid 4-Hadis: Mesabih C) Kırklı Medreseler: 1- Belagat: Mitftahu’l-Ulum 2- Usul-i Fıkıh: Tavzih 3- Fıkıh: Sadru’ş- Şeria, Meşarik 4- Hadis: Mesabih D) Hariç Medreseleri: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Kelam: Şerh-i Mevakif 3-Hadis: Mesabih E) Dahil Medreseler: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Usul-i Fıkıh: Telvi 3- Hadis: Buhari 4- Tefsir: Keşşaf ve Beyzavi F) Sahn-ı Seman Medreseleri: 1- Fıkıh: Hidaye 2- Usul-i Fıkıh: Telvih ve Şerh-i Adud 3- Hadis: Buhari 4- Tefsir: Keşşaf ve Beyzavi” (akt. Korlaelçi 2014: 130). 12 Osmanlı Devleti, medreselerde vermiş olduğu bu dersler aracılığıyla, hem devlete bağlı insan yetiştirmek hem de devlet kadrolarında görev yapabilecek donanımda devlet adamları hazırlamak gayesi taşımıştır. Ayrıca her bir bireyin iyi bir insan ve iyi bir meslek sahibi olması, mesleğini icra ederken de geleneklere bağlı ve itaatkâr olmasını hedeflemiştir. Bu yüzden Osmanlı Devleti eğitime büyük önem ve değer vermiştir. Osmanlı Devleti’nde eğitim ve kültür bu minval üzerinden sürdürülürken, 16. yüzyılın sonuna doğru medreselerde bozulmalar başlamıştır. Rüşvet ile kadılık ve müderrislik elde edilir duruma gelmiş, bilenle bilmeyen eşit kabul edilmeye başlanmıştır (Uzunçarşılı 1965: 74). Ayrıca, eski ilim anlayışının tatbik edildiği medreselerde çok fazla dini bilgilere yer verilmiş, dolayısıyla medreselerdeki bu zihniyet rasyonel düşünceleri ikinci plana ittiği için müspet ilimler sahasında herhangi bir ilmi buluş olmadığı gibi, bu ilimlerdeki çağdaş gelişmeler dahi takip edilmemiştir (Korlaelçi 2014: 132). İlerleyen bölümlerde göreceğimiz üzere, Osmanlı’da özellikle Tanzimat dönemi ve sonrası, Batılılaşma hareketleri ile yeni okullar açılacak ve bu açılacak okulların eğitim sistemine koyacağı yeni müfredatlar sayesinde (rasyonel, maddeci, pozitivist) hem medrese-mektep ikiliklerinin yaşanacağı yeni bir zemin hem de bu yeni düzende yetişen yeni bir gençlik hareketi oluşacaktır. Osmanlı Devlet’i, monarşi yönetim biçiminden, millet sistemine ve medrese ağırlıklı yürütülen eğitim modeline kadar kendine özgü bir medeniyet algısının içeriğini doldurmuştur. Bu medeniyet algısının bir başka halkasını, devletin sahip olduğu hukuk sistemini, genel şekliyle vurgulayarak konunun bütünlüğü tamamlamak niyetindeyiz. Osmanlı’da tatbik edilen hukuk sistemi: İslam hukukudur. Yeryüzünde tarih boyu tatbik edilmiş ve edilmekte olan pek çok hukuk sistemi vardır. Bunlardan kimisi ilahî emir ve yasaklardan, kimisi örf ve âdetlerden, kimisi ise yasama meclisinin çıkardığı kanunlardan teşekkül etmiştir. Osmanlı Devleti’nin benimsediği hukuk olan İslâm hukuku, bunlar arasında menşei ilahî olan hukuk sistemleri kategorisine girmiştir (Ekinci 2006: 11). Osmanlı Devletin’de uygulanan İslam hukukunun ilk kaynağı Kur’an’dır; ikinci kaynağı Sünnet; üçüncüsü İcma, dördüncü 13 kaynağı ise Kıyastır (Korlaelçi 2014: 132–133). Saydığımız bu kaynaklar ile uygulanan İslam hukuku, şer’i mahkemelerde vuku bulan mahkemelerce tatbik edilmiştir (Korlaelçi 2014: 134). Şer’i hukuk sadece Müslüman halka uygulanmış, Müslüman olmayan halka ise kendi hukuk kurallarıyla yargılanma fırsatı tanınmıştır. Ayrıca Osmanlı’da padişah tarafından koyulan şer’i hukuka ters düşmeyecek örfi hukukta devlet ve sosyal hayatı düzenlemiştir. Osmanlı hukuk sistemi 19. yüzyıla gelindiğinde azınlıklara tanınan yeni haklar ve ayrıcalıklar sebebiyle bozuldu. Ayrıca dünya üzerinde yeni koşulların ve ihtiyaçların gereksinimine cevap olarak ortaya çıkan borçlar, ticaret, ceza alanlarında da devletin geri kalması 19. yüzyılda hukuk alanında değişimler, reformlar yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu dönemde, hukuk alanında Avrupa hukuk kurallarına göre işleyen Nizamiye mahkemeleri kuruldu. Şer’i hukuk Mecelle adı altında medeni hukuk doğrultusunda yeniden düzenlendi. Tanzimat dönemi, hukuk anlayışı ile hukuk devleti kavramı gelişti. 1876’da kabul edilen Kanun-i Esasi ile devletin içinde bulunduğu durumdan kurtaracak yeni hukuk sistemlerinden yararlanma yoluna gidildi. 1876 anayasasının ilanı ile de devletin temel kuruluşları, medeniyet algısı, görev ve yetkileri dönüşmeye başlamıştır. 1.1.2. Tanzimat Dönemi ve Doğu- Batı Medeniyet Algısında Dönüşüm Osmanlı Tanzimat dönemine kadar doğulu bir medeniyet algısı ile yönetiminden, toplumsal, ekonomik, hukuksal sevk ve idaresine kadar devleti İslami kural, esas ve gelenekler çerçevesinde yönetmiştir. Bu başlığımızda, Osmanlı’nın klasik döneminden Tanzimat’a miras kalan özellikle nizam-ı âlem algısında yaşadığı değişime ve dönüşüme zemin hazırlayan batılılaşma üzerinde durulacaktır. Tanzimat dönemi 1839 yılında başlayan ve İmparatorluğun en uzun yüzyılı (Ortaylı 2008: 11) olarak ifade edilen; düzenlemelerin, reformların yapıldığı bir dönemin adı olmuştur. Bu yüzyılın uzun olarak nitelenmesi, yeni ve modern bir devlet inşasında atılan adımın ilk izlerini barındırmış olmasıdır. Bu yüzden 19. yüzyılın, Osmanlı yönetimi ve halkı için bir dönüm noktası olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemden itibaren, siyasi rejim, hukuk, eğitim ve kültür sahaları gibi geniş bir alanda yeni medeniyet algısının ilk adımları atılmış olacaktır. 14 Osmanlı’da Tanzimat Dönemi’nin başlamasına vesile olan nedenler aynı zamanda zihniyet değişikliğinin yarattığı sonuçları da bizlere gösterecektir. Öncelikle 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da ortaya çıkan Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform Hareketleri gibi küresel olayların Osmanlı devleti üzerindeki olumsuz etkilerine karşı Osmanlı Devleti’nin bu gelişmelere, o dönemde gücünün de zirvesinde olmasından dolayı bir tepki vermemiş, fakat 18. yüzyılda ortaya çıkan Fransız İhtilali ve Sanayi Devrimine tepkisiz kalamamıştır. Bu tepki Osmanlı Devleti’nde modernleşme hareketini de tetikleyen bir unsur olmuştur (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 322). 18. yüzyılın ikinci yarısında başlayan ve bütün Avrupa’da bir devrime dönüşen sanayinin yükselişinin yarattığı etki hem devrimi yaratan ülkelerde hem de bu ülkelerin dışında kalan çok geniş coğrafyalarda yenilikler, yeni ilişkiler ve olaylar meydana getirmiştir. Bu anlamda sanayi devrimi hem Batı’nın yükselişini hem de batı dışı toplumların, mutlak ya da göreli olarak gerileme sürecine girdiği bir dönemi başlatmıştır (Bilgin 2002: 65). Batı’nın yükselişi karşısında yaşanılan gerileme dönemi, Batı dışı yönetim yapılarında yeni zihni akımların oluşması sonucuna yol açmıştır. Bu anlamda Batı’da var olan bu etkiye Batı dışı toplumlardan gelen tepkiler, Batı’nın genişlemesini veya kendi çöküşlerini durduracak yol, yöntem ve tasavvurları aramak şeklinde olmuştur. Bu arayışların en belirgini, Batı’nın görünen yüzünü, yani askeri/ siyasi kurumlarını taklit ederek, Batı ile benzer yapılara gitmek ve sahip oldukları geleneksel yapıların yerine yeni kurumlar ikame etmek şeklindedir. Bu tavır genel olarak, batılılaşma hareketlerini oluşturmaktadır. Batılılaşma hareketleri, batı dışı toplumların batı karşısında, içine düştükleri durumdan çıkış olarak başvurdukları, çok çeşitli siyasal/fikir ve uygulamanın genel isimlendirmesi olarak da ifade edilebilir. Batılılaşma tavrında izlenilen ikinci yol ise, Batı’yı bütün siyasal/kültürel ve ekonomik özellikleri ile taklit etmek yerine sadece askeri teknolojilerini ve ekonomik bilgilerini alarak Batı gibi olma düşüncesidir (Bilgin 2002: 67–68). Osmanlı yöneticilerinin bir kısmı Batı’nın yükselişi ve İmparatorluğun gerilemesi ile devlet idaresinde karşılaşılan güçlükleri, Klasik Osmanlı medeniyet algısından uzaklaşıp, devlet idaresinde batı medeniyet merkezli zihniyete geçilmesiyle aşılabileceğini vurgulamıştır. İdarecilerin, aydınların benimseyeceği bu zihniyet, yapılacak yeniliklerin, reformların yönünü, biçimini ve yöntemini 15 belirlemiş olacaktır. Diğer bir kısım münevver ve idareciler de “Biz neden toprak kaybediyoruz?” ve “Biz neden geriliyoruz?” sorusunun cevaplarını bu medeniyet algısı üzerinden aramışlardır (Çetinkaya 2008: 77). Aydınların zihinlerinde yer eden bu sorulara buldukları cevaplar ve getirdikleri çözümler Tanzimat’la başlayacak yine sonrasında devam edecek dönemde ekonomik, toplumsal, siyasal dönüşümlerin yol ve yöntemini bize gösterecektir. Tanzimat dönemine gelinen süreçte yaşanan değişimlerde temel gaye, siyasi bünyeyi kuvvetlendirme, birlik şuurunu uyandırma veya canlandırma maksadı ile içtimai nizamın dayandığı prensipleri yeniden gözden geçirme olmuştur (Abadan 1957: 3). 19. yüzyılın başlarında Avrupa’da yayılan inkılap hareketleri ile körüklenen milliyetçilik akımları, İmparatorluğun milli ve dini tecanüsten mahrum halk kütleleri arasında çeşitli şekillerle beliren kaynaşma ve mayalanmalara vesile olmuş, netice itibariyle kavmi hususiyetlerle milli şuurlarını idrak ederek gittikçe olgunlaşan Hıristiyan topluluklar için, Müslümanlık dini ve akideleri, toplayıcı bir bağ olmak yerine ayırıcı bir sebep ve vesile haline gelmiştir (Abadan 1957: 5–6). Bu yüzden birlik ve beraberliğin tekrar sağlanması adına yöneticiler Tanzimat dönemini başlatmışlardır. 3 Kasım 1839 yılında, Sultan Abdülmecit adına Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane Kasrında okunan ferman ile resmen Tanzimat dönemini başlamıştır. Bu ferman aynı zamanda geleneksel devlet yönetiminde yeni bir sürecin açık simgesi olmuştur. Türk yenileşme tarihinin miladı olarak kabul edilen Tanzimat Dönemi, imparatorluk sürecinde 1839–1876 yılları arasındaki yeniden yapılanma olarak adlandırdığımız zaman dilimine verilen addır. Söz konusu süreç “Tanzimat Fermanı” ya da “Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu” adlarına sahip bir fermanla başlamıştır (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 321). Tanzimat Fermanı, sıraladığımız sanayi devrimi, milliyetçilik akımı ve Batı’da yürütmenin yani kralın mutlak egemenliğini kıran ve devlet iktidarındaki asıl gücün yasama yani halkı/ulusu temsil eden parlamento inancının gelişmesi gibi benzer pek çok etkenin İmparatorluk üzerindeki olumsuz neticelerini ortadan kaldırmak ve böylelikle sarsılan devlet bünyesini tekrar sağlama alma tedbiri olarak düşünülmüştür. Bu dönemde girişilen reform ve iyileştirmelerin ana yönü, 16 batılılaşma doğrultusunda olmuş ve bu çabalar Osmanlı aydınında genel bir zihniyet değişimini beraberinde getirmiştir (Demirtaş 2007: 389). Özellikle 1789 Fransız İhtilali ve sonrası ilan edilen İnsan Hakları Beyannamesi, eşitlik, özgürlük gibi bireyin temel haklarından bahsedip etkisini hızla yaymıştır. Bu fikirler Osmanlı devlet adamları ve aydın bürokratları tarafından dikkate alınmış ve bu yönde bir zihniyet değişiminin gerekliliğini anlamışlardır. Tanzimat Fermanı’nda içinde barındırdığı prensipler vasıtasıyla bu zihniyet değişiminin izlerini görmekteyiz. Fermanda hiç kimsenin yargılanmadan cezalandırılmayacağı ve herkesin kanun önünde eşit olduğu açıkça vurgulanmıştır (Özdemir, Çiydem, Aktaş 2014: 328–329). Bunun yanında İnsan Hakları Beyannamesi’nin ikinci maddesinde, insanın tâbii hakları olarak belirtilmiş olan hürriyet, mülkiyet ve medeniyet Tanzimat Fermanı’nda; “can emniyeti, ırz masumiyeti ve mal mahfuziyeti” prensipleri ile karşılanmıştır. Ayrıca İnsan Hakları Beyannamesi’ndeki; “bir kimsenin ancak kanun teyid ettirildiği hususlarda suçlu bulunacağı (madde 7); devlet masrafları için vatandaşların