TASAVVUFUN TANIMI

Tasavvuf, Allah tarafından sevilme ve Allah’ı sevmeyi öğrenmektir.

Tasavvuf, sehâvet (cömertlik), zerâfet (zariflik) ve nezâfet (temizlik)tir.

Tasavvuf, halktan incinmemek ve mahlukâtı incitmemektir.

Tasavvuf, zıtları (zahir/batın ; kesret/vahdet; celal/cemal ; celvet/halvet ) birleştirmektir

Cüneyd Bağdadi: ” Hakkın seni sende ifna edip kendisiyle ihya etmesi olan tasavvuf, Allah’ın ahlâkı ile ahlâklanmaktır.

Ebu Bekir Şibli : Tasavvuf karşılıklı dostluk ve sevgidir. Allah ile beraber olmaktır. Duyu organlarına hâkim olmak, nefsi zaptetmek ve ruhun üfleyişlerine kulak vermektir.

Amr b. Osman Mekki : Tasavvuf ibnul-vakt olmaktır ; vakti değerlendirmek ve vaktin değerini bilmek,kulun her bir vakitte, o vakit içinde yapılması en gerekli olan amel ile meşgul olmasıdır.

Sunullah Gaybi : Tasavvuf nefy-i vücûd ile ahlâk-ı hamide ve evsâf-ı cemile sahibi olmaktır.

Mevlana Celaleddin Rumi : “Tasavvuf nedir?” diye sordular: “Gam ve elem zamanında ferah bulmaktır.”

Ünlü Osmanlı mürşidlerinden Şeyh İbrahim Efendi *(k.s.)’nin “Tasavvuf nedir?” sorusuna cevap verdiği şiiri tasavvufun en güzel tanımlarını içermektedir:

Bidayette tasavvuf sûfî bi-cân olmaya derler
Nihayette gönül tahtında sultân olmaya derler

Tarikatte ibarettir tasavvuf mahv-ı suretten
Hakikatte saray-ı sırda mihmân olmaya derler

Bu ab u kil libasından tasavvuf âri olmaktır
Tasavvuf cismi safi nur-ı Yezdân olmaya derler

Tasavvuf lem’ayı envar-ı mutlaktan uyarmaktır
Tasavvuf ateş-i aşk ile suzân olmaya derler

Tasavvuf şerait name-i hestiyi dürmektir
Tasavvuf ehl-i imân olmaya derler

Tasavvuf ârif olmaktır hakimen adetullaha
Tasavvuf cümle ehl-i derde dermân olmaya derler

Tasavvuf ten tılsımın ism miftahıyla açmaktır
Tasavvuf bu imaret külli virân olmaya derler

Tasavvuf sûfî kali tebdil eylemektir bil
Tasavvuf her söz ki söyler âb-ı hayat olmaya derler

Tasavvuf ilm-i tabirât-ü tevilâtı bilmektir
Tasavvuf can evinde sırrı sübhân olmaya derler

Tasavvuf hayret-i kübrâda mest ü vâlih olmaktır
Tasavvuf Hakkın esrarında hayrân olmaya derler

Tasavvuf kalb evinden mâsivallahı gidermektir
Tasavvuf kalbi mümin arş-ı Rahmân olmaya derler

Tasavvuf her nefeste şarka vü Garba erişmektir
Tasavvuf bu kamu halka nigehbân omaya derler

Tasavvuf cümle zerrat-ı cihanda Hakk’ı görmektir
Tasavvuf gün gibi kevne nümâyân olmaya derler

Tasavvuf anlamaktır yetmiş iki milletin dilin
Tasavvuf alem-i akla Süleymân olmaya derler

Tasavvuf uryet-i vüska yükün can ile çekmektir
Tasavvuf mazhar-ı ayât-ı gufrân olmaya derler

Tasavvuf ism-i azâmla tasarruftur bütün kevne
Tasavvuf câmi-i ahkâmı Kurân olmaya derler

Tasavvuf her nazarda Zât-ı Hakk’a nâzır olmaktır
Tasavvuf sûfî yâ her müşkil âsân olmaya derler

Tasavvuf ilm-i Hakk’a sinesini mahzen etmektir
Tasavvuf sûfî bir katreyken ummân olmaya derler

Tasavvuf küllü yakmaktır vücudun nâr-ı “Lâ” ile
Tasavvuf nur-ı “illa” ile insân olmaya derler

Tasavvuf on sekiz bin aleme dopdolu olmaktır
Tasavvuf nüh felek emrine fermân olmaya derler

Tasavvuf “kul kefâ billah” ile davetdürür halkı
Tasavvuf “irci’i” lafzıyla mestân olmaya derler

Tasavvuf günde bin kere ölüp yine dirilmektir
Tasavvuf cümle alem cismine cân olmaya derler

Tasavvuf Zât-ı insan Zât-ı Hakk’da fâni olmaktır
Tasavvuf “kurb-u ev ednâ”da pinhân olmaya derler

Tasavvuf cânı canâne verip azâde olmaktır
Tasavvuf cânan-ı cân, cân-ı canân olmaya derler

Tasavvuf bende olmaktır hakikat Hak ey İbrahim
Tasavvuf şer-i Ahmed dilde burhân olmaya derler

KAYNAK: Prof. Dr. Dr. Mustafa Kara “ Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi”

.

FENÂ-fillah

Prof. Dr. Mustafa KARA

Kulun kendi fiil ve davranışlarını görmekten fâni olup gerçek kul olma noktasına ulaşması anlamında bir tasavvuf terimi.

Sözlükte “geçici olmak, yok olmak, ölmek” gibi mânalara gelen Arapça fenâ kelimesi, genellikle “var olmak, sürekli olmak” anlamındaki bekā kelimesiyle birlikte kullanılagelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu iki terimin türevleri geçmektedir (bk. en-Nahl 16/96; er-Rahmân 55/ 26-27).

Tasavvufî hayata giren mürid bir mürşidin gözetim ve denetimi altında, kabiliyetine göre değişen bir süre içinde çeşitli riyâzet ve mücâhedelerle nefsini terbiye eder. Bu terbiye ve tezkiye sonucunda ulaşılan noktaya “fenâ-bekā” adı verilmiştir. Tasavvufî hayatın son merhalesine başka isimler veren sûfîler varsa da fenâ-bekāyı bu yolculuğun son durağı olarak görenler çoğunluktadır. Bu terimleri “sekr-sahv”, “cem‘-tefrika” ve “gaybet-huzûr” terimleriyle aynı anlamda kullanan sûfîler de vardır (Kelâbâzî, s. 187). Fenâ-bekānın bir hal mi yoksa bir makam mı olduğu konusu sûfîler arasında tartışılmıştır.

“Müridin kötü huy ve vasıflarını yok edip onların yerine iyi hasletler kazanması” anlamında kullanılan fenâ terimi özellikle ilk dönemlerde cehaletin yerine ilmin, gafletin yerine zikrin, zulmün yerine adaletin, nankörlüğün yerine şükrün, mâsiyet ve günahın yerine taat ve ibadetin geçmesi şeklinde anlaşılmıştır. Sûfîlerin yaşadıkları tasavvufî hallerle ilgili görüş ve tesbitleri zenginleştikçe fenâ ve bekā kavramları da değişik ve zengin boyutlar kazanmıştır.

Tasavvufî kaynakların ortaklaşa verdikleri bilgilerden, fenâ-bekā kelimelerini kullanarak bunları tarif eden ilk sûfînin Ebû Saîd el-Harrâz (ö. 277/890 [?]) olduğu anlaşılmaktadır. Ona göre fenâ kulun kulluğunu görmekten fâni olması, bekā ise ilâhî tecellileri temaşa etmekle bâki olmasıdır. Kulluğu görmek demek yapılan ibadetleri kendine nisbet etmek, onlara güvenmek demektir. Sûfîler, bu tavrın kişinin ruhî gelişmesini engelleyen bir durum olduğunu söyler. Kul kendi fiil ve davranışlarını görmediği zaman gerçek kul olma noktasına ulaşmış demektir. Kelâbâzî’nin ifadesine göre Ebû Saîd fenâ halini üçlü bir derecelendirmeye tâbi tutmuştur. Mürid önce dünya ve âhiretle ilgili bütün haz ve duygularını kaybeder. Sonra Allah’ın kudretinin tecelli etmesi sebebiyle O’na duyduğu saygıdan dolayı Allah’la ilgili hazzını da yitirir. Son tecelli ile bu hazzını yitirdiğini dahi bilemeyecek bir noktaya ulaşır. Allah’ın hakikatinin bütün benlik ve şuurunu istilâ ettiği bu durumda (et-Ta’arruf, s. 153; Serrâc, s. 285-286) dışarıdan gelen herhangi bir uyarıcıyı idrak edemediği ve kendi varlığının da farkında olmadığı için “fenâü’l-fenâ” halini yaşar. Çünkü fenâ halini yaşadığının farkında olmak demek mutlak hakikatten (Allah) başka bir şeyi idrak etmek demektir. Fenânın son noktasında bu idrakten de yoksun kalan sûfîlerin söylediği bazı sözler şeriata aykırı olabilmektedir ki bunlara “şathiye” denir.

Tasavvufu “Allah’ın seni sende öldürmesi, kendisinde diriltmesi” şeklinde tarif eden Cüneyd-i Bağdâdî, fenâ halini yaşayan sûfînin ruh hallerini Harrâz’a benzer bir şekilde üç kademede incelemiştir. Son merhalede bulunan dervişin saflık, sükûnet ve teslimiyetiyle elest bezmi arasında kurduğu benzerliği daha sonra Kelâbâzî tekrar edecektir. Bu mutasavvıflara göre Allah’ın, fenâ halini yaşayan sûfîyi günah işlemekten koruduğuna Buhârî’de yer alan (“Riķāķ”, 38) “Ben onun gözü, kulağı… olurum” meâlindeki kudsî hadis işaret etmektedir. Sûfîler bu konunun gereği gibi anlaşılabilmesi için tasavvufî terimlerin iyi bilinmesi gerektiğine de işaret etmişlerdir. Fenânın yaygın olan bir tarifi de Ebû Ya’kûb en-Nehrecûrî’ye aittir. Ona göre fena, “Allah’a nisbetle kulun kendi varlık ve fiillerini görme duyusunun yok olması”, bekā ise “kulun dinî hükümlerde Allah’ın iradesini gözetmesi”dir (Serrâc, s. 284), Nehrecûrî sıhhatli bir kulluğun fenâ ve bekā ile olabileceğini, bunu gerçekleştiremeyen sûfînin kuru bir iddiacı olmaktan öteye geçemeyeceğini söyler.

Nehrecûrî’nin tarifini benimseyen Muhyiddin İbnü’l-Arabî Kitâbü’l-Fenâ’ adlı eserinde, bir hadiste “Allah’a O’nu görüyormuş gibi ibadet etme” şeklinde tarif edilen “ihsan” kavramını fenâ ile aynı anlamda kabul etmiştir. el-Fütûĥâtü’l-Mekkiyye’de ise fenâyı yedili bir tasnife tâbi tutarak bunları günahın, fiillerin, sıfatların, zâtın, âlemin, Allah’tan başka her şeyin, nihayet Allah’ın bütün sıfatlarının ve bunlar arasındaki münasebetlerin yok olması tarzında sıralamıştır. Seyyid Şerîf el-Cürcânî fenâyı “kötü huyların yok olması”, bekāyı da “iyi vasıfların kazanılması” olarak ahlâkî anlamda tarif ettikten sonra fenâyı ikiye ayırmıştır. Bunlardan birincisi tarifte belirtilen ahlâkî mânadaki fenâ olup mücâhede ve riyâzet yoluyla elde edilebilir. Dünya ile ilgili algıların yok olmasından ibaret olan ikincisi ise müşâhede ve istiğrak ile gerçekleşir.

Sûfîler istiğrak ve müşâhede halinde olan kişinin kendini kaybetmesine ve dünyaya dair idraklerinin yok olabileceğine delil olarak Hz. Mûsâ ve Yûsuf’la ilgili bazı âyetleri örnek göstermişlerdir. Hz. Mûsâ dağda Allah’ın tecellisini gördüğü zaman kendinden geçmiş (el-A’râf 7/143), Hz. Yûsuf’u gören kadınlar ise meyve yerine ellerini kestikleri halde bunun farkında olamamışlardır (Yûsuf 12/31). Kuşeyrî, iki insan arasında böyle bir hal cereyan ettiğine göre kul ile Allah arasında daha mükemmel hallerin vuku bulabileceğine şaşmamak gerektiğine dikkat çekmiştir. Bu noktada sûfîlerce ateş-demir benzetmesi de kullanılmıştır. Ateş siyah ve soğuk demiri nasıl kırmızı ve kızgın hale getirirse Allah aşkı da insanın bazı özelliklerini değiştirir. Konuya başka tasavvuf terimlerinin yardımıyla açıklık getirmeye çalışan sûfîler de vardır. Meselâ Ebü’l-Hasan Harakānî’ye göre mürid kendisini Allah ile beraber hissederse buna vefâ, Allah’ı kendisiyle birlikte bilirse buna da fenâ denir. Sûfînin kendisinde Allah’a muhalefetten eser görülmemesini “fenâ ani’l-muhâlefe”, Allah’a tazim hali ile bâki olmasını “fenâ fi’l-muvâfaka” şeklinde ifade eden mutasavvıflar da vardır (Kelâbâzî, s. 152).

Vahdet-i vücûd anlayışının yaygınlaşmasıyla birlikte fenâ kavramı yeni terimlerle genişlemiştir. “Fenâ fi’l-kusûd” (maksat ve iradenin Allah’ın iradesinde yok olması), “fenâ fi’ş-şühûd” (kâinatta Allah’tan başka bir varlığın müşâhede edilmemesi), “fenâ fi’l-vücûd” (Allah’ın dışında hiçbir varlığın tanınmaması) şeklindeki üçlü tasnif bunların en meşhurudur.

Fenâyı “ferdaniyyette fenâ, vahdâniyyette fenâ” olarak ikiye ayıran Necmeddîn-i Kübrâ irfanın muhabbeti, muhabbetin de fenâyı doğurduğu kanaatindedir. Ona göre Hallâc’ın “enelhak” dediği noktada helâk ile fenâ aynı anlamdadır (Tasauvufî Hayat, s. 119).

Necmeddîn-i Kübrâ’nın Uśûl-i ‘Aşere adlı eserini şerheden İsmâil Hakkı Bursevî ölümü kırmızı, beyaz, yeşil ve siyah diye dörde ayırmış, birinciyi nefsin arzularını yerine getirmemek, ikinciyi aç kalarak mideyi öldürmek, üçüncüyü yamalı hırka giymek, dördüncüyü de halkın eza ve cefasına tahammül etmek şeklinde açıkladıktan sonra bu son halin fenâ fillâh olduğunu, çünkü bütün fiillerin sevgilinin fiilinde yok olduğunu söylemiştir.

Tarikatların kurulup gelişmesinden sonra fenâ kavramı insan-Allah ilişkisinin dışına taşarak yeni boyutlar kazanmıştır. Bunların en meşhurları fenâ fi’ş-şeyh, fenâ fi’l-pîr, fenâ fi’r-resûl, fenâ fıllâhtır. Bir şeyhe intisap eden mürid onun öğütlerine kayıtsız şartsız bağlı kalmak ve onu sevmekle ilk merhaleyi tamamlayınca mürşidi ona tarikatın kurucu pîrini tanıtır, anlatır ve sevdirir. Pîrin mânevî tesirine terkedilen mürid düşüncesini onun tavsiye, fikir ve görüşleri üzerinde yoğunlaştırır. Üçüncü merhalede müridin Hz. Peygamber’in sevgisinde fâni olması söz konusudur. Fenâ fi’r-resûl fenâ fillâh makamının eşiğidir. Çünkü Hz. Peygamber’i sevmek Allah’ı sevmenin ön şartıdır (Âl-i İmrân 3/31).Fenâ fillâh kişide sevinç ve mutlulukla birlikte güven duygusu meydana getirir; mürid bu halin manevî sarhoşluğuyla huzura kavuşur.

Fenâ halini yaşayan sûfîler, başka insanlara tasavvufî hayatla ilgili olarak rehberlik yapabilmeleri açısından da ikiye ayrılmışlardır. Birinci zümre sürekli cezbe halinde bulunduğu için mürşid olamaz; ikinci zümre normal haldedir ve rehberlik yapma yetkisine sahiptir. Fenâ halinin sürekli olmadığını savunan sûfîlere göre ise kişi bekā haline geçmeden irşadla görevlendirilemez.

Fenâ-bekā tasavvuf tarihinin en çok tartışılan terimlerindendir. “Allah’ta fâni olma” ifadesinin zaman zaman dini esasları zorlayacak ve ahlâk kurallarının ihlâline yol açacak şekilde yorumlanması zahir ulemâsı yanında mutedil sûfîleri de rahatsız etmiş ve onları meselenin bu yönü üzerinde önemle durmaya sevketmiştir. Sûfîler fenâ-bekānın bazı özellikleri hususunda farklı kanaatlere sahip oldukları gibi konunun dinî sınırları meselesi üzerine de eğilmişlerdir.

Sufîler arasında farklı biçimde değerlendirilen hususlardan biri de fenâ halinin sürekli olup olmadığı meselesidir. Kelâbâzî, isim vermeden bazı sûfîlerin fenâ halinin sürekli olmaması gerektiği kanaatinde olduklarını söylemiş ve Ebü’l-Abbas b. Atâ’nın bu konuyla ilgili Kitâbü ‘Avdeti’ś-śıfât ve bed’ihâ adıyla bir eser kaleme aldığını ifade etmiştir. Bu kanaati paylaşan sûfîlere göre fenâ halinin sürekli olması durumunda sûfî ibadetlerini yapamayacak, dünya ve âhiret işleri aksayacaktır. Şu halde asıl ve sürekli olan, bu halin sona ermesiyle başlayan bekā halidir. Cüneyd-i Bağdâdî, Ebû Saîd el-Harrâz, Nûrî gibi bir grup sûfî ise bu görüşe katılmamıştır. Bunlara göre fâni fenâdan önceki vasıflarına iade edilemez. Çünkü bu hali yaşayan insanı Allah korur. Sûfîler fenânın çalışarak elde edilen bir hal mi (kesbî), yoksa Allah’ın bir lutfu mu (vehbî) olduğu konusunu da tartışmışlardır. Bu halin vehbî olduğunu savunanlar fenânın sürekli olması gerektiğini söyleyen sûfîlerdir. Çünkü Allah kullarını aldatmaz, onlara lutfettiği bir şeyi geri almaz. Kelâbâzî bu konuyu da karşı delillerle birlikte tartışmış ve fenânın kesbî olmasının mümkün olmadığı kanaatine varmıştır. Serrâc ise Bağdatlı bazı sûfîlerin fenâ-bekā konusunda yanlış görüşlere sahip olduklarını, kulun kendi sıfatlarından çıkıp Hakk’ın sıfatlarına girmesini iradesinden çıkıp Hakk’ın iradesine tâbi olması şeklinde anlamak gerektiğini, aksi halde Hulûliyye mensupları ve hıristiyanlar gibi yanlışa düşüleceğini belirtmiştir. Hakk’ın vasıflarını Hak zannetmenin küfür olacağını söyleyen Serrâc’a göre kalbe giren Allah değil O’na olan iman, tevhid ve hürmet duygusudur. Fenâ, ittihad (Allah ile birleşme) değil Allah’ın mutlak irade ve kudretinin tam olarak tanınmasından ibarettir.

Hücvîrî, Allah’ta fâni olma konusunu hem sûfîler hem de zâhir ulemâsı açısından ele almıştır. Ona göre Müşebbihe, Mücessime, Haşviyye gibi akımların Allah hakkındaki görüşleri Nestûrîler ve Nasrânîler’in görüşüne benzemektedir ve yanlıştır. Bunlar muhdesle kadîmi, yani insanla Allah’ı birbirine karıştırmışlardır. Küllî fenâyı benimseyen cahil mutasavvıflarla Hindistan’da bizzat konuyu tartıştığını ifade eden Hücvîrî, onların fenâ ile bekāyı anlayamadıklarını ve yanlışta ısrar ettiklerini söyler. Bu müellife göre fenâ ile ilgili çok değişik ifadeler kullanılsa bile hepsinin ulaştığı nokta şudur: Kulun fâni olması demek Hakk’ın celâl ve azametini temaşa etmesi, O’nun celâlinde dünya ve âhireti unutması, bu hali yaşadığının bile farkına varmaması demektir. Bu durumda sûfînin dili Hak ile konuşur, bedeni huşû halinde bulunur, ruhu saf ve duru hale gelir (Keşfü’l-mahcûb, s. 365-368).

Sûfîlerin dikkat çektiği bu noktalar, başta Takıyyüddin İbn Teymiyye olmak üzere zâhir âlimleri tarafından da tenkit edilmiştir (Mecmû’u fetâvâ, VIII, 348). Konu tartışılırken bütünüyle yok oluşu ifade eden Budizm’deki Nirvana ile fenâ arasındaki benzerlikler üzerinde de durulmuştur. H. Ritter bu iki terim arasında bir benzerliğin olmadığını söylerken (M, IV, 547) Nichoison Nirvana’nın menfi bir tavrı ifade ettiği (bk. BUDİZM), fenânın ise sürekli olarak bekā ile birlikte ele alındığı gerçeğine işaret etmiştir (İslâm Sûfîleri, s. 14, 15, 126, 127).

BİBLİYOGRAFYA:

et-T’arîfât, “fena” md.; Buhârî, “Riķāķ”, 38; Serrâc, el-Lümaǿ, s. 284-286, 543, 552; Kelâbâzî, et-Ta’arruf (Nevâvîl, s. 152-154, 187; Sülemî, ŧabaķāt, s. 228; Kuşeyrî, er-Risâle, I, 213; Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (Uludağ), s. 365-368, 370; Attâr, Tezkiretü’l-evliyâ (trcc Süleyman Uludağ), İstanbul 1991, s. 706; Necmeddîn-i Kübrâ, Tasavvufî Hayat (trc. Mustafa Kara), İstanbul 1980, s. 41, 43-44, 119; İbnü’l-Arabî, el-Fütûĥât, Kahire 1293, II, 675; İbn Haldûn, Tasavvufun Mahiyeti (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1977, s. 140, 336; Câmî, Nefeĥât, s. 125, 126; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, VIII, 348; F. Jabre, La Notion de certitude selon Ghazali, Paris 1958, s. 157, 175; İzmirli, Yeni İlmi Kelâm, s. 152; L. Massignon, Lexique, Paris 1968, s. 93, 116; H. Corbin, Creative Imagination in the Śūfism of Ibn ‘Arabī, Princeton 1969, s. 202, 211, 227; P. Nwyia, Exégés coranique et langage mystique, Beyrut 1970, s. 179, 180; L. Gardet, L’Islam, Paris 1970, s. 103-104, 241; Süleyman Ateş, Cüneyd-i Bağdâdî, Hayatı Eserleri ve Mektupları, İstanbul 1970, s. 136; Ebü’l-Alâ Afîfî, Muhyiddîn İbnû’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi (trc. Mehmet Dağ), Ankara 1975, s. 124 vd.; R. Nicholson, İslâm Sûfileri (trc. Ethem Ruhi Fığlalı v. dğr.), İstanbul 1978, s. 14, 15, 126, 127; Hifnî, Muśŧalaĥât, s. 207; T. Izutsu, Unicité de ’extance et création perpetuelle en mystique Islamique, Paris 1980, s, 19; S. de Laugier de Beaurecueil O. P., Khwādja Abdullāh Anśārī, Beyrut, ts., s. 194; M. K. Gaafar, “The Sūfī Doctrine of fana”, Câmi’atü’l-ĥavliyyâtu Külliyyetü Dâri’l-‘Ulûm, Kahire 1968-69, s. 13-28; Mustafa Kara, “Tasavvufta Fena-Beka Nazariyesi”, Hareket, sy. 14, İstanbul 1980, s. 3; H. Ritter, “Fenâ”, İA, IV, 546-547; F. Rahman, “Baķā waFanā”, El2 (Fr.), I, 980; G. Böwering, “Baqā wa Fanā’”, Elr., III, 722.

KAYNAK: TDVİA, Yıl: 1995, cilt: 12, sayfa: 333-335.

Tasavvufî Haller

“Kendisine kerâmet hâsıl olan velî, bu kerâmetin yalnız Allah’ın dileği ve kudreti ile yaratıldığını, kendi dileğinin ve kudretinin hiç bir tesiri olmadığını bilmektedir.”
Abdülganî Nablusî

TASAVVUF ÂLEMİNİN HALLERİ

Seyyid Abdülhakîm Arvâsî buyuruyor ki: “Vâridât-ı ilâhiyyenin hepsi, âdet-i ilâhiyye içinde hâsıl olmaktadır. Yâni, Allah, her şeyi bir sebeb altında yaratmaktadır. Bu sebeplere, iş yapabilecek tesir, kuvvet vermiştir. Bu kuvvetlere, tabiat kuvvetleri, fizik, kimyâ ve biyoloji yasaları diyoruz. Bir iş yapmamız ve bir şeyi elde etmemiz için, bu işin sebeplerine yapışmamız lâzımdır. Meselâ, buğday hâsıl olması için, tarlayı sürmek, ekmek, ekini biçmek lâzımdır. İnsanların bütün hareketleri, işleri, Allah’ın bu âdeti içinde meydana gelmektedir.

Allah sevdiği insanlara, iyilik, ikrâm olmak için ve azılı düşmanlarını aldatmak için, bunlara, âdetini bozarak, sebepsiz şeyler yaratıyor. Meselâ: Peygamberlerden âdet-i ilâhiyye dışında ve kudret-i ilâhiyye içinde meydâna gelen şeylere “mûcize” denir. Peygamberlerin ümmetlerinin evliyâsında âdet dışı meydana gelen şeylere “kerâmet” denir. İbn-i Âbidîn mürtedleri anlatırken diyor ki: “Mu’tezile ve Vehhâbîler, kerâmete inanmadılar. İmâmü’l-Haremeyn ve İmâm-ı Ömer Nesefî ve birçok âlimler (rahmetullahi teâlâ aleyhim ecmaîn), kerâmetin câiz olduğunu isbât etmişlerdir.” Evliyânın kerâmet göstermeleri lâzım değildir. Ümmet arasında, velî olmayanlardan meydana gelen âdet dışı şeylere “firâset” denir. Fâsıklardan, günâhı çok olanlardan zuhûr ederse”İstidrâc” denir ki, derece derece, kıymetini indirmek demektir. Kafirlerden zuhûr edenlere ise “sihr” yâni “büyü” denir.

MÛCİZE : Allah’ın, peygamberlerine, peygamberliklerini isbât etmeleri için ihsân ettiği ve onların isteği ile yarattığı hârikulâde yâni âdet dışı, olağanüstü hâllere ise mûcize denilir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bir şeyin mûcize sayılabilmesi için şu şartların gerekli olduğunu beyân buyurmuştur: Allah, o şeyi mutâd, alışılmış sebepler dışında yaratmış olmalıdır. Harikulâde, olağanüstü olmalıdır. Nebi olduğunu söyleyen kimsenin istediği zaman hâsıl olmalıdır. Peygamberlerin isteklerine uygun olmalıdır. İsteyip de hâsıl olan mûcize kendisini yalanlamamalıdır. Mûcize, Nebi olduğunu söylemeden önce hâsıl olmamalıdır. Bir peygamberin ümmetinden meydana gelen hârikulâde hâller, (aslında) o peygamberin mûcizesidir.

Ahmed Fârûkî Serhendî’nin ifâde ettiğine göre: Allah, her peygambere kendi zamanlarında önemli kabûl edilen hususlarla ilgili mûcize ihsân etmiştir. Mûsâ aleyhisselâm zamânında sihirbazlık yaygındı. Allah Mûsâ aleyhisselâma asâ mûcizesini ihsân etti. Mûsâ aleyhisselâmın asâsı, büyük yılan olup sihirbazların sihir âletlerini yuttu. Böylece sihirbazlar, bunun insan gücünün üstünde olduğunu anlayarak hemen îmân ettiler. Îsâ aleyhisselâmın zamânında tıb ileri gitmişti. Tabîbler başarılarıyla öğünürlerdi. Allah, Îsâ aleyhisselâma ölüleri diriltme, anadan kör doğanların gözlerinin açılması gibi mûcizeleri ihsân etti. Tabîbler âciz kaldılar. Sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm zamânında ise; Arabistan Yarımadasında şâirlik ve belâgat sanatı en yüksek dereceye ulaşmıştı. Şâirler yazıp okudukları şiirlerle birbirlerine öğünürlerdi. Bu şekilde öğünmek sadece şâirde değil, mensûb olduğu kabîle için de bir öğünme vesîlesi idi. Allah, Rasûlullah efendimize en büyük mûcize olarak Kur’ân-ı kerîmi gönderdi. Kur’ân-ı kerîmin îcâzı, eşsizliği karşısında şâirler âciz kaldılar. Bir kısmı Allah kelâmı olduğunu inkâr edip, kâfir olarak öldüler. Bir kısmı ise, Allah kelâmı olduğunu anlayarak müslüman oldular.

Büyük âlim Abdülganî Nablüsî’nin de belirttiği gibi, Allah’ın âdetinin ve kânunlarının dışında yarattığı mûcizelerin meydana gelmesi için, peygamberlerin aleyhimüsselâm diri olması şart değildir. Öldükten sonra da, Allah onlara mûcize ihsân eder. Harputlu İshâk Efendinin dediği gibi, Resûlullah’ın, sallallahü aleyhi ve sellem mûcizeleri binden fazla olup, bâzıları şunlardır: Mîrâc mûcizesi, Şakk-ı kamer mûcizesi (ayın ikiye bölünmesi), mübârek parmaklarından su fışkırma mûcizesi, Kâbe-i muazzama içindeki putların, mübârek parmağının işâreti ile yüz üstü düşmesi mûcizesi, ölülerin diriltilmesi mûcizesi, yaralılara ve hastalara şifâ verme mûcizesi.

İRHAS : Nebi olacak bir zâttan, nebi olduğu bildirilmeden önce meydana gelen ve peygamberliğine müjde olan âdet dışı yâni hârikulâde (olağanüstü) hâllere, işlere irhâs denir. Îsâ aleyhisselâmın beşikte konuşması, kuru ağaçtan tâze hurma isteyince, eline hurma gelmesi, Muhammed aleyhisselâmın, çocuk iken, göğsünün yarılması, ağaçların, taşların kendisine selâm vermeleri gibi hâlleri hep irhâstı (çoğulu irhâsâttır).

KERÂMET : Hangi peygamberin ümmetinden olursa olsun, velîlerden âdet dışı yâni fizik, kimyâ ve fizyoloji kânunları dışında meydana gelen şeyler, hâdiseler, üstünlükler kerâmet diye isimlendirilir. Allâme Ahmed Hamevî’nin dediği gibi, Allah, sevdiği kullarına kerâmetler ihsân eder. Velîler, kerâmetlerini saklarlar. Kimsenin duymasını istemezler.

İmâm-ı Rabbânî; “Kerâmet haktır. Şirkten yâni Allah’a ortak koşmaktan, kaçıp kurtulmak, mârifete kavuşmak, kendini yok bilmek kerâmettir.” demektedir.

Abdülganî Nablüsî ise; “Kendisine kerâmet hâsıl olan velî, bu kerâmetin yalnız Allah’ın dileği ve kudreti ile yaratıldığını, kendi dileğinin ve kudretinin hiç bir tesiri olmadığını bilmektedir.” demiştir.

KEŞF : Lügatte açmak, gizli bir şeyi bulmak, ortaya çıkarmak, kapalı şeyin yüzünden örtüyü kaldırmak mânâlarına gelen keşf kelimesi, evliyânın, his ve akılla anlaşılmayan şeyleri, kalplerine gelen ilhâm yoluyla bilmeleri demektir. Abdülganî Nablüsî, evliyâya hâsıl olan keşiflerin ve herkesin gördüğü rüyâların, bir şeyin misâlinin, benzerinin hayâl aynasında görünmesi olduğunu, uykuda iken olursa, rüyâ dendiğini, uyanık iken olunca keşf olarak isimlendirildiğini ifâde etmiş, hayâl aynası ne kadar çok saf, temiz ise, keşf ve rüyânın o kadar doğru ve güvenilir olacağını belirtmiştir.

İmâm-ı Rabbânî, evliyânın keşfinde hatâ etmesi, yanılmasının, müctehidlerin ictihâdda yanılması gibi olduğunu, bunun kusûr sayılmayacağını, bundan dolayı evliyâya dil uzatılamayacağını, belki hatâ edene de bir sevâb verileceğini belirtmiş, bundan sonra şöyle demiştir: “Yalnız şu kadar fark vardır ki, müctehidlere (dinde söz sâhibi âlimlere) uyanlara da, onların mezheplerinde bulunanlara da, hatâlı işlere de sevâb verilir. Evliyânın yanlış keşiflerine uyanlara, sevâb verilmez. Çünkü ilhâm ve keşif, ancak sâhibi için seneddir, başkalarına sened olmaz. Müctehidin sözü ise mezhebinde bulunan herkes için seneddir.

Tasavvuf büyüklerinin kalplerine gelen ilhamlar, keşifler, ahkâm-ı şer’iyye için sened ve vesîka olamaz. Keşiflerin, ilhâmların doğru olup olmadığı, şerîate (İslâmiyete) uygun olup olmamaları ile anlaşılır. Tasavvufun, vilâyetin yüksek tabakalarında bulunan evliyâ da, ilmi olmayan, aşağı derecelerdeki müslümanlar gibi, bir müctehide tâbi olmak mecbûriyetindedir. Bayezîd-i Bistamî, Cüneyd-i Bağdâdî, Celâleddîn-i Rûmî ve Muhyiddîn ibni Arabî gibi evliyâ, herkes gibi, bir mezhebe tâbi olarak yükselmişlerdir. Ahkâm-ı İslâmiyyeye yapışmak, bir ağaç dikmek gibidir. Evliyâya hâsıl olan ilimler, mârifetler, keşifler, tecellîler, aşk-ı ilâhî ve muhabbet-i zâtiyye, bu ağacın meyveleri gibidir. Evet, ağaç dikmekten maksad, meyve elde etmektir. Fakat, meyve kazanmak için ağaç dikmek şarttır. Yâni, îmân olmazsa ve ahkâm-ı şer’iyye yapılmazsa, tasavvuf ve evliyâlık hâsıl olamaz.

FÎRASET : Sözlükte görüş, zan ve idrâkta (anlamakta), tecrübe ve delîller vâsıtasıyla dikkatle bakıp isâbet etmek mânâsına gelen firâset bir terim olarak peygamberlerin ümmetleri arasında, evliyâ olmayan kimselerden meydâna gelen âdet hârici şeyler, dıştan içi anlama, yüzünden okuma demektir. İmâm-ı Tirmizî ve İmâm-ı Taberânî’nin (r.aleyhimâ) kitaplarında geçen bir hadîs-i şerîfte; “Müminin firâsetinden korkunuz. Zîrâ o, Allah’ın nûru ile bakar.” buyrulmuştur. HâceAbdullah Ensârî’nin beyânına göre, firâset iki türlüdür. Birincisi, mârifet sâhiplerinin (Allah’ı tanıyanların) firâseti olup, talebenin kâbiliyetini keşf etmek, anlamak, Allah’ın evliyâsını tanımaktır. İkincisi, riyâzet (nefsin istediklerini yapmamak) çeken, açlıkla nefislerini parlatanların firâseti olup, mahlûklara âit gizli şeyleri bilmektir. Kıymetli olan, mârifet sâhiplerinin, Allah adamlarının firâsetine inanıp bağlanmaktır.

Şâh Şücâ Kirmânî harama bakmaktan gözünü muhâfaza edenin, kendini nefsin arzularına kapılmaktan koruyanın, sünnete uyarak zâhirini, dışını süsleyenin, helâl lokma yemeyi alışkanlık edinenin firâseti şaşmaz demiştir.

İmâm-ı Rabbânî, firâset, sâlih kimseleri temyiz ve teşhis etmek, bulup ayırmaktır demiş; Seyyid Abdülhakîm Arvâsî ise, firâsetin, îmân kuvvetinden doğduğunu kimin îmânı daha kuvvetli ise firâsetinin o nisbette keskin, şiddetli, isâbetli ve doğru olduğunu belirtmiştir.

BASÎRET : Eşyânın hakîkatini, iç yüzünü gören, anlayan kalp gözüne basîret dendiği gibi, kalp gözü ile görme, anlama ve firâset de basîret diye isimlendirilir. İmâm-ı Kuşeyrî; “Allah, müminlere bir takım basîretler ve nûrlar lutfeylemiştir (vermiştir). Onlar bu sâyede firâsette bulunurlar. Rasûlullah efendimizin; “Mümin, Allah’ın nûru ile nazar eder.” hadîs-i şerîfi bu mânâda anlaşılmalıdır” demiştir. Deylemî’nin zikrettiği bir hadîs-i şerîfte; “Gözü âmâ (görmeyen) kimse kör değildir. Asıl âmâ, basîreti kör olan kişidir.” buyrulmuştur.

Cenâb-ı Hak Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyuruyor ki: “Biz (dünyâyı isteyenlerin de, âhireti isteyenlerin de) her birine, kısmet ettiğimiz rızkı veririz. Bu Rabbinin atiyyelerindendir. Rabbinin atiyyesi, ihsânı, (dünyâda, mümin ve kâfir hiç kimseden) men edilmemiştir.” (İsrâ sûresi: 20)

KEMAL : İyilikler, fazîletler, ahlâk ve huy güzellikleri, olgunluklar demek olan kemâlât, nübüvvet kemâlâtı ve vilâyet kemâlâtı olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır: Kemâlât-ı nübüvvet: Peygamberliğe ait üstünlükler olup, çok yüksek evliyâlık makamlarından biridir. Şeyh Şihâbüddîn-i Sühreverdî demiştir ki: “Bir müslüman, Allah’ın ihsânı ile, İslâmiyetin hakîkatine kavuşur, İslâm-ı hakîkî ile şereflenirse, peygamberlere tam uymakla, o büyüklere vâris olarak kemâlât-ı nübüvvet makâmına kavuşabilir. O yüksek derecenin nîmetlerini bol bol elde edebilir.

İmâm-ı Rabbânî; “Velâyetin, velîliğin iki parçası olan tarîkat ve hakîkat, şerîatin hakîkatini ele geçirebilmek için ve kemâlât-ı nübüvvete kavuşabilmek için iki şart gibidir.” demiştir.

Evliyâlık makamlarından biri olan kemâlât-ı vilâyete gelince, bu konuda İmâm-ı Rabbânî; “Kemâlât-ı nübüvet (peygamberlik kemâlâtı), kemâlât-ı vilâyetten çok üstündür. Kemâlât-ı vilâyetteki ilerleme, kemâlât-ı nübüvvetteki ilerlemenin bir sûreti, görünüşüdür.” demektedir. Şeyh Şihâbüddîn ise; “Şerîatin sûreti, kemâlât-ı vilâyet meyvelerini meydana getiren mübârek bir ağaç olduğu gibi, nübüvvet kemâlleri de mübârek bir ağaç gibi olan şerîatin hakîkatinin meyveleridir, demiştir.

İSTİDRÂC : Fâsıkların (günahkârların), bilinmeyen bâzı şeyleri haber vermeleri, âdet üstü hârikulâde hâdiseler göstermeleridir. Allah, her şeyi bir sebeb altında yaratmaktadır. Allah, sevdiği insanlara, iyilik ve ikrâm olmak için ve azılı düşmanlarını aldatmak için, bunlara âdetini bozarak sebepsiz şeyler yaratıyor. Bunlar kâfirlerden, fâsıklardan, günâhı çok olanlardan zuhûr ederse, istidrâc denir ki, derece derece kıymetini indirmek demektir.

İmâm-ı Rabbânî, “Bir kimse, peygamberlere tâbi olmadan doğru yolda yürümek isterse, muhakkak eğri yola sapar. Eğer eline bir şeyler geçerse, istidraçtır. Sonu zarar ve ziyândır.” demektedir.

SİHİR : Tabîat kuvvetleri, fizik, kimyâ ve biyoloji kanunları dışında gizli sebepler kullanarak, garip şeyleri yapmayı sağlayan işe, müslüman olmayanlardan ortaya çıkan âdet dışı şeylere, büyüye sihir denir. El-Hadîkat-ün-Nediyye’de zikredilen bir hadîs-i şerîfte, Rasûlullah efendimiz şöyle buyurmuştur: “…Kâhinlik yapan ve kâhine giden ve sihir, büyü yapan ve yaptıran ve bunlara inanan bizden değildir. Kur’ân-ı kerîme inanmamıştır.” İhyâ’da geçen diğer bir hadîs-i şerîfte ise; “Müslüman, büyü yapmaz. (Allah saklasın) îmânı gittikten sonra, büyüsü tesir eder.” buyrulmuştur.

Abdülhakîm Arvâsî, büyünün insanları hasta yaptığını, sevgi veya muhabbetsizliğe sebeb olduğunu, yâni cesede ve rûha tesir ettiğini, kadın ve çocuklara tesirinin daha çok olduğunu belirtmiştir.

İmâm-ı Nevevî, sihir yaparken küfre sebeb olan kelime veya iş olursa küfürdür; böyle kelime veya iş bulunmazsa, büyük günâhtır demiştir.

İmâm-ı Rabbânî, sihrin tesirinin kat’î olmadığını, ilâcın tesiri gibi olup, Allah’ın, isterse yaratacağını, istemezse, hiç tesir ettirmeyeceğini ifâde etmiştir.

KEHANET : Gaybın sır ve hallerini bilirim iddiâsında bulunmaya, kâhinliğe Kehânet denir. Berîka’da zikredilen bir hadîs-i şerîfte; “Hased, nemîme (insanlar arasında söz taşımak) ve kehânet sâhipleri, benden değildir.” buyrulmuştur.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, kâhinlere, falcılara inanmamalı, bilinmeyen şeyleri onlara sormamalı, onlar gaybı bilir sanmamalıdır, deyip, gaybı ancak, Allah ve O’nun bildirdiklerinin bileceğini ifâde etmiştir.Muhammed Mâsum Fârûkî ise şöyle demiştir: “Hakîkî mümin, batıl inançlara inanmaz, sihir, uğursuzluk, fal, efsûn, Kur’ân-ı kerîmden başka şeyle yazılı muska, mâvi boncuk, kehanet ve benzeri şeylere, bunların muhakkak iş yapacaklarına, mezârlara mum dikmeye, tel ve iplik bağlamaya îtibâr etmez ve kerâmet sâhibi olduğunu söyleyen sahtekârlara inanmaz.”

MEKR :Mekr, bir kimseye, hiç beklemediği, ummadığı yerden hîle yapmak, tuzak kurmak sûretiyle zarar vermeye çalışmak, istidrâc yâni Allah’ın, bir kimseye bir müddete kadar, devamlı olarak hakkında hayırlı olmayan nîmetler verip, onun da bunu Allah’ın bir lütfu ve ihsânı, tuttuğu yolun kendisi için iyi olduğunu zannederek aldandığı, gururlandığı, gaflette bulunduğu, taşkınlık yaptığı ve günahlara daha da daldığı bir sırada, Allah’ın onu âniden azâbı ile yakalayıvermesi; Allah’ın, mekr yapanların mekrini kendilerine çevirmesi, mekrlerine karşılık onları cezâlandırması, kötülüklerini, kurdukları tuzakları bozması mânâlarına gelir.

Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyruluyor: “Allah’ın mekrinden emîn mi oldular? Hüsrâna uğrayanlardan (küfür yâni îmansızlık ve günâhlar sebebi ile, ibret almamak ve tefekkürü terk etmek sûretiyle zararda olanlardan) başkası Allah’ın mekrinden emîn olmaz.” (A’râf sûresi: 99)

Hazret-i Ali, şükrünü yerine getirmediği halde kendisine çok dünyâlık, mal, mülk v.s. verilen, bunların kendisi için Allah’ın mekri olduğunu bilmeyen kimsenin aklında bozukluk vardır demiştir.

Şeyhülislâm Ahmed ibni Kemâl Paşa ise şunları söylemiştir: “İnsanın, işine göre ömrü ve rızkı değişir, iyiler kötü, kötüler iyi olarak değiştirilebilir. Böylece Allah, birine, ölümüne yakın iyi işler yaptırıp, son nefeste îman ile gönderir. Başka birine kötü amel işletip, îmânsız gönderir. Bunun için, Rasûlullah efendimiz her zaman; “Allahümme yâ Mukallib-el-kulûb, sebbit kalbî alâ dînike.” duâsını okurdu (ki, ey büyük Allah’ım! Kalpleri iyiden kötüye kötüden iyiye çeviren, ancak sensin. Kalbimi, dîninde sâbit kıl, yâni dîninden döndürme, ayırma! demektir). Eshâb-ı kirâm (r.anhüm) bunu işitince; “Ya Resûlallah! Sen de kalbinin dönmesinden, korkuyor musun?” dediklerinde; “Allah’ın mekrinden beni kim emin eder? (bana kim garanti, güven verebilir?).” buyurdu. Çünkü, hadîs-i kudsîde; “İnsanların kalpleri, Rahmân’ın kudretindedir. Kalpleri, dilediği gibi çevirir.” buyrulmuştur. Yâni Celâl ve Cemâl sıfatları ile, kötüye ve iyiye çevirir.

Senâullah Dehlevî, bu konuda şöyle demektedir: “Allah’dan yüz çeviren birçok kimsenin, dünyâ nîmetleri içinde yaşadığı görülüp, mahrûm kalmadıkları zan olunuyorsa da, bunlara dünyâ için çalışmalarının karşılığını vermektedir. Yalnız dünyâ için çalışanlara verdiği dünyâlıklar, hakîkatte azâb ve felaket tohumlarıdır. Allah’ın mekridir. Nitekim, Mü’minûn sûresin 55 ve 56. âyetlerinde meâlen; “Kâfirler, mal ve çok evlâd gibi dünyâlıkları verdiğimiz için, kendilerine iyilik mi ediyoruz, yardım mı ediyoruz sanıyorlar? Peygamberime inanmadıkları ve dîn-i İslâmı beğenmedikleri için, onlara mükâfât mı ediyoruz, diyorlar? Hayır öyle değildir. Aldanıyorlar. Bunların nîmet olmayıp, musîbet olduğunu anlamıyorlar.” buyruldu. Kalplerini, Hak teâlâdan yüz çevirenlere verilen dünyâlıklar, hep haraplıktır, felâkettir. Şeker hastasına verilen tatlılar, helvalar gibidir.

Yine büyük âlim Senâullah Dehlevî ve Tefsîr-i Kebîr sâhibi Fahrüddîn Râzî, Allah’ın mekri ile insanların mekrleri arasında fark olduğunu belirtip, insanların mekrinde, başkasına kötülük ve zarar vermek esastır. Mekr-i ilâhî böyle değildir; Allah’ın mekri, mekr yapanların mekrini bozmak, mekrlerine karşı onları cezâlandırmak sûretiyle herkese hayır, iyilik olduğu gibi, onlara hadlerini ve mekr yapmanın fenalığını bildirmek ve bazılarının tövbelerine sebeb olmak bakımındandır. Bunda mekr yapanların bizzat kendileri için de hayır ve hikmet vardır, demişlerdir. Şunu da ifâde etmişlerdir: Allah mekr yapanların mekrine, onların beklemedikleri, ummadıkları bir şekilde mukâbele ettiği, karşılık verdiği, bozduğu, gaflet hâlinde iken onları ansızın yakaladığı için, Allah’ın bu fiiline mekr denilmiştir. Yoksa Allah’a doğrudan mekr isnâd edilmez, mâkir (mekir yapan) denilemez. İnsanların mekri ile lafız (söz) bakımından bir benzerlik vardır.

AYET : Bir de sözlükte, alâmet, işâret, mûcize, ibret mânâsında kullanılan âyet kelimesi vardır. Bu kelime, Allah’ın varlığını, birliğini ve kudretini gösteren alâmet, ibret, işâret, mûcize mânâsını da ihtivâ eder. Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyrulmaktadır: “(Hakîkati) bilmeyenler (veya bilip de bilmez gözükenler), ne olur, Allah bizimle (senin hak Rasûl olduğuna dâir) söyleşse, konuşsa, yâhut (bu hususta) bize bir âyet (mûcize) gelse dediler. Onlardan evvelkiler de, tıpkı onların söyledikleri gibi söylemişdi. Kalpleri birbirine ne kadar da benzemiş. Bu hakîkatleri iyice bilmek isteyenlere âyetlerimizi apaçık göstermişizdir.” (Bekara sûresi: 118)

Mü’mîn sûresinin 13. âyet-i kerîmesinde ise, Allah meâlen şöyle buyurmuştur:

“Size, (varlığına ve birliğine delâlet eden) âyetlerini (mûcizelerini) gösteren, size gökten rızık indiren O’dur. Bu âyetlerden, Allah’a inananlardan başkası ibret almaz.”

BURHAN : Bir dâvâyı(sözü) isbât eden kesin delile, kendisi bilinince, başkası da bilinen şeye burhân adı da verilir.

BEYYİNE :Bir de delil, sened, burhân, şâhid, mûcize mânâlarında kullanılan beyyine kelimesi vardır. Kur’ân-ı kerîmde A’râf sûresinin 73. âyetinde meâlen buyruldu ki:

“Semûd (kavmine de) kardeşleri Sâlih’i gönderdik. O, kavmine şöyle dedi: “Allah’a ibâdet ve itâat edin. O’ndan başka hiç bir ilâhınız yoktur. İşte size, Rabbinizden açık bir beyyine geldi. Allah’ın şu dişi devesi, size peygamberliğimi isbât eden bir beyyine ve alâmettir. Onu bırakın, Allah’ın arzında otlasın. Ona bir fenâlıkla dokunmayın ki, sonra acıklı bir azâba uğrarsınız.”

ATIYYE : Ebü’l-Abbâs Mürsî; “Peygamberler, ümmetleri için atıyyedir (ihsân, lütuf, bağıştır). Fakat Resûl-i ekrem efendimiz hediyedir. Hediye ile atıyye arasında fark vardır. Atıyye muhtaçlara, hediye ise sevilenlere verilir.” demiştir. Hediye, bağış, Allah’ın ihsânı mânâsına gelen bir kelime daha vardır ki o da mevhibedir.

.

Tasavvufî Özellikler

	*TASAVVUFUN TEMEL KAVRAMLARIAllah Adamlarının Özellikleri ( Aşk, Takva, Vera, Marifet, İlim, Kurb, Yakin, Himmet…***)
	*Tasavvufun Anahtar Terimleri (Mutasavvıf, Mürşid, Silsile, Mürid, Zikir, Evrad, Edeb…)*
	*Tasavvuf Aleminin Kişilikleri (Arif, Veli, Şeyh, Pir, Kutub, Gavs, Müceddid, Abid, Zahid…)*
	*Tasavvuf Ehlinin Halleri (Mucize, Keramet, Keşf, İstidrac, Basiret, Firaset…)*
	ALLAH ADAMLARININ ÖZELLİKLERİ

TAKVÂ : Velîlerin hepsi takvâ sâhibiydiler. Takvâ sakınmak, Allah’dan korkarak, haramlardan, yasaklardan, günâhlardan sakınmaktır. Harama düşmemek için, haram veya helâl olduğu belli olmayan şüpheli şeylerden sakınmaya verâ denir. Bu bakımdan, haramlardan daha çok sakınma derecesi olan verâ takvânın mânâsı altına girer.

Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki: “Allah, o takvâ sâhiblerini sever.” (Âl-i İmrân sûresi: 76) Rasûlullah efendimiz; “Yâ Rabbî! Bana ilim, hilm, takvâ ve âfiyet ihsân eyle.” duâsını çok söylerdi. Ebû Saîd Muhammed Hâdimî Berîka’sında bu hadîs-i şerîfi açıklarken, duâda geçen ilimden maksat faydalı ilim, yâni îmân, ibâdet, amel ve ahlâk bilgileridir. Hilm ise, yumuşaklık demektir. Âfiyetten murâd, dînin ve îtikâdın, bozuk inançlardan, işlerden, nefsin isteklerinden, kalbin vesvese ve şüphelerinden, bedenin hastalıklarından kurtulmasıdır demektedir.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Dünyâda felâketlerden, âhirette Cehennem’den, ateşte yanmaktan kurtulmak için iki şey lâzımdır: Emirlere sarılmak, yasaklardan sakınmak! Bu ikisinden en büyüğü, daha lüzumlusu, yasaklardan sakınmak yâni verâ ve takvâdır.” demiştir. Bundan sonra da şu açıklamayı yapmıştır: “Verâ ve takvâyı tam yapabilmek için, mubâhları lâzım olduğu kadar kullanmalı, zarûret mikdârını aşmamalıdır. Bu kadarını kullanırken de, kulluk vazîfelerini yapabilmek için kullanmaya niyet etmelidir. Bir insan, mubah, yâni dînin izin verdiği şeylerden, her istediğini yapar, mubahları aşırı derecede işlerse, şüpheli şeyleri yapmaya başlar. Şüpheliler ise, haram olanlara yakındır. İnsan, bir gün harama düşebilir.”

VERÂ : Helâl ve haram olduğu bilinmeyen şüpheli şeylerden sakınarak helâle, harama dikkat etmeye verâ denir. Künûz-ul-Hakâyık’ta geçen hadîs-i şerîflerde; “Hiçbir şey verâ gibi olamaz.” ve “Dîninizin direği verâdır.” buyrulmuştur. Ebû Hüreyre hazretleri, kıyâmet günü, Allah’ın huzûrunda kıymetli olanların verâ ve zühd sâhipleri olduklarını beyân etmiştir.

İmâm-ı Rabbânî, bir kimse, şu on şeyi kendine farz bilmedikçe, tam verâ sâhibi olamaz deyip bunları şöyle saymıştır: Gıybet etmemeli, mümine sû-i zân etmemeli, kimseyi kötü bilmemeli, kimse ile alay etmemeli, yabancı kadınlara, kızlara bakmamalı, doğru söylemeli, kendini beğenmemek için, Allah’ın, kendisine yaptığı ihsânları, nîmetlerini düşünmeli, malını helâl yere harc edip, haramlara vermemeli, nefsi, keyfi için mevki-makam istemeyip, bunları insanlara hizmet yeri bilmeli, beş vakit namazı, vaktinde kılmayı birinci vazîfe bilmeli, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği îmân ve işleri iyi öğrenip, kendini bunlara uydurmalı.

Hasan-i Basrî hazretleri, zerre kadar verâ sâhibi olmak, bin nâfile oruç ve namazdan daha hayırlıdır demiştir.

ZÜHD : Şüpheli olmak korkusu ile mübâh şeylerin çoğundan sakınmak, dünyâdan ve dünyâlık olan şeylerden uzak durmak mânâsına gelen zühd hakkında, Hâris el-Muhâsibî şunları söylemektedir: “Zühd, insanın kalbini dünyâ sıkıntılarından uzak tutar. Allah’ın yüceliğini ve büyüklüğünü tanımayı, tövbe etmeyi temin eder.”

El-Câmiu’s-Sagîr’de zikredilen bir hadîs-i şerîfte ise şöyle buyrulmuştur: “Zühd, kalbe ve bedene rahatlık verir, dünyâya rağbet ise, düşünce ve hüzün verir.” Berîka’da geçen bir hadîste ise; “Dünyâda zâhid olanı, Allah sever. İnsanlarda bulunanlarda zâhid olanı, insanlar sever.” buyrulmuştur. Muhammed Hâdimî; “Zahid âlimin iki rekat namazı, zâhid olmayanın ömrü boyunca kıldığı namazdan hayırlıdır.” demiş, Lokman Hakîm de; “Ey oğlum! Yakîn ve sabrı sanat edin. Allah’ın haram kıldığı şeylerden uzak olursan, dünyâda zâhid ve mücâhid olursun.” buyurmuştur.

İHLAS : Hâlis, temiz etmek, niyeti temizlemek, dünyâ faydalarını düşünmeden bütün işlerini, ibâdetlerini yalnız Allah için yapmak demek olan ihlâs hakkında, Mektûbât’taki bir hadîs-i şerîfte şöyle buyrulmuştur: “İbâdetlerinizi ihlâs ile yapınız! Allah, ihlâs ile yapılan işleri kabûl eder.” Hilyetü’l-Evliyâ’da kaydedildiğine göre, Rasûlullah efendimiz, Muâz bin Cebel’i, Yemen’e vâli gönderirken şöyle buyurmuşlardır: “İbâdetlerini ihlâs ile yap. İhlâs ile yapılan az amel, kıyâmet günü sana yetişir.”

Seyyid Emîr Külâl; “İhlâssız amel, sahte para gibidir, kabûl edilmez.” demiş; Sehl-i Tüsterî’ye; “İnsanın nefsine en çok ağır gelen şey nedir?” diye sorduklarında, “İhlâstır.” cevâbını vermiş; “Zîra ihlasta nefsin nasîbi yâni payı yoktur.” diye bir açıklamada da bulunmuştur. İmâm-ı Rabbânî ise, ihlâs ile, uzun yılların amelinin, işinin, kısa zamanda ele geçeceğini açıklamıştır.

MARİFET : Gönülle bilmek, Allah’ı hakkıyla tanıyıp bilmek mârifet diye isimlendirilir. Muhammed Ma’sûm Fârûkî, insanın izzetinin, îmân ve mârifet ile olduğunu, mal ve mevki ile olmadığını belirtmiştir. Ahmed bin Hadraveyh; “Mârifetin hakîkati, Allah’ı kalb ile sevmek, dil ile anmak ve Allah’dan başka her şeyden ümîdini kesmektir.” demiştir. Ebü’l-Kâsım Nasrâbâdî, mârifet ve Allah’a yakın olma hâlinin, farzları edâ etmekle ve sünnet-i seniyyeye tâbi olmakla ele geçeceğini ifâde etmiştir. Ebü’l-Hasan bin Sâî ise; “Mârifet, her durumda kulun, Allah’ın verdiği nîmetlere şükretmede âciz kaldığını, genç ve kuvvetli zamanlarında zayıf olduğunu bilmesi ile ele geçer.” demiştir.

Allah’ı kalp ve rûhla tanıyıp bilmeye mârifetullah da derler. Sülûk-ül-Ulemâ adlı eserde geçen bir hadîs-i şerîfte; “İlimlerden öyleleri vardır ki, onları ancak mârifetullaha sâhib olanlar bilirler. Onlar bu ilimlerden haber verdikleri zaman, mârifetullaha sâhib olmayanlardan başkası onları inkâr etmez.” buyrulmuştur. Muhammed Mâsûm, bu dünyâda en kıymetli şeyin mârifetullaha kavuşmak olduğunu belirtmiş, İmâm-ı Rabbânî kalbinde hardâl tânesi kadar dünyâ muhabbeti bulunan kimsenin mârifetullaha kavuşamayacağını ifâde etmiştir.

Hâdimî hazretleri; “Mârifetullah bilgileri, keşfle ve ilhâm ile hâsıl olur. İbâdetlerin yapılması ve bütün şerîat (İslâmiyet) bilgileri ise, üstâddan öğrenmekle elde edilir. Şerîat bilgileri, ilhâm ile hâsıl olsaydı, Allah’ın peygamberler ve kitaplar göndermesine lüzum olmazdı.” demiştir.

İLİM : Bir şeyi hakkıyla bilmek, anlamak, öğrenmek, cehlin zıddı mânâlarına geldiği gibi, okumak, görmek, dinlemek veya cenâb-ı Hakk’ın ihsânı ile elde edilen mâlumât ve bilgi anlamında da kullanılan ilim çok çeşitli kısımlara ayrılmaktadır. Amele dâir ilimlerden biri olan ilm-i ahlâk, fazîlet ilmi olup, buna kavuşma ve bu fazîleti giderecek şeylerden sakınma yollarını bildirir. Kalp ve rûh bakımından insanı olgunlaştıran ilim ve ameller, tasavvuf, ahlâk mânâsına da gelir. İnsanın görünmeyen ve âlem-i emirden olan kalp, sır, rûh gibi latîfelerini konu alan ilme, kısaca gönül yâni kalp ve rûhla ilgili ilme ilm-i bâtın denilir. Deylemî’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte; “İlm-i bâtın, Allah’ın sırlarından bir sırdır. O’nun hükümlerinden bir hükümdür. Dilediği kulunun kalbine verir.” buyrulmuştur. Şihâbüddîn Sühreverdî; “İlm-i bâtın ile kulun, Allah’a yakınlığı artar. Bu ilim, Allah adamı denen velîlerin ve tâlibleri O’na kavuşturan, doğru yolu kuvvetlendiren ve insanlara doğru yolu gösteren âlimlerin sohbetlerinde kazanılır. Bu âlimler, Peygamberlerin vârisleridir.” demiştir.

Genel olarak ilim, ilm-i husûlî ve ilm-i hudûrî diye ikiye ayrılabilir. İlm-i husûlî, Ehl-i sünnet (Rasûlullah efendimiz ve arkadaşlarının yolunda olan) âlimlerinin sohbetlerinde ve derslerinde bulunularak, çalışılarak elde edilen ilimdir. İlm-i hudûrî ise, çalışmadan Allah’ın ihsân etmesiyle kazanılan ilim, vehbî ilim demektir ki bu ilme ilm-i lüdünnî de denilir.

Hâce Ubeydullah Ahrâr ise : “İlim iki çeşittir. Biri verâset, biri de ledün ilmidir. Verâset ilmi çalışarak elde edilir, buna “kesbî” denir. İlm-i ledün ise, Allah’ın ihsânıdır. Çalışmadan elde edilir. İlâhî bir mevhibedir. Kullarından dilediğine verir, buna “vehbî” de denir.” buyurmuştur.

İmâm İbn-i Mâce’nin Sünen’inde geçen bir hadîs-i şerîfte; “İlim, Çin’de de olsa onu alınız. Zirâ ilim öğrenmek, kadın-erkek her müslümana farzdır.” buyrulmuştur. Ed-Dürrü’l-Muhtâr’daki hadîs-i şerîfte de şöyle buyrulmuştur: “Bir saat ilim öğrenmek veya öğretmek, sabaha kadar ibâdet etmekten daha sevaptır.” Berîka’da geçen bir hadîs-i şerîfte, Rasûlullah efendimiz; “İlmi ile amel edene, Allah, bilmediklerini bildirir.” buyurmuştur.

Abdülhak-ı Dehlevî Merec-ül-Bahreyn isimli kıymetli kitabında, Ahmed Zerrûk’dan alarak diyor ki: “İmâm-ı Mâlik; “Fıkıh öğrenmeyip, tasavvuf ile uğraşan, dinden çıkar, zındık olur. Fıkıh öğrenip tasavvuftan haberi olmayan (bid’at sâhibi) yâni sapık olur. Her ikisini edinen, hakîkate varır.” buyurdu. Fıkhı doğru öğrenen ve tasavvufun zevkini alan, kâmil insan olur. Tasavvuf büyüklerinin hepsi kemâle gelmeden önce bir fıkıh âliminin mezhebinde idi. Tasavvufçunun mezhebi yoktur demek, mezheblerin hepsini bilir, hepsini gözetir, evlâ olanı, ihtiyâtlı olanı yapar demektir. Cüneyd-i Bağdâdî, Süfyân-ı Sevrî’nin mezhebinde idi. Abdülkâdir-i Geylânî, Hanbelî idi. Ebû Bekr-i Şiblî, Mâlikî idi. Cerîrî, Hanefî idi. Haris-i Muhâsibî, Şâfiî idi (kaddesAllah esrârehüm).”

Ebü’l-Esved ed-Düelî; “Hiçbir şey ilimden üstün değildir. Çünkü sultanlar, insanlara hükmederler. Âlimler ise, sultanlara hükmederler.” demiş, Lokman Hâkim de oğluna şunu söylemiştir: “Ey oğlum! Dünyânın sevinç ve neşelerini tecrübe ettim. İlimden lezzetli bir şey bulamadım.” Ayrıca; “Dervişler, fakir ve yoksullar ilim sâyesinde sultanlar sofrasında otururlar.” buyurmuştur. Bir de Abdülhak-ı Dehlevî, “İnsanın göğsünü genişleten şeylerden biri ilimdir.” demiştir.

LEDÜNNİ İLİM : İlm-i ledün veya ledünnî ilim, Allah ile ilgili bilgi ve sırlara ait ilim, gayb ve mârifet ilmidir. Allah, âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki: “Orada, kendi indimizden bir rahmet (vahiy ve nübüvvet veya uzun ömür) verdiğimiz ve ona ledünnî ilmi öğrettiğimiz kullarımızdan birini (Hızır’ı) buldular.” (Kehf sûresi: 65)

Hem Sa’lebî’nin hem de İmâm-ı Rabbânî’nin ifâde ettikleri gibi, Hızır aleyhisselâm, güzel ahlâk sâhibi, cömert ve insanlara karşı çok şefkatliydi. Allah’ın izni ile kerâmet ehli olup, kimyâ ilmini bilirdi. Hak teâlânın bildirmesiyle ledünnî ilim verilmişti. Muhammed Pârisâ; “İlm-i ledünnî verilmesinde Hızır aleyhisselâmın rûhâniyeti vâsıta olmaktadır.” buyurmuştur.

Senâullah-ı Dehlevî bu ilim hakkında şöyle demektedir: “Ledünnî ilim, çalışmak ve gayretle ele geçmez. İhsân edilen kimselere mahsûstur. Umûma şâmil değildir. Peygamberlere verilen ilimler ve vahyedilen şeyler ise, umûma şâmildir ve herkesi ilgilendirir. Yâni peygamberler, bunları, gönderildikleri kavimlere tebliğ etmekle, bildirmekle vazîfelidirler. Bu bakımdan peygamberlerin ilmi, ledünnî ilminden üstündür.”

Seyyid Abdülhakîm Arvasi ise, şunları ifâde etmektedir: “Emîr Sultan hazretleri, ledünnî ilme sâhipti. Bu ilim yetmiş iki derecedir. İlk derecesinde olan, bir ağaca bakınca yapraklarının sayısını, bir denize bakmakla damlalarının adedini, bir çöle bakınca kumlarının sayısını bilir.”

YAKÎN : Şek ve şüpheden uzak olan doğru, sağlam, sarsılmayan şüphe ve tereddüt bulunmayan îtikâda, îmâna yakîn adı verilir. Râmûzu’l-Ehadîs’teki bir hadîs-i şerîfte; “Âgâh olunuz ki, insana dünyâda yakîn ve âfiyetten (rûhen sağlam ve günâhlardan uzak olmaktan) daha hayırlı bir şey verilmemiştir. Öyle ise Allah’tan o ikisini isteyin.” buyrulmuştur. İmâm-ı Rabbânî; “Yakîn ihsân edilen birinin kerâmetlere, hârikalara ihtiyâcı olmaz. Bütün bu kerametler, zât-ı ilahînin zikrinden ve kalbin bu zikir ile zînetlenmesinden aşağı kalır.” demiştir. Hazret-i Ali ise; “Îmân ağaç gibi olup, kökü yakîn, dalı takvâ, nûru hayâ, meyvesi cömertliktir.” buyurmuştur.

MAİYYET : Sözlükte berâberlik, beraber olma demek olan maiyyet, tasavvufta Allah ile beraber olma, O’na kavuşma yolu mânâsında kullanılır. Muhammed Bâkî-billah; “Maiyyet yolu, cezbe (Allah’ın çekmesi) yollarından biridir. Maiyyet yolundan Allah’a kavuşmak nasîb olursa, vâsıta, aracı olmaksızın kavuşulur. “Kişi sevdiği ile berâberdir.” hadîs-i şerîfi, bu sözümüzü kuvvetlendirmektedir.” demiştir. İmâm-ı Rabbânî ise; “Yüksek hocamın, lutfederek, acıyarak mübârek gönlünü, bu fakire çevirmesi ile, tasavvufcuların tevhîd (bir bilmek), kurb (yakınlık), maiyyet, ihâta (her tarafı kaplamak), sereyân (her zerrede bulunmak) gibi sözlerle anlatmak istedikleri mârifetlerden, ince bilgilerden ele geçmeyen hemen hemen hiç kalmadı.” demiştir.

SEYR U SÜLÛK : Tasavvuf yolculuğu, tasavvuf yolunda ilerlemeye seyr ve sülûk denilir. İmâm-ı Rabbânî; “Seyr ve sülûkdan maksad, nefsi kötü huylardan ve çirkin sıfatlardan temizlemektir.” demiş, bu çirkin sıfatların başında nefse düşkün olmak ve onun arzularına, isteklerine tutulmak geldiğini ifâde etmiştir. Seyrin çeşitli kısımları vardır. Seyr-i âfâkî, seyr-i enfüsî, seyr-i fillah, seyr-i fil-eşyâ, seyr-i ilallah, seyr-i anillahi billah, seyr-i murâdî gibi. Muhammed Bâkî-billah, seyr-i enfüsîden (insanın kendinde yaptığı yolculuktan) önce olan şeylerin yâni ilerlemelerin hepsinin seyr-i âfâkî olduğunu, seyr-i âfâkîde ele geçen şeylerin bir hiç mesâbesinde olduğunu belirtmiştir.

