 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
.SULTAN II. MAHMUD: KİME GÖRE GÂVUR PADİŞAH?
Osmanlı tarihinin hakkında en çok konuşulan, hizmetleri hakkıyla takdir edilememiş bir şahsiyet Sultan II. Mahmud… Kimine göre gâvur padişah, kimine göre büyük ıslahatçıdır.
1 Ocak 2018 Pazartesi
1.01.2018
Osmanlı tarihinin hakkında en çok konuşulan, hizmetleri hakkıyla takdir edilememiş bir şahsiyet Sultan II. Mahmud… Kimine göre gâvur padişah, kimine göre büyük ıslahatçıdır.
Memleketin en buhranlı zamanında tahta çıkan Sultan II.Mahmud, uzun süren saltanatında çok gailelerle uğraştı. Zaman zaman sert icraatıyla devletin çözülmesine mâni olmak kudretini gösterdi. Her sahadaki ıslahat faaliyetleriyle imparatorluğa hayatiyet kazandırdı. Cahil ve mutaassıp bir kesimin reaksiyonunu çekmekle beraber, aklıselim sahipleri tarafından hizmetleri şükranla anıldı; Garb menbalarında bile hürmetle anıldı.
Milli bünye
Sultan II. Mahmud, sadece harbler ve isyanlarla uğraşmadı. Zamanında binlerce bina yapıldı veya tamir edildi. Yollar açıldı veya genişletildi. Köprüler, kuruldu. Buharlı gemi ve makineler alındı. Harbiye ve tıbbiye mekteplerini; ayrıca memur yetiştiren mektepler kurdu. Tophane’de Nusretiye ve Bahçekapı’da Hidâyet; Arnavutköy sahilinde Tevfikiye; Üsküdar Şemsipaşa’da Adliye Câmilerini; Bayezid Kulesi’ni, Mahmudiye, yani Unkapanı Köprüsü’nü, muhtelif yerlerde çeşmeler yaptırdı. Eyüp Sultan türbesi dâhil, İstanbul’daki bütün sahabe kabirleri, hep Sultan II. Mahmud tarafından yaptırılmıştır. Resulullah’ın kabri üzerine yeşil kubbeyi yaptıran O’dur.
Zamanında ilk gazete neşredildi. Modern posta, karantina, nüfus sayımı, rüşdiye adıyla orta mektep teşkilatı, memurların fes ve setre giymesi gibi yenilikler onun zamanına tarihlenir. Klasik Osmanlı siyasî müesseselerinin çoğu başka isimlerle devam etmiş; artık fonksiyonu kalmayanlar kaldırılmıştır. Mesela defterdar, mâliye nâzırı; reisülküttâb, hâriciye nâzırı adını almıştır.
Bu devirdeki ıslahatla, Jön Türk inkılapları asla birbirine kıyas edilemez. Sultan II. Mahmud’un ıslahatı hep millî bünyeye muvafık olarak cereyan etmiştir. Şer’î hükümlerin ve siyasî an’anelerin haleldar olmamasına hususi ihtimam gösterilmiştir. Fes ile şapkanın, kabil-i kıyas olmadığı âşikârdır. Fes, Anadolu’da asırlardır giyilen, Osman Gazi’den beri Türklerin de giydiği kırmızı keçe külahın tekâmül etmiş hâlidir. İbâdet değil de, âdete bağlı işlerde gayrımüslimlere benzemeyi İslâmiyet men etmemektedir.
Bürokratların inat ve muhalefetini kırmak adına, devlet dairelerine resmini astırması garip karşılanmakla beraber, zaten az zaman sonra terkedilmiştir. Yeniçerilere duyulan alerji, mehterin de kaldırılmasına sebebiyet vermiş; yerine Mızıka-ı Hümâyun kurulmuştur. Kurduğu sistem, şekil itibariyle günümüze kadar gelmiştir. Şu anda işleyen ne müessese varsa, Osmanlı’ya, ezcümle Sultan II. Mahmud devrine aittir.
Sultan II. Mahmud'un gönderdiği Mescid-i Nebi puşidesi
Dinî hassasiyet
Alman müşavir Helmuth von Moltke hatıralarında şöyle der, “Sultan’ın dinî hissiyatı o kadar kuvvetliydi ki, vefatından birkaç gün önce, hemen hemen ölüm halindeyken, Cuma namazı için kendisini Bayezid Câmii’ne taşıtması bunu ispat eder”. Vefatından 2 sene evvel çıkarttığı bir fermanla, Osmanlı memleketinin her yerinde 5 vakit namazda cemaate devam edilmesini emretmiştir. Es’ad Efendi’nin yazdığı Dürr-i Yektâ isimli Türkçe ilmihali bütün şehir, kasaba ve köylere yollatmıştır. İlkmektep tahsilinin bütün Osmanlı vatandaşlarına mecbur kılınması da onun fermanıyla olmuştur.
Kışlada her birliğe cemaatle namaz için tabur imamı ve dinî müşkillerin halli için alay müftüleri tayin etmiştir. Battal Gazi Destanı, Hayber Kalesi Cengi gibi hurafe cinsinden kitaplara alışmış askerlerin okuması için, Hanefî mezhebinin kurucularından İmam Muhammed’in harb hukukuna dair Siyer-i Kebir kitabını Türkçe’ye tercüme ettirmiş; kışlalarda okunmasını emretmiştir.
Vehhâbî isyanını bastırması sebebiyle Sultan II. Mahmud'a gâzi unvanının verilmesine dair fetvâ - 1813
Hekimbaşı Abdülhak Molla der ki: “Yeni süvari birliklerinin teşkili esasında, iki seneye yakın bir müddet Râmi Kışlası’nda bulunan padişah, her geceyi başta kışla câmii olmak üzere, Eyüp, Davud Paşa, Topçular gibi câmilerde zikir, dua ve ilim sohbetiyle geçirmiştir.” Kendisi evvelce amcazâdesi Sultan III. Selim’in tesiriyle Mevlevî muhibbi idi. Mevlevî Halet Efendi’den kurtulunca, muhtemelen temayülü değişmiş ve ağabeyi Sultan IV. Mustafa gibi, Nakşibendî tarikatine girerek, Yahya Efendi tekkesi şeyhi Mehmed Nuri Efendi’ye bağlanmıştır.
Hepsi evlâdımdır
“Ben teb’amdan Müslümanları ancak câmide, Hristiyanları kilisede, Musevileri havrada tanımak isterim. Aralarında başka gûna bir fark yoktur. Cümlesi hakkındaki muhabbet ve adaletim kâvidir ve hepsi hakikî evlâdımdır” diyecek kadar da, İslâmî müsamahaya sahipti. “Herkes kendi içinde yaşasın; ama kanun önünde eşittir” manasına gelen bu sözü, şimdiki tabirle demokrat şahsiyetine delildir.
Kendisine Gâvur Padişah diyenler, Yeniçeri Ocağı ile beraber tekkelerini kapattığı münharif Bektaşîlerdir. 1837 senesinde bir Cuma namazına giderken Galata Köprüsü üzerinde atının önüne çıkan Saçlı Şeyh adında bir meczup, Bektaşi tekkelerini kapattığı için bu şekilde hitap etmiştir.
Hâdiseyi ilk nakleden Ubicini, bu kişinin Bektaşi meczubu olduğunu söylerken; bilahare hâdiseyi nakledenler sözün sahibini “şeriatçı bir hoca”ya dönüştürmüşlerdir. Padişah, tasavvuf erbabı, bütün Osmanlı padişahları gibi, dini bütün bir şahsiyettir. Ancak Bektaşîlerin başlattığı bu aleyhte propaganda, her kesimden insana tesir ederek bugüne kadar gelmiştir. Bektaşîlerin, Osmanlılara ve Nakşibendîlere olan aleyhtarlığı bununla başlar. Meşrutiyet’ten sonra da intikam alma imkânı bulmuşlardır.
Sultan II. Mahmud türbesinin içi
Şefaat ya Resûlallah!
Hücre-i Saadet’e hediye gönderdiği altın şamdan münasebetiyle yazdığı ve Resûlullah’a sevgisini terennüm ettiği na’t pek içlidir:
Şamdan eyledim ihdâya cür’et yâ resulallah.
Muradım dergâh-i ulyâya hizmet, yâ Resûlallah!
Değildir ravdaya şâyeste, destâvîz-i nâçizim.
Kabulünde kıl ihsân inayet, yâ Resûlallah!
Kimim var hazretinden gayri, hâlim eyleyem ilâm.
Cenâbındandır ihsân, mürüvvet, yâ Resûlallah!
Dahîlek, el-emân, sad el-amân, dergâhına düştüm,
Terahhum kıl, bana eyle şefâat yâ Resûlallah!
Dü âlemde kıl istishâb, Hân Mahmûd-ı Adlîyi,
Senindir evvel ü âhirde devlet yâ Resûlallah!
.
OSMANLILARDA BOŞANMA SADECE ERKEĞİN ELİNDE MİYDİ?
Öteden beri ‘Osmanlılarda boşanma erkeğin iki dudağı arasında idi. kadının hiç hakkı yoktu’ diyenler çıkar. Hakikat, çok farklıdır.
8 Ocak 2018 Pazartesi
8.01.2018
Öteden beri ‘Osmanlılarda boşanma erkeğin iki dudağı arasında idi. kadının hiç hakkı yoktu’ diyenler çıkar. Hakikat, çok farklıdır.
Karşılıklı rıza ile kurulan evlilik, bazen sürdürülemez hâle gelir. Bu takdirde şartlarına riayet edilerek evliliğin bitirilmesinden tabii bir şey olamaz. Yahudilikte boşanma kolaydır. Bir erkek istediği zaman üç kişiden müteşekkil bir dinî mahkeme/haham önünde ve en az cemaatten on şâhid huzurunda zevcesini boşadığını beyan eder ve bu beyanın tesbit edildiği kâğıt kadına veya vekiline teslim edilir.
Hristiyanlıkta boşanmayı engelleyen hiçbir hüküm olmamasına rağmen, kilise, IV. asırdan itibaren boşanma yasağını kabul etmiştir. Katoliklerde zinâ, cinnet, mahkûmiyet, gâiblik, frengi ve cana kast gibi sebeplerin varlığı hâlinde kilise tarafından evlilik feshedilir. İslâmiyet, orta bir yol takip ederek; boşanmaya izin vermiş; ama sebepsiz yere boşanmayı tasvip etmemiştir. Peygamber aleyhisselam, “Allahın izin verdiklerinden en beğenmediği şey, boşanmaktır. Sebepsiz yere boşanma olunca, gökler titrer” buyurmuştur.
Kimin elinde?
Önceki hukukumuzda evlilik, ölümden başka, erkeğin ve kadının boşanması (talâk), anlaşarak boşanma, kendiliğinden boşanma ve mahkeme kararıyla boşanma yoluyla sona erebilir. Görülüyor ki boşanma yalnızca erkeğin elinde değildir. Kadının da kendi isteğiyle boşanması mümkündür.
Buna rağmen Müslüman cemiyetinde boşanma nisbeti çok düşüktür. Zira bunu ağır şartlara bağlamış, adeta imkânsız kılmıştır. Boşanan erkek, ağır yük altına girer. Mehr ve nafaka ödeyecek; yeni bir evlilik için yine masraf edecektir. Üstelik zevcesini boşayan bir erkeğe iyi gözle bakılmaz; kimse buna kızını vermek istemez..
.Külfet erkeğe
Erkek, “Boş ol!”, “Seni boşadım” gibi bu iş için kullanılan kelimeleri, bu niyetle zevcesine söylerse, boşanma gerçekleşir. 3 ay içinde, erkek bu iradesinden geri dönebilir. 3 ay dolunca, ancak yeni bir nikâh gerekir. Boşanma en fazla 3 keredir. 3.den sonra, eşler bir daha evlenemez. Ancak kadın, bir başka erkekle evlenip, bu evlilik sona erince, isterse eski kocasıyla tekrar evlenebilir. Yeni devirde alaya alınan, hatta Reşat Nuri’nin hakkında bir de piyes yazdığı bu hülle müessesesi, kadını korumak için getirilmiş, ciddi bir iştir. Erkek, bütün talâk hakkını bir defada kullanırsa, zevcesinden tamamen ayrılır.
Boşanma, sadece erkeğe malî külfet getirdiği için, sebepleri varsa, erkek dilediği zaman boşanabilir. Kadın, boşanmak elinde olmak şartıyla evlenirse, ister nikâh esnasında, isterse nikâhtan sonra bu hak kendisine verilmiş olsun, dilediği zaman kendisini boşayabilir. Padişah kızları, umumiyetle böyle evlenirdi. Bu takdirde erkek, 3 boşama hakkını kaybetmez; kadın, adeta erkeğin vekili gibi olur. Bu hak kadına verilince, geri alınamaz.
Kadın, evliliği sürdürmek istemezse, kocasıyla anlaşarak mehrinden vazgeçmek suretiyle boşanabilir. Osmanlılarda en çok hul (muhâlaa) denilen bu tür boşanmaya rastlanır.
Kaybolan koca
Kadın, eğer boşanma hakkını evlenirken istememişse, meşru sebeplerin varlığı hâlinde mahkemeye giderek kâdı efendiden tefrik, yani evliliğin feshini isteyebilir. Bunun için mezhebler arasında farklı hükümler vardır. Cüzzam, baras, delilik, idrar kaçırma, ağız kokusu, iktidarsızlık gibi bir takım hastalıklar vardır ki, bunların kocada bulunması veya sonradan ortaya çıkması evliliği çekilmez hâle getirir. Kadına mahkemeye gitme hakkı tanır.
Kocanın nafaka ödememesi, Şâfiî mezhebinde bir tefrik sebebidir. Hanefî mezhebinde bu koca, nafaka ödemeye tazyik edilir. Osmanlılarda, nafaka alamadığı için sıkıntı çeken kadınların mağduriyetine mâni olmak maksadıyla, bunların nikâhı Şâfiî hâkimi vâsıtasıyla veya Hanefî hâkimin Şâfiî mezhebini taklidi suretiyle sona erdirilirdi. 1916’da Şâfiî kavli kanunlaştırılmıştır.
Hayatta olup olmadığı ve nerede bulunduğu bilinmeyen kimseye mefkud denir. Mefkud, eğer harb, zelzele, sâri hastalık, gemi kazası gibi bir tehlike esnasında kaybolmuşsa, hâkim vaziyete göre evliliği fesheder. Eğer bir tehlikede kaybolmamışsa, zevcesi 4 sene bekledikten sonra evliliğin feshini isteyebilir. Mâlikî mezhebinin bu kavli, Osmanlılarda da tatbik olunmuş; 1916’da kanunlaştırılmıştır.
Geçimsizlik
Eşler arasında geçimsizlik varsa, hâkim bunlara nasihat eder. Kabahati varsa, kocayı cezalandırır. Kadını sâlih komşular arasında oturtmasını emreder. Faydası olmazsa, her ikisinin ailesinden veya dışarıdan âkıl, bâliğ, erkek, hür, Müslüman, âdil ve aile geçimsizliği hükümlerine vâkıf birer hakem tayin ederek aralarını düzeltmelerini ister. Düzeltemezlerse, Hanbelî mezhebinde hakemler, boşanmaya hükmedebilir.
Mâlikî mezhebinde kadın, kocasının kendisine fenâ muamelede bulunduğunu, meselâ konuşmadığını, dövdüğünü, sövdüğünü, sapıkça yaklaştığını, zarar verdiğini hâkim huzurunda isbat edecek olursa, kendisini mahkeme huzurunda boşayabilir. Hanefî âlimleri zaman zaman bunun amel etmiş; 1917 tarihli Hukuk-ı Âile Kararnâmesi ile Mâlikî mezhebinin hükmü kanunlaştırılmıştır.
Cumhuriyet hükümeti, 1926’da şer’î hukuku kaldırarak, Katolik hukukuna dayanan İsviçre medeni kanununu kabul etmiş; eşlerin ancak muayyen sebeplerin varlığı halinde mahkeme tarafından boşanabileceği esası getirilmiştir. Buna göre eşler anlaşsa bile hâkim uygun görmedikçe boşanamaz. Bu sistemde boşanma zorlaştırıldığı halde, cemiyette boşanma nisbeti giderek artmıştır.
Boşanmanın Neticeleri
Evlilik sona erince, kadın iddet beklemeye başlar. İddet, hâmile ise doğumla biter. Değilse, ölümde 4 ay 10 gün; boşanmada ise 3 hayız müddetidir. Bu zaman zarfında kadın nafaka alır. Ayrıca ödenmemiş mehrini de tahsil eder. Çocuk varsa, kızlar 9, oğlanlar 7 yaşına kadar annede kalır. Anne yoksa veya başka dinden ise yahud başkasıyla evli ise, çocuk sırasıyla anneanneye, babaanneye, kız kardeşe ve teyzeye verilir. Nafakası ise babaya aittir. Baba veya anne dilediği zaman gelip çocuğu görebilir. Küçük çocuk, anne veya babasının bir gün içinde gelip görüp dönebileceği bir mesâfeden uzağa götürülemez.
.
BEDBAHT ŞEHZÂDE’YE PAPA’NIN DEHŞETLİ TEKLİFİ
Kaybettiği taht mücadelesinin ardından gurbette esaret hayatı yaşayan Cem Sultan, Papa’nın kendisine yaptığı teklif karşısında dehşete düşmüştü.
15 Ocak 2018 Pazartesi
15.01.2018
Kaybettiği taht mücadelesinin ardından gurbette esaret hayatı yaşayan Cem Sultan, Papa’nın kendisine yaptığı teklif karşısında dehşete düşmüştü.
Yıllar evvel Fransa’da soy ismi Djem (Cem) olan biriyle tanışmıştım. Kendisinin Cem Sultan’ın soyundan geldiğini ciddi ciddi söylüyordu. Osmanlı tarihinin en meşhur ve en bahtsız şahsiyetlerinden Şehzâde Cem, ömrünün nice senesini Avrupa’da gurbet/esaret hayatı yaşayarak geçirdiğine göre, çok da yabana atılacak olmasa gerektir.
Cem Sultan
Sultan Fatih 1481’de vefat ettiğinde, geride iki oğlu kalmıştı: Amasya sancakbeyi 33 yaşındaki Bayezid ve Konya sancakbeyi 22 yaşındaki Cem. Vezirler, büyük şehzâde Bayezid’e haber uçurdular; Cem’i tutan veziriazam Karamanî Mehmed Paşa da gizlice Cem Sultan’a.
Bir geline iki damat?
Şehzâde Bayezid İstanbul’a erken vararak tahta çıktı. Cem Sultan da, Bursa üzerine yürüdü; İstanbul’dan üzerine gönderilen birlikleri de mağlup etti. Burada hükümdarlığını ilan edip, adına hutbe okutarak para bastırttı.
Bazıları Fatih Kanunnâmesi’nde şehzâde unvanları bahsinde Şehzâde Cem için Vâris-i Mülk-i Süleymanî tabirinin kullanılmasını, babasının kendisini tahta tercih ettiği şeklinde tefsir eder. İşin aslına bakılırsa kanunnâmeyi kaleme alan, Şehzade Cem’in lalası ve taraftarı Karamanî Mehmed Paşa’dır. İbn Kemal, Sultan II. Bayezid zamanında yazdığı tarihinde, Sultan Fatih’in, oğlu Şehzade Bayezid’i veliahd tayin ettiğini söyler. Bazıları Cem Sultan’ın aynı kanunnamede tanzim edilen kardeş katline uğramamak için kıyam ettiğini söyler. Vezirler, Cem’e; harbden usanan askerler ise Bayezid’e taraftardı.
Cem Sultan'ın çocukluğu
Cem Sultan, halası Selçuk Sultan’ı ağabeyine gönderip memleketi paylaşmayı teklif etti ise de, millî birliğin ehemmiyetini takdir eden Sultan Bayezid halasını iyi karşıladı; ama “Anadolu, iki damadı kabul etmez bir namuslu gelindir” diyerek arabuluculuğunu reddetti. Nitekim bölünen devletlerin, güç kaybettiğini tarih kaydetmektedir.
Birlikleri Yenişehir’de yenilen Cem Sultan, aile ve maiyetiyle beraber Suriye’ye kaçıp Memlûk Sultanı Kayıtbay’a sığındı. Kâhire’de parlak bir merasimle karşılandı. Hacca gitti ki, Osmanlı ailesinden hacca gidebilen yegâne erkektir. Sultan, kendisini teselli ettiyse de, Osmanlılarla arasını bozmamak için şehzâdeyi nezâret altında tuttu.
Cem Sultanın tılsımlı gömleği.jpg
Affedilmez hata
Taraftarlarından gelen haberler üzerine tekrar Anadolu üzerine yürüdü. İlki mazur görülse bile, bu inatçı hareketi affedilmez bir hatadır. Ağabeyinden daha üstün bir taht namzedi olmadığını gösterir. Akrabası olan Karamanoğlu Kâsım Bey ile ittifak edip, Konya ve Ankara’yı kuşattı. Ağabeyine yazdığı manzum mektuplarda şöyle der:
Sen pister-i gülde (gülden yastıkta) yatasın şevk ile handan (gülerek)
Ben kül döşenem külhan-ı mihnette (sıkıntı ocağında) sebeb ne?
Onun kadar usta bir şair olan Sultan Bayezid de, hacca giden birinin dünya saltanatını bu kadar istemesini kınar; onu kadere rızaya davet eder:
Çün rûz-i ezel kısmet olunmuş bize devlet
Takdire rıza vermeyesin böyle sebeb ne?
Hâccü’l-Haremeynim deyüben da’vâ kılarsın
Bu saltanatı dünyeviye bunca sebeb ne?
Sultan Bayezid, kardeşine ömür boyu tahsisat alıp Kudüs’te oturmasını teklif etti ise de dinlemedi. Ağabeyinin üzerine yürümesi üzerine, geri çekildi; Mısır’a gitmek üzere Rodos şövalyelerine iltica etti. Ahlâksız şövalyeler sözlerinde durmayıp, kendisini Fransa’ya sürgüne gönderdiler (1482). Biraderinin Hristiyanların eline geçerek Avrupa’ya götürülmesi, Sultan Bayezid’i çok müşkil vaziyette bıraktı.
Cem Kulesi
Cem Sultan’ın hayatının en bedbaht yılları böyle başladı. Ağabeyine acıklı bir mektup yazdı; esir-i küffâr olduğunu söyleyerek kendisini kurtarması için yalvardı ise de artık iş işten geçmişti. Nice’de 4 ay hüsnü kabul gördü. Fransızların hafifmeşrepliğine çok şaşıran şehzâde,
“Acaib bir şehir imiş bu şehr-i Nitse
Ki kalır yanına her kim nitse” beytini söylemekten kendisini alamadı.
6 sene şatodan şatoya nakledilen bu şehla bakışlı, mavi gözlü, sarışın, uzun boylu, kartal burunlu, kalın dudaklı, yakışıklı ve kültürlü prens, asiller arasında çok büyük sükse yaptı. Rivayete göre, Sassenage baronunun kendisine âşık olan güzel kızı Philippine-Hélène ile gizlice evlenmiştir. Bu aşk, romanlara, piyeslere mevzu olmuştur. Bourgenauf’da 2 sene kaldığı şatonun kulesine Tour de Zizim (Cem Kulesi) denmiştir.
Saltanat bâki değil
Bu arada Cem Sultan, mühim bir milletlerarası mesele oldu. Papa, Fransa, Macar ve Napoli Kralları, Venedikliler, hatta Memlûk sultanı, hep kendisini ele geçirip lehlerine kullanmak istiyordu. Genç Savoia Dükü Charles, görüştüğü Şehzâde’nin vaziyetinden o kadar müteessir oldu ki, kendisini kurtarmaya teşebbüs etti; şövalyeler zor bela engellediler; maiyetini dağıtarak kendisini sıkı nezârete aldılar. Cem Sultan, ağabeyine yazdığı bir mektupta,
“Yürü var ey Bayezid sen süregör devranını
Saltanat bâki kalır derlerse ol yalandır” beyitini söyleyecek kadar saltanattan ümidini kesmiştir.
Papa VIII. Innocentus
Şövalyeler, bu şahane misafirin masraflarını ağabeyinden muntazaman tahsilde ihmal göstermediler. Nihayet her taraftan gelen tehditlerden bezip, Şehzâde’yi Papa VIII.Innocentus’a teslim ettiler. Roma’da bugün ayaktaki Castel d’Angelo kalesinde, Cem Sultan’ın hatıraları yaşamaktadır.
Hristiyan fukarasına sadaka verişi, onun Hristiyanlığa meylettiği şeklinde tefsir edildi. Bundan ümitlenen Papa, kendisine vaftiz olmasını, hatta Mısır’daki oğluna kardinallik vermeyi teklif etti. Bunun üzerine dehşete düşen dini-bütün Şehzâde’nin, “İslâmiyetten başka bütün dinler bâtıldır. Dünyanın mülkünü verseler, dinimden dönmem!” diyerek reddettiği, meşhurdur.
Cem Sultan’ın bundan sonraki hayatı daha da hazin bir hikâyedir. Onu da inşallah başka bir yazıda ele alalım…
Rodos Şövalyelerinin Büyük Üstadı Pierre de Aubusson Adaya Çıkan Cem Sultan'ı karşılıyor
Rodos Şövalyelerinin Büyük Üstadı Pierre de Aubusson Cem Sultan İle yemekte
.
CEM SULTAN’IN HAZİN DUASI
Papalığın elinde esaret hayatı yaşayan Cem Sultan, Avrupalıların Osmanlı Devleti üzerindeki emellerine âlet edildiğini anlayınca, elini açıp dua etti.
22 Ocak 2018 Pazartesi
22.01.2018
Papalığın elinde esaret hayatı yaşayan Cem Sultan, Avrupalıların Osmanlı Devleti üzerindeki emellerine âlet edildiğini anlayınca, elini açıp dua etti.
Sultan Fatih’in vefatı üzerine geride bıraktığı iki oğlundan Bayezid’in taht mücadelesini kazanması üzerine, ikinci oğlu Cem Sultan’ın, acıklı gurbet hayatı başlamıştı. Bahtsız şehzâdenin hayatı, romanlara mevzu olacak derecede enteresan ve bir o kadar da hazindir.
Ağabeyine karşı giriştiği iki huruç hareketinde de muvaffak olamayan şehzâde, ailesinin bulunduğu Mısır’a gitmek isterken, Rodos şövalyelerinin eline düşmüştü. Onlar da kendisini 6 sene Fransa’da esir/misafir tuttuktan sonra Papa’ya teslim etmişlerdi.
Azat sözü kulağımıza geldi
Papa Innocentus’un 1492’de ölümü üzerine tahta dünyanın en ahlâksız şahsiyetlerinden biri olan Alessandro Borgia çıktı. Bunun devrinde Cem Sultan nisbeten serbest bir hayat yaşamaya başladı. Bu esnada macera romanlarıyla başı dönmüş hayalperest ve genç Fransa Kralı VIII.Charles, Rodos şövalyelerinden başka, Macar, Leh, İspanyol ve İskoç krallarıyla ittifak yapmıştı. Cem Sultan’ı da alıp Osmanlı ülkesine yürümeyi planlıyordu. Evvelce kendisine sığınan akılsız Bizans prensi Andrea’dan, Bizans tahtı üzerindeki haklarını satın almıştı.
Alessandro Borgia ve Fransa Kralı VIII. Charles
Bu esnada Avusturya İmparatoru da Macar, Leh ve Papalık ile Osmanlı aleyhine bir ittifak tertiplemiş; Memlûkleri de yanlarına çekeceklerini ummuştu. Papa, ordusuyla İtalya’ya giren Fransa Kralı’na Cem Sultan’ı teslim etmeyi kerhen kabul etti. Bunun üzerine elini açan bahtsız şehzâde, “Ya Rabbi, eğer bu kâfirler beni bahane edip ehl-i İslâm üstüne hurûc etmek kasdın ederlerse, beni ol günlere eriştirme, canımı kabz eyle!” diye dua etti.
Duası müstecab olmuş olacak ki, Roma’dan Napoli’ye götürülürken hastalandı. Fransa Kralı’nın başucuna gelip, “Artık hürsünüz” sözü üzerine, “Elhamdülillah azat ve halâs sözü kulağımıza geldi” dedi. Bunlar, son sözleri oldu. 25 Şubat 1495’te Napoli’de vefat etti. Beklenmedik vefatında 36 yaşındaydı. 12 sene esaret hayatı yaşamıştı. Vasiyetinde, cenazesinin kâfir elinde bırakılmamasını, borçlarının ödenmesini ve Kâhire’de kalan ailesine sahip çıkılmasını ağabeyinden rica ediyordu.
Avrupa menbalarında Cem Sultan
Ticaret mevzuu cenaze
Maiyeti Şehzâde’yi gasledip namazını kıldılar; tahnit edip kurşun tabut içinde Napoli’de kaldığı kraliyet sarayının avlusuna muvakkaten gömdüler. Vefatı üzerine padişah dâhil olmak üzere Osmanlı ülkesi mateme büründü. Üç gün dükkânlar açılmadı. Ruhu için, fakirlere 100 bin akçe sadaka dağıtıldı.
Avrupalılar, zavallı şehzâdenin na’şını bile ticaret mevzuu yaptılar; Fransızlar, ağabeyinden 50 bin duka altını istediler. Ama Fransa kralı seferden vazgeçip memleketine dönünce, cenaze Napoli kralına kaldı. O ise 5 bin duka teklif etti. Sultan Bayezid, bir harb gemisiyle elçi göndererek, Napoli kralına 8 gün mühlet verdi; aksi takdirde sahilleri işgal edeceğini bildirdi.
Böylece 4 yıl sonra teslim alınabilen cenaze, 1499 başında merasimle Mudanya üzerinden Bursa’ya getirildi. Türk mimarisinin en güzel numunelerinden olan türbesine defnolundu. Genç yaşta ölen ağabeyi Şehzâde Mustafa da bu türbededir. Sultan Bayezid, biraderinin maiyetini hoş tutmuştur. Tarihçi ve hukukçu İbni Kemal, fitne rüzgârını dindirip devleti sükûna kavuşturan bu elim vefat için şu beyiti söylemiştir:
Câm-ı Cem bâde-i fenâ ile çün
Oldı pür bâd-ı fitne buldı sükûn.
Cem Sultan, Arapça ve Farsça’dan başka, Latince, İtalyanca, Yunanca ve Fransızca bilirdi. Fransa’da yaşadığı esnada kendisine bazı eserler ithaf edilmiştir ki, Berlinghieri’nin Liber Geographia adlı coğrafya eseri böyledir. Çok usta bir şair olan Cem Sultan’ın Türkçe ve Farsça divanından başka eserleri de vardır.
Cem Sultan'ın Fransa günlerine dair Bourganeuf Mahkumu adlı roman
Nasıl öldü?
Cem Sultan’ın nasıl öldüğü üzerine münakaşalar bugün bile bitmemiştir. Vefatını yazan nedimi, nasıl öldüğünü anlatmamış; ancak yüzü, gözü ve boynunun şiştiğini, ama kendinde olup konuşabildiğini söylemiştir. Çok tabibler bakmış, ama çare bulamamışlardır.
Avrupalı tarihçiler, Papa tarafından şekere katılan zehirle öldürüldüğünü; Avrupa’nın Osmanlı aleyhine kullanılacak bir âlet haline getirdiği bu tehlikeli rakipten kurtulmak isteyen Sultan Bayezid’in de bunu tasvib ettiğini iddia ederler. O zamanlar İtalya’da zehircilik çok ileri bir sanattır.
Hoca Sadeddin Efendi, İstanbul’dan yollanan ve sonradan Koca Mustafa Paşa diye tanınacak olan Kapıcıbaşı Mustafa Ağa tarafından zehirli usturayla tıraş edilerek öldürüldüğünü söyler.
Cem Sultan Türbesi
Bazı tarihçiler, Papa’nın zehirlettiğini kabul eder; ama bunun padişahtan para koparmak için değil, Fransa Kralı’na canlı teslim etmemek için olduğunu iddia ederek, aksinin Borgia düşmanları tarafından uydurulduğunu söylerler.
Çok fena bir hayat yaşayan Şehzâde’nin teessüründen vefat etmesi de kuvvetle muhtemeldir. Maiyetinden birinin kaleme aldığı Vâkıât-ı Sultan Cem adlı eserden anlaşılan budur.
Cem Sultan'ın Roma'daki ikametgahı Castel d'Angelo
Cem Sultan ailesi
Cem Sultan’ın annesi Çiçek Hatun, kendisinden 3 sene sonra Kâhire’de vefat etti. Kızı Gevher-Mülk Sultan, Memlûk Sultanı Kayıtbay’ın oğlu Sultan Nâsır ile evlendi. Çok kötü tabiatlı bir adam olan Nâsır’ın vefatından sonra da Yanya Beylerbeyi Mehmed Bey ile evlendi; bir kızı oldu.
Cem Sultan’ın iki oğlundan Oğuz’u, babasının isyanı üzerine amcası idam ettirmişti (1483). 2.oğlu Murad’ın, Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi üzerine Rodos’a sığındığı, Kanuni Sultan Süleyman’ın Rodos’u fethinde (1522) oğlu Cem ile beraber idam ettirildiği söylenir. Şehzâde Murad’ın kızları İstanbul’a gönderilmiştir. Malta’da bu Cem’in soyundan geldiğini iddia edenler vardır.
.OSMANLI AİLE KANUNU
1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnâmesi, çıkarılığında çok gürültüler koparmış; 2 senelik kısa ömrüne rağmen, tesiri uzun olmuştur.
29 Ocak 2018 Pazartesi
29.01.2018
II.Meşrutiyet, yakın tarihimizde yeniliklerin yaşandığı bir devredir. Bunlardan biri de Hukuk-ı Aile Kararnâmesi diye anılan Osmanlı aile kanunudur. Çıkarıldığında çok gürültüler koparmış; kısa ömrüne rağmen, tesiri uzun olmuştur.
Bu kanundan evvel Osmanlı mahkemelerinde Hanefî fıkıh kitaplarından en meşhuru olan Mülteka’ya göre hüküm verilirdi. 1869’da hazırlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye ile, şer’î hukukun borçlar, eşya ve muhakeme usulü bahislerini Avrupa kanunları modeline göre kanunlaştırılmıştı. Ancak burada aile hukuku tanzim edilmemişti. Çünki aile davalarına, her Osmanlı vatandaşı kendi dinine tâbiydi. Gayrı müslimler davalarını kendi din adamlarının bulunduğu cemaat mahkemelerine götürür; Müslümanlar ise kadıya arzederdi. Bu, İslâmiyetin tanıdığı din hürriyetinin icabıdır.
İttihad ve Terakki iktidarı, her şeyde olduğu gibi, hukuk hayatında da ehemmiyetli değişikliklerin habercisi oldu. Jön Türkler, şer’î hukuku tamamen ilga etmekten kaçındılarsa da, dinin siyasî ve sosyal hayattaki tesirlerini azaltmaya çalıştılar. En başta halifenin salahiyetleri tamamen elinden alınarak, partinin kuklası vaziyetine düşürüldü.
Bu devirde cemiyet ve devlet yapısının gittikçe daha çok Avrupa’ya benzer hale geldiği görülür. Kadının cemiyet içindeki yeri değişmeye başlamış; erkek nüfusun cepheye sürülmesi üzerine çalışan bir kadın kitlesi doğmuştu.
Batıcı, Türkçü ve İslamcı yazarlar, kadın ve aile problemleri üzerinde çok durmuş; bilhassa taaddüd-i zevcat, yani birden çok kadınla evlenme meselesi gündemden hiç inmemiştir. Günlerce gazete ve mecmua sütunları bu konularla dolmuş taşmış, bu sahada pekçok kitap kaleme alınmıştı.
Hükümet bir aile kanunu hazırlamakla hem bu ihtiyaçlara cevap vererek sosyal çalkantıları durdurmayı; hem de cemaat mahkemelerini kaldırarak gayrı müslim vatandaşları sindirmeyi düşünmüştür.
Meşrutiyet devrinde postanede çalışan kadınlar
Aile Komisyonu
1916 yılında çalışmalarına başlayan Hukuk-i Aile Komisyonu, Isparta meb’usu Seydişehirli Mahmud Es’ad Efendi, Fetvâhâne Mümeyyizlerinden Hâfız Şevket Efendi, Menteşe meb’usu Sa’id Bey, Şurâ-i Devlet âzâsı Ali Başhampa Efendi ve Mahkeme-i Evkaf Kâdısı Akhisarlı Mustafa Fevzi Efendi'den müteşekkildi.
Mahmud Esad Efendi
Mahmud Es’ad Efendi, zamanın en popüler hukukçularındandı. Tapu mevzuatının hazırlanmasında da rolü olmuştur. (Cumhuriyet hukuk inkılabının mimarı Mahmud Esad Bozkurt başkadır.)
Akhisarlı Mustafa Fevzi, ilmiye sınıfından yetişmekle beraber son derece serbest fikirliliğiyle tanınmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra milletvekilliği ve bakanlık yapmış, Atatürk'ün çok değer verdiği bir hukukçu olarak laik hukukun kabulü ve Avrupa kökenli kanunların alınmasında mühim rol oynamıştır.
Komisyon, İslam, Hıristiyan ve Yahudi aile hukuklarına dair hükümleri ihtiva eden 157 maddelik bir proje hazırladı. Muhtemelen ekseriyetin tasvibini alamayacağından korkularak Meclis-i Meb’usan'a getirilmedi; muvakkat bir kanun (KHK) olarak 25/X/1917 tarihinde Hukuk-ı Aile Kararnâmesi ismiyle neşredildi.
Kimin zaferi?
Kararnâme İslam tarihinde aile hukukuna dair ilk kanundur. Hıristiyan ve Yahudi aile hukukuna dair hükümler, bu dinlere mensup ruhanî reislerden sorularak Kararnâme’ye alındı. Böylece kararnâme üçlü bir birlik taşır hâle geldi. Hukuk tarihinde nâdir olan bu hususiyete, bir de 1830 tarihli Rusya medenî kanununda rastlanır.
Kararnâme ile asırlar boyu devam eden cemaat mahkemeleri kaldırıldı. Gayrı müslim vatandaşlar aile meselelerini kadı mahkemelerine götürmeye mecbur kılındı.
Kararnâme eklektik (telfikçi) bir vasıf taşır. Asırlardır resmî mezhep mevkiindeki Hanefî mezhebi, 20 kadar meselede terkedilerek bunun yerine diğer mezheplere ait hükümler getirildi. Hatta mezhebi yaşamamış müctehidlerin kavillerinden de istifade edildi. Bu da o devirde çok güçlü olan ve telfiki müdafaa eden İslâmcı cereyanın tesirini gösterir.
Kimseye Yaranamadı
Hazırlanışında Mecelle'de olduğu gibi Ahmed Cevdet Paşa gibi dirâyetli ve muktedir bir hukukçunun bulunmadığı kararnâme, pekçok cihetten İttihatçıların karakter izlerini taşır. Bu sebeple kimseyi memnun edememiştir.
Bir taraftan asırlardır sahip bulundukları adlî imtiyazları kaybeden gayrı müslim vatandaşlar; bunun Kanun-ı Esasî'ye aykırı olduğuna dikkat çektiler. Dindar kesim ise, mezheplerin telfikiyle hazırlandığı için tenkit ettiler.
Muhteva cihetiyle şer’î hukuka istinad ettiği ve sistematik olarak mükemmel bir kanun tekniğine sahip olduğu halde, yukarıda sayılan sebeplerle çok reaksiyon doğuran Hukuk-ı Aile Kararnâmesi, zamanın icapları ve memleketin şartları nazara alınmaksızın âdeta bir komitacı mantığıyla hazırlandığı için uzun ömürlü olamadı.
İttihatçılar düşer düşmez, 19/VI/1919’da Kararnâme ilgâ edildi. Ancak İstanbul hükümetinin aldığı kararları kabul etmeyen Ankara hükümetine bağlı yerlerde 1926’ya, yani İsviçre medenî kanununun kabulüne kadar hükmünü sürdürdü.
Çıkarıldığı tarihte Osmanlı Devleti'ne bağlı, ancak kaldırıldığında ayrılmış eski Osmanlı vilâyetlerinde, meselâ 1951'e kadar Ürdün’de, 1953'e kadar Irak ve Suriye’de Hukuk-ı Aile Kararnâmesi tatbik edildi. Bu memleketlerin hazırladığı yeni aile kanunlarına da tesir etti. Bugün Lübnan, Filistin ve İsrail’de Müslümanlara ait mahkemelerde hâlâ tatbik edilir.
Yenilikler
Kararnâme Münâkehat (evlenmeler) ve Müfârakat (ayrılmalar) olarak iki kısma ayrılır. Her bir kısımda İsevîler (Hıristiyan) ve Musevîler (Yahudiler) ile alakalı hükümler yeri geldikçe zikredilir.
Bir aile kanununda bulunması icab eden nafaka, hıdâne (çocuk terbiyesi), neseb (bir çocuk ile babası arasında kurulan bağı), vesâyet (malını idare etmekten âciz olanların mallarına bir idareci tayini) gibi hususlara kararnâmede her nedense yer verilmemiştir. Bunların muhtemelen sonra tanzimi düşünülmüş, ancak buna imkân olmamıştır.
Kararnâme nikâh akdinin kurulması ve neticeleri cihetinden devletin kontrolünü barizleştirdi. Mesela nikâhtan evvel bir nikâh mânisinin bulunup bulunmadığının tesbiti mahiyetinde vaziyetin ilanı mecburiyeti getirildi. Nikâhların kâdı veya vekili huzurunda kıyılıp tescil edilmesi emredildi.
Kararnâmede bazı yeniliklere rastlanır. Mesela nikâh esnasında kadına kocasının bir daha evlenmemesini şart koşabilme hakkı verildi. Mahkeme kararıyla boşanmanın imkânı genişletildi. Çocukların velileri tarafından evlendirilmesi yasaklandı. Evlenme yaşı kızlarda 17, erkeklerde 18 olarak tayin edildi. bu yaşı doldurmamış biri, bâliğ olduğunu iddia ederse, kâdı vaziyeti tahkik edip nikâha izin verebilir.
Hürmet-i müsahare evlenme mânisi olarak kabul edilmedi. Mükrehin nikâhı ve sarhoşun talâkı muteber sayılmadı. Kocası kaybolan kadının 4 sene sonra nikâhı feshettirebileceği kabul edildi. Geçimsizlik hâlinde, her iki tarafın ailesinden birer hakemin teşkil edeceği bir aile meclisi arabulucuk yapacak; geçimsizlik çözülmüyorsa, nikâh feshedilecektir. Kölelikle alakalı hiçbir hüküm getirilmemiştir.
Kararnâmedeki yenilikler o zaman halk arasında hayli akis buldu. Muhtevası da iyi bilinmediği için, çok evliliğin yasaklandığı ve kadınların da kocalarını boşayabileceği şâyiası yayıldı. Hüseyn Rahmi (Gürpınar) gibi yazarların romanlarında bundan biraz da alaylı bir şekilde bahsedilir.
.KÖPEKLERİN ÂHI
Vaktiyle İstanbul halkı, Osmanlı Devleti’nin son yıllarında başa gelen felaketleri, belediyenin köpeklere reva gördüğü muamelenin âhı olarak görmüştü.
5 Şubat 2018 Pazartesi
5.02.2018
Kültürümüzde köpeğe, kedi kadar itibar edilmemiştir. Kedinin idrarı elbisede necis bile değilken, köpeğin yaladığı yer bile pis olur; hatta bazı âlimlere göre biri topraklı suyla olmak üzere yedi defa yıkanması icab eder. Bu sebeple köpek Müslüman cemiyetinde ürkülen, uzak durulan bir hayvan olmuştur.
Tirmizî’de geçen bir hadîs-i şerifte, “Hiç bir ev halkı yok ki, evde köpek bağlasın da her gün sevabından bir kırat eksilmesin. Ancak av, bekçi veya koyun köpekleri hariç” buyuruldu. Hatta insanlara zarar veren fare, akrep gibi hayvanlarla beraber saldırgan köpeğin de öldürülmesine cevaz verilmiştir.
Kahire'de bir Arab ve av köpekleri Jean-Leon Gerome
Bir ara vahiy kesilmişti. Bunun sebebi sorulduğunda Cebrail aleyhisselâm şöyle dedi: “Biz, suret ve köpek bulunan eve girmeyiz”. Sonra küçük yaştaki Hazret-i Hasan’ın oynadığı köpek yavrusunu eve getirdiği anlaşıldı. Hâkim’de geçen bir hadîs-i şerîf, kıyâmet yaklaştığında, bir adama köpek yetiştirmenin, çocuk yetiştirmekten daha cazib geleceğini haber verir.
Antik Yunan’da köpeklerin hallerine bakarak Sinizm (Köpekçillik) adıyla bir felsefe cereyanı doğmuştu.
Kinofobi
“Korkma, bir şey yapmaz” sözüyle mesele bitmiyor. Köpek korkusunun bir de adı var: Kinofobi. Eskiden köpek bir insanın kendisinden korktuğunu anlarsa, saldırır derlerdi. Hatta güya köpekler bunu, o kişinin kulaklarının arkasından çıkan herkesin göremediği dumandan anlarlarmış. Şair demiş ki:
Es’adü’l-yevmi yevmün lâ ere’l-kelbe ve le’l-kelbü yerânî
(En saadetli günüm bilirim şu gündür ki
Köpeği görmedim, köpek de görmedi beni.)
Köpeği görünce çömelmenin ve elde değnekle gezmenin faydasına inanılırdı. Saldıran köpeğe, taş da işe yarayan bir silah olarak bilinirdi. Şehre gelen köylünün, parke taşlı sokakta önüne çıkan köpekleri görünce, “Köpekleri salmışlar, taşları bağlamışlar” dediği meşhurdur. Köpeği görünce okunacak dualar bile öğretilirdi. Köpek deyince akla hemen kuduz gelirdi.
Vaktiyle şark kasabalarından birinde müftülük yapan Ali İhsan Efendi anlatmıştı. Birgün kendisini köpek kovalamış. Efendi rastgele bir evin kapısını açıp içine saklanmış. Sonra yardıma gelenler, “Siz nasıl müftüsünüz? Okuyup üfleseniz köpek size dokunmaz” dediklerinde, “Ben köpeği gördüğüm zaman kelime-i şahadeti bile unutuyorum” demiş.
Sokak köpekler zannedildiği kadar masum değildir. Muallim Naci, çocukken kendisine saldıran köpeklerin elinden zor kurtulmuştu. Hattat Şefik Efendi, saldıran köpeklerden kaçarken Haliç’e düşüp boğulmuştu (1880).
1849’da İstanbul’a gelen İngiliz yazar ve seyyah Albert Richard Smith, hamam dönüşü sokak köpeklerinin elinden zor kurtulduğunu anlatır; bunu işkence diye tavsif eder. Claude Farrere, 1904’te sokak köpeklerinin saldırdığını, evvelden beslediği bir anne köpeğin kendisini kurtardığını anlatır (Türklerin Manevi Gücü). 1890’larda İstanbul’a gelen Alman piyanist Anna Rilke, Eminönü meydanında etrafını köpeklerin ve dilencilerin sardığını; dilencilere para, köpeklere de ekmek atarak kurtulduğunu hikâye eder.
İstanbul’a hiç gelmemiş Jules Verne bile Keraban le Tetu (İnatçı Kahraman Ağa) romanında İstanbul’un sokak köpeklerinden yakınmıştır. İngiliz yazar Hervé, “Şehrin Beş Laneti” arasında sokak köpeklerini de sayar. 1867 senesinde İstanbul’a gelen Amerikalı yazar Mark Twain, sokak köpeklerinin yolları kapattığını, ama zararlarının mübalağa edildiğini söyler. Edmondo de Amicis, Avrupa’nın hilafına, arabaların yatmış köpekleri ezmemek için yolunu değiştirdiğini anlatır.
Herkes köpek sevecek diye bir kaide yok. Ama köpek sevenlerle sevmeyenlerin bir arada, hele aynı evde yaşaması da kolay değil. Deborah Rodriguez’in A Cup of Friendship kitabında şöyle bir cümle geçer: “Köpekler pis ve aptal olurlar. Sanki vermeye mecburmuşsunuz gibi sevginizi ve ilginizi talep ederler.” Zamanımızda köpeklerin değil ama, sahiplerinin, herkesten köpeklerini sevmesini, onlara katlanmasını egoistçe beklediği de bir hakikat.
Köpeklerden ürküntü duymak, onlara merhametli davranmaya aykırı değil elbette. Hazret-i Peygamber, eski ümmetlerden kötü namlı bir kadının, susuzluktan ölmek üzere kuyunun başında bekleyen bir köpeğe ayakkabısıyla su çıkarıp verdiği için affedildiğini söyler.
Beyoğlu'nda sokak köpeklerini besleyen adam
Çöpçü ve zabıta köpekler
Sokak köpekleri, eskiden beri Osmanlı şehirlerinin imtiyazlı sakinleridir. İstanbul’u ziyaret eden hiçbir ecnebi seyyah veya yazar yoktur ki, sokak köpeklerinden bahsetmiş olmasın. Bunları, şehir sosyolojisinin bir parçası olarak görmüşlerdir. 1655’te İstanbul’u gezen Thevenot, halkın köpekleri koruduğunu; hatta bazı zenginlerin köpeklerin geçimi için vasiyette bulunduğunu yazar.
Adeta aralarında teşkilat kurup, sokakları paylaşmışlardır. Birbirlerini muhitlerine asla sokmazlar. Çoğu evin kapısı önünde oyuk bir taş vardır. Evlerde artan yemekler, sokak köpeklerinin yemesi için buraya dökülür. Köpekler, aynı zamanda çöpçü vazifesi görürler. Geceleri kendi mahallelerine giren yabancılara havlayarak zabıta işi yaparlar.
Binlerce sokak köpeğine rağmen, şehirde kuduz hastalığına hiç rastlanmaması hayret vericidir. Yabancılar, yiyeceklerinin az oluşunun, sınırsız bir cinsî serbestlikle bir araya gelince, kuduza karşı muntazam gıda ve barınaktan daha tesirli bir antidot ortaya çıkardığı fikrindedir. Saray tabibi Mavroyeni Paşa, sokak köpeklerine dair bir kitap yazmış; orada da bu sebepler üzerinde durmuştur.
Köpeklerin sürgünü
XIX. asırda İstanbul’da 40-50 bin kadar sokak köpeği olduğu zannedilmektedir. Modern şehirleşme ile beraber sokak köpeği meselesi ortaya çıktı. Avrupa şehirlerinde böyle bir mesele kalmamış; köpek besleyenlere vergi getirilmişti. Hatta köpek sevgisiyle tanınan şair Lamartine, bu vergiye karşı çıkmıştı.
II. Cihan Harbi’nde şehirlerin bombalanması ve kıtlık gibi sebeplerle şehirlerde köpekler epey azalmıştı. 1950-60 sonrasında hususi mülkiyet esas alınarak sahipsiz köpekler şehirlerde barındırılmayıp itlaf edildi. Amerika’da 1920’lerde toplu itlaf ekipleri şehirleri temizlemiştir. Çizgi filmlerde bu mevzu işlenir. Sahibi olmayan köpek öldürülür. Bu sebeple Avrupa’da sokak köpeği problemi yoktur.
ultan II. Mahmud, yeniçerilerden sonra şehri köpeklerden de temizlemeye teşebbüs etti. Sivriada’ya sürülmek üzere köpeklerle doldurulan tekne, fırtınaya yakalanmış, dalgalar tekneyi geldiği yere fırlatmıştı. Bunun ilahî bir ihtar olduğu düşünülerek vazgeçildi.
Sultan Aziz zamanındaki teşebbüs muvaffak oldu. Ancak bu sefer İstanbul’da çıkan peşpeşe yangınlar, bir intikam olarak görüldü; köpekler apar topar geri getirildi. 1889’da Alman İmparatoru İstanbul’a geleceği zaman, sokak köpeklerinin temizlenmesi konuşuldu. Ancak halkın protestosu üzerine vazgeçildi.
Meşrutiyet devrinde İstanbul şehremâneti (belediyesi), sâri hastalık endişesiyle sokak köpeklerini bir bir toplattı. 1910’da Çingeneler tarafından tahta kıskaçlarla toplanıp, kafeslere yerleştirildi. Mavnalarla Sivriada’ya götürüp bıraktı. Köpeklerin uğultusu günlerce İstanbul halkını rahatsız etti, vicdanlarını parçaladı. Gelip geçen teknelerden adaya yiyecek atanlar oldu. Bir müddet sonra köpekler açlıktan öldü; sağ kalanlar ölü arkadaşlarını yediler. Köpek leşlerinin kokusu, semaları sardı. Uyanık bir Fransız, bu köpeklerden kalan deri, kemik tozu, yağ ve gübre malzemesini toplayıp Marsilya’ya sattı.
Köpekler Sivriada'da
1911’de sayıları yine on binleri bulan sokak köpekleri, şehremini Dr. Cemil Topuzlu’nun emriyle yavaş yavaş imha edildi. Gerçi “İtin duası kabul olsa, gökten kemik yağardı” derler ama, kısa bir zaman sonra başa gelen Trablusgarb, Balkan ve nihayet Cihan Harbi felaketlerini, halk, bu köpeklerin âhına bağlamıştır.
Sadeddin Köpek
Köpek de, it de Türkçe kelimelerdir. Yavrusuna da enik denir. Hepsi hakaret mahallinde de kullanılır. Barak da köpek demektir. Obama’nın adı Barak-ı Hüseyn (Hüseyn’in köpeği) idi. Farsçası, sek; Arapçası, kelb gelir. Kelb-i akûr, kuduz köpek demektir ki eskinin tumturaklı hakaretlerindendi. Kötü yere, “Köpeği bağlasan durmaz”; kötü şeye, “Köpeğe atsan yemez” derler. Azımsanan iyilik için “Köpeğe kemik mi atıyorsun?”, başıboş haylaz tiplere, “sokak köpeği” denir.
Selçuklu tarihinde vezir Sadeddin Köpek meşhurdur. Bu isimle anılması, eski Türklerde, düşmana korku salmak adına, yırtıcı hayvanların isminin çocuklara verilmesi an’anesindendir. 12 hayvanlı Türk takviminde köpek yılı vardır.
Sokak köpeklerini besleyen çocuklar
Boğa köpeği
Köpek, insanlığın başından beri ehlileştirilmiş bir hayvan. Ortalama ömrü 10 yıl. Gebeliği 9 hafta sürer; her batında 9-10 yavru yapar. Dünyada şimdi 200 çeşit ve 500 milyondan fazla köpek olduğu zannediliyor. Yunan mitolojisinde insanın koruyucusu sayılmıştır. Rönesans’tan itibaren Avrupa günlük hayatının her sahnesinde köpeklere rastlanır.
İngiltere’de XVI. ve XVII. asırlarda boğaları köpeklere parçalatmak bir çeşit eğlenceydi. Buldog, boğa köpeği demektir. II.Cihan Harbi’nde Alman ordusunda 50 bin köpek vazife yapmıştı. Polis teşkilatında suçluları yakalamada veya esrar gibi maddeleri bulmada faydalanılır.
En bariz hususiyetleri, kuvvetli koklama hassasıdır; ama gözleri zayıftır; hepsi renk körüdür. Bazı sirk köpekleri aritmetik problemleri halledebilir; toplama veya çıkarma sualine lüzumu kadar havlayarak cevap verir. Bunu terbiyecisinin dudak veya el hareketinden anlar. Sesle hareket arasındaki irtibatı hemen kapar. “Hadi gezelim” dense, birkaç sefer sonra bu sözle dışarı çıkma arasında irtibat kurar. Çoban köpekleri, sürüleri bu sayede korur.
Âmâ köpekleri, yanındaki kimsenin basık bir kapıdan geçip geçemeyeceğini, yaklaşan vasıtanın hızına göre o gelmeden karşıya geçip geçemeyeceğini hesaplar. St Bernard cinsi, karlı dağlarda yolunu kaybeden yolcuları bulurlar. Terre-Neuve cinsi, iyi yüzücüdür; boğulmakta olanları kurtarır. Eskimo cinsi kızak çekmekte kullanılır.
Sokak kedi ve köpeklerini besleyen adam
Kıtmir
Köpek, sadakat ile tanınır. “Köpeğin olayım” sözü meşhurdur. Ârifler, bu sadakati tabasbus (yaltaklanmak) olarak görür ve beğenmez. Namık Kemal,
Muîni zâlimin dünyada erbâb-ı denâettir
Köpektir zevk alan sayyâd-ı bî-insafa hizmetten diyerek, zâlim avcıya hizmetten zevk alan köpekteki aşağı tabiata dikkat çeker.
Böyleyken bir köpek vardır ki, Kur’an-ı kerimde isim verilmeden zikredilir. O da Eshab-ı Kehf’in köpeğidir. Hatta cennete girecek birkaç hayvandan biri sayılır. İsa aleyhisseâmın ümmetinden 6 genç, zalimlerin elinden kaçıp hicret etmekten başka çare bulamamışlar; yolda rastladıkları bir çoban da onlara iştirak etmişti. Kendilerini ele verir diye çobanın köpeğinin gelmesine razı olmamışlar; dile gelen köpek yalvarmıştı.
İşte Kıtmir diye bilinen bu köpek, Şark edebiyatının sembollerinden biri olmuştur. İyilerle beraber olan köpeğin bile mahrum kalmayacağına delalet eder. Necib Fâzıl, Şeyh Safî’nin Farsça mısralarını, “Sonsuzluk kervanı peşinizde ben, üç ayakla seken topal köpeğim” diyerek Türkçeleştirmiştir. Eshâb-ı Kehf’in ardından bir iki adım yürüdüğü için övülen Kıtmir’e işaret vardı
.Padişah torunu bir savaş muhabiri: KENÎZE MURAD’IN HİKÂYESİ
“Fransa’da, sürgünde doğdum. Ama kendimi hep bir yabancı gibi hissettim. Lisanım, tahsilim, düşünce tarzım tamamıyla Fransız olmasına rağmen; kalbim Türkiye için çarpıyor.”
12 Şubat 2018 Pazartesi
12.02.2018
“Fransa’da, sürgünde doğdum. Ama kendimi hep bir yabancı gibi hissettim. Lisanım, tahsilim, düşünce tarzım tamamıyla Fransız olmasına rağmen; kalbim Türkiye için çarpıyor.”
Sultan V. Murad’ın kızı Hadice Sultan, iki evlilik yapmış; ikisinde de mesud olamamıştı. İkinci zevci Rauf Hayri Bey (1871-1936), hariciyeci idi. Ancat basit bir adamdı. Gazi'nin üvey babası Ragıp Bey'in kardeşinin oğlu idi. Annesi Belkıs Hanım, Sadrazam Tevfik Paşa'nın kızkardeşi idi. Gazi'nin ilk karısı Fikriye Hanım, Rauf Bey'in amcası Memduh bey'in kızıdır.
Hanedan sürgün edilince, oğlu Hayri ve kızı Selma ile beraber Beyrut’a yerleşti. Çocukları için cüzi bir nafaka gönderen Rauf Bey, Odesa konsolosu iken bir kaçakçılık işine karışınca, bu nafaka da kesildi. Hadice Sultan, 1938 senesinde Beyrut'ta sefalet içinde öldü. Oğlu Hayri Bey de bu sefaletin tesiriyle buhrana düştü. Memlekete dönebilmek için yaptığı müracaatlar dikkate alınmayınca, hayatına son verdi.
Hadice Sultan’ın kızı Selmâ Hanımsultan (1914-1941), ailenin en ekzantrik şahsiyetlerindendir. Sırf sefâletten kurtulmak uğruna, 1937’de Hindistan’daki küçük hükümdarlardan Kutvâre Nevvâbı Seyyid Hüseyin Sâcid Zeydî (1910-1991) ile evlendi. Meşhur gazeteci ve yazar Kenize Murad’ın annesidir. Kendi hikâyesi de, kızının hayatı da roman ve film mevzuu olacak derecede hazin ve dikkat çekicidir.
Selma Sultan'ın çocukluğu
Sacid Hüseyn
Açlık ve sefalet
Hindistan’da Hindu hükümdarlar için kullanılan mihrâce unvanının Müslüman hükümdarlar için karşılığı nevvâbdır. Damad, Edinburgh Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun bir Hind prensi idi. Selma Hanımsultan, annesinin emektarı Zeynel Ağa ile beraber Hindistan’a gitti. Burada hiç aşina olmadığı Hind âdetlerine göre yaşamaya başladı. Kutvâre, Müslüman bir belde olmakla beraber; hayat çok iptidaiydi. Hele bir Osmanlı prensesi için alışması çok zordu.
Selma Hanımsultan, annesi Hadice Sultan’ın gecikmiş vefat haberi üzerine ağasıyla beraber Paris’e geldi. Ama Beyrut’a geçemedi. II. Cihan Harbi sebebiyle Alman işgali altındaki Paris’te mahsur kaldı. Annesinin Şam’daki mezarına bir taş diktirtti; başına da Rıza Tevfik Bey’e bir mersiye yazdırdı.
Hâmile idi. 15 Haziran 1940’da Kenîze’yi doğurduğunu zevcine haber bile veremedi. Mücevherlerini satarak otel masraflarını ödedi. Az bir zaman sonra elinde avucunda bir şey kalmadı. Selma Hanımsultan, 13 Ocak 1941 tarihinde bir otel odasında açlık ve sefâlet içinde vefat etti. Paris’te Bobigny Müslüman kabristanına defnolundu. Refik Hâlid Karay’ın filme de alınan meşhur Nilgün adlı romanı, Selmâ Hanımsultan’dan ilham alınarak yazılmıştır. Kenîze, ‘kölecik’ demektir.
Bir kahve parası
Zeynel Ağa, velinimetinin 14 aylık bebeğine bir müddet bakmaya çalıştı. Ama sonunda çaresiz kalarak İsviçre’nin Paris konsolosluğu bahçesine bırakıp ortadan kayboldu. Bebeği, yani Kenîze Hanım’ı, başkonsolosun hanımı büyüttü. Daha sonra aile kızcağızı bir Katolik lisesine yazdırıp, tayin edildiği Venezuela’ya gitti.
Bu arada Kutvâre Nevvâbı Hüseyin Sâcid, hararetle ailesini arıyordu. Zevcesinin vefat ettiğini öğrendi. Kızının vaziyetinden de haberdar oldu. Kendisini almak istediyse de mektep vermedi. Kenîze Hanım, Sorbonne’da sosyoloji ve psikoloji tahsil etti. Üniversitede okurken sokaklarda elbise satarak; geceleri de operalarda program dağıtarak geçindi. Cebinde bir kahve içecek parası olmadığı günler çoktu. Sorbonne’u böylece bitirdi. Tıp tahsil etmek istedi ama malî gücü yetmedi. Paris’te Milli Kütüphane’ye arşiv memuru olarak girdi.
Bu arada babası, Londra’daki Halife Abdülmecid Efendi’nin kızı olup Haydarabad Nizamı’nın oğlu ile evlendiği için Hin prensesi sayılan Dürrişehvar Sultan’a mektup yazdı. Kızından bahsederek kendisiyle alâkadar olmasını istedi. Dürrişehvar Sultan da Paris’te yaşayan eski eltisi Nilüfer Hanımsultan’dan ricada bulundu. Nilüfer Hanımsultan, Kenîze Hanım’la irtibat kurup görüşmeye başladı. Böylece Kenîze Hanım’ın ilk tanıdığı akrabası o oldu.
Kenîze Murad babasına ait otomobillerden birinin önünde. Sacid Hüseyn, gençliğinde otomobillere meraklıydı. Şimdi hepsi bir müzededir.
Çöplerden yiyecek
Kenize Murad, bu satırların yazarına şunu anlattı, “Zeynel Ağa, zaman zaman beni görmeye İsviçre Konsolosluğu’na gelir; kısa bir müddet kalıp ayrılırmış. 1942’de bu ziyaretlerin ardı kesilmiş. Kendisini dükkânların çöplerinde yiyecek ararken görenler olmuş. Buna göre kendisi ya esrarlı bir şekilde vefat etti; yahud da Nazilerin eline düştü.”
Kenîze Hanım, 1961 senesinde 21 yaşında iken Hindistan’a gidip ilk defa babasını görebildi. Hüseyin Sâcid, Hindistan Devleti kurulduktan sonra tahtını kaybetmiş; mallarına tamamen el konulduğu için Lüknov’da avukatlık yapmaya başlamıştı. Tekrar evlenmiş ve üç çocuğu olmuştu. Yeni tanıştığı ailesi, Kenîze Hanım’a alâka gösterdiler. Ama genç kız burada fazla kalamayıp Paris’e döndü.
1965 senesinde muhabir olarak gazeteciliğe başladı. İlk işi Pakistan ile Hindistan arasındaki savaşta muhabirlik oldu. Burada Hindistan casusu ithamıyla tevkif edildiyse de zamanın Pakistan başvekili Zülfikar Ali Butto’nun talimatıyla serbest bırakıldı. 1967 senesinde Fransa’nın büyük mecmualarından Nouvelle Observateur’a geçerek arşiv memurluğu, ardından da siyasî analizler yaptı.
Resmî adı Rajkumari Kenize Hussein de Kotwara iken; padişah dedesinin adını yaşatmak maksadıyla Kenize Murad adını kullanmaya başladı. Annesinin hayatını, De la part de la princesse morte (Ölmüş Bir Prenses Tarafından) adıyla 1987 senesinde Fransızca roman tarzında neşretti. Roman, sadece Fransa’da 1 milyon 200 bin sattı. Yirmiden fazla lisana, 1990 senesinde de Türkçe’ye tercüme olundu. Başka kitaplar da yazdı. Zaman zaman Türkiye’ye gelir.
Selma Hanımsultan'ın Paris'teki mezarı
Kalbim Türkiye için çarpıyor
Anneannesi, Sultan V. Murad’ın kızı olan Kenîze Murad, hissiyatını şöyle dile getirdi:
“Sürgün malî bakımdan feci olduğu kadar, moral cihetinden daha da feci bir hâdise idi. Ben bunu çok iyi anlayabiliyorum. Gerçi şahsen sürgünü yaşamış nesilden değilim. Ama Fransa’da doğdum. İyi insanlar tarafından yetiştirildim. Yine de kendimi hep bir yabancı gibi hissettim. Lisanım, tahsilim, düşünce tarzım tamamıyla Fransız olmasına rağmen; kalbim Türkiye ve Ortadoğu için çarpıyor. Politik açıdan, Hindistan, Türkiye ve Pakistan’da neler olduğu daha çok alâkamı çekiyor. Hislerim şarktan; aklım garbdan diyebilirim.
Annem İstanbul’u çok özlermiş. Beyrut Limanı’na gider, İstanbul’dan gelen gemilerden inenlere ‘İstanbul nasıl? Vatanım nasıl?’ diye sorarmış. O devirler hep acı doluydu. Büyükannem geri dönemeden hasret içinde öldü. Annem hep İstanbul’u özledi. Türkiye bizim ülkemizdi. Hiçbir yere intibak edemedi. Lübnan’da çok fakirdiler.
Beyrut, ‘Doğunun Parisi’ idi. Buna rağmen annem hep mâziyi özlediğini söylüyordu. Bunu bana babam anlattı. Annem, kendine bir yurt kurmaya çalıştı. Bana göre kendine ait bir yurdun olmaması, bir ailenin olmamasından daha kötüdür. Benim bunu söylemem daha mühim, çünki benim ailem yoktu. Bence vatan daha mühim; bir yere ait olmak daha mühimdir.”
Hatice Sultan'ın torunu Kenize Murad, seneler evvel Londra'da görünüşünün Müslüman bir Türk'e benzemediğini soran, sonra da sorduğuna pişman olan bir gazeteci arkadaşa şu cevabı vermişti: "Ben anne ve babamı tanımadım. Rahibeler elinde yetimhanede büyüdüm. Bizi bu hale getirenler utansın Ama şunu söyleyebilirim ki Elhamdülillah Müslümanım ve ecdadımın yolundayım."r.
.
.SOYAĞACI FURYASI
Arşivden soyunu öğrenmek kolay değildir. Horasan’dan kalkmış bir aile, asırlarca Bitlis’te yaşamış; sonra Bosna’ya yerleşmiş; nihayet Bursa’ya göçmüş. Kim, hangi soyağacını tutacak?
19 Şubat 2018 Pazartesi
19.02.2018
Arşivden soyunu öğrenmek kolay değildir. Horasan’dan kalkmış bir aile, asırlarca Bitlis’te yaşamış; sonra Bosna’ya yerleşmiş; nihayet Bursa’ya göçmüş. Kim, hangi soyağacını tutacak?
e-devletin usul-füru (altsoy-üstsoy) aplikasyonunun faaliyeti girmesi üzerine, milyonlarca kişi soyunu öğrenmek üzere birbiriyle yarıştı. Çokları da öğrendiklerinden memnun olmadı. Nitekim bu bir soyağacı (şecere) değil, anne ve ninelerin de gösterildiği tafsilatlı nüfus kayıt suretidir.
Yıllar evvel halkla münasebetler mütehassısı Betül Mardin bir konferansında, globalleşmeye karşı kendisini korumak isteyenlerin, soylarına alaka duyacağını söylemiş; “şimdiden soyunuzu öğrenmeye çalışın” tavsiyesinde bulunmuştu. Vaktiyle soyunu araştıranlara delilikle itham olunur; ucunda miras yoksa, bu gibi işlere fuzuli gözüyle bakılırdı. Gelin görün ki refah arttıkça, milletin karnı doydukça, bu gibi fantezilere rağbet arttı.