kudretlerine göre, eşit olarak vergi vermeye tabi olacakları (madde 12); mülkiyetin kutsal olduğu (madde 16); yolundaki hükümler de, Hatt-ı Hümâyûn’ da; kanun gereğince olmadıkça, hiç kimsenin cezaya çarptırılmayacağı; her ferdin emlak ve kudretine göre bir vergi tayin olunarak kimseden ziyade şey alınmayacağı; verginin sarf şeklinin Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından kontrol ve murakabe edileceği, hükümleriyle karşılanmıştır (Karal 2006: 79). Tanzimat fermanında İnsan Hakları Beyannamesinden birçok düşüncenin karşılığını görebiliriz. Bireyin ön plana çıkmasını amaçlayan zihniyet değişimi böylelikle daha açık vurgulanabilir. Ancak bu zihniyet değişimi Batı’nın takip ettiği modernleşme yollarını; rasyonelleşme, idari yapıda bürokratikleşme, üretimde iş bölümü, endüstrileşme, inanç alanında sekülarizasyonu takip etmezken, onun yerine Batı’nın yükselişi karşısında çareyi Batı’nın başta siyasal kurumlarını benimsemeyi esas alan unsurların Türk toplum içinde ihdas edilmesi gerektiğine olan inanç ile artık Batı’nın üstünlüğünün mutlak bir üstünlük olduğunu, bu üstünlüğün Batı’nın genetik özelliklerine kadar uzanan temellerinin olduğunu düşünen, kökten batılılaşmayı savunan kişileri ve fikirleri ön plana almıştır (Bilgin 2002: 69). Tanzimat döneminde yaşanan medeniyet algısındaki dönüşümün yönünü ve bu sürecin yol açtığı geçmiş dönem devlet yönetim anlayışından kopuşları bu süreçte 17 yetişme ortamları farklı, aldıkları eğitim de keza farklı olan birçok devlet adamında görebiliriz: Mustafa Reşit Paşa (1800–1858), Sadık Rıfat Paşa (1807–1858), Mustafa Sami Efendi (ö. 1858), Ali Paşa (1815–1871), Fuat Paşa (1815–1869), Münif Paşa (1828- 1910), Saffet Paşa (1814-1883). Bu isim listesinde 1800’lerin başıyla 1830’lar arasında doğmuş yaklaşık üç kuşaktan oluşan kişiler vardır. Bu kişilerin bizzat kaleme aldıkları metinlerden Tanzimat döneminde yaşanan devlet adamı zihniyeti ipuçlarına ulaşabiliriz. O yüzden bu isimlerin bıraktıkları metinlere baktığımızda hepsinin ortak fikirde buluştukları söylenebilir: Eski usulden vazgeçmek. Dönemin idarecilerinden Fuat Paşa’ya göre geçmiş ile ilgiyi keserek yeni gelişme ufuklarına yönelmek zorunludur. Fuat Paşa devlette bu potansiyelin mevcut olduğunu ama bunun için bütün siyasi ve idari kurumların değiştirmesinin mutlak olduğunu söylemiştir (Çetinsaya 2009a: 55). Bu dönem içerisinde belirleyici konumda olan aydın ve idarecilerin ortak sözü, devlet politikası olarak önerdikleri yöntem ve usuller bütünüyle bir zihniyet değişimi önerisi üzerine kurulmuştur. Tanzimat döneminde girişilen yenilik önerisinde eşitlik, özgürlük ve mülkiyet gibi haklar ile etnik, dini ayrımlardan uzak yeni bir yapı ortaya konmaya çalışılmıştır. Batı merkezli yaşanan değişimlerin ana yönü bu yapısıyla eskiden tümüyle kopuş olmamış, ikili bir dönem yaşanmıştır. Ancak Tanzimat sonrası yeni dönemde, yeni yetişen devlet adamlarının benimseyeceği fikir akımlarının aracılığıyla ikili yapının ortadan kalkması adına birçok düzenlemeler etkisini arttırarak devam edecektir. 1.1.3. Tanzimat Dönemi Sonrası: Yeni Bir Aydın Geleneği Tanzimat dönemi genel eğilimleri ve özellikleri ile İttihat ve Terakki zihniyetini yaratan koşulların zemini olmuştur. Bu zeminde yetişen aydın kitlesi ise toplum ile arasında yeni bir bağ kurmuştur. Bu başlığımızda Tanzimat sonrası dönemde aydınların temellerini atmak istediği bu bağın topluma modern siyasal ideolojilerini nasıl “taşıdıklarını” ve ne şekilde “ürettiklerini” (Çiğdem 2009: 112) oluşum ve yayılma süreçleri ile birlikte gerçekleştirmek istedikleri dönüşümü nasıl ele aldıklarını ifade etmeye çalışacağız. İlk olarak Tanzimat dönemi ve sonrasında Osmanlı geleneksel toplumunda meydana gelen yapısal dönüşümü ve dönemin aydınlarının beslendiği referansları 18 özellikle iç dinamiklerin harekete geçirip kendiliğinden ortaya çıkan bir süreç olmaktan ziyade, Avrupa karşısındaki gerilemenin zorunlu kıldığı, devlet içinde bir grup aydının başlatıp yönlendirdiği reform dönemine denk gelen bir hareket olduğunu belirtmiştik. Dolayısıyla dönemin aydınlarının beslendikleri ideolojik referanslar batı kökenlidir. Batı düşüncesinin devlet içinde, aydınlar arasında gelişip yayılmasını sağlayan en önemli unsurlardan biri Batı tarzında eğitim veren kurumlardır. Fransız düşüncesinin esas tutulduğu bu kurumlarda batıcı eğitim başlarda zihinsel değişim anlamında derinlemesine bir felsefî gelenek oluşturmuş gibi görünmemiş ama özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren “hürriyet, adalet, eşitlik, toplumsal dayanışma, parlamento” gibi kavramları fikir kategorileri arasına yerleştirmeye başlamıştır (Çetinkaya 2008a: 72). Osmanlı siyasal hayatında İttihat ve Terakki zihniyeti olarak yaşam bulacak hareketin sıkça dile getirmek isteyeceği kavramların temeli burada atılmıştır. Bu kavramları dile getiren aydınlar, başlangıç itibariyle, minimal duyarlılıklara seslenen, tepkisel fakat etkili bir tonda olmuşlardır (Çiğdem 2009: 112). Bu yüzden Tanzimat dönemi sonrası aydın zihniyetinin başlangıcını büyük bir münevver tanımlaması olarak bahsedemezken yine de aydınların siyasal ideolojilerini bu eğitim kurumları aracılığıyla geliştirip, yaydıklarını söyleyebiliriz. Küçük bir grup olarak yetişen yeni aydın geleneğinin topluma modern siyasal ideolojilerini nasıl taşıdıklarının cevabını ise toplumun terakkisi için belirleyici olan idealizasyonlarında gözlemleyebiliriz. Aydınların sahip olduğu idealizasyonları Tanzimat’tan sonra gelişerek devam eden misyonlarını otoriter ve bürokrat kılmıştır. Bu tavır, Tanzimat dönemi sonrası modernleşmenin bir anlamda inşacısı olan yeni aydın geleneğini, toplum için en iyi ve doğru olanın bilgisinin kendinde olduğunu düşünmesine ve bu misyonun verdiği yükümlülükle hareket etmesine yol açmıştır (Çetinkaya 2008a: 72). Yeni aydın geleneğinin sahip olduğu bu anlayış, girişilen yenileşme hareketinde topluma müdahale etme hakkını da beraberinde getirmiştir. 19. yüzyıla kadar devletin batı karşısında aldığı konum ve İmparatorluğun yıkılma tehlikesi taşıması dönemin aydınlarının giriştikleri reformlarda toplum üzerinde geniş çaplı uygulamaların, düzenlemelerin meşru bir zemine dayanmasına yol açarken, bu zemin yeni dönemde halk ve aydınların arasında mesafeyi açıp, düzenlemelerin mutlak hüküm haline gelmesine de sebep olacaktır. 19 19. yüzyıl batı referanslı ideolojilerin, Fransız eğitim kurumları aracılığıyla otoriter ve bürokrat tavır sergilenerek yeni aydın geleneğin yayılıp, geliştiği dönem olmuştur. Aydınlar modern siyasal ideolojilerinin temellerini atmak istediği bu dönemde toplum ile arasında gerilimler yaşamıştır. Bu gerilimin sebebini toplumdan ziyade devlet öncelikli yeni aydın politikaları belirlemiştir. Gelişen bu aydın geleneğinde toplum bir nesne gibi görülmüş ve toplum yani nesne, aklın esasları doğrultusunda biçimlendirilmiştir. Yeni aydın geleneğinde devlet ile toplum arasındaki birliktelikte devlet ön planda tutulmuş ve Tanzimat reformlarındaki idari, askeri ve mali alanlar dâhil geleneksel Osmanlı toplum yapısında, özellikle kentlerdeki yaşam biçiminde kamusal yaşama devletin giderek daha fazla nüfuz etmeye çalıştığını belirtebiliriz. 19. yüzyılda devlet aklı, medeniyet, terakki ile akıl arasında güçlü bir bağ kurmuş, Avrupa medeniyetinin sebebi olarak, iklimi, toprağı, ya da din ve mezhepleri değil, ilim ve fen esaslı anlayışı esas almış ve yine bu dönem içerisinde Avrupalı cehaleti en büyük kötülük bilmiştir (Avcı 2007: 3). Bu yüzden Tanzimatçı devlet aklında veya yeni aydın geleneğinde düşlenen dönüşüm yöntemi tüm toplum kesimlerini kapsayıcı ve insanı saadete götüren her şeyde görülmüştür: otel, lokanta, kâğıt para, müze, antika, kaldırım, tren, telgraf, baloya gitmek, rokfor peyniri yemek, taharetsiz gezmek ya da eşini kıskanmamaktır (Çetinsaya 2009a: 57). Bu batıcı ilerleme isteği yeni dönemde devlet aklının hangi alanları, ne kadar düzenleyebileceğiyle ilgili düzeyi ve dereceyi bizlere gösterilebilir. 19. yüzyılda yeni düzeni oluşturacak olan aydınlar veya münevverler siyasetin otoriter belirleyiciliğinde ve Batı’nın referansında yol almaktadırlar. Bu referanslara yol açan ve ilerleyen safhada İttihat ve Terakki geleneğinde önemli bir yer teşkil edecek olan eğitim merkezlerin nasıl bir yapıya sahip olduğu yeni aydın geleneğinin anlaşılmasında büyük önem taşımaktadır. 1.1.3.1. Siyasi ve İdeolojik Fikir Merkezleri: Tıbbiye, Harbiye ve Mülkiye 19. yüzyılda yaşanan reformcu politikalar ve beraberinde gelen sosyo-kültürel değişimler yeni aydın neslinin bu değişimleri yakalayıp, yeni nesle aktaracak siyasi fikir merkezleri etrafında toplanacak insanlara ihtiyaç duyulmuştur. Amaç, yeni neslin devletin içinde bulunduğu dağınık, çözülmüş ve devam eden yapısal sorunlarına fikir merkezlerinden alınacak güçle siyaset alanında çözüm sağlamaktır. 20 Bu nedenle 19. yüzyıl ve sonrasında devleti yönetecek kişiler ilk kez ideolojik referanslarını bu eğitim kurumları aracılığıyla temellendirmişlerdir. 1827 yılında Tıbbiye, 1834’te Harbiye ve 1859'da Mülkiye bu minval üzerine açılmıştır. Bu okullarda ilk kez çok sayıda ve düzenli olarak yeni öğrenciler yetiştirilmeye başlanmıştır. Yeni öğrenci vurgusu çağcıl (modern) öğrenci manasında kullanılır (Akşin 2001: 13). Bu okullar Tanzimat yıllarında yaşanan zihinsel dönüşümlerden hem etkilenmiş hem de dönüşümü etkilemiştir. Devlet içinde Batı’nın değerlerini esas alarak yetişen nesil, açılan bu modern okullar ile yaşadıkları eski düzenle değer çatışmasına girmiş ve içinden çıktıkları sosyal gerçekliğin tamamıyla dışında bir gerçekliği hayal eden fertler haline gelmeye başlamıştır. Bu noktadan itibaren Batılılaşma ve yaşanılanın dışında bir düzen kurma fikri eğitimle seçkinlik kazanan kitlenin temel arzusu olmuştur (Hanioğlu 1992: 150). Bu arzu nedeniyle hem devlet ve toplum arasında dönüşümden kaynaklı yabancılaşma hem de eski ile yeni düzen savunucuları arasında devlet içinde ikilikler yaşanmıştır. Bu süreç, yeni nesil genç mektepliler ile İmparatorluğun devam eden düzen savunucuları arasında, Batı kültürünün üstünlüğü ve buna mukabil içyapının geriliği yönünde bir kanaatin oluşmasına yol açmıştır (Hanioğlu 1985: 39). Bu sayede gençlerin fikir merkezlerinden aldıkları ideolojik referanslarla yakın durdukları alanlar, Batı’nın ilerlemesinin öncüsü olan akıl ve bilim olmuştur. Aklın gücüne olan inanç bu fikir merkezlerinde inşa edilmeye başlanmıştır. Eski düzenin temeli olan din ile mesafeli duruş sergilenmiş, gelişme ve terakki alanında akıl ön planda tutulmuştur. Askeri Tıbbiye ya da Harbiye’de okuyan mektepli yeni nesil, eski düzene karşı sık sık eleştiri getirmiştir. Sarayın geleneksel pederşahi, usta-çırak, pir-mürid, yaşlı-genç, padişah-kul eksenlerini bir dünya görüşü olarak bu okullardan mezun olan genç doktorlar çağdışı bulmuşlardır (Mardin 2009b: 97). Akla ve bilime dayalı bakış açısı devletin içinde bulunduğu şartlardan kurtarmaya yeterli olacağına duyulan inanç, gençleri yani mekteplileri örgütlenmeye, harekete geçirmeye yeterli olmuştur. Tam bir gizlilik içerisinde hareket eden mekteplilerin faaliyetleri ilk zamanlar, ders aralarında ayaküstü konuşmalar şeklinde olmuş, daha sonraları ise Hatab Kıraathanesi İçtimaları ve Edirnekapı dışındaki bir kahvehanede yaptıkları 21 toplantılar (İnciraltı İçtimaı) ile sürmüştür (Gökbayır 2012: 63). Harbiye, mülkiye ve tıbbiyedeki