Sıla-i Rahim

İnanan kimseler açısından değer verilmesi gereken meseleler hakkında bir şeyin mahiyeti ve sınırlarını tayin edici kriterler Kur'ân ve sünnet çerçeveli olmalıdır. Diğer bir ifadeyle bu iki kaynak ibadet, muamelat, ukubât, ve ahlâk gibi daha bir çok alanlarda da hüküm koyucudur. İslam hukukunun kaynağını teşkil eden Kur'ân ve sünnet aynı zamanda İslam ahlâkının kaynağını da oluşturmaktadır. Bu genel ifadeden de anlaşılacağı gibi hukuk kaidelerinin ortaya konmasında ahlâk kurallarının, ahlâkın üzerinde yaptırım gücünün oluşmasında da hukuk kurallarının etkisini göz ardı etmemek gerekir. 

Hem cinsleriyle bir arada yaşamaya mecbur olan insan, en tabii ihtiyaçlarını gidermek, zararlı şeylere karşı elbirliğiyle karşı koymak ve içinde yaşadıkları hayat şartlarını daha iyiye ve mükemmele götürmek için işbirliği yapmak zorundadır. Bunun içinde toplumu meydana getiren fertlerin birbirine inanması, güvenmesi ve bir takım ilişkiler içerisine girmesi gerekmektedir. Demek ki insanların arasında sosyal münasebetlerin başlamasından önce, bu münasebetleri düzenleyen kaidelere ihtiyaç vardır. Bu sebeple toplumsal hayatın ahenkli bir şekilde devamı için fertlerin aşırı isteklerini frenleyecek ve bencilliklerini törpüleyip mutedil hale getirecek disiplinler/ilkeler son derece zaruridir. 

Toplum hayatını düzenliyen en önemli kaynak dindir İslam dini "ahlâki görev ve haklar, dini emirler ile iç içedir, ahlâk ile din adeta tek bir şeydir. Hiçbir ahlâki buyruk yoktur ki, aynı zamanda dînî ve insanî bir buyruk olmasın." (Ahmed Naim, s. XXIX) 

İslam dini insan topluluğunu bir bütün olarak ele alır. Çünkü onun mesajı evrenseldir. (Bkz. Kur'an, 2/ 21, 6/135, 29/8, 31/14, 53/39, 75/35, 82/6) O muhataplarını hep tevhid inancı etrafında toplamayı hedeflemiş ve bu bütünleşmeyi ve dayanışmayı maddi anlamda da sağlamak için fertlere sorumluluklar yüklemiştir. Bu görevlerin en önemlilerinden biri de Allah'ın bir nimet ve rahmet olarak insanlara bahşettiği akrabalık ilişkisiyle meydana gelen sıla-i rahimdir.


Sıla-i Rahim Kavramı
Sıla kelimesi "v.s.l" kökünden masdar bir kelime olup, ulaşmak, kavuşmak, bağ gibi anlamlara gelir. Rahim ise, acıma, koruma, şefkat manalarına gelmektedir. (Fîrûzâbâdî, I, 66, IV, 119; İbnü'l-Esir, II, 210) En geniş şekliyle akrabalık hak ve hukukunun yerine getirilmesi şeklinde ifade edilen sıla-ı rahim, kişinin baba, anne, dede, nine, kardeşler, amcalar, halalar, kardeş çocukları, dayılar, teyzeler sonra da yakınlık derecesine göre nesep bağı olan akrabalarına karşı, imkan nispetinde maddi ve manevi anlamda faydalı olmak, hizmet etmek, ilgi ve alaka göstermek, yerine göre iletişim araçlarıyla da olsa onlarla irtibatı devamlı hale getirmek gibi anlamlara gelmektedir. (Sa'dî Ebû Ceyb, s, 145, Pakalın , III, 205) Daha çok ahlâki bir kural ve hak gibi görünen bu terim bundan da öte fertlere hukuki anlamda mükellefiyetler de yüklemektedir.

Sıla-i rahmin anlam itibariyle önem arzetmesinin bir yönü de şudur: Rahim kelimesi Allah'ın Rahman isminden alınmıştır. Bu konuda ki kudsî hadiste "Allah (c.c.) şöyle buyurmaktadır: "Ben Allah'ım. Ben Rahman'ım, rahmi (akrabalığı) ben yarattım, kendi ismimden bir isim ona verdim. Artık kim yakınlarıyla ilgi kurup akrabalığın hakkını yerine getirirse ona lütuflarda bulunurum, kim de akraba ile ilişkisini keserse (ilgisiz kalırsa), ben de ondan rahmetimi keserim." (Tirmizî, Kitabu'l-Birr ve's-Sıla, 9) İşte bu iştikak, yani, rahmin, Rahman isminden alınmasında rahmete nasıl bir vesile edildiği açıkça ifade edilmektedir. O halde bu rahmeti, şefkat ve merhametle, hısımlık ilgi ve hakkı olan kimselere ulaştırmak, yakınlarla ve nesep sebebiyle hısım olanlarla ilgi kurmak her bakımdan rahmete yol açacaktır. Bu itibarla sıla-i rahime riayet Yaradanın merhametini celbedecek ve bir çok berekete vesile olacaktır. 

Rahim kelimesinin anlamıyla ilgili olarak diğer bir rivayette bu kavram (rahim) ağaç köklerinin birbirlerine sık bir şekilde sarılmasına benzetilmiştir. (Buhârî, Edeb, 13) Bu ifade bizlere insanların hepsinin bir asıldan olup, insanlık ve soy itibariyle kardeş olduklarını hatırlatmaktadır. Zira bu anlamın muhataplar tarafından kavranması inanan inanmayan her topluluğun emniyet ve mutluluk içerisinde, dayanışma ve yardımlaşarak hayat sürdürmelerini sağlayacaktır. Sonuçta bugün yeryüzünde sıkıntısını çektiğimiz bir çok probleme daha kolay çözümler bulabilme imkanı doğabilecektir. 


Kur'an ve Sünnette Sıla-i Rahim
İslam dininin temel hedeflerinden biri de insanları genel ve geniş bir kitle olarak güçlü bir şekilde bir arada bulundurmak ve bu devamlılığı bir takım vesilelerle dinamik kılmaktır. Sıla-i rahim, öncelikle aralarında akrabalık ilişkileri olan insanları hedefler ve daha sonra bütün insanlığı amaçlar. Akrabalık farklı şekillerde meydana gelir. Bu ilişki kan hısımlığıyla meydana geldiği gibi, sıhrî dediğimiz, evlilik sebebiyle de gerçekleşebilir. Dolayısıyla akrabalık bağları bu yönüyle daha bir geniş boyut kazanmaktadır.

Kur'ân'ın onlarca âyetinde ve sünnette bu konu ele alınmış ve ne kadar önem verilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. İslamiyet'in ilk yıllarından itibaren ilk inen Mekkî âyetlerde Hz. Peygamber'e akrabalık ilişkilerinin gözetilmesi ve bu hususa dikkat edilmesi emredilmiştir. Bu konunun ayrı bir önemi de kanaatimizce Peygamberlik vazifesiyle görevlendirilen bir kişinin içinde yetiştiği toplumun ferdi olarak mutlaka yakın akrabalık ilişkilerinden istifade ederek tebliğ ve irşad görevine başlamasının kendisine mutlaka bir avantaj sağlayacağına işaret etmiş olmasıdır. Zira bu görüşün isabetli olduğunu Efendimizin tebliğde yakın akrabalarından başlaması göstermektedir. (Kur'ân, 26/ 214) Demek ki tebliğ ve irşatta akrabalık bağının vesile edilerek öncelikli olarak bu hedef kitleden başlanması ayrı bir önem arzetmektedir. Toplumsal yardımlarda da ister maddi isterse manevi anlamda olsun ilk ulaşılacak kimseler yakın akrabalardır. 