3 Nesil Bir Arada
Ya paşa, ya ağa
Cenâb-ı Peygamber aleyhisselâm, “Akrabalarınıza sıla-i rahm yapacak kadar soyunuzu öğreniniz. Zira sıla-i rahm, yani akrabasını arayıp sormak, görüşmek, yardımına koşmak, ailede sevgi, malda bolluk ve ömürde uzunluk demektir” buyurmuştur (Tirmizî).
Soyunu aramak, övünmek için olmamalıdır. Rahmetli büyük amcam, soyunu merak eden bir gence, şöyle demişti: “Oğlum, sen kötüysen, deden iyi olsa ne fayda! Sen iyiysen, deden kötü de olsa, torunu dedesinin yüzünü ak etti derler”. Son zamanlarda antikacılardan bulduğu bir resmi duvara asıp, paşa dedesi diye tanıtanlar çıkıyor. Zaten her nasılsa, herkesin dedesi, şehirde ise “paşa”, köyde ise “ağa”dır. Ama Haleb oradaysa arşın da burdadır.
Tek başına dede ve ninesinin ismini öğrenmek ne ifade eder? Nasıl biriymiş; nerde yaşamış, ne yapmış, bilmedikten sonra… Soyağacını aramak, akrabasını bulmak için olsa bir mana ifade eder. Gerçi bu zamanda, olmadık birinin akraba çıkıp başa bela getirmek ihtimali de yok değildir.
Can derdindeki insan
Avrupa’da insanların soyunu öğrenmesi daha kolaydır. Zira aristokrasi ve feodalite gibi müesseseler, buna imkân veriyor. Hristiyanlığa giriş vaftizle olduğu için, en küçük köy kiliselerinde bile vaftiz kayıtları, fazla göç de yaşanmadığı için, bir Avrupa köylüsünün 700 sene evvel yaşamış atasını bulmasına yardımcı oluyor.
Bizde, atası tımarlı sipahi gibi bir memuriyette bulunmamış veya aile vakfı kurmamış ise, bir kimsenin soyunu asırlar öncesine uzatması mümkün değildir. Böyle ise, resmî arşivlerden bir şeyler çıkmak ihtimali vardır. Çok az bazı aileler soya ehemmiyet vermiş, kendileri hususi şecerenâme tutmuşlar; nesilden nesile ilavelerle bugüne getirmişlerdir. Memleketin dörtte biri muhacir olduğuna göre, sınırlar haricinde kalan vesika ve akrabalara ulaşmak daha da zorlaşır.
Şark’ta nüfus kayıtları vergi ve askerlik maksatlıdır. Sadece erkekler yazılır. Evvelce lakap vardı. 1934’te uydurma soy isimlerle bu lakaplar da değiştirildi ve unutuldu. Aristokrasi, feodalite ve esas itibariyle toprak mülkiyeti de olmadığı için, nüfus çok seyyardır. Bugün yaşadığı şehir veya köyde 200 yıldan fazladır oturan aile yok gibidir. Horasan’dan kalkmış bir aile, Bitlis’te yaşamış; sonra Bosna’ya yerleşmiş; nihayet Bursa’ya göçmüş. Kim, hangi şecereyi tutacak? Can derdindeki insan için, aile tarihi biraz fantezidir.
150 yaşındaki dede
İlk modern nüfus sayımı 1830’larda yapıldı. Sadece erkek nüfus sayılmıştır. Başbakanlık arşivindeki bu defterleri, nedense devlet açmıyor. 1887 tarihli nüfus kütükleri, bugüne bölük pörçük intikal etmiştir. Şimdi câri nüfus kayıtları, 1905; yangın, işgal vs görmüş yerlerde 1925 tarihlidir. Bir kimse, e-devlet hizmetiyle açılan bu sicillerden o tarihte yaşayan dedesinin baba adını öğrenebilir. Bu kişi uzun ömürlü ise, soyunu 1820’lere kadar götürebilir. Temettüat ve kefalet defterleri de son asra aittir.
Bu sicilleri, yeni yazıya çevirirken ciddi okuma yanlışları yapılmıştır. Mesela Mekki ismi Güllü diye okunmuştur. Çoğunun ölüm kaydı işlenmemiştir. 150 yaşında kişiler gözükmesi bundandır. Hayatta kullanılan isim ile kütükteki isim aynı olmayabilir. Rumî tarihler miladiye tahvil edildiğinden, yıllar bir sene oynayabilir. Zaten kimsenin zamanında kütüğe yazılmadığı bir memlekette, bunların ne kadar hakikati aksettirdiği de şüphelidir.
Bu kütüklerden soyumuz nereden gelmiş, hangi ırktanız, hangi Oğuz boyundanız gibi suallere cevap aramak beyhudedir. Hele kendisini bir ırka mensup zannederken, bambaşka bir sürprizle karşılaşmak ihtimali de vardır. Kimse kendisine şöyle veya böyle bir soyu yakıştırmıyor. İslâmiyet ırka değil, ahlâk ve takvâya ehemmiyet verdiği için, Osmanlılar, bir imparatorluğa yakışır şekilde, her ırk mensubu teb’asına fırsat eşitliği temin etmiş; aynı şefkat ve merhametle yaklaşmıştır. Yeniçerisinden, savaş esirine; Arnavut’tan Çerkez’e, farklı ırklar, İslâmiyet potası içinde erimiş, bir millet hâsıl olmuştur.
Nüfus kütüğü
Medet umma
Soyunu öğrenmek isteyenler, arşivlerden fazla medet ummamalıdır. Evvela fırsat elden kaçmadan aile yaşlılarını konuşturmalıdır. Yıllarca süren harbler, esaretler, âfetler, hicretler bir nesli yok etmiştir. Bilecek ve anlatacak insan bulmak da zorlaşmıştır. Ama bir şeyin hepsi ele geçmezse, tamamı da terkedilmez sözü meşhurdur. Dinlemek, dinlediğini anlamak ve bunu kayda geçirmek mühim bir meziyettir.
Eğer kaldırılıp yeri park veya gazino yapılmamışsa, mezar taşlarını bulup okumalıdır. Bizde yazılı vesika an’anesi zayıftır. Hele hâtıralarını yazan, yok denecek kadar azdır. Dünyaya nizam vermiş koca padişahlar bile hayatlarını kayda değer görmemişlerdir. Yine de varsa aile evrakı, günlükler, mektuplar, fotoğraflar, tapular, senedler, mahkeme ilamları ehline çok şey anlatır. Memleketin öbür ucunda, hatta İşkodra’da veya Şam’da bir akrabanız çıkma ihtimali vardır.
Harf ve lisan değişikliği bu işleri de çok zorlaştırmıştır. Dedesinin mezar taşını, hele mektuplarını okuyacak baba yiğit pek kalmamıştır. Bu sebeple soyağacı tedkikatı ancak Osmanlıca okuyabilen ve bilgili kimselerin yardımıyla yapılabilir. Her vesikayı da herkes okuyamaz. Klasik arşiv vesikaları divânî, tapu defterleri siyakat denilen şifre yazısı ile yazılmıştır. Üstelik şehir ve köylerin isimlerinin değiştirilmesi de, ipucu bulmak ihtimalini zayıflatır.
Bu e-devlet aplikasyonuyla başlayan furya da bir gün söner. Çoğu eli boş hüsrana uğrar. Ama insanların maziye alâka duymasının sevindirici bir şey olması bir tarafa, sosyal tarihle bir irtibat kurmaya da vesile teşkil edebilir.
.MİLLÎ DİN MODASI ve MATURİDİLİK
Son asırda dini, millî ideolojilerle sentez yapılıp, ulus-devletlerin teşekkülünde kullanılan bir âlete dönüştürmek isteyen bir cereyan vardır.
26 Şubat 2018 Pazartesi
26.02.2018
Dünyaca meşhur tarihçi Bernard Lewis, ABD’de bir lokantada beraber yemek yediği hahamın, koşer olmayan, yani Yahudilikte yenmesi yasak olan deniz mahsulleri yediğini görünce şaşırıyor. İyi ama domuz eti yemiyorsunuz?” sualine şu cevabı veriyor: “Deniz mahsulleri anti-koşerdir; ama domuz eti anti-semitik!”. Lewis, Yahudiler için domuz eti yememe gibi bazı prensiplerin, dinî olmaktan çıkıp, kültürel kimliğe ait hale geldiğini söyler. Türkler arasında da, rakı içen, ama yediği etin domuz olmamasına itina gösterenler çoktur.
Şark dillerini ve İslâm dinini çok iyi bilen Alman müsteşrik ve Osmanlı tarihi mütehassısı Franz Taeschner, İsmail Hâmi Danişmend'in evinde, Eşref Edib ile yaptığı bir münazara esnasında İslâmiyetin Hristiyanlığa üstünlüğünü itiraf ettikten sonra şöyle demiştir: "Buyurduğunuz gibi, tek tanrı akidesinde, pratiklikte, sosyal meselelerde ve pek çok mevzuda İslâm dini, üstün ve mükemmel bir dindir. Ama din, sadece bir iman meselesi değildir. Bir sistem, bir kültür, bir tarih, bir menşe, bir politika, bir dava meselesidir. Ben Alman'ın ve Hristiyanım. Hristiyanlığı bıraktıktığım an, Almanlıkla alakam kesilir. Kültür ve milliyet bakımından başka bir cemiyete geçerim." Bunu Yılmaz Öztuna anlatmıştı.
Asırlarca Çin’in ücra bir köşesinde yaşayan bir avuç Yahudi topluluğundan birine Yahudilik hakkında sorulduğunda, iki kelime ile cevap verebilmiştir: “Only one god and no pork!” (Allah bir, domuz yok!)
XIII. asırda Polonya’ya yerleşmek zorunda kalan bir Tatar topluluğu vardır. Ölülerini Hristiyanlar gibi defneden; Slav isimleri taşıyan; Ramazan’ı içki içerek kutlayan bu topluluğun İslâmiyet ile kalan tek irtibatı, mezar taşlarındaki hilaldir. Bunlar, zaman içindeki baskı ve mahrumiyetin tabiî bir neticesi olarak ortaya çıkmış başkalaşmalardır.
Zamanımızda, XVI. asırdan sonra bilhassa Protestanlığın yaşadığı bir dizi değişikliğe, Müslümanlık maruzdur. Avrupa’da kendisini kültürel manada Hristiyan olarak tarif eden, ama Hristiyan ritüellerine, hatta inanç esaslarına bağlı bulunmayan geniş bir kitle vardır. Bugün Müslüman dünyasında da bu kültürel dindarlığın hızla yayıldığı; insanların, kendi inşa ettikleri bir din tasavvuruna sarılıp sığındığı müşahede edilmektedir.
Son asırda bazı kesimlerce din, millî ideolojilerle sentez yapılıp, ulus-devletlerin teşekkülünde kullanılan bir âlete dönüştürülmeye çalışılmaktadır. Dinin, otoriteye itaati ve cemiyete hürmet emreden, güzel ahlâk ve aileye kıymet veren prensiplerini, laik ulus devletler, pragmatik sebeplerle kullanmayı ihmal etmemiştir. Böylece “millî dinler” doğmuştur.
12 Eylül’ün Türk-İslâm Sentezi ideolojisi gibi, son zamanlarda da “Türk Müslümanlığı” veya “Osmanlı İslâmı” adı verilen bir telakki, Türklerin, Müslümanlığa kendilerine göre bir renk ve tarz verdiklerini iddia eder. Bu rolün giderek zayıflaması; ezcümle Osmanlıların çözülmesini, işte bu “Türk Müslümanlığı”nın terkedilerek, âmiyâne bir tabirle “Arap İslâmı”nın kabulüne bağlar. Burada kast edilen, esas itibariyle Osmanlı ilim hayatında, irade hürriyetine ehemmiyet veren Mâtürîdî kelâmının yerini, Eş’arî kelâmının almasıdır. Bu vesileyle yıllarca müdafaa ettikleri Selefîlikten ağzı yanan bazı kesimler, umumi konjontüre de bakarak güya Mâtüridîliğe sarılmış; bir yandan Mâtüridî Enstitüleri kurulmuştur. İmam Mâtüridî’yi tanıyıp kıymetini anlamak, gerçi sevindirici bir şeydir; ama bunu Eşarî düşmanlığına vesile yapmak, doğrusu çok tehlikelidir.
Mücadele
Bütün peygamberler, insanları aynı inanca çağırmıştır. İman bilgileri de amel bilgileri gibi Kur’an-ı kerimden ve sünnet-i nebevîden çıkarılır. Zamanla Müslümanların ittifak ettiği inanç esaslarını zorlayan, Hâricî, Şia ve Mûtezile gibi fırkaları çıkınca, İmam Ebû Hanîfe başta olmak üzere, Selef-i Sâlihîn denilen ilk devir âlimleri bunlarla mücadele etti. Bunların bildirdiklerinden açık olmayanları da kelâm âlimleri izah etti. İmam Mâtüridî ve Eş'arî bunlardandır.
İmam Ebû Mensur Muhammed Mâtüridî (852-944), Semerkandlıdır. Eyyüb Sultan hazretlerinin soyundandır. Türk olduğu iddiası, günlük konuştuğu lisan ve mensup olduğu kültür itibariyledir. İlim silsilesi Ebû Hanîfe’ye ulaşır. Hocası Ebû Nasr Ahmed bin Abbas el-Iyâdî (331/943), Ebû Bekr Ahmed bin İshak el-Cürcânî’nin, o da Ebû Süleyman Mûsâ el-Cürcânî’nin (200/816), o da İmam Muhammed eş-Şeybânî’nin talebesidir. Ebû Nasr el-Iyâdî, ensardan Sa’d bin Ubâde hazretlerinin soyundan gelir. Türkistan’ın fethinde şehid düştü. Oğulları da alimdi. Hatta “Ebû Hanîfe mezhebinin doğruluğuna en büyük delil, Ebû Nasr'ın oğlu Ebû Bekr Ahmed el-Iyâdî'nin bu mezhebden olmasıdır” denmiştir.
İmam Ebû Hanîfe’nin kitaplarındaki bilgiler delilsiz kısa ifadeler hâlinde iken, İmam Mâtüridî bunları delillendirip beyan ederek kelâm ilmine dönüştürdü. Maverâünnehr ülkesindeki Hanefî kelâmcılarına Mâtüridî denmeye başlandı. İmam Ebû Hanîfe'nin ismi ancak fıkh âlimlerine söylenmekle iktifâ edildi.
Ne yazık ki eserlerinin çoğu kaybolmuş; günümüze yalnız tefsirde et-Te'vîlâtu Ehli’s-Sünnet adlı tefsiri ile kelâmda Kitabü’t-Tevhid adlı eseri gelebilmiştir. et-Te'vîlât kitabını Kâtib Çelebi çok över; sonraki Mâtüridî imamlarının başlıca bundan istifade ettiklerini; ifadesinin açık ve anlaşılmasının kolay olduğunu; bunun da İmam’ın lügat ilmindeki kudreti ile geniş kültürüne delâlet ettiğini söyler. Kitabü’t-Tevhid’in yegâne yazma nüshası Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Türkçe’ye tercüme olunmuştur.
İmam Ebu’l-Hasen Eş’arî (872-936) Basralıdır. Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin soyundandır. Önceleri Mûtezile mezhebinde idi. 40 yaşında, Hazret-i Peygamber’i rüyasında görerek pişman oldu. Bu yolu bıraktığını câmide herkese ilan etti. İmam Şâfiî’nin talebesinden okudu. Vâlilik, kâdılık gibi yüksek makamların Mûtezilîler elinde bulunduğu bir zamanda, Mûtezile mezhebini reddeden ve Ehl-i sünneti müdâfaa eden kitaplar yazdı.
Mâtüridîlik, Mâverâünnehr gibi uzak ve kapalı bir muhitte ortaya çıktığı için, Bağdad, Basra gibi ilim merkezlerinde fazla tanınmamış ve Eş’arîlik kadar meşhur olmamıştır. Bozuk fırka ve mensuplarıyla da Eş’arîler kadar karşı karşıya gelmemiştir. Ancak Ehl-i sünnet akîdesinin tesis ve korunmasında çok büyük emeği geçmiştir.
Hanefîlerin hemen hepsi Mâtüridîdir. Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelîler Eş’arîdir. Mevlânâ Hâlid Bağdadî gibi amelde Şâfiî, itikadda Mâtüridî olanlar da vardır. Fahrü’r-Râzî, Eş’arî olduğu halde, rüyetullah meselesinde Mâtüridî gibi düşünmektedir. İmam-ı Rabbânî Hazretleri, aynı zamanda büyük bir kelâm âlimi olup, Mâtüridiye’ye mensup bulunduğu halde, bazı itikadî meselelerde İmam Eş’arî’nin görüşünü tercih etmiş; bazı meselelerde iki âlimin görüşlerinin arasını te’lif etmiştir (uzlaştırmıştır).
İmam Mâtüridî Türbesi (Semerkand)
Mâtüridî ve Eş’arî arasındaki farklar
Mâtüridiye ve Eş’ariye, Ehl-i sünnetin esas meselelerinde ittifak etmiştir. İzah usulü cihetiyle arada 7’si lafızda, 6’sı mânâda 13 kadar fark vardır.
1-Cüz'î irade: Mâtüridiye’ye göre insanda müstakil bir cüz’î irade vardır. Eş’arî’ye göre, bu irade müstakil değildir, onu da Allah yaratır; ama insanda buna bir meyl vardır.
2-Kesb: Eş’ariye’ye göre kesb, insanın gücünün takdir edilenle birlikte olmasıdır. Mâtüridiye’ye göre ise kesb, kulun bir şeye azim ve niyet etmesiyle o şeyin hâsıl olmasıdır.
3-Hüsn ve Kubh: Mâtüridiye’ye göre bir şeyin iyi veya kötü olduğu akılla bilinebilir. Bir şey iyi olduğu için Allah tarafından emredilir, çirkin olduğu için yasaklanır. Eş’ariye’ye göre ise, akıl ile idrak olunamaz. Din, bir şeyi emretmiş ise iyidir; yasaklamış ise kötüdür.
4-Ma’rifetullah: Mâtüridiye’ye göre, kendisine peygamber tebligatı ulaşmasa da insan, aklıyla Allah’ı bulmak ve bilmek zorundadır. Eş’arîye’ye göre, böyle bir kimse mazurdur.
5-Tekvîn: Mâtüridiye’ye göre Allah’ın tekvin sıfatı vardır. Eş’ariye’ye göre, tekvin hakikî bir sıfat değil; kudret sıfatının bir teallukudur.
6-Nübüvvet: Mâtüridiye’ye göre, kadından peygamber gelmez. Eş’ariye’ye göre kadın da peygamber olabilir; ama olmamıştır.
7-Teklîf-i Mâ Lâ Yutak: Allah'ın insanın gücü dışında kalan bir şeyin yapılmasını emretmesi, Mâtüridiye’ye göre câiz değildir; zira bunda bir hikmet yoktur. Eş’ariye’ye göre câizdir; ama vâki değildir.
8-Sebeb ve Hikmet: Eş’ariye’ye göre Allah'ın fiilleri bir hikmet ve sebebe bağlı değildir; çünkü Allah yaptıklarından mesul değildir. Mâtüridiye ise, Allah’ın fiillerinin bir hikmet ve sebebi olduğunu söyler; o, abes iş yapmaz.
9-Kelâm-ı Nefsî: Eş’ariye’ye göre kelâm-ı nefsî’nin işitilmesi câizdir. Mâtüridiye’ye göre, kelâm-ı nefsî bizzat işitilemez. [Allahü teâlânın kelâmının, harf ve ses içine sokulmadan öncekine kelâm-ı nefsî; harf ve ses içinde bulunanına kelâm-ı lafzî denir.]
10-Ezelde Ma’dûma Hitâb: Eş’ariye’ye göre Allah’ın yok olan şeyi emretmesi câizdir; Mâtüridiye’ye göre değildir; çünkü bunda bir hikmet yoktur.
11-Kâfirler ve İbâdet: Eş’ariye’ye göre kâfirler iman ve ibâdetle mükelleftir; Mâtüridiye’ye göre, sadece imanla mükelleftir.
12-Mürtedin Amelleri: Eş’ariye’ye göre mürted yeniden iman ederse, amelleri de döner; Mâtüridîlere göre ise amelleri avdet etmez, geriye dönmez.
13-Tevbe-i Ye’s: Son nefesteki tövbe, Mâtüridiye’ye göre makbuldür; Eş’ariye’ye göre değildir.
İki mezheb arasındaki en mühim fark insan iradesi bahsinde kendini gösterir. Dehr sûresindeki, “Siz, ancak Allahü teâlânın dilediğini arzû edersiniz!” meâlindeki âyet-i kerîmeden, Ebu’l-Hasen-i Eş’arî hazretleri, “Allahü teâlâ, sizin istemenizi dilemedikçe, bir şey isteyemezsiniz!” mânâsını anlamıştır. Yani, Allahü teâlâ dilemedikçe, kul, irâde-i cüz’iyyesini kullanamaz demiştir. Eş’arî mezhebine göre, Allahü teâlâ, bir kimsenin bir şey yapmağa irâde-i cüz’iyyesini kullanmasını dileyince, o kimse irâde eder. Yalnızca insanda bu fiile karşı bir meyl bahis mevzuudur ve insan işte bu meylinden dolayı âhırette mes’ul olur.
Mâtüridiye’ye göre Allahü teâlâ irade-i külliyeye sahiptir. İnsan ise irade-i cüz’iyye sahibidir. İrade-i cüz’iyye bir varlık değildir. Kullar, irade-i cüz’iyyelerini kullanmakta serbesttir. Mecbur değildir. Fakat insan bunu yarattı denilemez. Kul irade eder; sebeplere yapışır; Allahü Teâlâ irade ederse, o işi yaratır. Dilerse yaratmaz. Yukarıdaki âyet-i kerîmeyi, İmam Mâtüridî şöyle izah eder: “İhtiyarî işleriniz, yalnız sizin iradenizle olmaz. Sizin iradenizden sonra, Allahü teâlâ da, o işi irade edip yaratır.”
Eş’arîlerden Ebû İshâk el-İsferâînî buyurdu ki, “İnsanların yaptığı, istekli hareketlerinin meydana gelmesinde, kendi kudretleri de işe karışmaktadır. İş iki kudretin bir araya gelmesi ile yapılıyor. Biri, kulun kudreti, ikincisi Allahü teâlânın kudretidir. Ayrı iki kuvvetin tesiri ile bir iş meydana gelir”. Eş’arîlerden Kâdî Ebû Bekr el-Bakıllânî de buyurdu ki, “İnsanın kudreti, işin meydana gelmesine değil, işin iyi veya fena olmasına, yani tâat veya günah olmasına tesir eder”. Görülüyor ki, sonra gelen Eş’arî âlimlerinin görüşleri, Mâtüridî mezhebi gibidir.
.TÜRK MÜSLÜMANLIĞI - OSMANLI İSLÂMI
Yahya Kemal’in Türk Müslümanlığı olarak adlandırılan fikri, Osmanlıların temiz inancını, nezih Müslümanlığını ifade eder.
5 Mart 2018 Pazartesi
5.03.2018
Çocukluğumda iki yaşlı komşu hanım arasında geçen bir hâdiseye şâhit olmuştum. Biri, ötekine, başka birine iletilmek üzere 5 lira verdi. Hanım bu emanet parayı aldı; düzgünce katlayıp, cüzdanının ayrı bir yerine koydu. Niye böyle yaptığını sorduğumda da, evlâdım, bu emanet; kendi paramıza karıştıramayız dedi. Seneler sonra öğrendim ki, İslam fıkhında, böyle bir kaide varmış.
İslâmiyet, Osmanlı halkının kültürüne böyle nakış nakış işlenmiş bir sistemdir. Dine uymak, halk arasında gayrı ihtiyarî tecelli eden bir tabiat olmuştur. İşte bu terbiye; tertemiz bir iman, ifrattan uzak düzgün bir amel ve başkasını kendine tercih eden güzel ahlâkın tezahürüdür. Zaten dinin üç unsuru vardır: İman, ibâdet ve ahlâk. İşte “Türk Müslümanlığı” veya “Osmanlı İslâmı” denilen şey, hakikatte budur. Osmanlı Türk’ünün genlerine işlemiş nezih bir hâldir. Akıllardan, fikirlerden silinse; kalblerden, vicdanlardan kazınamayacak güçlü bir kültürdür.
Buna rağmen bir zamandır, “Türk Müslümanlığı”nı farklı anlayan; “Osmanlı İslâmı” karşısına sanki farklı bir alternatifmiş gibi “Arap İslâmı” argümanını koyan bir telakki doğmuştur. Türk Müslümanlığı, Asr-ı Saadet’te doğup, Arab asırlarında parlayan bir güneşin, adeta ikindi ışıklarının hüzmesidir. Dosdoğru bir çizgi takip eden temiz inancın güçlü bir devamıdır.
Bağdad'da İmam Ebu Hanife Mescidi. Selçuklular yaptırmış; Osmanlılar tamir ettirmiştir.
Akıl ve Nakil
Türklerin tamamına yakını Müslümandır. Ekserisi de Ehl-i sünnet inancındadır. Öyle ki, Türk hüviyetine de damgasını vuran bu inanç olmuştur. Bu inancın iki tefsirinden biri olan ve Türkistan’da doğan Mâtüridîlik, esas itibariyle Türklerin mensup bulunduğu yoludur.
İçlerinde kültür bakanlığı yapmış birinin de bulunduğu bazıları, Mâtüridîliğin, aklı; Eş’arîliğin ise nakli esas aldığını; Luther’in aklı esas alarak papaya karşı çıktığını ve böylece Avrupa’nın ilerlemesini temin ettiğini iddia eder. Güya Yavuz Sultan Selim’in, Mısır’dan Eş’arî âlimlerini beraberinde getirmesiyle Osmanlı akıl yolundan uzaklaşıp nakil yoluna girmiş. Bu güya “zehirli tohumları” Yavuz Sultan Selim atmış; ama büyümesi Kanuni Sultan Süleyman zamanında olmuş; felsefe dersleri medreselerden kaldırılmış. Bu iddialı sözler, hem tarihî bilgi noksanlığını, hem de büyük bir usul hatasını aksettirir.
Her iki mezheb de, dinî meselelerde nakli, aklın önünde tutar. Her dinin icabı budur. Dünyevî meselelerde ise, akıl öndedir. Akıl, nakli anlamada yol gösterir. Eğer akıl, dinde naklin önünde olursa, buna din değil, felsefe, hatta bayağı tabirle ideoloji denir. Eş’arîlik, kaderci değildir; kaderi inkâr eden Mu’tezile’ye reddiye mahiyetinde doğup inkişaf ettiği için irade hürriyeti hususunda temkinlidir. İrade hürriyetini de münhasıran ileri gitme vesilesi görmek de yanlıştır. Öyle olsaydı kaderi inkâr eden Şiîler ilerlerdi.
Osmanlılar, ne zaman biz kaderin elinde oyuncağız deyip sebeplere yapışmaktan geri durdu? Ömrünü harb meydanlarında i’lâ-i kelîmetullah uğruna harcayan, koyduğu kanunlar ve getirdiği müesseselerle Osmanlı Devleti’ni zamanın en güçlü imparatorluğu hâline getiren Sultan Kanunî, niye “boşver, kaderde ne varsa o olur” deyip bir kenara çekilmedi? Binaenaleyh bu iddia, içi ve dışı boş bir iddiadan öte mana taşımıyor.
Dinde nakle ehemmiyet verilmesi ile pozitif fen bilgilerinin öğrenilmesi arasında bir münasebet yoktur. “Hurma ağaçlarını nasıl aşılayalım?” sualine karşı vârid olan, “Siz dünya işlerini daha iyi bilirsiniz” hadîs-i şerîfi bunu göstermektedir.
İslâmiyet, insanlara fen bilgileri öğretmek için değil, âhiret saadetinin yollarını göstermek için gönderildi. Dünya bilgileri tecrübe ve müşahede ile öğrenilir ve akıl tarafından kavranır. Din bilgileri ise nakil ile öğrenilir; yine akıl tarafından kavranır.
Mutezile fırkasından bir grup (Câhizîler), aklı mutlaka önde tutar; miracı, kabir azabını inkâr eder. Diğer grup ise, te'vili varsa, nakli; yoksa aklı esas alır. Felsefede şüpheciliğin lideri Descartes, hakiki bilgiye ulaşabilmek için her şeyden şüphe edilmesi gerektiği doktrinini ileri sürdüğü halde, ilah fikrinin, tıpkı matematik gibi, insan zihninde bulunduğunu, böyle mükemmel bir varlığın, mükemmel olmayan insan aklının hassaları ile anlaşılmasına imkân olmadığını söyler.
Canlılık
Eş’arîliğin, sınıflı/köleci Arap yorumunu, Mâtüridîliğin ise sınıfsız Türk anlayışını temsil ettiği iddiası, daha da vahimdir. Cemiyete hâkim olan harem-selâmlık gibi bazı dinî hükümlerin, dinin orijinalinde bulunmadığı, Emevîlerden geldiği iddiası da böyledir. Bu tatbikat, meşhur hicab âyetine istinad eder. Üstelik Türklerde pekala kölelik ve sınıf esasına dayalı bir cemiyet vardı. Zannedildiği gibi kadın ve erkek her yerde yanyana değildi.
Filozoflarla mücadele tecrübesi sebebiyle Eş’arîlik, Mâtüridîliğe nisbeten hem dinî kaidelerin hikmet cihetine ağırlık verir; hem de daha geniş bir ulema kitlesi tarafından temsil edilir. Mâtüridîlik, fakihlerce temsil edilen ve dili-argümantasyonu daha sade, daha basit bir ekoldür. Bu sebeple Eş’arîler konuşacak, geliştirilecek mefhum ve meseleleri muhtevasında uzun müddet bulabilmiştir.
Mâtüridîlikte bu inkişafa ihtiyaç olmadığından, tekâmülü de nihayeti de Eş’arîliğe göre çok daha erken zamanlarda tahakkuk etmiştir. Eş’arîlik, bu canlılığı sebebiyle, yeni felsefî cereyanlara karşı her zaman bir müdafaa ve münakaşa zemini kurabilecek zengin argüman ve teçhizata sahip olmuştur. Mâtüridî kelâmı, hicrî 6. asrın başlarında hemen hemen zirvesine varmıştır.
Halbuki daha farklı problemlerle karşı karşıya bir havalide yayılan Eş’arî kelâmı, o zamanlar yeni bir devreye girmiştir. Âmidî, Râzî ve ardından Beydâvî gibi kudretli kelâmcılar tarafından temsil edilmiştir.
Mevâkıf sahibi el-Îcî ise bu kuşaktan hayli sonra meydana çıkmış ve müteahhirîn Eş’arî kelâmını Mevâkıf’ta hülâsa eylemiştir. Mâtüridî olan Îcî’nin ardından iki talebesi Taftazânî ve Cürcânî gelir. Biri Eş’arî ve diğeri Mâtüridî olan Osmanlı ülkesinde de tanınan bu iki âlim, bazı kelâmî münakaşalara son noktayı koymuştur. Îcî’nin yazdığı, Cürcânî’nin şerh ettiği Mevâkıf, Osmanlı medreselerinde her zaman çok tutulmuştur ve Mâtüridî kelâmı üzeredir.
Yahya Kemal
Nezih Müslümanlık
Ehl-i sünnet kelâmı, birkaç asır Taftazânî, Cürcânî ve Devvânî’nin eteklerinde devam etti. Hızır Bey, Hayâlî gibi dünya çapında meşhur Osmanlı âlimleri iki ekolü de canlı tuttular. Mantık ve matematiğe vukufuyla tanınan Gelenbevî, kelâm ile aklî ilimlerin münasebetine dikkat çekmiştir. Bunların Mâtüridî olduğu unutulmamalıdır. Netice: Osmanlı Türkleri, Mâtüridîlikten hiç ayrılmamış; icabında Eş’arîlikten de istifade etmiştir. Neden olmasın ki, ikisi de Ehl-i Sünnet’in yoludur.
Eş’arîliğin doğuşundan itibaren karşı karşıya geldiği ve inkişafına yardımcı olan bu ve benzeri problemlerle Osmanlı dünyası da sık muhatap oldu. Osmanlı ulemâsı da, bid’at ekolleri ile mücadelede gayet tabiî olarak Eş’arî literatüründen istifade etti. Ancak, halk için yazılan ilmihal ve akâid kitapları, Mâtüridî kelâmı üzerine yazılmış; kader ve irade hürriyeti meselesi de bu meyanda anlatılmıştır. Mâtüridîlik unutturuldu sözü de galattır. Müslüman Türk çocuğu, daha ilk dinî terbiyesini alırken, itikatta mezhebinin Mâtüridîlik olduğunu öğrenir.
Filozoflar, Mûtezilîler, Şiîler ve Vehhâbîlerden sonra, Eş’arîlik, şimdi de modernist ve ulusalcıların hedefindedir. “Hanefî-Mâtüridî-Yesevî” sacayağı benzetmesini yapıp; İmam Ebû Hanîfe’yi, Şiî olarak vasıflandırmak, Türk Müslümanlığı tabirinin nerelere vardırıldığını göstermektedir. Osmanlıların din tasavvuru, hem Ehl-i Sünnet’e mensubiyet, hem de onun sıkı bir müdâfii olma şeklinde tezahür etmiştir. Hiçbir Müslüman-Türk hânedanda, bu hassasiyet devamlı bir şekilde görülemez.
İşte Yahya Kemal’in Türk Müslümanlığı olarak adlandırılan fikri, Osmanlıların temiz inancını ve nezih Müslümanlığını ifade eder. Yoksa Bâtınî tasavvurlarla boyanmış; amelî hükümleri, zamanın örfüne göre canının istediği gibi yerine getiren; Ümmet-i Muhammed’den kendisini tecrid edip ayıran bir telakki değildir. Sultan Alparslan’ın “Biz Türkler temiz Müslümanlarız; bid’at nedir, bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı” sözü, bunu çok iyi ifade eder.
.KARADENİZ ile HAZAR DENİZİ ARASINA OSMANLI KANALI
Osmanlılar, Karadeniz ve Hazar Denizi’ni bir kanal açarak birleştirmeye teşebbüs etmişti. Böylece Rusya’nın ilerleyişi durdurulacaktı. İşte XVI. asrın bu muazzam projesinin hikâyesi…
12 Mart 2018 Pazartesi
12.03.2018
Osmanlılar, Karadeniz ve Hazar Denizi’ni bir kanal açarak birleştirmeye teşebbüs etmişti. Böylece Rusya’nın ilerleyişi durdurulacaktı. İşte XVI. asrın bu muazzam projesinin hikâyesi…
Seneler evvel Taşkent’te Emir Timur heykelini görünce, Ruslar, hem de Sovyetler buna nasıl göz yummuşlar demiştim. Sonradan Rusya’nın doğuşunda Emir Timur’un rolünü öğrenince, sebebini anladım.
XV. asır başında bugünki Rus ve Ukrayna topraklarında Cengiz soyundan, ama Türkleşmiş Müslüman Altınordu Devleti hüküm sürüyordu. Bunun hâkimiyetinde de küçücük Moskova ve Kiev prenslikleri vardı. Bütün dünyaya hâkim olmak ihtirâsındaki Timur’un bir takım hissi sebeplerle 1391 ve 1395 senelerinde Altınordu Devleti’ne indirdiği darbeler neticesinde, bu büyük hanlık yıkıldı. Bununla kalmadı; tarihçi Peçevî’nin de dert yandığı üzere, Harzem’den Kırım’a kadar olan mıntıkada yaşayan Türk ve Tatar kabilelerini kırıp kaçırdı. [Tatar, Kıpçak Türklerine verilen isimdir.]
Türk tarihinin en büyük felâketlerinden biri olan bu hâdiseler üzerine, Osmanlıların Deşti Kıpçak Hanlığı dediği Altınordu toprakları üzerinde küçük ve ehemmiyetsiz Kazan, Kasım, Sibir, Ejderhan (Astırhan) ve Kırım Hanlıkları kuruldu. Moskova ve Kiev prenslikleri bu vaziyetten istifade etti. Böylece Fransa İmparatoru Napoléon’un Ren Konfederasyonu’nu teşkil ederek Birleşik Almanya’ya yol açtığı gibi; Rusya’nın teşekkülünde en mühim rolü Timur’un oynadığını meşhur tarihçiler söyler.
Ya Vaftiz ya Ölüm!
İşte Moskova prensi Büyük İvan, bu zeminden istifade etti. Bir Bizans prensesi ile evlendiği için kendisini Bizans vârisi gördü; çift başlı Bizans kartalını sahiplendi. Altınordu’dan medeniyet dersi alırken; bir yandan da bu hanlıklarla mücadeleye girişti.
Korkunç İvan diye bilinen IV. İvan ise 1546’da kendisini Rusya Çarı (imparator) ilan etti. 1552’de Kazan ve 1557’de Ejderhan Hanlıklarını yutup, Hazar Denizi’ne dayandı. 1656’de Sibir ve 1681’de de Kasım Hanlığı düştü. Artık Rusların Sibirya ve Orta Asya’ya ilerlemesinin önünde engel kalmadı. Bu tehlikeyi evvelden sezen Kırım Hanlığı, Osmanlı himayesine girerek kurtuldu ve varlığını 1783’e kadar devam ettirdi.
Binlerce Tatar ya öldürüldü; ya da kaçmak mecburiyetinde kaldı. Zorla vaftiz edilen Tatar asilzâdeleri, Rusya’nın büyüklüğünü hazırlayan mühim işler yaptılar. Napoléon’u yenen General Kutuzov, romancı Gogol ve Turgenyev, bestekâr Rimsky Korsakov ve Rahmaninov, çarın eniştesi ve Rasputin’i öldüren Prens Felix Yusupov, balet Rudolf Nureyev bunların en meşhurlarıdır. Rusya’nın hukuk, vergi, posta ve ordu sistemi, hep Altınordu tesiri altında inkişaf etti. Geçenlerde Putin’in dile getirdiği Rus atasözü şöyle der: “Hangi Rus’u kazısan, altından Tatar çıkar.”
Osmanlılar, bu vahâmete sessiz kalamadılar; müthiş bir projeye teşebbüs ettiler. Sultan II. Selim, Don ve Volga nehirleri arasında bir kanal açarak, Karadeniz ile Hazar Denizi’ni birleştirmek istedi. Böylece Ejderhan Hanlığı kurtarılacak; Kırım Hanlığı tehditlerden korunacak; Kafkasya ve Türkistan hem Rus, hem de İran tecâvüzünden mahfuz kalacaktı. Rivayete göre bu işi ilk Sultan Kanuni düşünmüş; ama sıra gelmemişti.
Soğuğun Gücü
Sokullu Mehmed Paşa’nın sadâret zamanına tesadüf eden bu iş, Defterdar Kâsım Paşa’ya havâle edildi. Mıntıkaya hemen mühendisler yollandı. Don ile Volga arasındaki en kısa mesafe, bugünki Volgagrad (Çariçin, Stalingrad) şehri karşısında 6 deniz mili ölçüldü. Ağustos 1569’da 8000 yeniçeri, 20 bin tımarlı sipahi, 3000 amele gitti. Kırım Hanı, 30 bin süvari ve bir o kadar da amele yolladı. Bir yandan Ejderhan kuşatıldı; bir yandan kanal hafriyatına başlandı. Korkunç İvan, Prens Serebranov kumandasında 15 bin kişilik bir kuvvet gönderip, hafriyata hücum ettirdi ise de püskürtüldü.
Ortada daha erzak ve maişet endişesi yokken, amele arasında, “Buranın kışı üç ay evvel gelir; dokuz ay sürer. Herkesin eli ayağı donar; soğuktan taşlar bile çatlar. Yazın da geceler üç saat sürdüğünden, yatsı ile sabah namazı arasında uyku zamanı kalmaz” dedikodusu yayıldı. Bunu, kanal bitince, mıntıkadaki Osmanlı hâkimiyetinin güçlenmesiyle, kendi kısmî istiklallerinin tamamen ortadan kalkacağından korkan bazı Kırımlıların yaydığı hakkında bir rivayet vardır.
Kuşatmayı baştan lüzumsuz bulan Kırım Hanı Devlet Giray, çözülmeyi engelleyecek destek ve dirâyeti gösteremedi. Zira serdarlığın kendisine verilmesini umuyordu; Kâsım Paşa gibi askerlikten yetişmemiş bir bürokratın otoritesini tanımayı reddetti. İşi, böyle kıdemsiz birine havâle etmek, Sokullu’nun hatası olarak gösterilir.
Kuşatmanın Ağustos gibi geç bir tarihte başlaması hataydı. Bir yandan düşman korkusu, bir yandan bu dedikodular askerin maneviyatı bozdu. Bu sırada fırtına ve yağmurlar başladı. 15-20 gün süren Ejderhan kuşatması 20 Eylül’de kaldırıldı. Askerler, nakli mümkün olmayan cephaneyi toprağa gömerek geri çekildi. Amele ise kazma küreği gömmeye bile bırakmayıp savuştular.
Kıssadan Hisse
Böylece üç ay kadar kazılıp; kanalın üçte biri bitmişken, proje akim kaldı. O kadar emek, masraf levâzım ve asker heder olup gitti. Sultan Kanuni’den, Sultan II. Selim’e intikal eden bu umumî ve millî fikir, Türklük ve Müslümanlığın istikbalini değiştirebilecek kadar parlak bu ideal, imkânsızlık ve biraz da sahipsizlik sebebiyle çöktü.
İşi yakından takip eden ve neticeye fevkalâde müteessir olan padişah, hesabı damadı Sokullu’dan sordu; onu, “Cümle masraflar ve zâyiat görülüp, senden tazmin olunmalıdır” diye azarlayacak kadar hiddetlendi.
Projeden çok korkan Korkunç İvan, rahatladı. Gerçi hâlâ Kırım Hanı’nın tehdidi altındaydı; hatta 4 ay sonra bile Kırım birlikleri Moskova’ya akın tertiplemişti. Ama Osmanlı tehlikesi bertaraf edilmişti. Yemen meselesinin ehemmiyet kazanması üzerine, Kanal Projesi rafa kaldırılmış; bir daha ele alınamamıştır. Ruslar bu projeyi, 4 asır sonra 1952’de tamamlayabildiler.
Bazı Osmanlı müverrihleri ve ezcümle cumhuriyet devrinin milliyetçi tarihçileri, biraz da şuur altındaki devşirme düşmanlığı sâikiyle, bu işten Sokullu Mehmed Paşa’yı mesul tutarlar. Kâtib Çelebi bu hâdise hakkında der ki: “Kıssadan hisse budur ki, küçük adamla büyük işe girişmek caiz değildir. İşin başında münasib biri olmalıdır. Bu işe bir padişah zamanında girişirse uhdesinden gelebilir. Bu gibi işler gayretli padişah işidir. Vezirlerin ve kumandanların işi değildir.” Akim kalsa bile bu proje, Osmanlı Devleti’nin o zaman ki gücü ve vizyonunu göstermek cihetiyle ehemmiyet taşır.
.Hükümetin Sesi: SAAT KULELERİ
Abbasî Halifesi Harun Reşid’in, Frank Kralı Şarlman’a gönderdiği hediyeler arasında bir de çalar saat vardı. Saatin çanı çalınca, saraylılar, içine şeytan girmiş diye korkup kaçışmıştı.
19 Mart 2018 Pazartesi
19.03.2018
Zamanı öğrenmek insanlar için hep mühim olmuş. Bunun için saat makineleri yapılmış. Ama pahalı olduğu için herkesin kullanması mümkün olmamış. Mesele, şehirlerde umumi yerlere dikilen saat kuleleri ile çözülmüş.
Bunlar zamanla saati göstermekten ziyade, şehirleri süsleyen birer sanat eseri hüviyeti kazanmış. Yine de estetik değeri bir yana, pratik maksatlara hizmet etmiştir. Zira XVIII. asırdan evvel pek çok evde saat bulunmuyordu; hatta XX. asrın başlarına kadar çoğu kişinin saati yoktu.
İlk saat kuleleri, ibadet saatlerini haber vermek için çan çalardı; çoğunda saat kadranı yoktu. Çan sesinin uzun mesafelerden işitilmesi için kuleler tercih edilmiştir.
Erzurum Saat Kulesi
Big Ben
Bugün ayaktaki en eski saat kulesi, ME 50 yılında Atina’da Akropolis civarında yaptırılan ve içinde su saati bulunan Rüzgar Kulesi’dir. Çin’de Kaifeng’de 1088 yılında Su Sung’un yaptırdığı kule, astronomik saat kulelerinin en eskisidir. Avrupa’da bilinen en eski mekanik saati, Londra’da 1288’de Westminster Kulesi’ne konulmuştur ki bugün Big Ben diye bilinir. Bunu 1292’de Canterbury Katedrali takip etmiştir.
1908’de tamamlanan ve ‘Old Joe’ diye anılan Birmingham Üniversitesi’ndeki kule, 100 m. boyuyla dünyanın en yüksek müstakil saat kulesidir. Bazı saat kuleleri, bulundukları yerin sembolü hâline gelmiştir. Londra’da Big Ben, Venedik’te San Marko meydanında Torre dell’Orologio, Philadelphia’da City Hall, Bombay’da Rajabai, Moskova’da Kremlin’in Spasskaya, Bern’de Zytglogge ve Prag’da Pražský Orloj gibi. Bunlardan Prag’daki gibi bazısı, sadece sanat ve fen tarihinde değil, efsaneleri ile kültür tarihinde de kendilerine bir yer edinmiştir.
Atina Rüzgar Kulesi
Şeytan girmiş
İbadetler için, zamanı bilmek mühim olduğundan, Müslümanlar arasında saate ayrı bir ehemmiyet verilmiş; saatçilik hayırlı bir iş olarak görülmüştür. Abbasî Halifesi Harun Reşid’in, Frank Kralı Şarlman’a gönderdiği hediyeler arasında bir de çalar saat vardı. Saatin çanı çalınca, kralın divanındakiler, şeytan girmiş diye korkarak kaçışmıştı.
Selçuklular zamanında Mardin’de yaşamış el-Cezerî adında bir bilgin, 1206’da 3 metre boyunda ihtişamlı bir su saati projeyi yaptı. Delikli bir kâse, bir fil figürünün karnındaki su tankında yüzer. Suyla dolan kap, yavaşça batarak yan yatar. Bu esnada kendisine bağlı üç ipi çeker. Bu üç ip, teker teker bırakılan otuz tane topu; ejderlerin hareketini ve kendi etrafında dönen kâtip figürünü kontrol eden mekanizmaları harekete geçirir. Kâse dibe batınca, flüt sesi duyulur. Zümrüdüanka kuşu, kendi etrafında dönmeye başlar. Serbest kalan top, Salâhaddin Eyyubi figürünün arkasındaki kadranı çevirir.
Sultan, sağa veya sola döner ve bu hareketiyle hangi şahin figürünün, hangi topu bırakacağına da karar verir. Şahinin bıraktığı top ağzına düşen ejder, bu ağırlıkla aşağı iner. Topu, fil bakıcısının arkasındaki vazonun içine bırakır. Bu fil bakıcısının kolunu hareket ettirir. Topun vazoya girmesiyle, bir zil sesi duyulur. Sultan’ın yukarısındaki kadranda, yarım saatte bir yarıya kadar dolan daireler saati gösterir. Bu hareketler yarım saatte bir tekrarlanır. Saatin, sabah ve akşam iki kere kurulması; su seviyesinin de hep korunması icap eder.
Diyarbekir Ulu Câmii'nde Cezerî'nin güneş saati
Güneş Saati
Osmanlılar zamanında, büyük câmilerde muvakkitler, yani vakit ayarlama uzmanları çalışırdı. Bunların bürosuna da muvakkithane denirdi. Selçuklulardan beri çok câminin avlusunda veya dış duvarında, güneş saatleri vardır. Sadece câmilerde değil… Nitekim Sultan Fatih tarafından zamanın meşhur astronomu Ali Kuşçu’ya yaptırılan güneş saati, Topkapı Sarayı bahçesinde hala duruyor.
Fatih, Süleymaniye, Sultanahmed, Bayezid, Mihrimah, Hekimoğlu Ali Paşa ve Cerrahpaşa câmilerinde; ayrıca Adana, Amasya, Balıkesir, Erzurum, Gaziantep, Gebze, Kütahya, Manisa, Safranbolu, Kozluk ve Şanlıurfa'da birer; Bitlis, Diyarbakır, Konya, Sivas ve Tavşanlı'da ikişer; Edirne'de ise altı adet güneş saati vardı.
1798’de sadrazam İzzet Mehmed Paşa’nın memleketi Safranbolu’ya şehre hâkim bir tepeye ilk çanlı saat kulesini yaptırdı. Hâlâ çalışan bu eski model saatin, bir eşi yoktur.
Cezerî'nin Filli Su Saati
Osmanlı memleketinde saat kuleleri öteden beri mevcuttu; ama sayıları XIX. asırda arttı. Sultan II. Abdülhamid, bu işe pek meraklıydı. Her şehre bir saat kulesi dikilmesi seferberliği başlattı. Kendisi, İstanbul’a ve başka şehirlere çok sayıda saat kulesi yaptırdığı gibi, devlet adamları ve mahalli zenginleri de kendi şehirlerine saat kulesi yapmak hususunda teşvik ederdi.
Böylece Osmanlı ülkesinde 144 saat kulesi yapılmıştır. Bunlardan 72 tanesi Türkiye sınırları dışında kalmıştır. Çoğu zamana veya insanların hoyrat ellerine yenilerek ortadan kalkmış. Şu anda Türkiye’de sadece 52 tanesi ayaktadır. Bu devirde saat kuleleri, zamanı haber vermenin yanı sıra, devletin, giderek azalan otoritesinin de sembolü vazifesini görmüştür. Vâli Âbidin Paşa’nın 1882’de Adana’da yaptırdığı saat kulesine yazdığı şiirde Fâni Efendi der ki:
.SULTAN ABDÜLHAMİD'İN ZAMANA DİRENEN SAATLERİ
İbâdetler için, zamanı bilmek mühimdir. Bunun için Müslümanlar saate ayrı bir ehemmiyet verdiler. Saatçilik, hayırlı bir meslek; saat kulesi dikmek de sevaplı bir iş olarak görüldü.
26 Mart 2018 Pazartesi
26.03.2018
İbâdetler için, zamanı bilmek mühimdir. Bunun için Müslümanlar saate ayrı bir ehemmiyet verdiler. Saatçilik, hayırlı bir meslek; saat kulesi dikmek de sevaplı bir iş olarak görüldü.
Dolmabahçe Saat Kulesi
Sultan Abdülhamid’in nice hizmetlerinden biri de memleketin her köşesini saat kuleleriyle donatmasıdır. Bu uğurda adeta bir seferberlik başlatmıştır. Böylece hem saatin fazla bulunmadığı bir devirde halkın kolayca zamanı öğrenmesi temin edildi. Hem de şehirlerde hükümetin gücünün sembolü oldu.
Sadece büyük şehirlerde değil; küçücük Anadolu kasabalarında hiç ummadığınız bir şekilde saat kuleleri, karşınıza dikiliverir. Muntazam ve dakik yaşamayı âdet hâline getirmiş hükümdar, bu alışkanlığını böylece adeta teb’asına da aşılamak istemiştir. Mimari hususiyetiyle saat kuleleri, şehirlerin siluetinin parçası olmuş; sosyal faaliyetler için bir buluşma noktası teşkil etmiştir.
Gerçi Sultan Hamid’den evvel de saat kuleleri vardı. Sultan Abdülmecid’in 1849’da yaptırdığı Nusretiye Saat Kulesi, İstanbul’un en eskisidir. İstanbul Modern Müzesi’nin içinde kaldığı için dışardan geçenler göremez; bu sebeple pek bilinmez.
İstanbul’da arz-ı endam eden saat kulelerinden en meşhuru, Beşiktaş’taki Dolmabahçe Saat Kulesi’dir. Meydanda ve sarayın yanı başında olduğundan, insanlar önünde resim çektirmeye bayılır. 1895’te sultan Hamid’in yaptırdığı saat kulesinin, halkın anlayacağı şekilde havayı gösteren termometresi de vardır.
Yıldız Câmii’nin önünde 1890’da yaptırılan zarif Hamidiye Saat Kulesi de termometresi ve rüzgâr gülü ile meşhurdur; ama saati ne yazık ki çalışmamaktadır. Şişli Etfal Hastanesi bahçesinde 1907’de inşa edilen saat kulesi en az bilinenlerdendir.
Sahat Kula, Sahat Kapija, Kalemegdan - Belgrad
İhtiyaç kalmadı
Anadolu’da Balıkesir (1827), Amasya (1865), Merzifon (1866), Adana (1882), Ankara (1884), Kastamonu (1885), Muğla (1885), Mudurnu (1891), Çorum (1894), Tarsus (1895), Çanakkale (1897), Antalya (1901), İzmit (1901), Tokat (1902), Bursa (1905), Kayseri (1906), Bilecik (1907), Yozgat (1908), Bayburt (1923) ve Göynük (1923) saat kuleleri meşhurdur. Hemen hepsi de bürokratlar tarafından yaptırılmış birer sanat eseridir. Bazılarının hikâyeleri de vardır.
Giridîzâde Mehmet Paşa’nın yaptırdığı 1827 tarihli Balıkesir Saat Kulesi, Anadolu’da bu tarzın ilk misallerindendir. Galata Kulesi’ne benzer. Zelzelede yıkılmış; 1901’de tekrar yapılmıştır. 1865 tarihli Amasya Saat Kulesi, 1940’da zamanın vâlisi tarafından yıktırıldı ise de, 2002’de aslına sadık kalınarak tekrar inşa edildi.
Bir darbe teşebbüsünü sopasıyla önlemeye muvaffak olan ve Sultan Hamid’in itimadını kazanan Beşiktaş Muhafızı Yedisekiz Hasan Paşa’nın memleketi olan Çorum’da 1894’te yaptırdığı saat kulesinin çanları, yakın köylerden bile duyulurdu. Muğla Saat Kulesi 1885’de belediye reisinin himmetleriyle Rum ustalara yaptırılmıştı. Kitâbesini yazan şâir Hakkı diyor ki,
Kalmadı hiç ihtiyaç cep saati taşımaya,
Aks-i âvâz ile âlem vakti etti şuur.
Tokat Saat Kulesi
Çeşme ve Saat Dostluğu
Vâli Abdurrahman Paşa’nın 1885’de Kastamonu’da yaptırdığı saat kulesinin saati İstanbul’dan gelmiştir. Rivayete göre, Sarayburnu’nda iken zamansız çalmış; hatta bir hanım bu sebeple çocuğunu kaybetmiş; saat tamir edilmiş; ama sürgünden kurtulamamıştır.
Mudurnu’nun ahşap saat kulesi yanınca; 1891’de yerine harap Mudurnu kalesinin taşlarıyla yeni bir saat kulesi yaptırıldı. İnşaatında mahkûmların çalıştığı kulenin saati, kasabanın demirci ustası tarafından yapılmıştır.
1895’te Tarsus’da eşraftan Feyzullah Ağa’nın yaptırdığı ve bu sebeple Mecidî nişanı ile taltif edildiği kulenin saati Avrupa’dan getirtilmiştir.
Çanakkale’nin 1897 tarihli pembe granitten saat kulesinin masraflarını, zamanın İtalyan konsolosu karşılamıştır. Önünde çeşmesi vardır.
Sultan Hamid’in tahta geçişinin 25. yıldönümü vesilesiyle 1901’de yaptırılan İzmir Saat Kulesi, bu türün en zariflerinden ve şehrin sembolüdür. Bugün çalışmayan saatlerini, Kayzer II. Wilhelm hediye etmişti. Kulenin, dört tarafındaki dört çeşme, ayrı bir karakteristiğini teşkil eder.
Antalya Saat Kulesi (1901), Sadrazam Sait Paşa tarafından yaptırıldı. İzmit (1901) ve Tokat (1902) saat kulelerini bizzat padişah yaptırdı.
XIX. asrın başlarından kalma Bursa Saat Kulesi zelzelede yıkılınca; Sultan Hamid 1905’te şimdikini yaptırmıştır. Merzifon’da XV. asırdan kalma Çelebi Sultan Mehmed medresesinin cümle kapısı üzerindeki saat kulesi yıkılınca, 1866’da hâlihazırdaki saat kulesi yaptırılmıştır.
1810’dan evvel yaptırılan Bolu Saat Kulesi zamanla yıkılmış; 1989’da Yıldırım Bayezid Câmii yakınındaki parkın içine yeniden dikilmiştir.
Bu maksatla yapılmayan saat kuleleri de vardır. Anadolu’nun bugün de ayakta en eski saat kulesi, 1174 tarihinde Erzurum’da gözetleme kulesi olarak yaptırılmış; 1854 Kırım Harbi’nden az evvel saat takılmıştır. Bu saati Ruslar söktüğü için, 1877’de İngiliz hükümetinin hediye ettiği saat takılmıştır.
Urfa’da Ulu Câmi avlusunda Haçlılardan kalma çan kulesi, 1927’de saat kulesine dönüştürüldü. Silifke’de 1896 tarihli eski bir fabrikanın bacası, 2005’ten beri bir saat kulesidir ve Hacıpaşa Saat kulesi diye anılır.
İğneyi gördüm de, kule hani?
Türkiye sınırları dışında kalan saat kuleleri, Tiran’dan Beyrut’a, Belgrad’dan Yafa’ya kadar bütün zarafet ve ihtişamıyla Osmanlı medeniyetinin şanlı mazisine şahitlik eder. Câmilerin minareleri gibi, her biri göklere uzanan adeta bir şahadet parmağıdır.
Üsküp’teki saat kulesi 1577’den kalmadır. Podgoriça’da Osmanlı vâlisi Abdi Paşa’nın 1667’de yaptırdığı saat kulesi, Avrupa’nın eskilerindendir ve hâlâ ayaktadır. Belgrad surlarının İstanbul kapısı üzerindeki ‘Sahat Kula’, XVII. asırda Venedikli mimar Cornaro’ya yaptırılmıştır.
Tiran’da 1822 tarihli saat kulesi Hacı Edhem Bey’in hatırasıdır. Manastır’daki saat kulesi, 1664 tarihlidir. Bosna-Hersek’te XVI. asırdan bu yana mahallî idareci ve eşrafça yaptırılan saat kulelerinden 30 kadarı ayaktadır. En eskisi Banyaluka’daki Ferhat Paşa Câmii’nin kulesidir (1579).
Manastır’da, yakınları, yaşlı bir hanıma takılmak için saat kulesini göstererek; “Kulenin üzerindeki iğneyi görürsen, seni evlendireceğiz” demişler. “İğneyi görüyorum da kule hani?” demiş. Şimdiki hükümet, kulenin üzerine bir haç dikerek tarihe vefasını! göstermiş; bir Osmanlı yadigârını hoyratça sahiplenmiştir.
Kudüs Saat Kulesi
Musul Saat Kulesi (1882), aynı zamanda bir kilisenin çan kulesidir. Son iç savaşta harab olmuştur. Sultan Hamid’in yaptırttığı saat kuleleri, Şam ve Haleb’e ayrı bir zarafet katar. Bu devirden kalma Hamidiye Saat Kulesi, Beyrut’un sembolüdür. Sultan Hamid’in 25. tahta geçiş yıldönümü hatırasına Trablusşam halkının yaptırdığı saat kulesi, ‘Burc-i Osmânî’, hâlâ şaşmadan zamanı göstermektedir.
Filistin’de hepsi Sultan Hamid’in yâdigârı 6 saat kulesinden, Yafa, Hayfa, Akkâ, Safed ve Nablüs’tekiler ayaktadır. Kudüs’teki zarif saat kulesi, 1922’de İngilizler tarafından yıkılmış; halkın reaksiyonu üzerine yeniden yapılacağı va’dedilmişse de, gerçekleşmemiştir.
Bir Osmanlı saat kulesi de Meksika’da Meksico City’nin meydanlarından birini süsler. Lübnan’dan buraya hicret etmiş Maruni ve Yahudi asıllı Osmanlı vatandaşları tarafından 1910 tarihinde Mağrib üslûbunda yaptırılmıştır. Bunu görenler, bir an için, vaktiyle Meksiko’nun da Osmanlı şehri olduğunu zanneder.
.Sabah kayak, öğleden sonra deniz... LÜBNAN NOTLARI
Lübnan, coğrafyası, etnik yapısı ve idare tarzıyla Orta Doğu'nun en enteresan ülkelerindendir.
2 Nisan 2018 Pazartesi
2.04.2018
Lübnan, coğrafyası, etnik yapısı ve idare tarzıyla Orta Doğu'nun en enteresan ülkelerindendir.
Geçenlerde birkaç günlük bir seyahat için Lübnan’da idim. Coğrafi olarak Suriye’nin parçası olmakla beraber, etnik yapısı itibarıyla hep farklı bir memleket olarak görülmüştür. Osmanlılar zamanında da muhtar bir idareye sahipti. Burada pek çok din ve mezhep mensubu yaşar. Bu sebeple hep sosyal ve politik krizler yaşar.
Yavuz Sultan Selim’in fethettiği Lübnan’a Osmanlılar muhtariyet vermişti. Cihan Harbi zamanında çok acı günler yaşayan Lübnan’da, İttihatçıların kötü politikaları sebebiyle hayli kimse açlıktan öldü; nüfusun çoğu Fransa ve Amerika’ya göçtü. Nihayet 1918’de, Fransızlar tarafından işgal edildi.
Lübnan’da feodal bir yapı vardır. Tanınmış aileler, idarede de söz sahibidir. Politika Lübnan'da bir aile işidir. Sünnî, Şiî, Dürzî, Nusayrî, Marunî, Ortodoks, Ermeni, Katolik ve Protestan halkıyla bir mozaik gibidir. En son 1932’de yapılan nüfus sayımında, halkın %53’ü Hristiyandı. 1943 anayasasına göre, cumhurbaşkanı Marunî, başbakan Sünnî, meclis başkanı Şiî ve başbakan yardımcısı Ortodoks olacaktır. Mezhepler mecliste nüfuslarına göre temsil edilir.
Zamanla Hristiyan nüfus göç sebebiyle azaldı; ama bu nisbet değişmedi. 1975-1989 arası kanlı bir iç harb yaşandı; Beyrut harabeye döndü. Şimdi de 3,5 milyonluk memlekette, ayrıca acıklı bir hayat yaşayan 300 bin Filistinli ve 2 milyon Suriyeli mülteci vardır.
Şimdi nüfusun takriben %40’ı Hristiyan, %5,5’u Dürzî ve %54’ü Müslümandır. Sünnî-Şiîler eşit sayıdadır ama, Filistinliler vatandaş sayılmadığı için, kıymeti yoktur. Harirî, Sünnî olmakla beraber, artık Sünnîlerin gücü iyice azalmıştır. Son asırda en çok acı ve kıyımı da onlar çekmiştir. Şiîlere, İran; Hristiyanlara, Fransa sahip çıkmaktadır. Sünnîler, hâmisizdir.
Memleket, milis gücüne dayanan Hizbullah’ın, dolayısıyla İran’ın kontrolü altındadır. Bilhassa memleketin güneyi, Sur ve Baalbek tamamen Şiî mıntıkasıdır. Beyrut’un tamamen Sünnîlerin yaşadığı en mutena semti Basta, şimdi bir Şiî mahallesidir. Şiîler, bir yandan İsrail’i tahrik edip, öte yandan halkı İsrail tehdidiyle korkutarak hükmünü yürütmektedir.
Sayda Kalesi
Sahile paralel uzanan dağları hep karlı Lübnan’ın. İsmi de buradan geliyor; Leben, süt demek. Bu sebeple sabah Şuf dağlarında kayak yapıp; öğleden sonra Biblos’ta denize girilebilir. Mart ayında hava 27 derece. Yemyeşil dağları süsleyen sedir ağaçları, Lübnan bayrağında sembolize olmuş.
Sur Harabeleri
Fenike ve Roma harabeleri her yandadır. Biblos ve Baalbek’ten başka Sur harabeleri de görmeye değer. Efes’e benzer. Sur (Tyre), meyve bahçeleri, güzel deniz ve kumsalı ile turistik bir şehir. Fakat İsrail sınırında, şiîlerle meskûn ve tamamen Hizbullah'ın kontrolüne olduğu için turistik sirkülasyonu şimdi zayıflamış vaziyettedir.
Biblos Çarşısı
Mecidiye Câmii - Biblos
Mescidü'n-Nisa (Hanımlar Mescidi) - Biblos
Turistlerin en çok rağbet ettiği şirin sahil kasabası Biblos’ta, muazzam bir kumsal, antik kale ve harabeler, bir yanda da Osmanlı çarşısı; Sultan Mecid’in yaptırdığı zarif câmi; karşısında da ayrıca Mescidü’n-Nisâ (Hanımlar Mescidi) arz-ı endam ediyor.
Mahalli kıyafetleriyle Dürziler
Beytüddin'de Dürzi Emirlerinin Sarayı
Beytüddin Sarayı'nın hamamı
Sarayda Sultan Hamid'in Tuğrası
Deyrü'l-Kamer kasabası
Etnik gruplar umumiyetle bir arada yaşamakla beraber, karışık köy ve kasabalar var. Yol üzeninde bir Hristiyan köyüne, oradan Sünnî; sonra Ermeni, sonra da bir Dürzî köyüne uğramak mümkün. Dürzî emirlerinin Deyrü’l-Kamer kasabası ve Beytüddin’deki Emir Sarayı görmeye değer. Bir salonda, sarayı tamir ettiren eden Sultan Hamid’in tuğrası var. Saray, her tarafa yayılmış mozaikleri ile meşhur.
Beyrut, gece başka bir güzel
Çok acılar yaşadığı için olsa gerek, Lübnanlılar hayatı severler. Beyrut, benim çocukluğumda “Ortadoğu’nun Parisi” diye anılırdı. İç harbde harab olan şehir, şimdi yeniden ayağa kalkmış. Bir Avrupa şehri hüviyetini sürdürüyor. Kozmopolitinin getirdiği bir serbestlik var. Trafik berbat. Benzin dışında hayat ucuz değil. Asayiş problemi yok.
İmam Evzai Türbesi
İmam Evzai Türbesi'nde nakş-ı kadem-i peygamberî
Yusuf Nebhani'nin kabri
Beyrut’ta fazla tarihî eser bulunmaz. Şimdi başbakanlık olan Osmanlı kışlası ile Memluklerden kalma Ömer Câmiinden başka. İlk devir müctehidlerinden İmam Evzâî’nin türbesini herkes bilir. Başura Kabristanı’nda hayatını modernistlerle ve Vehhabilerle mücadeleye adamış büyük âlim Yusuf Nebhânî’nin kabri var.
Beyrut’a ykın Ci’ta Mağaraları (Jeita Grotto) görmeye değer. İki mağaradan üstteki, rengârenk sarkıt ve dikitleriyle göz alıyor. Su içindeki alt mağarada motorla dolaşılıyor. Beyrut kornişindeki Güvercin Kayaları da mutlaka görülmesi gereken tabiat harikalarıdır.
Sayda'da Eski Vali Sarayı önünde oynayan çocuklar
Vaktiyle vilâyet merkezi olan Sayda (Sidon), şimdi mütevazı bir kasabadır. Trablus gibi Osmanlı kokusunu burada da daha fazla hissetmek mümkündür. Denizin ortasında, dalgaların zaman zaman boyunu aştığı kalesi meşhur. Sayda vâlisinin konağından kalanlar, şimdi kafe olmuş.Öteden beri sabun imalatıyla tanınıyor, hatta Sabun Müzesi bile var.
Ahmed bin Süleyman Ervadi'nin kabri
Kuzeydeki Trablus, câmileri, hanları, çarşıları, Sultan Hamid'den kalma saat kulesi ve kulenin arkasındaki parkı ile en çok Osmanlı kokan Lübnan şehridir. Halkın çoğu Sünnî. Mevlana Hâlid Bağdadî’nin meşhur halifelerinden Ahmed bin Süleyman Ervâdî’nin kabri burada Diba Mescidi haziresinde.
Lübnan mutfağı, dünyaca şöhret yapmış. Umumiyetle meze ağırlıklı. Şavurma (döner), humus (nohut ezmesi), felâfil (bakla köftesi), kübbe (içli köfte) ve fetuş (kuru ekmekli salata) tercih edilir. Envai çeşit kuru tatlıları da göz alıcıdır. Hasılı Lübnan, Türklerin yemek hususunda asla sıkıntı çekmeyecekleri bir memleket.
Argile (Nargile) bütün Arab memleketleri gibi Lübnan'da da çok tutulur. Lokantalarda bile, nargile dumanından göz gözü görmez.
Lübnan'da turistlerin mutlaka uğradığı Baalbek şehrindeki sütunlar tanıdık. Bunlardan 4’ü Ayasofya’da, 1’i de Süleymaniye’dedir. Burayı ziyaret eden Kayzer'in hatırasına Sultan Hamid tuğralı kitabe dikilmiştir.
.BİR ZAMANLAR KAÇ-GÖÇ VARDI… Harem ve Selâmlık
Eskiden tramvaylarda, vapurlarda, tiyatrolarda, çay bahçelerinde hanımlara mahsus kısım bulunurdu. Erkekler buraya ayak basamazdı.