Ebû Saîd-i Harrâz; “Seyr-i âfâkî (kendinin dışında ilerleme), insanı, matlûbdan (aranılandan) uzaklaştırır, seyr-i enfüsî ise, insanı, matlûba kavuşturur.” demiştir. Seyr-i enfüsî, tasavvuf yolunda bulunan kimsenin kendinde ilerlemesi, kötü huylardan temizlenen nefsin, iyi huylarla bezenmesi, süslenmesidir. Abdülkâdir-i Geylânî, “Seyr-i enfüsîde, insanı, Allah’ın sevgisi kaplayarak, insan, kendini sevmekten kurtulduğu için, evlâd ve mal sevgisi de bununla berâber yok olur. O halde, seyr-i enfüsî muhakkak lâzımdır.” buyurmuştur.

Allah’ın isimlerinde ve sıfatlarında ilerleme, Allah’ın beğendiği ve râzı olduğu şeylerde fâni olma (yâni O’nun sevdiklerini sevmek ve O’nun sevdikleri kendine sevgili olmak) seyr-i fillah diye isimlendirilir. Hace Ubeydullah-ı Ahrâr; “Allah’a kavuşmakta, zulmet perdelerinin kalkması için mahlûkların hepsini aşmak, yâni seyr-i âfâkîyi ve seyr-i enfüsîyi tamamlamak lâzımdır. Nûrdan perdelerin aradan kalkması için de seyr-i fillah gerekir.” demiştir.

Allah’a doğru olan yolda ilerlemek mânevî ilimde durmadan yükselmek, seyr-i âfâkî (kötü hâllerden kurtulma) ve seyr-i enfüsî (iyi hâllerle süslenme)yi de içine alan tasavvuf yolculuğuna seyr-i ilallah denilmektedir.

Abdülhakîm bin Mustafa Arvâsî; “Seyr-i ilallah ve seyr-i fillah yâni Allah’ın beğendiği şeylerde fânî olma hâsıl olmadıkça, tam ihlâs (her işini yalnız Allah’ın rızâsı için yapma) elde edilemez. Muhlislerin (ihlâs sâhiplerinin) olgunluğuna kavuşulamaz.” demiştir. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî; “Tasavvuf yoluna girip ilerlemek, yol gösteren rehberi sevmeye bağlıdır.” buyurmuştur. Seyr-i murâd (murâdların, seçilmişlerin Allah’ın lutf ve ihsânı ile çekilerek kavuştukları yol) ile ve kuvvetle çekilerek vilâyetin (evliyâlığın) yüksek derecelerine kavuşturulan bu rehberin bakışları, kalp hastalıklarına (kalbin Allah’dan başka şeylere tutulmasına) şifâdır. Onun teveccühü yâni sevgisine kavuşmak, mânevî hastalıkları giderir.

Tasavvufta nihâyete kavuşan bir velînin geri döndükten sonra, daha önce unutmuş olduğu eşyânın bütün bilgilerine yeniden sâhib olması, Seyr-i fil-eşyâ diye isimlendirilir. Muhammed Bakî-billâh; “Seyr-i fil-eşyâ, davet makamını elde etmek içindir. Davet makâmı, peygamberlere mahsûstur.” demiştir.

KURB : Yakınlık, yakın olmak demektir ki, Abdülganî Nablüsî; “Allah’a farzlarla hâsıl olan kurb, nâfilelerle hâsıl olandan elbette kat kat daha çoktur. Fakat kurbu, takvâ sâhiplerinin (haramlardan nefret eden, haram işlemekten kaçınanların) ihlâs ile yaptıkları farzlar hâsıl eder.” demiştir. İmâm-ı Rabbânî, kurb ve visâl (kavuşma) lezzetinin Cennet nîmetlerinin lezzetinden ziyâde olduğu gibi, bu’d ve hırmân (uzaklık ve mahrumluk) azâbının da Cehennem azâbından beter olduğunu ifâde etmiş, Muhammed Mâsûm Serhendî ise, farzların kurb hâsıl etmesi için, nâfile ibâdetleri de yapmanın şart olduğunu belirtmiştir.

Allah’a yakın olmak, vilâyet yâni velî olmak kurb-i ilâhî terimiyle de ifâde olunur ki, Abdullah-ı Ensârî bunun; Allah’dan başka her şeyi unutmak olan fenâdan sonra, Allah tarafından, evliyâsına ihsân olunacağını beyân etmiştir. Kurb-i nübüvvet ve kurb-i velâyet olmak üzere iki türlü kurb vardır. Kurb-i nübüvvet, nübüvvet kemâlâtına, olgunluklarına kavuşma, nübüvvet yolu ile Hakk’a erme demektir. İmâm-ı Rabbânî’nin belirttiğine göre, kurb-i nübüvvet, insanı aslın aslına ulaştırır. Peygamberler (aleyhimüsselâm) ve bunların arkadaşı olan sahâbîleri Allah’a bu yoldan kavuşmuşlardır.

Allah’dan gelen feyz ve bereketlere, arada vâsıta bulunmak sûretiyle kavuşma, kurb-i velâyet adını alır. Yine İmâm-ı Rabbânî’nin ifâdesine göre, bir velînin kurb-i velâyet yolunda ilerleyerek, kurb-i nübüvvet yoluna kavuşması, yâni her iki yoldan feyz alması câizdir.

Bir de kurb-i ebdân tâbiri vardır ki, bedenlerin birbirine yakın olması, yakın bulunmak demektir. Kurb-i ebdânın, kalplerin birleşmesinde büyük tesiri vardır. Bunun içindir ki, Rasûlullah efendimizin sohbetinde bulunmayan hiç bir velî, bir sahâbînin derecesine yükselemez. Veysel Kârânî o kadar şânı yüksek olduğu hâlde, Rasûlullah efendimizi hiç görmediği için, Eshâb-ı kirâmdan en aşağı olanın derecesine yetişemedi. Büyük İslâm âlimi Abdullah bin Mübârek hazretlerinden; “Hazret-i Muaviye ile Ömer bin Abdülazîz’den hangisi daha yüksektir?” diye soruldu. Cevap olarak; “Hazret-i Muâviye, Rasûlullah efendimizin yanında giderken, atının burnuna giren toz, Ömer bin Abdülazîz’den kat kat daha yüksektir.” buyurdu. İmâm-ı Rabbânî; “Büyüklerden istifâde edebilmek için kurb-i ebdân istemeli, bunun için çalışmalı. Nîmetlerin tamam olması, bedenlerin yakın olması iledir. Kurb-i ebdân olunamazsa, yakınlık sebeplerini elden bırakmamalıdır.” buyurmuştur.

CEM’İYYET : Sözlükte toplum, topluluk, toparlanma, toplanma demek olan cemiyyet, hep bir olanı müşahede (eserlerini görmek) ile meşgûl olup, kendinden dahi habersiz olma hâli yâni kısaca rûhunu ve kalbini toplayıp, Allah’dan başkası ile olmama hâlidir. İmâm-ı Rabbânî, cemâatle kılınan beş vakit namaz ve devâmlı Allah’ı zikretmenin cemiyyete sebeb olacağını beyân etmektedir.

HUZUR : Allah’dan başka hiçbir şeyin kalpte bulunmaması, berâberlik, birlikte olma, hâzır bulunmaya huzur da denir. Muhammed Mâsûm Fârûkî, huzur, gafletten kurtulmaktan ibârettir demiş, ayrıca huzurlu ve uyanık olan kalbin namazda, uykuda ve vilâyette aynı olduğunu, huzur ve uyanıklığın kalbin melekesi olup onun gerekli sıfatları olduğunu, hiç bir zaman ayrılık kabûl etmediğini ifâde etmiştir.

TEVECCÜH : Teveccüh, tasavvuf yolunda ilerleme, yükselme sebeplerinden önemli olanlarındandır. Bu, bir velînin, Allah’ın izni ile nazar etmek (bakmak) yâhut başka yollarla talebesinin veya sevdiğinin yâhut başka birinin kalbindeki, mâsivâ (Allah’dan başka her şey) ve dünyâ sevgisini, günâh lekelerini temizleyip, yerine feyz, mârifet, ilim ve hikmetle yâni mânevî ilimler, iyilikler, bereketler ve faydalarla doldurması, yüksek derecelere kavuşturması demektir. Muhammed Mâsûm; “Pîrin (tasavvuf büyüğünün) teveccühünü, zulmet ve keder dağlarını, her ne sûretle ortaya çıkarsa çıksınlar, sadık talebeden kaldırıp, uzaklaştırır.” demiştir. Ubeydullah-ı Ahrâr’ın oğlu Hâce Muhammed Yahyâ; “Tasarruf sâhipleri üç kısımdır. Bir kısmı, Allah’ın izni ile, her istedikleri zamanda, diledikleri kimsenin kalbine tasarruf ederek, onu tasavvufta en yüksek derece olan fenâ makamına eriştirir. Bazısı, Allah’ın emri olmadan tasarruf etmez. Emir olunan kimseye teveccüh ederler. Bir kısmı ise, kendilerine bir sıfat (hâl) geldiği zaman kalplere tasarruf ederler.” demiştir.

İmâm-ı Rabbânî; “Tasavvuf yolunda çok yüksekleri aramalı, ele geçenlere bağlanıp kalmamalıdır. Verâların verâsını yâni ötelerin ötesini aramalıdır. Böyle bir istek, böyle çok çalışmak ancak vazîfe alınan büyüğün teveccühü ile elde edilebilir. Onun teveccühü de müridin (talebenin) ona olan sevgisi, bağlılığı kadar olur.” demiştir.

Teveccüh, bir de, bir kimsenin, hayatta veya vefât etmiş, kabirde olan bir velîden feyz alabilmek, ondan mânevî olarak istifâde etmek, faydalanmak için, kalbini ona bağlaması, hâtırına hiçbir şey getirmeyip, yalnız onu düşünmesi mânâsında kullanılır. Abdullah-ı Dehlevî, bu konuda şunları söylemektedir: “Bâtındaki yâni kalbindeki nisbetin (bağlılığın) artmasına çalış. Allah ism-i şerîfini, bâzan da kelîme-i tehlîli (Lâ ilâhe illallah’ı) çok zikrederek (söyleyerek), bâzan salevât okuyarak, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, Allah’a yaklaşmaya çalış. Bu çalışmalarda gevşeklik olursa, bu fakirin rûhâniyetine teveccüh ediniz. Yâhut, Mirzâ Mazhâr-ı Cânân’ın kabrine gidiniz, ona teveccüh ediniz, çok terakkî edilir, ilerleme ve yükselme olur. Ondan hâsıl olan fayda, bir diğerinin faydasından daha çoktur.”

HİMMET : Lügatte kasd, irâde, kuvvetli istek, arzu gibi mânalara gelen himmet, ıstılahta Allah’ın velî kullarından bir zatın kalbinde yalnız bir işin yapılmasını bulundurup, başka bir şeyi kalbine getirmemesi ve Allah’dan dileyerek, bu şekilde mânevî yardımda bulunması demektir. Ubeydullah-ı Ahrâr; “Allah’ın isimleri ile münâsebeti olan bir zât, kalbinde yalnız bir işin yapılmasını bulundurur ve bu şeye himmet eder, kalbine bundan başka hiçbir şey getirmez; yalnız o işin yapılmasını isterse, Allah da o işi yaratır. Allah’ın âdeti böyledir.” demiştir.

MAHBÛBİYYET : Mahbûbiyyet, sevilen olmak, mahbûb olmaklık, sevilmeklik demektir. İmâm-ı Rabbânî; “Rasûlullah efendimize tâbi olmanın en yüksek derecesi mahbûbiyyet ve ma’şûkiyyet (âşık olmak) kemâlâtına (üstünlüklerine) sâhib olmaktır. Bu, Allah’ın çok sevdiklerine mahsustur ve lutf ile ele geçmez, muhabbet lâzımdır.” demektedir. Abdülhak-ı Dehlevî ise, âhirette azâblardan kurtulmak ve sonsuz saâdete kavuşmak, ancak geçmiş ve gelecek bütün varlıkların en üstününe (Hazret-i Muhammed’e) uymakla olur. Bunun için O’na uymakla mahbûbiyyet makâmına erişirler. O’nun yolunda bulunmakla, Allah’ın zâtının tecellîsine kavuşurlar demiştir.

Cuma Suresi: 10. Ayet

AŞK: Allah’ı tam bir muhabbetle sevmek, O’ndan başka her şeyden yüz çevirmek aşk adını alır. İmâm-ı Rabbânî; “Nefsin kötü arzularına yâni şehvete aşk ve muhabbet adını takmamalıdır. Aşk, muhabbet kalpte olur ve kıymetlidir. Gerçek aşk, Allah’ı ve O’nun sevdiklerini sevmektir.” buyurmuştur.

İbrâhim Hakkı Erzurumî de; “Aşk, nefsi terbiye eder, ahlâkı güzelleştirir. Aşk, insanın kalbinde bir ateş olup, kalpte Allah sevgisinden başka bir şey bırakmaz. Hak âşığı olanın sözü, işi ve düşüncesi, doğru ve saftır. Uyanık kalpli ve hatâdan uzaktır.” demiştir.

TEMESSUL: Allah, meleklere, cinne çeşitli şekiller alabilme kuvveti verdiği gibi, çok sevdiği kullarının ruhlarına da, bu kuvveti vermektedir. Başka bedene ihtiyâç yoktur , rûhlar da, görülecek şekiller alabilmektedir. İşittiklerimiz ve okuduklarımıza göre, evliyâdan birçoğu, bir anda çeşitli yerlerde görülmüş, birbirine uymayan işler yapmışlardır. Burada latîfeleri, insan şekline girmekte, başka başka bedenler halini almaktadır. Bunun gibi, meselâ Hindistan’da oturan ve şehrinden hiç çıkmamış olan bir velîyi, hacılar Kâbe’de görüp konuştuklarını, başkaları da, meselâ aynı günde İstanbul’da, bir kısım kimseler de, bu velî ile, yine o gün, Bağdad’da görüştüklerini söylemişlerdir. Bu da, o velînin latîfelerinin muhtelif şekiller almasıdır. Bâzan o velînin bunlardan haberi olmaz. Seni gördük diyenlere, yanılıyorsunuz, o zaman, evimdeydim, o memleketlere gitmemiştim, o şehirleri bilmiyorum ve sizleri de tanımıyorum der. Yine bunlar gibi, güç halde bulunan kimseler, korku ve tehlikelerden kurtulmak için, ölü veya diri olan bâzı evliyâdan yardım istemişlerdir. O büyüklerin, kendi şekillerinde olarak, hemen orada bulunduklarını ve imdâdlarına yetiştiklerini görmüşlerdir. Bu velinin yaptığı yardımlardan bâzan haberleri olmakta, bâzan da olmamaktadır. Bu hâl, bilhâssa muhârebelerde görülmüştür. Böyle yardımları yapanlar, o din büyüklerinin rûhları ve latîfeleridir. Latîfeleri bâzan, bu âlem-i şehâdette, bâzan da âlem-i misalde şekil almaktadır. Nitekim Peygamberimizi (sallallahü aleyhi ve sellem) bir gecede, binlerce kimse rüyâda görüp istifâde etmektedir. Bu gördükleri, hep O’nun latîfelerinin ve sıfatlarının âlem-i misâldeki şekilleridir. Yine bunlar gibi, sâlikler, mürşidlerinin âlem-i misâldeki sûretlerinden istifâde ederler ve bu yolla müşkillerini çözerler.

VELİNİN “HAL” SAHİBİ OLUŞU VE ONLARDAN İSTİFADE OLUNMASI İLE İLGİLİ KONULAR : Muhammed Mâsûm Serhendî, Mektûbât’ında (2. cild, 140. mektub) diyor ki: “Hadîs-i kudsîde; “Bir velî kuluma düşmanlık eden, benimle harb etmiş olur. Kulumu bana yaklaştıran şeyler arasında, en sevdiğim, ona farz ettiğim şeydir. Nâfile ibâdet yaparak, bana yaklaşan kulumu çok severim. Çok sevdiğim kulumun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. İstediğini elbette veririm. Bana sığındığı zaman, elbette korurum.” buyruldu. Farzlarla hâsıl olan kurb, yâni Allah’a yaklaşmak, nâfilelerle hasıl olandan, elbette daha çoktur. Fakat, takva sâhiplerinin ihlâs ile yaptığı farzlar kurb hâsıl eder. (Takvâ, haramlardan nefret etmek, haram işlemeyi hâtıra bile getirmemektir. Allah’a yaklaşmak, O’nun rızâsına , sevgisine kavuşmak demektir.) Takvâ ve ihlâs elde etmek için de, tasavvuf ehlinin bildirdiği vazîfeleri yapmak lâzımdır. Farzların kurb hâsıl etmesi için, bu nâfile vazîfeleri yapmak şarttır. Nâfile ibâdetleri yapmaya “Sülûk” denir. Sülûk vâsıtası ile, insanda “Fenâ” hâsıl olarak, Allah’dan başka her şeyin sevgisi kalbinden silinir. Sonra “Bekâ” hâsıl olarak, Allah’ın sevgisi, kalbine yerleşir. Her şeyi Allah için sever. Her işi Allah için yapar. Böyle insana “Velî” denir.

Ancak bunun yaptığı farzlar kurb hâsıl eder. Takvâ hâsıl etmek için iki yol vardır: Birincisi, Ehl-i sünnet îtikâdını ve ibâdetlerin şartlarını ve haramları öğrenip, haram işlememek için kendini zorlayarak, ibadetleri yapmaktır. Bunları öğrenmek ve yapmak senelerce sürer. İkinci yol, sülûk vazîfeleridir. Bu yol ile, takvâ az zamanda hâsıl olur. Eshâb-ı kirâmın hepsi, hep bu yoldan takvâya kavuştular. Bir “Mürşid”i, “Rehber”i tanıyıp, sohbetinde bulunan, yâni yanında edeb ile, severek oturan yâhut uzaktan râbıta yapan, yâni yüzünü hayâline getirerek edeb ile bakan kimsenin kalbine, mürşidin kalbinden feyz gelir. Yâni kalbinde fenâ ve bekâ hâsıl olur. Bir “Mürşid” tanımayınca, birinci yolda çalışmak îcâb eder. Mazhâr-ı Cân-ı Cânân hazretleri; “Bütün feyzlere, bütün nîmetlere, üstâdlarıma olan sevgim sebebi ile kavuştum. Kusurlu ibâdetlerimiz, bizi Allah’a yaklaştırmaya sebeb olabilir mi?” buyurdu. İbâdetin, insanı, Allah’a yaklaştırabilmesi için, ihlâs ile yapılması lâzımdır. İhlâs da, ancak âriflerden feyz almakla hâsıl olur. Künûzu’d-Dekâik’daki hadîs-i şerîfte; “Her şeyin menbâı vardır. İhlâsın, takvânın menbâı, kaynağı, âriflerin kalpleridir.” buyruldu. Velî olmak için, yâni Allah’a yakın olmak, yâni O’nun sevgisine kavuşmak için, farzları yapmak lâzımdır. Farzların birincisi, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri gibi îmân etmektir. Bundan sonra, haramlardan sakınmak ve farz olan ibâdetleri yapmak ve evliyâyı sevmektir. Sevdiği velîden feyz gelerek kalbi temizlenir. Muhakkak velî olur.

Senâullah-ı Pânî-pütî’nin yazdığı Tefsîr-i Mazharî’de Cin sûresinin 26. âyet-i kerîmesinin tefsîrinde Allah’ın, gaybdan bildiği şeylerin bâzılarını Peygamberlerinden dilediğine bildirdiğini açıklarken; “Allah, evliyâsına vâsıtasız da bildirir. Hazret-i Ömer’e, Sâriye’yi gösterdi. Mûsâ aleyhisselâmın annesine, oğlunu denize koymasını, yine geri göndereceğini ve nebi yapacağını bildirdiğini haber veriyor. Havârîlere vahiy gibi bildirdiğini ve hazret-i Meryem’e; “Hurma kütüğünü salla, tâze hurma olacak. Onları ye.” dediğini haber veriyor. Bunlar peygamber değildi. Velî idiler.” buyruluyor. Akâid kitaplarında, evliyânın kerametlerinden bir kısmı yazılmıştır.

Abdülganî Nablüsî’nin, El-Hadîkat-ün-Nediyye fî Şerh-it-Tarîkat-il-Muhammediyye (c.2, s.126) isimli kıymetli kitabında açıkladığına göre: “Rasûlullah ile, Eshâb-ı kirâm ile ve Tâbiîn ile, bunlar öldükten sonra da, Allah’a tevessül etmek, yâni bunların hürmeti için, dilekte bulunmak câiz ve meşrûdur. Tevessül etmek, şefâatini istemektir. Ehl-i sünnet âlimleri, bunun câiz olduğunu bildirdiler. Mûtezile fırkası ise buna inanmadı. Tevessül edenin duâsının kabûl olması, tevessül olunanın kerâmeti olur. Yâni, öldükten sonra kerâmet göstermesi olur. Bid’at sâhibi, sapık olanlar buna inanmadılar. İmâm Abdürraûf el-Münâvî El-Câmiu’s-Sagîr şerhi olan Feyz-ul-Kadîr’inde bu câhillere cevap vermektedir. İmâm-ı Sübkî de buyuruyor ki: “Rasûlullah ile tevessül etmek, yâni istiğase etmek, O’ndan şefâat istemektir. Bu ise güzel bir şeydir. Önceki ve sonraki İslâm âlimlerinden hiçbiri buna karşı bir şey dememişlerdir. Yalnız İbn-i Teymiyye, bunu inkâr etmiştir. Böylece doğru yoldan ayrılmıştır. Kendisinden önce gelen âlimlerden hiçbirisinin söylemediği bir bid’at çıkarmış, bu bid’ati ile müslümanların diline düşmüştür. Resûlullah’ın ismi ile kasem ederek, yâni Rasûlullah hakkı için diyerek, Allah’dan bir şey istemenin câiz olduğunu, İbn-i Abdüsselâm uzun bildirmektedir. Resûlullah’ın vârisi olan evliyâ ile de kasem câiz olduğunu, Ma’rûf-i Kerhî bildirmekte ve bu husus Kuşeyrî Risâlesi’nde yazılmaktadır.”

Yine Hadîka’da (s.151) deniliyor ki: Herhangi bir müctehidin câiz olur dediği bir şeyi yapana mâni olmamalıdır. çünkü dört mezhebden birini taklid etmek câizdir. Bunun için, kabir ziyâret edenlere, evliyânın mezarları ile teberrük edenlere, hastası iyi olmak için veya gâib olan şeyin bulunması için bunlara nezir yapanlara mâni olmamalıdır. Adak yaparken, evliyâya adak demek mecâz olup, türbeye hizmet edenlere adak demektir. Fakire zekât verirken, ödünç verdiğini söylemek gibidir ve böyle söylemenin câiz olduğu bildirilmiştir. Burada söze değil, mânâya bakılır. Bunun gibi, fakire verilen hediye, sadaka olur. Zengine verilen sadaka da hediye olur. İbn-i Hacer-i Heytemî, evliyânın kabirlerine nezir yapılırken, onun çocuklarına veya talebesine, yâhut orada bulunan fakirlere sadaka olması gibi başka bir kurbet, yâni başka bir hayır niyet edilirse, bu nezrin sahîh olacağına fetvâ vermiştir. Böyle nezirlerin, niyet edilen kimselere verilmesi lâzım olur. Şimdi türbelere yapılan nezirlerin hepsinde böyle niyet edilmektedir. Velîye nezr sözünden bunu anlamak lâzımdır. Geçmiş evliyâya dil uzatmak, onlara câhil demek, sözlerinden dinimize uymayan mânâlar çıkarmak, öldükten sonra da kerâmet gösterdiklerine inanmamak ve ölünce velîlikleri biter sanmak ve onların kabirleri ile bereketlenenlere mâni olmak, müslümanlara sû-i zan, zulmetmek, mallarını gasb etmek gibi, hased, iftira ve yalan söylemek ve gıybet etmek gibi haramdır.

Tarihde olduğu gibi günümüzde de birçok insanın, gayrımüslimin İslam’a , Allah yoluna girmesine vesîle olan, İslâm’a büyük hizmetler yapmağa devam eden velîlerin kıymetlerini bilip hiçbirine dil uzatmamalıdır. Çünkü bir velinin velayetini inkâr eden veliyi Allah nezdindeki derecesinden uzaklaştırmaz ancak kendisini ilahi zevklerden mahrûm bırakır.

TASAVVUFTA RÜYALAR

” HAYAT DENİLEN RÜYA…”

TASAVVUFTA RÜYALARIN ANLAM VE ÖNEMİ

Rasulullah Muhammed Mustafa (aleyhissalatu vesselam) şöyle buyurdular :

“Benden sonra, nübüvvetten sadece mübeşşirat (müjdeciler) kalacaktır!” Yanındakiler sordu: “- Mübeşşirat nedir?”

” Salih kişilere gösterilen rüyalardır” diye cevap verdi.

KUR’AN-il HAKÎM’DEN RÜYALAR

Rasulullah Efendimiz-s.a.v.-‘in Rüyası

Rasulullah Efendimiz -s.a.v.- , ashabıyla Kabe’yi tavaf etmek üzere Hudeybiye’ye çıkmadan önce Mekke’nin fethiyle ilgili bulduğu bir rüya görmüştü. Allah’ın Elçisi, rüyada ashabıyla birlikte Mekke’ye girdiklerini bazılarının saçlarını tamamen traş ettiklerini, bazılarının ise kısalttığını görmüştü. Sure-i Feth’in 27. ayeti bu rüyayı şöyle anlatıyor.

Fetih:27. Andolsun ki Allah, elçisinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse siz güven içinde başlarınızı tıraş etmiş ve kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram’a gireceksiniz. Allah sizin bilmediğinizi bilir. İşte bundan önce size yakın bir fetih verdi.

Fetih:28. Bütün dinlerden üstün kılmak üzere, Peygamberini hidayet ve hak din ile gönderen O’dur. Şahit olarak Allah yeter.

Fetih:29. Muhammed Allah’ın elçisidir. Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşı çetin, kendi aralarında merhametlidirler. Onları rükûya varırken, secde ederken görürsün. Allah’tan lütuf ve rıza isterler. Onların nişanları yüzlerindeki secde izidir. Bu, onların Tevrat’taki vasıflarıdır. İncil’deki vasıfları da şöyledir: Onlar filizini yarıp çıkarmış, gittikçe onu kuvvetlendirerek kalınlaşmış, gövdesi üzerine dikilmiş bir ekine benzerler ki bu, ekicilerin de hoşuna gider. Allah böylece onları çoğaltıp kuvvetlendirmekle kâfirleri öfkelendirir. Allah onlardan inanıp iyi işler yapanlara mağfiret ve büyük mükâfat vâdetmiştir.

Bu ayet Rasulullah s.a.v.’in Mekke’nin fethedildiğini görmüş olduğu rüyanın vuku bulmasının zamanı gelmediğinden dolayı, rüyanın yalan olduğu konusunda ileri geri konuşan münafıklar konuşmaları üzerine Rasulullah Efendimiz-s.a.v.-‘i teyid etmek için nazil olmuştur. Ayette geçen yakın fetih Hayber fethi olarak yorumlanmıştır.

Hz. İbrahim(as)’in Rüyası

Hz.İbrahim bir gün, Allah’tan bir oğul istemiş, eğer kendisine bir erkek çocuk verirse onu kurban edeceğini de nezretmişti. Allah, bu isteğini takip ederek kısa süre sonra O’na Hz. İsmail’i vermişti. Aradan bir hayli zaman geçtikten sonra, Allah İbrahim-a.s.-‘e nezrini hatırlatmak üzere rüyada oğlunu keserek kurban ettiğini gösterir. Hz. İbrahim hemen rüyasında gördüğü gibi oğlu İsmail’i kurban etme yoluna yöneldi. Kur’an-ı Kerim’de bu husus şöyle ifade edilir:

Saffat:100. O : “Rabbim! Bana sâlihlerden olacak bir evlat ver”, dedi.

Saffat:101. İşte o zaman biz onu uslu bir oğul ile müjdeledik.

Saffat:102. Babasıyla beraber yürüyüp gezecek çağa erişince: Yavrucuğum! Rüyada seni boğazladığımı görüyorum; bir düşün, ne dersin? dedi. O da cevaben: Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap. İnşallah beni sabredenlerden bulursun, dedi.

Saffat:103. Her ikisi de teslim olup, onu alnı üzerine yatırınca:

Saffat:104.Biz ona: ” Ey İbrahim!” diye seslendik.

Saffat:105. Rüyayı gerçekleştirdin.Biz iyileri böyle mükâfatlandırırız.

Saffat:106. Bu, gerçekten, çok açık bir imtihandır.

Hz. Yusuf(as)’un rüyası

Hz. Yusuf’un babası Hz. Yakub’un 12 oğlu vardı. Bunlardan Yusuf ve Bünyamin’in anneleri olan Rahil vefat edince öksüz kalmışlardı. Bundan dolayı Hz. Yakub, Yusuf ve Bünyamin’i diğer oğullarından çok severdi. Hz. Yusuf oniki yaşında iken babasının kucağında uyurken bir rüya görür ve babasına nakleder. Bu rüyayı Kuran-ı kerim bize şöyle nakletmektedir:

Yusuf:4. Bir zamanlar Yusuf, babasına (Ya’kub’a) demişti ki: Babacığım! Ben (rüyamda) on bir yıldızla güneşi ve ayı gördüm; onları bana secde ederlerken gördüm.

Yusuf:5. (Babası:) Yavrucuğum! dedi, rüyanı sakın kardeşlerine anlatma; sonra sana bir tuzak kurarlar! Çünkü şeytan insana apaçık bir düşmandır.

Yusuf:6. İşte böylece Rabbin seni seçecek, sana (rüyada görülen) olayların yorumunu öğretecek ve daha önce iki atan İbrahim ve İshak’a nimetini tamamladığı gibi sana ve Ya’kub soyuna da nimetini tamamlayacaktır. Çünkü Rabbin çok iyi bilendir, hikmet sahibidir.

Yusuf:7. Andolsun ki Yusuf ve kardeşlerinde, (almak) isteyenler için ibretler vardır.

Hz Yakub’un oğlundan rüyasını kardeşlerine anlatmamasını istemesinin sebebi kardeşlerinin ona kötülük ve zulum edeceginden korkmasıdır. Hz Yakub , şeytanın boş durmayarak onların kıskançlıklarını tahrik edeceğini ve Hz. Yusuf’a büyük bir kötülük yapabileceklerini tahmin etmişti. Hakikaten kardeşlerinin de kıskançlık yapabilecek hasletler Yusuf(as)’da belirmeye başlamıştı. Allah kendisine hem peygamberlik hem de rüya tabir ilmini lütfetmişti. Yine aynı surenin 6. Ayetinde buna işaret olarak,

Hz. Yusuf kardeşlerinin kendisine karşı yapılan kötülükten Allah’ın izniyle kurtulmuş, fakat köle olarak Mısır’a götürülmüştür. Bu durumu da yine Kur’an-ı Kerim bize hikaye etmektedir.

Yusuf:20. (Kafile Mısır’a vardığında) onu değersiz bir pahaya, sayılı birkaç dirheme sattılar. Onlar zaten ona değer vermemişlerdi.

Yusuf:21. Mısır’da onu satın alan adam, karısına dedi ki: “Ona değer ver ve güzel bak! Umulur ki bize faydası olur. Veya onu evlât ediniriz.” İşte böylece (Mısır da adaletle hükmetmesi) ve kendisine (rüyadaki) olayların yorumunu öğretmemiz için Yusufu o yere yerleştirdik. Allah, emrini yerine getirmeye kadirdir. Fakat insanların çoğu (bunu) bilmezler.

Yusuf:22. (Yusuf) erginlik çağına erişince, ona (isabetle) hükmetme (yeteneği) ve ilim verdik. İşte güzel davrananları biz böyle mükâfatlandırırız.
Yusuf(as) ona verilen nimetlerin farkındadır ve bu nimetlerin şükrünü eda etmek için elinden geldiğince çalışmaktadır. Allaha şükretmekte ve bu nimetlerin devamını ahirette de istemektedir.Bu Kuran-ı Kerim’de;

Yusuf:100. Ana ve babasını tahtının üstüne çıkartıp oturttu ve hepsi onun için (ona kavuştukları için) secdeye kapandılar. (Yusuf) dedi ki: “Ey babacığım! İşte bu, daha önce (gördüğüm) rüyanın yorumudur. Rabbim onu gerçekleştirdi. Doğrusu Rabbim bana (çok şey) lütfetti. Çünkü beni zindandan çıkardı ve şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra sizi çölden getirdi. Şüphesiz ki Rabbim dilediğine lütfedicidir. Kuşkusuz O çok iyi bilendir, hikmet sahibidir.”

Yusuf:101. “Ey Rabbim! Mülkten bana (nasibimi) verdin ve bana (rüyada görülen) olayların yorumunu da öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan! Sen dünyada da ahirette de benim sahibimsin. Beni müslüman olarak öldür ve beni sâlihler arasına kat!” `

Yusuf:102. İşte bu (Yusuf kıssası) gayb haberlerindendir. Onu sana vahyediyoruz. Onlar hile yaparak işlerine karar verdikleri zaman sen onların yanında değildin (ki bunları bilesin).

Yusuf:103. Sen ne kadar üstüne düşsen de insanların çoğu iman edecek değillerdir.

şeklinde ifade edilir.

Uzun bir ayrılık can yakıcı hasret ve büyük imtihanlardan sonra, Hz Yakub çocukları ve ailesi ile birlikte Yusuf’un melik olduğu Mısır’a geldiler ve kardeşleri ona secde ettiler.Böylece Yusuf’un yıllar önce gördüğü rüyanın tabiri çıkmıştı. Nitekim bu durum Kuran-ı Kerim’de;

Kur’an-ı Kerim’de Yusuf’un zindana atılması olayına da değinmektedir. Zindan arkadaşı iki genç rüya görürler ve rüyalarını emin, doğru ve ahlaklı bildikleri Hz. Yusuf’a tabir ettirmek isterler. Kuran’da;

Yusuf:36. Onunla birlikte zindana iki delikanlı daha girdi. Onlardan biri dedi ki: Ben (rüyada) şarap sıktığımı gördüm. Diğeri de: Ben de başımın üstünde kuşların yemekte olduğu bir ekmek taşıdığımı gördüm. Bunun yorumunu bize haber ver. Çünkü biz seni güzel davrananlardan görüyoruz, dedi.

Yusuf:37. (Yusuf) dedi ki: Size yedirilecek yemek gelmeden önce onun yorumunu mutlaka size haber vereceğim. Bu, Rabbimin bana öğrettiklerindendir. Şüphesiz ben Allah’a inanmayan bir kavmin dininden uzaklaştım. Onlar ahireti inkâr edenlerin kendileridir.
Hz. Yusuf(as) bu rüyayı şöyle tabir eder:
Yusuf:41. Ey zindan arkadaşlarım ! (Rüyalarınıza gelince), biriniz (daha önce olduğu gibi) efendisine şarap içirecek; diğeri ise asılacak ve kuşlar onun başından (beynini) yiyecekler. Yorumunu sorduğunuz iş (bu şekilde) kesinleşmiştir.
Yusufun yorumladığı rüyalar yerli yerinde çıkmış ve delikanlılardan birisi asılmış diğeri de saraya giderek içki sofralarına sakilik yapmaya başlamıştır.

Bir gün Mısır kralı bir rüya görür ve etrafındaki alimleri etrafında toplayarak rüyasını onlara anlatır ve tabirini ister. Fakat meclise iştirak eden alimlerden hiçbiri bu rüyayı tabir edemediği gibi “bu karmaşık hayallerin yorumunu bilemeyiz” diyerek kralı geçiştirmeye çalışmışlardır. Bu arada kralın yanındaki genç zindandaki Yusuf’u hatırlar ve krala “Senin rüyanın tabirini öğrenip sana haber verebilirim, yalnız bana izin vermeniz lazım” diyerek Hz. Yusuf’a gitmiş ve rüyayı ona anlatarak tabirini istemiştir. Bu durum Kuranda:

Yusuf:43. Kral dedi ki: Ben (rüyada) yedi arık ineğin yediği yedi semiz inek gördüm. Ayrıca, yedi yeşil başak ve diğerlerini de kuru gördüm. Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumluyorsanız, benim rüyamı da bana yorumlayınız.

Yusuf:44. (Yorumcular) dediler ki: Bunlar karmakarışık düşlerdir. Biz böyle düşlerin yorumunu bilenlerden değiliz.
Hz. Yusuf’sa bu rüyayı şöyle tabir etmişti:
Yusuf:45. (Zindandaki) iki kişiden kurtulmuş olan, uzun bir zaman sonra (Yusufu) hatırlayarak dedi ki: Ben size onun yorumunu haber veririm, beni hemen (zindana) gönderin.

Yusuf:46. (Yusufun yanına gelerek dedi ki:) Ey Yusuf, ey doğru sözlü kişi! (Rüyada görülen) yedi arık ineğin yediği yedi semiz inek ile yedi yeşil başak ve diğerleri de kuru olan (başaklar) hakkında bize yorum yap. Ümit ederim ki, insanlara (isabetli yorumunla) dönerim de belki onlar da doğruyu öğrenirler.

Yusuf:47. Yusuf dedi ki: Yedi sene âdetiniz üzere ekin ekersiniz. Sonra da yiyeceklerinizden az bir miktar hariç, biçtiklerinizi başağında (stok edip) bırakınız.

Yusuf:48. Sonra bunun ardından, saklayacaklarınızdan az bir miktar (tohumluk) hariç, o yıllar için biriktirdiklerinizi yeyip bitirecek yedi kıtlık yılı gelecektir.

Yusuf:49. Sonra bunun ardından da bir yıl gelecek ki, o yılda insanlara (Allah tarafından) yardım olunacak ve o yılda (meyvesuyu ve yağ) sıkacaklar.
Kralın rüyasını doğru yorumlamasıyla kralın güvenini kazanan Yusuf a.s. zindandan bilahare çıkartılıp kralın hazine sorumlusu olur ; aşağıdaki ayetler bu durumu anlatmaktadır.

Yusuf:54. Kral dedi ki: Onu bana getirin, onu kendime özel danışman edineyim. Onunla konuşunca: Bugün sen yanımızda yüksek makam sahibi ve güvenilir birisin, dedi.

Yusuf:55. “Beni ülkenin hazinelerine tayin et! Çünkü ben (onları) çok iyi korurum ve bu işi bilirim” dedi.

Yusuf:56. Ve böylece Yusuf’a orada dilediği gibi hareket etmek üzere ülke içinde yetki verdik. Biz dilediğimiz kimseye rahmetimizi eriştiririz. Ve güzel davrananların mükâfatını zayi etmeyiz.

Yusuf:57. İman edip de (kötülüklerden) sakınanlar için ahiret mükâfatı daha hayırlıdır.

***

RÜYA ve ÖNEMİNE İLİŞKİN HADİSLER

940 – Hz. Ebu Hureyre (radiyallahu anh) anlatıyor: “Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) şöyle demişti: “Benden sonra, nübüvvetten sadece mübeşşirat (müjdeciler) kalacaktır!”Yanındakiler sordu:
“- Mübeşşirat da nedir`?” ” Salih rüyadır” diye cevap verdi.”
Muvatta’nın rivayetinde şu ziyade var: “Salih rüyayı salih kişi görür veya ona gösterilir.”
Buhari, Tabir, 5; Muvatta, Rüya 3, (2, 957); Ebu Davud, Edeb 96,(5017).

934 – Ebu Hureyre (radiyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalatu vesselam) buyurdular ki: “Zaman yaklaşınca, mu’minin rüyası, neredeyse yalan söylemeyecek. Esasen mu’minin rüyası, nübüvvetin kırk altı cüzünden bir cüzdür.” Buhari’nin rivayetinde şu ziyade var: “Nübüvvetten cüz olan şey yalan olamaz.”
Buhari, Ta’bir 26; Muslim, rüya 8, (2263); Tirmizi, rüya 1, (2271); Ebu Davud, Edeb 96, (5019).

937 – Ebu Rezin el-Ukeyli Lakit İbnu Amir İbni Sabire (radiyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalatu vesselam) buyurdular ki: “Mu’minin rüyası, nübüvvetin kırkaltı cüzünden bir cüzdür. Bu rüya, anlatılmadığı müddetce bir kuşun ayağında (takılı vaziyette) durur. Anlatılacak olursa hemen düşer.”
Tirmizi, Ru’ya 6, (2279, 2280); Ebu Davud, Edeb 96, (5020).

938 – Ebu Said (radiyallahu anh) anlatıyor: “Mu’minin rüyası, nübüvvetin kırk altı cüzünden bir cüzdür.”
Buhari, Ta’bir 4, Muvaatta 1, (2, 956).

939 – Tirmizi’de Ebu Said’den şu rivayet kaydedilmiştir: “En sadık rüya seher vakitlerinde görülen rüyadır.”
Tirmizi, Ru’ya 3, (2275).

936 – Buhari’nin bir rivayetinde Resulullah (aleyhissalatu vesselam) şöyle buyurur: “Beni rüyada gören, gerçekten beni görmüştür, çünkü şeytan benim suretime giremez.”
Buhari, Tabir 2, 10; Muslim, Rüya 10; (2266); Muvatta, Rüya 1, (2, 956).

7129 – Ebu Hureyre radiyallahu anh anlatıyor: “Rasulullah aleyhissalatu vesselam buyurdular ki: “Rü’ya üç kısımdır: Biri Allah’tan bir müjdedir. Biri nefsin konuşmasıdır. Biri de şeytanın korkutmasıdır. Biriniz hoşuna giden bir rü’ya görecek olursa, dilerse onu anlatsın. Eğer hoşuna gitmeyen bir şey görürse onu kimseye anlatmasın, kalkıp namaz kılsın.”

7130 – Avf İbnu Malik radiyallahu anh anlatıyor: “Rasulullah aleyhissalatu vesselam buyurdular ki: “Rüya üç kısımdır: “Bir kısmı; ademoğlunu üzmek için şeytandan olan korkulardır; bir kısmı, kişinin uyanıkken kafasını meşgul ettiği şeylerdendir; bunları uykusunda görür; bir kısım rüyalar da var ki, onlar peygamberligin kırkaltı cüzünden birini teşkil eder.”
Ravi Muslim İbnu Miskem der ki: “Ben, Avf İbnu Malik radiyallahu anhe: “Sen, bu hadisi Rasulullah aleyhissalatu vesselam’dan bizzat işittin mi?” dedim. Avf, (iki sefer tekrarla): “Evet! Ben bunu Rasulullah aleyhissalatu vesselam’dan işittim. Ben bunu Rasulullah aleyhissalatu vesselam’dan işittim” dedi.”

941 – Semure İbnu Cundeb (radiyallahu anh) anlatıyor: “Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) sık sık: “Sizden bir rüya gören yok mu?” diye sorardı. Görenler de, O’na Allah’ın diledigi kadar anlatırlardı. Bir sabah bize yine sordu:
” Sizden bir rüya gören yok mu ?”
Kendisine: “- Bizden kimse bir şey görmedi!” dediler. Bunun üzerine:
” Ama ben gördüm” dedi ve anlattı.(…)

944 – Hz. Enes (radiyallahu anh) anlatıyor: “Hz. Peygamber (aleyhissalatu vesselam)’in şöyle söylediğini isittim:
“Ben bu gece, rü’yamda, kendimi Ukbe İbnu Rafi’in evinde imişim gördüm. Orada bana İbnu Tab denen cinsten taze hurma getirildi. Ben bu rüyayı şöyle te’vil ettim: “Yükselme dünyada bizimdir, ahirette de hayırlı akıbet bizimdir, dinimiz de tamamlanmıştır.”
Muslim, Ru’ya 18, (2270); Ebu Davud, Edeb 96, (5026).

5574 – Urve (radiyallahu anh) , Hz. Aişe (radiyallahu anha)’dan şunu nakletmiştir: “Hz. Peygamber aleyhissalatu vesselam bana dedi ki:
“Rüyamda sen bana üç gece gösterildin: Melek seni bana bir ipek parçası içerisinde getirdi ve “Bu senin zevcendir, aç onu!” dedi. Ben de açtım, içindeki sendin. Ben: “Bu rüya Allah katından ise, onu gerçekleştirecektir” dedim.”
Buhari, Nikah 9, 35, Ta’bir 20, 21; Muslim, Fezailu’s-Sahabe 79; Tirmizi, Menakib (3875).

950 – Hz. Aişe (radiyallahu anha) anlatıyor: “Rüyamda hücreme üç ayın düştüğünü gördüm. Rüyamı babam Ebu Bekr (radiyallahu anh)’e anlattım. Sükut etti, cevap vermedi. Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) vefat edip de odama defnedilince babam Ebu Bekr:
“- İşte (rüyanda gördüğün) üç aydan biri ve en hayırlısı!” dedi.”
Muvatta, Cenaiz 10, (1, 232).

946 – Abdullah ibn Ömer (radiyallahu anh) anlatıyor: “Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) zamanında kişi, bir rüya görecek olsa onu Rasulullah -(aleyhissalatu vesselam)- efendimize anlatırdı. O sıralarda ben genç, bekar bir delikanlıydım, mescidde yatıp kalkıyordum. Bir gün rüyamda, iki meleğin beni yakalayıp cehennemin kenarına kadar getirdiklerini gördüm. Cehennem kuyu çemberi gibi çemberlenmişti. Keza (kova takılan) kuyu diregi gibi iki de direği vardi. Cehennemde bazı insanlar vardı ki onları tanıdım. Hemen istiazeye başlayıp üç kere: “Ateşten Allah’a sığınırım” dedim. Derken beni getiren iki meleği üçüncü bir melek karşılayıp, bana: “Niye korkuyorsun? (korkma)” dedi.
Ben bu rüyayı kızkardeşim Hafsa (radiyallahu anha)’ya anlattım. Hafsa da Rasulullah (aleyhissalatu vesselam)’a anlatmış. Rasulullah (aleyhissalatu vesselam):
“- Abdullah ne iyi insan, keşke bir de gece namazı kılsa!” demiş. Salim der ki: “Abdullah bundan sonra geceleri pek az uyur oldu!”
Buhari, Ta’bir, 35, 36, Salat 58, Teheccut 2, Fedailul-Ashab 19; Muslim, Fedailus-Sahabe 140, (2479).

RÜYA KONUSUNDA ÖNEMLİ BAZI HUSUSLAR

Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) Efendimiz’e Allah’dan vahiy Hıra mağarasında ilk ayetlerin inzalinden önce altı ay kadar süre ile gördüğü sadık rüyalar ile başlamıştır. Aişe(radiyallahu anha) şöyle demiştir: “Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) Efendimiz’e vahiy uykusunda gösterilen rüya-yı sadıka ile başlamıştır. Hiç bir rüya görmezdi ki sabahaydınlığı gibi vazıh(açık)ve aşikar zuhur etmesin. Ondan sonra kalbine yalnızlık muhabbeti ilka olundu.”(Buhari, Tabirur Rüya)

Rüyanın “nübüvvetin kırkaltıda biri” olarak tarif edildiği haberlerde yirmiüçlük yıllık nübüvvet süresine oranla ilk altı aylık salih rüyalar devrinin kıyası ile ortaya çıkan oran kastedilmiştir. ( 0,5/23 = 1/46)

Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) Efendimiz’in tebliğ vazifesi tamamlanmıştı. Artık ümmeti arasında son zamanlarını yaşadığı bir gün, sahabe-i kiram (radiyallahu anhum ecmain), namaz kılmak üzere mescid-i nebevide Hz. Ebu Bekir’in arkasında saf tutarak Rasulullah (aleyhissalatu vesselam) Efendimiz’i beklemekteydiler. Cemaatin beklediğini görünce,mescide çıkamayacak kadar hasta olan Rasulullah-s.a.v.- evinin kapısının perdesini açtı , bekleyen cemaate hitaben;Muvatta adlı sahih hadis kitabında rivayet edilen şu hadisi beyan buyurdular:”Ey insanlar benden sonra nübüvvetten yalnız mübeşşirat kaldı. Mübeşşirat denilen o salih rüyayı, müslüman kişi görür veya onun için (başkası tarafından) görülür.” Peygamberimizin vefatı ile Allah’dan kullarına inzal olunan vahiy son buldu. Artık Allah ile kul arasında ilahi bilginin intikali, haber verilmesi açısından ilişki yalnızca takva sahibi(salih kişiler) müslümanların gördükleri doğru ve çoğunlukla müslümanlar için müjdeleyici mahiyetteki rüyalar ile sürdürülmektedir.

Rüyaların ilahi bilgi ile insanlar arasında kıyamete kadar devam edecek bu öneminden dolayı pek çok İslam alimi rüyaların mahiyeti ve sonuçları üzerinde kafa yormuş ve hatta çoğunlukla mutasavvıf olan -İmam Abdulgani Nablusi, İbn Sîrin gibi- bazı alimler rüyalar ve yorumu hakkında müstakil eserler vücuda getirmişlerdir.İslam alimlerinin genel kabulüne göre özellikle sadık rüyalar yaşanacak olaylar için işaret ve müjdeler içeren “müteşabih ” denebilecek haberler taşır. Ancak buradaki sorun bazen açık bazen ise müphem olan bu işaretlerin gerektiği şekilde anlaşılmasındadır ki işte burada rüyanın tabir edilmesi ihtiyacı gündeme gelmektedir.Bir rüya eğer herkesin anlayabileceği bir açıklıkta değilse tabir edecek kişinin de işaretlerin gösterdiği anlamlara aşina birisi olması şarttır.

Ebul-Leys Semerkandi’nin “Rüya nasıl tabir edilirse öyle çıkar.” deyimi için Bostanul-Arifinkitabında izah ettiği şekilde rüyanın cahilin yaptığı tabirle değişmesi söz konusu değildir. Tıpkı fıkha dair bir meselede, insanların en cahilinin vereceği hükme göre, bir sonuç çıkmayacağı gibi rüya meselesinde de olay bunun gibidir. Rivayetlerde anlatılan değişiklik, ancak Rasulullah (s.a.v)’in tabirine göre olur. Çünkü O’nun sözü doğrudur. Bu doğruluk Hakk’tan O’na armağandır. Allah rüyada da olsa O’nun sözünü doğrular.

İmam Gazali’ye göre; uyku hislerin hareketsiz hale gelip kalbe uğramamaları demektir. Uyku ile hayaller temizlenip insan asli fıtratına benzer halde temiz ve saf kalınca Levh-i mahfuz ile arasında var olan perde kalkar. İki ayna arasındaki perde kalktığı zaman, bir aynada bulunan görüntüler nasıl diğer aynaya yansınrsa, Levh-i mahfuzda bulunan bazı bilgiler de fıtratına uygun safiyete dönmüş olan kalblere yansır. Uyku diğer duyguları engellememesine rağmen, hayallerin hareket halinde seyretmesine engel olamaz. Hayal kuvveti ile insan kalbi Levh-i mahfuz’dan kendisine yansıyan bilgiyi derhal alır ve bu bilgiyi bir misal ile hikaye etmeye başlar. Bu gaybi bilgiler, hayaller halinde daha iyi muhafaza edilir ve muhayyilede koruma altına alınır. Genel olarak insanlar uyanınca yalnızca hayallerinde koruma altına aldıkları şeyleri aklına getirebilir. Rüya tabir eden kimsenin rüyayı görenin gördükleri ile bu hayallerin anlamı arasında bir ilgi kurması icabeder. Rüyaları tabir eden ilme vakıf insan olan için bu hayallerin gerçek alemdeki misalleri gayet açıktır.

Rasulullah-s.a.v.-in “Rü’ya üç kısımdır: Biri Allah’tan bir müjdedir. Biri nefsin konuşmasıdır. Biri de şeytanın korkutmasıdır.” sözleriyle üç kısma ayırdığı rüyalardan ilahi müjde, rahmani haber olarak nitelendirdiği türde olanı günümüzde nadir sayılabilecek durumdadır.Genelde görülen rüyalar , nefsani, şehvani, hissi duygulanmaların yer ettiği kalblere yansıyan karışık haller , açıkça şeytani mahiyet arz eden manzaralardır. Buraya kadar yazılan kısımda üzerinde yorum yapılan rüya deyimi ile rahmani haberler, renkler,esintiler içeren salih rüyalar kastedilmiştir. Tabir edilmeğe değer nitelikde olan rüyalar da bu tür rüyalardır.

.

	*TASAVVUFUN TEMEL KAVRAMLARIAllah Adamlarının Özellikleri ( Aşk, Takva, Vera, Marifet, İlim, Kurb, Yakin, Himmet…***)
	*Tasavvufun Anahtar Terimleri (Mutasavvıf, Mürşid, Silsile, Mürid, Zikir, Evrad, Edeb…)*
	*Tasavvuf Aleminin Kişilikleri (Arif, Veli, Şeyh, Pir, Kutub, Gavs, Müceddid, Abid, Zahid…)*
	*Tasavvuf Ehlinin Halleri (Mucize, Keramet, Keşf, İstidrac, Basiret, Firaset…)*
	ALLAH ADAMLARININ ÖZELLİKLERİ

Hasan-i Basrî hazretleri, zerre kadar verâ sâhibi olmak, bin nâfile oruç ve namazdan daha hayırlıdır demiştir.

Cuma Suresi: 10. Ayet

Kalb-Nefs-Ruh / Prof. Dr. Robert FRAGER

KALB – NEFS – RUH

Prof. Dr. Robert FRAGER

Üçüncü Bölüm

Kendinizi Dönüştürme

Nefs tıpkı bir alev,
İçinde hem güzelliğin yüzünü
hem de gizli yıkıcı potansiyeli barındırır.
Her ne kadar rengi çok çekici ise de,
Yakıcıdır.

BAHARZİ 1

Bir derviş uzun bir yolculuk yapıyordu. Haftalarca yürüdükten sonra önünde tıpkı yüce bir dağ gibi dikilen dik bir tepeye denk geldi. Ellerini kaldırdı ve şöyle dua etti: “Ey Rabbim! Biliyorsun, senin aşkına seyahat etmekteyim. Herşeyin ve herkesin dizgini senin elindedir. Lütfen bana bu tepeyi aşmama yardım edecek bir eşek gönder.”

(Bilenler derler ki, ihlas ile aşkıyla hareket edersek, Allah (c.c) ihtiyaç duyduğumuzda bize yardım edecektir).

O anda bir anırma sesi duydu ve çalılıkların arasından bir eşek çıktı. Allah (c.c)’a bu yardımından dolayı şükretti ve tam eşeğe binmek üzereyken bir Arap atına binmiş bir haydut çıkageldi. Haydut iriyarı, zalim bakışlı, kalın bıyıklı, kaşlı bir adamdı ve belinde bir piştol ile bir pala taşıyordu.

Haydut gürledi; “Aha! Bir derviş. Dervişlerden nefret ederim! Daima dürüstlükten, tevazudan ve başkalarına yardım etmekten söz edersiniz. Siz kim oluyorsunuz ki benim yaşama tarzımı eleştirmeye cüret ediyorsunuz? Ve işte bak! Kocaman bir adamsın küçücük bir eşeğe binmişsin. Aslında eşek senin sırtında olmalı. Evet, buldum! Yüklen eşeği sırtına.”

Derviş dehşet içinde hayduda baktı; “eşeği sırtıma mı alayım?”

Haydut elini palasına attı. “Sana eşeği kaldır ve sırtına al dedim!”

Derviş çaresiz uydu bu emre. Sonra haydut gürledi: “Şimdi, eşeği tepeye kadar taşı.”

“Tepenin başına kadar mı?”

Haydut tekrar palasına uzandı; “eşeği tepenin başına kadar taşı” diye emrini tekrarladı.

Derviş sırtında eşekle tepeye tırmanmaya başladı. Her geriye bakışında, haydutun eli palasında beklediğini gördü. Sonunda, harap-bitap düşen derviş tepenin zirvesine ulaştı. Eşeği yere indirdi ve ellerini tekrar semaya kaldırdı: “Ya Rab! Biliyorum Sen her şeyi görüyorsun ve her şeyi biliyorsun!”

Tıpkı zavallı derviş gibi, büyük bir kısmımız sırtımızda eşeklerimizi taşıyoruz.
Onları kendimiz için çalıştırmak yerine, nefsimiz için, benliğimiz için çalışıyoruz.
Allah (c.c) nefsin bize bir vasıta olmasını diledi ve elbette ki bunu tersinden anlayan biziz; Allah (c.c) değil.

Nefs Nedir?

Sufi psikolojisindeki en yaygın terimlerden birisi nefs, yani benliktir. Bu terim bazen “ego” ya da “ruh” olarak da tercüme edilir. Nefsin diğer anlamları arasında “öz” ve “nefes” de yeralır. Ancak Arapça’da nefs en çok “benlik” olarak kullanılır. Örneğin günlük sözcüklerde kendim ya da kendiniz yerine kullanılır. Sufi yazarların büyük bir kısmı nefsi; kötü huylar ve eğilimleri ifade etmek için kullanırlar. En alt düzeyinde iken nefs bizi dalalete götüren güçtür. Hepimiz yapmamız gerektiğini bildiğimiz şeyleri yapmak için mücadele ederiz. Ancak yanlış ya da zararlı olduğunu bildiğimiz şeylerden kaçınmak için daha fazla mücadele ederiz.

Neden mücadele ederiz? Eğer tek bir akıldan ibaret olsaydık, mücadele olmayacaktı. Ancak akıllarımız ayrıdır. Neyin doğru olduğundan emin olduğumuz anlarda bile, bir parçamız bizi aksini yapmaya zorlar. Bu parça alt benlik, özellikle nefsin en alt düzeyi olan nefs-i emmaredir.

Nefs, ruh ve bedenin karşılıklı etkileşiminin yarattığı bir süreç olarak çok statik bir psikolojik yapı değildir. Ne ruh ne de bedende özünde yanlış bir şey yoktur. Ancak ikisinin birleşimini sağlayan süreç sapabilir. Ruh bedene girdiğinde, soyut kökeninden kopar ve nefs şekillenmeye baslar. Böylece ruh maddi varlıkta hapsolur ve onun özelliklerini almaya başlar.

Nefsin kökü hem beden hem de ruhta olduğu için, hem maddi hem de manevi eğilimlere sahiptir. Başlangıçta maddiyat hakimdir; nefs dünyevi zevklere ve ödüllere düşkündür. Maddi olan şeyi doğal olarak maddi dünya cezbeder. Nefs dönüştükçe, daha çok Allah (c.c)’a yaklaşır ve dünyaya bağlılığı azalır.

Bir çok Sufi yazar Kur’an’daki referanslara dayalı olarak nefsin gelişiminin yedi farklı düzeyinden söz ederler. Bu bolum esas olarak Halveti-Cerrahi tarikatinin rahmetli şeyhim Safer Dal’ın açıklamalarına dayandırılmış, çeşitli kaynaklardan materyallerle ve kendi yorumlarımla desteklenmiştir.

İlahi İsimler (Esma-ül Hüsna)

Benliğin her bir aşaması ilahi isim veya sıfatlardan birisiyle ilişkilidir. Allah’ın güzel isimleri arasında meşhur olan doksandokuz isim vardır. Bu isimlerin tekrarı ve anlamlan üzerinde tefekkür edilmesi, her bir istasyonda nefsin hastalıklarının tedavisi için etkili bir ilaç olabilir. Halveti-Cerrahi tarikinde, bireysel zikir aşağıda sayılan isimleri içerir. Haftalık grup uygulamalarına ilave olarak, dervişlere her gün çeşitli isimleri zikretme görevi verilir.

Nefsin Dereceleri İlahi İsim Renk

1- Nefs-i emmare2 La ilahe illallah Açık mavi

2- Nefs-i levvame Allah (c.c) Kırmızı

5- Nefs-i mülhime Hu Yeşil

4- Nefs-i mutmaine Hakk Beyaz

5- Nefs-i raziye Hayy Sarı

6- Nefs-i marziye Kayyum Siyah/lacivert

7- Nefs-i safiye Kahhar Renksiz/siyah

Birinci aşama ile ilişkili ilahi isim, Allah (c.c)’tan başka ilah yoktur anlamına gelen La ilahe illallah’tır. Bu ifadenin birinci yarısı olumsuz şart oluştururken, ikinci kısmı teyittir; “Allah (c.c) yoktur, Allah (c.c) vardır”. Bir bakıma bu ifade, Zen Budizm’in sadece mantıkla anlaşılamayan koanları* gibi, tek başına mantıkla tam olarak anlaşılamaz.

* Zen Budizmini öğretme yöntemi. Bu yöntem paradoks seklindeki sorular ve karşılıklarından oluşur.

“Allah (c.c) yoktur”: sınırlı kapasitelerimizle Allah (c.c) olarak görebileceğimiz ya da tecrübe edebileceğimiz veya tasavvur edebileceğimiz hiçbir şey yoktur. “Allah (c.c) vardır”: Allah (c.c) vardır ve her yerde ve her şeyde hazır ve nazırdır.

La ilahe illallah’ın derin anlamları; tasavvufun en ince hakikatlerini oluşturur. La ilahe illallah ibaresi ayrıca vahidiyet şifresi olarak da bilinir. Allah (c.c) dışında kutsal hiçbir şey olmadığını, bütün güç ve yaratıcılığın Allah (c.c)’a ait olduğunu teyit etmektedir.

Bir çok insan, sanki kendi kişilikleri Tanrı imiş gibi, kendi halet-i ruhiyelerini ve meyillerini izlemektedir. Her an başka bir yöne savrulmaktadırlar. Kur’an bu durumdan heva yani “kapris” olarak söz etmektedir. “Allah (c.c) ‘tan doğru bir delil getirmeksizin sırf kendi hevası peşinden gidenden daha sapkın kim olabilir?” (28.50).

Batı toplumu bireysel özgürlüklere büyük değer atfeder. Ancak bir çoğu için bu özgürlük, kendi yanlış yönlendirilmiş meyillerini izlemekten ibarettir. Paradoksal olarak, aslında manevi disipline tabi olma, gerçek özgürlüğün başlangıcıdır. Çünkü nefsin zulmünden kurtuluşun başlangıcıdır.

Asırlardır tasavvufun temel pratiği La ilahe illallah’ın tekrarı ve tefekküründen oluşmuştur. Nefs-i emmarenin dertlerinin merkezinde dünyevi zevklere düşkünlük ve imanın yokluğu yer almaktadır. Bu durumun çarelerinden birisi Allah (c.c)’in varlığının kavranması, yaşamın bu dünyadan ve onun zevklerinden ibaret olmadığının idrakine varılmasıdır.

Allah (c.c); en yüce isim olarak bilinir ve diğer isimlerin ifade ettiği bütün ilahi sıfatları içerir. Allah (c.c) kelimesinin bir anlamı “ibadete layık olan”dır. Nefs-i levvamenin ana hastalığı olan ikiyüzlülüğün ilacı; Allah (c.c)’a ibadet etmek ve kendi egolarımızı beslemek ya da ceplerimizi doldurmak için çalışmak yerine Allah (c.c) rızası için kainata hizmet etmektir.

Hû; sıfatlarından âri olarak bizzat Allah (c.c)’i ifade eder. Allah (c.c)’a çok yakın bir tarzda hitap etme yoludur. Bazı Sufilere göre; “h”, “Allah (c.c)” isminin son harfi olan “h”dir. Allah (c.c) ile bu çok yakın, sözsüz temas, kalpte bulunur. Nefs-i mülhime derecesinde küçük ve zayıftır ve daha sonraki her aşamada gittikçe buyur. Cenab-ı Hakk’la temas kurma nefs-i mülhimenin ilham kaynağıdır.

Hakk; hakikat anlamına gelir ve Allah (c.c) değişmeyen hakikattir. Bütün diğer hakikatler -zaman içinde değişir ve geçersiz hale gelir. Allah (c.c) dışındaki her şeyin değiştiği gibi- Nefs-i mutmainnenin huzuru dünyanın fani ve sürekli değişen eşyası yerine Allah (c.c) için çabalamaktan gelir. Nefs-i mutmainne derecesi, hakikati anlamaya başladığımız aşamadır.

Hayy; “diri ve devamlı hayat sahibi” anlamına gelir. Var olan her şey bu ilahi sıfatı paylaşır. Çünkü Allah (c.c) bütün eşyadaki yaşamın ve varoluşun kaynağıdır. Kainattaki herşeyin atomları bu isimle titreşir. İnsanların canlılık derecesi ilimlerine ve eylemlerine göre farklılık gösterir. Allah (c.c)’i herkeste
ve her şeyde Hayy olarak gören kimse nefs-i raziye makamına yükselmiş demektir.

Kayyum; “ezelden ebede kadar kaim, daim ve var olan” anlamına gelir. Allah (c.c)’in mevcudiyeti kendisinden başka hiçbir şeye bağlı değildir. Kainatta O’nun dışında her şey, yasamak için kendi dışında bir şeye ya da birisine muhtaçtır. Yalnızca Allah (c.c), ezeli ve ebedidir ve hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Kainat Allah (c.c)’tan gayrı hiçbir şey olarak değil, yalnızca Allah (c.c) olarak görülmeye başlandığında, birey nefs-i marziye makamına ulaşmış demektir.

Kahhar; “her şeye kadir” ya da “her an kahretmeye muktedir” anlamına gelir ve Allah (c.c) ‘in her türlü engeli tamamen yok edebilen, direnilemezlik ve durdurulamazlık sıfatına işaret eder. Allah (c.c)’tan hiçbir şey kaçamaz ve milyonlarca evrenin tamamı O’nun önünde boyun eğer. Nefs-i safiye makamına ulaşabilmek için, ayrı bir “Ben”e dair bütün duyguların yok edilmesi gerekir. Bu nihai makama ancak Allah (c.c)’in sınırsız gücüyle ulaşılabilir.

Renkler

Nefsin her derecesine karşılık gelen renkler sıklıkla şeyhler tarafından dervişlerinin düzeyini değerlendirmek için rüya yorumlarında kullanılır. Örneğin, dervişler rüyalarında sarı giysi giydiklerini görürlerse, bu, onların nefs-i raziye merhalesinde cehd ettiklerine bir işaret olabilir. O zaman şeyh, Hayy virdini de, manevi görevlerindeki diğer değişikliklerle birlikte manevi pratiklerine dahil eder.

Nefs-i Emmare (Zalim Nefis)

Nefs-i emmare derecesi ayrıca “emreden nefs”, “kibirli nefs” veya “kötülüğe teşvik eden nefs” olarak da adlandırılmaktadır. Emmare teriminin sözlük anlamı “doğası itibarıyla ya da tekrar tekrar emreden” anlamındadır; bu nedenle bu aşama “rahat vermeyen nefs” aşaması olarak da adlandırılabilir. Zalim nefs bize egemen olmaya, düşüncelerimizi ve eylemlerimizi kontrol etmeye çalışır. Ve maalesef genellikle de galip gelir. Genel olarak nefsten söz ederken bir çok Sufi yazar yalnızca nefsin en alt düzeyini kasteder. Kur’an bunu şöyle tanımlamaktadır: “… Çünkü nefs-i emmare, gerçekten ancak kötülüğü emreder. Ancak Rabbimin esirgediği müstesna!” (12 : 53)

Kur’an’da emare (emretmek) fiili sıklıkla kullanılır. Bu genellikle Allah (c.c)’in emirlerini ifade eder. Örneğin “Allah (c.c) müminlerin yardımlaşırken cömert olmasını emreder”. Fiilin vurgulu hali olanemmare yalnızca bir kez, o da yukarıdaki Kur’an ayetinde kullanılmıştır. Allah (c.c) bize iyiyi yapmayı emrederken, içimizde bir şeyler bizi aksini yapmaya itmektedir. Zalim nefsin etkisi altında, alt benliğin emirleri Allah (c.c) ‘in emirlerinden daha etkili olur.

Nefs-i emmarenin egemenliği altında olanlar, dinin bütün zahiri biçimleriyle meşgul olabilirler; ancak bu başkalarını etkilemek için sergilenen tamamen içi boş bir gösteriden ibarettir. Bir şeyhin ifadesiyle; “Nefs ancak aldatmakla huzur bulur; Allah (c.c)’tan başka şeylerle sakinleşir, nefsler asla Allah (c.c)’in yoluna tabi olmayacaktır.”3

Birinci aşamada zekamız tarafından yönetiliriz. Bu kendimizden başka hiçbir şeye inanmayan zekadır. Ne pahasına olursa olsun mal ve güç kazanmaya ve egonun tatminine adanmıştır. Allah (c.c) sevgisi, vicdani bir uyarıcı ve hatta günah duygusu bile yoktur. Çünkü hiçbir vicdani ahlak bulunmamaktadır. Bunu pişmanlık duymadan aldatan, çalan ve hatta adam öldüren psikopatlarda açıkça görebiliriz.

