- 26.11.2018 00:00
Birinci Dünya Savaşı'nın "unutulması" konulu yazıma ilişkin okuyucu mesajları, harbin aslî nedeninin "Osmanlı Devleti'nin parçalanması" ve "Türklerin cezalandırılması" olduğu tezinin toplum nezdinde revaç gördüğünü ortaya koymaktadır.
"Kendi merkezli tarih" yapımının çarpıcı örneği olan bu tez, savaş sonrası gerçekliğinden geriye bakarak bunu doğuracak teleolojik bir süreci inşa etmektedir. Halbuki, 1915 İstanbul Anlaşması, 1916 Sykes-Picot- Sazonov uzlaşması benzeri girişimler, Ağustos 1914 öncesinde hazırlanmış bir "parçalamaplanı"nın sonucu değil "bizatihi savaşın" ürünüdür. Bir diğer örnek üzerinden değerlendirecek olursak, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da 1918 sonrasında parçalanmış, ama savaş bu amaçla yapılmamıştır.
1914 Temmuzu'nda Osmanlı
Temmuz Krizi patladığında Osmanlı devleti "parçalanması uğruna" daha sonraküresel boyut kazanacak bir Avrupa savaşı çıkarılacak bir ülke olmaktan fazlasıyla uzaktı.
Trablusgarb Harbi (1911-12) Afrikayı Osmanî'deki fiilî egemenliği sonlandırmış, Balkan Savaşları (1912-13) ise Batı sınırlarını Adriyatik'ten Edirne'ye taşıyarak Gordion düğümü haline gelmiş "Makedonya Sorunu"na sürpriz bir çözüm getirmişti. Daha da önemli olarak Avrupa-yı Osmanî'nin büyük kısmının terki neticesinde "Doğu Sorunu (Eastern Question/Question d'Orient)" maziye karışmıştı.
Gelişmeler, Osmanlı merkezini, dış ilişkilerde Düvel-i Muazzama ile mevcut sorunları çözüme bağlama, iç siyasette ise gerilimi düşürücü politikalar izlemeye yöneltmişti. İngiltere ile yapılan kapsamlı pazarlıklar neticesinde Arabistan yarımadası nüfûz bölgelerine ayrılmış, yarımadanın güneyi ile Kuveyt, Katar, Bahreyn benzeri bölgeler üzerindeki Britanya kontrolünün kabûlü karşılığında fiilen Abdülaziz El Sa'ud kontrolüne geçmiş olan Necd ve el-Hasa Osmanlı toprağı olarak tanınmıştır. Ortada kalan Vahhabi lider 1914 Mayısı'nda Osmanlı valisi olmayı kabûllenmek zorunda kalacaktır.
Daha önce Da'an uzlaşması ile Zeydîlere tavizler veren Osmanlı yönetimi on binlerce hayata mâl olan Yemen meselesini çözmüş olduğundan, yarımadada, Muhammed Ali el-İdrisî'nin Asir'de İtalyan desteği ile ayakta duran sufî devleti dışında sorun kalmamış durumdaydı.
Bulgar, Makedon, Sırp ve Ulah unsurların imparatorluktan koptuğu, Rum nüfûsun ciddî ölçüde azaldığı Balkan Savaşı sonrası ortamında, bir diğer uzun süreli mesele olan Ermeni reformu da 1914 Şubatı'nda çözüme bağlanmış, ıslahâtı uygulayacak Hollandalı ve Norveçli müfettişlerin atamaları gerçekleşmişti.
İmparatorluğun milliyetçiliğe yönelen Müslüman ağırlıklı unsurlarından Arnavutlar bağımsızlıklarını kazanmış, 1913 Paris kongresi sonrasında Araplar ile reform paketi üzerinde uzlaşma sağlanmış, bunun neticesinde Arap nüfûsun çoğunluğu teşkil ettiği vilâyetlere Arapça bilen memurlar atanmış, Darülfünûn bünyesinde Arapça Tedrisat Komisyonu kurulmuş ve Abdülhamid Zehravî Efendi'nin Âyân âzâlığına getirilmesi benzeri üst düzey görevlendirmeler yapılmıştı. Rüşeym halindeki Kürt proto milliyetçiliği ise bu dönemde siyasî değil kültürel bir hareket niteliği taşıyordu.
Ekonomik açıdan da Avrupa'ya bağımlı, borcunun anapara ve faizini Düyûn-i Umumiye aracılığıyla ödeyen, geniş pazarı düşük gümrük tarifeleriyle ithalata açık tutulan, Musul petrolleri, 1914 Foreign Office Anlaşması çerçevesinde İngiltere, Fransa ve Almanya'nın hisselerini paylaşacağı, sadece adı "Türk," Turkish Petroleum Company tarafından çıkartılacak Osmanlı Devleti'nin ortadan kaldırılması değil yaşaması avantajlı görülüyordu.
Dolayısıyla, Doğu Sorunu'nun geride kaldığı, sömürgeciliğin hedefindeki Afrika topraklarının terk edildiği, Arabistan'da İngiliz nüfûz alanının tanındığı, bölgesel liderlerle muhtariyet karşılığında uzlaşıldığı, Ermeni reformunu istemeyerek de olsa kabûl etmiş, Arap taleplerini cevaplamaya çalışan, ekonomisi kontrol altındaki Osmanlı devletini "parçalamak" için "realpolitik"in dayattığı bir neden bulunmuyordu.
1914 Temmuzu'na gelindiğinde Rusya'nın Boğazlar üzerindeki tarihî yayılma arzusu dışında Avrupa güçleri açısından doğrudan hedeflenen bir Osmanlı bölgesi kalmamış gibiydi. 1907'deki antant pazarlıkları ve 1908 Reval mülâkatında dile getirilen Rus taleplerine İngiltere tarafından "konunun uygun bir zaman ve fırsatın doğması durumunda ele alınabileceği" cevabı verilmişti.
İngiltere ve 1915'te beklenmedik şekilde işi yokuşa süren Fransa'nın olağanüstü şartlar oluşmadan Boğazlar'ı Rus egemenliğine sokacak bir uzlaşmayı onaylamaları zordu. İstanbul Anlaşması'nı (1915) mümkün kılan savaşın yarattığı olağanüstü koşullardı. Temmuz Krizi sonrasında Rusya'nın "Osmanlı tarafsızlığı" karşılığında verilebilecek tavizler alanında müttefikler içinde en ileri gideni olduğu da unutulmamalıdır.
Arap hilâfetinin hayata geçirilmesi, Ermeni reformunun uzun vâdede bağımsızlığa dönüşmesi benzeri tezler Avrupa siyaset ve diplomasi mehâfilinde dolaşıyordu. Ancak 1914 Temmuzu'na gelindiğinde bunlar el altında tutulacak seçenekler olma ötesine geçmemiş, siyaset haline getirilmemişti.
Savaşa giriş
Bu açıdan bakıldığında, Başbakan Asquith'in 1914 Kasımı'nda İngiltere'nin"Osmanlı hâkimiyetinin sadece Avrupa'da değil Asya'da da selâsınıokutacağı (orijinal ifadede 'ölüm çanını çaldıracağı')"nı dile getirmesi savaş öncesinde "parçalama planları" yapıldığına işaret etmiyordu.
Ağustos 1914'te kısa sürecek bir "Avrupa Savaşı"nın yaşanacağı varsayıldığından Osmanlı'nın buna dahil olması da taraftar bulmamıştı.
İngiltere, Fransa ve bilhassa Rusya "10 yıllık toprak bütünlüğü garantisi ve kapitülâsyonların savaş bitiminde liberal yaklaşımla değerlendirilmesi" karşılığında "Osmanlı tarafsızlığı"nı satın almaya çalışırken, Almanya'da hükûmet, askerî kumanda heyeti, İstanbul'daki büyükelçi ve misyon komutanı Liman von Sanders böylesi bir savaşta "yük olmaktan başka işe yaramayacak" Osmanlı devletinin, barış masasına galip olarak oturmasının sakıncalarını dile getirmişlerdi.
Günümüzden bakıldığında Osmanlı yıkılışını hazırladığı yorumu yapılabilecek 2 Ağustos ittifakı da altı yıldır büyük devlet koruyuculuğunu sağlamak için her kapıyı çalan Bâb-ı Âlî'nin gayreti ve II. Wilhelm'in itirazları dinlememesi neticesinde imzalanabilmiştir.
Bir diplomatik başarı olan ittifak Osmanlı'nın savaşa girişini zorunlu kılmıyordu. Ancak asimetrik ittifakı yönetememe Osmanlı'nın sonunu getiren yolun taşlarını döşeyecektir.
Bu, Osmanlı'nın dahil olmasının Harb-i Umumî'yi etkilemediği anlamına gelmez. Buna karşılık, Ağustos 1914'te dünyanın bizi "parçalamak amacı" ile silaha sarılmadığının altı çizilmelidir. İstiklâl Harbi de asırlık "parçalama planı"na değil savaş mağluplarına dayatılan karakuşî "yeni düzen"e başkaldırıştır.
.
Unuttuğumuz savaş
-
HABERİ PAYLAŞ
ABONE OL
- 19.11.2018 00:00
Birinci Dünya Savaşı'nın sona erişinin yüzüncü yıldönümü nedeniyle tüm dünyada kapsamlı etkinlikler düzenlendi. Bu harbin önemli aktörlerinden birisinin önde gelen mirâsçısı durumundaki Türkiye'deki alâka sınırlı olurken, Paris'te düzenlenen anma törenine katılım da "Mondros'u mu kutluyoruz?" düzeyinde eleştirilerle sorgulandı.
Konuya toplumumuzda gösterilen düşük seviyeli ilgi ve milyonlarca hayata mâl olan bu olayı "iyiler-kötüler" ve "muzafferler-mağluplar" benzeri eksenlerde yeniden inşa yerine "ortak hafıza" üzerinden tarihselleştirme amacına hizmet eden törenlere katılıma yöneltilen eleştiriler doğal neden olduğu varsayılabilecek "tarihi önemsememe" davranışından kaynaklanmamaktadır.
Toplumumuz, tam tersine, günceli, onun oluşumunu kaçınılmaz kılan "teleolojiktarih"e başvurmadan, geçmiş ile günümüz olay ve kahramanları arasında özdeşleştirmeler yapmadan değerlendirememektedir.
Dolayısıyla I. Dünya Savaşı cesametindeki bir olayın sona erişinin yüzüncü yıldönümünün medyada sınırlı yer bulması, Almanya ve Bulgaristan'da gündeme gelmeyen "Mağlubiyetimizi mi kutlayacağız?" eleştirisinin dillendirilmesinin "tarih"e yönelik genel bir ilgisizlikten kaynaklandığı söylenemez.
Bu davranış biçimi, büyük çapta, I. Dünya Savaşı'nın "geçmişi günümüze taşıyanteleolojik şablonlarımız"daki yerinden kaynaklanmaktadır.
Savaşları bitirecek savaş
Charles Péguy 1913'te dünyanın son otuz yıllık zaman diliminde Hz. İsa'dan o güne kadar yaşananlardan fazla bir değişime uğradığını vurgulamıştı. KendisiBirinci Marne muharebesinden bir gün önce vurularak öldüğünde, Temmuz Krizi öncesi dünya nostaljik bir altın çağa dönüşmüş durumdaydı.
Büyük Harp sonrasında 1914 öncesi dünyasına atıfta bulunmak için üretilen deyimler de bu özlemi dile getirir. Büyük yıkım sonrasında 1871- 1914 arası Avrupa'da "Belle Époque (Güzel Çağ)" olarak kavramsallaştırılmıştır.
Amerika'da ise İç Savaş ile yirminci yüzyıl başı arasını kapsayan zaman dilimini tanımlamak için Mark Twain ve Charles Dudley Warner'ın romanının başlığından uyarlanarak, "Gilded Age (Yaldızlı / Parlak Çağ)" ifadesi tercih olunmuştur.
Bunun nedeni barış, refah, teknolojik gelişmelerin damga vurduğu, 1873'te başlayan "Uzun Depresyon"un nihayete ermesi sonrasında ekonomik gelişmenin de yeniden ivme kazandığı, bireylerin geleceğe ümitle baktığı bir döneme duyulan özlemdir.
1914 Ağustosu'nda göz kamaştırıcı törenlerle, çiçek yağmurları altında cepheye uğurlananların en geç Noel'de evlerine dönmüş olacağının düşünülmesine karşılık 1918 Kasımı'na gelindiğinde, savaş tüm dünyayı altüst etmiş, evvelce yaşanmamış ölçekteki yıkıma neden olmuştu. Bunun yanı sıra mücadelenin "Savaşları Sona Erdirecek Savaş" olacağı yolundaki tezler de doğrulanmamıştı.
Kosmosun oluşumundan insanlığın 1920'ye kadarki gelişimini Darwinist yaklaşımla tahlil eden çalışması Erken Cumhuriyet tarih öğretiminini şekillendirecek H. G. Wells'in geliştirdiği "tüm savaşları sonlandıracak,kötülüğü ortadan kaldıracak savaş" tezi, Bertrand Russell'ın da dile getirdiği gibi ancak "savaşı futbol maçına benzeten cahil kişilerin" inanacağı bir kehânet idi. Buna karşılık, I. Dünya Harbi'nin Fransa'da "La Der des Ders (Sonuncuların Sonuncusu)" olarak adlandırılmasının da ortaya koyduğu gibi bu konuda yaygın bir beklenti oluşmuştu.
Ancak "Büyük Savaş" tüm savaşları sona erdirmediği gibi Lloyd George ve Georges Clemenceau önderliğinde mağluplara dayatılan mücâzat temelli "barış" da "tüm barış"ı ortadan kaldırmıştır.
Neden "unutuyoruz?"
Eski bir asker ve Harb-i Umumî'nin önde gelen savaş muhabirlerinden CharlesRepington 1920'de yayımladığı kitabına "The First World War (Birinci Dünya Savaşı)" adını vermeyi uygun görmüştü. Gerçekten de "barışı sona erdiren barış"ın daha büyük bir "ikinci" yıkımın altyapısını hazırladığını görememek imkânsız gibiydi.
İstiklâl Harbi bu karakuşî "barış" dayatmasına ilk ciddî itiraz ve direnişi dile getirmiş; ama "Doğu"da gerçekleşen bir Türk-Yunan çatışmasına indirgenmesi, ondan gerekli derslerin çıkarılmasına engel olmuştur.
Coğrafyasındaki devletlerin önemli bölümü gibi Türkiye de I. Dünya Savaşı'nın ürünüdür. Buna karşılık, sınırları savaş galipleri tarafından çizilen ve "mandat" idaresi altına yerleştirilen devletlerden "yeni düzen" ve dayatmalara itiraz neticesinde kurulmuş olma niteliğiyle farklılaşır.
Dolayısıyla, Türkiye'de I. Dünya Savaşı'na gösterilen ilgisizlik şaşırtıcı görülebilir.
Bunun en önemli nedeni ancak "ortak hafıza" geliştirerek yapılabilecek "hatırlama," "acıyı anlama," "ders çıkarma" ve "tarihselleştirme"nin toplumumuzda gerçekleştirilememesidir.
Bunun yanı sıra Avrupa ülkeleri ile Amerika'nın tersine iki savaş arası dönemi "altın çağlaştıran" Türkiye'de yirminci yüzyıl başlarının "Güzel" ya da "Yaldızlı" bir dönem olarak kavramsallaştırılmaması da söz konusu "unutma"da rol oynamaktadır.
Birinci Dünya Savaşı'nı "mağlubiyet" ve "ihanet" sorunsalları çerçevesinde değerlendirmenin ötesine geçemeyen, topluma uzun süre "Almanya mağlup olduğu için yenilmiş sayıldığımız" tezinin benimsettirilmeye çalışıldığı Türkiye'de olaya "ortak hafıza" çerçevesinde bakılamamakta, bunun yerine tüm dünyayı değiştiren bir gelişmenin "kendi savaşımız"a dönüştürülmesine çalışılmaktadır.
Savaşın "bizi parçalamak" için çıkarılmış olduğu iddiasından hareketle, çok uluslu imparatorluk harbini ulus-devlet mücadelesine dönüştüren, "Harb-i Umumî"yi kurucu lider kahramanlığı üzerinden değerlendirerek "Çanakkale" dışında kalan kısımlarını önemsizleştiren yaklaşım "kendi merkezli" bir kurgu yaratmaktadır.
Bunun neticesinde de I. Dünya Savaşı, bugünkü anlamıyla "biz"e karşı hayata geçirilmiş, başarıya ulaşması İstiklâl Savaşı ile engellenebilmiş bir "komplo," "mağlubiyet" ise "zafer"e dönüştürülmektedir. İnşa edilen bu tarih "zafer"e odaklanmakta, 1914- 18 arasında yaşananlar ise bir arka plan vazifesi görmektedir.
Bu yaklaşım Paris toplantısının ana fikri olan "ortak akıl" oluşturularak "kimsenindışında kalamadığı yıkım"ın anlaşılması, yaşanan büyük trajediden "dersçıkarılması" ve tarihselleştirme yapılmasını imkânsız hâle getirmektedir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde modern Türkiye'nin de dahil olduğu yeni dünyayı doğuran "I. Dünya Savaşı"nın unutulması, daha doğru bir ifade ile, ulus-devletin şekillenmesine katkıda bulunduğu varsayılan teleolojik kilometre taşları dışında "hatırlanmamaya çalışılması" şaşırtıcı değildir.
Her konuda "tarihselleştirememe" sorununu aşamayan Türkiye için "I. DünyaSavaşı" bile bir istisnâ oluşturmamaktadır...
.11 Kasım 2018, Pazar
"Öğrenci andı" ritüelini savunan siyasetçiler, son günlerde, İstiklâl Marşı'nda açık "ırkçılık" vurguları bulunduğu gerekçesiyle çok daha masum içeriğe sahip olduğunu düşündükleri söz konusu yemine karşı çıkılmamasını talep etmektedir.
İlk bakışta, "mugalatacehalet melezi" böylesi bir tezin çürütülmesinin gereksiz olduğu düşünülebilir. Buna karşılık, "millet" ve "millî" kavramlarında olduğu gibi "ırk"ın da güncel anlamından yola çıkarak yapılan retrospektif yorumlar ciddî hatalara düşülmesine neden olduğu için konunun değerlendirilmesi yararlı olacaktır.
Yeni kavramlar, eski kelimeler
Modernlik sonrası gerçekliğine cevap vermeye çalışan tüm toplumlarda görüldüğü gibi Osmanlı entelektüelleri de değişim sürecinde yeni bir siyaset lisanı yaratmaya çalışmışlardır. Bu çerçevede "vatan," "millet," "kavim" benzeri kelimeler "yeni" kavramları tanımlama amacıyla kullanılmıştır. Örneğin, kişinin "doğup büyüdüğü" yer anlamındaki "vatan" kelimesi çok daha geniş ve soyut bir kavramı dile getirmeye, "dinî cemaat"e atıfta bulunan "millet," "nation" karşılığı olarak istimâl olunmaya, "kavmiyetçilik" ise "milliyetçilik/ nasyonalizm"i ifade etmeye başlamıştır.
Bunun neticesinde aynı kelimeler farklı mânâlarda kullanılmış, Namık Kemal "vatan" ile yeni bir kavramı dile getirirken, Osmanlı gazetelerinde "ticaret için azimet buyurdukları Dersaadet'ten vatanları olan Manisa'ya avdet ettiler" benzeri açıklamalar yer alabilmiştir. Benzer şekilde "Osmanlı milleti" ile "Ermeni Katolik milleti" eşzamanlı olarak kullanılabilmiş, Müslümanlar "millet- i merhume"nin mensubu olduklarını düşünmüşlerdir.
Damar, nesil, sülâle, soy, neseb, cins anlamları taşıyan "ırk" sözcüğü de bu çerçevede değişik kavramlara atıfta bulunmaya başlamıştır. Bu Osmanlı toplumuna özgü bir gelişme olmamıştır. Avrupa lisanlarında da benzer karşılıkları bulunan "race/ırk ('rasse/ırk' kelimesi Almancada ancak on sekizinci asırda kullanıma girmiştir)" Batı'da on altıncı asır sonrasında "millet" ve "milliyet"leri, Kant'ın "dört temel ırkı (Grundrassen)" ele alan 1775 tarihli eseri, Blumenbach'ın çalışmaları akabinde ivme kazanan fizikî/biyolojik antropoloji araştırmaları ve ilerleyen dönemlerde de Darwinizmin etkisiyle yeni kavramsallaştırmalara işaret etmeye başlamıştır.
Ancak Osmanlı ve Batı toplumlarında "ırk"ın eski anlamlarında da istimâli sürmüştür. Örneğin, Türbedâr Ahmed Amiş Efendi, gençliğinde Yanık Selvi (Sevlievo) Bektaşî dergâhına giderek Sadık Efendi'ye intisab etmek istediğinde kendisine "oğlum daha gençsin, vaktin gelince ırkı temiz birisi gelib seni bulunduğun yerde irşâd eder" cevabı verilmiştir.
Buna karşılık Jön Türk neşriyatında Türklerin "ırk-ı asfer (sarı ırk)"a değil "ırk-ı ebyaz (beyaz ırk)"a ait olduğu vurgulanırken, Yusuf Akçura "Üç Tarz-ı Siyaset" çalışmasında Osmanlı devletinin önündeki en anlamlı seçeneğin "ırk esasına müstenid Türk milliyetçiliği" olduğunu dile getirmiştir.
"Türk Yurdu" dergisi de Cemaleddin Efganî'nin Hindistan'da "Makalât-ı Cemâliye" başlığıyla neşrolunan derlemesi içinde "lisan birliği"nin önemine değinen yazısının tercümesini 1912'de "Vahdet-i Cinsiye (Irkiye) Felsefesi" başlığı altında yayımlamıştır. Efganî'nin "cins/cinsiyet" ifadeleri, çeviriyi yapan Resulzâde Mehmed Emin tarafından Türkçeye bazen "ırk" bazen de "milliyet" sözcükleriyle aktarılmıştır. "Millet"e atıf, "ırk"ın bu dönemdeki yaygın anlamını yansıtmıştır.
Batı toplumlarında "race" kelimesinin kullanımı alanında da benzer bir gelişme yaşanmıştır. "Race/ ırk" bir yandan "iyi soydan gelme"ye atıfta bulunmayı sürdürürken, frenoloji çalışmaları ile antropometrik ölçümleri "bilimsel analiz aracı" olarak sunan, "sarı ve siyah ırklar"ın düşük kalitesini vurgulayan antropoloji çalışmaları "race/ırk"ı farklı bir anlamda kullanmışlardır.
Kavram bu dönemde Batı'daki yaygın kullanımında da "milliyet/etnik gruplar"a atıfta bulunmuştur. Örneğin, 1908'de Scotus Viator takma adı ile "Racial Problems in Hungary" kitabını kaleme alan R. W. Seton-Watson çalışmasında "ırk problemleri"ne değil Sloven ve Rumenler gibi "milliyetler"in Macar yönetiminden kaynaklanan sorunlarına odaklanmıştır.
Mehmed Âkif'in "millet"i
"Irk" kavramının yaygın biçimde "millet/milliyet"e atıfta bulunması Birinci Dünya Savaşı sonrasında da sürmüştür. Örneğin, barış antlaşmalarında değişik milliyetler ve etnik azınlıklar için "Nationalitäten" karşılığı olarak "races" ifadesi tercih olunmuştur.
1918 sonrası Osmanlı kullanımında ise "ırk" ağırlıklı olarak mutasavver "Müslüman milleti" ile bileşenlerine atıfta bulunmuştur. Örneğin, "Misak-ı Millî," işgal altındaki Arap vilâyetleri dışında kalan bölgelerde yaşayan Müslümanların oluşturduğu, Mustafa Kemal Paşa'nın "muhtelif anâsır- ı İslâmiyeden mürekkeb" olduğunu vurgulayacağı bir "millet"i oluşturan unsurların "hukuki ırkiye"lerine vurgu yapmıştır. Bu günümüz anlamıyla "ırkçı" bir yorum değildir.
İslâmcılığın önde gelen simâlarından Mehmed Âkif'in İstiklâl Marşı'nı kaleme aldığı bu dönemde "ırk" ile "Müslüman milliyetçiliği"nin öznesi olan "millet"e atıfta bulunduğu şüphesizdir. Mehmed Âkif, "Berlin Hatırâları" manzûmesinin da ortaya koyduğu gibi "ırk"ın diğer anlamının da farkında olmuş; ama buna eleştirel yaklaşmıştır.
İlerleyen yıllarda yükselen "ırkçılık," Avrupa'da olduğu gibi Türkiye'de de "ırk"ın yaygın biçimde fizikî antropoloji temelli kavramsallaştırmalar ve bunlara dayanan "millet" tanımı için kullanımına yol açmıştır.
Örneğin, Türklerin "sarı ırka mensup olmadıklarını" ispatlaması için Eugène Pittard'ın yanına tez yazmaya gönderilen Âfet İnan, devlet desteğiyle 64,000 denek üzerinde yapılan antropometrik ölçümler neticesinde "millet"i, "brakisefal kafataslıların oluşturduğu ırk birliği" üzerinden tanımlar, Türkiye'nin "millî ırk toprağı olduğunu" savunurken, "Atsız Mecmua" Türklerin "Aryanî sayılması" gerekliliğine işaret etmiştir. 1942'de yayına başlayan "Gök-Börü" dergisi ise kelâm-ı kibâr olarak "Her Irkın Üstünde Türk Irkı!" ifadesini seçecektir. Bu süreçte "ırk"ın eski kullanımları bütünüyle terkolunmuştur.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında diğer mânâları sözlüklerde kalmış olan "ırk" kelimesi fazlasıyla olumsuz kavramsallaştırmalara atıfta bulunmaya başlamış ve "siyaseten doğru olmayan" bir sözcük haline gelmiştir.
"Irk"ın yaptığı atıflar alanında yaşanan değişimin ayrıntılarını bilmemek mümkündür. Buna karşılık, Birinci Meclis'in 1921'de millî marş olarak kabûl ettiği metindeki "kahraman ırkıma" ve "ırkıma yok izmihlâl" ifadelerinden "ırkçılık" türeterek otoriterlik savunusu yapmanın sadece bilgisizlikten kaynaklanmadığı ortadadır.
.
Otoriter ritüel ve söylemleri eleştirmek “Türklük” karşıtlığı mıdır?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 5.01.2018 00:00
İlköğrenim kurumlarında okutulmasına 1933'te başlanan ve süreç içinde metninde değişimler yapılan "Öğrenci Andı"nın kaldırılması işleminin Danıştay 8. Dairesi tarafından iptal edilmesi değişik açılardan tartışılmaktadır. Şaşırtıcı olan, iki savaş arası dönem otoriterliği ürünü bir metin ve ritüeli savunanların bunlara yönelik eleştirileri "Türklük" ve "Cumhuriyet" karşıtlığı olarak yaftalamalarıdır.
Doğrudan ya da "Ara Güler'in tabutu Türk bayrağına sarıldı, dolayısıyla 'Türküm' ifadesinin yer aldığı öğrenci andına da karşı çıkılmaması gerekir" meâlindeki mugalatât yardımıyla dile getirilen böylesi değerlendirmeler konunun çarpıtılmasına neden olmaktadır.