öğrencilerin ortak özelliğinin devletin çöküşünü ve istibdadını durdurmak niyeti taşıdığı söylenilebilir. Kurtarıcı fikri etrafında örgütlenen gençler, duygusal yönü ağır basan bir öğrenci kuruluşu ve felsefe tartışmalarının oluşturduğu bir ortamın ürünü olmaktan öteye gidememiştir (Tunaya 1988: 20). Ancak ilk dönemlerinde ayaküstü konuşmalardan öte gidemeyen hareket ilerleyen zamanda büyüyüp, genişleyip II. Meşrutiyet’i ilanında büyük bir etki sahibi olabilecektir. Meşrutiyet’in ilanına öncülük eden Ohrili İbrahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbekirli İshak Sukuti, Kafkasyalı Mehmet Reşit, Bakülü Hüseyinzade Ali Harbiye’den mezun beş genç isimdir (Kutlay 2010: 68). Dolayısıyla 19. yüzyıl sonlarında İmparatorluk içerisinde ve kendi aralarında muhalif hareketlere girişen genç kuşak siyasal planda ilk başkaldırmaların ve ilk hareketlenmelerin yükseköğretim gençliği arasında olduğunu belirtebiliriz. Berkes, İmparatorluk içerisinde yönetimine karşı başlıca üç çevrede siyasal nüveleşmelerin geliştiğini söylemiştir. Birincisi Yükseköğretim okullarında (özellikle Tıp ve Harp okulunda) gençler arasında başlayan gizli cemiyet kurma akımı. İkincisi, üyelerinin çoğu subay olmakla birlikte ordu dışındakileri de içine alan gizli komiteler (cuntalar). Üçüncüsü de, Paris, Cenevre, Kahire gibi merkezlerde bir araya gelen aydın gruplaşmaları (Berkes 2011: 389). Bu örgütlenmelerin ve muhalif hareketlerin hepsi Jön Türk geleneğinin öncülleri olacaktır. Mardin, mektep sıralarından kıraathane toplantılarına ve buradan daha geniş alanlara yayılan muhalif hareketlenmelerin sonucunda gençlerin kendilerine yeni bir isim koyarak etkinliklerini biraz daha artırdıklarını vurgular. Bu anlamda Mülkiyelilerin seleflerinin adı Yeni Osmanlılar olmuştur. Yeni Osmanlıların, içinde büyüdükleri bir devlet söylemi yerine, yetişmelerinde bir okul söyleminin etkili olduğunu ve Yeni Osmanlıların toplumsal tabanını Tanzimat devlet hiyerarşisi ve geliştiği derecede İstanbul’un Batı’dan haberdar sosyetesi belirlediğini söylemiştir. 1890’larin toplumsal orijininin ana çerçevesinin devlet değil, yüksekokul olduğunu vurgulamıştır (Mardin 2009a: 52). 22 1860–1890 arası yetişen nesil gerek okuldan aldıkları eğitim gerekse de batıdan gelen kaynaklardan edindikleri bilgiler sayesinde Tanzimat döneminde yeni bir dinamiğin oluşmasını sağlamışlardır. Bu dönüşüm içinde yer alan yeni aktörler Yeni Osmanlılar olmuştur. 1.1.3.2. Siyasi Bir Fikir Hareketi: Yeni (Genç) Osmanlılar Tanzimat dönemi ve sonrasında Osmanlı Devleti siyasal kültürünü oluşturan eski kurumları ve kültürel yapıyı dönüştürücü hareketler seyrini fikir merkezlerinden fikir hareketlerine doğru çevirmiştir. Bu anlamda devletin dönüştürücü aktörleri toplumsal ve siyasal alanda yeni düzlemler yaratmanın fikirsel arka planını oluşturacak gizli adımlar atacaklardır. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat sonrası başlayan yeni fikir hareketleri, devlet politikalarına karşı eleştirel muhalefet izleyen aydınlar arasında ortaya çıkmıştır (Oğuz 2013: 120). Aydınların bir fikir etrafında toplanmasının başlangıcında dönemin liberal fikirlerden etkilenmeleri ve Tanzimat siyasetlerinin yüzeyselliğinin yanı sıra otoriter karakterini eleştirmeye başlamış olmaları vardır (Zürcher 2008: 20– 21). Gürpınar, fikir merkezleri etrafında gelişen ve batı uygarlığından beslenen fikir hareketlerinin genel karakteristik özelliğinde: “Batı uygarlığı bizim uyanışımızda bir ışıldak olmuştur… Abdülhamit’in sıkıyönetimi… Bir ulusun manevi besini olacak her çeşit yayını baskı altına almıştı… Böyle olduğu halde bir şey önlenememişti: bütün gümrük ve eğitim teftişlerine karşın, yabancı kitapları aydınların raflarına kadar geliyordu… Bir şey daima dikkatimi çekerdi: sansürden geçen, hükümetçe onaylanan kitapları satan dükkânlar müşterisiz kaldığı halde yabancı kitapları satan dükkanlar iş yapıyordu. Geleneksel kültürün iflasının boşalttığı dimağları yabancı kültür dolduruyordu. Avrupa düşünürleri, tarihçileri, şairleri, yazarları sanki bizim kendi düşünürlerimiz, yazarlarımız olmuşlardı. Yabancı edebiyatın iyi etkileri ancak gençlik kuşakları arasında duyuluyordu… Kafalarımızda bütün ışıkların tümden söndürülmesinin eşiğine geldiğimiz için Avrupa kültüründen sıçrayan kıvılcımlar o ışıkları tutuşturuyordu. Eğer bugün içimizde düşünebilen, yazan, özgürlüğü savunan varsa, onlar bu kıvılcımların tutuşturduğu kafalardır. O karanlık ve gamlı günlerde bizim dostlarımız, yo
.göstericilerimiz batının bu fikir hazineleri oldu. Bizler düşünce sevgisini, özgürlük aşkını bu hazinelerden öğrendik. Düşün biçimlerimizin hepsinde, düzyazı ve şiirde görülen son gelişmeler Batıdan esen rüzgârların ürünü olduğunu vurgulamıştır” (akt. Berkes 2011: 377). Batı’dan gelen yazı, düşün eseri birer ideolojik ışık olarak görülürken özellikle mülkiyelilerin oluşturduğu öğrenci ve diğer muhalif grupların zihinlerinde yeni bir düzlemin hazırlayıcısı olmuştur. Dönemin fikir hareketlerinde özellikle mülkiye ve tıbbiye de eğitim alan öğrencilerin yabancı dil olarak Fransızca eğitimi alması sayesinde yurtdışında faaliyet gösteren diğer aydınların yazılarını ve posta yolu ile elde ettikleri gazeteleri okuyabilmiştir. 1868 yılında İstanbul Demirkapı’da Askeri Tıp Okulu’nun (Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane) öğrencileri tarafından “İttihad-i Osmani” adında (ilerde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne dönüşecek olan) gizli bir örgüt kurulmuştur (Çavdar 1999: 51– 52). 1865’te İstanbul’da gizlice örgütlenip 1868’te kurulan bu muhalefet hareketinin ilk kurucularının isimleri ise: İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, İshak Sükûti ve Çerkez Mehmet Reşit’tir (Uzun 2005: 149). Mekteplilerden devraldıkları fikrî gelenek ile merkezî iktidara karşı geliştirdikleri muhalefet şeklinde (Ceylan 2008: 38) batının fikir akımlarının etkisi görülmüştür (Kasalak 2009: 71). 1865 yılında bu etkiler ile fikri temelleri atılan Yeni Osmanlılar Cemiyeti Türk siyasi hayatında örgütlü muhalefetin ilk örneğini oluşturmuştur (Şahin 2000/2: 69, Karal 1977: 313). Yine Türkiye’de aydın geleneğinin başlangıcında Yeni Osmanlılar’a kadar giden uzun bir yol vardır (Uzun 2005: 151). Yeni Osmanlıların 1865 yılında toplantılarına katılan gazeteci Ebüzziya Tevfik örgüt üyelerinin aralarında geçen konuşmalarda; mutlak padişahlık idaresinin ortadan kaldırılması, bunun yerine Meşrutiyet idaresini koymak için gerekli tedbirler alınması ve bu tedbirleri gerçekleştirmek için gizli bir örgüt kurulması gerektiğini vurgulamıştır. Örgüt üyeleri kendilerine örnek olarak, Toskana ve Napali gibi hüküm süren iki müstebit idareyi devirip de sosyal adaleti öngören bir İtalya devletine dönüştüren ‘Kömürcüler’ [Carbonari] adlı fedakâr gençleri almıştır (akt. Mardin 2009a: 46). 24 Osmanlı İmparatorluğunda idareye karşı gizlice bir araya gelen bu muhalif seslere ek olarak İbrahim Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Süavi gibi önemli devlet adamları ve aydınları sıralanabilir. Muhalifler fikir hareketi bu isimler ile bir yandan eskinin ve geleneğin bağrında yaşamak zorunda kalmış bir yandan da, kendilerince ve el yordamı ile yeni olanı, moderni yakalama çabası içine girmiştir (Koçak 2009: 74). Yeni Osmanlılar bu ikilik içinde II. Mahmut devrinden beri tedricen ortaya çıkan merkezileşme temayüllerini devam ettirmiş ve Kadı’nın eski sistemdeki öneminin yerine yeni bir idare mekanizmasını ve müderrisin yerine yeni bir eğitim yapısını yaygınlaştırmışlardır. Ayrıca Tanzimat ikinci kuşak devlet adamlarının Batı’ya fazla tavizkar politikası ve Osmanlıların Batı karşısında manen küçülmeleri gibi konularda Tanzimat bürokratlarına karşı hareketler sergilemişlerdir (Mardin 2009a: 46). Geleneğe sahip çıkan anlayış ile eskinin terk edilmesi gerektiğine olan inanış dönemin en temel sorunu olmuştur. Siyasi bir fikir hareketi olarak Yeni Osmanlılar gelenek ile modernlik arasında tavrını yeniden yana koyan, kendini Batılılaşmaya mecbur sayan, Osmanlı toplumunun sosyal ve siyasi etiğine dini değerleri yanında laik bir ideali düşünen, aydınlık felsefesinden gelen bir tesirle, insan aklının araştırma konusu olabileceğini varsayan, Saray karşısında fikir, basın, dernek kurma hürriyetlerine öne sürerek Batılı bir muhalefet olmuşlardır (Tunaya 2004: 60). Bir muhalefet hareketi olarak Yeni Osmanlılar 1877 yılından sonra Abdülhamit idaresi tarafından dağıtılmıştır (Argin 2009: 100). Fakat bu dağıtılma evresi, Yeni Osmanlı mensuplarının çeşitli yerlere sürgüne gönderildiklerinde dahi faaliyette bulunmalarına engel olmamıştır. Bu dönemden itibaren Yeni Osmanlılar tarih sahnesinde bir başka isim altında ve İmparatorluğun birçok yanında her geçen gün destekçisi artacak şekilde yeni bir zihin atmosferi içinde var olmuşlardır. 1.1.3.3. İmparatorluk Düşün Tarihinde Aydın Hareketi: Jön Türkler 19. yüzyıl İmparatorluk düşün tarihinde devletin yöneticileri ve yönetilenleri açısından içinde bulunulan siyasal, toplumsal, ekonomik krizlere kısa vadeli ve pratik çözüm yollarının arandığı uzun bir yüzyıl olmuştur. Bu yüzyılı uzun kılan en büyük etmeni, 1840’lardan 1870’lere kadar yapılan siyasi fikir tartışmaları ve siyasi elitler arasındaki mücadele, yaşanan krizlere getirilen çözüm önerileri ve devletin 25 nasıl kurtulması gerektiği konusunda ileri sürülen farklı ve çoğu zaman karşıt çözümler oluşturur. Yeni Osmanlılıktan Jön Türk’e geçişin arka planında da bir program değil, devleti kurtarmayı amaçlayan siyasi eylemcilik yer almıştır. Bu eylemci fikri altyapıda, Osmanlı devletinin bağımsızlığını sağlamak ve böylece devleti kurtararak geleneksel düzeni, bürokrasinin ayrıcalıklı konumunu değiştirmeden korumanın sembolik formülünü yakalamak vardır (Keyder 2007: 73). Tanzimat döneminde sıkça konu edilen hürriyet, eşitlik, özgürlük gibi kavramlar devletin bekası için başvurulan birer formül ve bürokrasinin ayrıcalıklı konumun devamını sağlayıcı önlemler olmuştur. Bu kavramlar vasıtasıyla devlet gücünü koruyacak, idareciler arzuladıkları düzeni kurmuş olacaklardır. Sembolik olarak bu kavramlardan yararlanan aydınların bir kısmı devlet sınırları içinde diğer bir kısmı ise faaliyetlerini Fransa’da sürdürmüştür. Etkinliklerini ve muhalefetlerini hem Osmanlı Devleti teb’ası gençler arasında hem de Avrupa’da yürüten eğitimli kişiler Avrupalılar tarafından Fransızca genç anlamına gelen “Jeunes Tures” (Jön Türkler) adını almışlardır (Çabuk 2004: 224). Mülkiye içinde ayaküstü arkadaş sohbeti şeklinde başlayan birleşme, devamında siyasi bir fikir hareketi olarak Yeni Osmanlılara, daha sonrasında idealize ettikleri görüşleriyle Avrupa’ya kadar uzanan yeni ve güçlü bir Jön Türk örgütlenmesine kadar gitmiştir. Mülkiye mektebinde bilhassa Fransızca eğitimi almaları sebebiyle Jön Türkler, çalışmalarında Paris’i merkez tutmuşlardır. Jön Türkler ile ilgili bir Fransız gemi kaptanının konuşmasında şahit olduğumuz devrim yapmak fikri: “Fransa, Jön Türklerle doludur, merkezi komiteleri Paris’tedir. Ben birçoklarını şahsen tanırım. Zira bu vapurla beş yıldan beri Fransa’ya en az 500 tane Jön Türk taşıdık. Hepsi Fransızca bilir, hepsi Fransız kültürü almıştır, bizim mekteplerde okumuştur. Geçen yıl bir delikanlı vardı. Bütün Fransız İhtilali’ne, doğrusu benden ziyade vakıftı. Bana demişti ki; Bizde böyle bir ihtilal yapacağız.” (Karaosmanoğlu 2007: 34). Bu ihtilal arzusu duyan nesil 19. yüzyılın ikinci yarısında meşruti bir temele dayalı bir sistem kurma idealleriyle Osmanlı devletine taşınmıştır (Durdu 2003: 291). II. Abdülhamit’in 1878'de Meclis'i Mebusan’ı kapattığı günden itibaren teşkilatlanmaya başlayan Jön Türkler Kemal’in ifadesiyle: “Berlin Muahedesi'nin yaralarını kapattıktan sonra, kendine göre bir siyaset tutan ve bir idare usulü kuran 26 Sultan Abdülhamit-i Sani’ye karşı İstanbul'un yüksek mekteplerinde ve sonra Paris'te bir zümre tarafından girişilmiş muhalefettir” (Kemal 1973: 202). Yüzyılın sonlarına doğru meşrutiyeti yeniden yürürlüğe koymak uğruna Sultan II. Abdülhamit'le mücadelede Yeni Osmanlıların yerini, onların uzantıları olan Jön Türkler almışlardır. Temelde Jön Türkler, 1860–1870 yıllarında Genç Osmanlıların getirdikleri çözüm yoluna benzer meşruti bir hükümet kurarak Padişah'ın yetkisini kısıtlamak ve azınlıklara kanun önünde eşitlik tanıyarak, onların isteklerini yerine getirmeyi amaçlamışlardır (Ahmad 1986: 38). Jön Tük hareketi Tanzimat dönemi içerisinde oluşmuş ve yurtdışına kadar genişlemiş bir aydın hareketidir. Jön Türklerin fiili olarak en büyük başarısı Kanun-i Esasi’nin kabul ve Meşrutiyet’in ilan ettirilmesi olmuştur. İdeolojik başarısı ise hürriyet, parlamento, meşrutiyet, halka karşı sorumlu yönetim gibi kavramların Türk siyasal literatürüne kazandırmış olmalarıdır (Gökbayır 2012: 62). Bu aydın hareketinin devletin bekası için kullanmak istedikleri medeniyet anlayışları, yöntemleri ve ideolojik inşa zihniyetleri konu bütünlüğü açısından büyük önem taşımaktadır. 