Nefs-i Emmarenin Taleplerine Bağımlılık

Bu aşamada bulunan bir çok kişi zevkin esiridir. Örneğin cinsel mutluluk için neredeyse her şeyi yapabilirler; sağlığı ya da güvenliği düşünmeden mümkün olan herkesle cinsel temas kurabilirler. Sıklıkla onlara kötü muamele edenleri seçerler. Bu düzeyde, kontrol edilemez bir bağımlılığın egemen olduğu inkara bağımlılık kazanırız. Bir sorunumuz olduğunu kabul etmeyi dahi reddederiz. Gerçekten nefs-i emmaremiz tarafından kontrol edildiğimizi ve yaşamlarımızın aslında kendi kontrolumuz altında olmadığını kabul edene kadar hiçbir değişim ümidi yoktur.

Belki de bu düzeyin en kötü özelliklerinden birisi, uyuşturucular ve alkolden daha tehlikeli olan ve sıklıkla psişede daha derin biçimde kok salan; övülme ve dalkavukluğa bağımlılıktır.

Nefs herkesin dikkatini çekmemizi ve herkesin bizim hakkımızda iyi düşünmesini ister. Hiçbir zaman daha fazlasını istemekten vazgeçmez; hiçbir şey onun için yeterince iyi değildir. Eğer başkaları bizden hoşlanıyorsa, bizi sevmelerini isteriz. Eğer seviyorlarsa, kayıtsız şartsız itaat isteriz. Eğer bize itaat ediyorlarsa, tapınmalarını isteriz. Bu parçamız, kendisini öne çıkarmak için diğer yönlerimizi
yok eder. Sufi mürşidleri nefsin bu en alt düzeyini şu şekilde tanımlamaktadır:

Nefsin gizli kötülükleri ve hastalıklarından birisi takdir edilme aşkıdır. Kim ondan bir damla içerse, göz açıp kapayıncaya dek, yedi kat gökten yedi kat yerin merkezine doğru düşecektir. Bu hastalığın semptomu; nefsin övgüden yoksun kaldığında, tembelliğe ve lakaytlığa düşmesidir.4

Bu tür bir bağımlılık psikoloji literatüründe pek tanınmaz. Çünkü psikoloji teorisyenleri dahil, bir çoğumuz bu hastalıktan mustaribiz. Bu bağımlılığın tam içindeyiz; bu nedenle ne başkalarındaki ne de kendimizdeki bu hastalığı göremeyiz. Tıpkı sudan başka hiçbir şey bilmedikleri için, suyun ne olduğundan da habersiz
olan balıklar gibiyiz.

Hemen hemen hepimizde nefs-i emmarenin en azından bir kıvılcımı bulunur. Onu görebilmek için çok dikkatli bakmamız gerekir; çünkü zalim nefs bilinçtensaklanmada ustadır. Eski bir şeyhin dikkat çektiği gibi, eğer birisi “Sen ne kadar iyi adamsın!” dediği zaman bu sizi “Sen ne kadar kötü adamsın!” sözünden daha fazla mutlu ediyorsa, o zaman bilin ki siz hala kötü bir kişisiniz.

Her birimizin içinde bazen bizi yanlış işlere sevk eden zalim güçler ya da dürtüler vardır. Örneğin başkalarına bağırıp çağırırız; sevdiklerimizi incitiriz ve sahipolduğumuz en kötü düşmanlarmış gibi hareket ederiz. Sonra, neredeyse bunları yaptıktan hemen sonra, yaptıklarımıza gerekçe bulmaya çalışır ve yaşamlarımızın kontrolünün bizde olduğunu ileri süreriz. “Nefs tıpkı ateş gibidir. Bir yerde tam sönerken, daima başka bir yerde yeniden alevlenir. Nefs bir alanda sakinleştirilirse, başka bir bölgede yeniden alevlenir.”5

Zalim nefs genellikle bilinç dışında işler. Bizim sesimizle konuşuyormuş ve en içten gelen arzularımızı ifade ediyormuş gibi görünür. Bu nedenle ona nadiren direniriz; yalın güce nadiren başvuran usta bir hükümdar gibidir. Eğer hükümdarın otoritesi zaten kabul edilmişse, isyan ihtimali çok azdır. Zalim nefs, biz farkında olmadan bize hakim olur ve bu durum gerçekleştiğinde, onun etkisine karşı mücadeleetmeyi bile denemeyiz. Ona isyan düşüncesi asla aklımıza gelmez. Çok sayıda insanın yaşamlarının büyük bir kısmını zalim nefsin egemenliği altında geçirmesinin nedeni budur.

Nefs-i Emmarenin Tanımları

Çeşitli Sufi mürşidleri benliğin bu aşamasının dinamiklerini şu şekilde tanımlamışlardır:

Seyr ü sülukun erken aşamalarında, kişi nefsin kontrol ve hakimiyetinde olduğu sürece nefs, nefs-i emmare olarak bilinir. Nefs, hala maddi doğamızda sağlam bir şekilde egemen olduğu bu aşamada, sürekli ruhu ve kalbi yüksek makamlardan aşağı makamlara, yani kendi düzeyine çekmeye çalışır. Kendisini daima başkalarının tapınmalarının nesnesi olarak sunar… Böylece yüce ruhu alçaltır ve safi kalbi hile ile kirletir.6

Bir çok halde, nefsin dışyüzü, içyüzünden farklıdır ve başkalarının huzurunda, yalnız başına olduğu zamandan farklı davranır. İnsanların yanında iken onları över, yüzlerine karşı dürüstlük gösterisi sergiler, onların yokluğunda ise tersini yapar. Bu sıfat ancak ihlas yoluyla nefsten silinebilir.7

Nefs, Allah (c.c)’in onu takdir edip etmeyeceğine aldırmaz; ama insanların takdirIerine inatçı derecede takıntılıdır. Sonuç; sahiplenme ve kibirin ve aynı zamanda küstahlık, kendini önemseme ve başkalarını küçümsemenin artmasıdır. Allah (c.c) o fiillerden hoşnut olsa bile insanların takdir etmediği şeylerden kaçınır ve görmezden gelir. Örneğin rnanevi fakr, acziyet ve zafiyet gibi.8

Nefs, sürekli sıfatlarının erdemleriyle meşguldür; memnuniyet ve saygı ile kendi hallerini düşünür. Kendisinin başkasına yaptığı en küçük şeyi bile önemli kabul eder; yıllar sonra bile hatırlar. Çünkü kendi nezaketine hayrandır. Ancak başkalarının onun için yaptığı büyük iyiliklere karşılık, yapılanlara hiç önem vermez, çabucak unutur.9

Neye sahiplenmek isterse ve arzuladığı neyse, nefs onu elde eder ve onlara tutunur… Bu sıfat güç kazandıkça, hasedi ve başkalarının malına göz dikmeyi doğurur. Nefs hiç kimsenin hiç kimseden hiçbir şey almasını istemez… Böyle bir haset güçlendikçe gareze dönüşür; Böylece nefs inatla, verilen nimetleri paylaşanları yok etmeye çalışır.10

Nefs hiçbir zaman değişmez. Sürekli heves ve kaprislerin esiridir… İstediği her şeyi çabucak bitirmekten ibarettir. Hareketleri keyfi ve güvenilmezdir; arzularını karşılamada aceleci ve atılgandır. Bazı alimler nefsi bir yokuştan aşağı baş döndüren bir hızla yuvarlanan, sürekli hareket halinde olan bir topa benzetmektedirler. Nefs bu sıfattan ancak sabırla kurtarılabilir.11

Yukarıdaki alıntılarda sözü edilen nefsin, nefsin en alt düzeyi olduğu unutulmamalıdır. Bazı kimseler bu düzeyde sıkışır kalır. Bir çok insan ise, oldukça etik ve ahlaki yaşamlar sürmeyi becerir ve yalnızca zaman zaman zalim nefsin etkisine tutulur.

Negatif Benlik ile Gayret

Nefs-i emmare düzeyinde bulunan doymak bilmez negatif egoyu kontrol etmek kolay değildir. Yalnızca inziva ve çile yetmez. Aslında bu tür uygulamalar sıklıkla şişirilmiş bir gurur ya da kibire neden olur. Mutasavvıf Bayezid-i Bestami der ki; “İnsanla Allah (c.c) arasındaki en kalın perdeler irfan sahibi kimsenin irfanı, ibadet edenin ibadeti ve dindarın dindarlığıdır”.12

Tasavvufun Melami ekolü özellikle negatif egonun kontrolünde yoğunlaşmıştır. Uygulamalarının birisi de ünden ve övgüye veya özel bir tanınmaya neden olabilecek eylemler ve görünüşlerden kaçınmaktır.

Melami yaklaşımı ince bir psikolojik çilecilik, övülme arzusundan ve hatta başkaları tarafından kabul edilmekten vazgeçme disiplinidir. İhlassızlığı yok etmek üzere, Melamiler dindarlığın bütün zahiri işaretlerini ortadan kaldırırlar ve hatta saygıyı, celbetmeyecek bir tarzı tercih ederler. Böylelikle negatif egoyu, onu
besleyen bütün kaynaklardan -özellikle zahiri tanınma ve ödüllendirilmeden- yoksun bırakırlar.

Kendimizi hiçbir zaman nefs-i emmarenin etkisinden tam olarak kurtaramayabiliriz. Yapabileceğimiz en iyi şey; onu kontrol etmek ve onun kapının önünde yatmasını sağlamaktır. Benliğin en arınmış düzeylerinde bile onun izleri kalabilir. (Örneğin, Hz. Musa sert bir mizaca sahipti; hatta bir adama saldırarak, onu
öldürdü. Her ne kadar peygamberler bile nefs-i emmarenin izlerini taşısalar da, asla onun temayüllerini izlemezler. Onlar Rabbin kudret elindedirler, kendi başlarına bir şey yapmazlar.)

Rumi, bir ejderhaya tuzak kurmak için dağlara giden bir ejderha avcısından söz eder. Sonunda yüksek bir dağın zirvesindeki bir mağarada haşmetli bir ejderhanın donmuş bedenini bulur. Cesedi Bağdat’a taşır ve nehir havzasında sergilemeye başlar. Yüzlerce insan onu görmeye gelir. Güneş yavaş yavaş ejderhanın bedeninin ısıtmaya başladıkça, ejderha kış uykusundan uyanmaya başlar.
İnsanlar çığlıklar içinde kaçışır ve bu arada bir çok kişi ezilerek olur. Ejderha, dehşet içinde donakalan ejderha avcısını da bir lokmada yutar.

Böylesine bir vahşet onun için kolaydır; Çünkü o kanlı bir zalim.
Nefsiniz böyle bir ejderha: Nasıl ölebilir?
Sadece teçhizat yokluğundan donmuştur.

………………

Bırakın ejderhanız uyumasına devam etsin.

Eğer serbest kalırsa sizi bir çırpıda yutacak.13

Rumi dramatik bir biçimde bizi nefs-i emmaremizi emrimiz altında sanmamamız için uyarmaktadır. Öfkemizle, gururumuzla, alışkanlıklarımızla ve benzeri duygularımızla başa çıkabileceğimizi sanabiliriz; ancak ani bir olay onları uyandırabilir. Tek gerçek çözüm nefsi dönüştürmektir.

Bir derviş seyahat ediyordu ve şeyhinin sohbetinden yoksun kaldığına üzülüyordu. Geri döndüğünde şeyhi ona üzülmesine gerek bulunmadığını söyledi. Şeyhin derslerini on yıl boyunca kaçırsa da fark etmezdi. Çünkü o daima tek bir şeyi anlatıyordu: “Yalnızca benliğinizi kurban edin, başka hiçbir şeyi değil!”

İçimizdeki Firavun ve İçimizdeki Musa

Nefsin bu ilk düzeyi tıpkı kibirli, zalim bir firavun gibidir. Mısır’ın firavunlarına yeryüzündeki en gelişmiş ve en güçlü medeniyetin mutlak hakimleri olmak yetmiyordu. Ayrıca kendilerine tapılmasını istiyorlardı. Güç, övgü, hayranlık ve hatta tapınma nefsin bu derecesinin tipik özelliklerindendir.

Rumi, bizi Hz. Musa ve firavunu, ilgisiz tarihi şahsiyetler olarak değil, yaşayan Batıni realiteler olarak görmemiz konusunda uyarmaktadır:

Musa da sen de, Firavun da. Bu iki düşmanı da kendinde ara sen. Musa kıyamete
kadar vardır. Nuru hep o nurdur, başka nur değil… Değişen yalnız kandil. Bu kandille fitil başka, fakat nuru başka nur değil, hep o alemden. Kandile bakarsan kayboldun gitti. Çünkü ikilik ve sayıya sığış kandile göredir. Fakat nura baktın mı ikilikten de geçtin.14

İsrailoğullarını kölelikten kurtaran Hz. Musa öyküsü, bir düzeyde kendimizi zalim nefsin elinden kurtarma sürecimizin alegorisidir. Her birimiz içimizde bir firavuna ve Musa’ya, bizi kölelikten özgürlüğe ulaştırabilecek ilahi elçiye sahibiz. Allah (c.c)’in İsrailoğullarını Hz. Musa aracılığıyla özgürlüğe ulaştırdığını hatırlayın. Biz de zalim nefsimizin gücünü yenmek için İlahi inayete ihtiyacımız bulunduğunu hatırlamak zorundayız. Her birimiz içimizde bir batıni Musa’ya sahibiz. İçimizdeki bu kurtarıcı ve kutsal hizmetkarı beslemeli ve ona itibar etmeliyiz.

Hz. Musa ve firavun öyküsünde hepimizin alacağı bir çok ders vardır. Örneğin Hz. Musa, İsrailoğullarını özgür bırakmasını istemek üzere tekrar tekrar firavuna gitmek zorundaydı. Firavun Hz. Musa’daki ilahi gücü tanımış ve isteğini kabul etmişti. Ancak sonra, tara Hz. Musa ayrılmak üzereyken fikrini değiştirdi.
Biz de manevi prensipler ve ideallerin hakikatini kabul ediyoruz ve yaşamlarımızı farklı yaşamaya yemin ediyoruz. Ancak daha neredeyse verdiğimiz kararın mürekkebi kurumadan, eski huylarımıza geri dönüyoruz. Sanki nefs-i emmaremiz bizi hipnotize edecek güce sahipmiş ve tekrar bilinçsiz hale getiriyormuş gibidir.

(İsrailoğulları firavunun kontrolden kurtulur kurtulmaz, geri dönüp onları boğacağı korkusuna rağmen Kızıl Deniz’e girmek zorundaydılar.) Bu muazzam bir iman ve cesaret gerektiriyordu. Yaşamınız üzerinde hiçbir güce ve kontrole sahip olmadan, bir köle gibi yasadığınızı tasavvur edin. Sonra aniden size uçsuz bucaksız bir denizi, ıslak deniz tabanında dev dalgalar etrafınızda zor zaptedilmiş haldeyken geçmeniz söyleniyor. Az önce işittiğiniz, Allah (c.c)’ın suları sizin için kontrol altında tutacağına dair verdiği söze güvenmeniz emrediliyor. Bir rivayete göre, Kızıl Deniz, ilk İsrailli denizin ayrılacağına inanarak ilk adımını atana kadar
ayrılmamıştır.

Zalim nefsin boyunduruğundan kaçmak kolay değildir. Bu süreç genellikle yeni ve bilinmeyenin korkusunu içinde barındırır. Gerçek dönüştürücü değişim; yalın anlamıyla eski yasam biçimimize sırtımızı dönüp oradan uzaklaşma sürecidir.

Tıpkı firavunun ordusunun sayı ve güç bakımından İsrailoğullarından kat kat üstün olması gibi, genellikle eski alışkanlıklarımız ve yaşam biçimimiz de ezici bir üstünlüğe sahip görünür. Mısır ordusu dünyanın en büyük ordusuydu, İsrailliler ise kuşaklardır esir idiler ve büyük bir kısmı eline hiç silah almamıştı. Bu durum genellikle ilk manevi değişimden sonra ortaya çıkan bir krizi temsil etmektedir. Psişemizin değişik bölümleri bizi geriye eski, rahat yaşam biçimlerimize döndürmeye çalışırlar ve eğer geri, gitmezsek, felaket riskiyle karsı karşıya olduğumuz tehdidiyle korkutur. Ancak adımımızı ihlasla, değişim üzere nefsimizin Kızıl Deniz’ine attığımız anda eski alışkanlıklarımız üzerimizdeki güçlerini kaybedeceklerdir. Allah (c.c)’in inayetiyle, geçmişin dayanılmaz derecede çekiciliği cazibesini yitirecektir.

İsrailogulları başlangıçta Hz. Musa ve onun öğretilerini anlayamadılar. Hatta tapınmak üzere altın bir buzağı bile yaptılar. Hala disiplinsiz bir insan sürüsü halindeydiler. Kölelik zihniyetiyle ve şartlandırmasından kurtulmaları zaman –iki kuşak, ya da çölde kırk yıl- aldı. Biz de de gerçek değişim zaman alacaktır. Disiplinsiz, odaksız düşünceler, duygular ve eylemler yığını ile ise başlarız. Negatif egomuz ve zevk düşkünü güdülerimiz hala güçlü bir biçimde içimizdedirler. İçsel (Batıni) değişime entegre olurken, sıklıkla hiçbir şey değişmiyormuş gibi görünür. Hatta bu donem bize çölde geçirilen kırk yıl gibi bile gelebilir!

Ancak bu kırk yıl ayni zamanda peygamberlerine yöneliş zamanıydı. Geleneksel olarak bir derviş şeyhi ile yıllar geçirir; birlikte yaşar, ibadetten alışverişe, çamaşır yıkamaya ve diğer güncel işlere kadar, günün bütün farklı faaliyetleri yoluyla eğitilir. Her bir faaliyet en köklü derslerin öğrenilmesi için bir fırsat olabilir.
Şeyh Safer Efendi bir defasında, şeyhiy!e gecesi ve gündüzüyle on dört yıl birlikte geçirdiğini anlatmıştı, İşten çıkar çıkmaz onu görmeye gider ve tekrar işe gitme vakti gelene kadar zamanını onun yanında geçirirdi.

Hz. Musa ile geçirilen kırk yıl, İsrail oğullarına, baskı altında kölelikten hür müminlere olmaya doğru köklü bir dönüşüm fırsatı verdi. Bir bakıma bu kırk yıllık sürgün yalnızca manevi bir irşad değil, Allah (c.c)’in sevgili peygamberlerinden birisiyle geçirilen hoş bir dönemdi. Yaygın bir Sufi geleneği olan kırk gün itikaf, dünyadan uzaklaşma ve Allah (c.c)’a yakınlaşma zamanıdır (-tıpkı Hz. Musa’nın Sina Dağında kendi başına kırk gün geçirmesi gibi-).

İsrail oğulları çölde açlıktan öleceklerinden şikayet ettikleri zaman, Allah (c.c) Hz. Musa’ya onları beslemek üzere gökten bıldırcın yağdıracağını bildirmişti. Ancak İsraillilerin bir defada yalnız bir günlük ihtiyaçlan kadar toplamaları gerekiyordu. Bu onların disiplinlerinin ve Cenab-ı Hakk’ın Razik olduğuna olan imanlarının sınanmasıydı. Bazıları fazla bıldırcın eti toplayarak ertesi güne sakladığı zaman, etler çürüyor ve kurtlanıyordu. Bu olay, ruhun hediyelerine karşı açgözlülük gösterme ve aşırı gitmenin tehlikelerine dair canlı bir uyarıdır.

Ayrıca kırk yıl, iki kuşağı temsil etmesi bakımından psikolojik bağlamda önemlidir. Çöldeki sürgün hayatının sonunda, Kenan ülkesine girenlerin büyük bir kısmı köleliği hiç tanımamışlardan oluşuyordu. Bildikleri tek yaşam, Peygamberleriyle birlikte geçirdikleri yasamdı. Bunun gibi bizim eski huylarımız, düşüncelerimiz ve eylemlerimiz de zamanla yeni, daha sağlıklı alışkanlıklarla değişecektir.

Üç grup peygamber vardır: Birincisi; yasayı, dinin zahiri biçimleri ve ahlak uygulamalarını getiren peygamberlerdir. Bunların en güzel örneği Hz. Musa’dır. İkinci grup; bize yasanın arkasındaki batıni ruhu getirir. Hz. İsa bunun harika bir örneğidir. Son olarak zahir ve batının birliğini öğretmek üzere gelenler vardır. Hz. İbrahim ve Hz. Muhammed bu grubun temsilcileridir.15

Hz. Musa ayrıca, zaptı için yasaların açık sınırlarını gerektiren nefs-i emmareden kurtuluşla ilişkilidir. Herhangi bir dini yasaya inanmayan insanlar, ancak ceza korkusuyla sınırlanabilir.

Nefs-i Emmare şehri

Yaklaşık 150 yıl önce yaşamış bulunan bir Nakşibendi şeyhinin nefs hakkında yazdığı yayınlanmamış harika bir eser bulunmaktadır. Şeyh bu eserin kendisi hayata gözlerini yumana kadar yayınlanmamasını istemiştir.16 Bu eserde şeyh benliğin istasyonlarını birbiri içine geçmiş birer kent olarak tanımlamaktadır.

Şeyh Safer, bu kitabın tasavvuftaki en yararlı ve en önemli eserlerden birisi olduğunu ve bütün Cerrahi dervişlerinin sık sık okumaları gerektiğini bildirmişti.(*)

(“) Sözü edilen kitap “Hz. Şeyh Sadık Efendi Risalesi” adıyla bilinir ve Alaca Minare Tekkesi şeyhi Muhammed Sadık Efendi (ölümü H. 1209) tarafından yazılmıştır. Buraya yapılan alıntılar bu Risalenin Doç. Dr. Süleyman Uludağ tarafından (kısmen) sadeleştirilerek Türk Tasavvuf Musikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfına hediye edilen edisyondan alınmıştır. (Çev. Notu)

Benim Canım! Varlık ilminde seyr ve sefer, fena sahrasında seyahat ettiğimiz esnada, şâh-i bekâdan dosdoğru bir yol ihsan olundukta, bu uyku ile uyanıklık arasına benzeyen bir hal idi.

Bu hal içinde büyük ve muazzam bir fena şehrine vardım. Bunun enini ve boyunu gözle ihata etmek mümkün olmaz. Kent halkı o kadar kalabalık idi ki, hiçbir çarşısına rahat girilmez. Ahalisi ise, dünyadaki çeşidi kavimlerden meydana geliyordu. Kimi Arap, kimi Acem, kimi Türk, kimi Rum. Kafirlerin her türlüsü burada mevcut olduğundan hayretler içinde kaldım. Acaib bir gezintiye çıktım. Şehrin ortasında muazzam bir kale inşa olunmuş, kalenin burçları göklere dayanmış. Surların dışında kalan bu şehre ezelden beri hakikat güneşinden bir ışık düşmemiş ve düşmemekteydi. Ahalisini görünce anladım ki; kent halkının semaları bile karanlık bir ülkedir. Zira meşrepleri köpekler gibi; bir lokma için birbirleriyle hırlaşıp basit bahanelerle birbirini parçalarlar. Şehvet ve gazapları galib olduğundan, ateş unsurundan olan tabiatları icabı mağlup ettiklerini katlederler. Zinaya istekli ve düşkün olduklarından bir fahişe avradın ardına düşerler. Üçü-beşi onun ardına düşünce, bazen kıskançlıkla birbirlerini helak ederler. Livatadan fazla haz alırlar. Hırsızlık, çekiştirme, iftira, içki, yalan ve gıybet sürüp giden adetleri olup, zerre kadar Allah(c.c)’dan korkmazlar. Bu büyük günahları işleyenlerin çoğu Müslüman, hatta bazıları da alimler olup iyiyi emr, kötüyü men (emr-i bi’l-ma’ruf nehy-i ani’l-münker) eden alimler, vaizler ve iyi insanlar dahi bu kentte zuhur etmiş olup, amma bu Nefs-i Emmare şehri ahalisiyle hiçbir şekilde uyuşamayıp, bahis konusu şehrin ortasındaki kaleye hicret ederlermiş. (şehrin alimleri)… bana “Bu şehrin ismi Nefs-i Emmaredir. Burası gaflet ve karanlıklar ülkesidir. Sultanımıza AKL-I MEAŞ (dünya refahı için düşünen akıl) derler. Alimdir, idarecilikte mahir bir müneccim ve mühendistir, akıllı bir tabibdir. Her şeyden haberi var. Yeryüzünde onun gibi yoktur” dediler. Sonra “Padişahın veziri kimdir?” diye sorduğumda dediler ki: “Veziri, idrak kuvvetidir. Kethüdası sağduyudur. Vekil Harcı vehim ve vesvese kuvvetidir.

Tebaasını sordum. Onların bana haber verdiğine göre anladım ki; tüm kötü huylar ve kötü huylular, Akl-ı Meaş denilen padişahın hizmetçileri ve sırdaşları olmuşlar. ( bütün bu vatandaşlar hükümdarlarına tamamen sadıktılar. Yalnızca ona ve hükümetine saygı duymak ve takdir etmekle kalmıyorlar, doğalarında, adetlerinde ve davranışlarında bir benzerlik hissettikleri için ona büyük bir sevgi besliyorlardı…)(**)…

(** ) Parantez içindeki bu bölümler risalenin Türkce metninde yer almayan, çevirisi yapılan eserde yararlanıldığı belirtilen İngilizce edisyonda bulunan bölümlerdir. Çev. Notu.

Bir gün Akl-ı Meaş’ı arifane ağırlayıp, kendisine dedim ki: “Padişahım! Senin bu
şehrin bilginleri ilimleriyle amel etmiyorlar, Allah (c.c)’tan korkmuyorlar. Cahilleri
de tevbe ve istiğfar etmiyor, gönüllerini iman nuru ile ışıklandırmıyorlar. Mutlak
olarak şekil yönünden insan, ama hal ve hareket tarzı bakımından hayvandırlar,
hatta onlardan da aşağıdırlar. Bu ne hikmettir açıklar mısınız?”

Dedi ki: Bunlar benim tebaamdan değillerdir. Eskiden şeytan bu kent halkını baştan çıkarmış, vesvese ve desisesi ve bütün avanesi ile bu Emmare şehri halkıyla ülfet etmiş, halk onların fesadına maruz kalmış. Fesadlarını ortadan kaldırmak için
bir çare bulamadım.” (“Ben- benim kazancım başkalarının kaybı anlamına gelse bile, dünyadan kişisel yarar sağlamayı başarabilen ben- onların idealiyim. Her birinde benim bir temsilcim var. Onlar benim ve içlerindeki benim temsilcimin hizmetkarlarıdır. Ayrıca benim de bana rehberlik eden bir efendim var; şeytan!”)

Nefs-i Emmareyi Kontrol Etme

Aynı zamanda bir psikiyatr olan şeyh Nurbahşi’n-Neccar*, *Şeyh Nurbahşi’n-Neccar, Tarik-i Kübreviyye’nin kurucusudur. nefs-i emmareninasla tamamen yok edilmemesi gerektiği konusunda önemli bir uyarı yapmaktadır. Onun iyi niteliklere ve eylemlere dönüştürülmesi gerekir. Nefs-i emmareyi yok etmek, kendimizi yok etmektir.

Sufiler nefsin yok edilmesi gerektiğinden söz ettikleri zaman… “Nefsin yenilmesi” ifadesini kullanırlar. Bu ifade; nefse dair özelliklerin yenilmesi ve onların hakiki insanoğlunda olması gereken niteliklere dönüştürülmelerine işaret eder. Ancak nefsin kendisi yok edilemez… Sufiler “falan ve filan”ın nefse sahip olmadığını söylerken, o kişinin nefsinin karakteristiklerinin pozitif insani niteliklere dönüştürüldüğünü ve onlarda nefsin görünür hiçbir izinin kalmadığını kastederler.17

Kendimizi kontrol etmeyi ve zalim nefsin bu aşamasından kaçmayı nasıl öğrenebiliriz? Negatif karakteristiklerimizi pozitif niteliklere nasıl dönüştürebiliriz? (Bir huyu bir defada değiştirmek, örneğin, cimriliği cömertliğe, öfkeyi hoşgörüye ve açgözlülüğü kanaatkarlığa anında dönüştürmek mümkün müdür?)

Ayrıca mutlaka kalbimizi arındırmalı ve açmalıyız.

Kalbimizi arındırmanın bir yolu dünyadan istiğna ve zikrullahtır. Bu kalbin nurlarını dışarıya çıkarır ve bizi nefsin işleyişinden haberdar eder. şeyh Nurbahşi’n-Neccar şunları yazmaktadır:

İlgiyi sürekli Allah (c.c)’a çevirmek Allah (c.c)’i zikretmeye sevk eder, bu da kişinin bilincindeki diğer şeylerin idrakine varma uyanıklığını sağlayarak, nefsin arzularının zamanla unutulmasına yol açar.

İlgiyi sürekli Allah (c.c)’a çevirmek müridin nefsi sıfatlarının zamanla İlahi sıfatlara dönüşmesini sağlar.18

Kalp ayrıca şefkat ve hizmetle açılır. Şeyh Muzaffer Efendi sürekli olarak, her bir tebessüm ve her bir şefkat dolu sözün kalbi yumuşattığını, her bir incitici söz ya da eylemin ise kalbi katılaştırdığını söylerdi. Aslında eylemlerimizin bizi aşan yansımaları vardır. Şeyhimiz iyi muamele etmenin de bir mücadele olduğunu izah ederdi:

Benlik, alt benlik ve ruh arasında sürekli bir mücadele vardır. Bu mücadele yaşam boyu sürecektir. Burada sorulması gereken soru kimin kimi eğiteceğidir. Kim kimin sahibi olacaktır? Eğer ruh sahip olursa, o zaman siz bir mümin, yani Hakikate ulaşan bir kişi olursunuz. Eğer alt benlik ruhun sahibi haline gelirse, siz Hakikati inkar eden kişi olursunuz.19

Şeyh Nurbahşi ise nefs-i emmareyi kontrol etmek için bir başka vasıtadan söz etmektedir: Kişinin şeyhine bağlılığı.

Mürşide bağlılık Sufinin efendisinin memnuniyetini nefsinin memnuniyetine tercih
etmesini, Böylece nefse ve onun arzularına ilginin azalmasını sağlar. Ayrıca nefsin
enerjisinin efendisine hizmette ve efendisinin isteklerinin karşılanması arzusunda
harcanmasına neden olur. Böylece nefsin gücü azalır.

Şeyh Tosun Bayrak nefs-i emmarenin geceleyin değerli ne varsa çalmak üzere evinize giren hırsıza benzediğini açıklamaktadır. Bu hırsızla doğrudan savaşamazsınız, Çünkü ona karşı ileri süreceğiniz her güce ayni şekilde karşılık verecektir. Eğer bir silaha sahipseniz o da bir silaha sahip olacaktır. Eğer bir bıçağınız varsa, hırsızın da bir bıçağı olacaktır. Hırsızla mücadele etmek felakete davetiye
çıkarmaktır. Tek pratik çözüm ışıkları yakmaktır. (Aslında bir korkak olan hırsız, o zaman koşarak evden kaçacaktır.)

Yaşamlarımızdaki lambaları nasıl yakabiliriz? Bu zikir, şuur ve dikkatle mümkündür. Daha önce sözü edildiği üzere, Bati psikoloji teorilerinin büyük bir kısmında nefsin bu düzeyi görmezden gelinmiştir. Manevi sistemlerin genellikle yalnızca insan doğasının yüksek alemlerine odaklandığını düşünürüz. Paradoksal olarak; “normal” hallerin gerçek sorunlarını ve sınırlarını da, ancak yukarıdaki gibi manevi kökenli teoriler doğru bir biçimde tanımlayabilir. Çünkü bu gibi teoriler artık negatif egolarının kontrolünde olmayanlar tarafından geliştirilmiştir. Şeyhler bizim normal haller olarak adlandırdığımız hallerimizi görebilecekleri ve anlayabilecekleri bir perspektif kazanmışlardır. Çünkü şeyhler kendileri o halleri aşmışlardır.

Bir Nefs-i Emmare Diyagramı

Şekil-1 : Nefs-i Emmare

Sufi nefs dönüşümü modeli ile örtüşen bir psişe diyagramı bulunmaktadır. Bu diyagramın orijinali bir İtalyan psikiyatr olan ve Freud ve Jung’ı araştırmış bulunan Roberto Assagioli tarafindan geliştirilmiştir. Bu diyagramı benliğin yedi derecesi modeline adapte ettim. Bu basit diyagramda; ovalin üçüncü üst düzeyi olan yüksek bilinçaltı, psişenin manevi, aşkın ya da kişilik ötesi kısımlarını temsil eder.

Orta bilinçaltı uyanıklık alanını ya da psişenin halen uyanık olan kısmını içerir. Bu daire dışındaki alan halihazırda uyanık olmayan, ancak kolaylıkla canlandırılabilen hatıraları, örneğin annenizin kızlık adını, içerir. “Ben” orta bilincin merkezine yerleşiktir. Bilincimizin, kim olduğumuza dair sinirli duygumuzun merkezidir. “Ben”, kişisel tecrübemizi, bilincimize odaklanarak, onu genişleterek ya da daraltarak etkileme yeteneğine sahiptir.

Alt bölüm Freud’un bilinçaltı kavramına karşılık gelir. Alt bilinçaltı bastırılmış travmatik hatıralar ve güçlü, sıklıkla kabul edilemez dürtülerle doludur. Günlük bilinçle, geçmiş travmatik tecrübeler ya da derin acı dolu hatıralar arasında bir ayrımı sağlayan güçlü bir baskı bariyeri vardır. Eğer alt bilinçaltında bulunan materyal bu bariyeri geçerse, ani acı ya da öfke dolarak şaşırabiliriz. Ayrıca alt bilincin açgözlülük ya da şehevi dürtüleri aniden davranışlarımıza karışabilir ve onları bozabilir.

Yüksek altbilinç, en dramatik bir biçimde mistik ya da derin manevi tecrübelerde görülebilecek insani tecrübe alemidir. Bu gibi zamanlarda, Allah (c.c) ile aramızda bulunan perdelerin aniden kaldırıldığını hissedebiliriz. İlahi huzuru her zamankinden daha derin bir biçimde, Allah (c.c)’in sevgi, şefkat, güzellik ya da
birlik gibi sıfatlarını en derin biçimde hissetme şeklinde duyarız.

Nefs-i emmare aşamasında üst bilinç altı ile bilinci birbirinden güçlü bir bariyer ayırır. Yaşam ilhamsız, sevgi, anlam ya da mutluluk duygusundan kopuktur. (Eğer yüksek bilinçaltından materyal bilince sızmayı başarırsak, ani, ürkütücü bir zirveye tırmanış yaşarız.) Aniden mutlulukla dolabiliriz.

Bütün psişenin merkezinde yer almasına karsın Ruh, ovalin en üstüne yerleşiktir. Ruhun ovalin her yerini kapsadığı, psişenin geri kalan kısmından farklı, ancak ayrı olmadığı söylenebilir. (Psişe gibi karmaşık bir şeyi yalnızca iki boyutlu bir diyagrama aktarmak çok güçtür ve bazı tavizler kaçınılmazdır). Birey bu
bağlantının bilincinde olmasa bile Ruh, Allah (c.c) ile doğrudan ilişkilidir. Ruh derin hikmet kaynağı ve kılavuzdur ve bilinçli kişiliğin uyanık kontrolunun dışında faaliyet gösterebilir. Sufi psikolojisinin temel prensiplerinden birisi; Allah (c.c) ile bu temasın her zaman ve herkeste mevcut olduğu ve bu nedenle her bireyin saygı ve şefkatle muamele edilmeyi hak ettiğidir.

Birinci aşamada, psişenin manevi kısımları büyük oranda kopuktur. Orta ve yüksek bilinçaltı arasındaki sınır kalındır ve neredeyse hiçbir geçişe için vermez. “Ben”, hatalı olarak kendisini psişenin merkezini oluşturduğunu düşünür, Çünkü meşru merkez olan ruh tamamen devre dışıdır.

Orta ve alt bilinçaltı arasındaki sınır da çok kalındır; ancak tamamen geçilmez değildir. Bu durum bireyin içgüdüsel dürtülerinin farkında olmaması halini yansıtır ve sonuç olarak bilinçte ani patlamalara neden olabilir. Bu dürtülerin ne kadar az farkında olursak, onlar o kadar büyük güce sahip olurlar. Bu nedenle birey en fazla içgüdüsel dürtülerin egemenliği altındadır. Ego (yani “ben”) da güçlüdür; Çünkü bu aşamada psişenin manevi ya da bilinçaltı boyutlarını hissetmeyiz.

Nefs-i Levvame

Nefs-i emmarenin hükümranlığı altında temelde habersiz ve bilinçsiz bir durumdayızdır. İçinde bulunduğumuz durumu göremeyiz ve kendimize ve başkalarına verdiğimiz zararı fark etmeyiz. Başlangıçta zayıf ve soluk olmasına karşın, iman ve batıni idrak ışığı güçlendikçe, kendimizi, belki de ilk defa, açıkça görmeye başlarız.

Kur’an’da kınayan nefse, yani Nefs-i lewameye yapılan ilk atıf “Nefs-i levvameye yemin ederim (ki öldükten sonra dirileceksiniz)” (75.2) ayetindedir.
Arapça bir sözcük olan levvarnenin anlamı; günaha karşı direnen ve günah işlediğinin bilincine vardığında Allah (c.c)’a tövbe edendir. Bu aşamada, henüz değişme yeteneğine sahip olmasak da, dünyaya yönelik alışılagelmiş ben-merkezli yaklaşımımızın olumsuz etkilerini anlamaya başlarız. Kötü davranışlarımız bize
iğrenç gelmeye başlar. Hata yapma, hatalarımızdan pişman olma ve sonra tekrar hata yapma devr-i daimine gireriz.

Kınayan (pişman) nefs kalbin nuru ile aydınlanan nefstir. Allah (c.c)’ı zikretme, kötülüğü emreden nefste yerleşirse, tıpkı karanlık bir evdeki lambaya benzer ve bu noktada nefs kınama’ya başIar, Çünkü evin pislikler, köpekler, domuzlar, kaplanlar, panterler, eşekler, filler, kısacası kusurlu olan her şeyle dolu olduğu dikkatini çeker. Bunları gözlemledikten sonra, pisliği ve hayvanların vahşi mevcudiyetini evden uzaklaştırmak için çaba göstermeye başlar. Sonunda bu şeylere üstün gelip onları dışarı atana kadar, bu çabalara zikrullah ve pişmanlık eşlik eder.20

Bu derecede bulunanlar; tıpkı sonunda bağımlılıklarının boyutu ve etkilerinin farkına varan bağımlılar gibidir. Ailelerine zarar vermişler, kariyerlerini mahvetmişler, dostlarını uzaklaştırmışlar ve kendi bedenlerine hasar vermişlerdir. Maalesef, ne kadar aşikar ya da üzücü olursa olsun, bu fark etme bağımlılığın zincirlerinden kurtulmak için yeterli değildir. Bu daha güçlü bir ilaç gerektirir,

Bu aşamanın hakimi hala dünyevi zeka (akl-ı meaş) dır ve başbakanı hala egoizm ya da ben-aşkıdır. Ancak sıfatları nefs-i emmarenin vasıflarından daha yumuşaktır. Bu vasıflar; manevi gurur, iki yüzlülük, inanç katılığı, alkol ya da uyuşturuculara güvenme, baştan çıkarılıcılık ve dünyevi hazlar peşinde koşmaya
düşkünlüktür.

Nefs-i Levvame şehri

Nefsin aşamaları arasında seyahat eden seyyah, padişahtan şehrin ortasındaki büyük kaleye gitmek üzere izin istedi:

Padişah dedi ki; “O kaleye Nefs-i Levvame Sahası adı verilmektedir. O kale dahi benim hakimiyetim altındadır… O şehre şeytanin vesvesesi tam olarak hakimiyet kuramaz. Bu kentte oturanlar da büyük günah işler, zina, livata, içki, gıybet ve hırsızlık gibi kötü şeyler yaparlar; ama derhal pişman olup, tevbe ve istiğfar ederler…

Levvame şehrinde ikamet edenlerden, şehrin padişahının ismini sordum. Dediler ki:

“Padişahımız Akl-ı Meaştır, şu kent onun hükmü altındadır. Ancak onun kibir, riya, taassub, zühd-i ham adlı vekilleri vardır”…

Bu kentteki alimler, abid ve zahid ama meşrebleri cimrilik, hased, kibir, taassub, nefsaniyet, gıybet, tamah, aşağılık ve münafıklık idi. Son derece faziletli olan salih kişilerle de ülfet ettim. Fazilet ehlini gördüm ki, cehennem korkusundan afv ve mağfiret ümidiyle ibadet ve taatta bulunurlar…

Levvame şehrinde ki abidlerden bir şahsa kendi kentlerindeki iç kaleyi sordum. “O kalenin ismi Nefs-i Mülhime (Sevgi ve ilham şehri)dir. Padişahlarının ismine de Akl-ı Mead derler. Vezirlerine de Aşk Sultanı adı verilmektedir. Bu Mülhime şehrine bizden hiç kimse gitmemiştir. Bazıları göç edip oraya gidecek olsa, bir daha onu Levvame şehrine koymayız. Çünkü onlar o mülhime şehrinin veziri olan Aşka gayet sıkı bir şekilde bağlı kalır, onu son derece sever, onun uğrunda canlarını, başlarını, mallarını ve ailelerini bile hiç çekinmeden feda ederler. Bizim padişahımız olan Akl-ı Meaş’ın aldığı tedbirlere ve gösterdiği faaliyetlere itibar etmez, ona teslim olmaz, ırzı, namusu, vakar ve zühdü terk edip tasavvuf hakkındaki eserleri okur, bazı kitapları da yazarlarmış ki, -Allah (c.c) korusun- bir harfi bile şer’i şerife uygun değildir… (Bizim padişahımız Akl-ı Meaş, bu niteliği tamamen kabul edilemez bulmaktadır. Bu niteliğe sahip olanların etkisinden korkuyor. Çünkü onların hem sadakatleri hem de eylemleri mantıksız görünüyor ve sağ duyu ile anlaşılması mümkün değil.)…

“O şehrin ahalisi saz, söz, nağme, tambur, ud, ney, kudüm ile zikreder ve “Allah (c.c)” derler… (bunu yaparken şuurlarını kaybedip kendilerinden geçiyorlar. Bunlar zikreden Sufiler’dir…) … alimlerimiz bunu kabul edilemez buluyorlar… Bizdeki alim, salih ve zahidlerin Mülhime şehrinde bulunması, hiçbir şekilde mümkün değildir.”

İkiyüzlülük. Bu aşamadaki negatif eğilimlerin en güçlülerinden birisidir. Bu nedenle yaşamın doğru yolu (sırat-ı müstakim) hakkında kısmen bilgimiz olur.
Bazı ideallere zaten ulaştığımızı düşünme eğilimi gösteririz. Nefs-i emmarenin utanmaz haline karşıt olarak, bu aşamadaki insanlar, başaramasalar bile iyiye meylederler. Mücadele ettiğimizi itiraf etmek kolay değildir ve bunda sıklıkla başarısız oluruz. Bu nedenle bir şeyler başarmış, olmamız gereken irfan sahibi, iyi
kişilermişiz gibi davranırız.

Bu aşamada, maneviyatı bütün kalbiyle sevdiğini söyleyen ancak hala başka ihtimallere göz gezdiren sahte aşık gibiyiz. Şeyh Muzaffer Efendi aşağıdaki öyküyü anlatırdı:

Adamın biri çok güzel bir kıza sevdalanır. Sonunda ölümsüz aşkını en güzel sözlerle ilan eder. Aşkını, kız sözünü kesene kadar ona anlatır da anlatır. Kız; “Sözleriniz çok tatlı, ancak kız kardeşim arkadan geliyor. Benden çok daha güzel. Eminim onu bana tercih edersiniz.

Bunun üzerine adam güzel kız kardeşi görmek için başını çevirince, kız ensesine ani bir şamar indirir; “Az önce ölümsüz bir aşkla yanıp kül olduğunu söylediğini sanıyordum,” diye haykırır, “daha güzel bir kızdan söz eder etmez, onu görmek için benden yüzünü çevirdin. Sen aşkın anlamını bile bilmiyorsun!”

Gerçek ihlas çok nadir başarılır. En yüce Sufi mürşitlerinden birisi bir zamanlar şöyle demişti: “Eğer ihlas yolunda tek bir adım bile atmış olduğumu öğrenseydim, başka hiçbir şeye değer vermezdim”.

Nefs-i Levvamenin Diyagramı

Şekil-2 : Nefs-i Levvame

Psişenin oval modelindeki, psişenin manevi yönlerini ayıran bariyer, bu aşamada incelir. Yüksek bilinçaltının ışığı bilincimize girdikçe, kim olduğumuzu ve hatalarımızın neler olduğunu daha iyi görmeye başlarız. Artık mutluluk dolu cehalet ve toptan inkar halinde daha fazla kalamayız. Bu nedenle alt benliğin dürtülerini daha fazla fark eder ve bu farkındalık onların gücünü azaltır. Ancak bu bilinçaltı dürtüleri hala oldukça güçlüdür ve artan batıni uyanışa karşın, egonun kibiri hala pek el değmemiş haldedir.

Nefs-i Mülhime

Bu üçüncü derecede, ibadetten, tefekkürden ve diğer manevi faaliyetlerden gerçekten zevk almaya başlarız. O zamana kadar yalnızca işittiğimiz veya okuduğumuz dini ve manevi hakikatleri bizzat tecrübe etmeye başlarız. Yaradan’a ve yaratılanlara karşı gerçek bir sevgi hissetmeye başlarız. Bu ayrıca gerçek tasavvuf uygulamasının da başlangıcıdır. Bu ana kadar en fazla yapay bir idrak ve mekanik bir ibadeti başarabiliriz. Bu aşamanın hakimi hikmet ve hükümdarı sevgidir. Bu düzeyin özellikleri arasında cömertlik, küçük şeylerle tatmin olma, Hakk’a teslimiyet, tevazu ve tövbedir.

Tövbe. Tövbe kendini suçlama ve bu aşamadan önceki pişmanlıktan çok farklıdır. Tövbede, hata yaptığımızı anlar ve bir daha asla yapmamaya yemin ederiz.

Samimi tövbenin üç yönü vardır. Geçmişten tövbe; hatalarımızı, kendimizi haklı çıkarmaya gayret etmeksizin ya da mazeret bulmaksızın açıkça görebilmektir,
Halihazırdan tövbe; geçmiş hatalarımızla zarar verdiğimiz kişi veya eşyanın zararını telafi etmektir. Gelecekten tövbe ise o hatayı bir daha asla tekrarlamamaya yemin etmektir. Allah (c.c)’in tövbemizi kabul ettiğinin işareti ise; geçmişte bize çok çekici gelen şeylerin artık çekici gelmemesidir: Cenab-ı Hak kalbimizden o baştan çıkarmayı çıkarıp atmıştır.

Hepimiz zaman zaman eski huylan değiştirmede başarısız olma tecrübesi yaşarız.
Sonra aniden bu alışkanlıklar üzerimizdeki etkilerini yitirirler. Çok cazip gelen, birden cazibesini yitiriverir. Bu Allah (c.c) ‘in tövbemizi kabul ettiğinin bir işaretidir. Bu noktada, şeyhim artık o eski günahlardan sorumlu olmadığımızı söylerdi. Artık gerçekten değişmişizdir ve şu anda o fiilleri işlemeye asla kışkırtılamayacak birisi olmuşuzdur.

Tövbenin gücünün klasik örneklerinden birisi, Hz. Musa öyküsünde görülebilir. Hz. Musa ve İsrail oğulları nihayet Mısır’ı ve firavunu terk ettiği zaman, bu durum gerçek bir tövbeyi sembolize ediyordu. Kararlarını uygulamaya koyduklarında Allah (c.c), Kızıl Denizi ikiye ayırarak son engeli de kaldırdı. Bu samimiyetle tövbe ettiğimiz eski baştan çıkarmaların yok edilişini sembolize etmektedir. Bu aşamaya Kur’an’da şu şekilde işaret edilmektedir:

Nefse ve onu düzenleyene.
Sonra da ona, fenalığı ve ondan sakınmayı bildirene yemin ederim ki;

Muhakkak o Nefsi temizleyen felaha ermiştir.
Onu kirletip gömen ise hüsrana uğramıştır ( 91.7-10 ).

İlham. Kişi içten gelen bir kılavuz sesi işitmeye başlar. Bir şeyhin yazdığı gibi; “İlahi lütfun güneşi, sırat-ı müstakim ufkunda yükselmeye başladığında, nefs o güneş tarafından aydınlatılır ve o güneşin ilhamına muhatap olur. Böylece doğru ile yanlışı ayırt edebilir.”21

İlham yalnızca kendi kalp ya da vicdanımızın batıni sesini işitmekten ibaret değildir. Şeyhlerinin ritmine kendilerini ayarlayan dervişler ayrıca işlerinde de şeyhlerinin sesini duyarlar. Çok uzaklarda olsa bile şeyhlerinden ilham alır ve irşad olurlar. Bu şeyhin bir konuşmasını ya da ibretli öykülerinden birisini aniden hatırlama ya da sanki şeyhin huzurunda imiş gibi hissetme şeklinde gerçekleşebilir.

1980 yılında psikoloji okulumun şeyh Muzaffer Efendi ve dervişlerini konuk olarak ağırladığı günlerde, Türk damak zevkine uygun yemek hazırlamak dahil, iyi ev sahipliği yapmak için büyük çaba gösterdik. Türk dervişlerden bazıları mutfakta bize yardım etmeye başladılar. Mükemmel ahçı idiler ve Türk mutfağını haliyle bizden çok daha iyi biliyorlardı. Ancak bu durum mutfaktan sorumlu bazı müridleri mutsuz etti.

Bu karışıklığın ortasında, şeyh Muzaffer Efendi’nin tercümanı mutfağa geldi.
Hizmetin doğası ve egonun rolü konusunda kısa ve irfan dolu bir konuşma yaptı. Konuşma tamamlandığında ben; “İşte maskeniz düştü. Siz basit bir tercüman olamazsınız. Yaptığınız konuşma tasavvufun en önemli prensiplerinden bazıları hakkında yapılmış harika bir hitap idi” dedim. O zat şöyle cevap verdi: “Hayır, ben yalnızca bir tercümanım. Bunlar şeyhimin sözleriydi. Yalnızca o şimdi burada değil”.

(Sonradan tercümanın aslında tarikatımızın Amerika’daki ilk şeyhi olan şeyh Tosun olduğunu öğrendim.)

Nefs-i Mülhime şehri

Sevgi ve ilham şehri, pozitif ve negatif bölgeleriyle karmaşık bir yerdir. Egoizm, taklit ve iki yüzlülük bu aşamada hala tehlikelidirler.
Seyyah bu kente şu ilahi sözü söyleyerek girer: La ilahe illallah.

Başlangıçta bir Nakşbendiye tekkesinde ikamet ettim. Sevk, şevk, saz, söz, nağme ve ağaze ile ahalisi her dem safada olup, aralarında hiç anlaşmazlık, fesad, hased, nefret, düşmanlık yok. İleri gelenleri ile aşağı tabakadakiler birbirine hürmet, ikram, i’zazda bulunur, yekdiğerine değer ve kıymet verirler. Meclislerinde sohbetleri, dilber, didar, zikrullah üzere olup, daima ruhani safa ile ahalisi cefadan uzak kalır, cennet safasından haz alır… Meclis-i şeriflerine katildim, sohbetleriyle müşerref oldum. Gerek cismani, gerek ruhani her çeşit safa burada hazır bir vaziyette olduğundan, ben fakir dahi hayran oldum.

İyi hal sahibi olduğuna inanılan oradaki yaşlı arif ve esrara vakıf bir candan sual edip dedim ki: “Azizim! Ben bir fakir seyyahım. Gönül hastalıklarından gaflet ve zulmet denilen hastalıklara yakalandım. Şu Mülhime şehrinde (Sevgi ve İlham şehrinde) gönül hastalıklarını tedavi eden ehliyetli bir tabib bulunur mu? Lütfen bana söyler misiniz? Sizin isminiz nedir?”

O şahıs (bir süre suskun kaldıktan sonra) adının Hidayet olduğunu söyledi; “Ta ezelden bu ana gelene kadar benim yalan söylediğim, hiç duyulmamıştır (benim göbek adım Doğru Sözlulüktür). Benim görevim samimi bir şekilde vuslat şehrinin yolunu soran didar taliblerine doğru haber vermektir.”

Sonra kılavuz seyyaha Sevgi ve İlham şehrinin içinde bulunan taklitçiler mahallesini tarif etti. Burası ibadetin zahiri formlarını ve manevi öğretileri enfüsi bir idrak olmaksızın taklit eden kişilerin, iki yüzlülerin mahallesiydi.

“Birinci mahallenin ismine Mukallidler Mahallesi derler. Senin aradığın ehliyetli tabib, Mukallidler Mahallesinde oturmaz ki, sendeki gafleti, gönül zulmetini ve gizli şirki tedavi ede. (Çünkü onlar kendi hastalıklarıyla hastadırlar. Allah (c.c)’a şirk koşarlar ve yalnızca taklitte ustadırlar).

“Kötü huylarda, gizli şirkte, şöhret kentinde, şehvet hastalığında, yeme, içme, cinsel ilişki, oynama, eğlenme ve unutmayla meşguldürler. Mukallid arifler, gayet gizli bozgunculuk yaparlar, müdrik, rind ve zeki olurlar. Anlayışları ve sezgileri güçlü olur. Dilleri daima zikirdedir, ama ilahi isimlerin tesirini göremediklerinden bu mahalde senin kalp hastalığına şifa olarak bir merhem verecek ehil bir tabib bulamazsın.”

Nefs-i Mülhimenin Tehlikeleri

Bu düzeyde, nefs-i mulhime kritik bir dönüm noktasındadır. Nefs-i emmarenin büyük hataları ve nefs-i levvame ile bitmek bilmeyen mücadeleleri sona ermiştir. Ancak yine de güvende değiliz. Negatif ego
hala hayattadır ve ikiyüzlüler ya da taklitçiler mahallesiyle açıkça gösterildiği üzere, bizi yanlış yola sevk edebilir. Bir şeyhin ifadesiyle:

Nefs, hiçbir istasyonda ilham istasyonunda olduğu kadar aciz ve tehlike içinde değildir. Çünkü henüz benlikten tamamen kurtulma tecrübesini yaşamamıştır… Hatta mükemmeliyet istasyonuna ulaştığı aldatmacasına ve şeytanın, kendisiyle gurur duyma, övgüye düşkünlük, kendisini önemseme ve kendisini yüceltme tuzaklarına düşme tehlikesi içindedir.22

Sufi silsilesinin önemli işlevlerinden birisi; yarı eğitimli dervişlerin kendilerini mürşid ilan etmelerini önlemektir. Hiç kimse kendi şeyhinden resmi bir berat almadan kendisini şeyh olarak ilan edemez. Bir şeyh, aşırı ihtiraslı dervişleri daha fazla Batıni eğitime ihtiyaçları olduğu konusunda mutlaka uyarır. Bazen
şeyhler dervişlerin hatalarını doğrudan gösterir. Bazen de bir şeyh olmak için kazanılması gereken manevi düzeyi açıkça gösteren öyküler ve anekdotlar anlatırlar.

Bu aşama nefsin gelişimindeki en tehlikeli aşama olabilir. İlk kez, gerçek manevi tecrübeler ve idrak sergileme yeteneğine sahip olunur. Ancak eğer bu tecrübeler ve idrak ego süzgecinden geçerse, aşırı derecede kibir vücuda gelir.

Bu durum yaratıcı sanatçılar, yazarlar, müzisyenler ve bilim adamları arasında görülür. Böyle kişiler ilham halleri veya yaratıcı patlamalar yaşayabilirler. Buradaki tehlike; ilhamın kaynağının kendileri olduğunu sanmalarıdır.

Terapistler ve mürşidlerin büyük bir kısmı kibirlenme, ün ve istikbal arzusu sorunlarıyla mücadele etmek zorunda kalırlar. Psiko-ruhsal rehberleri değerlendirirken, kendi sezgilerimizi ve ayrımcılık yapmama gücümüzü ve gerçeği sahtesinden, yetenekliyi şarlatandan, alimi, yarı-bilgiliden ayırma ferasetimizi kullanmalıyız. Bu aşamaya özgü bir tehlike de; insanların eğitimlerini tamamladıklarına, daha fazla manevi eğitime ihtiyaçları kalmadığına inanmalarıdır. Bu aşamaya ulaştıklarında tamamen aydınlanmış hale geldiklerine karar veren bir çok karizmatik, fakat yanlış yolda olan, kendisini manevi mürşid ilan etmiş kişiler vardır.

Nefs-i Mülhime Diyagramı

Şekil- 3. Nefs-i Mülhime

Oval diyagramda, yüksek altbilinçten enerji ve ilhamlar gelmesi daha çok görülür. Kişinin psişesindeki hem yüksek hem de alçak altbilincin güçleri konusunda daha fazla uyanık olması nedeniyle, orta bilinçaltı
genişlemiştir. Ancak “Ben” hala psişenin merkeziymiş gibi hareket eder ve alçak altbilincin dürtüleri hala güçlüdür. Bu nedenle yüksek altbilinçten gelen dürtüler saptırılabilir ve manevi gelişme ve olgunlaşma yerine egonun hizmetinde kullanılabilir.

Her ne kadar ruh ile “Ben” arasında henüz doğrudan bir bağlantı yok ise de, şeyh kutsalla dolaylı bağlantı olarak hizmet verir. İdeal olanı; bu tecrübeyi içimizdeki kutsalı bulmanın bir habercisi olarak görmektir. Yani zahiri şeyh kendi içimizdeki kutsalı bulmadan önceki gerekli bir ara adımdır. Tasavvufta fenafişşeyh, ya da kişinin (negatif karakteristiklerimizin yok olması) şeyhinde “fani olması” fenafillah aşamasından önce gelir.

Nefs-i Mutmainne

Bu aşamanın hükümdarı hikmet ve başbakanı da sevgidir. Nefs-i mutmainnenin özellikleri arasında Allah (c.c)’a güvenmek, iyi ameller, manevi zevk, ibadet, şükür ve rıza bulunur. Şeyh Safer’e göre; ancak bu dereceye ulaştığımız zaman negatif egonun belli başlı çarpıklıkları karşısında güvende oluruz ve hatta bu
ve daha sonraki aşamalarda bile negatif ego, anlık bile olsa, bizi hala etkileyebilir. Allah (c.c) bu nefs derecesine aşağıdaki ayette doğrudan hitap etmektedir:

“Ey nefs-i mutmainne (huzurlu nefs)! Sen Rabbinden, Rabbin de senden razı olarak,
Rabbine dön!” (89. 27-30.)

Daha önceki aşamalardaki mücadele genel olarak sona ermiştir. Kişi gafletten kurtulmuştur. Nefs-i emmarenin sıfatları artık çok çirkin ve iğrenç görünmektedir. Artık kalpte onlara karşı bir arzu kalmamıştır.

Seyyahın nefsin manevi derecelerindeki ilerleyişi aşağıya doğrudur. Yani başlangıçta nefs-i emmare sert bir yapıya sahiptir. Sertlikten pişmanlığa, nefs-i levvameye geçtiğinde, havaiye dönüşür. Nefs-i mülhimeye geçtiğinde havailikten sululuğa iner. Bu sulu yapıdan indiğinde nefs-i mutmainnede topraklık tarafından yönetilir, istikrar kazanır, tevazu, asalet, uysallık ve itaat kazanır. şeytani, hayvani ve vahşi özellikler, insani vasıflara dönüşür. Kişi, müminler, münzeviler, hayırlı işler yapanlar, dürüst insanlar, barışı temin eder, safi insanlar, ibadet edenler ve nefs-i mutmainne sahipleri gibi insanların sık gördükleri rüyaları görür olur.23

Mutmain olma genellikle içinde bulunduğumuz durumdan çok farklıdır. Ne olursa olsun, Allah (c.c) ne verirse versin, halimizden memnun olmak şeklindeki gerçek bir manevi başarıdır. Bu memnuniyet ve dinginliğin kökeni Allah (c.c) sevgisine dayanır. “Nefs-i emmare çok güçlü sevgi şoku ile sarsıldığı zaman, nefs-i mutmainneye dönüşür.”24

Bu aşamanın temellerinden birisi kalbin açılışıdır. 2. bölümde tartıştığımız gibi, kalpten gelen nur nefsin alt derecelerinin negatif, aldatıcı eğilimleriyle çatışır.

Nefs-i mutmainne bütün kötü sıfatlardan arındırılacak ve iyi sıfatlarla karakterize edilecek hale gelene kadar kalp nuru ile aydınlanarak, bütün ilgisini kalbe yöneltir ve ona kutsallık aleminde bütün kusurlarından temizlenip, sadakatinde daim hale gelirken eşlik eder.25

Nefs-i mutmainnenin bir örneğini, şeyh Muzaffer Efendi şu öykü ile anlatırdı:

Halife Harun Reşid’in gözde hanımı çok sıradan bir kadındı; ancak halife onu bütün çok güzel rakiplerine tercih ederdi. Bunun nedeni sorulduğunda, halife bir gösteri düzenledi.

Bütün eşlerini topladı ve sonra altın ve mücevherlerle dolu olan özel hazine odasının kapısını açtı. Kadınlara içeri girip istediklerini alabileceklerini söyledi. Hepsi koşup toplayabildikleri kadar altın ve mücevher toplarken, gözde eş hazine odasına girmemişti bile.

“Sen niye kendin için bir şeyler almıyorsun?” diye sordu Halife.

Kadın şöyle cevap verdi: “Benim bütün istediğim sana hizmet etmek. Bütün ihtiyacım olan sensin. Sevdiğim sensin ve tek istediğim armağan senin hoşnutluğun”.

Halife maiyetindekilere döndü ve dedi ki; “Şimdi gördünüz mu niye bu kadını ötekilerin hepsine tercih ediyorum? Onu iç güzelliğinden

dolayı seviyorum ve onun her isteği benim için bir emirdir!”

İşte Allah (c.c)’i, bu eşin efendisini sevdiği şekilde sevdiğimiz zaman, nefs-i mutmainne istasyonuna varmış olacağız.

Kişinin biri acıdan memnundur, diğeri çareden;

Birisi birlikten memnundur, diğeri ayrılıktan;

Ben her ne olursa olsun Sevgilinin arzularından memnunum,
İster çare olsun ister acı, ister birlik olsun isterse ayrılık.

BABA TAHİR26

Nefs-i Mutmainne Bölgesi

Bu aşamada gerek duyulan batıni gayret; Allah (c.c)’tan gayrılık duygusunu azaltma ve geliştirdiğimiz çeşitli eğilimler ve kimlikleri birleştirmeye başlamadır.
Seyyahın el yazmasında, mürşid onu maneviyat savaşçılarının bölgesine göndermektedir.

Onun tavsiyesine uydum ve Mücahidler Mahallesine varıp, misafir oldum. Gördüm ki ahalisi zayıf, edebli, zikir halinde şükrediyor, mücahedede bulunuyor, oruç tutuyor, namaz kılıyor, ibadet, taat ve riyazet üzereler ve sukut ediyorlar. (Onların gücü bildiklerini fiiliyata dökmelerinden geliyordu.) Anladım ki; bunların her türlü hareketleri, kötü huylardan, gizli şirkten ve gaflet karanlığından kurtulmak, Böylece
Mutmainne Kalesi’ne girmek için kabiliyet kazanmak, “Ey mutmain nefs, dön Rabbine” hitabına müstahak olmak ve rıza kapısında durup beklemek imiş.

Ben de nice seneler onlar gibi hareket edip, bir an bile zikri ve fikri terk etmeyip, sabır, gayret, tahammül ve kanaat ettim. Ancak gizli şirkten ve gaflet karanlığından kurtulmak için çare bulamadım. (Kendi egomla savaştım; ancak hepsi tek Allah (c.c)’a yüzlerini dönmüş olmasına rağmen birbirleriyle çatışan bir çok “benler”in ve “benlikler”in çok ilahçılığı hala beni terk etmemişti. Bu Allah (c.c)’a eş olarak bir çok “ben”ler oluşturma hastalığını, kalbimin üzerine ağır gölgeler düşürdü, hakikati sakladı ve beni gaflet içinde bıraktı…) (Doktorlara) “Benim hastalığım gizli şirk ve gaflet karanlığıdır. Lütfen şifalı bir merhem verin” dedim. Dediler ki:

“Burası Mücahede Mahallesidir. Senin derdinin devası burada yoktur”. Bana “Mutmainne Kalesine yakın bir yerde Murakabe Mahallesi ve Münacaat Mahallesi denilen bir semt var. Senin derdinin devasını bilen tabib orada bulunur” dediler.

Nefs-i Mutmainne Diyagramı

Şekil- 4. Nefs-i Mutmainne

Oval diyagramda, yüksek bilinçaltının enerjileri öncesine nazaran daha çok istifadeye hazırdır ve alçak bilinçaltının dürtülerinin gücü ve etkileri azalmıştır. Bilinç alanı şimdi hem yüksek bilinçaltına hem de alçak bilinçaltına komşu olmuştur; kişi kendi psişesinin derinliklerinin daha çok şuurundadır. İçsel (batıni) hoşnutluk ve huzur bu yeni idrak düzeyinden gelir.

“Ben”-Ruh ekseni gelişir. İlk halinde iken fani ve geçici kaygılarla tamamen işgal edilmiş bulunan “ben”, şimdi artık ruhun ebedi ve olumsuz perspektifiyle özdeşleşmiştir. Artık ruhun batıni rehberliği “ben”in daha çok hizmetindedir ve “ben” artık psişenin merkezi olarak görülmez. İçgüdüler zayıflamış ve “ben” dönüşmüştür. İlk kez kişi artık onların gücüne karşı oldukça güvendedir.

Nefs-i Raziyye

Şeyhin el yazması manevi gelişimin daha yüksek aşamalarına ilerledikçe, daha ince ve daha içe doğru hale gelecektir. Bu Kur’an ayetinin gösterdiği gibi nefs-i mutmainne, nefs-i raziye ve nefs-i marziye birbiriyle yakından ilişkilidir.

“Ey nefs-i mutmainne (huzurlu nefs)! Sen Rabbinden, Rabbin de sen den razı olarak,
Rabbine dön!” (89. 27-30.)

Bu aşamada yalnızca hakkımıza razı olmakla kalmayıp, yaşamın Allah (c.c)’tan gelen güçlükleri ve sınamalarına bile razı oluruz. Razı olmuş nefs aşaması, dünyaya genellikle baktığımız tarzdan çok farklıdır. Sürekli olarak Cenab-ı Hakk’ın rahmet ve inayetiyle çevrili olduğumuzu fark ederiz.

Sultan Gazneli Mahmud bir defasında en sadık ve güvenilir tebaası olan Ayaz ile bir salatalığı paylaşır. Ayaz salatalığın kendisine düşen yarısını memnuniyet içinde yemeye baslar. Ancak sultan kendi parçasını ısırdığı zaman, o kadar acı gelir ki, hemen geri çıkarır.

“Bu kadar acı bir şeyi nasıl yiyebiliyorsun?” diye sorar Sultan, “Tadı tıpkı zehir gibi”.

“Sevgili Sultanım” der Ayaz, “senin elinden o kadar çok iyilik ve cömertlik gördüm ki, sen ne verirsen ver, bana tatlı geliyor”.

Allah (c.c)’a karşı şükran duygumuz ve sevgimiz sebebiyle O’nun verdiği en acı şeyler bile tatlı gelmeye başladığında, nefs-i raziye aşamasına ulaşmışız demektir. Bu derecenin diğer özellikleri, istiğna, ihlas, tefekkür ve zikirdir. Cenab-ı Hak, bu dereceye ulaşan kişilerin samimi dualarına cevap verdiği için, kerametler görülebilir. Örneğin şifa dualarına cevap verilen bir çok veli bulunmaktadır.
Artık bu dünyadaki hiçbir şey bize çekici gelmediği için, istiğna ortaya çıkar. Artık yalnızca kendi içimize ve Allah (c.c)’a odaklanırız.

Murakabe (Meditasyon) şehri

Seyyah daha sonra murakabe (meditasyon) mahallesine ya da razı nefslerin
mahallesine varır.