9 Nisan 2018 Pazartesi
9.04.2018
Müslüman âleminde evler, harem ve selâmlık olmak üzere iki kısımdan teşekkül ederdi. Selâmlık, evin erkeğinin, erkek misafirleri kabul ettiği yerdir. Buraya hanımlar girmez. Harem ise hanımların yaşadığı, sadece evin erkeğinin girebildiği ve gecelediği kısımdır. Buraya ise erkek sinek bile giremez. “Benim kayınbiraderim evimize gelip gider” diyen bir hanıma, Hazret-i Peygamber, “Yakın akraba ölüm gibidir” buyurmuştu. Hâlid Ziya’nın Aşk-ı Memnu romanı, bu tehlikeye işaret etmek üzere yazılmıştı.
Kaç-göç, evlerin kapısında başlardı. Kapıdaki iki tokmaktan tok ses çıkaran büyüğü, erkekler; tiz ses çıkaran küçüğü hanımlar içindi. Buna göre kimin geldiği anlaşılırdı. Hazret-i Peygamber, bir eve gidildiğinde kapı çalınmasını; kapıya hanımların çıkma ihtimaline binaen kapıda yan durmayı emir buyurmuştu.
Sokakta yürürken, hanımlar ile erkekler ayrı yoldan gider; kadınrlar, yürüyen erkeğin önüne çıkmayıp beklerdi. Bir yere girip çıkarken de, ayrı ayrı girip çıkılırdı. Maaile ev gezmelerinde erkekler selâmlıkta ağırlanırken; hanımlar da haremde sere serpe oturup, rahatça konuşurlardı. Bu bir cihetle, hanımlara hürriyet ve rahatlık temin ederdi. Modern cemiyetlerde bile, hanım ve erkeklerin bir müddet sonra ayrı topluluk teşkil ettikleri hayretle görülür.
Vişne çürüğü renkli çuha perde
Hanımlar pek mahkemeye çağrılmaz, hâkim kâtiple beraber gidip evinde ifadesini alırdı. Hanımlar pek çarşıya gitmez; bütün ihtiyaçları evin erkeği tarafından temin edilirdi. Elbise, ayakkabı gibi eşyalar, alternatifli alınır; hanım bunlardan beğendiğini seçerdi. Sokağa çıkmak lüzum ettiğinde, ferace ve maşlahlı hanımlara zebellah gibi bir harem ağası veya bir erkek hizmetkâr refakat ederdi. Çapkınlar, mesirelerde uzaktan bıyık burup, sevdiğine mesaj göndermeye kalksa bile, zaptiyenin nefesini ensesinde bulurdu. Hüseyin Rahmi romanlarında bu âdetleri eğlenceli bir şekilde anlatır.
Müslüman hanımlar, sahneye çıkamaz; bu işi gayrı müslim hanımlar görürdü. Hanımlar için deniz hamamları da tahta perdelerle ayrı olup, etrafında meraklı erkeklere mani olmak üzere sandalla zaptiye dolaşırdı. İlk mekteplerde, kızlar sağ, erkekler sol tarafa oturur; beş dakika arayla birbirlerine karışmadan sınıftan çıkarlardı. Kızlara mahsus orta mektep ve liseler vardı. Fakültelerde, kızlar arkaya; erkekler öne oturur; araya kalın perde çekildiği gibi; giriş ve çıkışları da ayrı kapıdan olurdu.
Parklar, çay bahçeleri, lokantalar, tiyatrolar, tramvaylar ve vapurlarda hanımlar ile erkekler karı-koca bile olsalar ayrı ayrı otururlardı. Arada gerekirse çocuklar haber götürüp getirirdi. Çay bahçelerinin kapısında âmâ yaşlı bekçiler olur; erkekler veya hanımlar bunlar vasıtasıyla içeriye haber yollayabilirdi.
Tiyatrolarda, kadınlar için ayrı seanslar tertiplerdi. Tramvaylarda evvelce hanımlara mahsus vagon vardı. Sonra masraf sebebiyle kaldırıldı; öndeki hanımlar tarafı, vişne çürüğü çuha perde ile ayrıldı. [Tacizlere engel olabilmek adına, 2005’de Japonya, 2007’de Mısır, 2009’da Hindistan ve 2010’da İsrail’de hanımlara ayrı vagon tatbikatına geçilmiştir.]
Baktın zamane uymadı
Vaktiyle Avrupa’da, bilhassa Ortodokslar arasında kaç-göç vardı. Sonradan Çar Büyük/Deli Piyotr’un dayatmasıyla terk edilmeye başlandı. Puşkin, “Arap Petra Velikogo” (Büyük Piyotrun Arabı)” hikayesinde bundan baseder. Son zamanlarda Avrupa’nın da tesiriyle bazı ailelerde kaç-göç terk edilmişti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, kaç-göç tavsadı. Erkekler cephede olduğu için, kadınlar onların işini yapmaya başladı. İstanbul belediyesi, Gülhane Parkı’nda karışık oturmaya izin verdi ise de, Enver Paşa bir tezkere yazarak bunu men etti. Artık ok yaydan çıkmıştı.
Cumhuriyet, artık yeni bir devri haber veriyordu. 1923’deki Adana ziyaretinde bir grup hanım, Latife Hanımı davet edince, Reisicumhur, “Benim bulunmayacağım yerde, eşim de bulunmaz!” demişti. Böylece harem-selâmlık ve tesettür tatbikatının sonu geldi. Aralık 1923’te tramvaylardaki perdeler kaldırıldı. Artık umumi yerlerde hanımlara ayrı mekânlar tarihe karıştı. Bodrum türküsünde ne diyor: “Çekirgem uçmaz oldu/Kanadın açmaz oldu/Şu zamane kızları/Erkekten kaçmaz oldu.”
Bir kesim bu yeni modaya mukavemet ettiyse de; çokları “Baktın zamane uymadı, sen uy zamaneye” diyerek yelkenleri suya indirdiler. Şimdi de evde, sokakta, işte beraber iken, Allah’ın evinde neden erkeklerle ayrı olduğunu merak eden hanımlar, nedense tersini sorgulamayı pek düşünmemektedir.
Kadın cemaati
Dinin emirlerinin yeni tebliğ ediliyor olması sebebiyle Allah Resûlü aleyhisselâm ilk zamanlar kadınların câmiye gelmesine müsaade etmişti. Ancak erkekler saf tuttuktan sonra çocuklar, bunların da arkasında kadınların durmasını emretmiş; “Erkekler safının en hayırlısı birinci saf; kadınların safının en hayırlısı ise en son saftır” buyurmuştu. (Müslim, Ebu Dâvud, Tirmizî, Nesâî). Cemaatle namaz bitince, kadınlar erkeklerden önce çıkabilsin diye, Resûlullah bir müddet oturup, sonra kalkardı. (Buhârî, Nesâî, Ebû Dâvud)
Din bilgileri yayılınca, artık Hazret-i Peygamber hanımların cemaate gelmesini istemedi. Kendisine “Seninle namaz kılmayı seviyorum ya Resûlallah” diye arzeden Ümmü Humeyd’e, “Biliyorum. Şu var ki, kendi evinde kılacağın namaz, mescide kılacağın namazdan daha hayırlıdır. Kadınların en hayırlı mescidleri, evlerinin en tenha köşesidir” buyurdu (Müsned, İbni Hüzeyme, İbni Hibbân). Bu hanım vefatına kadar hep evinde namaz kıldı.
Hazret-i Peygamber, bir cenazede rastladığı hanım topluluğuna, “Sevap için geldiniz; günahla dönün!” buyurmuştu (İbni Mâce). Hazret-i Âişe der ki: “Resûlullah, kendisinden sonra kadınların ne âdetler çıkardığını görse idi, Benî İsrâil'in kadınları men edildiği gibi mutlaka onları men ederdi”. (İbni Âbidîn)
Bu sebeple Abdullah bin Ömer, Cuma namazı için câmiye gelen hanımlara “Ey hanımlar, buradan çıkıp evlerinize dönseniz, sizler için daha hayırlıdır” buyurdu (Taberânî). Cuma namazı, kadınlara farz olmadığı gibi; cemaatle namaz da yalnızca erkekler için sünnet-i müekkededir.
İmam Ebû Hanîfe, ilk zamanlar çok yaşlı hanımların öğle ve ikindi namazı dışındaki namazlarda cemaat için câmiye gelmesini câiz; bunun dışındakileri mekruh görmüşken, sonradan kendisine fetva soran ihtiyar bir hanımı cemaate gitmekten men etmişti. Zaman bozulduğu için hanımların cemaate gelmeyip namazını evinde kılması hususunda icmâ meydana geldi. (İbni Âbidîn)
Emevî İslâmı mı?
İlk zamanlarda hanımlar, Resûlullah’ın huzuruna çıkıp, dinî müşküllerini danışırlardı. Hicret’in 6. senesinde, hicab âyeti gelince, artık kadınlarla görüşmedi. Zevceleri vasıtasıyla suallerine cevap vermeye başladı. Bu âyet-i kerimede meâlen, “Kadınlara bir şey soracağınız, onlardan bir şey isteyeceğiniz zaman, hicab (perde) ardından isteyin. Bu sizin de, onların da kalbleri için daha hayırlıdır” buyurulur (Ahzâb, 53).
Zevceleri Ümmü Seleme anlatıyor: “Meymûne ile birlikte Resûlullah’ın yanında idik. Abdullah ibni Ümmi Mektum izin isteyip içeri girdi. Resûlullah bunu görünce bize, ‘Perde arkasına çekiliniz!’ buyurdu. ‘O âmâdır, bizi görmez’ dedim. ‘Siz de mi öylesiniz?’ buyurdu.” (Tirmizî, Ebû Dâvud, Müsned).
Bu sebeple İslâm tarihinde sosyal hayat artık hep böylece tanzim olunmuştur. Câmilerde, kadınların erkeklere karışmadan ibadet edebilmesi için hanımlar mahfili bulunur. Nitekim Yahudi havralarında; ayrıca Ermeni, Süryani gibi Şark Hristiyanlarının kiliselerinde de böyledir. Sosyal hayatın çok safhasında hanımlarla erkeklerin birbirine karışmadan yaşaması, bazıları “Emevî İslâmı” diye burun kıvırsa da, hicab âyetlerine ve Asr-ı Saadet’teki tatbikata dayanır.
.MEZARLARI BİLE OLMAYAN OSMANOĞULLARI
Sürgünde acılar için bir hayat yaşayan Osmanlıları, ölümden sonra da başka sıkıntılar bekliyordu. İslâmî usullerle Müslüman mezarlığına gömülebilmek, hepsine nasip olmamıştır.
16 Nisan 2018 Pazartesi
16.04.2018
Sürgünde acılar için bir hayat yaşayan Osmanlıları, ölümden sonra da başka sıkıntılar bekliyordu. İslâmî usullerle Müslüman mezarlığına gömülebilmek, hepsine nasip olmamıştır.
Sultan Vahîdeddin'in cenazesi
Ölüm bir kurtuluştur. Ya geride kalanlar? Ya cenaze ne olacak? Sürgünde ilk vefat eden yetişkin hânedan mensubu Sultan Vahîdeddin’indir. San Remo esnafına olan 60 bin liretlik borç sebebiyle, tabutuna ve evdeki eşyasına alacaklılar tarafından haciz konuldu.
Şuradan buradan toplanan paralarla haciz kaldırıldı. Cenaze, Fransız işgalindeki Şam’a defnedilmek üzere, gemiyle Beyrut’a yollandı. Burada Fransa’dan izin beklendi. Artık kokmaya başlayan cenaze Şam’a götürüldü. Neredeyse bütün Şam halkının iştirak ettiği kalabalık bir askerî merasimle Kanunî Sultan Süleyman’ın yaptırdığı câminin avlusuna defnedildi.
Sonra hânedandan vefat edenlerin de gömülmesiyle burası bir aile kabristanı hâlini aldı. Son derece ruhâniyetli bir yer olan hazîreye senelerce hizmet eden bekçi Ebu Süleyman, kabristanda asla böcek ve haşerat bulunmadığını hayretle gördüğünü bizzat bu satırların yazarına söylemiştir.
Şehzâde Orhan Efendi'nin cenazesi
Umumi bir çukur
Halife Abdülmecid Efendi 1944’te Paris’te vefat etti. Kızı Dürrişehvar Sultan, babasını Türkiye’ye defnetmek için çok uğraştı. Ama bir netice elde edemedi. Senelerce Paris Câmii bodrumunda bekletilen cenaze, 10 yıl sonra Medine-i Münevvere’ye götürülerek bir akşam Cennetü’l-Bakî’ye defnedildi. Vehhâbîler mezar yaptırmaya izin vermediği için, son halifenin kabri belli değildir.
Ekserisi Avrupa’da yaşayan hânedan efradı vefat ettiğinde, dinî kâideler çerçevesinde hazırlanıp defni hep bir mesele olmuştur. Bazılarının namazı limandan temin edilen birkaç Afrikalı Müslüman eşliğinde kılınmış; bazısı gayrımüslim kabristanına defnedilmiştir.
Kimsesizler mezarlığına gömülenler az değildir. Mesela Sultan Abdülhamid’in oğullarından Fransa’da bir parkta açlıktan ölmüş halde bulunan Nuri Ahmed Efendi’nin kabri yoktur. 1994’te vefat edip Nice kabristanına gömülen Orhan Efendi’nin kabri, belediye mevzuatı gereği 200 euroluk teminat ödenemediği için, 2010 senesinde açılarak kemikleri umumi bir çukura atılmıştır.
Şehzâde Orhan Efendi'nin kemiklerinin atılığı umumi çukur
Ne mes’ud ölümmüş!
Sultan Abdülaziz’in torunu Ahmed Tevhid Efendi, 1966’da Beyrut’ta vefat etti. Na‘şı günler sonra bulundu. Bozulmaya başlamıştı. Kimsesizlere ait toplu bir mezara defnedildi. Kaldığı bir göz odanın kirasını ödeyemediği için, saati ve yüzüğü ev sahibinde rehin kalmıştı. Sonradan vefatı haber alan Fransa'daki kardeşi Mahmud Şevket Efendi’nin teessürünü gören bir komşu Fransız ailesi, mezarını yaptırması için 15 bin frank teklif etmesin mi?
Mahmud Şevket Efendi anlattı: “Merhum Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi Mısır’da vefat ettiğinde üzülmüş, ağlamıştık. Meğer o ne mes’ud ölümmüş! O zaman biz bunu anlayamadık. Çünki biz de Mısır’da yaşıyorduk. O son yolculuğa Türk çocuklarının elleri üstünde taşınan, Türk bayrağına sarılı bir tabutla çıkmak... Mezara tekbirler, tehlillerle konulmak... Müslüman bir beldede, bir Müslüman mezarlığına gömülmek... Peki ben burada [Güney Fransa] ölürsem ne olacak biliyor musunuz? Bir kere cenazemi yıkayan bulunmayacak! Burada bir tek Müslüman bulunmaz. Cesedim çan sesleriyle kaldırılıp, bir Hristiyan mezarlığına defnedilir. Off! Aman Allah’ım çıldıracağım.” Gerçekten de böyle oldu. Cenâzeyi kızı Nermin Sultan yıkadı. Gerisi korktuğu gibi oldu.
Sultan Vahîdeddin'in cenaze merasimi
Mezarı bile yok!
Sultan Hamid’in kızı Zekiye Sultan, Fransa Pau’da, ev sahibinin acıyarak kira almadığı köhne bir pansiyon odasında vefat etti. Cenazesi bir Müslüman memlekete götürülmek üzere bir kilisenin bodrumunda kaldı. İki sene sonra kimsesizler mezarlığında bir çukura atılmıştır. Boğaz Köprüsü’nün altında bugün Reina’nın bulunduğu yerde 110 hizmetkârın çalıştığı muhteşem bir yalısı bulunan, her ay fakirlere binlerle altın dağıtan Sultan’ın bir mezarı bile yoktur.
Sultan Hamid’i bir başka kızı Naime Sultan, Arnavutluk’ta bir Nazi toplama kampında tifodan öldü. Beraberindeki dört cariye, Sultan’ı teçhiz edip bir köy mezarlığına defnettiler. Sultan Mecid’in torunu İbrahim Tevfik Efendi, Nice’de sefalet içinde öldü. Kimsesizler mezarlığında bir Hristiyanın yanına atılıverdi. Oğlu Burhaneddin Cem Efendi’ye bu da nasip olmamış; Amerika’da bir krematoryumda yakılmıştır.
Şehzâde Abdülkerim Efendi'nin new York'taki kabri başında torunu Orhan Efendi
3 defa nakledilen mezarlar
Zevci 1937’de Paris’te vefat eden Ayşe Sultan, o sırada Paris’te bulunan Cezayirli âlim Sidi Kaddur Ben Gabrit’in yardımı ile Afrikalılara mahsus Bobigny Mezarlığı’na defnetti. Bundan sonra hânedandan Paris’te ölenler hep buraya defnedildi.
İskenderiye’de vefat eden hânedan efradının haylisi, Prens Ömer Tosun Paşa’ya ait türbenin hazîresine defnedilmiştir. Nâsır zamanında, yol geçme bahanesiyle türbe tahrib edildi. Buradaki hânedan kabirleri Kâhire’deki Abbasiye’ye naklolundu. 1952'deki bulvar inşaatı bahanesiyle bunlar da kaldırılarak, Afifi’ye nakledildi. 1961'de Hulvan otobanı vesilesiyle buradan da alınıp harap hâldeki Hıdiv Tevfik Türbesi'ndeki bir mezarın içine topluca konuldu.
Paris'te Şehzâde Abdürrahim (solda) ve Nureddin (ortada) Efendiler
Babam olmadan asla
1952 ve 1974 tarihli kanunların akabinde memlekete dönebilen hânedan ferdlerinin bazısı vefat ettiklerinde, bakanlar kurulu kararıyla dedelerinin türbe veya hazîresine defnedilme hakkı kendilerinden esirgenmemiştir. Bunda da hükûmet, cenaze merasiminin sessiz sedasız olmasını şart koşmuştur. Buna rağmen ömrünün çoğunu yurt dışında geçirip, 2009’da İstanbul’da vefat eden hanedan reisi Ertuğrul Osman Efendi’nin Sultanahmed Câmii’nden kalkan kalabalık cenazesine devlet ricalinden de iştirak edenler olmuştur.
1969’da İstanbul’da vefat eden Sabiha Sultan, babası Sultan Vahîdeddin sürgünde vefat ettiği için, bir padişah türbesine gömülme teklifini kabul etmedi. Âşiyan kabristanındadır.
Sultan Abdülhamid’in son vefat eden zevcesi Behice Sultan, Napoli’de sürgünde iken, hanedan efradının çoğunun medfun bulunduğu Yahya Efendi’ye defnedilmesini, tabutunun arabaya konmamasını vasiyet etmişti. Bu hâlis duası kabul oldu. İstanbul’a dönüşünden birkaç ay sonra vefat edip, kalabalık bir cenaze merasimi ile omuzlar üzerinde Yahya Efendi’ye defnolundu. Halk, vefasını böyle gösterebildi.
Hânedandan sürgünde ilk vefat eden Abdülkadir Efendi’nin kızı Bidar Sultan olmuştur. Yolda soğuktan hastalanan birkaç aylık bebek, Budapeşte’de Gülbaba’ya gömülmüştür. Sofya’da bir hava bombardımanı esnasında kalp krizi geçirerek vefat eden babasının kabri belli değildir. 1949’da Amerika’da ölen Şehzade Burhaneddin Efendi’nin cenazesi gemiyle İstanbul’a getirilmişse de, izni verilmeyince gemi rotasını Şam’a çevirmiştir
.ANKARA MECLİSİ DUALARLA, KURBANLARLA AÇILMIŞTI
23 Nisan 1920’de vatanı düşmandan, padişahı esaretten kurtarmak üzere açılan Ankara Meclisi, birkaç sene sonra padişahın da ipini çekmişti.
23 Nisan 2018 Pazartesi
23.04.2018
1918, Osmanlı Devleti’nin felâket yılıdır. Ordu mağlup olmuş; İstanbul ve bazı Anadolu şehirleri fiilen işgal edilmiş; meclis feshedilmiştir. Halk galeyan hâlinde; düşmana mukavemet için cemiyetler toplamaktadır. Saray, bu cemiyetleri tek elden idare ederek, müttefiklere karşı elinde bir koz tutmayı düşünmektedir. Bu işi yapmak için Anadolu’ya gönderilmek üzere seçilen kişi, padişahın yaverlerinden, yani askerî müşavirlerinden Mustafa Kemal Paşa’dır.
Anadolu mukavemeti, Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti adıyla birleşti. Sivas Kongresi’nde Kemal Paşa riyasetinde bir temsil heyeti seçildi. Ankara hükümetinin nüvesi budur. Ayrıca seçimlerin yenilenmesi kararı çıktı. Ancak temsil heyeti, içten içe seçime karşıydı. Zira yeni meclis toplanınca, temsil heyetinin işi bitecekti. Bu sebeple Kemal Paşa, meclisin İstanbul’da değil, işgal edilmemiş merkezî bir şehir olan ve demiryolu geçen Ankara’da toplanmasını ister; fakat muvaffak olamaz. Başka bir yol izler.
Planlı bir oyun
1919’da yapılan seçimlerde, Ankara’daki yeni hareket, İttihatçılarla anlaşarak kendi yandaşları dışında kimsenin seçime katılmasına izin vermedi. İki kişi dışında, 140 mebusun hepsi Ankara’nın namzetiydi. Mustafa Kemal, meclise seçildi; ama gitmedi.
İstanbul’da toplanan Meclis-i Meb’usân, vatanın her ne şekilde olursa olsun müdafaasına dair meşhur Misak-ı Millî’yi kabul edince, 16 Mart 1920’de İngilizler meclisi dağıttı. Aslında bu, Mustafa Kemal Paşa’nın planlı bir oyunundan başka bir şey değildi. Nitekim Mustafa Kemal Paşa, İngilizler'in meclisi dağıtacağını gayet iyi biliyordu. Böylece meclisin Ankara'da toplanması üzerinde hiçbir tereddüt ve münakaşa kalmayacaktı.
Nitekim Mustafa Kemal Paşa'nın Istanbul meclisine gönderdiği mebus Rauf Orbay hatıralarında, canını ortaya koyarak İngilizler'i Meclis-i Mebusanı basmaya ikna ettiğini ve bunu Mustafa Kemal Paşa ile önceden kararlaştırdıklarını söylemiştir.
İşi, Ankara’dan gönderilen Rauf Bey (Orbay) yürütmüştü. Böylece İngilizler tahrik edilmiş; meclis dağıtılmıştır. Mebusların ileri gelen birkaçı İngilizlerce Malta’ya sürülmüş; bir kısmı Ankara’ya kaçmıştır.
Ankara’nın istediği de budur. Böylece Ankara, mukavemetin merkezi; Mustafa Kemal de münakaşasız lideri hâline gelmiştir. Bir yandan padişaha hürmetkâr; ama İstanbul hükûmetlerini ağır itham eden bir politika takip edilmiş; böylece Anadolu vilâyetleri, yavaş yavaş Ankara’ya bağlanmıştır.
Meşveret ile
Bu sefer meclis, 23 Nisan 1920’de, Ulus’taki İttihat ve Terakki Lokali olan iki katlı yeni binada 115 kişiyle toplandı. Meclisin açılışı mübarek Cuma gününe getirildi. Açılmadan evvel, Hacıbayram Câmii’nde namaz kılınıp, dua edildi. Kurbanlar kesildi, Buhariler okundu. Meclis salonunun duvarında, “Onların işi meşveret iledir” mealindeki âyet-i kerime asılıydı.
Meclisin reisliğine Mustafa Kemal getirildi. İlk konuşmasında, padişahı öven ve kendilerinin onun itaatkâr kulları olduğunu beyan eden bir konuşma yaptı: “İnşaallah padişah-ı âlempenah efendimiz hazretlerinin sıhhat ve âfiyetle ve her türlü kuyûdât-ı ecnebiyyeden âzâde [ecnebi baskısından kurtulmuş] olarak taht-ı hümâyunlarında dâim kalmasını eltaf-ı ilahîden tazarru eylerim [Allah’tan dilerim].”
Böylece hareketin bir isyan olduğuna dair bazılarının şüphesi de giderildi. Meclis, 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu ile yasama ve yürütme gücünü elinde tuttuğunu deklare etti. Bunda olmayan meseleler için, Osmanlı Kanun-ı Esasî’si tatbik olunuyordu. Meclisin, İstanbul’dakinin devamı gibi davrandığı şuradan bellidir ki, ilk olarak, önceki meclisin tamamlayamadığı ağnam vergisi ile alâkalı teklifi görüşmeye açmıştır.
Meclis Hükümeti adı verilen bu sistemde, parlamento güçlüdür; meclis çatısı altında faaliyet gösteren bir komisyon, kabine gibi icra işlerini yürütür. Ayrıca hükümet ve devlet reisi yoktur. Rousseau’nun tesirindeki Kemal Paşa, kuvvetler ayrılığına şiddetle karşıdır.
İlk mecliste toplantı salonu. Arkada "Onların işleri meşveret iledir" mealindeki âyet-i kerime yazıyor.
Neo-İttihatçılık
Meclis mensuplarına artık mebus değil, milletvekili denilmektedir. Bunların bir kısmı dağıtılan İstanbul meclisinin âzâlarıdır. Bir kısmı da taşralardan tayin veya seçim suretiyle gelmiştir. Seçildiği halde gelmeyen veya gelemeyenler de vardır. Mecliste, silah mukabili Ruslara devredilen, Batum temsilcileri bile vardır.
İttihat ve Terakki diktatörlüğünden yeni çıkıldığı için, taşrada yalnızca bu fırka teşkilatlanma imkânı bulmuştur ve güçlüdür. Bu sebeple milletvekillerinin tamamına yakını bu zihniyettedir. Ankara Hareketi, bir manada Yeni-İttihatçı bir hareket olarak görülmüştür. İstanbul’un Ankara’ya karşı temkinli duruşunun ve halkın bitmez tükenmez isyanlarının bir sebebi de budur.
Meclisin % 13’ü sarıklıdır. Ama bunların ekserisi İttihatçı veya Modernist olduğu için, inkılapçılıkta diğerleriyle yarışmışlardır. Mesela saltanatın kaldırılması teklifini veren bir tekke şeyhidir. Nüfusun hâlâ mühim bir kısmını teşkil ettiği halde, bir tane bile gayrımüslim milletvekili yoktur. Bu da meclisin demokratikliğine gölge düşüren başka bir husustur.
İlk mecliste siyasî partiler mevcut değildir. Ama mecliste Mustafa Kemal’e sadık Birinci Grup ile şahıs diktatoryasına karşı çıkan İkinci Grup vardır. Resmî tarihin aksine bu ikinciler, muhafazakâr ve cumhuriyet düşmanı değildir. Olabildiğince liberal ve demokrattır. Ekserisi Envercidir. Onun gelip hareketin başına geçmesini hayal etmektedir. Cumhuriyet devri muhalefetinin nüvesini teşkil eder. Terakkiperver Fırka, Serbest Fırka, Demokrat Parti, hep bunlar arasından yeşermiştir.
Kız gibi meclis
1921’de askerî vaziyet kritikleşince, meclisin salâhiyetleri başkumandan sıfatıyla Kemal Paşa’ya devredilmiş; 1922’deki üçüncü uzatmadan sonra bu salâhiyeti geri almak isteyen meclise meydan okuyarak devletin fiilî hâkimi hâline gelmiştir. Böylece duvardan “Onların işleri meşveret iledir” âyeti indirilip, yerine “Hâkimiyet milletindir” yazısı asılırken, gerçekte aksi olmuştur
Böylece 23 Nisan 1920’de vatanı düşmandan, padişahı esaretten kurtarmak üzere açılan Ankara Meclisi, birkaç sene sonra padişahın da ipini çekmiş; sivil bir darbeyle rejimi tamamen değiştirmiştir. 29 Ekim 1923’te de cumhuriyetin ilanıyla, İstanbul’daki halifenin devletin başı olmadığı deklare edilmiştir.
Buna rağmen, sonradan Halk Partisi adını alacak olan Birinci Grup, zaman zaman o kadar sıkıştırılmıştır ki, saltanatın kaldırılması, Lozan’ın kabulü çok zor olmuştur. Muhalifler bazen tehditle, bazen yok edilerek sindirilebilmiştir. Nitekim II. Grup lideri Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey, muhafız alayı kumandanı Topal Osman tarafından öldürülmüştür.
Bundan yılan Mustafa Kemal Paşa, kız gibi bir meclis istemiş (İsmail Habip Sevük, Atatürk İçin, s. 53); 1920 meclisi “yıprandığı” gerekçesiyle feshedilerek, 1923’te isimlerini Halk Partisi’nin tesbit ettiği yeni bir meclis toplanmış; ertesi sene de yeni bir binaya taşınmıştır. Büyük Önder’in talimatları istikametinde inkılâpları yapacak olan meclis, artık budur. Karabekir bu meclisi, yaverleri, emir zabitleri, hatta alaylılarıyla bir askeri karargaha benzetir. (Paşaların Kavgası, 230).
.KANA BOYANAN REŞAD ALTINLARI…
Haksız yere idama mahkûm edilen damadını kurtarmak için Sultan Reşad’a yalvaran Münire Sultan’ın annesi, en son “Ak sakalın kana boyansın inşallah!” diye haykırdı.
30 Nisan 2018 Pazartesi
30.04.2018
“Haksız yere idama mahkûm edilen damadını kurtarmak için Sultan Reşad’a yalvaran Münire Sultan’ın annesi, en son “Ak sakalın kana boyansın inşallah!” diye haykırdı.
Sultan Reşad tahta çıktığı günlerde bahriye üniforması ile
27 Nisan 1909, Sultan II. Abdülhamid’in hal’ edilip, yerine biraderi Reşad Efendi’nin, tahta çıktığı tarihtir. Bu hâdise, aynı zamanda, Osmanlı Devleti’nin fiilen yıkıldığı tarih sayılır.
Saltanatı, tarihte ilk defa, Küçük Said Paşa’nın işgüzarlığıyla, mecliste reye sunulmuş; güya seçimle tahta çıkmıştır.
Sultan Hamid’i tahttan indirmeye Selânik’ten gelen Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girişi, sanki şehrin ikinci fethi imişcesine, âyândan ferik Sami Paşa’nın teklifi ile Sultan Fatih’e nazire olarak Sultan V. Mehmed adını almıştır.
Sultan Reşad, Avusturya İmparatoru Karl ve Enver Paşa
Büyük iyilik
Sultan Reşad, Sultan Abdülmecid’in peşpeşe tahta çıkan 4 oğlundan üçüncüsüdür. Çok güzel bir hanım olduğu rivayet edilen annesi Gülcemal Kadınefendi’yi 7 yaşında kaybetmişti. Bu isim, yıllar sonra meşhur bir mektep vapuruna verilmiştir.
Reşad Efendi, Sultan Abdülhamid zamanında veliahd sıfatıyla, Beşiktaş’ta bugün Resim Müzesi olan Veliahd Dairesi’nde yaşadı. Arada bir kendi mülkü olan Balmumcu Çiftliği’ne giderdi. Bütün şehzâdeler gibi, hatta pozisyonu sebebiyle onlardan biraz daha fazla kontrol altında yaşadı. Çok bâdireler atlatmış, nice darbe teşebbüsleri yaşamış Sultan Hamid, biraderini hep gözaltına tuttu. “Ben biraderi halka göstermemekle kendisine çok büyük bir iyilik yapıyorum” derdi. Bu sözün hikmeti yıllar sonra ortaya çıktı.
Reşad Efendi, 33 senelik veliahdlikten sonra, 1909’da 65 yaşında tahta çıktı. En yaşlı tahta çıkan padişahtır. Yurt dışına seyahatler yapmış; iyi yetişmiş; çok okumuş; genç yaşta tahta çıkmış ve çok tecrübe kazanmış ağabeyinin donanımından mahrumdu. Onun hilafına Yıldız’da değil, Dolmabahçe Sarayı’nda oturdu. Ama Meşrutiyet padişahının sarayı, artık sessiz gösterişsiz bir rezidanstan ibaretti. İttihatçılar, yeni padişahın maiyetini, itimat ettikleri kişilerden teşkil ettiler. Mabeynciliğe Lütfi Simâvî, başkâtipliğe de Hâlid Ziya Uşaklıgil getirilmiş; her ikisi de hatıralarını yazmıştır.
Sultan Reşad ve oğulları Ziya ve Hilmi Efendiler
Gövde gösterisi
Saltanatı, İttihatçıların hâkimiyetine rastladığı için hakkıyla hükûmet edebilmiş değildir. İhtiyar ve sessizdi. Ortalığı kana boyayanların hâlini görüyordu. Ama bunlar karşısında âciz bir kukla hâlinde idi. Bununla beraber 1911 tarihinde Arnavut isyanı kopup, hükümet büyük kuvvetle isyanı önleyemeyince, hasta hâliyle Kosova’ya gidip, 522 sene evvel dedesinin zafer kazandığı sahrada, yüzbin Arnavut ile namaz kılarak huzuru temin etti. Böylece İttihatçıların 82 taburla yapamadığını Sultan Reşad, bir gövde gösterisi ile temin etti.
Zamanı harpler, mağlubiyetler ve felâketlerle geçti. Nice vatan toprakları elden çıktı. Sonraki nesil kendisini en çok ismini taşıyan altınlardan tanır. Şaşılacak bir şeydir ki, kocalarını, babalarını, oğullarını cephelerde kaybeden kadınların gerdanını ve alnını süsleyen Reşad altınları, o kadar rağbet görmüştür ki, ayar ve ağırlıkça diğerlerinden farklı olmamasına rağmen, daha pahalıdır.
Dört müttefik hükümdar (Alman, Avusturya, Osmanlı ve Bulgaristan)
Seni de asarlar, beni de…
Komitacılar, 1913’te sözlerini dinlemeyen sadrazam Mahmud Şevket Paşa’yı öldürttüler; sonra da bu bahaneyle bütün muhaliflerini tepelediler. İstanbul’da günlerce darağaçları kuruldu. Tunuslu Hayreddin Paşa’nın oğlu ve Münire Sultan’ın zevci olan Salih Paşa da idama mahkûm oldu. Münire Sultan, masum kocasını kurtarmak için çok çırpındı; idam kararını imzalamaması için amcası Sultan Reşad’a yalvardı. “Kızım, onlar seni de asarlar, beni de asarlar” diye mukabele eden padişah, başkalarıyla beraber Salih Paşa’nın da idam kararını imzaladı.
Bu hâdise, millet ve hânedan nezdinde Sultan Reşad’ın itibarını çok zedeledi. Hayata küsüp, amcasıyla hiç konuşmayan ve ömrü boyunca koyu renk elbisesini üzerinden çıkarmayan Münire Sultan’ın annesi, Padişah’a, “O aksakalın kana boyanır inşallah!” diye beddua etti. Dediği gibi oldu; çok kan döktü diye dedesi Sultan Mahmud’u; kardeşlerini bir günde idam ettirdi diye ceddi Sultan III. Mehmed’i kınayan padişahın aksakalı, milyonlarca masumun kanıyla boyandı.
Müstebid diye suçlanan Sultan Hamid, hak edenler için bile tek bir idam hükmü imzalamamışken; karıncayı incitmekten çekinen meşrutiyet padişahının devrinde, suçlu-suçsuz niceleri darağaçlarında sallandırılmış; siyasî cinayetlerle muhalifler temizlenmiş; kötü idare edilen muharebelerde yüzbinlerce vatan evladı can vermiştir.
Sultan Reşad, Alman Kartalı'nı pençelerinde...Punch Magazine
Ne yapayım?
Mabeynci Lütfi Simâvî der ki: “Temiz kalbli, iyi niyetli idi; zayıf idareli, dünya siyaset ve ahvalinden habersizdi. Yalnız padişah değil halife olduğunu ve milletin kendisinden çok şeyler beklediğini takdir ederek devlet işlerine gerektiği zamanlarda el koysaydı, birçok felaketlerin önüne geçebilir; hataları önlerdi. Yazık ki bunları yapabilecek biri değildi”. Padişah, “Ne yapayım, beni dinlemiyorlar” diye kendisini müdafaa etmiştir.
Ağabeyinin meziyetlerinden, hele cesaretinden mahrumdu. Düşman İstanbul yaklaştığı sırada, İttihatçılar payitahtı İstanbul’dan taşımak ve padişahı Konya’ya nakletmek istemişlerdi. Hapis bulunduğu Beylerbeyi Sarayı’nda bunu işiten Sultan Hamid, “Elinde kılıç can veren Bizans imparatoru kadar da olamaz mısın?” diyerek uzaktan biraderini ikaz etmiş; bunun üzerine projeden vazgeçilmiştir. Âkif bile der ki, “Abdülhamid, kardeşinin boynuna bir ip takıp halkın içinde gezdirse, ey millet, benden sonra başa geçecek budur deseydi, belki tahtından olmazdı!”
..HABERİM YOKTU BENİM HİÇBİR ŞEYDEN!
“Bir oğlumuz oldu” diyordu Enver Paşa kabine toplantısına girdiğinde gülerek. Harbe girildiğinden, ne sadrazamın, ne de padişahın haberi vardı.
7 Mayıs 2018 Pazartesi
7.05.2018
“Bir oğlumuz oldu” diyordu Enver Paşa kabine toplantısına girdiğinde gülerek. Harbe girildiğinden, ne sadrazamın, ne de padişahın haberi vardı.
“Sultan Reşad ölümden değil, fakat tahttan indirilmekten çok korkardı.” Tanıyanlar böyle diyor. Üç padişahın tahttan indirildiğini ve başlarına gelenleri gördüğü için bu tabiidir. Ama bu sebeple, haysiyet-şikest derecede irade gevşekliği göstererek, İttihatçıların kötü emellerine âlet olmuş; tarihte çok kötü bir nam bırakmıştır. İttihatçıları hiç sevmeyen son devir ulemasından Abdülhakîm Arvâsî hazretleri, padişahın türbesini ziyaretinde, “Aah, senin de çok kabahatin var!” demekten kendisini alamamıştır.
Sultan Hamid, evvelce biraderiyle yakınlık kurmak istemiş; hatta kızını, oğluna vermeyi düşünmüştü. Fakat Jön Türklerle irtibatını haber alınca, kendisinden hep şüphe etmiş; buna mukabil, kendisinden, mavi gözlerinden dolayı nazarından korktuğu için uzak durduğu dedikodusu yapılmıştı. Sultan Hamid, Meşrutiyet’in ilanından sonra Reşad Efendi’nin el altından Serbesti gazetesini destekleyerek, kendisi aleyhinde neşriyat yaptırdığını söyler.
Jön Türk isyanında saraya çağırıp, “Bu senin başının altındandır birader” diye yakasına yapıştığında; Reşad Efendi gayet sakin, “Sizin idarenizin neticelerindendir” diye cevap vermişti. Tahta çıktıktan sonra, kendisine bir mesele arzedildiğinde, “Birader de hiçbir şeye bakmamış ki” dermiş.
Süleyman Nazif, Talat Paşa hakkındaki yazısında der ki: “9 sene iki ay zarfında hakiki hükümdar Talat Paşa idi. İstediği gibi emretti, nehyetti, yıktı, yaktı. Ne kendisinden hesap soran bir padişah vardı, ne yaptıklarının aslını anlamaya cür'et eden bir millet. Şiddeti hem padişahı korkutmuştu, hem de mebusları. Yüklenenin altında çöküp kalmış olan zavallı Sultan Reşad, kendisini Allah’ın değil, Talat Paşa'nın gölgesi zannediyordu.”
Felâketlerle dolu 9 senelik saltanatı esnasında, sadece ağabeyi Sultan Hamid’in ortadan kaldırılması teklifine; bir de Esvabcıbaşı Hakkı Bey’in uzaklaştırılması talebine direnmiş; bunun dışında her hususta komitaya boyun eğmiştir. “Meşrutiyet devrinde işe karışacak olsam, biraderin suçu neydi?” dermiş. Refik Hâlid’in de dediği gibi, arada Sultan Reşad olmayıp da, Sultan Hamid’den sonra Sultan Vahîdeddin tahta çıksaydı, belki de İttihatçıların hatalarını önleyecek, felâketlerin önüne geçip, devleti asrının güçlü devletleri arasına sokacak kudret ve kıymette idi.
Sultan Reşad Cuma selâmlığında
Masadan kaldırma
Ortadan uzun, mavi gözlü, sarışın idi. Mavi gözlü tek padişahtır. Bu sebeple olsa gerek, fazla ışığa dayanamaz; elektrikten hoşlanmazdı. Mesanesindeki taşı aldırmış; böylece tarihe ameliyat olan tek padişah olarak geçmiştir. Ameliyat masasına yatarken, “Ey büyük Allahım, eğer ben milletim ve vatanım için hayırsız ve bahtsız isem, beni şu ameliyat masasından kaldırma” diye dua etmiştir. Milletin başına takdir edilmiş belâlar varmış ki, duası kabul olunmamıştır.
İçlerinde Alman ve Avusturya hükümdarlarının da bulunduğu çok ecnebi misafiri kabul etti. İlk bayramlaşma merasiminde bazı ilerici(!) meb’uslar, padişahın tahtının saçağını âdet olduğu üzere öpmeyi reddedip, başlarını eğmekle iktifa etmişti. Herkesin ayıpladığı bu tavrı, padişah sineye çekti. Rıza Tevfik yıllar sonra kaleme aldığı manzumesinde, “Saçak öpmeyenler secde ettiler âsi bir zâbitin pis külahına!” mısralarıyla terennüm edecektir.
Şiirden anlardı. İyi Farsça, orta derecede Arapça ve Fransızca bilirdi. Pek ibret almamış olsa da tarihe çok meraklıydı; tarihî hâdiseleri teferruatına kadar bilirdi. Trakya askerî manevralarında, yorucu ve bunaltıcı seyahate rağmen, kendisini hep neşeli ve memnun gören başkâtip Halid Ziya der ki: “Bu ihtiyar padişahın ecdaddan gelme öyle bir azim ve inad sermayesi vardı ki, her zorluğa tahammül kuvvetini veriyordu.” Monarşi, işte böyle bir şeydir.
Sultan Reşad Çanakkale için dua ediyor
Haram olsun
Mevlevî tarikatine mensuptu. Dindardı. Ailesi ve maiyetinin de dinî vecibeleri yerine getirmelerini isterdi. Sultan Reşad, saray imamına, “Elhamdülillah Cenab-ı Hakk’a bir rek‘at bile namaz borcum yoktur” demiştir.
Birer levhaya “Namaz kılmayana ekmek ve tuzumu haram ediyorum” yazdırıp, sarayda her odanın kapısına astırmıştı. “Sarayda eskiden iki şey iyiydi, şimdi ikisi de bozuldu: Namaz ve yemekler” sözü de ona aittir. Şehzâde ve sultanların muallimesi Safiye Ünüvar, hatıralarında Sultan Reşad sarayını anlatır.
Son günlerinde imza için gelen kâğıtlara bakıp, “Bıraksalar da haysiyetimle ölsem” dermiş. Nihayet 9 yıllık saltanatı felâketlerle geçen Sultan Reşad, memleketin iflâs vesikası denilebilecek Mondros Mütârekesi’nin imzalanmasından az evvel şeker hastalığından vefat etti. Eyüp’te yaptırdığı ilkmektebin yanındaki türbesine gömüldü. Memleketteki son padişah cenazesi budur. Sur dışında medfun tek padişah da Sultan Reşad’dır.
Sultan Reşad ve Mahdumları
İfrat-Tefrit
Protokole pek meraklıydı. Ceketsiz ve fessiz kimseye çıktığı görülmemişti. Nâzik idi. Huzuruna kim girse, ayağa kalkıp önünü iliklerdi. Saraya yemeğe geldiğinde, “Bu adam yemek yemesini bilmiyor; bamya ile su içiyor” diye Enver Paşa’yı kınadığını, başkâtip Ali Fuad Bey anlatıyor.
Beylerbeyi’nde mahpus bulunan ağabeyi Sultan Hamid’e gönderdiği habercilere, kendisinden “zât-ı şâhâne” değil de, “biraderiniz” diye bahsetmelerini isteyerek incelik göstermişti. Tevâzuyu bazen ifrata vardırırdı. Çok ürktüğü, ama yüzüne güldüğü Mahmud Şevket Paşa’ya “arz-ı teşekkür ederim” demesini, maiyeti makamına münasip bulmamıştı. Zeki miydi, saf mıydı; tanıyanlar bu suale kolay cevap verememiştir.
Ağabeyi gibi sesi kalındı; düzgün ve edibâne konuşurdu. Latife yapmayı severdi. Bu sebeple görenlerde hep müsbet intiba uyandırmıştır.
Avusturya imparatorunu istasyonda karşılarken, “Bu yaştan sonra genç imparatoriçe ile aynı arabaya binerek kendime güldüremem” diyerek, imparatoru yanına almış; imparatoriçe, veliahd ile aynı arabaya binmiştir.
Cüz’i Maaş
Sultan Reşad’ın sadece üç oğlu vardı: Ziyâeddin, Ömer Hilmi ve sağlığında vefat eden Necmeddin Efendi. Sekiz çocuğu olan oğlu Ziyâ Efendi’ye, “Oğlum bu kadar çocuğu nasıl büyüteceksin?” diye sormuş da, “Bir kısmını biz; bir kısmını da Cenab-ı Hak büyütür. Gam çekmeyin babacığım” cevabını almıştı. Komitacılar, Hazine-i Hassa’ya el koydukları için, Sultan Reşad cüz’i bir maaşa mahkûm idi. Oğullarının bir meslek sahibi olmalarını arzu ederdi. Bu sebeple Ziyâeddin Efendi, tıbbiye mektebine yazılarak cildiye mütehassısı olmuştur. İkisi de sürgünde sıkıntı içinde yaşayıp vefat etmiştir.
Kapan secdeye!
Babacan padişahın âcizliği ortaya çıktıkça, tarihimizde ilk defa bir padişah, alay mevzuu olmuştur. Sultan Reşad’ın, kendisine oturduğu yerden gâzi unvanı kazandıran Çanakkale Zaferi için kaleme aldığı bir gazeli vardır. Buna tahmîs şeklinde bir nazîre yazılmış; şâiri bilinmeyen bu manzume halk arasında çok yayılmıştı.
Her kıt’anın ilk üç mısraını bu nazîre, son iki mısraını da Sultan Reşad’ın gazeli teşkil eder. Hayr-i dessâs (Entrikacı Hayri) sözü ile vakıfları tarumar eden Şeyhülislâm Hayri Efendi; dinsiz Musa ile de Mason şeyhülislâm Mûsâ Kâzım Efendi kasdedilmektedir (İsmail Hami Danişmend: Tarihî Hakikatler, I/180).
Haberim yoktu olup bitmiş olan şeylerden,
Mesnevîler okuyordum oturup ezberden,
Bir de baktım ki haber geldi bizim Enver’den,
Savlet etmişti Çanakkaleye bahr ü berden
Ehl-i İslâmın iki hasm-ı kavîsi birden
Milletin emdi kanın döndü o Enver domuza,
Şevket ü kudret-i şâhânemi çekti omuza
Çıkası gözlerini dikti bizim postumuza
Lâkin imdâd-ı ilahî yetişip ordumuza
Oldu her bir neferi kal’a-yı pulad beden
Dönmeler, Talât’ı da yendi kumar bezminde
Bitti haysiyet-i mâliye cihan nezdinde
Millet ekmek diye toprak yedi, lâkin zinde
Asker evladlarımın pişgeh-i azminde
Aczini eyledi idrâk nihâyet düşmen
Hele ol Hayr-i dessâs mefâsid-i girdâr
Etti evkâf-ı hümâyunumu paymâl-i hasar
Eyledi Bâb-ı Meşîhat’te de bir hayli mazar
Kadr ü haysiyyeti paymâl olarak etdi firâr
Kalb-i İslâma nüfuz eylemeye gelmiş iken
Ederek mahkeme-i şer’-i şerîfi ilgâ
Son halîfe beni kaydetdi bu tevhid-i kazâ
Şeyhülislâm-i âhir oldu o dinsiz Musa
Kapanıp secde-i şükrana Reşad eyle dua
Mülk-i İslâmı hüdâ eyleye dâim me’men
.GÖĞE YÜKSELEN KAPALI ODA
Kral, cellada sör unvanı verirse ne olur? Elcevap: Asansör olur. Şaka bir yana, darağacını andıran eski asansörler, insanı ürkütürdü.
14 Mayıs 2018 Pazartesi
14.05.2018
Pera Palas asansörü... Dün ve Bugün
Asansör, medeniyet alâmeti buluşlardan biri olarak görülüyor. İnsana, ışınlanmış gibi hissettiriyor. Kapılar kapanıyor; yer çekimi hissinde kayma oluyor; kapılar yeniden açılıyor; başka bir yer... Yürüyen merdivenden 10 kat daha emniyetli olsa bile, çok insan asansörden korkuyor.
Otobüsü, treni dakikalarca beklemeye alışık olduğu halde, asansörü birkaç saniye beklemeye dayanamayanlar için bir çare keşfedilmiş: Otel lobilerine veya apartman girişine tam boy ayna koymak. Bu, asansör bekleme müddetinin daha hızlı geçmesini temin eder.
15.asırdan iptidai bir asansör
Dükkân gibi
“Kral, cellada sör unvanı verirse ne olur? Elcevap: Asansör olur.” Vaktiyle dillerde dolaşan soğuk Amerikan esprilerindendi. Mamafih hareket eden kalın halatlarıyla asansör, ürkütücü gelirdi. Sanki binenleri yutup ipe çeken bir cellada benzerdi. Fazla değildi, çok az binada vardı. Şimdilerde yaşlı nüfus arttı. Ayakları ağrıyanlar için, asansörlü ev, tercih sebebi olsa da, doktorlar, sağlık için asansör yerine merdivenleri kullanmayı tavsiye ediyor.
Asansör yayılınca, acaba halvet olur mu meselesi bile akla gelmiş; din adamları, “Dükkân gibidir. Her an birisi binebilir. Halvet olmaz” diye cevap vermiş. Yine de kibar beyler, hanımlara öncelik verirken; eski zaman hanımları da, beyleri bekleyip, sonraki asansöre binmeyi tercih ettiler.
Eski evlerimizde asansörler çalışırdı. Halatla ve insan gücüyle işleyen bu basit asansörler, yük taşımak, bilhassa alt kattan üst kata yemek ve eşya çıkartmak için kullanılırdı. Çankaya’daki eski reisicumhur köşkünde bunlardan bir numuneyi bugün bile görmek mümkün.
Eski bir asansörün kat indikatörü
Harb makinesi
Bilinen ilk asansörü, Milattan Evvel 282 senesinde Antik Yunanistan’da Arşimed’in yaptığı söylenir. İnsan gücüyle çalışan bir kaldıraç hüviyetindeydi. ME 236 senesinde Roma İmparatorluk saraylarında bilhassa yük indirip çıkartmak için dolap şeklinde asansörler olduğunu Romalı mimar Vitruvius söyler. Bu âdet Ortaçağ manastırlarında da vardı.
Bazı İslâm kaynakları, Hazret-i İbrahim’in oğlu İsmail ile beraber Kâbe’yi yeniden inşa ederken, icab ettikçe yukarı yükselen bir taşa çıkıp, duvarı öyle ördüklerini anlatır. Bu taş bugün Makam-ı İbrahim’in olduğu yerdedir.
Tarihçiler, Timur’un seferlerinde asansör benzeri maniveladan istifade ettiğini söyler. Üzerine bir askerin çıktığı platform, halatları çekilerek yükseltiliyor; hedefe ateşli oklar atıyor; sonra tekrar indiriliyordu. Rodos şövalyelerinin elindeki Gavur İzmir’in fethinde bunu kullandığı biliniyor. Memleketimizin ikinci asansörünün yıllar sonra İzmir’de kurulması enteresan bir tesadüf olsa gerek.
Budapeşte Oteli'nden asansör sahnesi
Darağacı
İsimlerini fen derslerinden hemen herkesin hatırladığı Pascal ve Toricelli, hidrolik üzerine çok çalıştı ve asansörün çalışma prensibini ortaya koydu. 1743 senesinde Versay Sarayı’nda insan gücüyle çalışan asansör olduğu biliniyor. Kral XV. Louis’nin, âşıklarına gizli ziyaretler için kullandığı rivayet edilir. Bu devirde Macaristan’da, Çin’de, Mısır’da hayvan gücüyle çalışan asansörler vardı.
Buhar gücü keşfedilip, buhar makineleri yaygınlaşınca, İngiltere’de Matthew Boulton ve James Watt buharla çalışan asansörler yaptılar. Bunlar, madenlerde kömür çıkarmakta kullanılırdı. Buhar asansörleri iyi çalışırdı, sağlamdı ama, insanlar, binmeye çekinir; kimse beş kat yüksekliğe asansörle çıkmak istemezdi. Asansör hep depolara, madenlere, fabrikalara yük taşımak için kullanıldı.
Elisha Otis, iki kat arasında çalışan basit, ama bugünkilere benzer bir asansör yaptı. Bunu New York'ta 1854 yılında yapılan Dünya Fuarı’nda tanıttı. Basit bir yük asansörüne bindi; emniyetini göstermek için halatlarını keserek gösteri yaptı. Bu darağacına benzeyen şeyi seyrederken milletin nefesi ağzına geldi. Ama asansörün popülaritesi yükseldi. Fransız mühendis Léon Edoux, asansör adını verdi ki, Latince çıkmak manasına ascendere’den gelir. İngilizler elevator der ki, Latince elevare kaldırmak demektir.
Asansöre istiflenmiş Belçikalı kömür işçileri, günlük mesainin ardından yukarı çıkarlarken, 1900
Unutulan kapılar
1857’de New York Broadway’da ilk yolcu asansörü kuruldu. 1889’dan itibaren asansörler elektrikle çalıştırılır oldu. 1889’da yapılan Eyfel Kulesi asansörü, 63 kişiyi, 160 metre irtifaya çıkarıyordu. Kat seviyeleme ve sarsıntısız hareket hep bir problemdi. Bazen yolcular kapıyı kapatmayı unuttuğu için, asansör kuyusuna düşenler oluyordu.
Zamanla New York ve Paris’te yapılan yüksek apartmanlara asansör konmaya başlandı. Bundan en çok, bu apartmanların en üst çatı katlarında oturan bekâr talebeler, bohem artistler ve de hizmetçiler istifade ediyordu. Kibarlar, bu yeni buluşa pek de itimat edemediler. Asansör yayıldıkça, yüksek katlı binalar da arttı. Yani şehirlerin estetiği cihetinden hiç de iyi olmadı.
Eski evlerimizde mutfak asansörü
Türkiye’nin ilki
Memleketimizde ilk insan taşıyan asansör 1892 senesinin Ekim ayında Pera Palas’ta Fransız mimar Vallaury tarafından yapıldı. Orient Ekspresi ile İstanbul’a gelen yolcuların istifade ettiği bu asansör 5 kişi/400 kg kapasiteliydi. Hâlâ çalışan bu asansör, hiç kaza yapmamıştır. İstanbul’da 1900’ların başında yaptırılan Hıdiv Kasrı, ilk asansörlü mesken olarak bilinir.
Büyükada’daki Anadolu Klübü’nde 1936 senesinde Atatürk için Wertheim firmasına 4 kişilik ahşap kabinli hususi bir asansör yaptırıldı. Çelik konstrüksiyonla tutturulan asansör, ahşap ray usulüyle ve aküyle çalışırdı. Dolmabahçe Sarayı’na da Atatürk için hususi bir asansör yaptırılmıştır.
Vehbi Koç’un kayınbiraderi Emin Aktar, 1947’den sonra Schindler’in Türkiye mümessili olunca, bizde de asansör yaygınlaştı. Mobilyalı, kadife kaplı, kristal aynalı, akordeon kapılı zarif asansörler, yerini modern modellere bıraktı.
İzmir'de Tarihi Asansör
Ayağı kırılınca…
İzmir’deki Karataş, eskiden taş ocağıydı. Bu sebeple sahil ile yukarıdaki Halilrıfat semti arasında bir uçurum vardır. Eskiden beri sahille yukarıdaki Yahudi mahallesi arasındaki irtibat dik merdivenlerle temin edilir. Üstte Devidas ailesinin evi olduğu için, bunlara Devidasların Merdivenleri denirdi. Altta ise Nesim Levi isimli tüccarın evi vardı. Devidasların babası birgün düşüp ayağını kırdı. Bunun üzerine Nesim Levi, Avrupa şehirlerindeki gibi bir asansör yaptırdı. Pera Palas’dan sonra, memleketimizdeki ikinci asansördür.
Tuğlaları Marsilya’dan geldi. İnşaat 1907’de tamamlandı. 60 metre irtifalı zarif binada 55 metre seyir mesafesi olan iki asansör vardı. Asansörlerden biri buharla, diğeri elektrikle çalışıyordu. Parayla işliyor; geliri de Karataş Musevi Hastanesi’ne kalıyordu. 1942 senesinde satıldı. Yeni sahipleri asansörü işletemedi. Bir müddet âtıl kaldı. 1983’de belediyeye intikal etti. Üstündeki seyir terası, emsalsiz bir körfez manzarası arzeder.
Lizbon'da Santa Justa Asansörü
Lizbon’un sembolü
7 tepeli Lizbon’daki Santa Justa asansörü, şehre gelenlerin mutlaka ziyaret ettiği turistik bir eserdir. 1901’de, sakinlerinin ulaşmak için çok güçlük çektiği Baixa ve Bairro Alto semtlerini bağlamak için yaptırıldı. Neogotik tarzdaki asansörün dekoru çok hoştur. 45 metre irtifası vardır. Mühendisi Paul Mesnier, Eyfel Kulesi’ni yapan Gustav Eiffel’in talebesidir.
.BU KUR'AN'DA VAR MI?
Sünnet, lügatta yol, çığır, kanun ve âdet gibi manalara gelir. “Men senne sünneten haseneten felehu ecrüha ve ecrü men amile bihâ”, yani “Kim iyi bir çığır açarsa, o çığırda gidenlerin sevabı ona da verilir” mealindeki hadîs-i şerifte böyledir.
21 Mayıs 2018 Pazartesi
21.05.2018
Sünnet, lügatta yol, çığır, kanun ve âdet gibi manalara gelir. “Men senne sünneten haseneten felehu ecrüha ve ecrü men amile bihâ”, yani “Kim iyi bir çığır açarsa, o çığırda gidenlerin sevabı ona da verilir” mealindeki hadîs-i şerifte böyledir.
Tabir olarak sünnet, Resûl aleyhisselâmın yapılmasını emredip övdüğü yahud yaptığı veya yapılırken görüp de mâni olmadığı işlere denir. ‘Kitap ve sünnet’ beraber söylenince, kitap, Kur’an-ı kerim, sünnet de hadîs-i şerîfler demektir. ‘Farz ve sünnet’ denince, farz, yapılması lâzım gelip yapmayana azap vaad edilen; sünnet ise yapılması tavsiye edilip, yapmayana azap olmayan işlerdir.
Şefaat
Sünnet kelimesi yalnız olarak kullanılınca İslâmiyetin bütün hükümleri demektir. Mesela, “sünneti en iyi bilen imam olur” sözü bunun misalidir. “Sünnetimi terkedene, şefaatim haram oldu” hadîs-i şerifindeki sünnet de budur. Yoksa şer’î hükmü sünnet olan bir amel terkeden, mesela beş vaktin sünnetlerini özürsüz kılmayan, peygamberin umumî şefaatinden mahrum kalmaz; belki bu sünnete mahsus şefaatten mahrum kalır. “Şefaatim, ümmetimden büyük günah işleyenleredir” hadîs-i şerifi bunu göstermektedir.
Erkek çocukların ‘hitân’ denilen çocukluk mürüvvetine bizde sünnet adı verilmesi, bunun peygamber sünneti olduğundandır.
Kur’an’da var mı?
Cenâb-ı Peygamber’in sünneti, İslâm dininin, Kur’an-ı kerimden sonra ikinci aslî delilidir, kaynağıdır. Kur’an-ı kerimdeki nice âyet-i kerime, sünnete uymayı emreder:
“Ey Resûlüm, de ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. De ki: Allah’a ve peygambere itaat edin! Yüz çevirirlerse bilsinler ki, Allah inkâr edenleri sevmez” (Alü İmrân: 31-32);
“Ey iman edenler! Allaha ve Peygamberine ve sizden olan ulu’l-emre itaat ediniz!” (Nisa: 59);
“Sizin için Resûlullah’ta en güzel bir numune vardır” (Ahzâb: 21)
“Allah ve Resûlü bir işe hüküm verdiği zaman, mümin bir erkek ve kadına o işte artık seçme hakkı yoktur. Her kim Allah ve Resûlüne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur” (Ahzâb: 36);
“Peygamber size neyi verdiyse alın; neyi yasakladıysa kaçının!” (Haşr: 7)
Şu halde sünnet ile sâbit bir meselede, “Bu Kur’anda var mı?” sualine rahatça ‘Evet’ cevabı verilebilir. Çünki sünnet meşruluğunu Kur’an-ı kerimden alır.
Kureviyyîn Medresesi - Fes
Hikmet
Resûlullah aleyhisselâm, “Bana Kur’an verildi. Onunla beraber onun misli de verildi” buyurdu (Ebû Dâvud). Burada Kur’an-ı kerimin misli (benzeri), sünnettir. Nitekim aşağıda meâlleri verilen altı âyet-i kerimede, hemen Kur’an-ı kerimin yanında zikredilen hikmet kelimesinin de sünnete delâlet ettiğini müfessirler bildiriyor:
“Kendi içinizden size âyetlerimizi okuyan, sizi kötülüklerden temizleyen, size kitabı ve hikmeti talim edip bilmediklerinizi öğreten bir peygamber gönderdik” (Bakara: 151);
“Allah’ın, üzerinizdeki nimetini, size nasihat vermek üzere indirdiği kitabı ve hikmeti hatırlayın!” (Bakara: 231);
“Kendilerine kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber göndermekle Allah mü’minlere büyük bir lütufta bulunmuştur” (Alü İmrân: 164);
“Allah sana kitabı ve hikmeti indirmiş, bilmediğin şeyleri öğretmiştir” (Nisâ: 113);
“Allah’ın evlerinizde okunan âyetlerini ve hikmeti anın!” (Ahzâb: 34);
“Onlara kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber gönderen O’dur” (Cum‘a: 2).
Demek ki Resûl aleyhisselâma gelen vahy, sadece Kur’an-ı kerime münhasır değildir. Kur’an-ı kerim hâricinde de ilahî vahye muhatabdır. Buna istinaden Kur’an-ı kerimde bulunmayan hükümler koymaya salahiyetlidir. Âyet-i kerîmelerde buyuruldu ki: “O (peygamber) ki, kendilerine iyiliği emreder; onları kötülükten men eder onlara temiz ve tayyib (hoş) şeyleri helâl; pis ve çirkin şeyleri haram eder” (A’râf: 157); “Allahü teâlâya ve kıyâmet gününe inanmayan ve Allah ve Resûlünün haram ettiklerine haram demeyen ve hak olan İslâm dinini kabul etmeyen kâfirlerle, cizyeyi kabul ettiklerini veya Müslüman olduklarını bildirinceye kadar muharebe ediniz” (Tevbe: 29). Nitekim vahy sona erdikten sonra Cenâb-ı Peygamber 3 ay kadar yaşamış; bazı şeyleri emretmiş; bazı şeylerden yasaklamıştır. Eğer ahkâm, Kur’an-ı kerim âyetlerine münhasır olsaydı, emir ve yasak koymaz; hatta “Benden sonra sünnetime ve Hulefâ-i Râşidînimin sünnetine sıkı sarılınız” buyurmazdı (Tirmizî, İbn Mâce, Ebû Davud, Dârimî, Müsnedü Ahmed).
Şerefli vazife
Resûlullah aleyhisselâmın kavl, fiil ve takrirlerini bildiren sözlere hadîs-i şerîf denir. Bunlar, Peygamber’in şerefli arkadaşları sahâbe-i kiram vâsıtasıyla günümüze kadar gelmiştir. Sahâbe-i kiram olmasaydı, din ayakta kalamazdı. Hak Teâlâ onların hepsine büyük mükâfatlar versin ki, Kur’an-ı kerimi toplayıp bu zamana kadar intikaline hizmet ettikleri gibi, sünnet-i nebevîyi öğrenmemize de onlar vesile olmuştur. Sahâbenin talebesi olan âlimler de, bu hadîsleri zamanımıza kadar doğru olarak nakletmeyi şerefli bir vazife addetmiştir.
Sünnet-i nebevî, dinin müstakil bir kaynağıdır. Kur’an-ı kerimin bütün hükümleri, emr-i vücûbî (farz ve haramı) bildirmediği gibi; Sünnet-i nebevî de, farz ve haramı bildirebilir. Mesela akidleri yazmak, talâkta 2 şâhid tutmak, kıraate başlarken eûzü çekmek âyet-i kerime ile sâbittir; ama hükmü sünnettir.
Cenâb-ı Peygamber, tayyip şeyleri, helâl veya habis şeyleri, haram kılar. Ümmete ma‘rufu emreder; münkeri yasaklar. Hayızlı kadına namaz ve orucu men etmiş; deniz mahsullerinin yenmesini yasaklamıştır. Âyet-i kerimede kendiliğinden ölen hayvan ve kan yemek haram kılındığı halde; Resûl-i Zîşan, balık eti ile karaciğer ve dalağı helâl kılmıştır. Şeriat ahkâmının büyük ekseriyeti, sünnet-i nebevî ile sabit olmuştur.
İster âyet-i kerime, ister hadîs-i şerif ile olsun; açıkça yapılması emredilen işlere farz; yapılmaması emredilen işlere haram denir. Bunun dışında, âyet-i kerime ve hadîs-i şeriflerde yapılması tavsiye edilen şeylere sünnet veya müstehab denir. Bir şeyin farz veya haram; sünnet ya da mekruh olduğu, Resûlullah’ın tatbikatı ile anlaşılır. O, dinin bütün hükümlerini bizzat şahsında tatbik ederek, insanlara en güzel bir numûne, Kur’an-ı kerimin tabiriyle “üsve-i hasene” teşkil etmiştir.
.KUR’AN’A AYKIRI HADÎS Mİ?
“Size bir hadîs söylendiğinde, sakın ona Allah’ın kitabıyla karşı çıkmayın. Allah’ın Resûlü, Allah’ın Kitabı’nı sizden iyi bilirdi.” (İmam Şâfi‛î)
28 Mayıs 2018 Pazartesi
28.05.2018
“Size bir hadîs söylendiğinde, sakın ona Allah’ın kitabıyla karşı çıkmayın. Allah’ın Resûlü, Allah’ın Kitabı’nı sizden iyi bilirdi.” (İmam Şâfi‛î)
İbni Abbas’ın talebesi ve tefsir ilminin kurucusu İmam Mücâhid bir gün, “Âlemde hiçbir şey yoktur ki, Allah’ın kitabında bulunmasın” buyurdu. “Peki, hanlar (dükkânlar) Kur’an’da nerede anılıyor?” diye sordular. “Allahü teâlânın, ‘Oturulmayan ve içinde eşyanız bulunan evlere (izinsiz) girmenizden dolayı size bir günah yoktur’ âyetinde (Nur: 29) anılıyor. Burada mevzubahis olan hanlardır” buyurdu (Kettânî).
Sünnet-i nebevînin, Kur’an-ı kerim’e aykırı olması düşünülemez. O, “Şüphesiz sen yüksek bir ahlâk üzeresin” hitabına nâil olmuş bir peygamberdir. “Peygamberimizin ahlâkı nasıldı?” diye soranlara, Hazret-i Âişe “Kur’an-ı kerim ahlâkı ile ahlâklanmıştı” diye cevap verdi. Şu halde bazı modernistlerin, “Kur’an-ı kerime uyan hadîsleri alırız; uymayanları reddederiz” sözü, şaşırtıcı ve pek cür’etkârdır.
Sakın ha!
Resûlullah aleyhisselâm, “İçinizden birinin, koltuğuna yaslanıp da, benim sözüm kendilerine ulaştığında, bize Allah’ın kitabı yeter dediğini görmeyeyim. Bilin ki, Resûlullah’ın haram kıldıkları da, tıpkı Allah’ın haram ettikleri gibidir” buyurdu (Ebû Dâvud, Tirmizî, İbni Mâce)
İmran bin Husayn, “Bize Kur’an’dan söyle!” diyene, “Ahmak! Namazı, zekâtı, orucu, Allah’ın kitabında tafsilatlı bulabilir misin? Bunları sünnet tafsil etmiştir” buyurdu (Nesaî).
Said bin Cübeyr, bir hadîs-i şerîf rivayet ettiğinde, “Allah’ın kitabında buna muhalif âyet var” diyenlere, “Size Resûlullah’dan bir hadîs söylendiğinde, sakın ona Allah’ın kitabıyla muaraza etmeyin, karşı çıkmayın. Allah’ın resûlü, Allah’ın kitabını sizden iyi bilirdi” cevabını verdi (Dârimî).
Şâfiî’nin şahidliği
İmam Şâfi‘î buyurdu ki, “Ümmetin âlimlerinin söylediklerinin hepsi, Sünnet’in izahı; Sünnet’in dile getirdiklerinin hepsi de Kur’an’ın izahından ibarettir. Allah Resûlü’nün hükmettiği herşey, onun Kur’an’dan anladığıdır.”
İmam Süyûtî bu sözü naklederek der ki, “Allah Resûlü’nün: ‘Ben Allah’ın kitabında helâl kıldığından başkasını helâl; haram kıldığından başkasını da haram kılmam’ sözü de bunu teyid eder.”