Sıla-i rahim görevi en yakın dairede ebeveynden başlayarak uzak akrabalara kadar uzanan bir ilişkidir. Kur'ân ve sünnette akrabaya karşı iyilik etmek bir ahlakî görev olarak değil aynı zamanda hukuki bir sorumluluk olarak ele alınmıştır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi Peygamberliğin ilk yıllarından itibaren Allah Resûlü'nün yerine getirilmesi hususunda ısrarla davet ettiği şeylerden biri sıla-i rahimdi. Hatta, Herakliyus, Allah Resulü (s.a.s.) hakkında bilgi edinmek üzere ticari maksatla Şam'a gelmiş olan Ebû Süfyan ve yanındakileri çağırtıp "O size ne emrediyor?" diye sorunca Ebû Süfyan'ın saydıkları üç beş husus arasında sıla-i rahmi de görmekteyiz. (Buhârî, Edeb, Vahyin ilk geldiği günlerde de Allah Resûlü peygamberlik görevi sorumluluğunun ağırlığı altında konuyu eşi Hz. Hatice'ye açtığında, validemizin O'na endişelenmesine gerek olmadığını, Allah'ın kendisini utandırmayacağını ifade ederek, kendisinin, toplumun ıslahı için bir çok fedakarlıklar yaptığını ve bu işlerin arasında sıla-i rahmi de zikretmesi akrabalık ilişkilerinin ne kadar önemli olduğuna işaret etmektedir. (Buhârî, Bed'ül-Vahiy, 3) 

İslam toplumda düzen ve ahengi öne alır. Bunu bozan hususlar toplumun tabiatına da aykırı düşer, her ne tür ve şekilde olursa olsun kınanır ve yasaklanır. Müslümanlar hem ferdî olarak inanç ve davranışlarının, hem de iyi bir topluma üye olmuş olmanın mükâfatını dünyada ve ahirette göreceklerine inanırlar. (Sezen, s, 69) 

Sıla-i rahmin gözetilmesini ısrarla emreden âyet ve hadisler İslam alimleri tarafından değerlendirilmiş ve bu konunun vacip olduğuna hükmetmişlerdir. (Râzî, IX,135) Kur'ân bu konuda şöyle hitap etmektedir: "Allah, adaleti, iyi davranmayı ve akrabaya bakmayı emreder; çirkin işleri, kötülüğü ve azgınlığı yasaklar. Düşünürsünüz diye Allah size öğüt verir." (Kur'an, 16/90) Bu âyette akrabalara iyilik edilmesi sadece bir tavsiye olmayıp bizzat Şari' tarafından bildirilen bir emirdir. Başka bir âyette bu husus şu şekilde dile getirilmektedir: "Biz İsrail oğullarından şöyle söz almıştık, Allah'tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz, anaya, babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz…" (Kur'ân, 2/83, 17/26) Âyetteki yakınlara "iyilik etmek" ifadesi yakın akrabalara sıla-i rahmin yapılmasının vacip olduğunu gösterir. (Cessâs, I, 56, III, 28; İbnü'l-Arabî, II, 125) 

Sıla-i rahimin anne ve babadan başlayarak yakın ve uzak akrabalara kadar yerine getirilmesinin bir çok hikmetleri vardır. Bunlardan biri de insanların bu yolla sahip oldukları imanî, ahlaki değerleri ve güzellikleri birbirleriyle paylaşmalarıdır. Kök itibariyle rahim kelimesi Allah'a nispet edildiği için Yüce Yaratıcı'nın kullarına karşı gösterdiği cömertlik adeta yine kullardan birbirlerine karşı istenilmektedir. Rahmanın rahmeti mahlukat üzerinde sürekli tecelli etmekte ve bunun karşılığı olarak da Allah'a ve yarattıklarına karşı yine bu merhamet duygularının maddi ve manevi tarzda karşılıklı tezahürü istenmektedir. Sıla-i rahim duygusuyla hareket eden fertler adeta Allah'ın rahmet eli gibi hareket ederek muhtaç kişilerin imdadına yetişmektedir. Bunun sonucu olarak da bu ilişkilerin gerçekleştiği kişiler arasında tam bir tesanüt ve paylaşım gerçekleşmektedir. 

Başka bir âyette Allah ilk yaratılıştaki gerçeğe dikkat çekerek ve kendisinin kulları üzerindeki hakkının büyük olduğuna işaret etmek için, âyetin başında ve sonunda olmak üzere iki yerde "Allah'a karşı takva dairesine girilmesini emretmiştir. "Ey insanlar! Sizi bir tek kişiden yaratan ve ondan da eşini yaratıp o ikisinden bir çok erkekler ve kadınlar türeten Rabbinize karşı gelmekten sakının. Adını anıp Kendisini vesile ederek birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'a saygısızlık etmekten ve akrabalık bağlarını koparmaktan sakınınız. Allah sizin üzerinizde tam bir gözeticidir." buyurmaktadır. (Kur'ân, 4/ 1) İşte fert ve toplumların birbirlerini karşılıklı sevip saymalarının mayası ilk yaratılıştır. Bu bağ ise sıla-i rahimdir.

Dinimiz beşeri saadetin vazgeçilmez şartlarından olan sıla-i rahmin terkini büyük günahlardan saymıştır. Buna terminolojide kat-ı rahim denmiştir. Yani akrabalık bağlarını koparmak, onlara karşı ilgisiz ve alakasız kalmak demektir. (Canan, X, 58) İslam alimleri akrabalık bağlarını koparmanın haram olduğunu ifade etmişlerdir. (İbnü'l-Arabî, I, 401) 

Bazı alimler sıla-i rahmin ahlâki bir vazife olduğunu söylemektedirler. İster ahlakî ister hukuki bir sorumluluk olsun, İslam ahlâkı, dinin bir parçası değil, dinin üzerine oturduğu temeli, özü ve bütün bünyesine yayılan ruhudur. (Erdem, s. 18 ) Bu dinin tebliğ ve temsilcisi olan Efendimiz (s.a.s), en güzel ahlakın da en güzel temsil ve tebliğcisidir.

Akrabalar arasında iyi ilişkileri sürdürmek Allah'ın emirlerindendir, Kur'ân akrabalık bağlarının kesilmesini şiddetle kınamaktadır. Bu hususta Allah; "Demek ki ey münafıklar! Siz işbaşına geçecek olursanız, ülkede fesat çıkaracak, nizamı bozacak, akrabalık bağlarını parçalayacaksınız!) buyurarak âyetin devamında da"İşte bunlar, Allah'ın lânet edip kulaklarını sağırlaştırdığı, gözlerini kör ettiği kimselerdir." (Kur'ân, 22, 23; Kur'ân, 4/1; Ateş, VII, 433) beyan etmektedir. 

Muhammed Hamdi Yazır, bu âyette kat'ı rahmin haramlığına delalet var demektedir. (Yazır, VI, 4392) Kurtubî âyette kastedilen kimselerin çoğunluğun tercihine göre münafık olan iki yüzlü kimseler olduğunu ifade etmektedir. (Kurtubî, XVI, 245; İbn Kesir, IV, 87) Dolayısıyla böyle bir davranışın münafık vasfı olduğu anlaşılmaktadır. 

Sıla-i rahim, kişinin sadece ebeveyninden başlayarak akrabalarına iyi davranması, onların acılarını ve mutluluklarını paylaşması ve onlara belli kurallar çerçevesinde yardım etmesi anlamına gelmez. Aynı zamanda kişi servetini de imkanları dahilinde akrabalarıyla ihtiyaç halinde paylaşmalıdır. İlâhi kanun ailede zengin olan her bireyi fakir akrabalarının ihtiyaçlarını karşılamakla sorumlu tutar. İslam, akrabaları açlıktan kıvranırken zevk ve sefahat içinde yaşamayı büyük bir günah olarak tanımlar. Fakir bireylerin hakkı ilk önce ailedeki zenginler, daha sonra da diğer zenginler üzerindedir. (Mevdûdî, III, 49) 

Akrabalık ilişkileri, bir elektrik bağına benzetilebilir. İlişkilerin sağlam ve devamlı olması için bu bağın daima bir takım görev addedebileceğimiz sorumluluklarla beslenmesi ve canlı tutulması gerekmektedir. Bu görev ve hakların yerine getirilebilmesi için de sağlam bir iman ve bu imanın kaynağı olan İslam dininin ortaya koymuş olduğu ferdi ve içtimai kuralların yerine getirilmesi gerekmektedir. 

Toplumdaki sosyal düzenin sağlanmasında ilişkilerdeki önceliğin tesbiti konusunu Kur'ân ebeveynden başlatmış ve bunu takiben diğer akrabaları zikretmiştir. Anne ve baba hukukunu bir çok âyette ele alan Kur'ân-ı Kerim "onlara iyi muameleyi" sadece Allah'a ibadet edilmesi emrinin ardından zikrederek, bir olan Allah'a kulluğun bir gereği olarak müminlere duyurur. "Rabbin "Kendinden başkasına kulluk etmeyin. Ana ve Babaya iyi muamele edin" diye hükmetti. Eğer onlardan biri veya her ikisi senin yanında ihtiyarlığa ererlerse onlara "öf" (bile) deme. Onları azarlama. Onlara çok güzel (ve tatlı) söz söyle. Onlara acıyarak tevazu kanadını (yerlere kadar) indir ve: "Ya Rab! Onlar beni çocukken nasıl terbiye ettilerse sen'de kendilerini (öylece) esirge" de." (Kur'ân, 17/ 23, 24) 

Başka bir âyet "Müşrik bile olsa ana-babaya hürmet etme konusunu net olarak ifade etmiştir. "Eğer onlar seni, şerik olduğuna dair hiçbir bilgin olmadığı şeyleri, Bana ortak saymaya zorlarlarsa sakın onlara itaat etme! Ama o durumda da kendileriyle iyi geçin, makul bir tarzda onlara sahip çık! Bana yönelen olgun insanların yolunu tut! Sonunda hepinizin dönüşü Bana olacak ve Ben işlediklerinizi tek tek size bildirip karşılığını vereceğim" (Lokman 31/15)

Âyet mümin olmasalar bile anne babaya karşı hürmet edilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Aynı zamanda her evladın ana-babaya yedirmesi, giydirmesi ve onları barındırması da üzerine düşen bir borçtur. Bu konuyu teyit eder anlamda şu hadis de oldukça manidardır. 