Murakabe mahallesine vardığımda, gördüm ki ahalisi kalp zikrinde ve veled-i kalp sahipleri olup başlar yerde, tevazu, huşu ve huzur içindeler. Kaygılı ve üzüntülü bir haldeler. Zahirleri harab olmuş ama batınları mamurlaşmış.

Meşrebleri halim-selim olmak, teslimiyet göstermek ve Allah (c.c)’tan korkmaktır.
Birbirleriyle ülfet ve sohbet etmezler. İlim ve hikmetle asla birbirlerini murakabeden mahrum etmezler. Birbirlerinin huzuruna mani olmazlar. Zerre kadar birbirlerine yük olmazlar.

Murakabe (rabıta ve tefekkür) mahallesinde yıllarca ikamet ettim. … Ancak gizli şirkten (“Ben” ve “O”dan) ve gönlümdeki karanlıktan kurtulamadım.

Gözyaşı akıtan ve sızlayan, gam denizine batmış, her an ölmeyi arzu eder bir hale geldim…

Kaygılı ve hüzünlü olarak murakabe halinde bulunurken, yine evvelce bana öğüt veren Hak Mürşidi isimli kamil (hidayet) ortaya çıktı… Perişan halime acıdı ve dedi ki: “Ey gurbette ağlayan ve sızlayan esir! Bu hal ile derdine derman bulamazsın.
Bu Murakabe Mahallesinden geç, git. Mutmainne Kapısı önünde bir mahalle var.
Fena denilen o mahalleye göç. Orada “Fani oldular, sonra yine fani oldular, sonra yine fani oldular da baki oldular” sırrı, sana açık bir şekilde malum olur. Gizli şirk, gaflet ve gönül karanlığı gibi hastalıkları, orada, mahv içinde, fani ve vücudsuz olan ehil tabibler tedavi ederler; sen de kurtulursun”.

Nefs-i Raziyye Diyagramı

Şekil-5. Nefs-i Raziyye

Oval diyagramda, şimdi artık sürekli olarak hem yüksek hem de alçak altbilincin çeşitli yönlerinin farkındayız. Yani sürekli bir zikir ve idrak düzeyine ulaştık. “Ben”-Ruh ekseni derinleşti ve biz şimdi daha önce bilinçaltı olanı bilinçli olarak biliyoruz.
Allah (c.c)’i asla unutmayanlar için, bu dünyanın acıları ve sınamaları tıpkı bir rüya gibidir. Bu dereceyi kazananlar Allah (c.c) ‘i hatırlar ve kendilerine ne olursa olsun Allah (c.c)’a müteşekkir kalırlar.

Nefs-i Marziyye (Allah (c.c)’i Razı Eden Nefis)

İbni Arabi bu aşamanın nefs ile ruhun batıni evliliği olduğuna işaret etmektedir. Arapça’da nefs dişildir, ruh ise eril. İbni Arabi bu batıni evliliğin kalpte yerleşik bir çocuğu meyve vereceğini belirtmektedir. Ruh benliğin kendisini yüceltmesi için ona ilham verir ve sonra kalp onu izler. İçsel (batıni) mücadele ve çokluk duygusu yok olmuştur. Artık maddi arzularımızla manevi arzularımız arasında ayrılık kalmamıştır. Bu aşamada gerçek bir batıni birlik ve bütünlüğü gerçekleştiririz; dünyayı bütün ve birleşik olarak görürüz. Gerçek insanoğlu oluruz.

Şeyhin birisi bu batıni vahdet düzeyini şu şekilde izah ediyordu: “Allah (c.c) benim için hangi dereceyi seçer ve beni içinde tutarsa, ben de onu seçerim. Eğer Allah (c.c) beni zengin kılarsa gaflete düşmeyeceğim ve eğer Allah (c.c) benim fakir olmamı dilerse, tamahkar ve isyankar olmayacağım.”

Bu aşamada bütün hareket gücünün Allah (c.c)’tan geldiğini, kendi başımıza hiçbir şey yapamayacağımızı idrak ederiz. Artık hiçbir şeyden korkmaz ve hiçbir şey istemeyiz. Konuşmak ya da iletişim kurmak için hiçbir istek duymayız. Zahirimiz yok edilmiş, ancak batınımız saraya dönüşmüştür. Kalplerimiz vecd içindedir.

Nefs-i Marziyye Mahallesi
Seyyah daha da derinlere dalar.

Fena Mahallesine varıp misafir oldum. Gördüm ki, bu Fena Mahallesinin halkı sanki dilsizmiş gibi suskun, ölü gibi konuşmaya takatları yok, sıhhatlerinden de ümit kesmişler. Oturmuş ölüm meleğini bekliyorlar. Mahallelerine gelip gidenlerden haberleri yok..

Onların arasında dahi öyle bir gam ve eleme uğradım ki, halimi tabibe arz etmeye mülküm olan bir varlık bulamadım ki “Bu benimdir”, “Bu benim bedenim” diyebileyim. iste o vakit anladım ki; orada varlığın ve mülkün sahibi hazır ve nazırdır.
“Vücudum” demek düpedüz yalan ve yalan ise bütün dinlerde haramdır. Taleb dahil, gizli şirkten kurtulmak için sefere çıkmıştım. Bu halimle dahi hayretim ve aczim arttı. Tüm isteklerimden vaz geçtim.

Göz yaşlarım akan yaşlar, elimde olmayarak her gün daha fazla akmaya başladı.
“Aman ya Rabbi!” desem yine ikilik ve gizli şirk ediyor. Çünkü bu durumda bir ben varım bir de emânım var! Talibim, matlubum dahi var… Bilmem ki ne çare kılayım gönlümdeki derdime…

Allah (c.c), halime merhamet edip, didara talib olanların gönlünü terbiye etmeye memur olan ilham meleğini gönderdi… Melek… Rabbani ilham kitabından okutup, önce “fiillerin fenası lazımdır” deyince derhal elimi uzatma girişiminde bulunduğum da gördüm ki elim cansız bir madde gibi dört unsurdan meydana gelen bir şeydir. Yani elim benim değil, “O dilediğini yapan “Bir”dir ve ben de hiçbir fiil için kuvvet yoktur. Kadir birdir; benim kudretim yok. Kısacası herhangi bir fiil benden sâdır olacak olsa, o fiili Fa’al’e (Allah (c.c)’a) ve O’nun kuvvet ve kudretine havale edip, insan suretinde bir kimse olarak benden meydana gelen fiillerden uzaklaşıp, tam olarak fiillerin fenası ne demektir?…

Sonra… sıfatları fani kılma cihetine yöneldim. Baktım ama, bakış benim değil, söylediğim sözle alakam yok. Dil benim değil. Nefs-i Natıka’yı bilmem naçar zahir ve batında olan sıfatlarımdan alakayı kesip, bütün ruhumla, bedenimle, his ve kuvvetlerimle beni bir “Zat” farzettim. Ama gördüm ki, farz ettiğim dahi yeni bir ikiliğe işaret ediyor, yine gizli şirk ortaya çıkıyor… Sonra bütün zatımı mahv ve fani kıldım. Ama yine de talebten vazgeçmedim. “Taleb, kulun aynıdır”ın anlamını hissettim… Allah (c.c) herşeyi kuşatır. Evvel de, Ahir de, Zahir de, Batın da O’dur. O Her şeyi bilir” mealindeki ayetler sırrında zahir oldu.

Bundan dolayı “Ölmeden önce ölünüz” sırrına mazhar olmaya yöneldim. Aman Allah(c.c)’ım! Yine gizli şirk karşıma çıktı. Zira bir ben varım, bir de benim yönelişim var. Bu gerçek olamaz.

Nefs-i Marziyye Diyagramı

Şekil-6. Nefs-i Marziyye.

Oval diyagramda nefs ve ruh birleşmiştir ve artık psişede bir ikilem ya da zıtlık yoktur. Kişi birleşik hale gelince, dünyanın ilahi birliği görünür hale gelir. Rumi’nin deyişiyle; kırık bir aynanın aynı görüntünün bir çok farklı yansımalarını yansıtması gibi, dünya bir çokluk içinde görünür. Eğer aynadaki kırıkları onarırsak ve yeniden eski haline getirirsek, o zaman tek bir görüntüyü yansıtacaktır.

Nefs-i Safiyye

Bu dereceye ulaşan çok az kişi, benliği tamamen aşmıştır. Artık geride hiçbir ego ya da benlik kalmamıştır; yalnızca Allah (c.c) ‘a kavuşma vardır. Bu aşama “ölmeden önce ölmek” olarak adlandırılır.

Rumi, Allah (c.c)’i, ayrılığımızı birliğe dönüştüren olarak tanımlamaktadır:

Şekeri eriten, erit beni,

Eğer zamanı gelmişse.

Bunu bir dokunuşIa ya da bir bakışla yavaşça yap.

Her vakit şafakta beklerim. Bu eriyişin daha önce gerçekleştiği vakittir.

Ya da tıpkı bir idam gibi ani yap. Ölüme başka nasıl hazır olabilirim?

Tıpkı bir kıvılcım gibi bedensiz nefes al.

Sen ıstırap çekerken ben çakmağı hissetmeye bakarım.

Kollarınla beni uzaklaştır,

Ama beni uzaklaştırmak içeri çekmektir.27

Egonun izi bile durdukça, bu düzeye ulaşamazsın. Kendinden “Ben” i atmak zorundasın; o zaman yalnızca Hakk kalır. Şeyhin birisi kişinin kendini dönüştürmesi için gerekli bu insan üstü çaba türünü gayet belagatlı bir dille tarif etmiştir.

Onun yolu şeyhini sevme ve ona sadakat yoluydu:

Henüz ne şeyhinde fani olma coşkusunu tattın ne de ondan ayrılma ıstırabını çektin. Onun huzurunun muazzam ihtişam ve yüceliğini de yaşamadın. Her gün binlerce kez ölmeyi dilemedin… Henüz gönüllü başarısızlığın köpek balığının jilet gibi keskin dişlerini kalbine geçirmedin! Koskoca bir dağı tırnaklarınla kazımadın!28

En derin aşk kendi içinde dönüştürücüdür.

Üstadın biri şöyle der: “Yüzlerce şeyi deneyebilirsin, ancak aşk tek başına seni kendinden kurtaracaktır”. Bir başka üstadın ifadesiyle:

Ey dostum! Pervanenin gıdası ateşe olan aşkıdır, ateşsiz pervane çılgına döner. Ateş onu tamamen değiştirip bütün dünyayı ateş olarak görür hale getirmedikçe, pervane ateşten yaşam kazanamaz. Pervane kendini ateşe attığında, tamamen yanıp kül olur, bütünüyle ateşe dönüşür. O haliyle kendi benliğine dair hangi idrake sahip olabilir?29

Bu dereceye ulaşanlar sürekli ibadet halindedir; bu nedenle artık cüz’i iradeleri kalmamıştır. Bu tıpkı mutlak hakim ve kadir bir hükümdarın huzurunda olmak gibidir. En iyi seçenek; kendini tamamen o hükümdara teslim etmek ve o hükümdara hizmete kendini adamaktır. Böyle bir hikmet ve kudretin varlığında, sizin iradenize yer yoktur. Rumi, bu dereceyi bizim için şöyle aydınlatır:

Eğer kendinden

Bir kez kurtulabilirsen,

Sırr-ül Esrar (sırların sırrı) sana açılır.

Bilinmeyenin kainatın ardına

Gizlenmiş yüzü

Görünür

Senin idrakinin aynasında.30

Sâfiyye Nefs Diyagramı

Benliğin nihai diyagramında, artık ayrı bir benlik ya da ayrı bir kimlik duygusu yoktur. Benlik ile Hakk arasında hiçbir aşikar sınır yoktur; benlik tıpkı okyanusta erimiş tuz gibi olmuştur. Var olan tek şey Allah (c.c)’tir.

Şekil-7. Nefs-i Safiyye

Nefs-i Safiye Derecesine Ulaşma

Bu aşama hakikat yolunun yolcusu Nakşibendi şeyhi tarafından, kendisini dönüştürmüş birisinin bariz örneği ile açıklanmaktadır. Bu konuyu her yönüyle bilen çok az kişiden birisi olduğuna göre, son sözü ona verelim:

Ne derde düştüm ki, münacaat etmek yok, hareket etmek yok, teveccüh etmek yok, taleb etmek yok. Öyle garib bir mana ki, halli çok güç. Çaresiz hepsini de esas sahibine teslim edip, Rıza Kapısında beklemeye, can çekişme zamanı yatağa düşen hasta gibi tarifi mümkün olmayan bir halde, sürekli olarak ölümü bekleyip, tam bir ölü gibi akılsız ve şuursuz bir zaman bu halde kaldım.

“Fetvayı kalbinden iste” tavsiyesine uyarak, gönül fetvasına başvurdum. Şöyle bir cevap aldım: “Senin sende zuhur eden nefsinden, senin haberin vardır ve sen “Rabbine dön” hitabını bu yüzden duyamazsın… Bu hususu tekrar anlamaya ve kavramaya gayret edip, yeniden iradi ölümle, ölmeye teşebbüs ettim. Bundan sonra istiğrak* denilen bir hal daha zuhur etti. *Aşk-i ilahi ile kendinden geçip dünyayı unutma hali.

Benim, bana, benden bir keyfiyet arız olup, sırrımda sessiz ve harfsiz “Rabbine dön” hitabı gibi bir hal zuhur edince, o anda tarifi imkansız bir manevi lezzet doğdu. Mest oldum. Dehşete düştüm. Bu halde iken uyandım.

Akl-ı Meaş ile “bu ne haldir” diye fikrettim. Meğer Akl-ı Meaş bu esrara vakıf değilmiş. Bundan habersiz olduğundan fikirle ilahi sırlara vakıf olunamayacağını anladım ve iddiadan vazgeçtim.

(Ey Hak yolunun yolcusu!) buraya kadar yazılan sırlardan maksat, bu fena hakkındaki bilgileri açıklama olmayıp, ancak vefatımızdan sonra bu Risalenin ahbablarımıza yadigar olmasıdır. Nice hakikat yolunun yolcuları ve didar talibleri bunu okurken bu fakiri yâd edeler. Bu Risaleye nazar eden canlar, kendilerini bilirler.

Elbette dikkatli okuyan sükûn halindeki salik, kendisi kendi halini düşünerek, hangi yönünden hangi kent sakinlerindendir, hangi mahallede ülfet etmektedir sorularının cevabını insafla değerlendirip ona göre hareket eder. Rıza Kapısını bulur, öğrenir ve hamdeder.

Dr. Robert FRAGER ; KALP, NEFS VE RUH; ( KENDİNİZİ DÖNÜŞTÜRME başlıklı Üçüncü Bölümünden Aktarılmıştır.) s. 69- 103 ; GELENEK YAYINCILIK; İSTANBUL, 2003.

BÖLÜM DİPNOTLARI :

1 Fadiman ve R. Frager, Essential Sufism (San Fransisko: Harper SanFransisco, 1997).

2 Burada Arap>;a orijinal isimleri verilen benlik derecelerinin İngilizce isimleri ise sırasıyla; Tyrannical, regretful, inspired, serene, pleased, pleasing ve pure’dür.

3 J. Nurbahsh, The Psychology of Sufism (New York: Khaniqahi Nimatullahi Publications,
1992), s.14’de yer alan Bayazid.

4 Nurbahsh, a.g.e., s.l9’da yer alan Kuşeyri.
5 Nurbahsh, a.g.e., s.l2’de yer alan Ebu Bekr Temestani.

6 Nurbahsh, a.g.e., s.52’de yer alan Mahmud Kaşani

7 A.g.e., s.l 6.

8 A.g.e., S.I 7.

9 A.g.e., s.17-18.

10 A.g.e., s.l 8.

11 A.g.e.

Tosun Bayrak, Inspirations: On the Path of Blame (Putney, Vt.: Threshold Books, 1993).

13 Nurbahsh, a.g.e., s.22-25’de yer alan Rumi.

14 C. Rumi, We Are Three, C-eviren C. Barks (Athens, Ga.: Maypop Books, 1987), s. 40.

15 Bu ayrımı benim için şeyh Mehmet Selim açıklığa kavuşturmuştur.

16 Birkaç yıl önce Osmanlıca’dan modern Türkçe’ye şeyh Safer Dal tarafından, İngilizce’ye ise şeyh Tosun Bayrak tarafından çevrilen, yayınlanmamış, on sekizci yüzyılda yazılmış anonim bir metindir.

17 Nurbahsh, a.g.e., s.45.

18 A.g.e., s.50.

19 Fadiman ve Frager, a.g.e., s.21.

20– Nurbahsh, a.g.e., s.55-56’da (orijinal yazarının ismi verilmeksizin) nakledilmiştir.

21 A.g.e., s.57.

22 Nurbahsh, a.g.e., s.58’de yer alan Razi

23 Nurbahsh, a.g.e., s.67.

24 Nurbahsh, a.g.e., s.59’da yer alan Ruzbehan.

25 Nurbahsh, a.g.e., s.59’da yer alan Mahmud Kaşani.

26 Nurbahsh’da yer alan Discourses.

27 C. Rumi, Open Secret, çeviren,J. Moyne ve C. Barks, (Putney, Vt.: Threshold Books, 1984), s.70.

28 l. Lewisohn (ed,), Classical Persian Sufism: from its origins to Rumi, (New York: Khaniqahi Nimatullahi Publications, 1993), s.289’daki Ayn el- Qudat.

29 A.g.e., s.311.
30 Fadiman and Frager, a.g.e., s.23.

Buradaki NEFS diyagramlarını emmareden safiyyeye yükselen bir grafik olarak görmek için tıklayınız:

Nefsini Bilen Rabbini Bilir.

.

Silsile ve İcâzet

TASAVVUFTA SİLSİLE VE İCAZET

Tasavvufi yolların hepsinde günümüzdeki mürşidden Rasulullaha kadar ulaşan “manevi zincir” tasavvufî gelenekte “silsile” olarak adlandırılır.

Bu zincirin tarihen sağlıklı oluşu tasavvufi feyz ve bereketin intikalinde çok önemlidir.

Bir tasavvuf yolunun sağlamlığının en büyük delili sahih bir silsileye sahip oluşudur.

Silsilenin tasavvufi önemine uygun olarak bütün tarikatlar yazılı bir belge olan icazetname (veya silsilename) ile kendi yollarındaki ruhani akışı kayıtlara bağlayarak belgelemişler ve -maaalesef günümüzde de örnekleri görülen- istismarları engellemişlerdir.

Tasavvuftaki “Allah’a giden yollar mahlûkatın nefesleri sayısıncadır.” anlayışı sebebiyle tarikat sayısında bir sınırlama -teorik olarak- yoktur.

İtikadi bakımdan kitap ve sünnete bağlı, ehl-i sünnet ve’l-cemaat anlayışını benimseyen, ibâdet ve muâmelâtta İslâm’ın temel esaslarını uygulayan ve manevi bir silsileyi sürdürme yetkisine sahip mürşid-i kamiller tarafından temsil edilen tarikatlar “hak” tarikatlardır.

SİLSİLE-i ALİYYE-i NAKŞBENDİYYE“Tarikat-ı Sıddîkiyye”

Tasavvufi yolda “Silsile” günümüzde kendisine biat edilen Mürşid-i Kamil’den Rasulullah (s.a.v.)’e kadar ulaşan bir manevi zincirdir.

Bu zincirin sağlam oluşu tasavvufi feyz ve bereketin intikalinde çok önemli olduğundan intisab edilen tasavvuf yolunun “açık” olmasının ve manevi feyz akışının “aktif” oluşunun en büyük delili

“sahih bir silsile”ye sahip olmasıdır.

“The Naqshbandi Sufi Way : History and Guidebook of the Saints of the Golden Chain” kitabında verilen

“Nakşbendiyye-i Dağıstaniyye Silsilesi“dir.

Kaynak : http://www.naqshbandi.org/frmchain.htm

Bir Nakşbendiyye-Müceddidiyye Silsilesi

-İngiltere’den yayınlanmıştır.-

Bir Nakşbendiyye-Uveysiyye Silsilesi

-Pakistan’dan yayınlanmıştır.-

Bir Kadiriyye Silsilesi

-Güney Afrika’dan yayınlanmıştır.-

Bir Şazeliyye-Darqawiyye Silsilesi

– İspanya’dan yayınlanmıştır.-

Bir Çiştiyye Silsilesi

– Kanada’dan yayınlanmıştır.-

Bir Attasiyye Silsilesi –

Yemen’den yayınlanmıştır.-

Mevlana Halid-i Bağdadi [K.S.]’in Kürdemir’li Şeyh İsmail Şirvani[K.S.]’e Verdiği İcazet

.

Nefs Mertebelerine Göre Rüya

Nefs Mertebelerine Göre Rüya

– Osmanlı Nakşbendi mürşidlerinden Hafız Hulusi Efendi –

Nefs-i Emmâre: Nefis, gayr-i meşrû arzularını yapmaya hâkim ise emmâredir. Nefs, gayr-i meşru arzu ve isteğinin tesirinde mağlup olarak -mesela kumar oynamanın, şarap içmenin haram olduğunu bildiği halde- münkeri işliyor ve fiilin yasak olduğunu da biliyorsa bu nefs, emmâredir.

Nefs-i emmâre sahibinin kendisini bilmesi için rüyasında gördüklerine dikkat etmesi gerekir.

Nefs-i emmâre düzeyinde rüyada hınzır (=domuz) görmek haram işlerle meşgul olduğuna, fil görmek kibir , köpek görmek gazab ve şer , yılan eza ve cefa, akrep lisan ile azab, fare sû-i zan, bit, pire mekruh olan şeyleri irtikâb, katır emre itaat etmezlik ve amelde ihlâs olmama, merkep ziyade şehvete tâbi olmak sıfatlarında olduğuna delâlettir. Kaplan ve fil kibir, kurt hased ve tâatte hırsızlık, ayı ve pars gadab, karınca hırs, maymun lâf taşımak, tilki nekir ve tezvir, azgın deve şeh-“vet, hırs ve kin, azgın öküz sıkılık ve emre itaatsizlik eşekarısı ve sarıcaarı faydası olmayan şeye mübaşeret sıfatlarına; kedi şeytanın vesvesesi, sansar gaflet, tavşancıl kuşu cehil ve hırs sıfatlarına; netice itibariyle eti yenmeyen ne kadar hayvan varsa, bunları rüyada görmek nefs-i emmârenin itaatsizliği ve şehvanî sıfatlarına delâlettir.Eti yenilen ne kadar hayvan varsa, azgın olanları nefs-i emmârenin sıfatı ile tâbir olunmuştur.

Rüyada sarhoşluk verici şeyleri içmek, haram işi işlemek sıfatıdır. Eğer içmezse yine tâbi olmak sıfatıdır. Sigara, nargile, enfiye kullanmak kötü iş işlemek sıfatıdır. Meyhane, birahane, kahvehane ve emsallerini görmek ve içine girmek, kalbini ve efkârını fesada sarf etmek sıfatıdır. Çöplük ve necis mahalleri görmek şehvaniyete ait sıfattır.

Korkulu, zahmetli, sıkıntılı rüyalar, ruhu zahmete koşmak ve nefse tâbi olmak sıfatıdır. Oyun âletleri ve çalgıları görmek nefsin harama ve hevâya tâbi olduğuna, mevta ve ölmüş bir şey görmek nefsin cehli ve gafletine, döşemesiz yer, meyvesiz ağaç ve bulanık sel sulan, alevsiz ateş ve duman cehennem azabına, sıcaklık ve soğukluk, karanlık ve siyah renk, çıplaklık hep keyifsizliğe, çiğ et ve çamura düşmek şehevât-ı nefse dahil olan şeyler ve dünyalığa mütedair nesneler; şehevât-ı nefsaniyesine tâbi ve âhiret amellerinde itilâsı olmadığına delâlet eden sıfatlardır.

Haram ve yasak olan şeyleri düşte görmek, haram işlediğine işarettir.

Nefs-i Levvâme: Eğer nefs, gayr-i meşrû hareketleri icrâya hâkim değilse; kısmen terbiye görmüş ve emirlere de riâyet gösteriyorsa levvâmedir.

Nefs-i Levvâme Sahibinin Rüyası

Yüklü deve görülürse ruha sıkıntı, deve yüksüz olursa ruha meyil sıfatıdır. Koyun, keçi ve sığır ile emsali helâl ve menfaat sıfatıdır. Balık görmek helâl nesne kesbetmek sıfatıdır. Tavuk, güvercin vesair eti yenilen kuşlar helâle haris olmak sıfatıdır. At, beygir azgın olmazsa sadakat, azgın olursa nefs-i levvâmenin galebe sıfatıdır. Arslan dinde salâbet sıfatıdır. Fakat adamına göre nefsin galebe sıfatı ile de tâbir olunur. Balarısı ahlâk-ı hamide kesbetmek, kurbağa ruhun nefisten nefreti sıfatıdırlar. Vahşî hayvanlardan ne kadar hayvan görülürse böyledir. Eti yenilen hayvan amel-i sâlih işleme, vahşî kuşlardan yakalarsa ziyade meşakkatli amel-i sâlih işleme sıfatıdır. Bu meşakkatlere sebep nefs-i levvâmenin galebesidir. Pişmiş et ve yemekler nefsin ruha tâbiiyetidir. Helâl şerbetler kolayca ve az emekle nefsin ruhu tebaiyetidir: Yeni elbise giymek ve ev döşemek amel-i sâlih işlemek sıfatıdır.

Yanmayan mumlar, fırınlar nefsin gaflet sıfatıdır. Meyvalı ağaçlar ve yeşil çayırlar, olmuş meyveler amel-i sâlih; döşemeli ev saraylar, ekmek ve dükkânlar, gemiler bir miktar nefsin sükûnet sıfatlandır. Yağlar, ballar ve süt ruha bir miktar kuvvet vermek ve safa bahşetmek sıfatıdır.

Bazı harap ve bazı da mamur yerleri görmek ruhu ile nefsine itaatte müsavat sıfatıdır. Pederi ve validesine sarılmak itaatle birlikte rızalarında bulunmak, muaşeretin güzelliğine işarettir. Helâline sarılmak nefsin ruha bağlılığına, nâmahremle kucaklaşmak nefsin ruha itaatsizliğine işarettir.

Sarı renk görmek nefs-i emmârenin galebe sıfatıdır. Üzerinden veya başka bir yerden necaseti gidermek haramı terk etmeye, kan aldırmak nefsi ıslaha, diş çektirmek ruha ağır gelen şeyi gidermeye, traş olmak ruhun nurunun ziyade olmasına işarettir.

Hububattan helâl olan şeyleri yemeyi görmek, nafile ibadete işarettir. Mezhebimiz olan Ehl-i sünnet ve’l-cemaate muhalif adamları kitap dolu dolapların yanında, mescidlerde, medreselerde, tekke ve ziyaretgâhlarda vesair mübarek mahallerde görmek, mezhebinin ve tarikatının dışında bulunduğuna işarettir. Eğer bunları bu mübarek yerlerden çıkardığını görürse nefsini terbiyeye ve akidesini temizlediğine işarettir. Eğer çıkaramazsa hevasının galebesine işarettir; çaresine bakmak lâzımdır. Zira mübarek yerler görmek kişinin kalbi ile tâbir olunur. Şüpheli şeyler ve mekruhlardan her ne görülürse cümlesi nefs-i levvâmeye uygunluk sıfatıdır.

Nefs-i Mülhime: Eğer nefs, terbiye ve tâatını arttırmış, fakat arzu ve isteklerini hâlâ unutmamış, ancak bırakmış, mânevî terakki ve yükselmeye başlamışsa mülhimedir. Arzu ve isteklerini unutmamış demek; her ne kadar tâatı ve terbiyesi artmışsa da içinden nehy bulunan fiili icra etmek arzusu tamamen çıkmamış olan nefstir; yani nefs-i mülhime sahibi terk ettiği bir fiili her ne kadar bırakmışsa da içinde arzu kalmış ve daha unutmamıştır.

Nefs-i Mülhime Sahibinin Rüyası

Avamı ve câhili görmek, onların hallerine meyletmek sıfatıdır. Kadın görmek, tedbirde noksanlık ve dünyaya meyletmek sıfatıdır. Çıplak görmek amelsizliğe; eşkıya görmek nefsin tuğyanlığına, ehl-i sünnetten olmayanları görmek, farz namazlardaki tembelliğine işarettir. Şeytan görmek, şeytana uyma sıfatıdır.

Mülhid görmek, nasihat kabul etmediğine; müslümanlardan gayriyi görmek, dünyaya meylettiğine; sakalı kırpık şekilde tıraşlanmış görmek, şeriatte noksanlığına; topallık, hak yolunda az bulunmaklığına; kötürümlük, hak olan nesneye varmadığına; kör görmek, Hakk’ı görüp de görmemezliğe geldiğine alâmettir. Sağırlık, Hakk’ı işitip amel etmemek; dilsizlik, Hakk’ı söylememek; köselik, sünneti terk etmek sıfatıdır.

Zenci görmek ayıbı yüze vurmak sıfatıdır ve sür’atle maksuduna erişmekle de tâbir olunur. Hizmetçi görmek, tâate devam; haramı görmek, ibâdetini saklamak; sarhoş ve güzel sesler görmek, aşk-ı mecazîden geçmemek; cambaz, hokkabaz, güldürücü görmek, ibâdetlerini terk edip haramla mübaşeret sıfatıdır.

Tellâl, yalancılık; tellâk (hamamda yıkayıcı) görmek gözünü haramdan korumadığına işarettir. Şaşı görmek, Hakk’ı bırakıp bâtıla meyletmek; kasap görmek merhametsiz olmak; ayıcı (ayı oynatan), gadab ile hırsda olan kuvvetine işarettir. Maymuncu, nefsin nemimelik (lâf getirip götürmek) meylidir. Hamamcı görmek, nefsin günahtan temizliğine işarettir. Tuzcu, nefsin sâlih olmasına; kavun ve karpuzcu, ilim ve marifet kesbine; ağaç dikip tohum saçmak, hayra işarettir.

Avcı, insafsızlığa; beyaz renk, nefs-i mülhimenin galebesine; mahbûb (sevgili), ruhun safâsına; kız çocuğu görmek, dünyaya meyle; erkek çocuğu görmek, amel-i sâlihe; abdest ve gusül, günahlardan temizlenmeye; namaz kılmak, takvaya; kıbleye dönmek, iş yerinde istikamete işaret; kıbleden sapmak, hayırdan şerre dönmeye işarettir. Allah muhafaza etsin!

Hayr u hasenat görmek, ruhun nefse galebesine; balcı, tatlı söz söylemeye ve işitmeye; kavgacı kişi, ruhun nefs ile geçinemediğine işarettir.

Nihayet mubah olan şeyleri görmek nefs-i mülhime sahibi olmakla tâbir olunur.

Nefs-i Mutmainne: Eğer nefs, kötü arzu ve isteklerini külliyen unutmuş, kötü fiili işleme arzusu içinden çıkmış ve mânevi terakkilere vücudunu vakfetmişse mutmainnedir.

Nefs-i Mutmainne Sahibinin Rüyası

Kur’ân-ı Kerîm görmek ve okumak okuduğu sûreyi bildiği takdirde tasfiye-i kalbe ve matlûba erişmeye işarettir. Peygamberleri görmek, dinde kuvvet ve bunlara uyma sıfatıdır. Evliya görmek, korktuğundan emin olmak ve umduğuna nail olmak sıfatıdır. Şeyhleri görmek, nefsini irşada işarettir. Sultan görmek, vücuda tasarruf; hekim görmek, nefsinin isyanını amel-i sâlihle ilaçlamak; vezir, bakan ve emir sahibi görmek, akılda kemâl ve maksada takarrüb sıfatlandır.

Kadı görmek, kalb ve azasına Allah Teàlâ’nın hükümlerini icra; müftü görmek, nefsin hayra delâleti suretidir. İmam, hatib, alim, şehid ve sâlih insanları görmek, Allah’ın emirlerine tâbi olmak; Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere, Kudüs-ü Şerif, cami ve medreseleri ve bunlara benzer ne kadar mübarek mahal varsa bunları görmek, hepsi kalbin temizliği alâmetidir.

Sancak, alem, ok, kılıç, top, tüfek vesaire şeytan vesvesesinin azlığı sıfatıdır. Tesbih, matluba erişmekle; din kitapları, mübarek kitapları ve güzel kokuları görmek, güzelliklerle tâbir olunur ve nefs-i mutmainneye işarettir.

Hattatlık, işin çokluğuna işarettir. Yeşil renk görmek, mutmainnenin alâmet sıfatıdır. Mevsimin gayrinde yeşil ham meyvayı ağaçtan koparmak, ihlâssızlığı giderir ve ihlâsa meyle işarettir. Mevsiminde olmadık yeşil meyvayı ağaçtan koparmak ihlâssızlığa işarettir.

Mutmainne haline dair görülen rüyalarla kişi az çok kendini bilmiş olur.

5. Nefs-i Râziyye: Eğer nefs, bütün muradlarından ve makamlardan tecerrüd ederek tam bir teveccüh ile Allah’ın rızası yoluna sîreten yönelmiş ise râzıyedir.

Nefs-i Râdiyye Sahibinin Rüyası

Melekleri, hurileri, cenneti, cennet hayvanlarının elbiselerini ve kevser şarabını görmek aklın kemâli ve marifet-i İlâhiye’yi tahsil sıfatıdır.

Suları yüzüp geçmek, havalarda uçmak, gemiye binip geçmek, – İbrahim aleyhisselâm gibi – ateşte yanıp safalanmak yüksek âhiret derecelerine nail olmak ve nurlanmak nefs-i râdiyyenin galebesini ve kalbin kesafetinin gidip letafet kazanma suretidirler.

Nefs-i Marziyye: Eğer nefs, bu fikre hizmet ve sıdk ile sebât ve istikamette devamlı olur ve bu sûrette Hakk nezdinde de hâli makbûl bulunursa marziyyedir.

Nefs-i Mardiyye Sahibinin Rüyası

Yedi kat gökler, ay, güneş ve yıldızlar, yıldırım, alevli ateşler, yanan mumlar ve kandiller, gök gürültüleri, arz hareket, dağlar, tepeler ve buralarda yalnız bulunduğunu görmek hep nefs-i mardiyyeye alâmettir.

7. Nefs-i Safiye (Kâmile) : Vehbi olan ledünnî ilme mahzar vâris-i enbiyâ sıfatıdır.

Nefs-i Safiye (Kâmile) Sahibinin Rüyası

Kar ve yağmur yağdığını görmek rahmet-i İlâhî’dir. Dolu görmek esrarların zevkinde mübalâğadır. Irmaklar, çeşmeler, kuyular ve deryalar ile kaynaklar kalbin kemâli ile fânî sıfatıdır.
Bu sayfada yer verilen grafikler, Osmanlı Nakşbendi mürşidlerinden Hafız Hulusi Efendi ‘nin Nefs Mertebeleri adı ile Sebil yayını olarak basılan risalesindeki resimlerdir.

Prof. Dr. Robert FRAGER’in KALB – NEFS – RUH kitabından Nefs Mertebeleri bölümü

Prof. Dr. Robert FRAGER’in KALB – NEFS – RUH kitabındaki NEFS diyagramlarını emmareden safiyyeye yükselen bir grafik olarak görmek için tıklayınız:

Hazret-i Şeyh Muhammed Zâhid KOTKU (Rh.A)’in bu konuyu tamamlayan NEFSİN TERBİYESİ eseri için tıklayınız:

http://www.cilehane.com/yazilar/kitap/nt/index.html

.

Letâifler ve Letâif Dersleri

SEYR u SÜLÛK

İNSANDA LETÂİF

TASAVVUFTAKİ LETÂİF DERSLERİ

Letaif ; Arabça ‘Latife’ kelimesinin çoğulu olup “Latifeler” anlamındadır. Latife insan vücuduna yerleştirilmiş manevi, nuranî cevherlere verilen isimdir.

Gizli, sırlı ve iç bünyede saklı cevherler olan Letâif, baş gözüyle görülmezler, ancak gördükleri vazifelerden varlıkları anlaşılır. İnsanın aslı bunlardır. Bu cevherler mümin-kafir her insanda mevcuttur. Kâmil mürşidler bu cevherleri ilim, tecrübe ve müşahede ile tanıyıp yerlerini ve görevlerini tespit etmişlerdir.

Latife, Kur’an-ı Kerim kaynaklı insanın psikospiritüel duyuüstü melekelerinden her biridir. Geleneksel Çin tıbbında akupunktur meridyenleri veya şakraları andırır.

Cenab-ı Hakk (c.c) insanı on asıl şeyden yaratmıştır. Beşi mahlukat alemi denilen hâlk alemindendir. Bunlar toprak, su, hava, ateş ve nefstir. Bunların başkanı ve hakimi nefstir.

Âlem-i emrden olan letâif, rûhani ve nûrani, âlem-i halktan olan letâif ise cismâni ve zulmânidir.

Bir mü’minin nefsi, yedi sıfatında terakki edebilmesi için vücûdunun müştemil bulunduğu letâif-i seb’a denilen letâifin de; zikir, fikir ve tefekkürle tasfiye ve terbiye görmesi lazımdır.

O yedi sıfat da: Kalp, Sır, Ruh, Hafi, Ahfa ve Nefs-i natıka ile tüm bedendir. İnsanı diğer canlılardan ayıran fark âlem-i emrden olan rûhâni ve nûrani letâif-i hamse (letaifden beş tanesi) kalb, ruh, sır, hafi, ahfa âlem-i emrdendir. His, hayal, yön ve mekanla sınırlanmayan, mesafe ve maddesi olmayan, Allah’ın ‘ol’ emri ve iradesinin tecelli etmesiyle yaratılan şeylerden oluşan Âlem-i emr(=emir alemi)’den olan letâif, rûhani ve nûranidir.

Nefs ile cesedin ihtiva ettiği anâsır-ı erbaa (=Dört Unsur) –ki ateş, hava, su ve toprak- da Ölçü ve hesap ile bilinebilen, gözle görülen ve incelenebilen cisimlerden oluşan âlem-i halktandır. Halk aleminden olan letâif cismâni ve zulmânidir.

Diğer beş unsur ise, asılları alem-i emirden olan insani kalb, ruh, sır, hafi ve ahfadır. Bunların başkanı ve hakimi kalptir.

Allah, kudreti ve hikmetiyle aşk yoluyla her iki alemin latifelerinin aralarını birleştirmiş ve kaynaştırmıştır. Öyle ki bunlar birbirinden ayrılmak istemezler. Bu aşktan dolayı hâlk aleminin latifeleri emir aleminin latifelerini hükmü altına almıştır.

LETAİFİN VÜCUDDA YERLEŞİM YERLERİ:

1. Kalb, sol memenin dört parmak altındadır. İlahi huzur ve tecelliyat mahâllidir.

2. Ruh, sağ memenin dört parmak altındadır. İlahi aşk ve muhabbet mahâllidir.

3. Sır, sol memenin iki parmak üstündedir. İlahi marifet mahâllidir.

4. Hafi, sağ memenin iki parmak üstündedir. ilahi tecelli ve nurlar içinde kaybolma mahallidir. Buna istiğrak denir.

5. Ahfa, göğüs kafesinin üst ucundan yani gırtlak çukurundan iki parmak kadar aşağıdır. İlâhî sır mahallidir. Gizli ilimler ve tecelliler merkezidir. Burada elde edilen duruma izmihlal denir.

6. Nefs-i natıka (külli) latifesinin yeri iki kaşın ortasıdır.

7. Nefs-i Külli ( Tüm Beden ) : Sultani Zikir Makamı.

Kalb bütün latifelerin merkezi olup “Ruh”un sarayıdır. Ruh kalbde egemen olunca, bedeni “Ruh”un emirlerine göre yönetir; ruh vasıtasıyla aldığı ilâhi feyiz ve terbiyeyi bedenin bütün işlerine yansıtır. Kalbde yakîn nûru parlamaya başlayınca dünya hayatı fâni ve değersiz görünür. Çünkü kalb, marifetullah nûrunun parlayacağı yegâne mahaldir ki, iman güneşi o burçtan doğar. Bütün ilâhi sırlar orada gizlidir. Kalbde o hakiki, lâhutî güneşin doğmasıyla bu yüksek tecellinin nurlu eserleri insanın bütün azalarında zâhir olur. O zaman kulluk vazifelerini; derin ve derûni bir zevk ve neş’e içinde seve seve îfa eder. Kalbin salahının cesede sirayetini Buhari’deki şu Hadis-i Şerif izah etmektedir: “Dikkat ediniz ki, insanın cesedinde bir et parçası vardır ki, o et parçası sâlih oldukça bütün vücuddaki âzalar sağlam olur. Eğer o fasid olursa bütün cesedi bozulur. O et parçası kalptir.”

Terbiye olmamış nefs, devamlı kötülüğü emreden sıfatıyla kalbi tamamen hükmü altına aldığı zaman, kalbden Allah için hiç bir hayırlı amel çıkmaz. Bu durumda ruh da, nefsin arzularına bağımlı hâle gelir. Artık kalb ve ruh asli vazifelerinden uzaklaşmış ve ölmüşçesine gaflete düşmüş olurlar. Bu hâl kalbin perdelenmesi ve günahlarla kararmasıdır.

İnsanın bu durumdan kurtulması için çok ciddi bir tedaviye ihtiyacı vardır. Bu tedavinin en güzel ve en kolay yolu bir mürşid-i kâmilin elinden tövbe alıp, kendisine intisap edip manevi terbiyeden geçmektir.

Mürşid-i kâmil, kendisine intisap eden müride önce güzel bir tövbe yaptırır. Sonra zikir telkin eder. Letaifleri hakiki vazifelerine döndürmek gevşemeyi gidermek için onların zikir nurları ile aydınlanması, temizlenmesi ve beslenmesi gerekir.

ZİKİR VE LETAİF

Zikrin nuru ilk olarak kalbe, sonraları diğer letaife sirayet eder. Zikre devam edildiğinde kalpten Allah’ın sevmediği ve razı olmadığı düşünceler silinip gider. Zikir kalbe iyice yerleşince her hâlde zikretme hâline geçer, böylece gaflet yok olur. Zikir sayesinde insanın sıfatları değişir, insanda Cenab-ı Hakk’ın razı olduğu ahlak ve sıfatlar oluşur.

Vücuttaki su unsurunun nefsin kötü sıfatlarından birisi olan nifak özelliği ile irtibatlıdır. Suda, bulunduğu kabın şeklini ve rengini alma özelliği ve bulunduğu şartlara göre değişme sıfatı vardır. Bu sıfat, insana münafıklık olarak yansır ve iki yüzlülük meydana gelir. Ancak bu sıfat, mürşid-i kâmilin terbiye, himmet ve tasarrufu ile alçakgönüllü olmaya dönüşür. Kalbden nifak ve yalancılık gider, yerini samimiyet ve mertlik alır.

Ateş unsurundan kaynaklanan zulüm ve hiddet sıfatı, İslam’ın emir ve hükümleri karşısında gayret, ince davranma ve rahmani taraftarlığa dönüşür.

Hava unsurundan ileri gelen kibir ve üstünlük taslama sıfat, izzet, vakar ve heybete dönüşür.

Toprak unsurundan kaynaklanan tembellik, uyuşukluk gibi durumlar, sabır ve itidal sıfatına dönüşür.

Letaif Zikri

Nakşbendî tarikatında silsileyle gelen zikir hafî (gizli-sessiz) zikir, yani kalb ile yapılan zikirdir. Bu da Zat ismi olan ism-i Celâli “Allah” “Allah” diye kalble zikretmektir.

Hadîka’da der ki: “Zikrin birçok âdabı vardır. Fakat biz onların en önemli olanlarını ve mürid için herhalde lâzım olanları söyleyeceğiz: “Önce beden temizliği geliyor. Allah’ın emrettiği şekilde temizlen. Sonra kalbini heva, hırs, şehvetlere düşkünlük ve mâsivâya eğilim göstermekten istiğfar ile temizle. Sonra güzelce abdest al, halvethanene gir. İki rek’at abdest-şükür namazı kıl. Dua et ve namaz kılarken yaptığın gibi kıbleye doğru otur. Dilinle istiğfar ederken kalbin de istiğfar etsin. (Verilen sayı kadar).

Sonra alabildiğine bir mahviyet, inkisar ve huşu ile kusurlarını ve günahlarını hatırla. Sonra çok yakında muhakkak gelecek olan ölümünü gözün önüne getir. Şu anda alıp verdiğin nefeslerini dünya hayatındaki son nefeslerin olarak kabul et. Kabre yalnız başına konulduğunu ve orada bırakılıp gidildiğini bütün safhalarıyla düşün.

Sonra bir defa Fatiha-i şerifeyi ve üç defa İhlâs-ı şerifi okuyup sevabını Hazret-i Nakşbend kuddise sirruh’un rûhâniyetine hediye et. Sonra mürşid-i kâmilin simasını kendi nâsiyene bağlı olarak düşün. Gözlerini kapa, dilini damağına yapıştır, dişlerini dişlerine , dudaklarını dudaklarına yapıştır. Nefesini kendi haline bırak. Sol memenin altında bir et parçası olan kalbine yönel. Zikrinin mânâsını derinden derine düşünerek Hak Teâlâ hazretlerinin Zât ismini zikret. Zikrin başlangıcında kalb diliyle zikreder.

Eğer bir ihtiyaç için konuşmaya mecbur olursan zikrini kesmeden birkaç kelime konuş ve devam et. Hiçbir an kesilmemesi gereken bu zikre Nakşbendî büyükleri “vukûf-i kalbi” derler. Eğer bu layıkıyla yapılırsa kalb zikrettiğini müşahede ederek rüsuh peyda eder.”

KALB ZİKRİ

Zikir dersi isteyen müride ilk olarak kalp zikri verilir. Kalbin üzerinde Lafza-i Celal (Allah) zikri çekilir.Bu zikrin sayısı mürşid tarafından bildirilir. Bu sayının altına düşülmez; üzerine de çıkılmamalıdır. Hafi zikrin nasıl çekileceğini bizzat mürşid veya görevlendirdiği vekili tarif eder. Bu zikir şu şekilde yapılır:

Mürid, abdestli olarak kıbleye karşı adab üzere oturur. Zikre başlarken, günahların kalbi sardığı, bu hâlle gerçek zikrin çekilemeyeceği, ilahi yardıma muhtaç olduğunu düşünerek 25 defa estağfirullah der. Peşinden Fatiha okuyup bağışlar.

Kalbin uyanması, toplanması ve zikre hazırlanması için biraz (beş dakika kadar veya daha kısa) mürşid rabıtası yapar, mürşidden manevi destek ve feyz bekler. Sonra, sağ elindeki tespihini elinin başparmağı ile orta parmağını birleştirip sol memenin dört parmak aşağısındaki insani kalbinin üzerine kor. Dilini damağına yapıştırıp şehadet parmağı ile tespihi çevirirken kalbiyle “Allah”, “Allah” ,”Allah” … diye zikreder.

Yüzlük tespihi sonuna kadar çevirince, diliyle kendi duyacağı bir sesle: “ilahi ente maksûdî ve rızâke matlubî” der. Bunun anlamı şudur: ‘Allahım! Benim maksadım sensin, aradığım ise senin rızandır.’ Bu duayı her yüz zikirden sonra söyler. Bunu söylerken, aynı anda bu sözünde sadık olmadığını, nefsinin yalancı olduğunu düşünür. Tekrar azimle zikrine devam eder.

Virdin sonunda, “dersimi hakkıyla yapamadım” diye üzülür, Allah’ın rahmetine güvenir, zikir esnasındaki kusurları için 25 defa estağfirullah der ve gözlerini açar.

Vird esnasında rabıta yapılmaz, bu tehlikelidir. Virdde kalb sadece zikre bağlanır; alemlerin Rabbini zikrettiğini düşünür, bütün dikkatini kalbindeki zikirde toplar.

Kalb zikrinin sayısı ancak salikin mürşidi tarafından arttırılabilir. Alınan bir zikrin vücuda yerleşmesi ve vücudun zikre alışması için en az kırk günden dört aya kadar çekilmesi güzel olur. Ancak özel durumlar ve gelişmeler olursa bu süreden önce de mürşide veya vekiline danışılır. Bundan sonra gerekirsesalikin mürşidi tarafından zikrin sayısı arttırılır.

Kalb zikrinden sonrası diğer Letâif virdlerine geçer ve bu geçiş zamanını mürşid belirler.

Sonra zikrini Ruh’a nakleder. Latîfe-i ruh, göğüste sağ memenin altındadır.

Sonra zikrini Sırr’a nakleder. Latîfe-i sırr, göğüsün sol tarafındadır.

Sonra Hafî’ye nakleder. Latîfe-i hafî, göğüsün sağ tarafındadır.

Sonra Ahfâ’ya nakleder. Latîfe-i ahfâ, göğüsün tam ortasındadır.

Muhammed Ma’sum kuddise sirruh hazretleri el yazısıyla şunları yazmıştır: “Bu letâiflerin nurlarına gelince: Latîfe-i kalbin nuru sarı, Latîfe-i ruhun nuru kırmızı, Latîfe-i sırrın nuru beyaz, Latîfe-i hafînin nuru siyah, Latîfe-i ahfânın nuru yeşildir.

Bu beş letaif (letâif-i hamse), Cenab-ı Hakk’ın “kün” yani “ol” emriyle yarattığı âlem-i emirdendir ki maddeden yaratılmamıştır. Cenab-ı Hak, bunları maddeden yarattığı halk âleminin beş latifesiyle terkib etmiştir.

Sonra zikrini beyindeki nefs-i natıkaya nakleder. Sonraki letaif de nefs-i natıka ve bağlı olduğu maddi bedendeki dört unsur olan toprak, su, hava, ateşdir. Bu dört unsurun tümü nefs-i natıkada dürülüdür.

SULTANİ ZİKİR: Bu yerlerden her birisi, yukarıda zikredilen tertib üzere zikir mahallidir. Zikir, latife-i nefs-i natıkada yerleşince latîfe-i cesede intikal eder. Bu da zikri, bedenin tamamıyla yapmaktır. Artık o hale gelir ki bedenindeki bütün zerreleriyle zikreder. Zikretmeyen hiçbir uzvu kalmaz. Bundan sonra sultân-ı zikr, yani zikrin bütün varlığına hakim olması gerçekleşir. İnsanın her tarafında artık zikrullah hakimdir. Bundan sonra çevresindeki herşeyin de Allah’ı zikrettiğini müşahede eder ve varlıkların zikirlerini duyar: “Kâinatta hiçbir şey yoktur ki O’nu hamdiyle tesbih etmesin” (İsrâ suresi/44) hakikatini anlar.

Mürid Hazret-i Rasulullah’ın (s.a.v.) : “Sanki sen O’nu görüyormuşsun gibi ibadet et” emrine bundan sonra lâyıkıyla riayet etmeğe başlar. Buna sabırla ve dikkatle devam eder.

Nakşbendiyye Sülûku

NAKŞBENDİYYE SEYR ü SÜLÛK AŞAMALARI

http://www.tasavvuf.in/makamat_tecdid.htm

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR / Muhammed MASÛM el-Müceddidî

Birinci Sır Müridlere Faydalı olan bazı hususlar hakkındadır

İkinci Sır Alem-i Emr ve Alem-i Halk’ın latifeleri hakkındadır

Üçüncü Sır ismi zat (lafza-i celal), nefy ve isbat zikrinin beyanı hakkındadır

Dördüncü Sır Nakşibendi tarikatına süluk ile husule gelen hususi makamların beyanı

Beşinci Sır özellikle müceddidiyye makamlarının açıklanması hakkındadır

Altıncı Sır : nakşibendi tarikatında ıstılah olan lafızların açıklaması hakkındadır.

Yedinci Sır : müritlerin edeplerinin açıklanması hakkındadır.

BİRİNCİ SIR: “MÜRİDLERE LAZIM OLAN BAZI FAYDALI HUSUSLAR” HAKKINDADIR.

Talib (matluba ulaşmak isteyen kimse) biat kasdıyla geldiği zaman önce istihare ile emrolunur. Eğer (istihare yapmaksızın) kamil-mükemmil bir şeyh talibin biatını kabul ederse istihare yerine geçer. İkisi birlikte olursa nur üstüne nurdur. Allah (celle celalühü) dilediğini nuruna ulaştırır.

Müceddid İmam (İmam-ı Rabbani) kuddise sırruhu şöyle diyor: “Akreb (en yakın), esbak (en önde olan), evfak (en uygun), ahkem (en sağlam), eslem (en salim), esdak (en doğru), en evla, en yüce, en parlak, en yüksek, en mükemmel ve en güzel tarikat, yüce Nakşibendi tarikatıdır. Bu tarikatın şanının yüceliğinin sebebi; tarikat büyüklerinin sünnet-i seniyyeye (sahibine salat u selam olsun) uymaya özen göstermeleri, bid’atlardan kaçınılması, tarikat şeyhlerinin hallerinin sahabe-i kiramın (Allah onlardan razı olsun) halleri gibi olması.

İşte böylece diğer tarikatların şeyhlerinin ulaştıkları son nokta, nakşilerin bidayetinde münderictir. Onların huzurları devam mertebesine ulaşmıştır. Kemâl derecesine ulaştıktan sonra huzurları, diğerlerinin huzurundan yücedir.

Bu tarikatın dışındaki tarikatların hilafeti Müceddid İmam (k.s.)a babası ve diğer şeyhlerden ulaşmıştır. Bu tarikatın hilafeti ise ona, Şeyh Muhammed Baki Nakşibendi’den vasıl olmuştur. Kutsî nefeslerinin bereketleri Hindistan’da şöhret bulmuştur. Asrının şeyhleri onun kemâlatını ve tasarrufatını ikrar ettiler ve onu tasdik ettiler. Hatta meşihatlarını terk ederek ona biat etmekle iftihar ettiler ve müridleri arasına katıldılar. Muhammed Baki’yi şeyhi hazreti Hacegi Emkineki -kuddise sırruhu- bu tarikatı Müceddid İmam Rabbani (kuddise sırruh)a ulaştırmak için Maveraünnehr’den Hindistan’a gönderdi.

O da şeyhinin emrine uyarak Hindistan’a gitti. Müceddid İmam’ı kendisine hilafet-i hassayı (özel hilafeti) vermek suretiyle şereflendirdi. Hilafeti devrettikten sonra irşadını müridlere bıraktı. Daha doğrusu tüm müridlerine ondan istifade etmelerini emretti. Onu arkadaşları arasında metheder ve şöyle derdi: “Gökyüzünün altında Şeyh Ahmed’in benzeri bulunmaz. Eğer bulunursa söylenirse, onlar sayılı kimselerdir. Bana göre onun tüm keşifleri sahih ve peygamberlerin (aleyhimüs-salatu ve’sselam) mütaalasına uygundur. O güneştir, bizim gibiler ise onun ışığında ışığında görülemeyen yıldızlardır. Önceki şeyhler (mütekaddimun) doğumundan yıllar önce onun geleceğini haber verdiler. Haber verenler, gavs-ı azam Şeyh Abdulkadir Geylani, Şeyh Ahmed Cami, Şeyh Halilullah el-Bedahşi, Şeyh Nizam Narnuli ve diğerleri (Allah hepsinden razı olsun.) gibileridir.

Şeyh muhaddis Şah Veliyyullah Dehlevi, “Mukaddime-i seniyye” adlı eserinde sünniliği anlatırken Müceddid İmam’ın menkıbelerini yazar ve şöyle der: “Onu ancak müttaki mü’min sever ve ona ancak şaki, münafık olan buğzeder.”

Müceddid İmam’ın (k.s.) halifesi Şeyh Muhammed el-Keşmi’de “Berekât-ı Ahmediyye” adlı kitabında şöyle diyor: “Şeyh Muhammed Baki (k.s.) arkadaşlarına ondan istifadeyi emrettiği zaman onlardan biri bundan hoşlanmadı da rüyasında peygamber efendimiz (s.a.v.)’i Müceddid İmam (k.s.)’u methederken ve şöyle derken gördü: “Şeyh Ahmed kimi kabul ederse o bizim katımızda makbuldür, o kimi reddederse, o bizim katımızda merduttur.”

Kadiri tarikatındaki hilafetine gelince, bu ona Şeyh İskender Kitehli’den vasıl olmuştur.

Şeyh İskender, Şeyh Abdulkadir Geylani’nin soyundandır. Bu zat şeyhlerin büyüklerindendi. Şeyh Abdulkadir Geylani hırkasını bıraktığında, evlatlarına onu, Müceddid İmam’a ulaştırmalarını vasiyyet etti. Yani kim onun zamanına yetişirse hırkayı ona giydirmesini vasiyyet etti. İşte Şeyh İskender onun zamanında yaşıyordu. Gavs-ı Azam Abdulkadir Geylani rüyasında defalarca hırkayı ona ulaştırmasını emretti. Şeyh İskender Müceddid İmam’ın yanına geldi hırkayı eliyle giydirdi ve ona tarikatındaki hilafet-i hassayı (özel halifeliğ)’i verdi.

Çeştiyye ve Sühreverdiyye tarikatlarının hilafeti, babası Şeyh Abdulahad (k.s.) dan kendisine intikal etti. Kubreviyye tarikatının hilafeti ise Keşmir bölgesinde, kemâlat sahibi, şeyhlerin büyüklerinden Şeyh Yakub Asrî hazretlerinden intikal etmiştir.

İlahi mevhibeler, sayısız ihsanlar ve lütuflarla Müceddid İmam (k.s)’ın dengi yoktur.

Onun menkıbelerine, faziletlerine, keşif ve kerametlerine muttali olmak isteyen; halifesi Şeyh Haşim Keşmi’nin “Berekat-ı Ahmediyye”sine ve yine halifesi Şeyh Bedreddin es-Sehrendi’nin “Hazeratu’l-kuds’üne ve Şeyh Muhammed İhsan el-Müceddidi’nin “er-Ravzatu’l-Kayyumiyye” adlı eserine müracaat etsin.

Müceddid İmam (k.s.) hicri 971’de doğdu. 28 Safer 1034 h.de vefat etti. Her ne kadar tüm tarikatların halifeliği kendisine verilse de; şeriata uygunluğu, nebevi sünnete ittibası ve bidatlardan kaçınması sebebiyle Müceddid İmam (k.s.) Nakşibendiye tarikatını seçti. Müridler başka bir tarikatda ona biat etmiş olsalar da bu tarikatın eşgalini biliyorlardı.

Bu şerefli tarikatın faziletleri ve metni kitaplarda mevcuttur. Ben bu kadarla iktifa ediyorum.

FAİDE: Şeyhin, müride evvela mücmel olarak tevbe yolunu öğretmesi gerekir. Çünkü şeyhler, zamanımızda taliblerin himmetlerinin azlığı sebebiyle, tevbenin tafsilatıyla öğretilmesini bıraktılar.

Zira tevbenin tafsilatıyla öğretilmesi için uzun müddet gerekir. Bu müddette tarikata girme isteği konusunda bir gevşeme olabilir. Tevbenin tafsilatından kasıt; zor riyazetlerin olması, erbain[1] ve benzerlerinde nefse çok ağır gelen mücahedelerin var olmasıdır. Şeyhler riyazetlerin yerine, amel ve ibadetlerde orta yolu seçtiler. Hatta, talibleri, âli himmetlerini ve güçlü teveccühlerini sarfederek maksuda ulaştırdılar. Erbainden çok daha faydalı olan teveccühlerle müridlerini yönlendirdiler.

Şeyhler sünnet-i seniyyeye ittibayı ve bidatlardan kaçınmayı emrediyorlardı. Taliblerin ruhsatla amel etmesini caiz görmüyor, azimetle amel etmelerini emrediyorlar. Şöyle diyorlardı: “Sünnete ittiba etmeksizin maksuda ulaşmak muhaldir.” Talibin şeriata muhalif olan keşfinin onların katında değeri yoktur. Talibe önce, sıfatlara teveccüh etmeksizin ism-i zat’ın zikrini öğretiyorlardı. Diğer tarikatların şeyhleri ise sıfatları düşünerek zikretmeyi öğretiyorlardı.

FAİDE: Bazı arkadaşları Müceddid İmam (k.s.)’a, bir kısım erkek ve kadın taliblerin biat etmek istediklerini, fakat bunların haramlardan ve şüpheli şeylerden kaçınmadıklarını, böyle kimselerin tarikata girmesinin caiz olup, olmadığını sordular. İmam şöyle cevap verdi. “Tarikata girmeleri caizdir. Sonra şeyh onlara haramlardan ve şüpheli şeylerden kaçınmalarını emreder. Umulur ki Allahu Teala onların durumlarını düzeltmelerini nasib eder.”

FAİDE: Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: Kadınlara tarikat vermek caizdir. Eğer mahrem iseler hicabsız vermek caizdir. Mahrem değilseler mutlaka hicabı (örtülü oldukları halde) vermek gerekir.

FAİDE: Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: “Tesirin olmaması veya az olması, tamamen talibin istidadının olmadığı anlamına gelmez. Çünkü bazı talibler tam istidatlı olurlar fakat onlarda te’sir görülmez.

Şeyh Muhammed Masum (k.s.)da şöyle diyor: “Asıl gaye nisbetin[2] husule gelmesidir. Nisbetin husule gelmesinin ilmi ayrı birşeydir. Eğer bu talibe verilirse ne güzel. Verilmezse de birşey olmaz. Yavaş yavaş husule gelen nisbetin kıymeti ve izzeti yücedir. Kim te’sirin hemen görülmesini isterse o hakiki bir talib olamaz ve sohbete layık değildir. Görmüyor musun, dünyayı isteyenler kazancın neticelerine bakmaksızın onu elde etmek için nasıl çalışıyorlar. Mevla’yı isteyenlerin, riyazetler, mücahedeler ve kendilerine lazım olan diğer şeylerle çalışmaları gereklidir. Şeyhlerden birçoğunun ömürlerini rizayetler, mücahedeler içerisinde geçirdikleri bilinmeyen birşey değildir.

Yine Muhammed Masum (k.s.) şöyle dedi: “Şeyhin müridleri arasında mücmel olması, istikamet ve saygınlığıyla saygı görüyor olması gerekir. Müridlerin ta’zim ettiği, saydığı birisi olmasi için onların içerisine fazla karışmaması gerekir. Müridlerin şeyhlerle hulusu (şeyhlere hüsn-i niyet beslemesi), onun edebine sarılmaları terakkilerine sebep olur.

FAİDE: Şeyh Muhammed Masum (k.s.) şöyle diyor: Bizim tarikatımızda kemâl derecesine ulaşmak, bağlanılan şeyhe, muhabbet rabıtasına bağlıdır. Gerçek talib, bu muhabbetle şeyhin batınından gelen fuyuzat[3] ve berekatına erişir ve onun boyasıyla boyanır. Büyük şeyhler şöyle diyor: “Fena fi’ş-şeyh Allah’da fani olmanın başlangıcıdır. Fena fi’ş-şeyh ve rabıta olmaksızın sadece zikir maksuda ulaştırıcı değildir. Her ne kadar zikir vuslat sebeblerinden olsa da, vusul; muhabbet rabıtası ve fena fi’ş-şeyhe bağlıdır.

Evet, sohbet adabına riayet edip şeyhe teveccühle rabıta maksuda ulaştırır. Çünkü bizim bu yolumuz ashab-ı kiram (radıyallahu anhum)’un yolu gibidir. Çünkü o yolda ifade ve istifade şeyhten akseder. Bundan dolayı âdaba riayet ederek şeyhle sohbet yeterlidir. Diğer vazifeler, zikirler ve riyazetler ile Allah’tan imdad ve yardım hasıl olur. İman, teslimiyet ve inkiyad ile beraber Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in sohbetinin kemâlatın husulü için yeterli olduğu gibi. Tabii iman, teslimiyet ve inkiyad ile beraber… Bunun için maksuda ulaşmak diğer tarikatlerden daha kısa sürede olur. Bu tarikatte feyiz ve bereket yaşlıya, gence, küçüğe, büyüğe, diriye ve ölüye erişir.

Bu tarikatın dışındakilerin işlerinin özü, vazifeleri, virdlere, riyazetlere ve erbainlere bağlıdır. Sadece tarikat şeyhine bağlı değildir.

FAİDE: Eğer kâmil-mükemmil bir şeyh tarikatta bir nakıs[4]‘a icazet verirse, bu caizdir. Tarikatımızın imamı Hz. Şeyh Hoca Bahauddin Nakşibend (r.a.)’ın Hz. Mevlana Ya’kub Çerhi’ye kemâl derecesine ulaşmadan önce icazet verdiği gibi. Onun tarikattaki kemâli Hz. Şeyh Alaaddin Attar’ın (k.s.) hizmetinde vefatından sonra gerçekleşti. Nakıs olan kimse her ne kadar icazete müsait olmasa da şeyh onu kendi makamına oturttuğunda noksanlık zarar vermez.

FAİDE: Erbainde esma-i ilahiyye ile meşgul olmak, Nakşibendiyye Müceddidiye tarikatında yapılan birşey değildir. Bilakis bu tarikatın şeyhleri isimlerin müsemmasında fenayı ve istihlaki seçtiler. Yani onların asıl maksatları fena fillah ve bu tarikatın şeyhlerine nisbetin hasıl olmasıdır. Bu her ne kadar az olsa da (bu durum nadir olsa da) bu tarikatın dışındaki şeyhlere nisbetle çoktur. Çünkü diğer tarikatların nihayeti bunların bidayetinde mündemiçtir.

FAİDE: Müceddid İmam (k.s.) şöyle dedi: Mürid şeyhinin başkalarından faziletli olduğuna inansa bunun bir sakıncası yoktur. Çünkü bu inanç muhabbetin kemâlinin meyvesi, ifade ve istifadeye sebep olan manevi münasebetin neticesidir. Fakat müridin, şeyhini faziletleri Şari tarafından belirlenmiş kimselerden üstün görmemesi gerekir. Çünkü bu, Şari’ye muhalefet ve sevgide ifrat demektir. Bu ifrat ise mezmumdur. Şiilerin muhabbetteki ifradlarından dolayı bidatcı oldukları gibi. Yine aynı sebepten Hristiyanlar hüsrana düştüler ve ebedî azabı hakettiler. Evet, müridin şeyhini diğerlerinden üstün görmesi caizdir, hatta tarikatta vaciptir. Bu inanç sadık müridde kasdı ve ihtiyarı olmaksızın meydana gelir ve bu inançla mürid şeyhinin kemâlatını alır. Eğer kendi kasdı ve azmiyle böyle inanırsa bu caiz değildir. Bu bir fayda vermez ve bununla bir netice de elde edemez.

[1] Erbain: Çile çekmek, nefsi ezmek, bencilliği kırmak için müritlerin kırk gün halvete çekilmeleri, bu süre içinde zaruret bulunmadıkça bir şey yememeleri, konuşmamaları, uyumamaları, daima zikir ve tefekkürle meşgul olmalarıdır.

[2] Nisbet: Salikin bağlı olduğu hal ki, o bu hal ile tanınır. Ayrıca şeyh ile müridi arasındaki manevî bağa da nisbet denir.

[3] Fuyuzat-feyz: Salikin çalışması ve çabası sözkonusu olmaksızın Allah tarafından onun kalbine herhangi bir hususun verilmesi.

[4] Nakıs: Seyrü sülukunu henüz tamamlamamış olan.

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR

Burhan İŞLİYEN

İKİNCİ SIR ALEM-İ EMR VE ALEM-İ HALK’IN LATİFELERİ HAKKINDADIR

Müceddid İmam (k.s.)’a sahih keşf ile zahir oldu ki; insan on latifeden ibarettir. Beş tanesi emir aleminden, beş tanesi ise halk âlemindendir. Emir âleminin latifeleri şunlardır: Kalp, ruh, sır hafi ve ahfa.

Halk aleminin latifeleri ise şunlardır: Nefs ve dört unsur. (anasır-ı erbaa: Su, hava, toprak, ateş)

Emir âlemi “kün=ol” lafzıyla olan (meydana gelen) şeylerden ibarettir ve yeri arşın üstündedir, imkan ve duyu organlarımızla duyulan âleminin dışındadır.

Halk âlemi tedrici olarak yaratılan şeylerden ibarettir, yeri arşın altındadır, imkan ve mahsusat âleminin içindedir. Allahu teala mükemmel kudretiyle emir âleminin latifelerine bağlı ve irtibatlı yarattı ki onlar (emir âleminin latifeleri) mücerred cevherler ve insan cisminin müteaddit yerlerinde ışık saçan nurlardır.

Kalp latifesinin taalluku sol göğsün (memenin) iki parmak altıdır.

Ruh latifesinin taalluku göğsün ortasına doğru iki parmak aralıkla sol memenin hizasıdır.

Hafi latifesinin taalluku göğse doğru iki parmak aralıkla sağ memenin hizasıdır.

Ahfa latifesinin taalluku göğsün tam ortasıdır.