Benzer şekilde tartışmanın öğrenci andı metni yazarının kişilik, eğitim ve siyasal kariyeri üzerine yoğunlaşması da konunun özünden uzaklaşılmasına yol açmaktadır.
Otoriter ritüel
Ulus-devlet kurma ve millet inşa faaliyetlerinin "iki savaş arası dönem"de gerçekleşmesi Türkiye'de resmî ideolojiden kimliğe, milliyetçilik tanımından lider kültü yaratılmasına uzanan alanlarda derin tesirler icra etmiştir.
Kurucu kadronun 1908-1912 dönemi çoğulculuğu yerine 1913-1918 arası fiilî tek parti rejimini sürdürmeyi tercih etmesi de ilerleyen yıllarda Avrupa'da yükselen totaliter rejimlerin yeni "Cumhuriyet"in siyaset ve uygulamaları üzerinde etkili olmasını kolaylaştırmıştır.
Devlet-parti bütünleşmesi, fizikî antropoloji temelli millet inşa girişimi, hatadan münezzeh, insanüstü "Şef" kültü yaratılması, liderin görüşlerinden ideoloji üretilmesi, tarihin, "dünya medeniyetinin kurucu ve yayıcısı, tüm lisanların anası ilk dili konuşan öncü ırk" tezi çerçevesinde araçsallaştırılması benzeri uygulamalar ağırlıklı olarak iki savaş arası dönem sağ otoriter/totaliter rejimlerinden esinlenmiştir.
Dönemin siyasal kadroları içinde Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliği'ndeki totaliter kurum ve uygulamaların Türkiye'ye uyarlanmasını isteyenler bilhassa 1930'ların ikinci yarısında ön plana çıkmışlardır. Bunlar arasında yasama organı üzerinde "Faşist Konsey" benzeri bir yapılanma oluşturma gibi talepleri dile getirenler dahi olmuş, ancak bunlar hayata geçirilmemiştir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde "Öğrenci Andı"nın içerik ve biçim açısından iki savaş arası dönem otoriterliğinin ürünlerinden biri olduğu ortadadır. İlköğrenim çağındaki çocukları askerî düzen içinde toplayarak onlara, bireyin varlığını "kolektif bir yüce varlığa armağan olarak sunmasını" yücelten bir metni tekrarlatmanın dönem "Almanya ve İtalya"sı ile Sovyetler Birliği'ndeki benzerritüelleri andırdığı şüphesizdir.
Orijinal metinde bulunmayan "her şeyin borçlu olunduğu lidere bağlılık ve onun takipçisi olma" vurgusu ise bir darbe döneminde eklenerek söz konusu benzerlik pekiştirilmiştir.
Metni kaleme alan Dr. Reşit Galip'in çocukların anne ve babaları kadar "millet ve budun"a ait olduğunu ileri süren düşüncelerini yansıtan "Öğrenci Andı," bir "toplumsallaştırma aracı"ndan ziyade devletin bireyleri otoriterliği baskın bir ideolojik söylem çerçevesinde şekillendirmesi gayretinin ürünüdür.
Dolayısıyla "Öğrenci Andı"nın Büyük Britanya'dan kopuş ve kapsamlı göçmen kabûlü sonrasında "sadakat"in öncelik kazandığı ABD'de federal ve eyalet düzeyinde uygulanan "sadakat yeminleri"nin (loyalty oaths) uzantısı niteliğindeki "bağlılık vaadi (pledge of allegiance)" ile karşılaştırmak anlamlı değildir.
Okullara bayrak asılması hareketi örgütleyicilerinden Francis Bellamy'nin 1892'de kaleme aldığı söz konusu metin "herkes için özgürlük ve adalet" talebini dile getirerek "bayrak" ve "millet"e atıfta bulunduğu gibi ritüeli de militer bir töreni andırmaz.
Bunun yanı sıra "bağlılık vaadi," bilhassa "Tanrı" ifadesinin metne eklenmesi sonrasında, çoğunluğu eyalet yüksek mahkemeleri ve Anayasa Mahkemesi'ne havale olunan itirazların konusu olmuştur. Hawaii, Iowa, Wyoming benzeri eyaletler "vaat"in uygulanmasını zorunlu kılmamış, Anayasa Mahkemesi ise öğrencilerin "Amerikan bayrağını selamlama ve bağlılık vaadi okumayamecbur tutulamayacakları," bunun "ifade özgürlüğü ile çelişeceği"ni 1943'te karara bağlamıştır.
Kutsal emanet mi?
Türkiye'de Erken Cumhuriyet uygulamaları ile o dönemde "icat edilengelenekler"in kutsanması alanında toptancı yaklaşımın benimsenmesi "Öğrenci Andı" benzeri otoriter ritüellere meşruiyet zırhı ve dokunulmazlık sağlamaktadır.
İlköğrenim çağındaki çocuklara militer görünümlü ritüeller aracılığıyla "ne oldukları," "hayattaki hedeflerinin neler olduğu" ve "kimin izinde yürümeleri gerektiği" üzerine "zorunlu" ant içtirmek, "bunların niteliğinden/ kişiliğinden bağımsız olarak," anlamlı ve çoğulcu toplum ile uyumlu değildir.
"Öğrenci Andı"nın "birey"i kolektif varlık içinde "eritme" hedefli içeriği böylesi bir uygulamayı daha da sorunlu hale getirmektedir.
Erken Cumhuriyet döneminde "icat edilen tüm gelenekler"in, geliştirilen hertürlü tezin ve uygulanan bütün siyasetlerin "kutsal ve dokunulamaz" birer "emanet" olduğunu düşünmek dogmatik bir altın çağlaştırmanın ürünüdür. Bu yaklaşım katı biçimde benimsense hâlâ tek parti rejimini sürdürmemiz, "Şeflik" kurumunu muhafaza etmemiz, millet tanımını fizikî antropoloji temelinde yapmamız, öğrencilere Türk Tarih ve Dil Tezleri'nin varsayımlarınıbenimsettirmemiz gerekirdi.
Çoğulcu bir demokraside bunlar sürdürülemeyeceği gibi "Öğrenci Andı" benzeri otoriter bir ritüel ile çocuklara "zorunlu yemin" ettirilmesi de hayata geçirilemez. Bu uygulamanın Erken Cumhuriyet döneminde başlatılmış olması onun devamını gerekli kılmaz.
İki savaş arası dönem otoriterliği ürünü ritüelleri eleştirmenin, bunların çoğulcu toplumda yeri olamayacağını vurgulamanın "Türklük" ve "Cumhuriyet" düşmanlığı olarak yorumlanması ciddî bir kavram kargaşasıdır.
Bu tür uygulamaları tenkit, anılan kavramlara karşıtlık anlamına gelmediği gibi siyasal sosyalleştirmenin yapılmadığı bir toplum talebini de dile getirmez.
Buna karşılık, toplumsallaştırmanın militer törenler aracılığı ve otoriter ideolojilerin kimliklendirme, yaşam hedefi dayatma ve bireyi kolektif varlık içinde eritme yaklaşımları çerçevesinde hayata geçirilmesinin fazlasıyla sorunlu olduğunu vurgulamak gereklidir.
Bunlar yerine çocukları devletin ideolojik tercihleri çerçevesinde dilediğince yoğuracağı malzeme olarak görmeyerek, "özgür bireyler" olarak hayata hazırlamayı hedefleyen, değişik alanlarda seçimi onlar ile ailelerine bırakan, "hukukun üstünlüğü," "eşit vatandaşlık" ve "çoğulculuk kültürü"nü ön plana çıkartan toplumsallaştırma siyasetlerinin benimsenmesi yararlı olacaktır.
.
Temsilî demokrasi” krizinde Türkiye
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 30.10.2018 00:00
Geçen hafta Türkiye'nin "millî irade fetişizmi-vesayet" kısır döngüsünü kırarak "temsilî demokrasi"nin yaşadığı krizin yansımalarına çözüm aramasının gerekliliğini vurgulamıştık. Dile getirmeye çalıştığımız gibi, seçimlerin kendibaşına "yönetilenlerin aynı zamanda yönettiği," sorunsuz bir "temsilîdemokrasi" sağladığına duyulan inanç ve sistemin "oyokrasi"ye dönüşümününpanzehirinin "bürokratik vesayet" olduğu yaklaşımları Türkiye'yi anlamsız bir kutuplaşmaya sürüklemiştir.
Bunun neticesinde egemen demokrasi tasavvurumuz yetmiş yıl öncesi değer ve koşullarına dayanmayı sürdürürken, bu alanda geliştirilebilen karşıt tasavvur ise "iki savaş arası dönem otoriterliğinin demokratikleştirilmesi" ötesine geçememektedir.
Tasavvurların güncellikle uyumsuzluğu, "nasıl yönetileceği"nden ziyade "kimin yöneteceği"ne odaklanan, "kazanan hepsini alır" temelli siyaset anlayışı ve lider oligarşisinin egemen olduğu parti yapılanmaları ile birleştiğinde, toplumdan ayrışan bir "siyaset sınıfı"nın merkezinde yer aldığı, "katılım"ın ise asgarî seviyede kaldığı, sorunlu bir "demokrasi"nin şekillenmesine neden olmaktadır.
"Temsilî"nin dönüşümü
Pierre Rosanvallon ve Bernard Manin benzeri demokrasi tarihi araştırmacıları"modern demokrasi"nin "krizi"nin söz konusu olmadığı bir dönem yaşanmadığının altını çizmektedir. Ancak küresel ölçekli ve "yapısal" nitelikligüncel buhran tartışılırken üzerinde birleşilen nokta "çağdaş demokrasi"nin"temsilî" ötesine taşınma (post-representative) aşamasına geldiğidir.
Temsilî demokrasi post-modern toplumun "katılım" ve "çoğulculuk" alanlarındaki taleplerine cevap vermekte fazlasıyla yetersiz kalmaktadır.
Bunun doğurduğu toplumsal tepki ise "popülarizm" ve "yönetiminbaşkanlaşması"nı beslemenin yanı sıra parti program ve hedefleri çerçevesinde siyaset yapma yerine "adaletsiz olduğu düşünülen" gelişmelere karşı kendiliğinden gelişen, olay bazlı "protestoculuk"u öne çıkartmaktadır.
Yaşanan iletişim devriminin de katkısıyla günümüz "temsilî demokrasisi"nde "siyasal aktivizm" "parti programı hayata geçirmek"ten ziyade "tepkigösterme"ye odaklanmaktadır.
Günümüzdeki demokrasi buhranının "temsilî" modelin "katılımcı demokrasi"yi hayata geçirmekteki yetersizliğinden kaynaklanması, onun yapısal bir dönüşüm yaşanmadan sürdürülebilmesini imkânsız kılmaktadır.
İki yıl önce "temsilî demokrasi"nin krizi üzerine Avustralya Parlamentosu'nda konuşan Profesör Simon Tormey, bu model ve doğurduğu ana akım siyasetin günümüzde işlevsiz hale geldiğini, buna karşılık, henüz yeni bir yaklaşımın benimsenmemesi nedeniyle bir "arada kalınma" durumunda bulunulduğunu dile getirmiştir.
Seçeneklere yoğunlaşma
Bu "arada kalış,"1980 ve 90'larda Jürgen Habermas ve John Rawls tarafındandile getirilen "müzakereci (deliberative) demokrasi" ve "demokratik adalet" modellerine yeni seçeneklerin eklenmesine neden olmuştur. Katılımcı(participatory), dönüşlü/yansıtıcı (reflexive), müdahaleci (interventionist), birliksel(associative), etkileyici (expressive) benzeri "demokrasi" modelleri katılımın dikey biçim ve "seçim"e indirgendiği, "siyaset sınıfı"nın aristokrasi ya da bürokrasi benzeri "toplumdan kopuk" ve "yukarıdan bakan" bir katmana dönüştüğü "temsilî" örneği dönüştürmeyi hedeflemektedir.
Bu modellere ek olarak "siyaset"i "şeffaflık, ulaşılabilirlik, denetlenebilirlik" benzeri ilkelerden oluşan bir demokratik "değerler sistemi"ne bağımlı kılarak geleneksel "temsil kurumları"nı ıslâh etme, yerel idareleri küçük birimlere bölerek tabanda geniş katılım sağlama ve sivil toplumun kesintisiz müdahalesini düzenleme benzeri öneriler de yaygın biçimde tartışılmaktadır.
Bu çerçevede, siyaset bilimcilerden yasama organlarına ulaşan bir yelpazede arayışlar sürdürülmekte, değişik çözüm önerileri getirilmektedir.
Bunların hepsinin de vurguladığı gibi günümüz "temsilî demokrasi" krizinin Gordion düğümü ancak "katılım"ın sürekli hale getirilmesi ve yatay biçimleri kapsaması ile çözülebilecektir.
Bunu sağlamak amacıyla kuramsal yayınlar, geniş katılımlı konferanslar kadar uygulamaya yönelik öncü girişimler de hayata geçirilmektedir.
Örneğin önde gelen demokrasi kuramcılarından Rosanvallon'un başlattığı "Görünmeyenlerin Parlamentosu" girişimi, sesini duyuramayan ve topluma yabancılaşan "siyaset sınıfı"nın radarına giremeyen "ortalama" insanlara kanal açmakla kalmayarak, bireylerin kendilerininki dışında kalan katmanların sorunlarını anlamalarına yardımcı olmaktadır. Bu tür bireyler tarafından dile getirilerek geniş olanları küçük risâleler şeklinde basılan, diğerleri ise web sitesinde yayımlanan "gerçek yaşam anlatıları" toplumun görünmeyenlerini "herkesin üyesi olabildiği" bir "parlamento"nun temsilcileri durumuna getirmektedir.
Avustralya Parlamentosu benzeri kurumlar, hızla zemin kaybeden "temsilîdemokrasi"nin güncel krizi ve geliştirilebilecek yeni demokrasi modelleri konusunda oturumlar düzenlemekte, "katılım"ı genişletmeye çalışmaktadır. Bu çerçevede İsrail'de 2001'de siyasal iktidarların onları iktidara getiren seçimlerde oy kullanamayan gelecek nesilleri bağlayıcı kararlar almasını denetleyecek bir "Gelecek Nesiller Komisyonu" kurulmuş, ancak karar alma sürecini ağırlaştırdığı gerekçesiyle beş yıl sonra lağvolunmuştur.
Bu gayret ve girişimlerin somut neticeler ortaya koymadığı, Rosanvallon'un "parlamentosu" benzeri öncü deneyimlerin ütopik niteliklerinin ağır bastığı ortadadır.
Türkiye ve kriz
Türkiye açısından önemli olan, küresel sorgulamaya tabi tutulan "temsilîdemokrasi"nin sorunları ile değişik seçeneklerin neredeyse hiç tartışılmaması,mevcudun "ideal" olduğunun düşünülmesidir.
Bunun istisnâsı gündemimizde kısa süre kalan "ileri demokrasi" kavramsallaştırmasıdır. Temsilî demokrasinin küresel ölçekli krizinden ziyade kendi örneğimizdeki yapısal sorunların giderilmesine atıfta bulunan bu muğlâk ifadenin de içi doldurulamamıştır.
Temsilî demokrasinin yaşadığı kapsamlı buhran, hatırı sayılır eksiklikleri bulunan demokrasimizin sorunları ile birleştiğinde karamsarlığa düşülmesine neden olabilecek bir tablo şekillenmektedir.
Sivil toplumu diğer bir ifade ile "toplumsal sermaye"yi güçlendirecek, yerel yönetimleri geliştirecek, yatay kanallar açarak "katılım"ı sürekli hale getirecek girişimlerin "güvenlik" riski olarak algılanması ise hareket alanını fazlasıyla daraltmaktadır.
Demokrasimizin yapısal sorunları "temsilî demokrasi"nin küresel krizini daha güçlü biçimde hissetmemize neden olmaktadır. Her iki alanda da girişim yapılmaması, küresel standartlar çerçevesinde "gelişmiş oyokrasi" sınıflamasına sokulabilecek, 1946 model, "seçimden seçime katılım/ kazanan hepsini alır" temelli bir "demokrasi"nin "ehven-i şerreyn" haline gelmesine neden olmaktadır.
Bu, iki savaş arası dönem otoriterliğinin "demokrasiye uyarlanması" karşıt tasavvuru ile kıyaslandığında, şüphesiz "ehven" bir seçenektir. Buna karşılık, böylesi bir tasavvuru "yeterli" bulmak sadece demokrasimizin kapsamlı sorunlarına çare bulunmasını zorlaştırmaz, post-modern gerçekliğin dayattığı küresel krizden de büyük hasarla çıkmamıza neden olur.
.
Millî irade-vesayet” kısır döngüsünü kırmak
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 22.10.2018 00:00
Alexis de Tocqueville Eski Rejim ve Devrim (1856) eserinde "hükûmet etmenin oldukça basitleştiğini" vurgulamıştı. Kendisine göre gelinen noktada "sayılarneyin kanun ve doğru olduğunun" kararlaştırılmasına yetmekteydi. Dolayısıyla "siyaset bir matematik sorununa indirgenmişti." Tocqueville'in yargısı on dokuzuncu asır ortalarında "demokrasi"ye yaygın yaklaşımı yansıtıyordu. Seçimler "temsil"i sağlıyor, onları kazananlar toplumun tümü adına yönetimi üstleniyorlardı. Siyaset gerçekten de "matematik"e indirgenmişti.
Rousseau'nun da altını çizdiği gibi "temsilî hükûmet ve demokrasi" "modernlik"in ürettiği bir yönetim biçimidir. Antik ve ortaçağlarda rejimden bağımsız olarak "temsilci" kavramı hattâ kelimesi mevcut değildi. Örneğin, Roma senatörleri, modern parlamentoların üyelerinin tersine, kendilerini "halkın temsilcisi" olarak görmedikleri gibi "temsil" kavramına da bütünüyle yabancı idiler.
Modernlik ve temsil
Buna karşılık "yönetilenin aynı zamanda yönetmesini" sağlayacak "demokrasi"nin modernlik sonrası koşul ve ölçeklerindeki uygulaması ancak "temsil" ile mümkün olabilirdi. Antik Atina sitesinin eklesya, boule ve agorası, ortaçağda San Marino'yu yöneten geniş katılımlı "Arengo" meclisi ve İsviçre'nin 1798 anayasası çerçevesinde şekillenerek referenda ile karar alan "modern doğrudan demokrasi"sinin modern gerçeklikte tesisi ölçek sorunu nedeniyle mümkün değildi.
Modernlik sonrası şartlarının "temsilî" olanı "tek seçenek" haline getirmesi, "dolaylı demokrasi"nin sorunlarını ortadan kaldırmıyordu.
On sekiz ve dokuzuncu yüzyıllarda Madison ve Sieyès'den Paine ve Mill'e ulaşan bir yelpaze- deki düşünürler "seçilen"in "seçen"i ne ölçüde temsil edebileceği ve "çoğunluk"un toplumun tümü adına nasıl karar alabileceğini tartışmıştır. On dokuzuncu asır sonundan iki savaş arası döneme uzanan zaman diliminde ise "dolaylı demokrasi"nin işlevselliği ciddî biçimde sorgulanmıştır.
Bu dönemin en yaygın tartışma konusu "demokrasinin krizi" olmuş, "temsil"in "yönetilenin yönetmesi"ni sağladığına duyulan inancın azalması demokrasi dışı seçeneklerin revaç bulmasına neden olmuştur. Demokrasinin İkinci Dünya Savaşı öncesindeki küresel gerileyişinde "seçim"in "temsilcileri belirlediği," buna karşılık, "temsili sağlamayarak" "siyaset aristokrasisi" yarattığı tezinin entelektüel mehâfilde egemen olması da önemli rol oynamıştır.
1945 sonrasının iki kutuplu dünyasının bir bölümünde gerçek anlamıyla seçim yapmayan "parti diktatörlüğü"nün "burjuva demokrasisi"ne kıyasla "temsil"i hayata daha iyi geçirdiği savunulmuştur.
Diğer bölümde ise mekanik "seçim- temsil- temsilî demokrasi" süreci idealleştirilirken, evvelce dile getirilmiş sorunlar büyük ölçüde halının altına süpürülmüştür.
Temsil kavramı üzerine en kapsamlı eseri kaleme almış olan Hanna Pitkin'in vurguladığı gibi "temsilî demokrasi" uygulamada "siyasal iktidar için partirekabeti"ne dönüşmüştür. Ancak uzun süre tüm eksiklerine karşın bunun ötesine geçecek "demokrasi" taleplerinin gerçekçi ve uygulanabilir olmadığı düşünülmüştür.
Millî irade-vesayet
Türkiye "seçim- temsil- demokrasi" mekanik ilişkisinin sorgulanmadan kabûlgördüğü örnekler arasındadır. Temel hedefi "kanun-i esasî ile iktidarı sınırlama" olan on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı anayasacı hareketi, "seçim ve temsil"i bu çerçevede tartışmıştır. Namık Kemal ve Yeni Osmanlı arkadaşları "meclis"i "yönetilenin yönetmesini sağlayacak" bir kurumdan ziyade "bürokrasi diktatörlüğünü sınırlama aracı" olarak kavramsallaştırmışlardır. Teorik olarak meb'usların "millet"i temsil edeceği, sınırlamayı onlar adına yapacağının varsayılmasına karşılık bunun neticesinin "temsilî demokrasi" değil "meşrutî, denetlenen iktidar" olacağı düşünülmüştür.
Diğer bir ifade ile Osmanlı "Madison, Sieyès ya da Paine"leri olmamış, "seçilen"in "seçen"i ne ölçüde temsil ettiği tartışması Osmanlı siyasal literatüründe geniş yer bulmamıştır. 1877-78 deneyimi sonrasında 1908'de yeniden seçim yapılabildiğinde, sadece sandıkları sayım merkezlerine götüren coşkulu kalabalıklar değil siyasetçi ve entelektüeller de meb'usların, "soyut" milletin, ete kemiğe bürünmüş, "somut" hali olduğunu varsaymıştır.
1913-1918 ve 1923-1946 yılları arasında "seçim" kavramının içinin boşaltılmasıyla meb'usların "atanması" her türlü temsil ve demokrasi tartışmasını anlamsız kılmıştır. Bunun bir diğer neticesi ise "millî irade fetişizmi" yaratmasıdır. Temsilin yok edildiği, meb'usların bürokratlaştığı tek parti idaresi altında doğal olarak "sandığa giderek tercih yapabilme" en yüksek siyasal ideal haline gelmiştir.
Bunun mücadelesinin uzun süren otoriter tek parti yönetimi sonrasında ve 1946'da hileli seçim yapan bir bürokrasi diktatörlüğüne karşı verilmesi "millî irade" kutsamasının ivme kazanmasına yol açmıştır. 1960 sonrasında hayata geçirilen "iktidarı muktedir yapmayan ve siyasal alanı daraltan" vesayet uygulamaları ise bunu pekiştirmiştir. Bu da "yönetilenin yönetmesini" sağlama alanında alternatifi olmadığı varsayılan "temsilî demokrasi"nin sorunları ve seçeneklerinin bir kenara bırakılmasına neden olmuştur.
Türkiye'de kalkınmacı muhafazakâr siyaset Pitkin'in ifadesiyle "iktidar için partirekabeti"nin "temsilî demokrasi"yi işletme alanında "gerek" olmanın ötesinde "yeter" olduğunu düşünmüştür. Seçim kazanamayan devletçi modernleşme kutbu ise "seçim kazanmanın yeterli olmadığı" yargısına "temsilî demokrasi"nin sorunlarını tartışarak, "daha ileri demokrasi" tasavvurları geliştirerek değil "bürokratik vesayet" savunusu çerçevesinde ulaşmıştır.
Bu fetişleştirmenin siyaseti "matematik"e indirgeyeceği, seçimi "kazanan hepsini alır" temelli bir "sıfır toplamlı oyun"un aracı haline getireceği, siyasal alan tekeli yaratacağı, dolayısıyla da "demokrasi" kalitesini fazlasıyla düşüreceği göz ardı edilmiştir. Süleyman Demirel'in "226'yı bulma" söylemi, bir mühendisin hesapçılığından ziyade, siyasetin, Tocqueville'in vurguladığı anlamda "matematik"e indirgenmesini yansıtmıştır. Devletçi modernleşme sözcüleri ise kurumların "denge ve denetleme" değil "engelleme ve sınırlama" yapmasını savunurken bunu, "demokrasi"yi geliştirme adına değil "vesayet"i tahkim için dile getirmişlerdir.
Demokrasi kalitesi
Ana akım partilerin 1946 model "millî irade" ile 1930'ları altın çağlaştıran "vesayetçilik" ekseninde konuşlanması "temsilî demokrasi"nin "temsil" alanındaki sorunlarının tartışılmadığı bir siyaset zemini yaratmıştır. Bu ise "demokrasi"nin büyük ölçüde seçime indirgendiği "siyaset" anlayışının sorgulanmadan içselleştirilmesi, bundan fazlasını isteyenlerin seslerine kulak asılmamasına neden olmuştur.
Buna karşılık, Türkiye'nin "temsilî demokrasi"nin sorunlarını ve demokrasi kalitesinin nasıl yükseltilebileceğini "millî iradevesayet" kısır döngüsünü kırarak tartışmaya açmasının gerekli olduğu ortadadır.
.
Avrupa’da ne yükseliyor?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 15.10.2018 00:00
Batı Avrupa ve 1989 sonrasında demokrasi inşa süreci başlatan Doğu Avrupa ülkelerinde "radikal sağ popülizm," "sağ radikalizm," "yeni popülizm," "sağ aşırılık," "milliyetçi popülizm" benzeri kavramsallaştırmalar aracılığı ile tanımlanan hareket ve partilerin önlenemez yükselişi eski kıtada kapsamlı bir siyasal dönüşümün yaşandığını ortaya koymaktadır.
.
Ortadoğu Balkanlaşırken Ortadoğulu da Balkanlılaşıyor mu?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
"Balkanlaşma," 1912-13 Balkan Harpleri sonrasında kullanıma sokulan bir kavram olarak bir bölge ya da ülkenin "birbirine düşman, türdeş olmayan" parçalara bölünmesi ve bunların çatışmalarını dış destek de alarak artan yoğunlukta sürdürmelerine atıfta bulunmaya başlamıştır. Osmanlı devleti karşısında beklenmeyen bir başarı sağladıktan sonra paylaşımdaki anlaşmazlıklar nedeniyle savaşa tutuşan eski Balkan müttefikleri büyük devletler müdahalesi neticesinde kimsenin memnun olmadığı, herkesin "çatışarak" değiştirmeyi umduğu yeni bir "status quo"ya razı olmuşlardı.
Bu "geçici" düzen ise her büyük krizde canlanan bir çatışmayı tetiklemişti. "Balkanlaşma" ifadesi şüphesiz benzer örnekleri açıklayacak önemli bir kavramsallaştırma idi.
Ortadoğu Balkanlaşması
1960'lı yıllarda "Afrika'nın Balkanlaşması," Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrasında da "Orta Asya'nın Balkanlaşması" ifadeleriyle yeniden kullanıma sokulan bu kavram son dönemlerde yeni bir alan için sıklıkla gündeme getirilmektedir.
Uluslararası ilişkiler literatürü ve medya tarafından tedavüle sokulan "Ortadoğu'nun Balkanlaşması" değerlendirmesi Irak istilâsı sonrasında yaşanan sürecin değerlendirilmesine yardımcı olmaktadır.