Esmâ Binti Ebî Bekr (r.a) anlatıyor: "Müşrik olan annem gelmişti. Ona nasıl davranmam gerektiğini Peygamber Efendimiz (s.a.s.)e sordum: "Annem yanıma gelerek, benimle (görüşüp konuşmak) arzu ediyor, anneme iyi davranayım mı?" dedim."Evet" dedi, ona gereken hürmeti göster. Buyurdular. " (Buhârî, Edeb 8; Müslim, Zekat, 14) 

Ömer b. Abdülaziz'in Hayatı ve Şahsiyeti

Ömer B. Abdülaziz'in Sosyal Siyaseti

Ömer b. Abdüzlaziz'i zirvelere ulaştıran hususların başında, onun bir hamlede cismanî arzuları aşarak bedenin yerine ruhu, nefsin yerine gönlü yerleştirip her işinde Resûlullah'ın yolunu ve Allah'ın rızasını araştırması gelir.İnsanlık; gerçek mânâda idarecilerini bulduğunda hak, adalet, huzur, güven, istikrar ve refah gibi insan fıtratının arzu ettiği kavramların pratik yansımaları hayatın her sahasında görülecektir. Bu kavramların işaret ettiği değerlerin sosyal siyasetle hayata yansıtılması; fert ve toplumun maddî ve mânevî refahını artıracak ve böylece huzurlu bir toplum ortaya çıkacaktır. "Sosyal siyaset", genel mânâda toplumun değişik sosyal kesimlerinde ortaya çıkan farklı içtimâî problemleri ortadan kaldırmayı, toplumun sosyal refahını temin etmeyi ve içtimâî huzuru yaygınlaştırmayı hedefler. Aynı zamanda bu kavram, insanların fıtratına ve benimsenen ahlâkî değerlere göre düzenlenen sosyal politikaların tamamını ifade eder.İslâm; içtimâî hayatta sosyal adalet ve dayanışmanın gerçekleşebilmesi için gerekli her türlü hukukî, ahlâkî, sosyal, siyasî ve iktisadî prensipleri bütün açıklığıyla ortaya koymuş evrensel bir nizamdır. Bu nizamın kâmil mânâda en önemli tebliğ ve temsilcisi de Hz. Peygamber'dir (sallallâhu aleyhi ve sellem). Kaynaklarda İslâm âlimleri O'nun yaşadığı çağa, "Asrı Saadet" adını vermişlerdir. Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) ifade ettiği ve pratiğe koyduğu sistem, kaynağını vahiyden almıştır. Bu mânâda O'nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) sözleri ve uygulamalarının doğrudan ve dolaylı olarak Kur'ân'a dayandığı kabul edilmektedir.İçinde büyüdüğü toplumun fertlerini inançsızlıktan, sosyal adaletsizlikten kurtarma ve insan onuruna yakışır bir hayat seviyesine çıkarma gayreti Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) hayatının gayesi olmuştur. Hz. Peygamber'den (sallallâhu aleyhi ve sellem) sonra Raşit halifeler döneminde de İslâm'ın temel siyaseti uygulanmıştır. Emevî halifeleri döneminde ise, İslâm coğrafyasının sınırları genişletilmiş olmasına rağmen, Raşit halifeler dönemini aksettiren bir yönetim anlayışı neredeyse yok gibidir. Bu dönemde ortaya çıkan siyasî çekişmeler, idarecilerin keyfî uygulamaları, halkın yönetime karşı olan itaat ve sadakat duygularını zaafa uğratmıştır. Bu sebeplerle Ömer b. Abdülaziz ve birkaç idareci hâriç tutulacak olursa Emevîler dönemi idarecilerinde adaletli bir yönetimi yansıtacak manzaraların ve idarî yönetimin olduğunu söylemek kaynaklar itibariyle oldukça zordur.Ömer b. Abdülaziz kısa bir müddet halifelik yapmış olmakla birlikte devrinin âdil idarecilerinden biridir. O üstün ahlâk ve sosyal sorumluluk şuuruna sahip bir devlet adamıydı. O, İslâm'da ilk tecdid ve değişim hareketini gerçekleştirmiştir; bununla birlikte onun dünya tarihinde ilk defa modern bir sosyal devletin temellerini attığını da söyleyebiliriz. Sosyal problemlerin çözümünde Kur'ân ve Sünnet'i esas almış; dört halife dönemindeki -özellikle dedesi Hz. Ömer'in 10 yılı aşkın idareciliğindeki- devlet yönetimi siyasetini çok iyi analiz ederek, onlara uygun sosyal siyasetler uygulamıştır. O, İslâm'ın sosyal ahlâk ilkelerini devlet siyasetine aktararak modern sosyal devletlerin hedeflediği sosyal barış, sosyal dayanışma, sosyal refah ve sosyal adaleti kısa bir zamanda sağlamıştır. Bunu da kendi hayatından büyük fedakârlıklarda bulunarak İslâmî esaslara uygun sosyal siyasetler aracılığı ile hayata geçirmiştir. Kendi dönemine kadar hantallaşmış devlet yapısını yeniden gözden geçirerek reform niteliğinde uygulamalar başlatmıştır. Devlet bütçesine ağır maliyetler getiren çalışmayan memurları çalışmaya teşvik ederek devlet bütçesini disipline etmeye çalışmıştır. Ekonomik alanda, İslâm'ın özüne uygun düzenlemeler yaparak, daha önce haksız olarak ele geçirilmiş bütün malları geri alarak Beytülmal'e devretmiştir.2 Yüksek maaşlara kısıtlama getirmiş; böylece ekonomide kısa zamanda müspet neticeler alınmasına vesile olmuştur.3Ömer b. Abdülaziz'in sosyal siyaset adına ortaya koyduğu uygulamalar ileride izah edileceği üzere, bir yönüyle toplumda reform hareketi olarak telâkki edilebilir. O, kendinden önceki devlet başkanlarının yöneticilikteki eksikliklerini ve hatalarını çok iyi görebilen ve bunlardan ders çıkarabilen bir kamu yöneticisiydi. Medine valiliği döneminde, değişik merkezlerdeki meslektaşlarının hatalarını görmesi onun sosyal siyaseti daha gerçekçi yapabilmesine imkân hazırlamıştır.Yolsuzluk ve Haksızlıkla Mücadele SiyasetiBir bilim dalı olarak sosyal siyaset, iktisadî faaliyetlerin, bazı sosyal kesimlerde doğurduğu maddî olumsuzlukları ve sosyal adaletsizliği gidermeyi hedef alan bir disiplindir. Aynı zamanda insanların fıtratına ve benimsenen ahlâkî değerlere göre düzenlenen sosyal siyasetin bütünüdür. Bu bağlamda Ömer b. Abdülaziz hem Medine'de yedi yıl süreyle yaptığı valilik hem de daha sonra ikibuçuk seneyi aşkın devlet başkanlığı döneminde, İslâm'ın insan ve toplum hayatından kaldırmayı temel hedef hâline getirdiği haksızlık ve yolsuzluklarla mücadeleyi hayatının temel hedeflerinden biri olarak saymış ve bu konuda kendi yakın çevresinden başlayarak en uzak vilâyetlerdeki valilerden, devlet memurlarına varıncaya kadar tavizsiz uygulamalarını yürürlüğe koymuştur. O günün şartları ve imkânları dâhilinde yapılması gereken icraatları hiç kimse ve grubun tesiri altında kalmadan amme vicdanını rahatlatacak tarzda hemen yürürlüğe koymuştur. Devlet başkanı olarak adaletsizliği giderme ve halkla devlet yetkililerinin kaynaşması adına hukuka saygısı olmayan, keyfice hareket eden ve zâlimce uygulamalar yapan devlet memurlarına görevden el çektirmiştir. Ayrıca insanlara haksız yere vergi koyan idarecileri görevden aldığı gibi onlara gerekli cezayı tazminat veya hapis şeklinde uygulamıştır.4 Meselâ dönemin valisi Abbas b. Veli b. Abdülmelik zamanında haksız bir şekilde toprağı gaspedilen Humus'lu yaşlı bir zimmînin Ömer b. Abdülaziz'e şikâyeti üzerine arazisi hemen kendisine iade edilmiştir.5 Onun devrinde, Arap milliyetçiliğinin ve kayırımcılığının yol açtığı her türlü ayırımcılığa son verilerek sosyal eşitliğin yaygınlaşması ve Arap olmayan kavimlerin de devlete bağlılığı sağlanmıştır. Bu çerçevede ülkede sosyal vatandaşlık ilkesi benimsenmiştir.Kamu yöneticilerinden olan vali ve diğer yetkililerden haksızlık yapan, rüşvet alan ve bu tür yanlış işlere tenezzül eden memurları derhal görevden almıştır. Bunların yerine ilmî yeterlilikleri belli seviyede olan ehliyetli dindar, duyarlı ve hakka azamî riayet etmeye çalışan memurlar vali, hâkim ve idareci olarak atamıştır. O, yönetimi esnasında ehil olmayan Irak Valisi Yezid bin Mühelleb'i görevden alarak hapse attırmış ve yerine Adiy b. Erta'ı tayin etmiştir. Mısır emiri Abdülmelik b. Ebi Veda'yı azledip yerine Eyyüb b. Şurahbili tayin etmiştir.6 Kufe hâkimliğine Âmir b. Şurahil eş-Şa'bî, Basra hâkimliğine ise Hasanü'l-Basrî'yi atamıştır.7 Hilafetinin ilk günlerinde Horasan'a tayin ettiği genel vali Cerrah bin Abdülhakemî'ye daha önce vali olan ve yolsuzluk yapan valileri yakalatması ve hapse attırmasını emretmiş ve o da bunu aynen yerine getirmiştir. 8 Halife kendi akrabalarından bile olsa, haksız kazanç elde edenlerin ellerinde bulundurdukları mallarına el koymuş ve bu kararlara uymayanları da tutuklatmıştır.