1.2. İTTİHAT VE TERAKKİ GELENEĞİ: CEMİYETİN ZİHNİ/İDEOLOJİK VE POLİTİK KAYNAKLARI Osmanlı yönetimi 19. yüzyıla gelinen noktada belirli alanlarda sürekli değişmeye çalışan, Batı’yı teknolojik üstünlükleri bakımından yakalamayı deneyen bir yöntem izlerken bu yüzyıl itibariyle devlet içinde bir kısım idareciler Batı’yı sadece uygarlık boyutu ile değil aynı zamanda zihinsel, kültürel olarak da izlerini sürmüşlerdir. Bu bağlamda Jön Türkler Batı’nın düşün dünyasında meydana gelen cumhuriyet, anayasa, meclis, meşveret gibi Osmanlı devleti için yeni kavramları dile getirmiş (Kasalak 2009: 70) ve 1889 yılında batıdan kazanılan aktarımlar ile yurt dışı seyahatlerinden edindikleri tecrübeler sayesinde Yeni Osmanlı ve Jön Türkler’den sonra ilk muhalefet grubu olarak da adlandırılan Gülhane’de dört Tıbbiyeyi Askeriye öğrencisinin kurduğu İttihad-ı Osmanî Cemiyetiyle de Batının düşün alanındaki izi sürülmüştür (Akşin 2008: 171). İttihat ve Terakki geleneğinin temellerinde tam da bu Mülkiye’de anayasal fikirler etrafında yetişen yeni nesil öğrenciler olmuştur. 27 19. yüzyılın sonlarında liberal ve anayasal fikirlerden etkilenip İttihat ve Terakki’nin çekirdeğini oluşturan kişiler 1889 yılında Jön Türklerin bir başka ismi olan Ahmet Rıza tarafından, İstanbul Askeri Tıbbiye Mektebi’nde İbrahim Temo’nun kurduğu gizli bir derneği örnek alarak, Paris’te İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kurmuştur (Karpat 2010: 100). İttihat ve Terakki tarihsel varlığını bu dönemde oluştururken, Cemiyet’in politik ve ideolojik fikir kaynakları ilk rotasını belirlemeye başlamıştır. 1.2.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Medeniyet Tasavvuru Osmanlı-Türk toplumunda 18. yüzyıldan itibaren devlet idaresinde olan yöneticiler uyguladıkları politikalar ile dönemin kültürel, siyasal ve geleneksel alanlarını dönüştürmeye başlarken, İmparatorluk içinde yaşanan değişimlere 19. yüzyılın sonlarında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarih sahnesinde yerini almaya başlamasıyla dönüşümün yönü ve hedefi daha belirgin hale gelmeye başlamıştır. Geçmiş yüzyıllardan devir alınan değişim mirası, İttihat ve Terakki mensubu kişilerin edindikleri tecrübeler ve okumalar ile hem toplumsal, ekonomik hem de hukuksal alanlarda yapılacak birçok reformun fikri altyapısında yeni kaynaklardan beslenerek hareket ettiklerini söyleyebiliriz. 18. yüzyılda Osmanlı Devlet’i içinde örgütlenen ve geniş kesimlere ulaşma hedefi taşıyan yeni aydın kuşağı, bu kuşak ilerde İttihat ve Terakki geleneğinin öncüsü sayılacaktır, zihni/ideolojik kaynaklarını oluşturmaya başlamıştır. Siyasi ve ideolojik fikir merkezi olan Mülkiye yeni aydın kuşağının ilk fikir tohumlarını geliştirdiği kurum olmuştur. Devlet’in ekonomik, sosyal ve siyasi kriz alanlarını yeni nesil zihninde yeni tasarımlar ile çözme niyeti taşımıştır. Mülkiye içinden aldıkları Batı kaynaklı dersler, hayalini kurdukları yeni düzenin/medeniyetin ilk tohumlarını taşımıştır. Yeni yetişen bu genç kuşak fikirlerini yayıp destek gördükçe, İmparatorluk içinde taraftar kazandıkça ve kitlesel bir birliktelik halini aldıkça Osmanlı Devleti’nin asırlar boyu süren medeniyet tecrübelerinin ve geleneğinin eksenini de kendiliğinden değiştirecek güce sahip olacaktır. 19. yüzyıl gerek ordu için gerekse de bürokrasi içinden yeni isteklerin ve beklentilerin arttığı bir dönem olurken, aynı zamanda bu istekler en çok Harbiye, Mülkiye, Tıbbiye gibi okullarda yetişen Osmanlı’nın yeni aydın kuşağı arasında da 28 yükselmiştir. İttihat ve Terakki geleneğine öncülük eden bu yeni kuşak Batı’yı, Batı’da var olan bilim ile güçlenen bir uygarlık olarak görmüştür. İmparatorluk içinde önceleri Yeni Osmanlılar, ardından Jön Türkler ve en nihayetinde İttihatçı olarak isim alan aydın kişiler yeni medeniyet tasavvurlarında Batılılaşmayı kültürel olmaktan çok bilimsel ve teknik bir mesele olarak ele almışlardır (Mardin 1983: 75– 76). Bu yüzden yeni kuşak, yüzlerce yıldır Osmanlı Devleti’nin Doğu/İslam medeniyeti ekseni üzerine yönettiği İmparatorluğu, 19. yüzyıldan sonra Batı’nın akıl esaslı medeniyeti üzerine okumalar yaparak yön bulmak istemişlerdir. İttihat ve Terakki mensubu Ahmet Rıza, Doğu ve Batı medeniyetini birbirine zıt, iki farklı bilgi kaynağı olarak değerlendirmiş ve bu nedenle iki medeniyetin bağdaştırılmasına imkân olmadığını söylemiştir (Söğütlü 2010: 13). İttihatçı düşünce geleneğinde ilk medeniyet tasavvuru akıl, bilim ve rasyonalite üzerine temellenerek geliştirilmeye başlamıştır. Ahmet Rıza gibi radikal Batıcı kanadın düşlediği medeniyet tasavvurunda bilim hayatın bütün alanlarında geçerli tek referans kaynağı olurken, İttihatçıların bilime olan bu aşırı güvenlerinin sonucunda toplum üzerinde yeni kontrol mekanizmaları oluşturulmuş ve bu rasyonel dönüşüm konusunda devlet etkin bir rol üstlenmiştir. İttihatçı geleneğin tasavvurunda, halkı eğiterek, halka her şeyin üstünde olan kanunları öğretmek, gerçek gelişme çizgisinin seyrini göstererek, onu bir müttefik haline getirmek esası vardır (Berkes 2011: 457). İttihatçıların geliştirdiği medeniyet tasavvurunda halk edilgen, yönlendirilen pasif bir aktör konumundadır. İttihat ve Terakki mensupları bilime dayalı medeniyet tasavvurlarını inşa ederken, toplumun iç dinamiklerinin yarattığı, sivil çevresel aktörlerce yönlendirilen ve çok boyutlu bir medeniyet süreci yaratma olarak değil, yöntem olarak elit ve dar bir kadronun Batı ile Osmanlı arasındaki güç dengesini yeniden kurma amacıyla yürürlüğe koyduğu reform programlarını benimsemiştir (Söğütlü 2010: 3). İttihat ve Terakki mensuplarının benimsediği bu medeniyet tasavvurunda değişimler tabana yayılmadan, halk dâhil edilmeden yapılmıştır. İttihatçı geleneğin toplumsal taban bulmadan uygulamayı düşlediği medeniyet tasavvuru seçkinci bir özellik göstermiştir. İttihatçıların yönlendirici, tayin edici, karar verici medeniyet tasavvurlarını Le Bon’un seçkinci görüşlerinden ilham almış olmalarından kaynaklandığını 29 vurgulamıştır. Le Bon’un seçkincilik üzerine temel tezinde, toplumun ilerlemesinin temel koşulunun “eşit vatandaşlar” yaratılması değil, entelektüel seçkinlere kulak verilmesi olduğunu varsaymıştır (Hanioğlu 2009a: 52). İttihat ve Terakki mensuplarının medeniyet tasavvurunda bu seçkinci teorilerin etkisi büyük olmuştur. İttihatçıların medeniyet tasavvurunu oluşturan bir diğer özellik determinizm ilkesi olmuştur. Determinizm anlayışı, dünyanın belirli bir andaki durumunun, önceki halinin sonucu ve gelecekteki durumunun sebebi olduğunu kabul etmiştir. Bu yüzden geleneğin mensupları, Batı toplumunu ileri taşıyan koşulları Osmanlı toplumuna getirdiği takdirde Osmanlı toplumu da Batı toplumları gibi olur düşüncesine sahip olmuşlardır. Bu bakış açısı dönemin sosyolojik düşüncesinin, doğa bilimlerindeki determinizm ilkesinden ne kadar etkilendiğini göstermiştir (Aytekin 2013: 313). Toplumsal sebeplerin sonuçlara bağlandığı bu anlayış, insanın irade ve isteklerini toplumsal şartlara bağlamıştır. Böylelikle Cemiyetin medeniyet tasavvuru içinde otokratik ve merkeziyetçi unsur taşıyan ideolojisi ve devletin reformcu etkin gücü olan bürokrasi, yapmayı tasarladığı reformların tüm topluma ulaşması gereken iyiyi yansıttığını düşünmüştür (Köker 2004: 234). Nesnel bir gerçeklikten yola çıkan bu anlayış, medeniyet tasavvurunda İttihatçıların hem kendi varlığını derinleştirmiş hem de bilimsel gelişmelerin temelini oluşturmuştur. 1.2.2. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernite Anlayışı İttihat Terakki’nin sahip olduğu medeniyet tasavvuru hem toplumdaki bireylerde var olan görüşler ve tasavvurların değişmesini hem de topluluğun düşünme yolunu, düşünüş biçimini, zihniyetini de etkilemiştir. Bu zihniyet değişiminin ana hatlarını İttihat ve Terakki geleneğinin modernite anlayışında görebiliriz. İttihat ve Terakki’nin modernite anlayışında karşımıza çıkan ilk özellik, katı, doğrusal bir düşünce sisteminden ziyade; esnek, eylemci ve pragmatik bir siyaset anlayışı benimsemiş olmasıdır (Hanioğlu 2009a: 253). İttihat ve Terakki mensupları devletin yönetimi üzerinde söz sahibi olmaya başlamalarından itibaren izledikleri politikalarında pragmatik düşünen ve kararlarını bu doğrultuda oluşturan bir örgüt olmuştur. İTC hareketinin temel amacı olarak belirlenen İmparatorluk kurtarıcılığı rolünü gerçekleştirmek için farklı siyasetleri uygulamak noktasında herhangi bir sakınca görülmemiş ve tüm bunların İttihatçılık nezdinde birer siyaset 30 olma ötesinde bir değer taşımadığı ifade edilmiştir (Hanioğlu 2009a: 254). Vatanın, devletin kurtarılması görevini üstlenen İttihat ve Terakki mensupları vatanın menfaatleri söz konusu olduğunda modernleşme anlayışlarında esneklikler gösterebileceklerini dile getirebiliriz. Bu anlamda Cemiyet, 1909’da Kanun-i Esasi’yi İslamileştirecek değişiklikler yapılmasına onay verirken, aynı yıl Nizami mahkemelerde ilama rabt edilen şahsi hukuk davalarının Şer’i mahkemelerde ru’yetini yasaklayan bir kanun çıkarmış; bir yandan gayrimüslimlere hakaret edenleri şiddetle cezalandırırken öte yandan Zeyd-i İmam Yahya Hamidedin’e gizlice Yemen’in dağlık kısmındaki Yahudileri Medine Paktı çerçevesinde idare yetkisi bahşetmiş, her şeyin ötesinde Türkçü, İttihad-ı İslamcı ve Osmanlıcı siyasetlerin hepsine aynı zamanda destek verilebilmiştir (Hanioğlu 2009b: 258). Cemiyetin bu uygulamaları, pragmatik politikalar amacıyla asıl hedefe ulaşmayı amaçladıklarını veya farklı zamanlarda farklı mekanlarda değişikler gösterebilen düşünüş biçimlerine sahip olduklarını söyleyebiliriz. İttihatçıların modernleşme anlayışlarına da etki eden esnek ve dönüşebilen bir dava görüşüne sahip olması, modernleşme anlayışlarını oluştururken de karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda ilk olarak İmparatorluk içinde yaşayan milletin istek ve arzularına hitap edebilecek yeni yönetim argümanları oluşturulurken hâkimiyet-i siyasiye bağlarıyla bir araya getirilmiş etnik unsurları ortak bir politika içinde birlikte yaşatabilmek için bir arayış içine girilmiş (Tunaya 2011: 372) ve böylelikle yeni bir söylem oluşturulmuştur. Bu söylemin adı olan Osmanlıcılık, çok ulusçuluğu kapsayan ideolojik bir formül olarak İmparatorluğun unsurlarına sunulmuştur. Ana hedef Osmanlılığı zamanın en çok sözü edilen deyimi ile “İttihad-ı Anasır”ı korumak olmuştur (Tunaya 1988: 369). Farklı etnik unsurları bir arada tutmayı ve birliği korumayı amaçlayan Osmanlıcılık, Tanzimat sonrası modernleşme anlayışının ilk görüşü olmuştur. İttihatçıların benimsediği İttihad-ı Anasır görüşü bir nevi İmparatorluk dâhilinde yaşayan farklı dinsel ve etnik grupları tek bir “Osmanlı milleti” olarak kabul etmiş ve bu unsurları ortak İmparatorluk ideali çerçevesinde birleştirme yaklaşımı olmuştur. Ancak geliştirilen bu formülün, 1839–1913 devresinde dört farklı aşama halinde seyir izlediğini görürüz: “1) 1830’lardan 1875’e süren dönemde ağırlık olarak Bab-ı Ali’nin otoriter merkeziyetçi siyaseti 2) 1868–1878 devresinde 31 Yeni Osmanlı muhalefeti ve meşrutiyetçi pragmatizm çerçevesinde Osmanlıcılık yaklaşımı 3) II. Abdülhamit mutlakıyetine karşı Jön Türk muhalefetinde görülen Osmanlıcılık 4) II. Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılık düşüncesi” (Somel 2009: 91). İttihatçıların Osmanlıcılık siyaseti, modernleşme anlayışı içerisinde özellikle Tanzimat döneminde otoriter, merkeziyetçi yapısıyla birlikte İmparatorluğun içinde bulunduğu dağılma sürecine karşı pragmatik bir önlem niteliği taşımıştır. Bahsettiğimiz dört dönem içerisinde farklılık gösteren Osmanlıcılık politikası ve İTC mensuplarının hesaplarını yaptığı bu birliktelik siyasetinin karşılığını bulması pekte kolay olmamıştır. Ancak bu politikaya olan inançları yüzünden birçok alanda sorun teşkil edebilecek yeni konular da oluşmuştur. Örneğin, Avrupa’ya çok tavizkar davranıldığı ve bunun neticesinde Avrupa’nın baskısı nedeniyle bütün önceliğin gayrimüslimlere verildiği; gayrimüslimlerin memnun edilmesi için Osmanlı Müslümanlarına ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapıldığı; dışarıdaki Müslümanlara karşı sorumsuz ve ilgisiz davranıldığı; bütün tebaanın keyfi/kanunsuz yönetim altında ezildiği gibi birçok unsur sıralanmıştır (Çetinsaya 2009a: 266). Sıralanan bütün bu olumsuzlukların önüne geçmek için meşruti bir rejime geçilmesi, parlamentonun açılması kısacası anayasal bir düzenin çözüm olması için gayret sarf edilmiştir. İttihat ve Terakki mensuplarının modernleşme anlayışı olarak Osmanlıcılık fikrini tercih nedenlerinin bir diğerini ise 19. yüzyılın ilk yarısında otoriter ve yarı dinsel bir anlayışın mevcut olması da gösterilebilir. Çünkü Allah’ın kullarının Allah indinde eşit olmasına benzer bir yaklaşımla Müslim ve gayrimüslim bütün tebaa padişahın ve bürokrasinin mutlak ve adaletli otoritesi karşısında eşit görülecektir (Aydın 2009: 118). Bu eşitlik devletin tüm farklı unsurlarını ortak vatan duygusunda bir araya getirmeyi sağlamış, böylelikle dağılmanın önüne geçilmek istenmiştir. Osmanlıcılık siyasal düşüncesi Osmanlı İmparatorluğunda cemaat ve milliyet farklılıklarını aşan ve tüm Osmanlı topluluklarına aynı anda hitap eden bir üst kimlik olarak İttihatçılığın modernleşme görüşünün bir özelliğini göstermiştir (Tunaya 2011: 377). Osmanlıcılık fikri 1860’ların sonlarına ve 1870’lerin başlarına gelindiğinde özellikle Balkanlarda var olan ayrılıkçı ayaklanmalar tekrar baş 32 göstermeye başlamasıyla İTC mensupları için yetersiz kalırken, izlenen modernleşme anlayışının veya politikasının seyri Türkçülüğe doğru kaymıştır. İttihat ve Terakki’nin modernleşme anlayışında İttihad-ı Anasır/Osmanlıcılık politikalarında istediği ve umduğu birliği yakalayamayınca, 19. yüzyılın bir gerçeği olan milliyetçi akımı esas alarak bir millet yaratma hedefi gütmüştür. Bu bağlam içinde İttihat ve Terakki’nin modernleşme anlayışı ile milliyetçi çizgi birbirine hep yakın olmuştur. İttihat ve Terakki ideologları tarafından 19. yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren Türk milliyetçiliğinin kültürel arka planı oluşturulmuş, yeni kurtarıcı ideoloji olarak Türkçülük tezinin temelleri atılmıştır. En belirgin örneği, 1870 yılında Tıp Mektebinin öğretim dili Fransızcadan Türkçeye çevrilmiştir. Başka bir uygulamada yine, 1876 anayasasında, devletin resmi dilinin Türkçe olduğu belirtilmiştir (Haşlak 2000: 57). İmparatorluk içinde yaşayan çeşitli etnik unsurların bağımsızlık mücadeleleri İttihat ve Terakki’nin Türkçülük akımına bu denli önem vermesini ve devlet yönetim politikasında milliyetçi modernleşmenin yapıtaşı konuma gelmesine olanak sağlamıştır. Osmanlıcılıktan Türkçülük anlayışına geçişte özellikle Ömer Seyfettin, Osmanlılık ideolojisinin Türk’e Türklüğünü unutturan bir ideoloji olduğunu, azınlıkların Meşrutiyet sonrasında Osmanlılık perdesi altında kendi mefkûreleri için çalışırken, bu akımın Türkleri uzun süre meşgul ettiğini ve geri bıraktığını savunmuştur (akt. Koç 2008: 124). Ayrıca Ö. Seyfettin Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtarabilmek için halkın anlayabileceği yeni bir dili gerekli görmüş ve yeni lisanı yalnızca edebi bir konu değil, aynı zamanda Türklerin hayatlarıyla ilgili genel bir konu olarak sayarken, Jön Türk devrimini kılıçla yapılan inkılâp olarak nitelemiş ve bu devrimden sonra, kalemle yeni bir devrim yapılması gerektiğini ileri sürmüştür (Arai 2009: 181). Bu görüşleri ile Ö. Seyfettin’in meşrutiyet döneminde yapılacak politikaların arka planını oluşturduğunu söyleyebiliriz. İttihat ve Terakki içinde yer alan Fuat Köprülü de benzer olarak “Türklük, İslamlık, Osmanlılık” makalesinde, Osmanlılık ile Türk ulusal kimliği arasındaki ilişkiyi ele almış ve Osmanlılığın birçok unsurdan oluştuğunu belirttikten sonra bu unsurların birleşimini bir daireye benzetmiştir. Dairenin merkezinde Türklük, merkezin etrafında İslamlık, dışa yakın yerlerinde ise Hıristiyan unsurları koymuştur. 33 Ulusal kimlikten yoksun olan merkezdeki unsurun, kendi kimliklerinin bilincine sahip diğer unsurların ayrılıkçı hareketlerini önleyemeyeceğini ileri sürmüştür (Arai 2009: 181–182). Osmanlılığı bir arada tutmanın ya da parçalanmasının önüne geçmenin ancak Türklerin merkezde olduğu ve milli bir düşünceyle gerçekleştirilebileceğini vurgulamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk defa bilinçli ve etnik temele dayanan Türkçülüğün başlangıcı ise, 1904 yılında yayınladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı kitabıyla Yusuf Akçura olmuştur. Akçura, şimdiye kadar birbiriyle kavga etmiş farklı din ve ırka mensup unsurların bundan sonra kaynaşmalarının artık mümkün olamayacağını, ayrıca Osmanlıcık siyasetin başarıya ulaşmasında önemli dış engellerin var olduğunu da belirtmiştir (Akçura 1987: 31). Osmanlıcılıkla uğraşmak yararsızdır; böyle bir uğraşıyla iştigal etmek ‘beyhude bir yorgunluktur’ (Akçura 1987: 35). Akçura İmparatorluğun kurtuluşu için geliştirilmiş olan üç siyasal akımı; Osmanlıcılığı, İslamcılığı ve nihai olarak Türkçülüğü irdelemiştir. Akçura 1908 yılından sonra milliyetçi harekete yeni bir güç arayışıyla, Türk Derneği adıyla bir örgüt kurmuş ve bu örgüt kuşkusuz hem Jön Türk hem de daha sonra Cumhuriyet devrindeki en etkili milliyetçi örgüt halini alacaktır. Tük Ocağının kuruluşunda yer alan dönemin Askeri Tıbbiye öğrencileri 24 Mayıs 1911 tarihli bir bildiri yayınlamışlardır. Bildirilerinde kendilerinden bir önceki kuşak gibi, Türklerin yaşadığı yıkıma seyirci kalınamayacağı, bu süreci ancak eğitimin yaygınlaşmasının durdurabileceği, böyle bir işlevi üstlenecek ulusal ve toplumsal bir örgütün Anadolu’da Rumeli’de, hatta Türklerin yaşadığı yabancı memleketlerde şubeler açması gerektiğini belirtmişlerdir (Arai 2009: 181). Devamında bu bildiriye cevap olarak somut karşılık veren aydınlardan Ahmet Ferir, Mehmet Emin, Yusuf Akçura ve Rıza Tevfik (Bölükbaşı) şöyle bir çerçeve çizmişlerdir: “Bir kulüp kurulacak, Türk gençleri bu kulüpte toplanacak, onlara Türklük duygusu kazandırılacak, daha sonrada halk uyandırılacaktır. Yeni nesle bu duyguyu kazandırabilmek için bütün imkânlar kullanılacaktır. Bu anlamda yapılacakları: Konferanslar düzenlemek, kitap ve broşürler yayımlamak, Türk öğrencilerinin okuduğu okullara maddi ve manevi yardım sağlamak ve mümkün olursa bir takım yeni okullar açmak şeklinde sıralamışlardır” (Arai 2009: 182). 34 Kurulan Ocağın nizamnamesinin ilk maddesi derneği bütünüyle bilimsel bir kuruluş olarak tanımlamıştır. İkinci madde olarak, derneğin amacını, Türk diye anılan bütün kavimlerin geçmiş ve bugünkü eserlerini, yaptıklarını ve durumlarını araştırmak ve ortaya çıkan sonuçları bütün dünyaya yayıp tanıtmak diye ifade etmiş; ayrıca maddeye göre, dernek Türk dilindeki bir reform gerçekleştirmeye çalışacaktır diye de belirtmiştir (Arai 2009: 181–182). Böylelikle dernek, Osmanlı Türkleri arasında uzun süredir unutulmuş olan Türk kimliğini uyandırmaya çalışmaktadır. Akçura, bu vurgusuyla devletin dağılmaya dönük yapısının önüne geçmeyi Türklerin, Türklüğü öğrenmeli tezini sıkça dile getirmiştir. İttihat ve Terakki geleneğinde Türkçülük akımının yayılması ve taraftarının arttırılmasında Akçura gibi önemli bir diğer isim Ziya Gökalp’tir. Ziya Gökalp’in milliyetçiliği, sınırları sürekli küçülen devletin düştüğü duruma olan duygusunun ifadesi olmuştur. Bu duygu “Vatan ne Türkiye’dir Türk için ne Türkistan, Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan” mısraları ile anlatılmıştır (Gökalp 2017: 21). Gökalp’in ortak bir dil, din, kültür, geçmiş (tarih) ve gelecek ekseninde Anadolu halklarını birleştirmeyi hedefleyen bir toplum modeli sunması, Türklük ve vatanseverlik olarak tanımlanabilecek yeni toplum modeli ile milliyetçilik temaları üzerinden işlemiştir (Tokluoğlu 2013: 114). Modernleşme anlayışında Gökalp, ulus inşası süreciyle önemli katkı sağlamıştır. Türkçülüğün Esasları adlı çalışmasında bir taraftan “düşmanın ülkesi viran olacak/Türkiye büyüyüp Turan olacak” (Gökalp 1973: 23–28) vurgulanırken, diğer yandan milliyetçilik anlayışına “görülüyor ki, Türkçülük bütün aşkıyla yalnız kendi orijinal harsına meftun olmakla beraber, şoven ve mutaassıp da değildir. Avrupa medeniyetini tam ve sistematik bir surette almaya azmettiği gibi hiçbir milletin harsına karşı istiğna ve istihfafı da yoktur. Bilakis, bütün harslara kıymet veririz ve hürmet ederiz. Hatta birçok istisaflarına hedef olduğumuz milletlerin bile, siyasi teşkilatlarını sevmemekle beraber, medeni ve harsi eserlerine meftun, mütefekkiriyle sanatkârlarına hürmetkâr kalacağız” (Gökalp 1973: 102) görüşünü eklenmiştir. Gökalp’in milliyetçiliği, halkın manevi gücünü artırmayı, birlik ve dayanışmasını güçlendirmeyi amaçlayan, milli kültürü idealleştiren bir milliyetçilik anlayışı 35 olmuştur. Gökalp, Türk kültür ve değerlerini yücelten milliyetçilik anlayışını savunanlara güzel bir çıkış noktası sağlamıştır (Haşlak 2000: 60). İmparatorluktan ulus-devlete geçiş sürecinde, İttihatçıların oluşturduğu tarihsel koşul ve şartların içinde Türkçülüğün önemli savunucusu olan Gökalp genişleyen Türkçülük akımını Balkan Harbi’nin koşulları içinde daha da yükseltmiştir. Balkan savaşları sonucunda hız kazanan milliyetçilik akımı böylece artık bir iç dinamik niteliği kazanmıştır (Tunaya 