Halk âleminin latifelerinin aslı, emir âleminin latifelerinden birinin aslıdır. Yani nefs latifesinin aslı, kalp latifesinin aslıdır. Havanın aslı ruh latifesinin aslıdır. Suyun aslı, sır latifesinin aslıdır. Ateşin aslı hafi latifesinin aslıdır. Toprağın aslı, ahfa latifesinin aslıdır. Bu latifelerden her birinin tek başına bir nuru vardır. Kalp latifesinin nuru sarı, ruh latifesinin nuru kırmızı, sır latifesinin nuru beyaz hafi latifesinin nuru siyah, ahfa latifesinin nuru ise yeşildir.

Nefs latifesinin nuru keyfiyetsiz olarak, tezkiyeden sonra idrak edilir.

Emir âleminin latifelerinden her bir latife ulu’l azm peygamberlerden birinin ayağının altındadır. Onlar Allah’u Teala’nın feyzinin ulaştırılmasında vasıtadır. Bu feyzin zuhuru (açığa çıkması) öncelikle emir âleminin latifeleriyle irtibat ve tealluku olan mezkur yerlerde olur. Her latife marifete süluk yolunun bir kapısıdır. Peygamberler vasıta olmaksızın marifet mertebelerine ulaşmak mümkün değildir. Bunun için bu latifeler onların ayaklarının altındadır.

Kalp latifesi, Adem (aleyhisselam) efendimizin ayağının altındadır.

Ruh latifesi, Nuh ve İbrahim (aleyhisselam) efendilerimizin ayaklarının altındadır.

Sır latifesi Musa (aleyhisselam) efendimizin ayağının altındadır.

Hafi latifesi İsa (aleyhisselam) efendimizin ayağının altındadır.

Ahfa latifesi peygamberlerin sonuncusu Muhammed (aleyhisselam) efendimizin ayağının altındadır.

Feyyaz-ı Mutlak (Allahu Teala)dan kime bir feyiz ulaşırsa o peygamberler (aleyhisselam) vasıtasıyladır. Herkes aslının istidadı ölçüsünde feyiz alır. Yani bu peygamberlerden hangisi onun vasıtası ise Hak Subhanehu hazretlerinin feyzinden o peygamber vasıtasıyla istifade eder.

Peygamberlerin yakınlıkları mertebesi farklı olduğu gibi insanların kabiliyetlerinin mertebeleri de farklıdır. Taliblerden herbirinin istidadı, vesilesine yakınlığına göre olur. Kimin vesilesi Adem (aleyhisselam) efendimiz ise, rabbani doğru feyizleri almak için onun istidadı ve kabiliyeti Adem (aleyhisselam)’a yakınlığı mucibincedir.

Yine kimin vesilesi Nuh ve İbrahim (aleyhisselam) efendilerimiz ise onun istidadı o ikisine yakınlığı mucibincedir.

Kimin vesilesi Musa (aleyhisselam) olursa; istidadı, ona yakınlığına, kimin vesilesi ise İsa (aleyhisselam) olursa; istidadı, ona yakınlığına, kimin vesilesi de efendimiz Muhammed (aleyhisselam) olursa onun istidadı, ona yakınlığına göre olur.

Kim maksuda Adem (aleyhisselam) vasıtasıyla ulaşırsa onun aslî merkezi “kalbi velayet” olur. Çünkü kalp Adem (aleyhisselam) efendimizin ayağının altındadır. Buna ıstılahta velayetin birincisi derecesinin sahibi denir.

Kim maksuda İbrahim (aleyhisselam) vasıtasıyla ulaşırsa, aslî merkezi İbrahim (a.s.)’ın ayağının altında bulunan “ruhi velayet” olur ve velayetde ikinci derecenin sahibi olur.

Kim maksuda Musa (aleyhisselam) vasıtasıyla ulaşırsa aslî merkezi Musa (aleyhisselam)’ın ayağının altında bulunan “sır velâyeti”dir ve velâyetde üçüncü derecenin sahibi olur.

Kim İsa (aleyhiselam) vasıtasıyla maksuda ulaşırsa, aslî merkezi İsa (aleyhisselam)’ın ayağının alında bulunan “hafi velâyetidir” ve velâyetin dördüncü derecesinin sahibidir.

Kim peygamber efendimiz (aleyhisselam)’ın vasıtasıyla maksuda ulaşırsa, aslî merkezi efendimiz (aleyhisselam)’ın ayağının altında bulunan “ahfa velayeti” dir ve velayetin beşinci derecesinin sahibidir, mahbubiyet derecesine erişmiştir.

Saliklerin bir kısmına “murad”, bir kısmına da “mürid” denir. Kimin aslî merkezi ahfa latifesi ise o muraddır, onun zatında mahbubiyet kabiliyetine istidat vardır. Çünkü, ona rabbani feyz, mahbubların seyyidi (sevilmişlerin efendisi) aleyhisselam vasıtasıyla gelir. O mahbubun biz-zatdır.

Cezbe[1] mahbubun bi’z-zat olanın sülukunda mukaddemdir. Yani o süluk mertebelerini ve kurb makamlarını kısa bir teveccüh ve az bir riyazetle kısa bir müddetle kateder.

Kimin aslî merkezi latifelerden ahfa latifesinden başkası ise o müriddir. Süluk tarikini (yolunu) cehd ve gayretle kateder.

Murad Cehd ve gayretsiz olmaması demek; maksuda manevi cezbe ile ulaşır. “Murad”, Hak Subhanehu’nun cezbesi ile imtiyaz eder. “Mürid” kendi çabası ile mesafe kateder.

Beşinci ya da dördüncü derecenin sahibinin “kurb”[2] mertebelerinde, birinci ve ikinci derece sahibinden daha faziletli olması zurunlu değildir. Çünkü bunun tersi de olabilir, hatta olmuştur. Çünkü bazı birinci ve ikinci derece sahipleri kurb mertebelerinde, beşinci ve dördüncü derece sahiplerinden daha faziletli ve daha şereflidir.

Hak Subhanehu’ya yakınlığın sebepleri çoktur. Müridde terakki onlarla hasıl olur. En alt derecenin sahibi en üst derecenin sahibinden daha şereflidir. Bu konunun tafsilatı “Mektubat”‘da, Müceddid İmam ve oğlu Şeyh Muhammed Masum (k.s.)’a ait risalelerde geniş olarak yazılıdır. Ben bu muhtasar eserde bu kadarla iktifa ediyorum.

[1] Cezbe: İlahi inayetin gereği olarak Cenab-ı Hakk’ın kendisine giden yolda ihtiyaç duyulan her şeyi kuluna bahşedip çabası ve çalışması olmaksızın onu kendisine yaklaştırması.

[2] Kurb: Allah’ın ibadet ve taatına yakın olmak. Hakk’ın tevfikine ve inayetine yakın olmak. Kul ile Hakk’ın arasında araçların bulunmaması veya az olması. Kul ile Hak arasındaki yakınlık mesafe itibariyle değildir.

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR

Burhan İŞLİYEN

ÜÇÜNCÜ SIR, İSM-İ ZAT (LAFZA-İ CELAL), NEFY VE İSBAT ZİKRİNİN BEYANI HAKKINDADIR

Bil ki, bu tarikat-ı aliyye şeyhleri, önce âlem-i emr latifelerini tehzibe yöneliyorlar. Bunun için onların üç yolu vardır:

BİRİNCİ YOL: Zikir: Bu da iki türlüdür.

1- İsm-i Zat’ın zikri

2- Nefy ve isbat zikri

İSM-İ ZAT’IN ZİKRİ

KEYFİYYETİ: Talib, önce Allah’a tevbe eder, hulus-u niyetle günahlarından istiğfar eder, ölümü gözünün önüne getirir. Allah’a yönelerek kalbini havatır[1]dan ve nefsin isteklerinden temizler. Dilini üst damağa yapıştırır ve hayalen kalbe teveccüh eder. Kalbini “Allah” ism-i celâlinin müsemmasına yöneltir. Bedenini ve dilini oynatmaksızın hayaliyle kalbinin “Allah, Allah” dediğini tasavvur eder. Zihne zuhur edenleri defetmek için râbıta zaruridir. Rabıta; müridin şeyhin suretini kalbinde tasavvur etmesidir. Bu, hataratı defetme konusunda tecrübe edilmiştir. Müridin bu keyfiyet üzere zikirle meşgul olması gerekir.

Vukuf-u kalbî[2] zikirin şartlarındandır. O da talibin kalbe, kalbin de Allah (azze ve celle)’ye teveccühüdür. Vukuf-u kalbi olmaksızın zikir bir fayda ve netice vermez.

Talib, zikir onda bir meleke, kulak ve göz gibi ondan ayrılmayan bir vasıf oluncaya kadar zikre devam eder. Yani ne zaman kalbe teveccüh etse kalbini zikredici ve hazır olarak bulur. Bu halden kurtulmak istese de bu meleke ondan kalkmaz.

Yüz defa lafza-i celal zikrinden sonra tam bir huşu ve hudu ile kalbiyle hayalen şu duayı okur:

“Allah’ım maksudum Sensin, isteğim Sen’in rızandır. Bana muhabbetini ve marifetini ver.”

Sonra yine zikirle meşgul olur. Kalbi Allahu Teala’nın fazlıyla zikreder olup, müride, istikamet[3] ve cemiyyet[4] hasıl olunca o zaman aynı şekilde ruh latifesinden zikreder. Sonra sır latifesinden, sonra hafi latifesinden sonra da ahfa latifesinden zikreder. Sonra aynı şekilde alem-i halkın latifelerinden zikreder. Yani önce, yeri alnın ortası olan nefis latifesinden , ondan sonra yeri bedenin hepsi olan kalıp latifesinden zikreder.

“Bil ki emir âleminin latifelerinden herbir latife için arşın üzerinde bir asıl vardır. Latife aslına ulaşmadıkça fena hasıl olmaz. Kalp latifesinin aslı efal-i ilahiyyenin tecellisidir. Ruh latifesinin aslı subuti sıfatların tecellisi, yani Hak Subhanehu’nun zatının mevsuf olduğu sıfatlardır. İşitmek ve görmek gibi. Sır latifesinin aslı şuunat-ı zatiyyedir. Yani zât-ı ilahiyyenin şânıdır. Zat-ı ilahiyye semi, basar, kudret ve diğer sıfatlarla mevsuftur.

Hafi latifesinin aslı selbî sıfatlardır. Yani semi ve basarın olmaması sözkonusu değildir.

Ahfa latifesinin aslı şan-ı camidir. Yani sıfatların ve şuunatın aslıdır.

Şeyhler bazı müstefidlere murakabeleri bir usulle öğretir. Yani her latifenin murakabesi aynı şekildedir. Onların talimi (öğretilmesi) şu keyfiyetle olur: Talib kalbini Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’in kalbinin hizasında tasavvur eder ve Allah’u Teala’nın huzurunda Muhammed (aleyhisselam)ın kalbinden Adem (aleyhisselam)’ın kalbine geçen tecelli-i ef’al benim kalbime aksın diye dua eder. İşte o zaman ef’al-i ilahiyyenin tecellisinde, kalp latifesinin fenası hasıl olur. Bu tecelli hasıl olduğu zaman salikin nazarından kendi fiilleri, hatta tüm mahlukatın fiilleri gizlenir. Hakiki failin fiilinden başka bir şey göremez. Kalp latifesinin velayeti Adem (aleyhisselam) efendimize mensubtur. Kim bu velayetden maksuduna ulaşırsa ona “Ademî meşreb” denir.

Yine salik, ruhunun latifesini; Allah’u Teala’dan Muhammed (aleyhisselam)’ın ruhuna, oradan Nuh ve İbrahim (aleyhisselam)’ın ruhlarına ulaşan sübuti tecelliyatın feyzinin kendi ruh latifesine akmasını isteyerek, Muhammed (a.s.)’ın ruhunun önünde düşünür. İşte o zaman salik kendi sıfatlarının ve diğer mahlukatın sıfatlarının kendisinden ve onlardan selbedilmiş olduğunu görür. Hatta o sıfatları bizzat Hak Subhanehu’ya ait görür.

Kim maksuduna bu yoldan ulaşırsa ona “İbrahimî meşreb” denir. Mazhar Can Canan Şehid Dehlevî, halifesi Hz. Şeyh Abdullah Dehlevi, Hz. Şeyh Abdurreşid Müceddidi el-Medeni (kaddesallahu esrarehum) hepsi İbrahimî meşreb idiler.

Yine sır latifesini Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’in sırrının önünde, Allah Subhanehu’dan, efendimiz Muhammed (aleyhisselam)’ın sırrından Musa (aleyhisselam)’ın sırrına ulaşan zati şuunatın feyzinin kendi sırrına aktığını tasavvur eder. Burada Salik nefsini Hak Subhanehu’nun zatında helak olmuş olarak bulur. Kim maksuduna bu yolla ulaşırsa ona “Musevîyyü’l-meşreb” denir.

Hafi latifesini Allah’u Teala’dan Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’ın hafisine, oradan İsa (aleyhisselam)’ın hafisine ulaşan selbî sıfatların feyzinin kendi hafisine feyezan etmesini isteyerek -Nebi (aleyhisselam)’ın hafisinin önünde tasavvur eder. İşte burada salik Hak subhanehu’nun mahlukattan tecridine ve tefridine şahit olur. Kim maksuduna bu yolla ulaşırsa ona “İsevî meşreb” denir.

Büyük dedemiz Şeyh Ebu Said el-Müceddidi ve Hz. Şeyh Muhammed Ömer el-Müceddidi (k.s.) İsevî meşreb idiler.

Ahfa latifesini, -Allahu Teala’dan habibinin ahfa latifesine feyezan eden “şan-ı cami” feyzinin kendi latifesine aktığını tasavvur eder. İşte bu makamda Allah-u Teala’nın ahlakıyla ahlaklanmak salikin nasibi olur. Kim maksuduna bu yoldan ulaşırsa ona “Muhammedî meşreb” denir. Hz. Şeyh Ahmed Said Müceddid ve Şeyh Muhammed Mazhar (k.s.) gibi. Bu ikisi de “Muhammedî meşreb” idi. Bu fakir müellifin münasebeti de bu yüce meşreb iledir. “Şan-ı cami” o iki şeyhin ve bu fakirin mürebbisidir. Bu süluka “süluk-u tafsili” denir. Tarikatın şeyhinin, ta’limin başında, tafsili süluk ile terbiye etmesi caizdir. Ya da önce icmali sonra tafsili süluk ile terbiye eder. Bu fakir müellife efendibaba hazretlerinin önce icmali sonra da tafsili süluku öğrettiği gibi.

2- NEFY VE İSBAT ZİKRİ:

YAPILIŞI: Talib önce dilini üst damağına yapıştırır. Nefesini karnında tutar. Sonra damağın sonuna kadar “Lâ” çeker. Sonra oradan sağ omuzuna doğru “ilahe” oradan kalbinin üzerine “illallah” der. Bunu hayali olarak yapar. Zikrin eserinin (etkisinin) bütün latifelerde gözükmesi için böyle yapılır. Nefesini bırakışında yine hayali olarak “Muhammedu’r-Rasulullah” der.

Nefy ve isbat zikrinin altı (6) şartı vardır:

Birinci şart: Manayı düşünmek. Yani “Allah’tan başka maksut yoktur.” demek. Nefy esnasında kendisinin ve tüm mevcudatın fani olduğunu tasavvur eder. İsbat anında ise Hak Subhanehu Teala’nın varlığını tasavvur eder.

İkinci şart: Tam bir huşu ve hudu ile yüz defa kelime-i tevhidden sonra “Allah’ım maksudum Sen’sin, isteğim Sen’in rızandır bana muhabetini ve ma’rifetini ver” diye dua etmesidir. Sonra tekrar zikirle meşgul olur.

Üçüncü şart: Vukuf-u kalbi. Yani talibin kalbe, kalbin de Allah (azze ve celle)ye tevecühü. Bu iki teveccüh olmaksızın Allah’u Teala’nın huzurunda bulunmak muhaldir.

Dördüncü şart: Nigeh-daşt: Allahu Teala’nın huzurunda, bulunmanın devamlı onda bir meleke haline gelmesi için, kalbi havatır ve vesveselerden, nefsin fısıltısından muhafaza etmektir.

Beşinci şart: Vukuf-u Adedi: Nefy ve isbat zikrinde tek sayı üzerinde nefes vermeye denir.

Altıncı şart: Rabıta: Yani, talibin şeyhinin suretini kalbinde veya kalbinin hizasında, ya da kendi zatını şeyhinin zatı olarak tasavvur etmesidir.

Nefy ve isbat zikrinin yapılışından ters bir “….” şekli çıkar. Şu şekilde

Talibin bu zikirde yukarıdaki şekli tasavvur etmesi gerekir. Bu zikir Hızır (aleyhisselam) efendimizden rivayet olunmuştur. Hızır (aleyhisselam) onu Abdulhalik Gucduvani’ye öğretmiştir.

Haps-i nefes (nefesi tutmak), zikrin şartlarından değildir. Bilakis kalbîn hareketi hareret, zevk, şevk ve hataratın defedilmesi faydalarını sağlar. Yine, keşfin husule gelmesi onun faydalarındandır.

Şayet talib bu zikirde bir nefeste yirmibire ulaştığı halde kalbî hararet ve havatırın azalması gerçekleşmezse ameli batıldır. Şartlarına riayet ederek mezkur zikre baştan başlaması gerekir.

Meşayıh’a göre alem-i emrin letaifini tehzib için üç yol vardır:

Birinci Yol: Zikir: Keyfiyyetini daha önce anlattık.

İkinci Yol: Talibin kamil-mükemmil şeyhin teveccühatından istifade etmesidir. Çünkü talibin kalbinin gafletten ve havatırın hücumundan tasfiyesi şeyhin kuvvetli teveccühü ve kudsi nefesiyle mümkün olur. Talib onun muhabbetinin cezbesiyle, murların zuhuru, tecelliyat ve sırların müşahedesi mertebesine ulaşır. Talibin şeyhinin huzurunda, edebinin kemâline riayet etmesi, şeyhin rızasını başkalarından öne alması, daha çok düşünmesi ve rabıtaya dikkat etmesi gerekir. Çünkü rabıta ilahi feyizlerin vasıtasıdır. Feyiz kaynağından füyuzatın gelmesi, gaflet sebeblerinin kesilmesi için rabıtaya bağlı kalınır. Talibe yüce makamlarda ve ulu derecelerde terakki hasıl olur. Talibe, artık onu havatır rahatsız etmeyecek şekilde Allah’a teveccüh hasıl olur. İşte bu hale “huzur” denir. Zikirden maksat da budur.

Üçüncü Yol: Murakabe: Kalbi havatır ve vesveselerden korumak, zikir ve rabıta olmaksızın Hak Subhanehu hazretlerinden feyiz beklemektir.

[1] Havatır (Hatır): İnsanın içine gelen hitabı, iç âlemde duyulan ses, alınan mesaj. Bu hitab Allah’tan, lemekten, şeytandan ve nefsten olabilir.

[2] Vukuf-u kalbi: Bkz. sh;

[3] İstikamet: Ahde vefa, taahhütlere sadakat. Her hususta ifrat ve tefritten sakınarak itidal yolunda yürümek. Bir insanın zikzak yapmadan hayat boyu takip ettiği çizgi.

[4] Cem: Hakk’ı halksız temaşa etme, halkı değil sadece Hakkı, seyretme, bütün eşya ve varlıkların Allah sayesinde mevcut olduklarını görme, her şeyi Allah’tan görme.

Cemiyet: Masivadan yüz çevirme ve dikkat, yüce Allah’a teveccüh noktasında toplama.

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR

Burhan İŞLİYEN

DÖRDÜNCÜ SIR: NAKŞİBENDİ TARİKATINA SÜLUK İLE HUSULE GELEN HUSUSİ MAKAMLARIN BEYANI

Bil ki tarikatımızın şeyhleri evvela letaife, yani emir ve halk aleminin letaifine teveccüh ederler. Teveccüh etmenin yolu: Hak Subhanehu hazretlerine iltica ederek ve tarikat şeyhlerinin ruhlarından istimdat ederek şeyhin, kalbini, talibin kalbinin hizasında tutmasıdır. Şeyh kendi kalbine ulaşanın, talibin kalbine ulaşması ve zikir nurlarının ilkası için himmetini sarfeder.

Allahu Teala’nın fazlıyla kalp latifesinin eseri şeyhin teveccühü ile istidadı ölçüsünde talibin kalbinde zuhur eder. Şeyh tüm latifelere aynı şekilde teveccüh eder. Yine süluk makamlarından hangisinde olursa olsun evvela bu makamın nurlarıyla ve keyfiyetiyle boyanması gerekir. Sonra güçlü himmetini sarfederek bunu talibe ulaştırır. Talib on latife ile etmeyi zikir anladığında, şeyhin ona murakabeyi öğretmesi gerekir. Önce şu lafızlarla “ahadiyyet murakebesi”ni öğretir. “Feyiz, tüm kemâl sıfatları toplayan ve bütün noksanlıklardan münezzeh olan Zat’dan varid olur.”

Şeyh cem’iyyet nisbetinin husulü ve kalp huzuru için teveccüh eder. “Cemiyyet-i kalb” havatırın yok olması veya azlığından ibarettir. “Huzur” talibin kalbinin Hak Subhanehu hazretlerine teveccühünden ibarettir.

Eğer müridde cem’iyyet nisbeti ve huzur[1] hasıl olursa, şeyhin, müridin yücelere cezbinin husulü için teveccüh etmesi gerekir. Müridde bu da hasıl olur ve nurlar ona zahir olursa bu, kalbin, arşın üzeri olan aslına teveccühünün alametidir. Böylece her latife aslına ulaşır ve kamil şeyhin teveccühünün bereketiyle latifeye cezb (çekicilik) hasıl olur.

Salikin seyrinde sur’atin husulü iki şeyden dolayıdır:

1- Zikirlerle iştigale devam etmesi, halkdan uzak durması ve Allah’u Teala’ya teveccühe devamı.

2- Kamil şeyhin teveccühlerinin çokluğu.

Eğer Allah’u Teala bunu müride müyesser kılarsa, salik süluk yolunu sür’atle kat’eder. Eğer yukarıdaki iki husus eksik olursa salikin seyri yavaş olur.

Yine sülukun seri olması hususunda saliklerin istidadının tesiri vardır. Eğer talibin istidadı kuvvetli ise seyri süratli olur, kısa bir teveccühle ve az bir iştigalle şimşek gibi süluk yolunu kateder.

Kim de zayıf istidatlı ise sülukunu kuvvetli teveccüh ve çok iştigal ile kat’eder.

Velhasıl bu tarikatte kamil şeyhin sohbetinin ve teveccühatının çok büyük tesiri vardır. Şeyhin sohbeti ve teveccühü olmaksızın saliklerin çalışmalarındaki gayretleri eksik kalır. Sadece riyazet ve mücahedenin faydası çok az olur. Bu tarikatta cezbe süluktan önce gelir. Bunun sebebi kamil-mükemmil şeyhin teveccühünün tesiridir.

Müceddid İmam (kuddise sırruhu) saliklerin letaifini tafsili olarak, ayrı ayrı terbiye ediyordu. Fakat oğlu ve halifesi Şeyh Muhammed Masum (k.s.) icmali yolu seçti. Yani kalp latifesinin tasfiye ve tezkiyesinden sonra nefis latifesini tezkiye ediyordu. Bu ikisiyle beraber diğer dört latifenin tasfiyesi hasıl olur. Şimdiye kadar da onun halifeleri aynı şekilde yaptılar. Ancak bazı talibleri tafsili süluk ile terbiye ediyorlardı.

Cezbenin süluka takdiminin sebebi, tarikatımızın şeyhi Hoca Bahauddin Nakşibend hazretlerinin inayetidir. Şeyh Bahauddin Allah’u Teala’nın huzurunda onbeş gün kadar secde etti ve Cenab-ı Hakk’a şöyle yalvardı:

“Allah’ım bana öyle bir tarikat ver ki; sana en yakın ve sana en çabuk ulaştırıcı olsun.”

Allah’u Teala’da duasına icabet etti ve ona, matluba ve maksuda en yakın olan ve çabuk ulaştıran yolu verdi. Hatta bu tarikat, diğer tarikatlerin nihayetinin onun bidayetinde olmasıyla temayüz etmiştir.

On makam olan; tevbe, inabe, zühd, kanaat, vera, sabır, şükür, tevekkül, teslimiyet, rıza” husule gelmeden velayet mertebesine ulaşmak muhaldir. Bu makamlar seyr u sülukun hulasasıdır. Bu tarikatte cezbe süluktan önce olduğundan salik bu on makamı, on latifenin tehzibiyle beraber kateder. Bu durum diğer tarikatlerin yanında, bu tarikatın, hususiyetlerindendir. Çünkü diğer tarikatlerde süluk cezbeden öndedir. Salik cezbenin tesiriyle makamları süratle kat’eder. Salike, kısa bir teveccüh ve az bir iştigalle acaib haller ve varidatlar[2] hasıl olur. Mürid kısa sürede yüksek makamlara ve yüce derecelere terakki eder.

Eğer süluk makamları, Allah’u Teala’nın “Melekler ve ruh O’na miktarı ellibin sene olan bir günde çıkarlar.” (70 Mearic Suresi, 4. Ayet) buyurduğu gibi bin senede olursa o ganimet bilinir.

Bu ayet-i kerimede “uruc” müddetinin ellibin sene olduğu sabittir. Cezb eğer Allah Subhanehu’nun tarafından olursa “seyr”in sürati ayet-i kerimedeki beyanın dışındadır. Salik göz açıp-kapayıncaya kadar ki kısa bir müddette, “mutaassırın (güçlükle yol alanın) uzun yıllarda katettiği süluk yolunu kateder.

Allah’u Teala şöyle buyuruyor:

“Allah dilediğini kendine seçer ve (O’na) yöneleni kendisine iletir” (42. Şura Suresi, 13. Ayet)

Nakşibendi şeyhlerine göre sabit olan asıl, cem’iyyet, huzur, cezbeler ve varidatın husule gelmesidir. Onlar envarın keşfi, eşkalin zuhuru gibi hususlara itibar etmezler.

Letaif için üst (fevk) cihetinden hasıl olan cezbi “cezebat” diye isimlendirirler. Üst (fevk) cihetinden talibin kalbinde hallerin zuhurunu “varidat” diye isimlendirirler.

Eğer “Maksud ve Matlub yön ve cihetlerden münezzeh ve beridir, “fevk” lafzı nasıl kullanılır?” dersen, şöyle cevap veririz: “Burada “fevk” lafzının kullanılması, salikin hayalinin fevk cihetine doğru olması sebebiyledir. Talibin kalbinde huzur ve cemiyyet hasıl olur ve kalbine havatır gelmezse bu durum seyrin “daire-i imkaniyye” diye isimlendirdikleri birinci dairede tamamlanması alametidir. Bazı şeyhler, mezkur dairenin katedilmesinin alameti nurların müşahedesidir, derler.

İmkan dairesi, halk ve emir alemine şamildir. İmkan dairesinin toprağın altından arşa kadar olan yarısı “tahtaniyye” arşın üzerindeki yarısı da “fevkaniyye”dir.

Ahfa’nın aslı

Hafi’nin aslı

Sırrın Aslı

Ruhun Aslı

Kalbin Aslı

ARŞ-I MECİD

Ahfa

Hafi

Sır

Ruh

Kalp

Kalp latifesinin seyrinin başlangıcı bu dairenin alt yarısında olur. Böylece salikin batınının (derununun) dışında envardan inkişaf eden nurlar, alim-i ervahın keşfi, alem-i misalin keşfi, cisimler alemi ve cisim olmayanlar âlemi oluşuna aid keşif, melekut aleminin, yani melâike ruhlar ve cinler aleminin ve semavatda bulunanların keşfini seyr-i afaki diye isimlendiriyorlar. Yani, toprağın altından, arşa kadar inkişaf eden herşeyin keşfi seyr-i afakidir.

Salikin batınındaki sırların ve nurların inkişafını da “seyr-i enfüsî” diye isimlendiriyorlar.

Cemiyyet nisbetinin husulü, varidatın çok olması, havatırın az olması, emir aleminin latifelerinin cezbedilerek “asılları”na yükselmeleri yukarıdaki dairenin üst kısmında olur. Keşif sahibi olan, bu halleri keşfiyle idrak eder.

Fakat zamanımızdaki taliblerin çoğuna -helal yeme alışkanlığı kaybolduğundan- “keşf-i ıyânî”[3] hasıl olmuyor. Bilakis onların keşfi, vicdanî oluyor. Keşf-i ıyani sahibi, bir makamdan diğer bir makama ulaşmasını açıkça görür. Yine ahvalin ve varidatın değişmesini ıyanen görür.

Fakat keşf-i vicdani sahibi ahval ve varidattaki değişmeyi göremez. İdrak ve vicdanıyla anlar. Keşf-i vicdani, havanın görülmeyip hisle idrak edilmesine benzer.

Şeyhin, saliki makamlara nisbetinin husulüyle, hemen değil salikin hallerinde ve varidatındaki değişikliğiden sonra müjdelemesi gerekir.

İkinci murakebe velayet-i suğra dairesi. Bu da isim ve sıfatlar mertebesi ve “Nerede olursanız olun o sizinle beraberdir.” (57. Hadid Suresi, 4. Ayet) ayet-i kerimesinden anlaşılan, murakabe-i maiyyet denilen evliyanın velayeti makamı olan velayet-i suğra[4] dairesidir.

Bu makamlarda salik şöyle düşünerek murakabe yapar. “Feyz, benimle ve kainatın tüm zerreleriyle beraber olan Zatdan kalp latifesine akıyor.” Burada feyzin mevridi (vardığı yer) sadece kalp latifesidir. Salikin bu mertebede lisanıyla tehlil zikriyle meşgul olması gerekir. O da sessizce kelime-i tevhidi, manasını düşünerek tekrar etmektir. Salik bunu günde 5000 defa tekrarlar.

Velayet-i suğra diye ifade edilen bu makamda, seyr-i enfüsinin nihayeti salik için hasıl olur. O da maiyyet sırları ve tevhidin zuhur mahallidir.

Tarikatımızın şeyhi Hoca Bahauddin Nakşibendi (k.s.) şöyle dedi. “Allah’ın veli kulları, beka ve fena mertebelerinin husulünden sonra her ne görürlerse, nefislerinde görürler, ne anlarlarsa nefislerinde anlarlar. Salik “seyr-i afaki”yi tamamlayıp da, kendisine kalp latifesinin aslında fena ve beka hasıl olursa onun için, seyr-i afakinin sonu husule gelmiş demektir. Bu mertebede kendisine Allah’ın dışındaki her şeyi unutması nasib olur. Bu hale “kalp latifesinin fenası” denir. Bu durumdaki müride “Allah’u Teala ile huzurun devamı” mertebesi hasıl olur. Öyle ki bu mertebede kalp zikirden bir an bile gafil olmaz.

Bu hale de “kalp latifesinin bekası” denir. Velayet-i suğra makamına kalp latifesinin ulaşmasının alameti, talibin üst yöne teveccühünün kalmaması, üst yönden başka altı yöne olmasıdır. Bu makamda salikin seyri, ilahi fiillerin tecellisinde olur. Salikin nazarından kendi fiilleri ve tüm mahlukatın fiilleri gizlenir. Hakiki failin fiili hariç.

Tevhid-i vücudi sırlarının zuhuru, zevk, şevk, şehk, istiğrak, gaybet Allah’u Teala dışındakileri unutmak, Allah’u Teala Subhanehu hazretleriyle huzur ve maiyyetin devamı, bu makamın hususiyetlerindendir.

Tevhid-i vücudi sırlarının bu makamda zuhurunun sebebi; salik, Allah’u Teala’ya teveccühe devam ederek, zikirler, murakabeler, ibadetler, riyazetler, mücahedeler, alışılmış ve rağbet edilen şeylerin terkiyle meşgul olduğu zaman onda aşk ve mahbuba muhabbet açığa çıkar hatta kalbi her an, teveccüh ve manevî cezbe sebebiyle “ızdırar” halinde olur.

Zikirler ve mücahedeler şeriata uygun olduğu zaman onların eserleri ortaya çıkar. Salikin kalbi tasfiye olur. Bir ayna gibi ışık kaynağı ve sırların açığa çıktığı yer olur. Onda Hak Subhanehu’nun isimlerinin ve sıfatlarının akisleri tecelli eder. Batın aynasında ona akis ve gölgelerin zuhurundan, mahbubun zatı ve matluba ulaşmanın husulü gözükür. Aşkın şiddetinden, şevk ve zevkin çokluğundan dolayı gölge ile aslı ayırdedebilecek şuuru kalmaz. Bu tahayyülün galebesi öyle bir sınıra ulaşır ki, kendi zatının şahsiyyeti hatta tüm mevcudatın şahsiyyeti (varlığı), basiretinden kalkar. Dilinde -ihtiyarı olmaksızın- “Ene’l-Hak”, “Subhanî” nidaları, şathiyyat[5] sözleri, ittihad[6] ayniyyet lafızları cereyan eder. Bu hallerin sahibi zat ve sıfatlarından fani ve gaib olmuşsa, ta’na ve redde mahal olmaz. Yani, böyle birisi kınanamaz. Bilakis o, Allah’u Teala’nın velileri ve meczubları zümresinden sayılır.

Bazı saliklere, velayet-i suğraya ulaşmadan önce, imkan dairesindeki seyrinde, murakabe-i vahdet sebebiyle tevhid-i vücudi hali tahayyül olunur. Bu tahayyül (tevhid-i vücudinin hayalen husule gelmesi) önemli bir şey değildir.

Saliklerden her kim bu makama ulaşmadığı ve kendisine bu haller hasıl olmadığı halde, ayniyyet ve vahdet-i vücud iddiasında bulunur ve müridlerine de böyle öğretirse, işte bu itikad, şeriata muhalif, dünya ve ahiret hüsranına sebep olan, İlhad ve zındıklığa benzeyen bir itikaddır. Allah’u Teala bizi onlardan ve onların sohbetinden muhafaza buyursun- Özellikle bu halleri lehv aletleriyle (çalgılarıyla) beraber sema meclisleri kurulup, içinde tevhid-i vücudi manası olan kaside ve şiirler okunduğunda izhar ediyorlar. Tevhid-i vücudiyi hayal ediyorlar ve vecde gelmeye çalışıyorlar. Bunların hepsi şeriat ve tarikata muhaliftir. Allah’u Teala onları doğru yola eriştirsin- Bilmiyorlar mı ki, bu haller bir takım şartlara bağlıdır. O şartlardan en önemlisi, şeriata ve sünnet-i nebeviye uymak, razı olunmayan bidatlerden kaçınmaktır. Mütekaddimin şeyhlerinden bu hallere erişmiş olanlar, şeriat-ı garraya tabi, vera mertebelerinde en yüce dereceye erişmiş, aşk ve muhabbet şarabıyla sarhoş olmuş, meveddet ve vahdet şarabıyla kendilerinden geçmişlerdi. Bu şekilde hallerinde mağlub olanlar tabii ki mazurdurlar. Bu haller gerçekleşmeden onları taklit etmek ise; şeriata muhaliftir ve ebedî hüsranı mucib olur. Böyle kimseyi Allah’u Teala şeriata uyma ve tarikat-ı seniyyeye süluk konusunda muvaffak kılsın.

İmam-ı Rabbani (k.s.) Mektubatı’nda şöyle diyor: “Allah sırlarının kudsiyetini artırsın; meşayihten her kim fena makamına ulaşır da , şeriatın zahirine muhalif söz (şathiyyat) söylerse…. bütün bu sözler, tarikat küfrü makamında söylenen sözlerdir. O makam da, sekir ve ayırdetme durumunun bulunmadığı bir makamdır. Hakikat-ı İslam devletiyle müşerref olan büyüklere gelince, bunlar, o gibi cümleleri söylemekten yana münezzeh ve müberradırlar. Zahir ve batın olarak enbiyaya iktida ederek, onlara tabi olmuşlardır.

O kimse ki, vecde ve zevke dayalı sofiye sözlerini söyler; her şeyde sulh makamında olur; hepsini de sırat-ı mustakim üzere bilir; halk ile Hakk arasındaki temyizi isbat eylemez; ikilik varlığına da kail olmaz; bu kimse, eğer cem makamına vasıl olmuş, tarikat küfrü ile de tahakkuk etmiş, masivayı dahi unutmuş ise, bu kimse makbuldür; sözleri de sekir halinden gelmiştir; dedikleri zahir manasından alınmıştır.

Şayet bir kimse de; bu halin husulü olmadan, kemâlin birinci derecesine ulaşmadan anlatılan kelimeleri söyler ve herkesi de sırat-ı mustakim üzere bilip batılı dahi haktan ayırdetmez ise, o kimse zındıklardan ve mülhidlerden olup maksadı, şeriatı iptal etmektir. Bu gibilerin gayeleri de, âlemlere rahmet olan enbiyanın davetini kaldırıp hükümsüz bırakmaktır. (Enbiyaya salat ve selâm olsun)

O gibi sözler fena makamına ulaşmış, haklıdan geldiği gibi, batıl kimseden de gelir. Ne var ki, o haklıdan çıkınca, hayat suyudur, batıl kimseden südur ettiği zaman ise, öldürücü zehir halini alır. Tıpkı Nil suyu gibi… O, Beni İsrail’e halis su olmuştu, kıptîlere de helak edici kan ve azap.

Bu makam saliklerin, ayaklarının kayıp gittiği bir makamdır. Müslümanlardan pek çok kimse bu zatların sözlerini taklit ettikleri için, sırat-ı mustakimden ayrıldılar. Yani, sırat-ı müstakımden, dalâlet ve hüsran çukurlarına düştüler. Sağlam dinlerini ettiler. Bilemediler ki, o kelimelerin söylenmesi, bazı şartlara bağlıdır. O şartlar da sekir erbabında mevcut olup bu taklitcilerde yoktur. Bu şartların en büyüğü ise, yüce Hakk’ın masivasını unutmaktır ki bu kabul dehlizidir.

Haklı ile batılın ayırdedilmesinde ölçü şudur: Şeriat üzere istikametin olması ve olmaması. Haklı olan kimse, kıl kadar da olsa şeriatın hilafına hareket edemez. Hem de kendisinde sekrin bulunmasına ve temyiz kabiliyetinin olmamasına rağmen.

Hallac’ı ele alalım: Kendisinden “Ene’l-Hak” “Ben Hakkım” sözünün südur etmesine rağmen; her gece zindanda beşyüz rekat namaz kılardı. Hem de ağır zincirlere vurulu olduğu halde. Bundan başka, zalimlerin ellerinin değdiği yemeği de yemezdi. İsterse helal yoldan gelmiş olsun. O kimse ki, batıl yoldadır; şeriat hükümlerini yerine getirmek ona cidden ağır gelir. Hem de Kaf dağı kadar. Şu ayet-i kerime, onların halini anlatır:

“Kendilerini davet ettiğin şey, müşriklere ağır geldi.” (42. Şura Suresi, 13. Ayet)

Dua makamında bir ayet-i kerime meali:

“Rabbimiz bize rahmet ver, ve bize bu işimizden bir kurtuluş yolu hazırla.” (14. Kehf Suresi, 10. Ayet)

Bazı saliklere, vücud zerrelerine sirayetinden ve letafetinden dolayı “unsur-u havaî” seyri sebebiyle “tevhid-i vücudî”ye benzer bir hal olur. Bu sebeple salik “iştibah” haline düşer ve arzu edilenin bu olduğunu zanneder. Yine bazı saliklere alem-i ervah inkişaf ettiği zaman şüphe hali (iştibah) olur. Alem-i ervah cisimler alemine nisbetle emsaliyyet sıfatıyla mevsuf olup, cisimler alemini kuşattığı, onunla kaim olduğu için salik, alem-i ervahı alemin kayyumu görür ve onun Hakk’ın Zat’ı olduğunu zanneder. Sultanu’l-arifin Bayezıd Bestami (k.s.) nin, “Ruha otuz sene ibadet ettim” dediği gibi.

Salik Allah’u Teala’nın inayetiyle melhuz gaybi bilgilere yönelmiş olunca bu makamdan terakki hasıl olur, bu iştibah ona zahir olur ve bu sözü söyler. Alem-i imkandan olan ruh mahluktur. Fakat onun imkaniyyete özel taalluku vardır. Bunun için bu iştibah vaki olur. Eğer böyle olmazsa o, emsal-i hakikiye nisbetle misalîdir. İbni Arabi gibi vahdet-i vücuda kail olan sufiler tevhid ehliydiler. Vücud için beş mertebe ısbat ediyorlar ve onlara hazerat-ı hams diyorlardı: Birinciyi “vahdet” diye isimlendiriyorlar. “Bundan kasıt Zat mertebesinden sonra olan taayyun-i evveldir. Bu mertebe, icmalî ilim mertebesi, hakikatlerin hakikatı mertebesi, Muhammedî hakikat (sahibine salat’u selam olsun) ve lahut mertebesidir” diyorlar.

İkinci mertebeyi “vahidiyyet” diye isimlendiriyorlar. Esma ve sıfatın tafsili mertebesi, tüm mümkünatın hakikatleri mertebesi ve ceberut mertebesi de diyorlar. Bu iki mertebe vücud mertebelerindendir diyorlar.

Üçüncü mertebeyi ervah ve melekut alemi diye isimlendiriyorlar.

Dördüncü mertebeyi alem-i misal, beşinci mertebeyi de ecsam ve nasut alemi diye isimlendiriyorlar. Bu son üçü, imkan alemindendir diyorlar. İmamı Rabbani ve etbaı gibi tevhid-i şühudu benimseyen sufilere, sahih keşifle, bu beş mertebenin imkan dairesinde sıfat ve isimlerin gölgelerinin makamı olan velayet-i suğra dairesinde olduğu münkeşif oldu. Allah Subhanehu, tüm işlerin hakikatlerini en iyi bilendir. Çünkü, tafsili olarak alem-i emrin letaifine seyir hasıl olduğu zaman, önce imkan aleminde olur. Bu seyirde cisimler alemi, ervah alemi, melekut alemi ve misal alemi müşahede edilir. Bu dairenin seyri tamamlanınca, uruc, esma ve sıfatın gölgelerinin makamı olan velayet-i suğrada olur. Bu gölgeler önce, salikin nazarında esma ve sıfatın aynısı olarak gözükür. Bu dairedeki her nokta aslından neş’et etmiştir.

Salikin seyri tafsili olarak bu dairede vaki olunca ve aslı olan icmali noktaya ulaşınca, bu daire-i asliyye’nin hakikat-ı Muhammediyye olduğunu zanneder. (Sahibine salat u selam olsun.) Bundan sonra ona sırf Zat mertebesi hayal ettirilir. Allah’u Teala bundan münezzehtir, yücedir, büyüktür. O, Subhanehu ötenin ötesinde sonra ötenin ötesinde sonra ötenin ötesindedir. Tevhid-i vücud erbabının nazariyeleri idrak edilememesine rağmen; onların nazariyeleri idrak edilebilir. Çünkü şühud ehlinin keşifleri şeriata uygundur. Vahdet-i vücudu benimseyen şeyhlerin hallerini şühud ehli teslim ederler. Fakat derler ki, bu makamda vahdet-i vücud erbabının halleri bazı taliblere münkeşif olur. Onlar, halleri galebe ettiği için mazurdurlar. Tevhid-i vücud marifetlerini gölgeler (zılal) mertebelerinde isbat ederler. Müceddid İmam (k.s.)’a göre, sıfat ve esmanın gölgelerinin dairesi enbiyayı ızam ve melaike-i kiram dışında tüm mümkünatın taayyun mebdeidir. Çünkü peygamber ve meleklerin taayyunatının mebdeleri bu mertebenin üzerindedir. Bunun açıklaması ileride gelecektir. Bu tahkik neticesinde, vahdet-i vücudu benimseyen şeyhler ile, vahdet-i şühudu benimseyen şeyhler ve marifetleri arasındaki fark ortaya çıktı. O fark da; vahdet-i vücudu benimseyen şeyhlerin, vücub mertebesinde isbat ettikleri mertebeleri, vahdet-i şühudu benimseyen şeyhler, esma ve sıfatın gölgelerinin mertebelerinde isbat ediyorlar. Hak Subhanehu’nun inayeti kime şamil olursa, gölge makamından aslına terakki eder, tevhid-i vücudi halleri nazarından gizlenir, ayniyyet[7]‘e muhalif, isneyniyyet[8] ve şeriata muvafık olan tevhidi şühudî halleri belli olur. Kendisinin, Zat’ın aynısı olarak anladığı şeyin başkasının yerine konan misal olduğu ve bu durumun halinin galebesinden kaynaklandığı ortaya çıkar. Hemen tevbe-istiğfar eder, Rabbin Rab, kulun kul olduğunu ikrar eder. Bu tahkik, Müceddid İmam (k.s.)’a keşfolundu ve bunu mektup ve risalelerinde yazdı. Her kim, “İmamı Rabbani tevhid-i vücudiyi inkar ediyor” derse bu doğru değildir. Çünkü İmamı Rabbani tevhid-i vücudiyi ikrar eder, fakat o, tevhid-i şühudiye nisbetle tevhid-i vücudi halini bir kemal mertebesi tanımaz. Tevhid-i vücudinin sahih hal sahibini evliya-i kiram zümresinden sayar. Eğer hali şeriata muhalif değilse, hal sahibi, İmam-ı Rabbani’ye göre, sekir erbabındandır ve sekrinde mazurdur.

Bil ki; dünyadaki her ferde sayılamayacak kadar çok füyuzat, Hak Subhanehu hazretlerinden birbiri ardınca ve mütevaliyen (peşipeşine-arkası kesilmeksizin) ulaşır. Vücud, hayat ve sayılamayan diğerleri gibi. Bu füyuzatın izafesinin vasıtası Allah’u Teala’nın sıfatları ve sıfatlarının gölgeleridir. Çünkü Hak Subhanehu Teala, tam bir istigna ile mevsuftur. Şöyle buyurur: “Allah alemlerden müstagnidir. (29. Ankebut Suresi, 6. Ayet)

Alem mahza yokluktur. Hakiki mevcut ile sırf yokluk arasında asla bir münasabet yoktur. Esma ve sıfat olmasaydı, ma’dum; vücud libası ve sayılamayacak izafelerle şereflenemezdi. Esma ve sıfat ve bunların gölgeleri füyuzatın ve çeşitli kemâlatın vürudu için vasıta oldu. Esma ve sıfat, alemdeki tüm ferdlerin taayyunatının mebdeleridir. Bunlara ayân-ı sabite [9] denir. Bunun için meşayih şöyle demiştir: “Allah’a ulaştıran yollar mahlukatın nefesleri adedincedir”. Bu ifadede, bu gölgelere ve asıllarına işaet vardır. Emir aleminin latifelerinden bir latife, velayet-i suğra dairesine ulaştığında, hakikat ve asıllarında, esma ve sıfatın gölgelerinden bir gölge olan taayyün mebdeinde fani ve yok olur. Sonra bu mertebede beka hasıl olur ve alem-i emir latifelerinden her bir latife için tek başına fena hasıl olur.

Kalp latifesi aslına ulaştığı ve orada fani olduğu zaman, ona huzur ve cemiyyetin devamlılığı ve hataratın azlığı mertebesi hasıl olur. Nefs latifesinin fenasından sonra, hataratın dimağdan vürudu gizli bir sırdır. Akıl erbabına göre hataratın olmaması makul değildir. Fakat Hak Celle ve A’la’yı sevenlerin yolu akıl ve nazarın ötesindedir.

Bil ki fena dört kısımdır:

1- Halk fenası: Yani Allah’ın gayrısından ümit ve temenninin fenası (kesilmesi).

2- Heva fenası: Yani kalbinde Allah’dan başka bir şeyin kalmaması.

3- İrade fenası: Yani irade sıfatının salikin kalbinden fani olup zatını ölü gibi görmesi.

4- Fiil fenası: Yani nefsinin fiillerini kendi fiilleri olarak görmez. “Benimle görüyor, benimle duyuyor, benimle tutuyor, benimle yürüyor ve benimle düşünüyor” doğrultusunda olur. Salik bu makamda kalbi fena ile müşerref olunca, kalbin fenası ve alem-i emir letaifinin fenasının halleri hakkında bir şeyler yazmamız uygun olur:

Bil ki; salik, kalp ve emir aleminin letaifinin fenası ile müşerref olduğu zaman, Müceddidi’ye meşayihının ifadesine göre geriye dönüşten korunmuş olur. Yani asıllarına ulaşan bu latifeler için unutkanlık ve gaflet gelmez. Çünkü telvin ahvalinden çıkmış temkin[10]makamına ulaşmıştır. Fakat asıllarına ulaşmadan önce geriye dönüş mümkündür. İşte bu, meşayıhın şu sözünün manasıdır: “Dönen ancak yoldan dönmüştür, kim maksuda ulaşırsa artık o geriye dönmez.” Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: “Kime kalbî fena hasıl olursa, onun kalbine Hak Subhanehu’nun zikrinin dışında birşey gelmez. Ömrü bin seneye ulaşsa bile.”

Bu ibareden de anlaşıldı ki, kalbî fenanın sahibi geriye dönüşten emniyettedir. Yani kime kalbî fena hasıl olursa; Allah’tan başkasını unutmak, huzur ve cemiyyetin devamı onun kalbi için bir meleke haline gelir. Bu melekenin husulünden sonra, sebepleri çok olsa da onun kalbinden gaflet kaçar. Eğer bir kimse şöyle derse: “Nefsin şu ana kadar ki emmareliği, enaniyyeti ve ruuneti[11]ne karşılık kalbin selameti nasıl mümkün olur?” Cevabı şöyle olur: Kalp latifesi, nefs latifesinin rezil sıfatlarından etkilenmez. Bilakis nefis; salih bir arkadaşla sohbetinden, onun halinin istihlakini gördüğünden ve kalp latifesinin diğer hallerinden dolayı rezil sıfatlardan pişmanlık duyar, hayır ve salaha meyleder. Latifelere fena hasıl olunca, Allah’ın zikrinden ve huzurun devamından gaflet husule gelmez. Hatta uyanık haldeyken huzura nasılsa uyku halinde de aynı olur. Devamı olmayan huzuru gelince o, itibar derecesinden düşmüştür.

Fenanın kemâline çalışmak onun üzerine huzurun itlak edilmesinden yücedir. Fenanın kemâli velayet-i kübra mertebesi olan istihlak ve izmihlal mertebesinde hasıl olur. Bu makamda “huzur” lafzının itlakı eksikliktir. Fena halinde masivayı, unutmak ve Allah’dan gayrısının akla gelmemesi zaruridir. “Huzurun devamlılığı denilen fena’nın kemâli” mertebesinde ise zaruri değildir. Bu, akan suya benzer. Suyun akması süprüntünün bulunmasına engel olmaz. İşte aynı şekilde huzurun devamı da hataratın gelmesine mani olmaz.

Kalbî fena ancak, talibin, Hak Subhanehu’yu talebinde ve O’na muhabbetinde tek bir yöne yönelmiş olmasıyla gerçekleşir. Allah Tebareke ve Teala şöyle buyurur: “Dikkat edin halis din yalnız Allah’ındır” (39. Zümer Suresi, 3. Ayet) Yani tüm amel ve ibadetlerde, ihlâs zaruridir. İhlasın manası özellikle tarikatta teveccühün hakiki mabudun gayrısına olmamasıdır. Tarikatın muktezası sırf vahdete yöneliştir. Talibin kalbinin alakalara[12] bağlı kalması onu vahdetten uzaklaştırır. Bağların az olması hakiki vahdete yaklaştırır. Salik alakaları ve Allah’dan başkasından teveccühü kesmekle meşgul ise o tarikattadır. Alakaların kesilmesi gerçekleştiğinde o hakikatte olur. Bu halde Allah’ın gayrısını unutmak öyle bir sınıra ulaşır ki, şayet masivayı hatırlamak için kendisini zorlarsa bu ona mümkün olmaz. Dünya esbabından dolayı ona ne bir sevinç ne de bir üzüntü hasıl olur.

Bunun manası; dünyanın sevinci ve üzüntüsü Allah’ı zikirden alıkoyamaz, demektir. İşte bu velayetin kemâlatından ilk kemâldir ve diğerleri için de şarttır. Meşayih bu hali “kalbî fena” diye tabir ederler. Salikin çalışması ve bu kemâlin husulü için gayret etmesi gerekir. Çünkü tarikatta diğer kemâlatın husulü buna bağlıdır.

İmam-ı Rabbani (k.s.) zamanında meşayıhtan biri hallerini açıklayarak İmam’a şöyle yazmışdı: “Ben fena makamında, semavatı, arzı, arşı ve kürsiyi, kendim ve kendimden başka mahlukların yol olduğunu, Allah’u Teala’nın Zatı’nın nihayetsiz olduğunu, O’nu kimsenin idrak edemediğini gördüğüm bir dereceye ulaştım. Bu hal meşayıha göre kemâl mertebesidir. Eğer bu hal size göre de kemâl mertebesi ise, yanınıza gelmeğe hacet yoktur. Eğer kemâli bundan başka biliyorsanız bize yazın.”

Müceddid İmam (k.s.) şöyle cevap verdi: “Bu hal kalbin telvinatındandır. Kalp bu yolda ilk makamdır. Her kime bu hal hasıl olursa bu makamın dörtte birini katetmiş olur. Ona dörtte üçü kalır. Daha sonra ruh latifesinin makamı vardır. Ondan sonra, uruc mertebelerinde Allah’u Teala’nın dilediği yere kadar diğer makamlar vardır.”

Hazreti Şeyh Muhammed Masum (k.s.) mektublarında şöyle diyor: “Alemin şahısları esma ve sıfatın gölgeleridir. Her ismin gölgesi, salikle her ismin arasına girer. Salik, bu gölgede seyrini aştıktan sonra aslına ulaşır.”

Salike, taayyunun mebdei olan ismin gölgelerinden bir gölgede, fena ve beka metebelerinde terakki hasıl olduğu zaman, salik kendi sıfatlarından çıkar, o gölgenin sıfatlarıyla muttasıf olur. Şayet salike bu gölgeden terakki hasıl olur da aslına ulaşırsa, onun rengiyle boyanmış olur. Yine böylece ona, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, yedinci, Allah’ın dilediği kadar gölgenin aslına terakki hasıl olur. Onların rengiyle boyanır, onlarda fani olur, onlarla baki kalır.

Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: Çokluğu ve yüceliğiyle beraber bu usul salik için cüzler halinde olur. Damla deniz; çakıl taşı dağ halini alır. Yani salik bu mertebelere ulaşmadan önce bir damla ve çakıl taşı hükmündeydi. Ne zaman ki ona fena ve beka hasıl oldu deniz ve dağ haline geldi. Bu asıllar, salik için cüzler halinde olunca, onun için asılların kemâlat ve bereketinden tam bir hazzın husule gelmesi gerekir. O zaman salikin kemâlinin bu cüzlerin kemâlatını toplayıcı olması gerekir. İşte buradan insan fertlerinden insan-ı kamil ile zıddı arasındaki fark anlaşılır. Çünkü insan-ı kamil büyük bir okyanus, zıddı ise küçük bir damladır. Küçük bir damla okyanusu nasıl bilip de ondan istifade edebilir.

İnsan-ı kamil ile nakıs arasındaki fark, cüzlerin çokluğu ve azlığına göredir. İbadetleri ve hasenatları arasındaki fark da böyledir. Mesela bir adamın yüz dili olsa onlarla Allah’ı zikretse, bir şahsında bir dili olup bununla zikretse ikincisi birinciye nisbet edilmez. İmanları, hatta tüm kemâlatları kıyas edilir. Hadis-i şerifte varid olduğu gibi: “Ebu Bekir’in imanı, ümmetinin imanıyla tartılsaydı, ağır gelirdi.”[13]

Kalp latifesinin aslına ulaşmasının ve velayet-i suğra dairesinin tamamlanmasının alameti salikin teveccühünün fevk cihetinden ayrılarak altı yönü (cihat-ı sitteyi) kuşatmasıdır. Saliklerin velayet-i suğra kemâlatına ulaşan ve kendisine huzurun devamı, kalbî fena maiyyet nisbetinin cihat-ı sitteyi kuşatması, nisbeti hasıl olursa, bu nisbetlerin korunmasının devamı şartıyla, bu salik meşayıha göre huzurun kemâli mertebesine ulaşır, mukarreblerden olur ve tarikat ta’limi icazetine ehil olur. Fakat icazet-i amme ve hilafet-i mutlaka, yeri velayet-i kübra olan nefsin fenasından sonra diğer kemâlatın husule gelmesi şartına bağlıdır.

Salik, velayet-i suğra kemâlatının husulünden sonra nefis tezkiyesine yönelir. Onun seyri peygamberler (aleyhimü’s-salatu ve’t-tahiyyat)’in velayeti olan velayet-i kübra dairesinde olur.

Bu daire; üç daire ve bir kavsı (daire kesiti) muhtevidir. Birinci dairenin aşağı yarısı esma ve sıfatın mahallidir. Üst yarısı şuunat ve Hazret-i Zat için Zat’ın itibarları mahallidir.

Kavs

Muhabbet

Dairesi

Muhabbet

Dairesi

Akrebiyyet

Dairesi

Salike birinci derecede, akrebiyyet, tevhid-i şühudi sırları tecelli eder. Alem-i emir latifelerinin urucu bu daireye kadar olur. Birinci daireyi “akrebiyyet dairesi” diye isimlendiriyorlar.

“Biz ona şah damarından daha yakınız.” (50. Kaf Suresi, 16. Ayet) ayet-i kerimesinden anlaşılan akrebiyyet murakebesi şu düşünceyle gerçekleşir: “Feyiz, velayet-i kübranın birinci derecesinin menşeinden daha yakın olan Zat’dan beş latifeyle birlikte nefis latifesine varid olur.”

Bu makamda feyzin mevridi (vardığı yer) âlem-i emrin beş latifesiyle birlikte nefs latifesidir. Mezkur şartlarına uyarak bu makamda dil ile tehlil zikri; uruc, batınî keşifler ve nisbetin yücelmesine sebeptir.

Huzur, intizar, uruc, nüzul ve cezbelerin devamı bu makamın hallerindendir, kalp latifesinde olduğu gibi. Hatta burada cezbeler yavaş yavaş cismi kuşatır. Bu makamın halleri kalp latifesine nisbetle daha latifdir. Kalp latifesinde olan zevk ve şevk bu makamda zahir olmaz. Nefis latifesinde kemâl-i nisbet husule geldiğinde, nefis latifesinin zevkleri, kalp latifesinin zevklerinden fazla olur. Kalbin feyizleri nefs latifesine vürud edince salik vücudunu, tuzun suda, karın güneş sıcağında erimesi gibi, erimiş olduğunu görür. Ne bir isim ne de bir resim kalır. Salikin kendisinin zevali gerçekleşir, salikin zatı ve sıfatları fani olur, yok olmuş bir hale gelir. Hatta zatını “Ben” lafzını tasdik edici olarak görmez. Yokluk denizinde boğulur, mahza yokluk olur. Bu makamda fenanın hakikati ortaya çıkar. Çünkü velayet-i suğrada ona hasıl olan fena, fenanın suretiydi. Bu ise hakikatidir.

Salik kalp seyrinde mümkünün vücudunu Vacib’in vücuduyla bir görür. Bu durum tevhid nisbeti ve vahdet zuhuru kuvvetinin basiretine galebesindendir. Velayet-i kübra’da seyir vaki olduğunda enbiyanın makamı ve kemâl-i sahvın mahalli olan velayet-i kübrada seyir vaki olduğunda; ona nazar kuvveti ve basiret keskinliği verilir, mümkünatı zıllî vücud ile mevcut görür. Salike, hakiki vücudun gölgesinin, yokluğa aksettiği ve zıllî vücudun ortaya çıktığı keşfolunur. Yine mümkünatın sıfatlarını hakiki sıfatlarının gölgesi olarak görür. Salik, velayet-i suğra mertebesinde, halinin galebesinden dolayı, zat ve sıfatların ayniyyetine kail olur. İşte burada bu nazar, salikin müşahedesinden kaybolur. Bu hal “tevhid-i şuhudî” diye isimlendirilir. Bundan Hak Subhanehu Teala’ya “akrebiyyet”in manası anlaşılır.

Maiyyet ile akrebiyyet arasındaki diğer fark şudur: Maiyyet vahdettir, kemâl-i akrebiyyet ise isneyniyyetdir. Mümkünatın ve sıfatlarının vücudu Hak Subhanehu Teala’nın vücudundan ortaya çıkmıştır. Çünkü, mümkünatın aslı ve hakikatı -hatta “Ben” ve “Sen” lafızları doğru olsa bile- yokluktur. Bundan da anlaşıldı ki, aslın vücudu gölgenin vücuduna nisbetle, zatına gölgeden daha yakındır. Çünkü zıll ve onda bulunanlar aslından müstefaddır, zatından değil. Çünkü Onlar bir şey değildir. Eğer salik mümkünün vücudunu görürse, aslın gölgesini görüyordur. Sıfatlarını görüyorsa aslın sıfatlarının gölgesini görüyordur. O zaman asla akrebiyyeti ikrar eder. Çünkü zatından gölgeye hasıl olan kurb aslın vücudundan müstefaddır. Asıl, gölgenin zatına yakınlığından daha yakın olur. Akrebiyyeti bilmek (ma’rifetü’l akrebiyyet) takrir (ifade edebilme) ve yazabilme dairesinin dışındadır. Akıl bu marifeti idrakten acizdir. Çünkü bu durum anlayış sınırından uzaktır. Ancak sarih keşif, sahih vicdan sahibi olan kimse bunu idrak edebilir.

Bu açıklamadan anlaşıldı ki, maiyyet sırları tevhid-i vücudidir. Akrebiyyet marifetleri de tevhid-i şuhudi’dir.

Tarikat şeyhleri , yüce hallerin ve üstün makamların sahibi idiler. Onlardan marifetler konusunda konuşanlar -vücudî olsun, şuhudî olsun- hak üzeredirler. Çünkü böyle bir kimse, keşfine uygun ve şuhuduna göre konuşur. Fakat süluk makamlarının ihtilafından dolayı, meşayihin marifetlerinde ihtilaf vaki olmuştur. Onlardan, kendi makamına uygun olarak marifetlerin arasındaki herhangi bir makama ulaşan ve tevhid şarabından sarhoş olanlar kötülenme ve yalanlamaktan uzaktırlar. Fakat “sahv”[14]ashabı olan tevhid-i şuhudî erbabının marifetleri şeriata uygundur, kat’î deliller ve yüce naslarla isbatlanmışlardır. Meşrebleri peygamberlerin ve ümmetin velilerinin en faziletlisi olan ashab-ı kiramın meşreblerine uygundur. Onların hiçbirinden tevhid-i vücudî akidesi rivayet edilmemiştir. Eğer te’vil etmek suretiyle bu hal onlardan sabit olursa o, halin galebesine hamledilmiştir. Tevhid-i vücudî ile tevhid-i şuhudî arasında “tatbik = uygunluk” delillerle sabit olursa söyleyecek bir şey yoktur. Fakat makamların halleri itibariyle nasıl olabilir. Çünkü onlardan her birinin marifeti diğerine zıttır. Yine, ilimler, marifetler, haller ve zevkler birbirlerine zıttırlar. Bunlardan husule gelen bilgiler nasıl birleşebilirler.

Nakşibendîye, Müceddidîye tarikatı meşayıhına göre seyr u sülukun hülasası; fena ve beka mertebelerinin, huzurun devamının, ahlakın tehzibinin, şer’i hükümleri uygulamakta külfetin kalkmasının şeriata ittibanın, nebevî sünnete iltizam ve diğer yüce hal, makam, derecelerin husule gelmesidir.

Bütun bu haller tevhid-i vücudî sırları keşfedilmeden saliklere hasıl olur.

Nakşibendîye tarikatı Müceddid İmam (k.s.)’a, hazreti Şeyh Muhammed Baki vasıtasıyla ulaştı. Müceddid İmam, şeriata uygun olduğu için bu tarikatı en aydınlık yol olarak buldu. Bunun için diğer tarikatları bırakarak bu tarikatı kendisine seçti. Bu tarikatta tevhid-i vücudi nisbeti hazreti Şeyh Ubeydullah Ahrar’dan vasıl olmuştur. Ona da şerefli babalarından ulaşmıştır. Bu nisbet saliklerin ayaklarının kaymasına sebep olunca, Müceddid İmam onu terketti ve içinde tevhid-i vücudi nisbeti olmayan Nakşibendiliğe has nisbeti seçti. Ayakların kaymasını önlemek için bu nisbeti saliklere yaydı.

Velayet-i kübra makamında ikinci daire, “birinci muhabbet dairesi” diye isimlendirilmiştir. Bu aidere; “Feyiz, benim O’nu sevdiğim, O’nun da beni sevdiği, velayet-i kübradan birinci dairenin aslı olan ikinci dairenin menşei Zat’dan nefis latifesi üzerine varid olur.” hayaliyle “O onları sever, onlar da O’nu severler” (5. Maide Suresi, 54. Ayet) ayet-i kerimesinden anlaşılan muhabbet murakabesi mülahaza edilir.

Velayet-i kübranın ikinci muhabbet dairesi diye isimlendirilen, üçüncü daire: Bu dairede de mezkur ayet-i kerimeden anlaşılan murakabe şu hayal ile mülahaza edilir: “Feyiz, beni seven, benim kendisini sevdiğim, velayet-i kübranın ikinci dairesinin aslı olan üçüncü dairenin menşei Zat’dan varid olur.”

Aynı şekilde velayet-i kübrada üçüncü dairenin aslı olan “kavs” makamında şu hayal ile tahayyül edilir. “Feyiz, beni seven benim de kendisini sevdiğim velayet-i kübradan üçüncü dairenin aslı olan kavs’ın menşei Zat’dan nefs latifesine varid olur.”

Bu üç makamda da feyzin vardığı yer, sadece nefs latifesidir. Bu üç asıl Zat’ın huzurunda itibar edilen şeylerdir.[15] Bu itibarlar, sıfatlar ve şuunatın başlangıcıdır. Şunlar bu yüce makamın hallerindendir. Göğsün yarılması (inşirah-ı sadr), sabır ve şükrün kemâli, kader hükmüne rıza, şer’i teklifatın kabulü için delile ve açık istidlallerde bulunmaya ihtiyaç duymamak nefs latifesinin bundan önceki hallerden mutmain olması, ilahî vadlere kuvvetli yakinle inanmak, vücudda ve vücuda bağlı şeylerde istihlak ve izmihlalin zuhuru, güneşin karşısında karın erimesi gibi tevhid-i şühudi esrarı zuhur ettiğinde salikin enaniyyetinin yok olması. Öyle ki “Ben” lafzı zat ve sıfatlarında ortaya çıkmaz.

Zat ve sıfatında noksan ve şerden başka bir şey görülmeyecek biri sınıra ulaşacak şekilde amellerde noksanlığın zuhuru, ahlakı güzelleştirmek, kötü hasletlerin tezkiyesi, hırs, cimrilik, hased, kin, kibir, makam sevgisi gibi.

Nefs-i mutmainne latifesi, velayet-i kübranın gereklerinden olan şerh-i sadrdan sonra makamından uruc eder. Sadr döşeğine oturur. Nefs-i mutmainne latifesi için tüm latifelere galebe ve üstünlük hasıl olur. Sadr döşeğine oturmak hakikatte velayet-i kübradaki tüm uruc makamlarından daha üstündür.

Eğer, “nefsin makamı dimağıdır ve dimağ da göğüsten yukarıdadır. Sadr döşeğine oturmak zahirde terakki ve uruca muhalif bir iniştir” dersen, şöyle cevap veririz: “Bu doğrudur. Fakat bu üstte olma sureten (şeklî)dir, manen değildir. Çünkü hakikatte üstünlük, sadrın dimağa üstünlüğüdür. Çünkü dimağ, enaniyyet ve gururun makamıdır. Tekebbür makamı fasit düşüncelerin kaynağıdır. Sadr ise iman, ilham ve varidatın mahalli.

“Allah’ın göğsünü İslam’a açtığı kimse, Rabbinden bir nur üzere değil mi…” (39. Zümer Suresi, 22. Ayet) ayet-i kerimesinin mefhumu mucibince esrar ve envarın vatanıdır.