İmam Şâfi‘î şöyle buyurdu: “Bir kimsenin başına gelecek hiçbir hâdise yok ki, Allah’ın Kitabı’nda o mevzuda yol gösterecek bir delil bulunmasın. Doğrudan Sünnetle sâbit olmuş hükümler de, aslında Allah’ın Kitabı’ndan alınmış sayılır. Çünki Allah’ın Kitabı, Resul’e itaati ve onun sözüne göre hareket etmeyi bize farz kılmıştır.”
İmam Şâfi‘î bir defasında Mekke’de iken, “Bana dilediğinizi sorun, size onun hakkında Allah’ın Kitabı’ndan haber vereyim” demişti de, kendisine ihramlıyken eşek arısını öldürmenin hükmü soruldu. Şöyle dedi: “Bismillahirrahmanirrahim. ‘Peygamber size ne verdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan sakının!’ (Haşr: 7). Huzeyfe bin Yemân’dan, Resûlullah’ın şöyle buyurduğu rivayet edildi: ‘Benden sonra gelecek olan iki kişiye, Ebû Bekr ve Ömer’e uyun!’ Ömer ise ihramlı kimsenin eşek arısını öldürebileceğini söyledi.”
İki kapak arası
İbni Mes‘ud’un, “Allah dövme yapana ve yaptırana, dişlerinin arasını açana, Allah’ın yaratışını değiştirene la‘net etsin!” buyurdu. Bunu işiten Beni Esed’den bir kadın: “Senin şu şu kadınlara la‘net ettiğini işittim” dedi. İbni Mes‘ud, “Allah Resûlü’nün la‘net ettiğine ben de la‘net ederim. Üstelik bu husus Allah’ın Kitabı’nda vardır” buyurdu. Kadın, “İki kapak arasındakini [mushafın tamamını] okudum; onda senin söylediğini bulamadım” dedi. İbni Mes‘ud buyurdu ki: “Peygamber size ne verdiyse alın, size neyi yasakladıysa ondan sakının (Haşr: 7) âyetini okumadın mı? Allah Resûlü böyle yapmayı yasakladı” (Kettânî).
Resûlullah’ın her sözünün, mutlaka Kur’an-ı kerimde bir mesnedi vardır. Nitekim “Yaş ve kuru ne varsa, hepsi bu hikmetli kitaptadır” (En’âm: 59). Ebû Mûsâ el-Eş’arî, “Yahudi ve Hristiyanlardan her biri beni işitir de, sonra benimle gönderilene (Kur’an-ı kerîme) iman etmezse, Cehenneme girer” hadîsinin Kur’an-ı kerimde mesnedini aradı. “Ehl-i kitap veya diğerlerinden herhangi bir güruh, Kur’an-ı kerimi tanımazsa, ateş, onun gideceği yerdir” mealindeki âyet-i kerimeyi (Hud: 17) buldu (Hâfız Heysemî).
Âyetlerin şerhi
Muhaddisler, her hadîsi yazarken, alâkalı ve irtibatlı buldukları âyet-i kerimeleri de başına yazmışlardır. Tefsirlerde de, her âyet-i kerime izah edilirken, irtibatlı hadîs-i şerifler zikredilmiştir. İmam Şâfi‘î, “İmamların (âlimlerin) sözü, hadîslerin; hadîsler de âyetlerin şerhidir” buyurdu.
Âyetlerle hadîsler arasında görünürde bir tezad varsa, te’vil ve te’lif edilir. Cenâb-ı Peygamber, “Biz peygamberler miras bırakmayız, bıraktığımız sadakadır” buyurdu. Halbuki Kur’an-ı kerimde, “Süleyman, [babası] Dâvud’a vâris oldu” buyuruluyor (Neml: 16). Âyet-i kerimedeki vârislik, mala vârislik değil; nübüvvet ve hükümdarlık cihetinden vârislik olarak te’vil edilmiştir.
Şimdi dillerde moda olan, “Benden size gelen sözleri, Kitâbullaha arz ediniz” sözünün, hadîs-i şerif olmayıp, zındıklarca uydurulduğunu, İmam Mâlik, Şâfiî, Ahmed, Beyhakî, Fîrûzâbâdî, Hattâbî, Yahya bin Ma’în, Süyûtî, Kurtubî, Cevzî gibi nice âlim söylemiştir. “Bana Kur’an ve bir misli daha verildi” hadîsi (Ebû Dâvud), Peygamberin sözlerinin Kur’an-ı kerime arz edilmeye muhtaç olmadığını gösteriyor.
Bu bâtıl iddiayı ilk çıkaran Hâricîler oldu. Amelî esaslarda, Kur’an âyetlerinin zâhirî mânâsını her şeyin önünde tuttular. Bunlara muhalif zannettikleri sünneti kabul etmediler. Bu sebeple, sünnetle sâbit olan recm cezasına karşı çıktılar. Hâricîlerin bu tavırları, Şiîler tarafından da sürdürülünce, ulemâ sünnetin dindeki ehemmiyetini daha çok vurguladılar.
Yusuf Suresinde Ara!
Âriflerden biri, “Mü’minin ruhu cesedinden, hamurdan kıl çeker gibi çıkar” hadîs-i şerifini kuvvetlendiren bir âyet-i kerîme bulamadı. Rüyâsında Resûlullah'ı gördü. “Yâ Resûlâllah! Kur’ân-ı kerîmde: ‘Kuru ve yaş ne varsa Kitâb-ı mübîndedir’ buyuruluyor. Şu hadîs-i şerîfin mânasında bir âyet-i kerîme bulamadım” dedi. Aleyhissalâtü vesselâm: “Yûsuf sûresinde ara!” buyurdu. Uyanınca aradı: “O kadınlar Yusuf'u görünce güzelliğinden hayrete düşüp ellerini kestiler” âyetini buldu. Nasıl ki kadınlar Yusuf aleyhisselâmı görüp güzelliği ile meşgul olurken ellerini kesip acısını duymadılar; mü’minler de, ruhu alınırken rahmet meleklerini ve Cennetteki makamını görüp, kalbi oradaki nimetler, hûrîler ve köşkler ile meşgul iken ölüm acısını -tıpkı narkoz gibi- duymayacaklardır.
.UYDURMA HADÎS NASIL ANLAŞILIR?
“Ey fıkıh âlimleri! Sizler, tabib; biz hadîs âlimleri ise eczacı gibiyiz” diyordu A’meş.
4 Haziran 2018 Pazartesi
4.06.2018
“Ey fıkıh âlimleri! Sizler, tabib, biz hadîs âlimleri ise eczacı gibiyiz” diyordu A’meş.
Bazı meclislerde, işittiği bir hadîs-i şerif için “Sahih mi ki?” diye dudak bükenlere, kütüb-i sitteyi saymasını rica ediyorum. Bunlar ne gibisinden bön bön yüzüme bakıyorlar. Hadîs kitaplarının isimlerini sayamayanların, utanmayıp hadîs-i şeriflerin sıhhatini sorgulamaları ne trajikomik!
Bin Yusuf Medresesi - Fas
Çok emek
Sünnet-i nebevîyi bildiren hadîs-i şeriflerin bir sened ve bir de metin kısmı vardır. Sened, sünneti rivayet edenlerin isimlerini ihtiva eder. Hükmü teşkil eden metinde ise Hazret-i Peygamber’in kavli veya fiili anlatılır. Senedde hicrî 3. asra kadar olan râvilerin (rivayet edenlerin) isimleri bulunur. Bu tarihten sonra hadîsler zaten kitaplara geçirilmiştir.
Müslümanlar, hadîsleri sonraki nesillere nakledebilmek için çok emek sarfettiler; seyahatler yaptılar; işittiklerini yazdılar. Kur’an-ı kerîmin sıhhatine inanan, hadîs-i şeriflerden de şüphe edemez. Çünki ikisini de Sahâbe ve talebeleri olan âlimler naklettiler.
Hadîs âlimlerine muhaddis denir. 300 binden fazla hadîsi ezbere bilen âlime, hadîs imamı denilmesi âdettir. Metni aynı olsa bile senedi değişik hadîsler, ayrı birer hadîs sayılır. Onun için Resûlullah aleyhisselâma nisbet edilen hadîslerin çok fazla oluşunu yadırgamamalıdır. Kitaplarda yazanı da, hadîs-i şeriflerin hepsi zannetmemelidir. Kim bilir daha nicesi, günümüze intikal etmemiştir.
Kulluk ne ile?
Muhaddis olmak için hadîsleri işittiği gibi ezberlemek lazım olup, mana, murad ve te’villerini bilmek ve fıkhî hükümlerin delillerini anlamak şart değildir. Bu sebeple bir hadîsin sıhhatinde muhaddis ile fakihin sözleri karşı karşıya gelse, fakihin sözü kabul edilir.
Meşhur muhaddis A‘meş, İmam Ebu Hanife’ye bir fıkıh meselesi sordu. O da cevap verdi. Delilini sordu. Bir hadîs-i şerîf söyledi ve bunu kendisinden işittiğini arzetti. Hayran kalan A‘meş, “Ey fıkıh âlimleri! Sizler mütehassıs tabib, biz hadîs âlimleri ise eczacı gibiyiz. Hadîsleri ve bunları rivayet edenleri biz söyleriz. Bizim söylediklerimizin manalarını da siz anlarsınız” dedi.
Tefsir ve hadîs ilmi, asırlar evvel tekemmülünü tamamlamış; aklın rolünün fazla bulunmadığı yüksek ve kıymetli ilimlerdir. Kelâm, fıkıh ve tasavvuf ise böyle değildir. Bugün için müminlere faydalı olan bu ilimlerdir; tefsir ve hadîs, fıkha yardımcı olduğu kadar lüzumludur.
Ancak fıkıh, fazla mesai ister; yorucudur. Eskilerin tabiriyle bahr-i bilâ-sâhil (sonu bulunmayan bir deniz) gibidir. Bu sebeple gözleri korkutmakta; tahsili ve nakli daha kolay olan tefsir ve hadîs ilmiyle iştigal tercih edilmektedir. Ağzı laf yapanlar da, âyet-hadîs deyip, fıkıhtan uzak durmakta veya yalan yanlış şeyler söylemektedir. Halbuki Kur’an-ı kerimde “Allah, cin ve insanları kendisine kulluk etmeleri için yarattı” buyuruldu. Kulluk ise, ancak emir ve yasakları bilmekle, yani fıkıh ile mümkün olur.
Sahih hadîs
Âdil, hadîs ilmini bilen, işittiklerini eksiksiz ezberlemiş âdil râvilerden kesiksiz bir senedle bildirilen hadîslere, sahih hadîs denir. Her âlimin buna ilave kıstasları olabilir. Meselâ Buhârî’ye göre ise her râvînin, bu hadîsi kendi hocasından işittiğinin mutlaka bilinmesi lâzımdır.
Bildirenler doğru ve emin olup, hâfızası, anlayışı, ötekiler kadar kuvvetli olmayanların bildirdiği hadîslere hasen hadîsler denir. Bildirenlerden birinin hafızası, adaleti gevşek olan veya itikadından şüphe edilen hadîslere zayıf hadîs denir. Zayıf hadîs ile farz ve haram sâbit olmaz; ama nafile ibadetlere delil olur.
Âlimler, hadîs râvîlerinin şahsî ve ilmî karakterlerine dair cildler dolusu kitap yazmışlardır. Bazıları hadîs ilminden o kadar habersizdir ki, “bu rivâyetin aslı yok” denen hadîsleri, mevzu zanneder. Halbuki bu, ilk râvinin isminin bildirilmediği mürsel hadîsleri ifâde eder.
Uydurma hadîs
Bir âlimin, hadîslerin sıhhati için aradığı şartları taşımayan, nitekim herhangi bir hadîsi haber verirken kasten yalan söylediği bilinen bir kimsenin haber verdiği hadîslerin hepsine mevzu (uydurma) hadîs denir. Hadîs uydurmak, iyi niyetle olursa haram; müslümanları aldatmak içinse küfrdür. Resûlullah, “Uydurduğu bir sözü, hadîs olarak söyleyen, Cehennemdeki yerini hazırlasın” buyurdu.
Tarihte bilhassa bid‘at fırkalarına mensup kimseler, yollarını desteklemek; zındıklar da, insanları dinden ayırmak için hadîs uydurmuşlardır. Buna uyan bazı gafiller, insanları ibadete teşvik için hadîs uydurdular. Irk ve belde taassubu; kıssa anlatma merakı da bunu kamçıladı. Daha Resûlullah’ın sağlığında münafıklar yapardı. Dört halifenin son zamanlarında, Şiî ve Hâricîler bu işte ileri gitti. “Muaviye’yi minberimde görünce, öldürün” sözü böyledir.
Usul-i hadîs ilminde, bir müctehid, bir hadisin mevzu olduğunu isbat edince, başka âlimlerin de mevzu demesi lâzım gelmez. Mevzu diyen müçtehid, bir hadîsin sahih olması için lüzum gördüğü şartları taşımayan bir hadîs için, benim mezhebimin usul kâidelerine göre mevzudur, der. Server-i âlemin sözü değildir, demek istemez. Bu sözün hadîs olması, bence anlaşılmamıştır, demektir. Bu âlime göre hadîs olmaması, hakikatte hadîs olmadığını göstermez. Hadîs ilminin başka bir müctehidi de, doğru olması için aradığı şartları bu sözde bulunca, hadîstir, diyebilir.
Nitekim bir hadîsin sahih olduğu, ancak zann-ı galib ile anlaşılır; kat’i olarak bilinemez. Mesela İbnu’l-Cevzî’nin mevzu dediği hadîslerin çoğunun böyle olmadığını, Zehebî isbatlamaktadır.
Gazâlî’de uydurma hadîs mi?
Gazâlî, Beydâvî gibi âlimlerin kitaplarında mevzu hadîs olduğunu söylemek, büyük bir cür’ettir. Dinde derin bir uçurum açmaktır. Acaba bu büyük âlimler, mevzu hadîsi sahihinden ayıramaz mı idi? Yoksa, hadis uyduracak kadar din kuvveti ve Allah korkusundan mahrum muydu? Olsa olsa zayıf hadîs bulunur ki, bu da nafile ibadetlere delildir.
Şia, Ehl-i beytten geldiğine inanmadıkları hadîs-i şerifleri kabul etmezler. Buna mukabil, 12 imamdan birinin sözünü veya işini, Peygamber’e atfetmeyi de caiz görürler. Ehl-i Sünnet’e göre, sahâbenin hepsi âdildir. Günah bile işleseler, adalet sıfatlarını kaybetmezler. Sahâbiliği sâbit bir zâtın rivayetleri, artık şahıs kritiği (cerh ve ta‘dil) yapılmaksızın kabul edilir.
Bir hadîsin mevzu olduğunu da kati anlamak için ya haber verenlerden birinin bunu uydurduğunu itiraf etmesi, ya da kendisine haber verdiğini iddia ettiği kimsenin bu doğmadan evvel ölmüş olması, yahud da hadîs denilen sözün İslâmiyete ve akla, hesaba ve tecrübeye uymaması ve te’vil kabul etmemesi lâzımdır.
Hadîs denilen bu gibi sözler ilk devirde var ise de, ellerinde sıkı bir kontrol usulü (cerh ve ta‘dil) bulunan hadîs âlimleri hicrî 3. asırdan itibaren bunları ayıklamış olduğundan, bugün için muteber kitaplarda mevzu hadîs bulunduğu söylenemez
.İMAM GAZÂLÎ ve İHYA'DAKİ HADÎSLER
Seyyid Abdülhakîm Arvâsî der ki, “Bir gayrimüslim, muhabbetle İhyâ’nın yapraklarını çevirse, hidâyet şerefine erişir.”
11 Haziran 2018 Pazartesi
11.06.2018
Geçenlerde mevzu (uydurma) hadîs hakkındaki yazımız, bazılarını rahatsız etmiş. Gazâlî’nin hadîs ilminde otorite sayılmadığı, sadece fakih ve mutasavvıf olduğu, başka âlimlerin de bu kanaatte bulunduğu itirazında bulunmuşlar. Bu çığırı da açan, vaktiyle modernistlerden İzmirli İsmail Hakkı olmuştu.
Öteden beri Gazâlî’ye amansız muhalif Şiî ve Vehhâbîlerle müsteşriklere bile parmak ısırtacak şekilde, kendilerine Ehl-i sünnet diyen bazılarının Gazâlî’nin kıymetini bilmemesi anlaşılır gibi değildir. Bu, neredeyse tüm mesailerini hadîs ilmine hasretmenin neticesi olsa gerektir.
İmam Gazâlî'nin Tus şehrindeki kabri
İctihad menzilesi
İmam Gazâlî, mutlak müctehid idi. Ancak ictihâdı Şâfiî mezhebine yakın olduğu için bazılarınca Şâfiî mezhebinde müctehid addedilmiştir. Fakih, muhaddisden önce gelir. Hadîsten anlamayan; fakih, hele müctehid hiç olamaz. Nitekim Şeyh Bedreddin, Letâifü’l-İşârât adlı kitabında müctehidi, “fıkıh bilen muhaddis veya hadîs bilen fakih” olarak tarif eder. Şer’î ilimlerde ihtisaslaşmayı müdafaa etmek, zamanımızın hastalığı olmuştur. Ancak İslâm âlimi, şer’î ilimlerin hepsinde âlimdir. Ama muayyen bir ilim üzerinde daha fazla çalışmış, eser vermiş ve bununla tanınmış olabilir.
İhyâ’yı yazmadan evvel ve sonra, Mervezî, Zevzenî, Ravvâsî, Hakim gibi zatlardan hadîs tahsil eden Gazâlî’nin, hadîs ilmi ile pek uğraşmaması, bu sahada ehliyetinin olmadığını göstermez. İslâm âlimleri insanlara faydalı olmak için, taksim-i a’mâl (işbölümü) yapmışlardır. “Hadîs ilminde sermayem azdır” sözü, eğer rivayet doğru ise, tevazu ve ilimde meşakkatle tevil edilir. Mustasfâ gibi usulde, Vecîz gibi füruda yazdığı eserler, onun ilminin büyüklüğünü göstermeye kâfidir. Fıkıhta müctehidlik menzilesi, az mıdır? Bir hadîs hakkında, muhaddisin değil; fakihin ne dediği mühimdir. Zira buna hüküm bağlayacak odur.
Aslı yok mu?
Gazâlî’nin İslâm ahlâkını anlatan dünyadaki en meşhur ve kıymetli eserlerden biri olan İhyâ kitabındaki hadîslerin sıhhati üzerine, Sübkî, Zehebî, Irakî, İbn Hacer, İbn Kutluboğa, Zebîdî gibi âlimler sırasıyla tedkikat yapmışlardır. İlk zamanlar, İhyâ’daki 5000 kadar hadîs-i şerifin altıda birinin ya mevzu ya da aslı bulunmayan rivayetler olduğu söylenmiştir. Zamanla, bu ismi sayılan âlimler, bu rivayetleri tahkik ederek isnad cihetiyle kaynağını bulmuş, böylece İhyâ’da zayıf veya mevzu olarak vasıflandırılan pek az rivayet kalmıştır. İhyâ’da mevzu hadîs olduğuna dair bir icmâdan bahsetmek ise asla doğru değildir. İcmâ, fıkhî meselede olur.
Ancak bu onların şahsî temayülünü gösterir. Hâfız Zebîdî, Gazâlî’nin rivâyet ettiği hadîslerin bâtıl olduğuna inanmadığını söyler (İthâf, I/49). Belki zayıf, hatta mevzu ama, asla bâtıl değil. Bu da gösteriyor ki, hadîsin zayıf veya mevzu olması değil; delâletinin fakihin tesbit ettiği şer’î kâideyle mutabakatı mühimdir. Bu sebeple hadîsin metni, en az senedi kadar mühimdir. Sened problemli olsa bile, metin şeriata uygun ise, fakih bu rivâyeti asla ihmal etmez. Çünki fakih, dini muhafazada, en az muhaddis kadar hassastır.
Fakih, meseleyi şer’î usul kaideleri çerçevesinde halletmiştir. Bir de nakil aramaktadır. Zayıf da olsa bir nakil bulunca, zikreder. Binaenaleyh İhyâ’daki hadîslerin zayıf veya mevzu olmasının hükmü yoktur. Hadîs inkârcılarına karşı bir duruş göstermek iyi de, yolu bu değildir. Fıkıh yıkılınca, sıranın hadîslere, sonra âyetlere geleceğine şüphe yoktur. Vehhâbîler de kendi yollarını terviç için hadîsler üzerinde çalışıyor ve tahkik ediyorlar. Mevzu hadîs üzerinde çok hassaslar. Buna rağmen hidayet yoluna girememişlerdir.
Ah Moğollar!
İbnü’l-Hümâm Feth’de (bâbü’n-nevâfilde) der ki: “Râvîler hakkındaki hüküm, âlimlerin onlar hakkındaki ictihadın mahsulüdür. Öyle ki birinin şart saydığını, diğeri saymaz. Bir hadîse verilen hasen, sahih ve zayıf vasıfları, ancak senede dayalı zandan ibarettir. Fakat aslında sahihin yanlış olması, zayıfın sahih olması mümkündür. Sahih senedle rivayet edilmiş bir hadîs, onun zayıflığına delâlet eden karineler neticesi zayıf hâle gelemez mi? Hasen hadîs de, başka karinelerle sahih mertebesine yükselemez mi?” Dehlevî de Eşîa mukaddimesinde, uydurma hadîs meselesi zannîdir, diyor. İbnü’l-Cevzî veya Aliyyü’l-Kârî’nin mevzu dediği nice hadîs vardır ki, başka hadîs âlimleri bunları mevzu kabul etmez. Benzeri tenkitler, Müslim, hatta muhaddislerin baş tacı Buhârî için de câridir.
Bir âlim, bütün hadîsleri bilebilir mi? Gazâlî’nin bilip de, senedi sonrakilere ulaşmayan hadisler olamaz mı? İmam Şa’rânî el-Uhûdü’l-Kübra adlı eserinde hocası Şeyhülislam Zekeriya el-Ensârî’den naklen şöyle der: “Moğollar Bağdad’ı alınca, altını üstüne getirmiş; Bağdad’daki bütün kütübhânelerin kitaplarını, müctehidlerin, muhaddislerin eserlerini Dicle nehrine atmışlar; öyle ki nehir bu kitaplarla dolmuş, atlar dahi bu kitaplara basarak karşıya geçebilmişlerdir. İşte bu gün elimize geçmeyen ve bilmediğimiz nice hadîsler yok olup gitmiştir”.
İkaz eden rüya
İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtar’da (yevm-i şekte oruç bahsinde) der ki: “Hadîs âlimlerinin aslı yoktur demesi, bu hadîsin merfu olmasının aslı yoktur demek olup, ilk râvînin bildirilmediği mevkuf hadîs olduğunu ifade eder.” Üstelik zayıf hadîs, helâl ve haramda değil, tergîb ve terhîbde, nâfile ibâdetlerde delildir. Bazı ulemâya göre, başka delil yoksa, delildir. Hele ümmet üzerinde ittifak etmişse, (câriyenin iddeti hadîsindeki gibi), zayıf hadîs, delil olur. İhtiyat bildirirse, zayıf hadisle ahkâmda dahi amel edilebileceğini Süyûtî söylüyor. İbn Hacer, Erbaîn şerhinde der ki: “Hadîs sahihse, amel eden hakkını vermiş olur. Değilse, günah yazılmaz.” Reddü’l-Muhtar mukaddimesinde geçen bir hadîs-i şerifte buyuruldu ki: “Bir kimseye benden bir amelin sevablı olduğu bildirilir de o ameli işlerse, sevab kazanır. Velev ki ben onu söylememiş olayım.” (Ibn Adiyy, Ebû Ya'lâ, Taberânî)
Demek ki Gazâlî bu hadîsleri mevzu görmemiştir. Onun zamanında bu itirazda bulunsalardı, elbette hepsini ilzam edip sustururdu. Nitekim başta onu bu cihetle tenkit eden Kadı Iyaz, gördüğü bir rüya üzerine pişman olup bundan vazgeçmiştir. Mantığı usul-i fıkha soktuğu için Gazâlî’yi tenkit eden İbnu’s-Salâh bir yana; İbni Teymiyye ve İbn Kayyım gibi müfrid âlimler, tenkitte en ileri gidenlerdendir. İbnü’l-Hümâm der ki, “İbnü’s-Salâh’ın sahih hadîslere getirdiği yedili tasnif, hakikati aksettirmeyen bir tahakkümdür; kabul edilemez!”
İhyâ’daki bir hadîs, Irakî’ye göre mevzudur; İbn Hacer’e göre zayıftır, denebilir. Ama hiçbir âlimin ismini söylemeden İhyâ’daki hadîsler mevzudur, demek bir ilmî kıymet taşımaz. O halde sözümüz, bu büyük âlimlere değil; Gazâlî’nin pabucu bile olamayacak rastgele kimselerin hezeyanlarına karşıdır. Bir kitapta zayıf ve uydurma hadîs bulunması kitabın kıymetine tesir etmez. Bir mevzuda hiç rivayet yoksa, âlim bunu ihmal etmez.
Evet, Gazâlî, hadîs kritiği ve rivâyetiyle uğraşmamış; çoğu hadîsleri senedsiz ve lafzen değil, mana olarak rivâyet etmiştir. Onun derdi, İhyâ’nın mukaddimesinde ifade ettikleri üzere hadîs kitabı değil, fevkalâde buhranlı bir zamanda, insanlara faydalı olacak bir irşâd/istikâmet kitabı yazmaktır.
İhyâ’da geçen hadîs-i şeriflerin son devirde çok tahricleri yapılmıştır. Daha evvel de Zebîdî tahric etmiştir. İsnâdı zayıf bazı mev’ize kabilinden rivayetlerin bulunması ne İhyâ’ya ne de İmam Gazzâlî’ye nakise getirir. Mamafih bunun aynısı el-Mustasfâ için söylenemez.
İhyâ’nın saltanatı
Gazâlî, bu ümmetin medar-ı iftiharıdır. Onun dine hizmeti, tarihte pek az âlime nasib olmuştur. İslamiyetin şeref listesinde birkaç isim olsa, biri mutlaka odur. Gazâlî’nin sözü, dinde hüccettir. Bütün din kitapları yok olsa, Gazâlî bunların hepsini tekrar yazabilecek mertebededir.
Kardâvî bile der ki, “Gazâlî, fıkıh ile tasavvufu mezceden bir allâmedir”. Ehl-i irfandan hemen herkes, Gazâlî’nin büyüklüğünü ve İhyâ’nın kıymetini ikrar etmiştir. İmam Şâzilî der ki “İhyâ, insana ilim ve hikmet kazandırır”. Seyyid Abdülhakîm Arvâsî der ki, “Bir gayrimüslim, muhabbet tarîkiyle İhyâ’nın yapraklarını çevirip sayarsa, şeref-i hidâyetle müşerref olur”.
Böyleyken hiç kimse Gazâlî’nin kıymetini sarsamaz; İhyâ’nın kıymetini düşüremez; müslümanlara faydasını inkâr edemez.
İmam Gazâlî'nin kabri başında
Yalnızca Çorba
İmam Muhammed Gazâlî (1058-1111), bugün Meşhed yakınlarında Tus şehrinde doğup burada vefat etmiş bir âlimdir. Yün iğirip satan fakir bir babanın oğludur. Bütün fakir ve zeki çocuklar gibi, kardeşi Ahmed ile beraber kendisini tahsile verdi.
Medrese okuduğu Cürcan’dan memleketine dönerken, başlarına gelen bir hâdise, hayatını değiştirdi. Eşkıyalar önlerini kesip, her şeylerini aldılar. Muhammed, “Bari ders notlarımı geri verin; öğrendiğim herşey orada yazılı” diye yalvarınca, eşkıya reisi gülerek, “Bu nasıl ilim ki, notlarını alınca, ilimsiz kalıyorsun” dedi. Üç yıl boyunca okuduğu ilimlerin hepsini ezberledi.
Nişâbur’da çok âlimlerden tahsilini tamamladı. Zamanın bir tanesi oldu. 34 yaşında Selçukluların kurduğu Nizamiye Medreseleri’nin Bağdad’daki şubesine başmüderris (rektör) tayin edildi. Ulema yanında, devlet adamları ve halkın büyük teveccüh ve hürmetini kazandı. Çeşitli seyahatlerde bulundu.
Nihayet kendisini tamamen tasavvufa vererek memleketine döndü. Nakşibendiye yolunun büyüklerinden Ebu Ali Fârmedî’de yetişti. Nişâbur’da İhyâ okuttu. O kadar teveccüh gördü ki, sıkılıp Tus’da inzivaya çekildi. Burada 54 yaşında vefat etti.
Rumca öğrenerek filozofların kitapları üzerinde üç sene çalıştı. Onların bâtıl iddialarına reddiyeler yazdı. Bu vesileyle bütün dünyada tanınmış; eserleri, çok kişinin Müslümanlığa girişine vesile olmuştur. Filozofların ve Bâtınîlerin bozuk fikirlerini çürütmek üzere eserler kaleme aldı. Munkiz kitabı emsalsizdir.
Fıkıh, kelâm ve tasavvuf üzerine çok kıymetli eserleri vardır. Bazıları kırk cild tutan yüzlerce eserinden ancak 70 kadarı bugüne intikal etmiş; Moğol istilası sırasında çoğu kaybolmuştur. Ömrünü yazdığı eserlere bölmüşler; gününe 18 sahife düşmüştür. Rivayet edilir ki, vakit kaybedip ilimden geri kalmamak için, sadece çiğneme zahmeti olmayan çorba ile iktifa edermiş..
.BU SEÇİM, BAŞKA TÜRLÜ BİR SEÇİM
Türkiye’de demokrasi ve seçim geleneği zannedildiğinden de eskidir. Osmanlı Devleti’nde ilk seçimler, 1840’ta mahallî meclis azaları için yapıldı. O gün bugündür seçimler gündemden hiç inmemiştir.
18 Haziran 2018 Pazartesi
18.06.2018
Osmanlı Devleti’nde Avrupaî tarzda ilk seçimler 1840 yılına tarihlenir. Bu tarihte taşrada malî, idarî ve asayişle alakalı işlere bakmak üzere mahallî meclisler kuruldu. Bulunduğu yere göre vali veya kaymakamların reisliğinde halktan azaları vardı. Bu azaların yarısı Müslüman, yarısı gayrı müslimlerden seçilirdi. Avrupa’da o zaman emsaline rastlanmayan bir usuldür.
1876’da Osmanlı Devleti’nde modern bir anayasa ilan edildi ve taçlı demokrasi kuruldu. Seçilmiş mebuslardan müteşekkil meclis İstanbul’da toplandı. 80’i müslüman ve 50’si gayrı müslim 130 mebus vardı.
Sultan II. Abdülhamid, 1877 Osmanlı-Rus Harbi mağlubiyetinden mesul gördüğü meclisi feshederek seçimleri askıya aldı. 1908’de, Rumeli’deki küçük rütbeli zâbitlerin isyanı üzerine seçimler yapılarak parlamento toplandı. İttihat ve Terakki Cemiyeti idareye hâkim oldu.
Sopalı seçimler
1908 meclisinde 280 mebusun artık 50 tanesi gayrı müslimdir. Seçimlerde mülk sahibi veya muayyen vergi veren her dinden erkek Osmanlı vatandaşları rey kullanabilir. 50 bin nüfusa bir mebus düşer. Seçimler iki turludur. Her 500 birinci seçmen, 1 ikinci seçmeni; bunlar da mebusları seçer.
ABD reisinin seçilişine benzeyen bu usul, 1946 seçimlerine kadar sürdü. O zaman Avrupa’da da mülk sahibi olmayan veya vergi vermeyen rey kullanamaz. Kadınların da rey hakkı yoktur. Zenginler veya aristokratlar mükerrer rey hakkına sahiptir.
1912 seçimlerinde İttihatçılar seçimi kaybetmek korkusuyla seçmenleri baskı altına aldı. Muhalif namzetlere rey vermek isteyenler, sandık başındaki fedainin sopasını kafasına yiyordu. Bu sebeple sopalı seçim diye anılan seçimlerden sonra memleket 6 senelik tek parti diktatörlüğünün pençesine düştü.
1918’de İttihatçılar düştükten sonra seçimler yapıldı. Osmanlı Devleti son yıllarında, sosyalist partinin bile faaliyette olduğu ve çok partili bir demokrasi idi. Hür basın ile fikir hürriyeti alabildiğine genişti. Ankara’da filizlenen milliyetçi hareket, 1919’da yenilenen seçimlere kendi yandaşları dışında kimsenin katılmasına izin vermedi. İstanbul’un işgali sebebiyle bu son Osmanlı Meclisi 23 Nisan 1920’de Ankara’ya nakletti.
Kız gibi meclis
Planladığı inkılâpları bu nisbeten demokratik meclisle yapamayacağını anlayan M. Kemal Paşa, meclisi feshederek, 1923’de sadece kendisinin belirlediği adayların katıldığı seçimle ‘kız gibi meclis' adını verdiği (İsmail Habip Sevük, Atatürk İçin, s. 53) yeni bir meclis teşkil etti. Karabekir bu meclisi, yaverleri, emir zabitleri, hatta alaylılarıyla bir askeri karargaha benzetir. (Paşaların Kavgası, 230)
Milletvekilleri, aynı zamanda M. Kemal Paşa’nin de reisi olduğu CHP’ye mensuptur. Seçimler yine vardır. Ancak partiler ve muhalefet yoktur. Merkez, vilâyetin milletvekili sayısı kadar namzet tesbit eder; ikinci seçmenler bunları “seçer.” Ömründe Muş’u görmemiş birisi, Muş milletvekili olarak mükâfatlandırılabilir. Seçimler merkezin tesbit ettiği isimlerin Sovyet rejiminde olduğu gibi halka tasdik ettirildiği birer politik gösteridir.
1935’te kadınlara seçme ve seçilme imkânı verildi. Hükûmetin seçtiği 17 kadın meclise gönderildi. Ancak erkeklerin bile serbestçe seçme ve seçilme hakkının olmadığı bir zamanda, bu ne ifade eder, o ayrı bir mevzudur.
1943’te hükûmet, muhaliflerini teskin maksadıyla tercih usulü getirdi. Artık her vilâyette seçilecek milletvekili sayısından bir fazlası namzet gösteriliyor; ikinci seçmenlere güya bir “seçme imkânı” tanınıyordu.
Para karşılığı demokrasi
Türkiye, II. Cihan Harbi’ne girmediği halde, büyük fakirlik içindeydi. CHP’li reisicumhur İsmet İnönü, Amerikan yardımı alabilmek için demokrasiye geçmeyi kabul etti. Kendisinin demokrasiye gönül vermiş birisi olmadığı herkesçe malumdur. 1945’te CHP’den ayrılan muhaliflerce Demokrat Parti kuruldu.
1946 seçimleri, 1912 sopalı seçimlerinin tam benzeriydi. “Açık oy, gizli tasnif” hususiyetiyle tanınır. Vâli, kaymakam, belediye reisi ve CHP il/ilçe başkanı aynı kişi olduğundan, jandarma yardımıyla halkın “ne idüğü belirsiz” kişilere rey vermemesi temine çalışıldı. Sandık başında çok hâdiseler çıktı, kavgalar oldu. Halbuki o zamana kadar seçimlerde hiç bir hâdise yaşanmaz; namzetler belli olduğundan, reyler sayılmadan SEKA’ya giderdi.
Dönüm noktası
1946 seçimleri Türk demokrasisi için bir dönüm noktası oldu. Defalarca ordu-bürokrat elbirliği ile seçimler askıya alınsa da, halkın vazgeçemediği bir alışkanlık hâline dönüştü. Halkın doğrudan milletvekillerini seçtiği ilk tek dereceli seçim de budur. İngiltere’deki gibi çoğunluk sistemi vardı; bir yerde reylerin ekseriyetini alan parti bütün milletvekillerini alırdı. CHP’nin, Demokrat Parti kazanmasın diye seçim kanununda yaptığı bu numara, başkalarına yaradı. CHP bir daha ekseriyetle iktidara hiç gelemedi.
1961 seçimleri nisbî temsil esasına göre yapıldı. Burada her parti aldığı rey nisbetinde mecliste temsil edilir. Ama koalisyonlar kaçınılmazdır. 1980’den sonra koalisyonları önlemek ve marjinal partilerin önünü kesmek için baraj sistemi getirildi. Ülke tamamında reylerin % 10’unu geçemeyen parti, meclise temsilci sokamaz.
Siyah boya
1979 seçimlerinde mükerrer rey kullanmayı önlemek için seçmenlerin parmaklarına günlerce çıkmayan siyah boya sürülmeye başlandı. Bundan sonraki seçimlere halk ‘boyalı seçim’ adını verdi. Son yıllarda bu da terk edildi. Yakın zamana dek bir karnaval veya muharebeyi andıran seçimler, artık eskisi kadar hareketli geçmemektedir.
Belediye seçimleri çok daha hareketli ve patırtılı olurdu. Eskiden belediye encümeni âzâlarını halk seçerdi; encümen de reisi seçerdi. Reis namzetlerinin işi, encümeni tavlamaktı. Hatırlı ve güçlü kişiler olan âzâların gönlünü yapmak hem kolay, hem de zordu. Taşrada sıkı rekabete sebep olan belediye seçimleri sonradan umumi reye bağlandı. Halk hem encümeni, hem de reisi seçmeye başladı. Eski havası kalmadı.
Türkiye, birkaç sene evvel başkanlık sistemine geçti. Son seçimde hem devlet başkanı, hem parlamento âzâları seçilecek. Bu sebeple son seçimler, demokrasi tarihimizde bambaşka bir tür seçim olacak.
.SÜNNET, MÜ’MİNLERİ BAĞLAR
Kur’an-ı kerim bir anayasa gibidir. Hükümlerini, sünnet beyan eder. İmam Evzâî der ki: “Kitab, Sünnet’e; Sünnet’in Kitab’a muhtaç olduğundan daha çok muhtaçtır”.
25 Haziran 2018 Pazartesi
25.06.2018
Kur’an-ı kerim bir anayasa gibidir. Hükümlerini, sünnet beyan eder. İmam Evzâî der ki: “Kitab, Sünnet’e; Sünnet’in Kitab’a muhtaç olduğundan daha çok muhtaçtır”.
Resûlullah aleyhisselâmın sözleri, işleri ve bir şeyi görüp men etmemesi, dinin 2. aslî kaynağıdır. Sünnet-i nebevî, bağlayıcılık itibariyle üç kısımdır:
O’nun, insanlık icabı veya şahsî mahareti ve tecrübesi, yahud da devlet reisi, ordu kumandanı bulunması itibariyle sâdır olan sünnete sünnet-i zevâid denir. Elbisesi, oturması, kalkması, yatışı gibi. Bunları yapmak sevab kazandırır; terki, günah değildir.
İctihad-Vahy
Resûlullah aleyhisselâm, vahy gelmeyen hususlarda ictihad ederdi. Bazısında, daha az doğruyu seçmek gibi hilâf-ı evlâ vâki olmuş ise de; Bedr esirlerine yapılacak muamelede olduğu gibi, doğrusu vahy ile bildirilmiştir. İslâmiyete göre, Peygamberler masumdur; günah işlemedikleri gibi, hatada sâbit kalmaları da caiz değildir.
Medine'de Tu’me adında bir kimse, komşusu Katâde’nin zırhını çaldı ve bir Yahudiye emânet bıraktı. Zırh daha önce bir un torbasının içinde olduğu için çalınırken etrafa un saçılmıştı. Katâde, Tu’me’yi itham etti. Tu’me ise inkâr ve hatta mevzudan haberi olmadığına yemin etti. Zırhın sahibi, zırhın bulunduğu yerden itibaren etrafa yayılan un döküntülerini takib ederek zırhın emanet bırakıldığı Yahudinin evine kadar geldi. Yahudi herşeyi anlattı. Tu’me’nin yakınları, bunun üzerine suçu Yahudiye attılar. Huzur-i Peygamberîde görülen dâvâda Yahudi aleyhinde şâhidlik ettiler. Böylece Yahudi mahkûm oldu.
O anda, “Allah’ın gösterdiği istikamette insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitab’ı hak ile indirdik. Hâinlerden taraf olma! Allah’tan mağfiret dile! O, bağışlar ve merhamet eder. Kendilerine hıyânet edenleri müdafaa etme. Çünki Allah, hâinliği meslek edinmiş günahkârları sevmez. İnsanlardan gizler de Allah'tan gizlemezler. Halbuki geceleyin, O’nun razı olmadığı sözü düzüp kurarken, Allah onlarla beraberdi. Allah yaptıklarını kuşatıcıdır. O'nun ilminden hiçbir şeyi gizleyemezler” meâlindeki âyet-i kerimeler (Nisâ: 105-108) nâzil oldu. Şâhidlerin yalancılığını anlayan Resûlullah, yeniden muhakeme yaptı. Bu sefer zanlı beraat ederken, gerçek hırsız mahkûm oldu (Beydâvî).
Ben ancak beşerim
Nebî-i Zişan, Bedr harbinde ordunun muayyen bir yere karargâh kurmasını arzu etmişti. Eshabı, bunun bir ilahî emir mi, yoksa harb usulüyle alâkalı beşerî kanaati mi olduğunu edeble sordular. O da beşerî kanaati olduğunu söyledi. Eshabı, başka bir yer gösterip ordunun burada karargâh kurmasının daha münâsip olduğunu arz edince kabul buyurdu.
İbni Mugîre’den dul kalan Fâtıma binti Kays hakkında, Peygamber aleyhisselâm Ümmü Şerîk’in evinde iddet beklemesine hükmetti. Daha sonra Ümmü Şerîk’in çok gelen-gideni olduğunu göz önüne alarak hükmünü, Fâtıma’nın amcazâdesi Abdullah İbni Ümmi Mektûm’un evinde iddet beklemesi yönünde değiştirmiştir. (Müslim)
Resûlullah’ın baktığı bir dâvâda kaybeden taraf, hasmı huzurdan ayrıldıktan sonra kendisinin haklı olduğuna dair yemin edince, Resûlullah, kazanan tarafı çağırtarak bunu kendisine bildirdi. O da “İsterseniz yeniden muhakeme yapınız” deyince, Resulullah dâvâya yeniden baktı ve bu sefer de aynı kişi lehine hüküm verdi. Sonra şöyle buyurdu: “Ben ancak bir beşerim. Bana ihtilaflılar gelir. Bunlardan biri, diğerine göre daha iknâ edici olur. Ben de ona göre hükmederim. Ben verdiğim bir hükümle bir kimseye hakikatte kardeşine ait bir şeyi verecek olsam, bu onun için ancak ateşten bir parçadır!”. (Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvud, Nesâî, Muvattâ)
Yanılana da sevab
Peygamber’in sağlığında, vahy gelmeyen hususlarda Sahabe-i kiram kendi ictihadlarına uymuştur. Nitekim Yemen’e hâkim tayin ettiği Muaz bin Cebel’e “Orada nasıl hükmedeceksin?” diye sorduklarında, “Kur’an-ı kerim ile hükmederim. Onda bulamazsam, sünnet-i nebevî ile; onda da bulamazsam, kendi içtihadıma göre hükmedeceğim” deyince; Resûlullah bu cevabı beğendi.
Hâkimlikle vazifelendirilen Amr bin Âs, iki kişinin dâvâsını çözdü. Mahkûm olan taraf Cenâb-ı Peygamber'e gelerek itirazda bulundu. Resûlullah, “İctihad ederken isabet eden 10, yanılan 1 sevab alır” buyurarak kararı bozmaya yanaşmadı. (Heysemî)
Bir seferde sabah namazı için teyemmüm eden iki sahâbîden biri sonra su bulunca gusledip namazı kazâ etti; diğeri etmedi. Sefer dönüşü bunu arzettikleri Resûlullah, ikinciye “Sünnete uydun; namazın tamamdır” dedikten sonra; birincisine de “İki misli sevab kazandın” buyurdu. (Hatib).
Diğer ikisi
Bir de Hazret-i Peygamber’in sadece kendisine mahsus hareketleri vardır ki (hasâis-i nebî) bunlara uymak kimseye câiz değildir. Zekât almamak, adak yememek, miras bırakmamak, zevcesini boşamamak, vefat ettiği yere gömülmek, visal orucu tutmak, uyku, abdesti bozmamak gibi hususlardır.
Bu ikisinin hâricindeki sünnet, yani sünnet-i hüdâ, bütün müminleri bağlar.
Sünnet’in Kur’an ile münasebeti
Sünnet, muhtevası itibariyle 5 kısımdır:
1) Bazen Kur’an hükümlerini te’yid eder. Âyet-i kerimede (Bakara: 188) “Birbirinizin mallarını bâtıl yollarla yemeyin!” buyuruldu. Sünnette de bu husus “Rızası olmaksızın bir müslümanın malı helâl olmaz!” şeklinde te’yid edilmiştir.
2) Sünnet, bazen Kur’an-ı kerimin mücmel, yani hakkında bir izah yapılmadıkça kendisiyle ne kasdedildiği anlaşılamayan hükümlerini tefsir veya müşkil, yani iki veya daha çok manaya gelen hükümlerini beyan eder, açıklar. Kur’an-ı kerim sadece zekât vermeyi emretmiş; sünnet ise zekâtın mikdarını bildirmiştir.
3) Bazen Kur’an-ı kerimin umumi hükümlerini tahsis ve takyid eder. Yani ona kayıt ve istisnalar getirir. Ölen bir kimsenin mirasına çocukları ikili birli hak kazanır (Nisa: 11). Sünnet, kâtilin vâris olamayacağını beyan ederek bu âyet-i kerimeyi tahsis edip istisna getirdi. “Altın ve gümüşü kenz yapıp, yığıp da Allah yolunda harcamayanlara acıklı bir azabı haber ver!” mealindeki âyet-i kerimenin (Tevbe: 34) hükmünü, “Zekâtı ödenen mal kenz değildir, toprağa gömülü bile olsa!” hadîs-i şerifi tahsis etti. “Çağrıldıkları vakit şâhidler gelmemezlik etmesinler” mealindeki âyet-i kerimenin (Bakara 282) hükmü, hadd suçlarında şâhidlik yapmamayı tavsiye eden “Kim din kardeşinin ayıbını örterse, Kıyamet günü Allah da onun ayıbını örter” mealindeki hadîs-i şerif ile tahsis edildi.
4) Bazen de Kur’an-ı kerim hükümlerini nesh eder, yani muvakkat hükümlerin tatbikatının bittiğini haber verir. Nitekim Bakara suresinin anne babaya vasiyeti emreden 180. âyet-i kerimesinin hükmü, “Vârise vasıyet yoktur” hadîs-i şerifi ile nesh edilmiştir. Müellefe-i kulûba, yani kalbleri İslâmiyete ısındırılacak kimselere zekât verilmesine dair âyet-i kerimenin (Tevbe: 60) hükmü, “Zekât müslümanların zenginlerinden alınır, müslümanların fakirlerine verilir” mealindeki Muaz hadîsiyle neshedilmiştir. “Haram aylarda harb büyük günahtır” âyet-i kerimesinin (Bakara 217) hükmünün nesh edildiğini, bizzat Cenâb-ı Peygamber haram aylarda müşriklerin üzerine yürüyerek haber verdi.
5) Sünnet, bazen Kur’an-ı kerimde bulunmayan yepyeni bir hüküm getirir. Ninenin vârisliği, amca ve dayı ile evlenme yasağı, rehnin cevazı, şuf‘a hakkı sünnetle sabittir. Sünnet ile sâbit olan hükümler; Kur’an-ı kerimdekilerden kat kat fazladır.
Kur’an-ı kerim bir anayasa mahiyetindedir. Buradaki hükümleri, sünnet açıklar. Büyük müctehid ve muhaddis İmam Evzâî buyurur ki: “Kitap, sünnete; sünnetin kitaba muhtaç olduğundan daha çok muhtaçtır”.
.MEVLÂNÂ VE MOĞOLLAR
“Moğollardan korkuyorsanız, Allah’ı tanımıyorsunuz demektir. Siz onlara bakınca kâfir görüyorsunuz; ben ise aralarında yüz tane iman sancağı sayıyorum” diyordu Mevlânâ...
2 Temmuz 2018 Pazartesi
2.07.2018
Moğollardan korkuyorsanız, Allah’ı tanımıyorsunuz demektir. Siz onlara bakınca kâfir görüyorsunuz; ben ise aralarında yüz tane iman sancağı sayıyorum” diyordu Mevlânâ...
Eski zamanlarda Türklerle yakın coğrafyada yaşayan; ama akraba olmayan Moğollar, nüfus ve kültür cihetiyle komşularından çok geride kalmışlardır. Türkler, anavatanları olan bugünki Moğolistan’dan batıya doğru kayınca, Moğollar da güneye kayarak bu toprakları yurt edinmiştir. Kabile halinde yaşadıkları için, devlet kuracak çapta bir hareket olmamış; bir imparatorluk hanedanı çıkaramamışlardır. Ta ki 12. asra kadar…
Beylikten hanlığa
Cengiz (Çingiz), Kıyat adında bir Moğol kabilesindendir. Türkçe de bilmesi, sonraki bazı tarihçileri, Türk olduğu, ailesinin sonradan Moğollaştığı kanaatine sevketmiştir.
Asıl adı Temuçin’dir. Temuçin, babasının öldürdüğü Tatar şefinin adıdır. O zaman böyle isim vermek âdetti. Babası Yesügey, boy beyiydi. Genç yaşta ölünce, Cengiz ve kardeşlerini dirayetli bir kadın olan anneleri büyüttü.
Ailesinin karizması yanında, cesaret ve gücünü de kullanarak etraftaki Moğol kabileleri üzerinde hâkimiyet kurdu. Doğu Moğolistanı’nda han (kral) olarak tanındı. Çingiz adını aldı. Çing, Çince, hükümdar demektir.
Cengiz, sadakat ve liyakata kıymet verirdi. Kurduğu devleti, ileride Cengiz Yasası adı verilecek olan kaidelerle şekillendirdi. Eski Hun ordusunu takliden, her biri 10 bin kişilik tümenlerden müteşekkil muazzam bir ordu kurdu. Çetin muharebelerden sonra Çin’in payitahtı Pekin’i fethetti. Tarihin en güçlü hanedanlarından birini kurdu. Torunları, 17.asra kadar Çin’i idare ettiler.
Moğol Korkusu
Göçebe bir devletin hükümdarının, Türkistan tahtındaki Muhammed Harzemşah’a yazdığı bir mektupta “Oğlum” tabirini kullanması, bu büyük devletin hakanını çileden çıkarttı. Halbuki tarih boyunca göçebeler, büyük medeniyetleri yerle bir etmişlerdi. Otrar valisinin Moğol tüccarlarını öldürtmesi, üstelik Harzemşah’ın bunun için özür ve tazminat isteyen Moğol elçisini, an’aneleri hiçe sayarak katletmesi, sonunu getirdi.
Cengiz, 200 bin kişilik ordusuyla Türkistan’a yürüdü. Gaddarlıkta Cengiz’den aşağı kalmayan Harzemşah yenildi; Türk Hakanlığı çöktü. Moğollar, Türk şehirlerini yerle bir ettiler. Halkını katliama tâbi tuttular. 100 yıllık bu istila neticesi, milyonlarca Türk ve Müslüman öldürüldü. Bu felâketin tarihte bir eşi yoktur. Moğol korkusu, öyle yayılmıştır ki, İbn Esir’in rivayetine göre, bir Moğol, birine bekle geleceğim der; adam korkusundan bir yere ayrılamaz. Moğol bir kılıç bulup gelir ve adamı oracıkta öldürür.
Cengiz 1227’de ölünce, İran’dan Çin’e kadar uzanan imparatorluğu 4 oğlu arasında paylaşıldı. Bunlardan İran’a hâkim olan birinin başında, ilhan denilen vali/hükümdar vardı. O sebeple bunlara İlhanlılar derler. İlhanlılar, Cengiz’in yarıda bıraktığı işi tamamladılar. Torunu Hülagu 1258’de Bağdad’ı yakıp yıktı. Abbasi imparatorluğunu ortadan kaldırdı. 800 binden fazla Müslümanı öldürdü.
Sonra Anadolu’ya yönelen İlhanlılar, 1243’de Kösedağ’da 30 bin kişilik orduyla, 80 bin kişilik orduya sahip Selçukluları mağlup ederek Anadolu’ya çöreklendiler. Zaten çözülmüş olan Selçuklu iktidarı, istilâcılar önünde diz çöktü. Anadolu birliği bozuldu. Eline bir kasaba geçiren, kendini bey ilan etti. Vergilerini muntazaman ödediler. İlhanlılar da onlardan asker almadılar. 1335’te Ebu Said Bahadır Han ölene kadar, Osmanlılar dâhil hepsi Tebriz’deki İlhanlı tacına bağlı kaldılar.
Gazan Han'ın İslâmiyeti kabul edişi
Müslüman Türk Kültürünün Zaferi
Derken tarihte ender rastlanan bir şey oldu. İstilacılar, mağlupların yüksek kültürünün tesiri altına girdi. 3. ilhan Teküder Müslüman olup Ahmed adını aldı. Sonraki ilhanlar yine eski dinlerine döndülerse de, 1295’te 7. ilhan Gazan Han kati olarak Müslüman oldu, Mahmud adını aldı. Gazan Han’ı bir Selçuklu prensesi olan üvey annesi Hüdâbend Hatun yetiştirmişti.
Aralarında Gök tanrı dini mensuplarından başka Budist ve Hristiyanların da bulunduğu İlhanlılar, süratle müslümanlaştı. Sarayda Türkçe konuşurken, resmi yazışmalar Farsça yapıldı. İslâmiyete çok hizmet ettiler. Bugün İran ve Anadolu’nun pekçok şehrinde İlhanlılardan kalma camiler, medreseler, imaretler arz-ı endam eder. Erzurum’da Üç Kümbedler, Yâkutiye Medresesi; Sivas’ta Çifte Minareli Medrese; Niğde’de Sungur Bey Câmii, Bünyan Ulu Câmii, Amasya Sabuncuoğlu Dârüşşifası, Sivrihisar Âlemşah Künbedi hep bu cümledendir.
Anadolu halkı, İlhanlıları millî bir hanedan olarak görmemiştir. Tarihçiler, İlhanlıları atlayıp, Osmanlıların tacı, Selçuklulardan devraldığını yazmış; İlhanlıları lüzumundan fazla kötülemiştir. Halbuki İran’da tutunmak, Memlûk ve Altınordu baskısına mukavemet edebilmek için Türkistan’dan milyonlarca Türk’ü beraberinde getirmişlerdi. Böylece Anadolu, Azerbaycan ve Kafkasya’nın Türk yurdu olmasında İlhanlılar mühim rol oynadı.
Moğolların Türkleşmesi/Müslümanlaşması, Türk tarihinin en mühim hâdiselerindendir. Türk/İslâm kültürünün zaferlerindendir. Moğolistan haricindeki bütün Moğollar İslâmlaşmış; Türklerle karışarak Moğolcayı unutmuştur. Türkistan’daki Türklerde görülen çekik göz, işte bu hâdisenin neticesidir.
Gazan Han, Osman Gazi’nin muasırıdır. Sikkelerin üzerinde “kaan el-adil çengiz hannın yarlığı” yazardı. Türkçe ve Moğolca’dan başka, Farsça, Arapça, Sanskritçe, Keşmirce, Tibetçe, Çince ve Yunanca öğrenmişti. Askerlik, iktisat ve inşaat üzerine mütehassıs idi. Hem kahraman, hem de milli ananelere çok bağlıydı. Genç yaşta ölünce, İlhanlılar da çözülmeye yüz tuttu.
Yakutiye Medresesi - Erzurum
Moğol Ajanı?
Mevlânâ Celâleddin Rûmî hazretleri, aslen bugün Afganistan’daki Belh şehrindendir. Ailesiyle beraber Anadolu’ya geldiler. İki sene Erzincan’da yaşadıktan sonra Konya’ya yerleştiler. Moğol istilası üzerine Anadolu kargaşaya düşmüştü. Bu hengâmda Mevlânâ, Ehl-i sünnet prensipleri çerçevesinde, Moğollara zıt gitmedi; onlar aleyhine konuşmadı ve konuşturmadı. Böylece Moğol idarecilerinin itimadını kazandı. Onlarla iyi münasebet kurdu. Hatta ileri gelenleri Mevlânâ’nın sohbetlerine gelmeye başladı. Halk, artık anarşiden bıkmış, istikrar için Moğolların hâkimiyetine razı gelmişti.
Bu yüzden Mevlânâ’nın Moğol zulmüne göz yumduğu, hatta bir Moğol ajanı olduğu iddiası savurulmuştur. Bir zamanlar TV’de pek boy gösteren evlere şenlik bir ilahiyat fakültesi dekanının, Mevlânâ üzerine tez hazırlayan talebeyi, “Bırak şu Moğol casusunu” diyerek evrakını imzalamadan odasından kovduğuna şahid olmuştum.
Anlaşılan odur ki Moğolların Türkistan’ı istilasına şâhid olan Mevlânâ, onlara karşı mücadele etmenin bir fayda vermeyeceğini görmüş; memleketin tahrib edilmesini engellemek istemiştir. Cihâdı devlet yapar. Ferdlerin cihâdı, fitne çıkartmadan emr-i maruf yapmaktır. Mevlânâ da bir ferd ve bir âlim olarak bunu yapmıştır. Güçlü ve gâlip Moğollarla iyi geçinerek halkı ve dini korumuştur.
Manevî fetih
İlhan Keyhatu, Anadolu’yu işgal edip Konya önüne gelince, halk Mevlânâ’ya sığınmıştı. O ise Keyhatu’nun rüyasına girip, “Ey Tatar! Konya’yı işgalden vazgeç!” diye ihtar edince, büyük tesir altında kalan Keyhatu, “Bu sıradan birisi değil. Her şehirde böyle biri bulunsaydı, yenilmezlerdi” diyerek geri çekildi. Moğolların Şam kuşatması sırasında da kerâmet göstererek İslâm askerine yardım ettiği; böylece Moğolların geri çekildiği rivayet olunur. [Tatar, o zaman Moğollar için Batı’da kullanılan bir tabirdir. Şimdiki Tatarlar farklıdır.]
Mevlânâ, İlhanlıları istikbalin iyi müminleri olarak görüyordu. Divan-ı Kebir’de geçen, “Moğollardan korkuyorsanız, Allah’ı tanımıyorsun demektir. Siz onlara bakınca kâfir görüyorsunuz; ben ise aralarında yüz tane iman sancağı sayıyorum” beyiti, bu tavrının hikmetini aksettirir. 25 sene sonra Müslüman olan Gazan Han, bu beyiti, giydiği kaftana altın telle yazdırmıştır.
Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled ve torunu Ârif Çelebi, Gazan Han’ın Tebriz’deki sarayında büyük bir hürmetle karşılanmış; henüz Müslüman olmayan Moğol beylerini büyüleyerek kendilerine hayran bırakmışlardır. Hatta inançlı bir Budist olan İrenci Noyan’a İslâmiyeti üstü kapalı olarak öyle telkin etmiştir ki, Müslüman olmakla kalmamış; Mevlevî tarikatine girmiştir. Bu zâtlar, evliyalığa has incelikle psikolojiye vâkıftır.
Bu gibi hâdiseler, Müslüman Anadolu Türklüğü’nün, muharebede yenemediği müdhiş istilâcı bir düşmanı, manevî sahada fethettiğini gösterir.
.
.SAVCILAR NECİ İDİ?
Mahkemelerde ilk defa savcılar görüldüğünde, halk buna bir mana veremedi. Dâvâcı ve dâvâlı durur iken, savcılar neci idi?
9 Temmuz 2018 Pazartesi
9.07.2018
Mahkemelerde ilk defa savcılar görüldüğünde, halk buna bir mana veremedi. Dâvâcı ve dâvâlı durur iken, savcılar neci idi?
Ceza davalarına bakan mahkemelerde hâkimin yanında oturan ve yaptığı iş sebebiyle heyetin belki de en azametli unsurlarından biri olan savcılar, cemiyetimizde hem itibarlı, hem de korkulan bir memuriyettir.
Bazısı dâvânın heyecanına öyle kendisini kaptırmıştır ki, neticede idamını istediği mahkûmun beraat ettiği; tevkifini istediği maznunun serbest bırakıldığı sık görülmüştür. Yakın tarihte, sadece cemiyete değil, siyasete de ayar verme iddiasıyla savcılar bu pozisyonlarını göstermişlerdir.
Nerde mağdur?
Evvelki hukukumuzda bugünki mânâda savcıların işlerini yapan muayyen memurlar yoktu. Zira şer’î hukukta suçlar, ya hukuk-ı şahsiyeye, dairdir, yani şahıs haklarını ihlal eder; yahud da hukuk-ı ammeye aittir; ammenin hakkını haleldar eder.
Şahıs haklarını ihlâl eden katl (adam öldürme), yaralama ve dövme, hakaret gibi suçların takibi suçtan zarar görenin şikâyetine tâbidir. Maktulün vârisleri, yahud yaralanan veya dövülen kimse ya da hakarete uğrayan şahıs dâvâ açmalıdır ki, suç takip edilsin. Bu gibi suçlarda cemiyet de zarar görür ama, şahsın hakkı önde gelir.
Ammenin haklarını ihlâl eden zina, yol kesme, kalpazanlık, karaborsacılık gibi suçlarda ise cemiyetin her ferdinin mahkemeye müracaat edip dâvâ açma hakkı vardır. devlet de bu suçları re’sen (kendiliğinden) takib edebilir.
Osmanlı Mahkemesi
Çavuş yetiş!
Şahıs haklarına dair suçlarda bazen mağdur veya yakınları şikâyette bulunmaz; dâvâ açmaz. Hatta fâili affeder. Şu halde bile devletin cezalandırma salâhiyeti vardır. Bu takdirde devletin kolluk kuvvetleri, mahkemeye müracaat edip dâvâ açabilir. Yani iş, şahsîlikten çıkar, umumîleşir. Dâvâ, artık bir amme (kamu) dâvâsı olur. Yine de umumî dâvâcı sıfatı taşıyan, yani bu işle vazifeli bir memur, nam-ı diğerle savcı yoktur.
Osmanlı İmparatorluğu devrinde, suçluları bulup yakalamak, bunları mahkemeye sevketmek ve mahkemece verilen cezaları infaz ettirmek üzere İstanbul’da çavuşlar ve taşrada subaşılar vardır. Ancak adlî vazifeleri, zanlının mahkemeye sevki ile biter. Zanlı eğer mahkûm olursa, cezasını infaz etmek üzere suçluyu teslim alırlar. Bunlar bir nevi infaz savcısıdır. Mahkeme kararı olmadan, kolluk memurları, yani polis ceza veremez. Osmanlı Devleti’nin bir hukuk devleti olduğunun en mühim göstergelerinden biri budur.
Diyarbekir mahkeme-i istinaf başmüddeî-i umumisi Ali Ulvi Bey (oturan); mahkeme azası Arif Bey (solda); icra memuru Ömer Ali Bey (sağda)
“Müddeyum”
Bugünki hâliyle savcılık bize, İstanbul mahkemelerini tanzim eden 1870 tarihli nizamnâme ile girdi. Burada hukuk tarihimizde ilk defa olmak üzere müddeî-i umumî tabiri kullanılıyordu. Mahkemelerde bu isimde bir memur bulunacak; yoksa mahkeme müfettişlerinden biri bu vazifeyi yerine getirecektir.
Zira Tanzimat devrinde, haksızlıkların giderilmesi çerçevesinde yeni ceza kanunları çıkarılmış; amme dâvâlarının sayısı artmıştı. 1876 tarihli Kanun-ı Esasî’nin 91. Maddesine göre, “Umûr-ı cezâiyyede hukuk-ı âmmeyi vikâyeye memur [ceza dâvâlarında kamunun hakkını korumak üzere] müddeî-i umumîler bulunacak”dır.
Osmanlı memleketindeki umum mahkemeleri tanzim eden 1879 tarihli kanun ile müddei-i mumîlerin statüsü tanzim edildi. Bunları padişah tayin edecek ve doğrudan Adliye Nezâreti’ne bağlı olacaklardır.
Müddei, dâvâcı demektir. Umumî de ammeyi, halkı ifade eder. Yani amme dâvâcısı demektir. Halk bu doğru, ama zor tabiri, belki daha da zor bir şekle, “müddeyum”a çevirmiştir. Müddeyum, artık kazâlardaki “hükümet adamları”nın önde gelenlerinden biridir.
Dersaadet bidayet mahkemesi müddeî-i umumisi Edhem Bey
Cumhuriyeti koruyun!
Hukuk tarihimizde bu zamana kadar rastlanmayan böyle bir memuriyetin getirilişine halk şaşırmıştı. Hukukşinaslar bile bu yeni müesseseye alışmakta zorluk çektiler. Vaktiyle şahıs haklarına dair bazı suçların, davacı değil de, bir üçüncü şahıs tarafından takip edilmesi şaşkınlık doğurdu. Hele aile, borçlar ve ticaret hukukuna dair dâvâlarda, müddeî-i umumîlerin mütâlaasının alınmasına bir müddet kimse mânâ veremedi.
O devir bürokratlarından tarihçi Abdurrahman Şeref diyor ki:
“Müddeî-i umumlar [savcılar] neci idi? Mahkemede vaziyetleri ne olacak idi? İşte halkça buraları birdenbire anlaşılamadı. Müddeî ve müddeâ aleyh [dâvâcı ve dâvâlı] durur iken bir şahs-ı sâlisin [üçüncü şahsın] muhakemeye müdahale etmesine bir mânâ verilemedi. Ahkâm-ı şer’iyyede böyle bir kayd ve işaret yok idi. Her yeni şey mûcib-i istiğrâb olur [garipsenir]. Mekteb-i Mülkiye’de hukuk muallimlerine işbu memuriyet-i cedîdedinin [yeni memuriyetin] vazifesini sorar idik. Onlar da izah etmeye çalışırlar ve mesela bir cerh [yaralama] vukuunda, mecrûh [yaralı] dâvâ etmese bile, mâdem ki kanunun men ettiği bir fiil irtikâb olunmuştur [işlenmiştir]; onun dâvâcısı kanun olduğunu ve müddeî-i umumîlerin kanun nâmına hukuk-ı umumiye [umumî haklar] dâvâsını ikâmeye [açmaya] mecbur olduğunu söyler idi...”
Cumhuriyetten sonra “müddei-i umumî” unvanı, “savcı” oldu. Ancak savcı, eski Türkçede elçi, sözcü manasına gelen bir tabirdi. Amme dâvâcısı manasıyla uzaktan yakından alâkası yoktu. Bunun için başına bir de “cumhuriyet” eklendi, “cumhuriyet savcısı” oldu. Epey oluyor, bir felâket tellalının, “Cumhuriyet savcıları, unvanınızın başındaki cumhuriyeti koruyun!” diye feryad ettiğini işittik. Savcıların vazifeleri arasında cumhuriyeti korumak diye bir şey olmadığı gibi, unvanın başındaki cumhuriyet’in de devlet sistemi olan cumhuriyet ile bir alakası yoktur. “Amme” manasına “cumhur” kelimesinden gelen ve aslında burada da yanlış kullanılan bir tabirdir.
Hem hâkim hem savcı
Roma’da stationarii ve curiosi adı verilen memurlar vardı. Bunlar, suçluları arar, bulur ve mahkemelere sevkederdi.
Fransız adliyesinde XIV. yüzyıldan beri savcılara rastlanır. Bunlara missus dominious ve comes denirdi. Ancak vazifeleri bugünkinden biraz farklıydı. Bunlar kral adına bütün suçları takiple vazifeliydi. İşleri, muhakeme başlayınca biterdi.
Kilise mahkemelerinde savcı yoktu. Çünki engizisyon usulünde, hâkim hem itham eder, hem de ceza verirdi. Bu sebeple yürek sızlatan adaletsizlikler yaşanırdı.
Fransız mahkemelerinde kralın menfaatini koruyan procureur adında memurlar vardı. İşte tam da savcıların işini yapardı. İhtilalciler, krallık zamanının memuriyeti diye bunları kaldırmak istediler ama, ihtiyaç sebebiyle vazgeçtiler.
Almanya’da da aynı işi yapan centenarius adında memurlar vardı. Bunlar zamanla hâkim pozisyonuna yükseldiler. Bu işi yapmak üzere mahkeme reisi olan kont, halktan herhangi birini vazifelendirirdi.
Sistemi Osmanlı’dakine benzeyen İngiltere’de de savcılık yoktu. Hakkı ihlal edilen kimse dava açabilirdi. Mağdur şikâyet etmezse, Osmanlı’dan farklı olarak, suçla pek kimse alakadar olmazdı. Yalnız doğrudan devlet aleyhine veya amme nizamını bozan bir suç işlenirse, kralın attorney adlı memuru işi mahkemeye getirirdi.
İngilizler uzun zaman mukavemet ettiler. Nihayet 1879’da, Osmanlı ile aynı zamanda, savcılık makamını tesis ettiler. Bir suçtan dolayı şahsî bir şikâyet olmazsa, attorney devreye girebilir. Amerika’da ise savcıları halk seçer. Bu sebeple savcılık, politika için istikbal va’deden bir iştir.
Siyah cüppe
Osmanlı müddeî-i umumîleri, hâkimler ve diğer mülkiye memurları gibi, siyah setre (İstanbulin) veya redingot [yakası ilikli veya açık dizlere kadar uzun ceket] giymek mecburiyetinde idi. Bir ara Avrupa’da olduğu gibi çeşitli renklerde ve yakası ile kolları sırmalı üniformalar giyilmesi düşünülmüşse de tatbikata konulmamıştır. Adliye mensuplarının, adaleti temsil eden siyah, kimsenin önünde eğilmesinler diye düğmesiz ve menfaat gözetmesinler diye cepsiz cüppeleri, cumhuriyet eseridir ve Avrupa’dan mülhemdir. Bu cüppelerde, ceza mahkemelerinde kırmızı, hukuk mahkemelerinde yeşil yaka ve kol şeridi bulunur.
.DANIŞIKLI DÖVÜŞ: SERBEST FIRKA
1930 senesinde Gazi’nin direktifiyle kurulan muvazaa partisi Serbest Fırka, beklenmedik bir teveccüh kazanınca, ancak 98 gün yaşayabilmiştir.
16 Temmuz 2018 Pazartesi
16.07.2018
Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı Gazi kurmuştu. Acaba neden reisicumhurluğunun 7. senesinde kendi fırkası olan Halk Fırkası’na karşı muhalif bir fırka meydana getirme ihtiyacını hissetti? Demokrasi hayalleri vardı da, onu gerçekleştirmek için mi? Tabii ki hayır. Onun nutuklarında kullandığı demokrasi tabiri, tek parti cumhuriyetini ifade eder.
O zamanki ABD sefiri Grew’in de işaret ettiği üzere, dünya Türkiye’yi, tek parti sistemi sebebiyle “Şeklen Batılı; hakikatte Doğulu” diye küçük görüyor; kontrolü altındaki memleketlerde vaziyete göre bazen otokrasi, bazen demokrasiyi destekleyen liberal Batı bloğu, hükümeti demokrasiye teşvik ediyordu. Gazi de “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatörlük manzarasıdır” itirafında bulunmuştu.
Korkutan ikilik
Zahiren gayet dost göründükleri halde Gazi ile 18 senelik tek parti iktidarının neredeyse yegane başbakanı ve Gazi’nin her icraatında ortağı İsmet Paşa arasında zamanla ciddi bir siyasi rekabet doğdu.
Serbest Fırka kurucularından Süreyya Paşa, Zavallı Serbest Fırka kitabında (1951) anlatıyor: “1930’a doğru ikisi arasında bir soğukluk belirmişti. İsmet Paşa giderek güçleniyordu.
Halbuki Gazi, memlekette kimsenin sivrildiğine tahammül edemezdi. Her işi, her inkılabı, her imarı, her teşkilatı yalnız kendisi yapmak ve o fikrin yalnız kendisinden çıktığını etrafa yaymak isterdi. Memlekette yalnız büyük olarak kendisinin tanınmasını isterdi.
Halk Fırkası içinde Gazi ve İsmet Paşa taraftarları diye iki hizip belirmişti. Bu ikiliğin ibresi, Gazi aleyhine dönmekte devam ediyordu.
İsmet’in elinde 2 kuvvet vardı: Parti reisliği ve başvekillik. Başvekillikten azledilse, fırka reisliği elinde kalacaktı. Bundan azletmek de kolay değildi. Zira fırka kodamanları onun yanındaydı. Hatta reisicumhur seçiminde İsmet Paşa’ya da rey verilebileceği sözleri dolaşmaya başladı.
Gazi için bunu önlemek lazımdı. Bunun için mecliste kendi tarafından muhalif bir fırka teşkiline kalkarak memlekete bir demokrasi görüntüsü vermek; aynı zamanda pek çok haksızlıklar sebebiyle bunalmış milleti de İsmet’in elinden kendisinin kurtardığı imajını uyandırmak lazımdı. Böylece iki fırkayı da elinde oynatıp, zamanın icabına göre birini iktidara getirmek istiyordu.
Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulduktan sonra bazı yerlerde İsmet Paşa’nın resimlerinin yırtıldığı haberi geldi; hatta bu yüzden İsmet’in ağlayarak Gazi’ye geldiği işitildi. Şu halde Gazi’nin maksadı hâsıl olmuştu. Bu suretle İsmet’in elinden hem başvekillik, hem de fırka reisliği alındı. Celal (Bayar) başvekil oldu.”
Tamamen duygusal
1920’den itibaren Türkiye’nin hayatında söz sahibi olan Halk Fırkası, 1925’ten itibaren muhalefeti ve basın hürriyetini ortadan kaldırarak, siyaset, din, kültür ve sosyal hayat üzerindeki kontrolünü sıkılaştırmıştı. Devletçilik politikası ve yaşanan kıtlıklar, ekonomik sıkıntıları iyice arttırdı.
1929 dünya ekonomik krizi de hükümeti iyice sıkıştırdı. Gruptaki muhalefet arttı.Bunun huzursuzluğa yol açacağından korkuldu. Ülkenin gazının alınması lazımdı.
Bunun üzerine Gazi, samimi ve eski bir arkadaşı olan Fethi Bey’i Paris’ten getirterek 12 Ağustos 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası adında bir muvâzaa [danışıklı dövüş] partisi kurdurdu.
Evcil bir gösteriş partisi kurulup, birkaç muhalife birkaç sandalye ve belediye vererek, mecliste birkaç laf etsinler, hem oyalansınlar, hem de dışarıya karşı tenkit ve muhalefet varmış gibi görünsün istendi. Böylece İngilizlere ve Fransızlara şirin görünmek mümkün olacaktı.
Halk Fırkası’ndan ayrılan birkaç kişi de fırkaya kaydoldu. Bu kişilerin isimleri tek tek Gazi ve İsmet Paşa tarafından tespit edildi. Birkaçı yüzde yüz mutemed isimlerdir. O partiyi bırak geri gel dense, hemen itaat edecek kişilerdi. Bir kaçı ise Ahmed Agayef gibi gözden çıkarılmış kişilerdi. Oraya gitsin, bu, onun defterinde kara bir leke olun, böylece siyasetten silinsin istenenlerdi.
Eski İttihadcı Fethi Okyar, Sultan Hamid tahttan indirilip Selânik’e sürüldüğünde muhafızı idi. Mustafa Kemal’e, onu korumak için askerlikten atılmak pahasına aşla bağlıydı. Fethi Bey, aslında Fransız finans çevrelerinin tanıdığı bir isimdi. Bu sayede kredi almak kolaylaşacaktı.
Ancak Fethi Bey kellesinden emin olmadığı için, ileride hainlikle suçlanmayacağına dair Gazi’den bir teminat istedi. Gazi bu teminatı Cumhuriyet gazetesi vasıtasıyla verdi. Başvekil İsmet ve meclis reisi Kazım Paşalardan da teminat gelince işe başladı. Gazi, “Ben reisicumhur sıfatıyla bu iki fırkaya karşı bitaraf kalacağım” demiş; orduya da aynı talimatı vermişti. Ancak bu sözünü tutmayacaktır.
Fethi Bey parti talimatını almak üzere Yalova'da
Gerginlik
Halk bu hareketi önce şüpheyle karşıladı. Ama reisicumhurun kızkardeşini bile partide âzâ olarak görünce şaşırdı. Hatta Makbule Hanım, otomobille Yalova köylerine seçim propagandasına gitmiş; akşamında ağabeyi Fethi Bey’i, “Bizim hemşireye söyle, vergileri kaldıracağız deyip durmasın, vergisiz hükümet olmaz” diyerek azarlamıştı.
Halkın teveccühü artınca Serbest Fırka mensupları işi ciddiye aldılar. Halk Fırkası’nın bile programı yok iken, modern demokrasilerdeki gibi bir program hazırladılar. 11 maddelik programın 7 maddesi ekonomiye dairdi. Pişman olan hükümet, Serbest Fırka’yı düşman edindi ve irtica ile suçladı. Reisicumhur yeni partiye 70 milletvekili va’d etmişti; ancak bu sayı 14’te kaldı.
Fethi Bey’in Ege seyahati ipleri gerdi. Fırkanın kalesi İzmir’de kendisine büyük tezahürat oldu. Vali Dirik heyeti şehre sokmayınca, liman amelesi grev yaparak heyeti karşıladı. Zar zor şehre giren Fethi Bey’e bu sefer miting izni verilmedi.
Otelin önünde toplanan halk, Serbest Fırka aleyhinde yazan Anadolu matbaasını taşladı. İzdihama polis müdahale edince, 10 yaşına bir çocuk öldü. Nihayet Fethi Bey, 50 bin kişiye hitap etme imkânı buldu. Aynı tezahürat Aydın, Manisa, Menemen, Akhisar ve Balıkesir’de de yaşandı. Bunun üzerine Gazi, “Ben Halk Fırkası’nın başıyım” diyerek Serbest Fırka’ya gözdağı verdi.
Bu arada belediye seçimleri oldu. Serbest Fırka’lı seçmenlerin ismi listelerden siliniyor. Sandıklar kayboluyor, çalınıyor veya polis tarafından alıkonuyor; Serbest Fırka’lılar dövülüyordu. Buna rağmen zaten 37 vilayette seçime girebilen Serbest Fırka, 502 belediyeden 42’sini kazandı. Burjuvazinin güzlü olduğu yerleri almıştı. İzmir, Aydın, Pınarhisar, Vize, Keşan, Lüleburgaz, Kırklareli, Malkara, Biga, Armutlu, Bandırma, Susurluk, Burgazada, Maltepe, Samsun, Merzifon ve Ladik’te Serbest Fırka namzetleri kazandı.
İstanbul’da Halk Fırkası, 36 bin; Serbest Fırka 13 bin rey aldı. 250 binden çok seçmen ise hiç rey kullanmadı. Azınlıklar da Serbest Fırka’yı tutuyordu; hatta namzetlerin birkaçı gayrımüslimdi. Halk Fırkası’nda azınlıklardan hiç namzet yoktu.
Bu neticeyi Gazi bile yutmadı. “Her tarafta partimiz kazanıyor” sözüne; “Hayır, partimiz değil, polis ve jandarma kazanıyor” demekten kendisini alamadı. Saf bir adam olan Fethi Bey, seçimlere girmek yerine teşkilatını güçlendirseydi veya seçimlerde icab eden tedbirleri alsaydı, belki fırkasını kurtarabilirdi.
İsmet ve Fethi Bey Yalova'da
İpler kopuyor
Bunun üzerine Halk Fırkalılar Gazi’ye çıkarak “Ya bizimle beraber ol, ya da biz kendimize bir reis seçeriz” diyecek kadar ileri gittiler. Ayrıca Fethi Bey, reisicumhur olmak istiyor” dedikodusunu yaydılar. Vehme kapılan Gazi, Serbest Fırka’nın ipini çekti.
Fethi Bey, seçim yolsuzluklarını meclise taşıdı ve 6 Kasım’da Dâhiliye Vekili Şükrü (Kaya) hakkında gensoru verdi. Kürsüye peş peşe çıkan Halk Fırkası milletvekilleri, Şükrü Bey’i değil, Fethi Bey’i suçladılar. Fethi Bey kendinden istenileni anladı. Fesh istidasını 17 Kasım 1930’da Dâhiliye Vekâleti’ne verdi. Böylece 98 günlük danışıklı dönüş sona erdi. Eski sisteme dönüldü. İsmet Paşa, dersini almış şekilde tekrar başvekil oldu.
Böylece Gazi, hem iktisadî sıkıntılar sebebiyle bunalmış halkın kızdığı Halk Fırkası’na nefes aldırmayı; hem siyasî rakip gibi gördüğü İsmet Paşa’ya gözdağı vermeyi; hem de gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı hedeflediği projesini muvaffakiyetle tamamladı.
Birkaç gün sonra, belediye seçimlerinde Serbest Fırka’nın kazandığı Menemen’de patlak veren meşhur zabıta vak’ası, ömrü 98 gün süren Serbest Fırka’nin kapatılmasına da mazeret gösterildi. 15 sene sonra Demokrat Parti’nin kuruluşu da aynı şartlar altında cereyan etmiş; ancak seyri farklı olmuştur.
Serbest Fırka’nın büyük teveccüh görmesi, işlerin iyi gitmediğinin bir alameti idi. Bunlar, hepsine hoca, mürteci, inkılap düşmanı deyip geçilemeyecek kadar çok ve çeşitliydi. Bu sebeple Gazi hemen uzunca bir yurt gezisine çıktı. Bilhassa Serbest Fırka’nın güçlü olduğu yerlerde boy gösterdi.
Serbest Fırka idarecileri (ortada Adnan Menderes)
İstifa etmeyecek misiniz?
Hamdi Başar, Atatürkle Üç Ay kitabında anlatıyor: Samsun’da vali Kâzım Paşa, seçimlere serbestlik tanımış; Halk Fırkası burada tam bir hezimete uğramıştı. Serbest Fırka kapatıldıktan sonra Gazi Samsun’a geldi. Ziyafet sırasında Gazi “Reis nerede?” deyince bulup getirdiler. Arada şu muhavere geçti:
-Ne o reis beyefendi rakı günah diye içilmiyor mu?
-Hayır efendim, yemek yemiş bulundum da.
-Ya, demek geleceğimizi bilmiyordunuz?
-Yok efendim. Teşrif-i devletinize bütün halkla beraber bendeniz de muntazırdım.
-Şu halde beraber yemek yiyeceğimizi düşünmediniz?
-Evet efendim. Bendeniz de o şerefe nail olmak ümidinde idim, fakat çağrılmadım.
-Artık feshedilmiş bir fırkanın belediye reisi olarak vazifenize devam etmek istemezsiniz?
-Bu seçim, halkın şahsıma itimadı şeklinde tecelli etmiştir. İstifa edersem, halkın teveccüh ve itimadına karşı nankörlük etmiş olurum. Benim bu vazifede kalmam arzu buyurulmuyorsa, seçimi feshediniz.
-Arzu ettiğiniz gibi olsun.
Hâsıl olan soğuk hava üzerine reis ayrıldıktan sonra, Gazi, valiye dönerek, “Reis seçtiğiniz adamın yaptıklarını gördünüz mü? Herşeyden evvel terbiyesiz. Şehirlerine misafir geliyoruz; soframıza yemek yiyerek geliyor. İçki ikram ediyoruz, içmiyor. Sonra da biz kalkmadan def olup gidiyor.” İki gün sonra hem vali vazifeden alınmış; hem de seçim fesh edilerek reise işten el çektirilmiştir.
.DAĞ FARE DOĞURDU: II. MEŞRUTİYETİN İBRETLİ HİKÂYESİ
Meselenin vahametini kavrayan padişah bu işte bir İngiliz parmağı olduğundan şüphelendi. “Suyun akıntısına gideceğim” diyerek meşrutiyeti ilana razı oldu.
23 Temmuz 2018 Pazartesi
23.07.2018
Meselenin vahametini kavrayan padişah bu işte bir İngiliz parmağı olduğundan şüphelendi. “Suyun akıntısına gideceğim” diyerek meşrutiyeti ilana razı oldu.
Memleketimizde II. Meşrutiyet tecrübesinin başladığı 23 Temmuz 1908 (Rûmî takvimle 10 Temmuz 1324), tarihimizde bir dönüm noktasıdır. Rejim değişmiş; memleket idaresindeki hâkim güç farklılaşmıştır. İktidar, Saray ve Bâbıâli’den; el ele veren ordu ve bürokrasiye geçmiştir.
İlk teşebbüs
Meşrutiyet, şart kelimesinden gelir. Anayasalı ve parlamentolu monarşiyi ifade eder. Hükümdar, kanunları meclis yapmak şartıyla hüküm sürer. Üç fonksiyonun da hükümdarın elinde olduğu mutlakiyetin zıddıdır.
Bizde ilk meşrutiyet tecrübesi 1876 tarihlidir. Aslında Osmanlı Devleti hiçbir zaman bir mutlakiyet olmamıştır. Çünki şer’î hukuk ve asırlar evveline uzanan siyasî an’aneler, siyasî iktidarı tahdid eder. Bunları hükümdar bile değiştiremez. Padişah, diktatörler şurada dursun; bugünki demokrasilerdeki hükümetler kadar bile istediğini yapma imkânına sahip değildir.
Hürriyetin beşiği
Fransız ihtilalinden sonra yayılan hürriyet ve serbestlik fikirleri Osmanlı memleketinde de yayıldı. 1876’da Sultan Aziz, İngiliz destekli bir Jön Türk komplosuyla tahttan indirilip yerine yeğeni Sultan V. Murad geçirildi. Yeni padişah meşrutiyete yanaşmayınca, tahtını kaybetti. Şehzade Abdülhamid Efendi, ihtilalcilerin başı olan Midhat Paşa’ya meşrutiyet ve anayasa sözü vererek tahta çıkmaya muvaffak oldu.
İlk meşrutiyeti kuranlar, memleketi Ruslar galip geldiği 93 Harbi’ne sürükledi. Tarihte emsali görülmemiş bu felâket üzerine, padişah meclisi feshederek meşrutiyeti askıya aldı. Kanun-ı Esasî yerinde kaldı ama, bir daha seçim yapılmadığı için meclis toplanmadı. Bu sebeple II. Meşrutiyet tabiri fiilen doğru olsa bile, hukuken doğru değildir.
Kimseye yaranamadı
Padişah, harbin zararlarını diplomatik yollardan hafifletmeye çalıştı. 30 sene dedesi gibi saraydan idare ettiği memleketi, maarif, ziraat, ticaret ve sanayi cihetiyle imara çalıştı.
Avrupa’nın güçlü devletleri arasında bir denge siyaseti gözetti. İslâm birliği adına dünya Müslümanları üzerinde halifelik nüfuzunu tebarüz ettirdi. Bu da en çok zamanın önde gelen sömürgecilerini rahatsız etti.
Sultan Hamid ve Meşrutiyet - LIFE mecmuasındaki bir gravür
Zamanındaki yegâne harbde, Osmanlı ordusu Girit’e asker çıkaran Yunanları yendi. Ancak maliye buhrana düştü. Maaşların zamanında ödenememesi, asker ve memurları, zaten ileri fikirlilerce sevilmeyen padişaha düşman etti.
İstikbal gençlerde
Rejim muhalifleri, 1890’dan itibaren İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kurdu. Mason klüpleri tarzında teşkilatlanıp çalışan bu cemiyet, bilhassa askerler ve memurlar arasında hızla yayıldı. Başta İngiltere olmak üzere Avrupalılar, istikbal gördükleri bu topluluğa arka verdiler.
Sarayın takibi üzerine Fransa’ya kaçan muhalifler, burada neşriyat yapıp kongreler topladılar. En kolay propaganda mıntıkası ise, taze idare ve jandarma ıslahatı sebebiyle Makedonya oldu. Burada üç aydır maaşlarını alamayan idealist genç zabitlere tesir ettiler.
Ne şehiddir ne gazi
Tam o esnada İngiliz kralı ile Rus çarının Reval’deki mülakatı (10 Haziran), aranan fırsatı verdi. İki devletin Rumeli’yi paylaştığı safsatasını bahane eden Selânik’teki III. Ordu subayları ayaklandı. Merkez kumandanı Nazım Beyi vuran Enver, Selânik’te; Sabahaddin, Manastır’da, Niyazi de Resne’de dağa çıktılar Birlik kasasındaki paraları ve mühimmat almayı da ihmal etmediler. Yanında bir geyikle gezen Niyazi’nin külahında Vatan Fedaisi yazardı.
Yüzbaşı Resneli Niyazi Manastır'da
Yıllarca Bulgar, Sırp ve Rum eşkiyasıyla mücadele ede ede çeteleşmiş bu asiler, telgraf tellerini kesip Manastır’da askerî müfettiş Şemsi Paşa’yı öldürdüler. Yerine gelen Tatar Osman Paşa’yı da dağa kaldırdılar. Manastır polis müfettişi ve Selânik topçu alayı imamı birer kurşunla yere serildi.
Askerden, ahaliden ve eşkıyadan iltihak edenlerle çete, bin kişiyi buldu. Bu esnada Firzovik’de birkaç bin Arnavut toplanıp, padişaha Meşrutiyet’i ilan etmediği takdirde payitahta yürüme tehdidinde bulundu.
Kuru gürültü
Makedonya İhtilâli denilen hadise, bir-iki suikast ile Firzovik’teki bu kuru gürültüden ibaret iken, o zamanın şartlarında büyütüldü. Sadrazam Arnavut Ferid Paşa ikili oynayıp, İzmir redif fırkasının sevkini geciktirip, yalnız bir iki tabur yollamış; bunların zabitleri de hemen isyancılara iltihak etmişti.
Padişah, kati bir tenkil kararı verip, emin ve muktedir zabitlerin idaresinde birkaç Anadolu fırkasını Rumeli’ye yollasaydı; vaziyet bambaşka bir şekil alabilirdi. Ancak 66 yaşındaki hükümdar, yorgun, bezgin ve en mühimi yalnızdır. Meselenin vahametini kavrayınca, bu işte bir İngiliz parmağı olduğundan şüphelendi. “Suyun akıntısına gideceğim” diyerek meşrutiyeti ilana razı oldu. Bunu daha evvel yapsaydı, bu gailenin açılmayacağı kanaatinde olanlar vardır.
Meşrutiyetin ilanına dair Yunanca kartpostal
Aslında ihtilal, Bulgar komitacılarının idaresi altında, mevziî bir patırtıdan ibaretti. Dünyadan haberi olmayan genç zabitler çetesi, ecnebilere alet olarak memleketi uçuruma sürüklemiş; böylece orduya siyaset aşılayıp, hükümete günümüze kadar devam eden çetecilik ruhunu sokmuşlardır.
Hürriyet Bayramı!
Halk, Fransız ihtilalindeki gibi, “Hürriyet, Müsâvat (Eşitlik) ve Uhuvvet (Kardeşlik)” sloganları ile sokağa döküldü. Her taraf bayraklarla süslenmişti. Yakalara meşrutiyet kokartları takılıyor; meşrutiyet kartpostalları yok satıyordu. Bandolar, “Yaşasın Vatan! Yaşasın Millet! Yaşasın Terakki Cemiyeti!” çığlıkları arasında marşlar çalıyorlardı. 23 Temmuz, Hürriyet Bayramı ilan edildi.
17 Aralık’ta parlamento Ayasofya’da sonradan yanan binada toplandı. Meclisin toplandığı hemen her bina bir vesileyle yanmıştır.
İzmir'de Meşrutiyet kutlamaları
142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavud, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Sırp ve 1 Ulah olmak üzere 275 mebusun yer aldığı meclisin açılışına Sultan Hamid de iştirak etti. Mecliste İttihatçılar hâkim olmakla beraber, yine onların içinden çıkan ve Ahrar adıyla bilinen başını Prens Sabahaddin’in çektiği muhalifler de vardı.
Sansür
Meşrutiyet devrinin ilk icraatı sansürün kaldırılması oldu. O zamana kadar gazeteler umumî ahlâk ve âdâba aykırı, asayişi bozucu, halkın zihnini karıştırıcı neşriyat yapamazdı. 24 Temmuz günü gazeteciler toplanıp, müsveddeleri sansüre vermeme kararı aldı ve gazeteler böylece basıldı. Bugün sonradan gazeteciler bayramı kabul edildi. Maamafih daha sonra darbecilerin sansürü, Sultan Hamid devrini mumla aratmıştır.
Yeni jargon
“Meşrutiyet-i Mübeccele” ile siyasî jargon da değişti. Meşrutiyetin ilanı, İnkılâb-ı Azim (Büyük Devrim); İttihad ve Terakki Cemiyeti, Cemiyet-i Mukaddese; ordu, Nigehbân-ı Hürriyet (Hürriyetin Bekçisi); hâdiselerin başladığı Selânik, Mehd-i Hürriyet (Hürriyet Beşiği) adını alırken; Sultan Hamid devri, Devr-i Sâbık diye anılmaya başladı. Dağa çıkan eşkıyalar, Kahraman-ı Hürriyet; Resneli Niyazi’nin geyiği de Rehber-i Hürriyet oldu.
Kahraman-ı Hürriyet Enver Bey
Hülyalı günler
Meşrutiyet’in ilanının hemen ardından, 3 Ekim’de Bulgaristan istiklâlini ilan etti. Aynı gün Avusturya, işgali altındaki Bosna-Hersek’i topraklarına kattı. 6 Ekim’de de Girit Rumları, Yunanistan’a katıldılar. Böylece Jön Türkler, kendilerine yardım edenlere olan borçlarını derhal ödemiş oluyorlardı.
Hapishaneler, tımarhaneler boşalıyor; mahkûmlar ve deliler, eski rejimin gadrine uğramış hürriyet kahramanları olarak omuzlarda taşınıyordu. Yurt dışındaki firarîler birer ikişer geri dönüyor; liman ve istasyonlarda coşkuyla karşılanıyorlardı.
Meşrutiyet hatırası mendil
Eşkıyasından kâtiline, ihtilalde rolü olan kim varsa, yeni devirde gözde bir mevki kapmaya muvaffak oldu. Ne idüğü bilinmeyen, ama fırkaya sadakati sabit genç mebuslar, nâzırlar, zâbitler, 10 sene içinde koca imparatorluğu gömecek yeni bir kadro hâlinde arz-ı endam etmeye başladılar.
Hülyalı günler çok sürmedi. İhtilalciler, hürriyet, eşitlik ve kardeşlik sloganını çabuk terkettiler. Bâbıâliyi bastılar; meclisi kapattılar; muhalifleri susturdular. Memleket, sürgünler, idamlar, suikastler; yolsuzluklar memleketi oldu. En ateşli meşrutiyetçiler bile, ‘Devr-i İstibdad’ı özler hâle geldi
.ŞERBETİN ALTIN ÇAĞI
Bir yaz günü yeniçeri ocağını ziyaret eden Kanuni Sultan Süleyman’a serin şerbet ikram edilir. O da tasın içini altınla doldurup iade eder. Bu bir âdet hâlini alır. Tâ ki…
30 Temmuz 2018 Pazartesi
30.07.2018
Bir yaz günü yeniçeri ocağını ziyaret eden Kanuni Sultan Süleyman’a serin şerbet ikram edilir. O da tasın içini altınla doldurup iade eder. Bu bir âdet hâlini alır. Tâ ki…
Şimdilerde fabrikasyon meyve suları ve asitli içecekler fevkalâde yaygın. Kahve, bilhassa çay, da en çok içilen meşrubattan… Bunların mutfak kültürümüze girişi çok eski değildir. Daha evvel ne içilirdi?
Evvelce mevsimine göre sıcak ve soğuk içilen meyve ve baharat şerbetleri revaçtaydı. Daha bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı bilinmezken, şerbetin hatırı yüksekti. Hatta kahve çıktıktan sonra bile, kahveden evvel, şurup ikram etmek âdetti.
Resûlullah aleyhisselâm serin şerbetleri severdi. En çok bal şerbetini tercih ederdi. Mevlânâ hazretleri, “Hayatta en sevdiğim şeyler, hamam ve şerbettir” dermiş.
Şerbet veya şurup, çorba ve şarap gibi Arapça şirb (içmek) kökünden gelse bile, şerbetin revacı, yayılması daha ziyade Türkler sayesinde olmuştur. Osmanlı, adeta bir şerbet medeniyeti kurmuştur. Güzel hava, şerbete benzetilir. Sevdiğinin teri, şerbet gibi gelir. Şerbet diye kız ismi bile vardır. Derdini saklamak terbiyesine sahip kişiler, “Kan kussa, kızılcık şerbeti içtim der”. Ölüm bile, ecel şerbeti ile gelen tatlı bir şeydir.
Demirhindi
Her zaman, her yerde, her saat içilebilir. Meyveden, baharattan veya güzel kokulu çiçeklerden yapılır. En basiti kayısı, vişne, incir gibi meyveleri kaynatıp biraz şeker veya bal katarak hazırlanır; buz veya kar ilavesiyle ikram edilir. Şerbet sadece serinletici değil, iştah acıcıdır da. Onun için yemek davetlerinde sofraya geçmeden evvel ikram edilir. Yemekle beraber de içilir.
Demirhindi, vişne, portakal, turunç, şeftali, kayısı, erik, badem, nar, kızılcık, karadut, harnup (keçiboynuzu), koruk, sübye (kavun çekirdeği), tarçın, karanfil, meyankökü, menekşe, yasemin, gelincik, gül şurubu gibi çok çeşidi vardı. Her hanım şerbet yapmayı bilir; her evde imkânlara göre hazırlanırdı.
Geçenlerde bir yakınım anlattı. Âni bir ziyaretçisi gelmiş. Dolapta ise kapağı açılmış, gazı kaçmış bir koladan başka bir şey yokmuş. Hiç bildirmeden utana sıkıla da olsa meyankökü şerbeti diye ikram etmiş. Ne de olsa kolanın aslı meyanköküdür. Misafir hiç uyanmamış, bayıla bayıla içmiş…
Demirhindinin ne demirle, ne de hindiyle alâkası vardır. Temr-i hindî, yani Hind hurması, aslı kalın gövdeli zümrüt yeşili renkte ekşimsi tropik bir meyvedir. Eskiden bamya, yaprak sama gibi bazı yemeklere ekşimsi tad versin diye konurdu. Üzerine şeker serpip meyve niyetine de yenirdi. Avrupalılar buna tamarint der ve alkollü içki imalinde kullanırlar.
Şerbet merasimi
Şerbet sadece bir misafir ikramı veya kahvehane metaı değildi. Sokakta süslü elbiseleri ve tantanalı güğümleri ile şerbetçiler dolaşırdı. Sırtındaki güğümü hafifçe eğerek bembeyaz önlüğüne bağlı hazneye dizilmiş kristal bardakları kendisine mahsus bir hareketle doldurup müşteriye takdim etmesi görülecek bir şeydi.
Rivayet odur ki, sıcak bir yaz günü Yeniçeri ortalarını ziyarete giden Kanuni Sultan Süleyman’a bir tas soğuk demirhindi şerbeti ikram ederler. Padişah bu tasa altın doldurup iade eder. Ertesi sene bu hâdise tekrarlanır. Böylece her o mevsimde icra edilen bir âdet hâlini alır. Hatta son zamanlarda yine böyle şerbet yollarlar da, hazinede para olmadığı için iade edilemez. Bunu bir tavır olarak anlayan yeniçeriler kazan kaldırır. Saraydaki altın süs eşyası eritilip sikke basılır; şerbet taslarına doldurulup iade edilerek hareketin önü alınır.
Kim ne derse desin, şerbet, Osmanlılarda altın çağını yaşamıştır.
Loğusa şerbeti
Yeni doğum yapmış kadını ziyarete gelenlere ikram edilen, kadının sütünü arttırdığına ve manevî bir koruma hassası olduğuna inanılan şekerli ve baharatlı loğusa şerbeti meşhurdur. Mevsime göre sıcak veya soğuk içilir. Komşu ve akrabalara da sürahi içinde çocuk kızsa kırmızı, erkekse mavi kurdela bağlanarak gönderilir.
Hoşafın saltanatı
Yemekle, bilhassa pilav ve börek ile hoşaf yemek âdettir. Hoş-ab, Farsça güzel su demektir. Vişne, şeftali gibi taze meyvelerden yapılığı gibi, mevsimine göre kuru üzüm, kuru kayısı, kuru elmadan da yapılır. İçine karanfil ve tarçın atılır. Hazmı kolaylaştırır, lezzeti nötrleştirerek, her lokmadan ayrı zevk almayı sağlar. Üzümden mamul şıra da bazı yerlerde pek tutulur.
Kahve mi? Çay mı?
Kahve, Osmanlı dünyasına XVI. asırda Arab memleketleri vasıtasıyla geldi. İstanbul ve diğer şehirlerde çok tutuldu. Makbul bir ikram olarak görüldü. Uyarıcı, hazmettirici, teskin edici hususiyeti ile ayrıca ilaç olarak kabul edildi. Avrupalı seyyahlar, “Türkler hastalandığı zaman kahve içer. İyileşmezse, vasiyetini yazar ve bekler” demekten kendisini alamamıştır.
Anadolu coğrafyasında yetişmez ama, Osmanlı zarafeti, kahveye bir aidiyet katmış; marka değeri kazandırmıştır. Bugün bile Türk Kahvesi, bir marka olarak dünyaca tanınmaktadır. İyisi Yemen kahvesidir. Meşhur mânide, “Kahve Yemen’den gelir, Bülbül çemenden gelir” derler.
Türkistan’da kalan Türkler tarafından bilinen Çin orijinli çayı, Anadolu halkı, XIX. asrın sonuna doğru Kafkas muhacirleri vasıtasıyla tanıdı. Çay, başka hiçbir şey ile mukayese edilemeyecek bir rağbete kavuştu. Bugün bile çay, zengin-fakir, köylü-şehirli, okumuş-cahil her kesim tarafından bir gıda ve zevk vasıtası olarak tüketilmektedir.
Alkollü içki
Müslümanlıkta haram olduğundan, alkollü içki Türk mutfağında yaygın yer bulamamıştır. Nefsine uyanlar bile, gizli gizli içmişlerdir. Ancak bilhassa Rumlar vasıtasıyla meyve ve hububattan gizlice elde edilen rakı, umumiyetle bu coğrafyanın içkisi olarak tanınır. Arapça, şarabın teri, yani alkolün imbiklenmiş hâli mânâsına arak kelimesinden gelir. Deve veya sığır sütünden kefir, kısrak sütünden kımız, Orta Asya menşeli alkollü içkilerdir. Anadolu üzümlerinden yerli Hristiyanların imal ettiği şaraplar, Avrupalılarca tutulmuştur. İslâmiyet, gayrı müslimlerin alkollü içki imal etmesine, satmasına ve içmesine izin verir. Hatta hükümet bundan vergi bile alır.
Tarifler
Gül Şerbeti: Yarım kilo gül yaprağı, 150 gram şeker ile ovulur. 2-3 saat bekletilir. 1 litre su ilave edilip hafif ateşe konur. Kaynayınca, ateşten alınır, soğumaya terkedilir. Tülbentten süzülüp ikram edilir.
Kızılcık Şerbeti: Yarım kilo kızılcık yıkanıp yarım litre suda kaynatılır. Sonra süzgeçte ezilerek kızılcıkların suyu alınır. Yarım litre su ve 300 gram şeker kaynatılır. Kaynayınca, kızılcık suyu ilave edilip bir taşım kaynatılır. 2 tatlı kaşığı limon suyu ilave edilip soğumaya terkedilir.
Demirhindi Şerbeti: Yarım kilo demirhindi, bir litre suda bir gece bekletir. Sonra bu suyla kaynatılır. Süzülerek hasıl olan mayi, başka bir kaba alınır. Buna zencefil, zerdeçal, tarçın, karanfil, yenibahar, kakule, muskat cevizi gibi baharatlar ve gül suyu ilave edilir. Üç litre suda kısık ateşte 2 saat kaynatılır. Toz şeker ilave edilerek biraz daha kaynatılır. Tülbentle süzülür..
.ürkiye ve Amerika
BİR DARGIN, BİR BARIŞIK
Amerika, II. Cihan Harbi’nden sonra, komünizm ve Kızıl Rusya tehlikesine karşı bir emniyet subabı olarak gördüğü Türkiye’ye yakın alâka göstermiştir. Ama bu alâka, hiçbir zaman bir kararda olmamıştır.
6 Ağustos 2018 Pazartesi
6.08.2018
Amerika, II. Cihan Harbi’nden sonra, komünizm ve Kızıl Rusya tehlikesine karşı bir emniyet subabı olarak gördüğü Türkiye’ye yakın alâka göstermiştir. Ama bu alâka, hiçbir zaman bir kararda olmamıştır.
Yeni Dünya’nın genç ülkesi ABD’nin ilk münasebet kurduğu devletlerden biri Osmanlı olmuştu. Bir Amerikan heyeti, 1795’te Cezayir valisi ile Akdeniz’de serbest dolaşma antlaşması imzalamış; mukabilinde Osmanlı hükümetine vergi borcu altına girmişti.
1853 senesinde George Washington adına dikilecek abide için çeşitli memleketlerden kitabe istenmişti. Osmanlı hükümeti de hattat Kazasker İzzet Efendi’nin hattıyla üzerinde Sultan Mecid’in tuğrasının da bulunduğu bir kitâbe yolladı. 1884’de inşaatı biten âbideye, diğerleriyle beraber yerleştirildi.
İki memleket münasebetlerindeki en enteresan safha, Texas yüzünden çıkan ABD-Meksika harbi esnasında Amerikalıların, Osmanlı hükümetinden çölde kullanmak üzere deve istemesidir. 1855’de Osmanlı hükümeti, Amerika’ya askerî yardım olarak bir deve birliği ve deveciler yollamıştır. Devecilerden Hacı Ali’nin Arizona’daki türbesi üzerine Amerikalılar 1938’de bir abide inşa etmiştir.
Kalbinizi açın
I. Cihan Harbi’nden sonra dünyanın süper güçleri arasına giren ABD, asırlık an’anelere dayanan imparatorluklardan çekinir, monarşiden hoşlanmazdı. Bu sebeple bir manada yeni ulus-devletlerin inşa manifestosu olan Wilson Prensipleri çerçevesinde İstanbul’a karşı Ankara’yı destekledi. Hatta bir ara Anadolu’da Amerikan mandası bile konuşuldu. Ancak ABD hükümeti buna yanaşmayınca, Ankara kahramanları da geri adım attılar. Ankara mümessilleri, Amerika’ya gidip para bile topladılar. Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunda, ABD, en az İngiltere kadar mühim ve inşaî rol oynadı.
1923’te İzmir İktisat Kongresi’nde konuşan Gazi, Amerika’ya “Türk halkına kalbinizi açık tutun” hitabında bulundu. Amerikalılara, Chester İmtiyazı denilen ve başta Musul demiryolu ve madenlerine dair olmak üzere ekonomik imtiyazlar tanındı. Ancak Musul’un kaybıyla Türkiye’nin beklentileri suya düşse de, Amerikan gazeteleri, Atatürk’ün ölüm haberini, “Büyük Türk öldü” başlığıyla verdiler.
Welcome Missouri
ABD dünya politikasındaki esas rolünü II. Cihan Harbi’nin arkasından oynayacaktı. Harbin mutlak gâlibi Amerika, artık dünyanın da 1. süper gücüydü. Bu fonksiyonunu yürütmek üzere kurulan Birleşmiş Milletler’e girebilmek ve harbden zarar görmüş memleketlere dağıtılan yardımı alabilmek adına herkes Amerika’nın kapısı önünde sıraya girdi.
Bunlardan biri de o zamana kadar izole yaşamayı tercih eden Türkiye idi. Ankara, Kızıl Rusya tehlikesine karşı ABD himayesine girebilmek adına demokrasiye razı oldu ki, yakın tarihimizde ABD’nin görünüşteki en hayırlı rolü olmuştur. Halbuki Rusya ve Amerika zaten Yalta’da dünyayı bölüşmüşler; Yunanistan ve Türkiye, ABD hissesine düşmüştü. Ama bu komünizmle korkutmak, ABD’nin her zaman işine gelmiştir.
Ankara’nın Washington’daki büyükelçisi Münir Ertegün’ün ölmesi, yeni bir sayfa açtı. 1946’da Missouri Zırhlısı, cenazeyi Türkiye’ye getirdi. Gemi coşkuyla karşılandı; minarelere Welcome mahyaları asıldı. Gazinocu esnafına, misafirlere ‘iyi’ davranması tenbihlendi.
Küçük Amerika
Başkan Truman’ın 12 Mart 1947’de ilan ettiği Truman Doktrini’ne göre, Rusya tesirine girmemesi için, Yunanistan ve Türkiye’nin borçları silinecek ve askerî yardım yapılacaktı. Bunun ardından 1948’de bütün Avrupa’ya ekonomik destek ihtiva eden Marshall Yardımı başladı. Türkiye’nin 1950’deki Kore Harbi’nde en büyük müttefik olarak ABD’nin yanında yer alması; NATO yolunu açtı. Artık komünizm tehlikesi bertaraf edilmişti. Rusya saldırsa, ABD bizi korurdu.
Reisicumhur Celal Bayar’ın 1954’teki ziyareti ABD’de büyük sükse yaptı. Çok sayıda anlaşma imzalandı. Bayar 1957’de: “Öyle ümit ediyoruz ki otuz sene sonra bu mübarek memleket, 50 milyon nüfusu ile küçük bir Amerika olacaktır.”
Ekonomik yardım ve demokrasi, Türkiye’deki sosyal ve politik hayatı değiştirdi. Artık her yeri Amerikan malları aldı; Frigidaire buzdolapları, Chevrolet arabalar; Amerikalıların alışveriş yaptığı PX’de satılan Amerikan sigaraları; naylon çorap ve çamaşırlar; sandviçler; kotlar; Amerikan traşı; danslar; çizgi romanlar, Hollywood filmleri başta olmak üzere Amerikan kültürü ‘Küçük Amerika’da hızla yayılmaya başladı. Ordudaki Alman talim usulü, Amerikan’a çevrildi.
Komünizmle mücadele ve demokrasinin yayılması ideali, Türk-Amerikan ittifakının gerekçesi olarak lanse edilirdi. Celal İnce’nin söylediği şarkı, çok tutulmuştu: Amerika Amerika/Türkler dünya durdukça/Beraberdir seninle/Hürriyet savaşında. Halbuki Türkiye silah altında tuttuğu 600 bin askerle, NATO’nun (ABD’nin) güney sınırını koruyor; mukabilinde Yunanistan’ın üçte biri kadar yardım alıyordu.
Yeni bir dünya?
Ancak bu münasebetler 1960’dan sonraki Soğuk Savaş esnasında daha karmaşık bir rotaya girdi. Darbecilerin “NATO’ya CENTO’ya bağlıyız” beyanatı, 27 Mayıs’ın arkasında Amerikan parmağını hatırlara getirdi. Derken Ekim 1962’deki Küba Krizi, ABD ile Rusya’yı karşı karşıya getirdi. Kennedy, Rusya’ya Küba’daki nükleer silahlarını kaldırmasını ihtar etti. Moskova da mukabilinde, Türkiye’deki nükleer silahları gösterdi. ABD bunu kabul edince, Ankara’ya danışılmadan alınan bu karar kriz doğurdu.
Başkan Johnson, 1964’te zamanın başbakanı İnönü’ye gönderdiği meşhur mektupta, Rumların taşkın hareketlerde bulunduğu Kıbrıs’a muhtemel bir askerî harekâta karşı ihtarda bulundu. Rusya’ya karşı yalnız bırakmakla tehdit etti. Müdahale engellendi. Yardımlar kısıldı. Anglosaksonlara öteden beri mesafeli olan İnönü, meşhur “Yeni bir dünya kurulur; Türkiye de orada yerini alır” sözünü sarfetti. Bu kriz, Ankara’yı, ABD ve NATO’dan nisbeten uzaklaştırdı. Bununla beraber darbeci başkan Gürsel hastalanınca, Johnson’un hususi uçağı ile Amerika’ya gitti; en iyi hastanelerde tedavi gördü.
Yankee Go Home (Amerikalı Defol)
Amerika’nın post-modern manada da olsa emperyalist faaliyetleri; Vietnam’da olup bitenler, bilhassa Türkiye’de hassas bakılan Filistin meselesindeki tavrı, bilhassa romantik solcuların ve radikallerin reaksiyonuna sebebiyet verdi. 1966’da Amerikan Haberler Merkezi, ‘belirsiz’ kişilerce bombalandı. Hükümet, Mayıs 1967’de Amerikan personelinin giriş ve çıkışta aranmasını emretti. İncirlik üssü, hep pazarlık mevzuu yapıldı.
Haziran 1967’de 6. Filo’nun Türkiye’ye gelişi esnasındaki protestolar, Kıbrıs mümessili Cyrus Vance’ın halkın işgal ettiği Ankara havalimanı yerine askerî meydana inişi heyecana sebep oldu. Ertesi sene aynı mealdeki protestolarda ölenler oldu. Amerikan askerleri dövülüp suya atıldı. 1969’da ODTÜ’de bir grup talebe, Amerikan sefirinin arabasını yaktı. ABD’nin üzerinde durmamasıyla bir krize dönüşmeden atlatıldı.
Evvelce Amerikan Morrison firmasında çalıştığı için muhaliflerince Morrison Süleyman diye anılan Süleyman Demirel’in iktidara gelişi, Amerikan yanlısı hükümetin kurulması olarak tefsir edildi. Artık halkın gözünde AP, Amerikan; CHP, MSP ve MHP, Anti-Amerikan bloğu temsil ediyordu.
Uyuşturucudan muztarip ABD, devrin en büyük uyuşturucu kaçakçılığı ile suçladığı Türkiye’deki haşhaş ziraatinin tahdidini istemiş; Ekim 1970’de bu talepleri kabul edilmişti. 12 Mart darbecileri haşhaş ziraati ve afyon imalini tamamen yasakladı. 1974’de başbakan Ecevit’in bunu kaldırması, gerginliğe sebep oldu.
En büyük kriz 1974 Kıbrıs Harekâtı üzerine çıktı ve tesirlerini günümüze kadar sürdürdü. ABD hükümeti, adadaki kargaşa bittikten sonra geri çekilmeyi reddeden Türkiye’ye ambargo koydu. Korkunç bir devalüasyon, ardından pahalılık, yokluk, kuyruklar; öte yandan AB’nin el altından desteklediği söylenen anarşi hâdiseleri, memleketi yaşanmaz hâle getirdi. 1978’de ambargo kaldırıldıysa da, yapacağını yaptı. Bunun üzerine 12 Eylül 1980’de ABD yanlısı bir darbe ile ordu idareye el koydu. ABD’nin bir memleketi bazen askerî müdahale, bazen darbe, çoğu zaman da ekonomik kriz yoluyla dize getirmeye çalıştığı bilinmeyen bir şey değildir.
Stratejik Ortak
Turgut Özal, 1950’lerden itibaren iş sebebiyle sıkça gidip tanıma fırsatı bulduğu ve sonradan başkanıyla şahsî dostluk kurduğu ABD’yi Türkiye’nin stratejik müttefiki olarak görür; Avrupa’dan fazla buraya ehemmiyet verirdi. ABD ile ittifak ve işbirliğinin, Türkiye’nin menfaatine olduğuna inanırdı. Türkiye’deki kalıplaşmış aksak sistemin, bu sayede çözülebileceğini düşünürdü. Bu, Amerikan hayranlığından ziyade; ABD’nin global dünyadaki gücü yanında; eksik gedik de olsa, liberalizm, insan hakları ve demokrasiyi temsil etmesinden kaynaklanıyordu.
1 Mart 2003’te Irak’a asker gönderilmesi ve ecnebi kuvvetlerin topraklarımızda mevzilenmesine dair tezkerelerden ikincisinin mecliste reddi, bir kriz doğurdu. Evvelce kabul edilmiş 1. tezkereye göre hazırlık yapan ve masraf eden ABD, bunun hesabını sormayı tehir etti. Irak’a güneyden girdi. Ancak bu, hem masraflı, hem de daha acılı oldu.
4 Temmuz 2003’de Süleymaniye’deki Amerikan askerlerinin, özel kuvvetlere mensup Türk karargâhını basıp askerlerin başına çuval geçirerek sorgulaması kriz doğurdu ise de atlatıldı.
8 Ekim 2017’de, Türkiye’deki Amerikan konsolosluğunda çalışan bir memurun tevkifi, kriz doğurdu. Ankara, bu memurun diplomatik dokunulmazlığa sahip olmadığını iddia ededursun, ABD, Türkiye’den gelen vize taleplerini 4 ay kadar askıya aldı. Böylece mazisi 2,5 asır evveline dayanan ve çok tatlı başlayan Türk-Amerikan münasebetleri, kâh dargın, kâh barışık şekilde bugüne geldi. Son zamanlarda yaşananların, Türkiye’yi Rusya bloğuna yaklaştırma merkezli İngiliz planının bir tatbiki olarak görenler de az değil.
.BİR AVUÇ DOLAR İÇİN
Doların 1 liraya denk olduğu 1930’larda yaptığı Amerika seyahatini bir gazeteci, yıllar evvel “Türk Parasına Şapka Çıkarıldığı Günler” serlevhası altında neşretmişti.
13 Ağustos 2018 Pazartesi
13.08.2018
Saddam’ın aldığı son karar, memleketinde dış ticaretin dolar yerine euro üzerinden yapılmasıydı. Amerika bunu affetmedi; Irak’ı sildi. Doların tarihi eski değil ama, süper bir gücün dünyayı dolaşan fâizsiz kredi ve aynı zamanda hâkimiyet vâsıtası olarak hemen herkesi yakından alakadar ediyor.
Bizim neslimiz doların artışı veya düşüşüyle, ama ekseriya artışıyla, hop oturup hop kalkmışızdır. Mamafih 1980’e kadar dolar taşımak, bulundurmak mümkün değildi. Üç senede bir yurt dışına çıkma izni koparana 100 dolar verilirdi. Ama her şey dolara bağlı olduğu için, ücra köydeki adama bile ucu dokunurdu.
1923’de 80 kuruş olan dolar, şimdiye kadar 1,5 milyon kat arttı. Daha doğrusu lira o kadar değer kaybetti. Gazeteci Hikmet Feridun Es, 1930’larda dolar 1 lira olduğu günlerde yaptığı bir Amerika seyahatini, yıllar evvel “Türk Parasına Şapka Çıkarıldığı Günler” serlevhası altında neşretmişti.
1950’lerde 2,8 lira iken; 1960 darbesinden sonra 9 lira oldu. 1970’lerde 14 lira iken; 1978’de ABD ambargosunun kalkmasının ardından 25 liraya yükseldi. 1979’da 25; 1980’de 91; 1981’de 135 derken, ipin ucu kaçtı. 1996’da 100 bin; 2001’de de 1 milyon lira sınırını aştı. Böylece lira, 95 senede dolar karşısında, [yazının yazıldığı esnada] 9 milyon misli kıymet kaybetti.
Dolar boşalır
Dolar diye çok para var. Kanada, Avusturalya, Yeni Zelanda’ya kadar. Ama dolar deyince hemen herkesin aklına Amerikan doları gelir. Ekvator, El Salvador, Panama, Hollanda Antilleri, Marshall Adaları, Virgin Adaları, Turk & Caicos Adaları, Zimbabwe, Palau, Mikronezya, ve Doğu Timor’da da ABD doları resmî paradır.
Doların doğum yeri, Amerika değil, Avrupa’dır. Bohemya’nın (Çekya) Almanya sınırındaki St. Joachimsthal (Çekçesi Jáchymov) kasabasında Bohemya Kontu Hieronymus Sclhik, 1520 senesinde 29 gram ağırlığında bir gümüş para bastırdı. Paranın bir tarafında Bohemya arslanı ile Kral II. Ludwig’in resmi; öte tarafında ise Hazret-i Meryem’in babası Aziz Joachim’in röliyefi vardı.
St. Joachimsthal ‘Aziz Joachim’in Vadisi’ manasına gelir. Burada basılan ve kısa zamanda çok popüler olan paraya da Joachimsthaler adı verildi. Hafifliği sebebiyle bilhassa dış ticarette avantaj temin eden paranın benzerini Fransa, İspanya ve Hollanda da bastı. Ama kimse bu uzun ve zor ismi söylemedi; thaler demeyi tercih etti. Macarlar, taller; İsviçreliler, daler; İtalyanlar, tallero; Lehler, talar; Rus, Çek ve Slovenler, tolar; İzlandalılar, dalur ve nihayet İngilizler dollar dediler.
Joachimsthaler
İspanyol Doları
İngiliz olmasın da
Kuzey Amerika’daki müstemlekelerin kullandığı çeşitli paralar arasında, bu thaler (dolar) da vardı. Tedavüle Hollandalılar vasıtasıyla girmişti. Amerika’yı keşfeden İspanyollar, kıtadaki gümüş madenlerine de hâkim olunca, dünya gümüş sektörünün çoğunu ele geçirdiler. Taler’i karşılamak üzere bastıkları gümüş peso de ocho (sekiz parça, yani 8 real mukabili); İspanyol doları diye tanındı. Bu para sadece Avrupa’da değil; Amerika ve Uzak Doğu’ya yayıldı.
Amerika’nın İngiliz mıntıkasında da kullanılan İspanyol doları, gümüş bolluğu sebebiyle değerini hızla kaybetti. Massachusetts’de 1690’da kâğıt dolar basıldı. 1739’da Benjamin Franklin’in Philadelphia’daki matbaasında basılan dolarlarda manzara resimleri vardı ve sahteciliği önlemek adına kabartmalar kullanılmıştı.
Amerika, istiklâlini kazanınca, kıtada kıt bulunan İngiliz sterlini yerine, hem hamasi, hem de pratik sebeplerle halkın çoğunun kullandığı İspanyol dolarını sahiplendi ve 1785’te millî para olarak kabul etti. 1856’ya kadar da bu statüsü devam eden İspanyol doları, Amerikan dolarının esasıdır.
İlk kâğıt dolar
Dolar için Gizli Servis
1791’de kurulan The Bank of United States (Merkez Bankası), hükümet operasyonlarının resmî merkezi oldu. 1792’de para kanunu çıkarıldı ve darphane kuruldu. Kongre, hazineye faizsiz vadesiz banknot çıkarma salahiyeti verdi. Böylece tıpkı İspanyol dolarına benzer 27,4 gram sıkletinde gümüş paralar basılmaya başladı. Birkaç sene sonra 1800’de gümüş nisbeti azaltıldı. Ayrıca altın ve bakır paralar da basıldı.
1861‘de de ilk kâğıt Amerikan doları basıldı. Renkleri yeşildi ve yeşil diye anıldı. Üzerinde gravür ve karışık desenler ile hazine vekâletinin mührü vardı. Umumiyetle ‘kartal’ motifi kullanıldı. Amerikan Gizli Servisi, 1865’te bizzat kalpazanlıkla mücadele için kuruldu.
1929 krizinden sonra tasarruf maksadıyla paranın ebadı % 30 ufaltıldı. Her farklı paranın ayrı deseni olmaya başladı. 1996’dan itibaren sahte paranın önüne geçmek maksadıyla 7-10 senede bir doların dizaynının değiştirilmesi kararlaştırıldı ve yıllarca alışılagelen banknotlar, 2000’den itibaren biraz değişik basılmaya başlandı.
Hangi dolar
1933’de dörtte bir değer kaybederek ilk defa devalüasyona uğradı; 1 dolar, 0,9 gram altın kıymetine düşmüştü. Kovboy filmlerinde ‘bir avuç dolar için’ neler neler yapıldığını görenler şaşırmamalıdır. Doların alım gücü şimdikinden fazlaydı.
Esas darbe Nixon devrinde yaşandı. 1971’de bütün dünyadaki trende uyularak, doların, altın mukabili basılmasından vazgeçildi. Bu da doların alım kıymetini üçte birine düşürdü. O zamana kadar darphaneler bastığı para mukabilinde, kıymeti kadar altını deposuna koyardı. Artık paranın ardında sadece basan devletin itibarı kalıyordu.
Değeri düşse de, yükselse de, (düşse bütçe açığını azalttığı, yükselse ithalat ıı arttırdığı için) Amerikan ekonomisine zarar vermeyen dolar, kim ne derse desin, bugün dünyanın en güçlü parasıdır; finans piyasasının vazgeçilmez yatırım vasıtası ve Amerikan hâkimiyetinin hem sembolü, hem de vesilesidir.
Bugün (2009’dan beri) başta Rusya ve Çin olmak üzere, bazı devletler ve kuruluşlar, doların 1944’te başlayan bu hastalıklı hükümranlığını yıkacak projeler tatbik etmeye çalışıyorlar. Milletlerarası ticarette kullanılacak para birimini değiştirmek istiyorlar. İran ve Türkiye gibi devletler de buna destek veriyor.
$’nin hikâyesi
Doların meşhur işareti de İspanyol dolarından kalmadır. İspanyol doları (peso), P üzerine S harfi ile gösteriliyordu. Amerikan doları ortaya çıkınca, bu işareti kullanmaya devam etti.
Dolar meşhurları
En çok tedavül eden 1 dolarlıklarda, kurucu başkan general George Washington’un resmi vardır. Ayrıca ABD tarihinin şu meşhur şahsiyetlerinin resimleri yer alır:
Amerikan anayasasının mimarı 2. başkan Thomas Jefferson (2$). Köleliğin kaldırılması için mücadele eden ve suikaste uğrayan başkan Abraham Lincoln (5$). Kuvvetler ayrılığının ve merkez bankasının kurucusu olup düelloda ölen başkan Alexander Hamilton (10$). 7. başkan Andrew Jackson (20$), iç savaşın muzaffer kumandanı Ulysses Grant (50$). Memleketin kurucularından paratoneri bulan bilgin Benjamin Franklin (100$).
1969’a kadar nadir işlerde kullanılan 500 $’lık banknotların üzerinde, İspanya’yı yenip Filipinler, Küba ve Porto Riko’yu alan ve suikastte öldürülen 25.başkan William McKinley’in; 1000$’lık banknotlarda kaybettikten sonra tekrar seçilen ilk ve tek başkan Grover Cleveland’ın; 5000$’lıklarda anayasa yargısının kurucusu başkan James Madison’un; 100.000$’larda ise I.Cihan Harbi’nde ortaya attığı prensipleriyle meşhur, ulus devlet fikrinin mimarı başkan Woodrow Wilson’un resmi vardır.
Allah’a Güveniriz
Amerikan dolarının en mühim hususiyeti üzerindeki In God We Trust yazısıdır. “Allah’a Güveniriz” demektir. Hatta doların gücünü, üzerindeki bu mütevekkilâne ibareye bağlayanlar vardır. Bu ifade, 1955 tarihli bir kanunla konulmuştur.
Masonluk
Başka bir husus da, doların üzerinde masonluğu tedai ettiren bazı ezoterik işaretlerin yer almasıdır. En mühimi dünyayı gözleyen göz sembolüdür. Bunda da kurucuların ekserisinin Mason olmasının tesiri bulunsa gerektir. 12 katlı bitmemiş piramit, Yakub’un 12 basamaklı merdivenini, yani 12 İsrail kabilesini; kartalın gövdesindeki 7 çizginin, İncil’de geçen ilk 7 kiliseyi sembolize ettiği söylenir. Piramitin altında, Novus Ordo Seclorum (Yeni Dünya Düzeni) yazar.
.
.“Eyvah Fesim!"
SULTAN HAMİD’İN KÜÇÜK ŞEHZÂDESİ
Babası saraydan sürgüne götürülürken, 8 yaşındaki Şehzâde Nureddin Efendi, o hengâmede fesini kaybetmiş; kâfileye yetişememişti.
20 Ağustos 2018 Pazartesi
20.08.2018
Babası saraydan sürgüne götürülürken, 8 yaşındaki Şehzâde Nureddin Efendi, o hengâmede fesini kaybetmiş; kâfileye yetişememişti.
Osmanlı hânedanında ikiz doğuma nadir rastlanır. Bunlardan sonuncusu Sultan II. Abdülhamid’in ikiz şehzâdeleri Ahmed Nureddin ve Mehmed Bedreddin Efendilerdir. Padişahın ileri yaşında, güzelliğiyle meşhur Abhaz prensesi Behice İkbal’den 1901 senesinde dünyaya gelmişti. Padişah, oğullarına, genç yaşta vefat eden biraderlerinin isimlerini koymuştu.
Şehzâde Nureddin (sağda) ve Bedreddin Efendi
Aman nazar değmesin
Sultan Hamid’in kızı Ayşe Sultan anlatıyor: “Osmanlı hânedanı geleneğine göre taht daima büyüğe geçtiğinden bu ikizlerden de birinin ötekine tekaddüm etmesi [önde gelmesi] icab ediyordu. Tesadüfle günün birinde sıra bunlara geldiği takdirde, tahta aynı zamanda iki kişinin birden çıkması gibi tarihimizde ve an’anemizde mevcut olmayan bir durum hâsıl olacaktı. İşte bundan dolayı bu ikizlerden birinin büyük sayılması gerekti. Babam, ‘Bence, dünyada en önce nefes alan büyük itibar edilmelidir. Bunun için Nureddin Efendi büyük, Bedreddin Efendi küçük sayılsın!’ emrini verdi. Bu iki kardeş, pek çok ikizler gibi birbirine benzediklerinden tefrikleri [ayırmak] için birine kırmızı, ötekine mavi kordela bağlamışlardı.
Bedreddin Efendi’nin yaşına göre fevkalâde akıllı olması babamı düşündürürdü. Bir gün babamın yanında o kadar güzel ve yanlışsız söylemiş ki, babam hayretler içinde kalarak, ‘Sus oğlum, söyleme, senin zekân beni korkutuyor’ demekten kendini alamamış. Hakikaten babamın korktuğu başına geldi. Bedreddin Efendi menenjite yakalandı ve bütün tedavilere rağmen kurtarılamadı.”
Sultan Hamid’in zekâsı sebebiyle nazar değeceğinden korktuğu Bedreddin Efendi, vefat ettiğinde 2,5 yaşındaydı. Kabri Yahya Efendi Türbesi içindedir. Bu hâdise, Behice İkbal’in sinirlerini çok bozdu. Talihsiz kadın bütün hayatını, biricik oğluna hasretti.
Ya geride kalanlar
Nureddin Efendi, 8 yaşında iken babası tahttan indirildi. Yıldız Sarayı’nı asker bastı. Padişah, Selânik’e sürülmek üzere arabayla istasyona götürülürken, üç bekâr kızı ve oğullarından da Abdürrahim ve Âbid Efendilerle anneleri yetişebildi.
Mâbeyn dairesini askerler bastığı ve harem kapıları da kilitli olduğundan, padişah ailesinin bir kısmı haremde kaldı. Bu arada biçâre Nureddin Efendi kargaşa esnasında fesini kaybetti. O zaman pek ayıplandığı için, ince çocuk aklınca babasının huzuruna başı açık çıkamayacağını düşündü. Fesini ararken öte tarafa geçemediğinden gitmek istediği halde geride kaldı.
Selânik yolcuları, meçhul bir âkıbete doğru yol alırken, geride kalanları başka türlü sıkıntılar bekliyordu. Yıldız Sarayı yağma edilmiş; burada yaşayanlar sokağa atılmış; şehzâde ve sultanlar sağa sola dağılmıştı.
Nureddin Efendi, diğer kardeşlerinden çok daha mağdur oldu. Zira kendisine ve annesine ne maaş ve ne de daire tahsis edilmişti. Hâlbuki şehzâde ve sultanların padişahın hususi mal varlığından maaşları ve meskenleri vardı. Ancak İttihatçılar başa gelince, Sultan Abdülhamid’in bütün servetine el koydular. Ailesini de sefâlete mahkûm ettiler.
Sefarete sığınan sultan
Annesiyle beraber evvela ablası Zekiye Sultan’a, sonra anne babasının Beşiktaş’taki evine sığındılar. Dedesi de sürgün edilince, Bomonti’de bir apartman dairesi tuttular. Burada polis nezâretinde yaşamaktan bezen annesi, Sultan Hamid’in şahsî mülkü olan Maslak Köşkü’nü tahsis etmeleri için, padişahtan sadrazama kadar bütün devlet ricaline ısrarlı istidalar yazdı. Bunlar fayda vermeyince, hayretle karşılanan bir şey yaptı; İngiliz sefaretine sığınıp elçiden yardım istedi. İngilizlerden tırsan İttihatçılar, boyun eğdi.
1913’te Selânik düşünce, Sultan Hamid İstanbul’a getirildi. Nureddin Efendi, hasretiyle yanıp tutuştuğu babasıyla görüşmek üzere saraya gitti. Birbirlerine sarılıp ağlaşan baba oğulun görüşmeleri çok dokunaklı oldu. Şehzâde, “Aman babacığım, ben de burada seninle kalayım” diye gözyaşı döktüyse de babası, kendisi gibi ‘şâhâne hapishane’de mahkûm kalmasını istemediği için razı olmadı.
İttihatçılar, öteden beri kin bağladıkları Behice İkbal’i de bir kumpasla Beylerbeyi Sarayı’na kapattılar. Yegâne oğlundan ayrı kalmaya dayanamayan kadıncağız cinnet geçirdi. Bunun üzerine hükümet çıkmasına izin verdi. Anne oğlu tekrar bir araya geldiler.
Şehzâde Nureddin Efendi'nin inisyali
Habersiz evlilik
7 yaşında askerî tahsile başlayan Nureddin Efendi, 1916’da Şehzâde Ömer Faruk, Osman Fuad, Abdülhalim, Abdürrahim ve Şerefeddin Efendilerin de okuduğu Almanya’ya tahsile gönderildi. Ancak harbin kaybedilmesi üzerine 1919’da bin bir zahmetle memlekete döndü. Döner dönmez de babasının yaverlerinden Adapazarlı Hüsnü Paşa’nın kızı Ayşe Andelib Hanım (1902-1980) ile romantik bir şekilde evlendi.
Zevci gibi ikiz doğmuş olan 17 yaşındaki Andelib Hanım, o sıralar yüksek tabaka hanımlarının yaptığı gibi, sivil yardım müessesesi olan Hilâl-i Ahmer (Kızılay, aslında Kuvâ-yı Milliye) menfaatine Yıldız Parkı’nda iane kumbarası gezdiriyordu. Derken ağabeyinin bir zâbit arkadaşını, yanında tanımadığı başka bir zâbit ile yan yana yürürken gördü. Önlerine gitti. Yakalarına rozet takıp, kumbarayı sallayarak iane talep etti. O tanımadığı zâbit, Nureddin Efendi idi. İkisi de bir an göz göze geldiler ve birbirlerini beğendiler. Şehzâde, kızın kim olduğunu öğrendi ve talip oldu. Bu izdivacı hükümet tasvib etmedi. Ancak Nureddin Efendi aldırmadı; Maslak Köşkü’nde herkesten habersiz beğendiği kızla evlendi.
Şehzade ne iş yapabilir?
Halifelik kaldırılıp hânedan sürgün edilince, Nureddin Efendi, süvari mülâzımı (üsteğmeni) rütbesinde iken zevcesi ve lalası Halil Bey ile beraber 23 yaşında sürgüne çıktı. Ardından annesi ve Andelib Hanım’ın biraderi Celâl Bey de mecbur olmadıkları halde Napoli’deki Şehzâde’nin yanına geldiler.
Paraları bitince, annesinin veya zevcesinin mücevherlerini satarak geçindiler. Behice İkbal’in annesi, zaman zaman cüz’î de olsa para göndermekteydi.
Geçim darlığı, zaten hassas olan şehzâdeyi iyice yıprattı. Annesini Napoli’de Celâl Bey’e emanet edip, çalışmak üzere Paris’e ablası Şâdiye Sultan’ın yanına gitti. Ancak münasip bir iş bulamadı. Harbiyeyi bitiren ve mesleği askerlik olan bir Osmanlı şehzâdesi ne iş yapabilir? Kardeşleri gibi kafelerde üç beş kuruşa piyano ve davul çalarak geçindi.
Son durak Bobigny
Harp çıkınca, hayat daha da zorlaştı. Zevcesini alıp, savaşa girmemiş olan İspanya’ya gitmek istedi. Soğuk bir mevsimde, karlar arasında maceralı bir yolculuktan sonra, Andelib Hanım yolda ayağını incitti. Zevcine, “Sen git, beni bırak, bari kendini kurtar” dediyse de, Şehzâde, yolun ilerisinden Kızılhaç ekibini getirip, zevcesini tedavi ettirdi. Paris’e döndüler. Andelib Hanım, Kızılhaç’ın verdiği çorbayla, uzun zamandır ilk defa karnını doyurduğunu anlatırdı.
Zayıf bünyeli Şehzâde seyahatten sonra hastalandı. 2 Haziran 1945’te Paris’te zâtülcenbden vefat etti. Mağrib Müslümanlarına ait olup Fransa’da vefat eden hânedan mensuplarının da defnedildiği Bobigny kabristanındadır.
Ayşe Sultan hatıralarında Nureddin Efendi’nin Halife Abdülmecid Efendi’nin cenâzesini yıkayan üç kişiden biri olduğunu anlatıyor ve, “Bu çocuğun felâketi gözümün önünde cereyan ettiğinden, çektiği mahrumiyete kurban gittiğini gördüğüm için bir kat daha me’yûs olmuştum. Haremi Andelib Hanım’ı bin güçlükle İstanbul’a gönderebildik” diyor. Behice Hanım, oğlunun vefatını hiç öğrenmedi; hep onun dönüşünü bekledi.
Kabir taşında “Prince Ahmed Noureddin, Fils Sultan Abdulhamid II, Ne 1900-11 Juin, Décéde 2 Juin 1945” yazar. Kabrin ayak taşında da sadece “Fatiha” yazısı okunmaktadır. Yan yatmış ve harab olmakla beraber, yanı başındaki biraderi Abdürrahim Efendi’nin dümdüz olmuş ve şâhidesinin yarısı kırılmış mezarından daha iyi vaziyettedir. Kabristanın yanında, bir mescid ve küçük bir tekke vardır. Burada Şâzelî dervişleri her hafta cumartesi toplanır. Hayatı hep sıkıntılarla geçmiş olan Şehzâde Nureddin Efendi, burada zikir seslerini dinleyerek son uykusunu uyumaktadır.
Nureddin Efendi, atlı araba kullanmayı sever; araba kırbacı koleksiyonu yapardı. Çok cömertti. İkramları cüz’î kazancını aşardı. Bu sebeple hep sıkıntı içinde yaşadı. Mazbut bir hayatı vardı; genç yaşta evlenmiş; sefahatten uzak durmuştur. Nureddin Efendi ile Andelib Hanım’ın yegâne oğulları Mehmed Bedreddin, Paris’te iken kundakta bakımsızlıktan vefat etti. Başka çocukları olmadı.
.YALANCIDIR HEP AYNALAR
Vaktiyle Venedik ayna inhisarını elinde tutardı. Ayna ustaları, sırlarını kimseye vermesin diye ayna imal edilen adadan ayrılamazdı. Cezası, ölümdü.
27 Ağustos 2018 Pazartesi
27.08.2018
Vaktiyle Venedik ayna inhisarını elinde tutardı. Ayna ustaları, sırlarını kimseye vermesin diye ayna imal edilen adadan ayrılamazdı. Cezası, ölümdü.
Kötü kraliçe, “Ayna ayna, güzel ayna, söyle bana benden güzel var mı?” diye sorardı çocukluğumuzun masallarından birinde. Ayna da hakikati saklamaz; kraliçeyi üvey kızına karşı tahrik ederdi. Ayna açık sözlülüğün sembolüdür. Gördüğünü olduğu gibi söyler. Bunun için ‘ayna tutmak’, gerçeği olduğu gibi ortaya koymak demektir.
Bu kadar açık sözlülük pek hoş karşılanmasa da, ayna, bilhassa kadınlar için mühim bir tuvalet aksesuarıdır. Öyle ki Orhan Veli’ye, “Bir elinde cımbız bir elinde ayna, umurunda mı dünya?” şiirini söyletmiştir.
18. asır Osmanlı el aynası
Kâinatın Aynası
Ayna ise, Farsça âyine’den gelir. Aynalarda ışıkların yansıması kanunlarını bulan Mısırlı bir Müslüman Arap âlimidir. Avrupalıların Alhazem dediği İbni Heysem’in (965-1039), matematik, fizik ve tıb ilminde yüze yakın kitabı vardır.
Ayna taşımak sünnettir. Resûlullah aleyhisselâm, ayna olmadığı zaman, siyah sırlı bir kâsedeki suya bakıp saçını ve elbisesini düzeltmeden dışarı çıkmazdı.
İlkçağda Akdeniz’de bilinse bile, Ortaçağ Avrupası, sırlı aynayı Endülüs vâsıtasıyla Arablardan öğrendi. Bu sebeple, aynanın Frenkçedeki ismi mirror, Arapça mir’at’tan gelir. Nişancızâde’nin dünya tarihinin adı Mir’at-ı Kâinat (Kâinatın Aynası); Seydi Ali Reis’in coğrafya kitabı Mir’atü’l-Memâlik (Memleketlerin Aynası) adını taşır.
Kanlı aynalar
Antik çağda yansıtıcı olmayan arkası desenli cilalı diskler el aynası olarak kullanılırdı. Eski Mısırlılar, Yahudiler ve Yunanlılar, sathı iyice zımparalanmış pirinç, tunç, gümüş, altın aynalar kullanırdı. Arşimet (ME 287-212), Siraküza kuşatmasında, dev aynalarla güneş ışığını aksettirip, Roma donanmasını yakmıştı.
Arşimet ayna tutarak gemileri yakıyor
Fildişi veya kıymetli metallerden kılıfı olan aynaları, kadınlar kemerlerine asarlardı. Boy aynası MS 1. asırda Roma’da çıktı.
Venedik, cam imal merkeziydi. Bu sanatı da 1204’de Haçlı seferi bahanesiyle İstanbul’u işgal ettiklerinde öğrendiler. Venedik bütçesinin çoğu cam ve aynadan gelirdi. Venedik aynasının kendisine mahsus bir tekniği vardı. Yangın tehlikesi sebebiyle imalat 1291’den beri Murano adasında yapılırdı.
Bir başka sebep, dışarıya bilgi sızmasını engellemekti. Buraya başka kimse giremezdi. Usta, işi bırakamaz, yurt dışına gidemezdi. Cezası ölümdü. Usta adadan izinle ayrılır; peşine bir gizli polis takılırdı. Kaçmaması için ailesi rehin tutulurdu. Ustalar iyi para alır; konfor içinde yaşardı.
Fransa kralı XIV. Louis’nin sefiri, bu ustalara dünyayı va’dettiyse de, sırrı alamadı. Nihayet 1661’de bir gece Fransız gemileri adayı basıp 4 ustayı Paris’e kaçırdı. Venedik polisi, bu 4 ustayı bulup öldürdü; ama iş işten geçmişti. Versay aynası, Murano ile boy ölçülür hâle geldi. Bunu, Nürnberg ve Londra izledi.
Versay Sarayı Aynalı Galeri
En kıymetli hediye
Ayna zamanla dekorasyon malzemesi haline geldi. Zeminden tavana kadar uzanan aynalar evlerde boy gösterdi. Sultan III. Ahmed’e Venediklilerin hediyesi duvar aynaları İstanbul’da Aynalıkavak Kasrı’na adını vermiştir. Bizde XVI. asırda ayna imal edilirdi. Sadece İstanbul’da 90 atölyede 106 kişi ile Âyineciyân esnafı vardı.
Ayna, mekânı geniş ve ihtişamlı gösterir. Çanakkale’de Aynalı Çarşı vardır. Beşiktaş’ta Aynalı Fırın, ekmeğin odun ateşinde ve pişkinini satardı. Ayna, en kıymetli ve muhatabın güzelliğini ima ettiği için zarif bir hediye idi.
Gir aynaya
Divan şiirinde ayna, aksettirme kabiliyeti, parlaklığı ve lekesizliği sebebiyle sevgilinin yüzünü ve âşığın kalbini ifade eder. Ayna, narsist (nergisî) şahsiyetin sembolüdür. Sevgilisinin güzelliğinden korkan Necati, “Zinhar eline âyine vermen ol kâfirin” der. Gençlerin ayna tutkusu meşhurdur.
Yine de âşık, aynaya çok da bel bağlamaz: “Yalancıdır hep aynalar/Gir kalbime gör kendini!”
İleri yaşlarda, aynalar, biraz hüzün kaynağıdır. Ahmed Muhib, “Kaybolan gençliğimi aradığım aynalarda” der.
Yahya Kemal’in, “Girdiğin aynada, geçmiş gibi diğer küreye/Sorma bir sâniye, şüpheyle sakın, yol nereye?” beytinde olduğu gibi, aynalar, zamanın geçişini, hayatın hakikatini, maziyle hesaplaşmayı sembolize eder.
Aynaya bakamamak, hataları, günahları, utancı ifade eder. Tanpınar der ki: “Bizden iyi tanır aynalar bizi/O vefalı kalbe benzer ki onlar, bir küçük vesile, mâziye yollar”.
Aynalı Güvercin
Halk kültüründe ayna, saflık demektir. Gelin alayı önünde süslü ayna götürülür. Gelin, oğlan evine inince, yüzüne ayna tutulur. Yola çıkanın ardından yolu açık olsun diye yoluna ayna tutulur. Yeni eve taşınınca, evvela mushaf ve ayna götürülüp yükseğe konur.
Türkler arasında saplı ahşap ve metal çerçeveli köşeli veya oval el aynaları yaygındı. Sapsız yuvarlak minder aynaları da vardı. Bezemeli arka yüzleri dışa gelecek şekilde duvara asılırdı. Ayna, kemere takılırdı. Gelin başı süslemesinde, ayna kullanılırdı. Aynalı semer makbuldü; kendini beğenmiş eşekleri gaza getirirdi. Güzel şeye, şimdi bile aynalı derler. Şam güvercini çok makbuldür. Kuyruğunu açınca ortaya çıkan beyaz lekeler aynayı andırdığı için aynalı güvercin diye bilinir.
Aynayı kuşlara sormalı
Ama aynanın sevimsiz bir ciheti de vardır. Birinin ölüp ölmediğini anlamak için, ağzına ayna tutulur. Halk inanışına göre, gece aynaya bakanın ömrü kısa olur. Küçük çocuk aynaya bakarsa, şaşı olur. Gece komşuya ayna verilmez. Ayna kendiliğinden kırılırsa, ölüm demektir. Ayna kırmak, yedi sene uğursuzluk demektir. Bu, en eski bâtıl inançlardandır.
İptidaî hayat yaşayanlar, göllerde veya su birikintilerinde, kendi aksini görünce şaşırır; bunun kendisinin ruhu olduğunu zannederdi. Suyu bulandırıp görüntüsünün kaybolmasına sebep olanları da düşman bilirdi. Aynadaki görüntünün de ruhun görüntüsü olduğu; ayna kırılınca, ruhun da parçalandığı, hatta bedeni terk ettiği inancı sürdü.
Antik Yunan ve Roma’da su dolu sırlı kaptan kâhinlik yaparlardı. Bu kap devrilir veya kırılırsa, o kişinin kısa bir zaman içinde felâkete uğrayacağına hükmederlerdi. Antik çağda insan hayatının 7 senelik devreler geçirdiği kabul edilirdi. 15. asırda Venedik’te imal edilen cam tabaka aynalar çok pahalıydı; ancak zenginler kullanabilirdi. Bu da, ayna kırılmasının uğursuzluk getirdiği inancını pekiştirdi.
Kuş avcıları, aynasız yapamaz. Bir tahta üzerine tutturulmuş küçük aynalar, yay veya ip yardımıyla döndürülür. Yansıttığı güneş ışığı, kuşların toplanmasını temin eder.
Galatada cam ve âyine tüccarından merhum esseyyid Ahmed Efendi'nin Eyüb'de Ebussuud Efendi haziresindeki kabir taşı, sene 1326
Aynasız
Aynasız, Türk argosunda polis demektir. Niye? Rivayet çok: 1-Herkes ayna taşırken, polisler sakalsız bıyıksız olduğu için ayna taşımaya ihtiyaç duymazmış. 2-70’lerde polislere tahsis edilen renoların sağ dikiz aynası olmadığından. Bu aksesuar, obsiyonluydu. 3-Eskiden Karagöz’de kabadayılar için aynasız denirdi. Çünki uçuk kaçık Cezayir kesimi elbise giydikleri için, aynaya bakmadıkları düşünülürdü. 4-İstanbul’da berberler müşterinin ensesine ayna tutar; sonra tepsi gibi önüne tutup bahşiş isterlerdi. Kabadayılar, bunu öpüp, para vermeden çıkarlardı.
İskender’in Aynası
Aynanın tasavvufta da yeri vardır. Resûlullah’ın kalbinden yayılan feyzlere, evliyanın kalpleri ayna olur. Bir aynadan çıkan ışıklar, karşısındaki aynaya ve bundan da, bunun karşısındaki aynaya gelir. Hüdâî, “Aynadır bu âlem, herşey Hak ile kâim/Mir’at-ı Muhammedden Allah görünür dâim” demiştir. “Mümin, müminin aynasıdır” hadis-i şeriftir. Yani, Allahtan gelen nurlara, mümin ayna olur; başkalarına aksettirir.
Kalb, temiz, berrak bir ayna gibidir. Kişinin amelleri bu aynayı parlatır veya lekeler. En parlak ayna, Resulullah’ın kalbidir. Niyazi Mısrî der ki: “Halk içre bir âyineyim, herkes bakar, bir ân (güzellik) görür/Her ne görür, kendi yüzün, ger yahşi ger yaman görür.” (Yahşi, güzel; yaman, zıddı.) Mevlânâ türbesindeki bir mısrada, “Etme mir’ati şikeste, seni yüz surete kor” yazar. Yani hakkın emirlerini bir tut, yoksa paramparça olursun.
İskender'in aynası, âyine-i âlem-nümâ (cihanı gösteren ayna) olarak da bilinir. Hakkında çeşitli efsaneler vardır. Büyük İskender, İskenderiye şehrini kurduğu zaman, orada bulunan hakîmlerden Belinas, Hermis ve Valines bir ayna yapmışlar ve yüksek bir yere koymuşlar. Güya bu aynada oraya gelmekte olan gemiler daha bir aylık yolda iken görülebilirmiş. Eğer gelen düşman gemisi ise bu aynadan güneş ışığı aksettirilerek daha uzaktayken yakılabilirmiş.
Bu aynanın Hind hükümdarı Kayd tarafından İskender'e hediye edilen dört kıymetli eşyadan biridir. İskender tarafından hocası Aristo'ya yaptırıldığı da rivayet edilir. Bu aynanın bir gece, bekçileri uyurken çalınıp denize atıldığı söylenir.
Yuvarlak (top ayna) ve düz olduğu hakkında ihtilâf bulunan bu aynanın iki tarafı da gösterirmiş. Arka yüzüne yalancılar baktığı zaman görüntü vermezmiş ve İskender de kimin yalan söylediğini bu ayna vasıtasıyla anlarmış. Çünkü aynanın arka yüzü, yalancıların görüntüsünü kabul etmezmiş.
.
.KÖLE SAHİBİ OLMAK, KÖLE OLMAKTIR
Hazret-i Peygamber, “Kölelerinize yediklerinizden yedirin, giydiklerinizden giydirin. Onlara kölem demeyin; oğlum veya kızım deyin. Yapamayacağı işi yüklemeyin. Bir iş verince de yardım edin. Allah dilese, sizi onların emri altına verirdi” buyurdu. Bunun için Hazret-i Ömer, “Köle sahibi olmak, köle olmaktır” demiştir.
3 Eylül 2018 Pazartesi
3.09.2018
Kölelik, kuvvetlinin kuvvetsize hükmetmesinden doğdu. Aristo, köleyi ‘ruhlu bir alet, canlı bir metâ’ olarak vasıflandırır; bazı insanların yaratılışlarındaki zayıflıktan dolayı belli bir hayat seviyesine ancak kölelik sayesinde erişebileceğini söyler.
Kölelik, medeniyetle paralel olarak doğup inkişaf etmiştir. Zira hayvanlar aleminde kazanan, kaybedeni, güçlü, güçsüzü öldürür. Kölelik, mağluplara hayat hakkı tanıyan bir statüdür.
Antik Çağ’da bütün cemiyetlerde kölelik yaygın bir müessese idi. Borcunu ödeyemeyen kimse köle yapıldığı gibi, bir insan kendisini veya oğlunu köle olarak satabilirdi. Eski kavimlerde köleler, en ağır işlerde çalıştırılır; kırbaçların altında türlü eziyet ve işkenceler altında en ufak bir haktan, hatta hukukî statüden mahrum bir şekilde ömürlerini geçirirlerdi.
Hristiyanlığın gelişiyle, kölelerin vaziyetinde iyileşme olduysa da, kilise kölelik müessesesini ıslah edici hiçbir teşebbüste bulunmayarak, kölelerin efendilerine mutlak itaatini tavsiye ile iktifa etti. Kitab-ı Mukaddes’deki bazı ifadeler, insanların bir kısmının doğuştan diğerlerine köle olacakları şeklinde tefsir edildi. Bu sebeple Hazret-i Nuh’un torunu Kenan’ın soyundan geldiğine inanılan zenciler köle sayıldı.
Amerika'da köleler
Potansiyel müslümanlar
İslâmiyet geldiğinde, insanlığı bu halde buldu. Harb hukukunun zaruri neticesi olan bu müesseseyi ıslah etti. Kölelerin hukukî ve sosyal vaziyetlerini düzeltti. Köleliğin kaldırılması için bir takım tedbirler getirdi. Köleliğin sebebini yalnızca harb olarak tesbit etti. Böylece hem düşmanın muharip gücü zayıflamış oluyor; hem de savaşlarda fazla insan öldürülmesi önlenmiş oluyordu.
Köleler, muhariplerden boşalan işgücünü dolduruyor; tarlalarda, atölyelerde çalışarak, İslâm yurdunda istihsalin yavaşlamasına mani oluyordu. Ayrıca köleler, potansiyel müslümanlar olarak görülüyordu. Harb dışında, Batı’da rastlandığı gibi, hür insanların nerede olursa olsun köle hâline getirilmesi ve İslâm ülkesine getirilerek satılması meşru değildir.
İngiliz gazetesinde kaçak köle ilanı
Harb esirlerinin öldürüldüğü veya köleleştirildiği bir zamanda, müslümanların esirleri köle yapmasından tabii bir şey olamaz. Zira milletlerarası münasebetler mütekabiliyet (karşılıklılık) esasına dayanır. Bunun için “İslâmiyet niye köleliği yasaklamadı” gibi bir sual abestir.
Düşman aldığı esiri köle yapmıyorsa, halife de esir aldıklarını köle yapmaz. Zira esirlerin statüsü, yani köle mi yapılacağı, yoksa fidye karşılığı serbest mi bırakılacağı, ancak halife tarafından tayin edilebilir. Ferdler, bir düşmanı köle yapamaz.
Gitmekte serbestsin!
Kölelik, şer’î hukukta sadece hukukî ehliyeti tahdid eden bir haldir. İslâmiyet, ilk defa kölenin insan olduğunu ve Allah huzurunda bütün insanların eşitliği prensibini getirdi. Dolayısıyla kölelere fena muamelede bulunmak yasaklandı.
Efendiye kölesine kendi yediğinden yedirme, ayrıca elbise ve mesken ihtiyacını karşılama; okuma, yazma ve diğer lüzumlu ilimleri öğretme; ona kendi ev halkının bir ferdi olarak muamele etme mükellefiyeti yüklendi. Kur’an-ı kerim, bir yandan, “Elinizin altındakilere iyilik edin” buyururken, öte yandan onları evlendirmeyi tavsiye etmiştir.
Kölelerin vaziyeti o kadar iyileştirilmişti ki, azat edilen köleler, efendilerinin yanından ayrılmayı istemediler. Resûlullah’ın azatlı kölesi ve ilk Müslümanlardan Zeyd, anne ve babası kendisini bulup götürmek istediklerinde, gidip gitmemekte serbest bırakıldığı halde, onlarla gitmeyi reddedip eski efendisinin yanında kalmayı tercih etti.
Hazret-i Peygamber, ‘Oğlum’ diye hitab ettiği bu kölesini, kendi halasının kızıyla evlendirmiş; ordu kumandanı olarak gittiği Mute’de şehid olmuştu. Kur’an-ı kerimde ismi geçen tek sahâbi budur. Zeyd’in çok sevdiği oğlu Üsâme’yi de ordu kumandanı yapmıştı.
Hollanda sömürgelerinde köle ve efendi
Allah’tan korkun!
Hazret-i Peygamber, “Eliniz altındakilerden dolayı Allah’tan korkun! Kölelerinize yediklerinizden yedirin, giydiklerinizden giydirin. Onlara kölem demeyin; oğlum veya kızım deyin. Yapamayacağı işi yüklemeyin. Bir iş verince de yardım edin. Beğeniyorsanız yanınızda tutun; beğenmiyorsanız satın. Allah dilese, sizi onların emri altına verirdi” buyurdu. Kölesinin kabahatlerinden şikâyet eden birine, “Her gün yetmiş kere affet” cevabını verdi.
Bir gün bir kölenin “Allah için vurma!” dediğini işitti. Kurtarmaya gitti. Sahibi Resulullah’ı görünce dövmekten vazgeçti. “Beni görünce vazgeçtin; halbuki Allah görüyor” buyurdu. Sahibi pişman olup köleyi azatladı.
Kölesini döven birine, “Onların suçu ile sizin cezanız tartılır; sizinki ağır gelirse, haklarını alırlar. İşlemediği suçtan dolayı kölesini dövenin cezası, onu azatlamasıdır” buyurdu. Bir kimse kölesine haksız yere kötü muamelede bulunursa, döver veya işkence ederse, köle azatlanmış sayılır.
Haremde cariye
Köleyle nöbetleşe
Efendilerin, kölelerine karşı hak ve mükellefiyetleri din ve ahlâk kitaplarındaki müstakil bahislerde etraflı anlatılmıştır. Hazret-i Ömer’in “Köle sahibi olmak; köle olmaktır” dediği meşhurdur. Nitekim, sulh ile fethedilen Kudüs’e girerken, yegâne devesine kölesiyle nöbetleşe bindiği ve şehre girerken deveye binme nöbetinin kölede olduğu, kendisinin ise bu devenin yularını çektiği pek meşhurdur.
Tâbiînin büyüklerinden Meymun bin Mihran’ın kölesi bir gün servis yaparken, ayağı sürçtü; yemeği efendisinin üzerine döktü. Efendisinin yüzünün değiştiğini görünce, zekâ ve hikmet sahibi bir köleymiş ki, “Onlar [Cennetlikler], gazaplarını yenerler; insanları affederler, Allah ihsan sahiplerini sever” meâlindeki âyet-i kerimeyi okudu. Meymun, “Hiddetimi yendim; seni affettim ve azatladım” buyurdu.
Halife Ömer bin Abdülaziz, akşam işlerini kendisi görürdü. Köleniz yapsın diyenlere, “Gün boyu yorulmuştur; dinlensin” buyurdu. Ebû Süleyman Dârânî’yi ekmek pişirirken gördüler. “Kölemi bir yere göndermiştim; iki işi birden vermeye gönlüm razı olmadı” buyurdu.
.KÖLE BESLEMEK Mİ? İŞÇİ ÇALIŞTIRMAK MI? HANGİSİ DAHA UCUZ?
Sanayi inkılâbı, köleliğin sonunu getirdi. Kapitalist sistemde kölenin yeri yoktu. Yevmiyeli işçi çalıştırmak mı; köle beslemek mi daha ucuza geliyordu? Mühim olan buydu.
10 Eylül 2018 Pazartesi
10.09.2018
Şer’î hukukta kölelik, harb hâlinden kaynaklanan bir zarurettir. Harb esirleri, eğer fidye karşılığı serbest bırakma imkânı yoksa, mütekabiliyet (karşılıklılık) şartıyla köle yapılır. Hür ile köle, Allah huzurunda eşittir. Ancak kölelerin sosyal ve hukukî statüleri muayyen şekilde tahdid edilmiştir.
Kölenin sevabı
Kölenin Müslüman olma mecburiyeti yoktur. Kendi dinine göre yaşayabilir, dindaşları gibi giyinebilir, ibâdet edebilir. Müslüman kölenin ibadetlerdeki mükellefiyetleri hürlerden daha hafiftir. Zekât, fıtra, hac, kurban, nafaka, mehir, cihad ve Cuma namazı köleye farz değildir. Hazret-i Peygamber, “Hürün sevabı on ise, kölenin yirmidir” buyurdu.
Ceza hukuku cihetiyle köle ile hür arasında fark yoktur. Köleyi öldüren, hürü öldürmüş gibi cezalandırılır. Ama zina, hırsızlık gibi suçların cezalarında kölelerin vaziyeti, hürlerden hafiftir.
Efendi, kölesine eziyet ederse, cezalandırılır; icabında köle elinden alınıp azatlanır. Efendinin kölesinden doğan çocuğu, Batı’dakinin aksine hürdür ve annesini de hürriyetine kavuşturur. Efendi kölesine izin verirse, köle tam ehliyetli hâle gelir. Böylece efendisinin işyerini çalıştırıp, ona servet kazandıran, bir yandan da kendi hürriyetini, hatta müreffeh istikbalini satın alan köleler az değildir.
Amerika'da köleler
Köle azatlamak
Kölelerin azat edilmesi, İslâmiyet’te en faziletli amellerdendir. Hazret-i Peygamber eline geçen bütün köleleri azatladı; müminlere de bunu tavsiye etti. “Kim kölesini azatlarsa, kölenin her uzvuna karşılık onun da bir uzvu cehennemden kurtulur” buyurdu.
Kölelerin gönüllü azadından başka, hukuken veya kendiliğinden azat neticesini doğuran hâller vardır. Suç işleyen, meselâ hataen adam öldüren veya Ramazan orucunu bozan kimse, köle azatlamak mecburiyetindedir.
Zekât verilecek sekiz sınıftan biri de kölelerdir. Böylece devlet de her sene belli sayıda köle satın alıp azatlar.
Azatlanan bir köle, tekrar köle yapılamaz. Azatlı köle ile efendisi arasındaki hukukî bağ gevşek de olsa devam eder; kimsesiz kölenin, efendisinin kavmine sosyal aidiyeti sürer.
Haremde câriye
Âlim köleler
İslâmiyet kölelere ilim öğrenme imkânını vermiştir. Bu vesileyle mevâlî adı verilen köle menşeli zâtlardan çok sayıda büyük âlim yetişmiştir. Öyle ki ilk devir ulemasının ekserisi hep mevâlîdendir. Mevlâ, hem azatlayan efendi, hem de azatlı köle için kullanılır. Mevâlî, bunun çokluk hâlidir.
Tâbiîn denen ve sahâbeyi görenlerin meydana getirdiği faziletli büyük âlimler topluluğunun ileri gelenlerinden Hasen Basri, İbn Sirin, Atâ bin Ebi Rebâh, Mücâhid, Said bin Cübeyr, Mekhul, Tâvus, Nâfi', Mâlik bin Dinar, Eyyüb Sahtiyani, Hammad, A’meş, İbn İshak hep köle menşelidir.
Halbuki eski kavimlerde, hatta yakın zamana kadar Avrupa ve Anglo-Amerikan hukukunda, kölelere okuma ve yazma dahi öğretilmesi yasaktı. Yeniçağda Mısır ve Hindistan’da, köle asıllı subayların sultan olduğu Müslüman devletler vardı.
Kölelere iyi bakılır, ev ve bahçe hizmetleri hâricinde çalıştırılmaz. Bunlara verilecek nafakanın asgarî haddi kanunla tesbit edilir. Bunun yeterince ve zamanında verilip verilmediğini devlet kontrol eder.
Esir pazarı her zaman Avrupalıların alâkasını çekmiştir.
Efendisinin dostu
İslâm dünyasındaki köleler efendilerinin dostu, arkadaşı, sırdaşı ve aile ferdi hükmünde görülür; dayak nedir bilmezler. Osmanlı ceza kanununda, kölelerine kötü davranan efendilere verilecek cezalar sayılır. Münferid nahoş hâdiseler elbette olmuştur. Sadece kölesine değil, hayvanına, hatta ailesine bile eziyet eden psikopat kişiler her zaman her yerde vardır. Ama Müslüman cemiyetinde azdır ve korunmaz.
Osmanlıların kölelere en iyi muamelede bulunan, onların hürriyetine kavuşmaları için en çok kolaylık gösteren millet olduğu hususunda tarihçiler müttefiktir. Aralarında Baron de Tott, Mareşal von Moltke, d’Ohsson'un da bulunduğu çok yazar, Türk cemiyetindeki kölelerin, Avrupa'dakilerden kıyas kabul etmeyecek kadar iyi vaziyette olduğunu yazmışlardır.
Amerikan plantasyonlarında yemesin diye ağzı bağlanmış bir köle
Bürokrat köleler
Osmanlı cemiyetinde devlete ait köleler, profesyonel asker ve devlet adamı olarak yetiştirilirdi. Bunlardan çok sayıda yüksek bürokrat çıkmış; hatta padişah kızları ile evlenmiştir. Osmanlı padişahları da, saraya alınmış kadın köleler ile evliliği tercih ederdi. Garb’da azatlanmış da olsa, köle, hürlerin arasında asla yer bulamazken, Osmanlı cemiyeti, köleleri statüleri sebebiyle aşağılamamıştır.
Köleler, muayyen bir yaşa geldikten sonra, mecbur olmadığı halde, kendilerine sermaye verilip azatlanır. Kadın köleler de, evlenme çağı geçmeden, kendilerine uygun bir çeyiz verilerek emin biriyle evlendirilir. Azat istemeyen köle, ölene kadar efendisinin evinde emektar olarak yaşar; şefkat, hatta hürmet görür.
Ancak zenginler köle sahibi olabileceği için, köleler prensip itibariyle konaklarda veya çiftliklerde muayyen bir hayat seviyesinin üzerinde yaşar. Hem şer’î hükümler, hem de Müslümanların tatbikatı sayesinde hem kölelerin vaziyetleri iyileştirilmiş; hem de hürriyetlerine kavuşmaları kolaylaştırılmıştı. Bu sebeple fakir halklar, bilhassa Ruslar, Türklerin eline esir düşüp köle olmak istemişlerdir. Zira Osmanlı ülkesindeki köleler, kendi ülkelerinde göremeyecekleri nimetlere sahipti.
Amerika'da çocuklar ve zenci dadı
İnsanî sebepler mi?
Osmanlı Devleti, köle ticaretini yasaklayan 2. devlettir. 1846 senesinde köle ticaretini yasaklamıştır. Mevcut kölelerin statüsünü değiştirmemiş; ama artık yeni bir barış düzeni getiren 1856 Paris Konferansı’ndan itibaren, mütekabiliyet sebebiyle yeni köle statüsünün kurulmasına izin vermemiştir. Bilahare zenci köle ticaretini yasaklayan 1890 tarihli Brüksel Antlaşması’nı da kabul etmiştir.
Avrupa’da köleler hemen hiçbir insanî hakka mâlik olmadıkları gibi, en ağır işlerde ölesiye çalıştırılırlardı. Fransız ihtilâlinden sonra Batı Avrupa'da beyaz köle sayısı çok azaldı. Ancak Rusya'da hâlâ milyonlarca beyaz köle vardı.
Amerika’nın keşfinden sonra ziraata alışık olmayan yerlilerin yerine, Afrika’dan milyonlarca siyahî, gemilerle Amerika’ya taşındı. Bunların 4/5’i çok kötü şartlar altında daha yolda öldü. Bunlar ölesiye çalışarak, Amerika’nın müreffeh istikbalini hazırladılar. Hasad ettiği şeylerden yememesi için ya ağzı bağlanır veya devamlı şarkı söylemeye mecbur tutulurdu. Bu sebeple zenciler, müzikte çok ileri gitmiştir.
Sanayi inkılâbından sonra, boğaz tokluğuna işçi çalıştırmak, bir köle ailesine sahip olmaktan daha avantajlı hâle geldi. Adam Smith, bunu kapitalist sistemin olmazsa olmaz şartı olarak ileri sürdü. Varoşlardaki berbat evlerde bir kaç aileyle beraber fena şartlarda yaşayan ve üç-beş kuruş yevmiyeli işçiler, bir köle ailesi beslemekten çok daha ucuza geliyordu.
Aydınlanma çağındaki filozoflar ve Quacker gibi dini mezhepler köleliği insanlık dışı bulup tenkit ediyorlardı. Quackerlar, Pennsilvania'da güçlüydü ve Amerika'nın kurucuları arasında hayli tesirli idi.
Fransa imparatoru I. Napoléon zamanında şeker pancarı ziraatinin teşviki, şekeri bollaştırıp ucuzlattı. Amerika’daki şeker kamışı ekonomisi çöktü. Buradaki plantasyonlarda bu çok zahmetli işi yapan yüzbinlerce köle lüzumsuz ve işsiz hâle geldi. Bunun üzerine Haiti, Jamaica gibi yerlerde muazzam köle isyanları çıktı ve çok kan döküldü. Bu, Avrupa’nın gözünü korkuttu. Plantasyon sahipleri iflas etti.
Bütün bunlar, köleliğin sonunu getirdi. Kölelik ilk defa 1807’de İngiltere’de ve 1832'de İngiliz kolonilerinde yasaklandı. 1848’de Fransa, 1858’de Portekiz, 1863’de Rusya ve Hollanda, 1865’deki iç savaş sonunda ABD, 1888’de Brezilya ve 1929’da İran’da yasaklandı. Hürriyete kavuşan köleler, eski efendilerinin yanında boğaz tokluğuna fiilen köleliğe devam etmek zorunda kaldı.
İngiltere, Atlas Okyanusu’ndaki devriye gezmeye, köle gemilerine el koyup köleleri serbest bırakmaya ve sahiplerini de cezalandırmaya başladı. Zengibar adası, eskiden beri ana köle ticareti üssüydü. Afrika’dan temin edilen köleler buradan dünyaya yayılırdı. İngilizler 1830’larda burada nüfuz kurunca köle ticaretini yasakladılar, yerine gelir kaynağı olsun diye, karanfil baharatı ziraatini yerleştirdiler. Bugün dünyanın bir numaralı karanfil müstahsilidir.
1956 senesinde Birleşmiş Milletler’in kabule açtığı ve köleliği kaldıran mukaveleye Türkiye 1964’te imza koydu. Dünyada hâlâ örtülü veya farklı şekillerde kölelik varlığını devam ettirmektedir.
.
.ŞAM YANGININDA BİR OSMANLI HÂNEDAN REİSİ
Osmanlı hânedanının şu andaki reisi, Sultan Abdülhamid’in torunu 88 yaşındaki Dündar Efendi, Şam’da tek başına hayat mücadelesi vermektedir.
17 Eylül 2018 Pazartesi
17.09.2018
ŞAM YANGININDA BİR OSMANLI HÂNEDAN REİSİ
Osmanlı hânedanının şu andaki reisi, Sultan Abdülhamid’in torunu 88 yaşındaki Dündar Efendi, Şam’da tek başına hayat mücadelesi vermektedir.
Saltanat ve halifelik kaldırıldıktan sonra Osmanlı hânedanın en yaşlı şehzâdesine, Avrupa monarşi an’anesine uygun olarak hânedan reisi deniyor. Hâlihâzırdaki hânedan reisi, Sultan Abdülhamid’in torunu 88 yaşındaki Dündar Efendi, ateş içindeki Şam’da yaşıyor.
Yazının müellifi Dündar (sağda) ve Harun Efendiler ile
Uygur Sultanı Şehzâde
Saltanat ve halifelik kaldırılıp, 1924 senesinde Osmanlı hanedanının yedisinden yetmişine sınır dışı edildiğinde, Sultan Abdülhamid’in büyük oğlu Selim Efendi, memleketine yakın diye Haleb’e yerleşmişti. Fakat Ankara hükümeti, bundan rahatsız olup o zaman Suriye’yi elinde tutan Fransa’ya bir nota verince, Şehzâde Haleb’den çıkmak zorunda kaldı ve Beyrut’a yerleşti. Burada halkın çok hürmet ettiği Selim Efendi, sıkıntılar içinde yaşadı ve 1937 senesinde vefat etti.
Selim Efendi’nin yegâne oğlu Abdülkerim Efendi, sürgüne gönderildiğinde 18 yaşında bir zâbit namzediydi. Çok sevimli, sosyal bir şahsiyet olan Abdülkerim Efendi, tarihte benzerine az rastlanır bir cesaret göstererek, kendisini felâkete sürükleyecek bir maceranın içine girdi.
Saltanatın kaldırılmasından sonra bazı şehzâdelerin, yeni teşekkül edecek Müslüman devletlerinin başına geçirilmesi projelerine rastlanır. Bunlardan en enteresan ve bir o kadar da hazin olanı Şehzâde Abdülkerim Efendi’nin başına gelendir.
Çin’i işgal eden Japonlar, kendisini Uygur hükümdarı yapmayı va’dettiler. Bu sebeple Japonya’ya giden şehzâde işlerin rast gitmemesi sebebiyle yarı yolda bırakıldı. Bunun üzerine Şarkî Türkistan’a gelerek yerli halkı teşkilatlandırmaya girişti. Ancak kendi imkânlarıyla kurduğu derme çatma birlikler Çinliler karşısında yenilince canını zor kurtararak siyasî mülteci sıfatıyla 1935’de Amerika’ya gelebildi. New York’ta bir otel odasında ölü bulundu. İntihar süsü verilen cinâyetin, Japonya projesinden rahatsızlık duyan Çin veya Rusya’nın ajanları tarafından işlendiği tahmin edilmektedir. [Bunu daha evvelki bir yazımızda anlatmıştık.]
Şehzâde Selim Efendi
İstenmeyen evlilik
Abdülkerim Efendi, ailesinden bir sultan ile evlenmek istemişse de, mümkün olmadı. Bunun üzerine Beyrut’ta komşusu olan Maruni bir kıza âşık olup, babası razı gelmediği için Haleb’e giderek orada evlendi. Burada dedesinin yakınlarından Şeyh Ebulhüdâ es-Sayyâdî’nin ailesinden olan nakîbülşeraf nikâhlarını kıydı. Bir müddet burada kaldıktan sonra Şam’a gelip yerleşti. Müslüman olarak Nimet adını alan bu hanım, Türkçe; Abdülkerim Efendi de Arapça bilmediği için, genç evliler aralarında Fransızca konuşurlardı.
Eski zaman adamlarının ekserisi gibi ciddi ve prensipli bir zât olan Selim Efendi bu evlilik sebebiyle oğlu ile bütün münasebetlerini kesti. Torunları Dündar ve Harun Efendileri bile görmedi. Babalarının müessif vefatı üzerine, dede rikkate geldi. Torunlarını kabul etti; ancak kısa bir zaman sonra yüreğini dağlayan evlad acısı yüzünden, o da vefat etti. İki genç şehzâde, dedelerinin Câmiü’l-Emevî’deki tantanalı cenaze merasimine iştirak ettiler.
Şehzâde Abdülkerim Efendi ve Nimet Hanım
Tetikte bir hayat
Biri 7, diğeri 5 yaşındaki iki çocuk, genç ve çaresiz bir annenin ümidine kaldılar. Genç yaşta dul kalan Nimet Hanım kendisine yapılan evlilik tekliflerini hep geri çevirdi. “Ben bir prensle evlendim. Göreceğimi gördüm. Artık evlenmem” derdi. Muhâcirîn semtinde bir kira evinde yaşadılar.
Nimet Hanım, çok dirayetli bir hanımdı. Dinine fevkalade bağlıydı, peçesini indirmeden sokağa çıkmazdı. Oğullarının bir Osmanlı şehzâdesi haysiyetiyle yetişmesi için gayret etti; bu şuuru onlara aşılamaya çalıştı. Bu sebeple hem dinlerini iyi öğrenmelerini, hem de Türkçeyi güzel konuşmalarını temine uğraştı. Zevcinin şâibeli vefatından sonra, çocukları hakkında devamlı tetikte yaşadı. Öyle ki kapıyı hep arkadan kilitler; eli altında silah ve bekçi düdüğü bulundurdu. Fazla kimseyle de görüşmez, kapıyı, pencereyi açtırmazdı.
Dündar ve Harun Efendiler (1938). Arkada fesli Nizameddin Bey. Diğeri aileyi seven Mısırlı bir tacir
“Siz şehzâdesiniz!”
Nasıl geçindiler? Abdülkerim Efendi’nin sadık dostlarından eski bir Osmanlı zâbiti olan Gürcü Nizameddin Bey, devamlı aileye yardım etti. Eski devir adamı olduğu için memleketine dönmemiş; hayatını bu aileye hizmete adamıştı. Hububat ofisinde muhasebecilik yapar, bekâr olduğu için eline geçen 500 liranın 400’ünü aileye verirdi.
Ana dili Türkçe olmayan genç şehzâdelere Türkçe öğretti. İstikbali düşünerek, Suriye vakıflarından aileye cüz’i bir maaş bağlattı. Gençlere devamlı “siz şehzâdesiniz, şöyle yapmayınız, böyle yapmayınız” diye ikaz eder, dost ve düşmanı onlara tanıtırdı. Dündar Efendi haysiyetine çok düşkündü. Hatta çocukken bayram gibi vesilelerle kendisine verilen bahşişi, çıkınca atar veya başka birine verirdi.
Beyrut’ta bulunan Şehzâde Cemâleddin Efendi, imkânı nisbetinde aileye yardımcı olur; sahip çıkardı. İki şehzâdenin 1942’deki sünnet cemiyetlerini o yapmıştı. İki kardeş, yazları buraya giderler, 15-20 gün kalırlardı. Büyük amcaları Âbid Efendi ile görüşürlerdi.
Dündar ve Harun Efendi
Mükerrem Yaşadık
Mekteb çağı gelince, anneleri Dündar ve Harun Efendileri bir Amerikan mektebine yazdırdı. Sonra Fransız Freres Mektebi’ne girdiler. Sonra bir devlet mektebine girip, ikisi de liseyi bitirdiler. Dündar Efendi’nin tabiriyle dedelerinin ismi sayesinde “mükerrem ve müreffeh” yaşadılar.
Dündar Efendi, Şam’da askerî bir fabrikanın muhasebeciliğini yaptı. Şam’ın meşhur ailelerinden Kuseybatîlerden Yüsrâ Hanım ile evlendi. Çocukları olmadı. Çok sevdiği zevcesi birkaç sene yatalak yaşadıktan sonra, 2016’da 90 yaşında vefat etti.
Sürgün kararının kaldırıldığı 1974 senesinden sonra Türk vatandaşlığı alınca Osmanoğlu değil, Âliosman soyismini kabul etti ki, Arapça Osmanlı ailesi demektir. Askeriyede memur olarak çalışan biraderi Harun Efendi ise ailesiyle İstanbul’a yerleşti. Nimet Hanım da yanına gelerek burada 1981’de vefat etti.
Saltanat devam ediyor olsaydı, Dündar Efendi, padişah olacaktı. Sıhhati iyi iken zaman zaman İstanbul’a gelirdi. Kendisiyle dâhilî harbden evvel, Şam’daki çiçeklerle süslü mütevâzı evinde; birkaç defa da İstanbul’da görüşmek şerefine eriştim.
Dündar (sağda) ve Harun Efendiler aileleriyle - İstanbul 1980'ler
Unutulmayan Türkçe
Az konuşur, çok düşünür, mütevâzı, kibar ve ince düşünceli şehzâde, dinine bağlıdır, beş vakit namazını bırakmaz. Konuşacak kimse bulamadığı için Türkçe’yi unutmaktan şikâyetçi idi. Türk radyo ve televizyonlarını dinliyor; Türkçe gazeteleri takip etmeye çalışıyordu.
Zevcesinin vefatından sonra, ayakları ağrıdığı ve düştüğü için evinden çıkamamaktadır. Gözleri az görmekte; kulakları çok az duymaktadır. Zevcesinin ailesinden akrabaları arada bir kendisini yoklamaktadır. İstanbul’da yaşayan yeğenleri bin bir zorlukla kendisini Beyrut üzerinden İstanbul’a getirdiler. Burada bir müddet kaldı. Biraderi tarafından ihtimamla bakıldı.
Ancak resmî makamlardan bir alâka görmedi. Eskimiş vatandaşlık muamelelerini yeniletmek maksadıyla koltuk değneklerine tutunarak birkaç defa devlet dairelerine gitmek mecburiyetinde bırakıldı. Bir yandan da Suriye hükümetinin gareze gelip, kendisini mütevâzı kira evinden çıkaracağı ve üç beş kuruşluk tekaüt maaşına el koyacağı, hatta vatandaşlıktan tard edeceği endişesiyle, geldiği gibi sessiz sedasız Şam’a döndü.
TV dizilerinde arz-ı endam eden, hava meydanlarına isminin konulması konuşulan Sultan Abdülhamid’in bu muhterem torununun hâli, padişahın mirasına hakikatte ne kadar sahip çıkıldığının da hazin bir nişânesidir. Kendisine bir ev, araba, hizmetli, makul de bir tahsisat verilmesi zor muydu, bilinmez
.ORTAÇAĞ MEKKE’SİNDE BİR CENTİLMENLER KLÜBÜ: HILFÜ’L-FUDÛL
590 senelerinde Mekke’de birkaç mert erkek, haksızlara karşı çıkmak, mazlumları himaye etmek üzere ant içmişlerdi. O zaman 20 yaşlarındaki Resûlullah aleyhisselâm da bu ahidleşmede hazır bulunmuştu.
24 Eylül 2018 Pazartesi
24.09.2018
Kaynaklar, Muhammed aleyhisselâma 40 yaşında iken peygamberliğin bildirildiğini söyler. İslâm inancına göre, Peygamberler, her türlü günah ve hatadan münezzehtir, uzaktır. Resullullah, bundan evvel de mertlik ve insanlık itibariyle kavminin en üstünü, ahlakça en güzeli, neseben en şereflisi, komşuluk ve akrabalık hakkını en iyi gözeteni, akıl ve zekâda en yükseği, doğruluk ve adalette ise bir tanesi idi. Mürüvvete aykırı hiçbir şey yapmadığı, hep doğruyu söylediği için Muhammed el-Emin diye şöhret bulmuştu. Bu devirde, Mekke’de adalet tarihi bakımından ehemmiyet taşıyan bir hâdise cereyan etmiştir.
Mekke ve Kâbe'nin o zamanki hâlini tasvir eden resim
Ey Fihr oğulları!
Arabların en faziletli kabilesi Kureyş’in yaşadığı Mekke, o yıllarda ticaret cihetiyle diğer Arabistan sitelerinden daha ileri olduğu gibi, Kâbe-i Muazzama’ya ev sahipliği yaptığı için de daha şerefli görülürdü. Her yıl her taraftan gerek ticaret, gerekse Kâbe’yi ziyaret için çok sayıda insanı ağırlar; bunlar Mekke’nin gücüne güç katardı.
Harbedilmesi yasak olan 4 haram aydan Zilkade’de, Yemenli Zübeyd kabilesinden bir adam, satmak üzere Mekke’ye mal getirmişti. Kureyş eşrafından Âs bin Vâil satın aldı; ancak parasını ödemediği gibi; malı geri vermeye de yanaşmadı.
Bu sefer adamcağız, Mekke’nin Abdüddâr, Mahzum, Cum’an, Sehm ve Adiyy bin Ka’b gibi nüfuzlu ailelerinin ileri gelenlerine müracaat etti. Bunlar, adama yardımcı olacak yerde, Âs bin Vâil’i kayırdılar; adamı azarlayıp kovdular.
Çaresiz kalan adam, Ebu Kubeys dağına çıkıp, Ey Fihr oğulları! Diye başlayan yanık bir şiir okuyarak uğradığı haksızlığı dile getirdi. O esnada Kâbe’nin etrafında küme küme oturanlardan birisi ayağa kalkarak mazluma yardımcı olmaya davrandı; diğerlerini de bu yolda teşvik etti. Bu kişi, Resulullah’ın amcası Zübeyr idi.
Eski Mekke evlerinden bir numune
Denizler kurumadıkça…
Kureyş’den Hâşim, Muttalib, Zühre, Teym ve Hâris bin Fihr oğulları, o zamanlar Mekke’nin idare edildiği Dârü’n-Nedve’de toplandılar. Bu hususta nasıl hareket edeceklerini görüşmek üzere, Teym oğullarından ihtiyar, zengin ve nüfuzlu Abdullah bin Cüd’an’ın evinde bir toplantı yapmaya karar verdiler. Yemenli’ye yardım etmeyenlerden kimseyi de aralarına almadılar. O zamanlar 20 yaşlarındaki Muhammed aleyhisselâm da amcalarıyla beraber burada hazır bulundu.
Abdullah bin Cüd’an evvela onlara bir ziyafet verdi. Sonra da Mekkeli veya yabancı olup da Mekke’ye gelenlerden zulme uğrayanlara yardımcı olmak, mazlumun hakkını zâlimden alıncaya kadar uğraşmak için aralarında sözleştiler. “Denizlerin bir kıl parçasını ıslatacak kadar suyu bulundukça, Hira ve Sebîr dağı yerlerinde durduğu ve üzerlerinde dağ keçileri yayıldığı müddetçe” ahidlerine bağlı kalacaklarına yemin ettiler. Bunu teyid için de, Hacerü’l-Esved’i yıkadıkları Zemzem suyundan içtiler.
Vaktiyle Cürhüm kabilesinden Fadl bin Fadâle, Fadl bin Vedâa ve Fadl bin Haris adında eşraftan aynı isimde üç kişi bir araya gelip, zâlime karşı mazluma yardım etmek; güçsüzün hakkını güçlüden almak, yerliye karşı yabancıyı himaye etmek, hâsılı adaleti hâkim kılmak üzere anlaşmışlardı.
İşte onların hatırasını yad etmek üzere Abdullah bin Cüd’an’ın evindeki ahidleşmeye Hılfü’l-Fudûl (Fadlların Antlaşması) adı verildi. Fadl, üstünlük demek olduğu gibi; fazlalık (mazlumun zâlimdeki hakkı) manasına da gelir.
Ebu Kubeys dağından Kâbe-i Muazzama
Ah keşke
Bu centilmenler antlaşması, Mekke’de çok popüler oldu. Hatta Ebu Süfyan’ın kayınpederi Utbe bin Rebia’nın, buna katılamadığı için çok üzüldüğü; “Bu topluluğa katılmam için aileni terket, soyundan ayrıl deselerdi, yapardım” dediği meşhurdur.
Hılfü’l-Fudûl’ün ilk işi, Zübeydî’nin malını Âs bin Vâil’den alıp sahibine teslim etmek oldu. O esnada Has’am kabilesinden biri, umre veya hac maksadıyla, kızını da yanına alarak Mekke’ye gelmişti. Katul adındaki kız, emsalsiz güzellikte idi. Mekke eşrafından Nübeyh bin Haccac görür görmez vurulup kızı kaçırdı.
Adamcağız, feryad etmeye başlayınca, “Git derdini Hılfü’l-Fudûl’a anlat!” dediler. Adamcağız Kâbe’nin yanına dikilip, “Ey Hılfü’l-Fudûl, imdada yetiş!” diye bağırmaya başlayınca, her taraftan kılıcını sıyıran yanında bitiverdi. Vaziyet öğrenip, Nübeyh’in kapısına dayandılar. Nübeyh “Bari bu gece kalsaydı?” diyecek oldu; “Süt sağacak kadar zaman bile yanında kalamaz” diyerek kızı elinden alıp babasına teslim ettiler.
Sümâle kabilesinden biri, Mekke’de Ubeyy bin Halef’e mal satmış; fakat parasını alamayınca, Hılfü’l-Fudûl’e müracaat etmişti. Bunlar da Ubeyy’e gidip parayı vermezse, kendilerinin alacağı tehdidinde bulundular. Ubeyy süklüm püklüm parayı ödedi.
Muhammed aleyhisselâm, sonradan Hılfü’l-Fudûl hakkında, “O ahidleşmeyi, kızıl tüylü deve sürüsüne değişmem. Şimdi bile davet edilsem, icabet ederim” buyurmuştur.
Ebu Cehl, ver parayı!
İslâmiyetin zuhurundan sonra da Hılfül-Fudûl tesirini sürdürdü. Ebu Cehl, mal satın aldığı Eraş kabilesine mensup birine parayı ödemedi. Ebu Cehl’in Resulullah’a düşmanlığını bilen bir müşrik, alay olsun diye, adamcağızı o esnada Kâbe’de bulunan Resulullah’a havale etti. Resulullah, tacirle beraber Ebu Cehl’e gidip, parayı istedi; Ebu Cehl parayı hemen verdi.
Zebîdli bir tacirin Mekke’ye satmaya getirdiği mala, Ebu Cehl düşük fiyat biçmiş; başkalarını da daha yüksek fiyat vermemek üzere tenbihlemişti. Resulullah vaziyeti öğrenince, bu üç deve yükü malı, tacirin istediği fiyattan satın aldı. Ebu Cehl’i de Hılfü’l-Fudûl’ü hatırlatarak ile ikaz etti.
Emevî hilâfetinin ilk yıllarında, Medine vâlisi Velid bin Utbe ile Hüseyn bin Ali arasında bir mal hususunda ihtilaf zuhur etmiş; Hazret-i Hüseyn, Hılfü’l-Fudûl’e gideceğini söyleyince, Velid özür dileyerek geri çekilmişti.
Hılfü’l-Fudûle yeni âzâ kabul edilmezdi. Dört Halife devrinden sonra, bu topluluğa mensup zâtlar vefat ettiler. Zaten Medine’de bir İslâm devletinin kurulmasıyla, adalet ve emniyeti tesis için esaslı müesseseler de yerleşmişti. Hılfü’l-Fudûl, vazifesini tamamlamıştı. Böylece Ortaçağ Mekke’sinde kurulan bu centilmenler kulübü de tarihe karışmış oldu..
.AVRUPA’NIN EN KANLI İÇ SAVAŞI: İSPANYA VE FRANCO
İspanyol iç savaşında milliyetçi güçlerin lideriydi ve komünist cumhuriyetçileri bozguna uğratarak, memleketinin bir Sovyet peyki vaziyetine düşmesini önlemişti.
1 Ekim 2018 Pazartesi
1.10.2018
İspanyol iç savaşında milliyetçi güçlerin lideriydi ve komünist cumhuriyetçileri bozguna uğratarak, memleketinin bir Sovyet peyki vaziyetine düşmesini önlemişti.
Yakın tarihe damgasını vurmuş şahsiyetlerden ve İspanya’yı 1936-1975 arasında 40 sene kadife eldivenli demir elle memleketini idare eden Franco’nun anıt-mezarı, reaksiyon üzerine taşınıyormuş. Ancak Franco, isminin beraber anıldığı yakın tarihin öteki diktatörlerine benzemez.
Ya denizci olsaydı
Kim ne derse desin, Francisco Bahamonde Franco (1892-1975), İspanya yakın tarihinde yıkıcı değil, yapıcı bir devreyi teşkil eder. Stalin, Mao, Hitler ve benzerleri gibi, asırlardır yaşayan ananeleri yıkan, halkın kültürünü yok eden, insanların canını yakan, hâsılı bir milletin hayatını alt üst eden diktatörlerden değildir. Bilakis İspanya’da ismen de olsa kraliyeti muhafaza etmiş, köylüleri tutmuş, dini desteklemiş, nihayet demokrasinin kurulmasında rol oynamıştır.
Franco’nun babası sefih bir adamdı; ama o, koyu Katolik bir kadın olan annesinin tesirinde büyüdü. Ailesinin diğer ferdleri gibi deniz subayı olacakken, talebe kontenjanının dolması üzerinde piyade oldu. Bu hâdise, hayatını değiştirmiştir. Denizci olsaydı, belki kimse kendisini tanımayacaktı.
Göz dolduran meziyetleriyle 23 yaşında ordunun en genç yüzbaşısı oldu. Yıllarca o zaman İspanyol müstemlekesi olan Fas’da vazife yaptı. Yabancılar lejyonu isyanını bastırınca kahraman oldu ve 34 yaşında iken generalliğe yükseltildi.
1931’de belediye seçimlerini cumhuriyetçilerin kazanmasına içerleyen liberal kral Alfonso tahttan feragat etti. Bunu fırsat bilip iktidarı ele alan cumhuriyetçiler, kralcı olarak tanınan Franco’nun rütbesini indirdilerse de, birkaç sene sonra yine liyakatiyle terfi edip general oldu.
Franco ve ailesi
Çanlar Kimin İçin Çalıyor
1936’da çıkan siyasi kriz üzerine cortes (parlamento) dağıldı. Kendilerine cumhuriyetçi diyen komünistler grevlerle ve seçimleri baskı altında tutup iktidara gelerek memleketi iç savaşa sürükledi. Komünistlerce Kanarya Adaları’na sürülen ve memleketin bir Sovyet Peyki hâline gelmesinden korkan Franco, oradan neşrettiği bir beyannameyle kralcı ve sağcı subayları kıyama çağırdı. Kendisi de monarşist kuvvetlerin başına geçti.
Kilisenin de destek verdiği bu daveti büyük akis buldu. Böylece başlayan büyük ve kanlı iç savaşa, dünyanın her yerinden sosyalistler, hatta romantik yazarlar, şairler de komünistlerin yanında iştirak etti. Hemingway’in Çanlar Kimin İçin Çalıyor romanı bu günleri tasvir eder. Amerikan iç savaşından sonra tarihin en uzun ve kanlı iç savaşıdır.
Fransa, İngiltere, Rusya, hatta Amerika komünistlere; İtalya, kralcılara destek verdi. İyi talimli Fas birlikleri, kralcıların; işçiler, Basklar ve Katalanlar, komünistlerin safında çarpıştı. Müttefiklerin komünistleri tutması, Hitler’i güçlendirdi. Ancak zafer kralcıların oldu. Bunda, subayların çoğunun monarşist olması da rol oynadı.
Prens Juan Carlos ve Franco
Krallığın restorasyonu
Nihayetinde Franco, askeri bir diktatörlük kurdu. Yalakaları kendisine Caudillo (Büyük Önder) unvanını taktılarsa da, o emsallerinden farklıydı. Alman ve İtalyan faşizminden uzak durarak sivil bünyeyi güçlendirdi. Müttefiklerin kazanacağını anladı; Amerika ile irtibatını koparmadı. Fakir ve yıkık memleketini II. Cihan Harbi’ne sokmadı. Tarafsızlığını muhafaza eden İspanya, Nazi zulmünden kaçabilenlerin sığındığı bir melce ve geçiş yeri oldu.
Harb bitince, Franco tecrid edildi. BM, İspanya ile irtibatını kesti. Amerika ve Sovyetler onu devirmeye çok uğraştı. Franco, hepsine katlandı. Solcu entelektüellerin de katkısıyla Franco hakkında umumi bir nefret kampanyası yürütüldü. Evet, 1 milyondan fazla İspanyol’un ölümüne sebep olan komünist cumhuriyetçilere karşı merhametli davranmadı; ama Hitler ve Mussolini gibi imparatorluk hayallerine de kapılmadı. Onların İspanya’ya nüfuz etmesini önledi. Katı ve gerçekçi bir politikayla memleketin yaralarını sarmaya çalıştı. Portekiz’in sağcı diktatörü Salazar da aynı şekilde davrandı.
Eski İspanyol müstemlekesi Latin Amerika’da antipati uyandırmak ve onları Sovyetlerin kucağına itmek istemeyen ABD, 1953’de İspanya ile askeri pakt imzalayınca, Franco’nun milletlerarası itibarı düzelmeye yüz tuttu. İç politikada liberalizme temayül etti. 1947’deki referandum ile krallık rejimini tekrar kurdu, fakat son kralın veliahdini tahta çağırmaktan imtina etti. Çünki veliahd, demokrasi şartını ileri sürüyordu. Kralı olmayan bir krallıkta, Franco 1967’de serbest seçimlere izin verdi. 1969’da son İspanya kralının torunu genç prens Juan Carlos’u tahtın vârisi ilan etti.
Uzun bir hastalık devresinin ardından vefat ettiğinde, İspanya’da krallık ihya edildi ve Juan Carlos kral sıfatıyla devletin başına geçti. Kral, süratle memleketi demokrasiye götürdü. Avrupa’nın güçlü ve zengin ülkeleri arasına sokmaya muvaffak oldu.
İç savaştan bir sahne
Tilkiye emanet edilen tavuk
İç savaşın en hareketli günlerinde, Madrid’i elinde tutan komünist cumhuriyetçiler, Franco kumandasındaki milliyetçi güçlerin eline geçmesinden korktuğu için tahta sandıklar içinde İspanya’nın asırlar boyunca istif ettiği çil çil altın külçelerini başka bir yere nakletmek lüzumunu hissetti. Bunun için 250 ton altın, Fransa’ya gönderildi. Ancak Fransa’nın Alman işgaline uğraması tehlikesi ortaya çıkınca, başka bir yol izlendi.
Cumhuriyetçi başkan Azana ile maliye bakanı Dr. Juan Negrin, Sovyet ticaret ateşesi vasıtasıyla, öteden beri kendilerini destekleyen Stalin’e müracaat etti. Mesajı alınca gözleri parlayan Stalin, gizli yazışmalarda kullandığı İvan Vasiliyeviç imzasıyla derhal Madrid’deki NKVD (KGB) ajanına talimat verdi. Bu ajan, aynı zamanda İspanyol komünistlerin de müşaviri pozisyonunda idi.
Madrid’deki İspanya Merkez Bankası kasalarında bulunan altın külçeleri, Cartegena’daki deniz üssüne nakledildi. Bir Rus ticaret filosu da Cartegena açıklarında demirlemiş; sosyalist milislere silah ve malzeme indiriyordu.
Madrid’den bu işe nezaret etmek üzere Cartagena’ya gelen Rus NKVD ajanı general, 5 tonluk 20 kamyonu, İspanyol üniforması giydirmiş şoförlerin idaresinde limana taşıttı. Sandıklar, gemilere yüklendi. Buna dair sened isteyen liman müdürüne de, “Ben buna salahiyetli değilim. Sened, Moskova’daki Gosbank tarafından tanzim edilip gönderilecektir; isterseniz dört memurunuzu refakatçi koyun” dedi. Rengi sapsarı olan liman müdürünün yapacağı bir şey yoktu.
İki saat sonra dört Rus gemisi, ambarlarında İspanyol hazinesi ile Rusya’ya yelken açtı. Sandıklar Odesa limanında indirilip hususi bir trenle Moskova’ya taşındı. Stalin, bu büyük muvaffakiyeti, o gece NKVD kurmay heyetine bir ziyafet vererek kutladı. Dört İspanyol memur, 1939’da iç savaş sona erene kadar Moskova’da enterne edildiler.
Franco, altınların acı hikâyesini, Madrid’i ele geçirip idareyi ele aldığı gün öğrendi. 18 sene bundan kimseye bahsetmedi. Aksi takdirde zaten değeri düşük olan İspanyol parası, daha da değer kaybedecekti. Ancak 1956’da Dr. Negrin ölünce, hususi arşivinden, o zamanki İspanya dışişleri bakanının, Sovyet Rusya hükümetinden bu altınlar mukabilinde sened aldığı ortaya çıktı.
İş duyulunca, meşhur Rus gazetesi Pravda, 1936 senesinde cumhuriyetçilere sattığı silah mukabilinde 500 ton altın aldığını, bunların sosyalist cumhuriyetçilere yapılan yardımlara karşılık sayıldığını; hatta bunun yetmediğini, İspanya’nın 250 ton daha altın vermesi gerektiğini yazdı. Bilahare bu sevkiyata nezaret eden NKVD generalinin hatıralarında hâdise tafsilatıyla anlatıldı. Cumhuriyetçilerin İspanya’ya son kazığı olan mesele de böylece kapandı.
Formül
Politikacı ve diktatörlerin çoğu gibi onun hakkında da fıkralar uydurulmuştur. “Milleti bu kadar sene sessiz sedasız idare etmenizin formülü nedir?” diye sormuşlar. Kolay, demiş, 3F+1S formülü. Nedir o, diye sormuşlar. “Futbol, fiesta (eğlence), flamenco (dans) ve siesta (öğle uykusu)” diye cevap vermiş.
.ŞU OSMANLI BORÇLARI MESELESİ
Sultan Abdülhamid, Düyûn-ı Umumiye idaresini kurmakla dış borçları indirtmeye ve fâizlerini kaldırtmaya muvaffak oldu. Böylece devleti mutlak bir uçurumun kenarından aldı.
8 Ekim 2018 Pazartesi
8.10.2018
Sultan Abdülhamid, Düyûn-ı Umumiye idaresini kurmakla dış borçları indirtmeye ve fâizlerini kaldırtmaya muvaffak oldu. Böylece devleti mutlak bir uçurumun kenarından aldı.
“Borç yiğidin kamçısıdır” derler. Halbuki Hazret-i Peygamber, “Borç, azaptan bir parçadır” buyurduğuna ve İslâmiyette ihtiyacı olana borç vermek çok sevab olduğu halde, zaruretsiz borç almak kötülendiğine göre, bu söz züğürt tesellisi olsa gerek.
Evvela iç borç
Osmanlı Devleti asırlarca kendine mahsus muntazam bir iktisadî sistem tatbik etmiş; geliri kadar harcamış; kendi yağıyla kavrulmuştur. Bitmeyen Rus harbleri üzerine 1775’de iç borçlanmaya gidildi. Gümrük, maden, liman gibi hazine gelirleri (mukâtaalar) hisselere ayrılarak, kâr getiren tahviller gibi halka satıldı.
Ama beklenen faydayı temin edemedi. Bu ara bir Müslüman hükûmet olan Fas Sultanlığı’ndan borç alınmak istendiyse de, vazgeçildi. Sultan II. Mahmud zamanındaki siyasî hâdiseler ve harbler sebebiyle devlet iyice malî sıkıntıya düştü. Halefi Sultan Abdülmecid zamanında 1839’da bir dâhilî istikraz (iç borçlanma) olarak ilk defa kâğıt para (kâime) çıkarıldı. Bu aslında yıllık % 8 kârlı bir hazine tahvili idi.
Osmanlı tahvili
Borcu borçla ödemek
Kırım Harbi’nin mâliyeye getirdiği yük sebebiyle Reşid Paşa’nın sadrazamlığı sırasında 1854’de ilk defa bir hâricî istikraz (dış borçlanma) yapılarak devletin bazı gelirleri karşılık gösterilmek suretiyle İngiltere ve Fransa’dan borç alındı. Bu meblağ 3 milyon sterlindir.
Yaygın kanaatin aksine, dış borçlar, Dolmabahçe gibi saraylara harcanmış değildir. Bu masraf, 5 milyon lira tutan emisyon farkından karşılanmıştır Metal paranın, nominal değeri ile baskı masrafı arasındaki emisyon farkı, hazinenin geliridir. Böylece memleket bir sanat eseri kazanmış; bu kadar para milletin cebine girerek binlerce ailenin yüzü gülmüştür. Saray yapmak bir israf değil, ihtiyaçtır.
Sultan Aziz zamanında askerî masrafların gittikçe artması üzerine devletin muntazam borçları 200 milyon lirayı bulmuştur. Bunun için senede 14 milyon re’sü’l-mal akçesi (bir nevi fâiz) ödenmektedir. Bütçe açığı da 5 milyon liradan fazladır.
Artık borcu borç ile ödemekten başka bir şey yapılamamaktadır. Hâricî istikraz bulunamadığı zaman, Galata bankerlerinden ağır şartlarla borç alınmaktadır. Bilhassa Bosna ve Hersek isyanı, hazinenin köküne kibrit suyu ekti.
Mahmud Nedim Paşa
Ve iflas ilanı
Rusya taraftarlığı sebebiyle Nedimof diye anılan ve siyaset icabı zaman zaman hükümete getirilen Sadrazam Mahmud Nedim Paşa, 1876 senesi Ramazan ayında, Rus sefiri İgnatief’in telkini ve Adliye Nâzırı Midhat Paşa’nın teşvikiyle bir tenzil-i fâiz kararı aldı.
Midhat Paşa ve ekibi, o gece, sarraflarıyla anlaşıp elindeki konsolidi külliyen satmış; 2 saat sonra iflas kararı ilan olunduğunda bir servet kazanmışlardır. Diğer nâzırlar da böyle hareket etmiş; sadece Sultan Aziz bu şerefsizlikten uzak durarak 2 milyon lira kaybetmiştir.
Ramazan Kararnâmesi ile dış borç faizlerinin yarısı 5 sene müddetle tenzil edilmiş; bu 7 milyonun 5’i bütçe açığına, 2’si askerî masraflara tahsis olunmuştur. Halbuki devletin vaziyeti geri kalanı bile ödeyecek halde değildi. O zaman için böyle bir tedbir belki zarurî idi ama, alâkadar devletlerle alacaklıların resmî ve yazılı muvafakati alınmadan bu yola gidilmesi felâket olmuştur.
Devletin iflâsının ilanı demek olan bu moratoryum üzerine, bilhassa baş alacaklılar İngiltere ve Fransa olmak üzere, Avrupa’da büyük infiâl doğdu. İçeride ve dışarıda Osmanlı hisselerini almış olanlar iflâs etti. Bu da devlet ve -sanki mesul oymuş gibi- padişah hakkında bir nefret hâsıl etti. Devletin dünya nezdinde zerre kadar itibarı kalmadı. Borç alma imkânı da kalmadı. İgnatiyef böylece maksadına kavuşmuş oluyordu. Bu vesileyle global sermaye, Sultan Aziz’i tahtından ve canından etmiştir.
Sultan Abdülhamid
İndirilen borç
Midhat Paşa’nın memleketi sürüklediği 1877-78 Osmanlı-Rus harbi (93 harbi) sebebiyle Galata Sarrafları ve Osmanlı Bankası’ndan borç alındı. Sultan II. Abdülhamid, gerek bu harb ve gerekse amcasının son zamanlarından beri devam eden Rumeli isyanları yüzünden büsbütün artan bir malî buhrana vâris olmuştu. Büyük bir müzâyaka (darlık) içindeki devlet hazinesinin içte ve dışta hiçbir itibarı kalmamıştı.
Osmanlı hükümetine 93 Harbi’nden dolayı Rusya’ya 74 milyon lira tazminat ödemesi kesilmişti. Padişah, bunun 40 milyonunu, Kırım Harbi’nde Rusya’nın ödemesi gereken, ancak o zamana kadar ödenmeyen tazminata mukabil tutulmak üzere indirtti; kalanının yılda 350 bin liralık taksitler halinde ve faizsiz ödenmesini kabul ettirdi.
Padişah, hem hazinenin itibarını iade etmek, hem de harbi bitiren Berlin Muahedesi ile bir tesviye suretine bağlanacağı taahhüd edilen dış borçlar yüzünden devletin başına bir gaile açılmasını önlemek istedi.
1879’da Osmanlı Bankası ve Galata bankerlerinden bir heyetle anlaşarak, dış borçlara karşı senede 1.350.000 lira ödemek üzere rüsum-i sitte denilen müskirat (ispirto), balık, tuz, harir (ipek), tütün ve evrak-ı sahiha (damga) vergilerinin hâsılâtını, mültezim (tahsildar) mevkiine geçen bu heyete bıraktı.
Bir yandan da umumi borçlardan hazine lehine tenzilat yapmak üzere ecnebi tahvil hâmillerinin gönderdiği mümessillerle müzâkereye girişti. 1881 senesinde, hicrî senenin ilk ayı içinde neşredildiği için Muharrem Kararnâmesi adı verilen bir 6 maddelik taahhüdnâme ile borçlar birleştirildi.
Düyun-i Umumiye İdaresi merkez binası
Ve Düyûn-ı Umumiyye
O tarihe kadar devletin birikmiş dış borcu 252.801.885 Osmanlı lirası idi. Rüsum-i sitteye, Kıbrıs ve Şarkî Rumeli vergileri eklenerek, milletlerarası bir Düyûn-ı Umumiyye idaresi kurulmasına mukabil, borçlardan 146.364.651 lira tenzil edildi; teminat gösterildiği için umumi borçlar neredeyse üçte birine indi.
Adı geçen vergilerin idaresi ile iç ve dış borçların tesviyesi, böylece Düyûn-ı Umumiyye Müdürlüğü’ne bırakıldı. Bu, devletin malî istiklâline uygun olmamakla beraber, borç yekûnunun üçte birine inmesi, büyük bir müdahale vesilesinin ortadan kalkması ve nihayet malî itibarın iadesi, müflis devlet için çok mühim ve hayırlı bir kazanç olmuştur.
Düyûn-ı Umumiyye idaresinde, 1’er tanesi İngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Almanya ve İtalya’dan, 2 de Osmanlı olmak üzere 7 âzâ vardı. Âzâlık müddeti 5 sene idi. Bugün Cağaloğlu’nda İstanbul Erkek Lisesi olan binada profesyonel bir usulde faaliyet yürütürdü. 20’den fazla şehirde ekserisi Osmanlı 5 binden fazla memuru vardı. Osmanlı bürokratları, malî disiplini bu sayede öğrendiler.
Gelirlerini arttırmak adına, Bursa’da ipekçiliğin inkişafı; balıkçılığın desteklenmesi; Gemlik, Mürefte, Mudanya limanlarının açılması, Konya ovasının sulanarak genişletilmesi gibi faydalı projeler de yürüterek memleketin kalkınmasında müsbet rol oynamıştır. Maliyenin bozuk olması, ekonominin kötü olduğu manasına gelmez. İkisi ayrı şeylerdir.
Düyun-i Umumiye umum müdürü Pissard ve yardımcısı
Devletin haysiyeti
1881-1903 tarihleri arasında 27 milyon altın borç ödendi. Bu sene piyasadaki bütün tahviller, 32.738.772 liralık yeni tahvillerle değiştirilerek dış borçlar birleştirildi. Böylece dış borç 43.179.247 lira azaldı. Bu, içeride ve dışarıda devletin itibarını yükselterek moral hasıl etti.
1903’de 32.738.772 lira borç kalmıştı. 30 senelik bu devirde dışardan alınan 46,5 milyon lira, eski borçların ödenmesi (yapılandırılması), bütçe açığının kapatılması, askerî ihtiyaçlar ve demiryollarına harcandı.
Sultan Abdülhamid, Düyûn-ı Umumiye idaresini kurmakla devleti uçurumun kenarından almıştır. Tahttan indirildiğinde (1909), dış ticaret % 4,3 fazla vermiş; milli gelir %1,5 artmıştı. Tarihçi Bedii Şehsuvaroğlu der ki: “Düyûn-ı Umumiyye İdaresi, devletin haysiyetini korumak, milletin yarınını emniyet altına alabilmek ve bu dağınık borçları bir elde toplamak için kurulmuştur.”
İttihatçılar memleketi tekrar borç batağına sürükledi; 10 sene içinde geride 56 milyonu dış borç olmak üzere 269 milyon lira borç taktılar. 1912 senesinde, Fransa’nın 1.25o, İngiltere’nin 700, Rusya ve Amerikanın 200, Osmanlı Devleti’nin 128, Mısır ve Avusturya’nın 103, Almanya’nın 100, Hollanda’nı 93, Çin’in 54, Japonya’nın 48, İtalya’nın 22 ve İspanya’nın da 12 milyon İngiliz lirası borcu vardı (Statesman’s Year Book).
Harbin sebebi
1918 baharında, gazeteci Yakub Kadri, bir Büyükada seyahatinde Cemal Paşa’ya harbe niye girildiğini sorduğunda, “Maaş ödeyebilmek için. Hazine bomboştu” cevabını almıştı. İngiltere ve Fransa’nın yüz çevirdiği İttihatçı hükümete, Almanya, harbe girip sonuna kadar kalmak şartıyla, her sene yüzde 6 faizle 5 milyon altın lira vermeyi taahhüt etmişti. Harb başında 163 milyon olan borçlar, 304 milyona çıkmıştı.
Lozan ile bu borçlar, Osmanlı Devleti’nden ayrılan devletlere taksim edildi. Türkiye’ye düşen 107 milyon lira taksitlendirildi; sonra da mal (krom, fındık vs) olarak ödenmesi kabul edildi. Almanya’ya olan borçlar ise neredeyse silindi. . Lozan’da Düyun-i Umumiyye borçları 36.799.840 Osmanlı lirası idi.
Yeni rejim, imparatorluğun her şeyini reddetmiş; ama borçlarını kabullenmek zorunda kalmıştır. Bolşevikler, Rusya’da iktidarı ele geçirince, Çarlık borçlarını üstlenmeyi reddetmişti. 1990’dan sonra komünizmin yıkılmasıyla, Yeltsin zamanında Rus hükümeti, dış dünya ile dostâne münasebet kurabilmek adına bu borçları ödemeyi kabul etmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti her devirde yurt dışından borç almıştır. Nitekim Atatürk, bütçe müzakerelerinde bunun, memleketin malî itibarına gösterilen ciddi emniyetin ve haricî siyasetindeki dürüst hareketin tecellisi olduğunu söylemişti. 1930’da ABD’den 10 milyon dolar; 1934’de Rusya’dan 8 milyon dolar; 1938’de İngiltere’den 16 milyon sterlin; aynı yıl Almanya’dan ise 150 milyon mark borç alındı. Atatürk öldüğünde, dış borç 200 milyon lira civarındaydı.
.İŞ BANKASI VE CHP
Gazi’nin CHP’ye vasiyet ettiği İş Bankası hisseleri öteden beri münakaşa mevzuu olmuştur. Bu hisselerin kaynağı daha da enteresandır.
15 Ekim 2018 Pazartesi
15.10.2018
Gazi’nin CHP’ye vasiyet ettiği İş Bankası hisseleri öteden beri münakaşa mevzuu olmuştur. Bu hisselerin kaynağı daha da enteresandır.
Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti’nin mağlubiyeti; ardından da İngilizlerin ve müttefiklerinin Osmanlı vatanını istilası, Hind Müslümanları arasında infiale sebep oldu. Öteden beri İngiliz işgali altında yaşayan; hilâfete hürmet ve sempati besleyen bu halk, bu elim hareketin acılarını hafifletmek adına, kendi perişan hallerine bakmayarak yardıma teşebbüs ettiler.
20 Mart 1919’da Bombay’da Merkezî Hilâfet Komitesi kuruldu. Reisi milyoner Seyyid Can Muhammed Çotani; yardımcısı da Şevket Ali idi. Sonra Çotani’nin yerine, Muhammed Ali geçti. Komite, Eylül 1919’da tertiplenen konferansta, Anadolu’nun parçalanmasını önlemek ve halifeliği korumak adına lâzım gelen yardımları yapmayı kararlaştırdı.
Bu harekete, İsmailîlerin lideri Ağa Han ve adamı Seyyid Emir Ali, Şiî Muhammed Ali Cinnah ve Hindular adına Gandi de iştirak etti. İngiltere’nin Hindistan bakanı Montagu ve Bombay Vâlisi George Lloyd hareketi destekliyordu. “Hilâfetin hiç nüfuzu kalmamıştı” diyenler, buna bir cevap veremezler.
Hilâfet Komitesi halktan iane toplarken
Hind altınları
Komite, İzmir’in işgali üzerine Londra’da muhteşem bir miting tertipledi. Bütün müttefik hükümetlere de telgraflar çekerek, işgali protesto etti. Bunun üzerine başbakan Lloyd George, komiteden bir heyeti kabul ederek görüştü. Komite, sulh müzakerelerinin yapıldığı Paris’e giderek müttefiklerle görüştü ve Türkiye’nin lehine şartlar için mücadele etti.
Komite, kurduğu Ankara Fonu, İzmir Yardımı ve Osmanlı Esirleri Fonu’nu idare ediyordu. Bu fonlar, Hind zenginlerinin yardımlarıyla, halktan toplanan paralardan müteşekkildi. 1923 Ekim’ine kadar Ankara’ya yekûn 329.774 altın sterlin gönderildi.
Bunun 122.000 sterlinlik meblağı, hilâfetin muhafazası için lâzım gelen harcamaları yapmak üzere doğrudan Mustafa Kemal’e ödenmişti. Ancak paranın gönderilme şartının hilafına halifelik kaldırılmış; Türk Hilâl-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti, bundan sonra bile gelen yardımları kabule devam etmiştir. Bu arada Buhara Müslümanları da hilâfet dâvâsı için topladıkları altınları, Moskova vâsıtasıyla Ankara’ya ulaştırmıştır.
Gazi, İş Bankası idarecileriyle - 1934
Ankara Bankası
Mustafa Kemal, Komite’ye yazdığı 9 Kasım 1922 tarihli cevabî teşekkür mektubunda, bu paranın gönderildiği maksatlara, yani “millî emellere” göre harcanacağı teminatını verdi. Ancak tahsisat-ı mesture (örtülü ödenek) gibi gördüğü bu parayı Osmanlı Bankası’na yatırdı; sonra bunun 250 bin lirasıyla İş Bankası’nı kurdu.
Sermayesinin geri kalanına, Ankara hareketinin ileri gelenlerinin hiçbir şey ödemeden sahip olduğu banka, 9 Eylül 1924’de resmen açıldı. İttihatçıların kurduğu İtibar-ı Milli Bankası’na da el konularak İş Bankası’na devredilmişti. (Bugün bu banka hissedarlarının vârisleri ile TİB mahkemeliktir.)
Eski düzeni ve İstanbul sermayesini temsil eden Osmanlı Bankası mukabilinde, iktisadî ve siyasî gücün Ankara’ya intikalini sembolize eden İş Bankası’nın kurulması, Kemalist inkılaplar için büyük bir adımdır. Falih Rıfkı, Çankaya kitabında, bankanın bir politikacılar bankası olduğunu söyler; böylece bankanın yeni rejimin mensuplarını desteklemek üzere kurulduğuna işaret eder.
Devletle iş yapacak kişilere bu bankada hesap açma ve hisse senedi alma mecburiyeti getirilmiştir. İsmail Cem, İş Bankası’nın devlet eliyle fertleri, yani Halk Partili mutlu azınlığı zengin etme projesinin parçası olduğu fikrindedir (Türkiyede Geri Kalmışlığın Tarihi).
İş Bankası kurucu hisse senedi
Kimin parası?
İş Bankası’nın sermayesi, Hindistan’dan gelen paranın yarısını teşkil eder. Geri kalanı, Ankara, Yalova, Silifke, Tarsus, Dörtyol’daki çiftliklerin ve sair mülklerin alınmasında kullanılmıştır. O zaman arazi ucuz, para ise kıymetli idi. Paranın 10 bin lirası da CHP’nin o zaman neşr vasıtası olan Cumhuriyet gazetesi sahibi Yunus Nadi’ye verilmiştir.
Gazi’nin yaveri Hasan Rıza Soyak, hatıralarında bu paranın Hind Müslümanlarınca gönderildiğini doğrular; ancak bu paranın Gazi’nin şahsına gönderildiğini müdafaa eder. Zekeriya Sertel, Halide Edib’in bu sebeple Mustafa Kemal’e sert çıktığını ve yollarını ayırdığını anlatır.
Soyak, Gazi’nin üzerinde şarap ve bira fabrikaları, atölyeler, imalathaneler, makineler, otomobiller, kamyonlar, ahırlar, seralar, mandıralar, hayvan sürüleri, lokanta ve gazinolar, liman ve iskeleler bulunan 155 bin dönümlük çiftliklerini 1937’de hazineye satarak parasını CHP’ye vermek istediğini, fakat İnönü’nün dedikodudan çekindiği için karşı çıktığını yazar.
CHP, bugün İş Bankası’nın %28 hissesine sahiptir. Banka idare heyetine de 4 âzâ yollar. Kemal Kılıçdaroğlu da vaktiyle bunlardan biriydi. Ancak hisselerin kârı, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu’na ödenecektir. CHP’ye ait bu hisseler, demokrasi devrinde partilerin eşit imkânlara sahip olması prensibi ışığında münakaşa mevzuu olmuş; kültür inkılabı sırasında ve sonrasındaki yıkıcı ve yanıltıcı icraatı sebebiyle münevver çevrelerin tenkitlerine hedef olan bu iki müesseseye para tahsisi de abes bulunmuştur.
Atatürk’ün servetini ve İş Bankası hisseleri sebebiyle münakaşa mevzuu olan vasiyetini başka bir yazıda nazara alalım inşallah.
.ATATÜRK’ÜN VASİYETİ VE CHP
Gazi’nin serveti ve mallarını CHP’ye bıraktığı vasiyeti, münakaşa mevzuu olmuştur. Bu vasiyetin iptali ve malların hazineye iadesi mümkün müdür?
22 Ekim 2018 Pazartesi
22.10.2018
Gazi’nin serveti ve mallarını CHP’ye bıraktığı vasiyeti, münakaşa mevzuu olmuştur. Bu vasiyetin iptali ve malların hazineye iadesi mümkün müdür?
Osmanlı Devleti’nin Cihan Harbi’ndeki mağlubiyeti, dünya Müslümanlarını ciddi manada kederlendirdi. Bu sebeple kendi perişan hallerine bakmayarak Anadolu’nun tamamiyetinin ve hilâfetin muhafazası için canlarını dişlerine takarak topladıkları nakdî yardımları Ankara’ya gönderdiler. Bunlardan en kayda değeri Hindistan Müslümanlarının yardımlarıdır ki, 1919’da kurulan Hind Hilâfet Komitesi vasıtasıyla toplanmıştır.
1923 Ekim’ine kadar gönderilen paranın yekûnu 329.774 altın sterlin olup, bunun 122.000 sterlinlik meblağı, hilâfetin muhafazası için lâzım gelen harcamaları yapmak üzere doğrudan Ankara hareketinin lideri Kemal Paşa’ya ödenmişti. Gazi, bu parayla 1924 senesinde İş Bankası’nı kurmuştu.
Servetin kaynağı
Gazi’nin servetinin tek kaynağı bu para değildir. Devrin en zengin adamlarından eski Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşa, 1931’de Türk vatandaşlığına alınması karşılığında 900 bin altın lira vermiştir. Ermeni ve Rumlarla eski rejim mensuplarının maliyece el konulan malları da, İttihatçıların ve yeni rejimin dolaylı servet kaynağı olmuştur. 81 şehirde Gazi’ye hediye edilen evler, hatta Çankaya Köşkü bile, hep bu mallardandır.
Gazi’nin 1923’te evlendiği Latife Hanım, İzmir’in zengin tüccarlarından Uşakîzâde Muammer Bey’in kızıydı. Evlenirken 1 milyon lira çeyiz getirmişti. Bu para o zaman 660 bin dolara mukabildi; ama iştira (satın alma) kıymeti bugünkinden çok yüksekti. Latife Hanım, 1925’te boşanıp baba evine geri gönderilirken yanında sadece 20 bin lira vardı.
Gazi, evlendiğinde kayınpederine bir miktar parası olduğundan bahsetmişti. 250 bin lira kadar olan bu parayla Osmanlı Bankası’na ortak olup onu kontrol altında tutmak istemiş; ama mümkün olmamıştı. Muammer Bey damadına, Doğu Hindistan Kumpanyası gibi ihracatçı bir şirket kurmasını tavsiye etmişti. Neticede İş Bankası kurularak Muammer Bey de bu bankanın kuvveti ortaklarından birisi oldu. Kızı boşanınca, hisselerini eski damadına devretti. Amerikalı gazeteci Louis Bryant gibi bazı yazarlar (The Nation, 26/VIII/1925), Gazi’nin Latife Hanım ile zengin olduğu için evlendiğini söyler.
1928’de reisicumhur maaşı 14 bin lira idi. O zaman bir altın 8 lira olduğuna göre, bugün 1750 cumhuriyet altını mukabilidir ve 2.700.000 lira eder. Altının iştirâ (alım) kuvveti o zaman çok daha yukarı idi. Bu meblağ, en yüksek reisicumhur maaşıdır. Şimdi bile bu mikdar, tahsisatlarla 53 bin liradır ki, yalnızca 34 cumhuriyet altınına denktir.
Gazi, üzerinde fabrikalar, atölyeler, limanlar, traktörler, ahırlar, sürüler vs bulunun çiftlikleri ile yaşadığı devrin en büyük sanayicilerinden ve en zengin adamlarındandı. 10 Kasım 1938 itibariyle bankadaki nakitlerin ve hisse senedlerinin nakit karşılığının 1.519.890 lira olduğu görülmüştür.
Sadece İş Bankası'nın 1 ve 2 numaralı hesaplarındaki nakit para, o zamanki Türkiye emisyon hacminin (167 küsur milyon) % 1'idir. Haziran 1937’de çiftliklerin toplam kıymeti -devrin maliye vekilinin beyanına nazaran- 4,5 milyon liradır. Kızkardeşi Makbule Hanım, ağabeyinin servetinin 11 milyon lira olduğunu söylemiştir.
Cumhuriyet gazetesi - 29 Kasım 1938
Yadırganacak şey değil
Atatürk’ün babası, basit bir gümrük kolcusu idi. Son zamanlarında ticarete girmiş; iflas etmiş; kendisini içkiye verip genç yaşta ölmüştü. Annesinin resmi istidası üzerine dul eş ve üç çocuğa 130 kuruş maaş bağlanmıştı. Annesinin ailesi fakirdi; dayısı Giritli Mustafa Naili Paşa çiftliğinin kâhyası idi. Zübeyde Hanım maişet derdinden dolayı tekrar evlenmişti. Yani Gazi'nin ailesi zengin değildi.
Yıllarca maaşlı bir subay olarak çalışmış; kongrelere emanet elbiselerle katılmıştır. Bu sebeple muhalifleri, hatta yakınlarından bazıları bu emsalsiz servet sebebiyle kendisini acımasızca tenkit etmişler; onu yıpratmaya çalışmışlardır.
Senelerce askerî garnizonlarda çalıştığı; 1919’dan beri de üst seviye idareci pozisyonunda olduğu için, kira, ücret vs. ödememiş, adeta hiç masrafı olmamıştır. Üstelik hem ecnebiler ve halk üzerindeki karizmasının büyüklüğü nazara alınır, hem de devletin bütün imkânlarının elinde olduğu ve herkesin ağzından çıkacak bir söze baktığı düşünülürse, Atatürk gibi, zamanın en güçlü liderlerinden birinin bu kadar servet sahibi olması yadırganamaz.
Gazi'nin el yazısı vasiyeti
Münakaşalı vasiyet
Atatürk, 5 Eylül 1938 tarihli vasiyetnamesinde her şeyini, kurucusu ve Ebedî Şefi olduğu Cumhuriyet Halk Partisi’ne bırakmıştır. Şu şartlarla ki, geride bıraktığı nakit parası ve hisse senedleri, öteden beni olduğu gibi İş Bankası tarafından nemalandırılacaktır. Bundan kız kardeşi Makbule Hanım ile evlatlığı kızlara maaş verilecektir. Kızlığı Sabiha Gökçen’e ayrıca ev alınacaktır.
Nemadan artan mikdar, eşit olarak Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu’na aktarılacaktır. En enteresanı da bir zamandır dargın gözüktüğü İsmet İnönü’nün çocuklarının tahsil masrafları karşılanacaktır. CHP, bir nevi vasiyeti tenfiz memurudur.
Siyasî düşünce yapısı itibariyle, CHP’den başka partinin varlığını tasavvur etmemiş; ebediyen bu partinin ülke idaresinde bulunacağını düşünmüştü. Yani “servetini millete bağışladığı” romantik sözünü bu meyanda değerlendirmelidir. Millet=Devlet=CHP.
Çiftlikler vasiyet mevzuu olmadığı için, kanunî vârisine intikal etmesi gerekirken; hazineye [yani iktidar partisine] kalmış; ancak kız kardeşi sonradan vâris sıfatıyla miras dâvâsı açmıştır. Ancak Atatürk bunun da tedbirini almış; 1933 yılında kendisinin medeni kanunun miras hükümlerine tâbi olmadığına dair bir kanun çıkarttırmıştı. Bu, şahsa mahsus kanun çıkarılamaz şeklindeki hukukun umumi prensiplerine bir istisna teşkil eder.
Gazi'nin el yazısı vasiyetinin noter zaptı
Geri alma teşebbüsleri
CHP, İş Bankası’nın %28’lik hissedar sıfatıyla idare heyetinde temsil edilir. % 31 halka arzedilmiştir. % 41 banka çalışanları sandığına aittir ve söz sahibi de budur.
Demokrat Parti, CHP’nin Haksız İktisaplarının İadesi Kanunu’nu çıkararak, bu hisseleri hazineye devretmişti. 27 Mayıs’ın sebeplerinden biri olan bu tasarruf, darbeciler tarafından geri alındı ve hisseler CHP’ye iade edildi.
12 Eylül 1980 darbesi ardından, CHP ile TTK ve TDK kapatılmış; bunların hisseleri, hazineye intikal etmiş; hisselerin temsili de cumhurbaşkanlığı genel sekreterliğine geçmişti. 1992’de CHP tekrar kurulunca, hisseleri de geri almaya muvaffak oldu.
Bugünki TTK ve TDK’nun, Atatürk’ün kurduklarıyla aynı olmadığını iddia eden CHP, 2004’ten itibaren bunlara tahsis edilen gelirleri ödemedi. Bunlar da dava açtı. Mahkeme bu paranın faiziyle ödenmesine karar verdi.
Hukuken şartlarına uygun vasiyet, kanunla bile iptal edilemez. Ancak bu hisselerin kaynağı olan servetin macerasını, yani halifeliğin muhafazası için gönderilen parayla nasıl banka kurulduğunu sorgulamak icab edecektir ki bu da tabiatiyle mümkün değildir.
Bir partinin banka hissedarı olması kanunla yasaklanabilir. Ancak bu hüküm mâ kabline şâmil olmaz, yani geriye yürümez. Bu kanunun neşredildiği esnada banka hissesine sahip olan partilerin bunu devretmesi şartı getirilebilir; bu da hisselerin bedel mukabili devri neticesini doğurur.
.CUMHURİYET GERÇEKTE NE ZAMAN İLAN EDİLDİ?
Ankara hükümeti, 23 Nisan 1920’den, hiç değilse saltanatın kaldırılmasından beri zaten cumhuriyettir. Ancak 29 Ekim 1923 tarihinin manası daha başkadır.
29 Ekim 2018 Pazartesi
29.10.2018
Ankara hükümeti, 23 Nisan 1920’den, hiç değilse saltanatın kaldırılmasından beri zaten cumhuriyettir. Ancak 29 Ekim 1923 tarihinin manası daha başkadır.
İstanbul’un işgali üzerine son Osmanlı parlamentosu dağıtılmış; 23 Nisan 1920’de Ankara’da bir meclis toplanmıştı. Anadolu’da, münfesih İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin devamı mahiyetindeki müdafaa-i hukuk cemiyetlerinin mümessillerinden teşekkül eden bir meclis toplandı.
Gerek seçim usulü, gerekse halkın bütününü temsil cihetiyle bazı kusurları olmakla beraber, sonrakilere nazaran demokratik sayılabilecek bu meclis, aslında yeni bir devletin de habercisi idi. Bu sebeple aslında cumhuriyetin kuruluş hikâyesi bugün başlar.
Bu devirde Ankara’daki rejim, meclis hükümeti sistemidir. Kabine ve yargı, doğrudan meclise bağlıdır. Mustafa Kemal Paşa, İsviçre’de cari bu sistemi, o zamanın şartları çerçevesinde kabullenmiş; ancak bu sistemin otoritesini sınırlayan prensiplerini, çeşitli fırsatları değerlendirerek genişletmiştir. Saltanat kaldırıldığı sırada, Gazi, hem başkumandan, hem de meclis reisi olarak en güçlü adamdır.
Devletin reisi?
1 Kasım 1922 tarihinde saltanatın ilgâsıyla saltanat ve hilâfet birbirinden ayrılarak icrâî salâhiyeti bulunmayan sembolik halifelik tesis edildi. Veliahd Abdülmecid Efendi Ankara’daki meclis tarafından bu makama getirildi. Aslında bu tarih, cumhuriyetin gerçek ilan tarihidir.
Meclis tarafından hıyânetle suçlanan ve ülkeden ayrılmak zorunda kalan Sultan Vahîdeddin, neşrettiği deklarasyonla anayasa değişikliği sayılan bu kanunun padişahın tasdiki olmaksızın yürürlüğe giremeyeceğini, bu sebeple anayasaya aykırı olduğunu, üstelik saltanat ile hilâfetin birbirinden ayrılamayacağını beyan etti.
Artık Ankara, İngiltere ve müttefiklerin tek muhatabı idi. Sulh müzâkerelerine de tek başına katıldı. Ancak halkın, hatta milletvekillerinin nazarında, devletin reisi, İstanbul’daki Halîfe Abdülmecid Efendi idi. Zira halife, aslında devlet reisi demektir.
Paşalar komplosu
Bu arada Gazi’nin giderek tek otorite olduğunu gören ve vaziyetten şikâyetçi olan bazı arkadaşları, bir arayış içine girdiler. Gazi, siyaset üstü bir reisicumhur olsun istiyorlardı. Ama Gazi, onlardan da kurt bir politikacı idi. Biliyordu ki, siyaset üst demek, siyasi işlere karışmamak demektir. Üstelik birini padişah yapan, yarın indirebilir. Siyasi taban güçlü değilse, meclis ve ordu kontrol edilemiyorsan, başına ne geleceği belli olmaz. Gerçek bir siyasi ihtiras kimse bu formülü kabul edemezdi. Bu sefer o bunlara karşı bir siyasi oyunun içine girdi. Milletvekilliğinde iki vazifenin birleşmesini mahzurlu gördüğünü söyleyerek, hem asker, hem milletvekili olan arkadaşlarının vazifelerinden istifa etmelerini istedi.
Bir kısmı askerliği bırakırken; Kâzım (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy) ve Cevad (Çobanlı) Paşaların ordu kumandanlığını tercih etmesi, Gazi’yi kendine karşı bir askerî komplo kurulduğu vehmine sevketti. Bunlar sonra kumandanlığı bırakıp, milletvekilliğine dönünce, bu sefer siyasî bir komplo kurulduğuna hükmetti. Zira o zamana kadar hep Gazi’nin namzetlerinin bakan seçildiği mecliste, bu defa Gazi’nin namzetleri kaybetmişti. Hele muhalif kanattan Rauf ve Sabit Beylerin kazanması, onu hayal kırıklığına uğrattı.
1919’da askerlikten atılma krizinden sonra bir benzerini şimdi yaşayan Gazi endişe içindeydi. Muhalifler, giderek güç kazanıyordu. 1923’te seçim yapılmış; ilk meclisteki muhalifler ayıklanarak, Gazi’ye sadık milletvekilleriyle toplanmıştı. Meclis cumhuriyetçi idi; yine de çatlak sesler çıkıyordu. Rauf (Orbay), Refet (Bele) ve Adnan (Adıvar) Beylerin 19 Ekim’de halifeyi ziyareti, bardağı taşırdı.
Karagöz mizah mecmuasında cumhuriyetin ilanına dair karikatür
Kılpayı
Nutuk’ta bu hâdiseden hayli tedirgin olduğunu anlatan Gazi, kendisiyle ahenkli çalışacak bir hükümet kurulabilmesi için bir kriz planladı. Önce hayli yıpranan başvekil Fethi Bey’in ve Fevzi Paşa dışındaki bakanların istifasını aldı.
İleri gelen muhaliflerin şehir dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Çankaya’da kendisine sadık yedi kişiyle toplandı. Ertesi günü hükümetin kurulmasını engelleyici konuşmalar yapmalarını istedi. Hepsi dağılınca, İsmet Paşa kaldı. Ona, cumhuriyetin ilanına dair kanun teklifini yazdırttı.
29 Ekim sabahı, olup bitenlerden habersiz meclis toplandı. Ama bir türlü ekseriyetin desteğini alabilecek bir hükümet listesi hazırlanamadı. Kime gidildiyse, önceden tenbihli oldukları için kabul etmediler. (O zaman bakanları, meclis seçerdi.) Meclis, son çare Gazi’ye müracaat etti. O da, kanun teklifini meclise verdi. Buna göre, rejimin adı cumhuriyet olarak konuluyor; başvekili seçme salahiyeti reisicumhura; vekilleri (bakanları) seçme salahiyeti de başvekile veriliyordu.
Meclis, teklifi geceleyin düşük bir oyla kabul etti. 328 mebustan, 158’i evet demişti. Anayasa değişikliğinin üçte iki ekseriyetle yapılabilmesi hükmü, burada da tatbik edilmemişti. Yakub Kadri’ye göre, mebusların derdi cumhuriyet değil; otoriterleşme ile idi.
Basın, cumhuriyetin alelacele ilanına şaşırmıştır. Ancak böylece hem muhalifler sindirilmiş; hem de halifeye haddi bildirilmiştir. Birkaç ay sonra halifelik tamamen kaldırılacak; rejim teminat altına alınacaktır.
Cumhuriyetin ilanını duyuran Hâkimiyet-i Milliye gazetesi 30 Ekim 1923
Taçsız hükümdarlar
Gazi, reisicumhur seçilerek kendisine istisnaî salâhiyetler tanındı. Artık, padişahları bile kıskandıracak şekilde, devlet, hükümet, meclis ve parti reisi olarak, memleketin en yüksek iktidarına sahip pozisyona geldi. Gerçi zihnindeki sistemin öteden beri cumhuriyet olduğu söylenir. Enver Paşa gibi, harbiye nâzırı ve padişah damadı olma teşebbüsleri nazara alındığında, buna pek ihtimal verilemez.
Cumhuriyetin ilanı, İstanbul’daki halife-Ankara’da hükümet ikiliğini ortadan kaldırdı. Kurucu kahraman Mustafa Kemal Paşa, reisicumhur oldu. O zamana kadar ipler fiilen zaten onun elindeydi; şimdi resmiyet kazanmış oldu. Çok partili seçim olmadığı için, hükümet de meclis gibi, reisicumhur tarafından seçilenlerden teşekkül ediyordu. Bu, bir nevi mutlak monarşiye dönüş demekti. Bir yerde monarşi kaldırılırsa, orada otomatikman cumhuriyet rejimi kurulmuş demektir. Türkiye’de saltanatın kaldırıldığı 1 Kasım 1922 ile cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim 1923 arası, adı konmamış (fiilen) bir cumhuriyet olmakla beraber, aynı zamanda bir bekleme veya geçiş devresidir. 29 Ekim 1923’te hem rejimin adı konmuş; hem de tek adam iktidarı kanunlaştırılmıştır.
Sultan Hamid istisna edilirse, son asırdaki Osmanlı padişahlarının rolü, modern dünyadaki siyaset üstü devlet reislerinden ileri geçmez. Halbuki cumhuriyet hükümetleri, hep sınırsız güce sahip olmuşlar; şatafatlı hayatlarıyla, hükümdarları gölgede bırakmışlardır.
.ANDIMIZ VE TÜRKÇÜLÜĞE DAİR
Andımız’ın mimarı Reşit Galip, Türkçe ibadetten, Halkevlerine; üniversite reformundan istiklal mahkemelerine kadar çok inkılabın da başrol oyuncusudur. Çankaya sofrasında Gazi’ye kafa tutacak kadar da cüretkârdır.
5 Kasım 2018 Pazartesi
5.11.2018
Andımız’ın mimarı Reşit Galip, Türkçe ibadetten, Halkevlerine; üniversite reformundan istiklal mahkemelerine kadar çok inkılabın da başrol oyuncusudur. Çankaya sofrasında Gazi’ye kafa tutacak kadar da cüretkârdır.
Kemalist inkılabın ateşli simalarından Reşit Galip maarif vekili iken, 1933 senesi 23 Nisan’ı vesilesiyle sonradan çok münakaşalar doğuracak olan bir metin yazmıştı. Andımız diye bilinen bu metin şöyledir: “Türküm, doğruyum, çalışkanım. Yasam, küçüklerimi korumak; büyüklerimi saymak; yurdumu, budunumu canımdan çok sevmektir. Ülküm yükselmek; ileri gitmektir. Varlığım, Türk varlığına armağan olsun.” Gazi’nin çok beğendiği bu ant, maarif vekâletinin tamimiyle, o zamandan beri bütün mekteplerde her sabah çocuklara okutulmuştur.
12 Mart darbesinden sonra, 1972’de “budunum” kelimesi “milletim” oldu. Bir de paragraf eklendi: “Ey bugünümüzü yaratan ulu Atatürk! Açtığın yolda, kurduğun ülküde, gösterdiğin amaçta hiç durmadan yürüyeceğime ant içerim. Ne mutlu Türküm diyene!” 12 Eylül’den sonra “yaratan” kelimesi, “sağlayan” oldu. 1997’de de “yasam” tabiri, “ilkem”e dönüştürüldü. “Adımız Andımızdır/Yoluna can koyarız/Türk olmayı en büyük şeref ve şan sayarız” diye başlayan marş da, mekteplerde herkese söyletilirdi.
Dr. Reşit Galip, ezanın yasaklanmasında; Türkçe ibadette; Halkevleri’nin kurulmasında; Dârülfünun’un kapatılarak nice ilim adamının sokağa atıldığı meşhur üniversite reformunda mühim rolü olan bir inkılapçıdır. Rodos’ta Alliance Israelite Yahudi mektebinde kız-erkek karışık okuduğu için açık fikirlidir. Maarif Vekili Esat Bey’e karşı 19 Mayıs’ta kızların şortla gösteri yapmasını müdafaa etmiş; bu sebeple Gazi, kendisini Çankaya sofrasından kibarca kovduğu halde, “Burası milletin sofrasıdır. Beni kovamazsınız” diye diklenince, Gazi, “O halde biz sofrayı terkederiz” diyerek meseleyi uzatmamış; fakat sonra Esat Bey’in yerine Reşit Galip’i maarif vekili yapmıştır. Vasfi Rıza’nın “Evin, her yaptığı hoş görülen şımarık çocuğu” diye andığı Reşit Galip, İskilipli Atıf Hoca’yı asan istiklâl mahkemesinin de savcısıdır. Baskın Oran’ın büyük kayınpederidir.
Türk kime denir?
İlk ve ortaçağda aynı ırktan gelen insanlar bir arada yaşardı. Zamanla siyasî, ictimaî ve iktisadî sebeplerle, farklı ırktan da olsa insanlar bir arayaraya geldiler. Bunlardan güçlü olan, dil ve kültür cihetiyle diğerine tesir etti; bu da asimilasyona yol açarak milletler teşekkül etti.
Milletlerin kendisine verdiği isimle, başkalarının verdiği aynı olmamıştır. Rum, Yunanca konuşan Anadolu halkına Arapların ve Türklerin verdiği isimdir. Romalı demektir. Ama Avrupalılara göre bunlar Grektir. Türklerin Arnavut dediği millet kendisine Şiptar derken, Avrupalılar Albanian der. Çerkesler kendilerine Adige; Çeçenler, Nohçi; Ermeniler, Hayer. Bizim ve Fransızların Alman dediğine, İngilizler German der. Onlar da kendisine Deutsche diye anar.
Türklere bu ismi veren Çinliler ve Romalılardır. M.E. III. asırda yaşayan Hun İmparatorluğu halkı arasında, Türk adında kalabalık ve güçlü bir boy vardı. Bu boy, iktidarı ele geçirip Göktürk Devleti’ni kurunca, aynı dili konuşan bütün topluluklara Türk adı verilmiş; 1071’den itibaren Anadolu’ya akan Oğuzları da, Avrupalılar Türk diye anmıştır.
Araplar, Moğollara Türk derdi. Nitekim Ortaçağ Arap literatüründeki Türk tarifi, Moğol tipine uyar. Kumral, buğday beniz, açık renk göz, orta boy gibi genetik hususiyetler taşıyan Türklerin, Moğollarla ortak hiç noktaları yoktur. Türkler, sarı değil; Orta Asya’da yerleşen eski bir Âri ırkıdır.
Türkler kendilerine ne isim veriyordu? Muhtemelen hiç. Zira o zaman herkes kendi kabilesini bilir ve söylerdi. Oğuz, Oğuzdu; Kayı, Kayıydı. Kıpçak, Kıpçaktı; Uygur, Uygurdu. Aynı ırktan olmalarına rağmen, bir aidiyet hissine sahip değil idi. Bütün dünyada da böyleydi. Norman, Frank’ı; Angl, Sakson’u kendinden saymazdı. Halbuki hepsi Cermendir. Antik çağda, aynı lisanı konuşan insanlarda bir millet şuuru aramak yersizdir.
Milletler kendilerini umumiyetle mensup oldukları din veya kültürle ifade ederdi. Alt kimlik olarak da ırkı bilmiştir. Bir Rum, evvela Ortodokstur. 72,5 milletin yaşadığı Avusturya İmparatorluğu’nda, Macarların da dahil olduğu çok kimseye kim olduğu sorulduğunda sadece Katolik ya da şu şehirden ya da bölgeden olduğunu söylererdi (Martin Rady, Habsburglar)
Modern devirde ise ulus-devletlerin, suni ırklar inşa etmesi kaçınılmazdı. Bu sebeple mesela hepsi Helen aslından olmayan, başka soylardan gelen, ama Rumca konuşan Ortodokslar, Yunan ırkını teşkil etti.
Türkçülüğün Esasları
Türk kelimesinin etnik tarif olarak kullanılması Tanzimat’tan sonra ve Avrupa’daki milliyetçi cereyanların tesiriyledir. Bunun da mimarı, Leh milliyetçisi olup, Ruslardan kaçarak Osmanlı’ya sığınan sonra da Müslüman olarak Mustafa Celaleddin Paşa adını alan Konstantin Borzecki’dir. 1876’da vefat eden ve Nazım Hikmet’in dedesi olan bu zat ve oğlu Hasan Enver Paşa, Türklerin menşei üzerine ilk kafa yoranlardandır.
XIX. asır sonlarında Osmanlı İmparatorluğu’ndaki gayrı müslimlerin giderek bağlarının zayıflamasını gören bazı entelektüeller, Garpçılık, Osmanlıcılık, İslamcılık gibi cereyanlar fayda etmeyince, başka bir fikre bağlandılar: Türkçülük. Bu, hem siyasî, hem kültürel mânâda Türk hüviyetinin öne çıkarılması manasına geliyordu. Avrupalıların bu entelektüellere Jön Türk adını vermesi de enteresandır.
Balkan Harbi’nin felaketle neticelenmesi üzerine, Jön Türkler, artık dünyadaki bütün Türklerin siyasî birliği olarak anlamaya başladıkları bu yeni ideolojiye iyiden iyiye sarıldılar. Bunda İsmail Gaspirinski gibi Rus esaretindeki Kırımlı ve Kazanlı entelektüellerin de tesiri oldu. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Moiz Kohen, Mehmet Emin Yurdakul cereyanın en mühim mümessilleridir. Türklerin ideal yurdu, yeni ideolojiye de adını vermiştir: Turancılık.
Mustafa Celâleddin Paşa
Türkiye, Türklerindir!
Avrupa’daki faşist fikirlerin de tesiriyle, Türkçülük, milliyetçilik olarak değil, ırkçılık olarak anlaşılmaya başlandı. İmparatorluğun gayrı Türk unsurları bundan çok zarar gördü. Arada güçlü bir Müslümanlık bağının bulunduğu Arnavutlar ve Araplar, merkezden yüz çevirdiler. İmparatorluğun tasfiyesi üzerine kurulan yeni rejim, ahaliyi dünyaya karşı seferber edebilmek adına evvelce İslâmî bir jargon kullanmıştı. Az sonra, ırkçı manasıyla Türkçülük, gerçekten Türk ırkından olanları incitecek derecede, yeni rejimin resmî ideolojisi oldu.
Türkiye artık bir ulus-devlet idi; ama halkının beşte biri Türk ırkından değildi. Bunları ya yok veya Türk saymak yoluna gidildi. Gazi’nin 1923’te Adana’da yaptığı konuşmada, “Bu memleket sizindir, Türklerindir” sözünde buna işaret vardır. İlk devirlerde Türk, ırkı ifade eder; kafatasları ölçülürdü.
Gazi, 1926’da reisicumhur köşkünde idman cemiyetinin toplantısında ırk ıslahı projelerinden bahsetmiş; 1927 tarihli gençliğe hitabede, “Ey Türk genci, muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur” sözüyle, bunu tebarüz ettirmiştir. “Güneş-Dil Teorisi” ve “Vatandaş, Türkçe konuş!” kampanyası, ‘Türk ırkı’nı, ‘Türk milleti’ haline getirme projesinin parçasıdır.
II. Cihan Harbi devri, artık Turancılık yapacak zaman değildi. Turancılıktan bahsedenler, hapse atılıp işkence gördü. Bir yandan da Türkçülük, aslî manasından uzaklaştırılarak bir alt-elit baskı vasıtası hâline getirildi. Zamanla Türk, “Türkçe konuşanlar”; “Türküm diyenler” ve nihayet anayasada da ifadesini bulduğu şekliyle, “Türkiye vatandaşları” için kullanılmaya başlandı.
12 Eylül’den sonra Türk-İslâm Sentezi olarak bilinen resmî ideolojiye göre, Türk, “Türkçe konuşan Müslüman” idi. “Türk müsünüz, Müslüman mısınız?” sualine Türkeş, “Tanrı Dağı (7429 m) kadar Türk; Hira Dağı (621 m) kadar Müslümanım” diyerek, münakaşaya nokta koydu.
Geniş bir kesimde XXI. asırda hâlâ çocuklara Andımız gibi faşizan bir metni okutmak trajikomik bulunmakta; ırkçılık esasına dayalı olmaksızın milletin refah ve saadetini istemek; bunun için çalışmak manasına gelen Türk milliyetçiliği ile çağdışı ideolojileri irtibatlandırmak irtica olarak görülmektedir.
Padişah Türk mü?
Türk kelimesinin bir de sosyolojik mânâsı vardır. Türkler, Müslüman olduktan sonra, Müslüman olmayan ırkdaşları ile İslâmî kültürü zayıf göçebe ve köylüler hakkında Türk tabirini kullanmıştır. Anadolu’nun çok yerinde bu tabir, sıradan köylüler için kullanılmıştır. Bu çok normaldir. Klasik devirde, bir Türke, “Hangi millettensin?” dense, Müslüman olduğunu, sonra da belki mensubu bulunduğu aşireti söylerdi.
I. Cihan Harbi esnasında İttihatçı bir subayla genç bir asker arasındaki konuşma:
-Oğlum Türk müsün? -Hayır, Osmanlıyım. -Nece konuşuyorsun? -Türkçe. -Öyleyse Türksün. -Hayır efendim. -Ülen padişah da Türk? –Hayır, padişah Türk olamaz. (Rahmi Apak’ın Hatıraları)
Macarlar sayesinde
1918’de Alman hâkimiyetinden kurtulmaları Macarları köklerini aramaya sevketti. Bu sayede Türklerle akrabalıklarını yeniden keşfedip ciddi araştırmalar yaptılar. Türkler de menşelerini büyük ölçüde Macarlar sayesinde öğrenebildiler. Dünyada Türkoloji ilminin kurucusu Macarlardır.
.BÜYÜK HARB BİTELİ 100 SENE OLDU
1914 sonbaharında harbe giden gençler, Noel’de evde olmayı umuyorlardı. Ne çare; harb 4 sene sürdü. Çoğu, evini bir daha göremedi.
12 Kasım 2018 Pazartesi
12.11.2018
1914 sonbaharında harbe giden gençler, Noel’de evde olmayı umuyorlardı. Ne çare; harb 4 sene sürdü. Çoğu, evini bir daha göremedi.
Avusturya veliahdinin Bosnasarayı’nda bir Sırb tedhişçi tarafından öldürülmesi, tarihin en büyük felâketlerinden birinin bahanesi oldu. Harbi esas itibariyle sömürge hayalleri kuran Almanya başlattı. Avusturyalıları, Osmanlıları ve Bulgarları da hırsına kurban etti. İngiltere, Fransa, Rusya, ABD, İtalya, Romanya, Sırbistan, Karadağ, Belçika, Yunanistan, Portekiz ve Japonya karşısında, 4 kara ülkesi…
Harb başında neşe içinde cepheye giden Alman askerleri
50 seneden beri savaş görmemiş 1914 nesli, harbi kahramanlık ve romantizm dolu bir masal zannediyordu. Bu sebeple Noel’de evde olacağı inancıyla cepheye gidiyordu. Mamafih bir sene içinde herkes, acı hakikatle karşı karşıya geldi. Harb, acı bir şeydi.
Siperlerde
Harb gibi sulh
Netice, 10 Eylül 1914’de Alman ilerleyişi durdurulmasıyla belli olmuştu. 6 Eylül 1917’de Amerikalıların harbe girmesiyle denge tamamen bozuldu. 18 Ağustos 1918’de “yenilmez” Alman ordusu çöktü. Ülke karıştı; Bavyera’da sosyalistler iktidara geldi. 9 Kasım’da tahtını terk eden Kayzer, tarafsız Hollanda’ya kaçtı. 11 Kasım’da mütareke yapıldı.
1871’de Fransızları yenen Prusya Kralı’nın Alman İmparatoru sıfatıyla taç giydiği Versay Sarayı’nda 28 Haziran 1919’da Versay Antlaşması imzalandı. Sömürgeler hayalindeki Almanya; Fransa, Belçika, Polonya ve İngiltere’ye çok toprak kaptırdı. Almanya’da yatırımlara girişen ABD, tazminat maddesini yumuşattı. Aşağılayıcı Versay Antlaşması, bir savaşın sonu; başka bir savaşın sebebi oldu.
Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile benzeri antlaşmalar imzalandı. Osmanlı hükümeti, Sevr’de bunlardan daha hafif şartlarda paraf edilen antlaşmayı kabul etmedi.
Propaganda kartpostalı
Bin yıllık Avusturya İmparatorluğu, en büyük kayıpları verdi. İtalya, Macaristan, Bohemya, Balkanlar, Ukrayna ve Polonya’daki topraklarını tamamen kaybedip; zor yaşamaya mahkûm kılınan küçücük, tarafsız ve denizle irtibatı kesik Avusturya Cumhuriyeti’ne dönüştürüldü. Ülkenin hemen bütün fabrikaları, sınırların dışında kaldı. Doğu topraklarında Çekoslovakya kuruldu.
Harbi başlatan şımarık oğlan Sırbistan, sonrasında büyük lokmaya kondu. Balkanlardaki Avusturya topraklarında Yugoslavya doğdu. Savaşa sonradan giren ve doğru ata oynayan Romanya ve Yunanistan da, Macaristan ve Bulgaristan’dan epey toprak kopardı.
Hazırlıksız giriştiği harbin ortasında Rusya’da çıkan komünist ihtilâl, Çarlığı çökertti. Ülke iç harbe sürüklendi. Galibi, yarım asır insanlara kan kusturacak Bolşevikler oldu.
Başta Almanya’nın müttefiki olan İtalya, 1915’te karşı safta savaşa girdi ve Avusturya’dan toprak aldı. Avrupa ve Orta Doğu’nun sınırları tamamen değişti.
Almanya ile ateşkesin imzalandığı vagon
Çöküş
50 ay süren harbde 65 milyon insan seferber edildi. Bunun 8,5 milyonu öldü; 21 milyonu yaralandı; 3 milyonu sakat kaldı. Esir ve kayıp, 7,7 milyon idi. Fransa, Almanya ve Avusturya aktif erkek nüfuslarının %10’unu; İngiltere, Rusya, Türkiye ve İtalya %5’ini kaybetti.
Maddî tahribatın ise haddi yoktu. Alman ekonomisi çöktü; Fransa ve İngiltere, ABD’ye milyarlarca borçlandı. Ticaretteki payı küçülen Avrupa, dünya hâkimiyetini ABD’ye kaptırdı. Barışı korumak üzere Milletler Cemiyeti (BM) kuruldu.
Cepheden dönüp ailesini bulamayan bir asker
Tayyare, tank, denizaltı, bombardıman ve zehirli gazın ilk defa kullanıldığı bu topyekûn harb dünyayı değiştirdi. Ondan sonra hiçbir şey eskisi gibi olmadı. Onun için bu harb öncesi yıllar, “Le Belle Epouqe” (Güzel Devir) diye hatırlanır.
İmparatorlukların yerini, ulus devletler aldı. Habsburg, Hohenzollern, Romanov ve Osmanlı gibi kaç asırlık hanedanlar yıkıldı; rejimler değişti. Eskiden “ayak takımının hâkimiyeti” olarak küçümsenen cumhuriyet, artık devrin gözde sistemidir.
Cemiyet düzeni altüst oldu. İnsanlar fakirleşti; çoğu manevî buhrana düştü. Daha evvel ayıplanan ırkçılık cereyanı güçlendi. Aristokrasi ağır bir darbe aldı; bu da o zamana kadar hep soyluların himayesinde yaşayan sanat ve estetik anlayışı değişti.
Hastanede yaralılar ve kör esirler
Faturanın büyüğü
En büyük felâket, savaşta bir milyon evladını kaybeden ve iflâs eden Türklerin başına patladı. Osmanlı ülkesi parçalandı. Petrol havzaları, Müslümanlarla meskûn topraklar işgal edildi. Üretici ve tahsilli genç nüfus, cephelerde harcandı. Savaş zenginleri ve yeni elitler türedi. Binlerce insan yerinden yurdundan oldu. İnsanlar can derdine düştü. Türklerin ödediği en büyük bedel, bin yıllık bir kültürün kaybıdır.
Osmanlı ordusu Kafkas, Çanakkale, Irak, Mısır, Galiçya, Yemen, İran, Libya ve Suriye cephelerinde savaştı. Geniş bir sahada, sıkıntılı tabiat şartları altında mevcudu, teçhizatı, erzağı noksandı. Zâyiat da fazla oldu. Silâh altına alınan 2,85 milyon kişidir. Cephede veya yaralanıp hastanede yahud sâri hastalıktan ölenlerin sayısı 325 bin, yaralılar 400 bin, esirler 200 bin; firarî ve kayıplar ise 1.300.000 olmak üzere, zâyiat 2 milyon kişidir.
.MEVLİD KANDİLİNDE SEVİNENLERİN HİKÂYESİ
Osmanlılar zamanında Mevlid Kandili tatil olduğu gibi, fevkalâde ihtişamlı merasimlerle kutlanırdı.
19 Kasım 2018 Pazartesi
19.11.2018
Osmanlılar zamanında Mevlid Kandili tatil olduğu gibi, fevkalâde ihtişamlı merasimlerle kutlanırdı.
Kıbrıs’a ilk gittiğimde, Mevlid Kandili’nin tatil olması beni şaşırtmıştı. Bu Osmanlı âdetine İngilizler bile dokunmamıştı. Osmanlılar zamanında Mevlid Kandilleri tatil olduğu gibi, fevkalâde ihtişamlı merasimlerle kutlanırdı. Bütün müslüman devletlerde de Mevlid Kandili coşkulu bir bayram idi.
İnsanlar peygamberlerinin doğum gününe her zaman tazim etmiştir. Müslümanlar da Hazret-i Muhammed’in dünyayı teşrif tarihi olan Rebiülevvel ayının 12. gecesine kıymet verirdi. Görülüyor ki, doğum günü kutlamak, aslında gayrı müslim âdeti değildir. Mevlid, doğum demektir.
Ârifler demiştir ki, Mevlid gecesi, Kadir gecesinden bile üstündür; zira onun varlığı buna bağlıdır. Nitekim İmam Şâfiî bu fikirdedir (Bâcurî Şerhi İbn Kâsım). Bu gece bir yeğeni olduğunu öğrenen Ebu Leheb sevincinden müjde olarak haberi getiren cariyesi Süveybe’yi yeğeni Muhammed’i emzirmesi mukabili azatlamıştı. Sonradan biraderi Abbas rüyada gördü ki, Mevlid geceleri, azabı hafiflemekte; parmağından çıkan bir suyu içerek serinlemektedir. Ya Mevlid Kandili’nde sevinen Müslümanın hâli nice olur? (Hâfız İbn Cezerî).
Sultan Reşad devrinde Mevlid Alayı-1915
Mevlid Cemiyeti
Resûlullah aleyhisselâm da bizzat bu günde, eshâbıyla oturup, doğumu esnasında olan hâdiseleri anlatır; ziyafet verip sadaka dağıtırdı. Hassan bin Sâbit, Abdullah bin Revâha, Kâb bin Züheyr gibi sahabîler, peygamberi öven şiirler söylerdi. Hazret-i Ebu Bekr ve Ömer de zamanlarında böyle yapardı. Demek ki bazılarının zannettiği gibi mevlid okumak bid’at, yani sonradan çıkmış bir âdet değildir.
Bu gün müslümanlar güzel elbiseler giyip kokular sürünür; evini temizleyip süsleyerek, çıralar (kandiller) yakardı. Ma’ruf Kerhî, bunu yapanların, kıyamet günü peygamberlerin büyükleri ile haşr olunacağını söyler. Hasan Basrî, “Ah, Uhud Dağı kadar altınım olaydı; Mevlid gecesinde Fahr-i âlem aleyhisselâmın teşrifi şerefine sarf edeydim de sevincimi göstereydim” derdi.
İslâm âleminde gücü yetenler Mevlid cemiyetleri tertipleyip, güzel sesli hâfızlara kasideler okutur; insanlara yemek, şerbet, tatlı dağıtırdı. Gücü yetmeyen evinde oturup Mevlid kasidelerini bizzat okurdu. Sırrî Sekatî, “Mevlid okunan yere giden, sanki Cennete gitmiştir” buyurur. Süyûtî der ki: “Hangi evde Mevlid okunursa, kıtlık, vebâ, âfet, hased, belâ, nefret, nazar o evden kalkar. Böyle yapanın kabirde suali kolay olur.”
Kaside okunurken ortaya su, tuz ve para konurdu. Böylece o paranın temizlendiğine inanılır; diğer paralarla karıştırılırsa onların da faydalanacağı ve sahibinin fakir düşmeyeceği umulurdu. Tuz da diğer tuza karıştırılarak bununla pişecek yemeklerin bereketlenmesi düşünülürdü. Mevlid şekerleri de Mevlid okunurken bereket için dinleyenlerin önüne konurdu.
Cava'da Mevlid kutlamaları
Senenin Bereketi
Mevlid okumak, peygamberi övmek olduğu için ibâdet sayılır. Vehhâbîlerden başka mevlide karşı çıkan olmamıştır. Peygamber sevgisini hatırdan çıkarmamak için hiç değilse senede bir defa okunur. Nazım şeklinde söylemek efdaldir. Kur’an-ı kerim çok faziletli olduğu halde, dinleyen gafil bulunabileceği için, Mevlid okumak, emr-i maruf ve neşr-i muhabbet için dinleyene daha faydalı olabilmektedir.
Resûlullah’ın doğum anını anlatan “Geldi bir akkuş kanadıyla revan, arkamı sığadı kuvvetle heman” beyiti okunurken, herkesin hürmeten ayağa kalkması, İmam Sübkî’den gelen bir âdet olmuştur.
İmam Muhammed Bâkır, Mevlid okumak için sevdiklerini toplar; onlara ve fakirlere yemek yedirir idi. İmam Süyûtî de böyle yapar ve yapılmasını tavsiye ederdi. Nitekim Mısır’da Mevlid cemiyetleri çok parlak bir gelenektir. Kettânî der ki: “Bu geceye hürmet etmek, sevinmek, bütün senenin bereketli olmasına sebep olur.”
Selçuklu atabeylerinden ve Salâhaddin Eyyûbî’nin eniştesi Erbil Meliki Muzafferüddin Ebû Said Gökbörü, hükümdarlardan en evvel Mevlid cemiyetleri tertip eden zât olarak bilinir. Ömrü boyunca her sene bu vesileyle binlerce insana yemek yedirir, hediye ve sadakalar dağıtırdı. 5 bin koyun, 10 bin tavuk keser; sofraya 100 bin tabak çıkarır; herkese şanına göre hil’atlar giydirirdi. Mevlid için 300 bin altın sarf ederdi. 1232’de Haçlılarla yapılan Akka muharebelerinde şehid oldu.
Sultanahmed Câmii'nde Mevlid cemiyeti
Mevlid Alayı
Osmanlılar zamanında padişahın ve bütün devlet ricâlinin resmî kıyafetleriyle hazır bulunduğu tantanalı Mevlid alayı yapılırdı. Bu, devlet merasimlerinin en önde gelenlerindendi. Önceleri Ayasofya, sonraları Süleymaniye, daha sonra Sultan Ahmed Câmilerinde, Sultan Aziz devrinde Ortaköy ve Sultan Hamid devrinde de Yıldız Câmii’nde Mevlid okunur; herkese hurma ve şeker dağıtılırdı.
Mevlidhân ve hizmetkârlara hediyeler; fakirlere sadakalar dağıtılırdı. Ayrıca sarayda hem mâbeyn dairesinde, yani padişah ofislerinde, hem haremde Mevlid okutulur, padişah da bulunurdu. Bazen bir yerde okutulur; kafes arkasından harem halkı da dinlerdi.
Sarayda güzel sesli hususî hünkâr mevlidhânları vardı. Hân, Farsça ‘okuyan’ demektir. Meselâ Sultan Aziz devrinde Said Paşa İmamı diye meşhur hünkâr mevlidhânı Hasan Rıza Efendi güzel sesiyle ve içli okumasıyla meşhurdu. Kimsenin davetine gitmezken; sadece fakir ve garipleri kırmayıp bir şey beklemeksizin Mevlid okurdu.
Süleyman Çelebi'nin Bursa'daki kabri
Süleyman Çelebi unutulur mu?
Cenâb-ı Peygamber’in tevellüdü vesilesiyle nice Mevlid kasidesi yazılmıştır. Hicaz’da Mevlid-i Berzencî meşhurdur. Orada şeker yerine hurma dağıtılır. Türkçe Mevlidler de pek çoktur. En meşhurunu Bursa Ulu Câmi İmamı Süleyman Çelebi 1409 yılında yazmıştır.
Rivayete göre bir Acem vâiz, Bakara sûresinin “Peygamberler arasında tefrik yapmayız” meâlindeki 285. âyetini tefsir ederken, Muhammed ile İsa aleyhimesselâm arasında hiçbir fark ve üstünlük olmadığını söyleyince, cemaatten birisi kalkıp, “Ey câhil! Peygamberler arasında peygamberlik vazifesi cihetiyle fark yoktur. Hepsini peygamber kabul etmek lâzımdır. Ama Sevgili Peygamberimiz, elbette bütün peygamberlerden üstündür” diyerek aynı sûrenin “Peygamberlerin bazıları bazılarından üstündür” meâlindeki 253. âyetini okudu.
Bu hâdise, Süleyman Çelebi’yi çok hislendirip, Vesiletü’n-Necât (Kurtuluş Vesilesi) adındaki meşhur Mevlid kasidesini kalemi almasına vesile oldu. Edebî değeri yüksek; ayrıca çok samimi bir eserdir. Münâcât (yakarış), velâdet (doğum), risâlet (peygamberlik), mirac, rıhlet (vefat) ve duâ kısımlarından müteşekkildir.
Mevlid, ehl-i sünnet itikadını anlatan ve muhabbet aşılayan emsalsiz bir eserdir. Uzun olduğu için Mevlidlerde ekseri münâcât, velâdet, mirac ve dua kısımları okunur. İslâmiyette matem olmadığı için, vefat bahsi okunmaz. Aralarda aşir (Kur’an-ı kerimden âyetler) ve ilahiler okumak âdettir. Eskiden Mevlidin her beyitinin sonunda, zâkirler hay diye zikrederdi.
.
RODOS VE 12 ADA NASIL ELDEN ÇIKTI?
Rodos’un merkezi olduğu ve 4 asır Osmanlı hâkimiyetinde kalan 12 Ada’nın, Lozan ile elden çıktığını söylemek hiç de ‘cahilce’ bir söz değildir.
26 Kasım 2018 Pazartesi
26.11.2018
Rodos’un merkezi olduğu ve 4 asır Osmanlı hâkimiyetinde kalan 12 Ada’nın, Lozan ile elden çıktığını söylemek hiç de ‘cahilce’ bir söz değildir.
Anadolu’dan ayrılmış büyükçe bir Akdeniz adası olan Rodos, deniz hukuku kaidelerinin doğduğu yerdir. Rodos Deniz Kanunları antik çağdan itibaren bütün Akdeniz’de asırlarca tatbik edilmiştir. Meşhur Rodos Heykeli, antik çağın yedi harikasından birisidir.
Rodos XII.asırda Haçlılarca işgal edildi ve buradaki Bizans hakimiyeti son buldu. 1291’de Filistin’den kovulan St. Jean Şövalyeleri (Hospitalier Tarikati), adayı ele geçirdiler. Güneydeki denizyollarını Osmanlılara karşı muhafaza edebilmek adına güçlü bir üs haline getirdiler.
Çoğu asil soydan gelen şövalyeler, bir milletten değildi. Her yerden yüksek vasıfları haiz olup imtihanı geçenler tarikate girebilirdi. Papa başta olmak üzere bütün Avrupa devletleri, bunlara yardım ederdi. Kudretli donanmalarıyla, Müslüman ticaret gemilerine aman vermezlerdi.
Fatih Sultan Mehmed zamanında ada kuşatıldı. Kale düştüyse de, Mesih Paşa’nın yağmayı yasaklaması, askerin huzursuzluğuna sebep oldu. Şövalyeler tekrar saldırıp, Osmanlıları püskürttü. Ağabeyine yenilen Cem Sultan, Rodos şövalyelerine sığınmış; hayatının felâket perdesi burada başlamıştır.
Rodos kuşatması
Ve fetih
Kanuni Sultan Süleyman’ın ilk işlerinden biri Rodos’u kuşatmak oldu. Evvela etraftaki küçük adalar Venediklilerden fethedildi. Şövalyeler, teslim olma teklifini kabul etmedi. Rodos’un 1522 Ağustos’unda başlayan muhasarası, 4 ay sürdü. Nihayet imha olunacaklarını anlayan tarikatin üstad-ı azamı Fransız asıllı Philippe Villiers d’Ilse-Adam, muayyen şartlarla teslimi kabul etti.
Adanın Katolik şövalyelerden baskı görüp nefret eden Ortodoks Rum ahalisi, Türklere yardım etti; casus faaliyetinde bulundu. Adada Sultan Selim zamanından beri Hristiyan görünen bir Türk doktor vardı. Herkesi tedavi ederek itimat kazanmıştı. Adanın en hassas yerlerinin Türk top güllerinden isabet alışından şüphelenen şövalyeler nihayet bu casusu fark edip öldürdüler. Ama netice değişmedi. Hatta şövalyelerden biri, İspanyol asilzâdesi Don Andrea d’Amaral da Türk casusu idi. Bu da idam edilmiştir.
Üstad-ı azam padişahın elini öpüp teşekkür etti. Sonra şövalyeler bütün silahlarını alıp adayı tahliye ettiler. İmparator, şövalyeleri Malta’ya yerleştirdi. Sonraki yıllarda yine Osmanlılarla mücadele edeceklerdir.
29 Aralık’ta adaya giren Sultan Kanuni, ilk Cuma namazını Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin arkasında St. Jean Kilisesi’nde kıldı. Bu cami, 1856’da barut infilaki ile harab olmuştur.
Ada yağma edilmedi. Böylece Haçlı devletlerinin Yakın Şark’taki son kalıntılarından biri ortadan kaldırılmış oldu. Akdeniz’in kilidini ele geçiren padişahın Avrupa’daki şöhreti son haddine vardı.
Birkaç gün evvel Roma’da Noel ayini esnasında, kilise saçağından bir taş kopup papanın ayaklarına doğru yuvarlanmıştı. Dehşet içindeki kardinaller, Rodos’un düştüğünü anladılar.
Osmanlı vilâyeti
Rodos, Kaptan-ı Derya’nın idaresindeki Cezâir-i Bahr-i Sefid Eyâleti’nin 7 sancağından biri oldu. Deniz seferlerinde bu eyâlet halkının bazı hizmet ve mükellefiyetleri vardı. Ada gençleri denizci yazılır; adalar donanmaya su ve yiyecek temin ederdi.
Osmanlılar adayı imar etmişler; iyi yontulmuş taşlardan cami, imaret, medrese, hamam, çeşme gibi amme eserleri yaptırılarak, mimari cihetten bir İtalyan şehri hüviyetindeki adaya, Osmanlı mührü vurulmuştur. Bu devirde dokumacılık ve çinicilik pek meşhur olmuştur.
Şehre Anadolu’dan Müslümanlar ve İtalya’dan Yahudiler gelip yerleşmiştir. 1577’de nüfusun %75’i Rum, 20’si Türk ve 5’i Yahudidir. 1892’de Rodos vilâyet merkezi oldu.
Adanın refahı için vergi muafiyeti tanınmış; ahali fakir olduğu için, yıllık bir maktu vergi ile iktifa edilmiştir. Rodos limanına yanaşan gemilerin kereste ihtiyacı sebebiyle, yemyeşil adanın ormanları giderek fakirleşmiştir. Akdeniz ticaretinin zayıflamasıyla adanın parlak günleri sona ermiştir.
Murad Reis Camii avlusunda müslümanlar
İtalyanlar adada
1 Ekim 1911’den itibaren Libya’yı işgale teşebbüs eden İtalyanlar, sahilden ileri pek sokulamadılar. İçeri doğru taarruzları mütemadiyen püskürtüldükçe, harb müzminleşti. Bu da ordunun itibarını ve askerin moralini sarstı.
Bu manevî hezimeti, kolay muvaffakiyetlerle telafi etmek isteyen İtalyanlar, 24 Nisan’dan başlayarak Dodécanèse (12 Ada), yani Rodos ve etrafındaki adaları, -bir ada daha ilavesiyle- işgal ediverdiler. Sırasıyla İstanpula (Stampalia), Rodos, Herke (Kharki), Patmos, Leros, Kalimnos, Kerpe (Karpatos), Piskopi, Kaşot (Kasos), İncirli (Nissiros), Lipsos, Simi ve nihayet İstanköy (Kerme) düştü.
12 Ada’da Osmanlı hâkimiyeti 389 sene sürdü. Bu işgalde, yerli Rumlar, İttihatçılardan bezmiş olacaklar ki, 4 asır evvelkinin hilafına, işgalcileri destekledilerse de, buna sonradan çok pişman olacaklardır.
Ayrıca İtalyanlar böylece Libya’ya yardım sevkiyatını önlemek ve Boğazları tehdit etmek gayesini taşıyorlardı. Türk donanması, İtalyanlarla boy ölçüşebilecek halde değildi. Birkaç gün sonra Çanakkale Boğazı önlerine gelip Kilitbahir’e sokulmuşlarsa da, Türk bataryalarının ateşi üzerine geri çekilmiştir.
15 Ekim 1912 tarihinde İsviçre’de Lozan yakınındaki Uşi’de imzalanan sulh antlaşması, Osmanlıların Libya’yı; İtalyanların da 12 Ada’yı boşaltmasını hükme bağlıyordu. Buna rağmen Balkan Harbi’ni ve Yunanların adaları işgal edebileceğini bahane eden İtalyanlar, adaları boşaltmadı.
Rodos rıhtımında İtalyanlar
Lozan
Lozan Antlaşması’nda, Türk delegeleri, iyi-kötü hak iddia edebilecek pozisyonda iken, yani ellerinde bu iddiayı destekleyecek hukukî kozlar varken, her nedense Rodos üzerinde fazla münakaşaya girmedi. Siyasi mevadda dair birinci kısmının 15. maddesiyle, Türkiye, adalar üzerindeki haklarından vazgeçti. Yani 12 Ada’da fiilen 1912’ye kadar süren fiilen devam eden Türk hâkimiyeti, Lozan’da resmen sona erdi.
1943’de Mussolini’nin devrilmesinden sonra adaları işgal eden Almanlar, Yahudi nüfusu yok etti. Şehir, bombardımanda çok zarar gördü. Almanlar 1945’te çekilirken, 12 Ada’yı Yunanların eline geçmesin diye Türkiye’ye devretmek istedi. Ancak zamanın hükümeti buna yanaşmadı.
Bu teklifi kabul için artık ne hukukî bir zemin, ne de kâfi kuvvet vardı. Almanların bu teklifini kabul etmek demek, başta Rusya olmak üzere müttefiklerin büyük reaksiyonuna sebebiyet verirdi. Adaları işgal eden İngilizler, 1948’de Yunanistan’a harb tazminatı olarak devretti. 12 Ada, Genç Yunanistan’ın en son kazandığı topraktır.
II.Cihan Harbi esnasında Kral II.Yorgos sürgünde yaşamış; 1946’da tahtına dönmüştü. Ertesi sene vefat edip tahtı kardeşi Pavlos’a bıraktı. Yeni kral milli birlikten mahrum kargaşa içinde bir ülkenin hükümdrı oldu. komünistler kuzeyde Epir’deki koniçe’de Rus peyki bir hükümet kurmuştu. Batı Bloğu, Sovyetlere karşı Kral’ı takviye etmek ve memleketin Rus peykine dönüşmesini önlemek için Rodos ve 12 Ada’yı Yunanistan’a verdiler.
Rodos ve 12 Ada'ya dair Lozan Antlaşması'nın 15.maddesi
Ok atımı mesafe
Anadolu’ya 19 km mesafedeki Rodos’un mesahası 1412; adalarla beraber 2682 km2’dir. Tabiati ve iklimi pek hoştur. Şimdi adalarda yaşayan 100 bin kişinin 45 bini Rodos şehrindedir. Bunların takriben 4 bini Müslümandır. Mübadele esnasında Yunanistan elinde olmadığı için, 12 Ada’daki Müslüman nüfus göç mecburiyetinde kalmamıştır. Ancak gönüllü olarak çok sayıda Müslüman Anadolu’ya göç etmiştir. İtalyanlar da çok azalmıştır
.SONUN BAŞLANGICI: FİLİSTİN-SURİYE BOZGUNUNUN HİKÂYESİ
Filistin-Suriye cephesinin çözülüşü ve Mondros mütarekesinin imzalanmasının üzerinden tam yüz sene geçti. Burada cereyan eden hâdiselerin içyüzü bugün bile iyi bilinmemektedir.
3 Aralık 2018 Pazartesi
3.12.2018
Çanakkale’deki rolü ile tanınsa bile, Mustafa Kemal Paşa’nın Cihan Harbi’ndeki en enteresan günleri Suriye Cephesi’nde cereyan etmiştir. Birliklerini stratejik olarak daha ehemmiyetli Filistin cephesine sevkederek İngilizlerle savaşmaya yanaşmayan Fahreddin Paşa’nın yerine Mustafa Kemal Paşa Hicaz Kumandanı tayin edilmişse de, ertesi günü bu vazifeye gitmekten bir sebeple vazgeçmişti.
5 Temmuz 1917'de Kemal Paşa, Suriye-Filistin cephesinde Falkenhein kumandasındaki Yıldırım Orduları’na bağlı 7. ordunun kumandanlığına tayin edilmişti. Bu birlikler, İngilizlerin batıdan Irak cephesine ulaşmasını engellemek üzere hassas bir vazife yapıyordu.
Kemal Paşa ve Mareşal Liman von Sanders
Kudüs düşüyor
Cemal Paşa’nın beceriksizliği sebebiyle Filistin elden çıktı. 27 Ekim 1917’de İngiliz General Allenby, Gazze’ye hücum etti. Bi’rüssebi’de miralay İsmet [İnönü] Bey’in kumanda ettiği birlikler 10 gün içinde yenildi ve Gazze düştü. Artık Osmanlı birlikleri için çekilme safahatı başlamıştı. 9 Aralık’ta Kudüs düştü.
Enver Paşa, bu mağlubiyetten Mersinli Cemal ve Mustafa Kemal Paşaları suçladı. Bi’rüssebi üzerinden Sina’ya taarruz etmesi emredilen Kemal Paşa bunu dinlememiş; üstelik bunun lüzumsuzluğuna dair İstanbul’a 20 Eylül tarihli bir de rapor göndermişti. Bunun üzerine azledilmiş; ama sert bir disiplin muamelesi ile karşılaşmamıştır. (Ş. S. Aydemir, Tek Adam)
Kâzım Karabekir, Filistin-Suriye mağlubiyetinin sebeplerini, 1-Başkumandanlığın cepheleri idaredeki yanlışlığı; 2-Mevzi yanlışlığı; 3-Mevzide vaziyet yanlışlığı; 4-Geri tertiplerdeki noksanlık ve yanlışlık olarak hülasa eder. (Türkiye’de Almanlar)
15 Aralık 1917’de Veliahd Vahideddin Efendi’nin maiyetinde (aslında ona nezaret etmek için) Alman cephesini ziyarete gitti. Burada İttihatçı düşmanı ve münferid sulh taraftarı veliahdde itimat hâsıl etti. Sonra 25 Mayıs 1918’de tedavi maksadıyla birkaç aylığına Avrupa’ya gitti. Bu seyahat kilit hâdise sayılabilir. En mühim hadiselerin yaşandığı bir devrede, memleketten uzakta aylar geçirmiştir. Viyana’da sanatoryumda ve Karslbad’da kaplıcada kaldı. Bu arada istikbaldeki hedefleri adına pekçok temaslarda bulunmuş olmalıdır.
Burada Cavit, Rauf, Fethi ve Talat Beylerle Veliahd’in bilgisi dâhilinde münferid sulh için, İngilizlerle üst seviyede görüşmeler yapmış olması pek muhtemeldir. Dönüşünde hemen fevkalâde salâhiyetlerle Filistin cephesine tayini; burada Alman karargâhını tesirsizleştirerek geri çekilmeye nezâret edişi, İstanbul dönüşü Allenby tavsiyesiyle Anadolu umum müfettişliğine tayini de nazara alınırsa, ciddi ve şümullü bir planın parçaları gibi gözükür.
Mustafa Kemal Paşa Avrupa'da 1918
İzahı uzun
Harbe girmeye baştan beri karşı olan ve düşmanın kazanacağına inanan Kemal Paşa, harbin her safhasında bir şekilde sıyrılıp münferid sulh yaparak elde kalanı tutma fikrini müdafaa ediyordu. Hatta bir ara Ali Fuad Paşa ile beraber yakın dostu Cemal Paşa’nın desteklediği bir darbe yapıp Enver Paşa’yı devirmeye bile teşebbüs etmişti.
3 Temmuz 1918’de tahta çıkan padişah, bir ay sonra Avrupa’dan dönen Kemal Paşa’yı tekrar 7. Ordu’nun başına getirdi. Ağustos sonunda Nablus’taki karargâha varışından birkaç gün sonra İngiliz taarruzu başladı. O zamana kadar cephede üstünlük, İngiliz kuvvetlerinde bulunsa bile, General Allenby bir türlü ilerleyemiyordu.
Nihayet İngilizlerin talihi döndü. Kemal Paşa, “Ordumla sahralar ve nehirler geçerek Şam’a ricata mecbur oldum. Burada çekilen meşakkatin izahı uzun olur” diyerek, en basit bir hâdiseyi bile tafsilatlı anlattığı halde, burada nedense sözü kısa kesmeyi tercih etmiştir.
Allenby Kudüs'e giriyor...
Çözülüş
O zaman Filistin cephesinde üç ordu vardı: Merkezi Salt’ta 4. Ordu; Nablus’ta 7.ordu ve Tulkerem’deki 8. ordular, Yıldırım Orduları diye anılırdı. Cephenin umumi karargâhı Nâsıra’da idi ve Liman von Sanders de cephe kumandanıydı. 4. ordu kumandanı Mersinli Cemal Paşa, 8.ordununki Arapgirli Cevad Paşa ve 7.ordununki Mustafa Kemal Paşa idi. İsmet Bey ve Ali Fuad Paşa, 7.ordunun kolordu kumandanlarıydı.
Kudüs’ün sukutu üzerine kuzeyde bir müdafaa hattı tesis edilmişti. 1918 yazında Filistin’deki Osmanlı-İngiliz cephesi, Ürdün’den Yafa’ya kadar uzanıyordu. Üç ordudan ikisi cephenin batısında, biri doğusunda idi. Liman von Sanders doğudan bir saldırı beklediği için, bu kesime ağırlık veriyordu. 18 Ağustos’ta düşman taarruzu batıdan geldi. Bütün bu şehirler bugün İsrail, Filistin ve Ürdün'dedir.
18 Ağustos’ta taarruz tayyare desteğiyle başladı. 31 Ağustos 1918’de cephe aniden çöktü ve süratli bir hezimet bunu takip etti. Evvela merkezdeki 8. ordu; ardından da 4 ve 7. ordular dağıldı. Kilometrelerce gerideki ordu kumandanları bile canlarını zor kurtardı. Liman von Sanders, gecelik entarisiyle Taberiye’ye; kolordu kumandanı Refet (Bele) Bey, pijamasıyla atına atladığı gibi Beyrut’a kaçtı. 8.ordu kumandanı Cevad Paşa, kalpağını alamadan kaçıp geldiği Şam’da İsmet Bey’i (İnönü) tellal bağırtarak aratmıştır.
Suriye Cephesinde Osmanlı askerleri
Nablus Muharebesi
Allenby, Avrupalıların Meggido (Armagedon) dediği Nablus Muharebesi ile 19 Eylül’de cephenin batısındaki Osmanlı müdafaa mevzilerini söktü. Açılan yolda hızla ilerleyen süvari birlikleri kıyı şeridini geçtikten sonra, iç kısımlara yöneldi. Kuzeydeki çekilme hatlarını kesti. Doğuda da geriye çekilmeye başlayan Osmanlı birlikleri, Hicaz demiryoluna bağlı hatları tutan Arap birliklerinin baskınlarıyla karşılaştı.
Suriye Cephesi, bu mağlubiyet üzerine bitmiş sayılır. Mukavemet tamamen kırıldığı için, bütün Suriye’nin yolu düşmana açılmıştır. Düşman hiç mukavemet görmeksizin 1 Ekim’de Şam’a ve nihayet 25’inde Haleb’e girdi. Kemal Paşa düşman yaklaştıkça bu şehirleri tahliye ederek geriye çekiliyordu.
Böylece Suriye’de 400 senelik Türk hâkimiyeti son buldu. Bunda Suriye Valisi Cemal Paşa’nın halkı düşman eden gaddarâne idaresi yanında, cephe kumandanlarının basiretsizlikleri de rol oynamıştır. 38 günde 560 km. ilerleyerek 5 bin kayıp veren İngilizler, 75 bin esir ve 375 top ele geçirdiler. Hiç de hoş olmayan şartlar altında Mondros Mütarekesi’ni imzalamaya mecbur eden, işte bu hezimettir. (Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, I/302)
Bu üç ordu, Kudüs’ün kuzeyinde tahkim edilmiş bir mevzide bir müdafaa hattı teşkil ediyordu. İngilizler sayıca üstündü ama, Osmanlı birlikleri de yeni ve ağır Alman silahları ile donatılmıştı. Diğer cephelerden farklı olarak Filistin-Suriye’deki birliklerin mühimmatı ve morali yerindeydi. İstanbul’un elverişli bir mütareke için mukavemetini bahane ettiği bu birliklerin bu kadar çabuk çözülmesi hayret uyandırmıştır.
Kader anı: Nablus Muharebesi
Ric’at
Ders kitaplarında, tarihin en başarılı geri çekilme hareketi olarak lanse edilen ve kısa geçilen bu hezimetin sebebi, 7.ordunun diğerlerine haber vermeden ricat etmesi, bundan açılan boşluktan saldıran İngilizlerin sağ ve soldaki 4. ve 8.orduları arkadan kuşatmasıdır.
Kemal Paşa, 8 kişilik maiyetiyle, resmî elbiselerini bile giyemeden Şam’a çekildi. Aclun’da kolordu kumandanı İsmet Bey kendisine yetişti. Yolda İngilizlere esir düşmesine ramak kalmışken, Ürdün Nehri’nin öte yanında kamp kurmuş olan Harbiye’den eski dostu yeni düşmanı Trablusşamlı Fevzi el-Kavukcî tarafından kurtarıldı.
Şam’da Victoria Oteli’ne inen Kemal Paşa, Avustralyalı General Chauvel’in kumandasındaki düşman kuvvetleri Şam önlerine gelince, buradaki kuvvetlerinin kumandasını Cevad Paşa’ya devrederek 30 Eylül’de Beyrut, Şam ve Haleb’in ortasındaki Riyak’a çekildi. Burada gazetecilere verdiği beyanatta: “O gece şunu anladım ki, bütün kıta ve cephelerde kumandanlık kalmamıştı. Binâenaleyh delice denecek bir emir verdim: Şam ve Riyak’daki kuvvetler şimâle doğru hareket etsinler.” Yani istikamet kuzey, herkes başının çaresine baksın!
Liman von Sanders, Suriye’nin tahliyesi manasına gelen bu kararın mesuliyetini alamayacağını söyledi. Aldığı kararı sebatla tatbik eden Kemal Paşa, Şam ve Beyrut’un düşmesi üzerine kendisini Baalbek’e, oradan da Haleb’e atarak canını kurtarabildi. Bir müddet Ermeni hastanesinde, sonra da bugün bile ayakta olan Baron Oteli’nde kaldı. Ancak kargaşa içindeki Haleb’de ahalinin hücumuna uğradı. Bu arada Almanya’ya giden Liman von Sanders’in, Umum Cenub Orduları Kumandanı sıfatını devrettiği Kemal Paşa, 8000 askeri bulunmasına rağmen bir müdafaa hattı teşkil edemeyip Adana’ya çekildi.
4.Ordu Kumandanı Mersinli Cemal Paşa’nın yaveri Cevat Rıfat (Atilhan) hatıralarında hâdiseye temas eder. “Hadiselerin bu feci inkişafından son derece müteessir ve asabi olan Mersinli Cemal Paşa [Şam yolu üzerinde Deraa’da] 7’nci Ordu Kumandanını görünce zapt edilemeyen bir infial ve şiddetle şöyle haykırdı: ‘Bu hali görüyorsunuz Paşa Hazretleri! Allah bunu zât-ı devletlerinizden soracaktır. Üç ordu müşterek bir müdafaa yapmış müşterek bir mukavemet göstermiş olsa idi bu perişanlık husule gelmeyecekti!’ Mustafa Kemal Paşa cevaben: ‘Paşam, Beysan-Taberiye istikametinde geri çekilmemiş olsa idik ordunun ric’at hatları kesilmiş olacaktı. Zât-ı devletleriniz emrinizdeki üçüncü süvari fırkası ve öteki süvari alaylarıyla bu işe müdahale buyursa idiniz olmaz mıydı? İki gün geç kaldınız’ dedi. Bu muhavere hiddet ve asabiyetle 20 dakika kadar sürdü. Ben Erkânıharp Reisi’ni çağırmak için bir müddet yanlarından ayrıldım. Konuşmanın sonunda Mustafa Kemal Paşa sert bir eda ile: ‘Münakaşayı bırakalım paşam! Siz ordunun en kıdemli kumandanı sıfatıyla Zât-ı Şâhâneye sulh teklifinde bulununuz. (İngilizlere barış teklif etsin) Vaziyeti müşahede buyuruyorsunuz!’ dedi. Cemal Paşa cevaben: ‘Siz de Zât-ı Şâhânenin yaveri ve mutemedisiniz. Kendileriyle dostluğunuz vardır. Lüzum görüyorsanız bu teklifi siz yapınız! Umarım ki, Kisve hattında da (Şam'ın 20 kilometre güneyi) bizi yalnız bırakmazsınız!’ Ve selamsız sabahsız birbirinden ayrıldılar…” (Cevat Rıfat Atilhan, Filistin-Suriye Cephesi'nde Kahramanlar ve Hainler, s.44)
7. ordudan kalanlar
Dert değil!
Kemal Paşa, 27 Eylül gecesi görüştüğü meşhur İngiliz casusu Lawrence’dan; İngiltere’ye göre, Suriye ve Irak’ın geleceğinin Emir Faysal ve Genç Araplara ait olduğu; Türklerin, başkalarına ait topraklardan çekilmesi ve Anadolu’ya odaklanması icab ettiği tavsiyesini almıştı. (Alan Palmer, Victory 1918).
Lord Kinross da Mustafa Kemal’in Arap topraklarının kaybına o kadar üzülmediğini söyler. Buralarda öteden beri sömürgecilerin gözü olduğunu iyi bilmektedir. Ancak Suriye’nin kaybı, Anadolu’nun da işgaline zemin hazırlamıştır.
Nitekim Allenby’nin istihbarat subayı Alexander Aaronsohn, 25 Ekim’de Haleb’e geldiğinde 7. ordu kumandanı ile görüşüp öğle yemeği yediğini; kendisine mağlubiyet için fazla üzülmediğini; Enver Paşa’nın itibarının kırılmasının daha mühim olduğunu söylediğini anlatır (American Israelite, 1 March 1923; Border Cities Star, 30 August 1929).
Mustafa Kemal Paşa’nın Nablus Muharebesi’nden birkaç gün evvel üç ordunun da umum kumandanı sıfatıyla cepheye gelişi, ordu içi darbe denecek bir tavırla Alman kurmaylarını birer birer uzaklaştırması çok dikkate değerdir. Bundan birkaç gün sonra İngiliz birlikleri saldırmış, bütün ordu savaşmadan teslim olmuş, sadece karargahdaki az sayıda kişi kaçmayı becerebilmiştir. Bu izahı oldukça zor çetrefil bir hikayedir. Bunu danışıklı dövüş olarak görenler vardır. Bir vatan hainliği değil, ama işin içinde danışıklı dövüş olması kuvvetle muhtemeldir. Bazen ülkelerin kendi menfaatlerini korumak adına yaptığı bir şeydir. Nitekim Kudüs gitmiş, bu cephede Türklerin mağlubiyeti belli olmuştur. Türk ordusu bitmiştir. Yedek personeli ve parası kalmamıştır. Uzun zamandır zaten Alman desteği ile yaşamaktadır. Almanların da kaynakları da tükenmeye ve silah desteği gelmemeye başlamıştır. Buna mukabil İngilizler muazzam bir tahşidat yapmış, cepheye devamlı kuvvet yığmıştır. Taarruza geçecekleri ve kazanacakları bellidir. Bu konsepte Almanlar şık ve hızlı bir operasyonla ayıklanmış, İngilizlerle gizli temasa geçilmiştir. Maksat, ordulardan elde kalanlarını asgari zayiatla kurtulmasını temindir. Nitekim üç ordu tüm mevcuduyla esir alınmıştır. Bu, o zamanki Türk kurmaylarına en temiz hal tarzı olarak görülmüştür. Bu bir mağlubiyet ikrarıdır. Bu teslim operasyonuna mukabil Türkler bugünki Türkiye Suriye hududunu temin etmiş oldu. Türkiye cumhuriyeti tarihi, Nablus mağlubiyeti ile başlar.
Bu mutabakat için temasların bir müddet evvel, belki birkaç ay evvelinden gizli bir yekilde başlayıp sürdüğü tahmin edilebilir. Bunun, nerede, nasıl ve kimler arasında olduğu, modern Türk ve İngiliz tarihçiliğinin sükût geçtiği bir meseledir. Elbette ki bunu ne İngilizler ne de Türkler ilan edebilirdi. Zira bu Fransızlara atılmış büyük bir kazıktır. İkincisi başta Enver Paşa olmak üzere Türkiye’deki güçlü kadrolar tarafından vatan hainliği ile suçlanıp kurşuna dizilme tehlikesi vardır. Mamafih İstanbul’a dönüşte Filistin cephesi kumandanları hakkında bir askeri takibat yapılmadığı gibi, Fevzi Paşa, Kemal Paşa’nın divan-ı harbe verilmesini engellemiştir. Buradaki kumandanların tamamı, Anadolu areketi içinde yer almıştır. Bu da gösteriyor ki, bu karardan ve gizli temaslardan merkezde bazılarının da haberi, hatta tasvibi vardır.
Artık bitti
Suriye cephesinin çökmesi üzerine 30 Ekim’de Mondros Mütarekesi imzalandı. Bu arada Haleb’in 40 km kuzeyinde kamp kuran Kemal Paşa, General MacAndrew’ya teslim oldu ise de, iyi muamele gördü ve bazı şartlarla serbest bırakıldı. Hatta General kendisine bir otomobil tahsis edip istasyona kadar uğurladı. Bunu o zamanki Filistin cephesinde İngiliz ordusuna dair yazılarıyla tanınan gazeteci, tarihçi ve politikacı Sir Henry Somer Gullett anlatıyor.
Adana’dan padişaha çektiği meşhur telgrafta, içinde kendisinin de bulunduğu isimlerden bir hükümet kurmasını teklif etti. Padişah, hâlâ itimat ettiği yaverinin dediklerini -bir tanesi hariç- yaptı; ancak nedense kendisini harbiye nâzırı tayin etmedi. Kemal Paşa, İstanbul’da Suriye bozgununun müsebbibi olmakla itham edildi ise de, padişah eldeki tek tük İttihatçı olmayan subaylardan biri olarak gördüğü yaverini himaye etti. Fevzi Çakmak hatıralarında, Kemal Paşa’nın bu sebeple kurşuna dizilmesine engel olduğunu anlatır.
Bundan sonrası yakın tarihimizde yepyeni bir sayfa teşkil eder. Suriye Cephesi’nin İsmet İnönü, Kâzım İnanç, Refet Bele, Asım Gündüz, Ali Fuad Cebesoy gibi mağlup kumandanları, yeni bir zaferin kahramanları olarak tarihe geçtiler
.HÜRRİYET GEYİĞİ ve ÖLDÜRÜLEN BASIN HÜRRİYETİ
Sarı Ceket, Fransa’daki halk ayaklanmasının sembolü oldu. Son devirde sembolsüz ne isyana, ne ihtilale rastlanıyor. Fransız ihtilalinde kırmızı külah; Portekiz’de kırmızı karanfil, Ukrayna’da turuncu kaşkol ihtilal sembolüydü. Jön Türk isyanının da garip bir sembolü vardı: Geyik.
10 Aralık 2018 Pazartesi
10.12.2018
Sarı Ceket, Fransa’daki halk ayaklanmasının sembolü oldu. Son devirde sembolsüz ne isyana, ne ihtilale rastlanıyor. Fransız ihtilalinde kırmızı külah; Portekiz’de kırmızı karanfil, Ukrayna’da turuncu kaşkol ihtilal sembolüydü. Jön Türk isyanının da garip bir sembolü vardı: Geyik.
Hürriyet Kahramanı
Rumeli ordusu zabitlerinden Kolağası Resneli Niyazi, emrindeki 200 asker ve kumandanlık kasasından çaldığı 550 altınla beraber isyan ederek dağa çıkmış; padişaha telgraf çekerek meclisi toplamasını istemişti. Onu Enver ve Eyüp Sabri takip etti. Padişah Meşrutiyet’i ilan etti.
Niyazi, “Hürriyet Kahramanı”; geyik de “Rehber-i Hürriyet” ilan edildi. Hakkında “Enverle Niyazi unutulmaz bu isimler” diye marşlar bestelendi. İstanbul’a geldiklerinde bilhassa Arnavut kıyafetleri içindeki Niyazi Bey, büyük sükse yaptı. Çocuklara ismi konuldu; mekteplere ismi verildi.
Ama daha ziyade yanında gezdirdiği geyik, alaka çekmişti. Güya dağa çıktığı sırada, peşine bir geyik takılıyor; bu “hürriyet fedaileri”nin yanından ayrılmıyor. “Gazâl-ı Hürriyet”, yani Hürriyet Geyiği adını verdikleri bu zavallı hayvan, Jön Türk isyanının sembolü oluveriyor. Nereye gitse yanında götürür; çektirdiği resimlerde yanından ayırmazdı. O devre ait Meşrutiyet kartpostallarında, Niyazi ve geyiği hep yan yanadır.
Resneli Niyazi ve geyiği Manastır'da
Geyiğin dilinden…
Resneli, İstanbul’a geyiğiyle beraber geldi. Geyik, evvela Gülhane Parkı’nda arz-ı endam etti Veliahd Reşad Efendi bile görmek istedi. Beyoğlu’nda Letafet Apartmanı’nda on para mukabili halka seyrettirildi. Apartmanın alt katında, loş, kirli, kokmuş bir ahır bölmesinde, boynuna geçirilmiş kalın bir iple dipteki kazığa bağlı; önünde bir tutam rutubetli kuru ot ve suyu çamurlanmış, boyaları dökülmüş porselen eskisi bir leğen; iri gözleriyle mahzun canından bezmiş bir halde hürriyetten nasibim bu muydu der gibi etrafa bakardı.
Kim bilir belki de hürriyetçilere çatacağıma, padişahın hizmetine gireydim, Yıldız Sarayı’nın hayvanat bahçesinde, ayrı bir dairem, tellerle bölünmüş hususi bahçem, her daim önümde taptaze yonca bulunurdu; altın yaldızlı boynuzlarımı narin elleriyle saraylılar okşardı, diyordu.
Geyik bu mahbeste öldü. Kesilip afiyetle yendiği şayiası çıktı. Genç muhalif gazeteci Ahmed Samim’in yazılarından biri, “Gazâl-ı Hürriyet” başlığını taşıyordu. İsyancıların pek popüler olduğu bir zamanda çıkmış müthiş bir tenkit yazısı olduğu için, halkı hayrete düşürmüş; çoklarının hislerine tercüman olmuştu.
"Hürriyet" Kahramanları Niyazi ve Enver
Ensesine bir kurşun
Hürriyet, eşitlik, kardeşlik gibi o zamanki Osmanlı cemiyetine yabancı Masonik sloganlarla ayaklanan Jön Türklerin maskesi çok çabuk düştü. Sansürün kaldırılmasıyla gelen serbesti vasatında gazeteler var gücüyle komitacıları tenkit etmeye başladılar. Cevap gecikmedi. “Hürriyet fedaileri”, böyle tenkitlere tahammül edemezdi. Peşpeşe üç gazeteci Makedonya usulü susturuldu: Enselerine bir kurşun sıkılarak.
Evvela Serbesti gazetesi muharriri Hasan Fehmi Bey’i parti fedaileri iki tarafında iki polisin beklediği Galata Köprüsü’nün ortasında öldürdüler. Cenazesi, heyecanlı bir kalabalık tarafından kaldırıldı. Öldürüldüğü 6 Nisan, Öldürülen Gazeteciler Günü’dür.
Ardından Ahmed Samim Bey, Bahçekapı Fırını önünde ensesine bir kurşun yedi. 26 yaşındaki Sada-i Millet gazetesi yazarı Ahmed Samim Bey, İttihatçıların Divan-ı Harb işkencelerini; Soma-Bandırma demiryolu yolsuzluklarını yazmıştı. Bunun üzerine parti kendisini mutasarrıflıkla uzaklaştırmak istemiş; kabul etmeyince de idamına hükmetmiş; üstelik bunu yarı resmî bir tehdit şeklinde kendisine bildirmişlerdi. Zamanın hükümeti, kendisine mükellef bir cenaze alayı yapılır da galeyana sebep olur diye halkın elinden aldı; sessiz sedasız gömdürdü.
Nihayet brom madeni imtiyazı için yapılan dış borçlanmadaki yolsuzlukları ve maliye nazırı Cavid Bey’in yeni kurulan banka ortaklığı ile alakalı bir yazı kaleme alan Serbesti yazarı Zeki Bey Bakırköy’de aynı şekilde öldürüldü. Üç cinayette de faillerin kaçmasına göz yumuldu.
Hasan Fehmi Bey
Yeni usuller
İttihatçılar sonra akıllandı. Artık faili meçhul cinayetler yerine, muhaliflerini sindirecek başka yollar buldu: Bayezid’de Bekirağa Bölüğü denilen zindana kapattığı muhaliflerinden, çeşitli işkenceler vasıtasıyla itiraflar alıp hapiste veya sürgünde süründürmek.
Mesela evvela “Şehzade Vahideddin Efendi ile görüşüyormuşsunuz?” diye kibarca suale muhatap olan birisi, “Aman efendim, kendilerini tanımam” diye cevap verirse, kış günü, bahçede bir ağaca bağlanır; başından aşağı soğuk su dökülürdü. Adamcağız titreye titreye, dişleri birbirine vura vura bir gece geçirir; elbiseleri donar; buz keserdi. Ertesi gün yine sorguya alınırdı. Böylece üçüncü günü ithamı kabul eder; tıpış tıpış sürgüne giderdi.
Ama komitacılar, iflah olmaz muhalifleri faili meçhulle ortadan kaldırma usulünü büsbütün terk etmediler. Mahmud Şevket Paşa suikasti, bu vesilelerden biridir.
Refik Halid, matbuat umum müdürünün kendisini çağırıp, yazılarına devam ederse, “bazı ateşli zabitlerin galeyanına mani olamayacağını” nazikçe tebliğ ettiğini söyler. Daha ileri gidenlerin, “komploya katılmıştır” ithamıyla darağacında sallandırıldığı çokça görülmüştür. Böylece hürriyet iddiasıyla ayaklanan Jön Türkler, Sultan Hamid devrini mumla aratmışlardır. Evet, o devirde gazeteler her şeyi yazamazdı. ama neyin yazılıp yazılmayacağını herkes bilirdi. Üstelik rejim hürriyetçilik iddia ederek milleti kandırmazdı.
Ahmed Samim Bey
Ne şehiddir ne gazi
Arnavutköy’ün Şahintepe, Kayabaşı, Şamlar, Güvercinlik ve Altınşehir’i içine alan kısmına eskiden Azatlık denirdi. İçinde baruthane vardı; burada çalışan Ermeniler yaşardı. 1908’den sonra Resneli Niyazi araziyi ele geçirip bunları sürdü. Toprağı sahiplendi. 1950’ye kadar Resneliler çiftliği diye bilindi. Şimdi yerinde modern siteler yükselmektedir.
Dar görüşü ve kaba saba halleriyle kendi arkadaşlarının da mesafe koyduğu Niyazi, popularitesini arttırmak adına şehir şehir dolaştı. Hükümet bundan rahatsız oldu; Mahmud Şevket Paşa, turların iptalini ve İstanbul’a dönmesini kendisine bildirdi. İstanbul’da yüz görmeyince veya sevenlerinin tabiriyle makamda gözü olmadığı için, Rumeli’ye geri döndü.
Tekaüde ayrılıp Resne’de göl kenarında bir saray yaptırdı. Ancak maaşını bile doğru dürüst alamamaya başladı. Balkan Harbi’nden sonra İstanbul’a dönerken İttihat ve Terakki Fırkası'nın yanına kattığı ve Arnavut millicilerin adamı olan kendi muhafızı tarafından öldürüldü. “Ne şehiddir, ne gazi, hiç yoluna gitti Niyazi” sözü bu hâdise üzerine söylenmiştir.
.SULTAN HAMİD’İN HAYIRSIZ AKRABALARI
MAHMUD PAŞA VE PRENS SABAHADDİN
Damad Mahmud Paşa, başını sonunu düşünmez tabiati sebebiyle kendisini de, ailesini de heder etti. Kendisi ve oğlu, kimileri için İngiliz ajanı, kimileri için maceraperest; kimileri için hürriyet kahramanıdır.
17 Aralık 2018 Pazartesi
17.12.2018
Damad Mahmud Paşa, başını sonunu düşünmez tabiati sebebiyle kendisini de, ailesini de heder etti. Kendisi ve oğlu, kimileri için İngiliz ajanı, kimileri için maceraperest; kimileri için hürriyet kahramanıdır.
Yakın tarihte Mahmud Celaleddin Paşa çoktur. Mirat-ı Hakikat müellifi Mahmud Celaleddin Paşa (1839-1899), Çorlulu Ali Paşa soyundandır. Bir başka Mahmud Celâleddin Paşa (1836-1884) Damad Ahmed Fethi Paşa’nın oğlu ve Tophane Müşiri idi. Sultan Hamid’in kızkardeşi Cemile Sultan ile evliydi. Sultan Aziz’in tahttan indirilme hâdisesine karıştığı için idama mahkûm olan damat, sürgünde ölmüştür.
Sultan Hamid’in diğer hemşiresi Seniha Sultan ile 1876’da evlenen Mahmud Celaleddin Paşa (1854-1903) ise, Halil Rıfat Paşa’nın oğludur. Bunu, Sultan Hamid’in çok tuttuğu Sivas ve İzmir Vâlisi, sonra sadrazam da olan Halil Rıfat Paşa (1827-1901) ile karıştırmamalıdır.
Abhaz asıllı Kozba ailesinden olduğu için Gürcü diye bilinen Halil Rıfat Paşa, küçük yaşta köle olarak İstanbul’a getirildi. Hüsrev Paşa satın alıp yetiştirdi. Sultan Mahmud kendisini beğendiği için vali ve kaptan-ı derya yaptı. Petersburg sefareti dönüşü padişaha, “Avrupa’ya benzemezsek, Asya’ya çekilmeye mecburuz” şeklindeki tarihî cümleyi söylediği rivayet edilir.
Halil Rıfat Paşa, Sultan II. Mahmud’un kızı Saliha Sultan ile evlendi. İlk zevcesinden ayrıldı; zira an’aneye göre sultanların ortağı olamazdı. Ancak sultan fazla yaşamadı. Halil Rıfat Paşa’nın saraylı olan üçüncü zevcesinden Mahmud Celâleddin Paşa doğdu.
Sultan Hamid’in damadı İşkodralı Mahmud Celâleddin Paşa (1874-1940) başkadır.
Damad Mahmud Paşa ve oğlu Prens Sabahaddin (beyazcamda)
Firar
Babasını iki yaşında kaybeden Mahmud Paşa, babasının kâhyası Konya Valisi Ali Kemali Paşa’nın terbiyesinde yetişti. Üvey annesi sultan olmak hasebiyle, sarayın alâka ve himayesini gördü. Saliha Sultan’dan olan ve Server Paşa ile evli kızkardeşi Ayşe Sıdıka Hanımsultan vesilesiyle sarayın gözüne girdi. Paris sefaretinde memur, vezir, Şûrâ-yı Devlet âzâsı ve 25 yaşında Adliye Nâzırı oldu. Bu vazifelerinde dikkate değer hizmetleri geçti.
23 yaşında sarışın sevimli bir gençti. Hacer adlı zevcesinden Halil Rıfat; İffet adında bir cariyesinden de Ali Fuad ve Âsım isminde üç çocuğu vardı. Seniha Sultan ile evlenirken, bundan ayrıldı; ama geçimleriyle meşgul olmaya devam etti. Masonların darbe teşebbüsüne iştirak ettiği ithamıyla gözden düştü; sonra bunun yanlışlığı anlaşılınca itibarı iade edildi ise de, teklif edilen Evkaf Nâzırlığını kabul etmeyerek yalısına çekildi, çocuklarının tahsiliyle meşgul oldu. Padişaha ıslahat layihaları takdim etti.
Padişahın İngilizleri hoş tutma politikasının müfrid takipçisi olarak Bağdad Demiryolu imtiyazının İngilizlere verilmesine taraftardı. Oğullarının lisan hocası vâsıtayla kendisine ulaşan bir İngiliz kendisini ikna etti. Bu hususta padişaha bir layiha verdiyse de; padişah aldırmadı. İhale Almanlara verilip, üstelik bir de İngilizlerden komisyon aldığı şayiası çıkınca, mahkûm olacağından korktu. Çocukça bir şey yaptı: İsviçreli dostu Charlier’nin iğfaliyle 1899’da oğulları ile beraber, Adalar’a gidermiş gibi yapıp, Marsilya üzerinden Avrupa’ya firar etti. Kaçışını zevcesine bile haber vermedi.
Kendisini Paris’te Osmanlı konsolosu hürmetle karşıladı; ama Fransız hükümetinden de iadesini istedi. Paşa buna çok kızdı; halifeliğini gayrı meşru gördüğü padişahı zâlimlik ve dinsizlikle itham eden ağır mektup ve telgraflar gönderdi. Jön Türk gazetelerine yazılar yazdı. Sultan’ın evliliği de bu firar hâdisesi üzerine sona erdi. Paşa ve oğulları, rütbe, nişan ve unvanları geri alınarak hânedandan ihraç olundular. Damad Paşa’nın, Şehzâdebaşı’ndaki konağını Deli Fuad Paşa aldı. Padişah çok sevdiği kız kardeşine ihsan ve iltifatını esirgemedi. Sık sık saraya aldırır; Yıldız Sarayı bahçesindeki havuzda kayıkla gezerlerdi.
Cenevre, Londra, nihayet Hıdivin davetlisi olarak Mısır’a gitti. Hıdiv memlekete dönmesi için teşvik etti, ama dinlemedi. Hiçbir yerde duramadı. Brüksel’de yaşadı. Burada 1903’te 48 yaşında vefat etti. Cenazesi Paris’te defnedildi. Esasında Nakşibendî tarikatine mensup ve Âsaf mahlasıyla divan sahibi bir şair idi. Çocuksu tabiati sebebiyle kendisini de, ailesini de heder etti. Kendisi ve oğlu, kimileri için İngiliz ajanı, kimileri için maceraperest; kimileri için “Demokrasinin filizlerini atan bir hürriyet kahramanı” olarak görülmüştür. Sultan Hamid devrinde 1895-1905 arası mali vazifelerle İstanbul’da bulunmuş İsviçreli hukukçu Louis Rambert, Notes et Impresssions d’Turquie (Türkiye’ye dair Notlar ve İntibalar) isimle eserinde der ki: “Bazılarının iddiasına göre Mahmud ötekilerden değerli kimse değildir. Kaçışı, dönüşünü pahalıya satmak içindir.”
Damad Mahmud Paşa ve oğulları. Solda Sabahaddin, sağda Lütfullah Beyler (İstanbul'da)
Prens?
Seniha Sultan’ın büyük oğlu Sultanzâde Mehmed Sabahaddin Bey (1878-1948), hânedana mensubiyeti sebebiyle yanlış olarak “Prens Sabahaddin” diye meşhur olmuştur. Halbuki bu tabir sadece şehzâdeler için kullanılabilir.
Babası, oğlunun tahsiline ihtimam etti. Sosyolog, Jön Türklerin önde gelenlerinden ve İttihatçıların ideologu idi. Osmanlı İmparatorluğu’nun uzak eyâletlerine muhtariyet vererek adem-i merkeziyetçi bir idareyle parçalanmaktan kurtulacağına inanmıştı. İngiltere’nin de o devirde Osmanlı İmparatorluğu için uygun gördüğü siyasî tez de bu istikamette olduğu için, Londra’nın desteğini aldı.
Babasının firarı hâdisesinde, dayısı Sultan Hamid’i suçlu görmüş; hep bu fikr-i sâbitin tesirinde yaşamıştır. 1908’de Meşrutiyet’in ilanı üzerine memlekete döndü ise de, İngiliz taraftarlığı yüzünden Germanofil İttihatçılarla yolları ayrıldı. Üstelik Mahmud Şevket Paşa cinayetinden dolayı 1913’te idama mahkûm olunca, tekrar Paris’e kaçtı. İttihatçılar düşünce 1919’da döndü. Sadrazamlığa getirilmesi düşünüldü ise de, kendisinden hoşlanmayan dayısı Sultan Vahîdeddin tercih etmedi.
Damad Mahmud Paşa ölüm döşeğinde. Başında oğlu Lütfullah Bey ve ağası Bekir Bey
“Kaderimiz bu mu olmalı?”
Hânedan 1924’te sınırdışı edilince, 46 yaşında üçüncü defa annesi ve biraderi Lütfullah Bey ile beraber sürgüne çıktı. Kendisini geçirmeye gelen dostlarına “Kaderimiz bu mu olmalı idi?” demişti. Vapurla Köstence’ye, oradan Paris’e gittiler. Sonra Londra’ya geçti. Parklarda yatıp kalkan annesi Seniha Sultan sürgüne çıktıktan az sonra Nice’de vefat etti.
Sabahaddin Bey, bir vapur kumpanyasının yardımı ile İsviçre’ye yerleşti. Buradan dostu Satvet Lütfi’ye yazdığı bir mektupta diyor ki: “Ben artık sizin vatandaşınız değilim. Değilim, ama benim doğduğum yer ve memleketim orasıdır. Onu düşünmeden ve sevmeden nasıl yaşayabilirim?”
Sürgünde eş dosttan gelen yardımlarla hayatını idâmeye çalıştı. Hastalığı sebebiyle önce sanatoryumda; sonra ıssız bir köyde yaşadı. Yıllar yılı ne bir dost yüzü gördü ne de ailesiyle bir araya gelebildi. Aile çevresi perişan olmuş; parasızlığın korkunç felâketi içinde, her günki gıdasını bir öğün yemeğe indirmişti. Bu hâlini, “Perhiz yapıyorum” diye örterdi.
Nihayet 30 Haziran 1948’de Neuchatel yakınlarındaki Colombier adlı bir dağ köyünde sefâlet içinde vefat etti. 71 yaşında idi. Na‘şı 1952’de İstanbul’a getirilerek Bakanlar Kurulu kararıyla Eyüp Sultan’a Âdile Sultan Türbesi yakınına defnolundu. Siyasî ve sosyolojik fikirlerini dercettiği kitap ve broşürleri matbudur. Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? adlı kitabı meşhurdur. Sabahaddin Bey, emsallerinin çoğu gibi, kendi hayatını bile doğru dürüst tanzim edemezken, dünyayı düzeltmeye kalkışmış orta halli bir filozoftu.
Sürgüne çıkmasın diye zevcesi Tâbinak Hanım’ı (1898-1961) boşamıştı. Bu hanım da son yıllarını büyük bir fakirlik içinde yaşadı. 14/VIII/1961’de Haseki Hastanesi’nde vefat edip, Feriköy’de defnedildi.
Yegâne çocuğu Fethiyye Hanım (1899-1986), babasının firar ettiği sene dünyaya gelmişti. Babası kızını ancak 1908’de memlekete döndüğü zaman görebildi. Sürgüne çıkarken de annesinin yanında kaldı. Tek başına yaşadı; kimseyle görüşmedi; hiç evlenmedi. Aldığı “Kendi” soyismi bile bu yalnızlığı ifade eder. Uzun zaman annesiyle Ankara’da ucuz otellerde yaşamaya çalıştı. Annesinin vefatından sonra, İstanbul’da babasının talebelerinden Nezahat Nureddin Ege’nin tahsis ettiği bir evde yaşadı. Kaldığı binanın yanması üzerine getirildiği Dârülaceze’de vefat etti.
Sabahaddin Bey son günlerinde
Ağabeyin narına yanmak
Seniha Sultan’ın ikinci çocuğu Sultanzâde Ahmed Lütfullah Bey (1880-1973), babası ve ağabeyi ile yurt dışına çıktı ise de, babasının 1903’te Brüksel’de ölümünden sonra memlekete döndü ve dayısı Sultan Hamid tarafından affedildi. Ağabeyi kadar olmasa da sosyoloji ile meşgul oldu.
1924’ten sonra tekrar sürgüne çıktı. Hassas tabiatlı; şair, piyanist ve ressamdı. Sürgünde Paris’te piyano hocalığı ile geçindi. Paris’te yaşayıp vefat etti. Sultan Hamid’in evlendirdiği Çerkez Kâmran Hanım’ı Meşrutiyet devrinde boşayıp, 1909'da İstanbul Rumlarından bir kadınla evlendi. Oğlu Nadi Bey, Fransa’da elektrik mühendisliği tahsil etti.
Anglo-Sakson tipi iki partili demokrasi ve liberal ekonomi taraftarı idi; ancak ağabeyi gibi muhalefet adamı değildi. Babası ve ağabeyi yüzünden sıkıntı çekmiştir. Cavit Orhan Tütengil’le yazışmalarında, Türk inkılabı hakkında dikkate şâyân fikirleri yer alır. Sık sık, “Allah’ın yürüttüğünü kimse durduramaz; durdurduğunu da yürütemez” sözünü söylerdi
.NOEL ASLINDA HANGİ GÜNDÜR?
Batı Hristiyanları 24 Aralık’ta İsa aleyhisselâmın doğum gününü kutlarlar. Bugün dinî olmaktan ziyade, sosyal ve ekonomik bir tatil aktivasyonuna dönüşen Noel’in serüveni dikkate değerdir.
24 Aralık 2018 Pazartesi
24.12.2018
Batı Hristiyanları 24 Aralık’ta İsa aleyhisselâmın doğum gününü kutlarlar. Bugün dinî olmaktan ziyade, sosyal ve ekonomik bir tatil aktivasyonuna dönüşen Noel’in serüveni dikkate değerdir.
Garb Hristiyanları, , 24-25 Aralık gecesini, Hazreti İsa’nın doğum günü olarak kabul eder. Bu, Papa Gregorius’un 1582’de tertiplediği Gregoryen takvimine göredir.
Rus, Balkan ve Ermeni kiliseleri Noel’i 6-7 Ocak gecesi kutlar. Çünki onlar Julius Caesar’ın hazırlattığı Julyen takvimini kullanır. İki takvim arasında 13 gün fark vardır.
Noel kutlamaları 24 gün (Ermenilerde 50 gün) evvel başlar. Bu günlerde perhiz yapar; yani kendilerince oruç tutarlar.
Beytüllahm'da İsa aleyhisselamın doğduğu rivayet edilen Nativity Kilisesi
Putperest bayramı
21 Aralık en uzun gecedir. Böylece dört gece devam eder. Sonra 1’er dakika da olsa, geceler kısalmaya, günler uzamaya başlar. Vaktiyle Romalılar, kışları güneşin kendilerini terk etmesine üzülürdü. Günlerin uzamaya başladığı 25 Aralık’ta da, güneşin esaretten kurtulması şerefine büyük ve ahlâksızca eğlenceler yapardı. Bu, aynı zamanda Işık Tanrısı Mitra’nın doğum günü kabul edilirdi.
Roma kültürünün verdiği alışkanlıkla, ilk Hıristiyanlar, o gün kiliseye bile girerken güneşi selâmlardı. Kilise, bu pagan âdetine şiddetle karşı çıkar; yapanları cezalandırırdı. Baktılar olmuyor; bu günü bir şekilde meşrulaştırmanın çarelerini aradılar. Zira Roma imparatoru Konstantin zamanında 25 Aralık Hazreti İsa’nın doğumu olarak kutlanmaya başlanmıştı.
354 senesinde Roma piskoposu (Papa) Liberius’un kararıyla bu kutlama resmiyet kazandı. Böylece eski bir pagan âdeti daha, “İsa bizim güneşimizdir” sloganıyla Hıristiyanlaştırılmış oldu. İnsanların ekserinin çiftçi veya balıkçı olduğu düşünülürse, Noel’in kışın kutlanması daha mantıklı görülmüştür!
Noel’in doğuşu
Bu geceye Christmas/Noel adı verilmesi 597 yılındadır. Christ, Hazreti İsa’nın ismidir. Aramca/Arapça “meshedilerek takdis edilmiş, mukaddes kılınmış” manasına Mesîh kelimesinin Yunancası Hıristos’tan gelir. İsa aleyhisselâmı Antakya’daki Yunanlılar Hristos, ona mensup olanları da Hristiyan diye anmıştı. Mass, bedene girmek demektir. Christmas, “İsa doğdu” demektir. Eskiden Hristiyanlar bu günde birbirlerini bu sözle selamlardı.
Hazreti İsa'nın doğumunu sembolize eden ahır dekoru
Fransızca Noel de, Latince “doğum” mânâsına nativitatis/natalis kelimesinden gelir. 525 senesinde Papa Dionysus, Hazreti İsa’nın o zamana kadar belli olmayan mîlâdını, yani doğum yılını, 754. Roma yılı olarak tesbit etti. Bu ise MS 1 senesine tekabül eder. Sıfır yılı, hürmetsizlik olmasın diye (veya o zaman Avrupa’da sıfır bilinmediği için) atlanmıştır.
Şimdi kilise, Kepler teorisini nazara alarak, bunun 6-7 yıl daha önce olabileceğini söylemektedir. İncil’e göre, gökte büyük bir yıldızın doğduğunu gören ve bunu büyük bir insanın doğuşuna bağlayan İranlı müneccimler Kudüs’e gelmiş; Hazreti İsa’yı beşikte görmüştü. Mîlâd’dan 6-7 yıl önce 25 Mart’ta Jüpiter ve Satürn gezegenleri zodyak kuşağında buluşmuştu. Müneccimlerin gördüğü bu olsa gerekti.
Almanya Coburg Noel Süslemeleri
Bağbozumu
Kim ne derse desin, Hazreti İsa’nın doğum günü hakkında kati malumat yoktur. O da, ona ilk inananlar da hep gizli yaşamıştı. Peygamberlik tebliği zaten kısa sürmüştü. İncil de ilk zamanlarda kaybolmuştu. Hem Yahudi, hem Romalılardan gördükleri baskı sebebiyle ilk Hristiyanlar, Hristiyanlığın doğuşu hakkında sağlıklı malumatı sonraki nesillere nakledemediler. Bugün eldeki İnciller neredeyse bir asır sonra yazılmıştır.
Luka İncili’ne göre (2/4-8) Hazreti İsa’nın doğduğu zaman, gündüz geceleri çobanlar kırlarda sürü otlatmaktadır. Halbuki kışın bu, mümkün değildir. MS 6-7. yılda İmparator Augustus, nüfus sayımı yapılmasını emretmişti (Luka, 2/1-3). Herkes bunun için memleketine dönmüş; Hazreti Meryem de nişanlısı Yusuf ile Nâsıra’dan 150 km uzaktaki Betlehem’e gitmişti. Kış günü hâmile bir kadının bu yolculuğu yapması bir yana, mahallî idareye karışmayan bir imparatorun, her an isyana hazır Yahudilerin kış günü nüfus sayımı için uzun yolculuk yapmasını istemesi akla uygun değildir.
Rivayete göre Yahya aleyhisselâm, Yahudilerin Fısh (pesah) bayramında (15 Nisan) ve teyzezâdesi İsa’dan altı ay evvel doğmuştur. Kur’an-ı kerim, Hazreti Meryem’in taze hurma zamanı doğurduğunu söyler (Meryem: 22-25). Bütün bunlardan da anlaşılıyor ki, Hazret-i İsa 25 Aralık’ta değil, muhtemelen Ekim ayında Sukkot (Bağbozumu) Bayramı esnasında dünyaya gelmiştir.
Noel, artık dini olmaktan ziyade, sosyal ve ekonomik bir aktiviteye dönüşmüştür. Strasbourg Noel Pazarı
Yalnızca günü mü?
Hazreti İsa’nın yalnızca doğum günü değil, yılı da belli değildir. Rivayete göre ME 4 yılında ölen Roma vâlisi Herodes zamanında (Matta, 2/1) ve Augustus’un MS 6 yılında yaptırdığı nüfus sayımı sırasında (Luka, 2/1-3) doğmuştur. Ancak birkaç Herodes ve Augustus vardır. Nüfus sayımı ise birkaç defa yapılmıştır. Her hâdiseyi en ince teferruatına kadar anlatan Roma tarihlerinin o devre ait olanları, buna dair en ufak bir ipucu vermez. Hazreti İsa’ya benzer bir zâttan ilk bahseden Tacitus’tur (MS 55-120).
İslâm müellifleri, İsa ile Muhammed aleyhimesselâm arasındaki zamanı farklı verirler. Selman, İbni Abbas, Mukatil, Katâde ve İbni İshak’dan 600; Muammer, Kelbî ve Mücâhid’den 540; Dahhâk’tan 440 yıl rivayetleri vardır. Bazı tarihlerde Hazreti İsa’nın Büyük İskender’in Darius’u yenmesinden 65 sene sonra dünyaya geldiği yazmaktadır. Bu harb ME 334 senesindedir. Mevâhib-i Ledünniyye kitabında der ki: İbni Asâkir’in, Şa’bî’den haber verdiğine göre, Hazreti İsa ile Hazreti Muhammed arasında, 963 sene fark vardır.
İmamı Gazâlî, iki peygamber arasındaki zamanın bin seneden az olmadığını söyler. Çünki hadîs-i şerife göre, her ulülazm peygamberin arası bin yıldır. İmamı Rabbânî der ki: Eflâtun’a Filistin’de İsa peygamberin zuhur ettiği bildirilince “Biz temiz insanlarız; bizi temizleyecek kimseye hâcet yoktur, dediği meşhurdur. Buna göre Hazreti İsa, ME 347 senesinde ölen Eflâtun (Platon) zamanında yaşamıştır. Yunan filozofunun dersleri meşhur olduğundan, ölüm zamanına inanılırsa da, İsa Peygamber, gizli dünyaya gelip ve dünyada az kalıp, göğe çıkarıldığından, kendisine fazla kişi iman etmediğinden, İsevîler az ve asırlarca gizli yaşadıklarından, Noel tarihinin doğru anlaşılamadığı düşünülebilir
.SARIKAMIŞ MACERASI
Sarıkamış fâciasında donarak ölen askerler hatırlatıldığında Enver Paşa’nın, “Nasıl olsa birgün ölmeyecekler miydi?” sözü, meselenin vahametini en veciz şekilde ifade eder.
31 Aralık 2018 Pazartesi
31.12.2018
2 Ağustos 1914’te kimsenin haberi olmadan 4 İttihatçı tarafından imzalanan ittifak anlaşması gereği; Almanya, harbe girerse, Osmanlı Devleti de harbe girecekti. Müzakereleri aylardır devam eden bu anlaşmadan bir gün evvel, Almanya Rusya’ya harb ilan etmişti. Böylece memleket bir emrivâki karşısında kalakaldı. 27 Ekim’de tek kişinin emriyle Karadeniz’de Rus limanları bombardıman edildi; böylece memleket resmen harbe girmiş oldu.
Almanya’nın beklentisi, Türklerin cepheyi genişleterek Rusları ve İngilizleri oyalaması idi. O zaman memleketin 1 numaralı adamı, Harbiye Nâzırı ve Başkumandan Vekili Enver Paşa, Alman kurmayları ile beraber Ruslara karşı Kafkasya harekâtını planladı. O zaman, Kars ve Sarıkamış, Rus toprağı idi. 3. ordu birlikleri Rusları geri püskürtecekti. Akademiden hocası Hasan İzzet Paşa’yı ordu kumandanlığına tayin etti.
31 Ekimde Rus taarruzu başlamıştı. Geniş bir sahaya yayılan plan şöyleydi: Türk birlikleri üç kol hâlinde, esas kuvvetler Sarıkamış’a, bir kolordu Batum’a ve bir başka birlik de cephenin güneyinden saldırmak üzere İran tarafına hareket edecekti.
Muvaffakiyetin sırrı
Ancak ordunun mevcudu ve teçhizatı kâfi değildi. Yemen ve Arabistan cephesinden gelen yorgun ve hastalıklı askerler, Kafkasya’ya sevkedildi. Bütün bunlara rağmen ordu, 9-18 Kasım 1914’de Rusları Köprüköy’de durdurdu. 40 senedir Rusların elindeki Artvin düştü. Kafkasya cephesinin birinci safhası budur. Bu zaferden başı dönen Enver Paşa, askerin perişan vaziyeti ve kış sebebiyle düşmanı takip etmeyen; üstelik taarruzun bahara tehirini tavsiye eden Hasan İzzet Paşa’yı korkaklıkla suçlayarak vazifeden aldı; “Hocam olmasaydınız sizi idam ederdim” demeyi de ihmal etmedi.
Bununla kalınsa, iyiydi. Kış bastırmış; asker ise perişan haldeydi. Ancak ordunun idaresini eline alan ve “Muvaffakiyetin sırrı taarruzdadır” prensibinden başka şey bilmeyen bu romantik çılgın, -30 derecede, kimi yerde kalınlığı bir metreyi geçen kar ve tipiye rağmen taarruz emrini vermekten çekinmedi. Komitacılık günlerinden arkadaşı ve kendisi gibi bir sultanla evlenerek damad olan kolordu kumandanı Hafız Hakkı Bey de onun hayallerine ortaktı. Halbuki Ziya Paşa’nın yerine 10.kolordu kumandanı tayin edilen Hakkı Bey, daha evvel bir tümene bile kumanda etmemişti.
Enver Paşa’nın istihbaratına göre, Sarıkamış’ta Rusların bir-iki bölükten fazla askeri bulunmuyordu. Henüz 10. kolordudan haber yoktu. 9. kolordunun sadece bir fırkası el altındaydı. Harekât şubesi müdürü Alman General Bronsart, belli bir hatta gelene kadar 9. kolordunun 10. kolorduyu Bardız’da beklemesi gerektiğini söyledi. Bu fikir hiç hoşuna gitmeyen Enver Paşa, Hafız Hakkı Bey’in gündüz yürüyerek ertesi günü Sarıkamış’a varacağını hesap ederek, kendisinden evvel Sarıkamış’a girmek şerefini ona bırakmak istemediği için, 9. kolordunun da 29. fırkasıyla derhal Sarıkamış’a yürümesini emretti. İşte büyük Sarıkamış felâketinin başlangıcı olan 12 Aralık gecesi verdiği ve ertesi günü icrasını bizzat üstüne aldığı bu hareket emridir.
Erzurum-Sarıkamış arasındaki asıl Rus kuvvetlerini 11. kolorduyla sıkıştırıp; öteki iki kolorduyla Rusları arkadan çevirmeyi planlıyordu. 22 Aralık’ta macera başladı. Enver Paşa, 9. kolordunun diğer birliklerinin yetişmesini beklemeden ve 10.kolordudan da haber gelmeden hızla Sarıkamış’a harekete geçti. 4 gün sonra 26 Aralık’ta Sarıkamış önlerine geldiğinde, kuvvetlerinin kafi gelmeyeceğini düşünerek 9 ve 10 kolorduyu beklemeye başladı. Bu arada Ruslar Sarıkamış’a yığınak yaptılar.
Allahuekber Dağı’na sevkedilen 10.kolordu 28 Aralık’ta Sarıkamış önlerine geldi ve Ali İhsan Paşa kumandasındaki 9. kolordu ile birleşti. Ancak 9. kolordu Sarıkamış Dağı’nda; 10. kolordu da Allahuekber Dağı’nda soğuk, açlık ve çatışmalardan erimiş; 10 bin kişi Sarıkamış’a varabilmişti. Enver Paşa, geri dönmeye yeltendiği iddiasıyla 50 kişiyi kurşuna dizdirmişti.
Gündüz yürüyüşünde yumuşayan çarıklar, gece sertleşip ayakları mengene gibi sıkıyor; adım atmak imkânsız hâle geliyordu. Askerler donmamak için oldukları yerde hoplayıp, zıplasa da nafile idi. Ayak parmaklarından başlayan donma, zamanla bütün vücudu kaplıyordu. Nihayet zamanla her taraf donmuş askerlerle doldu; üstlerini de kar örttü. [Ertesi yılın Nisan ayında karlar eriyince, şehidlerin donmuş bedenleri ortaya çıktı. Bu sebeple, bu talihsiz şehidlere kardelenler denir.]
Bütün bunlara rağmen 29 Aralık’ta taarruz başladı; hatta birlikler Sarıkamış’ın doğu mahallelerine girdi. Ancak birkaç saat sonra Rus General Yudeniç’in taarruzu üzerine geri çekilme başladı. Donmaktan kurtulanları da Sarıkamış önlerinde sayıca 8 kat fazla olan Ruslar öldürdü; 9.kolordu çekilmeye fırsat bulamadan kumandanıyla beraber esir düştü. Enver Paşa, 10 ve 11. kolordulardan kalanlarla Bardız’a çekildi.
Bitti paşam
1 Ocak’ta 10. kolordu kumandanı Hafız Hakkı Bey, “Bitti paşam; ordumuzun kısm-ı küllîsi mahvoldu” itirafında bulundu. 5 Ocak’ta herşey bitmişti. Enver Paşa, Hakkı Bey’i paşa yaparak ordunun kumandasını kendisine bırakıp firara geçti. Bindiği kızak, yolda bir Rus karakol birliğine rastladı; ama Ruslar kendisini tanımadılar. Böylece esaretten kurtuldu. 4 Ocak’ta Hakkı Paşa geri çekilme emrini verdi. Sarıkamış macerası böylece trajik bir şekilde bitti.
Ruslara Doğu Anadolu’nun kapısını bu hadise açtı. 13 Ocak’ta Hasankale; 17 Şubat’ta Erzurum; 3 Mart’ta Bitlis ve Muş; 18 Mart’ta Mamahatun (Tercan); 18 Nisan’da Trabzon; 6 Mayıs’ta Van; 15 Temmuzda Bayburt; 20 Temmuz’da Gümüşhane ve 24 Temmuz’da da Erzincan düştü. Bu satırların yazarının üç büyük dayısı, Hafız Hıfzı, Aziz ve Hamdi Efendiler, ilmiye sınıfından oldukları için askerden muaf bulundukları halde, Kafkas cephesinde peş peşe şehid düşmüşlerdir.
Sarıkamış hezimeti üzerine, Ruslara müzaheret eder bahanesiyle Anadolu Ermenileri Nisan ayından itibaren Suriye’ye tehcir edilmiş; ardından işgal edilen Doğu Anadolu halkı iç kısımlara hicrete mecbur olarak büyük felaketler yaşanmıştır. Fâcia, dağlarda donan, vurulan veya tifüsten ölen binlerce Mehmetçik ile mahdut kalmamıştır. Yerli nüfusun binlercesi bu vesileyle telef olmuştur.
Bu facianın bir benzeri Sina cephesinde yaşanmıştır. Zeki Paşa’nın tavsiyesini dinlemeyerek 185 bin kişilik İngiliz ordusuna karşı 25 bin kişiyle Süveyş Kanalı’na taarruz emri veren Cemal Paşa, ağır bir hezimete uğramış; gözlüksüz askerler kum fırtınalarında kör olmuş; 3000 asker şehid ve sağ kalan askerin çoğu İngilizlere esir düşmüştür.
Bu arada sağ salim İstanbul’a ulaşan ve ailesine kavuşan Enver Paşa, Circle d’Orient’da verilen bir ziyafete katıldı. Ordumuzun Sarıkamış’ta kazandığı zafer sebebiyle kutlamalar yapılmasını emretti. Kaybedilen askerlerden bahseden ordu ikmal dairesi müdürü Behiç Bey’e “Zaten bir gün ölmeyecekler miydi?” buyurdu. Enver Paşa, Saffet [Arıkan] Bey’e de, “Zaten açlıktan öleceklerdi. Hiç değilse cephede düşman da öldürerek öldüler” demiştir. Nitekim esir alınan bir Rus albay, cepheye götürülen üstsüz başsız zavallı Türk askerleri görünce “Yahu bunları soğuktan ölmeye götürüyorsunuz” diye acımaktan kendisini alamamıştı. (F.Rıfkı, Çankaya, 85)
Hezimet ve kayıplardan bahsedilmesi yasaklandı. Hükümet taraftarı Tanin dışında hemen bütün gazeteler kapatılmıştı. İstanbul halkı bu felâketten çok sonra haberdar olabildi. Ordunun mahvolduğu 2 Ocak’taki İstanbul gazeteleri “Kaçan düşmanın kovalandığını ve yüzlerce esir alındığını” yazıyordu. Hakkı Paşa’nın ricat emrini verdiğinin ertesi günü 5 Ocak gazetesinin manşetinde “Zafer!” vardı.
90 bin şehid?
Bu arada Hafız Hakkı Paşa Erzurum’da tifüsten öldü. Zevcesi, Enver Paşa’nın zevcesinden yaşlı olduğu için hanedan protokolünde önde gelen bu arkadaşını kıskandığı ve bu sebeple bir an evvel kendisinden kurtulmak için cephe önüne sürdüğü söylenir. Kafkas ordusunun soğuk ve tifüsten geri kalanları Ruslara esir düşüp Sibirya’daki kamplara yollandılar.
İstanbul Sarıkamış faciasını, 6 sene sonra esaretten dönenler vesilesiyle öğrendi. Nitekim bu satırların yazarının dedesi Çuhadar Ahmed Ağa, 1914 güzünde 2. defa olarak askere alınmış; Kafkas cephesinde 9 yerinden yaralanarak esir düşmüş; 7 sene Sibirya’da esarette kaldıktan sonra kaçıp İstanbul’a gelebilmiştir. Esaretten kaçan, 9. kolordu erkân-ı harb reisi kaymakam (kurmay başkanı yarbay) Köprülü Şerif Bey, 1921’de hatıralarını Akşam gazetesinde neşretti. Onu esaretten dönen 83.alay kumandanı miralay (albay) Ziya (Yergök) Bey takip etti. Facia, böylece ortaya çıktı. (İki hatırat da yeni harflerle neşredilmiştir.)
Rusların 32 bin kişilik telefatına mukabil, Türk kayıpları da öteden beri münakaşa malzemesi olmuştur. Şerif Bey, 90 bin kişinin donarak öldüğünü söyler. Halbuki 3. ordunun gerçek mevcudu 118 bindi. Kâğıt üzerinde gözüken efrad, ya evvelce ölmüştü; ya da firariydi. Şerif Bey’in hatıraları neşredildiğinde, İttihatçı ricâli yurt dışına kaçmıştı. Enver, Ankara’ya gelip ipleri tekrar eline almak üzere Batum’da fırsat kolluyordu. Hakkında çok menfi bir hava vardı. Bu sebeple hatıratta Enver Paşa'nın işlediği cinayetlerin biraz mübalağa ile anlatıldığı iddia edilir. Donarak ölen asker sayısı hakikatte 23 bindir. Vurulma, soğuk, tifüs ve esaret gibi sebeplerle bu sayı 60 bini bulmaktadır ki, hiç de az bir rakam değildir.
Gerek Şerif ve gerekse Ziya Bey, hâdisenin mesuliyetini kış şartları ve ordunun noksanlıkları yanında, Enver ve Hakkı Paşaların yanlış kararlarına bağlar. Halbuki harekât, Alman karargâhının aslî talebiydi. O saatten sonra Enver’in buna hayır deme şansı yoktu. Madem ki maksat, Rus ordularının bir kısmını Kafkas cephesine çekip Doğu Avrupa cephesini rahatlatmaktı. Şu halde harekât pekâlâ muvaffak! olmuş demekti. Zâyiat, kimin umurundaydı! Havanın hâli ve ordunun perişan vaziyeti zaten kumandanlarca malumdu.
Burada Enver’e ait olan fikir, askeri 2000 rakımlı Allahuekber Dağları’ndan aşırıp Sarıkamış’ı arkadan vurmaktı. Çılgınca bir risk almış ve hezimete uğramıştı. Olup bitenler, taklit edegeldiği Napoléon’un ordusunu soğuk ve açlıktan mahveden Rusya seferine benzer. Ancak bu felâket çılgın Fransız’ın sonunu getirdiği halde; Sarıkamış hezimeti O’nun basit bir taklidi olan Enver’e hiç dokunmamıştı. Suç, amansız kışa; orduyu arkadan vuran Ermenilere; Enver’i dinlemeyen Hasan İzzet Paşa’ya; veya Enver kadar hırslı, ama strateji bilmeyen Hakkı Paşa’ya; hatta ordunun erkan-ı harbiye reisi Alman General Bronsart von Schellendorf’a çıkarılmıştı. Kimse Enver’i dinlememişti; dinleseler zafer kazanılacaktı!
Halbuki General Liman von Sanders, Türk orduları enkân-ı harbiye reisi General von Seckt’e yazdığı 13 Aralık 1917 tarihli bir raporunda der ki: “90 bin askerlik üçüncü ordu, sınıra yakın Hasankale yöresindeki dağlar üzerinde pek uygun savunma yerlerinde ve kendinden üstün olmayan Rus kuvvetleri karşısında idi. Ordu başarılı savaşlarla dağlardan geçebilse bile, kuşatma topları olmadığından, Kars kalesini hiçbir zaman alamazdı. Hal böyle iken, önlenmek için yapılan bütün tavsiyelere rağmen, Sarıkamış-Kars üzerine saldırıya geçilmek kararı verilmiştir. Sol hatta karlı dağların keçi yolları üzerinde yetersiz yiyecek hazırlığı ile harekete geçen iki kolordunun sonu ikisinin de ayrı ayrı yenilmesi olmuştur.” (Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s.100)
Bizim subaylarımız
Sarıkamış’ta alay kumandanı olup, 6 senesini esarette geçiren Ziya Yergök, hatıralarında bu felaketin sebeplerini -kıştan sonra- şöyle sıralar:
1-Şöhret peşinde koşan Enver ve Hakkı Paşa’nın tecrübesizliği ve çılgınca hareketleri; birlikler arasında koordinasyonu temin edememeleri. Kumandayı ele aldıktan sonra, birlikleri birbirine bağlayacak, hareket birliğini temin edecek emirleri pek seyrek vermişti. Ordu kumandanlığını fırka kumandanlığına çevirmiş; kolordu ve fırka kumandanlarını ıskartaya çıkarmıştı. Tüm birliklere emir verip, maiyetindekileri kontrol veya irtibat subayı olarak vazifelendireceği yerde, alayları ayrı ayrı emirlerle bizzat sevk ve idare etmişti. Bir alay bozulduktan sonra, aynı vazifeyi öbür alaya vermiş; böylece başka alayların da tepelenmesine sebep olmuştu. Kışı, ordunun hâlini düşünmeksizin, düşmanın gücünü hiçe sayarak hemen Sarıkamış’ı alabileceği kanaatine kapılmış; işin kolay olmadığını, planlarının suya düştüğünü görünce hırçınlaşmış; ne yapacağını şaşırmıştır. Hakkı Paşa ise, şöhret peşinde koştuğu için emir ve maksat dışında hareket edip, 10.kolorduyu dağlarda mahvetmiş; Sarıkamış’a da zamanında yetişememiştir. İşin garibi, fâciadan dolayı Enver, Hakkı’yı; Hakkı da yakında neşredilen günlüklerinde Enver’i suçlamıştır.
2-Teğmeninden kolordu kumandanına kadar subaylarda vazife aşkının bulunmaması; namus, şeref ve izzetinefis hislerinin noksanlığı; subayların “dostlar şehid, biz gazi” diyerek mümkün mertebe kaçamak yolları aramaları.
3-Mevzilerin topla dövülmeden tüfek ve süngü ile alınmaya kalkışılması.
4-Erlerdeki maneviyat bozukluğu. Ordunun kumandanlarına itimadı kalmamıştı. Askerin açlığı, hastalığı ve donarak ölmesiyle kumandanlar alâkadar olmuyordu.
5-Sarıkamış mıntıkasının ormanlık oluşu sebebiyle harekâtın görünmesinin engellenmesi.
Ziya Bey sonra der ki: “Böylece kış sayılmazsa, mesuliyet umumileşmekte; ama en büyüğü Enver Paşa’ya ait olmaktadır. Nitekim dedelerimizden, babalarımızdan duyduğumuz “Rusların subayları iyi, erleri fenadır; bizim erlerimiz iyi, subaylarımız kötüdür” sözünün hakikati ortaya çıktı.” “Oltu’dan girdik Sarıkamış’a/Askeri kırdıran Enver Paşa” türküsünün de ifade ettiği gibi halk vicdanı, Enver’i mesul tutmuştur.
Jön Türkler iktidara gelince, tecrübeli subayları Sultan Hamid’e bağlı oldukları için ordudan atmış; yerlerine genç ve tecrübesiz; ama o nisbette hırslı ve gözünü şöhret bürümüş arkadaşlarını getirmişlerdi. Nitekim “Harbi erler kazanır; subaylar kaybeder..
..
|
| Bugün 223 ziyaretçi (488 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