Libya'dan Yemen'e ulaşan bir coğrafyada "parçalanma" gerçekleşmekte, buna karşılık bölgede geçici bir düzen dahi oluşamamaktadır. Avrupa dengesinin ağır toplarının 1913'te Balkanlar'da dayattıklarına benzer bir "status quo"nun günümüzde şekillendirilmesinin mümkün olamaması bir yana küresel güçlerin bu konuda varacakları bir uzlaşmanın dahi "çatışma"yı durduramayacağı ortadadır.
Bu açıdan değerlendirildiğinde Ortadoğu'daki "Balkanlaşma" ucu açık bir mücadele biçimini almaktadır.
Bölgesel güçler, o ülkelerde rejim değişimi isteyen muhalifler, alan açmaya çalışan yerel güçler, sınır tanımayan radikal dinî örgütlenmeler ve doğrudan müdahil küresel güçlerin büyük çoğunluğu maksimalist karakterli tasavvurlarının uyuşturulması mümkün olamadığından ufukta "Balkanlaşma"nın sonu da görünmemektedir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde "Ortadoğu'nun Balkanlaşması" Balkanlar, Afrika ve Orta Asya benzeri alanların "Balkanlaşması"ndan farklılaşmaktadır.
Bu son "Balkanlaşma"yı, örneğin 1913'te Balkanlar'da yapıldığı gibi geçici bir süre için dahi "derin dondurucuya sokacak" bir "yeni düzen" söz konusu değildir. Benzer şekilde "Balkanlaştığı" savunulan Afrika ve Orta Asya'da yaşanan çatışmalara karşın kırılgan da olsa yeni "status quo"ları şekillendiren dinamikler günümüz Ortadoğu'sunda mevcut değildir.
Medenîleştirme misyonu
Carnegie Endowment for International Peace, Birinci Dünya Savaşı'nı tetikleyen Temmuz Krizi'nden kısa süre önce Balkan Savaşları'na ilişkin bir rapor yayımlamıştı. Bu değerlendirmede savaşın nedenleri ve nasıl yönetildiği tartışılırken "medenî dünyanın Balkanlar'a yönelik vazifesinin ne olduğu" da tartışılıyordu. Bu vurgu şüphesiz "Balkanlar"ın "medenî dünya"nın parçası olarak görülmediğinin altını çiziyordu.
Gerçekten de Batı Avrupa ve ABD'de yaratılan "Homo Balcanicus" tipi medenîleşmemiş, vahşi, kan dökücü, anlamsız nedenlerden dolayı savaşan, mantıklı karar alamayan bir kişiliğe atıfta bulunuyordu.
1933'te Nobel Barış Ödülü'nü kazanacak olan Sir Ralph Norman Angell, Balkan Harbi başlangıcında yayımladığı bir kitapta "nazik ve saygılı kişilerin, barış yanlısı bir şahıs meclislerinde iken 'Balkanlar' ifadesini kullanmanın 'kaba' olduğunu düşündükleri"ni dile getirmişti.
Aleko Konstantinov'un mizah romancıklarının anti-kahramanı olan eğitimsiz, cahil, kaba, garip kıyafetli ve bencil "Bay Ganyo Balkanski," bir anlamda, Batı kamuoyundaki yaygın "algı"yı ete kemiğe büründürüyordu.
"Balkanlar" ve "Balkanlı"ya böylesi yaklaşım ise bölgeyi düzenleme, sakinlerini ise "medenîleştirme" yaklaşımını beraberinde getiriyordu.
"Batı"da yaratılan "Doğu"lar hiyerarşisinde "Balkanlar" şüphesiz "Yakındoğu," "Ortadoğu" ve "Afrika" benzeri Doğu (Orient)'lerden daha üst bir konuma yerleştiriliyor; ama sorunlarının temelinde "Homo Balcanicus" karakterinin yatması nedeniyle "medenîleştirilmesi"nin gerekliliği de vurgulanmadan geçilmiyordu.
İlginç olan "Batı" kamuoyu ve siyaset yapıcılarının "Balkanlaşma"nın önemli nedenlerinden birisinin de bir tür "Oryantalizm" olan "Balkanlaştırma" olduğunu görememeleridir. Bu zaviyeden değerlendirildiğinde "Balkanlaştığı" iddia edilen bölgelerin değişik seviyelerde "medenîleştirme misyonları"nın hedefi haline getirilmesi tesadüfî değildir.
Balkanlılaşan Ortadoğulu
Sınırları keyfemayeşâ belirlenen, içinde yaşayanların basmakalıp "tip"ler üzerinden değerlendirildiği "bölge"lerin "Balkanlaştırılması" ve sorunlarının "medenîleştirme" ve "medenî dünya" tarafından çözümlenebileceği yaklaşımı"Balkanlaşma"nın nedenlerinden birisini oluşturmaktadır.
"Ortadoğu"nun "Balkanlaşması"nın on dokuzuncu asırda "Balkanlı"ya atfedilen tüm olumsuzlukları içermenin yanı sıra büyük çoğunluğunun "Müslüman" olması gibi ek bir "fanatizm"e de sahip olduğu varsayılan "Ortadoğulu"dan kaynaklandığını düşünmek güçlü ırkçı vurgular taşıyan bir indirgemeciliktir.
Sınır anlaşmazlıkları, kuvvetli düşmanlık duyguları, mezhep çatışmaları ve demokratikleşememe, sınırları akışkan bir "bölge" sakinlerinin "karakter" ve "inançlar"ı üzerinden açıklanamaz. Böylesi bir değerlendirme bu bölgenin nasıl olup da Balkanlar "Balkanlaşırken" nisbî sükûnete sahip olduğunu açıklamakta yetersiz kalmaktadır.
Sykes-Picot uzlaşması sonrasında Londra ve Paris'te çizilen keyfî sınırlar ile oluşturulan yapay devletler, onlar ile uyumsuz biçimde inşa edilen milletler, dışlanan azınlıklar, iktidara geçirilen kukla liderler, küresel güç desteği ile ayakta durabilen despotlar söz konusu "Balkanlaşma"da "Ortadoğulu" karakterinden daha önemli rol oynamıştır.
Suriye'nin mezhep diktatörlüğüne evrilmesi, Irak'ın fiilen parçalanması, Cebel Lübnan'daki mezhepçi çatışmanın tüm Lübnan'ı kapsaması, Filistin Mandası'nın küresel ölçekte İkinci Dünya Savaşı sonrasının en büyük sorununu doğurması benzeri gelişmelerin kaynağı "Ortadoğulu karakteri" değildir.
Sınır anlaşmazlıkları, mezhep çatışmaları, azınlıkların dışlanması, demokrasi eksikliği "bölgesel karakter"in neticesi değildir. Bunlar dünyanın Avrupa'nın da dahil olduğu değişik coğrafî kesitlerinde yaşanabilmektedir.
"Ortadoğu"nun "Balkanlaştığı" gerçekçi bir tespittir. Bu bölgedeki yaşanacakların "Balkanlaşma" kavramını yeni ufuklara taşıyacağı şüphesizdir.
Bir asır öncesi "Balkanlar"ındakini andıran bir "Balkanlaşma"nın çok daha geniş bir alanda yaşanması ve dış müdahaleler "Ortadoğu"nun yeni bir düzene kavuşmak için daha uzun bir süre beklemesine neden olacaktır.
Sorunun kökeninde "Ortadoğulu" karakteri olduğunu iddia etmek ise "Balkanlar"daki "Balkanlaşma"da da tecrübe edildiği gibi onun anlaşılması ve çözümüne katkıda bulunmayacaktır.
.
“Sosyal medya”nın demokratikleştirici etkisi: Gerçekleşmeyen hayal
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
Michel Foucault, 1983'te University of California (Berkeley)'de verdiği konferans serisinde "demokrasi" ile "özgür konuşma ve gerçeği dile getirme" arasındaki ilişkiyi antik Yunan örneğinden yola çıkarak değerlendirmişti. Ünlü düşünür bu çerçevede Atina demokrasisinin temel taşları arasında bulunan bir kavramın çağdaş demokrasilerin işleyişinde önemli rol oynayabileceğinin altını çizmişti.
Foucault'ya göre "özgürce konuşma cesareti" ya da "gerçek ve doğru olduğudüşünüleni korkmadan dile getirme" olarak tanımlanabilecek "parrhesia," demokrasinin işlerlik kazanmasında "demokratik anayasa" ve "vatandaşlar arası eşit söz ve katılım hakları" kadar önemli rol oynuyordu.
Bir "hak" değil ama "asimetrik bir ilişkide" sözleşmeye dayalı "yetkilendirme/izin verme" olan "gerçek olduğu düşünüleni söyleme," "samimiyet," "risk alma," "eleştiri" ve "vatandaşlık vazifesini ifa" unsurlarını içeren bir faaliyetti. Foucault, "doğru olduğu düşünülenin risk alınarak dile getirilmesi"nin"muhalefeti hoş gören bir demokrasi" yaratmaktan ziyade "dönüştürücü" etki gerçekleştirdiğini, bunun yapılabildiği demokrasilerde "siyaset"in söylem ve "rolsahneleme" ötesine geçebildiğini savunuyordu.
Hiçbir vatandaşın görüşlerinden hoşlanılmadığı ya da sözleri incitici bulunduğu için görüşlerini dile getirmesine karşı çıkılmaması ve Ksenofon'un "Apomnemoneumata"sında da zikredildiği gibi Eflatun'un ağabeyi Glaucon'un yaptığı anlamsızlık düzeyi yüksek konuşmaların dahi engellenmemesi çoğulculuk, katılım ve eşitlik temelli bir demokrasinin hayata geçirilmesinde birincil rol oynuyordu.
"Parrhesia," demokrasinin rejim olarak câzibesini kaybettiği ilerleyen çağlarda farklı bir anlam kazanmış ve yakın danışmanlarının mutlak hükümdarlara "korkmadan, gereğinde risk alarak" tavsiyede bulunmalarına atıfta bulunmaya başlamıştır.
Küresel "agora"
"Parrhesia" ya da onun yokluğu, Foucault'nun analizleri sonrasında demokrasi kuramının önemli tartışmalarından birini oluşturmuştur. Bu çerçevede ele alınan konulardan biri de Internet ve "sosyal medya"nın "parrhesia"nın antik Atina örneğindekine benzer şekilde hayata geçirilmesini sağlama konusunda yaratabileceği "devrim" olmuştur.
Sosyal medyanın "Arap Baharı" ve "Occupy" benzeri hareketlerde oynadığı rol ile WikiLeaks web sitesinin gizli yazışmaları gün ışığına çıkartması, modern demokrasilerin antik şehir örnekleriyle kıyaslanamayacak büyüklükteki vatandaş havuzunun bu araç sayesinde erişimi kolay "açık tartışma alanı (agora)"ya kavuşabileceği ümidini yeşertmiştir.
Sosyal medyanın oluşturacağı post-modern "korkusuzca doğru söyleme kültürü" aracılığıyla "sanal toplumsal sermaye" yaratacağı ve şekillenecek yeni "sivil toplum"un antik sitenin "agora"sına benzeyen; ama fizikî mekân ve sınırları olmayan, istenildiği anda girilebilen "sanal kamusal alan"da her türlü fikir, eleştiri ve tasavvuru tartışarak "katılımcı" ve "çoğunluklu" topluma geçişi sağlayacağı tezi kâğıt üzerinde şüphesiz anlamlıydı.
Bu açıdan bakıldığında, Pramod Nayar, François Allard-Huver benzeri akademisyenlerin literatüre kazandırdıkları "dijital parrhesia," elektronik "agora"sında "doğru olduğu düşünülenin" çekinmeden ve yaptırım korkusu olmadan söylenebildiği yeni katılımcı demokrasinin temel unsurlarından birisi olacak, marjinalleştirilen, sansürlenen kesimlerin "ses"i işlevini de görecekti.
Demokratikleşme yerine popülizm
Sosyal medyanın sınır tanımayan bir "elektronik agora" yarattığı kuşkusuzdur. Buna karşılık farklı görüşlerin korkusuzca dile getirilebildiği bu "yeni alan"ın demokratikleşmeye kapsamlı katkıda bulunacağı varsayımı doğrulanmamıştır. Sosyal medyanın şekillendirdiği "elektronik agora" modern demokrasilerin temel sorunlarından biri olan "katılım"ı kolaylaştırmış ve artırmış buna karşılık antik demokrasilerdekine benzer bir "alan" yaratmakta başarısız olmuştur.
Sahte kimlikle katılım, troll örgütlenmelerinin yaygınlaşması ve statü yükseltme amaçlı kullanım sosyal medyayı "doğru olduğunu düşündüğünü dile getiren samimi vatandaşlar platformu"ndan "rol sahnelemenin ön plana çıktığı sanal linç ve saldırı alanı" ve gerçeklik ötesi (post-truth) çağının "alternatifgerçeklerini yayma aracı"na dönüştürmüştür.
Sosyal medya buna ek olarak filtre balonları (filter bubbles) ve yankı odaları (echo chambers) aracılığı ile toplumsal "kutuplaşma" ile "farklı görüşleri dinlememe" eğilimini artırmakta, "empati" duygusunu zayıflatmakta, tartışma uslûbunun seviyesini fazlasıyla aşağıya çekmekte ve "nefret söylemleri"ne zemin kazandırabilmektedir.
Siyasal alanda ise sosyal medya, troll örgütlenmeleri aracılığıyla kamuoyu kontrolü, rejim meşrulaştırılması ve seçim manipülasyonu benzeri olumsuzlukların yaşanmasına neden olmaktadır. Çarpıcı bir örnek vermek gerekirse, Çin Halk Cumhuriyeti'nde "sade vatandaş" olduğu iddiasıyla sanal âleme giren iki milyonu aşkın "görevli," yılda 448 milyon sosyal medya mesajı üreterek, hükûmet siyasetleri ve rejim uygulamalarına meşruiyet kazandırmaya çalışmaktadır.
Ancak, Paulo Gerbaudo benzeri araştırmacıların vurguladığı gibi sosyal medyanın post-modern siyasete yaptığı en önemli etki "popülizm"in yükselişine yardımcı olmasıdır.
Günümüz toplumunda "halkın gerçek sesi olma" iddiasını sahiplenen sosyal medya "seçkinlere saldırma," "gerçek değerler adına ülkeyi sahiplenme," "egemenliği eline alma," "doğrudan demokrasi" benzeri tezlerle "gayrımemnun kitleler"i harekete geçirmeye çalışan popülist hareket ve liderler tarafından araçsallaştırılmaktadır.
Corbyn, Farage, Le Pen, Trump benzeri sağ ve sol popülist liderler ile Brexit, Lega Nord, Podemos, Syriza gibi hareketler "memnuniyetsiz" kitleleri "taleplere cevap vermeyen, halka yukarıdan bakan yabancılaşmış elitlere" karşı "sosyalmedya" aracılığıyla harekete geçirerek parti içi ve ulusal düzeyde şaşırtıcı başarılar sağlayabilmişlerdir. Bu lider ve hareketler geleneksel iletişim araç ve yöntemleri ile kazanmaları mümkün olmayan başarıları, "duygusal," "çatışmacı," "saldırgan" ve "sığ" mesajları dramatize eden "sosyal medya aktivizm"i sayesinde elde etmişlerdir.
Gelinen noktada, "sosyal medya"nın "dijital parrhesia"yı "elektronik agora"da işlevselleştirerek modern demokrasinin katılım ve çoğulculuk alanlarında yaşadığı sorunları aşmasına yardım edeceği varsayımı doğrulanmamıştır. Sosyal medyadevrimi, beklentilerin tersine, daha fazla kutuplaştırdığı demokrasilerdepopülizmin yükselişine katkıda bulunmuştur.
Olumlu bir dönüşüm hattâ devrim yaratma potansiyeline sahip bir yeniliğin böylesi bir netice doğurmasının temel nedeni ise pek çok geçmiş örnekte görüldüğü gibi "kötüye kullanma"dır...
.
“Liberal” düşmanlığının hedefi “liberalizm” mi?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 24.09.2018 00:00
Paris'te toplanan 1902 Jön Türk Kongresi üzerine yabancı basında değişik yazılar kaleme alınmıştı. "The Times (Londra)" da konu hakkında 11 Şubat 1902'de "The Congress of Ottoman Liberals (Osmanlı Liberallerinin Kongresi)" başlıklı bir değerlendirme yayımlamayı uygun görmüştü. Yazı, Londra Sefareti tarafından tercüme olunmak üzere Bâb-ı Âlî'ye gönderildiğinde, görevlendirilen memur "Ottoman Liberals/Osmanlı Liberalleri" ifadesini "Osmanlı Fesedesi(Fesatçıları)" şeklinde çevirmeyi uygun görmüştü.
Söz konusu tercümeyi yapan bürokratın tarihimize "liberallik"i "fesatçılık" ile ilişkilendiren ilk kişi olarak geçeceğinin farkında olmadığı şüphesizdir. Ancak bu tuhaf çeviri, "liberallik"in günümüzde olduğu gibi "olumsuz bir etiket" olarak kullanılması arzusundan değil tam tersine, "Jön Türkler"e "liberal" benzeri olumlu bir sıfat yakıştırmanın dönem koşullarında sorun yaratabileceği endişesinden kaynaklanmıştı.
Liberal olmayan "liberal"ler
Gerçekte Jön Türklük "liberal" bir hareket olmaktan fazlasıyla uzaktı. Anılan kongreden birkaç yıl önce Mizancı Murad Bey, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Avrupa'daki "muhafazakâr partiler"e benzediğini dile getirmişti. "İttihatçılık"a sosyolojik eleştiriler getiren ve 1980'lerden itibaren kendisine "Türkliberalliğinin kurucusu" pâyesi bahşedilen Sabahaddin Bey'in temel yaklaşımları da "Science sociale hareketi"nin düşünsel arka planını oluşturan muhafazakâr kuramlar ile Fransız Katolik radikalizminin Üçüncü Cumhuriyet karşıtı tezlerinden kaynaklanmıştı.
Diğer bir ifade ile Osmanlı toplumunda, Sakızlı Ohannes Paşa'dan İttihad ve Terakki'nin iktisat siyasetlerini şekillendiren Mehmed Cavid Bey'e uzanan yelpazedeki entelektüellerin benimsediği "ekonomik liberallik"e koşut bir "siyasal liberallik" mevcut değildi. İkinci Meşrutiyet Dönemi'nde "Ulûm-i İktisadîye ve İctima'îye Mecmuası" iki "liberallik"i bağdaştıran bir yaklaşım geliştirmeye gayret etmiş; ancak bu, bir "siyasal" hareketin ideolojik altyapısını oluşturmamıştı.
On dokuzuncu asır başında Fransız düşünürlerinden etkilenerek özgürlükçü bir anayasanın kabûlünü savunan ve "Liberales" olarak adlandırılan İspanyol entelektüellerinden itibaren "siyaset" ile ilişkilendirilen "liberal"liğin farklı tanımları yapılmıştır.
Buna ek olarak Osmanlı/Türk örneğinde İngiltere'deki "Tory-Whig" kutuplaşmasının yerini alan "Muhafazakâr-Liberal" benzeri bir siyasal gelenek de şekillenmemiştir.
Bu nedenlerle Batı kamuoyu, Osmanlı toplumunda özgürlüklerin artırılması talebinde bulunan örgütlenme ve kişileri "karşıtları"ndan hareketle "liberal" olarak tavsif etmiştir. İttihad ve Terakki örneğinde görüldüğü gibi bu nedenle "liberal" sıfatı yakıştırılanlar iktidara geldiğinde bu etiket onların muhalifleri için kullanılmıştır.
Siyasal liberalizm tanımının muğlâklığı ve örnekler arası kapsamlı farklılıklara karşılık Yeni Osmanlılardan İttihad ve Terakki'ye, Sabahaddin Bey'den Ali Fethi Okyar'a uzanan yelpazedeki birey ve örgütlenmelerin bu sıfatla değerlendirilmesi zordur.
"Özgürlük" talebi
Cumhuriyet öncesinde "liberal" olarak nitelendirilen örgüt ve bireyler "siyasal liberalizm" değil değişik nedenlerle daha fazla "özgürlük" talebinde bulunmaortak paydasında birleşmişlerdir.
İlginç olan "iktisadî korumacılık" savunusu yapan ve bâzıları Friedrich List ile Alman tarihçi okulundan etkilenen entelektüellerin "ekonomik liberalizm" eleştirilerini "siyasal liberalizm"e teşmilden kaçınmalarıdır. Ahmed Midhat Efendi ve Akyiğitoğlu Musa Bey'den Ziya Gökalp ve Moiz Kohen (Tekin Alp)'e uzanan literati "bırakınız yapsınlar" eleştirisini yüksek tonda dile getirirken, "bırakınız geçsinler" konusunda genellikle sessiz kalmıştır.
Erken Cumhuriyet de "liberalizm"e bu çerçevede yaklaşmış, Kemalizm ideologluğuna soyunan siyasetçiler hedefe "ekonomik liberalizm"i koymuştur. Örneğin Recep Peker, "liberalizm"in "hürriyet inkılâbı"nın neticelerinden olduğunu belirtirken, iktisadî alana uygulanmasının onun "suiistimal" edilmesine neden olduğunu savunmuştur. Kendisine göre "liberal devlet" ve dayandığı "parlamentarizm" de "tefessüh" etmişti, onun yerini "tek parti" ve "ulusal şef"e sahip bir otoriterlik almalıydı. Ama Peker temel eleştirilerini "ekonomide serbestiyet" talebinde bulunanlara hasrediyordu.
Benzer şekilde "liberalizm"in bir "masal" olduğunu ve "öldüğünü" düşünen Mahmut Esat Bozkurt da "müdahaleciliğinin" "iktisadî sahalara ait" olduğunu vurguluyordu.
İlginç olan "siyasal liberallik"in "özgürlük talebi" ile ilintilendirilmesi ve bu nedenle aslî hedef haline getirilmesine mesafeli yaklaşılmasıdır.
Erken Cumhuriyet ideolojisinin "iç düşmanlar"ı "mürteci" ve "komünist"lerolurken, siyasal liberallik, "şartlarımıza uymayan özgürlükleri talep etme" sınıflamasına dahil edilerek düzeyli tenkitlere uğratılmıştır.
Neo-Kemalizm ve açık toplum
Tarihî arka plan, günümüz neo-Kemalist ulusalcılığının "siyasal liberal"liği öncelikli tehdit ve "ihanet şebekesi üyeliği" olarak kavramsallaştırmasının üzerinde durulmasını gerekli kılmaktadır.
Bu yaklaşım Erken Cumhuriyet döneminde dahi "hürriyet talebi"yle ilintilendirilmesi nedeniyle "başarısız" ve "geçmişe ait" olduğunun vurgulanılması ile yetinilen "siyasal liberallik"i "özgürlük istediği için" düşmanlaştırmakta ve "öncelikli tehdit" olarak sunmaktadır.
Yaratılan "liberal ihanet şebekesi tehdidi" algısı, "çoğulculuk"un ancak "muhalefet ideolojisi" olabildiği ve karmaşık gelişmeleri "komplo kuramları" yardımıyla açıklama eğilimi taşıyan bir toplumda hatırı sayılır alıcı bulmaktadır.
Düşmanlaştırılanlar içinde gerçek "liberaller," örneğin, Liberal Düşünce Topluluğu benzeri kuruluşların üyeleri, küçük bir oran oluşturmakta, onların yanı sıra muhafazakârlardan sosyalistlere uzanan bir yelpazede yer alarak "özgürlük" ve "çoğulculuk" talebinde bulunanlar "liberal," "fesatçı" ve "yabancıişbirlikçisi" olarak yaftalanmaktadır.
Bunun neticesinde ise "liberal," ABD'deki "L kelimesi (L word)" gibi "aşırılık," "topluma yabancılık" ve "kozmopolitlik" ile ilintilendirilen bir kavramsallaştırma haline gelerek "özgürlük" ve "çoğulculuk" talepleri onun üzerinden "ihanet söylemi"ne dönüştürülmektedir.
Böylesi bir "liberallik" tanımı üzerinden "çoğulculuk" karşıtlığı yapanların hedefinin "liberalizm" olmadığı açıktır. Altın çağlaştırılan iki savaş arası dönemde şekillenen otoriterliğin vesayet kurumları aracılığıyla sürdürülmesi, tekil ve yaşam tarzı üzerinden tanımlanan bir "modernlik"in yasakçı uygulamalarla benimsettirilmesi, dindarlığa tehdit olarak yaklaşan "laikleşmemiş laiklik"in "din-bilim çatışması" üzerinden dayatılması, yanılmaz kurucu lider kültünün sorgulanmaksızın sahiplenilmesini arzulayan bir dogmatizm her türlü "kapalı toplum eleştirisi"ni "liberal"lik sepetinde toplayarak "ihanet" olarak yaftalamakta, bu da "iç düşmanlar söylemi"nin egemen olduğu bir toplumda kabûl görmektedir.
Bunun ise son tahlilde "liberalizm" değil "açık toplum" karşıtlığı olduğu şüphesizdir.
.
Eğitimde reform “hukuk sorunumuz”u çözebilir mi?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 17.09.2018 00:00
Yargıtay Başkanı İsmail Rüştü Cirit "demokrasi ve hukukun üstünlüğü değerlerine sıkı sıkıya bağlı," "düşünme ve sorgulama yeteneği yüksek" hukukçular yetiştirilmesi için eğitim reformunun gerekliliğini vurgulayarak YÖK'e başvuruda bulunmuştur.
"İyi hukukçular" yetiştirilemezse, sistemlerden bağımsız olarak başarılı sonuçlar elde edilemeyeceğini vurgulayan Yargıtay Başkanı, bu nedenle hukuk fakültelerindeki lisans eğitiminin beş yıla çıkarılması ve ders programlarına, Türkçe dil bilgisi derslerinin de aralarında bulunduğu eklemeler yapılmasının yararlı olacağını ifade etmiştir.
Eğitimin seviyesi
Türkiye'deki "eğitim erozyonu"nun etkisi pek çok alanda hissedilmektedir. Temel ve orta eğitimde hızla gerileyen "kalite," niceliksel gelişiminin tersine "kapsamlı nitelik kaybı"na uğrayan üniversite olgusu ile birleşerek ciddî "uzmanlık açıkları"na neden olmaktadır. Bunun kendisini gösterdiği alanların en önemlilerinden birisi de toplumsal hayatı düzenleyen hukuk sistemidir.
Son dönemde görünürlüğü artan bu sorun "hukuk eğitimi"nin kademeli olarak "lisansüstü" seviyeye yükseltilmesi ve ABD'de süreç içinde LL.B (Legum Baccalaureus, hukuk lisans derecesi)'nden J.D. (Juris Doctor, hukuk lisansüstü derecesi)'ne geçilmesine benzer bir dönüşümü gerekli kılmaktadır.
On sekiz yaşında liseden gelen bir öğrencinin "hukuk felsefe ve sosyolojisi"ne "ders notu ezberleme" ötesinde vukuf kesbedebileceğini düşünmek gerçekçi değildir. Bunların derinlikli olarak ancak bir diğer disiplinde lisans eğitimi alarak bilgi ve kültür altyapısı oluşturmuş kişilerce, lisansüstü düzeyde sindirilebileceği ortadadır.