Ömer b. Abdülaziz liyakat ve ehliyet esasına dayanan bir uygulamayla yeni tayin ettiği vali ve hâkimler sayesinde ayrımcılığı ortadan kaldırmakla başta Berberîler olmak üzere birçok kavmin İslâmiyet'e girmesine vesile olmuştur; hattâ onun halifeliği zamanında Türklerden de İslâmiyet'i kabul edenler olmuştur.9b. Fakirlik ve Yoksullukla Alâkalı Sosyal Siyaseti Ömer b. Abdülaziz devrinde sosyo-ekonomik yönden zayıf insanların sosyal ve ekonomik durumlarını sürekli olarak iyileştirmek, onları kalkındırmak devletin en önemli uygulamaları arasında olmuştur. Bu bağlamda halife, yönetimi altındaki valilere tâlimatlar vererek halktan ihtiyaç sahiplerinin tespit edilmesi ve onlara gerekli maddî yardımların yapılarak devlet imkânlarından istifade ettirilmesinin önemli bir vazife telâkki edilmesi gerektiğini vurgulamıştır.10 O, ülke içinde ihtiyaç sahibi bir insanın kalmaması için tâlimatlar vermiştir. Buna bağlı olarak yetim, dul, engelli, yaşlı vb. durumda olan insanları tespit ettirerek, kendilerine ayni veya nakdi destekler sağlamıştır. O, Irak Valisi Abdülhamid b. Abdurrahman'a yazdığı bir mektupta; "Sefahat ve israf yolları dışında borçlu düşen ne kadar kimse varsa onların borçlarını ödenmesi, mehir imkânı olmayıp da evlenemeyen bekârların evlendirilmesi, zimmet ehlinden olup da mâlî durumu zayıflamış ne kadar kimse varsa arazisini işleyebilecek kadar kendilerine ödünç para verilmesi gibi birçok yardım çeşidinin yerine getirilmesini emretmiştir."11Ömer b. Abdülaziz, valilerinden Adiy b. Erta'ya yazdığı mektubunda şunları ifade etmiştir: "Allah Teâlâ cizyenin ancak İslâm'ı kabul etmeyen ve haddi aşarak küfrü tercih eden böylelikle de açık bir ziyanda olan kimseden alınmasını emir buyurmuştur. Sen de cizyeyi ödeme gücü olana emret. Ehl-i zimmetin varlıklı olmasına imkân ver ki, yerin imar edilmesinde katkıları olsun. Çünkü bu Müslümanların hayat seviyelerinin iyileşmesine vesile olacak ve düşmanlarına karşı kendilerine güç verecektir. Etrafını gözet, ehl-i zimmetten olup da ihtiyarlamış, gücü kalmamış ve geçim yolları tıkanmış kimselere devlet hazinesinden kendisine yetecek kadar maaş bağla. Nitekim müslümanlardan bir adamın bir kölesi olup da bu köle yaşlanır, gücü zayıflar ve geçim imkânları ortadan kalkarsa, efendisi onu ölünceye veya azat edinceye kadar geçindirmekle yükümlüdür. Zîrâ bana nakledildi ki, Hz. Ömer kapı kapı dolaşarak insanlardan dilenen zimmî bir ihtiyara rastladığında ona şöyle dedi: 'İnsaf mıdır ki gençliğinde senden cizye almışken şimdi seni zaruretle baş başa bırakalım.' Ömer b. Abdülaziz devamla Hz. Ömer'in daha sonra bu zimmîye maaş bağladığını ifade etmiştir."12 Velid b. Raşid'den nakledildiğine göre halife halkına ücret konusunda eşit davranıp mevali ve Arap diye ayırım yapmaz, maaş artırımlarını da eşit oranda yapardı. 13Onun halifeliği döneminde birçok varlıklı insan fakirlere verilmesi maksadıyla çok miktarda malla Ömer b. Abdülaziz'in makamına geliyor; ancak mallarıyla geri dönmek zorunda kalıyordu. Zîrâ devlet başkanı olan Ömer, fakir insanları zenginleştirerek onları maddeten refaha kavuşturmuştu.14 Halife her gün kendi malından bir dirhemi ayırarak fakir insanlarla beraber yemek yerdi; bazen de zimmîlerin yanına gelir, onlar da Ömer'e yemek takdim ederlerdi. Halife de onlara daha fazlasıyla karşılık verir, onlarla yemek yerdi.15Ömer b. Abdülaziz'in devlet başkanlığı döneminde zekât verilecek kimse kalmamış, herkes insan onuruna yakışır bir hayat sürdürme seviyesine ulaşmıştır. Bu dönem, Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) zekât verecek kimseler bulamayacaksınız dediği devirdir. Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu hususu şu ifadelerle dile getirmiştir: "Bir gün elinizde zekâtla dolaşacaksınız; fakat verecek kimse bulamayacaksınız."16 Aynı konuda Ebu Mûsa'dan bir rivayette Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Bir zaman gelecek, bir kimse altından olan zekâ­tını (diyar diyar) dolaştıracak, onu alacak hiçbir kimse bulamayacak…" Başka bir hadîste de Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Mal çoğalıp, taşmadıkça, kıyamet kopmayacaktır; o derecede ki, bir adam malının zekâtını çıkaracak; fakat onu kabul edecek kimse bulamayacak; hattâ Arabistan, çayırlıklara ve nehirler akan yerlere dönecektir."17 Yahya b. Said'in rivayetinde şu ifadeler yer almaktadır: "Bir seferinde Ömer b. Abdülaziz beni sadakaları toplamak ve sahiplerine vermek için Afrika'ya gönderdi. Zekâtı topladık, onları vermek için fakirleri aradık; fakat verecek fakir kimse bulamadık, ayrıca başka isteyen kimseler de çıkmadı; çünkü Ömer onları zenginleştirmişti, onun yerine o paralarla köle satın alıp azat ettik."18 Ömer b. Abdülaziz zekât vermeye gidilen yerlerde zekât verilecek kişinin kalmadığı bilgisi kendisine ulaşınca valilere o mallarla köle satın alıp âzât etmelerini emretmiştir.19 Onun döneminde zekâta muhtaç kimse kalmamış olmakla birlikte, eskiden fakir olan kimseler kısa zaman sonra zekât verecek hâle gelmiştir.20Halife kendinden önceki valilerin haksız uygulamaları neticesinde maddeten zarar görmüş kişilerin zararlarını, müslim veya gayrimüslim ayrımı gözetmeden tazmin ettirmiştir. Bir gün Şam ahalisinden birisi ordunun tarlasından geçerek ürününü yok ettiğini ve maddi zararının olduğunu söylemesi üzerine, kendisine devlet tarafından 10 bin dirhem verilerek zararı tazmin edilmiştir. Halife zalim valilerin yanlış uygulamalarından zarar görmüş Kûfe halkının zararlarını gidererek, orada yaşayan müslim-gayrimüslim bütün insanlara adaletle davranılması, özellikle ehl-i zimmetin kalkındırılması için onlara maddî yardım edilmesi gerektiğini zamanın valisine emretmiştir.21 Halife, idarecilerine halkın temel ihtiyaçları olan ev, hizmetçi, binek ev eşyasına sahip olmalarına bakılmaksızın onların borçlu oldukları takdirde borçlarının ödenmesi konusunda yardımcı olunmasını belirtmiştir. 22Fertune Sevdâ isimli fakir bir kadın, halifeye gönderdiği mektupta, evinin bahçesinin duvarlarının alçak olması sebebiyle tavuklarının çalındığını belirtmesi üzerine Ömer, o bölgenin idarecisi Eyyûb b. Şurahbîl'e mektup yazar ve kadının evinin duvarlarının yapılmasını emreder.23 Ömer b. Abdülaziz; sosyal devletin yapması gereken; ancak son birkaç asırdır hükümetlerin yıllarca tartışarak uygulamaya koydukları küçük çocuklara yapılacak devlet yardımlarını kendi zamanında yürürlüğe koymuş ve her çocuğa -sütten kesilmiş olsun veya olmasın- beytülmal'dan tahsisat ayırmıştır.24c. Sosyal Hizmetler ve Eğitim Siyaseti Ömer b. Abdülaziz ülke insanlarının eğitilmesi adına önemli bir kamu hizmeti olarak muallim ve irşat ekipleri oluşturmuştur. Bu hizmetle devletin en ücra yerlerinde yaşayan insanların irşadını hedeflemiştir. Halife bu siyasetiyle hiçbir kimsenin eğitim ve öğretim hakkından mahrum bırakılamayacağını ortaya koymuştur. Kırsal kesimde yaşayan insanları eğitmek maksadıyla Yezid b. Ebi Mâlik ve Hâris b. Yemced'i görevlendirmiştir. Muallimlerin geçimlerini sağlamak maksadıyla onlara devlet bütçesinden maaş bağlatmıştır. İlim adamlarının sıkıntı çekmeleri söz konusu olunca her birine 100 dirhem maaş bağlanmasını istemiştir.25 Aynı zamanda bu kişilere zaman zaman hazineden erzak tahsisatında da bulunulmasını emretmiştir.26 Halife Mısır'a başkadı olarak tayin ettiği Yezid b. Ebî Habib'in burada hâkimlikle beraber öğretmenlik yapmasını da söylemiştir.27Ömer b. Abdülaziz altyapı hizmetlerine de önem vermiştir. İçme suyu ihtiyacının karşılanması ve tarlaların sulanması maksadıyla kanallar yaptırmıştır.28 Halife, hac döneminde Müslümanların ibadetlerini rahat yapabilmeleri adına hacıların mesken problemlerini çözmüştür. Bunu bir amme hizmeti olarak değerlendirmiş; o dönemde Mekke'de bulunan evlerin kiraya verilmesinin câiz olmadığına hükmederek29 bu icraatını Hz. Ömer zamanındaki bir uygulamaya dayandırmıştır. 