Nefs rezil vasıflardan kurtulup enaniyyet iddiasından tevbe ettiğinde ve mutmain olup vatanından hicret ederek emir aleminin latifelerinden salihlerin civarında ikamet ettiğinde -şu ayet-i kerime ve hadis-i şerifteki gibi-

“…Rabbimiz bizi şu, halkı zalim kentten çıkar…” (4. Nisa Suresi, 75. Ayet)

“Anlayış sahibi olduğunda; cahiliyyede hayırlı olanınız İslam’da da hayırlı olanınızdır.[16]” Ona sadr döşeğine yerleşme ve saltanat hasıl olur. Bu döşeğin sahibinin nazarı gizliliklerin en gizlisine nüfuz eder. Onda tuğyan ve kendisinin mutmainlik derecesini elde etmesine muhalefet kalmaz. Varlığını ve benliğini doğrulayıcı olmaz. Fena ve ademiyyete ulaşır. O zaman Hak Subhanehu onu aziz kılar ve sadr döşeği üzerinde saltanat elbisesini giymekle müşerref olur, seçkinleşir. Kendisine, kınanmış sıfatlar ve kötü ahlak yerine; güzel, razı olunmuş ahlak verilir. O zaman ondan sadece hayır sadır olur. Ve Allah-u Teala’nın şu sözünü tasdikleyici olur: “…İşte Allah onların kötülüklerini iyiliklere değiştirecektir. Allah çok bağışlayan çok esirgeyendir.” (25. Furkan Suresi, 70. Ayet)

Nefs fenasının kemalinde; salik fena halinde kemal sıfatlarını asla mülhak (ekenmiş) olarak bulduğu gibi-yani zatını sadece yokluk görür- aynı şekilde kamalin aynası olan bu ademi mutlak ademe mülhak görür. O zaman arifin varlığı ve eseri kalmaz, beka elbisesiyle aziz kılınır. Şöyle buyrulduğu gibi “Kimi öldürdüysem onun diyeti benim.”[17]

Fena ve beka velayet-i suğrada sureten idiler. Burada, yani velayet-i kübrada hakikat olurlar. Adem-i hassın adem-i mutlaka birleşmesi velayet-i kübranın hususiyetlerindendir. Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor:

“Afak ve enfüs seyrinden sonra müyesser olan seyir, Yüce Hakkın pek yakınlığına doğru olan seyirdir. Zira yüce Hakk’ın fiili, bize bizden daha yakındır.

Yüce Hakk’ın fiilinden, sıfatından gelen ve bu mertebelerde olan yeri pek yakınlık taşıyan bir seyirdir. Fiil tecellisinin, sıfat tecellisinin, zat tecellisinin hakikati bu makamla tahakkuk eder. Vehim ve hayal saltanatı dairesinden necat da burada hasıl olur. Zira, enfüs ve afak dairesinin daşında vehim ve hayal sultanlığı saltanatı yoktur. Vehmin tasarruf nihayeti ise zıl dairesinin sonunda biter. Çünkü zıllın olmadığı mahalde vehim yoktur.

Velayet-i zılliyede vehim kaydından kurtulmak, ancak ölümden sonra hasıl olur. Zira vehim, ölümle yok olur.

Velayet-i kübra olan aslî velayette ise vehim ve hayal kaydından halas, bu dünya hayatında müyesser olur. Birinci taife için ahirete ertelenen mana, ikinci taifeye bu dünya hayatında müyesser olur.

Velayet-i zılliyede, matlub olandan yana bu dünya hayatında hiçbir şey hasıl olmaz. Ancak vehim ve hayal. Velayet-i kübrada matlub ise vehim altına girmekten münezzeh ve beridır.

Mevlana Celaleddin Konevi, hayal kaydına girmenin ve vehmin kuşatmasına uğramanın sıkıntısına düşünce, vehim ve hayal libasından çıkmak ve visal ile şereflenmek için ölümü temenni etmiştir. Ta ki matlubuna nail olsun. Ölümün ilk alametleri belirdiği zaman da kendisine; “Allah afiyet versin” diyene engel olmuştur. Mesnevi’de şöyle diyor: “Hayalden ve tenden uryanı olayım, ta ki visal meydanlarında salınarak gezeyim.”

Afak ve enfüs aynalarında her ne zuhura gelirse o zılliyet damgası ile damgalanmıştır. Bunlar aslın isbatı için nefyedilmeye layıktır.

Afak ve enüfüs muamelesi zail olunca, zılliyet kaydından kurtuluş olur. Fiil ve sıfat tecellisine girilir. O zaman bilinir ki, bundan evvel afaki ve enfüsi makamda zuhur eden her tecelli, her ne kadar zati olarak itikad ederlerse de, fiilin ve sıfatın zıllına taalluk eder, fiilin ve sıfatın kendisine değil. Zata taalluk etmesi bir yana. Çünkü zılliyet dairesi, enfüsün nihayetinde sona erer. Bu duruma göre, enfüste ve afakda her ne zahir olursa be daireye dahildir.

Asıl mertebesinden neş’et edip gelen berkî tecelli, zıll dairesinin müntehilerine müyesser olur. Zira onlar, bir anda afak ve enfüs kaydından halas olurlar.

Afak ve enfüs dairesini aşanlar, zılldan asla ulaşırlar. İşte berkî tecelli bunlar katında daimidir. Çünkü bu büyüklerin meskeni ve sığınağı asıl dairesidir ki berkî tecelli oradan neş’et eder.

Velayet-i suğra olan velayet-i zılliyede kemal, ancak berkî tecelli ile hasıl olur. Bu berkî tecelli ise enbiya velayeti olan velayet-i kübrada ilk basamaktır. Onlara salat-u selam olsun. Velayet-i suğra ise evliyanın velayetidir. Allah onların sırlarının kudsiyetini artırsın.

İşte, evliyanın velayeti ile, enbiyanın velayeti arasındazki fark yazdıklarımızdan belli olur. Allah-u Teala’nın salatı onların üzerine olsun. Peygamberlerin velayetinin bidayeti velilerin velayetinin nihayeti olmaktadır.

Enbiyanın kemalatı hakkında ne diyebiliriz ki, zira nübüvvetin bidayeti bu velayetin nihayeti olmaktadır. Fakat Hazreti Hace Bahauddin Nakşibend tebaiyet ve veraset yoluyla enbiya velayetinden yana bol nasibe nail olmuş olacak ki, şöyle demiştir: “Biz nihayete bu işin başında varıyoruz.”

Bu fakire belli oldu ki, Nakşibendiyye tarikatının sonu, velayet-i kübraya varır. Bunun ehillerine bu velayetin kemalatından bol haz (nasib) husule gelir. Ama bunların dışında kalan tarikatlarda durum böyle değildir. Zira onların kemallerinin nihayeti berkî tecelliye varır.

Bu fakirin seçtiği tarikatta Nakşibendilik nisbeti bidayetten, nihayete kadar vardır. Bütün her şey bu esas üzerinde durur. Bu esas olmasaydı bu yükler yüklenilmezdi.

Tohumlar Buhara ve Semerkan’dan saçıldı. Hindistan’da biçildi. Aslı ise Yesrib ve Batha’[18]dandır. Yıllarca fazilet suyuyla sulandı, ihsan terbiyesi ile yetiştirildi. Bu ekin olgunlaşıp kemale erince, bu ilimleri ve marifetleri meyve olarak verdi.

[1] Huzur: Hakk’ın huzurunda bulunma ve kendinden geçme. Halktan gaib olan Hakk’ın huzurunda bulunur. Hak’dan gaib olan ise halkın huzurunda bulunur.

[2] Varid-i varidat: Kulun kasdı olmaksızın gaybtan (Hak’tan) kalbe gelen manalar.

[3] Keşf-i ıyani: Kıyasa ve istidlale değil, ruhun temaşa ve müşahedesine dayanan keşif.

[4] Velayet-i suğra: Velayet-i evliya. Ermişlerin veliliği demektir. Bu velayette, ilahi fiillerin tecellilerinden, isim ve sıfatların gölgelerinde seyir bahis konusudur.

[5] Şatah-şathiye: İlahi feyiz ve kuvvetli tecellilirle kendilerinden geçen, coşan ve taşan velilerin gayr-i ihtiyarı söyledikleri sözler ki, çoğu şeriata aykırı gibi görünür. Bu yüzden veliler kendilerne geldikleri zaman o sözleri söylediklerine pişman olarak tevbe ederler.

[6] İttihad: Vahdet-i vücud, her şey, kendi kendine var olan mutlak, bir ve gerçek varlığın temaşa edilmesi.

[7] Ayniyyet (Ayn): Vahdet-i vücud. “Heme üst” Yani kainatta varlık olarak ne varsa hep O’nun kendisidir.

[8] İsneyniyyet: “Heme ez üst”: Hepsi O’ndandır, O’nun hilkatinin eseridir. “O’na benzer bir şey yoktur.” (42. Şura Suresi, 11. Ayet) hükm-i ilahisine uygun olarak Rabbi Rab, kulu kul olarak bilme.

[9] A’yan-ı Sabite: Eşyanın görünür hale gelmeden önce Allah’ın ilminde bilgi olarak mevcudiyeti, sahir olan varlıkların Allah’ın ilmindeki mahiyetleri gizli hakikatleri.

[10] Telvin-temkin: a) Telvin: Talep ve istikamet yolunu araştırma makamı b) Temkin: İstikamet üzre karar kılma ve iyice yerleşme makamı.

[11] Ruûnet: Kişinin tabiatıyla beraber olması. Salikin aşağı arzuların esiri olması, hep benliğini öne çıkarması. Kendinden “Ben” diye söz etmesi.

[12] Alaka: Kulu bağlayıp Hakk’a giden yola girmesini, bu yola girdekten sonra da doğru dürüst bir şekilde yürüyüp mesafe almasını engelleyen maddi ve nefsani sebepler, her çeşit engeller, dünyevî bağlar.

[13] Acluni, Keşfü’l-Hafa, c. 2, sh. 216

(Acluni, hadisi Beyhaki ve Deylemi’nin sahih senetle rivayet ettiklerini nakleder.)

[14] Sahv: Hislerini yitiren ve kendinden geçen arifin hissine dönmesi, kendine gelmesi. Sekr sarhoş olma ve kendinden geçme, sahu ayılma ve kendine gelme halidir.

[15] Metinde sık sık geçen “hayal ve tahayyül” kelimeleri Türkçe’de kullanıldıkları meşhur anlamlarında değildirler. Burada “hayal” bir duayı ya da zikri düşünerek murakabe yapmaktır.

[16] Buhari, Enbiya, 8,13,19; Müslim, Fedailü’s sahabe, 199.

[17] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[18] Batha: Mekke’nin diğer ismi.

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR

Burhan İŞLİYEN

BEŞİNCİ SIR ÖZELLİKLE MÜCEDDİDİYYE MAKAMLARININ AÇIKLANMASI HAKKINDADIR

Müceddid İmam-ı Rabbani (k.s.) zamanından önce, Nakşibendiyye tarikatına sülukun esma ve sıfat dairesine, yani peygamberlerine velayeti olan velayet-i kübraya doğru olduğu biliniyor.

Bu husustaki delil, daha önce naklettiğimiz, İmam-ı Rabbini (k.s.)’nın mektupları, velayet-i kübradan sonra, sülukun sonuna kadar mevcut makamlara ait yazılanlardır. Onlar da Allah’ın yardımı ile İmam’a mahsus olan ve ona inkişaf eden bilgilerdir.

“Bu Allah’ın fazl-ı keremidir, ki onu dilediğine verir. Allah büyük fazilet sahibidir. (62. Cuma Suresi, 3. Ayet)

Bil ki; velayet-i kübranın tamamlanışından ve ism-i zahirdeki seyr-u süluktan sonra salik, ism-i batında ve meleklerin velayeti olan velayet-i ulyayla süluk etmekle şereflenir.

Salik bu makamda şöyle hayal eder.: “Feyiz, ism-i batın diye isimlendirilen ve toprak unsuru hariç, üç unsurun üzerinde olan velayet-i ulyanın menşei zatdan gelir.”

Bu makamda feyzin varit olduğu yer üç unsurdur. Yani hava, su, ateş. Toprak unsuru istisna edilir.

Bu makamdaki terakki, dil ile kelime-i tehlil söylemek, uzun kıyam ile nafile kılmak, azimetli amellerle hareket edip ruhsatı terk etmek, az söz, az uyku ve az yemek, insanlarla muaşereti azaltmak, beşeriyetle olan münasebeti azaltmak ve salikin melekiyetle olan münasebetini artıracak üç unsurla olur. Teveccüh, huzur, uruc ve üç unsura nüzul hasıl olur. Salikin batınında acayib genişlik meydana gelir ve melekler alemiyle münasebet hasıl olur.

Kim keşif erbabından olursa, o melaike-i kiramı görmekle müşerref olur. Salike gizlenmesi ve örtülmesi uygun olan, açıklanmaktan aciz bırakıldığı sırlar münkeşif olur.

Bil ki; velayet-i suğra ve velayet-i kübradaki seyir “zahir” isminde idi. Velayet-i ulyadaki seyir ise “batın” ismindedir. Bu ikisi arasındaki fark şudur: İsm-i zahirdeki seyir; yüce Allah’ın zatını düşünmeden sıfat tecellilerinde olur. İsm-i batındaki seyir ise her ne kadar esma ve sıfatın tecellilerinde olsa da, sıfatlarla yüce Allah’ın zatını düşünmekle olur. Bu iki velayet (velayet-i suğra ve velayet-i kübra) ile velayet-i ulya arasındaki fark; zahir ve batın arasındaki fark gibidir. Çünkü velayet-i ulya öz, diğer iki velayet ise kabuk gibidir. Bu makamda Cenab-ı Hakk’ın zatını mülahaza (düşünmek) de böyledir. Bu düşünme önceki iki velayetde yoktur.

Üst (tahtanî) dairenin az da olsa alt (fevkani) daire ile münasebeti vardır. Fakat nübüvvet kemâlatı ile, diğer üç velayet arasında zikredilen ölçüde münasebet bulunmaz. Bu velayetler denize nisbetle bir damla gibidirler. Bu üç velayet ile nübüvvet kemalatları arasındaki fark düşünülmez bile.

Tenzih mertebelerinde olan süluk makamlarının münasebeti alem-i misalde dairiler olarak ortaya çıkar. Bunun için onları “daire” diye tabir ediyorlar.

Müceddid İmam (k.s.) velayet-i ulya makamının halları hakkında şöyle diyor: “Bu makamda seyrim nihayet bulduğu zaman, zannettim ki maksat hasıl oldu: “İş tamam oldu” İşte o zaman, bana şöyle nida edildi.

“Bu seyrin hepsi uçuş için gereken iki kanaddan biri olan ism-i zahirde seyirdir. İsm-i batın seyri ise henüz duruyor. O kuds kalemine uçuş için lazım olan ikinci kanattır. Eğer onu da tafsilatıyla tamamlarsan, uçuş için sana iki kanat hasıl olur. Bundan sonra, Allah’ın inayetiyle ism-i batın seyrini de tamamlayınca, bana uçuş için iki kanat müyesser oldu.

“…Lütfedip bizi buraya getiren Allah’a hamdolsun, Allah bizi getirmeseydi, biz bunu bulamazdık! Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler…”(7. Araf Suresi, 43. Ayet)

Ey oğul! İsm-i batında seyirden sana ne yazabilirim ki? Bu seyrin haline en münasip olan, saklayıp gizlemektir. Ancak aşağıdaki kadar ondan bir nebze açabiliriz.

İsm-i zahirde seyir, zatı mülahaza etmeden, sıfatlarda seyirdir. İsm-i batında seyir her ne kadar isimlerde seyir ise de; zatı mülahaza vardır. O isimler Yüce Mukaddes Zat’ı örten perdeler gibidir.

Mesela; ilim sıfatında zat mülahazası yoktur. Amma alim sıfatında perdelerin arkasında mülahaza edilen zattır. Zira alim öyle bir zattır ki ilim sıfatı onun için sabit olmuştur. Bu duruma göre ilimde seyir, ism-i zahirde seyirdir. Alimde seyir ise ism-i batınde seyirdir. Diğer isimler ve sıatlar da bununla kıyas edilebilir. Bu isimler batıni yönden mele-i ala meleklerin taayyun[1] mebdeleridir. Rasulullah efendimize ve onlara salat ve tahiyyat.

Bu anlatılan isimlerde seyre başlamak, mele-i ala velayeti olan valeyet-i ulyaya girmeye başlamaktır. Zahir ve batın isimleri anlatırken beyan edilen ilim ve alim arasındaki farkı az bir şey olarak sanmayasın. İlimle alim arasındaki fark, yer merkezinden arşın mihverine kadar olan mesafedir. Bu fark için bir nisbet yapılacak olursa, okyanusta bir damla olabilir. Bu mana, sözde yakın gibidir ama husulde çok uzaktır.

Yine Müceddid İmam (k.s.) şöyle dedi: Zahir ve batın isimlerin kanatları elde edildikten sonra, uçuş müyesser olur ve uruc vaki olursa, o zaman bilinir ki asalete doğru olan bu terakki, narî, hevaî ve maî unsurun nasibidir. Çünkü melaike-i kiram bu üç unsurdan yaratılmışlardır. Peygamberimize ve onlara salat-u selam olsun. Nitekim (bir hadis-i şerifte) şöyle varit olmuştur:

“Bazı melekler ateşten ve kardan yaratılmıştır. Bunların tesbihi de şöyledir: Ateşle karı bir araya getiren Yüce Zat noksan sıfatlardan münezzehtir.”[2]*

Yine Müceddid İmam (k.s.) şöyle demiştir: Velayet-i ulya dairesinde seyrin müntehası; bütün esma sıfat şuun ve itibarları toplayan taayyun-u evveldir. Bu asılların husuli ilimle münesebetleri vardır. Eğer bundan sonra seyir vaki olursa o da huzuri ilme bağlıdır.

Ey oğul! Bu makamda husuli ilim ve huzurî ilim diye itlak edilmesi ancak temsil ve benzetme itibarıyladır. Çünkü sıfatların varlığı Yüce Mukaddes Hakk’ın Zatı üzerine zaittir. Bunları bilmek husulî ilimle olur. Hakikatte ilim sahibine bu mukaddes mertebede, ilmin maluma taallukundan başka bir şey hasıl olmaz. Bu taayyun-i evvel enbiya-ı kiram ve melaike-i ızamın bütün valeyetlerini toplayan ve mele-i alaya mahsus olan velayet-i ulyanın müntehası olan bir taayyundur.

Urvetu’l vüska Muhammed Masum (k.s.) hazretleri bu makamın halleri hakkında şöyle demiştir: “Bu makam velayet derecelerinin en yükseğidir. Hatta peygamberlerin -onlara selat ve selam olsun- velayetinin üstüne çıktığı keşfolunmuştur. Fakat peygamberlerin üstünlüğü nübüvvet yoluyladır. Bu makamda kalp genişliği, önceki makamdan daha fazladır. Çünkü önceki makamda genişlik; Cenab-ı Hakk’ın zatını düşünmeksizin, sıfat, esma ve şuun (fiiller ve itibarlara göredir. Burada ise Cenab-ı Hakk’ın zatını bu kemalatlarla birlikte mülahaza vardır. İkisi arasında ciddi bir fark vardır. Cenab-ı Hakk’ın zatının yanında sıfat ve isimlerin genişliğine itibar edilmez.

Bir hakikatın diğer bir hakikate üstünlüğü, evvelki hakikat sahibi kişinin, ikinci hakikat sahibi kişiye üstünlüğünü gerektirmez. Belki de aşağıdaki hakikat sahibi kişinin, yukarıdaki hakikat sahibi kişiye üstünlük sağlaması mümkündür. Fevkani (üstteki) hakikat sahibi yerinde mahpus olabilir ve ona hakikatinden daha yukarıya uruc hasıl olmayabilir ve medar-ı fazilet olan kurb mertebelerini aşmayabilir.

Anlaşıldı ki, mele-i alanın velayeti, havass-ı beşerin velayetinin üstündedir. Meleklerin hakikatlerinin üzerine yükselebildiklerinden havass-ı beşer meleklerden faziletlidir. Meleklerde ise makamlarının üzerine yükselme yoktur. Cenab-ı Hak “Bizim içimizden herkesin belli bir makamı vardır.” (37. Saffat Suresi, 164. Ayet) buyurmuştur.

Bu ayet-i kerime meleklerin hallerinde kesin bir nasdır. (Cürcani, Şerh-i mevakif adlı eserinde şöyle diyor: “Meleklerin bazı işlerde beşere üstünlüğü vardırsa da sevabın çokluğu manasında üstünlük beşer için sabittir.

Alem-i emir, alem-i halkın üstündedir. Fakat fazilet alem-i halkındır. Çünkü alem-i halkın yakınlığı aslî, alem-i emrin yakınlığı zıllî (gölgesel)dir. Turabi unsur alem-i halk ve emrin letaifinden inmiştir. Onun inişi rifatinin (yükselmesinin) sebebidir. Topraktan yaratılmış olan beşere hasıl olan kurb, üç unsurdan yaratılmış olan meleklere hasıl olmaz.

Seyir, velayet-i ulya diye tabir edilen, Hak Teala’nın zatı mertebesine uçuş için kanat olan zahir ve batın isimlerde tamamlandığında; sıfat ve isimlerin perdelemesi olmaksızın zatî tecellinin devamından ibaret olan nübüvvet kemâlatı mertebesinde olur. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar.

“Feyiz, nübüvvet kemâlatının menşei olan mutlak zat’dan, sadece türabi unsura varid olur.” Bu makamda feyzin mevridi kaynağı türabi unsurdur.

Bu münevver makamda bir nokta miktarı yol almak, üç velayet makamının -yani velayet-i suğra, velayet-i kübra velayet velayet-i ulya- hepsinden daha faziletlidir. Zevk, şevk, ızdırap ve şiddetli arzu gibi önceki haller kalmaz. Cihet olmaksızın huzur, yakîn[3], temkin ve sekînet[4] bu ali makamın hususiyetlerindendir. Kalem, bu makamın hallerini ve marifetlerini açıklamaktan acizdir. Buna delil şu ayet-i kerimedir. “Gözler O’nu idrak edemez.” (6. En’am Suresi, 103. Ayet)

Vaktin safası, tuma’ninet[5]in hakikati, Mustafa (aleyhisselam)’ın getirdiğine uymak, batın nisbetinde kemal-i vüs’at; ye’s, mahrumiyet, nisbet cehaleti ve keyfin olmaması bu makamın hallerindendir.

Bu makamlar enbiya-i kirama (cümlesine salat ve selam olsun) mahsustur. Bu makamların hakikatları ve marifetleri onların şeriatlarıdır. Bunlar tabi olmak ve veraset yoluyla tabi olanlara hasıl olur. Burada feyzin mevridi, turabî unsur asaleti iledir. Feyzin, turabî unsurdan başka unsurlara gelmesi, turabî unsura tabi olmakla gerçekleşir.

Bu makamda batının genişliği öyle bir sınıra ulaşır ki; üç velayetde olan önceki genişlikle karşılaştırılırsa, onların sanki hiçbir şey olmadıkları ortaya çıkar.

Suretin hakikate nisbeti gibi de olsa, üç velayetin hepsinde münasebet sabittir. Fakat batın muamelesi; kamil-mükemmil şeyhin teveccühatı ve talibin rü’yete benzeyen istidadının kuvveti şartıyla vaki olur. Rü’yetin her ne kadar ahirette olacağı va’dedilmiş olsa da; bu makamda hasıl olan muamele, velayetlerin müşahedelerine nisbetle rü’yet gibidir. Çünkü ahirette gerçekleşecek rü’yet halk alemine mahsustur. Bu mertebedeki muamele de halk alemiyle ilgilidir.

Emir âleminin latifeleri bu mertebede ortadan yok olur. İlahî şerî hükümler, nebevî haberler ayne’l-yakîn mertebesinde bedihi olur. “Hak Subhanehu Teala mevcuttur” denildiği zaman O’nu tasdik konusunda şek ve şüphe kalmaz. “Zeyd vardır” denildiğinde ise, varlığı için görmeye ve düşünmeye ihtiyaç vardır. Hak Subhanehu’nun varlığı ayna, mümkünatın varlığı ise aynada gözüken şekiller gibidir. Aynanın varlığı hakiki, aynada gözüken şekillerin varlığı ise vehmî ve hayalîdir.

Fakat şekil, önce surî aynada sonra gerçek aynada gözükür. Burada bunun tersi olur. Önce Hak Subhanehu’nun varlığının aynası, sonra da mümkünatın varlığının şekilleri gözükür. Hak Subhanehu’nun varlığı bedihî, mümkünatın varlığı nazarî olur.

Gece boyunca namaz, edeplerine tam riayetle secde, rüku, kıraat, tertil ve tecvid ile Kur’an okumak, tefsir ve hadis ilmiyle meşgul olmak, me’sur dua ve zikirler, nebevî sünnetlere ittiba bu makamda terakkinin sebepleridir. Gelecek makamlar için de durum aynıdır.

Turabî unsur, diğer üç unsurdan daha faziletlidir. Toplam dört unsur alem-i halktandır. Bu makamda, yani alem-i halkda feyzin geldiği yer turabî unsurdur. Bunun için Müceddid İmam (k.s.) halk âlemini, emir aleminden faziletli saydı. Şöyle dedi:

“Ey oğul! Peygamberlerin daveti halk alemine mahsustur. Şu hadis-i şerifte buyrulduğu gibi. “İslam beş şey üzerine kurulmuştur.”[6] Bu cümle İslam’ın rükünlerini açıklama konusunda söylenen sahih bir hadis-i şeriften bir bölümdür. İslam’ın rükünlerinin edası -kalbin iştirakiyle beraber- azalara bağlıdır. Azalar ise halk alemindendir.”

Müceddid İmam (k.s.) bu hadis-i şerifle şöyle istidlal etmiştir. “Peygamberlerin daveti halk alemine mahsustur. Halk alemiyle kalbin münasebeti daha ziyade olduğu için, kalbin tasdiki de İslam erkanına dahil olmuştur. Kalbin dışında emir aleminin latifeleri, erkana dahil edilmemiştir. Hatta onlar, maksatlardan bile sayılmamıştır.

Cennet nimetleri, cehennem azapları, rü’yet devleti ve bundan mahrum olmak, hepsi halk alemine bağlıdır, emir alemine değil.

Kendileriyle tam bir haz hasıl olan ameller, halk alemine aittir. Onlar da; farzlar, vacipler ve sünnetlerdir ki halk aleminden olan kalıpla eda edilir.

Emir aleminin nasibi, nafilelere bağlıdır. Amelleri edanın semeresi olan kurb mertebesi, amellerin miktarına göre olur.

Farzları edanın semeresi olan kurb, halk alemine aittir. Nafileleri edanın semeresi olan kurb ise emir alemine aittir. Farza kıyaslandığında, nafilenin itibarının olmadığında şüphe yoktur. Keşke okyanusa nisbetle bir damla olabilse. Hatta nafileler sünnetlere bile nisbet edilmez. Buradan iki yakınlığın nisbetinin kıyas edilmesi gerekir. Böylece halk aleminin emir alemine olan üstünlüğü bilinir.

Ey oğul! Aşkın şiddeti, muhabbetin galebesi, şevk sayhası, vecd, tevacüd[7], raks bunların hepsi zıllî tecellileri zuhuru anında zılal (gölgeler) makamlarında olur. Asla ulaştıktan sonra bu işler tasavvur edilmez. Alimlerin dediği gibi burada muhabbet taat anlamındadır.

Salik, zilal mertebelerinden, fena makamından terakki edip beka mertebesine ve asılların derecelerine ulaştığında; önceki haller kalmaz. Çünkü, kemal ve tekmil mertebesi olan usul mertebelerine ulaştıktan onra, zevk ve şevk makamında yakın ve tuma’ninet hasıl olur. İşte o zaman muhabbet sadece taat ve ibadet manasında olur. Rahat ve sekînet; Kur’an okumakda, farz ve sünnet namazlarda ve sünnetlere ittibada olur. Buna delil “Namaz mü’minin miracıdır”[8] “Gözümün aydınlığı namazdadır”[9] hadis-i şerifleridir.

Müceddid İmam (k.s.) bu mukaddes mertebenin hususiyetleri konusunda şöyle diyor: “İnsani latifelerin kemalatından hasıl olan bol hazzın, aslında turabî unsurun olduğu sabittir. İnsanın sair cüzleri, ister halk aleminden olsun, ister emir aleminden olsun, bu makamda temizlenmiş olan turabî unsura tabidir. Turabî unsur sebebiyle bu yakınlıkla şereflenmişlerdir.

Anlatılan unsur, beşere mahsus olduğuna göre beşerin havassının, (özelliklerinin) meleklerin havassından (özelliklerinden) daha faziletli olması zaruri bir duruma gelir. Zira bu unsura müyesser olan başka hiçbir şeye müyesser olmamıştır.

Bu seyir esnasında görülür ki, bütün velayetler nübüvvet makamı kemâlatlarının gölgeleridir ve onların bir misalidir. Bu seyirde bir nokta katetmek velayet makamının kemalatlarının hepsinden daha çok oluşur. O halde daha önceki kemâlatın hepsinin hükmü, bu makamın kemâlatına okyanusa nisbetle bir damla gibi bile olmaz. Burada da nisbet ortadan kalkmıştır.

Fakat ben şunu diyebilirim: Nübüvvet makamına nisbetle velayet makamı, sonsuza nisbetle sonu olan gibidir. Subhanallah. Bu sırra muttali olmayan sûfilerden biri “velayet nübüvvetden efdaldir nasıl der! Bir diğeri bunu başka bir yönüyle, bilgisizliğinden dolayı “Peygamberin velayeti, nübüvvetinden efdaldir” der. “Ağızlarından çıkan kelime ne büyük oldu.” (18. Kehf Suresi, Ayet; 5)

Yine Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: “Şu bilinmelidir ki, bu mevhibe, yani peygambere verilen nübüvvet kemalatı tavassut (aracılık) olmaksızın husule gelir. Fakat peygamberlerin velilik makamına yükselen ashab, veraset, tabi olmak ve peygamberlerin tavassutuyla bu mertebeyle şereflenmişlerdir.

Peygamberler (salat ve selam üzerlerine olsun) ve sahabilerinden sonra bu mertebeyle şereflenen az olmuştur. Her ne kadar tabi olma ve veraset yoluyla bu şereflenme caiz olmuş olsa da.

Zannediyorum tabiinin büyüklerinde bu mertebe hasıl olmuştur. Yine tebei’t-tabiinin büyüklerinde de hasıl olmuştur. Sonra ikinci bine kadar gizlenmiştir.

Bu mertebe o zaman tebaiyyet ve veraset yoluyla zuhur etmiştir. Sonra gelenler de öncekilere benzemişlerdir.

Bu ilim ve marifetlerin sahibi bu bininci yılın müceddidir. Haller, vecdler, tecelliler ve zuhuratlarla karışık olan fiillere, zat ve sıfatlara müteallık marifet ve ilimlere muttali olan kimseye bu iş gizli kalmaz.

Bilinir ki; bu marifet ve ilimler, evliyanın marifetlerinin, alimlerin ilimlerinin ötesindedir. Hatta bu ilimlere nisbetle onların ilimleri kabuk, bu marifetler özdür. (lübbdür)

Her yüzyılın başında bir müceddid sabit olmuştur. Fakat yüzyılın müceddidi bin yılın müceddidinden farklıdır. Aralarındaki fark yüz ila bin arasındaki fark gibi, hatta daha fazladır.

Müceddid; vasıtasıyla, feyzin tüm halka, hatta zamanındaki kutup[10], evtad[11] ve abdallara[12]ulaştığı kimsedir.

Hz. Şeyh Muhammed Masum (k.s.) bu mertebenin halleri hakkında şöyle diyor:

“Yedinci mertebe Yüce Zat’ın isimler ve sıfatlardan ayrılmadan tekliği mertebesidir. Bu mertebe şu düzenleme ile yedinci mertebe olur:

Birinci mertebe velayet-i suğradır.

İkinci mertebe, esma ve sıfat dairesi olan velayet-i kübra’nın birinci dairesidir.

Üçüncü mertebe, velayet-i kübra’dan birinci dairenin aslı olan ikinci dairesidir.

Dördüncü mertebe, velayet-i kübradan ikinci dairenin aslı olan üçüncü dairesidir.

Beşinci mertebe, velayet-i kübradan üçüncü dairenin aslı olan “kavs” mertebesidir.

Altıncı mertebe, melaike-i kiramın (salat ve selam üzerlerine olsun) velayeti olan velayet-i ulyadır.

Nübüvvet kemâlatı diye ifade edilen,mezkur yedinci mertebe; Zat Teala hazretlerinin tek başına esma ve sıfat düşünülmeden mülahaza edilmesi mertebesidir.

Zat’ın sıfatlardan ayrılması (ifradı), Zat Teala hazretlerinin muhibbinin sıfatların ortaklığına razı olmaması sebebiyledir. Aslında Zat’ın sıfatlardan ayrılması tasavvur edilemez. Fakat muhib (derviş) “Kişi sevdiğiyle beraberdir.”[13]hadis-i şerifinin muktezasınca, Zat’ın maiyyetindeyken zatıyla birlikte olan sıfatları mülahaza edemez.

Zat’ın sıfatlar infiradı maiyyetin bir semeresi olarak sadece dervişin nazarındadır.

Tabi olma ve varis olma yoluyla, ümmetin bazı fertlerine nübüvvet kemalatının husulü; onların peygamber olduğu veya peygamberlere eşit olduğu anlamına gelmez. Çünkü nübüvvet kemalatının husulü, nübüvvet makamının husulünden başkadır. Bu bahsin tahkiki, tafsilatıyla Müceddid İmam’ın (k.s.) mektuplarında vardır.

Velayet-i ulya dairesinin seyri tamamlandıktan sonra Zat Teala’nın esma ve sıfatın perdelemesi olmaksızın tecelli ettiği bir mertebe zuhur eder. Bu tecelli için üç mertebe vardır:

Birinci mertebe, hallerini tafsilatıyla yazdığımız nübüvvet kemalatı mertebesi.

Bu mertebeden sonra risalet kemâlatı mertebesi vardır. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, risalet kemâlatının menşei olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyyete gelir.”

Hey’et-i vahdaniye; emir ve halk alemlerinin mecmuundan (toplamından) ibarettir. (İki alemin bir araya gelmesi) insanın on latifesinin tasfiye ve tezkiyesinden sonra hey’et-i vahdaniye diye isimlendirilmiştir. O döğülüp süzülen tesirli ilaçlar gibidir. Balla karıştırılıp macun olunca, bu ilaçlar için yeni bir özellik oluşur. İşte insanın on latifesi de böyledir. Bu mukaddes mertebe ve süluk makamlarının sonuna kadar feyzin geldiği yer, salikin hey’et-i vahdaniyesidir.

Kur’an tilaveti ve uzun kunutla namaz, bu makamda terakkiyi gerektirir. Salik bu makamda, batınında vüs’ati ve nurların vürudunun çokluğunu önceki mertebeden daha çok bulur.

Bu daireden sonra ulu’l-azmin kemalatı dairesi vardır. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar. “Feyz, ulu’l-azm kemâlatının menşei olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.” Bu mertebede salikin batını, zatî tecellilerin vürudunun ve gayri mütenahi nurların çokluğundan dolayı dopdolu olur. Batının genişliği, mertebenin yüceliğinden dolayı açıklama sınırının dışında olur.

Müceddid İmam (k.s.) ve oğlu Hace Muhammed Masum, bu mertebede; Kur’an’ın mukattaatının sırlarını ve Furkan’ın müteşabihlerini keşfetmekle müşerref oldular. Şöyle dediler: “Bu sırları açıklamak beşerî takatin üstündedir. Farzedelim açıklamaya çalıştık. Hangi lafızlarla bu sırların manalarını açıklayacağız? Bunları bir kimse konuşsa, duyan kendinden geçer ve bayılır.”

Bu makam ve bundan sonraki makamlarda terakki Allahu Teala’nın fazlına bağlıdır. Her ne kadar tüm makamlarda da, Allah’ın fazlına bağlıysa da; ameller, zikirler ve işgal (meşgul olma) sebep gibidir. Bu makamda-zikirler beşerî küduretin (bulanıklığın) izalesinde müessir olsa bile- böyle değildir. Bu makamlarda Kur’an kıraati ve gece boyunca namazla bile terakkinin neticesi hasıl olmaz.

Bil ki, Ulu’l-azm kemâlatı makamından sonra süluk iki yolla olur:

1- İlahi hakikatler yoluyla: Bunlar Kabe’nin hakikatı, Kur’an’ın hakikatı ve namazın hakikatidir.

2- Peygamberlerin (salat ve selam üzerlerine olsun) hakikatleri yoluyla. (Bu hakikatlar da) İbrahimî, Musevî, Muhammedî ve Ahmedî hakikatlardır. Tarikat şeyhleri, saliklerin evvela ilahî hakikatlar yoluna sokmayı tercih ettiler.

Önce şöyle hayal ederek, Kabe’nin hakikatının murakabesini öğretiyorlar. “Feyiz, Kabe’nin hakikatı ve tüm mümkünatın secde etmiş olduğu Zat’dan hey’et-i vehdaniyeye gelir.” Bu makamda feyzin geldiği yer, salikin hey’et-i vahdaniyesidir. Bu makamda Hak Subhanehu’nun azameti, salik tarafından müşahede edilir. Salik heybet ve celal denizinin içine dalmış olur.

Bu yüce mertebede, fena ve beka hasıl olduğunda, salik zatını bu mertebenin şanıyla muttasıf bulur. Yani mümkünatın kendisine teveccühünü müşahede eder.

Salikin, üç kemâlata nisbetle; mülevven[14] olmaması, daha latif ve yüce olmasına rağmen ilahî hakikatlerin nisbetini idrak etmesi hayret vericidir. Bunun sebebi, salikin, kemâlat makamlarına ulaşmadan önce münasebeti velayetler nisbetiyleydi. Fenası ve bekası sıfatlar ve şuunlardaydı. Bu mertebelerin nisbetiyle münasebeti yoktu ki “Yalnız Zat Teala’nın mertebesi nisbetini idrak edebilsin. Bunun için bu yüce nisbeti idrak etmek ona zor geldi.

Bu mertebelerde fena ve beka hasıl olup, bu derecelerin ahlakıyla ahlaklandığında hiç şüphesiz salikin idraki ve vicdanı kuvvetlenir. Fevkaniyyet makamlarının nisbetini, kemâlat nisbetinden daha çok idrak eder. Aslında kemâlat nisbetiyle, fevkaniyet makamları nisbeti aynı cinstendir. Fakat salikin batınının nisbeti, fevkaniyet makamlarından sonra yücelik ve vüs’at yönünden artar. Çünkü bu mertebeler daimi Zat tecellisiyle müşerreftirler.

Müceddid İmam (k.s.) bu makam hakkında şöyle dedi: “Bazı kamiller peygamberlere (salat ve selam üzerlerine olsun) tabi olarak azamet ve kibriya duvarlarının içine nüfuz ediyorlar. Onlara da (peygamberlerle beraber) peygamber muamelesi yapılıyor.

Ey oğul! Bu muamele, emir ve halk aleminin mecmuundan (toplamından) neş’et eden insanın hey’et-i vahdaniyesine mahsustur. Bununla beraber turabî unsur hepsinin başıdır.

Bu mukaddes mertebeden sonra Kur’an’ın hakikatı mertebesi vardır. Burada şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, Kur’an’ın hakikatının menşei hazreti Zat’ın misalsiz vüs’ati mebdeinden, hey’et-i vahdaniyeye gelir” Bu mertebede de feyzin geldiği yer hey’et-i vahdaniyedir.

Bu makamda Allah Subhanehu’nun kelamının batıni manaları zahir olur. Kur’an’ın her harfi maksud olan Kabe’ye ulaştıran bir deniz olur.

Ku’an okuyanın dili, Kur’an okuma esnasında Musevî ağaç (şeceri-i museviyye)[15] gibi olur. Hatta kalıbın hepsi dil gibi olur.

Kur’an nurlarının inkişafının alameti, salikin batınında sıklet (ağırlık)ın zuhurudur. Şu ayet-i kerimede buyrulduğu gibi: “Doğrusu biz senin üzerine ağır bir söz bırakacağız.” (73. Müzemmil Suresi, 5. Ayet)

Müceddid İmam (k.s.) bu makam hakkında şöyle diyor: Sırf nur olan bu yüce mertebeden sonra fakirin bulduğu Kabe’nin hakikatı cidden yüksek bir mertebe olan Kur’an’ın hakikatı mertebesidir. Kabe-i muazzama Kur’an’ın hükmüyle kıble olmuştur. Her şeyin onun bulduğu yöne secde etmesi mertebesiyle şereflenmiştir. Kur’an imam, Kabe ise me’mum olmuştur.

Bu mukaddes mertebe, hazreti Zat Teala’yı tenzih vüs’atinin mebdeidir. Aynı şekilde misal ve la-misal arasındaki imtiyaz mertebesinin mebdeidir.

Kur’an’ın hakikatı dediğimiz mukaddes mertebeye, nur ıtlakının dahi yeri yoktur. Hatta bunu anlamaktan bile kalır. Buraya tenezzüh vüs’ati ve la-misaliyye imtiyazından başka bir şey giremez.

Allahu Teala şöyle buyurur. “Allah’tan size bir nur geldi” (5. Maide, 15. Ayet) Buradaki “nur”dan murat Kur’an olsa dahi nüzul ve tenzil itibariyledir. Nitekim bu manaya “Câeküm” “size geldi” lafzıyla îma edilmiştir.

Bu mertebeden üzerinde “namazın hakikatı” diye ifade edilen cidden yüksek bir mertebe vardır. Bu mertebede şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, namazın hakikatının menşei olan Zat’ın tenezzüh vüs’atinin kemalinden, hey’et-i vahdaniyeye gelir.” Burada da feyzin mevridi (geldiği yer) hey’et-i vahdaniyedir.

Bu mertebenin vüs’ati ve yüceliğine dairen denilebilir. Şöyle ki, Kur’an-ı Mecid’in hakikatı bunun cüzlerinden biridir. Kabe’nin hakikatı başka bir cüzüdür.

Bu mukaddes hakikate erişen salik, namazı esnasında bu fani evden çıkar, baki olan eve girer. Ve ona kemal vechi üzere “Görüyormuşcasına Allah’a ibadet etmendir.”[16] hakikatı gözükür. Seyyidü’l-enamın (salat ve selam üzerine olsun) bu duruma “Namaz mü’minin miracıdır.”[17] buyurarak işaret ettiği gibi. Yine şöyle buyurmuştur: “Kulun, Rabbine en yakın olduğu vakit, namazdır.”[18]

Namaz olmasaydı maksudun yüzünden örtüler açılmazdı. Hangi şey talibi matluba götürebilirdi? Hüzünlü kimsenin sevinci, hastanın rahatı namazdadır. “Bizi rahatlat ey Bilal!”[19] hadisi bu manaya işarettir. “Gözümün nuru namazdadır”[20] bu temenniye işarettir.

Namazın hakikatine muttali olmadıklarından dolayı bu taifenin çoğu teskin olmayı nağmelerde aradılar. Matlubu; sema, vecd ve tevacüdde taleb ettiler. Raks ve benzerleri onların adeti oldu. Şayet namazın hakikatının kemalatından onlara birşey belirseydi vecd ve tevacüde iltifat etmezlerdi.

Musalli tekbir aldığı zaman sanki âlemlerden çıkar ve “Allahu Ekber” diyerek Hazreti Sultan’ın huzuruna gelir. Heybetinin, azametinin, kibriyasının zuhuru anında nefsini zelil kılarak hakiki mahbubda fani olur.

(Salik) kıraat esnasında hibe edilmiş bir vücutla mevcut olur, Hak Subhanehu ile konuşur. O’nun canib-i kudsiyetiyle muhatap olarak şecere-i Museviye hükmünde olur. Sonra tam bir huşu ile rüku eder, tesbih ederek kalkar ve secde eder. Çünkü kıyamdan secdeye gitmek tezellül ve inkisarın kemalini ifade eder. Acz ve tazarru alnını kalbîyle bağlandığı mahbubun önüne koyar. Hakiki matlubun karşısında O’na ulaşmayı talep ederek secde eder. Ulaştığını zannettiği zaman bu hatadan istiğfar ederek oturur. Mağfireti, kurbu ve şükretmeyi isteyerek ikinci secdeyi yapar. Teşehhüdde tahiyyat, yakınlığın ihsan edilmesi üzerine ve şükrü eda eder. Şehadet kelimelerini okur. Çünkü tevhidi ikrar ve risaleti tasdik olmaksızın kurb mertebesine ulaşmak muhaldir. Sonra salat-ı İbrahimiye’yi okur. Çünkü hususi dostluk mertebesi İbrahim Efendimiz’e mahsustur. (O’na ve peygamberimize salatu selam olsun.) Bu duayla ünsiyyet[21] ve hususi kurbiyeti talep eder.

Adab ve sünnetleriyle namazın edası ve ta’dil-i erkana riayet namazın hakikatının zuhuru için sebeptir. Salik namazda kalbe teveccüh ederek, gözlerini yumarsa namazın hakikatı zuhur etmez. Çünkü gözleri yummak namazın adabından değildir.

Müceddid İmam (k.s.) bu mertebenin beyanı hususunda şöyle diyor: “Bu mukaddes mertebenin üzerinde cidden yüksek bir mertebe vardır. O da namazın hakikatı olup, onun sureti şehadet aleminde, nihayet erbabından namaz kılanlarla kaimdir. Herhalde Mirac hadisesinde varid olan “Dur ya Muhammed, Allah (c.c.) namaz kılıyor.[22]” kıssası namazın hakikatını ima etmektedir. Yani tecerrüd ve tenezzüh mertebesine ancak vücub mertebelerinden ve kıdem etvarından sadır olan ibadet layıktır. Hakikatte o abid ve mabuddur. Bu mertebede vüs’atin ve la-misali imtiyazın kemali vardır.

Yine Müceddid İmam (k.s.) hamd ve salatdan sonra şöyle dedi: “Namaz, İslam’ın beş rüknünün tüm ibadetleri toplayan ikincisidir. Cüz olduğu halde toparlayıcılığından dolayı kül (bütün) hükmündedir. Allah’a yaklaştıran amellerin hepsinden daha üstündür.

Seyyidü’l-mürselin (salat ve selam üzerine olsun) efendimize rü’yet Mirac gecesi hasıl olmuştur. Bu dünyada da bu ona namazda hasıl olmuştur.

Namazın haricinde ve namazın hakikatını anlamadan elde edilen zevkler, vecdler, ilimler, marifetler, haller, makamlar, nurlar, renkler, telvinat, temkinat, keyfiyeti belli olan ve olmayan tecelliyat, mütelevvin ve mütelevvin olmayan zuhuratdan hemen hepsinin menşei gölgelerdir, emsaldir (benzetmedir) vehim ve hayalden neş’et etmiştir.

Namazın hakikatını anlayan bir musalli, namazını eda ederken sanki bu dünya hayatından çıkar, ahiret hayatına geçer. Hiç şüphe yok ki o zaman ahirete mahsus olan mertebeden bolca nasip alır. Zılliyet şaibesi olmadan asıl manadan bir haz hasıl olur.

Sufilerden bir taife hallerin artmasında namazın netice vermediğini zannetmiştir. Namazı mübayenet ve muğayerete hamletmişlerdir. Orucu namazdan daha faziletli görmüşlerdir. Şeyh Muhyiddin Arabi’nin şöyle dediği gibi: “Oruçta yemeyi içmeyi terk vardır. Oruçlu samediyyet sıfatıyla mevsuftur. Musalli ise namazında gayriyyet makamında olur. Çünkü o, abidi mabudiyetden ayırır.”

İbni Arabi’nin bu sözü sekir hallerinden olan tevhid-i vücudi meselesi üzerine bina edilmiştir. Bu kemalat bin sene sonra zuhur etmiştir. Sonra gelenler, öncekilerin rengine boyanmıştır. Bunun için Peygamber Efendimiz (salat ve selam üzerine olsun) şöyle buyurmuştur: “Evveli mi hayırlıdır, yoksa ahiri mi?”[23] “Evveli mi hayırlı yoksa ortası mı” buyurmadı. Çünkü evvel ile ahir arasındaki münasebeti, evvel ile orta arasındaki münasebetten daha ziyade gördü. Yine Efendimiz (salat ve selam üzerine olsun) şöyle buyurdu:

“Ümmetimin en faziletlisi öncekiler ve sonrakilerdir. İkisi arasında keder (bulanıklık) vardır.”[24]

Bu ümmetin son gelenlerinde her ne kadar yüksek nisbet varsa da, ona sahip olanlar azdır. Ortadakilerde nisbet bu derece yüksek olmamakla beraber onlar çoktur.

Sonun başlaması, ikinci binin başlangıcından itibarendir. Çünkü, bin senenin geçmesinin, işlerin değişmesinde büyük bir özelliği, tebdilinde kuvvetli bir tesir olmuştur.

Bu ümmetin şeriatında nesh ve tebdil olmadığı için, öncekilerin sonrakilere nisbeti, eski tazeliğiyle ve önceki parlaklığıyla tecelli etmiştir. Şeriatın teyidi ve dinin tecdidi ikinci binde zuhur etmiştir. Davamızın doğruluğunun tasdiki, adil şahitlerin ortaya çıkacak olmasıdır. Onlar da İsa (aleyhisselam) Efendimiz ve Mehdî (aleyhisselam) Efendimizdir.

Bu söz bugün, insanların çoğuna ağır gelir, anlayışlarından uzak görülür. Fakat onlar insafa gelip ilim ve marifetlerin bazısını bazısıyla kıyas etseler, şeriata uyup uymaması açısından hallerin sıhhatlisiyle çürüğünü düşünseler ve şeriatla nübüvvete tazimin hangisinde daha çok olduğunu görseler, bu söz onların anlayışlarına uzak gelmezdi.

Bu fakir, kitap ve risalelerinde şöyle yazmıştır: Tarikat ve hakikat şeriatın hizmetindedir. Nübüvvet de velayetden efdaldir. Sözkonusu olan peygamberin velayeti olsa bile. Buna benzer görüşleri çok yazdım. Özellikle tarikatın beyanı hususunda oğluma yazdığım mektupta.

Bütün bu sözlerden maksat, Hak Subhanehu’nun nimetini izhar, tarikat taliblerini teşviktir. Kendimi diğerlerinden üstün göstermek değil. Çünkü, din büyükleri şöyle dursun; kendisini kafirlerden bile üstün görene Hak Subhanehu’nun marifeti haramdır.

“Namazın hakikatı” diye ifade edilen bu mertebenin üzerinde “sırf mabudiyet mertebesi” vardır. Bu mertebede şöyle hayal ederek murakabe yaparlar. “Feyiz, tek mabud olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

Bu yüce mertebe hepsinin aslıdır. Makamlardaki batini vus’at (genişlik) burada aciz kalır. İmtiyaz da böyledir. Elhamdülillah (böylece) kademî seyir tamam olur ve nazarî seyre bir engel kalmaz.

Müceddid İmam (k.s.)şöyle diyor: “Namazın hakikatı mertebesinin üzerindeki mukaddes mertebe, sırf mabudiyet mertebesidir. Peygamberlerin ve büyük velilerin basamakları, bütün ibadetlerin nihayeti olan namazın hakikatı makamının nihayetine kadardır.

Bu makamın üstünde sırf mabudiyet makamı vardır. Hiçbir şekilde o makama kimsenin gücü yetmez ki, onun üzerine ayak basabilsin. Lakin -Allah Teala’ya hamdolsun- oraya nazar etmek yasaklanmamıştır. Muhtemeldir ki Mirac’taki “Dur ey Muhammed” emri, ayağın ulaşamamasına işarettir. Yani “Dur ey Muhammed! Ayağını bunun üstüne koyma” Çünkü bu mertebe, vücub mertebelerinden sadır olan namazın hakikatı mertebesinin üzerindedir. Hazreti Zat’ın tecerrüd ve tenezzühü mertebesidir. Kadem oraya ulaşamaz.

Bu makamda “La ilahe illallah” kelime-i tayyibesinin hakikatleri tahakkuk eder. İbadete müstehak olmayan mabudların ibadeti de burada nefyedilir. Allahu Teala hazretlerine layık olan ibadetin isbatı da bu makamda tahakkuk eder. Yine , abidiyet ve mabudiyet arasındaki fark ortaya çıkar. Abid mabuddan ayrılır. Nasıl ayrılması gerikiyorsa öylece ayrılır.

Müntehilerin hallerine göre “La ilahe illallah kelime-i tayyibesinin manası şudur: “Allah’dan başka mabud yoktur.” Müptedilere göre ise de “Allah’dan başka mevcut yoktur.” Mütevassıt (süluk da orta mertebeye gelmiş olanlara göre de Allah’dan başka maksud yoktur.

Bu mertebede nazardaki terakki ve basiret keskinliği, müntehilerin meşguliyeti olarak namaza bağlıdır.

Bil ki, ilahî hakikatler seyri bu mertebeyle tamamlanır. Bu mertebede terakki Allahu Teala’nın fazlı ve ihsanına bağlıdır.

Daha önce de geçtiği gibi, ulu’l-azm (peygamberlerin) kemalatından sonra süluk için iki yol vardır:

1- Daha önce anlattığımız ilahi hakikatler yolu

2- Peygamberlerin (salat ve selam üzerlerine olsun) hakikatleri yolu.

Bu hakikatlerde terakki, Seyyidü’l-mürselin efendimizin muhabbetine münhasırdır.

Hazreti Hak-Subhanehu’nun Zatı sevildiği gibi, sıfatları ve fiilleri de sevilir. Zat ve sıfat sevgisinin muhibbiyet ve mahbubiyet[25] itibarı vardır.

Mahbubiyet kemâlatının zuhuru, sevilmişlerin efendisi (aleyhisselam)ın zatındadır.

Muhibbiyet kemâlatının zuhuru, Musa (aleyhisselam) efendimizin zatındadır.

İsimlere ait sıfat mahbubiyetinin kemâlatının zuhuru, İbrahim (aleyhisselam) efendimizin zatındadır.

Salikin seyri önce, dostluk makamı olan İbrahimî hakikatte bir sıfat kemalatında olur. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, İbrahimî hakikatin menşei olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyyeye gelir.” Bu makam, makamların en nurlusu ve bereketleri çok olanıdır. Bu makamda peygamberler Halil İbrahim (aleyhisselam) efendimize tabidirler. Peygamberimiz (aleyhisselam)’a emredildiği gibi… “Allah’ı birleyerek İbrahim’in yoluna uy” (16. Nahl Suresi, 123. Ayet) Bu sebeple Peygamber efendimiz (aleyhisselam) salavat ve berekatda “Kemâ” lafzıyla ona benzetildi. Ümmeti namazda ve namaz dışında şu salavatı okumakla emrolundu:

“Allah’ım İbrahim efendimize ve İbrahim efendimizin aline Salat eylediğin gibi, Muhammed efendimize ve Muhammed efendimizin âline de salat eyle. Sen hamde layık ve şanı yüce olansın. Allah’ım İbrahim efendimizi ve İbrahim efendimizin alini mübarek kıldığın gibi, Muhammed efendimizi ve Muhammed efendimizin âlini de mübarek kıl! Sen hamde layık ve şanı yüce olansın.”

Bu emir ve benzetmeden bu makamın bereketi anlaşılır. Mezkur salatı çok okumak bu makamda terakkiye sebeptir. Bu ve bundan sonraki makamlarda salatın adedini üç bin olarak belirlediler. Bundan fazla okunursa daha güzel olur.

Salik bu makamda özel ünsiyet ve Hak Subhanehu’nun Zatına mahsusu hulus ile hususileşir. Hakiki vahdet noktası diye tabir olunan zahiri sıfat mahbubiyeti ve benzerleri salike gözükür.

Hak Subhanehu’nun zatıyla tam bir ihlas ve nisbet-i hanifiyye bu makamın özelliklerindendir.

Salikin teveccühünün Hak Subhanehu’dan başkasına olamaması bu makamın hallerinin eserlerindendir. Bu hal İbrahim (aleyhisselam) efendimize mahsus olan dostluk makamının gereğidir. Kur’an-ı Kerim’de İbrahim (aleyhisselam)’ın sözü olarak şöyle buyrulduğu gibi:

“Ben yüzümü tamamen, gökleri ve yeri yoktan var edene çevirdim ve artık ben Ona ortak koşanlardan değilim.” (6. En’am Suresi, 79. Ayet)

Bu ihlasın ve hususi ünsiyetin manasıdır.

Bu makamdan sonra salikin seyri, sırf muhibbiyet diye ifade edilen Musevî hakikattedir. Burada şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, Musevi hakikatın menşei olan ve sevilen Zat’tan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

Tam bir kuvvet ve Zat’ın nefsine muhabbetiyle acaib bir keyfiyet ortaya çıkar. Zatî muhabbetin varlığıyla beraber istiğna şanı da gözükür. İşte bu edep sınırını aşan kimsenin sözünün sırrıdır. Ayet-i kerimede Musa (aleyhisselam) efendimizin sözü şöyle nakledilmiştir:

“…İçimizden bazı beyinsizlerin yaptıklarından ötürü bizi helak mı edeceksin? Bu (iş) senin imtihanından başka bir şey değildir…” (7. Araf Suresi, 155. Ayet)

Musevî hakikatın menşei sırf muhabbet olunca Musa Kelimullah efendimiz, aşkının galebesinden ve şevkinin kemâlinden dolayı rü’yeti talep etti. Şöyle demeğe mecbur kaldı:

“Rabbim, bana (kendini) göster, sana bakayım” (7. Araf Suresi, 143. Ayet)

“Allah’ım efendimiz Muhammed’e, tüm nebi ve rasullere, hususen kelîmin Musa’ya salat eyle” salatını tekrar etmek bu makamda terakkinin sebebidir.

Bu makamın üzerinde hakikat-ı Muhammediye’den ibaret olan (sahibine salatu selam olsun) hakikatlerin hakikatı mertebesi vardır. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, muhib ve zatından dolayı mahbub olan, hakikat-ı Muhammediye’nin menşei Zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

Muhammed ismi şerifindeki iki “mim” harfi muhibbiyet ve mahbubiyete işaret eder. Bu mukaddes mertebede fena ve beka hususi bir surette ortaya çıkar. Seyyidü’l-mürselin efendimizle (aleyhisselam) hususi ittihad müyesser olur. Yine bu makamda evliyanın büyüklerinin söylediği tavassutun kaldırılmasının manası zahir olur. Tabi olan, kendisine tabi olunana benzer. Sanki tabiilik ismi ortadan kalkmış olur. Tabi olan kimse, kendisine tabi olunan gibi “asıldan aldığını zanneder. Aynı kaynaktan içerler, aynı yerden nasiblenirler. Bu hallerin varid olmasıyla beraber, salike Peygamber efendimiz (aleyhisselam)’la beraber özel bir muhabbet hasıl olur. Müceddid İmam’ın (k.s.) “Ben Allah’u Teala’yı seviyorum. Çünkü O, Muhammed (aleyhisselam)’ın Rabbidir” sözünün manası zahir olur.

Dinî ve dünyevî bütün işlerde; hatta tüm hal, söz ve fiillerde peygamber (aleyhisselam)’a ittiba etmenin salik için rağbet edilen ve istenilen bir şey olması bu makamın özelliklerindendir.

Hakikat-ı Muhammediye’nin birinci zuhur ve hakikatların hakikatı olduğu biliniyor. Şöyle ki; hakikat-ı Muhammediye, enbiya-i kiram ve melaike-i izamın hakikatlerinin aslıdır. Onlarsa gölgeleridir.

Bu mukaddes mertebeden sonra hakikat-ı Ahmediye mertebesi vardır. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, hakikat-ı Ahmediye’nin menşei ve zatı sebebiyle mahbub olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

Bu yüce makamda nisbetin ululuğu ve nurların vürudunun çokluğu tüm berraklığıyla zahir olur. Yine bu makamda salike muamelatın hususiyetlerinden, gizlemeye layık olan sırlar münkeşif olur. İfade etme sınırının dışında olan garip haller ve ilginç keyfiyetler varid olur.

Kemal-i iltifatdan ibaret olan zatî mahbubiyet, sıfat mahbubiyeti dostluğu makamında zahir olanın aksine, sıfatlardan nazarı kesmekle beraber Zat’a mahsus mahbub muhabbeti inkişaf eder. Çünkü bu mertebede zatî mahbubiyet, yanında sıfat mahbubiyetinin heba olduğu, zatî mahbubiyet haysiyetiyle parlar. Muhibbe aşkın galebisini mucib olur. Bu iş, hakikatte zevke bağlıdır. Zevki olmayanın bu hakikatten hazzı olmaz.

“Allah’ım Muhammed efendimize, âline, ashabına malumatın adedince salat ve selam eyle ve mübarek kıl” salatını tekrar etmek bu makamda terakkiye sebeptir.

Müceddid İmam (k.s.) bu makam hakkında şöyle diyor: Peygamberimiz (aleyhisselam) iki isimle isimlendirilmiştir ve bu isimlerin her ikisi de Kur’an’da zikredilmiştir. “Muhammedü’r-resulullah” (48. Fetih Suresi, 29. Ayet) “İsmühû Ahmed” (61. Saf Suresi, 6. Ayet) iki isimden herbiri için başlı başına bir velayet vardır.

Velayet-i Muhammediye her ne kadar, hazreti peygamberin mahbubiyeti makamından neş’et etmiş olsa da, onda “sırf mahbubiyet” yoktur. Bilakis muhibbiyetden bir şeyle imtizac etmiştir. Bu imtizac, asaleten olmasa bile sırf mahbubiyete manidir.

Velayet-i Ahmediye’ye gelince; O, muhibbiyet katkısı olmaksızın, sırf mahbubiyetden neş’et etmiştir. Bu velayet, matluba diğer velayetden bir merhale daha yakın ve muhibbin nazarında daha rağbetlidir. Bu sebeple, mahbubiyetinde tam olan her mahbubun istiğnası mükemmel, iltifatsızlığı daha çok olur…

Subhanallah, “Ahmed” ilginç bir isimdir. Mukaddes “ehad” kelimesi ve ilahî sırların gizliliklerinden olan “mim” harfinin halkasından mürekkeptir. Onun misal aleminde ifadesi ancak “mim” halkasıyla olmuştur. İmkan olsaydı onunla Hak Subhanehu ifade edilirdi. “Ehad”a gelince; o ortağı olmayan “Ehad”dır.

“Mim” halkası, kulun Mevla’dan ayrıldığı, ubudiyyet çemberidir. Kul, mim halkasıdır. “Ehad” lafzı ise Ahmed’i ta’zim için varid olmuştur ve peygamber (aleyhisselam)’a özel olduğunu izhar etmiştir.

Eğer, “meşayihin isbat ettikleri ve velayeti irtibatlandırdıkları fena ve bekanın manası ve taayyun-i Muhammedi’nin açıklanmasında zikredilen fena ve bekanın manası nedir?” denilirse; şöyle cevap veririz: “Velayeti irtibatlandırdıkları fena ve beka şuhudidir. Zeval fenası olursa bu nazar itibariyledir. Sebat bekası olduğunda da böyledir. Çünkü orada, beşerî sıfatların örtülmesi vardır, zevali değil. Bu taayyunun fenası ise böyle değildir. Bilakis burada beşerî sıfatların vücudî zevali tahakkuk eder. Beka canibinde cesedin ruhla beraber ayrılması sabit olur. Kul, Hak olmasa ve ubudiyetten çıkmasa da zatıyla beraber olduğundan dolayı Hakk’a çok yakın olur. Kendi zatından da uzaklaşır ve ondan beşerî hükümler sıyrılır.”

Müceddid İmam (k.s) gibi diğer tarikat büyükleri de şöyle yazdılar: “Kabe’nin hakikatı aynen hakikat-ı Ahmediye’dir.” Bu söz görünüşte anlayıştan uzaktır. Çünkü Kabe’nin hakikatı, ilahî hakikatlardandır, hakikat-ı Ahmediye ise peygamberlerin hakikatlerindendir. Onlardan herbiri için kendi başına ilimler, marifetler ve hususiyetler vardır. İttihadları nasıl mümkün olabilir?

Bu sözün manası Şeyh Muhammed Masum’un yazdığından anlaşılır ki o şöyle diyor: “Şeyhimiz Müceddid İmam (k.s.) hakikat-ı Muhammediye’nin, takdis ve tenzih aleminden peygamber efendimizin iniş makamlarının nihayeti olduğunu yazdı. Hakikat-ı Kabe ise, Kabe’nin uruc makamlarının nihayetidir. O, tenzih mertebesinde hakikat-ı Muhammediye basamaklarında ilk derecedir. Peygamber (aleyhisselam)’ın uruclarına Hak Subhanehu ve kendisinden başka kimse muttali olmadı. Hz. Peygamber, Ahmed ve Muhammed isimleriyle isimlendirilmiştir ve bu isimlerden herbirinin başlı başına bir velayeti vardır.

Vücud-i unsurî[26] ve zulmanî alemi[27] irşadı itibariyle ismi Muhammed’dir. (Sallallahu aleyhi ve sellem) Bu ismin velayeti, bu süfli alemin terbiyesiyle münasebeti olan ilahî isimden neş’et etmiştir. Hakikat-ı Muhammediye denilen budur. Ervah alemi ve melekut alemi için merhub olan vücudu ruhanî itibariylede ismi Ahmed’dir (aleyhisselatü ve’s-selam)

Peygamber (aleyhisselam) vücudî unsuriden önce bu vücutla (vücud-i ruhani) mevcuttu. Hadis-i şerifte varid olduğu gibi. “Adem su ile çamur arasındayken ben peygamberdim.”[28] Bu ismin velayeti hakikat-ı Muhammediye’nin mebdei ve aslı olan “şan-ı cami’den neş’et etmiştir. Onun da nuranî alemin terbiyesiyle münasebeti vardır ve hakikat-ı Ahmediye diye isimlendirilmiştir. Aynı şekilde Rabbani Kabe’nin hakikatı diye de ifade edilmiştir.

Neş’et-i unsuriye tealluk eden nübüvvete gelince o tek hakikata mahsus değildir. Bilakis iki hakikat itibariyledir. Mürebbisi (aleyhisselam) şan-ı cami ve bu şanın da mebdeidir. Bunun için bu mertebenin daveti, önceki davetden daha mükemmel oldu. Çünkü o, ruhanî ve emir alemine mahsustur. Bu ise halk ve emir alemlerine şamildir.

Peygamber (aleyhisselam)’ın hakikatlerinden her biri ismi şerifleri itibariyle, kendisi için tabi bir mekan yerindedir.

Hz. Peygamberin iki hakikatın üzerindeki urucları beyan edilme ve açıklayabilme kabiliyetinin dışındadır. Onların nihayetlerini ancak “Allamu’l-ğuyub” bilebilir. Lütuf ve ıstıfa ekseni buna dayanır.

Bu tahkikten, Kabe’nin hakikatinin, Hz. Peygamber (aleyhisselam)’ın cismanî, ruhanî, emir alemi ve halk aleminin kemalâtlarını toplayan hakikat-ı camiasından bir cüz olduğu ortaya çıktı. Yine Hz. Peygamber (aleyhisselam)’ın bazı kemalâtının diğer bazısından üstünlüğü de anlaşılmış oldu.

SIRF SEVGİ DAİRESİ

Bu mertebenin üzerinde “sırf sevgi” mertebesi vardır. Bu makamda şöyle hayal ederek murakabe yaparlar: “Feyiz, sırf sevginin menşei olan Zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

Mutlak Zat hazretlerine yakınlığından dolayı, nisbetin misalinin olmaması bu makamın hususiyetlerindendir. Bu makamda taayyun da yoktur. Çünkü Mutlak zat hazretleri mertebesinden sonra çıkan ilk taayyün, sevgidir. Ve o sevgi, mümkinatın zuhuru, mahlukatın yaratılması için sebeptir. Hadis-i kudsîde varid olduğu gibi, “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmemi istedim ve bilmeyim diye mahlukatı yarattım”[29]

Müceddid İmam (k.s.) şöyle diyor: “İlahi gizlilikler hazinesinden zahir olan ilk şey, mahlukatın yaratılmasına sebep olan sevgidir. Şayet sevgi olmasaydı alem mahza yokluk olurdu. Buradan Hz. Peygamber hakkında varid olan şu kudsi hadislerin manası da anlaşılmış olur: “Sen olmasaydın alemleri yaratmazdım.”[30] “Sen olmasaydın rububiyeti izhar etmezdim.”[31]

Bu makam öncekilerin ve sonra gelenlerin efendisi (aleyhisselam)’a mahsustur. Peygamberlerin hakikatlerinden bu makamda ona kimsenin ortaklığı yoktur.

Hakikatte bu yüce mertebe hakikat-ı Ahmediye mertebesidir. Ondan önce olan ise bu mertebenin gölgesidir.

LA-TAAYYUN DAİRESİ

Bu mertebeden sonra, la-taayyun,[32] hazreti itlak ve zat-ı baht mertebesi vardır. Burada kademin mecali yoktur. Bilakis nazarî seyir vaki olur.

Allahu Teala’nın zatının mertebesinin nihayeti yoktur.