Hukuk eğitiminin tedricen "lisansüstü seviye"ye yükseltilmesi gerçekleştirilemezse en azından Yargıtay Başkanı'nın önerdiği şekilde, pek çokkıta Avrupası ülkesinde yapıldığı gibi süresinin uzatılması, içeriğinin zenginleştirilmesi ve mezuniyet sonrasında mesleği icra için ciddî sınavlar ve "meslek içi eğitim" programlarıyla desteklenmesi yararlı neticeler verebilir.
Bu tür değişimler gerçekleşmediği müddetçe hukuk eğitiminin "mevzuatöğretme" ötesine geçemeyeceği ortadadır. Fakat bunun altı çizilirken "hukuk sorunumuz"un bir "eğitim meselesi"ne indirgenemeyeceğinin de vurgulanması gereklidir.
Eğitim kalitesinin yükseltilmesinin, mevzuat ezbercisi "kanun devleti" hukukçularının yerini "hukukun neden var olduğu ve amacını sorgulayan," onun felsefesini kavrayan "hukuk devleti" hukukçularının almasına önemli katkı sağlayacağı şüphesizdir.
Buna karşılık sorunumuzun "hukuk eğitimi reformu"ndan ibaret olduğunun var sayılması onun yapısal karakterinin göz ardı edilmesi anlamına gelecektir. Bu kökleşmiş sorun genel olarak "eğitim" özel olarak da "hukuk eğitimi"nin nispeten daha iyi olduğu zamanlarda da var olmuştur. Daha kapsayıcı bir tespit yapılacak olursa, Osmanlı'dan müdevver "hukuk sorunu" bir asra yaklaşan Cumhuriyet döneminde çözülemediği gibi daha da derinleşmiştir.
Hukuk sorunumuz
Türkiye'nin hukuk sorunu "hukuk devleti"ne dönüşememe, "demokrasi" gibi onu da "söylem" ötesinde öncelikli hedef haline getirememe, "kuvvetler ayrımını" hayata geçirememe ve hukukun siyasallaşmasından kaynaklanmaktadır. Bunlar birleştiğinde ise derinlikli ve yapısal bir "sorun" şekillenmektedir.
Türkiye'nin kurucu ideolojisi ABD benzeri örneklerdeki gibi "hukuk devleti" idealine dayanmamıştır. Yukarıdan aşağıya modernleşme ve toplumsal dönüşümü hedefleyen, bunu tüm yasaların üzerinde yer aldığı savunulan "inkılâp kanunu" kavramsallaştırması ile koruma altına alan, bu nedenle de "bağımsız hukuk"un "denetim" işlevi yerine getirmesine karşı çıkarak "güdümlü hukuk"un rejimi savunmasını arzulayan söz konusu ideoloji ne "demokrasi" ne de "hukukun üstünlüğü"nü hedeflememiştir.
Anayasadan başlayarak tüm kanunların "devlet" merkezli olarak kaleme alınması ise "vatandaş"ın idare karşısında "hukuk"a sığınmasını zorlaştırmış, "kanun devleti olma" uygulamada "hukuk devleti olmama" işlevi görmüştür.
Bu çerçevede "demokrasi" ile "hukuk devleti" arasında bir "tavukyumurtaikilemi" oluşmuştur. Liberal demokrasiye dönüşememe "hukukunüstünlüğü"nün hayata geçirilmesini engellerken, en iyi dönemlerinde "bürokratik kanun devleti" olabilen bir toplumda "demokratikleşme" de belirli bir eşiğin ötesine geçememiştir.
Dolayısıyla Türkiye'nin "hukukun üstünlüğü"nü açılış merasimlerindetekrarlanan "söylem"den "öncelikli toplumsal hedef"e dönüştürmesigerekmektedir. "Hukukun üstünlüğü," Lord Coke'un "hukuk"un "kıskanç bir sevgili"ye benzediği, özel, paylaşılmayan ilgi istediğini savunan ünlü ifadesineuygun biçimde toplumun önceliği haline getirilmelidir.
Kuvvetler ayrımını "gücün sınırlanması" ve "hedeflere ulaşım hızınınyavaşlatılması" olarak gören Erken Cumhuriyet yaklaşımı görece demokratikleşme sonrasında da sürdürülmüştür. Maria Popova'nın Rusya ve Ukrayna örnekleri üzerinden ortaya koyduğu gibi gelişmekte olan demokrasilerde iktidarlar "bağımsız" hukuk organlarının "yüksek maliyet" oluşturduğunu düşünmekte, onlara baskı uygulamanın ise "ciddî kazanç" getirdiğini var saymaktadır. Ayrıntı ve dozdaki farklılaşmaya karşılık modern tarihimizin tüm iktidarları "hukuk"a bu temelde yaklaşmıştır.
Bu yaklaşım nedeniyle 1960 Darbesi sonrasında şekillenen vesayet rejiminin, yakın geçmişte de bir kapalı cemaat örgütlenmesinin "siyaseti hukukîleştirme" girişimleri istisnâ olunursa "hukukun siyasallaştırılması" Cumhuriyet tarihinin egemen pratiğini oluşturmuştur.
Bunun neticesinde hukuk "evrensel ilkeler"den ziyade "rejim ve status quo koruyuculuğu" temelinde karar alan bir yapıya dönüşmüş ve "güç"ün eylemlerini "hukukîleştirme ve meşrulaştırma"nın aslî görevi olduğunu var saymıştır. Bu ise bir yandan anayasa fetişizmine saplanarak sürekli toplumsal sözleşme değiştiren Türkiye'yi öte yandan da kanunların içeriğinin önemsizleştiği, onların "güç"ün arzu ettiği biçimde yorumlandığı bir topluma dönüştürmüştür. Bunun ise "hukuk"u "üstün" bir konuma getirmek bir yana araçsallaştırdığı açıktır.
Sorunun çözümü
Bu bağlamda değerlendirildiğinde Türkiye'nin yapısal ve kökleşmiş "hukuk sorunu"nu eğitim reformu aracılığıyla halledebilmesi mümkün gözükmemektedir. Hukuk eğitimin ıslâhı, mesleğe giriş ve yükselme koşullarının yeniden düzenlenmesi şüphesiz hizmet kalitesinin yükseltilmesi alanında önemli katkılar gerçekleştirebilecektir.
Ancak mevcut "asırlık sorun"un çözümü, son tahlilde, Türkiye'nin "hukukun üstünlüğü" temelli, "kuvvetler ayrımı" çerçevesinde işleyen bir liberal demokrasiye dönüştürülmesi ile mümkün olabilecektir.
Bu gerçekleşmediği sürece hukuku hayata geçirenlerin "mevzuat ezbercileri" ya da "hukuk felsefesi"ni derinliğine kavramış kişiler olması ile kaleme alınan metinlerdeki Türkçe kalitesinin yaratacağı fark fazlasıyla sınırlı olacaktır.
.
Gölgede kalan istisnâcılık
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 10.09.2018 00:00
Bir toplumun diğerlerinden bütünüyle "farklı" ve "özgün" olduğunu savunan istisnâcılık (exceptionalism) kavramsallaştırması literatürde genellikle iki topluma atıfta bulunmaktadır.
Bunlardan birincisi devrimi, sonrasında süregelen çatışması ve siyaseti ile tüm ülkelerden farklı olduğuna yönelik güçlü bir inancın yerleşik olduğu Fransa, ikincisi ise Tocqueville'den bu yana vurgulanmakla birlikte istisnâcılığına Stalin'in (Jay Lovestone'u Komüntern aracılığıyla Amerikan Komünist Partisi sekreterliğinden istifaya zorlarken) isim babalığı yaptığı Amerika'dır.
Eşsizlik ve misyon
Her iki "istisnâcılık" da kültür ve siyasetin başını çektiği alanlarda "eşi bulunmayan örnek" ve diğerleri ile kıyaslanması mümkün olmayan "kendineözgü" toplum algısını sürekli biçimde yeniden üretmiştir. Bu yaklaşıma göre Fransa ve ABD dış ilişkilerden entelektüel faaliyete uzanan alanlarda "özgün" ve ötekilerden "farklı" toplumlardır.
Yaygın toplumsal kabûle mazhar olan bu yaklaşım "benzersizlik" ve "diğer toplumları şekillendiren gelişmelerden bağımsız olmaktan" yola çıkarak Fransa ile ABD'ye "insanlığa yol gösterme" ya da "diğer toplumlara demokrasi götürme" benzeri misyonlar yüklemektedir.
Fransız istisnâcılığı "büyük devrim"den bu yana insanlığa fener vazifesi gören seküler bir misyonerliğe atıfta bulunurken, ABD'de ekonomi ve siyasal örgütlenmenin doğurduğu farklılıkları vurgulayan benzer bir yaklaşım kadar "ülke ve insanları"nın Tanrı tarafından özel bir görev için "seçilmiş" olduğunu savunan püriten inanç da etkili olmaktadır.
Siyasal farklılıkları aşan bir yelpazede kabûl gören "istisnâîlik vurgusu" ABD ve Fransa'da uzun süre entelektüel desteğe de mazhar olmuştur.
Daniel J. Boorstin, Louis Hartz ve Richard Hofstadter benzeri akademisyenler ABD'nin güçlü "liberal geleneği"nin onu "istisnâî" kıldığı ve Avrupa görülenden farklı bir gelişim çizgisini şekillendirdiğini savunurken, Fransız entelektüelleri de Jules Michelet'nin "Fransız tarihinin insanlığın da tarihi olduğunu" savunan söylemini sosyal bilim jargonuyla kaplayarak yeniden üretmişlerdir.
Ancak "istisnâcılık" 1960'ların sonundan itibaren gerek ABD gerekse de Fransa'da ciddî biçimde sorgulanmaya başlanmıştır.
François Furet, Jacques Julliard ve Pierre Rosanvallon'un 1988'de yayımlanarak "Fransız istisnâcılığının sonu"nun geldiğini vurgulayan çalışması, bir "özgünlüğün" nihayete ererek siyasetin "normalleştiği" ve "banalleştiği"ni vurgulamıştır.
ABD'de ise özcü bir yaklaşımla "istisnâcılık" yaklaşımının anlamsızlığının altı çizilmiştir. Daniel Rodgers "Amerika farklı mıdır?" sorusunun, son tahlilde, "Arjantin" ya da "Afganistan" "farklıdır" önermelerinden anlamlı olmadığını vurgularken, Fransız meslekdaşlarına kıyasla daha derine inen bir eleştiride bulunmuştur.
Amerika ve Fransa'da muhafazakâr siyaset kaybedilen entelektüel zemine karşılık "istisnâcılık"ı "parlak geçmişe dönüş" söylemi için araçsallaştırılmayı sürdürmüştür.
Fransa'da ülkesini "yeniden dünya lideri" yapmaya soyunan De Gaulle'denseçim zaferini "Fransız istisnâcılığı"nın ürünü olarak gören Macron'a uzanan çizgide bu söylem yeniden üretilmiştir. ABD'de ise "Reagan-George W. Bush Amerikan istisnâcılığı"nın "liberal küreselcilik"e karşı savaştığı savunulmuş, Trump'ın söylemi de vülgarize edilmiş bir "istisnâcılık" üzerine inşa olunmuştur.
Türk istisnâcılığı
Literatürde iki temel "istisnâcılık"a yapılan kapsamlı atıfların bir diğer önemliörneği göz ardı ettiği ortadadır. Türkiye adı konulmayan bir "istisnâcılık"ın büyük bir çoğunluk tarafından içselleştirilmesinin yanı sıra entelektüel eleştiriye de maruz kalmayarak egemenliğini sürdürdüğü bir toplumdur.
İkinci Dünya Savaşı öncesi Fransa'sı ya da 1945 sonrası ABD'sini andıran siyasal farklılık üstü bir "özgünlük," "benzersizlik" ve buradan yola çıkılarak ulaşılan "tarihî yönlendirme" ve "izlenecek örnek olma" vurguları Türkiye'de literati ve siyasetçiden ortalama vatandaşa ulaşan bir yelpazede revaç bulmaktadır.
Fransız Üçüncü Cumhuriyeti'nin benzerini Anadolu'da inşa iddiasıyla ortaya çıkan Erken Cumhuriyet ideolojisi "istisnâcılık" iddiasında örnek aldığı modelin fazlasıyla önüne geçmiştir. Bu ideoloji bir yandan 1789 gibi yakın bir tarih değil neolitik çağdan beri "insanlığa yol gösteren, medeniyetin bânisi" eşsiz bir toplum vurgusunu dile getirirken öte yandan da "Türk İnkılâbı"nı "Büyük Devrim"le kıyaslayarak onun "ezilmiş milletler"e "numûne- i imtisâl" oluşturduğunu savunmuştur.
İlerleyen yıllarda ise Türkiye'nin Ortadoğu ve Müslüman dünyasının "tek laik demokrasi"si olmasının açıklanmaya muhtaç bir "istisnâ" oluşturduğu düşünülmüş, bu da siyaset bilimcilerinin ilgisini uyandırmıştır.
Türk muhafazakârlığı ise "istisnâcılık"ı farklı bir tarih kurgusu üzerinden üretmiştir. Kurumları, düzeni ve gelişimi ile "eşsiz Osmanlı" tarihinin bir "istisnâ"yı şekillendirdiğini savunan bu yaklaşım buradan hareketle kültür ve siyasetin başını çektiği alanlarda özgünlük iddiası geliştirmiştir.
Erken Cumhuriyet ideolojisinin "eşsiz inkılâp" üzerinden ulaştığı "istisnâcılık"ıTürk muhafazakârlığı "Osmanlı geçmişi" aracılığıyla inşa etmiştir. "Kemalizm"inFransa'yı örnek alan abartılı yaklaşımının tarihî bir misyon yüklediği Türkiye, muhafazakârlık tarafından da sadece Osmanlı coğrafyası değil İslâm dünyası için de "özgün" bir "yol gösterici" ve "lider" haline getirilmiştir.
Bu açıdan bakıldığında Türkiye ezici çoğunluğun "müstesnâ" olduğu ve bu nedenle de "özgün bir misyon" üstlendiğine inandığı toplumlar içinde önemli bir yere sahiptir. İstisnâcılığın bir "gerçeklik" ve "olgu" olarak içselleştirilmiş olması ile ABD ve Fransa örneklerinde görülen entelektüel sorgulamanın yokluğu bu konumu tahkim etmektedir.
Bunun neticesinde ise diğer toplumları şekillendiren gelişmelerden etkilenmeyen, kültüründen siyasal sistemine her unsuru "kendine" özgü, "farklı" sorunlarını "farklı" yollarla çözmesi gereken bir toplum algısı yerleşmiş, dünyaya "kendimerkezli" yaklaşım egemen olmuş ve "izlenecek model olma" iddiası geliştirilmiştir.
Godfrey Hodgson "Amerikan istisnâcılığı"nın bir "mit" olduğunu savunduğu kitabında buna duyulan inancın dünyanın geri kalanı açısından ciddî sorunlar yarattığına dikkat çekmişti. Fransız "istisnâcılığı" da anlam içermeyen birkavramsallaştırmanın uzun süre ciddî bir siyaset bilimi kuramsal çerçevesi olduğunun düşünülmesine neden olmuştur. "Türk istisnâcılığı"nın ise sorunları ile çözümlerinin farklı olduğuna inanan, dünyanın merkezinde yer aldığını ve model olduğunu düşünen bir toplumun şekillenmesinde önemli rol oynadığı ortadadır.
.
ABD’nin Türkiye’yi “kaybetmesi” realpolitik bir gereklilik mi?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 3.02.2018 00:00
Türkiye ile ABD'nin yeni Ortadoğu tasavvurları arasındaki makasın fazlasıyla açılması aralarındaki ilişkinin sorgulanmasına neden olmaktadır.
Tarafeynin yekdiğeri hakkında ağır suçlamalarda bulunduğu, yaptırımlar uyguladığı ve "dostumun düşmanının benim düşmanım olması zorunlu değildir" düstûrunu benimsediği bir ilişkide "müttefiklik" bir yana, pek çok bağlamda "stratejik ortaklık"tan bahsedilmesinin dahi anlamlı olmadığı savunulabilir.
Dolayısıyla söz konusu sorgulamayı yapanların küresel eğilimle de uyumlu, "realpolitik" temelli bir değerlendirme yaptığı iddia edilebilir.
Realpolitik ve stratejik planlama
Buna karşılık, değişik ABD mehâfilinde son dönemde sıklıkla tekrarlanan, "iki ülkenin hiçbir zaman ortak değerleri paylaşmadığı," "parlak ittifak söyleminin cilâsı kazındığında altından başlangıcından beri sorunlu bir ilişki"nin çıktığı, Türkiye'nin geleneksel siyasetinin "stratejik önemini kötüye kullanarak şantaj yapmak olduğu," "müşterek tehdidin ortadan kalktığı yeni gerçeklikte ortaklığın da anlamsızlaştığı" değerlendirmelerinin "realpolitik" yaklaşımı yansıttığını düşünmek hatalıdır.
Benzer şekilde, Donald Trump'ın aynı çevreler tarafından "anlamsızlaşan ittifak" konusunda "kral çıplak" diyerek "realpolitik temelli dış siyasete dönüşü temsil eden lider" olarak resmedilmesi de yanıltıcı olabilir.
Zikrettiğimiz gibi, Soğuk Savaş'ın sonlandığı, NATO'nun görev tanımının farklılaştığı, Türkiye ve ABD'nin karşıt bölgesel ve yerel aktörleri desteklediği, Washington'ın Ankara'dan uzun süredir "Son zamanlarda benim için ne yaptın?" sorusuna tatminkâr cevap alamadığı vurgulanarak "ittifak"ın çoktan ölmüş olduğunu savunmak ilk bakışta "gerçekçi" gözükebilir. Bu yapılırken, "Johnson Mektubu"ndan "Tezkere Krizi"ne, haşhaş ekiminden güncel Suriye siyasetine ulaşan örneklerin altı çizilerek ilişkinin "tarihsel olarak" yapısal sorunlar taşıdığı da ileri sürülebilir.
Kâğıt üzerinde "realpolitik par excellence" olduğu izlenimini veren söz konusu yaklaşımların temel sorunu, "gerçekçi dış siyaset"in dayandığı "veriler"i "güncel gelişmeler," "çıkarlar"ı "yaşanan an" üzerinden değerlendirmesi, geçmişi ise içinden cımbızla çekilen örnekler üzerinden araçsallaştırmasıdır.
Yeni Ortadoğu'nun kısa sürede şekilleneceği, Selefî radikalizmin gelecekte de öncelikli tehdit oluşturacağı, bölgeye İsrail'in güvenliği temelinde yaklaşımın sonsuza kadar süreceği, Arap Baharı'nın dirilmesi, yeni bir demokrasi dalgasının mümkün olmadığı, BAE, Mısır ve Suudi Arabistan'daki rejimlerin korunabileceği, Rusya ile ilişkilerin değişmeyeceği benzeri varsayımlar üzerinden Türkiye ile ortaklığın yarar içermediğini belirtmek "realpolitik" bir yaklaşım olarak yorumlanabilir.
Ancak dış siyaset yapımında aktör, çıkar ve koşullar sürekli olarak değişmektedir.
Bu nedenle de "gerçekçi dış siyaset" orta ve uzun vâdeye yönelik "stratejik planlama" yapmak zorundadır.
Böylesi "realpolitik" değerlendirmeler ise "uzun vâdeli çıkarlar" göz önüne alındığında yeni Ortadoğu şekillenirken Türkiye'nin tüm kırmızı çizgilerini ihlâl etmenin, onu değişik kamplara itmenin, farklı savunma seçeneklerine yöneltmenin ciddî riskleri beraberinde getireceği, bunun yerine "tasavvurlar arasındaki makas"ın daraltılmasına çalışma ve sorunlara "kriz yönetimi" çerçevesinde yaklaşımın daha anlamlı olduğunu ortaya koyabilecektir.
Tarihî bir örnek vermek gerekirse, 1833'te donanmayı İstanbul'a göndermeyerek II.
Mahmud'u Rusya'dan yardım istemek zorunda bırakan Whitehall daha sonra tüm enerjisini, bu "realpolitik görünümlü," ama Palmerston'un ifadesiyle "tarih boyunca bir İngiliz hükûmeti tarafından alınan en hatalı karar"ın tahribatını önlemeye hasretmek mecburiyetinde kalmıştır.
Trump ve "realpolitik"
Michèle Flournoy ve Shawn Brimley 2006'da yaptıkları bir değerlendirmede küresel alanda karşı koyulması zor bir gücü elinde bulunduran ABD'nin "stratejik planlama" alanında şaşırtıcı bir zafiyete sahip olduğunu vurgulamışlardı. Pek çok üst düzey dışişleri yetkilisinin de altını çizdiği gibi, "Uzun telgraf" ve "Bay X makalesi" ile uzak görüşlülüğünü kanıtlayan George F. Kennan idaresinde önemli başarılara imza atan stratejik planlama, Soğuk Savaş sonrasında ikinci plana atılmış ve yerini pragmatik, plansız, "olaya özgü" ve "uzun vâdeyi dışlayan" siyaset yapımına terk etmiştir.
Böylesi dış siyaset yapımında, Sir Henry Elliot'ın ifadesini ödünç alacak olursak, "Türk olan her şeyden nefret edenler"in etkili medya ve "think tank"lerde yükselttikleri "Türkiye ile anlamsızlaşan stratejik ilişkiyi sonlandırma" talepleri "realpolitik gereklilik" ceketine büründürülebilmektedir.
Benzer şekilde ABD-Türkiye ilişkisine BAE, Mısır, Suudi Arabistan benzeri ülkeler söz konusu olduğunda unutulan "insan hakları ve demokrasi kalitesi" ve "değer paylaşımı" zemininde yaklaşım da "realpolitik" bir yorum olarak sunulabilmektedir.
Aynı bakış açısı, Trump dış siyasetinin "realpolitik"e dönüş sürecinin son halkası olarak takdimini de anlamlı gösterebilir.
Böylesi bir değerlendirme ile George W. Bush'un "eşi görülmemiş ve dengi bulunmayan güç" yaklaşımından Obama'nın "ne kadar güçlü olursa olsun hiçbir devletin tek başına küresel meydan okumalara karşı koyamayacağı" doktrinine geçiş sonrasında Trump'ın "realpolitik" siyaseti daha da ileri bir aşamaya taşıdığı savunulabilir.
Rosa Brook'un altını çizdiği gibi "Yeni Muhafazakârlar, liberaller" ve "dostluk ve işbirliği adına Amerikan çıkarlarını fedâ etmekten çekinmeyen" dışişleri yetkililerinden farklı olarak "ittifakları kutsamayan" ve müttefiklere "emlâk alım satımındaki muhtemel iş ortağı" gibi yaklaşan Trump'ın sosyal medya mesajlarını da "realpolitik" ürünü değerlendirmeler olarak okumak mümkündür.
Ancak bunların Trump'ı, Türkiye'nin "gerçek yüzü"nü anlayan "ilk ABD başkanı" haline getirdiğini düşünmek anlamlı değildir.
Güne odaklı analizler Trump'ın yaklaşımını böyle gösterebilir; ama "uzun vâde" ve "stratejik planlama"yı göz ardı eden değerlendirmeler, son tahlilde, "realpolitik" karakter taşımazlar.
Dolayısıyla, AB ve ABD'nin kendilerini "Türkiye'nin onların kamplarında bulunmadığı bir gerçeklik"e alıştırmalarını tavsiye edenlerin savunduğunun tersine Washington'ın Türkiye ile mevcut sorunlarında "kriz yönetimi"ni tercihi uzun vâdedeki seçeneklerini zenginleştireceği ve Ankara'yı bütünüyle kaybetmemesini sağlayacağından "realpolitik" ile daha uyumlu olacaktır. Bu şüphesiz, Ankara'nın da kısa vâde ve mevcut çıkarlarla sınırlı olmayan, stratejik planlamaya dayalı "realpolitik" siyasetler üretmesine bağlıdır.
.
Yeniden yapılanırken mevcudu muhafaza: Osmanlı arşivi
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 27.08.2018 00:00
Türkiye sistem değişikliği sonrasında kapsamlı bir yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Bu gerçekleştirilirken, tabela değişiklikleri ile mülga "Başbakanlık" yerine diğer kurumların adının geçirilmesi yerine kuruluş kanunlarının yeniden düzenlenmesi tercih edilmiştir. Sistem değişiminin sunduğu fırsatın değerlendirilmesi ile bürokrasinin daha verimli ve hızlı çalışmasını sağlayacak düzenlemelerin yapılması anlamlıdır. Buna karşılık, yeniden yapılanmanın gelenek oluşturmuş, önemli başarılara imza atmış, "marka" kurumlara zarar vermemesi için gerekli hassasiyetin gösterilmesi de gereklidir.
Türkiye, "tarihçi"ye yönelik beklentilerin cevaplandırılmasını mümkün kılacak alt yapının uzun süre oluşturulamadığı bir ülkedir. Bilhassa yakın tarih alanında vesikalara ulaşamamanın ya da "mükemmel tarih söylemimize halel getirilmesini önleme" hedefli yasaklarla boğuşmanın sıkıntısı çekilmiştir. Örneğin, merhum Tarık Zafer Tunaya'nın 1952'de yayımladığı Türkiye'de Siyasî Partiler temel eseri, 1908 sonrasına ait evrakın kapalı, Yıldız Arşivi'nin önemli bölümü ile nezaret vesikalarının da tasnifsiz olması nedeniyle, Emniyet Arşivi'ndeki bazı dosyalar haricinde gazete ve dergi koleksiyonlarına dayanarak hazırlanmıştır.
Osmanlı bürokrasisinin son dönemlerinde dosya usulü çalışması nedeniyle 1908 sonrasına ait belgelerin kapalı olması, uygulamada (her dosyaya ileri tarihlerde yeni evrak eklendiğinden) on dokuzuncu yüzyılın ikici yarısını da kapsayan bir yasaklamayı hayata geçirmiştir. Tanzimat sonrası arşivlerin büyük çapta tasnifsiz bulunması ise tarihçileri dar merkezî bürokrasinin az sayıda belge ürettiği, kayıtların önemli kısmının defterlere uzun sayılabilecek zaman dilimlerini kapsayacak biçimde geçirildiği erken döneme yöneltmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin yasaklama ve tasnifsizlik nedeniyle sınırlı kullanımı, Dışişleri Bakanlığı Hazine-i Evrak ve Çankaya Arşivleri'nin fiilen ulaşılamaz olması, Türk Tarih Kurumu'nun koleksiyonunu üyeleri dışındakilere açmaması, yakın tarih araştırmalarının nicelik ve niteliği üzerinde fazlasıyla olumsuz bir etki yaratmıştır. Bu durum Osmanlı son dönem tarihinin ağırlıklı olarak İngiliz, Fransız, Alman ve Avusturya arşivlerine dayanılarak yazılması benzeri bir tuhaflığı ortaya çıkartmıştır.
Yasakçılık ve ilgisizliğin yarattığı bu durum Osmanlı tarihinin, gelişmelere eleştirel gözle bakan yabancı elçi, konsolos ve diğer temsilcilerin gözünden yeniden inşa edilmesine neden olmuş; "mükemmel geçmişimizi koruma" amacıyla getirilen yasaklama "tarihi, karşıtların gözünden yazma" neticesini doğurmuştur.