30Kamu yöneticilerinin en önemli görevlerinden biri de, belediyecilik ve imar işlerinin denetlenmesidir. Ömer b. Abdülaziz'in döneminde yerleşim yerlerinin, sokak ve caddelerin temizliğine dikkat edilmiş; yolculara ve şehirlerarası yollarda ticaret yapan tüccarlara ücretsiz konaklama imkânları sunulmuştur. Şehir merkezlerinde fakirler için aşevleri inşa ettirilmiş; imkânı olmayan insanlara hayatını rahat bir şekilde devam ettirecek şekilde ev eşyaları temin edilmiştir.31Ömer b. Abdülaziz'in sosyal hizmet adına yaptığı icraatlardan biri de Medine'ye vali olduğunda Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) mescidini genişletmek olmuştur.32 Kendisine Nil nehri kıyılarına dikilen ağaçlar sebebiyle gemi ve kayıkların kenara çekilmesinde zorluklar yaşandığının bildirilmesi üzerine, Mısır valisine mektup yazmış ve bu durumun düzeltilmesini emretmiştir.33Valiler sadece hukuk kurallarının uygulanmasıyla değil aynı zamanda yöresel ihtiyaçların belirlenmesi ve onlara giderilmesiyle de yükümlüdürler. Bu çerçevede Ömer b. Abdülaziz valilere gönderdiği genelgelerde belde halkının ahvalinin sorulmasını, orada yaşayan insanların durumlarından haberdar olunmasını istemiştir. Halife; piyasada mal-fiyat dengelerinin araştırılması, yolda kalanların ihtiyaçlarının giderilmesi, haksızlıkların ortadan kaldırılması hususunda da valilerine sık sık mektuplar yazmıştır.34Ömer b. Abdülaziz'in en büyük hizmetlerinden biri de Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) hadîslerinin toplanması konusunda yaptırdığı çalışmadır. Devlet başkanı, bidat ve hurafelerin yayıldığına ve Sünnet'in terk edilip unutulmaya başlandığına şahit olmaktaydı. Bu sebeple hadîslerin derlenip toplanması konusunda valilere emirler verdi. Hadislerin devlet imkânlarıyla toplanma faaliyeti de bu vesileyle Ömer b. Abdülaziz'e nasip olmuştur.35Günümüzde mahkûmlara tanınan birçok hak ve imkânın ilk temelleri Ömer b. Abdülaziz devrinde atılmıştır. Mahkûmların insan olma şeref ve haysiyeti öne çıkarılarak, onlara insanca davranma konusunda genelgeler yayımlanmıştır. Onların ibadet etme hürriyetlerine imkân verecek kolaylıklar sağlanmıştır. İbadetlerini sağlıklı bir şekilde ayakta ifa edemeyecek olanların mahkûmiyetlerine son verilmiştir. Mahkumlara yazlık ve kışlık kıyafetlerin verilmesi sağlanmıştır.36Bu devirde halife yetim çocukların mallarına bakma görevini hâkimlere vermiştir. Dolayısıyla hâkimler yetimlerin kanunî velisiydi. Hâkimlere verdiği bir başka görev de, yetimlerin mallarının kayıt altına alınarak tescil edilmesiydi.37 Ömer b. Abdülaziz muhtemel savaşların mutlaka şehir merkezleri dışında yapılmasını emretmiştir. Böylelikle sivil halkın hangi inanç ve kültüre sahip olduklarına bakılmaksızın zarar görmesini engellemiştir.38Ömer b. Abdülaziz'in en önemli icraatlarından biri de, daha önceki Emevi idaresindeki ülkelerde Cuma hutbelerinde Hz. Ali'ye lânet okuma âdetini kaldırmasıdır. Cuma hutbelerinde; "Allah adaleti, hattâ adaletten de fazla olarak ihsanı, en güzel davranışı ve muhtaç oldukları şeyleri yakınlara vermeyi emreder. Hayâsızlığı, çirkin işleri, zulüm ve tecavüzü yasaklar. Düşünüp tutasınız diye size öğüt verir."39 mealindeki âyetinin okunmasını emretmiştir.40d. Azınlık Hakları ve Fikir Hürriyeti Konusunda Sosyal Siyaseti Ömer b. Abdülaziz'in hilafeti döneminde ülke sınırları içerisinde bulunan farklı grupların (Müslümanlar, köleler, zimmîler, haricîler), belirli hukukî statüye tabi olarak bir toplum oluşturdukları vakıadır. Bu sosyal yapının ahenginin korunmasında, devlet başkanının etkin bir sosyal siyaset uygulaması, meydana gelebilecek önemli sorunları asgariye indirmiştir. Bu vesileyle toplumda çeşitli sınıf ve grupların entegresi halifenin akıllı siyasetiyle sağlanmış olmaktadır. Halife, kargaşayı önlemek için farklı siyasî, dinî ve sosyal gruplarla diyaloga geçerek ihtilâflı konuların fikri zeminde tartışılmasına izin vermiştir. Ömer b. Abdülaziz farklı kanaate sahip insanlara kan dökmeme, fesat çıkarmama ve onları tahrik etmeme şartıyla müsamahalı davranarak kendi ifadesiyle "hastayı ilâçla tedavi imkânı varsa, cerrahî yolla müdahale etmeme" prensibini tercih etmiştir.41 Halife, valilerine idareleri altında yaşayan başka din mensuplarının ibadethanelerini yıktırmamalarını emretmiş;42 böylelikle onların ibadetlerini hür şekilde yapabilmelerine ve vakıf kurabilmelerine imkân sağlamıştır.43Ömer b. Abdülaziz, iç barış adına farklı fikir gruplarını -özellikle haricîler ve kaderîler- ilmî münazaralarla ikna siyasetini tercih etmiştir. Valilerine de bu bu şekilde hareket etmeleri talimatını vermiştir. Bu dönemde bu tür gruplara mevcut yönetime karşı fiilî tavır almadıkça, kan dökmeye yönelik faaliyetlere girişilmemiş; insanlar arasında fesat çıkarmadıkça, bu gruplara esnek davranılması gerektiği devlet siyaseti olarak tercih edilmiştir. 44e. Kamu Mallarını Koruma ve İsraf Karşısındaki Siyaseti Ömer b. Abdülaziz kamu mallarını koruma, harcama kalemlerinde tasarruf, saray masraflarını azaltma konusunda hem ailesine hem de valilerine sık sık nasihatlerde bulunmuştur.45 Halife özel işleriyle kamuya ait işlerini birbirinden ayırmış; devlet malını hiçbir zaman şahsına ait işlerde kullanmamıştır. Devlete ait işler için kendine tahsis edilen bineklere binmemiş; bunların satılıp gelirlerinin beytülmala konulmasını emretmiştir.46 Özel işlerinde kendine ait kandil ve mumları; devlet işlerinde de kamu malı olan kandil ve mumları kullanırdı. Resmî yazışma evraklarının kullanımında da aynı hassasiyeti gösterirdi. Lüzumsuz kırtasiyecilikten uzak durulmasını, daha iktisatlı olması bakımından valilerin yazışmalarında ince uçlu kalem kullanılmasını emretmiştir.47 Aile fertlerinin de aynı hassasiyetle hareket etmesini tavsiye ederdi. Erkek evlatlarından birinin değerli bir yüzük satın aldığını öğrendiğinde, oğluna onu hemen satmasını, daha ucuz bir yüzük almasını, artan parayla da aç insanları doyurmasını söylemiştir. 48Kendisinin ve ailesini nafakası için aylık 60 dirhem alırken, valilerine takdir ettiği maaş, kaynaklara göre 300 dinardı.49 Halk tarafından kendisine bu husus sorulduğunda o: "Ben onları yanlış işlere tevessül edip haksız kazanç elde etmelerinden müstağni kılmak istediğim için bu şekilde bir takdirde bulundum." demiştir.50f. Kamu İdarecilerinin Görev ve Sorumluluklarıyla İlgili Siyaseti Ömer b. Abdülaziz'in sosyal barış ve adaletin temini için yaptığı çalışmalar kısa zamanda sonuç vermiş, bütün bu gayretler halk tarafından takdirle karşılanmıştır. Halife tarafından azınlıklara "Sizin lehinize olan bizim de lehimize, sizin aleyhinize olan bizin de aleyhimizedir." şeklinde garanti verilmesi, onları bir güven ve emniyet şeridine almıştır.Halife, devlet memurlarına halkın işlerine nezaret ederken hassas olmaları gerektiğini salık vermiş ve onlardan herhangi bir maddî karşılık almamalarını emretmiştir. Amr b. el-Mühâcir'in rivayetine göre; bir gün bir adam, Ömer b. Abdülaziz'e hediye olarak elma getirir ve Allah Resûlü'nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) kendisine gelen hediyeyi yediğini hatırlatır. Bunun üzerine Halife: "Vay senin hâline! Allah Resûlü'ne (sallallâhu aleyhi ve sellem) hediye edilen şey o gün hediyedir, bugün ise bu hediye bize rüşvettir." diyerek hediyeyi reddeder.51 Halife, valilerin ve imamların görevde bulundukları sürece ticaretle meşgul olmamalarını istemiş; zîrâ bu tür bir meşgale sebebiyle görevlerini ihmal edebileceklerini ve halkın nazarında kendilerini töhmet altında bırakabileceklerini ifade etmiştir.52Ömer b. Abdülaziz, ceza hukuku alanında, insanların suç işleyip işlemediklerinin tam tespitinin yapılması hususunda, görevli devlet memurlarına ciddi talimatlar vermiş; haksız yere insanların hapse atılmalarını önlemeye çalışmıştır. İnsanların suç işleyip işlemediklerinin netleşmediği müşkil hâllerde de davaların kendisine havale edilmesini istemiştir.53