Kasır nazar hayret makamında olur. Bu makam da öncekilerin ve sonrakilerin efendisi (aleyhisselam)’a mahsustur. Bu makamda da şu hayal ile murakabe yaparlar: “Feyiz, taayyunatdan münezzeh ve beri olan zat’dan hey’et-i vahdaniyeye gelir.”

İşte bunlar, beşinci sırda kısaca yazdığımız makamlardır. Allah Subhanehu Müceddid İmam’ı (k.s.) zikredilen bu makamları keşfetmekle hususi kıldı ve onu bu yeni tarikatla seçkinleştirdi. “Bu, Allah’ın, dilediğine vereceği lütfudur. Allah, büyük lütuf sahibidir.” (62. Cuma Suresi, 4. Ayet)

Müceddid İmam (k.s.)bu makamların feyizlerinden şerefli evlat ve halifelerine akıttı. Onların vasıtasıyla da, sayı ve sınırın bilemediğimiz taliblerden birçoğu zikredilen bu makamların nisbeti ve hususiyetleriyle şereflendiler.

Bu fakiri, mezkur makamların nisbetiyle, rasih alimlerin umdesi arif velilerin imamı; Allah’a vasıl olan kamillerin önderi hilim ve temkin dağı; imamımız; efendimiz; dedemiz; Allah Teala’ya ulaştıran vesilemiz; Hazreti Şeyh Ahmed Said Nakşibendi Müceddidi Dehlevi ve Medenî (rah.a) ve alimlerin seçkini; velilerin zübdesi; kamil ariflerin tacı; saliklerin kalplerini nurlandıran; kutup, gavs;[33] efendimiz, mürşidimiz ve babamız Hz. Şeyh Abdurreşid Nakşibendî Müceddidi Devlevî ve Medenî (rah.a)dir. Allah Teala hazretleri, onların güzel kokularından bizi faydalandırsın, yardımlarıyla bizi desteklesin, yüce himmetlerini ve güçlü teveccühlerini sarfetmek suretiyle iki cihanda sırlarıyla bizi hususi kılsın.

Fakire istidadı ölçüsünce her makamdan nasib hasıl oldu. Aslına bakılırsa fakirin, haz almak şöyle dursun bu yüce makamları telaffuz etmesi bile uygun olmaz. Fakat, her vakit ve lahzada, peygamber (aleyhisselam) ve tüm büyük meşayihi, keremli babalarını vesile edinerek Allah’ın fazıl ve bereketinden ümitli olmaya devam etti. Bu fakir, evlatları ve arkadaşları hususi nisbetle bu makamlardan bol hazla müşerref oldular. Tarikat şeyhleri, özellikle de yukarıda bahsedilen iki şeyhin nazarlarını, hakir nefsine saçtıklarını gördü. Dili bunun şükrünü eda etmekten acizdir.

TENBİH: Salikin, üç kemalat, ilahî hakikatler ve peygamberlerin hakikatleri nisbetleriyle muttasıf olması bu zamanda, son derece şaşılacak şeydir. Ancak bu makamların isimlerini öğrenmek kalmıştır. Çünkü bu makamların nisbetinin bizim gibilere husulü imkansızlığa yakındır.

Şeyhin, salikleri; hallerinin ve hususiyetlerin tahakkukunu ve batınlarındaki eser ve alametlerin zuhurunu bilmeden, bu mertebelerin nisbetinin husulüyle müjdelemesi uygun değildir. Çünkü bu hareket, tarikat şeyhlerinin amellerine aykırıdır. Hatta tarikata ihanet sebebidir.

Şeyhlerin; “halleri bilmek zaruri değildir” diye yazmalarından maksad; saliklerin hallerinin tafsilatını bilmek ve onların durumları keşfetmektir. Yoksa, cezbe, hataratın azlığı, Allahu Teala’ya teveccühün devamı yani huzur, fena ve bekanın devamı mertebesi, kemâlat nisbetinin mülevven olmaması, batınî vüsat, peygamberlerin hakikatleri ve ilahi hakikatlerin tecellilerinin çok olması gibi varidat ve hallerin huzuru konusunda bilgileri olmadığında, salikleri müjdelemeleri muteber olmaz. Bahsettiğimiz haller idrak edilmediğinde, müjdelerin manası ve faydası da yoktur.

Zamanımızda saliklerde zevk ve şevkin bulunması “Anka”[34] gibidir. Şeriat hükümlerini yerine getirmek, sünnete tabi olmak, bidatlerden kaçınmak, Nakşibendiye makamları nisbetinin husulü- yani fena ve beka mertebeleri- kalbin tasfiyesi, nefsin tezkiyesi yine ganimettir. Nerede kaldı, Müceddiye mahsus makamlar nisbetinin husulü, hatta onlarla münasebet bile. Bunlar muhal kabilinden şeylerdir. Taliblerin önce, asıl olan Nakşibendiye nisbetinin tahsili için çalışmaları gerekir. Müceddidiye nisbeti onun fer’idir. Asıl sağlam ve mazbut olursa, fer’de öyle olur.

[1] Taayyun: Müşahhas hale gelme, birbirinden seçilme, ayırd edilme, ayn olarak ortaya çıkma. Sufilere göre Hakk’ın zatında herşey vardır, ama belirsiz olarak vardır. Şeyhlerin ondan zuhur ve tecelli yoluyla çıkışları bir taayyun (belirme) şeklinde kendini gösterir.

[2] Hadisin aslını sahih hadis mecmualarında bulamadım (Çev.)

* (Ateşle kar, meleklerin bünyelerini anlatmak için mecaz anlamda kullanılmıştır.)

[3] Yakin: a-) Delille değil, iman gücüyle apaçık olarak görme. B-) Saf kalple gaybı temaşa, fikri muhafaza ile sırrı mülahaza etmek. c-) Bir şeyin hakikatı konusunda kalbin doyum halinde olması. D-) her türlü şüpheyi ortadan kaldırıp tasdik edilen gaybın hakikatine ermek.

[4] Sekinet: Gaybın ve manevî feyzin gelişi esnasında kalbin bulduğu itminan ve huzur hali. Sekinet nebi ve velilerin kalplerine iner.

[5] Tumaninet: Nefsin, sükun, emniyet, huzur ve istikrar halinde olması. Ünsün verdiği rahatlıktan kaynaklanan nefsin kendini tam emniyette hissetmesi hali.

[6] Buhari, İman, 1; Müslim, İman, 22; Nesei, İman, 13; Tirmizî; İman, 3.

[7] Vecd-tevacüd: Vecd, kulun herhangi bir kasdı ve çabası olmadan onun kalbine tesadüf eden şey (ilham, his, feyiz)dir. Tevacüd ise salikin bilerek ve isteyerek vecde gelmesi, daha doğrusu vecde gelmek için çabalaması, vecde gelmiş gibi bir tavır takınması ve vecd halini taklit etmesidir.

[8] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[9] Nesei, Işretü’n-nisa, 1, Hd. No. 3939.

[10] Kutub-kutb: a-) En büyük veli b-) Her zaman âlemde Allah’ın nazar kıldığı yer olan tek kişi c-) Kutub alemin ruhu, alemde onun bedeni gibidir. Her şey kutbun çevresinde ve onun sayesinde hareket eder.

[11] Evtad: Biri doğuda, diğeri batıda, üçüncüsü kuzeyde, dördüncüsü güneyde bulunan döt büyük veli. Allah bu bölgeleri bu ermiş kulları aracılığıyla korur. Bu dört veli sırasıyla Abdulhay, Abdulalim, Abdulmürid ve Abdulkadir isimlerini alırlar.

[12] Abdal: Allah’ın yeryüzünü kendilerine musahhar kıldığı kimselerdir. Onlar alemin intizam sebebidir. İnsanların işlerini tanzim ederler. Abdal kırkı Şam’da, otuzu diğer memleketlerde olmak üzere yetmiş kişidir.

[13] Buhari, Edeb, 96; Müslim, Birr, 165; Ebu Davud, Edeb, 122; Tirmizi, Zühd, 50.

[14] Müle’ven: Renkli. Tasavvufta renk ve renksizlik deyimleri çok kullanılır. Nakşibendilere göre zikirle meşgul olan salikin kalbinde sırayla kızıl, sarı, beyaz, yeşil ve mavi renkte nurlar zuhur eder. Renksizlik veya tek renklilik ise vahdet aleminden ibarettir.

[15] Şecere-i Museviyye: Hz. Musa (a.s.)’ın onun bulunduğu taraftan “Ben Allahım” sesini işittiği ağaç.

[16] Buhari, İman, 37; Müslim, İman, 57.

[17] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[18] “Kulun Rabbine en yakın olduğu vakit secdedir” Müslim, Salat, 215; Ebu Davud, Salat, 152.

[19] Ebu Davud, Edeb, 78, Hd. No. 4985.

[20] Nesei, Işretü’n-nisa, 1, Hd. No. 3939.

[21] Üns (Ünsiyet): Reca ve bast halinin üstünde ve onlardan daha güçlü bir neşe hali. Üns makamında bulanan salik ateşe atılsa veya kılıçla yüzüne vurulsa, yaşadığı derin ruhî hazlar sebebiyle bunu hissetmez.

[22] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[23] Tirmizî, Emsal, 6, Hd. No: 2873

[24] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[25] Muhibbiyet -mahbubiyet: Muhibbiyet, seven olma; mahbubiyet ise sevilen olma. İster sevsinler ister sevmesinler herkesin hakiki mahbubu Allah’tır.

[26] Vücud-i unsurî: Cismanî ve maddî alemden olan vücud.

[27] Zulmanî alem: Süfli alem. Cismani ve maddi alem. Ayn ve arazlar toplamı olan alem. Unsurlar alemi. Kevn ve fesat alemi.

[28] Acluni, Keşfü’l-hafa, c.2, sh. 173.

(Acluni, bu lafızlarla hadisin sahih olmadığını söyler.)

[29] “Ben gizli bir hazineydim. Bilinmemi istedim ve bilineyim diye mahlukatı yarattım.”

Acluni, Keşfü’l-Hafa, c.2, sh. 173, Hd. No: 2016.

(İbni Teymiye, “Bu söz Peygamber (a.s.)’ın sözlerinden değildir, sahih ya da zayıf bir senedi bilinmiyor” der. Zerkeşî, Hafız İbni Hacer ve Süyuti aynı kanaattedirler. Aliyyü’l-kari, “Manası sahihtir ve “Ben cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım” (51. Zariyat Suresi, 56. Ayet) ayet-i kerimesinin muhtevasına uygundur” der. Bu söz sufiler arasında meşhurdur ve usullerini bu söz üzerine bina etmişlerdir.)

Bu hadis hakkında mukaddislerin kanaati genel olarak Acluni’nin yukarıdaki değerlendirmesi gibidir. Mutasavvıfların değerlendirmelerini ise İsmail Hakkı Bursevi’nin “Kenz-i mahfi” adlı eserinden aynen aktarıyoruz:

“Bir hadis-i kudsi de şöyle buyruldu: “Ben, gizli bir hazine idim. Bilinmemi istedim. Halkı, bilinmem için yarattım.”

Muhyiddin Arabi hazretleri Fütuhat-ı Mekkiye adlı eserinde bu hadis-i şerif için şöyle buyurur: “Bu hadis keşfen sahih; fakat naklen sabit değildir.”

İmam Suyuti hazretleri ise, Dürer-i Münteşire adlı eserinde şöyle demiştir: “Bu hadis asılsızdır.”

Bu mevzuda bizim fikrimiz de şudur: Keşif ehline göre bu sahih olmasın. Zira keşif ehli olanlar, bizzat hazreti Peygamber (s.a.v.) efendimizden alır söylerler. Hadis ezbercileri ise nakil yoluyla rivayet ederler… Keşif itibariyle sahih olan bir şey, nakil yoluyla gelenden daha sahihtir. Zira keşif halinde vehim ve hayal olmaz. Onda tam bir açıklık ve hakk’l-yakin hali vardır.” (İsmail Hakkı Bursevi, Kenz-i Mehfi, sh. 10-11, İstanbul, 1980)

[30] Acluni, Keşfü’l-Hafa, c.2, s.214, Hd. No: 2123.

[31] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[32] La-taayyun: Allah’ın saf ve halis zatı. )La taayyun, hazreti, itlak ve zat-ı baht aynı manayı ifade etmektedir. Yani bu üç terimle Allahu Teala’nın halis zatı kasdolunur.

[33] Gavs: Kendisine sığınıldığı zaman kutba gavs denir. Sufiler darda ve sıkışık durumda kaldıkları zaman “Yetiş ya Gavs” “Meded ya Gavs!” “İmdat ya Pir!” diye feryat eder ve kutbun manevi himayesine iltica ederler. Gavs-ı a’zam: En ulu Gavs. Bunu kutb-i ekber de denir. Hz. Peygamberin batınından ibarettir. Veliliğin en yüce mertebesi budur.

[34] Anka: İsmi var cismi yok efsanevî bir kuştur. Kaf dağında yaşar. Tüyleri renkli ve süslü, yüzü insan yüzüne benzer, boynu gayet uzun, her hayvanın bir alametine sahip, çok büyük.

ES-SEB’U’L-ESRAR FÎ-MEDARİCİ’L-AHYAR

Burhan İŞLİYEN

ALTINCI SIR: NAKŞİBENDİ TARİKATINDA ISTILAH OLAN LAFIZLARIN AÇIKLAMASI HAKKINDADIR.

Bil ki, bu yüce tarikat; tarikat, hakikat ve şeriat önderi, bidayette nihayeti kateden, velayet ve marifet dairesinin merkezi, muhakkiklerin kutbu, nebî ve rasullerin varisi, Şah-ı Nakşibend diye meşhur olan Hazreti Hace Bahauddin Muhammed b. Muhammed Buhari hazretlerine mensubtur. (Allah ondan razı olsun ve onu en hayırlı mükafatlarla mükafatlandırsın. Ve bizi onun berekât ve kemâlatından feyizlendirsin.) O, büyük insanlardandır. Şerefli nesebi, şehitlerin efendisi, Hz. Hüseyin efendimize varır. Doğumu, h. 708 yılının Muharrem ayında, vefatı ise h. 791 yılının Rebiülevvel ayının Pazartesi gecesinde vuku bulmuştur.

Bil ki, kıymetli Müceddidiye tarikatı yüce Nakşibendiyeye tarikatının esasları üzerine kurulmuştur. Bu esaslar da; vukufu kalbî, feyiz kaynağına daimî teveccüh, kalbi havatırdan korumak, iktida edilen şeyhin sohbetini iltizam ve devamlı zikirden ibarettir.

Birinci sırda zikrin kısımlarını anlatmıştık. Şimdide Nakşibendiye tarikatının temelini oluşturan ve bu tarikatın müntesiplerinin amel etmesi gereken bazı terimleri beyan edeceğiz. Bunlar da Şeyh Abdulhalik Gucduvani hazretlerinden nakledilen 8 terimdir:

Hûş der dem 2. Nazar ber-kadem 3. Sefer der-vatan 4. Halvet der-encümen 5. Yad kerd 6. Bâz geşt 7. Nigah daşt 8. Yad daşt.

Bahauddin Nakşibend hazretlerinden nakledilen 3 terim de şunlardır: 1. Vukuf-i zemani 2. Vukuf-i kalbî 3. Vukuf-i adedî

Şimdi bunların açıklamasına geçelim.

Hûş Der Dem: Salikin daima, nefsinin zikir ile meşgul olup olmadığını murakebe edip gözetmesinden ibarettir. Bu murakabe ve düşüce, saliki, basamak basamak, huzurun devamına ulaştırır. Bu, yolun başındaki salik için faydalı ve gerekli olan bir şeydir. O, daima nefsini kontrol etmeli, Hakk’ın zikrinden gaflete düşmesine engel olmaya çalışmalıdır. Eğer gaflet zuhur etmişse hemen istiğfar etmeli ve onu terke azmetmelidir. Hak Teala ile devamlı huzur hasıl oluncaya kadar böyle yapmalıdır.

Hace Bahauddin Nakşibend hazretlerinin “Huş der-dem” teriminden çıkardığı vukuf-u zemani’nin manası budur.

Çünkü yolun ortasında olan salik, ilmin ilmi yönüne teveccühünü bozar ve ona bu teveccühün bilgisi Hakk’ın zikrine mani olmayıncaya kadar, Allah’a teveccüh ve istiğrak[1] layık olmaz.

“İlmin ilmi”nin manası: İlim anlayıştan ibarettir. Yani, salik her an nefsinin Hakk’ın zikrinden gafil olmadığını anlar.

Bu hayal ve nefsinin Hak Subhanehu’nun zikrinden gafil olmadığına dair işin ilmi (bilgisi), Hakk’ın zikrine mani olmayan bir şekilde olur.

Nazar Ber Kadem: Salikin yürürken ayaklarından öteye, otururken de sağ ve soluna bakmamamasından ibarettir. Çünkü edebi terketmek büyük bir fesadı mucib olup, maksudun husulüne manidir. Bu şekilde kendisini insanların (boş) sözlerinden, kıssa ve hikayeleri dinlemekten koruyabilir. Bu mânâ müptedinin haline uygundur.

Müntehi’nin batın hallerinde, hangi peygamberin izi üzere olduğunu düşünmesi gerekir. Tabi olduğu peygamberi tanıdığı zaman, şüphesiz ki hal ve hareketleri o peygambere benzeyecektir. Bunun geniş izahını birinci sırda yapmıştık.

Sefer Der Vatan: Bu, salikin, çirkin beşerî sıfatlardan sıyrılıp meleklerin güzel sıfatlarına intikal etmesinden ibarettir. Salik şunu düşünmelidir: Hak’dan başkasının sevgisi onda baki olmaz. Kendisinde böyle bir şey hissederse tevbe eder, bu sevginin bir put olduğunu anlar ve bunu “La = Hayır” kelimesiyle reddeder. “İllallah” ile de sadece Hakk’ın sevgisinin var olduğunu haykırır. Aynı şekilde şunu düşünmelidir: Herhangi bir kimseye karşı kin ve düşmanlık gibi bir sıfat kendisinde var mıdır? Kalbinde böyle bir şeyin varlığını hissederse, bunu kelime-i tayyibeyi tekrar ederek defeder.

4.Halvet Der Encümen: Bu, saliklerin kalbinin; yerken, içerken, konuşurken, yürürken, otururken, ayakta dururken yani her zaman Hak Teala hazretleriyle meşgul olmasından ibarettir.

Sufîlerin “Sufi zahiren halkla beraber, hakikatte ise halktan uzak ve Allah iledir” sözleri de bunu ifade eder.

“Kendilerini ne ticaretin, ne de alışverişin Allah’ı anmaktan, namaz kılmaktan, zekat vermekten alıkoymadığı erkekler (Onlar), yüreklerin ve gözlerin (dehşetten) ters döneceği günden korkarlar.”(24. Nur Suresi, 37. Ayet) ayet-i kerimesi, Hace Bahauddin Nakşibend hazretlerinin söylediği gibi, bu duruma işaret eder.

Bu tarikatın müntesipleri kendilerini fakir ve miskin gösteren elbiseleri giymemelidir. Çünkü bunun riya ve gösterişe sebep olma ihtimali vardır. Bu tarikatta güzel kabul edilen, alim ve salihlerin libası üzere daima Hakka müteveccih olmaktır.

Yâd Kerd: Bu, Allah (c.c.)’u zikirden ibarettir. İster ism-i Zat (Allah), ister nefy’ü isbat (La ilahe illallah) zikri olsun. Nitekim bunun tafsili üçünsü sırda geçmişti. Hasılı zikir, fena ve bekayı mucib olup, kulu Allah’a ulaştırır. Allah’u Teala’nın buyurduğu gibi: “… Allah’ı çok zikredin ki, felah bulasınız.” (8. Enfal Suresi, 45. Ayet)
Bâz Geşt: Bu, salikin zikir esnasında, yüzüncü defadan sonra tam bir huşu ile şu duayı okumasıdır.

“Ya Rabbi! Maksudum Sen’sin. Rızanı istiyorum. Dünya ve ahireti senin için terkettim. Bana sevgini, marifetini ve huzuruna ulaşmayı nasip eyle.”

Salikin Hak Teala’yı zikretmesinde bu dua en büyük şarttır. Bu duadan gafil olmaması ve zikrederken mutlaka bu duayı okuması gerekir. Çünkü bu dua çok faydalıdır.

Nigah Daşt: Bu, havatır, nefsin isteklerini ve vesveseyi kalpten çıkarmaktan ibarettir. Salik uyanık olmalı; daha sonra defedemeyeceği şekilde kalbini havatırın sarmasına engel olmalıdır. Bu şekilde insan; kalbini diri, uyanık ve daim Allah’la beraber tutma kabiliyeti kazanır.
Yâd Dâşt: Salikin hayal ve lafızları düşünmeden Allahu Teala’nın la-misali (benzersiz) olan sırf zatına teveccühünden ibarettir. Bu teveccüh de ancak tam fena ve kamil bekadan sonra hasıl olur.
Vukuf-u zemani: Bunun manasını “Hûş der dem”in manasının içerisinde açıklamıştık.
Vukuf-u Adedi: Bu da, salikin; nefy ve isbat zikrinde, teneffüs vaktinde tek sayısını (adedini) düşünmesinden ibarettir. Bunu üçüncü sırda anlatmıştık.
Vukuf-u Kalbî: Bu, salikin; yeri sol göğsün altı olan kalbe teveccühünden ibarettir. Bu kalbin teveccühünün menfaatleri, Kadiri ve Çeşti tarikatlarındaki zikrî çarpıntıların menfaatleri gibidir.

Nakşibendiye Müceddidiye tarikatının şeyhlerinin; mühim bir iş için himmeti sarfetmek ve o işin şeyhlerin himmetlerini uygun şekilde zuhur etmesi gibi ilginç ve az rastlanan tasarruflarının olduğu biliniyor.

Hastalıkların defedilmesi, günahkar kimsenin tevbeye muvaffak olması ve neticesi, muhabbet, ihlas, tazim olan, mahlukatın kalblerinde tasarruf da böyledir. (Yani meşayıhın tasarruflarındandır.)

Hayatlarında ve ölümlerinden sonra ehlullahın nisbetini (mertebesini) bilmek, mahlukatın hatırlarından geçen düşünceleri, gelecek olayları, nazil olan afetlerin defedilmesini bilmek ve bundan başka özellikler bu yüce tarikatın şeyhlerinin hususiyetlerindendir.

TEVECCÜH YOLU

Taliblere teveccüh etmenin yolu: şeyh önce, talibe ika (aktarmak) istediği nisbet (mertebe) de kendi zatına teveccüh eder. Sonra bu nisbeti talibe ika etmek için tam bir kuvvetle himmetini sarf eder. Allah Subhanehu’nun inayetiyle nisbet, istidatı ölçüsünde talibin batınına intikal eder. Eğer talib gaib olursa (şeyhin huzurunda bulunmazsa), şeyh talibin suretini tasavvur eder ve gaib olduğu halde ona teveccüh eder. Şeyh, aynı şekilde, mühim bir iş için himmetini sarf eder ve halli için Cenab-ı Hakk’a iltica eder. Allah’ın fazlıyla, matluba göre, maksut zahir olur. (Maksut, istenilmiş olması ölçüsünde ortaya çıkar.)

Ehlullah’ın nisbetini bilme yolu: (Ehlullah) hayatta ise önüne, vefat etmişse kabrinin yanına oturur, kendisini nisbetten hali kılar; ruhunu onun ruhuyla birleştirir (ittisal) sonra, kendi nefsini teveccüh eder. Bu durumda iken zahir olan keyfiyyet (ehlullahın) nisbetidir.

Mahlukatın havatırını (hatırlarından geçenleri) bilme yolu: Nefsini her şeyden hali kılar ve adamın nefsiyle ittisal eder. Bundan sonra ortaya çıkan şey havatırın aksetmesi (yansıması)dır.

Gelecek olayları bilmenin yolu: Gelecek olayları bilmeyi beklemeden, nefsini herşeyden hali kılar. Nefsi herşeyden kesildiğinde ve (gelecek olayları) bilmeyi istemek, susuzun su istemesi gibi olduğunda, işte o zaman nefsi melaike-i kiram’a katılır (lahik olur). Ve ona istenen olaylar gaybi hatıfdan, yakaza halinde ya da uykuda münkeşif olur.

İnen bela ve hastalıkları defetmenin yolu: Hastalık ya da belanın temsili suretini tasavvur eder. Ve onu defetmek için tam bir teveccühle güçlü himmetini sarf eder. Allah Subhanehu’nun yardımıyla bela veya hastalık gider.

[1] İstiğrak: İlahi sevginin istilası altında sevgiliyi temaşa ederken, salikin kendisi, maddî alem ve masiva hakkında, hiç bir his, idrak ve şuura sahip olmaması. Bu halde bulunana müstağrak denir.

YEDİNCİ SIR MÜRİTLERİN EDEPLERİNİN AÇIKLANMASI HAKKINDADIR.

İkinci binin müceddidi İmam-ı Rabbani (k.s.) müritlere gerekli olan edepler konusunda bir mektup yazmıştır. Bu tarikatın müridlerinin be edeplere riayet etmeleri gerekir. Nitekim efendim Hz. Şeyh Ahmed Said (k.s.), müritlerine bu mektuba göre amel etmelerini emrederdi. Sözkonusu mektup şudur.:

“Rahman ve Rahim Allah’ın adıyla. O yüce Allah’a hamdolsun ki; bizleri peygamber terbiyesiyle terbiye etti. Ahlak-ı Mustafaviye ile bezedi. Ona ve âline en faziletli salat ve selam, en güzel tahiyyat..

Bil ki, bu tarikatın salikleri, şu iki şeyden hali değillerdir:

a-) Ya mürid[1] olmuşlardır.

b-) Ya da murad[2] olmuşlardır.

Eğer murad olmuşlarsa, ne saadet onlara. Bu hal onları, ihtiyarsız olarak, incizab ve muhabbet yoluyla en yüce talebe ulaştırır. Vasıtalı veya vasıtasız olarak lazım olan her edebi öğrenirler. Eğer kendilerinden bir zelle sudur ederse, hemen ayıktırılırlar. Onunla muahaze olunmazlar. Eğer zahirde bir şeye ihtiyaç duyarlarsa; kendilerinden bir gayret olmadan onun yolunu bulurlar. Hûlasa; ezelî inayet bu büyüklerin hallerini tekeffül eder. Sebepli veya sebepsiz olarak, elbette işleri husule gelir. Şu ayet-i kerimede buyurulduğu gibi. “…Allah dilediğini kendine seçer. ve (O’na) yöneleni kendisine iletir.” (42. Şura Suresi, 13. Ayet)

Eğer mürid iseler, kamil ve mükemmil bir şeyh olmadan, bunların işi zordur. Şeyhin de, cezbe ve süluk devleti ile müşerref, fena ve beka saadeti ile mesud, seyr-i ilallah, seyr-i fillah, seyr-i anillah billah, seyr-i fi’l-eşyai billah yolunu tamamlamış olması gerekir. Eğer cezbesi süluklandan önce ve muradların terbiyesiyle terbiye görmüşse böyle bir şeyh kibrit-i ahmerdir.[3] Onun kelamı deva, nazarı şifadır. Ölmüş kalplerin canlanması onun mübarek teveccühüne kalmıştır. Azgın nefsin tezkiyesi onun iltifatına bağlıdır. Böyle bir devletli bulunmadığı takdirde, meczub salik dahi bir ganimettir. Nakısların terbiyesi onun vasıtasıyla hasıl olur; onun vasıtasıyla fena ve beka devletine ulaşırlar.

Eğer talib, Yüce Sultan Hakk’ın inayetiyle anlatıldığı manada kamil ve mükemmil bir şeyhi bulur da ona kavuşursa onun varlığını ganimet bilmeli, tamamıyla bütün işlerini ona ısmarlamalı. Saadetin, onun rızasında; şekavetin de onun razısının hilafına olduğuna itikad etmelidir. Özetle, tüm arzusunu onun rızasına tabi kılmalıdır. Peygamber efendimiz (aleyhisselam) şöyle buyurmuşlardır: “Sizden biriniz, hevası (arzusu) benim getirdiğime uyuncaya kadar iman etmiş olamaz.”[4]

Bilesin ki, sohbet edepleri ve onun şartlarına riayet etmek bu tarikatın zaruretleri arasındadır. Faydalı olmak ve faydalanmak yolunun açık olabilmesi için bu gereklidir. Bunlar olmadan, sohbetin bir neticesi olmayacağı gibi, yapılan beraber oturmaların bir semeresi olmaz. Anlatılan sebepten dolayı, bazı edepleri ve zaruri olan şartları beyan edelim. Bunların akıl kulağı ile dinlenmesi gerekir.

Talibin, kalbini bütün cihetlerden alıp şeyhine teveccüh etmesi, şeyhi hayattayken onun izni olmadan nafilelerle ve zikirlerle meşgul olmaması gerekir. Onun huzurunda başkasına iltifat etmemeli, önünde bütünüyle kendisine teveccüh edip oturmalı, onun emri olmadan yanında zikirle dahi meşgul olmamalıdır. Huzurunda, farzlardan ve sünnetlerden başka nafile namazlarla meşgul olmamalıdır.

Bu zamanın sultanından şöyle anlatıldı:

Veziri, yanında dururken, tesadüfen nazarı elbisesindeki açıklığa ilişmiş. Onu eliyle düzeltmiş. Bu haldeyken sultan onu görmüş ve onu kendisinden başkasına yönelmiş bulmuş. Azarlayarak şöyle demiş:

-“Bunu hazmedemem. Vezirim olduğun halde huzurumda bulunup benden başkasına iltifat edesin ve elbiseni düzeltmekle meşgul olursun.”

Şimdi düşünmek lâzım, bu düşük dünya işleri için böyle ince edeplere riayet gerekli olunca, yüce Allah’a vüsul vesilelerinde edeplere riayet etmek elbette daha fazla gereklidir. Hem de tam manası ile.

Mümkün olduğu kadar, gölgesi şeyhinin elbisesi üzerine veya gölgesine düşecek şekilde ayakta durmamalı. Onun namaz kıldığı yere ayağını koymamalı, abdest aldığı yerde abdest almamalıdır. Onun kullandığı kapları kullanmamalı, onlarla yemek yiyip bir şey içmemelidir. Onun huzurundayken bir başkasıyla konuşmamalıdır. Hatta başkasına teveccüh bile etmemelidir. Bulunduğu tarafa gıyabında da olsa, ayak uzatmamalıdır. O tarafa tükürmemelidir.

Şeyhinden her ne südur ederse onu doğru bilmelidir, isterse onu zahiren doğru görmemiş olsun. Zira o, yaptığını ilham ve izinle yapar. Böyle olunca da, itiraza mecal kalmaz. Bazı suretlerde, onun ilhamına hata düşse dahi, ilham işindeki hata, ictihaddaki hata gibidir. Onda ayıplama ve itiraza yer yoktur.

Şeyhine muhabbetinin müridin özünde hasıl olması gerekir. Zira mahbubtan ne zuhur ederse, muhibbin nazarında sevimlidir. Onda itiraza yer yoktur.

Mürid, küllî ve cüz’î işlerde şeyhine iktida etmelidir. Yemekte, içmekte, giyim işinde, taat işinde. Hiç değişmez. Müridin, şeyhin eda tarzında namazını kılması, fıkhı onun amelinden alması gerekir. Şeyhinin harekatına ve sekenâtına, nefsinde hiçbir itiraz yeri asla bırakmamalıdır. Eğer itiraz bir hardal tanesi kadar olsa, bu itirazın mehrumiyetten başa bir neticesi olmaz.

İnsanların en şakisi ve saadetten en uzak olanları, bu evliya taifesini ayıplı görenlerdir. Bu gibi büyük belalardan Allahu teala bizi korusun.

Bir mürid, şeyhinden kerametler ve harika işler talep etmemelidir. İsterse bu talep gönlünden geçsin veya vesvese yoluyla olsun. Sen hiç işittin mi ki, bir mü’min peygamberinden mucize talep etsin. Bu talebi ancak kafirler ve inkar ehli yapar.

Müridin hatırına bir şey geldiği zaman, ara vermeden onu hemen şeyhine arz etmelidir. Şayet o durumu çözülmezse kusuru kendi nefsinden bilmelidir. Hiçbir şekilde noksanlığın şeyhinin tarafına dönmesine yol vermemelidir.

Eğer başına bir olay gelir ve rüya görürse, onu gizlemeden şeyhine anlatmalıdır. Rüyanın tabirini ondan talep etmelidir. Tabirden dolayı kendisine inkişaf eden durumu da ona arzetmeli ve doğrusunu yanlışından ayırmayı ondan istemelidir. Bu hususta asla kendi keşfine itimat etmemelidir. Zira bu alemde hak, batılla karışık durumdadır. Doğru da hata ile karışıktır. Zaruretler hariç, şeyhin izni olmadan şeyhinden ayrılmamalıdır. Çünkü, bir başkasını tercih etmek ve başkasını ondan faziletli görmek, müridliğe aykırıdır.

Sesini şeyhinin sesinden yüksek çıkarmamalıdır. Onunla konuşurken, sesini ondan yüksek tutmamalıdır. Zira, bu gibi şeyler edep dışı hareketlerdir.

Gelen her türlü feyiz ve fütuhatın şeyhinin vasıtasıyla geldiğine inanmalıdır. Şayet rüyasında, başka meşayihten kendisine feyiz geldiğini görürse, bunu da şeyhinden bilmeli, görmelidir.

Şunun bilinmesi gerekir ki; müridin şeyhi kemalatı ve füyuzatı cami olduğundan, kendisinin özel istidadına münasip bir şekilde feyiz ulaşır. Demek istediğim, feyiz verme suretinin şeyhte zuhur edeceğidir. Çünkü, şeyhinin latifelerinden bir latifenin, o feyizle münasebeti vardır. O (latife) şeyhin suretinde zuhur eder. Mürid de o latifeyi iptila yollu şeyh olarak ve şeyhten geldiğini zanneder. İşte bu büyük bir yanılmadır.

Allahu Teala bizi, ayakların kaymasından korusun. Şeyhin itikadı ve muhabbeti üzerine istikamet nasib eylesin. Seyyidü’l-beşer hürmetine (Ona ve âline salatu selam olsun.)

Hülasa, “tarikat tümden edeptir” darb-ı meseli meşhurdur. Edeplerden sıyrılan kimse, yüce Allah’a vasıl olamaz.

Şayet mürid bazı edeplere riayette kendini kusurlu görürse, onların edasında layık-ı vechihe duramadığını, çalışmak suretiyle onların mesuliyetinden çıkamadığını anlarsa, onun bu kusurları affedilir. Lakin, mutlaka kusurun itiraf edilmesi gerekir.

Hem edeplere riayet edemediğini, hem de nefsini kusurlu saymazsa; böyle bir şeyden Allah’a sığınmak gerekir. Zira böyle bir kimse, o büyüklerin bereketlerinden mahrum kalır.

Evet, şeyhin teveccühü ve himmeti bereketiyle mürid, fena ve beka mertebesine ulaştığı zaman,kendisine ilham ve feraset yolu açılırsa (zuhur ederse); şeyhi de bunu kabul edip onu doğrular, kemaline ve ikmaline şehadet ederse; işte o zaman, ilhama dayalı olan bazı işlerde, müridin şeyhine muhalif davranması yerinde olur. O ilhamın gereği ile hareket edebilir. İsterse şeyh katında onun aksi tahakkuk etmiş olsun. Çünkü mürid, artık taklit bağından kurtulmuştur. Bu hali ile onun için taklit hatadır. Bilmez misin ki; ashab-ı kiram, bazı ictihada dayalı meselelerde ve kendisine nazil olmayan hükümlerde Rasulullah (aleyhisselam) Efendimizin reyine muhalefet etmişlerdir. Bazı kereler de doğru olan, ashab tarafından bulunmuştur. Bu mana ulu’l-elbab olan ilim erbabına gizli değildir.

Üstte anlatılan manadan anlaşılmış oldu ki, kemal ve ikmal mertebesine ulaştıktan sonra, muhalefet caiz olup edep dışı hareketten de uzaktır. Belki de bu durumda edep muhalefet etmektir. Nitekim ashab-ı kiram mükemmel edep sahibi idiler. Rasulullah (aleyhisselam) efendimize saygısız bir harekette bulunmazlardı.

Bu manadan olarak, İmam Ebu Yusuf’un, ictihad mertebesine ulaştıktan sonra, Ebu Hanife’yi taklit etmesi hatadır. Doğru olan, kendi görüşüne tabi olmasıdır. Ebu Hanife’nin reyine değil İmam Ebu Yusuf’un, Ebu Hanife’yle altı ay Kur’an’ın mahluk olup olmadığı konusunda tartıştığı meşhurdur. Bunu bizzat İmam Ebu Yusuf anlatmıştır. Allah ona rahmet etsin.

“Sanatın tekmili, fikirlerin katılmasıyladır.” şeklindeki meşhur cümleyi duymuş olmalısın. Eğer sanat, bir fikir üzerinde kalıp dursa, onda bir ziyadelik ve yenilik olmaz. Sibeveyh’in zamanındaki nahiv ilmi, değişik görüşler ve ayrı ayrı fikirlerle aslının yüz misli daha artıp kemale ermiştir. Ancak, o ilmin binasını kuran, onun temelini atan Sibeveyh olduğundan fazilet onundur. Fazilet evvelkilerin ise de, kemal son gelenlerindir. Bu manada gelen şöyle bir hadis-i şerif vardır:

-“Ümmetim, yağmur gibidir. Evveli mi hayırlıdır; ahiri mi bilinmez.”[5]

BAZI MÜRİTLERİN ŞÜPHESİNİ GİDERMEK İÇİN TENBİH

Bil ki, müritler “şeyh öldürür ve diriltir.” demişlerdir. Öldürmek ve diriltmek, şeyhlik makamının ayrılmaz parçaları arasındadır. Burada diriltmekten murat; ruhun diriltilmesidir, cismin değil. Öldürmekten murat ise; ruhun öldürülmesidir, cismin değil.

Hayattan ve ölümden murat; fena ve bekadır. Bu ikisi, velayet ve kemal makamına ulaştırır. Kendisine uyulan şeyh ise, Allah’ın izniyle bu iki şeyi tekeffül etmiştir. O zaman, bu iki şeyin her biri şeyhe lazımdır. Bu durumda “öldürür ve diriltir” cümlesinin manası “fenaya ve bekaya ulaştırır” şeklinde olur. Esas manasıyla öldürme ve diriltme işinde şeyhlik makamının bir dahli yoktur.

Kendisine iktida edilen şeyhin durumu, kehribar gibidir. Kendisiyle münasebeti olan her şey ardından gider, onun cezbesine kapılır. Kehribara nisbetle, saman çöpü gibi. Tam manasıyla ondan nasibini alır.

Harika haller ve kerametler, müridlerin cezbesi için değildir. Müridler, şeyhe manevi münasebetle cezbolunurlar. Bu büyüklerle münasebeti olmayanlar, onların kemâlat nimetlerinden mahrumdurlar. İsterse o büyüklerin kerametlerinin bin tanesini müşahede etsinler. Bu mana için, Ebu Cehil ve Ebu Leheb’in şahit (delil) getirilmesi yerinde olur. Bundan başka Allah Subhanehu, küffar için şöyle buyurdu:

-“Onlar, bütün ayetleri görseler, yine onlara iman etmezler. Hatta o kafirler seninle çekişmeye geldikleri zaman, şöyle derler: Bu, evvelkilerin masalından başka bir şey değil” (6. En’am Suresi, 15. Ayet)

Vesselam.

[1] Mürid: Tarikata giren ve şeyhe bağlanan, derviş, bende.

[2] Murad: Gerekli olan her şey kendisine bahsedildikten sonra iradesi alınarak zahmetsizce bütün engelleri ve makamları aşarak Hakk’a eren. Sufilere göre, mürid müptedi, murad müntehidir.

[3] Kibrit-i ahmer: Marifetullah, ilahi hakikat ve buna aşina olma, bunu yaşama. Erenlerin sohbeti. “Yolunu sapıtanları ancak kibrit-i ahmer olan ehl-i irşad sohbeti ıslah eder.”

[4] Sahih hadis kaynaklarında aslını bulamadım.

[5] Tirmizi, Emsal, 6, (2873); Kütüb-i Sitte Muhtasarı Trc. ve Şerhi, İbrahim Canan, c. 13, sh. 84, Hd. No: 4522

.

Zikrullah

ZİKİR- ZİKRULLAH
Prof. Dr. Reşat Öngören

Sözlükte “bir şeyi anmak, hatırlamak” anlamındaki zikir (zikr) kelimesi (çoğulu zükûr, ezkâr) dinî literatürde “Allah’ı anmak ve unutmamak suretiyle gafletten ve nisyandan kurtuluş” anlamında kullanılır. Zikir dil veya kalp ya da her ikisiyle beraber yapılır; bu ise ya unutulan bir şeyi hatırlama ya da hatırda olanı muhafaza etme şeklinde olur (Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “źikr” md.).

Kur’an’da türevleriyle birlikte birçok âyette geçen zikir Allah’ı dille hamd, tesbih ve tekbir şekliyle övmek; nimetlerini anmak, bunları kalple hissetmek ve tefekkür etmek; kulluğun gereklerini akıl, beden ve mal ile yerine getirmek; namaz kılmak, dua ve istiğfarda bulunmak, kevnî âyetler üzerinde düşünmek şeklindeki mânalarının yanı sıra Kur’an, önceki kutsal kitaplar, levh-i mahfûz, vahiy, ilim, haber, beyan, ikaz, nasihat, şeref, ayıp ve unutmanın zıddı gibi anlamlarda da kullanılmıştır. Kur’an’da, Allah’ın içten yalvararak ve korkarak alçak sesle sabah akşam çokça zikir ve tesbih edilmesi emredilmiş (el-A‘râf 7/205; el-Ahzâb 33/41-42), O’nun zikrinin her şeyden üstün olduğu vurgulanmış (el-Ankebût 29/45), Allah’ı anmanın bütün ibadet ve itaatlerden önemli sayıldığı ifade edilmiştir. “En büyük olma” (ekberiyyet) vasfıyla nitelenen zikir, “Yalnız beni anın ki ben de sizi anayım” âyeti dikkate alınarak (el-Bakara 2/152) Allah’ın kulunu anması şeklinde de anlaşılmıştır. Yine âyetlerde zikrin kalp huzuruna, kurtuluşa ve bağışlanmaya vesile olacağı vurgulanmış (el-Enfâl 8/45; er-Ra‘d 13/28; el-Ahzâb 33/35; el-Cum‘a 62/10), mal ve evlâdın müminleri Allah’ı anmaktan alıkoymaması gerektiği (el-Münâfikūn 63/9), gerçek müminlerin ticaret ve alışveriş gibi dünya işleri sırasında bile Allah’ı anmaktan geri durmayacakları (en-Nûr 24/37) belirtilmiştir. Öte yandan münafıkların Allah’ı çok az andıkları (en-Nisâ 4/142), Allah’ın zikrine karşı kalpleri katı olanların açık bir sapıklık içinde bulundukları (ez-Zümer 39/22) beyan edilmektedir. Hadislerde de zikrin önemine ve zikir ehlinin faziletlerine işaret edilmiş (Wensinck, el-MuǾcem, “źikr”, “źekera” md.leri), zikir halkaları cennet bahçelerine benzetilmiştir (Tirmizî, “DaǾavât”, 83). En hayırlı amelin Allah’ı zikretmek olduğu, zikrin altın ve gümüş infak etmekten, düşmanla savaşmaktan bile üstün sayıldığı kaydedilmiştir (Tirmizî, “DaǾavât”, 6; İbn Mâce, “Edeb”, 53). Ayrıca zikir maksadıyla bir araya gelen topluluğu ilâhî rahmetin ve meleklerin kuşatacağı, üzerlerine sekînet ineceği, Allah’ın da onları kendi nefsinde anacağı (Müslim, “Źikir”, 39; Tirmizî, “DaǾavât”, 7), yeryüzünde “Allah Allah” diyen bir kişi bulundukça kıyametin kopmayacağı belirtilmektedir (Müslim, “Îmân”, 234).

Allah’ı anmanın sığınma (istiâze), besmele, takdis, tesbih (sübhânellah), hamdele (elhamdülillâh), tekbir (Allāhüekber), tehlîl (lâ ilâhe illallah), havkale (lâ havle velâ kuvvete illâ billâh), istiğfar, tasliye (salavât) şeklindeki ifadelerle yapılması mümkündür (Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, I, 304-307). İbadetlerin sıhhati için belli şartlar gerektiği halde zikir için hiçbir şart ileri sürülmemiştir; gece gündüz, ayakta, oturarak, yatarak, abdestli abdestsiz zikir yapılabilir. En faziletli zikir kalp ve lisanla birlikte yapılan zikirdir, yani dilin kalpte olanı ortaya koymasıdır. Daha sonra kalp ile, ardından da dil ile yapılan zikir gelir. Ayrıca Allah’ı tesbih ve tâzime, hamd ve şükre dair sözleri söylemek dilin zikri, Allah’a inanmak, O’nun zât ve sıfatlarına delâlet eden delilleri, emir ve yasaklarının mâna ve hikmetlerini, yaratıklarının sırlarını düşünmek kalbin zikri, emredileni yerine getirip yasaklardan kaçınmak da organların zikri kabul edilmiştir. Hasan-ı Basrî, kimseye hissettirmeden Allah’ı anmanın sevabının çok büyük olacağını, ancak haram karşısında Allah’ı hatırlayıp haramdan kaçınmanın daha da üstün olduğunu belirtmiştir (Gazzâlî, I, 295). Halkı dine davet adına Allah’ı anma, dinini övme ve şeriat hükümlerinin güzelliklerinden söz etme de dilin zikri olarak kabul edilmektedir.

Dil ile Allah’ı anmanın sesli ya da sessiz yapılması hususunda çeşitli rivayetler vardır. Kur’an’da Allah’ın içten yalvararak ve korkarak yüksek olmayan bir sesle tesbih edilmesi emredilmiş (el-A‘râf 7/205), Hz. Peygamber yüksek sesle tekbir getiren bir cemaati, “Siz ne sağıra sesleniyorsunuz ne de gāibe” sözleriyle uyarmıştır (Buhârî, “DaǾavât”, 50, 67; Müslim, “Źikir”, 44). Öte yandan bir kutsî hadiste, “Kulum beni bir toplulukta anarsa ben de onu daha hayırlı bir toplulukta anarım” dendiği (Buhârî, “Tevĥîd”, 15, 43; Müslim, “Źikir”, 18, 19), Resûlullah’ın ashaptan bir gruba, “Ellerinizi kaldırın ve hep birlikte ‘lâ ilâhe illallah’ deyin” buyurarak zikir yaptırdığı (Müsned, IV, 124), mescidde yüksek sesle zikir yapan bir kimse için, “Ah edip inleyerek gönülden yakarıyor” deyip onu engellemediği (a.g.e., IV, 159) rivayetleri vardır. Yine cemaatle kılınan namazların bir kısmında kıraatin sesli, bir kısmında sessiz icra edildiği, hac ve umrede telbiyenin yüksek sesle söylendiği, Kur’an’ın sesli ya da sessiz okunabildiği bilinmektedir. Bu rivayet ve uygulamalar dille zikrin yerine, zamanına ve kişilerin durumuna göre her iki şekilde de yapılabileceğini göstermektedir.

Zikredenler açısından zikir üç kısma ayrılır: Zâhir ehlinin zikri şeriatın edeplerine riayet etmek ve ibadetleri yerine getirmektir. Tasavvuf ehlinin zikri Allah’a vâsıl olma arzu ve talebidir. Âriflerin zikri, nefsinden ve onun tasavvurlarından fâni olup sırf nur olan âleme ererek sonsuza nazar etmektir (Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, II, 494-496). Her organın bir kulluk şekli vardır; zikir kalp ve dilin kulluğudur. Zikretmeyen dil görmeyen göz, işitmeyen kulak, tutmayan el gibidir. Nitekim bir hadiste, “Zikreden kimse ile zikretmeyen kimse diri ile ölü gibidir” denilmiştir (Buhârî, “DaǾavât”, 67). Canlıların alıp verdiği her nefes onların zikri olarak kabul edilmiştir; çıkan ve giren her solukta Allah’ın ismi vardır. Bu da “he” sesidir. İnen “he”nin kaynağı arş, çıkan “he”nin kaynağı kalptir (Necmeddîn-i Kübrâ, s. 141). Bu sebeple sûfînin alıp verdiği nefeslerin denetim altında tutulması ve her ânı değerlendirmesi önemli bir tasavvufî uygulama içinde yer almıştır.

Sûfîlere göre zikirden maksat Allah’ın zâtı, sıfatları, isimleri, ihsanının bolluğu, takdirinin geçerliliği gibi hususlarda kalbin uyanıklığını sağlamak (Serrâc, s. 291), Allah’ı kalpte hazır tutmak ve O’nu görüyormuş gibi murakabe etmektir ki bu “ihsan” makamıdır. Şöyle de denilmiştir: Zikir Allah’a olan aşırı muhabbetin ya da korkunun etkisiyle gaflet meydanından müşâhede fezasına çıkmaktır. Böylece insan Allah ile ünsiyet peyda eder ve mâsivâdan uzaklaşır. Sehl b. Abdullah’a göre zikir Allah’ın seni gördüğü hususunda kesin bilgiye ulaşman, kalbinle O’nun sana senden daha yakın olduğunu görerek O’ndan hayâ etmen, bu durumu nefsine ve davranışlarına yansıtmandır (a.g.e., s. 290). Halis bir zikir için öncelikle takvânın gerçekleşmesi gerekir. Gerçek takvâ ise haramlardan kaçınmak ve faydasız, gereksiz şeylerden uzaklaşmakla elde edilir (Şehâbeddin es-Sühreverdî, s. 221-222).

İlk dönem sûfîlerinden İbn Atâ zikrin aşamalarını önce lisan, sonra kalp, sonra sır ile yapılan zikir şeklinde sıralamış ve zikir sonucu ruhların Allah’ın nuruyla yüceleceğini belirtmiştir (Muhammed b. Hasan es-Sülemî, s. 14). Aynı mertebeleri kaydeden Kuşeyrî ise lisan zikrinden kalp zikrine geçen kimsenin kalbinin Allah dediğini işittikten sonra sırrın zikrine geçeceğini söylemekte (Risâletü tertîbi’s-sülûk, s. 68), hem dil hem kalp ile zikreden kimsenin seyrüsülûkte kemale ereceğini vurgulamaktadır (er-Risâle, II, 464-465). Ebû Nasr es-Serrâc da lisanla yapılan zikrin sevabının bire on, kalp ile yapılan zikrin sevabının bire yedi yüz misliyle verileceğini söylemiş ve zikrin en ileri mertebesi olan Hakk’a yakınlık dolayısıyla muhabbet ve hayâ ile dolmanın sevabının ise sayılamayacak ve tartılamayacak derecede olduğunu belirtmiştir (el-LümaǾ, s. 290). Necmeddîn-i Kübrâ da zikrin nuru kalbi tamamen kaplayıp hâkimiyeti altına aldığı zaman kalp gözünün açılacağını ve bununla karanlık yerlerde bile eşyanın görülmesinin mümkün olacağını belirtir. Kalp ile yapılan zikirde mezkûr (Allah) unutulmadığından zikrin devamı (zikr-i dâimî) söz konusudur. Bu aşamadan sonra zikredilenin vasıfları hatırlanır, ardından Allah temaşa edildiği için zikirden fâni olunur. Zikredilenin vasıfları insanın vasıflarını yok ettiğinden insan yaptığı zikirden fâni olur ve Allah’tan başkasını unutur. “Unuttuğun zaman rabbini zikret” âyetinde (el-Kehf 18/24) bu husus anlatılmaktadır (Kelâbâzî, s. 74-76). Şiblî bunu, “Gerçek zikir zikri unutmaktır” şeklinde dile getirmiştir, yani zikredenin yaptığı zikir de dahil olmak üzere Allah’ın dışındaki her şeyi unutmasıdır (Serrâc, s. 291). Öte yandan zikir sayesinde gaflet ortadan kalktığı için insan sükût bile etse zikir hâlinde sayılır (Kelâbâzî, s. 74).

Muhakkik sûfîler dil ve kalpten sonra gelen zikrin son aşamasına zikr-i hakîkî demektedir. Onlara göre sadece dille yapılan zikrin sâlike sevap kazandırmaktan başka bir yararı olmaz ve bununla Allah’ı müşâhede aşamasına ulaşılamaz. Kalp ile yapılan zikir mezkûrun kalpte bulunması durumudur; yani Allah’ı müşâhede etmeye engel olan perdelerden kurtularak O’nun huzurunda olma bilincini sürdürme halidir; bu da ancak Allah’tan başka her şeyi unutmak ve mâsivâyı terketmekle gerçekleşir. Allah katından gelen ve peygamberler tarafından getirilenlere inanıp diğer bütün inançlardan arınmadıkça bu zikrin gerçekleşmeyeceği vurgulanmıştır (Abdürrezzâk el-Kâşânî, s. 248-249). Zikr-i hakîkî ise zikreden, zikredilen ve zikrin bir olmasıdır. Bu mertebede zikir sâlikin Hakk’ın kendisini zikrettiğini müşâhede etmesi, kendini ve zikrini görmekten kurtulmasıdır. Hâce Abdullah el-Herevî bu durumu, “Unuttuğun zaman rabbini zikret” âyeti çerçevesinde (el-Kehf 18/24) şöyle açıklar: Allah’tan başkasını unuttuğunda, kendi zikrinde kendini unuttuğunda, kendi zikrini O’nun zikrinde unuttuğunda, Hakk’ın seni zikretmesinde bütün zikirleri unuttuğunda rabbini zikret (Menâzilü’s-sâǿirîn, s. 18). Bu aşamada zikrin dört mertebesi ortaya çıkar. 1. Allah’tan başkasını unutmak fakat kendi nefsini unutmamak; 2. Allah’ın zikrinde nefsini unutmak, yani yaptığı zikir hariç nefsinden fâni olmak; 3. Kendi zikrini O’nun zikrinde unutmak, bu fenâ fillâh mertebesidir; 4. Hakk’ın zikrinde kendini her zikirden unutmak. Bu mertebe Hakk’ın kulu zikretmesinden dolayı kulun rabbini zikirden fâni olmasıdır. Bu mertebede zâkir Allah’ın kendisini zikrettiğine şahit olmaktadır (İbn Kayyim el-Cevziyye, II, 337-338).

Şehâbeddin es-Sühreverdî, Melâmetiyye usulüne göre yapılan zikrin dil, kalp, sır ve ruhla olmak üzere dört aşamada gerçekleştiğini belirtmiştir. Ruhla zikir gerçekleştiğinde sır, kalp ve lisan susar; bu müşâhede makamında yapılan zikirdir. Sırla zikir gerçekleştiği zaman kalp ve dil zikretmez; bu heybet makamının zikridir. Kalp zikrettiğinde dil susar; bu da Allah’ın nimet ve lutuflarının ifadesi olan zikirdir. Kalp zikirden gafil olduğu zaman dil zikre yönelir; bu ise âdet olarak yapılan zikirdir. Öte yandan bu zikirlerin her birinin incelikleri ve âfetleri vardır. Ruhla yapılan zikrin âfeti sırrın bu zikri farketmesi, sır ile yapılan zikrin âfeti kalbin bu zikre muttali olması, kalp ile yapılan zikrin âfeti nefsin bunu farketmesi, nefisle yapılan zikrin âfeti ise zikrini büyüterek karşılığında sevap umması ve bununla yüksek makamlara çıkacağını zannetmesidir (ǾAvârifü’l-maǾârif, s. 70).

Sûfî müellifler, dilin zikriyle kalpte unutkanlığın giderilip Cenâb-ı Hakk’ın hatırlanacağını vurgularken nefsin zikriyle harf ve ses olmadan içten zikredileceğini, kalbin zikriyle celâl ve cemal sahibi olan Allah’ın vicdanen mülâhaza edileceğini, ruhun zikriyle sıfat tecellisinin nurlarının müşâhede edileceğini, sırrın zikriyle ilâhî sırların keşfedileceğini, hafî latifesinin zikriyle sıddîkıyyet makamında cemal nurlarının görüleceğini, hafiyyü’l-hafî (ahfâ) latifesinin zikriyle hakka’l-yakīn mertebesine çıkılacağını ve Hakk’a vuslatın gerçekleşeceğini söylemişlerdir. Bazı sûfîler seyrüsülûke yeni başlayan sâliklerin zikrini zâhir ve bâtın zikri, orta derecede olanların zikrini kalp ve sır zikri, yolun sonuna ulaşanların zikrini de ruh ve hafî zikri şeklinde sıralamışlardır. En faziletli zikrin Kur’an tilâveti, kelime-i tevhid (lâ ilâhe illallah) ve ism-i celâlden (Allah) hangisiyle yapıldığı hususunda değişik görüşler ileri sürülmüştür. Şehâbeddin es-Sühreverdî, halvet sırasında kelime-i tevhid zikrinin kalpte cevher haline gelerek yakīn nurunun yerleşmesine vesile olacağını, bazan bunun kelime-i tevhid olmadan Kur’an tilâvetiyle de gerçekleştiğini söyler (a.g.e., s. 125). İsmail Hakkı Bursevî de kelime-i tevhid zikrinin “Allah” ve “hû” isimleriyle yapılan zikirden daha üstün sayıldığını kaydettikten sonra tevhid zikrinde nefiy (lâ ilâhe) ve ispat (illallah) şeklinde iki yönün bulunması sebebiyle çokluğun bulunduğu gündüz vaktinde yapılmasının daha uygun olacağı, Allah’ın isimleriyle zikrin ise tevhid halinin yaşandığı gece vaktine mahsus olduğu görüşündedir (Şerh-i Usûl-i Aşere, s. 59).

Tarikatlarda zikir kulun rabbine yaklaşmasını sağlayan en büyük ibadet, nefsi terbiye için uygulanan riyâzetin en önemli esası olarak kabul edilir. Ebû Ali ed-Dekkāk zikir hakkında “veliliğin menşuru” (şehâdetnâmesi) tabirini kullanmış, zikirden mahrum bırakılanın velâyetten azledileceğini belirtmiştir (Kuşeyrî, er-Risâle, II, 465). Tasavvuf eğitiminde nefislerin mânevî hastalıklardan nasıl kurtulacağını bilen şeyhler, müridlerin durumuna göre onlara en uygun zikri telkin ederek Hakk’a ulaşmalarına vesile olurlar (Abdürrezzâk el-Kâşânî, s. 248). Kur’an’da, “Hangisiyle yakarırsanız yakarın en güzel isimler Allah’ındır” âyeti (el-İsrâ 17/110) dikkate alınarak müride ism-i zât başta olmak üzere esmâ-i hüsnâdan bazı isimler veya kelime-i tevhid telkin edilmektedir. Mürid bunları kendisine tavsiye edildiği sayıda tekrar etmek suretiyle gerçekleştirir. Nitekim hadislerde de tavsiye edilen bir kısım zikir ve tesbihlerin belli sayılarda yapılması istenmiştir (Buhârî, “Feżâǿilü’ś-śaĥâbe”, 9, “DaǾavât”, 54; Müslim, “Źikir”, 9; Nesâî, “Sehv”, 95; İbn Mâce, “Edeb”, 56). Sayılarda yanılmamak için namaz dışında iken parmakların, taş ve tesbih gibi araçların kullanılması mümkündür (DİA, XL, 529). Tarikatlarda zikir şeyhin veya halifesinin gözetiminde toplu olarak da yapılmakta, belli lafız ve ibareler belli bir hareket düzeni içerisinde beraberce söylenmekte, icra edilen bu zikirlere tarikat âyini denilmektedir.

Tarikat ehli zikri yapılış şekillerine göre kuûdî (oturarak), yarı kıyâmî (diz üstü dikilerek) ya da kıyâmî (ayakta) diye isimlendirmiştir. Zikir silsilesi Hz. Ebû Bekir’e dayandırılan Nakşibendiyye tarikatında genellikle hafî olarak “ism-i zât zikri” (Allah), “nefiy ve ispat zikri” (lâ ilâhe illallah) adı verilen zikirler icra edilir. Mürid zikir esnasında sükûnetle oturarak letâif-i hamse (sol memenin altında kalp, sağ memenin altında ruh, sol memenin üstünde sır, sağ memenin üstünde hafî, göğsün ortasında ahfâ) üzerinde yoğunlaşır. Seyrüsülûk sürecinde kalpten başlayarak sırasıyla ahfâya kadar bütün latifeler zikre iştirak eder hale gelince iki kaş arasında bulunduğu kabul edilen nefsin de zikre katılmasından sonra bütün bedenin zikretmesi sağlanır. Buna “sultânü’l-ezkâr/zikr-i sultânî” adı verilir. Ardından kelime-i tevhid zikrine geçilir. Nakşibendiyye’de topluca icra edilen ve esasını İhlâs sûresinin 1000 ya da 1001 defa okunması teşkil eden zikre de “hatm-i hâcegân” denilir. Nakşibendiyye gibi silsilesi Hz. Ebû Bekir’e dayanan Yeseviyye tarikatında ise zikir hançereden testere sesi gibi bir ses çıkarılarak yapıldığından “zikr-i erre/zikr-i minşârî” diye anılır. Zikir silsilesi Hz. Ali’den gelen Kādiriyye, Rifâiyye, Sühreverdiyye, Sa‘diyye, Şâzeliyye, Bedeviyye, Halvetiyye, Bayramiyye, Mevleviyye gibi tarikatlarda zikir genellikle sesli (cehrî) ve hareketli olarak esmâ-i hüsnâdan belli isimlerin veya kelime-i tevhidin ya da ism-i zâtın tekrarı şeklinde yapılır. Böylece “emmâre”den “kâmile”ye kadar yedi nefis mertebesi (etvâr-ı seb‘a) tek tek aşılır. Bu tarikatlarda toplu halde icra edilen zikirlerin kendilerine mahsus şekil ve hareketleri vardır ve çoğunlukla mûsiki eşliğinde icra edilir (aş. bk.). Zikir sırasında makamla okuduğu ilâhîlerle dervişleri coşturan zâkirler de bulunmaktadır. “Meclis, hadra, leyle, semâ ve devran” gibi isimlerle anılan bu uygulamalardan özellikle dönerek yapılan devran tarzı zikirlerin bazı türlerine hıristiyan raksını andırdığı gerekçesiyle bir kısım ulemâ karşı çıkmış, bu yüzden sûfîlerle ilmiye mensupları arasında tartışmalar olmuştur (Öngören, sy. 25 [2010], s. 123-132).

İlk dönemlerden itibaren “kitâbü’z-zikr, kitâbü’d-duâ, kitâbü ameli’l-yevmi ve’l-leyle” gibi başlıklar altında günlük hayatta düzenli biçimde ya da herhangi bir durumda okunması tavsiye olunan duaları rivayetleriyle birlikte derleyen birçok eser hazırlanmıştır. Sonraki dönemlerde bu tür derlemelerde zikrin mahiyeti, çeşitleri, faziletleri ve faydalarına da önemli bölümler ayrılmış ya da zikir konusunu başlı başına ele alan eserler telif edilmiştir. Bunlar arasında İbn Atâullah el-İskenderî’nin Miftâĥu’l-felâĥ ve misbâĥu’l-ervâĥ (nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb, Kahire 1993), İbn Kayyim el-Cevziyye’nin el-Vâbilü’ś-śayyib ve râfiǾu’l-kelimi’ŧ-ŧayyib (nşr. İsmâil b. Muhammed el-Ensârî, Riyad 1979), Şeyh Hamîd-i Velî’nin Zikrin Tanımı, Sebepleri, Kısımları ve Âdâbı (trc. İhsan Özkes, İstanbul 1991), Burhâneddin Bikāî’nin İnâretü’l-fikr bi-mâ hüve’l-ĥaķķu fî keyfiyyeti’ź-źikr (nşr. Süleyman b. Müslim el-Harş, Riyad 1421/2001), Abdullah b. Hâc Dûstân Mustafa’nın Risâle fî feżâǿili źikrillâhi Ǿazze ve celle (İstanbul 1283), Mahmûd es-Sabbâğ’ın eź-Źikr fi’l-Ķurǿâni’l-kerîm ve’s-Sünneti’l-muŧahhara (Kahire, ts. [Dârü’l-i‘tisâm]), Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin Fezâil-i Zikr: Zikrin Fazîletleri (trc. Hayri Demirci, İstanbul, ts.), Muhammed b. Ahmed b. Bedevî’nin Fıķhü’ź-źikr ve’d-duǾâǿ (Beyrut 1412/1992), Mehmet Yıldız’ın Kur’ân-ı Kerîm’de Zikir Kavramı (yüksek lisans tezi, 1995, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Gündüz Yıldırım’ın Kur’an’da Zikir Kavramı (yüksek lisans tezi, 1994, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Necdet Tosun’un Zikir ve Tefekkür (İstanbul 2010) adlı eserleri kaydedilebilir. Ayrıca tarikat ehli tarafından birçok evrâd, ezkâr ve ahzâb hazırlanmış, kendi yollarında uyguladıkları zikir şeklini anlatan eserler yazılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Tehânevî, Keşşâf, I, 512-513; Müsned, IV, 124, 159; Serrâc, el-LümaǾ, s. 290-291; Kelâbâzî, et-TaǾarruf, s. 74-76; Ebû Tâlib el-Mekkî, Ķūtü’l-ķulûb, Kahire 1310, I, 40-44; Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Ziyâdâtü Ĥaķāǿiķi’t-tefsîr (nşr. G. Böwering), Beyrut 1986, s. 14; Kuşeyrî, er-Risâle, II, 464-471; a.mlf., Risâletü tertîbi’s-sülûk (er-Resâǿilü’l-Ķuşeyriyye içinde, nşr. Muhammed Hasan), Karaçi 1964, s. 68; Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (Uludağ), s. 547-548; Hâce Abdullah el-Herevî, Menâzilü’s-sâǿirîn, Kahire 1910, s. 18; Gazzâlî, İĥyâǿ (Beyrut), I, 293-303; Necmeddîn-i Kübrâ, Tasavvufî Hayat (trc. Mustafa Kara), İstanbul 1980, s. 58-59, 78-80, 126-129, 139-141; Şehâbeddin es-Sühreverdî, ǾAvârifü’l-maǾârif (Gazzâlî, İĥyâǿ [Beyrut], V içinde), s. 70, 125, 221-222; İbn Teymiyye, Kelimü’t-tayyib: Kur’an ve Sünnette Dua ve Zikir (trc. Mehmet Yılmaz-Ayhan Kalaycı), İstanbul 1986, tür.yer.; Abdürrezzâk el-Kâşânî, Tasavvuf Sözlüğü (trc. Ekrem Demirli), İstanbul 2004, s. 248-250; İbnü’l-İmâm, Silâĥu’l-müǿmin fi’d-duǾâǿ ve’ź-źikr (nşr. Muhyiddin Dîb Müstû), Dımaşk-Beyrut 1414/1993, s. 51-80; İbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricü’s-sâlikîn: Kur’anî Tasavvufun Esasları (trc. Ali Ataç v.dğr.), İstanbul 1990, II, 331-338; Yâfiî, el-İrşâd ve’t-taŧrîz fî fażli źikrillâh ve tilâveti kitâbihi’l-Ǿazîz ve fażli’l-evliyâǿi ve’n-nâsikîn ve’l-fuķarâǿi ve’l-mesâkîn (nşr. M. Edîb el-Câdir), Beyrut 1424/2003, s. 168-177; Muhammed b. Muhammed es-Sâlihî el-Menbicî, el-Miśbâĥ fî eźkâri’l-mesâǿi ve’ś-śabâĥ (nşr. Ahmed Ferîd Mezîdî), Beyrut 1421/2001, tür.yer.; Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, Ravżatü’t-taǾrîf (nşr. Muhammed el-Kettânî), Beyrut 1970, I, 295-307; II, 493-503; İsmâil Rusûhî Ankaravî, Minhâcü’l-fukarâ, Bulak 1256/1840, s. 86-93, 204-205; Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 281, vr. 9a-10a, 13b, 16a-b; Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-fuâd, İstanbul 1288, s. 127, 138; İsmâil Hakkı Bursevî, Şerh-i Usûl-i Aşere (Necmeddîn-i Kübrâ, Tasavvufî Hayat içinde, trc. Mustafa Kara), İstanbul 1980, s. 59; İbrâhim Hakkı Erzurûmî, Mârifetnâme, Bulak 1251, s. 335-347; Ali Kadri, Risâle-i Behâiyye: Tarîkat-ı Nakşıbendiyye Prensipleri (trc. Rahmi Serin), İstanbul 1994, s. 10-50; Ahmed Rifat, Mir’âtü’l-makāsıd, İstanbul 1293, s. 45-47; Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 2b-4b; Leknevî, Hediyyetü’l-ebrâr fî sübĥati’l-eźkâr el-müsemmâ Nüzhetü’l-fikr fî sübĥati’ź-źikr (nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc), Amman 1421/2000, tür.yer.; M. Emîn el-Kürdî, Tenvîrü’l-ķulûb (nşr. Necmeddin Emîn el-Kürdî), Halep 1411/1991, s. 567-583; Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf Târihi, İstanbul 1341, s. 197-215; Elmalılı, Hak Dini, I, 540-543; Mûsâ M. Ali, Ĥaķīķatü’t-tevessül ve’l-vesîle Ǿalâ đavǿi’l-Kitâb ve’s-Sünne, Beyrut 1405/1985, s. 391-480; Abdülhâlik Pîrzâde, Ehemmiyyetü’l-Ǿilm ve’ź-źikr fi’l-İslâm ve medâ iĥtiyâcü’l-insân ileyhimâ, Kahire 1414/1993, s. 121-167; Sâlih Uzeyme, Muśŧalaĥât Ķurǿâniyye, Beyrut 1414/1994, s. 178-181; M. Revvâs Kal‘acî, el-MevsûǾatü’l-fıķhiyyetü’l-müyessere, Beyrut 1421/2000, I, 905-910; Vehbe ez-Zühaylî, MevsûǾatü’l-fıķhi’l-İslâmiyyi’l-muǾâśır, Dımaşk 1427/2007, I, 353-438; Suûd b. Abdülazîz el-Hamd, “el-İǾrâz Ǿan źikrillâh fi’l-Ķurǿâni’l-Kerîm”, Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, sy. 42, Riyad 1424/2003, s. 85-137; Reşat Öngören, “Osmanlılar Döneminde Semâ ve Devran Tartışmaları”, Tasavvuf, sy. 25, İstanbul 2010, s. 123-132; a.mlf., “Hatm-i Hâcegân”, DİA, XVI, 476-477; Pakalın, III, 646, 659-661; el-Ķāmûsü’l-İslâmî, II, 439; L. Gardet, “Dhikr”, EI² (İng.), II, 223-227; Süleyman Uludağ, “Zikir”, İA, XIII, 561-564; a.mlf., “Nefes”, DİA, XXXII, 522; William C. Chittick, “Dhikr”, ER, IV, 341-344; Gerhard Böwering,“Dekr”, EIr., VII, 229-233; Bahâeddin Haremşâhî, “Źikir”, DMT, VI, 26-28; M. Rızâ Ensârî, “Źikr”, a.e., VI, 29-32; Hasan Seyyid Arab, “Źikr”, a.e., VI, 32-34; Ahmed Tayyib, “eź-Źikr”, el-MevsûǾatü’l-İslâmiyyetü’l-Ǿâmme, Kahire 1422/2001, s. 660-661; Earle Waugh, “Dhikr”, Encyclopedia of Islam and the Muslim World (ed. R. C. Martin), New York 2004, I, 179-180; Necdet Tosun, “Nakşibendiyye [Âdâb ve Erkân]”, DİA, XXXII, 342-343; Mehmet Boynukalın, “Tesbih [Fıkıh]”, a.e., XL, 529.