SESSİZ KAHRAMANLAR
1985'te düzenlenen ve bu satırların yazarının da tebliğ sunarak katıldığı Osmanlı Arşivleri Sempozyumu, arşivciliğimiz ve tarihçiliğimiz açısından dönüm noktasını oluşturmuştur. Dönemin başbakanı merhum Turgut Özal ve bilhassa da başbakanlık müsteşarı merhum Hasan Celâl Güzel'in konuya gösterdiği alâka, 600 arşiv uzmanı kadrosu açılması ile başlatılan devâsâ bir tasnif projesinin hayata geçirilmesini sağlamıştır.
Türkiye kısa sürede "üç kıtaya yayılmış bir imparatorluk"un arşivini bir "ulus-devlet"in imkânlarıyla tasnif etmek zorluğundaki projeyi gerçekleştirmiş, "koruma amaçlı yasaklar"ı kaldırmış ve dünya kültür mirasına önemli bir katkıda bulunmuştur. Takribî 95 milyon vesika ve 375 bin defter ile Güneydoğu Avrupa, Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkasya tarihinin yeniden yazımını sağlayacak arşivin % 80'i aşan bölümü tasnif edilmiş, yeni kataloglar yapılmış, belge özetleri üzerinden kelime araştırmasını sağlayacak teknoloji geliştirilmiş, 38 milyon doküman dijital ortama nakledilmiş, nezaretler ve diğer kurumlarda kalan evrak ile satın alınan özel koleksiyonlar araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.
Kırk seneyi aşkın süre önce çalışmaya başladığım Osmanlı Arşivi ile günümüzdeki kurum arasındaki fark inanılmaz boyuttadır. 1970'li yıllarda imrenerek çalıştığımız yabancı arşivlerden çok daha düzenli ve araştırmacıya hizmet önceliklisi günümüzde İstanbul'da bulunmaktadır. Bu, Türkiye'nin iftihar etmesi gereken bir başarıdır.
Dünya kültür mirasına bu ölçekte bir katkıyı gerçekleştiren, tarihimizin belgelere dayanarak yazılmasını mümkün kılan bu başarının sessiz kahramanları, ciddî uzmanlık gerektiren, meşakkatli bir işi özveri, meslek aşkı ve memuriyet terbiyesi ile yapan arşiv uzmanlarıdır. Osmanlı çalışmaları son otuz yıl içinde büyük bir ivme kazanmış, küresel tarih yazımı ile eklemleşmiş ve kuramsal tartışmalarda örnek olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bunda kitaplarında hizmete sunulan belgeleri değerlendiren akademisyenler kadar kısa sürede milyonlarca vesikayı kullanıma hazırlayan arşiv görevlilerinin de payı bulunmaktadır.
UZMANLIK VE "OSMANLI"
Dışarıdan bakıldığında kolay bir iş gibi gözüken arşiv uzmanlığı, paleografi, dil, tarih, coğrafya gibi değişik alanlarda derinlikli bilgiyi gerekli kılmaktadır. Alfabe değişimi ve dilimizin Geoffrey Lewis'in ifadesiyle "katastrofik bir başarı" neticesinde farklılaşması diğer ülkelerde var olmayan uzmanlaşmayı da zorunlu kılmaktadır. Ancak "arşiv uzmanlığı"nın eski alfabe ve dil ile kaleme alınmış belgelerin okunmasına indirgenmesi doğru değildir. Osmanlı maliyesinin kullandığı siyakat yazısı ile rakamlarını çözmek, Budin'den Yemen'e ulaşan bir coğrafyada kullanılan mahallî kelime ve yer isimlerini öğrenmek, metinlerde geçen elkâbdan vesikaları kaleme alanlar ile muhataplarının kimliklerini çıkarabilmek, Bâb-ı Âlî Evrak Odası'nın karmaşık muhaberat ve numaralama sistemini kavrayabilmek yaz kursları ile gerçekleşememekte, ömürlerin vakfını zorunlu kılmaktadır.
Bu nedenle Osmanlı arşivi yeniden düzenlenirken, Türkiye'nin dünya kültür mirasına katkı konusunda önde gelen başarılarından birisini gerçekleştirmesini mümkün kılanların korunma ve ödüllendirilmesi gerekmektedir. Aksine hareketin, uzun sürede oluşmuş bir "birikim"in ve "toplumsal sermaye"nin heba edilmesi anlamına geleceği şüphesizdir.
Bunun yanı sıra, düzenleme gerçekleştirilirken "Osmanlı" isminin kaldırılması da sahiplenilen mirasın niteliği konusunda tartışmalar doğurabilecektir. Milyonlarca vesikaya ev sahipliği yapan bu kurum sadece Türkiye'nin değil Budapeşte'den Basra'ya, Kuzey Afrika'dan Kafkasya'ya ulaşan bir coğrafyanın arşivi olup, tek bir "devlet"in değil, "çok uluslu bir yapı"nın yazılı hafızasıdır. Bu nedenle adındaki "Osmanlı" kelimesinin korunması, mülga "Başbakanlık" yerine "Cumhurbaşkanlığı"nın ikamesiyle yetinilmesi anlamlı olacaktır.
Osmanlı arşivi, yeniden yapılanırken "bürokratik reform-mevcudu muhafaza" dengesinin korunmasına dikkat gerekliliğini ortaya koyan çarpıcı bir örnektir.
.
Sıradaki krizi beklerken
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 20.08.2018 00:00
"Vizeler yeniden verilecek; ama tasavvurlar örtüşecek mi?" başlıklı yazımızda (15 Ekim 2017), Türkiye ile ABD arasındaki derin anlaşmazlıkta tarafların yaklaşımları arasındaki farklılığın üzerinin "ittifak" söylemiyle kapatılamayacağının anlaşılmasını sağlayan krizlerin kısa sürede sonlanmasının mümkün olmadığını vurgulamıştık.
Son günlerde yeni bir boyuta taşınan "Pastor Andrew Brunson Krizi" öncekilerden farklı olarak Türkiye ekonomisi üzerinde önemli etkiler yaratmıştır. Türkiye'den ithal olunan çelik ve alüminyumdan alınan gümrük vergilerinin artırılması benzeri ABD yaptırımları ve uluslararası malî kuruluşların Türkiye'ye verilecek kredileri askıya almaya zorlanabileceği endişeleri döviz kurlarındaki dalgalanmaların başını çektiği olumsuzlukları tetiklemiştir.
Konuya ABD açısından yaklaşıldığında ise "Brunson Krizi," Trump yönetiminin başlangıçta mesafeli yaklaştığı "yaptırım" uygulamalarını artan bir ivme ile araçsallaştırmasının örneği olarak değerlendirilebilir.
Hufbauer, Schott ve Elliott tarafından derlenen Economic Sanctions Reconsidered:
History and Current Policy çalışmasının da ortaya koyduğu gibi "yaptırım" ABD'nin uzun süredir başvurduğu bir uygulama olup yasamaya dış siyaset yapımında etkinlik sağlamaktadır.
Trump yönetimi de 2017 tarihli "Countering America's Adversaries through Sanctions Act (Amerika'nın Hasımlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası)"nı başlangıçta "Kongre'nin dış siyaset yapımına ağırlığını koyma" girişimi olarak değerlendirmiş, ancak kısa sürede "yaptırımlar"ın yürütmenin eline de güçlü bir silah verebileceğini görmüştür.
Diğer bir ifade ile ABD'nin Türkiye'ye yönelik hamleleri, Trump yönetiminin "ekonomik" ve Magnitsky Yasası'na dayanarak şahısları hedef alan "akıllı yaptırım"ları artan bir ivme ile araçsallaştırması çerçevesinde de değerlendirilebilir. Ancak Türkiye ile ABD'nin "ittifak" ve "stratejik ortaklık" ilişkileri göz önüne alındığında söz konusu "yaptırımlar"ın kabaca bu sınıflamaya dahil edilmesinin ya da Başkan Trump'ın kişiliği ile ilişkilendirilmesinin fazla da açıklayıcı olmayacağı ortadadır.
Magnitsky Yasası'nın bir NATO müttefikine tatbiki ve "ucu açık yaptırım tehditleri"nin krizi daha da karmaşık hale getirdiği şüphesizdir. Bu özelliklerine karşılık "Brunson Krizi"nin "Çuval Krizi," "Tutuklama Kriz(ler)i," "Vize Krizi," "Münbiç Krizi," "F-35 Krizi" benzeri çekişmelerin yeni halkası ve son tahlilde, ilişkinin doğurduğu "sıradaki kriz" olduğunun altı çizilmelidir.
Türkiye-ABD işbirliği bu krizler nedeniyle bozulmamakta, aksine, mevcut ilişki sürekli biçimde buhran üretmektedir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde "Brunson Krizi"nin de iki ülke arasında yaşanacak "son kriz" olmadığını vurgulamak gereklidir. Sonu gelmeyen krizler, ABD ile Türkiye'nin uzlaştırılması son derece zor Ortadoğu tasavvurları geliştirmelerinden kaynaklanmaktadır.
AÇILAN MAKAS
916 sonrasında geliştirilen Ortadoğu tasavvurları, Osmanlı Arap vilâyetlerini dönüştürürken karakuşî sınırlar, tarihî ve coğrafî gerçeklikleri göz önüne almayan ulus-devletler, "unsur"dan "azınlık" statüsüne indirgenen "ayrılıkçı" topluluklar yaratmıştır. Bu dönüşüm gerçekleşirken Ortadoğu ve Kuzey Afrika'nın "sömürge ve mandat" statüsü altına girmeyen bölgeleri de bölgesel çatışmalar çerçevesinde "devletleşmiş"tir.
Bu zorlu sürecin ortaya çıkarttığı "status quo" ise sürdürülebilir olmamıştır.
Yaratılan yapay sınır ve devletler, dışlanan "azınlık"lar, petrol nedeniyle yükselen stratejik önem, Arap-İsrail savaşları ve "kutsal topaklar"ın geleceğine ilişkin artan Evanjelist ilgi, on dokuzuncu asırda Balkanlar benzeri alanlarla kıyaslandığında görece huzura sahip Ortadoğu'yu dünyanın en sorunlu bölgesi haline getirmiştir.
Soğuk Savaş sonrasında yeni "status quo" belirlenecek alanlar arasında Ortadoğu'nun başı çekmesi şaşırtıcı değildir.
Buna karşılık, sürdürülememiş ve sayısız çatışmaya neden olmuş bir düzenin yerine yenisinin geçirilmesinin 1916'dakine benzer şekilde planlanarak, 1918 sonrasındaki kolaylıkla uygulanabileceğini düşünenler büyük hayâl kırıklığı yaşamışlardır.
Bunun temel nedeni de 11 Kasım 1918 sonrasında modern tarihte görülmemiş bir gücü Londra'da temerküz ettiren Büyük Britanya'nın rolüne soyunmanın sadece bir "üstünlük" sorunu olduğunun varsayılmasıdır.
Britanya'nın 1918 sonrasında kullandığı "açık çek" kendi "üstünlüğü"nden ziyade yardımcısı durumundaki Fransa dışında onu denetleyebilecek ve engelleyebilecek küresel ve yerel bir gücün bulunmamasından kaynaklanmıştır. Bu açıdan değerlendirildiğinde, İstiklâl Harbimiz dayatılan "düzen"e yöneltilmiş ilk bölgesel "kafa tutuş" olma niteliğini haizdir.
Günümüzde ise küresel, bölgesel ve yerel tüm aktörlerin katıldığı yeni Ortadoğu oluşturma mücadelesi uzun, sancılı ve kanlı bir süreci başlatmıştır.
Soğuk Savaş sonrasındaki "hegemonik üstünlük"ünden yararlanarak bunu kolaylıkla yönetebileceğini düşünen Washington ciddî küresel, bölgesel ve yerel rekabet ve direnç ile karşılaşınca yeni tasavvurlar geliştirmek, değişik aktörlere yönelmek durumunda kalmıştır.
Bu süreçte ABD'nin gözünde Türkiye "Irak'ı beraberce işgal edecek," "Suriye'de Beşşar el-Esed rejimini ortaklaşa devirecek" "müttefik/ stratejik ortak"tan "Washington projelerinin hayata geçirilmesini engelleyen, oyun bozucu bir bölgesel güç"e evrilmiştir. Taraflardan birisinin "kara gücü" olarak kullandığı bir yapının diğerince "terörist tehdit" sınıflamasına sokulması iki devletin Ortadoğu tasavvurları arasındaki makasın ne denli açıldığını özetlemektedir.
İTTİFAK YORGUNLUĞU
Bundan öncekiler gibi Pastor Brunson Krizi de ABD-Türkiye arasında doğrudan pazarlıklar ya da çok taraflı girişimler neticesinde diplomatik bir çözüme ulaştırılacaktır.
Buna karşılık, iki ülke arasında artan bir yoğunluk ve ivme ile yaşanan "krizler"in yeni Ortadoğu'nun oluşumu gibi ucu açık bir sürecin tamamlanmasına kadar süreceği göz önüne alındığında her yeni buhran daha zor çözülecek ve bunların tortusu da ciddî bir "ittifak yorgunluğu"na neden olacaktır.
Oluşan tortunun uzun vâdede iki tarafı da farklı seçenek ve eksenlere yöneltebileceği kuşkusuzdur. Böylesi gelişmeleri önlemek ise tarafeynin yeni Ortadoğu tasavvurları arasındaki makasın daraltılmasını zorunlu kılmaktadır.
Bunun mevcut şartlarda ulaşılması imkânsız bir hedef olduğu düşünülebilir.
Ancak yeni Ortadoğu oluşumu sürecinin uzunluğu ve karmaşıklığı ile koşul ve aktörler arası ilişkilerin hızlı değişimi göz önüne alındığında öncelikli olarak "kriz yönetimi," sonrasında da "diplomatik mekanizmaların kullanımı"nın sürdürülmesinin en anlamlı yaklaşım olacağı ortadadır.
.
Kendimiz olduk “Öteki”ni dönüştürmekten vazgeçtik; ortak alanı genişletebildik mi?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 13.08.2018 00:00
Cumhuriyet sonrasında "kaynaşmış bir kitle" olmadığımızın açıkça ifade edilebilmesi için uzunca bir sürenin geçmesi gerekmiştir. Ancak "kendimiz olduğumuzu" yüksek sesle söyleyebilmemiz, özgünlük ve farklılığımızı "sağ," "sol" benzeri maskeler arkasına saklanmadan dile getirebilmemiz, "eşit vatandaşların çoğulcu toplumu"na ulaşma alanında "gümüş kurşun" işlevi görmemiştir. "Öteki"ni dönüştürme hedefinin terk edilmesi de aynı hedefe varış konusunda arzulanan etkiyi yaratmamıştır.
Bu alanda oluşan beklenti uzun süreli yukarıdan aşağıya "tek tipleştirme" siyasetlerinden kaynaklanmış ve "kendimiz olduğumuzu" serbestçe ifade etme ile "Ötekileştirme"nin terkinin liberal demokrasi eşiğini atlamayı sağlayacağı düşünülmüştür.
Buna karşılık kimlikler etrafında kutuplaşan, dönüştürülmesinden vazgeçilen "Öteki"nin giremediği, yüksek duvarlarla çevrili "alanlar"a ayrılmış bir toplumun "çoğulculuk"a ulaşması mümkün olamamaktadır. Bu nedenle Türkiye farklı kimliklerin buluştuğu, tartıştığı ve uzlaştığı "ortak alan"ı genişletmek zorundadır.
Kimlikleri ifade yeterli mi?
Kimliklerin özgürleştirilmesi yoluyla "çoğulculuk"a ulaşılması beklentisi gerçekçi değildir. Örneğin, ifade olunmasında sorun yaşanmayan kimlikler etrafında örgütlenen ve yönetilen Lübnan çoğulcu bir demokrasi olmanın oldukça uzağındadır.
Toplumun benzer şekilde örgütlendiği, "kimlik"in tabi olunan hukuktan sahip olunabilecek mesleklere, kullanılabilecek renklerden ödenecek verginin oranına ulaşan alanda belirleyici olduğu Osmanlı düzeni de "çoğulcu" nitelik taşımamıştır. Bu konuda genellikle düşülen hata "hiyerarşik çok kültürlülük" ile "eşitlik ve ortak ahlâk" temeli üzerine yükselen "modern kozmopolitlik"in benzer ya da bunlardan birincisinin ikincinin geçmişteki biçimi olduğunun varsayılmasıdır.
Dolayısıyla Slavoj Zizek'in değişik forumlarda savunduğunun tersine "kimliklerealan açma" ve "çok kültürlülüğe müsaade etme" kendiliğinden "çoğulcu" ve "demokratik" topluma geçişi sağlamamaktadır. Kimlikler arası "hiyerarşi" ve "ayrı alanlarda yaşam" "çok kültürlülük"ün çoğulculuğa katkısını sınırlamaktadır.
Bunun yanı sıra Lübnan ve Osmanlı örneklerinin gösterdiği gibi "kimlikler"e aidiyetin toplumsal örgütlenme üzerindeki belirleyiciliğinin güçlenmesi "çoğulcu" liberal demokrasiye dönüşüm için gerekli olan "ortak alan"ın yaratılmasını da zorlaştırabilmektedir.
Dönüştürmemek yeterli mi?
Hiyerarşik çok kültürlülük içinde dar bir "ortak alan"a sahip olan Osmanlı toplumu modernlik sonrasında kapsamlı bir dönüşüm programını hayata geçirmeye çalışmıştır. Toplumun tüm fertlerini "Osmanlılar"a dönüştürmeyi hedefleyen bu mega proje, mevcut tüm alanları ortadan kaldırmak yoluyla kapsayıcı bir "ortak alan" yaratmanın hedefe ulaşmanın en kestirme yolu olduğunu varsaymıştır.
Bir taraftan yenilikçi, yapıcı ve katılmak isteyenlere "açık" olan bu dönüşüm projesi diğer taraftan herkesi, gereğinde zor kullanarak, "ortak alan"a sokmayı hedeflemesi nedeniyle "yıkıcı," "yasakçı" ve "çatışmacı" karakter taşımıştır.
Toplumun üyelerini, yukarıdan aşağıya inşa edilen bir "ethnos" ile Fransız Üçüncü Cumhuriyeti ikizi bir "cumhuriyet"in tekil bir "medeniyet"i içselleştirmiş "vatandaş"larına dönüştürmeyi hedefleyen Erken Cumhuriyet projesi de benzer niteliklere sahip olmuştur. Bu proje de katılmayı arzulayanlara "açık" ve "kapsayıcı," buna karşılık, farklılıkları korumak isteyenlere karşı "cezalandırıcı" ve "yasakçı" olmuştur.
Çok partili yaşama geçiş de büyük dönüşüm projelerini sonlandırmamıştır. "Ötekiler"in dönüştürülmesi, "medenîleştirilmesi/ doğru yola getirilmesi" yeni mega siyasal projelerin de temel hedefini oluşturmuştur. Ancak yaşanan görece demokratikleşme kâğıt üzerinde hayata geçirilmeleri kolay görülen bu tasavvurların gerçeklikle uyumsuzluğunun anlaşılmasına yardımcı olmuştur.
İvmesi artan kutuplaşma, neden olduğu kapsamlı olumsuzluklara karşılık, toplumun "dönüştürülmesi" imkânsız genişlikte katmanlardan oluştuğunun fark edilmesini de sağlamıştır. Gelinen noktada mega projeler en azından söylem düzeyinde "dönüştürme" hedefinden vazgeçmiş ve "Öteki"nin varlık ve yaşam hakkını kabullenmek zorunda kalmışlardır.
Bu, yaklaşık iki asırdır değişik toplumsal mühendislik projeleri çerçevesinde dönüştürülmeye çalışılmış bir toplum için önemli bir gelişmedir. Buna karşılık "Öteki"nin var olduğu, onun "dönüştürülmesi" girişiminin "toplumsal çatışma" anlamına geldiğinin kabulünün Türkiye'yi liberal bir demokrasi ve çoğulcu bir yapıya dönüştüreceğinin düşünülmesi gerçekçi değildir.
Birbirlerini "Ötekileştiren" kutupların "dönüştürme"yi bir kenara bırakmalarına karşılık özgün, diğerlerine "kapalı" alanlarına çekilerek "ortak alan"ı terk ettikleri bir toplumun çoğulculuk temelli demokrasi hedefine ulaşabilmesi imkânsızdır.
Ortak alanın genişletilmesi
Türkiye "kendimiz olabilme" ve "Ötekini dönüştürme hedefini terk etme"alanlarında olması gerekene yakın bir noktaya gelebilmiştir. Buna karşılık bu olumlu gelişmenin bir "bitiş" değil başlangıç noktasına ulaşımı sağladığı gözden uzak tutulmamalıdır.
Bu noktada kimliklerin baskı altına alınması ve "Öteki"nin dönüştürülmeye çalışılması nedeniyle daralan "ortak alan"ın genişletilmesi hedefine ulaşım için yeni girişimler yapılması gereklidir. Bu ise hamasî "kardeşlik," "birlik ve beraberlik" söylemlerinin ötesinde açılımları zorunlu kılmaktadır.
Söz konusu alanın genişletilebilmesi kimlikler özgürleşirken siyasetin onlar etrafında şekillenmesini ve aidiyetler arasında hiyerarşi oluşmasını engelleyecek, onlara "kör," "vatandaşlık temelli" ve "hukuk devleti" güvencesi sunan bir "demos" tasavvurunun benimsenmesi ile mümkün olabilir.
Böylesi bir yapıya "zorlama," "yasaklama" ya da "dönüştürülerek" değil rızalarıyla ve "kendileri olarak" katılacak "vatandaşlar" farklılıklarına karşılık genişletilmiş bir "ortak alan"da buluşabileceklerdir.
Diğer alanları ortadan kaldırarak değil onlara saygı göstererek ve onlarla değişik noktalarda kesişerek genişletilecek bu "ortak alan" çoğulcu demokrasi eşiğini aşmamıza da önemli katkı sağlayacaktır. Söz konusu genişlemenin "Anadolu kültürü," "kardeşlik" "aynı toprağın çocukları olma" benzeri, anlamsız olmayan ancak çoğulcu demokrasinin gerekli kıldığı "ortak alan"ın yaratılmasına sınırlı katkı verebilecek söylemlerle sağlanamadığı unutulmamalıdır.
Bu ise "ortak alan"ı genişletecek yeni "demos" tasavvurumuzun, kulağa hoş gelen ancak "amaç"a atıf yapan, dolayısıyla da araçsallaştırılması mümkün olmayan "birlik ve beraberlik" yerine "farklılıklara saygı" ve hamasî "kardeşlik" değil sınırları hukuk tarafından çizilen "vatandaşlık" temelinde inşa edilmesinin gerekliliğini ortaya koymaktadır.
.
Kurucu Baba”lara neden müracaat olunuyor?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 6.02.2018 00:00
New York Times'ın 2016'da açtığı "The Interpreter (Tercüman)" sütûnunda uluslararası gelişmeleri tahlil eden Max Fisher iki hafta önce İsrail Parlamentosu'nun "Yahudi Ulus Devleti" kanununu kabûlünü eleştiren bir makale yayımladı.
Muhafazakâr Yahudilerin tepkisine neden olan bu değerlendirme, İsraillilerin "kimlik" ve "demokrasi" seçeneklerinden hangisinin "öncelik" taşıyacağı konusundaki tercihlerini pek çok toplumda görüldüğü gibi birinci kavram lehine kullanarak ciddî bir hata yaptıklarını savunuyordu.
Fisher, analizinin tarihî arka planını oluştururken İsrail'in kurucu babası David Ben-Gurion'a ait olduğunu vurguladığı ifadeleri kullanmaktadır. Bu ise konunun özü kadar "kurucu babalara atıf yoluyla meşrulaştırma" yaklaşımının da tartışılmasını anlamlı kılmaktadır.
Değerlendirmede, Ben-Gurion'un 1967 Arap-İsrail Savaşı sonrasında işgal edilen toprakların hızla terk edilmesi yolunda uyarıda bulunduğu, bunun yapılmamasının Yahudileri korumanın yanı sıra "demokrasi ve çoğulculuk" hedeflerine ulaşma amacıyla kurulmuş olan genç devleti farklı bir yola sokacağı uyarısını dile getirdiği ileri sürülmektedir.
New York Times yazarı, Ben-Gurion'un öngörüsü göz önüne alındığında "Yahudi Ulus Devleti" kanunu ile yapılan tercihin önemli bir riski beraberinde getirdiğini ileri sürmektedir.
Burada ilginç olan Fisher'ın, pek çok İsrailli liberal gibi "işgalin sonlandırılması" ve "iki devletli çözüm"ü "kurucu baba"ya referansla meşrulaştırmaya çalışmasıdır. Ben- Gurion'un iddia olunanın zıttı siyasetleri savunmuş olmasının konuya başka bir boyut kazandırdığı şüphesizdir.
Martin Kramer başta olmak üzere tarihçiler, toplantı tutanakları, konuşma zabıtları ve kişisel belgeleri benzeri kaynakları kullanarak Ben-Gurion'un sıklıkla atıfta bulunulan "sözleri"nin yanlış bir aktarımın tekrarından kaynaklandığını ortaya koymuşlardır.
İsrail kurucu lideri, iddia olunanın tersine, 1967 Savaşı sonrasında Kudüs ve Gazze'nin ilhakı ve Batı Şeria'nın İsrail'e bağlı bir otonom bölge haline getirilmesini arzulamış, önceleri şartlı olarak geri verilebileceğini düşündüğü Sina Yarımadası ve Golan Tepeleri hakkındaki fikrini de değiştirerek bu bölgelerin Yahudi yerleşimine açılması ve ilhakını savunmuştur.
Dolayısıyla popüler kitaplar kaleme alan Amerikalı Haham Arthur Hertzberg'in iddiasına dayandırılan "Ben-Gurion işgale karşıydı" iddiasının tarihî dayanağı bulunmamaktadır. Burada sorulması gereken neredeyse her barış yanlısı İsrailli'nin neden ısrarla yanlışlığı kanıtlanmış bir "öngörü"ye atıfta bulunduğudur.
Son tahlilde, iki devletli çözüm ve işgalin sonlandırılması benzeri taleplerin Ben- Gurion'a dayandırılması gibi bir zorunluluk yoktur. Ancak, bu tezler savunulurken, sıklıkla "kurucu baba"ya atıfta bulunulmaktadır.
Neden alıntı ve atıf yapıyoruz?
Değişik konularda yaklaşım geliştirirken ünlü felsefeciler, edebiyatçılar, düşünürler, din adamları ve siyasî liderlerin vecize ve yorumlarının kullanımı günümüzün modası değildir. Dolayısıyla, ilk baskısı 1941'de yapılan "Oxford Dictionary of Quotations (Oxford Alıntılar Lugatı)"nı yeni bir derleme türünün önde gelen örneği olarak görmek doğru değildir. On altıncı asra gelindiğinde, antik çağ örnekleri de bulunan "vecize derlemeleri," en çarpıcısı ünlü hümanist Desiderius Erasmus'un son baskısı binlerce özlü sözü kapsayan kitabı olan, kapsamlı başvuru eserleri biçimini almıştı. On sekizinci asırda bu türü ortalama insanın kullanımına sunan "Poor Richard's Almanac"lar, bâzıları eski düşünürler tarafından dile getirilen, çoğu ise ABD'nin kurucu babalarından Benjamin Franklin'in değişik durumlara uyarlanabilecek vecizelerini kapsayan özlü söz derlemeleriydi.