Tâbiûn Fakihlerinden Katâde B. Diâme

Ali b. Ebubekir El-Mergînânî ve "El-Hidaye" Üzerine Bir Bakış

Ortaasya halkı İslâmiyetle tanışmasıyla birlikte İslâm kültürü ve medeniyeti adına oldukça önemli gelişmelere imza atmış ve İslâm Dünyasına kendilerini kabul ettirmiştir. İslâmi ilimlerde otorite olarak kabul edilmiş, fıkıh, tefsir, kelam, hadis ve daha pek çok ilimde mütehassıs şahsiyetler bu coğrafyada neşet etmiştir. Bu ilim adamlarından biri de Hanefî hukukçularından Mergînânî’dir. Asıl adı Ali, babasının adı ise Ebû Bekir’dir. Ortaasya’nın Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan toprakları arasında bulunan Fergana bölgesi şehirlerinden olan Mergınân’da doğup büyümüştür. Karahanlılar dönemi Maveraünnehir hukukçularındandır. Müellif, hem Mergînânî hem de Fergânî olarak meşhurdur. 1


Mergînânî, Hanefi mezhebi fukaha tasnifinin beşinci tabakasında olup, “Bu daha sahihtir”, “Bu daha evladır” deme yetkisine sahip ashab-ı tahriçten bir fakihtir. 2 Tahsil gördüğü hocaların çokluğu ve sahalarında meşhur olmaları, verdiği eserleri ve Hanefî mezhebinde otorite sayılabilecek öğrenciler yetiştirmesi onun ilmi seviye ve kabiliyetini gösterir. Meşhur olmasının önemli sebeplerinden birisi de Mâverâünnehir gibi bir ilim merkezinde yetişmesi ve buralarda hizmet etmiş olmasıdır. 

Müellif, bilgilerini İslâm âlimleri arasında gelenek haline gelmiş olan ilmi seyahatler vesilesiyle geliştirmiştir. Bizzat kendisi o zaman âdet olduğu üzere okuduklarını kaydetmiş, fakat bu notlar muhafaza edilmemiştir. İlmi kudreti her tarafa yayılmış, çağdaşlarının ifadelerine göre de üstadlarını çok aşmış birisi olarak otoritesi kabul edilmiştir. Mergînânî, bu dönemlerde cereyan eden Buharalılar ile Cengiz Han arasındaki savaşlarda sulh yapılması için görevlendirilmişti. Buhara halkından bazıları yapılan antlaşmaya muhalif davrandıklarından dolayı Cengiz şehri yakmış ve halkını katletmişti. O kargaşada müellifimiz de hicri 593 yılında şehit edilmiş olup kabri Semerkant’tadır. 3 

Mergînânî’nin Üstadları 

Mergînânî, pek çok sahada ihtisas sahibi tanınmış âlimlerden ders almıştır. Üstadları arasında fıkıh, tefsir, hadis, akâid ve kelam dalında çok meşhur âlimler vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: 

Necmüddin Ebû Hafs en-Nesefî, es-Sadru’ş-Şehid Husamuddin Ömer b. Ömer b. Abdülaziz, Osman b. Ali el-Bikendî, Ziyâüddin Muhammed b. Hüseyin el-Bandacî, Ali el-İsbîcabi, Kıvâmuddîn Ahmed b. Abdurreşid el-Buhâri, Ebu Hafs Ömer b. Ali ez-Zenderamisi. 

Mergînânî’nin Talebeleri 

Mergînânî’den sonra Maveraünnehir âlimlerinin en ileri gelenleri ondan ders almışlardır. Bunların başlıcaları şunlardır: Şemsü’l-Eimme el-Kerderi, Burhanu’l-İslâm ez-Zernûcî, Mahmud b. Hüseyin el-Ustruşenî, Nizâmuddin Ömer (müellifin kendi oğludur), Ebu’l-Feth Zeynüddîn Abdurrahman b. Ebubekir İmâdüddîn (müellifin torunudur), Şemsü’l-Eimme Abdüssettâr. 