2011: 383). Balkan Harbi Gökalp’in sözlerinde bir milli mefkûrenin somutlaşma koşullarını hazırlamıştır. İmparatorluk için koyulan bu mefkûre “Osmanlı ülkesinde şuursuz bir hayat geçiren Türkleri” kurtarmak yolunda bir hareket noktası belirlemiştir (Tunaya 2011: 386). İttihatçı yönetim ve Gökalp milli bir şuura sahip ve Türklerin millet halinde birleşmelerini ve yaşamalarını gerçekleştirmek adına yeni fikirler yazılması gerektiğini vurgulamış ve bu bağlamda Türk yurdu, Yeni Mecmua ve İslam Mecmuası gibi yayınlar yapılırken ayrıca Türk ocakları da arayış içerisindeki olan insanlarla yakın diyalog kurmuşlardır. Yine bu dönemde milli ideal, milli şuur, milli vicdan kavramları birer kutsal ilke haline getirilmiştir (Tunaya 2011: 387). Bu ilkeler yeni bir hayatın, yeni bir anlayışın ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Bu yeni milli şuurda, Yeni Türkiye’ye gelecek gayr-i Türkler ancak Türkleşmek ve Türklüğe temessül etmek arzusu ile gelebilirler. Milliyet de, din gibi kalben tasdik ve lisanen ikrar şartlarına bağlıdır. Lisaniyle Türküm diyen ve samimi olarak kalbinde bu kanaati taşıyan her fert Türk’tür. Türk olmak için Türk doğmak kâfi değildir. Türk gibi duymak, Türk gibi düşünmek, bilhassa Türk gibi irade edip Türk gibi çalışmak ta lâzımdır. Kimin ve ne dereceye kadar Türk olduğunu ancak içtimaî sireti gösterecektir. O halde hakikî Türk, Türkçülük için büyük fedakârlıklarda bulunandır şeklinde özetlemiştir (Gökalp 1980: 35–37). Eski hayatı değiştirmek, iktisadi, ailevi, bedii, felsefi, ahlaki, hukuki ve siyasi özellikleri ile yeni bir yaşayış yaratmakla mümkün olabilir. Yeni iktisat, yeni aile, yeni sanat, yeni felsefe, yeni ahlak, yeni hukuk, yeni siyaset, yeni bir hayat ve yeni değerler demektir (Ülken 1966: 493). Eski hayatı beğenmemek ise bu değerlere geçerlik vermemek demektir. “Bizde Osmanlı Medeniyeti dediğimiz bir mecmua vardır ki, bütün unsurları cansız ananelerden ibarettir. Yine bizde Türk harsı adını verdiğimiz başka bir manzûme vardır ki bu da baştanbaşa canlı ananelerden mürekkeptir. Bugün 36 inkılâpçı Türkiye inkılâp yaparken yalnız Osmanlı medeniyetini değiştiriyor. Osmanlı medeniyeti Şark medeniyetidir. Şark medeniyeti de İslâm medeniyeti değil, Şarkî Roma medeniyetinin devamıdır. Türklüğümüze ve İslâmlığımıza gelince bunların mecmuuna hars nâmı verilir. Ergenekon hayatı yaşayan bir Türk halkı vardı. Osmanlı medeniyeti bunun üzerine çökmüş, şimdiye kadar görünmesine mâni olmuştu. Şimdi o, yeni bir Bozkurt’un rehberliği ile bu Ergenekon’dan, sağlam, dâhi bir millet olarak meydana çıkıyor” (Gökalp 1980: 39–40). Eski hayat ve eski değerler Gökalp’in açıklandığı haliyle yeni bir modern toplum oluşturmayı amaçladığı anlaşılmaktadır. İttihat ve Terakki ideologu konumunda bulunan kişilerin modernleşme ve milliyetçi çizgilerin yakınlığı vurgusunu yaparken bir diğer nokta o dönem içerisinde Cemiyetin sözcülüğünü yapan birçok Türkçü dergilerin çıkarılması olmuştur. Örneğin, Türk Derneği, Genç Kalemler, Türk Yurdu, İslam Mecmuası dergileri gibi. Yine aynı zamanda Türkçü düşünce hazırlığının yapıldığı bir başka alan olarak edebiyat da gösterilebilir. Bu edebi Türkçülük hareketinin merkezi ise Selanik olarak belirlenmiştir. Türkçü-milliyetçi düşüncenin ilk tutarlı yayın organının Genç Kalemler ve benzer olarak Selanik’in bu derginin ana yurdu ve bu düşünce tarzının doğum yeri olmuştur (Belge 2009a: 40). Genç Kalemler, Türk milliyetçi ve halkçı hareketinin önemli sözcülerinden biri olmuştur. Bu dergi, Osmanlıcılıktan Türkçülüğe geçişte önemli bir merhale olarak görünür. Bu akımın etkin bir sözcüsü olarak Türk milliyetçiliğinin gelişiminde belirleyici denebilecek bir rol oynamıştır (Odabaşı 2006: 219). Genç Kalemler, yeni bir hayat yaratmayı hedeflemiş bir grubun kitle iletişim aracı gibi bir rol üstlenmiştir. Bu yeni hayat, çağdaş bir toplumun ulusal hayatı ve Genç Kalemler’in soyunduğu iş ulus inşasıdır. Bu noktada aydınlara ve halka ulusal bilincin/kimliğin kazandırılması temel misyon olmuştur (Odabaşı 2006: 219–220). Özellikle Genç kalemlerin bu devreleri için, kadro ve hedef-kitle itibariyle gençlik; nitelik itibariyle fikir (veya kanaat); alan/içerik itibariyle dil/edebiyat, kültür ve bilim/felsefe; siyasî duruş itibariyle İttihatçı (Jön Türk); felsefe itibariyle doğada pozitivist/materyalist, toplumda idealist; ideoloji itibariyle ise milliyetçi (Türkçü), çağdaşlaşmacı ve Osmanlıcı bir dergi denebilir (Odabaşı 2006: 239). Genç Kalemler’in Türk fikir ve basın tarihi açısından önemli ve dikkate değer olduğunu söylemek yanlış 37 olmayacaktır. Özellikle Osmanlıcanın sadeleştirilmesi ve araştırılmasını savunması, dilde milliyetçiliğin de ortaya çıkmasını sağlamıştır. Genç Kalemler, II. Meşrutiyet dönemi basın ve fikir dünyası ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden başka, sonraki dönemleri; özellikle yeni Türk devletinin kuruluşunu ve Cumhuriyet dönemindeki gelişmeleri anlamak açısından da üzerinde dikkatle durulması gereken bir tarihsel kaynak olmuştur. 1.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Modernleşme Yöntemi Osmanlı Devleti’nde modernleşmenin kalıcı izlerini oluşturma gayreti ve amacında olan İttihat ve Terakki mensuplarının ilk önce nasıl bir Batı medeniyeti ve nasıl bir medeniyet tasavvurunu zihinlerinde canlandırdığı ifade edildikten sonra, ikinci olarak İttihatçıların sahip olduğu modernleşme anlayışının Türkçü esaslarla nasıl temellendirildiği vurgulandı. Şimdi ise İttihat ve Terakki idarecilerinin modernleşme alanında istedikleri amaca erişmek için izlenen, tutulan yolu ve modernleşme alanında kullandıkları usul, sistem veya prosedürlerini aktarmaya deneyeceğiz. İttihat ve Terakki yöneticilerinin devlet yönetim politikalarında belirleyici olarak benimsedikleri özellikler, ordu ve bürokrasi alanlarında temsil merciinde olan kişilerin Avrupa geleneği üzerine eğitim görmeleri, hem seçkinci hem de pozitivist/bilimci teorilerle tanışmış olmaları ve bu teoriler ile kendi toplumlarının sorunları üzerine yeni bir anlayış getirmek istemeleri olduğu söylenilebilir. İttihatçıların sahip olduğu bu ortak özelliklerden yola çıkarak edindikleri modernite anlayışını ilerlemek ve muasır medeniyet seviyesi olarak görmüşlerdir. Muasır medeniyet seviyesi ve ilkelerine ulaşmak içinse, İttihat ve Terakki mensubu yöneticiler halkı modern Avrupa’ya dâhil etmek gerektiğini düşünmüştür. Cemiyetin istediği modernlik algısını yaratma ve geliştirme durumunda olan idareciler veya aydın kesimler siyasal alanda seçkin kimselerden oluşmuştur. Bu alanda İttihatçı önder ve liderler modernleşme yöntemlerinde, Batı’nın belli kaynak ve teorilerinden yararlanarak sahip olduğu zihniyet zemini güçlendirmek istemiştir. Bu konuda İttihat ve Terakki cemiyetinin örgüt zihnini oluşturan ilk algıyı yöneten-yönetilen ilişkisine dair bakış açılarında gözlemleyebiliriz. 38 İttihat ve Terakki geleneğinde modernleşme yöntemi olarak kullanılan teori elitizm olmuştur. Bütün toplumlarda elit teorisinin başlangıç noktasını oluşturan unsur, “bazıları diğerlerine göre daha çoğuldur” sözünün hâkim kanaat olması ve bu görüşün İttihat ve Terakki geleneğinde de kabul edilmesi elit teorinin başlangıç noktasını oluşturmuştur. Elit teori, toplumların iktidar yapısı ve o toplumlarda güç ilişkilerini anlayıp açıklamayı kendisine görev edinmiş, toplumdaki elit-halk (kitle, yığın) farklılaşmasını veya farkını analiz ederken “iktidar” ve “etki” olgularından hareket eden bir yapıyı ifade etmektedir (Arslan 2003: 116). Buna göre, bütün toplumlarda siyasi süreç üzerinde, iktidar araçlarını kullanma konusunda bazıları diğerlerine göre çok daha etkili veya güçlü olacaktır. Elit teoride, yöneten azınlık iktidarı elinde bulunduran bir gruba işaret eder. Yönetilen çoğunluk ise bu azınlığın hâkimiyeti altında, örgütsüz bir kitleyi işaret etmektedir (Sesli, Demir 2010: 5). İttihatçılar, iktidar araçlarını ve modernleşme yöntemlerinde yığın olarak gördükleri geniş halk üzerinde elitist bir görüşü referans almışlardır. İttihat mensubu bir kişinin halk, birey üzerine sözlerinde vurguladığı: “Her nev’ maarifin kaffe ahaliye neşr ü ta’mimini arzu ve taleb etmek mevhum bir şeyle uğraşmak demektir. Çünkü evvela, her nav’ ulüm ve fünunu tahsile ömr-i beşer kifayet etmez. Saniyen bu mümkün olsa bile ale-l-umum efrad-ı ahalinin mütefennin ve ulema olması faide yerine belki zararı mucip olur. Biz demek istiyoruz ki herkes mütefennin ve ulema olduktan yani bir büyük Dar-ül-fünunda müderris olabilecek bir hale geldikten sonra, çiftçi, demirci, çoban kim olacak ve o ulumaları kim besleyecektir? Bundan maksadımız nev’i beşerin böyle hidematında bulunan sınıf-u ahalinin zülam-ı cehl içinde bırakılması değil, belki bunların işlerine yarayabilecek maarifle tenvir-i ezhan ve tezyin-i istifade ettirilmesidir. Elhasıl, maarif ahalinin kaffesınufunaneşr ü ta’mim olunmalı, fakat her sınıfın ihtiyacına göre maarif verilip, mesela demirci veya çiftçinin oğluna; katib, memur yahut softa olmasını icap edecek maarif verilmeyip, pederi gibi demirci yahud çiftçi olacak ve pederinin sanatını ilerletebilecek surette tahsil-i ilim ettirilmelidir” (Hanioğlu 1985: 614) anlayışını elit teori perspektifinden okumak mümkündür. İttihat ve Terakki mensubu kişilerin önderliğinde benimsenen elitizmde, kitlenin kendisi için iyi olanı bilemeyebileceğini, bu durumda onların yerine seçkinlerin karar verecekleri imkânı mevcuttur (Söğütlü 2010: 16). Böylelikle halkın, nerde ve nasıl yönlendirileceği yöneticilere bırakılmıştır. 39 Toplumsal gelişmelere karar verme süreçlerini etkileyen en büyük unsuru Gustave Le Bon’un ve onun kitle psikolojisi üzerine tezlerinde görebiliriz. Bu bağlamda İttihatçıların Le Bon’un görüşlerinden etkilenmesini; teorinin halka rağmen halkçı olma gerekliliği ve vurgusu yapması gösterilebilir. İttihat ve Terakkicilerin söylemlerinde sıkça vurguladıkları meşruti düzen istekleri bir nevi İttihat ve Terakki’ye halk adına konuşma imkânını vermiştir. Bu imkân aynı zamanda elit teorinin bir argümanı olan toplumsal mühendislik için de genişlik sağlamıştır. Çünkü İttihatçılığa göre halk, Cemiyet’in yol göstericiliğini benimsedikleri takdirde değer kazanabilmiş, aksi takdirde “türdeş olmayan, karmaşık kitle” olarak görülmüştür. Bu noktada Le Bon’un “ahali yıkmasını bilir, yapmasını bilmez” şeklindeki seçkinci görüşü İttihatçı gelenek içinde hissedilip, benimsenmiştir (Hanioğlu 2009a: 253). İttihat ve Terakki zihniyetinin modernleşme yönteminde batıda gelişen seçkinci teorileri tercihlerinde Le Bon’un Paris’teki ünlü bir şapkacının müşterileri üzerinde yaptığı anket çalışmasının büyük ilgi görmesi yer almıştır. Le bon kitabında; “köylülerinin mesaha-i re’slerini Parisli hizmetçileri üzerinde bulunan miktarı mesahadan aşağı bulmuştur. Bu tetkikatı hülasandıran cetvel gösterir ki en ziyade büyük başlı olanlar dimağları en ziyade istihdam edilenlerdir. Alimler, erbab-ı kalem, ulum-i akliye ehli baş büyüklüğünce birinci mertebeyi işgal ederler. Parisli hizmetçiler ile köylülerin başları mesahaca fark-ı sabıkanına nispeten pek dundur. Bu hizmetçiler ve köylülerin işleri malumdur ki dimağdan ziyade el ile görülecek meşguliyetlerdendir. Şu meşrudatdan açık bir suretde anlaşılır ki dimağ dahi aza-yı saire gibi taht-ı te’sirine vaz’ olunduğu egzersiz ve terbiye ile kesb-i kuvvet ve nümüvv eyler” (Hanioğlu 1985: 614). Le Bon, şapka müşterisinin