Bunlar, yazarların sıklıkla başvurarak, seçtikleri alıntılarla "tezlerini" güçlendirdikleri ve renklendirdikleri "vecize depoları"na dönüşmüşlerdi.
Aristo'ya yapılan atıf, bir yaklaşımı "derinleştiriyor," Shakespeare'den pasaj, Hayyam'dan rubaî aktarımı ona "edebî" bir lezzet katıyor, İncil'den alıntı "ruhanî bir boyut" ve "dinî meşruiyet" kazandırıyor, Franklin'in "iyi savaş ve kötü barış yoktur" vecizesi benzeri özlü sözler ise ortalama insana fikirlerini bir dünya görüşü bağlamında ifade imkânı sunuyordu.
Vecize kullanımının tarihî gelişimi değerlendirildiğinde, Aristo, Eflatun, Hayyam, Hulefâ-yı Raşidîn, Luther, Mevlâna, Milton, Sadi-i Şirazî, Shakespeare, Wycliffe benzeri düşünür, edebiyatçı ve din adamları ile kutsal kitaplar ve hadislerden derlenen alıntılardan Washington, Comte, Marx, Engels, Lenin, Atatürk benzeri "büyük kuram yaratıcıları" ve "kurucu babalar"ın özlü söz ve öngörülerine kayış gözlemlenmektedir. Dinlerin gerilediği, milliyetçilik, sosyalizm gibi ideolojilerin yükseldiği on dokuzuncu asırda kutsal kitaplar yerine "seküler temel eserler"e başvurulurken, felsefeci ve edebiyatçıların sözleri de yeni devletlerin "kurucu babaları"nın vecizeleri ile ikame edilmiştir.
Kurucu liderin adına "izm" ekleyen toplumlarda ise ona sıklıkla yapılan atıflar, "kutsallık kazandırma," "meşrulaştırma," "geleceği öngörme," "yol gösterme," "yanlıştan koruma," "karmaşık bir olguyu basite indirgeme" benzeri işlevleri yerine getirmiş ve "vecize tekeli" oluşturmuştur.
"Kurucu baba" alıntıları
Bu çerçevede değerlendirildiğinde, Filistin'de işgalin sonlandırılmasını Ben- Gurion'un dile getirmediği sözlere atıfta bulunarak talep etme şaşırtıcı bir gelişme değildir. Bu tercihin, değişik yaklaşımların Atatürk'ün söylediği ya da ona yakıştırılan sözler yardımıyla savunulduğu ve meşrulaştırıldığı Türkiye'de anlaşılması oldukça kolaydır.
Doğal olarak adına bir "izm" yaratılmamış, "hatasızlık" zırhından yoksun Ben-Gurion'un, SSCB'de Lenin ya da Türkiye'de Atatürk üzerinden yaratılana benzer bir "meşrulaştırma" sunması söz konusu değildir. Buna karşılık İsrail kurucu lideri de bir cazibe merkezi olmayı sürdürmektedir.
"Kurucu baba" atıflarına ihtiyaç duyulması, son tahlilde, "liderler"in niteliklerinden ziyade toplumun koşulları ile bağlantılıdır.
Genç devletler, kemikleşen sorunlarını çözemeyen toplumlar, otoriter ya da liberal demokrasiye dönüşemeyen rejimlerde bunların işlevselleştirilmesi sürdürülmektedir.
Örneğin, Washington'ın "Veda Konuşması" (1796) bir asra yakın bir süre "yol gösterici" metin olarak tedavülde tutulduktan sonra tarihselleştirilmiş, buna karşılık, SSCB dağılana kadar Lenin'e atıfta bulunulmaksızın herhangi bir konuda görüş açıklanamamıştır. Liberal demokrasiye dönüşme potansiyeli yüksek bir toplum iken varoluşsal sorununu çözemeyen ve "kimlik"i "çoğulculuk"un önüne geçiren İsrail'de de Ben-Gurion'un "söylemediği" sözlerin liberallere "fener" hizmeti görmeyi sürdüreceği şüphesizdir.
.
Özgün kurum/gelenekleri koruma: Dışişleri
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 30.07.2018 00:00
Meritokrasi-demokrasi ilişkisi günümüzün önemli tartışma konularından birisidir. Örneğin, Daniel A. Bell, Çin Halk Cumhuriyeti'nin "geleneksel bir diktatörlük" değil "yerel düzeydeki demokrasi"yi ulusal seviyede liyakat ve başarıyı temel alan "meritokrasi" ile bağdaştıran "parlak bir sentez" olduğunu ileri süren kitabı ile özcü yaklaşımları sorgulamıştır.
Konu Türkiye'de farklı bir bağlamda gündeme gelmektedir. Osmanlı'dan müdevver "bürokrasi egemenliği" ile onu izleyen "vesayet sistemi"nin doğurduğu tepkiler, "ayrıcalıklı ve toplumsal değerlerden kopuk" olmakla suçlanan meritokratik kurumlara yönelik güçlü bir dönüştürme arzusunu doğurmuştur.
Diğer bir ifade ile Türkiye'de "meritokrasi"ye Michael Young'ın bu kavrama isim babalığı yaptığı ünlü kitabındakine benzer, "fırsat eşitliği kuzu postu" altında "eşitsizlik"in sürdürülmesini sağlayan "kurt" biçiminde yaklaşılmaktadır.
Bunun neticesinde ise Young'ın distopyasındakinin tersine, olumlu anlamda "meritokratik kalıplar" içinde çalışan yapıların diğerlerine benzetilmek yoluyla "demokratikleştirilmesi"ni arzulayan popülist talepler yaygınlık kazanmaktadır.
Demokrasi-nitelik
Temel politikaları uzun süre "devlet adamı" olarak yüceltilen bürokratlarınşekillendirdiği, daha sonra aşağılama sıfatı olarak da kullanılan "siyasetçi"ninalanının daraltıldığı bir toplumda demokratik tepkiler oluşması doğaldır.
Buna karşılık demokratikleşme, liyakat temelinde örgütlenen yasal-ussal bürokrasiye duyulan ihtiyaç ve bâzı kurumların özel kurallar çerçevesinde teşkilâtlanması gerekliliğini ortadan kaldırmamaktadır.
Demokrasi, böylesi kurumların diğerlerine benzetilmesini, istisnâî nitelikler kazanabilenlere tahsis olunan makamların "ortalama"ya açılmasını gerekli kılmamaktadır.
Liberal demokrasilerde de bu tür kurumlar farklı teşkilâtlanmakta, özel sınavlar ile personel almakta ve bunlardan liyakat ve uzmanlık alanında öne geçenleri mesleğin üst kademelerine ilerleyebilmektedir. Örneğin, State Department ya da Foreign and Commonwealth Office benzeri dış siyaset yapım kurumları bu ilkeler çerçevesinde teşkilâtlanmışlardır.
Demokrasi, fırsat eşitliği yaratarak "nitelikli kamu görevleri"nin tüm vatandaşlara açık tutulmasını sağlamak durumundadır. Bu, söz konusu personelin "nitelikleri"nden taviz verilmesini gerekli kılmamaktadır.
Söz konusu görevleri ifa edenler seçimle iş başına gelen siyasal otoriteye tabi olmalı, "nitelikleri" nedeniyle kendilerini onun üzerinde görmemelidir.
Türkiye, bu alanda uzun süre tersine bir hiyerarşinin var olmasından dolayı sorunlar yaşamıştır. Buna karşılık, bürokratik kurumları "demokratikleştirme," "topluma açma" ve "diğerleriyle eşitleme" adına "nitelik" ve "liyakat"ten taviz verilmesinin doğuracağı sakıncalar ortadadır.
Hariciye/Dışişleri geleneğimiz
Dışişleri Bakanlığı, böylesi bir değişimin dışında tutulması gereken kurumların başında gelmektedir. Bilindiği gibi, sistem değişikliği çerçevesinde özel teşkilât kanunu ortadan kaldırılan kurum yeniden yapılanmaktadır. Bu gerçekleştirilirken imparatorluktan müdevver köklü geleneğin korunmasına itina gösterilmesi zorunludur.
Türkiye, ikamet elçiliklerini ancak on sekizinci asır sonunda, Hariciye Nezareti'ni de 1836'da kurması, uzun süre seçkin Fenerli Rum ailelerine tahsis edilmiş divan-ı hümayûn ter- cümanlığını Yunan İsyanı sırasında Tercüme Odası'na dönüştürmesine karşılık, Reisü'l-küttab'ın bürokrasideki etkinliğini devralmış köklü bir Osmanlı hariciye geleneğini sahiplenmiştir. Bu nedenle Richlieu'nün dış siyaset yapımını 1626'da kurumsallaştırdığı Fransa benzeri Avrupa diplomasileri ile rekabet edebilen Osmanlı hariciyesi sadece zor bir hedef olan Avrupa Dengesi (Concert of Europe) üyeliğini sağlamamış, bu sistemin boşluklarına sığınarak ve kamplaşmalardan istifade ederek imparatorluğun ömrünü uzatmaya da muvaffak olmuştur.
Bu başarılı çizgi imparatorluğun son senelerine değin sürdürülmüştür. Örneğin, bu dönemin iki önemli diplomatik belgesi olan Anglo- Turkish Convention (1914), İngiliz olupbittilerini tanıma karşılığında Arabistan'da fiilen egemen olunmayan geniş bir sahada kapsamlı kazanımları, 2 Ağustos 1914 Osmanlı- Alman ittifakı ise savaşa dahil olma zorunluluğu getirmeden büyük devlet korumasını sağlamıştır. Bunlar, günleri sayılı olduğu düşünülen, savaşlarda hezimetler yaşayan bir devlet için önemli diplomasi başarılarıdır. Büyük resme bakıldığında imparatorluktan kopmuş, geçmişi sorgulayan ulusdevletler ve bir süper güç ile çevrili Türkiye'nin dışişleri de benzer başarıyı hayata geçirmiştir. Bu, Osmanlı dış siyaseti gibi Cumhuriyet politikalarının da "mükemmel" olduğu anlamına gelmez. Ancak hataların önemli bölümünün "dışişleri mutfağı"ndan ziyade siyasal karar alıcıların eğilim ve tercihlerinden kaynaklandığını vurgulamak anlamlıdır. Büyükelçi ve mutfak Gelişen teknoloji "diplomasi"yi "büyükelçiliksanatı" olmaktan, toplanan kapsamlı bilgi çerçevesinde derinlikli strateji hazırlama ve hayata geçirmeye dönüştürmüştür. "Küçük Sultan" Stratford Canning İstanbul'da telgraf hattı kurulmadan önce Foreign Office talimatlarını fazlasıyla liberal yorumlara tabi tutabilmişti ki muhalifleri onun Kırım Savaşı'nın tetiğini Whitehall'un istemi dışında çektiğini ileri sürmüşlerdi. Halefleri ise kendilerine telgrafla ulaşan bakanlığın "işgüderler"i olmanın ötesine geçememişlerdi. Siyaseti şekillendirmede bakanlıktaki "masa"lar, çalışma grupları "büyükelçi"nin önüne geçmişti. Mesajların, dokümanların saniyeler içinde dünyanın diğer uçlarına iletilebildiği günümüz dünyasında bu daha da ileri bir noktaya taşınmıştır. O nedenle dışişleri bürokrasisi yeniden yapılanırken "siyasîatamalar"dan ziyade personel alımı ve kurum içi yükseliş kıstaslarının meritokratik temelde düzenlenmesinin tartışılması gereklidir. ABD gibi "sabun köpüğü dizileri yapımcısı" Colleen Bell benzeri, tayin olunduğu ülke ve Washington politikaları hakkında fazlasıyla sınırlı bilgisi olan "siyasî atama"ların toplam elçilerin % 30'unu oluşturduğu bir ülkede dahi "meslek memuru" seçim ve yükseliminde uygulanan katı kurallar, son dönemdeki erozyona karşın güçlü bir diplomasi geleneğinin sürdürülmesini sağlamıştır. Türkiye'nin de "meslekmemurluğu"nun nitelikleri ile bakanlığa katılım koşullarında hassasiyet göstermesi ve özgün bir kurumun asırlara varan bir süreçte şekillenen geleneğini titizlikle koruması zorunludur. Çin benzeri bir meritokrasi ya da atanmış bürokratların seçilmiş siyasetçiye yukarıdan baktığı 1960'lar Türkiyesi'ne dönüşümden kaçınılması demokratikleşme hedefleri açısından anlamlıdır. Buna karşılık, demokratikleşmenin "liyakat"ın ikinci plana itilmesi, "nitelik"ten taviz verilmesi ve geleneklerin yıpratılmasını gerekli kılmadığı da unutulmamalıdır.
.
İlân edilmekle “Hürriyet” sağlanabilir mi?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 23.07.2018 00:00
Günümüzde ortalama birey için sıradan bir tarih olan 23 Temmuz (genellikle Rumî takvimdeki karşılığı "10 Temmuz" olarak anılan) 1908'den imparatorluğun sonuna değin millî bayram olarak kutlanmıştı.
Erken Cumhuriyet döneminde "en önemli" olma özelliğini kaybetmesine karşılık anılması sürdürülen bu gün, daha sonra "unutturulmaya çalışılan" 1919 öncesi tarihimizin parçası haline gelmiş ve bir kenara bırakılmıştı. Buna karşılık "İnkılâb-ı Azîm" olarak adlandırılan "10 Temmuz"un modern tarihimizin Tanzimat sonrasındaki en önemli kırılma noktası olduğu ve günümüz siyasetine ulaşanneticeler doğurduğu şüphesizdir.
Hürriyet, anayasa, sistem
"İnkılâb-ı Azîm"i gerçekleştiren Terakki ve İttihad Cemiyeti eylemini "Hürriyetin İlânı" olarak kavramsallaştırmayı uygun görmüştü. Bu, toplumun "özgürlükler"e bakış açısına tercüman olan bir tercihtir. Düşünsel arka planı "hürriyet"in bir "eylem" ile sağlanabileceği olan söz konusu yaklaşım, 10 Temmuz'un, Fransız İhtilâli'nin "hürriyet, müsâvât, uhuvvet" ilkelerine "adalet"i de ekleyerek oluşturduğu dörtlü sloganının hayata geçirilmesinde karşılaşılabilecek kapsamlısorunları fazlasıyla küçümsüyordu.
Zaman içinde tecrübe edildiği gibi bu sloganın vaat ettiği "özgürlük" temelli, eşitlikçi ve hukuk devletinin hayata geçirildiği toplum "ilân" ile "yukarıdan aşağıya" yaratılamıyordu.
Modern siyasetimizin başlangıç tarihi olan 1908 sonrasından günümüze ulaşan süreç "hürriyet"i "yeniden ilân" için gerçekleştirilen ve bâzıları başarılı olan çok sayıda darbe girişimi, "gümüş kurşun" etkisi yapacağı düşünülen yeni anayasalar hazırlama ve sorunlara neden olduğu düşünülen "siyasal sistem"lerin değiştirilmesi ile geçmiştir.
Ancak, 110 yıllık süreçte, birincisi 1908-1912 arasında yaşanan kısa süreli "özgürlük teneffüsleri" dışında sıkıyönetimler, Takrir-i Sükûn'un zirvesini oluşturduğu olağanüstü hâl yasaları uygulanmış, divan-ı harb-i örfîler, İstiklâl Mahkemeleri, DGM'ler, Yassıada Adalet Divanı benzeri "özel" mahkemelerin "siyasal" yargılamaları yaşanmıştır.
Her seferinde yaşanılan darbe girişiminin "son," başarılı "inkılâb"ın "milât" olduğu, zorunlu ve geçici olağanüstü hâl uygulamalarının sonlanması sonrasında özgürlüklerin daha güçlü biçimde hayata geçirileceği, hukuk devletinin bir adım ötede olduğunun düşünülmesine karşılık "otoriter siyaset üretme" sarmalından çıkabilmemiz mümkün olamamıştır.
Benzer şekilde 1909'da kabine hükûmetinden yasama-yürütme ayrılığı ve dengesi temelli parlamenter rejime, 1920-24 arasında kuvvetler birliğine dayalı konvansiyonel sisteme, Erken Cumhuriyet döneminde fiilî başkanlığa, 1950 sonrasında yeniden parlamentarizme, 1961'den itibaren yasama ve yürütmenin kurumsal ve jüristokratik denetimle sınırlandırıldığı vesayet uygulamasına, 1982 akabinde fiilî yarı başkanlığa geçiş de sürekli biçimde yeniden "ilân" edilen "hürriyet"i hayata geçirememiştir.
Bunun yanı sıra 1909 değişimleri ile yeni bir toplum sözleşmesine dönüşen "1876 Kanun-i Esasî"si, 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu, 1924, 1961 ve 1982 anayasaları ve bu metinler üzerinde gerçekleştirilen sayısız değişiklik de "özgürlük"ü "teneffüs molaları" ötesine taşıyamamıştır.
Dolayısıyla bir asrı aşan süreçte "ilân edilen" "hürriyet"i hayata geçirme alanında yönetenlerin siyasal eğilim, ideolojik tercih ve kişiliklerinden bağımsız olarak toplumsal bir başarısızlık yaşanmıştır. Hürriyetin "ilân" olunduğu 1908 yılında ya da Cumhuriyet döneminin ilk özgür seçimleri ile iktidarın el değiştirdiği 1950 senesinde "demokrasi kalitesi" açısından küresel ölçekte iyi bir yere sahip olan Türkiye bu konumunu koruyamamıştır.
Neden "özgürleşemiyoruz"?
Bu çerçevede değerlendirildiğinde "anayasa" ve "sistem," açık toplum ve liberal demokrasiye dönüşme alanında fazlasıyla önemli olmakla birlikte bunları kendiliğinden sağlayamamaktadır.
Dolayısıyla 1982 Anayasası gibi "devlet merkezli" bir "antianayasa" belgesinin yerini "önceliği bireye veren" özgürlükçü bir toplum sözleşmesinin alması ya da karar alım ve uygulamasını hızlandırılacağı düşünülen "siyasal sistemler"e geçiş "açık toplum" ve "liberal demokrasi" garantisi sunmamaktadır. Özgürlükçü anayasalar kaleme alarak ve sistem değiştirerek liberal demokrasiye dönüşüm mümkün olabilseydi, tüm toplumlar bu tür rejimlerle yönetilirdi.
Liberal demokrasi projesi
Söz konusu hedeflere ulaşabilme alanında "Doğu Despotizmi" benzeri "günah keçileri" yaratmaksızın farklı nedenlerin sorgulanması gereklidir.
Bunların en önemlilerinden birisi "hürriyet" ve "demokrasi"nin siyasetimizin önceliği olmaması ve muhalefet söylemi ötesine geçememesidir.
1908'den beri yönetim değişimleri sonrasında yaşanan balayı dönemleri dışında "özgürlük," iktidar projesi değil "muhalefet talebi" olmuştur.
Bu olgu iktidarların ideolojik tercihlerinden bağımsızdır. "İnkılâb-ı Azîm"i hayata geçirerek "hürriyeti ilân ettiği"ni savunan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eski rejime rahmet okutacak baskıcılığa yönelmesi bu alanda verilebilecek en çarpıcı örnektir. Buna karşılık, İttihad ve Terakki'nin 1908 sonrası süreçte "özgürlükleri öne çıkaran" bir yaklaşımdan "otoriter siyaset"e yönelen tek örgüt olduğunu düşünmek fazlasıyla yanıltıcıdır.
"Özgürlük" söyleminden sadece "iktidar"a gelemeyen "Osmanlı Demokrat Fırkası," "Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası" ve "Serbest Fırka" benzeri muhalefet örgütlenmeleri vazgeçmemişlerdir. Diğer bir ifade ile "özgürlük" defa'atle "ilân edilmiş" ama "iktidar"a gelememiştir. Siyasetin "mega söylemleri," "büyük projeleri," "beka savaşımları" içinde "liberal demokrasi," "hukuk devleti" ve "özgürlükler" "bir sonraki hedefler" olmanın ötesine geçememiştir. Türkiye'nin bir "liberal demokrasi"ye dönüşüm projesine vebunun "iktidara gelmesine" ihtiyacı vardır. "Anayasa" ve "sistem" amaç değil buna ulaşmanın araçları olmalıdır.
110 yıl önce coşkuyla "ilân edilen" ama "doğmayan hürriyet"in hayata geçirilmesi kapsamlı bir "liberal demokrasiye dönüşüm projesi"nin toplumun öncelikli hedefi haline getirilmesi ile mümkün olabilir. Bu ise her şeyden önce özgürlükler temelli bir demokrasinin yukarıdan aşağıya "ilân" değil sivil toplum öncülüğünde çoğulcu yollarla "inşa" edilebileceğinin kabûlünü gerekli kılmaktadır.
1908'de meydanlarda "yaşasın hürriyet" diye haykıran kalabalıklar ve o mekânlarda nutuklar irad eden "kahraman-ı hürriyet"lerin bunu göz ardı etmiş olmaları anlaşılabilir. Buna karşılık günümüzde 110 yıllık bir "başarısızlık" öyküsünün tersine çevrilmesi için gayret gösterilmemesinin özrü bulunmamaktadır...
.
15 Temmuz”u farklı kılan nedir?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 16.07.2018 00:00
15 Temmuz kalkışması, derinlikli ideolojik mesaj ve gelecek tasavvuru sunmayan, toplumsal tabandan yoksun ve ordu cuntası sınıflamasına da sokulamayacak bir darbe girişimidir. Bu nedenle de Kuleli Vak'ası'ndan (1859) 28 Şubat postmodern darbesine (1997) uzanan süreçteki örneklerden farklılaşır.
İdeolojik mesaj-toplumsal taban
Türkiye, yeniçeri-ulemâ ittifaklarının "hal ve iclâs"ı sıradan işleme indirgediği "preatorian" bir geleneğin mirasçısıdır. Yeniçerilerin ortadan kaldırılması ve ulemânın hızlı statü kaybı sadeceaktörlerin değişimine yol açmıştır. Modernleşen asker-sivil bürokrasinin siyasete ağırlığını koyduğu yeni düzende de "darbe" temel "iktidar değiştirme aracı" olmuştur.
Sultan Abdülaziz'in hal'i (1876) ile başlayan "darbe girişimleri dizisi" 1913'te Mahmud Şevket Paşa Suikastı ile tamamlandığında on iki ciddî teşebbüs hayata geçirilmişti.
Bunların 1895 İngiltere destekli bürokrat darbesi, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1897'de Suriye'den başlatacağı ayaklanma, Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti'nin "Royal Navy koruması" altında Trablusgarb'dan İstanbul'a getirilecek asker ile gerçekleştireceği iktidara el koyma girişimi (1902-1903) benzeri değişik aşamalarında önlenen ya da Çırağan Vak'ası (1878) gibi fiilen bastırılanları çoğunluktaydı.
Buna karşılık, darbeler 1876, 1908, 1912 ve 1913 yıllarında başarılı olarak iktidar ve rejim değişikliklerine yol açmıştır. Süreç tamamlandığında üç sultan tahttan indirilmiş, önüne konulan evrakı imzalayan derviş-meşreb padişahı devirmenin önemsizleştiği "meşrutî" dönemde de iktidar dört kez darbe ile el değiştirmişti. Türkiye çok partili rejime geçiş sonrasında yeni bir darbe girişimleri sarmalına girecektir.
Küçümsediğimiz Afrika ve Latin Amerika ülkelerininkinden bile zengin "darbeler tarihimiz"in çeşitliliği "özgün" bir "örnek" ile karşılaşılmasını güçleştirmektedir. Buna karşılık 15 Temmuz kalkışması bir ideolojik mesaj ve toplumsal tabana sahip olmama çerçevesinde diğerlerinden farklılaşmaktadır.
Şekil olarak, 15 Temmuz teşebbüsünün arka planındaki örgütlenme, Süleymaniyeli Şeyh Ahmed Efendi ile "ahd" icra ederek Kuleli Vak'ası olarak anılan darbeyi tezgâhlayan bürokratların teşkilâtını andırmaktadır. Ancak bu benzerlik, hareketlerin başında dinî liderler bulunmasının ötesine taşınamaz.
Kuleli Vak'ası, Islahât Fermanı (1856) ile gayrimüslimlere bahşedilen "müsavat"tan rahatsızlık duyan Müslüman toplum tabakalarının hislerine tercüman olmaya çalışan bir örgüt tarafından hayata geçirilmişti. Buna karşılık 15 Temmuz "yurtta sulh cihanda sulh," "dinler arası diyalog" benzeri basmakalıp ve kitlede karşılık bulmayan klişeler dışında ideolojik mesaja sahip değildi. 1859'da "Islahât Fermanı"nın yürürlükten kaldırılmasını sevinçle karşılayabilecek bir toplumsal taban mevcuttu.
Ancak 15 Temmuz günü bir kapalı cemaatin liderler kadrosu dışında darbenin "meşruiyet"ine inanan bulunmuyordu.
Bâb-ı Âlî baskınından 1960 Darbesi'ne ulaşan süreçteki girişimler toplumun belirli kesimlerinden destek görmüşlerdir. İttihad ve Terakki ya da Millî Birlik Komitesi adı altında iktidara el koyan cunta, toplumsal çoğunluğa sahip değildi. Ancak bu örgütlenmelerin mesajları ile eylemlerini onaylayan toplumsal tabanlar mevcuttu.
15 Temmuz ise topluma bir mesaj iletmeyen ve tabandan yoksun bir örgütlenmenin girişimi idi.
23 Ocak 1913 gününün ilerleyen saatlerinde Sadaret binası önünde coşkulu nümayişler yapılmış, 27 Mayıs'ta "hürriyet"in geldiğini düşünenler tankların üzerini doldurmuştu. 15 Temmuz'da ise "emirkomuta zincirinde Kemalist darbe" gerçekleştiğini zannedenlerin cılız alkışları dışında destek sergilenmemişti.
Gizli örgütlenme-Ordu cuntası
Darbeci yapılar eşyanın tabiatı gereği "gizli" örgütlenirler. İttihad ve Terakki benzeri teşkilâtlar ve ordu içindeki cunta yapılanmaları böylesi örgütlenmelerin çarpıcı örnekleridir. Buna karşılık 15 Temmuz'un arkasındaki yapılanmanın "gizli"liği diğerlerinden farklılaşmaktadır.
Zikredilen örgütler bir ideoloji ve gelecek tasavvuru etrafında birleşenlerin oluşturduğu yapılardır. Buna karşılık, 15 Temmuz'u sahneleyen, sivil toplum örgütü maskesi takarak teşkilâtlandırılmış, kapalı bir "yapı"dır. Birincisinde "teşkilâtlanma" ikincisinde ise "teşkilâtlandırma" vardır.
Örneğin, rejim değişikliği arzulayan zabit ve bürokratlar 1908 öncesinde Terakki ve İttihad Cemiyeti çatısı altında, "1960 Devrimi"nin "yoldan çıktığı"nı düşünen ve kendilerini "Gerçek Kemalistler" olarak gören subaylar ise Talât Aydemir cuntası içinde "örgütlenmiş," buna karşılık söz konusu kapalı yapının mensupları sınav sorusu çalma, sıkı denetimle robotlaştırma benzeri araç ve yöntemlerle "örgütlendirilmişler"dir. Bu güdümlü örgütlendirilmenin de "kişi kültü tapınması" dışında ideolojik temel ve toplumsal mesajı olmamıştır.