Mergînânî’nin Bazı Eserleri 

Mevcut kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre müellifimizin eserlerinin hepsi furu-u fıkha dairdir. Usul-ü fıkıhla ilgili herhangi bir eseri -elde ettiğimiz verilere göre- mevcut değildir. Bununla birlikte Mergînânî çok velûd olup pek çok eser vermiştir, bu eserlerin birkaç tanesi matbu ve elyazma olarak mevcut olmakla birlikte diğer bir kısmının sadece kaynaklarda isimleri geçmektedir. Bunlardan bazıları: 

1- Bidâyetü’l-Mübtedî, furû-u fıkha dair yazmış olduğu bir eserdir. Bu eserde Kudurî’nin Muhtasar’ını İmam Muhammed Şeybani’nin el-Camiu’s-Sağîr’ini esas almıştır. 

2- Hidâye; On üç yılda telif edilen bu eser el-Bidâye’nin şerhi olup, müellifinin ilmi kudreti ve seviyesi, konularının derli toplu bir bütün halinde sistematik oluşu sebebiyle Hanefi fıkhının en önemli kitaplarından kabul edilmiştir. Hanefi fıkhının temel kitaplarından sayılan Hidaye’nin en önemli özelliklerinden bir tanesi furu-u fıkha dair meseleleri usulle izah etmiş olmasıdır. Eserin yazılma sürecinde Mergînânî’nin oruçlu olarak çalışmalarını sürdürdüğü rivayet edilmektedir. Eser iki cilt halinde matbudur. 

3- Kitâbü’t-Tecnîs ve’l-Mezîd fi’l-Fetâvâ, Mergînânî’nin bu eseri fetvaları ihtiva etmektedir. 

4- Muhtasaru’n-Nevâzil, bazı kaynaklarda Muhtaru Mecmuı’n- Nevâzil, bazı kaynaklarda da Muhtaratu’n-Nevâzil ve Mecmuu’n-Nevâzil olarak zikredilmektedir. Kanaatimize göre bu, tek eser olup iki farklı isimle geçmektedir. 4 

5- Kitabu’l-Ferâiz; Mergînânî’nin Hidâye adlı eserinde feraiz konusu olmadığından kanaatimizce Kitabu’l-Feraiz’i müstakil olarak ele almış olsa gerektir. Bu eser küçük bir risale şeklindedir. 5 

Hidâye’nin İslâm Hukuk Tarihindeki Yeri ve Önemi 

Hidâye, hicri 6. asırdan itibaren İslâm dünyasının her yerinde kabul görmüş önemli bir eserdir. Medreselerde ders müfredatlarına konulmakla birlikte kadı ve müftülerin el kitabı haline de gelmiştir. Hidâye uzun yıllar hem Anadolu Selçuklu Devleti medreselerinde hem de Osmanlı Devleti medreselerinde ilim ehli arasında çok tutulmuş ve beğenilerek medreselerin programlarına ders kitabı olarak kabul edilmiştir. Fatih döneminden başlamak üzere, Osmanlı medreselerinde fıkıh derslerinde sürekli olarak okutulmuştur. 6 

Hidâye, Anadolu Selçukluları döneminde de okutulmuştur. 13. asır da yaşayan büyük âlimlerden Mevlana Celaleddin- i Rûmî’nin hayatının önemli bir kısmını teşkil eden tahsili sırasında bu eserden de istifade ettiğini tespit etmekteyiz. Hadis ve fıkıh âlimleri arasında sayılan Mevlana’nın yaklaşık 5 yıllık Şam ve Halep’te tahsili sırasında Mukaddemiye medresesinde Hidâye’yi okuduğu kaynaklarda geçmektedir. Yine onun talebelerinden olan Eflâkî’nin rivayetine göre Mevlana’nın Hidâye’yi Konya’da Akıncı medresesinde okuttuğu ve okuyanlar arasında oğlu Veled’in de bulunduğu bizzat oğlu tarafından rivayet edilmektedir. 7 

Osmanlı Padişahlarından Fatih Sultan Mehmet, kendi adıyla anılan medreseleri inşa ettirdiği zaman medreselerinin programlarıyla da ilgilenmiş, zamanının bilginleriyle temel dersleri programa ve vakfiyeye koymuştur, ayrıca konuları ve ilim dallarını değil, hangi ilim dalında hangi kitabın okunması gerektiğini de açıklamıştır. Vakfiyede bizzat fıkıh derslerinde Hidâye adlı eserin okutulması ve bu medreselerden mezun olan talebelerin de, vezirlerin yaptırdıkları “Hariç” denen medreselerde de yine Hidâye okutulması bizzat Padişah tarafından ferman edilmektedir. Fatih medreselerinin kuruluşundan takriben bir asır sonra Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1539’da Fatih medreselerine müderris olarak tayin edilen Taşköprüzade, Padişahın fermanıyla beş yıl fıkıh dersinde Mergînânî’nin Hidâye’sini ders kitabı olarak okutmuştur. Bir yıllık ders müfredatında da Hidâye’nin belli bölümleri ders olarak takrir edilmektedir. Bir dönem Hidâye’nin nikâh bahsi okutulurken bir dönem ise zekat vb. konular okutulmuştur. 8 

Hidâye’nin çeşitli zamanlarda birçok dile çevirisi yapılmıştır. Eser, 1234’de Kalkut’da iki cilt halinde basılmıştır. 1870’te Londra’da Charles Hamilton tarafından İngilizceye çevrilmiştir. 9 Eserin Hasan Ege tarafından üç cilt, Ahmet Meylani tarafından da 4 ciltlik Türkçe tercümesi vardır. Hidâye’nin 1893’te İngilizce tercümesi esas alınarak Rusça’ya çevirileri de yapılmış olup, Taşkent’te 400 adet olarak basılmıştır. 

Hidâye’nin Tertip ve Metodu 

Hidâye, müellifin “Bidaye” isimli eserinin şerhidir. Matbu halde olan bu eserde Bidaye metni parantez içinde verilip daha sonra şerhi yapılmıştır. Kitabın tertibinde önce Kudûrî’nin Muhtasarı’nın sonra da Camiu’s-Sağîr’in meseleleri yer alır. Camiu’s- Sağîr’in ibaresinin Kudûrî’nin ibaresine uymadığı yerlerde buna: ‘Camiu’s-Sağîr’de şöyle...’ sözüyle dikkat çekilir. Müellif Bidaye’yi şerhederken konuları âyet ve hadislerden delil getirerek işlemiştir. 

Hidâye’de sadece meseleler zikredilmekle kalmaz, görüşlerin nakli ve akli delilleri verilip, bunların tartışması yapılır. Konulara girilirken önbilgi veya kullanılan ıstılahların tarifi yok denecek kadar az olmakla birlikte meselelere doğrudan giriş yapılır. Görebildiğimiz kadarıyla yer yer “murabaha, tevliye ve havale” gibi ıstılahları tarif etmiştir. 

Hidaye’de konular işlenirken, Şemsü’l-Eimme Serahsi, İmam Ebu Mansur, Ebu Leys es-Semerkandi, gibi âlimlerin konuyla ilgili görüşleri de verilmektedir. 

Müellif meseleleri ele alırken önce Ebu Hanife’nin sonra talebeleri Ebu Yusuf ve Muhammed’in zaman zaman da Züfer’in görüşlerine temas etmektedir. Bunların delillerini verirken tercih ettiği görüşün delilini diğerlerine cevap olması için en sona bırakmaktadır. Hidâye’de sadece Ebu Hanife’nin görüşleri verilmediği gibi farklı mezheb müçtehitlerinden İmam Malik ve Şafii’nin farklı görüşlerinin gerekçelerinin de verilmiş olmasından Hidâye’nin aynı zamanda mezhebler arası mukayeseli bir fıkıh kitabı görünümünde olduğunu söylemek mümkündür. Eserde Ahmed b. Hanbel’in görüşlerine rastlanmaz. Müellif zaman zaman sahabeden Hz Ömer, İbn Mesud, Hz. Ali gibilerin sözlerini ve tatbikatlarını da delil olarak getirir. 

Hidâye, kendisinden önce yazılan ve daha geniş şerh olan Kifâyetü’l-Müntehi’nin özeti mahiyetinde olduğu için zaman zaman kapalı ifadeler bulunmaktadır. Hidâye’de konular kitab, bab ve fasıl olarak ele alınır. Eserde müellif Hanefi âlimlerinin daha çok kullandığı istihsan delilini bolca kullanmış ve böyle hareket etmesinin gerekçesini de izah etmiştir. Müftabih olan görüşleri de zaman zaman zikrederek “aleyhi’l-Fetva” lafzını kullanmıştır. Mesela ücretle Kur’ân öğretimi konusunda Mergînânî kendi asrındaki üstadlarının istihsanen cevaz verdiklerini naklederek fetvanın da buna göre olduğunu zikreder. 10 

Müellifin Hidâye’de kullandığı hadislerin çokluğu onun aynı zamanda muhaddis olduğunun delilidir. Hidâye’nin hadisleri üzerine birçok âlimin tahriç yapması, eserin ne kadar önemsendiğinin delili de olmuştur. 