Reşat Öngören

***

ZİKİR ÂYİNİ

(MÛSİKİ)Bazı tarikatlarda zikir esnasında zaman zaman mûsikinin de zikre eşlik ettiği bilinmektedir. Zikirlerini hafî (hafif sesle) yapan tarikatlarda sadece Kur’an tilâveti, ezan, kamet, salât, tekbir, tesbih okunması sırasında bir ses mûsikisine yer verilmektedir. Bu tarikatlardan biri Nakşibendiyye ve kolları, diğeri ise Mevleviyye’dir. Mevleviyye tarikatında âyinlerde yoğun biçimde mûsiki icrâsı görülmekteyse de sabah zikirlerinde ve semâ uygulaması esnasında semâzenlerin hafî zikir yapması esastır. Nakşî tarikatının bazı kollarında ise cehrî (yüksek sesle) zikir yapılır. Bunlardan Hâcegân yolunda Mahmûd-ı İncîrfağnevî ile başlayan cehrî zikir uygulaması daha sonra Anadolu dışında Kâsâniyye kolu ile devam etmiştir. İstanbul’a dışarıdan gelip yerleşen Nakşibendîliğin Üsküdar semtindeki Afganîler kolu ile Sultantepe semtindeki Özbekler Tekkesi’nde Yesevî usulü cehrî zikir (zikr-i erre) yapılır, bu sırada basit nağmeli ilâhiler okunurdu. Bu zikir usulünde kuûd zikrinin icrâsı esnasında diğer tarikatların uygulamasına yakın bir usulde salâtüselâm ve kelime-i tevhidi müteakip bir na‘t veya durak okunur, uşşak makamında ve hafif usulünde ism-i celâl zikrine başlandığı sırada zâkirler kasîde-i bürdeyi okumaya başlardı. Daha hareketli ilâhilere geçilerek “hay” zikrinin ardından zikri idare eden zatın “Hay Allah!” nidâsıyla zikre son verilirdi. “Turuk-ı aliyye” ismiyle anılan ve geliş silsilesi bakımından Hz. Ali’ye bağlanan Bektaşîlik, Kādiriyye, Rifâiyye, Halvetiyye, Bedeviyye, Sa‘diyye, Şâzeliyye, Bayramiyye’de ve bunların çeşitli kollarında cehrî zikir esastır. Bu tarikat zikirlerinde tekke mûsikisi formlarının coşkun biçimde uygulandığı görülmektedir.

Tasavvuf tarihinde zikirleri esnasında mûsikiye yer veren tarikatlar üç gruba ayrılır. Bunlar Mevleviyye ve Bektaşiyye tarikatlarıyla Kādiriyye, Rifâiyye, Halvetiyye ve bunların kolları olan çeşitli tarikatlardır. Mevlevî tarikatının zikri olan semâ sırasında okunan, âyin adı verilen ve bestelendiği makamın ismiyle anılan mûsiki eserleri Türk mûsikisinin en sanatkârane ve uzun süreli bestelerindendir. Bazı Arapça ve Türkçe bölümler dışında sözleri Farsça olan ve çoğunlukla Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin eserlerinden seçilen bu âyinlerin icrası sırasında devr-i veledîde ve semâda semâzenler hafî olarak Allah ismini zikrederler. Mevlevîler’de, dinî mûsikinin ilâhi formu çerçevesinde sadece niyaz ilâhisi diye anılan eser belirli bestesiyle okunur. Zikir esnasında mûsikinin uygulandığı ikinci grup ise Bektaşiyye tarikatıdır. Bektaşîlik’te cem âyinleri ve ikrar törenleri bu uygulamanın yapıldığı toplantılardır. Daha çok halk mûsikisinde kullanılan bağlama, divan sazı, çöğür gibi mûsiki aletlerinin eşliğinde hikmetli deyişler, semahlar ve nefesler okunurken âyine katılanlar diz çökmüş vaziyette başlarını hafifçe sağa ve sola çevirerek zikreder, meydanda kadın ve erkeklerin birlikte halka oluşturup semah döndüğü coşkun bir âyin icra edilir. Âyine umumiyetle, “Kurbanlar tığlanıp gülbank çekildi” mısraıyla başlayan nefesle girilir. Mevleviyye ve Bektaşiyye tarikatı dışında cehrî zikri uygulayan tarikatlarda zikir ya oturarak (kuûd zikri) ya ayakta (kıyam zikri) ya da ayakta halka şeklinde daireler oluşturarak (devran zikri) yapılırdı. Oturarak zikredenlere kuûdî, ayakta zikredenlere kıyâmî, ayakta halka biçiminde zikir yapanlara devrânî denilirdi.

Tarikat zikirleri şeyh, zâkirbaşı (serzâkir), meydancı ve reisler tarafından yönetilir, bu kişilerin uygun gördüğü süre boyunca devam ederdi. Dervişler zikir yaparken zâkirler de zikrin ritmine uygun ilâhiler okurdu. Zikirlerde dinî mûsiki eserlerini zâkirbaşı idare ederdi. Bu ise çok önemli ve zor bir görevdi. Zâkirbaşı tayin edilebilmek için binlerce ilâhinin bestesini güfteleriyle birlikte ezberlemiş olmak, geniş bir mûsiki bilgisine, falsosuz ve güzel bir sese, bütün bunların üzerinde idare kabiliyetine sahip olmak gerekirdi. Zâkirbaşı, okuyacağı ilâhilerin güftelerini içinde bulunan ayın özelliklerini göz önüne alarak ona göre seçerdi. Meselâ muharrem ve safer aylarında ilâhilerin konusu Hz. Hüseyin’in şehâdetini tasvir eden şiirlerden ya da bu anlamdaki mersiyelerden seçilirdi. Rebîülevvel, rebîülâhir aylarında daha çok Hz. Peygamber’i konu alan, onu öven güfteler üzerine bestelenmiş ilâhiler okunurdu.

Kuûdî zikir yapan tarikatlarda vakit namazının edasından sonra bir kişi tarafından Kur’ân-ı Kerîm tilâvet edilir, ardından hep birlikte okunan “estağfirullah el-azîm” sözünün tekrarlandığı tövbe kısmına, bunun ardından salavât-ı şerifelerin ve evrâdın topluca okunduğu kısma geçilir. Her tarikatın kendine mahsus besteli salâtı olup bazı tarikatlarda “salât-ı kemâliyye” gibi salâtlar topluca okunur ve kelime-i tevhidin çeşitli şekillerde beraberce okunduğu bölüme geçilir. Bu bölümde belli bir ses esas alınıp kelime-i tevhid tekrarlanmaya başlar. Bir süre tekrar edildikten sonra bir üst perdeye geçilir ve okumaya devam edilir. Kademe kademe yükselip altı veya yedi perdeye kadar çıkılır. Ardından ulaşılan tiz perdeden aşağıya doğru yine kademe kademe inilip başlanan perdeye kadar gelinir. Buna “perde kaldırma” ve “perde indirme” adı verilir. Perde kaldırma ve indirme konusunda zâkirbaşı ne derece güçlü ise zikir yapan dervişlerin başı olan kimsenin de (reis) o güçte olması gerekir. Genel âhenk bu şekilde temin edilir. Reis güçlü olduğunda vücut hareketlerindeki düzenli çevikliği ve coşkunluğu ile herkesi coşturabilir. Kelime-i tevhid nihayet bulunca bir kişi tarafından na‘t veya durak okunur. Bunları okuyacak kimsenin bulunmaması halinde bir cumhur ilâhisi terennümü ile ism-i celâle başlanır. İsm-i celâl zikrine başlandığında genel olarak usul ilâhisi denilen ve tarikatın pîrini öven, tarikatın ana ilkelerinden bahseden bir ilâhinin okunmasına geçilir. Bu ilâhinin okunmaya başlanmasıyla mûsiki aletleri zikre eşlik eder. Çeşitli tarikatlarda okunması âdet olan usul ilâhilerinden bazıları şunlardır: Sözleri Yûnus Emre’ye ait uşşak makamındaki Halvetî Sünbülî usul ilâhisi, “Aşkın ile âşıklar yansın yâ Resûlellah”, sözleri Eşrefoğlu Rûmî’ye ait uşşak makamındaki Kādirî usul ilâhisi, “Cem‘olmuş dervişleri pîrim Abdülkādir’in”, sözleri Ümmî Sinan’a ait Dede Ali Şîruganî’nin hüseynî makamındaki usul ilâhisi, “Erenlerin sohbeti ele giresi değil.” Bazı tarikatlarda kuûd zikri sırasında “ism-i hayy”a gelindiğinde dervişler dizlerinin üstünde yükselip yarım ayağa kalkma durumuna gelir; böylece zikre devam ederlerdi ki buna “nısf-ı kıyâm” denilir.

İcrası sırasında bulunulan durum, okunuş ritmi ve okuyuş şekillerine göre zikirler kıyam tevhidi, kıyam ism-i celâli, kuûd kelime-i tevhidi, murabba tevhid, kalbî ism-i hû, kalbî ism-i hay, perdeli ism-i celâl, düz kelime-i tevhid, ağır ism-i celâl gibi adlarla anılır. Kıyam zikirleri beyyûmî halaka zikri, demdeme zikri, bedevî topu, tavaf tevhidi, Halvetî devranı, Vefâ devri gibi adlar alırdı. Kıyâmî tekkelerde zikre evrâd okunarak başlanır, zâkirbaşının okuduğu münâcâtı takiben önce kelime-i tevhid zikri, ardından ism-i celâl, daha sonra beyyûmî halaka zikri, tavaf tevhidi ve demdeme zikri yapılır, ism-i hûdan sonra dua ile zikir bitirilir. Çok ağır bir tempo ile başlayan bu zikirler gittikçe süratlenen bir seyir takip eder. Ayakta halka oluşturularak yapılan devran zikri kıyam zikrinin ikinci kısmını teşkil eder. Özellikle Halvetiyye, Kādiriyye, Rifâiyye, Sa‘diyye ve bunların kolları olan bazı tarikatlarda devran zikri yapılırdı. Devran, zikre katılan devrânî şeyhlerinin en kıdemlisinin idaresinde başlar, ardından diğer kıdemli şeyh idareyi alırdı. Devran esnasında halkanın ortasında bulunan zâkirlerin zikrin gerektirdiği tempoya uygun biçimde okudukları ilâhilere devran ilâhileri denir (bk. DEVRAN).

Tekkelerde yapılan zikirlere ritme yardımcı olmak amacıyla halîle, mazhar, bendir, kudüm, nevbe gibi vurmalı sazlar ve ney eşlik eder. Önceleri daha çok vurmalı sazların kullanıldığı tekkelerde XIII. yüzyıldan itibaren diğer mûsiki aletlerinin de zaman zaman kullanıldığı görülmektedir. Tapduk Emre’nin dergâhında rebap, şeştar, çenk gibi mûsiki aletlerinin varlığı Yûnus Emre’nin şiirlerinden öğrenilmektedir. Mevlevî âyinlerinde önem verilen ney, kudüm ve rebabın yanı sıra son dönemlerde Türk mûsikisi sazlarının hemen hepsi, Bektaşî âyinlerinde ise daha çok bağlama ailesi kullanılmıştır. Ancak muharrem ayındaki zikirlerde tekkelerde Hz. Hüseyin ve Kerbelâ şehidlerine hürmeten hiç saz çalınmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Mehmet Ali Aynî, Tasavvuf Târihi (İstanbul 1341), İstanbul 2002, s. 226-228; Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Antolojisi, İstanbul 1942-43, I, 8-11, 123; II, 481, 666, 670; Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlevî Âdâb ve Erkânı, İstanbul 1963, s. 124; Necdet Tosun, Bahâeddîn Nakşbend: Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İstanbul 2002, s. 301-302; Mehmet Cemal Öztürk, Cerrâhîlik, İstanbul 2004, s. 106, 242; Halil Bedi Yönetken, “Kıyamî Zikirler ve Türk Dinî Rakısları”, TFA, sy. 156 (1962), s. 2775-2777; Cemâleddin Server Revnakoğlu, “Yûnus’un Bestelenmiş İlâhîleri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”, TY, Yunus Emre özel sayısı: V/319 (1966), s. 128-139; a.mlf., “Tekke Musikisinde Nevbe Çıkarma Merasimi”, Tarih Konuşuyor, sy. 50, İstanbul 1968, s. 3612-3616; Halil Can, “Dinî Türk Musikisi Antolojisi”, MM, sy. 217 (1966), s. 14; a.mlf., “Dinî Türk Musikisi Lügatı”, a.e., sy. 220 (1966), s. 121; a.mlf., “Tasavvuf/Tarikatlar Musikisi” (röportaj: Etem Ruhi Üngör), a.e., sy. 295 (1974), s. 14-22; a.mlf., “Dinî Mûsikî”, a.e., sy. 308 (1975), s. 25-26; sy. 316 (1976), s. 19; Nuri Özcan, “Bektaşî Mûsikisi”, DİA, V, 371-372.

Mehmet Nuri Uygun

.

Halvet

HALVET DER ENCÜMEN

” Toplum içinde Yalnızlık “

Mecliste, toplulukta yalnızlık.. Hz. Hâce Bahaeddin Şah-ı Nakşbend’e sormuşlar:

– Sizin tarikatınızın esası nedir? Şah-ı Nakşbend buyurmuşlar:

– Halvet der encümen, toplulukta yalnızlıktır. Zahirde halk, batında Hakk ile olmak..

Ve buyurmuşlar :

– Bizim tarikatımızın esası sohbettir. Halktan uzaklaşmakta şöhret, şöhretteyse afet vardır. Hayr cemiyettedir; cemiyet de sohbette.. Elverir ki, her iki tarafın hakkı verilsin ve birinden birine saplanıp kalınmasın..

Hoca Evliya-i Kebir buyurdular :

– Toplulukta yalnızlık şudur : Zikir insanı öyle kaplayacak insan kendisini zikre öyle verecek ki, en kalabalık ve şamatalı yere girse hiç bir şey işitemez olacak..

Hoca Ubeydullah Ahrar :

– İnsan kendisini topyekûn zikre verse, beş altı günde öyle bir mertebeye erişir ki, halkın çağrıştığı ve birbiriyle didiştiği hep zikir görünür. Kendi konuştukları da….

***

Editör Notları-1

EDİTÖR NOTLARI-1*

TASAVVUF & SUFİLER’İN MİSYONU

“Her dem yeniden doğarız;

Bizden kim usanası…“

Yunus Emre

“TASAVVUF & SUFİLER” adını verdiğimiz bu websitesi “tasavvuf etrafında” bir başvuru kaynağı olarak sağlam verilerin yer alacağı bir bilgi kaynağı olarak düşünülmüştü.
“TASAVVUF & SUFİLER” başlığını taşıyan websitemizi oluşturduğumuz ve yayınladığımız günden
( 6 Nisan 2000 ) bu yana geçen yıllar içerisinde günden güne zenginleşen bu bilgi kaynağı bugün tasavvuf hakkında bilgi edinmek isteyenler için önemli kaynaklardan birisi olarak bu hedef gerçekleştirilmiştir denebilir.

İlk editörial notlarımızdan birisinde “Bazı ziyaretçilerimiz tasavvufi bir geleneğe intisab hakkında yol göstermemizi rica etmektedirler. Websitemizin tesis edilme maksadı açısından bu tür arzuları yerine getirmemiz imkansızdır.” demiştik ; hâlâ da öyledir!…

Yine : “Bu tür bir arzusu olan kardeşlerimiz hakkında temenni ve duamız manevi kemal yolunda niyetlerine muvafık bir vesileye ermeleridir. Bu taliblere websitemizin tek tavsiyesi “bilmeden bulmanın” , “bulmadan olmanın” çok güç olduğundan “bilmeyi” sağlayacak herşeyi bulabileceğiniz sitemizin özellikle teorik sayfalarını dikkatle incelemeleridir. ” demiştik.

Bütün bunlara rağmen bir mürşid-i kamile erişmekte zorlukları olan ; ya da elini tutup bağlanacağı mürşid hakkında yanlışlık yaparak yıllarını heba etmek istemeyen hassas ve bilgili insanların sorularına ve arayışlarına duyarsız kalmağa gönül elvermediği için sitemizi tasavvufi uygulamalar konusunda daha yararlı hale getirecek yeni başlıklar websitesine eklenmiş durumdadır.

Bu çerçevede tasavvufi pratiğin en önemli konuları olan “biat ve intisab (bir mürşide bağlanma) töreni” ; ilk zikir dersini alan “sufi adayı”nın yapacağı “ilk zikir dersleri” hakkında bilgi ; zikreden kişide ortaya çıkacak olan “letaif zuhuratları” ; tasavvuf adayının “yol”da ilerledikçe ulaşacağı manevi dereceler olan “makamât” gibi önemli seyr ü sülûk konularından başta Miftahu’l-Kulub ve Mektubat-ı Rabbani olmak üzere tüm tasavvuf tarihinin en sağlam kaynakları ışığında önemli bilgileri sufi adaylarına “Seyr ü Süluk” başlıklı ana konu sayfasında sunuyoruz.

Yolculuk – hamd alemlerin Rabb’ine – devam etmektedir. Bu yolun her yeni durağında kervan yeni unsurlarla zenginleşerek maksuda doğru ezelden ebede sürecek yolculuğuna devam edecektir.

Fikir ve önerileri ile bu sayfaların oluşumuna katkıda bulunmuş olan tüm tasavvuf yolcularına seyr ü süluklarında muvaffakiyet diler , nice manevi fethlere vasıl olmalarını niyaz ederiz.

Allah bes, baki heves…

Tevfik Allah’dan…Azze ve Celle.
_______________________________________________________________________

(*) Bu editorial not TASAVVUF & SUFİLER sitemizin ilk versiyonunda yayınlanmıştır. (6 Nisan 2000)

.

Editör Notları-2

Tasavvuf neden “evrenin ‘eskimeyen’ geleneği”dir?

“Allah katında din İslâm’dır.” (Âl-i imrân, 19)

“Kim İslâm’dan başka bir din ararsa, onunki aslâ kabul edilmeyecektir. Ahirette de ziyan edenlerden olacaktır.” (Âl-i İmrân, 85)

“Bugün sizin dininizi kemâle erdirdim, üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve size din olarak İslâm’ı beğendim.” buyuruyor. (Mâide,3)

“Bu, dimdik ayakta duran bir dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” (Rûm, 30)

Bu soruyu yanıtlama gereği Tasavvuf&Sufiler websitesi internette yayınlanmaya başladığında konulan logo grafiğine “evrenin ‘eskimeyen’ geleneği” alt başlığının konulması nedeniyle, bu terim ile ‘ne anlatılmak istendiği’ konusunda iletilen sorular ile ortaya çıkmıştır. Bu sorunun yanıtının anlaşılabilmesi için Allah’ın insanlara gönderdiği dinlerin tarihi süreç içerisindeki seyrini mutlaka dikkate almak gereklidir.

İSLAM İnsanlığın Dinidir

İslâm Allah’ın emridir, hükmüdür. Allah indinde din olarak yalnızca İslâm vardır.

İlk insan ve ilk nebi Âdem ile başlamış, zamanın akışı içerisinde ve her nebi/rasul gelişinde en mükemmele doğru daima bir gelişme kaydetmiştir. Hazret-i Musâ’ya indirilen İslâm, Hazret-i Nuh’a indirilen İslâm’dan daha mükemmeldi. Hazret-i İsa ‘ya gönderilen İslâm, Hazret-i Musa’ya indirilen İslâm’dan daha mütekamildir. Nihayet Hazret-i Rasulullah’a (s.a.v.) gelince son derecede kemâlini bularak ideal şeklini aldı.

Bu şekilde son ve en kamil din olan İslâm kıyamete kadar bâkidir. Her yönü ile ilâhidir, günün şartlarına uymaz, o şartları değiştirip kendini yeniler. İnsanların yeni bir dine ihtiyaçları yoktur.

Allah din olarak İslâm dinini seçip beğenmiş ve katında makbul olan İslam’ı Rasulullah olan Muhammed Mustafa (s.a.v.) vasıtasıyla kıyamete kadar geçerli olarak insanlığa iletmiştir.

İslâm Allah’ın râzı olduğu ve ondan başkasını kabul etmediği biricik dindir.

Hüküm budur.

Yahudilerin imanı Hz. İsa’ya gelinceye kadar Tevrat’a ve Hz. Musa’nın sünnetine tabi olmak idi. Hz.İsa gelince O’na tâbi olmaları gerekirken, reddettikleri için hak yoldan çıktılar.

Hıristiyanların imanı da İncil’e ve İsa’nın şeriatını izlemekti. Rasulullah Muhammed Mustafa (s.a.v.) geldikten sonra Hz. İsa ‘ya bağlı olduklarını iddiâ eden hıristiyanlar, gerçekten bağlı olmuş olsalardı, nebi ve rasullerin sonuncusu olan Rasulullah Muhammed Mustafa (s.a.v.)’e inanmalıydılar.

Gerçek risalet sahibi olan, insanlara ve cinlere olarak gönderilen Rasülu’s-sekaleyn Muhammed Mustafa’ya (s.a.v.) inanmayanlar imandan yoksundur.

“Dinini bütün dinlere üstün kılmak için Elçisi’ni hidayet ve hak din ile gönderen Allah’tır; müşrikler hoşlanmasalar da…” (Tevbe, 33)

İslâm’ın diğer bütün dinlerden üstün olması sadece Rasulul-ah’ın yaşadığı Asr-ı saâdet’e özel olmayıp, kıyamete kadar geçerlidir.

İslam nasıl ki bütün dinlere üstün kılınmışsa insanlık tarihi boyunca yaşanmış olan dinlerin manevi boyutu olan tasavvufi uygulamalar da İslam tasavvufu ile neshedilmişlerdir. Bugün bazı tasavvuf karşıtlarının İslam tasavvufu doktrin ve uygulamaları ile kadim dini geleneklerin bazı yönleri arasında paralellikler görerek tasavvufu başka dinlerden İslam’a tercüme edilmiş olarak anlamaları ve anlatmaları bu inceliği kavrayamamaları sonucudur.

Kendine ‘nefsine levmeden’ bir Hz. Adem ile bugün nefs-i levvame makamındaki bir sufi arasında işte bu açıdan bakılırsa hiçbir fark yoktur. Balığın karnından kurtulmak için yaptığı duada ” Ya Rabbi ben zalimlerden oldum “ diye yakaran Hz. Yunus’un durumu da aynı çerçevede değerlendirilebilir. Rabb-i Müteal’in ” Kıssaların en güzeli “ olarak tanımladığı Hz. Yusuf’un serüvenine bu açıdan bakılsa birçok tasavvufi gerçeklik görülecektir. Hele Hz. Musa ile “ilm-i ledün verilmiş bir kul” arasında yaşananlar tamamıyle tasavvuftan ibarettir. Yine Rasulullah (s.a.v.) ile birlikte hayatını hiçe sayarak hicret yolculuğuna çıkan Sıddık-i Ekber’e yönelik olarak indirilen ayetteki “La tahzen” armağanı, “Muhakkak ki Allah bizimledir” müjdesi tasavvufun ta kendisidir.

Konuya bu şekilde yaklaşıldığında şu gerçek ayan-beyan görülecektir:

İnsanlık tarihinin başlangıcından bugüne kadar insanalar hidayet rehberi olarak Hakk Teala’dan gönderilen tek din vardır: İSLAM. Bu dinin manevi boyutunun yaşanma alanı olarak insanlık tarihi boyunca tek bir hakikat yaşanmıştır: TASAVVUF. (İsimlerin başka başka olması özde farklılık anlamına gelmez.)

Sorun nerededir o zaman ?

Sorun nasıl Hz. Rasulullah öncesi şeriatler neshedilmişse İslam’ın insanların ruh dünyasında yaşanması ile ortaya çıkan tasavvufi uygulamaların da İslam sufilerinin nezih uygulamaları ile yenilenmiş olduğunun farkına varıp varmama sorunudur.

İşte bu nedenledir ki Tasavvuf&Sufiler sitesi internette ilk kez yayınlanmaya başladığında “evrenin ‘eskimeyen’ geleneği” şiarı seçilmiştir. Tıpkı “evrenin ‘eskimeyen’ dini” İSLAM gibi…

Eskimeyen ve de eskimeyecek olan…

Kıyamete kadar bakî kalacak olan Allah’ın dini İslam’dır sözkonusu olan… Her dem yenilenen; her an yeniden doğan sufilerin yaşadığı tasavvuf geleneğidir bu…

Selam İslam’ın manevi boyutu olan tasavvufu Hz. Adem’den bu yana yaşamış ve kıyamete kadar yaşayacak olan sufilere…

Selam hidayete tabi olanlara…

Tasavvuf&Sufiler

.

Hoca Ahmed Yesevî

Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî

Hoca Ahmed Yesevi Türk dünyasının manevi hayatında asırlardır tasarrufu devam eden ve “Pir-i Türkistan”, “Hazret-i Türkistan” namı ile anılan büyük bir Türk mutasavvıfıdır. O, kendi adıyla anılan Yeseviyye tarikatının esaslarını belirlemiş ve bugün bütün dünyada büyük bir yaygınlığa sahip Nakşbendiyye tarikatını da çeşitli şekillerde etkilemiş bir mürşid-i kamildir. Ahmed Yesevi’ye atfedilen menkıbeyle karışmış kerametleri Kaşgar’dan Balkanlar’a kadar bütün Türk yurtlarında yayılmıştır. Bugün Kazakistan’ın tarihi ismi Yesi olan ancak Sovyet döneminde Türkistan adı verilen şehrinde yer alan türbesi, bugün de Türkistan’ ın manevi merkezi olarak kabul edilmektedir.

Ahmed Yesevi’nin Hayatı

Ahmed Yesevi bugünkü Kazakistan Cumhuriyetinin güneyindeki Çimkent şehri yakınlarında ( 7 km. mesafede) bulunan Sayram kasabasında dünyaya gelmiştir. Sayram kasabası Ahmed Yesevi’nin küçük bir çocukken geldikten sonra hayatının önemli bir kısmını geçirdidi ve ünlü Türk destanının kahramanı Oğuz Han’ın idare merkezi oldudu bilinen Yesi (=Türkistan) kentine 157 km. kadarlık bir mesafededir. Dodum yılı kesin olarak bilinmemekle birlikte 73 yıl yaşadıdı ve 1166 yılında öldüğü şeklindeki bilgiler gözüne alındığında 1093 yılında doğduğu kabul edilebilir.

Babası Sayram kasabasında yerleşmiş ünlü bir alim olan İbrahim Şeyh, annesi ise Ayşe (Karasaç) Ana olarak bilinmektedir. Kaynaklar İbrahim Şeyh’in Hazret-i Ali (K.V.)’nin oğullarından Muhammed Hanefi‘nin neslinden geldiğini kaydetmektedir. Annesi ve babasına ait türbeler Sayram kasabasında olup bu türbelerin Ahmed Yesevi tarafından yaptırıldığı rivayet edilmektedir.

Ahmed Yesevi ilk eğitimini kendisi yedi yaşlarında iken vefatına kadar babası İbrahim Şeyh’den almıştır. Ahmet Yesevi’ nin manevi eğitimini aldığı kaynaklar arasında “Arslan Bab” ismi, hem çeşitli menkıbe ve rivayetlerde hem de Ahmed Yesevi’ye ait hikmetlerde ortaklaşa olarak belirtilen bir isim olarak dikkati çeker. Babasının ölümünden sonra Arslan Baba, eğitimini üstlendiği Ahmed Yesevi’nin aynı zamanda manevi babası olmuştur.

Ahmed Yesevi ile Arslan Baba’nıın karşılaşmasını dile getiren rivayet tarihi gerçekliğin ötesinde içerdiği bazı hususlar itibarıyla dikkate değerdir. Arslan Baba’nın Yesi’ye gelerek daha küçük bir çocuk olan Ahmed’i bulması ve Hz. Muhammed (S.A.V.)’in emanetini Ahmed’e vermesi, terbiyesiyle meşgul olup irşad etmesi manevi bir işarete dayanıyordu. Arslan Baba, buradaki rivayetde efsanevi bir kimlikle karşımıza çıkarken Yesi yakınlarında bulunan tarihi Otrar şehrinde adına yapılmış bir türbenin mevcudiyeti Arslan Babâ’nın tarihen varlığının delilidir.

Ahmed Yesevi, Arslan Baba’nın vefatından sonra, daha önceden verdiği işarete uyarak o zaman için Türkistan’ın en önemli İslam merkezi olan Buharâ‘ya gider. Ahmed Yesevi, Semerkand’da devrin önde gelen alim ve mutasavvıfı Şeyh Yusuf Hemedani’ye intisab ederek O’nun irşad ve terbiyesi altına girer. Hikmetlerinden çıkardığımız bir hükümle bu sırada Ahmed Yesevi 27 yaşındadır.

Nakşbendiyye tarikatının silsilesinde yer alan Yusuf Hemedani, Allah yolunda hizmet için Merv, Buhara, Herat, Semerkand gibi İslam merkezlerini dolaşarak halkı irşada çalışmaktaydı. Tarihi kaynaklarda kaydedildidine göre devrin Selçuklu.Hanı Sultan Sencer , Yusuf Hemedani’ye badlılıdını her vesileyle göstermiştir. Bu bağlılık ölümle bile sona ermemiştir; bugün hem Sultan Sencer’in kendi kabri hem de Teyh Yusuf Hemedani’nin kabri halen Türkmenistan sınırlan içinde kalan Merv şehrindedir.

Olgunluk döneminde Şeyh Yusuf Hemedani gibi bir mürşidin yanında devrin bütün ilimlerinde ilerleyen Ahmed Yesevi de şeyhi gibi İslam’ın zahiri esaslarına uygun hareket etmedi ve tarikatının esaslarını belirlerken İslam’ın hükümlerine ters düşebilecek hususlardan kaçınmadı ihmal etmemiştir. Ahmed Yesevi’nin bu konuda ne denli titizlik gösterdiği dile getirdiği hikmetlerin analizi ile kolayca anlaşılabilir. Ahmed Yesevi, tarikattaki sülük adâbını, İslam’ın zâhir ve batın ilimlerini şeyhi Yusuf Hemedani’den ödrenmiş ve muhtemeldir ki şeyhi ile beraber Türkistan’ın çeşitli yerlerini dolaşmıştır.

Ahmed Yesevi, şeyhi Yusuf Hemedani’nin ölümünden sonra dergahın sorumluludunu üstlenen üçüncü halef olarak bir süre Buharâ da hizmete devam eder. Bunu belirten kaynaklardan birisinde “Yusuf Hemedani’nin üçüncü halefi Hoca Ahmed Yesevi’dir ki, keramet ve hârikulade haller âdetlerinden idi; her kim halis bir niyetle kendileri ile müşerref olursa Ehlullah’tan olurdu. Nasıl ki “Niyetin koldaşın…” buyururlardı. Kutlu makamları Türkistan’dadır, yüce dergahı çok feyizlidir.” ibareleri yer almaktadır. Buhara sufilerine bir süre rehberlikten sonra şeyhi Yusuf Hemedani’nin verdidi bir işarete uyarak irşad makamını Nakşbendiyye tarikatının yıldız isimlerinden Abdülhalık Gücdüvani’ye bırakarak Yesi ye döner ve faaliyetini Yesi merkezli olarak sürdürür.

Ahmed Yesevi, Yesi’ye yerleştikten sonra Türkistan’ın her yerinden gelen ve editimini tamamladıktan sonra bütün Türk yurtlarında İslamı teblid ile görevlendirecedi müridlerine İslam’ın zahiri ve batıni ilimlerini ödretir. Rivayetlere göre Ahmed Yesevi dergahında yetiştirildikten sonra Hind kıtasından İdil boylarına , Çin seddinden Tuna kenarlarına kadar uzanan geniş bir codrafyaya teblid ve irşad göreviyle gönderdidi dervişlerinin sayısı doksandokuz bindir. Bu doksandokuz bin rakamı , sayı olarak tam tamına olmasa bile çokludu ifade etmesi yönünden gerçede işaret eder.

Hoca Ahmed Yesevi’nin eserlerinde halkı şüphelere düşürecek, itikadları sarsacak özel imgelere, imalara rastlanmaz. Şeriat hükümlerine karşı bazen dikkatsizce hareket eden, cezbesi galip büyük bir kısım sofilerden sadır olan ve onların zahir alimleri tarafından suçlanmasına yol açan fikir ve ibareler bu büyük Türk şeyhinin eserlerinde hemen yok gibidir. Çevresinde İslamla yeni tanışmış ancak çok güçlü olarak badlanmış saf inançlı Türkler toplandıdından Ahmed Yesevi, Arapçayı ve Fars edebiyatını çok iyi bildidi halde, uzlete çekildidi çilehanesinde çevresinde halkalananlara onların kolayca anlayabilecekleri Türk dili ile hitab etmeyi tercih etti. Tarikatını süluk adabını Arapça ve Farsça bilmeyen Türk dervişlerine anlatmak için de, Türklerin halk edebiyatından alınmış şekillerle hikmetler söyledi; bu şiirler daha sonra özgün bir isim olarak “hikmet” adı ile tanınıp “Divan-ı Hikmet” adı verilen kitaplarda bir araya getirilecekti.

İbadetle dolu hayatının boş kalan vakitlerinde ise tahtadan kaşık ve kepçe yontup, onları satarak geçimini sağlıyordu.

Ahmed Yesevi’ nin sünnet-i nebeviye olan bağlılığının derecesini gözler önüne seren bir rivayete göre Ahmed Yesevi, Yesi de altmışüç yaşına geldiğinde dergahının avlusuna açılan bir merdiven ve buna bağlı bir dehlizle ulaşılan, halvethane olarak kullandığı bir yer altı mescidi yaptırmış ve vefatına kadar bu mescidde ibadet ve riyazet ile meşgul olmuştur. Ahmed Yesevi’ nin yer altında uzun süren bir halveti yaşadığı hücresinin kalıntıları bugün de muhafaza edilmektedir.

Ahmed Yesevi, hikmetlerinin birçoğunda bu uzlete çekilmesinin sebebi olarak Hz. Muhammed (S.A.V.)’in altmışüç yaşında vefat ederek yer altına girişini ve bu yüzden kendisinin de yer üstünde Peygamberimiz (S.A.V.)’den daha fazla gezmekten haya etmesini göstermektedir. “Divan-ı Hikmet”te Ahmed Yesevi’ nin yer altında uzlete çekilişini ve uzlet hayatı esnasında yaşadığı manevi halleri anlatan hikmetler önemli bir yere sahiptir. Esasen Divan- Hikmet’ten anlaşıldığına göre hikmetlerinin büyük bir kısmı da ilahi ilham ile bu mekanda Ahmed Yesevi’nin dilinden dökülmüş ve yanındaki dervişler tarafından kağıd üzerine tesbit edilmiştir.

Bu uzlet hayatının ne kadar sürdüğü belli değildir; fakat vefat tarihi olarak kabul edilen 1166 yılına kadar yaklaşık 10 yıl süreyle ahiret ehli biri gibi yeraltındaki çilehanesinde uzletini sürdürdüğü ve 73 yaşında vefat ettiği sanılmaktadır.

Hoca Ahmed Yesevi Türbesi

Ahmed Yesevi Türbesi’nin yapımı ile ilgili bir rivayet de Türk tarihi yönünden önemli bir boyutu ortaya sermektedir. Bu rivayete göre vefatından sonra da kerametleri devam eden Ahmed Yesevi, kendisinden iki asır sonra yaşayan büyük Türk hanı Emir Timur’ un rüyasına girerek Buharâ’nın fethini müjdeler. Bu işaret üzerine Buhara üzerine sefere çıkan Emir Timur (1336-1405), zafere ulaştıktan sonra manevi bir şükran hissi ile Ahmed Yesevi’yi ziyaret için Yesi’ ye gelir. 1396 yılı Eylül’ünde Ahmed Yesevi’nin mütevazi kabrini ziyaret eden Emir Timur, yanında bulunanlardan Mevlana Abdullâh Sadrı Ahmed Yesevi’ye ait kabrin üzerine muhteşem bir türbe yapımıyla görevlendirir ve türbe yapımına ilişkin bazı ölçüleri bizzat belirler. O dönem Türkistan’ın en ünlü mimarı Hoca Hüseyin Şirazi adlı bir mimar tarafından külliyenin inşaına başlanır. Devrin mimari şaheserlerinden olan türbenin yapımı iki yılda tamamlanır; türbe yine Emir Timur’un direktifi ile türbeye eklenen mescid, dergah, mutfak ve diğer hizmet binaları ile beraber büyük bir külliye halini alır. Bu muazzam eserin tamamlanmasından sonra ziyarete gelen Emir Timur, Yesi kentinin yoksullarının ihtiyaçlarına sarfedilmek üzere birçok sadakada bulunur; aynca türbenin ve müştemilatındaki dergahın ihtiyaçları için de türbeyi çepeçevre kuşatan geniş bir araziyi ve Türkistan’daki sulama kanallarının gelirlerini vakfiye olarak tesbit eder. Emir Timur’un Hoca Ahmed Yesevi’ye duyduğu saygı O’nun manevi tasarrufuna olan inancını açıkça göstermektedir.

Sovyet Rus yönetimi altındaki yıllarda Türkistan’daki Ahmed Yesevi Külliyesi’ nin Türkistan’ın çeşitli yerlerinden gelen çeşitli Türk boylarından müslümanlar nezdindeki itibarı -bu uğurda çok gayret edilmesine rağmen- yok edilememiştir. Ahmed Yesevf nin manevi otoritesini yıkamayan Rus yönetimi O’nun türbesinin de bulunduğu külliyeyi “Kültür-park” adı altında bir müze haline getirip dini maksatlı ziyareti ve dergahta herhangi bir şekilde ibadet edilmesini yasaklamasına rağmen Türkistan müslümanları külliyeyi asliyetine uygun olarak yaşatma azmini sürdürmüşlerdir.

Bu arada dergah içinde yer alan tarihi kıymete haiz birçok eşya da başta Leningard (yeniden Petersburg adı verilmiştir) Hermitage müzesi olmak üzere değişik müzelere dağıtılmıştır. Türbe içinde yer alan ve yedi ayrı metalin alaşımından dökülmüş olan iki ton ağırlığındaki ve üçbin litre su alma kapasitesindeki döküm kazan bizzat Stalin’in emriyle 1934 yılında götürüldüğü bir sergiden getirilmeyerek Leningrad Hermitage müzesine konmuştur. Son dönemde Kazakistan makamlarının gayreti ile türbeye ait tarihi materyalin iadesi sağlanmış ve bu arada döküm kazan da 18 Eylül 1989 tarihinde yeniden türbedeki yerini almıştır.

Son birkaç yıl içinde sağlanan kolaylıklar sonunda Ahmed Yesevi Türbesi’nin asli maksadına uygun bir ziyaretgah olarak yeniden ihyası yolunda önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların önemli bir kısmını oluşturan restorasyon çalışmalarını yerine getirmeği Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı taahhüt etmiş ve 1993 yılı başında Vakıflar Genel Müdürlüğü restorasyon çalışmasını fiilen başlatmıştır.

Ahmed Yesevi’nin Tarikatı ve Etkileri

Ahmed Yesevi Türklüğün manevi hayatındaki büyük yerini, sadece bazı tasavvufi şiirler yazmakla kazanmamıştır. Ahmed Yesevi’nin önemi İslam’ın Türkler arasında yayıldığı asırlarda, Türkler arasında geniş ölçüde yayılma imkanı bulan ilk tasavvufi ekolü oluşturarak bütün dünyada yaşayan Türk soyundan insanların gönül tahtında asırlarca hüküm sürmesinden kaynaklanır. Hoca Ahmed Yesevi’nin büyük manevi tasarrufu ile yayılan ve asırlarca yaşayan Yeseviyye tarikatı bir Türk tarafından ve Türkler arasından kurulmuş olan ilk tarikattır.

Bu tarikat Türklüğün sadece gönül gözünü ışıtıp, ruhunu manevi zevklerle süslemekle kalmamış, Türklüğe asırlar boyu yeni hedefler ve fetihler nasib eden bir yol gösterici olarak tesirini bugüne kadar ulaştırmıştır. Ahmed Yesevi’nin Türk yurtlarında kendinden önce ve sonra benzeri görülmedik kalıcı bir tesir bırakmasında en az “hikmet”leri kadar önemli olan bir unsur da yetiştirdiği ve Türk dünyasının dörtt bir tarafına gönderdiği öğrencileridir. Bu hayırlı halefleri her yerde Ahmed Yesev’nin telkinleri doğrultusunda bir irşad faaliyetini sürdürerek bulundukları dünyasında İslam etrafında şekillenen ortak bir inanç ve ruh ikliminin hakim olmasına vesile olmuştur.

Hoca Ahmed Yesevi’nin tarikatını devam ettiren ilk halifelerinin menkıbeleri çeşitli tasavvuf tarihi eserlerinde yer almaktadır. Ahmed Yesevi’ nin ilk halifesi Arslan Baba’nın oğlu Mansur Ata’dır. Mansur Ata’ dan sonra yerine oğlu Abdülmelik Ata, sonra da onun oğlu Tac Hoca geçmiştir ki, bu ünlü Yesevi şeyhi Zengi Ata’nın babasıdır. Üçüncü halife Süleyman Hakim Ata Ahmed Yesevi’ nin Türkler arasında en tanınmış halifesidir. Rivayete göre Satuk Buğra Han’ın kızı Anber Ana ile evli olan Hakim Ata, daha çok Türkistan’ın Harezm’de bölgesinde halkı irşad ile uğraşmış ve ölümünden sonra Akkurgan’daki türbesine defnedilmiştir. Zengi Ata da Hoca Ahmed Yesevi’nin ünlü halifelerinden biri olarak tanınmıştır. Zengi Ata’nın Taşkent yakınlarındaki kendi adı verilen Zengi Ata kasabasındaki türbe ve külliyesi Özbekistan’ın en çok ziyaret edilen dini merkezlerinden birisidir.

Hoca Ahmed Yesevi’nin soyundan gelen ve İslam dünyasının değişik yerlerinde yaşadıkları ve irşad faaliyetinde bulundukları kaydedilen tasavvuf alimlerinden bir kısmı çeşitli kaynaklarda zikredilmiştir. Bu kişiler arasında Semerkand alimlerinden Sadr-ı alem Şeyh, Ejderhan yakınlarında katledilen Baba Şeyh, Bağdat-Kazvin arasındaki Gürgan’da yaşayan Şeyh Muhammed Dem Tiz bin Ahmed Yesevi, Keşmir’de medfun bulunan Hoca Hafız Ahmed Yesevi en-Nakşbendi isimlerine rastlanmaktadır. Bu kişilerin Ahmed Yesevi’nin kızı Gevher Şehnaz’dan gelen bir soy kütüğüne sahip olmaları muhtemeldir.

Ünlü Osmanlı gezgini Evliya Çelebi de Hoca Ahmed Yesevi’nin soyundan geldiğini seyahatnamesinde belirtmiştir. Evliya Çelebi, ayrıca gezdiği yerlerde rastladığı Yesevi dervişlerine ait makamları da eserinde kaydetmiştir. Bu derviş-gaziler arasında Deliorman’daki Demirci Baba, Niyazabad’daki Avşar Baba, Merzifon’daki Pir Dede,Karadeniz kenarında Batova’daki Akyazılı, Bursa’daki Geyikli Baba, Abdal Musa, İstanbul Unkapanı’ndaki Horoz Dede, Bozok Sancağı Yozgat’taki Emir Çin Osman, Tokat merkezindeki Gaj-Gaj Dede ve Zile ilçesindeki Şeyh Nusret Evliya Çelebi’nin tesbit edebildiği Yesevi dervişleridir. Ancak bunlardan hiçbirisi Nevşehir’de yerleşen Hacı Bektaş Veli kadar ün kazanmamıştır.

Rumeli’nin fethinin manevi öncüsü olan Sarı Saltık da asıl adı Muhammed Buhari olan bir Yesevî dervişidir. Evliya Çelebi, Sarı Saltık’ın Karadeniz kıyısında Romanya’nın Silistre bölgesindeki türbesini ziyaret ettiğini belirtmiştir. Sarı Saltık için yapılan bir makam ise İstanbul Boğazı’nın Rumeli yakasındaki Rumeli Feneri’nde yer almaktadır.

Yeseviyye tarikatı, önce Seyhun nehri havzasında Taşkent ve çevresinde yerleştikten sonra, Aral gölünün güneyindeki Harezm bölgesine yayılmış, aynı zamanda Seyhun ile Ceyhun nehrinin sınırlarını çizdiği Mâveraünnehr’de geniş bir kitleye yayılmıştır. Diğer taraftan Türkistan’ın kuzeybatı bozkırlarından Kıpçak lehçesinin hakim olduğu İdil-Ural bölgesine uzanan Yeseviyye tarikatı, Pir-i Türkistan’ın işareti ile yola çıkan dervişleri tarafından Horasan, Azerbaycan ve Anadolu ya kadar ulaşmıştır. Tarihi gelişim sonucu Nakşbendiyye tarikatının daha yaygın hale geldiği XV-XVI. yüzyıllara kadar Türkistan ve Horasan’ın hemen her yerinde hatta Keşmirde, Kâbilde, İstanbul’da, Temeşvar’da, Hicaz’da Yesevi dervişlerine rastlanmaktaydı.

Ahmed Yesevi’in esaslarını belirlediği Yeseviyye tarikatı, daha sonra Türkistan ve Anadolu’da gelişecek olan başta Nakşbendiyye olmak üzere Kübreviyye, Çiştiyye gibi diğer büyük tasavvuf ekollerini de derinden etkilemiştir. Nakşbendiyye tarikatının, Hoca Ahmed Yesevi ile irtibatı Muhammed Bahaüddin Buhari veya kısaca “Şah-ı Nakşbend” namı ile tanınan tarikatın Pirinin Yesevi şeyhlerinden “Kasem Şeyh” ve Halil Ata ile bir süre birlikte olarak feyz almasına dayanır. Şah-ı Nakşbend’in devrin hükümdarı olan Halil Ata’nın yanında zahiren hükümdarın hizmetinde geçen altı yıl boyunca feyz ve süluk yolunda büyük mesafeler katettiği kendilerinden rivayet edilmiştir. Şah-ı Nakşbend’den sonra Nakşbendiyye tarikatı, Türkistan Türkleri arasında çok yayılmış, daha önce gelişen Yeseviyye tarikatının nüfuz sahasını bir anlamda daraltmıştır. Ancak genel çizgileriyle aralarında büyük farklılıklar bulunmayan bu tarikatlardan Nakşbendiyye’nin bütün Orta Asya ve daha sonra Afganistan, Hindistan, Kazan, Orta Doğu ve nihayet Anadolu’da çok geniş bir coğrafyada yayılıp benimsenmesi Yesevi dervişlerinin daha önceden bu iklimlerde yaptıkları faaliyete bağlı olarak kolaylaşmıştır.

Günümüzdeki Hoca Ahmed Yesevi

Sovyet. Rus yönetiminin egemen olduğu yıllarda Türkistan Cumhuriyetleri’nde diğer Türk-İslam büyükleri gibi Ahmed Yesevi de unutturulmağa çalışılmış ve eserlerindeki bazı tasavvufi tavsiyelerinden yola çıkılmak suretiyle karalanmağa çalışılmıştır. Ahmed Yesevi’ nin 1917 bolşevik ihtilaline kadar gerek Kazan’ da gerekse Taşkent’te defalarca basılan “Divan-ı Hikmet”in yeni baskılarının yapılması da yasaklanmıştır. Ancak bütün bu çalışmalar Ahmed Yesevi’ nin manevi itibarını yok etme gayesine ulaşamamıştır. Elinizdeki bu eserdeki hikmetlerin neşrinde esas aldığımız ve 1992 yılında Taşkent’te basılan “Divan-ı Hikmet’in takdim bölümünde belirttiği gibi “Divan-ı Hikmet”te yer alan hikmetler dilden dile, gönülden gönüle nesiller boyu aktarıldığı gibi çeşitli gayrıresmi yollarla da çoğaltılmış ve Ahmed Yesevi yaşamağa devam etmiştir.

Anadolu ve hatta Rumeli’nin Türkleştirilmesinde çok önemli bir yeri olan Hoca Ahmed Yesevi’nin Türkistan’da oldudu kadar Türkiye’de bilinmemesi büyük bir eksikliktir. 1993 yılının Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlıdı tarafından Ahmed Yesevi yılı olarak ilan edilmesi ve bu yıl içinde yapılması planlanan tanıtım programları Ahmed Yesevi’nin Türkiye’de daha iyi tanınması ve anlaşılması için yetersiz de olsa bir fayda sağlamıştır.

“Divan-ı Hikmet”

Unesco tarafından korunmaya alınan tarihi bir “Divan-ı Hikmet” Nüshası’nın iki sayfası.

Türk edebiyatı tarihinde “Divan-ı Hikmet”in önemi İslâmiyet’ten sonraki Türk Edebiyatı’nın daha önce yazılan Kutadgu Biliğ’den sonraki bilinen en eski örneklerinden biri ve tasavvufi Türk edebiyatının ilk eseri oluşundan daha fazla Türk dünyasında meydana getirdiği tesirlere dayanır.

Divan-ı Hikmet önceleri yazma nüshalar şeklinde, daha sonraları ise basma tekniği ile çoğaltılmıştır. Bilindiği kadarıyla geçen iki yüz yıl içinde onyedi kez Taşkent’te, dokuz kez İstanbul’da, beş kez Kazan’da ve birer kere de Buhara ve Kagan’da matbu olarak yayınlanmıştır. Yakın tarihlerde Türkiye’de “Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler” adı ile yetmiş adet hikmetten müteşekkil ve Prof. Dr. Kemal Eraslan tarafından hazırlanan bir eser T.C. Kültür Bakanlığı tarafından iki kez basılmıştır. Bu satırların yazarı tarafından hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yayınlanan Divan-ı Hikmet’te ise yüzkırküç adet hikmet yer almaktadır.(Bu Divan-ı Hikmet Türkiye Diyanet Vakfı yayınevlerinden temin edilebilir.)

Eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan yeni imkânlar Divan-ı Hikmet’in Türk Cumhuriyetleri’nde yeniden gün ışığına çıkmasını sağlamış ve Özbekistan’da Divan-ı Hikmet’in Kiril harfli iki yeni baskısı yapılmıştır.

Kazan baskısı esas alınarak Resul Muhammed Aşurbay-oğlu tarafından hazırlanan ve 1992’de Taşkent’te Kiril harfleri ile neşredilen Divan-ı Hikmet kitabının baskı adedi tam beşyüzbin adettir. Divan-ı Hikmet yine 1992 yılında Türkmenistan’da “Medine’de Muhammed Türkistan’da Hoca Ahmed” adı ile elli bin adet olarak basılmıştır. Son olarak hikmetlerden bir kısmını içeren ve “Akıl Kitabı” adı ile basılan bir yayın da Kazakistan’da 1994 yılında yayınlanmıştır.Bu kitapların toplam baskı adedi dikkate alınırsa neredeyse her yüz kişi için bir Divan-ı Hikmet basımı sözkonusu olmaktadır ki bu ülkemiz nüfusuna kıyaslanırsa Türkiye’de altıyüzbin adet basım anlamına gelir. Ülkemizdeki Divan-ı Hikmet basımlarının toplam tirajının yaklaşık yirmibin adet olduğu düşünülürse ülkemiz adına üzüntü duymamak mümkün değildir.

SON ZAMANIN BİR ÇARPITMASINA ÜÇ YÜZYIL ÖNCESİNDEN CEVAP

Son birkaç yıl içinde ülkemizde başlayan İslam üzerindeki tartışmalarda tasavvuf konusunun da gündeme getirilmiş olduğu herkesin bildiği bir hususdur. Özellikle 1997 sonundan itibaren toplum hayatındaki İslami tezahürleri sorgulayan ve hatta yargılayan genel eğilimin ardına takılan bir grup kişi de – bunlar arasında sıkı müslüman olduğunu iddia edenler de vardır maalesef- İslam’ın tasavvufi içeriğini yıpratmak için hummalı bir faaliyete girmişlerdir. İslam tasavvufunu yıpratmak isteyen bu güruh tabii olarak Ahmed Yesevi ‘ye de dil uzatmaktan çekinmemişlerdir.

Bu güruhun hezeyanlarına cevab vermeği bile gereksiz görürüm.

Burada asıl üzerinde durmak istediğim konu Ahmed Yesevi’ye saygılı olduğunu bildiğim bazı kişilerin kendi yanlış yaklaşımlarına Ahmed Yesevi’yi dayanak etmek istemeleridir. Bunun güzel bir örneği olarak Yesevi dergahında mahremiyete hassasiyet gösterilmemesi , kadın-erkek ayrımı yapılmaması (=ihtilata izin verilmesi) ve Ahmed Yesevi’nin kadınlara özel bir ilgi gösterdiği iddiaları üzerinde durmak istiyorum. Bu konuyu tutarlı olarak değerlendirmek üzere bugün iki kaynağa sahibiz.Bunlardan birincisi Ahmed Yesevi’nin kendisine ait hikmetlerde “kadın” konusuna nasıl yaklaşıldığı , diğeri ise Yeseviye tarikatı üzerine yazılmış en değerli kaynak olan “Cevahir-ül Ebrar min Emvac-ı Bihar” adlı eserdir.

Türkistan’dan İstanbul’a gelen Hazini mahlaslı bir Yesevi dervişi tarafından zamanın Osmanlı sultanına sunulmak üzere 1593 yılında yazılan “Cevahir-ül Ebrar min Emvac-ı Bihar” adlı eser günümüzden dört yüzyıl önce bu konuya açıklık getirecek hususları da ihtiva etmektedir. “Cevahir-ül Ebrar min Emvac-ı Bihar”’ın günümüz aalfabesine aktarılmasını sağlayan Prof.. Dr. Cihan Okuyucu tarafından hazırlanarak Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp tarihi Enstitüsü tarafından 1995 yılında bastırılan bu değerli eserin 49. Sayfasında şu ibareler dikkat çekmektedir.

“…Muzâfat-ı baide içinde mesâmi-i nâsda düşdi ki meclisinde bi-ğayr-ı hicâb ricâl u nisvân şer-i şerife muhâlif cem olup zikre karışurlar. Hâlbuki ğayr-ı vâki. Horâsân u Mâverâü’nnehrde muhâlif olan ulemâ müfettiş gönderdiler ve tefahhuş itdiler. Ol mesmû olân ahvâl-i mûhimü’1-ihtilâl ğayr-ı vâki bulındı. Ammâ Şeyhü’1- meşâyih -kudddise sırruh- bir mühürlü hokka ortaya gitürüp nefır-iâm urdı ki evliyâu’llahdan kim varsa ki sağ kolını bulûğ-ı şerden bu ana gelince gizlü avret azâlarına istimâl u mesâs itürmemiş ola. Huzzâr-ı meclisden kimse cevâba kâdir olmadı illâ imâmü’1-hümâm maden-i cevâhirü’t-takvâ celilü’1-kadr Celâl Ata -ra.hmetu’Ilâhi aleyh- ortaya geldi.Memhûr hokkayı şeyhü’1-meşâyih -kuddise sırruhu’I-aziz- ol halifenün eli ile müfettişler ile Mâverâünnehr ve Horâsân memâlikine gönderdi. Vusûlden sonra ulemâ ve fuzalâ cem olup Celâl Ata hazretlerini ziyâret kılup hokka-i memhûrı açdılar. İçinde penbe ve âteş bulındı ki ne penbe yanmış ve ne ot sönmiş. Buyurmışlar ki bilâ-ğaraz ve’t-tâkdir eger ricâl u nisâ bir meclisde cem olup zikru’llah itseler ve kalblerini Hak Taâlâ kendü harâret ve cezbe-i rubûbiyyeti ile mutasarrıf olup hıyânet muzahhemetînden saklaya.Nice ki işbu hokka içinde penbe-i beyâzi tabiat-ı nâr-ı vâkıddan nâkıd -ı emân sararmış ve beyâz saklamış. Bu ahvâl-i şigerf müşâhede oldukdan şonra cûmle müstağfir olup kerâmâtlarına mukırr oldılar ve hedâyâ ve nüzur ile tereddüd ve şübhelerini telâfi buyurdılar ve Arâşât ahvâline muvâzene kıldıklarında ki mehâbetden halku’llah biri birinden bi-haber kalurlar ve zikrullah meclisi evliyâullah şerefinden kıyâmet-i âherdür. ..”

Bu metnin kelime kelime incelenmesiyle şu hususlar dikkat çekmektedir:

1.Yesevi meclisinde hicabsız olarak erkek ve kadınlar İslam’a aykırı olarak toplanıp zikre karıştıkları o zaman da iddia edilmiştir. Bu iddiaya Hazini’nin cevabı çok nettir: “Halbuki gayr-ı vaki…” ; yani oysa böyle bir şeyin vukua gelmesi sözkonusu değildir.

2.Horasan ve Maveraünnehr’de bulunan ve Yesevi dergahında ihtilatı iddia eden muhalif ulema ayrıca durumu yerinde tesbit etmek üzere müfettişler göndermiş ve bu müfettişler de İslam’ın zahiri hükümlerine ayrı bir husus tesbit edememişlerdir.

3.Sanki bu hususlarda olacak dedikoduları önlemek için Ahmed Yesevi bir test de uygular. Ergenliğinden o güne kadar cinsiyet organı mahalline sağ eli ile değmemiş bir dervişini aramış ve bu nitelikteki tek dervişi olan Celal Ata’ya bir cam kap içerisine yerleştirdidi köz ve pamudu yan yana koyarak vermiş ve Horasan’daki dedikoduculara göndermiştir. Horasan’a kadar gelen közün ateşi hiç sönmedidi gibi pamudu da tutuşturmamıştır. Bu durumu tesbit etmek için toplanan alimlere Celal Ata der ki “ Garazsız olarak –artniyet taşımadan- ve irade ile olmaksızın kadın ve erkekler bir meclisde Allah’ı zikretseler kalblerini Allah kendi harareti ve Tanrılığının cezbesi ile tasarruf ederek hain düşüncelerin istilasından saklasın..” Bunu işiten Horasan uleması iddialarından vazgeçtiler ve istiğfar ettiler. Bu durumu izah için Hazini, “Kıyamet günü Arasat meydanında biraraya gelen Allah’ın halkı dehşet ve hayretten nasıl birbirlerinden habersiz kalırlarsa zikrullah meclisi de evliyaullah şerefinden kıyamet günün gibidir” demekte ve zikir meclisinde hasıl olan manevi hava ile kadın ve erkeğin birbirlerinde habersiz kalacaklarını -veya kalmaları gerektiğini- dervişane bir nezaket ile ima etmektedir.

Bu rivayetde şu hususlar dikkati çekmektedir:

a. Ahmed Yesevi köz-pamuk testini uygularken edebiyle temayüz etmiş bir dervişi seçmiştir. Edeb konusunda hassasiyeti olamayan bir dervişin eline verilse acaba köz pamudu yakmaz mıydı?

b.Bugün acaba garazsız-iradesiz bir araya gelip zikir yapabilme yiğitliğine sahib erkek ve kadınlar var mıdır??

c.Kadın ve erkek zikir için bir arada bulunsalar dahi ‘zikrullah harareti ve ilahi cezbe ile Allah korumadıkça’ her zaman nefsani tuzaklara düşmek mümkündür.

d.Hazini zikir için bir araya gelen kadın ve erkeklerin kendilerini ancak kıyamet günü bir araya getirilmiş kadın ve erkekler olarak algılayabilecek derecede dünyevi hallerini terkederlerse bir arada zikirden zarar gelmeyeceğini söylemektedir ki bugün böylesi bir müslümanlar topluluğu var mıdır ?

Bu hususlardan anlaşılmaktadır ki kadın ve erkeğin bir arada zikir yapabilmeleri bu hususlar gözetildiğinde mümkün değildir. Zaten metnin ilk satırlarında bunun 12. Yüzyıl Türkistan’ında Yesevi dergahında Ahmed Yesevi huzuru ile yapılan zikirlerde bile mümkün olamadığı belirtilmektedir. Değil ki bugün…..vay Sultanım vayyy !…

Timdi bu yazdıklarıma radmen hala itiraz ederek “Bırakın bunları, menkıbe, hikaye bunlar…” diyenlerin seslerini işitir gibiyim.İşte onlara söyleyeceğim söz şudur : “Ahmed Yesevi’ye ait hikmetlerin tamamını en az on defa okumuş bir kişi olarak şunu net olarak ifade etmem gerekli ki Ahmed Yesevi’nin dilinden dökülmüş binlerce satırlık hikmetler arasında bir tane hikmette bile cinsiyet izafesi anlamında “kadın” lafzı yer almamaktadır. Hatta Ahmed Yesevi tüm şiirlerinde tek kelime ile olsun bir “kadın” olarak “annesinden-eşinden-kızından” bile söz etmemektedir. Peki nasıl oluyor da Ahmed Yesevi’nin kadınlara çok özel bir önem verdiği , dergahını kadınlarla doldurup beraber zikrettiği iddia edilebiliyor???

Bunun cevabını bence bu iddia sahiblerinin şuuraltlarına sızmış olan ve toplumumuzda son dönemde iyice yaygınlaşmış ve derinleşmiş olan kadınperestlikte aranmalıdır. Siz Ahmed Yesevi’ye kadınlarla ilgili herhangi bir övgü veya ayıb yamamağa niyeti olanlar, siz Ahmed Yesevi’nin ateş ile pamuğu emanet edeceği dervişine koyduğu şartı kendinizde bir arayın bakalım; sonucu çok merak ediyorum…

Eser: Mehmed BAŞBUĞ

Sonuç

Ahmed Yesevi’yi bugünkü zamane şeyhleri ile benzeştirmek ve Ahmed Yesevi dilinden bize kadar ulaşmış “hikmetler”i herhangi bir “dini manzume” olarak değerlendirmek büyük bir gaflet olur. Ahmed Yesevi’nin Divan-ı Hikmet’inde neredeyse bin yıldır Türk’ün gönül gözünü ışıtan bir ışık saklıdır. Bu ışığın hüzmeleri her bir hikmetin satırları arasından süzülerek ruh dünyamızı aydınlatmağa uzun bir zulmet devrinden sonra bütün Türk yurtlarında yeniden başlamıştır. Hoca Ahmed Yesevi’den neredeyse 900 .yıl sonra bize kadar ulaşan “Hikmetler” Türkler arasında İslam etrafında örgütlenen bir iman birliğinin teşekkül etmesine hizmet etmesi yönüyle Türk dünyasının manevi hayatında çok önemli bir yere sahiptir. Hazret-i Türkistan’ın dilinden dökülen hikmetleri okurken yüzyıllar önce bu mesajları ilk defa işiten atalarınızdan biri yerine koyun kendinizi… İşte o zaman Yesevi’nin büyüklüğünü daha iyi idrak edeceksiniz.

Bir de bugünkü teknolojik imkan ve mali kudrete sahip zamane şeyhlerinin günümüz Türkiye’sinde ve hatta dünyasında ifa ettiği fonksiyon ile misyonu Hazret-i Türkistan’ın misyonu ve fonksiyonu ile kıyaslarsanız bu büyüklük daha da belirginleşecektir.

Hoca Ahmed Yesevi dün olduğu gibi bugün de dünya Türklüğünü dizleri dibinde bir araya getiren manevi yol göstericimiz olmağa devam etmektedir. Hoca Ahmed Yesevi’yi , gerçek kimliğiyle tanımamız Türkiye ve Türkistan Türkleri’nin kardeşliğini güçlendirecek ve ortak manevi atamız durumundaki Hoca Ahmed Yesevi’nin dergahında kucaklaşmamızı da sağlayacaktır. O dergâh, Orhun’dan Tuna’ya kadar uzanan bütün Türk yurtlarını içine alacak genişliktedir.

Yesevi Mühürü

() Meraklısına Not: Bu websitesi Hoca Ahmed Yesevi’nin himmetleri ile vücud bulmuştur. Divan-ı Hikmet’in internete konulması niyeti ile çıkılan yolculukbugün*tasavvuf.info adresinde yeni bir merhaleye erişmiştir. Bu çerçevede Tasavvuf&Sufileranasayfasını süsleyen amblemde Hz. Pir-i Türkistan’ın kutlu makamının bulunduğu türbesi ile websitesinin Hazret-i Türkistan’ın himmetlerinin işareti olarak ortasında“Hazret Sultan Hoca Ahmed Yesevi” yazan Yesevi mühürü yer almaktadır.Himmetleri daima hazır ve bâki ola…

http://www.tasavvuf.in/yesevi.htm

Bugün 10 ziyaretçi (112 klik) kişi burdaydı!

Tasavvuf Nedir?

TASAVVUFUN TANIMI

FENÂ-fillah

Tasavvufî Haller

Tasavvufî Özellikler

ALLAH ADAMLARININ ÖZELLİKLERİ

TASAVVUFTA RÜYALAR

” HAYAT DENİLEN RÜYA…”

TASAVVUFTA RÜYALARIN ANLAM VE ÖNEMİ

KUR’AN-il HAKÎM’DEN RÜYALAR

Hz. İbrahim(as)’in Rüyası

Tasavvufî Özellikler

ALLAH ADAMLARININ ÖZELLİKLERİ

Kalb-Nefs-Ruh / Prof. Dr. Robert FRAGER

Silsile ve İcâzet

Rasûlullah : Muhammed Mustafa ibn Abdullah

Sallallahu Aleyhi ve Sellem

Nefs Mertebelerine Göre Rüya

Letâifler ve Letâif Dersleri

SEYR u SÜLÛK

Nakşbendiyye Sülûku

NAKŞBENDİYYE SEYR ü SÜLÛK AŞAMALARI

Zikrullah

Halvet

Editör Notları-1

EDİTÖR NOTLARI-1*

Editör Notları-2

Tasavvuf neden “evrenin ‘eskimeyen’ geleneği”dir?

Hoca Ahmed Yesevî