Benzer şekilde, 15 Temmuz bir "ordu darbesi" olmadığı gibi Aydemir Cuntası ya da 1912 Halâskâr Zabitan Grubu benzeri bir örgütlenmenin ürünü de değildir.
Onun sokağa dökebildiği asker, bir cunta değil kapalı bir cemaat adına silaha sarılmıştır.
Kurmak istediği rejimin şekli konusunda da "kişi kültü tapınması" dışında ipuçları bulabilmek zordur.
Düğmeye basma ve "düğme"
15 Temmuz, belirgin bir ideolojik mesajı olmayan, toplumsal tabandan yoksun, gelecek tasavvuru sunmayan bir kapalı yapının hayata geçirdiği darbe girişimidir.
Bu girişimin, 15 Temmuz gecesi başarı sağlasa bile 16 Temmuz günü "Türkiye'yiyönetemeyeceği"nin görülememiş olması imkânsızdır. Buna rağmen mesianik beklentilerle düğmeye basılmış olması, Talât Aydemir'in gözü kara 1962 ve 1963 darbe girişimlerini anımsatırsa da böylesi bir kıyaslama yanıltıcı olur.
Bu bağlamda değerlendirildiğinde, 15 Temmuz'u, kullandığını zannettiği yabancı istihbarat örgütlerinin taşeronu haline geldiğini göremeyen, "2016 Türkiyesi" karmaşıklığındaki bir topluma birkaç tabur asker, birkaç bin bürokrat ve güvenlik görevlisi ile el koyacağını, "cahil halkın önüne ne konulursa yiyeceğini" varsayan kapalı bir yapının uzaktan kumandalı eylemi olarak görmek anlamlı olur. Düğmeye basarak "ihtilâl" başlattığını düşünen bu yapı gerçekte "kendisinin bir düğmeye dönüştüğünü" algılayamamıştır.
15 Temmuz girişiminin yeni Ortadoğu şekillenirken Türkiye'ye kaybettirdiği zemin, yarattığı toplumsal tahribat ve neden olduğu geniş kapsamlı mağduriyetler, düğmeye bastıklarını düşünenlerin "başarısız," buna karşılık "düğme"nin "işlevsel" olduğunu kanıtlamıştır
.
Dünya çapında âlim olmasına hoyratlığımızla katkıda bulunduğumuz değer: Fuat Sezgin
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 9.02.2018 00:00
Literatüre beşerî ve sosyal bilimler alanında yapılan Türkiye kaynaklı katkılar büyük ölçüde toplumumuz ve tarihimiz üzerine tahliller ile sınırlıdır.
Bunlar değişik alanlarda kuramlar geliştiren bilim insanlarına mukayese imkânı sunmuş ve Batı merkezli değerlendirmelerin dünyanın geri kalanına açılmasına yardımcı olmuşlardır. Örneğin, Ömer Lütfi Barkan ve Halil İnalcık "Küresel Tarih" yazımında büyük bir boşluğun doldurulmasını sağlamışlar, Şerif Mardin'in araştırmaları modernlik sonrası Ortadoğusu'nun global düşünce tarihine entegrasyonunu mümkün kılmıştır.
Buna karşılık Muzaffer Şerif patentli sosyal psikoloji kuramları istisnâ edilirse kapsayıcı teoriler geliştirme ve Türkiye/Osmanlı dışı alanlarda katkı sağlama alanında zikredilebilecek Türkiye kaynaklı isimler oldukça sınırlıdır.
Bu açıdan değerlendirildiğinde söz konusu disiplinlerdeki literatüre yakın dönemde yapılan Türkiye kaynaklı iki büyük katkıdan bahsedebilmek mümkündür.
Bunlardan birincisi, bir kurumsal başarı öyküsü olan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi'dir. Yirmi beş yılda tamamlanan bu yapıt, Encyclopedia of Islam'ın ciddî önyargılar içeren birinci, ikinci ve objektif üçüncü versiyonlarından daha kapsamlı ve tarafsız bir başvuru eseri olmuştur.
Bir kurumsal girişim çerçevesinde yapılan bu katkı dışında öne çıkan isim ise geçtiğimiz hafta vefat eden Profesör Fuat Sezgin'dir.
Akademik unvânların ucuzladığı ve anlamsızlaştığı postmodern dünyada kelimenin gerçek anlamıyla "âlim" olarak diğerlerinden ayrılan Sezgin, İslâm bilim ve düşünce tarihi, coğrafyacılık ve denizciliği benzeri alanlarda "insan ömrü"ne sığdırılması güç katkılar ortaya koymuştur.
Diğer bir ifade ile çok sayıda uzmanın katkılarının derlenmesiyle Encyclopedia of Islam'dan daha kapsamlı ve objektif bir yapıt olarak Diyanet İslâm Ansiklopedisi ortaya konulurken, Sezgin benzer bir katkıyı tek başına gerçekleştirmiştir.
Katalogdan ansiklopediye, referanstan tahlile
Sezgin, şahsî gayreti ile Carl Brockelmann'ın Arapça değişik alanlarda kaleme alınmış yazma eserlerin toplu katalog ve kısa değerlendirmesini sunan "Geschichte der arabischen Litteratur (GAL)" gibi "aşılmasının mümkün olmadığı, ancak şerh düşülerek ve eksikler tamamlanarak geliştirilebileceği" düşünülen çalışmasının yerine geçmekle kalmayarak yeni ufuklar açan bir başeser kaleme almıştır.
Sezgin'in on yedi cildi tamamlanan "Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS)" eseri, üzerine yoğunlaştığı medeniyete önyargılarla yaklaşan Brockelmann'ın (bu önyargılar, Türkçeye "İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi [1954]" başlığı altında çevrilen kitapta daha açık biçimde dile getirilmiştir) çalışmasına kıyasla çok daha analitik ve derinliklidir.
Brockelmann'ın "katalog"unu, on yedi ciltte tamamlanmayan bir bilim, din, tasavvuf, edebiyat, coğrafya, seyahatnâme ve tarih ansiklopedisine dönüştüren GAS, sadece beş ciltlik (iki ana, üç ek) GAL'in hacmini artırmamıştır.
Sezgin olağanüstü bir çalışma neticesinde referans kitabı olmanın ötesine geçerek kaynakların değerlendirmesini yapan, onları yazıldıkları tarihî ve kültürel bağlamlara oturtan ve müelliflerin detaylı biyografilerini sunan ölümsüz bir temel eser hazırlamıştır.
Çalışma, Helenistik dönem eserlerinin erken dönem İslâm düşünürleri üzerindeki etkisi benzeri pek çok alanda yaygın kabûl gören tezlerin de sorgulanmasına yol açmıştır.
Sezgin bunun ötesinde, "bilim"in tarihî gelişimini Batı merkezli bakış açısı ve güçlü Oryantalist önyargılar ile değerlendiren ana akım yaklaşımları da orijinal kaynakları kullanarak sorgulamış ve "bilim tarihi" yazımı paradigmalarını değiştirmiştir.
Devlet aklı ve bilim
Sezgin temel yapıtını tamamlayamasa da bu başeserin büyük bölümünü ve pek çok özgün çalışmayı literatüre kazandırmıştır.
Bunların kendisini küresel ölçekte çağımızın en seçkin âlimleri arasına soktuğu şüphesizdir. Bu çapta bir bilim insanının Türkiye'de uzun süre hak ettiği ilgiyi görmemesinin yanı sıra "sakıncalı" sınıflamasına konularak işinden atılmış ve ülkesini terke mecbur edilmiş olması ise düşündürücüdür.
Sezgin, 1960 Darbesi sonrasında 147'likler adı verilen "sakıncalı öğretim üyeleri" listesine dâhil edilerek İstanbul Üniversitesi'nden ihraç edilmiş ve çalışmalarını Frankfurt'ta sürdürmek zorunda kalmıştır.
Almanya, değişik Arap ülkeleri ve İran'da ödüller, madalyalar ve fahrî doktora dereceleri alan Sezgin'in Türkiye'deki "sakıncalı" statüsü kalıcı olmamış, buna karşılık benzer bir ilgiyi kendi ülkesinde görmesi için ileri yaşlara kadar beklemesi gerekmiştir.
Bugünden bakıldığında, bir cunta üyesinin "demokrasiye giderken elbette Beyazıt'tan da geçecektik" ifadesiyle meşrulaştırmaya çalıştığı kıyım listesine "kardeş durumu" nedeniyle dâhil edilmesinin, Sezgin'in dünya çapında bir bilim adamı haline gelmesine ciddî katkı sağladığını vurgulamak mümkündür.
Bizzat Sezgin'in de dile getirdiği bu olgu, Türkiye'den değişik nedenlerle ayrılan akademisyenlerin literatüre en kapsamlı katkılarını neden yurt dışındaki kurumlarda çalışırken gerçekleştirdiklerinin sorgulanmasını da gerekli kılmaktadır.
Yaşamı uzun sürmese, Türkiye'de, sınırlı çevreler dışında "147'liklerden bir doçent" olarak hatırlanacak olan Sezgin ileri yaşlarda Türkiye'de de fazlasıyla hak ettiği ödüller almış, müzelerin kurulmasına öncülük etmiş ve bâzı eserlerinin Türkçe'ye çevrildiğini görmüştür. Buna karşılık, Almanca yayımlanan, Mısır ve Suudi Arabistan'da Arapça'ya çevrilen başeseri GAS'in Türkçe tercümesinin henüz tamamlanmamış olması Türkiye'nin yaşadığımız çağın sayılı âlimlerinden birisinin katkılarının kendi toplumuna sunulması alanında da yavaş davrandığını göstermektedir.
Sezgin'in temel eserleri ile kuruluşlarına öncülük ettiği enstitü ve müzeler uzun süre araştırmacılarla "bilim"in tarihî gelişimini öğrenmek isteyenlere ışık tutacaktır.
Bunun yanı sıra, onun yaşam hikâyesinden bilhassa beşerî ve sosyal bilimler alanlarında çalışan akademisyenleri, siyasal eğilim ve değerlendirmeleri üzerinden etiketleyen ve hoyrat biçimde cezalandıran "devlet aklı"nın da çıkarması gereken dersler bulunmaktadır.
Bu derslerin en önemlisi de böylesi karakuşî mücazâtın, son tahlilde, topluma verilen "ceza" olduğu, sonrasında yapılan rehabilitasyonun ise bunun doğurduğu tahribatı ortadan kaldırmadığıdır.
Siyasal söylem yumuşarken kutuplaşma neden
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 2.02.2018 00:00
Türkiye'nin "siyasal söylem seviyesindeki sertlik ve çatışmacılığın kitleye yoğunluğu düşerek ulaştığı" bir toplumdan bunun tersinin yaşandığı bir yapıyaevrilmesinin üzerinde dikkatle düşünmek gereklidir.
Siyasetin çatışmacı, rakipleri ötekileştiren ve onları dönüştürmeyi hedefleyen mega söylemlerinin tabandaki etkisi uzun süre sınırlı olmuştur. Buna karşılık, bu söylemler ciddî anlamda yumuşar, "Öteki"nin varlığını kabûllenir ve dönüştürme hedefinden vazgeçerken kitle düzeyinde "kutuplaşma" ve "Öteki"ni "düşmanlaştırma" yükselme eğilimine girmiştir.
Siyasetin kutuplarından devletçi modernleşmeciliğin ana akımı, tekil modernlik yorumunu bütünüyle terk ederek "modernlikler" olabileceğini kabûl etmese de "modern olmayan"ın yukarıdan aşağıya dönüştürülmesi hedefini bir kenara bırakmıştır. Örneğin, bu kutbun söylemi başörtüsü takanların hâlâ "modern olmadığı"nı var saymakla birlikte onları bir "ideal tip" olan "Cumhuriyet kadını"na dönüştürme, direnenleri kamusal alan dışına sürme yaklaşımını artık dile getirmemektedir.
Benzer şekilde yeni kalkınmacı muhafazakârlık, "Öteki" olarak gördüğü ve "yerli ve millî değerler"e sahip bulunmadığını savunduğu kesimleri eleştirmekte; buna karşılık "hizmetkalkınma" vurgusunun ağırlık kazandığı söylemi "hayat tarzına müdahale hedeflemediği"nin altını sıklıkla çizerek, dönüştürme çabası içinde olmadığını vurgulamaktadır.
Dolayısıyla Türkiye, "ötekileşme"nin sürdüğü, buna karşılık, "öteki"nin "dönüştürülmesi"nin temel siyasal söylem olmaktan çıktığı bir toplum haline gelmiştir. Bu önemli bir değişimdir. Buna karşılık söylemdeki yumuşamanın kitlede karşılık bulabildiğini söyleyebilmek güçtür. Kitle düzeyindeki "kutuplaşma" daha katı ve dönüştürme temelli söylemlerin var olduğu dönemlerden fazladır.
Bunun nedeninin ana akım söylemlerinin "dönüştürme" hedefini terketmesine karşılık "ötekileştirme"nin sürdürülmesi olduğunu savunmak fazlasıyla mekanik bir sebep-sonuç ilişkisi tesis etmektir. Ötekileştirmenin görülmediği "kaynaşmış kitleler" sadece söylemlerde var olmaktadır. "Öteki"si olmayan toplum yoktur. Bunun yanı sıra Türkiye örneğinde "ötekileştirme"nin en azından söylem düzeyinde azalma eğilimi gösterdiği de unutulmamalıdır.
Buna karşılık kutuplaşmanın yükselmesi ise siyasetin kimlik temelinde yapılması, siyasal alanın paylaşım şekli ve "söylem değişiminin samimiyeti"ne yönelik kuşkuların aşılamamasından kaynaklanmaktadır.
Kimlik ve kutuplaşma
Türkiye, siyasal eğilim maskesi arkasında "kimlik" temelli siyasetin hayatageçirildiği bir toplumdur. Geçişkenliği zayıf cemaatler biçiminde örgütlenenkimlikler, kendilerini siyaset yelpazesinin farklı noktalarında konumlandırmalarınakarşılık, son tahlilde, "kimlik siyaseti" yapmaktadırlar.
Bu çerçevede "sağ," "sol" benzeri siyasal tanımlamalar da anlamlarını büyük ölçüde yitirmektedir. Türkiye, merhum Küçükömer'in "solun sağ, sağın sol olduğu" tespitinin ötesinde "sağ ve sol"un kimlik siyaseti maskeleri olmak dışında anlam taşımadığı bir toplumdur.
Her kimliğin "siyasal etiketi" ve "doğal adresi"nin bulunması, aykırı davrananların ihanetle suçlaması, "sağsol," "muhafazakâr-sosyal demokrat," "liberal-sosyalist" benzeri kamplaşmaların ötesine geçen, geçişliliği zayıf ve "kimliği egemen kılma/ koruma" temelli bir kutuplaşma yaratmaktadır.
Siyasal söylemin yumuşaması, dönüştürme hedefinden vazgeçmesi böylesi bir kutuplaşmayı azaltma yönünde son derece sınırlı rol oynayabilmektedir. Dinî (Türkiye'de sekülarizm de dinî bir kimliğe evrilmiştir), mezhepsel ve etnik kimlikler karşıt olanlarla özdeşleştirilen siyasal söylemlerdeki değişime kulak tıkamaktadır.
Siyasal alan ve liyakat
Türkiye'de çok partili hayata geçiş ve özgür seçimler "kazanan hepsini alır" merkezli "siyasal alan paylaşımı"nı değiştirmemiştir. Son derece olumlu bir gelişme olan "vesayetin sonlandırılması"nın doğurduğu boşluk da aynı yaklaşım çerçevesinde doldurulmuştur. Bunun neticesinde seçimi kaybeden "Öteki;" görüş, talep ve endişelerini siyaset yapımcılarına iletebilme kanallarından yoksun kalmaktadır.
"Bürokratik vesayet"in kimliğe dayalı "siyasal aidiyet" temelinde sonlandırılmasının durumu daha da ağırlaştırdığı ortadadır. "Liyakat"in yerini "kimlik," "aidiyet" ve "sadakat"in alması, James Rauch ve Peter Evans'ın çalışmalarının da ortaya koyduğu gibi yasal-ussal bir bürokrasinin şekillenmesi ve kaynakların etkin kullanımını önlemesinin yanı sıra "Öteki"nin dışlanmasına da neden olmaktadır.
Bürokratik oligarşinin siyasal iktidarın hareket alanını sınırlamasının engellenmesi ile meritokrasinin bütünüyle göz ardı edilerek tüm kadroların kimliğin şekillendirdiği "aidiyet" temelinde dağıtımı arasında önemli farklılık vardır. Birincisi kutuplaşmayı azaltırken ikincisi ciddî biçimde artırmaktadır.
Samimiyet sınavı
Siyasal söylemdeki yumuşamanın kitlede karşılık bulamamasının temel nedeni siyaset yapım biçimi ile siyasal alanın paylaşım şeklidir. Siyasetin kimlikler arasıpazarlık ve koalisyonlar karakteri taşıdığı Türkiye'de söylem değişiminin"samimiyeti"ne yönelik kuşkular da kutuplaşmanın azaltılmasını engellemektedir.
"Söylem"deki yumuşama, karşıtlar tarafından "taktik hamle," "oyalama" ve "takıyye" olarak görülmekte, buna inanılmasının "kimliğin zarar görmesi"ne neden olacağı düşünülmektedir. Söylem yumuşamasına itiraz eden radikal gruplar da bu endişeleri beslemektedir. Örneğin, devletçi modernleşmecilik söyleminin "dindarlık"a saygı duyma vurgusu yeni bir laiklik anlayışına yönelme değil bir "taktik manevra" olarak yorumlanırken karşı tarafın "Alevî açılımı" da "takıyye" olarak görülmekte, müfrit gruplar ise geçmişte yaşananları gündeme getirerek ve nefret söylemi kullanarak kutuplaşmayı tahkim etmektedir.
Doğal olarak Türkiye'de yaşanan kutuplaşmanın azaltılması yapısal değişimlerin hayata geçirilmesine bağlıdır. Siyaset yapım biçimi, siyasal alanın paylaşımı benzeri alanlardaki dönüşümlerin uzun süre gerektirdiği ortadadır.
Buna karşılık, yapısal bir soruna kesin çözüm getiremeyecek olmalarına karşın söylem değişiminin samimiyetini ispatlayacak açılımlara da hız vermek gerekmektedir. Yoğunluğu ancak tedricen ve uzun vâdede düşürülebilecek kutuplaşma, söylemlerdeki yumuşamanın "hayata geçirilmesi" ile geriletilecektir.
Yeni bir siyasal sisteme geçme aşamasında olan Türkiye'nin bu süreçte uyum yasaları ile kuvvetler arası dengeyi sağlama, denetime işlerlik kazandırma benzeri temel girişimlerin yanı sıra "söylem değişikliği"ni ete kemiğe büründürecek açılımları da hayata geçirmesi anlamlı olur. Bunun yapılmaması, Türkiye'yi kitlenin kutuplaştığı, her konuda çatışmaya hazır, yekdiğerini sadece "Öteki" olarak görmeyerek onu "düşmanlaştırdığı" bir topluma dönüştürecektir.
Böylesi bir yapının ise "söylemler"in çatıştığı, liderlerin atıştığı, ancak kitledeki kutuplaşmanın sınırlı kaldığı bir topluma kıyasla çok daha önemli sorunlarla boğuşmak zorunda kalacağı ortadadır.
.
Toplumsal sermaye”yi tüketmeyelim
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 18.06.2018 00:00
Alexis de Tocqueville 1831'de Amerikan demokrasisi üzerine kaleme aldığı ünlü eserinde Amerikalıların değişik amaçlarla kurdukları bağımsız sivil toplum kurumlarının bu toplumun ayırıcı özelliği olduğunu vurgulamıştı.
Tocqueville yeni bir girişimin başında kimin olduğuna bakıldığında "Fransa'da hükûmet,İngiltere'de bir soylu, ABD'de ise mutlaka bir cemiyet" görüleceğini belirterek, "sivil toplum" örgütlenmelerinin Amerikan demokrasisinin temelini oluşturduğunu vurgulamıştı.
Tocqueville'in önemli bir noktaya parmak bastığı ortadadır. Buna karşılık, sivil toplum ile demokrasi kalitesi arasında mekanik bir sebep-sonuç ilişkisi olmadığı unutulmamalıdır. Sheri Berman, Weimar Cumhuriyeti'ndeki "sivil toplum patlaması"nın "demokrasi"yi getirmediğini göstermiştir. Fransa ve Japonya gibi "sivil toplum"un geleneksel olarak güçlü olmadığı ülkeler ise demokrasi liginde oldukça yüksek sıralara çıkabilmişlerdir.
Sanal sermaye
Değişik toplumlar üzerine yapılan araştırmalar, "sivil toplum"un güçlenmesinin, otoriteryapılardan "demokrasiye geçiş"ten ziyade "demokrasinin kalitesi"ni yükseltme alanında etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Toplumsal sermayenin güçlenmesi, "katılım"ı "seçimden seçime" yaşanan bir olgu olmaktan çıkartmakta, ona süreklilik kazandırmaktadır.
Robert Putnam'ın çığır açan çalışmalarında "liberal demokrasi" için gerek şart olduğunu vurguladığı ve "toplumsal sermaye" olarak adlandırdığı "sivil toplum" gerçekten de katılımcılığı farklı bir boyuta taşıyarak vatandaşları bir arada tutan çimento işlevini görmektedir. Putnam 1995'te kaleme aldığı "Tek Başına Bowling; ABD'nin Azalan Toplumsal Sermayesi" değerlendirmesinde, özgün "mahalle"nin yerini insanların sadece uyudukları, birbirine benzer "büyük şehir yerleşim mekânları"nın alması, bireyciliğin yükselmesi, özel araba kullanımının artışı, iş yerinde daha fazla zaman harcama gibi nedenlerden dolayı sivil toplumun ciddî bir gerileme sürecine girdiğini savunmuştur.
Bunu "tek başına bowling oynama"ya benzeten Putnam, "toplumsal sermaye"nin azalmasının "demokrasi kalitesi" üzerindeki olumsuz etkisine dikkat çekmiştir. Putnam'ıeleştirenler, Internet devrimi sonrasında yeni bir "sivil toplum modeli"nin şekillendiğini,kolaylıkla oluşturulan, mekâna gereksinim duymayan ve sınır tanımayan bağımsızörgütlenmelerin milyonların beraberce bowling oynamasını mümkün kıldığını ileri sürmüşlerdi. Bu yaklaşıma göre, Internet gerçekliğinde "sanal toplumsal sermaye" oluşumu gerçekleşiyordu.
Küllerinden doğan sivil toplum
Türkiye'nin güçlü bir "sivil toplum geleneği"ne sahip olmamasının yanı sıra yaşadığı uzun süreli "yukarıdan aşağıya modernleşme" mevcut "toplumsal sermaye"nin yok mesâbesineindirgenmesine neden olmuştur. Literatürde "toplum eksi devlet" olarak tanımlanan "sivil toplum" bu süreçte "devletin uzantısı"na dönüştürülmeye çalışmıştır.
Erken Cumhuriyet devletle toplum arasındaki ara tabakaları ortadan kaldırmış ve doğan boşluğu "güdümlü kuruluşlar" ile doldurmaya çalışmıştır. Bu, Osmanlı'dan müdevver sınırlı "toplumsal sermaye"nin "devletleştirilmesi" anlamına gelmekteydi. Örneğin, bağımsız, farklı görüşler savunan Osmanlı kadın örgütlenmeleri "devletleştirilmiş" ve Tek Parti aracılığıyla rejimin "ideal kadını"nı yaratma araçları haline sokulmuştur.
Toplumsal sermaye eksikliğinin, demokrasinin geliştirilmesi alanında ağır kalınmasına neden olduğu şüphesizdir. Türkiye "dikey katılım" eşiğini aşmış, özgür seçimleri hayata geçirmiş, buna karşılık "sivil toplum"un zayıflığı nedeniyle bunları daha ileri tarihlerde gerçekleştiren ülkelerin dahi bir hayli gerisinde kalmıştır.
Türkiye'de nispî özgürleşme ve demokratikleşmenin yaşandığı yakın geçmişte "toplumsalsermaye" güçlenmiş, bağımsız sivil toplum örgütlenmelerinin sayısında kapsamlı artış yaşanmış ve bunlar yatay katılım kanalları açmaya gayret etmişlerdir. Burada karşılıklı bir etkileşim de gerçekleşmiş, sivil toplumun güçlenmesi de demokratikleşme ile "yasakçılığın" geriletilmesine katkıda bulunmuştur.
Örneğin, "Radyomu İstiyorum" kampanyası "devlet"in yasakçılıktan taviz vermesi ile neticelenmiş, özgürlükçü anayasa isteyen vatandaşların örgütlediği forumlar 2012'de "yeni anayasa" üzerine 18 bin 350 sahife tutan talepleri TBMM'ye iletmişlerdir.
Yeni sermaye ve güdüm
Türkiye 20. yüzyılın ikinci yarısında küresel ölçekte yaşanan "sivil toplumun gerilemesi"nden "toplumsal sermayesi"nin azlığı nedeniyle sınırlı biçimde etkilenmiştir. Buna karşılık görece demokratikleşme ile örtüşen Internet devrimi Türkiye'de sivil toplum patlamasına neden olmuştur. Bu gelişme, "toplumsal sermaye"nin aslî etkisinin "demokrasinin kalitesinin yükseltilmesi" alanında gerçekleştiği tezini destekler mahiyettedir. Ancak güçsüz "sivil toplum"u ağır darbelerle ezilmiş ve "devletleştirilmiş" Türkiye'nin nispî demokratikleşme ve Internet devrimi ile sağladığı kazanım erime sürecine girmiştir.
Sivil toplum, "sanal toplumsal sermaye" oluşumunun hazmı sonrasında yeniden küresel ölçekte gerilerken, Türkiye'deki özgün gelişmeler bunun daha güçlü biçimde yaşanmasına neden olmuştur. "Sivil toplum kuruluşu" maskesi takan bir kapalı örgütün darbe girişimi "toplumsal sermaye" artışının "birey," "devlet" ve "siyaset" katlarında sorgulanmasına yol aşmıştır.
Vatandaşların bu gelişmeye verdiği cevap "sivil toplum" örgütlenmelerine mesafeli yaklaşma ve onların "perde arkası amaçları"nı sorgulama olmuştur. Bu ise "sivil toplum örgütlenmesi"nde "radikal" eğilimlerin toplumdaki temsillerin çok üzerinde söz sahibi olmasını sağlamıştır.
Devlet de aynı minvâlde "kendiliğinden oluşan sivil toplum"a "tehdit algısı" çerçevesindeyaklaşmaya başlamıştır. Siyaset ise "yatay katılım" kanalları oluşturarak kendisini etkileyen "sivil toplum" yerine, kendi güdümünde çalışarak tezlerini topluma ileten, araçsallaştırılmış "toplumsal sermaye" oluşturma gayreti içine girmiştir.
Vatandaşların "sivil toplum"dan ürktüğü, onu "kumpas âleti" olarak gördüğü, devletin "hayırhâh" olmadığına hükmettiği kuruluşları engellediği, siyasetin "yatay katılım"ı "troll çiftliği faaliyeti"ne dönüştürmeye çalıştığı bir toplumda demokratikleşme alanında geriye gidiş yaşanacağı izahtan vârestedir.
Duyarlı, bağımsız vatandaş kitlesi yerine "katılım"dan ziyade "çatışma"yı hedefleyen radikaller ve onlara cevap yetiştiren "troller"den oluşan, devlet tarafından sıkı biçimde kontrol edilen ve siyaseti etkilemek yerine onun "mesajları"nı kitleye ileten "sivil toplum" "liberal demokrasi" eşiğindeki bekleme süremizin uzamasına neden olacaktır.
Bir bölümü "radikalleşen" diğeri ise "güdümlü hale gelen" toplumsal sermaye, sivil toplum faaliyetini ağırlıklı olarak "istemezükçüler- troller" tartışmasına dönüştürecektir. Bunun ise "demokrasi ligi"nin daha da alt kümelerinde oynama benzeri maliyetleri beraberinde getirdiği gözden uzak tutulmamalıdır.
.
Rövanşist siyaset geleneğini nasıl terk edeceğiz?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 11.06.2018 00:00
Léon Gambetta, Prusya'ya karşı savaşın sürdürülmesi konusunda başarısız olduktan sonra gönüllü sürgün olarak gittiği San Sebastián'dan Paris'e dönerek bir yayın organı çıkartmaya karar verdiğinde bunu "La Revanche (Rövanş)" olarak adlandırmanın uygun olacağını düşünmüştü. Daha sonra fikrini değiştiren Gambetta söz konusu yayın organına "La République française" ismini vermişti. Ancak "rövanş" sözcüğünün 1871 sonrası Fransası'nda egemen olan hissiyatı daha iyi yansıtacağı şüphesizdi.
Alsace-Lorraine'nin Frankfurt Antlaşması (1871) ile Alman İmparatorluğu'na bağlanması sonrasında, Fransa'da "rövanşizm" en yaygın siyasal yaklaşım haline gelmişti. Güçlü bir "intikamcılık" duygusu ile beslenen, "geri alma" temelli "rövanşizm" ancak 1918'de hedefe ulaşım sonrasında törpülenebilmişti.
Bu örnek sonrasında literatüre giren "rövanşizm" kavramsallaştırması genellikle "intikamcılık" ve "kaybedilen toprakları geri alma" hedefli dış siyaset yaklaşımını ele almıştır. Buna karşılık benzer temeller üzerine inşa olunan "siyasal rövanşizm"den de bahsetmek mümkündür.
Gambetta'nın ilân ettiği Üçüncü Cumhuriyet ilerleyen yıllarda "Katolik Fransa"ya yönelik bir "rövanşizm"i sahneye koyacaktır. 1940 sonrasında Vichy rejimi, Pétain'in "arındırma" ve "yeniden inşa" projesini hayata geçirirken, "felâket"in Gamelin ve La Chambre gibi askerî sorumlularının yanı sıra Blum, Daladier, Mandel, Reynaud benzeri siyasetçileri de yargılamıştı. Onları yargılatan Mareşal de beş sene sonra benzer suçlamalar ile hâkim karşısına çıkacaktı.
RÖVANŞİZM GELENEĞİMİZ
Kendi tarihimize bakacak olursak, Balkan Harplerini takiben 1871 sonrasında Fransa'da yaşananı andıran bir "rövanşizm," benimsenmiş, siyaset söylemi "intikam" ve "istirdat" kavramları etrafında şekillenmiştir. "Rövanşizm" 1913 sonrasında temel siyaset yaklaşımı olmakla kalmamış, eğitimden yayımcılığa ulaşan alanlarda geleceği inşa etmenin tek yolu olarak kutsanmıştır. Böylesi rövanşizmin Osmanlı'daki egemenliği oldukça kısa olmuş, Harb-i Umumî ve dağılma onun yerine "yeniden yapılanma"yı temel siyaset söylemi haline getirmiştir.
İmparatorluk tasfiyesi ve kapsamlı toprak kayıplarına karşılık "geri alma" temelli "rövanşizm"in etkinliğinin Balkan Savaşları sonrasındaki bir buçuk yıl ile sınırlı kalması ilginçtir. Buna karşılık benzer bir yorumu iç siyasetimiz açısından yapabilmek güçtür. Siyasetimiz, Cumhuriyet'in de tevârüs ederek sürdürdüğü kökleşmiş bir "rövanşizm" geleneğine sahiptir.
Toplumumuzda "siyaset," iktidara gelenlerin seleflerini gerek mecazî gerekse de gerçek anlamda "yargılamaları" temelinde yapılmaktadır. İlginç olan küresel ölçekte, ihtilâl, savaş, rejim değişikliği benzeri gelişmeler sonrasında yaşanan "siyasal rövanşizm"in Türkiye siyasetinin değişmez özelliklerinden birisi oluşudur. Bunun ise "liberal demokrasi" eşiğini aşamamamızın nedenlerinden birisi olduğu şüphesizdir.
"İntisab" temelli geleneksel Osmanlı siyasetinde iktidardan düşme "müsadere" ve "azl"den "sürgün" ve "siyaseten katl"e uzanan yaptırımları beraberinde getirebiliyordu. Üst düzeye çıkıldığında "iktidar"ın terkinin, siyasal gücü rakiplere devretme ile sınırlı olmayan neticeler doğurmasının önüne geçilemiyor, bir sadrâzâm için "mühr-i hümayûn"un geri alınması sadece görevin sonlanması anlamına gelmiyordu. Bu, şüphesiz, "rövanşizm"in aralıksız olarak yeniden üretildiği bir siyaset biçimini şekillendiriyordu.
Bu açıdan değerlendirildiğinde Gülhane Hatt-ı Hümayûnu, ortalama insanın "can, mal, ırz ve namus" güvenliğini sağlamaktan ziyade siyaset yapıcılarını, yasaklanmasına karşın sonlandırılamayan, "müsadere" ile "maslahât-ı âmme" gerekçesiyle "siyaseten katl"den koruyan bir kalkan işlevini icra ediyordu.
Tanzimat sonrasında "müsadere" ve "siyaseten katl"in sonlanması da "rövanşizm" özelliğinden arındırılmış bir "siyaset"in şekillenmesini mümkün kılamamıştır. "İktidar"ı terketmenin beraberinde getirdiği faturanın bedeli azalmış; ama ortadan kalkmamıştır. Kısa süreli ara yönetimler istisnâ olunursa, her iktidar değişimi kapsamlı rövanşist uygulamaların kapısını açmıştır. "İnkılâb-ı Azîm" benzeri gelişmeler ise "rövanşizm"in derecesini artırmıştır.
Temsilin işlevselleştirilmesi ve parlamenter rejime geçişin "rövanşizm"i sonlandıracağı ümitleri de boşa çıkmıştır. 1912'de iktidara gelen Büyük Kabine ve kısa süre sonra Bâb-ı Âlî Baskını ile onu geri alan İttihad ve Terakki "siyasal rövanşizm"de yeni ufuklar açmışlardır.
Böylesi bir geleneği tevârüs eden Cumhuriyet "siyaset"i sadece Tek Parti rejimi "Âlî Karar Hey'eti" ve "İstiklâl Mahkemeleri" uygulamaları altında şekillenirken değil sonrasında da "rövanşist" karakterini sürdürmüştür. 1950 sonrasında "devr-i sâbık" yaratılmayarak "rövanşizm"in sonlandırıldığı düşünülmüşse de "siyaseten katl" hükümlerini bir kanguru mahkemesine aldırtan 27 Mayıs Darbesi bu temeldeki "siyaset" alanında yeni bir zirve oluşturmuştur.
RÖVANŞİZM VE DEMOKRASİ
Siyasetin olağan akışının darbeler, andıçlar, post-modern müdahaleler ve e-muhtıralarla kesilmesinin "rövanşist" eğilim ve uygulamalara zemin hazırladığı açıktır. Buna karşılık Türkiye'de siyaset, böylesi kesintilerin yaşanmadığı dönemlerde de "rövanşist" karakterini törpüleyememektedir. Günümüzde de miting alanlarından gazete köşelerine, televizyon ekranlarından sosyal medya yorumlarına ulaşan zeminlerde yeniden üretilen "rövanşizm," siyasetin temel niteliklerinden birisi olma özelliğini sürdürmektedir.
Bunun "iktidar- muhalefet ilişkisi" kadar demokrasinin kalitesini de etkilediği kuşkusuzdur. Kıramadığımız "baskıcı iktidarkomplocu muhalefet" sarmalı da "iktidar kaybı"nın "karar alıcı sorumluluk makamını devretme" ile sınırlı kalmaması ve "muhalefet"in tasavvur ettiği "değişim"in "geçmişi yargılama" ve "cezalandırma" boyutundan arındırılamamasından beslenmektedir.
Kökleşmiş "rövanşizm"i aşan "siyaset"e geçişin kapsamlı bir zihniyet değişikliği gerektirdiği ortadadır. Bu en başta "siyasal alan"ın paylaşımı neticesinde "iktidar"ın "getiri" ve "maliyeti"nin azaltılması ile sağlanabilecektir.
Bunun gerçekleştirilmesi "iktidar" ve "muhalefet"in bir kurum olarak "siyaset"in "eşdeğer" parçaları olduklarının kabûlünün zeminini hazırlayacaktır. "Muhalefet"in iktidar olabilmesinin "demokratik siyaset"in gerek şartlarından birisi olduğu ve "iktidar"a gelmenin "devr-i sâbık" yaratarak "cezalandırma"yı gerekli kılmadığı üzerinde anlaşıldığında da "rövanşizm"in "siyaset"i şekillendirmesinin önü alınabilecektir.
Dolayısıyla bu konuda başarı sağlanabilmesi için "siyaset"in farklı biçimde kavramsallaştırılması ve "iktidar" ile "muhalefet"in yeni tanımlara kavuşturulması gerekmektedir. Toplumun fazlasıyla "kutuplaştığı" bir ortamda bunu gerçekleştirmenin güçlüğü ortadadır.
Ancak bu değerlendirme yapılırken, "rövanşizm"in "kutuplaşma"yı doğuran nedenlerinden birisi olduğu da unutulmamalıdır.
.
Karşı dalga mı? Demokrasi çağının sonu mu?
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 4.02.2018 00:00
"Demokrasi" 1930'lardan bu yana yaşadığı en büyük krizlerden birisinin içindedir. Popülarizm ve otoriterliğin yükseldiği post-modern gerçeklikte "demokrasiler"in sayısı ve dünya ekonomisi içindeki payları benzeri alanlardaki etkinlikleri azalmakta, "demokrasi ile otoriterlik" melezi yapılar özgün bir sınıflama haline gelmekte, "demokrasi"nin "ideal" rejim olduğu görüşü daha düşük toplumsal destek bulmaktadır.
Bu gelişme genellikle yeni bir "demokrasi karşıtı dalga" olarak yorumlanmaktadır. Ancak sorunun daha derin olduğu, "demokrasi çağının sonuna gelindiği"ni iddia edenler de güçlü tezler ortaya koymaktadır.
Foreign Affairs dergisinin Mayıs- Haziran sayısı siyaset bilimcilerin uzun süredir ayrıntılı tahliller ile ortaya koymaya gayret ettiği bir gelişmeyi özetlemeye çalışan yorumlara ayrılmıştır. "Demokrasi Ölüyor mu? Bir Küresel Rapor" başlığı altında toplanan tahliller karamsar bir tablo çizmektedir.
Değerlendirmeler küresel ölçekli krizi tahlil ederken, "demokrasinin gerileyişi filmi"nin ilk kez "İngilizce" olarak da gösterime girdiğini vurgulamaktadır. Bu yaklaşıma göre, liberal demokrasileri de etkileyen kriz, yeni bir "demokrasi karşıtı dalga" olmanın ötesinde ve yapısal karakterlidir.
DEMOKRASİ GERİLİYOR
Popülizmin yükselişi, kuvvetler ayrılığı dengesinin bozulması, yürütmenin "başkanlaşması," yargının siyasallaşması ve yatay katılım kanallarının işlevsizleşmesi alanlarında yaşanan küresel değişimler, demokrasinin tarihteki en kapsamlı gerileyişlerinden birisini yaşadığını ortaya koymaktadır.
Uzun bir aradan sonra "demokrasi"nin ideal rejim olma özelliği de tartışmaya açılmış ve "otoriter modernlik" ciddî bir seçenek haline gelmiştir. Yascha Mounk ve Roberto Stefan Foa, 65 yaş üstü Amerikalıların üçte ikisinin demokrasi dışı bir rejimde yaşamak istememelerine karşılık bu oranın otuz beş yaş altındakilerde üçte bire indiğine, 1995 ilâ 2017 arasında otoriter rejimleri tercih eden Alman, Fransız ve İtalyan vatandaşlarının sayısının üç mislinden fazla arttığına dikkat çekmektedir.
Siyasal modernleşme literatürünün demokrasi ile iktisadî gelişme arasında kurduğu ilişki de günümüzde anlamsız hale gelmiştir. Freedom House kıstaslarına göre "özgür olmayan" ülkelerin dünya gelirinden aldığı pay 1990'da % 12 iken, 2018'de % 33'e ulaşmıştır. 1930'lar sonrasında ilk kez bu seviyeye ulaşan söz konusu oranın yükselme eğilimini sürdüreceği ve kısa süre içinde % 50'yi aşacağı varsayılmaktadır.
Ancak "demokrasinin gerileyişi," otoriterliğin küresel yükselişi ile sınırlı kalmamaktadır. Günümüzde, önceki "karşı dalgalar"da gözlemlenen, liberal demokrasiler güçlenirken otoriter rejimlerin daha da sertleşerek totalitarizme yönelmesi benzeri ters yönlere gelişen ikili süreçler yerine "demokrasinin global ölçekte gerileyişi" söz konusudur.
Diğer bir ifade ile Macaristan, Mısır, Rusya, Tayland benzeri, tarihlerinde "liberal demokrasi" sınıflaması içinde yer almamış ülkelerde yaşanan değişimin yanı sıra liberal demokrasi dışında deneyimi olmamış ABD benzeri toplumlarda da demokrasinin işlevselliğini yitirdiği ve toplumun sesine kulak asmayan "siyaset sınıfı"nın "katılım," "seçim" benzeri kavramların içini boşalttığı eleştirileri yaygınlık kazanmıştır.
KARŞI DALGA VE MELEZ REJİMLER
Küresel ölçekte değerlendirildiğinde, "demokrasi" konusunda sürekli biçimde ileriye doğru yol alan düz bir çizgiden ziyade belirli zaman dilimlerinde ciddî geriye gidişlerin kaydedildiği bir gelişim eğrisi söz konusudur.
"Medeniyetler Çatışması" kavramsallaştırmasının tartışmaya açılmasında öncü rol oynayan Samuel Huntington "demokrasi dalgaları" alanındaki analizleriyle siyaset bilimi literatürüne önemli katkıda bulunmuştur.
Onun sınıflaması, 1828 ilâ 1926 arasındaki ilk ve "uzun" "demokrasi dalgası"nı takiben 1942'ye kadar süren bir "karşı dalga"nın yaşandığını, bunu 1943'te başlayarak 1962'ye kadar süren ikinci ve "kısa" dalganın izlediğini, buna tepkinin 1958-74 dönemini kapsadığını, "üçüncü de mokrasi dalgası"nın ise 1974 sonrasında hayata geçirildiğini savunmaktadır.
1974 Portekiz Karanfil Devrimi ilâ söz konusu tarih arasında yaşanan ve 1989 Doğu Avrupa Devrimleri ile ivme kazanan "üçüncü demokrasi dalgası" neticesinde 46 olan "demokrasi" sayısı 119'a yükselmiş ve "demokrasi" tarihte ilk kez dünyanın en yaygın siyasal rejimini oluşturmuştur.
"Arap Baharı" olarak kavramsallaştırılan hareketlerin dördüncü küresel "demokrasi dalgası" olduğunu düşünenler yanılmışlardır.
2006 sonrasında ivme kazanan global eğilimi "Arap Baharı" değil onu ezerek kendilerini tahkim eden "demokrasi karşıtı" Ortadoğu otoriter rejimleri yansıtmıştır.
2006 sonrasında yaşanan "karşı dalga" neticesinde sadece otoriterlik zemin kazanmamış, bunun yanı sıra demokrasinin "seçim" benzeri asgarî kurallarını uygulayan ülkeler ayrı bir sınıflama teşkil edecek sayıya ulaşarak, liberal demokrasiler ile hegemonik diktatörlükler arasında geniş bir gri alan oluşturmuştur.
Steven Levitsky ile Lucan Way'in kavramsallaştırması kullanılacak olursa "rekabetçi otoriter" rejimler günümüzde özgün bir sınıflama oluşturmaktadır.
Bu melez yapılar, karar vericilerin açık seçimlerle belirlenmesi, birden fazla partinin rekabete katılması benzeri asgarî gerekliliklere uyum açısından "demokrasi" niteliği taşımaktadır. Buna karşılık, özgürlükler, hukukun üstünlüğü, rekabet eşitliği ve katılım çeşitliliğini de gözeten "demokrasi" tanımları çerçevesinde bunların "otoriter" yönleri ağır basan rejimler şeklinde sınıflandırılması anlamlıdır. Bu ise ayrım ve karşılaştırmalar yapılmasını fazlasıyla zorlaştırmaktadır.
DEMOKRASİNİN GELECEĞİ
Günümüzde basit bir "karşı dalga"dan ziyade iç içe geçmiş iki gelişme yaşanmaktadır. Bunlardan birincisi otoriter, güç tekeli oluşturan, hukuk devleti idealinden uzaklaşan "oyokrasi"lerin yaygınlık kazanması ve anlamlı "seçenekler" olarak görülmeye başlaması, ikincisi ise "demokrasi"nin, post-modern çağın önüne koyduğu sorunları yeterince cevaplayamamasından dolayı işlevsellik kaybına uğramasıdır.
Eşanlı olarak yaşanan bu iki gelişmenin birbirini etkilediği açıktır.
Dolayısıyla, liberal demokrasilerin başarısı, küresel ölçekli otoriterleşmenin gerilemesini sağlayacaktır.
Bu ise onların eşitliğin sağlanması, gelir dağılımı uçurumunun daraltılması, yatay katılım kanallarının genişletilmesi, siyaset sınıfının "temsil" niteliğinin güçlendirilmesi benzeri alanlarda dönüşümler yaratarak "demokrasi"yi yeniden işlevselleştirmesine bağlıdır.
Bunun gerçekleşmemesi otoriterliğin yükseldiği, "melez rejimler"in olağanlaştığı, liberal demokrasilerin ise işlevsizleştiği kasvetli bir gelecek yaratacaktır.
.
Bernard Lewis’in ikili mirâsı
-
HABERİ PAYLAŞABONE OL
- 28.05.2018 00:00
Ortadoğu tarihinin değişik veçhelerini ele alan otuz kitap ve çok sayıda makale kaleme alan, Modern Türkiye'nin Doğuşu çalışması uzun süre son dönem Osmanlı tarihi üzerine temel kitap olarak okutulan Bernard Lewis uzun bir yaşam sonrasında ebediyete intikal etti.
Sadece Ortadoğu'da konuşulan dillere değil değişik Batı lisanlarına da hayranlık uyandırıcı hâkimiyeti olan, ana dilini ise bir edebiyatçı ustalığı ile kullanan Lewis, Osmanlı çöküşünden İslâm siyaset geleneğinde kullanılan kavramların geçirdiği evrime, Haşhaşîlerden modern Ortadoğu'nun şekillenmesine uzanan alanlarda birincil kaynaklara dayanan öncü çalışmalar ortaya koymuştur. Kendisi buna ilâveten, gazete ve dergi yazıları, mülâkatlar ve televizyon programları ile "Ortadoğu" tartışmasının Batı'daki yüzlerinden birisi olmuştur.
Ancak Lewis'in öncü eserler kaleme almış ve en önemlisi Edward Said ile "Oryantalizm" üzerine giriştiği olan, Ortadoğu çalışmalarındaki temel tartışmaların kutbu olmuş bir tarihçiye indirgenmesi hatalı olur.
Golda Meir'e kahvaltıda Enver es-Sedat ile yakınlaşma önerisinde bulunan, Şah Muhammed Rıza Pehlevi'ye "din toplumundan seküler yapılanmaya dönüşürken İranlılık aidiyetini güçlendirmesini" tavsiye eden, Henry Martin Jackson, Dick Cheney, Donald Rumsfeld, Condoleezza Rice benzeri siyasetçiler ve Başkan George W. Bush'u derinden etkileyen Lewis; ABD'nin yeni Ortadoğu siyasetinin belirlenmesi, "medeniyetler çatışması" benzeri kavramsallaştırmaların işlevselleştirilmesi ve Irak'ın işgali benzeri kararların alınmasında da öncü rol oynayan bir kişilik olmuştur.
Lewis, Ortadoğu tarihi üzerine sahip olduğu birikimi siyasete dönüştürerek sert siyasal pozisyonlar almış ve ve "Neocon" olarak kısaltılan "YeniMuhafazakârlık Hareketi"nin Ortadoğu tasavvurunu şekillendirmiştir.
Lewis ve Oryantalizm
1916'da Londra'da doğan Lewis, iki savaş arası Britanyası'nın emperyal vizyonunu içselleştirmiş bir akademisyendi. Parlamenter demokrasinin İngiltere dışındaki toplumlara, örneğin Fransa'ya dahi uygun olmadığını düşünen Lewis, "Müslüman Doğu" için en anlamlı seçeneğin "Batı vesayeti" altında sekülarizme yönelmek olduğunu savunuyordu.
Lewis, "siyasal modernleşme" kuramının temel varsayımına katılmayarak, "Doğulu Müslüman" toplumların kendi başlarına "modernleşemeyecekleri," bu alanda Batı vesayetinin gerekli olduğunu vurguluyordu.
Lewis, bu yaklaşımı o denli içselleştirmişti ki, bunu Müslüman toplumlara, "tarih ve kültürlerini onlardan daha iyi bilen bir dost" olarak tavsiye ederken, onlara "Batı'nın tartışılmaz üstünlüğü" ve "medenîleştirme misyonu" çerçevesinde, "yukarıdan bakarak" yaklaştığını göremiyordu.
Lewis, derin tarih ve dil bilgisi nedeniyle, Edward Said ile giriştiği tartışmanın tüm ayrıntılarında "üste" çıkıyor; buna karşılık, "Oryantalizm"i anlamayı "reddetmesi" nedeniyle konunun özünde "ahlâkî üstünlük"ü muarızına terketmek durumunda kalıyordu.
Lewis'e göre İslâm siyaset anlayışında "istişâre" benzeri olumlu unsurlar bulabilmek mümkündü. Müslüman toplumlarda gerçek anlamıyla parlamenter demokrasinin uygulanması imkânsızdı; ama Ortadoğu'daki modern baskıcı rejimler, gelenekleri sahiplenmek yerine Batı'dan etkilenerek, milliyetçilik, sosyalizm benzeri "yabancı" akımlara kapılınmasından kaynaklanmıştı.
Lewis, pek çok Oryantalistin aksine, Müslümanların "büyük bir geleneğin mirasçıları" olduğunu düşünüyor, buna karşılık, "Yahudi-Hıristiyan medeniyeti" olarak kavramsallaştırdığı yapı karşısında ağır bir mağlubiyete uğrayan İslâm âleminin önündeki en anlamlı seçeneğin, bunu kabullenerek, Batı'nın "yol göstericiliği"nde sekülarizme yönelmek olduğunu savunuyordu. Ortadoğu'da "Batı vesayetinde seküler modernleşme" dışındaki seçeneklere yönelim Lewis'i fazlasıyla tedirgin etmiştir. 1976'da yayımladığı "İslâma Dönüş" makalesiyle bu "tehlike"ye dikkat çeken Lewis, sekülarizmin, Türkiye, İran, Mısır benzeri toplumlardaki kısa soluklu başarısına karşılık, "milliyetçilik" ve "sosyalizm" gibi tutmayan aşı neticesi verebileceğinin altını çiziyordu.
Lewis doktrini
Derin tarih bilgisinin Lewis'i ulaştırdığı netice "İslâm'a dönüş"ün Müslümanlarile "Yahudi-Hıristiyan medeniyeti" arasındaki küllenmeye yüz tutmuş mücadelede yeni bir sahife açacağı oluyordu. Ona göre Müslümanların söz konusu "medeniyet ve onun günümüzde evrildiği seküler biçim"e gösterdiği tepki, "mantıklı olmamasına karşılık tarihî" idi.
"Medeniyetler Çatışması" kavramsallaştırmasını Huntington'ın Foreign Affairsmakalesinden üç yıl önce kaleme aldığı "Müslüman Öfkesinin Kökenleri" değerlendirmesinde kullanan Lewis'e göre 1683'ten beri savunmada olan "ezik, fakir ve başarısız" Müslümanların "üstün, zengin ve başarılı Batı'dan nefret etmeleri doğal"dı. O nedenle Yahudi-Hıristiyan medeniyeti liderliğinin sorması gereken soru "neden bizden nefret ediyorlar" değil "neden bize saygıgöstermiyor ve bizden korkmuyorlar" olmalıydı.
Lewis, buradan hareketle, ABD'nin kendisini "sevdirme"ye çalışmak yerine "korku" ve "cezalandırma" temelli bir "Pax Americana" tesis etmesinin gerekli olduğunu savunuyordu. Pax Britannica'ya benzeyecek bu düzen ise Ortadoğu'ya yönelik "uzlaşma" ve "taviz" siyasetinin terki ve "güç kullanımı" ile yaratılacaktı.
Lewis, George W. Bush'u överken, Rıza Şah Pehlevi ile gergin bir ilişki sürdürmüş olan İngiliz diplomat Harold Nicolson'ın "Şarklı zihniyeti asla anlayamazsınız; ama gerekli olan Şarklıların sizin ne düşündüğünüzden kuşku duymamanızı sağlamaktır" düstûruna atıfta bulunuyordu. Güç kullanacağını belirten Bush, "ne düşündüğünü açıkça ortaya koyuyor"du.
Lewis, Ortadoğu'ya yönelik ABD siyasetini güçlü Oryantalist vurgular çerçevesinde şekillendirirken, "taviz"den kaçınılması tezini iki savaş arası dönem tecrübesine dayanarak tahkim ediyordu. Ortadoğu'da taviz verilmesini Hitler'e yönelik Chamberlain siyasetine benzeten Lewis, bunun yerine "müdahale," "güç kullanımı," "saygı ve korku duyulmasını sağlama" ve bölge halklarının "Batı vesayeti" altında "sınırlı demokratik idare"ye kavuşturulmasını öneriyordu.
"Lewis doktrini" olarak ün kazanan bu yaklaşım "Neocon Ortadoğu siyaseti" ile Irak istilâsı benzeri girişimlerin düşünsel arka planını oluşturmuştur. Neocon siyaset yapımcıları, Irak'ta en uygun çözümün, ABD denetiminde yeniden Haşimî idaresi kurmak olduğunu düşünen Lewis ile kıyaslandığında daha pragmatik çözümlere yönelmişlerdir; buna karşılık, kendilerinin de vurguladığı gibi, fikir babalarının ünlü tarihçi olduğu şüphesizdir.
Lewis ardında önemli eserler ve bir doktrin bırakmıştır. Bu ikili mirâs hakkındaki nihaî kararı, yazımının ustalarından olduğu "tarih"in vereceği şüphesizdir.
.
.