Hidâye’nin telifinde müellif bazı lafızlar kullanmıştır. Mesela zaman zaman “kitap” ifadesi kullanır bununla Kudûrî’nin muhtasarını kasteder. 11 “Limâ beyyenna” derken de konuyla ilgili bir akli delili ifade eder. Bazı yerlerde “Kâle radıyallahu anh” der bununla da kendini kasteder. “Kâle meşâyihunâ” cümlesiyle Mâveraünnehir âlimleri kastedilir. “Bimâ zekernâ ve bimâ televnâ” cümlesiyle daha önce geçen hadis ve ayet kastedilir. “Eser” kelimesiyle de sahabenin sözünü kasteder. “Kâle abdu’d-Daîf ” ifadesiyle de kendisini kasteder. 

Muhaddislerden Muhammed Enver el-Keşmiri: “Dört mezhebin eserleri arasında Hidâye’nin bir benzeri daha yoktur” derken, bazı âlimler de en edebî ve fasih üç eseri sıralarken Kur’ân-ı Kerim, Buhari’nin Sahih’i, ve Mergînânî’nin Hidâye’sini söylerler. 12 

Hidâye Üzerine Yapılan Şerhlerden Bazıları 

Hanefi fıkhında önemli bir müracaat kitabı olan Hidâye’nin tesir ettiği alanları coğrafi olarak ifade edecek olursak; Mâveraünnehir bölgesinden Buhara, Semerkant şehirlerinden başlayarak Bağdat, Şam, Halep, Anadolu’nun tamamıdır. Özellikle Osmanlı Devletinin yükselme döneminde hâkim olunan coğrafi bölgelerin her tarafında tanınmıştır. Bu eserin üzerine zamanın âlimlerince çeşitli şerhler ve haşiyeler yapılmıştır. Katip Çelebi, Hidâye üzerine 60 kadar şerh yapıldığını ifade etmektedir. 13 Pek çok âlim Hidâye üzerine yaptıkları şerh ve haşiyelerden dolayı Hidâye şârihi olarak bilinmektedir. Bu şerh ve haşiyelerin bazıları müelliflerinin ilmi yetenek ve güçlerine göre daha çok önem kazanmıştır. Bunlardan çok meşhur olan birkaçını müellifiyle beraber zikredelim: 

1- Hâşiyetü’l-Hidâye, Celalüddin Ömer b. Muhammed b. Ömer el-Habbazi. 14 

2- Kitâbu’l-Gaye, Şemsüddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. İbrahim b. Abdülgani es-Suruci. 15 

3- Kitâbu’n-Nihaye, Hüsamüddin el-Hüseyn b. Ali b. Haccac es-Sığnaki. 16 

4- el-Vikâye, Mahmud b. Ubeydullah b. Mahmud Tacu’ş-Şeria el-Mahbubi. 17 

5- Nihâyetü’l-Kifâye li Dirâyeti’l-Hidâye, Mahmud b. Ubeydullah b. Mahmud el-Mahbubi, bu âlimin soyu sahabeden Ubade b. Sabit’e varır. 18 

6- Mirâcu’d-Dirâye, Kıvâmuddin el-Kaki ed-Darirî. 

7- Gâyetü’l-Beyân, Kıvamuddin Emir Katib el-İtkani. Dersler verip kadılık da yapmıştır. Fıkıh alanında önemli eserleri vardır. Bu âlim aynı zamanda dâhilerden sayılmaktadır. 19 

8- el-İnâye, Ekmelüddin Baberti er-Rumi. Talebeleri arasında Seyyid Şerif Cürcani, Molla Fenari vardır. Bu eser Anadoluda çok meşhur olmuştur. 20 

9- el-Binâye fi Şerhi’l-Hidâye, Buhari şarihlerinden Bedrüddin Hafız el-Aynî. Şam’da kazaskerlik yapmış ve uzun süre ders vermiştir. Aynî, bu eseri şerhetmekle beraber hadislerinin tahriç ve tahkikini de yapmıştır. Müellif, Hidâye’yi şerhederken bu eser üzerine yapılmış ve kendisine kadar ulaşmış olan şerhlerden de istifade ederek zaman zaman onlardan bazı nakillerde bulunmaktadır. Binâye 10 cilt olarak 1981’de basılmıştır. 21 

10- Fethu’l-Kadir li’l-âcizi’l-Fakir, İbnü’l-Hümam es-Sivasi. İbn Hümam fıkıh, tasavvuf, nahiv, sarf, bedi, beyan cedel ve musikide önemli bir karihadır. Fethu’l-Kadir, Hidâye’nin özellikle hadisleri değerlendirme bakımından önemli bir şerhidir. 

Bu şerh ve hâşiyelerden başka Hidâye üzerine daha pek çok eser vardır. Ancak makalenin sınırlarını zorladığından bu şerhleri zikretmiyoruz. 22 

Sonuç 

İslâm Hukuku Tarihinde Hanefi fakihler arasında önemli bir yeri olan Mergînânî, İslâmi ilimlerde özellikle fıkıh, tefsir ve hadise vukufiyetinin yanında şiir ve edebiyatta da söz sahibi olmuş bir kişiliğe sahiptir. Bir İslâm âliminde bulunması gereken zühd ve takva içerisinde bir hayat sürmesi müellifimizin en önemli özelliğidir. Bundan dolayı da her dönemde kendisinden sitayişle bahsedilmiş ve örnek bir mümin olarak gösterilmiştir. 

Mergînânî’nin en önemli eseri Hidaye üzerine İslâm uleması tarafından pek çok şerh ve haşiye yazılmıştır. Müellifin bu eseri birçok oryantalistin de dikkatini çekmiş olduğundan batı dillerine çevrilmiştir. Hidaye, İslâm dünyasında senelerce fıkıh alanında el kitabı olmuş, medreselerde yıllarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Yüce Yaratan bizleri de ilim öğrenip amel eden ve öğrendikleriyle de etrafına faydalı olan insanlardan eylesin! (Âmin). 


*Atatürk Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi mkose@yeniumit.com.tr 

______________

DİPNOTLAR 

1. Zehebî, Siyeru Alamü’n-Nübela XXI, 232; Taşköprüzade, Miftahu’s-Sade, Kahire, 1968, II, 264. 
2. Ibn-i Abidin, Mecmuat-ı Resail, 1/12 
3. Katip Çelebi, Keşfuzzunun, II, 2032. 
4. Zehebî, XXI, 232; Taşköprüzade Ahmed Efendi, Mevzuatü’l-İlim, I, 724. 
5. Bağdadi, I, 702 
6. Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1965, s. 19. 
7. Füruzanfer Bediüzzaman, Mevlana Celaleddin, (Çev: Ferun Nafiz Uzluk), İstanbul, 1986, s. 59; Eflaki Ahmed, Ariflerin Menkıbeleri, (I-II), (Çev: Tahsin Yazıcı), İstanbul, 1987, s. 242, 287, 372 
8. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 42; Atay, s. 77,85, 95 
9. Brockelmann, I, 466; Serkis, II, 1739 
10. Hidâye, III, 65, 240, 276 
11. Katip Çelebi, II, 2032 
12. et-Tehanevi, III, 177; Taşköprüzade, II, 266; Kevseri, Nasbu’r-Ra’ye’nin Mukaddimesi, s. 14 
13. Katip Çelebi, II, 2032-2038
14. İbn Kutluboğa,, 47 
15. Taşköprüzade, II, 267 
16. Taşköprüzade, II 266; İbn Kutluboğa, a.g.e., s. 25; Zirikli, II, 286; Kehhale, IV, 28 
17. İbn Kutluboğa, 71; Leknevi, 109; 
18. Hacevi, II, 213; Taşköprüzade, II, 267 
19. Katip Çelebi, II, 2033; Şevkani, el-Bedrü’t-Tâlî, I, 158 
20. Katip Çelebi, I, 112; İbn Kutluboğa,, 66 
21. İbn Kutluboğa, 81; Ayni, el-Binaye IV, 215, 149, 206, 202, 
22. Kırboğa Mehmet Ali, Kamusu’l-Kütüb ve Mevzuatü’l-Müellefat, Konya, 1974, s. 144


.

Zekat Verilecek Yerlerden Biri: FÎ SEBÎLİLLAH