beyinlerinin büyüklüklerini giydikleri şapka numaralarına göre tespit ettiğini ve daha sonra yaptığı tasnife göre, Parisli hizmetçilerin beyin büyüklüğü bakımından en ufak ortalamaya sahip olduğunu; âlimler ve ediplerin ise beyin büyüklüklerinin bunların çok üzerinde olduğunu anlatmıştır. Toplumda seçkinlerin biyolojik üstünlük ölçütüne göre belirlendiği bu seçkinci elitizm anlayışı İTC geleneğinde kitlenin yani halkın karar alma sürecine doğrudan katılmasını olumsuz etkileyen bir faktör halini almıştır. Osmanlı’da Tanzimat dönemi sonrası yeni bir düzen ve dönemin adı olan reformcu kadrolarının modernleşme yönteminde benimsediği ikinci doyurucu cevap 40 pozitivizmin öne sürdüğü önermeler olmuştur. Bu yüzden İttihat ve Terakki düşünce hayatında sistematik Batı okumasının pozitivizm üzerinden gerçekleştirilmesinin önemli bir yeri mevcuttur. Hiç şüphesiz bu okuma bir tesadüf sonucunda olmamıştır. Çünkü Osmanlı bireylerindeki görüş ve düşünüş şekillerinin değişmesi sonucu artık pozitivizmin toplumsal olayların da adeta tabiat yasaları gibi değişmez yasalara tabi olarak geliştiğini söylemesi ve yine pozitivizmin bu nedenle toplumsal sorunların bir fizik problemi gibi kesin kurallara bağlı biçimde çözülebileceği iddiası taşıması dönemin aydınları için toplumsal gelişmeyi sağlamanın tek yolu olarak belirlenmiş (Söğütlü 2010: 15) ve pozitivizmin bilimi esas kılan bu yanıyla yeni kuşaklar modernite yönteminde pozitivist anlayışı benimsemiştir. Pozitivizmin gerek devlet, gerek toplum, gerekse bireye bakış açısı İttihatçı liderleri oldukça etkilemiştir. Ahmet Rıza pozitivist düşünüş biçimini, organizmacı görüşle birleştirerek: “Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi bir vücud-u mürekkepdir. Bu vücudun bir takım devri hastalıkları vardır. Teşhis-i maraz için hastayı söyletmeli, ahalinin hal ü mizacı derdü ihtiyacı etibba-yı millete malüm olmalıdır. Zehir bilinmedikçe panzehir bulunamaz.” ifade etmiştir (Hanioğlu 1985: 604). A. Comte’un ortaya koyduğu pozitivist görüş bir yönüyle bilim felsefesi içerirken, diğer yönüyle de bir siyaset ve din gibi özellik göstermiştir. Comte, insanlık tarihinin gelişimini “Üç Hal Kanunu” olarak bilinen kuramında açıklamış ve bu kuramında insanlığın teolojik, metafizik ve pozitivist felsefe olarak üç evreden geçtiğini belirtmiştir. Pozitivist felsefe evresinde 19. yüzyıl Avrupa’sının geldiği safha temsil edilmiştir. Avrupa'nın ve özellikle de Fransa'nın tüm doğa ve toplum olaylarının doğaüstü ve toplum üstü güçlerden bağımsız şekilde açıklanabileceğini iddia etmiştir (Bulut 2009: 156). Korlaelçi de pozitivizm felsefeyi bilimselleştirmek ve Avrupa'nın içinde bulunduğu anarşik ortama bir yön verecek toplumbilimi kurmak amacıyla ortaya atıldığını belirtmiştir. Pozitivizm kavramı, duyularla hissedilebilir dış dünyanın olaylarıyla yetinmek isteyen ve başka kökenli her bilgiyi değersiz olarak kabule yönelen her düşünce sistemine verilen ad şeklinde tanımlanmıştır (Engin 1992: 181). Bu açıdan pozitivizm, algılanabilir olayları ve onların kanunlarını deney ile incelemeyi konu edinmiştir. İttihatçıların modernleşme yöntemlerini oluşturan kaynaklar, Tanzimat devrinde okullara konan pozitif bilim dersleri ve doğrudan Fransızca tedrisat yapan 41 okullar ve yine Avrupa’ya gönderilen bazı öğrenciler, eğitim kurumlarımıza gelen uzmanlar ve bazı dernekler aracılığıyla olmuştur (Korlaelçi 2009: 214). Özellikle Avrupai bir irfan ocağı olarak 1859 yılından bu yana faaliyette olan Mülkiye’den eğitim görmüş kişiler aldıkları eğitimle ilgili eskiye dönük bilgilere hatıralarında yer verirken nasıl bir zihinsel alt yapıya sahip olduklarını bize göstermişlerdir. Mülkiye mektebi öğrencisi Ahmet İhsan’ın hatıralarında bu etkileri açıkça görebiliriz: “Merhum Murat Bey, Umumi Tarih dersinde hepimize çok büyük ibret levhaları verir ve bizi dünya inkılaplarının azametine alıştırırdı ve bu münevver muallimin takrirlerinde, o zamana kadar gittiğimiz mekteplerde veya evlerimizde dinlemeye alıştığımız batıl itikatlardan, çor’ak ananelerden eser bulunmazdı. Murat Bey Mülkiye Mektebi’nden yetişecek efendileri Türkiye’de uyandığını dilediği yenilik medeniyet aşkı ile doldurmak isterdi.” Bir başka ifade de yine “Salih Efendi’nin Kanlıca’daki yalısının bahçesi Türkiye’nin ilk nebatat bahçesi idi. O, derse geldiği günler bahçesinden getirdiği çiçeklerin, yaprakların ilmi yaşayışlarını anlatırken bizim batıl itikatlarla doldurulmuş olan zihinlerimizi sanki süpürür temizlerdi” (Mardin 1983: 43). Mülkiyeden eğitim alan kişilerin yazılarında ve konuşmalarında kolayca görüleceği gibi, pozitivist düşünürlerin ortak paydası olan ilerlemeci aklı ön plana çıkarma, bilim önderliğinde yeni bir uygarlık yaratma modernleşme yönteminde önemli bir rol oynamıştır. Terakki, bilim, akıl gibi ilerlemeci düşüncelerin özellikle Ahmet Rıza gibi İttihat ve Terakki cemiyeti mensubu kişilerin pozitivizmin başı olan P. Lafitte’nin derslerine devam etmesi ve aldığı dersler sonucu oluşturduğu pozitivist felsefesinde pozitivizm, metafiziği reddederek yeniden bilimin, gerçekçiliğin üstünlüğünü ilan etmesi ve bilimin toplum-toplumbilim ve birey-ruhbilim olaylarını da açıklayacağını ileri sürmesi (Akşin 2001: 43) pozitivizm politik aklına niçin yöneldiklerini bizlere göstermiştir. Pozitivist görüşün toplumda nasıl bir karşılık bulacağı ve bu karşılık sonucu kendilerine nasıl bir meşruiyet sağlayacağı hem teorik hem de pratik olarak önemlidir. Pozitivizmden etkilenen bir başka Jön Türk’ün mektubundaki sözlerini şöyle nakledebiliriz: “Pozitivizm filhakika insaniyet (humanite) üzerine müesses bir meslek ise de bizim memleket ahalisi bundan bir şey anlamazlar. Dinsizlerden cemiyet-i beşeriyeye hidmet beklenmez derler. Türkiye’ye gitmeğe ne hacet Cenevre 42 gibi maarifi terakki etmiş medeni bir memleket bile en mütedeyyin İslamların yüzünü kızartacak taassub asarı göstermektedirler. Geçen sene Cenevre Dar-ülFununun müessisi makamında olan meşhur Profesor (Carl Vogt) ölmüştü. Natüralist olduğu içün cenazesinde- bilmecburiye- profesörler ile ecnebi talebelerden başka kimse yok idi. Adi bir ibtidai mektebi hocasının cenazesi bile daha kalabalık olur. Biz çok vakit zayi etmeksizin bir inkılap yapmağa mecbur olduğumuzdan ekseriyetin fikrine muhalif hareketler bulunmağa itina etmeliyiz. Memleket bir def’a tehlikeden kurtulduktan sonra, hürriyet-i şahsiyelerine malik olduktan sonra Cemiyetimiz serbestçe ve daha kolay bir suretle ahaliden taassub-i diniyeyi kaldırmağa muvaffak olur” (Hanioğlu 1985: 626). İttihatçılıkta yer alan pozitivist değerler ekseninde bir devlet yönetme yöntemi özellikle Ahmet Rıza öncülüğünde çıkarılan Meşveret dergisinde daha belirgin bir görünüm almıştır. İlk olarak Meşveret dergisi pozitivist takvime göre tarihlendirmiştir. Pozitivist takvim 1 Ocak 1789 tarihini başlangıç noktası saymıştır ve yine Meşveret dergisi Auguste Comte’un önemli gördüğü kimselerin isimlerini aylara, haftalara ve günlere vermiştir. Meşveretin ilk 1–19 sayılarında pozitivist takvim esas alınmıştır. İlk sayısında verilen tarih “1 Kanunun-i Evvel 107” olmuştur. Bu tarih Fransız İhtilali’nin 106. yılına denk gelmektedir. Ancak 20. sayıdan itibaren miladi ve hicri takvim kullanılmıştır. Meşveret 30. sayıdan itibaren Fransızca yayına başlamış ve Ahmet Rıza dergide bir makale yayımlayarak bizim düsturumuz: “Nizam ve Terakki” demiştir (Ramsaur 2004: 42–43). İttihat ve Terakki geleneğinin zihni okumalarını yaparken üzerinde durdukları ve düşledikleri düzene ulaşmanın bir diğer önemli yöntemi; modern bilimsel yaklaşımları kullanmaları olmuştur. İttihat ve Terakki mensubu kişiler 19. yüzyıl sonunda yaşanan toplumsal gelişmeler karşısında ayakta kalmayı ancak batının bilimsel görüşü etrafında toplanarak sağlamakla mümkün olabileceğini düşünmüş ve İttihatçıların savunduğu bilimsel yaklaşımların temeli böylece oluşmuştur. Batının bilimde ilerlemesi ya da Osmanlı Devleti’nin her alanda üstünlüğün zirvesine çıkan Avrupa karşısında kendi varlığını koruyamaz duruma düşmesi İttihatçıların modernleşme isteklerinde bilim esaslı bir yöntem kullanmalarında belirleyici kabul edilmiştir. Bu yüzden İttihatçılar Devlet’in içinde bulunduğu durumdan kurtulması için modernleşme yönteminde bilimi önceleme yolunu seçmiştir. Bilim ve 43 ilerlemecilik fikrine sıkı sıkıya bağlı yetiştirilmiş yeni tip aydın ve devlet adamları, zamanla, devlet ve kamuda hâkim hale gelirken, düşledikleri 'iyi/ideal toplum' projesini gerçekleştirmek için aklı, bilimi yöntem edinmişlerdir (Bulut 2009: 165). İdeal toplum için kullanılan bu modernleşme yöntemi bilimsel/ organizmacı bakış açısına sahip olmuştur. “Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi’ bir vücud-i mürekkebdir. Bu vücudun bir takım devri hastalıkları vardır. Teşhis-i maraz içün hastayı söyletmeli, ahalinin hal ü mizacı derd ü ihtiyacı etibba-yı millete malum olmalıdır. Zehir bilinmedikçe panzehiri bulunamaz.” İttihat ve Terakki zihniyetinin modernleşme yönteminin birçok alanında emaresi beliren bu hasta-doktor, parçabütün şeklinde konulan görüş tabiat kanunlarına göre şekillenen pozitivist görüşle paralellik göstermiştir. İttihatçılar toplum içinde meydana gelen bu tarzlı olumsuz durumlarda çözümün de aynı yöntemlerle yapılmasını arzu etmişlerdir. Bu referans noktası bize İttihat ve Terakki geleneğinin modernleşme yöntemlerinden birini en kalın şekliyle bilim üzerine kurguladıklarını göstermiştir. Yine bir başka ifadede “hey’et-i içtimaiye şahs-ı vahdin vücûdunun aynıdır. Çünkü vücûd-u beşer de bir takım hücerat-ı hayatiyenin terekkübünden hâsıl olmuş bir hey’et-i içtimaiyedir. Bir ferdin düçâr-ı emraz olan vücudunu tedavi için muâlecâta ihtiyaç bulunduğu gibi hey’et-i içtimaiyenin de kendine mahsus marazlarını tedaviye ihtiyaç var. Bu tabipler vaz’-ı kanun, erbab-ı hall ü akd, ehl-i siyaset nâmıyla yâd olunur” anlayışının sergilenmesi İTC geleneği içerisinde Jön Türklerin kendilerine içtimai tabip rolünü atfettiklerine dikkat çekmek gerekir. İttihat ve Terakki geleneğinde devlet adamı/devlet ilişkilerinin doktor/ hasta ilişkisine büründüğü düşünülmüş, devlet hasta ise, devlet adamı hastayı iyileştirecek tabip anlayışı ortaya çıkmıştır. Jön Türkler tam da bu açıdan içtimai tabip rolüne kolayca oturtulmuştur” (Mardin 1983: 17). İttihat ve Terakki geleneğinin de toplumsal düzenin dengede tutulma fikrinde metafizik unsurların olmadığı, soyut değerlerin yerine politik aklın ön plana çıkarıldığını görürüz. 1.2.4. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İdeolojik İnşa Zihniyeti İttihat ve Terakki cemiyeti Tanzimat döneminden itibaren geliştirdikleri ideolojilerini bir gelenek haline getirmek için çalışmalar yapıp, önemli adımlar atmışlardır. İttihat ve Terakki mensubu kişilerin ideolojilerine süreklilik 44 kazandırmak, fikirlerini daima canlı kılmak için izlediği yol, yöntem ve tasavvurun ardından toplum ile arasında bağlantı sağlayacak ve ideolojik kaynaklarını halka aktaracak kurumlara da ihtiyaç duymuştur. Bu kurumlar geniş kitleler ile bağlantı sağlayıp, örgüt yapısı içerisine her yaştan ve kategoriden herkesi dâhil edip İttihatçılık ile halkı özdeş tutmak istemiştir (Tunaya 2011: 269). İttihatçı hareketin gelenekselleşmesi halkında fikirsel olarak Cemiyet’in yanında olması ile mümkün görülmüştür. Siyasi, idari, toplumsal, kültürel anlamda her alanı düzenle isteği ve arzusu taşıyan İttihatçı yapı, bireyin kendi başına hareket etmesinden ziyade toplum içinde var olması ve İttihatçı fikirlerle pekiştirilecek yeni bir inşa zihniyeti sergilenmiştir. Bu düşünce İttihatçıların Le Bon’dan edindikleri seçkinci elitizm modelini kullanmış, eğitim kurumları aracılığıyla halk Cemiyetin fikirlerinin yanında tutulmuştur. Birey yerine toplum, toplum yerine devlet öncelikli anlayış kurumlar aracılığıyla zemin bulmaya başlamıştır. İttihatçıların devlet-millet üzerinde kurmak istedikleri ideolojik inşasında Dr. Abdullah Cevdet’in Le Bon’dan aldığı bir parçada “kütlenin mantıktan çok hisleriyle hareket ettiğini, belirsiz bir fikrin kütleler tarafından bilimsel bir gerçekmiş gibi kabul görebileceğini ve benimseneceğini, böyle bir durumda bir tek kişinin duyduğu infialin teker teker kişilere anlatıldığında etkili olmayacağını fakat aynı duygu kütleye mal edilirse kütlenin harekete geçeceğini, kütle içinde bireyler bile kişiliklerini kaybederek kendilerini kütlenin bir parçası hissedebileceğini ifade etmiştir” (Mardin 1983: 11). Bu yüzden İttihat ve Terakki mensubu kişiler ideolojik inşa zihniyetlerini kurarken kütleye sürekli tekrar eden parolaların ikna kudretini arttıracağını düşünmüştür. İttihatçılık bu yinelemeler, tekrarlamalar aracılığıyla vatandaşlar ile sık sık görev ve vazife vurgusunu da birlikte yapmıştır. Bu yakınlık devletin vatandaşla kurduğu bağlantıyı, irtibatı sağlamlaştırma arzusu taşımıştır. Halkın kurulu düzene inanması ve insanların haklarından söz edileceğine, insanların topluma karşı vazifelerinden söz edilmesi İttihatçılıkta sıkça görülen bir özellik olmuştur. İttihatçı zihniyetin sembolize ettiği ideal birey ya da vatandaş anlayışını “Gözlerimi kaparım/ Vazifemi yaparım/ Benim hakkım, menfaatim, arzum yok/ Vazifem var, başka şeye lüzum yok” dizelerinde görebiliriz (Hanioğlu 2009a: 250). Özellikle bireye belirlenen vazife ve mesuliyetler İttihatçı geleneğin inşa zihniyetinde temel toplum 45 modeli olmuştur. Mizancı Murad Bey’den Ahmet Rıza Bey’e kadar tüm eski İttihatçı liderler tarafından bireyin vazife ve görevlerini kapsayan toplum modelleri savunulmuş ve benimsenmiştir. Verimli ve istenilir düzeyde vatandaş yaratma arzusu duyan İttihat ve Terakki mensupları bireye yükledikleri görevler yelpazesini en yakın aile çevresinden en geniş toplumsal çevreye kadar uzatmışlardır. Vatandaşın bu görevlerinin ilk sırasını bedensel sağlığını korunması, başka bir anlatımla Tanrısal iradeyle sıkı sıkıya ilişkilendirilmiş bedenin yerini, bireysel iradeyle yönlendirilebilir ve yönetilebilir bedenin alması arzulanmıştır. İttihatçıların istedikleri makbul vatandaş görüntüsünde sağlam bir beden ve sağlam bir fikir olması için çalışılmış ve bu bağlamda oburluk, sarhoşluk ya da intihar, akıl ve iradeye hâkim olamamanın göstergeleri olarak kabul edilen haller makbul vatandaşın sakınması gereken davranışlar kategorisine sokulmuştur. Akıl ile kontrol edilemeyen ya da denetlenemeyen her türlü eylem, kişisel ve toplumsal erdem olmaktan uzaklaşmıştır. İttihatçı ideolojik düzende vatandaş, iyi ve kötü tutum ve davranışlarla anlam kazanan bir insan/birey modeliyle desteklenmiştir. İttihatçıların düşledikleri iyi insan- iyi vatandaş kurgusu, seküler bir kamusal ahlakın inşasında ve yeniden üretiminde işlevsel bir öneme sahip olmuştur. Örneğin erken Cumhuriyet döneminde yayınlanan kitaplar aracılığıyla, Malumat-ı Medeniye/Malumat-ı Vataniye gibi, kuşatıcı vatandaşlık anlayışı benimsenmiştir (Üstel 2009: 169). İttihatçı zihniyetin ideolojik inşasında toplumsal yaşam içerisinde yapılan ya da yapılmak istenilen değişimlerden bir diğerini kadın-erkek ilişkileri oluşturmuştur. Tanzimat dönemi sonrası özellikle kadının sosyal yaşamda belirgin hale geldiğini ve ön plana çıkarıldığını gözlemleyebiliriz. İlk olarak Tanzimat’ın ilk yıllarından itibaren günlük hayatta yer alması arzulanan kadının toplumsal rolünü sağlamak için İttihatçılar öncelikle kadın eğitimi alanındaki kurumsal çalışmalar başlatmışlardır. Bu alanda kızların eğitimine yönelik girişimler, 1842 yılında Avrupa’dan getirilen ebe kadınların Mekteb-i Tıbbıye’de verdiği kurslar olurken, ardından 1858’de ortaöğretim alanında İnas Rüştiyeleri ve sonrasında 1864’te İstanbul’da ilk Kız Sanat Okulu kurulmuştur. 1869 yılında ise yürürlüğe giren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 6–11 yaş arasındaki kızlara sıbyan mekteplerinde devam zorunluluğu getirilmiştir. 1870 yılında kadın öğretmenler yetiştirmek için kurulan 46 Darü’l-Muallimat sayesinde kadın eğitiminin derecesi liseye kadar yükseltilmek istenmiştir (Arıkan 1994: 324–325). Ancak Tanzimat döneminde başlayan bu kurumsallaşma istekleri Devlet’in sadece büyük kentleriyle sınırlı kalmış, geniş kitlelere ulaşılamamıştır. Toplumsal anlamda kadının yaşadığı bu değişimler açılan okulların sınırlı sayıda olması sebebiyle alt tabakada bulunan ailelerin ulaşması sağlanamamıştır. Tanzimat döneminde yapılan kadının toplum içinde olan yeri ile ilgili hamle kısıtlı kalmıştır. Ancak Tanzimat sonrası dönemde kadın hakları açısından son derece önemli adımların atıldığı bir dilim yaşanmıştır. Bu dönemde üniversiteler ve liseler kadınlara açılmıştır. Ziya Gökalp gibi feminizm akımını ülkeye tanıtan düşünürler; çarşaf ve örtünme aleyhtarı yazılarıyla kadınların çarşaflarını çıkarmasalar bile yüzlerini açabilmelerini sağlamışlardır. Enver Paşa, savaşta erkeklerin yerine kadınların çalışabilmesi için bir dernek kurmuş, bu sayede ordu atölyelerinde binlerce kadın çalışmıştır. İlk kadın iş taburu bu dernek sayesinde kurulmuştur (Örmeci 2010: 105). II. Meşrutiyet döneminde kadınlar hem birey olarak hem dernek kurarak Osmanlı Devleti’nin ekonomik ve askeri alanda güçlendirilip yükseltilmesinde katkıda bulunabileceklerini açıkça dile getirmişlerdir (Nicole 2009: 335). İttihat ve Terakki ideolojisiyle kadınlı-erkekli sosyal toplantılar düzenlenmiş ve kadının modern hayat içerisinde yer alması için gayret gösterilmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti kadının aile içerisindeki yerine ayrı bir önem vermiştir ancak kadınların özellikle 1908’den sonra kendilerine aile dışında birer rol edinmelerinin de yolunu açmıştır. O dönem içerisinde kadın meselesini ele alan yazarların büyük çoğunluğu, adeta söz birliği etmişçesine, “ideal” Osmanlı kadını için üç ilke tespit etmiş ve bu ilkeleri şöyle belirlemişlerdir: “iyi ana, iyi eş, iyi Müslüman olma” (Güzel 1985: 859). Fatma Aliye Hanım ve bazı aydınlar, kadının toplum içindeki durumuna dair öne sürdükleri fikirlerinde toplumsal ilerleme ve medeniyet (terakki ve temeddün) gibi kavramları sık sık kullanmışlar, diğer taraftan da, kadının özgürleşmesi meselesinin dini ve geleneksel normlara ters düşmediğini kanıtlamaya çalışmışlardır (Avcı 2007: 13). Öngörülen toplum modelin de kadının başat bir aktör olmasının temelleri atılmak istenilmiştir. İttihatçı ideoloji yeni bir toplum yaratma isteğinde ve pozitivist dönüşüm projesine vatandaşların tümünü dâhil etmiş ve halkı yeni baştan eğitecek yeni kurumlar büyük önem taşımıştır. İttihat ve Terakki geleneği arzuladıkları ideolojik 47 inşa için ilk yapılaşmalarından itibaren ve devam eden süreçte Mülkiye, Harbiye yıllarında dergi, broşür gibi araçları fikirlerini yaymada kullanmışlardır. Yeni Osmanlı’dan Jön Türklüğe ve sonrasında Cemiyet haline gelmelerinde her daim eğitim ve basın çok önemli ideolojik araç olmuştur. Yapılacak yenilikler ve düzenlemelerin karşılaşabileceği toplumsal ve bürokratik direncin böylelikle kırılacağı düşünülmüştür. İttihatçılar için eğitim ve basın, toplum içinde var olan ve yeni yetişen bütün fertleri İttihat ve Terakki’nin benimsediği belli değerler etrafında toplama olanağı sağlayacaktır. Bu yüzden modernleştirici kurum olarak eğitim hep ön planda tutulmuştur. İttihatçıların eğitim aracılığıyla siyasi toplumsallaşma çalışmaları, dönemin ilkokul çağlarında olan çocuklarına da kapsamıştır. Vatandaşlarını katı bir resmi ideoloji çevresinde toplumsallaştırmaya çalışan rejimlerin bu uygulamalarını her kademede sürdürdüklerini belirtir (Hanioğlu 2009b: 109). Bu anlamıyla İttihatçılığın ideolojik inşası beşikten mezara devam etmiş ve bu ideoloji ilkokul düzeyinden başlayarak eğitim aracılığıyla sağladıkları değerler aktarımı ile kitleleri İttihatçı değerler etrafında birleştirme vazifesini icra etmiştir. Ahmet Rıza’nın çocuklara verilecek eğitim ile ilgili bizzat kendisinin yazdığı yazılarında bireylerin mevcut olan koşullar için ne yapılması gerektiğinin belirlenmesini ve halkın da bu gerekliliği anlayabilmesi için eğitilmesini bir zorunluluk olarak görmüştür (Ergenekan 2011: 111). İttihatçıların Meşrutiyet dönemi içerisinde çıkardığı Genç Kalemler dergisi siyasi toplumsallaştırma noktasında eğitimin/basının nasıl kullanıldığına iyi bir veri teşkil eder. Öncelikle dergi yeni bir hayat yaratmayı hedeflemiş İttihatçı geleneğe sahip bir grubun kitle iletişim aracı olmuştur. İttihatçıların yayınladıkları bu dergide, yeni hayata yükledikleri anlam çağdaş bir toplumun ulusal hayatı şeklinde mana bulmuştur. Bu anlamda Genç Kalemler’in üstlendiği iş bir toplumsallaştırma göreviyle halka ulusal bilincin/kimliğin kazandırılması olmuştur (Odabaşı 2006: 240). Belirlenen bu temel misyon geniş bir İttihat ve Terakki Cemiyeti bünyesinde yürütülmüştür. İttihat ve Terakki geleneğinde önemli bir yer teşkil eden Ziya Gökalp için ise eğitimin rolü, uluslaştırma ve yetişkin kuşakların genç kuşaklar üzerindeki 48 sosyalleştirme faaliyeti olmuştur. Eğitim konusunda hareket noktasını ise Ziya Gökalpçi anlayıştan alan bu gelenek (Ersanlı 1996: 74–75) bu anlamda çocukta genel olarak eğitim terbiyesinin konusunu “siyasi cemiyetini, özel olarak gireceği çevrenin kendisinden beklediği fikri, ahlaki, bedeni halleri aşılamak, geliştirmek” olarak belirlemiştir (Celkan 1990: 50). Eğitimle alınan bu terbiye yeni düzenin içinde büyüyen çocukların karşılıklı bir döngüyle toplumla birleşmesine yol açacak ve bireyi toplumsallaştıracağı düşünülmüştür. Alınan eğitim sayesinde toplumsal, milli bir bütünlük ve birliktelik vurgusunun esas tutulduğu bir yapının sürekliliği de arzu edilmiştir. "Terbiyenin gayesi milli fertler yetiştirmektir. Milli fertler yetiştirmek ise, doğrudan doğruya 'millet yapmak' demektir. Bununla beraber, hakiki ferdiyetler de ancak bu milli fertlerdir; çünkü fert, ancak milli kültürün temsilcisi olduğu zaman, bir şahsiyet sahibidir (...) Gayri milli fertler ise, dejenere dediğimiz şahsiyetsiz insanlardır" (Gökalp 1973: 50). Eğitim kişileri ulusal kültüre uyum sağlamada ve kendine has yetiştirmede geniş bir imkân sağlamıştır. Eğitim ve basın aracılığıyla kitleler belli bir yönde hareket ettirilmiş halka meşrutiyeti tanıtmak ve öğretmek, sonrada onun lehine propaganda yapmak gibi önemli görev ve misyonlar yüklenmiştir (Hanioğlu 2009b: 109). İttihat ve Terakki yöneticilerinin düşledikleri toplum-devlet düzeninde önemli bir yeri ordu teşkil eder. Ordu ve siyaset bağlantısı özellikle İkinci Meşrutiyet zamanında kendini hissettirmiştir. İttihat ve Terakki’nin pek az sivil üyesi olmuştur. İlk on üyesinden sekiz üyesi asker kökenlidir. Ayrıca Jön Türklerin örgüte üye olanlara yaptıkları ant içme töreni (tahlif) askeri usullere göre yapılması cemiyetin militarist unsurlarla bezendiğinin bir başka örneği olmuştur (Tunaya 2011:

Bugün 535 ziyaretçi (1375 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol