İnsan Şahsiyetinin Gelişiminde Mâneviyat

Günümüzde dünya çapında ekonomide, siyasette, inançta, ailede, eğitimde, kısacası birçok sahada ciddî bunalımlar yaşanmaktadır. Şüphesiz bu bunalımlar insan kaynaklıdır. İnsan, diğer canlılardan farklı olarak, yıllar alan uzun bir eğitim neticesinde ancak hayatta etkili ve rol sahibi bir fert olarak yer alabilmektedir. Her sahada bunalımlar yaşandığına göre, insana verilen eğitimde ciddi yanlışlıklar ve eksiklikler bulunmaktadır. Bilindiği gibi eğitim; aile, en geniş mânâsıyla çevre ve okul üçlüsünün eseridir. İnsan aldığı eğitim neticesinde bir şahsiyete sahip olur ve hayatta o şahsiyetiyle rolünü oynar. Durum böyle olunca insan şahsiyetinin nasıl oluştuğu, hangi evrelerden geçtiği, hangi konuların daha çok tesirli olduğu gibi meselelerin mercek altına alınması gerekir. Yazımızda insan şahsiyetinin oluşumunda en önemli tesire sahip olan, ancak uzun zamandır ciddi bir ihmale uğrayan mâneviyattan söz etmek istiyoruz. Ama önce şahsiyet kavramından ne anladığımızı bir nebze izah etmeliyiz.

Şahsiyet 
Türkçede kişilik de denilen şahsiyet kavramı kısaca, insanları birbirinden ayıran, her insanın kendine has bedenî ve ruhî özelliklerinin bütünü şeklinde tarif edilebilir.1 İnsanın kişiliği, bir kısmını doğuştan getirdiği, bir kısmını sonradan edindiği duygu, algı, öğrenme, düşünme, yargı, dış görüntü, giyim biçimi, tutum ve davranış özellikleri, ahlâk ve inanç yapısı gibi unsurların bütününden oluşur.2 
İnsanın şahsiyetine değişik derecelerde eş zamanlı tesir eden faktörler dört ana başlık altında özetlenebilir. Fıtrat, çevre, tarih ve irade... Bu faktörlerin ilk üçü cebrî, yani kişinin istek ve iktidarı dışında gelişir ve kişiye tesir eder. 

Cebrî faktörlerden birincisi olan fıtrat gelişip olgunlaşırken, mizaç, karakter, huy, ego (benlik) ve kişilik tabiî olarak inşa edilir. Fıtratın aslî unsurları içinde, ruh, akıl, kalb, nefis, vicdan, irade, şuuraltı, şuur, evham, vesvese, duygular, istekler, alışkanlıklar, bağımlılıklar yer alır. İnsan tabiatında iyilik, güzellik, adalet ve faziletin yanı sıra kötülük, zulüm, öfke-kin-nefret, haset, kıskançlık, cimrilik ve düşmanlık gibi menfi görünümlü duygular da bulunmaktadır. 

İnsana cebrî olarak tesir eden ikinci faktör, içinde doğduğu sosyo-ekonomik ve kültürel sistemi belirleyen çevredir. Zamanın ruhunu yansıtan sosyo-ekonomik ve kültürel unsurlar, şuuraltının, karakterin ve egonun gelişmesine doğrudan tesir eder. İnsanî değerler ancak toplum içinde yeterince geliştiğinden, insan ‘sosyo-kültürel zaman diliminin (tasavvufî ifadesiyle vaktin) çocuğu’ olarak vasıflandırılmıştır. 

Bir diğer unsur olan tarihten kasıt, insanın doğumundan itibaren şuuraltına kaydedilen yaşadığı tecrübeler ile soyundan ve çevresinden aktarılan ve hatıralarda kalan birikimlerin tamamıdır. Şuuraltı birikimleri kişiye göre değişen derecelerde şahsiyete tesir eder. Dolayısıyla insan, tarihi olan, bunun tesirinde düşünebilen ve karar veren bir varlık olduğundan, onu anlamaya çalışırken soyu ve geçmişi göz ardı edilemez.
İnsanın şahsiyetinin gelişiminde en önemli ve tesirli dördüncü unsur ise iradedir. Bir başka ifadeyle, iradî ve şuurlu tercih ve kararlarıdır. Zîrâ insan her an şuursuz veya şuurlu, otomatik veya iradî olarak tercih eden ve karar veren dinamik bir varlıktır. 

Şahsiyeti oluşturan bu faktörlere bakıldığında hemen hepsinde mânevî bir yönün olduğu yani mâneviyatla irtibatlı oldukları görülür. Şüphesiz bu durum mâneviyatın bir ruh gibi insanı ilgilendiren her meseleyi etkileme karakterinden ileri gelmektedir. Onun için mâneviyat denilince geniş anlamıyla din akla gelir. Fakat maalesef çağdaş psikologlar dini ya hiç hesaba katmamakta veya çevre faktörü içerinde, ‘çaresizlik karşısında ortaya çıkan birtakım ibadetler ve yüce bir güce sığınma duygusunun sonucu oluşmuş kültürel bir unsur’ anlamını vererek, tesirini belli belirsiz bir konuma indirgemektedirler. Oysa din duygusu gereğine uygun bir şekilde tahlil edildiğinde bunun sadece sonradan öğrenilen veya çevreden edinilen birtakım ritüel ve duygulardan ibaret olmadığı, potansiyel olarak insanda var olduğu, hattâ insanın bu duygu ve ihtiyaç üzere yaratıldığı tespit edilebilir. Dinî yaşayışı duygular, düşünce ve tasavvurlar, ilgi ve eğilimler, istek ve idealler, hareket ve faaliyetler, ahlâkî ve estetik yönelişler gibi insanı tanımlayan bütün ruhî süreçler içerisinde görmek mümkündür.3

Din ve şahsiyet
Din, insan şahsiyetine tesiri açısından iki ana bölümde incelenebilir. 
a. Yaratıcı tarafından insan inanma, ibadet etme, sonsuza kadar yaşama gibi duygularla teçhiz edilmiştir. Bu arada insana nefis, vicdan, kalb gibi mânevî mekanizmalar da verilmiştir. Diğer taraftan insan acelecilik, cimrilik, vefa, diğergâmlık, sevgi, nefret, saldırganlık, şehvet; mal ve evlâda düşkünlük, ihlâs, takva, cömertlik, tevazu gibi bir kısmı pozitif, bir kısmı negatif görünümlü duygularla da bezenmiştir. İnsan; aidiyet duygusu, bağlanma ve sığınma eğilimi, kutsallık ve güzellik duygusu, en yetkin varlık tasavvuru, hayatı anlamlandırma isteği, tabiatta cârî hâdiseler karşısında çaresizlik ve İlâhî yardım talebi, ölüm korkusu ve ölümsüzlük arzusu, hakikati arama hissi gibi hissî ve zihnî temele dayalı motivler de taşımaktadır.4 Bu duyguların doğru bir şekilde nasıl tatmin olacağı ve dengeleneceği de dinî prensiplerle tespit edilmiştir. Bütün isim ve sıfatlarıyla Allah’a ve sonsuz olan ölüm sonrası hayata inanmak, en geniş mânâsıyla zikir başta olmak üzere, ibadet etmek insanın temel mânevî ihtiyaçlarını fıtratına uygun bir şekilde karşılar. Verilen zıt duygu ve mekanizmaların dinen belirlenmiş sınırlar içerisinde dengeli yaşanması ve hayra yönlendirilmeleri neticesinde insanın olgunlaşacağı ve Cennet’e layık bir varlık olacağı düşüncesi, insanın kişiliğini olgunlaştıracak temel bir prensiptir. 

b.İnsanın bütün aktiviteleri din nazarında bir değere sahiptir. Sosyal münasebetleri, geçmiş ve gelecek hakkındaki düşünceleri, aile içi davranışları, aldığı eğitimin metot ve gayesi, tabiatla ilişkisi ve tabii kaynakları kullanma sınırı, ölüme ve ölüm sonrasına bakışı gibi insanın bütün fiilleri hakkında dinin bir değerlendirmesi bulunmakta ve din bütün bunlara bazı prensipler koymaktadır. Din, insanın, temel ilkeler olarak da adlandırılan hakkaniyet, tutarlılık, dürüstlük, insan onuru, koşulsuz sevgi, sabır, yardım etme-destek olma ve yüreklendirme gibi değerlerin farkına varmasını da sağlar.5 Dolayısıyla birtakım insanlık değerlerinden bahsederken bunları dinî olan veya olmayan şeklinde ayırmak doğru değildir; çünkü din aslında ruh gibi insanın bütün hayatına karışmıştır. Öyle ise Yüce Yaratıcı’nın her an bizi gördüğünü (ki buna ihsan şuuru denir) ve yaptığımız her şeyin dinî bir değer taşıdığının altını çizmek gerekir. Evet, kişiliğe yeni boyutlar kazandıran din, insanda barış, ahenk ve itminan hissi, dünya ve benliğe ilişkin derin bir şuur hâli, ferdî hürriyet duygusu, iyimserlik, neşe ve mânevî haz, dış dünya ile açık bir iletişim, diğer insanlara karşı saygı ve şefkat hislerini ortaya çıkarır.6 

Ferdin dinî tutum ve davranışlarındaki tutarlılık, onun şahsiyet özeliklerini veya benlik değerlerini etkiler. Bunun aksi, yani insanın şahsiyet özelliklerinin onun dinî tutum ve davranışlarını etkilemesi de tabiîdir. Çünkü kişi ancak şahsiyet yapısının elverdiği ölçüde dindar olabilir. Başka bir deyişle, kişilerin karakter ve şahsiyet yapılarındaki farklılıklara göre dindarlıklarında yani dinî duygu ve düşüncelerinde ve dinî tecrübelerinde farklılık olacaktır.7 Yani dindarlık ile kişilik arasındaki münasebet karşılıklı ilişkidir. Din kişiliğin yapı kazanmasını, bu yapının tek bir merkez etrafında toplanmasını sağlarken, kişilik de kendi kapasitesi ölçüsünde dinin hayata mal edilmesine imkân verecektir.8 Kısacası inanç, ahlâk ve ibadetten oluşan mâneviyat ya da din, kişiliğin oluşmasında ve dengeli olmasında ihmal edilmeyecek en önemli faktördür. Yazımızın sonunda iki konuya değinmek istiyoruz: 

Bilimsel metot ve şahsiyet
Ana konularından birisi şahsiyet olan psikoloji ilmi bilindiği gibi tabiat ilimlerine uygulanan metodu benimsemiş bulunmaktadır. Durum böyle olunca, çağdaş psikologlara göre şahsiyet hemen bütünüyle çevrenin unsurları olan biyolojik, sosyal ve kültürel faktörlerin tesiriyle oluşur. Bu kadar dar çerçeveye sıkıştırılan insan diğer canlılardan sadece biraz daha gelişmiş sıradan bir varlık olacaktır. Oysa insan çok daha kompleks yaratılmış ve yaratılış gayesi de çok daha ulvîdir. Zannediyorum psikoloji ve psikiyatri ilimlerinin psikolojik rahatsızlıkları tedavide, diğer hastalıkların tedavisi seviyesinde başarılı olamamasının altında yatan temel sebep, insana olan bu eksik bakış açısıdır. İnsan şahsiyetinin ana temellerinden olan mâneviyatı yok sayarak onu anlamak ve psikolojik rahatsızlıklarına doğru teşhis koymak nasıl mümkün olabilir? İşin bir başka veçhesi de şudur: Maddî açıdan her insan farklıdır; tek yumurta ikizlerinde bile fizikî farklar ve bu fizikî farklılığa bağlı olarak psikolojik farklar olduğu bilinmektedir. Onun için tıp doktorları insandaki bu farklılığı dile getirmek için ‘hastalık yok hasta var’ demektedirler. Zîrâ her insanın organ ve sinirleri ile bu organların salgıları ve sinirlerin motivleri farklıdır. Mânevî açıdan bu farkın çok daha derin olduğu ise tartışmasızdır. Farklılığın boyutu bu dereceye varınca, gözlenebilen, lâboratuvar ortamında tekrarlanabilir, aynı şartlar altında aynı neticeleri doğuran şeye bilgi diyen, bu şartları taşımayan hususları incelemeyen bilimsel metot, şahsiyeti nasıl inceleyecek veya psikoloji sadece bu metotla nasıl insanı gereğine uygun tanıyacak, inceleyecek ve dertlerine çare bulacak? 

Kişisel gelişim ve şahsiyet
Son yıllarda bütün dünyada, ama daha çok gelişmiş Batı ülkelerinde ‘kişisel gelişim’ adı altına eserler kaleme alınmakta, televizyon programları yapılmakta, internet siteleri açılmakta ve seminerler verilmektedir. Bu işi yapanların bir kısmı mesleklerini bilimsel metotlarla icra eden eğitimli psikologlar olmakla birlikte, çoklarının hangi mesleğe sahip oldukları ve ne tür bir eğitim aldıkları bilinmemektedir. Ayrıca söyledikleri hususların hangi alan araştırmasının neticeleri olduğu, hangi bilimsel kurullar tarafından test edilerek onaylandıkları da meçhuldür. Aslında ne böyle bir alan araştırması mevcuttur ne de bilim kurulu… 

Günümüzde insanların büyük bir bölümü, dünyada yaşanan kaos, kargaşa, kavga, sıkıntı, çekişme, samimiyetsizlik, bencillik, koşuşturma ve yalancılıktan uzaklaşmanın/kurtulmanın; huzur, güven ve barış içinde bir hayat yaşamanın yollarını aramaktadır. Huzurun içe ait, ruh dünyasını ilgilendiren, mânevî ve psikolojik bir inanç ve deneyim olduğu; maddî imkân, iktidar, fizikî güç ve güzellik, hattâ ilim ve sanatla elde edilemediği anlaşıldıkça insanlar, değişik alternatifler aramaya koyulmakta ve çareler aramaktadırlar. Bu arayış neticesi karşılaşılan organizasyonların bir kısmının önü alınmaz ve kitlelerin ihtiyacı doğru olanla giderilmezse içtimâî felaketlere düşmek bile mümkündür. 
Bu arada işin hem siyasî, hem ekonomik, hem de dinî boyutu gündeme gelmektedir. Kısacası sosyal ve inanç çevremiz ciddi bir şekilde değişmekle kalmamakta, nereye varacağı kestirilemeyen bir kaosa doğru adeta sürüklenmektedir.

Huzur/mutluluk başlı başına talip olunan bir değer olduğundan istismar edilmesi de kolaydır. Onun için de huzur vadeden hemen her düşünce ve pratik ilgi odağı olmaktadır. Belki de ilginin arttırılması için daha çok huzur ve benzeri kavramlar kullanılmakta ve istismar edilmektedir. Meselâ toplumda birileri tarafından şuurlu bir şekilde yaygınlaştırılmak istenen yoga ve meditasyon gibi inanç ve pratikler, geçici ve sınırlı bir rahatlık sağlasalar da, insan gönlünün ihtiyaçlarını karşılayamaz ve katiyen onun ebedî taleplerine karşılık veremezler. Aksine, bir süre sonra insanlarda kapanması zor ve daha büyük boşluklar açar, ruhî boşalmalara sebebiyet verir, iyileşmesi adeta imkânsız yaralar hâsıl ederler. Konumuzla ilgisine gelince, bu akım ve faaliyetlerin insan şahsiyetini olumsuz etkileme ve onu uzun vadede adeta şahsiyetsiz bir hâle getirme tehlikesi bulunmaktadır.

Diğer taraftan bugün kimi kişilere çekici gelen akımların hemen bütünü, çok eski çağlarda yaşanmış ve tarihe karışmış öğreti, düşünce, medeniyet ve geleneklere dayanmaktadır. Hattâ cazip olmalarının bir sebebi de sık sık bu yönlerine vurgu yapmalarıdır. Kimi Atlanta gibi eski medeniyetleri tekrar kurmakla görevli olduklarını söylemekte,9 kimisi de Amon, Babil, Mu, Maya, Eski Mısır... gibi medeniyetlerden söz ederek o dönemde yaşanan bazı pratiklerin ve o gün insanlığın içinde bulunduğu durum gereği gelişen, çoğu gizli kadîm ilimlerin günümüze taşınabileceğini söylemektedir. Oysa sözü edilen medeniyetlerin yaşandığı ortam ciddi şekilde değişmiş ve insanlığın ruhî, kültürel ve zihnî kazanımları o günlerle kıyaslanmayacak derecede ilerlemiştir. İlâhî kaynaklı gerçek din açısından da durum farklı değildir. Özellikle Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) peygamberlikle görevlendirilmesinden sonra insan hayatında birçok şey değişmiştir. Meselâ din, insanların mânevî ihtiyaçlarını karşılamada eski hiçbir öğreti, pratik ve düşünceye gerek olmayacak şekilde kemâle ermiş; hem yaşanmış hem de âyet ve sahih sünnetle kayıt altına alınmıştır. Yüce Allah, “Bugün size dininizi olgunlaştırdım, size nimetimi tamamladım ve din olarak size İslâm’ı beğendim” (Maide, 5/3) buyururken Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de bu âyetin bir yönünü şöyle tefsir etmiştir: “Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim”10 Öyle ise, özellikle ahlâkî ve mânevî açıdan eskiye ihtiyaç olmayacak şekilde din tamamlandığından sahih dinin dışında kalan farklı organizasyonlardan medet ummak insanlığı oyalamaktan öteye geçmeyecektir. 

Netice
Ebediyet için yaratılmış ve Yaratan’ını zikretmek ve O’na ibadet etmekle ancak huzur bulacak insanın şahsiyeti birçok unsurdan oluşan bir yapı arz etmektedir. En geniş mânâsıyla mâneviyat bu unsurların başında gelmektedir. Modern psikolojinin mâneviyatı aslına uygun anlaması ve onu incelemeye uygun bilimsel metotlarla araştırması gereklidir. Aksi takdirde insanın eksik anlaşılmasına ve şahsiyet açısından insanlığından uzaklaştıracak akımlara kapılmasına, neticede de onulmaz hastalıklara duçar olmasına meydan verilmiş olacaktır. Günümüzde dünya çapında yaşanan bunalımların sebepleri arasında insan şahsiyetinin bu unsurunun ihmale uğraması birinci sırada yer almaktadır kanaatindeyiz.

*Celal Bayar Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
ayuce@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
*. Bu makale 11-13 Mayıs 2012 tarihleri arasında Arnavutluk Bedir Üniversitesi tarafından düzenlenen I. International Conference on Humanities: The Spiritual Quest in Humanities sempozyumuna sunulmuş olan bildirinin özetidir.

1. Peker, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun, 1993, 83.
2. Koptagel, Tıpsal Psikoloji, Beta Yay., İst., 1984, 275.
3. Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., Ank., 2001, 7.
4. Kasapoğlu, Kur’ân’da İman Psikolojisi, Yalnızkurt Yay., İst., 1997, 26.
5. Özdoğan, Dindarlıkla İlgili Bazı Faktörlerin Kendini Gerçekleştirme Düzeyine Etkisi, Araştırma Dergisi, Sa. 2, Ank., 1997, 113.
6. Yaparel, Yirmi-Kırk Yaşlar Arası Kişilerde Dinî Hayat İle Psiko-sosyal Uyum Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ank., 1987, 29.
7. Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum Davranış Ve Şahsiyet Özellikleri, MÜİFAV Yay., İst., 1996, 85.
8. Hökelekli, Gençlik, Din Ve Değerler Psikolojisi, Ankara Okulu Yay., Ank., 2002, 90.
9. Aksiyon Dergisi, 30 Mart 2002, sayı: 382.
10. Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 38.
Kaynaklar
AKSİYON, 30 Mart 2002.
AHMET b. Hanbel, Müsned, Kahire, 1956.
ARDOĞAN, Recep, Kur’ân ve İnsan Psikolojisi, İlkadım Yay., Ank., 1998.
BAYRAKDAR, Mehmet, İslam İbadet Fenomenolojisi, Akçağ Yay., Ank., 1987.
C. G. Jung, Keşfedilmemiş Benlik, İlhan Yayınları, İst. 1999.
DERVEZE, İzzet, et-Tefsîru’l-Hadis, II. Baskı, Çev: Ş. Karataş, Ekin Yay., İst., 1998.
HEWİTT, James, Meditasyon, İst. 2000.
HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., Ank., 2001.
HÖKELEKLİ, Hayati, Gençlik, Din Ve Değerler Psikolojisi, Ankara Okulu Yay., Ank., 2002.
--- Çocuk, Genç, Aile Psikolojisi ve Din, Dem Yay., İst. 2009.
John Nuttal, Ahlak Üzerine Tartışmalar, İst. 1997.
KASAPOĞLU, Abdurrahman, Kur’ân’da İman Psikolojisi, Yalnızkurt Yay., İst., 1997.
KOPTAGEL- İLAL, Günsel, Tıpsal Psikoloji, Beta Yay., İst., 1984.
ÖZDOĞAN, Öznur, Dindarlıkla İlgili Bazı Faktörlerin Kendini Gerçekleştirme Düzeyine Etkisi, Araştırma Dergisi, Sa. 2, Ank., 1997.
PAZARLI, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İst., 1982.
PEKER, Hüseyin, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun, 1993.
ŞENTÜRK, Habil, Din Psikolojisi, Esra Yay., İst., 1997.
ŞENTÜRK, Habil, İbadetin Mahiyeti Ve Şahsiyet Gelişmesindeki Fonksiyonu, DEÜİFD, II, İzmir, 1985.
UYSAL, Veysel, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum Davranış Ve Şahsiyet Özellikleri, MÜİFAV Yay., İst., 1996.
UYSAL, Veysel, Psiko-Sosyal Açıdan Oruç, Ank., 1994.
YAPAREL, Recep, Yirmi-Kırk Yaşlar Arası Kişilerde Dini Hayat İle Psiko-sosyal Uyum Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ank., 1987.



.

Huzur Arayışı ve Yanlış Adresler

 

Gerçek saadet, insan zihninin dağınıklık ve perişaniyetten kurtulması, insan kalbinin itminan ve istirahata ermesinden ibarettir. Onu, deniz kenarlarında, dağ başlarında, tenha koruluk ve koylarda arayanlar hep yanılmışlardır.

Günümüzde insanların büyük bir bölümü, dünyada yaşanan kargaşa, sıkıntı, samimiyetsizlik, bencillik ve koşuşturmadan uzaklaşma ve huzur, güven ve barış içinde bir hayat yaşamanın yollarını aramaktadır. Huzurun içe ait, ruh dünyasını ilgilendiren, mânevî ve psikolojik bir inanç ve deneyim olduğu; maddî imkân, iktidar, fizikî güç ve güzellik, hattâ ilim ve sanatla elde edilemediği anlaşıldıkça insanlar, alternatifler ve çareler aramaktadırlar. Aslında insanı böyle bir ihtiyaçla yaratan Yüce Allah, onun yanlışa düşmemesi için kitaplar göndermiş, peygamberler görevlendirmiştir. Ancak zaman zaman İlahî Mesaj’dan uzaklaşmalar yaşanmakta ve huzur yerine huzursuzluk kaynağı olan, insanları maddî ve manevî açıdan sömüren, aile dramlarına, intiharlara, psikolojik hastalıklara sebep olan yanlış düşünce ve akımlar meydana çıkmaktadır. Bunların önü alınmaz ve kitlelerin ihtiyacı doğru olanla giderilmezse toplumsal felâketler kaçınılmaz olacaktır.

Ülkemizde son zamanlarda kulağa hoş gelen, merak uyandıran ancak geniş halk kitlelerinin anlamlarını pek bilmediği bazı kavram ve uygulamalar basına yansımaktadır. İşin enteresan tarafı, her biri din görünümlü farklı bir inanç veya oluşuma ait bu uygulamaların sürekli huzur ve mutluluk sağlayacağı iddiasında olmalarıdır. 

Maneviyattan uzak şekilde sadece teknolojik gelişmelerin ışığında bir toplum düzeni kurmanın çıkar yol olmadığını fark eden Batı dünyası, bunun bir neticesi olarak gençliği kurtarabilir ve bozulan aile düzenini yeniden tesis edebilir ümidiyle -belki fıtratın denge prensibi gereği- son zamanlarda mistik konulara ve metafizik akımlara büyük ilgi göstermektedir. Böyle bir ihtiyaç olmamasına rağmen, ülkemiz de maalesef bu akımlardan nasibini almış bulunmaktadır. Ülkemizde 90’lı yılların ikinci yarısından itibaren belirginleşmeye başlayan yoga modası son birkaç yılda en yüksek seviyesine ulaştı. Yoga guruları1 ülkemize gelmekte, lüks otellerde pahalı seanslar düzenlemekte; onlarca kitap piyasaya çıkmakta, lüks semtlerde yoga salonları açılmakta, hattâ bazı kreşler çocuklara yoga ve meditasyon yaptırmakta; ünlü sanatçılar, politikacılar ve iş adamları yoga ve meditasyonun faydalarına yönelik beyanlarda bulunmaktadır. Bu arada işin hem siyasî, hem ekonomik, hem de dinî boyutu gündeme gelmektedir. Kısacası sosyal ve inanç çevremiz ciddi bir şekilde değişmekle kalmamakta, nereye varacağı kestirilemeyen bir kaosa doğru âdeta sürüklenmektedir.

Yazımızda, çok karmaşık olan ve bazı karanlık güçler tarafından programlı bir şekilde insanlığın önüne konulduğu intibaını veren bu inançların bir iki noktasını kısaca tahlil edip, aslında bu uygulamaların propagandası yapıldığı şekliyle insanı huzura kavuşturmaktan uzak olduklarına; son din İslâm’ın inanç ve pratik bakımından kıyamete kadar gelecek bütün insanların her türlü meşru huzur ve itminana ulaşmaları için yeterli olduğuna işaret etmeye çalışacağız. 

İnsan Tabiatı ve Huzur Arayışı
Huzur aramak insan tabiatının bir gereğidir ve manevî bir keyfiyettir. Ne bunu insan fıtratından çıkarmak ne de maneviyatın dışında bir yolla tatmin etmek mümkündür. Huzur ve mutluluk başlı başına talip olunan birer değer olduklarından istismar edilmeleri de kolaydır. Onun için de huzur vaat eden hemen her düşünce ve uygulama ilgi odağı olmaktadır. Hattâ şöyle denilebilir: İlginin arttırılması için daha çok huzur ve benzeri kavramlar kullanılmaktadır. Meselâ meditasyon için şu propaganda yapılmaktadır: “Solunumla meditasyon, meditasyonun tüm yarar ve amaçlarını gerçekleştirmesi nedeniyle çok etkili bir yöntem olarak övülmektedir. Bu yarar ve amaçlara; daha enerjik oluş, sağlıklı yaşam, dengeli bir sinir sistemi, derin bir rahatlama, sükûnet, zihin açıklığı, duygu ve düşünceleri kontrol edebilme; konsantrasyonun, fiziksel gücün, ruhsal dengenin gelişmesi gibi haller girmektedir!”2 

Fakat sayılanlar tek tek incelendiğinde vaat edilen hedeflere ulaşmanın âdeta imkânsız olduğu görülmektedir. Zîrâ hem insanın yaradılış gayesi, hem fizik ve psikolojik yapısı, hem çevre şartları, hem de genetik aktarımlar bu hedeflere ulaşmada ciddi engeller oluşturmaktadır. Elbette peygamberler ve veliler istisnadır. Dolayısıyla “... Ari’ler Yoga tekniklerini uygulayarak vücudun, duyguların ve zihnin hâkimi olup, doğadan kopmadan, Evrensel Ruhla devamlı temasta olmuşlardır.”3 şeklindeki cümlelerin herhangi bir objektif tespit ve kritere dayanmadıkları rahatlıkla söylenebilir. Zîrâ kendilerinden geriye tarihî kayıtların kalmadığı ve binlerce yıl önce yaşamış kişi ve toplulukların nasıl yaşadıklarına dâir kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Öyle ise yoga yoluyla varılacağı söylenen hedeflerin hayal olduğu ve kişileri, aşırı güven, teslimiyet ve inançtan ötürü geçici bir rahatlamaya götürse bile, sonuçta boşlukla yüz yüze bırakıp psikolojik sıkıntılara sürükleyebileceği hesaba katılmalıdır.

Oysa din olarak İslâm’ın, dünyada olunması mümkün olabilecek kadar huzur ve mutluluğu sağlamaya vesile olduğu aşikârdır. İşin başında da doğru bir Allah inancı gelmektedir. Sözü edilen akımlara bakıldığında bu konuda ciddi sıkıntı ve yanlışlıklar içinde oldukları görülecektir. Kimisi Allah’a inanmamakta, kimisi kendileri gibi bir insanı tanrı edinmekte, kimisi şeytanı veya meleği tanrı telâkki etmekte, kimisi de tabiatta var olan taş, ağaç, güneş yıldız vb. şeyleri Tanrı kabul etmektedir. Panteistler gibi Tanrı’yı yok sayıp bütün varlığı Tanrı kabul edenler de bulunmaktadır. Bir Evrensel Ruh’tan söz edenler de bununla neyi kastettiklerini ve sözü edilen Ruh’un hangi özellikler taşıdığını belirtmeye yanaşmamaktadırlar. İşin felsefesini yapmaya kalkıştıklarında da tanrı olması mümkün olmayan hayalî bir varlık portresi çizmektedirler.

Öyle ise zâtı, isimleri, sıfatları ve şuunatı ile doğru bir Allah (tevhid) inancı, işin nirengi noktasını oluşturmaktadır. Allah-insan-kâinat ilişkisinin sağlam bir zemine oturtulması ise hem beklentilerimizi netleştirecek hem de nasıl yaşamamız gerektiğinin köşe taşlarını koyacaktır. Birkaç misâlle konu daha iyi anlaşılabilir: 1. İnsan hayatı dünyada yaşanandan ibaret olmadığı gibi, dünya hayatı ahirete nazaran çok kısadır. Ayrıca dünya çalışma ve hazırlanma yeridir. 2. Başta kalb olmak üzere kişiyi huzura kavuşturacak mânevî güç odakları (ruh, kalb, sır, hafî, ahfa gibi latifeler) ancak Allah’ı zikretmekle tatmin olabilmektedir (Ra’d, 13/28). 3. Huzurun diğer bir kaynağı da insanlığa hizmet, paylaşma, diğergamlık, ibadet, adalet ve sağlam bir tevekkül anlayışıdır. Bunlara başka maddeler de eklemek mümkündür. 

Dünya ve âhiret anlayışı, kendi içinde bir bütünlük oluşturmakta ve tevhid, nübüvvet ve ahiret prensiplerine dayanmaktadır. Tekrar etmek gerekirse, adı geçen akım ve düşüncelerin hedefledikleri hayat, sayılan prensiplere dayanmadığından kısır kalmakta ve geçici bazı faydalar sağlasa bile sonuçta kişiyi yanlışa sürükleme riski taşımaktadır. Bazı psikolojik hastalıklar ve toplu hâlde gerçekleşen intiharlar da bunu doğrular mahiyettedir.

Bir noktaya daha değinmek gerekir: Sonsuzluğa talip olan insan, ancak Cennet’teki sonsuz hayatla bütün duygu ve isteklerini karşılayabilecek bir nitelikte yaratılmıştır. Sözü edilen bazı akımlar da bu noktayı isabetle tespit etmiş olacaklar ki, bu dünyada Cennet hayatı yaşanacağını(!) ifade etmektedirler. Bu durum âhiret hayatını ve orada yaşanacakları inkâr etmek anlamına gelir. Oysa İlâhî dinler ve tarihî realite, bu dünyada yaşanan sıkıntı ve adaletsizliklerin âhiret hayatını gerektirdiğini ve orada hem mümin insanın bütün yönleri ile mükemmel ve eksiksiz olacağını hem de sonsuza kadar zirve seviyede mutlu yaşayacağını ortaya koymaktadır. Sonsuzluğa namzet insanı da ancak bu hayat tatmin eder. Ancak bu hayatın dünyada yaşanabileceği düşüncesine kapılmak, hedefe varmak için bütün yolların meşru sayılmasına sebep olacaktır ki, bunun da istismar ve aldatmaya kapı açacağı izahtan varestedir. 

Eski Düşünce ve Medeniyetler
Bugün kimi kişilere çekici gelen akımların hemen bütünü, çok eski çağlarda yaşanmış ve tarihe karışmış öğreti, düşünce, medeniyet ve geleneklere dayanmaktadır. Hattâ cazip olmalarının bir sebebi de sık sık bu noktaya vurgu yapmalarıdır. Kimi Atlantis gibi eski medeniyetleri tekrar kurmakla görevli olduklarını,4 kimisi de Amon, Babil, Mu, Maya, Eski Mısır... gibi bazıları birer efsane olan medeniyetlerden söz ederek o dönemde yaşanan bazı pratiklerin ve o gün insanlığın içinde bulunduğu durum gereği gelişen, gizli kadîm ilimlerin günümüze taşınabileceğini söylemektedir. Oysa sözü edilen medeniyetlerin yaşandığı ortam ayniyle günümüze taşınamayacağı gibi insanlığın ruhî, kültürel ve zihnî kazanımları o günlerle kıyaslanmayacak derecede ilerlemiş ve başkalaşmıştır. Özellikle Efendimiz’in (sas) peygamberlikle görevlendirilmesinden sonra insan hayatında birçok şey değişmiştir. Mesela din (İslâm), insanların mânevî ihtiyaçlarını karşılamada, semavî dinlerin tamamını da ihtiva edecek şekilde, eski hiçbir öğreti, pratik, düşünce ve dine gerek olmayacak şekilde kemâle ermiştir (Bak: Maide, 5/3).

Değişenlerden birisi de cin ve şeytanların daha önce kullandıkları bilgi edinme yollarının Hz. Peygamber’in (sas) bi’seti ile birlikte kapanmış olmasıdır. Kulak hırsızlığı ile elde edilen ve insanlara, bire bin katılarak ulaştırılan bu bilgilerin bir kısmı, net ve kesin olmamakla birlikte, ileriye dönük tahminlerin ipuçlarını ihtiva etmekteydi. Ancak Efendimiz’le birlikte bu yol ebediyen açılmayacak şekilde kapandı. Kur’ân-ı Kerim’de bu konu şöyle yer almaktadır: “Cinler dediler ki: “Biz göğe çıkmak istedik. Bir de ne görelim; orası sert ve kuvvetli bekçiler, şihablar, alevler, mermilerle doludur. Önceleri biz göğün bazı yerlerinde oturup dinleme merkezi edinirdik. Ama şimdi kim dinlemeye kalkışırsa, derhal kendini gözetleyip izleyen bir alevle karşılaşır” (Cin, 72/8-9, Ayrıca Bak: Hicr, 15/16-18, Saffat, 37/6-10).

Efendimiz’e (sas) ulaşıncaya kadar geçen eski medeniyetlerin hemen çoğunda cin ve şeytanların kırıntılar hâlinde insanlara ulaştırdığı bilgilerin, sihir ve benzeri ilimlerle geliştirilerek o günün insanını yoldan çıkarma gayret ve uygulamalarının olduğu bilinmektedir. Ancak insanlık başıboş bırakılmamış ve zaman zaman peygamberler görevlendirilmiştir. Bunun ötesinde sihir ve büyünün çok yaygın olduğu Babil’de Hz. Süleyman (a.s) döneminde, insanları kâhin ve büyücülerin şerrinden ve aldatmalarından korumak için bir de melekler görevlendirilmiştir. Harut ve Marut adında iki melek, büyünün dayandığı esas ve bilgileri halka öğretmiş ve bu bilgilerin kötüye kullanılma tehlikesinin de olduğunu hatırlatarak insanları uyarmışlardır (Bak: Bakara, 2/102). 

Günümüzde tekrar diriltilmek istenen gizli ilimlerin, peygamberlere gönderilen İlâhî mesaj değil de cin ve şeytanların yalan yanlış insanların önüne koyduğu ve hidayete ermeyen kişilerin tâbi olduğu bu tür bilgilerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu tür akımlarda Şeytan’a sık sık vurgu yapılmasının sebebi bu olmalıdır. Aslında Şeytan, Cennette Hz. Âdem ve eşine bir anlık zelle şeklinde yaptırdığı ancak devamını başaramadığı isyan ve dalaleti, bu dünyada tamamlamak üzere kolları sıvamış bulunmaktadır. Satanizm ve benzerlerinin gerisinde bu düşüncenin olduğu da hesaba katılmalıdır.

Hz. Musa’nın yaşadığı dönemde Amon medeniyeti hâkimdi ve bu medeniyette büyücülük büyük bir rol oynamaktaydı.5 Ondan ötürü de Firavun, resmî rahipler olan büyücüleri Hz. Musa’nın karşısına çıkarmıştı. Hz. Musa da onların anlayacağı bir dille mucizeler göstererek hidayete ermelerine vesile olmuştu. Dikkat edilirse sözü edilen akımlar tarafından Amon medeniyetine vurgu yapılmakta ve tekrar diriltileceği, kurtuluşun bunda olduğu söylenmektedir. Ancak Hz. Muhammed’in (sas) bi’setinden sonra yanlış inanç ve pratikleriyle o dönemi tekrar insanlığın önüne koymak mümkün olmayacağı gibi, böyle bir girişim hem insanlığın varmış olduğu tekâmül seviyesini hem de zihnen ve ruhen gelişimini hesaba katmamak olacaktır.

Sırat-ı Müstakim veya Doğru Adres
Doğru adresin, konumuzla ilgili olan iki özelliğine daha değinmek istiyoruz. أَلاَ بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
"İyi bilin ki gönüller ancak Allah’ı anmakla huzur bulur, tatmin olur." (Ra›d, 13/28) âyet-i kerimesi şu şekilde izah edilmektedir:

"Evet, başkası ile değil ancak Allah'ın zikri ile yani Allah'ın öğrettiği zikir ile veya Allah'ı zikretmekle kalbler mutmain olur; gönüllerin ıstırabı sükûn bulur ve yatışır. Zîrâ her işin başı ve başlangıcı Allah olduğu gibi sonu da ancak Allah'a varır, O'nda son bulur ve bütün sebep ve vesileler Allah'a dayanır. Allah, üstü, ötesi olmayan, sınırlılık ve miktardan münezzeh olan en yüce olduğundan, gerek varlıkta (dış dünyada), gerek vicdanda (iç âlemde) ondan ötesi yoktur ki, fazla bir gayrete imkân ve ihtimal bulunsun. ‘Allah’ deyince fikirler araştırabilecekleri son noktaya varmış, mantıklar durmuş, bütün duygular, ümitler ve korkular son merciine dayanmış olur. Gönüller, Allah’tan başka yöneldikleri hangi şeye ulaşsa hepsinin ötesi bulunduğundan hiç birinde karar kılamaz, tatmin olamaz, hiç birisi ruhun iştiyakını teskin, heyecanını tatmin edemez; dolayısıyla lezzet ve gıptada daha yükseğine ulaşmak ister. Fakat ilâhi marifetten zevk almaya başladı mı bütün istek ve arzuların Allah’a raci olduğunu anlar ve artık O’ndan yüksek bir merci ve maksude geçmek mümkün olmaz. Onun içindir ki Allah’ı tanımayan ve Allah’ı zikretmeyen gafil kalpler hiç bir zaman ıstıraptan kurtulamaz, kalb huzuru denilen saadeti ve itminanı bulamaz, çırpınır durur. Hem bu çırpınış bir aşk neşvesinin uyandırdığı visal heyecanı değil, fani sebeplerin, emellerin sarsılıp sarsılıp yıkılışından hâsıl olan bir hicran ve ıstırabıdır ki “Allah” demeyinceye kadar sürüp gider.”6

Evet, ebedlere namzet olarak yaratılmış olan insan, varlık deryasında öyle bir mahiyete sahiptir ki, Yaratıcı’sından başka bir şeyle tatmin olması mümkün değildir. Bu hakikati şu sözler ne güzel ifade etmektedir: “Sadece nefse hitap eden maddî hayatı bırak; kalb, ruh ve sırrın hayat derecelerine çık, bak, ne kadar geniş bir daire-i hayatları var! Senin için ölü olan geçmiş, müstakbel, onlar için canlıdır, hayat sahibidir ve mevcuttur. Ey nefsim! Madem öyledir, sen dahi kalbim gibi ağla, bağır ve de ki:

Fâniyim, fâni olanı istemem. 
Âcizim, âciz olanı istemem.
Ruhumu Rahmân’a teslim eyledim; gayr istemem.
İsterim, fakat bir yâr-ı bâki isterim.
Zerreyim, fakat bir Şems-i Sermed isterim.
Hiç ender hiçim; fakat bu mevcudatı birden isterim!”7

Zikir hem dil, hem kalb, hem bedenle yerine getirilen bir kulluk borcudur. Cenâbı Hakk’ı güzel isimleriyle yâd etmek, tesbihatlar, Kur’ân okumalar, dualar dil ile yapılan zikirdir. Allah’ın varlığına dair delillerin mülâhazasıyla oturup kalkmak, enfüsî ve âfâkî yollarla varlık ve varlığın perde arkası sırlarını araştırmak ve düşünmek; basiret yoluyla uhrevî güzellikleri temâşâ etmek kalbî zikirdir. İlâhî emir ve yasakları, kulluk adına yapılan teklifleri vicdanında hissederek, iştiyakla emirlerin ifâsına koşmak ve yasaklardan kaçınmak da bedenî zikirdir. Öyleyse, bütün ibadetlerimiz de birer zikirdirler ve ancak bunları yapmakla huzur bulabiliriz.

Huzursuzluk ve tatminsizliğin temel sebeplerinden birisi de binlerce tecrübe ve olayla ispatlandığı gibi, arzu ve isteklerde gayr-i meşru yollara tevessül edilmesidir. Zîrâ her günah fıtrata terstir ve bu terslik er veya geç kişiyi huzursuz eder. Oysa helâl dairesi geniştir, keyfe kâfidir; harama girmeye lüzum yoktur ve bu disiplin her alanda geçerlidir. Yeme-içme, dinlenme gibi ihtiyaçların, diğer beşerî arzuların ve cismânî iştihaların hepsi Allah’ın meşru kıldığı dairede tatmin edilebilir. Haram şeytanın işidir; o, insandaki iştihayı kabartır, meşrunun dışında başka şeylere karşı insanın içinde arzu uyarır. Arzularının esiri olan insanlar da âyette ifade buyrulduğu gibi (A’raf, 7/179) maddî gözleri gördüğü hâlde kör gibi yaşarlar; kulakları vardır; ama hakikatleri duyamazlar; akıllı gibi görünseler de eşya ve hâdiseleri değerlendiremezler. Dolayısıyla da insanlık onur ve haysiyetiyle asla bağdaşmayacak işler yaparlar. 

Ayrıca nefsin bütün arzularını yerine getirmek mümkün olmadığına göre, zîrâ hem imkânlar ve ömür sınırlıdır hem de insan ebed için yaratılmış ve ancak orada bütün arzuları tatmin olacaktır, bu arzulara bir sınır konulması kaçınılmazdır. O da Kitap ve Sünnet tarafından çizilen sınırdır ki “helâl dairesi geniştir, keyfe kâfidir; harama girmeye lüzum yoktur.”8 ifadesiyle özetlenmiştir. Burada dikkat çeken bir nokta da helâl dairesinin sadece ihtiyaçları karşılamakla sınırlı olmayıp bütün meşru zevk ve keyiflere de yeterli olacak kadar geniş olmasıdır.

Netice
Yukarıda geçen satırlarda kısaca Hz. Âdem’le (as) başlayan ve Efendimiz’le (sallallahu aleyhi ve sellem) kemâl derecesine ulaşan dinin kıyamete kadar, hangi kültür ve ortamda olurlarsa olsunlar (son din ve evrensellik ilkeleri gereği), bütün insanların her türlü manevî ihtiyaçlarını karşılamaya yeter yegâne yol olduğu; bunun dışında kalan yol ve yöntemlerin mutlaka bir taraftan eksik kaldığı özetle ifade edilmiş oldu. Durum böyle olunca da hiçbir mümin İslâm’ın dışında başka bir yola ihtiyaç duymaz ve onlarla tatmin olamayacağını bilir.

* Y.Y.Ü. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
ayuce@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Guru, Yogizmi bir tarikata benzetecek olursak, tabir yerinde ise mürşidi anlamında kullanılmaktadır.
2. James Hewitt, Meditasyon, İst. 2000, 46. 
3. Akif Manaf, Yoga, http://www.gizlibilimler.com/amanaf.htm’den alınmıştır.
4. Aksiyon, 30 Mart 2002, s. 382. 
5. Bak. Ömer Faruk Harman, DİA, Firavun maddesi, 13/118.
6. Elmalılı, 4/2982.
7. Yirmi Altıncı Söz, 210.
8. On Birinci Şua, 951.

.

Aslî Fıtrata Dönmenin Lüzumu

 

 

 

Şayet, fıtrat korunamaz ve onun selametini muhafaza yolunda gerekli tedbirler alınamazsa, insanın küfür cereyanlarından herhangi birisine kapılıp gitmesi de mümkün ve muhtemeldir.

Kâinatın tarihiyle ve varoluş serüveniyle kıyaslandığında çok kısa gözüken Dünya tarihi, kendi içinde değerlendirildiğinde, çok hızlı ve çeşitli değişim, dönüşüm ve sentezlere uğramakta; bir mânâda, dün ile bugün ve bugün ile de yarın arasında hiçbir müşterek nokta kalmamaktadır. Sonsuzmuş hissi veren kozmik varoluşun tarihi karşısında zaten bir hiç gibi duran, ama insanlık için çok mânâlı periyotlardan oluşan bu zamana ve olgulara dâir akışı, anlamlı ve mutlu kılıcı bir çerçeveye yerleştirmek için, hiç şüphesiz, odak varlık insana, bilhassa hakikatin mümini olan Müslümanlara birtakım yükümlülükler terettüp etmektedir.

 

Biz bu insanî ve varoluşsal yükümlülükleri, iki merhale hâlinde sunmaya çalışacağız.

Birinci merhale: Şuurda uyanışa geçmek

Problemlerimizin giderek karmaşıklaştığı, önümüzdeki çözülemezler yığınının iyiden iyiye kabardığı günümüzdeki insanî ve içtimâî vakıalar, bizi, hâliyle çözümler aramaya sevk etmektedir.

Bütün problemler, tek kelimeyle özetlemek gerekirse, dünyaya ve hâdiselere, insan-meta münasebetlerine tek, yani madde boyutlu bir zaviyeden bakmakla başladı. İnsan için olan ve onunla birlikte bir mânâ derinliğine kavuşan kâinat ve bütün varoluş, metafizik şeffaflık ve sonsuzluk boyutundan soyutlanınca, geriye sadece mat ve sonlu, bize hiçbir ileri ufku göstermeyen kapalı bir kâinat, toplum ve insanlık modeli kaldı.

İnsanlığa yolunu aydınlatacak üstün bilgi ve irfan kaynaklarının, 'Başkaldırıyorum ve inkâr ediyorum; öyleyse varım!' çıkışı ile unutulmuşluğa terk edilmesiyle, 'dikey, en yukarılara', varoluşun 'Sidre-i Müntehâsı'na (Aşkınlık Lotusu) doğru gelişme yerine, 'yatay', yani 'insandan çıkıp insanda sona eren' bir gelişim çizgisi kabullenildi. Karl R. Popper'ın, Mantıkçı Pozitivizm'in iddiaları hilafına acziyetini ve yetersizliğini ortaya koyduğu bu keyfiyyet (Tarihselliğin Sefaleti), insanı ve onun bütün kurumlarını kendi gözsüz ve hedefsiz atlarına koşmuş olan, doğrusal ve fiktif/mevhum bir 'İlerleme Miti'ne doğru aktığı kabullenilen, Aşkınlık inancından uzak: profan bir zaman demetidir.

Köklerini, kâinatın ve varoluşun kaynaklarıyla paralel hisseden; kendini geçmiş, şimdi ve gelecek zaman, en bariz olanı da bir 'Ahiret' boyutunda algılayan insan zenginliğine yabancı olan bu tarih algısı, Allah'ın gözdesi, evrenin hülâsası (zübde-i kâinat) ve cevheri insanı, çorak bir zaman perspektifinin iki rakkasesi arasına kilitledi. Buradaki yanılgı şu: İnsan sırrı, ondan yola çıkıp yine ona vararak çözülemez! Sembolik bir ifadeyle söylersek, çok bilinmeyenli açık bir evren olarak insanı tahlilde müracaat edilecek ana kaynaklar, insanı aşan, varlık âlemini mânâ ile dolduran Yüce Kudret, Yaratıcı Varlık, yani Rab, İlâh gerçeğidir. İşte, varlığın ve var oluşun gelişimini ve açılımını ilâhî prizma yerine, salt insan dimağının dayanıksız ve geçici fikir, düşünce dalgalarına terk edersek, o zaman, Guénon'un ifadesiyle, 'Niceliğin, niteliğe', 'Maddenin, mânâya' hükümranlığı yaşanır ki, bu da, günümüzde gözlendiği gibi, insanın ruh ve mânâ katmanları bertaraf edilerek, kolu kanadı budanarak, 'tek boyuta indirgenmesi' demek olacaktır.

O hâlde, kim üstlenecektir insanın geleceğini? Hangi el, 'dur!' diyecektir, insanı kendisine yabancılaştıran profan ve seküler tarih algısının buyurgan, tahammülsüz ve insana soğuk o uğultularına? Varlık tezahürünün idrakinde yanlış değiştirilmiş makası (Muhammed Aziz el-Lahbabi) düzeltecek olan kimdir? Oysa ki, insanla ilgili her sorun, insanı bunaltan, kendine ve evrenin iç düzenine yabancılaştıran her konu, kâinat çapındadır. Zîrâ, insanı ilgilendiren, doğrudan evrenin geleceğini de ilgilendirmektedir. Öyleyse insanın kendi yaratıcı, çözümleyici iradesidir, kendisine ümit bağlanan.. Ayrımsız, bütün insanlar, tek ya da topluluk hâlinde, sorunlarının kaynağı olan bu, 'insanın, toplumun ve kâinatın, ilahî ve insanî olandan uzaklaşması'na el koymak zorundadırlar. İnsanın, tarihe ve zamana yön verecek iradesinden beklenen budur!..

Öte yandan, asırlık zaman aralıklarına rağmen, insanlığın bugünü ile dünü arasında nitelik bakımından pek de bir fark bulunmamaktadır. Günümüzde, dünün aksine, bugün rûhun fakirliği, fikrin ve düşüncenin kısırlığı, insanın çaresizliği, kültürlerin yetersizliği ve doyuruculuktan uzak oluşu, medeniyetlerin de aldatıcılığı gündemdedir. Evet, geçmişe bakıldığında şimdi insan ömrü daha çok uzamış, hayat seviyesi yükselmiş, ama 'insanın tarihi' kof, boş bir çerçeve ve kısa bir anıya dönüşme eğilimine girmiştir. Metâ karşısında kazanılan her zafer ve atılan her çığlık ise, bir yalnızlık ve derunî bir kimsesizlik okuna dönüşerek, bumerang gibi, insanın varlığına saplanmıştır.

Çözümlemelere ulaşabilmek için bir başlangıç noktası belirlemek, artık geciktirilmez bir eylem olmalıdır! Bu ise, Aşkınlık Bakışları/İlahi Murakabe altındaki 'insan'dır. Aşkın ve en üst disiplince geliştirilen, hissin ve bilginin sınırsız ufuklarına doğru koşan bu insan profilinin sergileyeceği nizamdır, sistemdir. Dünün toplumları nasıl, bu nizâm ve ahengi istikbâl ederek ikbâle ermişlerse, şimdinin insanları da, aynı şekilde, bütüncül mutluluğa nail olacaklardır. Özellikle de, 'İnsanlık için çıkarılmış en hayırlı toplum' olma misyonunu taşıyan biz müminler için, bu böyle olmalıdır. "كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ""Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmet oldunuz. İyiliği emreder, kötülükten men edersiniz ve Allah'a inanırsınız." (Al-i İmran, 3/110). 

İkinci merhale: Kendi mânâ/hakikat dünyamızı yükseltmek!

Kelimelerin; düşünce ve kavramların yapıtaşları, onların örgülerini oluşturan ilmikler durumunda oldukları bilinen bir gerçektir. Bu temel ilişkiden ötürü, her düşünce ve her nizam, onun mümessili ve 'gösteren'i (signifiant) olan kelimeler vaz eder; sonra onu, bir ajan ve etkin bir unsur olarak, düşünceler, ideolojiler ve inançlar mücadelesinin cereyan ettiği birey ve toplum cephelerine sürer.

Böylece, bir kelime, bir dünya anlayışını; daha geniş ölçekte, topyekun bir varlık perspektifini peşinden sürükler. Zîrâ, varlık algısı ve tasarımının 'dil' üzerinden ifadesini bulacağı ve 'gerçeklik alanına çıkacağı' hakikatine de bir vurgu olmak üzere, 'Dil, varlığın evidir' (Heidegger) denilmiştir; bir diğer ifadeyle, "varlık dilde ortaya çıkar, kendini ifşa eder. (...) Kelimenin tükendiği yerde [işte bu nedenle] hiçbir şey olmaz." Böyle bir gaye için seçilen kelime, bağrından çıktığı içtimâî yapı ve kültürel dünyanın hayat algılayışı ve varlık paradigmasının çok veciz bir sembolü hâline gelir artık. Sözcüğün bu sembolik yanını kullanarak, ona, gerek kendi toplumu, gerekse diğer uygarlıklar nezdinde âdeta tılsımlı bir cazibe yükleyen bir medeniyet de insanlara artık, çağrışımlar yüklü sözcükler vasıtasıyla hükmetmeye başlar. Bu bağlamda 'modernizm' de, işte bütün dünyayı peşine takmış böylesi 'dilbaz' sözcüklerdendir.

Batı'dan esen bir kasırga... Doğu'nun egzotizmine; onun, geleneklere, bölüşüme, ihtiyaç için üretme, nesnel değerler sistemini aşan metafizik değerlere sırtını dayamış varoluş perspektifine köklü bir karşı çıkış... Ve, öfke yüklü... Özü itibariyle, ferdiyetçilik, aklîlik (rasyonalizm), daima yeniyi ve maddi çıkar getireni alma (Pragmatizm) ile karakterize edilebilecek olan, bu sebeple de, daha çok üretim ve olabildiğince tüketim anlayışını modern bir mitosa dönüştüren, doğrusal/linéer bir gelişmeden yana bir "karşıt tez"... Sınırsız Aklı (Ratio) birincil derecede değerler kaynağı olarak tanıyan "rasyonalizm" ve, dinî geleneksel değerlerden ve manevi-metafizik 'özler'den uzaklaşma mânâsında doğrusal bir tarihî gelişmeyi öngören Hegeliyen çizgiye uygun "Tarihselcilik", onu besleyen iki damar.. Nitekim 20. Yüzyılın St. Thomas'çı düşünürlerinden biri olan Jacques Maritain (1882-1973) de bunu, kültürün bizzat içinden birisi olarak, şöyle ifşa etmektedir: "Bu ateist sözde kültürün ve, bir lanet bildirisi olan bu lafta bilimsel Modernizm'in yayılması ancak dünyayı hayat veren güçlerinden ve manevi ruhsal kaynaklarından boşaltmayı başarabilmiştir!.." .

Modernizm, militan bir çığlık... Modernizm, bir varlık algılayışı ve peşinden arsız bir hayat tarzı olarak sunulmadan önce, ifritçe bir yolla, bunun zihnî, sosyal ve ekonomik zeminini hazırlamıştır. Bu bağlamda, Batılı mantaliteye uzak toplumlar, kendi varlık idraki ve şemaları konusunda şüpheye düşürülmüş, bir süreç içinde de kendi varoluş kimliklerine yabancılaştırılmışlardır. Dünyevî zenginlik, dilediğince tüketim, sınırsız ve bir özgürlük, sürekli ilerleme ve gelişme vb. sütunlar üzerinde yükselen modern varlık paradigması, bir köksüzlük duygusu içindeki bunalımlı toplumlar nazarında, artık cazibesine karşı konulamayan bir Mefisto hâline dönüşmüştür.

Şöyle bir tespit yapmalıyız: İnsan ve varoluş serüveni konusunda bir kimlik bunalımına yol açan Modernizm, olumlu öğeler de içermektedir şüphesiz! Bunlar genelde, insan hayatını kolaylaştıran, tabiattaki hammadde kaynaklarından daha fazla yararlanmayı sağlayan; öte yandan bilgiyi kümülatif olarak büyütüp daha çok kimse tarafından kullanımını öne çıkaran teknolojidir. Burada neticede, insanlığın, kadîm zamanlardan beri ortak damarlarından beslenen bu ilmî ve teknolojik veriler, bütün insanlığın istifadesine sunulmuşlardır. Buna karşın, bilgi ve teknolojiye 'özel olmak' niteliğini kazandıracak olansa, kullanım gayesi ve niyetidir. Bu sebepledir ki, farklı matematik, fizik, geometri.. vs. olmaz, ama fiziği ya da geometriyi farklı gayeler için kullanan farklı lâboratuvarlar, daha geniş bir yelpazede de medeniyetler bulunabilir.

Bilgi ve onun kullanımı hususunda takınılacak tavır ise, açık fert, açık toplum şeklinde tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle, kapalı, geçmişi her şeyiyle, kutsallaştıran; geleceğin meçhullerine sırtını dönerek tarihî geleneği aynen sürdürme çabasında olan bir tutum ise, başka değil, sadece kendisi etrafındaki ölüm çitini yükseltecektir. İslâm'ın başlangıç yılları böylesi bir tomurcuklanma, yücelmenin yollarını arayan bütün toplumlara, taçlanıp çiçeklenme çağları olarak diri bir örnek ve prototiptir! Sonsuz bir güvenle imanı bilgiye dayandıran, cehaleti de inkârın fideliği ve köprüsü addeden başka bir inanç sistemi olmamıştır!

Bu demektir ki, tarih ancak bir kere yaşanacağından, Filozof Kierkegaard'ın deyimiyle, 'tarih geçmişe doğru anlaşılıp geleceğe doğru yaşanılacağından', kendi moral, estetik ölçülerimize göre, zamanı geri çevirerek, bilgi ve teknolojiyi yeniden kurgulamak mümkün de değildir. Tersine, yapılması gereken, Allah'ın, bütün kâinatı, kanunlarıyla beraber insana sunmasını ifade eden 'teshîr' bilincinin ışığında, objektif teyitlerden yoksun hissî tepkilerden uzak durarak, bizi çevreleyen tarihe, artık bundan sonra bizim yön vermeye çalışmamızdır. Bilgi ve teknolojiye rengini veren bizim kendi niyet ve tasarılarımız; dinî içtimâî öğelerimiz olsun. Diğer dünya algıları ve hakikat modellerini göz ardı edip yok saymadan, uzlaşmaz ve katı (Entegrist) bir tavır zafiyetine düşmeden, bilgi üreten dev birimler ile onu kullanan ve işleyen teknolojinin çarkı, tutkuyla isteyelim ki, artık bizim mânevî ve insanî ümitlerimize, kaygılarımıza eşlik ederek dönsün!

Eğer biz, katı bir Zealot [aşırı tepkisel, ben/biz merkezci ve karşıt] tavrı terk etmez, cihanşümul bilgi ve hikmetin en yakın takipçileri olmaz isek, Kur'ân düşüncesinin yerdiği kemikleşmiş ve geriye doğru işleyen bir kısır döngüye düşeriz. Bu bakımdan, Kur'ân'ın insana, topluma, kâinata ve bütün varlık alemine açık dünyasında, kendini daima yenileyen (teceddüd), ona kendi mahiyet ve vasfını ("Allah'ın boyasına boyanın.." (Bakara, 2/138) ) veren, ruhları ve dimağları hep diri ve hareketli tutan çözümler, öneriler peşinde olunmalı. Çünkü başarısızlık ve çözümsüzlük, tahlil ve nihaî terkipten uzak olan, vakıayı kendi oluşum süreçleri içinde ele almayan hissî, hamasî, bu sebeple de reddedici, 'acûl' ve de 'narsist' tepkilerin bir neticesi olacaktır.

Genel bir yaklaşım olarak, size kendini kabul ettirmek isteyen bir düşünce veya fiile, yine kendi türünden, ama daha güçlü ve müessir olanlarıyla cevap vermek zorundasınız: ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ"Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; onlarla en güzel yöntemlerle tartış. Kuşkusuz Rabbin, yolundan sapanların kim olduğunu en iyi bilendir; O, doğru yolda bilinenleri de çok iyi bilir." (Nahl, 16/125; yine bkz. İsra, 17/53).

Bunun için de, öncelikle, karşınızdakini iyi tanıyıp, kavramalısınız. Vereceğiniz tepkinin isabetli olması için, tam yerinde durmalısınız. Ama ilgisiz yerlerde durur da, bu konumlara göre tepki verirseniz, uzlaşmaz farklar, dolayısıyla çözümsüzlükler ortaya çıkar.

Bu sebepledir ki, o 'tam yerinde', yani size global bakış açısı sağlayan noktada bulunma cehdi gerekir. Açılımını yaparsak, "Eşyayı hep birden, ezelî-ebedî bir bakış açısından kavrama, geçmiş ya da geleceği dikkate almadan, tümden tek bir düşüncede bilme' , tümden kuşatıcı bir perspektif ve paradigmayla tarayabilme, irdeleyebilme kıvamına yönelme gerekliliği... Daha munis ve derin bir zaman şuuruna gönderen terimimizle söylersek, 'ibnü'l-vakt' ritmini kuşanmak... Bu noktada biz, var kılınış ödevi olarak, tarihî süreci okuma becerisiyle ilâhî makam karşısındaki yükümlülüklerimizi yerine getirme gerilimini aynı ânda benliklerimizde duyabilmeliyiz. Yönümüzü bu iki taraftan sadece birisine çevirir de diğerine arka dönersek, o vakit, farklılıklar ve çatışmalar kendiliğinden ortaya çıkar. Çünkü yaklaşımlardaki uzlaşmazlık ve çatışmalar, ilmî benmerkezcilik ve Narsisizm tesiriyle, hep tekçi (monist) yaklaşımlar, dayatmacı, birebir çözümler önerme eğiliminden neşet etmektedir.

Çözüm veya çözüme giden yol, demek ki, tam ileriyi görebilmektir. Daha doğrudan bir ifadeyle, müminleri harekete geçirmek için gerekli motivasyon ve öz, Kur'ân ve sahih nebevi gelenekten elde edilirken, öte yandan, içtimâî değişim yakından izlenmeli, onun iç dokusu teşhis edilmeli; oluşumun iç sistematiğine, uygun noktalardan, Kur'anî bir yön esinlenmelidir.

Diyebiliriz ki, "Sahih alternatifler oluşturma bizim aslî görevimizdir!.."

Sahih bir alternatif oluştururken, öncelikli olarak, modernleşme mitosunun helâk edici cazibesi yok edilmeli. Sabıkası ortaya konulmalı. Ona giydirilmiş olumlu çağrışımların aksine, Modernizm'in, hâkim paradigması bakımından insanlığın ortak yıkımına doğru giden bir süreç olduğu gösterilmeli. Tahlil ve tespite yönelik, keskin bir tarih yorumu.. Onun, (bilhassa 19. yüzyılın sonunda, 20. yüzyılınsa başında), modern ilmî keşifler ile dünyanın genel gelişimine uygun olarak, [genelde] teolojiyi, özeldeyse Katolik inancı yenileyip uyarlamayı amaçlayan bir doktrin ve düşünceler akımı olduğu bir kez daha vurgulanmalıdır..

Diğer yandan bizzat Müslümanlar, tarihî süreç içinde onları durağanlaştıran itikadî ve fiilî unsurları belirlemeliler. Yalnız şu merkezi hakikat daima yerini muhafaza etmelidir: Müslüman toplumların tarihi, ancak, Kur'ân merkezli bir iman ve sahih Sünnet etrafında oluşur, olgunlaşır ve yükselir! Ve Kur'ân, aktif fert ve toplumlar öngörür. İşte bu açıdan bakılınca müminlerin mânevî kimlik arayışına yönelmeleri gerektiğinde hiç şüphe yoktur. Kur'ân ile kalbleri ve akılları arasına girmiş olan duygular, ilmî birikimler olmaları gereken yerlerine konulmalı. Derunî bir hususiyet olarak, Allah'a ve O'nun mesajına sahîh bir bağlılık azmi ve aşkı oluşmadan, tarihî bir yapılanma zaten zuhur etmez; o sebeple bu süreç boyunca hep, değişmeyen asıl olarak Kur'an'a ve sahih Sünnet'e atıflar yapılmalı. Biz müminler, Yüce Allah'ın,

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ

"İmana ermiş kimselerin kalplerinin, Allah'ın zikri ve inmiş Hak karşısında derin bir saygıyla ürpermesi (huşû) ve (onların), önceden kendilerine Kitâb verilip de, üzerlerinden uzun bir müddet geçtiğinden, yine içlerinden bir çoğu da yoldan çıkmış (fâsık) kimseler olduğundan, kalpleri katılaşmış kimseler gibi olmamaları vakti gelmedi mi?!.." (Hadid, 57/16) sorgulamasına bir kez daha icabet ve tecdit tufanına tutulmalı, arınmalı..

 

Kısaca, bugün Müslüman ilim adamının, yüksek bir motivasyona; üzerindeki silikliği ve "Ben başaramam!?' duygusunu söküp atıp, çözümler sunabilme liyakatine sahip olduğu hususunda, diriltici bir teşvike, yücelerden bir özgüven telkinine ihtiyacı vardır. Bir de, onu, kendisi hakkında yetersizlik hissine boğan mütevâres ilmî birikim karşısında, yıkıcı ve küçültücü değil, yapıcı bir algı oluşturulmalı. Bu müktesebat cümlesini, kendi çağlarının alternatifi ve problem çözümleyici söylemleri konumuna yükselten bir ruh ve gayretle ele alıp, onlardaki hayatî özler sürdürülmelidir. Böylece, hayatla hep yüz yüze gelecek olan îman eylemi ve dinî pratikler, devamlı canlılık kazanacak, varlığın gündeminde olmayı sürdüreceklerdir!

DİPNOTLAR

1. Latif Tokat, Varoluşçu Teoloji, Elis Yayınları, Ankara 2013, s. 73, 74.
2. http://www.cnrtl.fr/definition/modernisme
3. Ahmet Cevizci, Felsefe Sözcüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 1464.
4. http://www.cnrtl.fr/definition/modernisme


.

İNSANLIK BİLİNCİ VE SEVMEK

Bilincin kendi merkezine doğru yapacağı bu akışta sevgi, kendimizi keşfin yanında, en yüce Ben'in, yani Allah'ın, bir gülü koklama kolaylığı ile bilinmesinin adıdır. Metafizik buzullaşmayı önlerken sevgi, ontolojik (varlık) olarak gerçekleşmesi imkansız olanı gerçekleştirir de, kokladığımız gülden, sonsuzluk ufkuna kanat açarız. Öyle der, Carrel: "Sevmeyi kavrayan herkes, Allah'ı, bir gülü koklama rahatlığıyla kavrar. Fakat sadece aklın kavradığını kavrayan bir kimseye Allah meçhuldür ve elin ulaşamıyacağı yerdedir. "Batının geleneksel felsefesine gözlerini açmış, onun verimli ve üretken damarlarından beslenmiş olan bu tesbit, Uzakdoğu'nun derin ve sırlı iklimlerinden üzerimize düşmüş bir çiğ tanesi gibidir dersek, sanırım hata etmiş olmayız. Çünkü, sevginin evrensel akışa bir iştirak olduğu düşüncesi, Bhagavad Glta'nın da, ilahî nağmelerinden birisidir: "Seven kimse, Evrensel Beni, Evrenin Efendisini, bütün varlıklarda aynı görür; bütün varlıkları da aynı şekilde, Evrenin Efendisi olan Evrensel Ben'de, (Allah'da) görür".

NİÇİN SEVGİ
Bazı kavramlar vardır ki, yaşaması ve insanın hayatında tesirli olması, hayatın mana kazanması açısından, daima önemlidir. Yaşama sevinci, ümit, insan olma onuru, hürriyet.. vb. kavramlar bu kabildendir. Bunlar, hayatımızın özü ve değer pınarlarıdırlar. Bunlarsız bir hayat, "hayat" olarak görülemez. Bu olsa olsa, cehennemleri andıran bir haldir. Nitekim şair de şöyle demiştir:

"Zillet ile içilen âb-ı hayat, bir cehennem gibidir.
Ama, izzet ve şerefle yaşanan cehennem ise çok güzel bir konaktır"

Ama, bunlar dışında bir başka kavram, daha doğrusu hayata ve varlığımıza bitişik bir realite daha vardır ki, bu, bütün yüce değerlere ocaklık yapan; onları, kendi engin ve varlık kadar kadîm bağrında geliştirir, boy attırır. Öylesine âlemşümuldür ki, dört krallık diye nitelenen dört varlık tabakasında: Cemâdât, nebâtât, hayvanât ve insanda, farklı biçimlerde, ama mutlaka bulunur. Tüm çağlardaki en güzel olaylar, oluşumlar, abide eserler, derin insanlık hatıraları bu realitenin bir ifadesi olmuştur.. Bugün içinse, bütün bu olumluluklarıyla birlikte, "hayatî''ve "olmazsa olmaz bir durum", bir zaruret ve kaçınılmazlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu realite, "sevmek" realitesidir. İnsanlığın içinde bulunduğu ekonomik, içtimaî,-kültürel, ekolojik ve insanî problemler yumağı kendisini çözüme kavuşturacak, çıkmazlarla dolu denklem karmaşalıklarını berraklaştıracak bir el ararken, insan, kendi gizli hazinesini bir kez daha keşfetti.. Ve bu, en derin ve en insanî anlamıyla, sevgiydi...

Nasıl tanımlayabiliriz sevgiyi?..

Şunu belirtmeliyiz ki, en büyük hususiyeti şahsîlik ve izafîlik olan oluşumların tanımı, kişiden kişiye, toplumdan topluma, kültürden kültüre değişiklik arzedecektir. Çünkü "sevgi", insanda açan bir çiçektir; insan ise, kendi kültür ve toplumunun rengini taşır. Değişik görünüm ve renklerdeki çiçeklerle dolu bir bahçeye girdiğimizde, nasıl ki, estetik ve âhenk, tabiîlik ve derinliğine sadelik, mucizevî bir çeşitlilikte tek elden çıkmış ayrı ayrı fırça darbeleriymişcesine rengârenk oluş gibi, tüm çiçekler için ortak bir taraf varsa, aynı şekilde varlığın bu ortak çiçeğinin de, ortak bir niteliği; daha doğrusu bir çakışma noktası vardır. Az sonra çeşitli detaylarına ineceğimiz bu ortak vasıf, sevginin, "insanın; daha geneldeyse bütün varlıkların kendi varlık merkezlerine; her adımda kendisine doğru yaklaştıkları evrensel eksene yaklaşmaları; varolmanın uçan kanatlarında, varlık mucizesine katılmaları " oluşudur..

İşte bu noktada, şu çarpıcı hakikat bizi karşılar: Varlıkların kendi varlık eksenlerine; kendilerinin merkezine varmalarının yolu da, benlerarası sevgi ağını oluşturmakla mümkündür. İşte burada varlık, yani insan, kendisindeki en müessir ve yaratıcı güç olan bu rûh akışını devreye sokar, başka varlıkların da tam bir hürriyet içindeki realitelerini kavrar. Realite içinde, kendisine olduğu gibi, ona da yol açar.. Varoluşun doyulmaz hazzına ulaşabilme yoludur bu..

Sevgi, derin bir bağlılık ve vefâ duygusuyla yüklüdür..

Şuurumuzun kendi merkezine doğru yola çıkışından duyulan derin huzurun açığa çıkardığı özgürlük ortamında, bir ilgi ve bağlanma, karşımdakini anlama ve ruhlar diyalogu ile onunla özdeşleşebilmeye dönüşürken, sevgi, kendi "ben sevgime" mukabil, karşımdaki ben'e saygı ve onu da bir gerçeklik olarak kabul etmem demektir.. İşte bu ruhî bağlanış ve ilgi, daima kendisine vefâ ve bağlılık gerektirmektedir.. Sevmenin obje'si olana, rûh dilimizin, kıpırtısız verdiği bir ahid.. Benler arasındaki bir "elest bezmi".. Onu, hissî sömürü aracı olmaktan kurtaran da, derinliklerimizde yaşatmamız zoruniu olan, bu iç-bağlılık, mîsak eylemidir. Nitekim, göz yaşlarının "Selmâ" dan başkasına akmamasını isterken, şair de, bu iç-ahidi dile getirmektedir:

"Eğer bu göz yaşlarım, tutkuya kapılarak Selmâ"dan başkası için akarsa,
Muhakkak ki o, boşa gitmiş, yerini bulmamış bir göz yaşıdır" (1).

"Selmâ" mistik ve ruhî çabalarda, "hikmetin bir simgesi olarak kullanılıyor olsa da (2), bu durum, sevgiliye, ruhumuzun ve aklımızın kendisine bağlılık mîsakı sunduğu gerçeğe, "hikmeti vefa gösterilmesi zarûretini gölgelemez. Bu derin ruhî oluşumun meyvesi olan sevgiyi dev-şiren fertler ve toplumlar, kendi durumlarını dillerindeki lafızlarla bütünleştirerek, sevgisi bol bir dünyada, sevgisizlik şokuna uğramazlar..!

Bilincin kendi merkezine doğru yapacağı bu akışta sevgi, kendimizi keşfin yanında, en yüce Ben'in, yani Allah'ın, bir gülü koklama kolaylığı ile bilinmesinin adıdır. Metafizik buzullaşmayı önlerken sevgi, ontolojik (varlık) olarak gerçekleşmesi imkansız olanı gerçekleştirir de, kokladığımız gülden, sonsuzluk ufkuna kanat açarız. Öyle der, Carrel: "Sevmeyi kavrayan herkes, Allah'ı, bir gülü koklama rahatlığıyla kavrar. Fakat sadece aklın kavradığını kavrayan bir kimseye Allah meçhuldür ve elin ulaşamıyacağı yerdedir. "Batının geleneksel felsefesine gözlerini açmış, onun verimli ve üretken damarlarından beslenmiş olan bu tesbit, Uzakdoğu'nun derin ve sırlı iklimlerinden üzerimize düşmüş bir çiğ tanesi gibidir dersek, sanırım hata etmiş olmayız. Çünkü, sevginin evrensel akışa bir iştirak olduğu düşüncesi, Bhagavad Gita'nın da, ilahî nağmelerinden birisidir: "Seven kimse, Evrensel Ben'i (Sol), Evrenin Efendisini, bütün varlıklarda aynı görür; bütün varlıkları da aynı şekilde, Evrenin Efendisi olan Evrensel Ben'de, (Allah'da-SK) görür" (3). Sevginin özüne ve kaynağına işaret eden bu tesbit, aynı zamanda bir imperatif kipi de kapsar. Yani, "Tüm insanları sevebilme, ancak Tanrı'yı bilinçli ya da bilinçsiz sevebilmekle mümkündür; Tanrı'ya karşı beslenen sevgi ise, soyutluk tuzağına düşmeksizin, bütün insan/ara uzanan bir sevgi bağına dönüşmelidir!"

Evrene dopdolu bir bakış armağan eden bu derinlik içinde biz, ruhî ile lâhutî olanın elele vermişliği mucizesini yaşarız. "Var olmak Tanrı'nın doğasındadır; buna karşılık yaratıkların varlığı yalnızca bir türevdir, Tanrı'dan gelir. Tann'nın dışında sadece hiçlik vardır (...) "soylu insan" şeylerin kendi başına bir hiç olduğunu bilerek, ama tümünün de Tanrı'yla dopdolu bulunduğunu unutmaksızın, onların arasında bir kaçınma, doymuşluk tavrıyla dolaşır" [A) derken, kainatı başka ufuklardan seyreden Eckart, sevginin bu doluluğunu ve varlığın derinliklerine nüfuzunu ifade eder: "Sen, ilahî Ben'i (Sol) severken, tüm insanları da, kendi Evrensel Ben'in olarak sevmiş oluyorsun"'(5). Bu, sevginin, O'nu, ben'i, onları ve bütün varlıkları kucaklaması, kendi ışığı ve hâlesi içine almasıdır (6).

Bu nedenle işte, sevginin coşkun bağlarında çiçek açmıştır en güçlü ümitler ve en hür ruhlar..
Şairde,

"Her insana zannetme ömür yâr oldu
Er geç kimi toprak, kimi rüzgâr oldu.
Dilsiz ve sağır kubbenin altında, inan
Kim sevmeyi sevmişse bir var oldu."

derken, sevginin, bu zaman ötesi köklerinden bir ümit ve güç istîlasına uğramıştır.

SEVGİNİN DİRİLTİCİ SOLUĞU VE MUHAMMED İKBÂL
İslâm Medeniyeti'nin halis evlatlarından İKBÂL, İslâm Toplumu'nun üzerine serpilmiş olan ölü toprağını silkeliyerek, Ümmete yeni bir diriliş heyecan ve aktivitesi kazandırmak istemiştir. Bu diriliş ve yeniden oluşum hamlesi esnasında, çağdaş insanlığı ve bilim anlayışını da yargılarken, özgürlük ve yücelme yönündeki gücünü sev-gi'den almıştır. Çünkü ona göre sevgi, benliğimizin temeli ve hayat kıvılcımıdır. Şöyle der İKBÂL:

"Adı benlik olan o nur noktası, bizim toprağımızın altında hayat kıvılcımıdır.
O, sevgiyle daha canlı, daha yakıcı ve daha pırıl pırıl olarak ebedîleşir.
Onun cevheri sevgiyle alevlenir.
İçinde barındırdığı imkan sevgiyle gelişir " (7).
"Sevgi sayesindedir ki insan, mekânın ötesinde olana (Lâ mekân) yönelir''(8).

Sevgiyi, benliğin uyanmasının ve kendi varlık merkezine varabilmesinin yegane imkanı gören İKBÂL, başka bir yerdeyse, insanın kendi nefs zindanı da dahil, bütün zindanlardan kurtulmanın biricik vasıtası görür:

"Aşk törpüsüyle insanlaştım.
Evrenin niceliğini ve niteliğini öğrendim" (9). 

Kemikleşmiş ilim ve bereketini yitirmiş çağa karşı da sevgiyi ve aşkı önerirken, kuru bir mantık ve akıl adamı sığlığıyla değil, kalbinin diliyle konuşur ve haykırır âdeta:

"(...) Çağımızın delirmiş aklına aşk neşteri gerekir''(10). 

Ve,

"Halbuki, çağımızın göğsü gönülden bomboş.
Leylâ'dan boş olan bir mahmil gibi.. ""(11). 
"Sevgi, onu besleyene, bütün bir dağı omuzlarında taşıma gücü bağışlar" (12). 

Sevginin vecdine tutunan kimse, kendi varlığının sırrını keşfetmiştir. Onun gücüyle, âlemleri, bakışlarında yeniden şekillendirebileceği inancını taşır artık. İKBAL'e göre, her şeyden vazgeçtiği varlığının o loş anında, işte bu nedenledir ki Nietzsche, sadece şunu istemiştir: ".. kalbin arzu ve sevgisiyle tutuşturulmuş bir avuç toprak" (13).

İKBÂL, yaşadığı çağın dilemmasını, akla (ratio) geniş yetkilerin tanınmış olmasında; tüm yapılarıyla birlikte, insanın fikrî ve hayatî değerlerini de aklın şekillendirmesinde görmüştür. Bu haliyle akıl, kendine ait olmayan alanlara da el atmış olan "Kırk harami" dir.. Akıl ile aşkı mukayese ettiği, vecd dolu ifadelerinde İKBÂL, bir usûl mukayesesi yaparak der ki:

"Akıl, renk ve kokuya bağlı kaldığı sürece, Dost'un yoluna doğru o, yavaşca yürür; onun eseri de, ancak ardarda gelen merhalelerde şekillenir (...) Ama sevgi, bu yolda ne yıl tanır, ne ay; ne erken bilir, ne geç; ne yakın bilir, ne uzak... Akıl, dağı parçalar, yahut onun etrafında dönüp dolaşır. Ama aşkın karşısındaysa, dağ, tıpkı bir saman çöpüdür (...) Aşk, Hayber'i, bir parça arpa ekmeğiyle fetheder; aşk, ayı ikiye yarar (...) Ruhumdaki aşk, gözlerimizdeki görme gibidir. Dışı gördüğü gibi, içi de görür. O, aynı zamanda hem kül, hem kıvılcımdır. Aşk, bir hükümdar ve apaçık bir delildir, iki dünya da, ona bağlımlı olarak bulunurlar. O, zaman ötesinde olup, bununla birlikte "dün" ve "yarın", ondan kaynaklanırlar'"(14).

Şu halele, sevginin dolayısızlığına mukabil aklın "deseriptif" bir yöntem izlemek zorunda kalması, onun inkârı anlamına gelmez. Bilakis, yapılması gereken, iki yarımın yeniden bir bütün haline getirilmesidir. İşte o zaman, bambaşka bir âlem meydana gelecektir. İKBAL bunu şöyle ifade eder:

"Aşk akla eşlik ettiğinde, o, başka bir âlemin mimarı olur. 
Kalk ve aşkla aklın birleşmiş olduğu yeni bir âlem ortaya koy!" (15) .

İslâm âleminin hayatiyetten yoksun, ruhsuz bir kalıp haline gelmiş olması da, onun, aşkın yaratıcı nefesini yitirmiş olmasındandır:

"Andolsun ki, müslümanlar, gerçek sevginin yoğunluğunu yitirmiş ve onlardan, hayat kanı çekilip alınmıştır. Onlar, ruhsuz ve kansız kemiklerden oluşan bir heykele dönüşmüştür. Saflar eğri, kalbler mütereddit ve secdede lezzet yoktur Bunun böyle olmasıysa, kalblerin aşktan yoksun olmasındandır" (16).

Evet, İKBAL, Doğu Medeniyeti ve Sezgisi ile, Batı akılcılığı ve pragmatizminin kesiştiği noktada, âdeta dağın zirvesinden, hakikati bütünlüğüne kavrayan ve bu kesinlikle, her iki yamacı da gören kimsenin derinliğine tesbitiyle, aşka ve sevgiye parmağını uzatıyordu.. Çünkü sevgi, çıbana inen neşter; sevgi, gözyaşını silen el; sevgi, ölümcül atâleti, bir bahar diriliğine dönüştüren hayat raksı; sevgi, susamış dudaklara su; sevgi, ezik, bezgin, horlanmış, mazlum toplumlara adâlet ve haysiyet... Kısaca, sevgiyi, benliğin sonsuzdan mülhem bir haykırışı ve fışkırışı olarak idrak ederken, insanlığın adâlet ve gerçek insan yönündeki fetihlerinde, tutulmaz yağız atı görür..

SEVGİ UMMANINDAKİ GOETHE
İnsan oluşumunun anadamarları, hepimizin, doğunun, batının, kuzeyin, güneyin ortak bir keşfidir.. İnsanlar, bu hazinelerin ortak keşfiyle, aynı anda varoluşa gözlerini açarlar. Birbirlerinden habersiz de olsalar, aynı gökte, ama farklı noktalardaki yıldızlar olarak yolumuzu aydınlatırlar. Aşk fezasının, "Güneşler Güneşi" diye niteleyebileceğimiz Yunusları, Mevlânaları, bu göğün yıldızadalarını meydana getirirlerken, öte yandan aynı iklimi teneffüs etmiş olan Alman Şairi F. GOETHE de, bu yıldızadalarının parlak bir açılımı olarak karşımıza çıkar.

Sevgi, hayatımıza, en büyük ümidi: özgürlüğü getirendir. Onun sayesinde dünya, özgürleşirken, başarılarla da büyür gelişir (17). Sevgi bütün varlıkların bir âhenk kâsesidir. Ona varır her yol ve onda son bulur her ayrılık:

"Sevgi, her şeyi birleştirir" (18). 

Hayatımızın 'Kızıl Elması' olan huzuru kendisiyle elde edebileceğimiz yegane imkan ve aktivitedir aşk!

"Bu hareketli dünyada tek sevinç ve huzur, yalnızca hakiki aşkta, iyilikte ve bilimlerdedir" (19). 

GOETHE'nin sevgi'ye tanıdığı makam, Aşk Serenadı adını taşıyan şu mısralarında çok iyi anlaşılmaktadır:

"Bizler nereden doğduk?
Aşktan.
Nasıl yok olur gideriz?
Aşksız.
Kendimizi aşmanın çaresi nedir?
Aşk.
insan aşkı bulabilir mi?
Aşk yoluyla.
Uzun zaman ağlatmayan nedir?
Aşk.
Bizi hep ne bağlamalı? Aşk" (20).

GOETHE'de sevgi, varoluşumuzun mebdei, onun hayat pınarı, besleyeni; sayesinde kendisinin sırrına erebileceği ve nihayet kendisine bağlanabileceği yegane amaçtır. O, bir varolmak ve yaşamak yoludur.

AŞKIN KANATLARINDAKİ MEVLÂNÂ
Aşkın, bizi alıp götüren, kendimizin ve varlıkların öz-benliklerine muttali kılan diriltici ve nefes bahşedici bahçesine inilir de, MEVLÂNÂ'nın Aşk Neyi'nden dünyamıza inen ışıklara, aşkın ve bağlanışın lahutî yorumlarına, açılımlarına kulak verilmez mi?

MEVLÂNÂ'da aşk, her ben'de, varlığın her damar ve gözesinde bulunan, o ulu akıştan bir şuledir. Onu kuşanmak, cüz'î olanın, kendi aslına, küllî olan realiteye bir iştiraktir. Şöyle der MEVLÂNÂ:

"Aşk, hayatın aslı, temelidir; sevgiden başka bir gölgeliğe giden mahrum kalır"'(21) .

Şu halde sevgi, ruhun, hayatın ve canın dudaklarına bûs edilmiş bir mâ-i tesnîmdir. Bu sebeple de,

"Ey latif can! Aşksız kalma, aşkın her soluğunda binlerce oruç, binlerce namaz vardır" (22). 

Zahirî mânâsının ötesinde, tamamen sufî zevke uygun bir çerçevede ele alınması gereken bu pasajlar, bize, aşksız ve meşksiz ibadetlerimizin, ruhumuza ve kulluk şuuruna bereket tohumlarını aşılayamıyacağını anlatmaktadır.

Hayatı, sevginin müşahhaslaştığı bir şâheser olmuş olan MEVLÂNÂ, sevgiye, üstün ve yüceltici bir değer atfederken, ayrıca, ona, en üst dereceden dönüştürme gücü ve kudretini de nisbet etmektedir. En güzele ve âdil olana büyük dönüşümler düşünde ve yarı uyanıklığında olduğumuz şu anımızda, MEVLÂNÂ'mızı dinleyelim:

"Sevgiden bakırlar altınlaşır, sevgiden dertler şifa bulur.
Sevgiden tortular saf/aşır, sevgiden ölüler dirilir, şahlar kul olur" (23). 

O halde, aşkın engin ufuklarında, başı dumanlı zirvelerinde cevelân eden MEVLÂNÂ, bize, en büyük dönüştürücünün kısa bir tanımını yapmaktadır, yorgun arayışların mahcûbu bizlere: Bu, 'aşk'tan başkası değildir.

BİR SEVGİ ÂBİDESİ: YUNUS
Büyük Sufî İBN-İ ARABİ, 'sevgi'yi, ezelî ve ebedî bestenin bir âhengi, tınlayan bir teli; nağmeye vurulma, ruhun titrek tellerine, yani 'cemâl' cevherine tutulma olarak algılarken (24), bize, tüm sevgi türlerinde aynı olan, ama farklı sahillere kanat çırpan köklü bir cevheri sunmaktadır. Bu cevher, 'cemâl' duygusudur. Ya da, varlığa ve sevgiye ma'kes cemâl tecellîsi.. İşte, bu 'Cemâl Tecellîsi'dir, YUNUS'u Allah'a bağlayan yol..

YUNUS, ruh kökümüzde ve cemiyet hayatımızda, aşkın, bağlanmanın, insanîleşmenin müteradifi bir kelimedir. Ya da, onun algılanacağı baz budur. PEYGAMBER YUNUS (as), balığın kamında, hayat içre hayat yaşamışsa, DERVİŞ YUNUS da, hayatında, aşk içinde ve onunla hayat içre hayat yaşamış, daha doğrusu, hayatı aşkın kanatlarına yüklemiştir.. İçten, kalender, insanî mi insanî bir hayatın söz değerli belgeleri olan mısraları, gök gözlü doygunluk, toprak misillü enginlik içinde, 'sevgi'yi, varolmakla aynîleştirmektedir. Bu sebeple onu sevgiyle özdeşleştirmek, varoluşun mayasını keşfetmesinden dolayı olup, iddia edilenin aksine (25), bu onu küçültmez, 'söz yazarı'(!) konumuna da düşürmez..

"Aşksız Âdem dünyada,
Belli bilin ki yoktur" (26). 

Aşkın yokluğu, kişiyi bilinmezlik âlemine hapsederken, onun en küçük zerresi dahi kendisinde olan kimse, ilahî bir konak olur.

Bir zerre aşkı olmayan belli bil yabandadır..
Kimde ki zerre aşk ola varlığı çalap andadır'"(27).

"Bildik gelenler geçmiş
Konanlar geri göçmüş
Aşk şarabından içmiş
Kim mânâ duyar ise''(28). 

Aşk, cemâl feleğine cezbolunma değil midir? Ruhumuzun, güneşi addettiği şeyin etrafında dönüşü, kendini ona adayışi değil midir? Mâşûkun şem'ine yanmak, nasıl da pervanenin şiarı olamaz! İşte, ilk başlarda, sevginin tanımında bahsettiğimiz vefakarlık, kendini adama kavramıyla, YUNUS'ta da görülmektedir. Hem de, sevginin en açık göstergesi olarak. "Çünkü, der, YUNUS,

"Gerçek âşık ol ola,
Can vermeğe ol ive
Dost ile bâzar içün
Nice bin başdan geçer''(29).

Bizi varlığımızın özüne ve amacına bağlayan aşk, bir ölümsüzlük yoludur; çünkü o, ilahî bir nurdandır.

A ulun ölmek endişesi âşık ölmez bâkidir
Sana ölmek layık değil çünki nûrun ilâhidir." (30).

Bağrı taş, gözü yaş ve koyundan yavaş olan dervişin, kendi özel hali ve duyuşu içindeki bu terennümü, özel-sınırlı mistik kalıbından alınıp, açılarıyla içiçe dünyamızın içine girdiğinde, yoksullar için bir doyma; çıplaklar için örtünme; mazlumlar için adâiet; ezilenler için özgüven soluğuna dönüşür.. Dönüşür de, dervişin, yüzyıllar ötesinden üstünüze atıverdiği bir eylem motivasyonuna inkılâb eder.. Çünkü aşk, uzak bir varoluş içinde, yapayalnız, tedirgin, ruhu dayanağını yitirmiş, madde buuduna indirgenmiş taş gönülleri eritecek, insan benliğinin yeşermesine ve en gerçek ve güzel olana doğru boy atmasına imkan verecek çok mûtenâ bir ışık kaynağıdır:

"Ey yârenler işidin
Aşk bir güneşe benzer
Aşık olmayan gönül
Bir katı taşa benzer" (31).
Bu güneş nelere kadir değildir ki!
"Aşk âşıkı şir eder
Arslanı zencîr eder
Katı taşı mum eder
Ferhâd'ı kûhkân eder"(32). 


.

KUR'ÂN'A GÖRE FITRÎ SAFVET DÖNEMİ VE TEVHÎDİN YOZLAŞMASI

Doç. Dr. Sadık Kılıç
İnsanlar nasıl, fizik olarak tek menşe'den neş'et etmişlerse, inanç bakımından da tek bir kaynaktan içirilmişlerdir. İnsanları uygulanmalı hükümlere hazır hale getirmek için, uzun yıllar hakim olmuş olan ruhî ve ahlakî kabiliyetlerin hakimiyeti, bizzat hayatın içten içe itmesi ve Sünnetullah'ın da iktizası üzere, ihtilaf ve değişimlere uğramış. Böylece de, Fıtratullah okyanusunun durgun yüzeyi ve ortamı, dalgalanmaya başlamış, muhtelif çaplı daireler oluşmuştur. Geçici olarak bir ışık rolünü oynamış olan "fıtrat', artık yetersiz kalmış, ama onun esprisine muvafık olarak, aynı ışık kaynağına tevcîh eden ve hem fıtrî, hem de ahlakî aydınlanma yollarını vurgulayan vahiy ve nebiler gözetiminde, İlahî kitablar, mesajlar yolu açılmıştır...
İnsanlığın inanç tarihinin seyri hususunda farklı iki görüş bulunmaktadır. Bunlardan birincisine göre, aslında insanlık muayyen bir tanrısı olmayan, kökeninde, bir bağlanma ihtiyacının yansıması olmak üzere, muhtelif varlıklara tanrılık izafe eden bir "Çok tanrıcılık Politeizm" dünyasında yaşamaktaydı.. Zamanla, çokluk fikrinin tekamül etmesiyle, tanrılar arasında bir hiyerarşi, daha sonra da, tek üstün tanrı inancına dayalı olarak, tek tanrılı (monoteist) dinler telakkisine ulaşıldı.. Her şeyi bir tekamüle, yani nedensiz olarak ilkelden başlayıp daha mükemmele doğru seyretmeye bağlayan 'Tekamülcü bakış açısının bir değerlendirmesidir bu. Buna göre, teklik, çokluktan çıkmış ve yapay olan bir olgudur.
İkinci anlayış ise, inançların temelinin Tek Tanrıya inanış olduğunu belirtir. Buna göre, insanlık temelde, aynı inanç üzere idi; ancak zamanla, değişik nedenlerle bu bütünlük bozulmuş; cemiyetler din namına değişik şeylere bağlanır ve tapınır olmuşlardır. Böylece asl olan 'Tevhîd inancı' yozlaşmış, bundan çok tanrıcılık ya da, meselâ Budizm gibi, tanrısı olmayan ve soyut güçlere inanan dinler zuhur etmiştir. Öyleyse, asl olan, tevhîd inancıdır; diğer inanışlar ise, bir yozlaşma ve dağılmanın (Decomposition) neticesidir..
Bu mes'elenin tahkik edilerek ortaya konulması, kimi mitoloji ve inançlardaki, tevhidi düşünceye benzeyen izlerin yerine oturtulmasına; doğru anlaşılmasına, böylece öncelik mes'elesine bir çözüm getirilmesine katkıda bulunacaktır.
Kur'ân-ı Kerim'e göz gezdirdiğimizde, her şeyden önce, hiçbir toplumun dinsiz olmadığı; onları, yüce ilahî hakikatlerden haberdar edecek olan 'uyarıcı ve müjdecilerin bulunduğu; bu arada, Allah'ın birliğine inananların yanı sıra, bir bozulmayı ifade eden şirk ve putlara tapanların da olduğu; ayrıca arkaik bir dinsizliği ifade etmek üzere, 'Dehr' denilen, yaptığı kötülüklerle kendini gösteren mevhûm soyut bir güce inanan 'Dehrîler'den bahsedildiği görülecektir (1). Değişik biçim ve muhtevalarıyla inanç ve bağlanışların başlangıç anına dair ise, işte Kur'ân-ı Kerim çok kesin olarak şu hükmü vermektedir: "İnsanlar başlangıçta tek bir ümmet idi!"
Kur'ân'da özellikle Bakara, 213 ve Yunus 19 âyeti insanlığın başlangıcının bir aydınlık ve hakikat üzere oluş olduğunu ifade ederler.
"İnsanlar tek bir ümmet idi; derken Allah, müjdeci ve uyarıcılar olmak üzere Peygamberler gönderdi ve onlarla birlikte, insanlar arasında, ihtilafa düştükleri hususlarda hükmetsin diye kitab indirdi. Onda ancak, onlara apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki hasetten dolayı, kendilerine "Kitab" verilmiş olanlar ihtilafa düştüler" (Bakara. 213). 
"İnsanlar ancak tek bir ümmet idi; derken ihtilafa düştüler" (Yunus. 19).
Her iki âyette de, konumuz bakımından önem arzeden anahtar ifade, "İnsanlar tek bir ümmet idi" pasajıdır. Biz, konuyu, Bakara 213 âyetini esas almak üzere ortaya koymaya çalışacağız. 
I. Fıtrî ihtilaf ve dinî ihtilaf:
Âyet-i kerime, insanlığın ilk çağlarındaki inanç haline işaret ederken, âlimlerin de belirttiği gibi, farklı iki ihtilaf ve anlaşmazlık durumuna işaret etmektedir. Bunlar 'Fıtrî ihtilaf ile, 'Dinî ihtilaftır. Buna göre, "İnsanlar tek bir ümmet idi; derken Allah, müjdeci ve uyarıcılar olmak üzere Peygamberler gönderdi ve onlarla birlikte, ihtilafa düştükleri hususlarda insanlar arasında hükmetsin diye kitab indirdi" pasajları 'fıtrî ihtilaf'a işaret ederken, müteakip ifadelerde, dinî ihtilafa işaret etmektedir (2). Şu halde insanlar önce, ümmetin birliğinin Hakk üzerinde ittifak etmek ma'nâsına alınması durumunda, içinde bulundukları hak inanç üzerinde ihtilafa düşmüşler (3). Cenâb-ı Hakk da, hayatın karmaşıklaşıp ihtiyaçların çoğalması, insanlar arası yardımlaşma ve ilişkiler ağının zorunlu hale gelmesi, fakat o fıtrî safvetin bunları karşılayamaması sonucu ortaya çıkan anlaşmazlıkları gidermek üzere, yanlarında, kendileriyle hükmedecekleri kitablar bulunan, hem müjdeci hem de uyarıcı Peygamberler göndermiştir.. İnsanlığın fıtratının bir hareketlenişi, dalgalanışı olarak karşımıza çıkan bu son durum, insanlığın olgunlaşması için zorunlu olacak ki, bundan dolayı 'Fıtrî ihtilaf'a herhangi bir tehdit ve ceza takdir olunmamıştır.
İnsanlığın fıtratının, bir seçmede bulunma ve böylece de insanlığını ortaya koymada olduğunu ifade eden şu âyetler, bütün insanlığın, başlangıçtaki fıtrî hal üzere kalmalarının mümkün olmadığını anlatırlar:
"Eğer Allah dileseydi, o insanları, tek bir ümmet yapardı. Ama O, dilediğini rahmetine sokar.." (Şura, .
"Eğer Allah dileseydi, onları hidayet üzerinde bir araya toplardı" (Enâm, 35).
"Şayet Biz dileseydik, her bir nefse, kendi hidayetini verirdik" (Secde, 13).
Açıktır ki bu âyetlerde, dilediği her şeyi yapan ve mutlak nüfuz sahibi olan İlahî irade ile, insanın seçmesi söz konusu edilir. Buna göre, İlahî irade, kudret dilemesiyle dilemiş olsaydı, tüm insanları ister istemez îmana sokar, îman etmeye mecbûr eder (ilcâ); böylece de bu aslî fıtrat üzere kalmalarını temin ederdi.. Ama O, hikmetine uygun olarak diledi de, onları mükellef tuttu , onların durumunu, seçip yapacaktan şeylere bağladı; bu tercihlerinin üzerine bina etti.. (4). Şura 8 âyetinin tefsiriyle alakalı olarak bunun, İbn Abbas'ın, 'İnsanlar tek bir din üzere idi' şeklindeki yorumunun tafsilatı olduğunu belirten el-Alusî, şu açıklamasıyla, ilahî irade ve meşiet ile, beşerî dileme ve seçmenin sınırlarını belirtir görünmektedir: "Hiç şüphe yok ki, Allah-u Teâlâ'nın rahmetine ya da azabına girdirmekten herhangi birini dilemesi, buralara girdirilecek olan iki gruptan herbirinin Allah'ın onu girdireceği yere girmeye müstehak olmuş olmalarına tâbidir. Nitekim, "Zalimler içinse, ne bir dost, ne de bir yardımcı vardır.." ifadesi de, bu ma'nâya delalet eder. Esasen âyetin siyâk ve sibakına bakıldığında, "Dilediğini de azabına ve gazabına sokar" denilmesi gerekirken, böyle buyrulmamıştır. Bu, azaba girdirmeye, kendi kötü seçiminin bir sonucu olarak oraya girenler tarafından sebebiyet verildiğini anlatmak içindir" (5).
Allah-u Teâlâ'nın, insanların aynı tek inanç üzere kalmalarını 'ilzâmî ve ilcâî' bir meşîetle dilemediğini konu alan Nahl 93 âyeti hakkında da Ebu's-Suûd, bunun hikmete aykırı olacağını ifade eder, hikmete mebnî meşîeti gereği Cenâbı Hakk'ın, kulun cüz'î iradesini ona tevcih edip yöneltmesi sebebiyle kulda dalâleti veya aynı şekilde, cüz'î iradesini ona yöneltmiş olması sebebiyle, kulda hidayeti yarattığını belirtir (6). İnsanların, kendi sübjektif realite ve gerçekleşişlerinin iptal edilmesine müncer olacak biçimde, ayni inanç üzere zorlanmayışlarının derin hikmeti, şu açıklamalarda daha iyi anlaşılır: "Allah-u Teâlâ, insanın saadet ve şakâvetini, (beşeri) irade ve tercîh esasına bağlamıştır. Bu nedenle onlara, saâdetin zirvesine götüren tâat ile, şakâvetin zirvesine ileten ma'siyet ve isyanı tanıtmıştır.. Bundan sonraysa, günah yolunu tutup dalâleti seçen kimseyi Allah, buna göre cezalandırır; tâat yoluna sülûk edip de hidayeti tercih edeni de, buna göre mükâfatlandırır (...)
Böylece anlaşılmaktadır ki, 'Saptırma ve hidayete iletme' ile kastedilen, fıtri bir sapıklık veya hidayet değil, karşılığını verme yoluyla olan saptırmak ve hidayete iletmektir. Çünkü herkes, (başlangıçta) fıtrî bir hidayet üzeredir. Binaenaleyh Allah-u Teâlâ, günahı itaate tercih eden, bir tevbe ve rücûda da bulunmayan kimseyi saptırır; fıtrî safvet ve hidayet üzere devam eden ve tâatlerini sürdüren, ya da işlediği günahtan tevbe eden, yahutta günahı bırakıp da, bütünüyle Sırat-ı Müstakîm'e yönelen kimseyi de, hidayete erdirir" (7).
O halde, insanlığın fıtrî bakımdan düşünce ve inançlarında ayrımlaşmaları bir zaruret, bu zaruretin bir sonucu olarak, Allah-u Teâlâ'nın, irşad edici olmak üzere nebîler ve ilahî direktifler göndermesi de tabiî idi..
Bakara 213 âyetinin ikinci kısmı ise, dinî ihtilafı efe almaktadır. "Onda ancak, onlara apaçık deliller geldikten sonra, aralarındaki hasetten dolayı, kendilerine kitab verilmiş olanlar, ihtilafa düştüler." Burada şu kayıt son derece önemlidir: Hakk'da veya Hakk ile iç içe olmak üzere gönderilmiş olan kitab hakkında ancak, kendilerine ilim ve kitabın bilgisi verilmiş olanlar ihtilaf etmişlerdir! Bu da, bu kimselerin, ihtilafı gidermek ve anlaşmazlıkları yok etmek için kendilerine verilmiş olan kitabı tahrif edip, onu sapık ve yanlış tevillerle yorumlamaları suretiyle olmuştur.. Daha açıkcası onlar, tamamiyle tersini yapmışlar, ihtilafın kökünü kurutmak üzere indirilmiş buyurulan şeyi, ihtilafın kökleşip sağlamlaşarak derinleşmesine bir sebep ve vesile kılmışlardır (8).
İlim ve bilgi sahiplerinde gözlenen bu ihtilaf ve kısır çekişmelerin sebebi olarak da karşımıza, onların aralarındaki 'kıskançlık ve çekememe' illeti çıkmaktadır.. Nitekim Taberî, burada ihtilafa düşenlerin Yahudiler olduğunu belirttiği pasajlarında, onların bu ihtilaflarının sebebinin cehalet olmadığını belirtir, bunun gerçek nedenini de, "Kitabın hücceti onların aleyhine sübût bulduktan sonra, onların kitabta ihtilaf edip onun hükmünün aksini yapmalarının nedeni, aralarındaki kıskançlık, bir kısmının diğerlerine önder olarak onları kendilerine tâbi zelîl kimseler kılmak istemeleridir" (9) ifadeleriyle vurgular. Hatta öyle ki, bu kıskançlık ve haset onları avucuna almış ve onları kışkırttıkça kışkırtmıştır.. Artık onların etrafında döner olmuş, aralarına girer olmuş, onlardan başkasını ummaz ve ancak onlara varıp dayanır hale gelmiştir.. Görüleceği üzere, buradaki, "aralarındaki" zarf edatının da hissettirdiği gibi, onlar, dinî konudaki bu ihtilaf hususunda en uç ve aşırı noktalara varmışlardır.. (10).
Şu hale dinî ihtilaf, ihtilafların çözümlenmesi için müracaat kaynağı durumunda olan 'rehber'in yorumlanması ve anlaşılması esnasında zuhur eder. Zemme konu olan ve hoş karşılanmayan farklı ve aykırı yorumlara gitmenin temel saiki ise, onu yorumlayan ve açıklayan bilginlerin, dünya menfeatlerine yönelik olarak aralarında zuhur eden kıskançlıklar, hasetler ve düşmanlıklardır.. Bu sebeple, nedeni dünyevî olan dînî ihtilaflar kınanır ve zemmedilirken, insanın bütün fikrî ve amelî yeteneğini iktiza eden; böylece de, imtihan kavramına uygun olarak, onun 'bilinçli, iradeli, yapabilen ve sorumlu tutulan' mümtaz bir varlık biçiminde gerçekleşmesinin başlangıç anını işaretleyen 'fıtrî ihtilaf ise, diriliği ve hayatiyeti simgeleyen fikrî ve inanç planındaki akıcılığı başlatmış olması sebebiyle kınanmamıştır. İhtiyaçları karşılamak, ortaya çıkan müşkülleri çözümlemek, böylece de insanlığın yolunu açmak gayesini taşıyan çabalar, neticesindeki farklılıklar da, bir anlamda fıtrî ihtilafa benzemiş olurlar..
II. "İnsanların tek ümmet olmaları"nın anlamı
Bu konunun temellendirilmesi, muhtelif inanç manzumelerinde, değişik isimler ya da biçimler altında tezahür eden, ama öz ve delaleti itibariyle ilahî ve tevhidi bir menşe, başlangıcı hatırlatan kavramların ve ma'nâların vahiy bütünlüğü içinde ele alınarak, böylece insanlığın, ortak bir bedensel kökenden geldikleri gibi, ayni şekilde müşterek bir 'akidevî köken' den de geldiklerini göstermek bakımından son derece önemlidir. İnsanlığın bu ortak akidevî kökenine işaret eden âyet. Bakara 213 âyetinin su pasajlarıdır: 
"İnsanlar tek bir ümmet idi; derken Allah, müjdeci ve uyarıcılar olmak üzere, Peygamberler gönderdi ve onlarla birlikte Kitab indirdi."
Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, konu bakımından buradaki anahtar terim, "tek ümmet" kavramıdır. Yapılmış olan niteleme müphem olduğundan, açıklığa kavuşması için, önce âlimlerimizin söylediklerine bir göz atmamız, daha sonra da, kendi kanaatimizi ortaya koymamız uygun olacaktır. Öyleyse, bu konudaki görüş ve anlayışları şöylece sıralamamız mümkündür:
A. İnsanlar başlangıçta, Hakk ve ilahî olan bir şeriat üzere idiler! İnsanlığın, ilahî nurun ışığında başladığını; ilk insan Hz. Adem'i yaratan Allah'u Teâlâ'nın, ona Hakkı vahyedip doğru olan yolu gösterdiğini (11) vurgulamaya çalışan bu birinci görüş, ulema arasında, kabule en çok mazhar olanıdır. Bu konudaki haberin kendisine nisbet edildiği İbn Abbas, şöyle demektedir: "Nûh ile Adem arasında, on kuşak bulunuyordu ki, hepsi de, Hakk olan bir şeriat üzere idiler. Derken ihtilaf ettiler de, bunun üzerine Allah, müjdeci ve uyarıcılar olmak üzere Peygamberler gönderdi." O, sözüne devamla şöyle der: "Abdullah İbn Mes'ûd"un kıraatinde de bu şekilde, yani,
'İnsanlar tek bir ümmet idi; derken, ihtilafa düştüler de..." şeklinde idi.." (12), Katâde'den nakledilen ifade ise, ufak bir nüansla, "Hidayet üzere idiler.." (13) şeklindedir ki. Hak oluş ile hidayet kavramları birbirinin içinde olduklarından, ayni şeyi vurgulamış olurlar.. "Ravdatu'l-Ahbâb" adlı eserde zikrolunduğuna göreyse, Adem (as) zamanında insanlar o derece muvahhid ve Allah'ın dinine sarılmışlardı ki, İdrîs (as)'ın ref olunma zamanına kadar, Kabil ve ona tâbi olanlar hariç (14), melekler ile müsafaha yapıyorlardı. (15). Ruhanî varlıklar ve lahutî nimetlerle içli dışlı olunan, cennetî bir hayat..
Tek ümmet oluşun zamanıyla alakalı olan başka bir açıklamaya göreyse, insanları Cenâb-ı Hakk onları Adem'in sulbünden çıkarıp da, Adem'e takdim ettiği vakit, tek ümmet, yani bir din üzere idiler. Bu görüşü nakleden Übeyy İbn Ka'b der ki, "İnsanlar, Hz. Adem'e takdim olundukları vakit, tek bir ümmet idiler. Allah'u Teâlâ onları o zaman İslâm üzere yaratmış, onlar da O'na kul olmayı kabül ve ikrar etmişlerdi. Böylece onlar müslüman tek bir ümmet olmuşlar, ama Adem (as)'dan sonra ise ihtilafa düşmüşlerdi.." (16).
Zaman bakımından iki görüş olarak karşımıza çıkan bu açıklamaları şöylece uzlaştırmak mümkündür: Cenâb-ı Hakk, insanların mikro zerreler halindeki yekûnunu Hz. Adem'in sulbünden çıkarıp, onları kendilerine şahit tuttuğu zaman, onlar Hak inancını kabul etmişlerdi. Nitekim, "Onları kendi aleyhlerine şahit tuttu da, 'Ben, Rabbiniz değil miyim?' (dedi). 'Evet, Rabbimizsin, şahid olduk' dediler (Araf, 172) âyeti de, açıkça buna delalet etmektedir. Sonra, bu müstakim ve salih fıtrat üzere yaratılan insanları, Adem (as) döneminden, muhtemelen Nûh (as) zamanına kadar, bu inanç, bu tevhîd inancı üzere hayatlarını sürdürmüş, ancak zorunlu bir süreç olarak ihtilaflar vücûde gelip, Hz. Adem'in de telkin etmiş olduğu tabiî din, tevhîd dini (17) bozulmaya başlamış; netice olarak Nûh (as)'dan başlamak üzere Cenâb-ı Hakk, ihtilafları çözüme bağlayacak olan kitab ya da sahîfelere sahip peygamberler göndermeye başlamıştır...
Nitekim "Ve onlarla beraber kitabı indirdi." irâdesindeki "kitab" lafzının gösterdiği 'kitab'ın, Nûh (as)'a ait olduğunu belirten görüş, Hakk inanç üzere oluştaki mütecanisliğin Nûh (as) zamanına kadar devam etmiş olduğuna işaret eder. Nitekim Şûra 13 ayeti de buna delalet eder. Buna göre bu âyet, Nûh (as)'ın, şeriatı havî bir kitabı olduğunu ve Nûh (as)'ın kitabının, şeriatı ihtiva eden ilk kitabı olduğunu gösterir. Zirâ, şayet ondan önce başka bir kitab olsaydı, Allah bunu Şûra 13 ayetinde zikrederdi (18).
Mü'minlerin îman etmeleri farz olan inanç esaslarının kadîmliğinden bahsedilirken, konuya önce Nûh (as)'dan başlanılan Şûra 13 âyeti ise şöyledir:
"O size, dinden Nuh'a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim'e, Musâ'ya ve İsa'ya tavsiye ettiğimizi şeriat yaptı. Şöyle ki: Dini doğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin. Onları kendisine davet ettiğin şey ise, onlara ağır geldi. Allah, dilediğini kendisine seçer ve yöneleni kendisine ulaştırır."
"Dini dosdoğru tutun" cümlesi, bütün ümmetlerde müşterek olan asıllara bir işarette bulunma olup, bu asıllar da, tevhîd, zekât, oruç, hac, salih amellerle Allah'a yaklaşmak, kalbi ve uzuvları O'na yönelten şeylerle O'na kurbiyyet kesbetmek, doğruluk, ahde vefâ, emânete riayet, akraba ve hısımları ziyaret; küfür, cana kıyma ve zina gibi fiillerin haram kılınması (19), kısaca kişinin, dosdoğru yerine getirmesi halinde mü'min ve müslüman olacağı akaid esasları ile fiillerdir (20). Bu temel esasların dışındaki uygulama ve fiiller ise, Cenâb-ı Hakk'ın iradesine göre, maslahatın gerektirdiği ve Hikmet-i İlahînin, farklı zamanlarda ümmetlere vaz edilip konulmasını iktiza ettiği biçimlerde olmak üzere, farklı farklı olmuştur (21). Nitekim bu muhtevada olmak üzere Cenâb-ı Hakk,
"Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol belirledik" (Maide, 48) buyurmuştur. Buna göre, yollar ve yaşam biçimleri, yani 'şeriat'ler farklı farklıdır. Binaenaleyh, Tevrat'ın kendine has bir şeriati, İncil'in kendine has bir şeriatı ve Kur'ân'ın da, kendine has bir şeriatı olmuştur. Allah, bu şeriatlerde, dilediğini helal kılar, dilediğini de haram. Ki böylece, itaat edeni, asî olandan ayırdeder. Ama (özü ve aslı itibariyle -SK) din, başkası kabul olunmayan tek bir dindir. Yani, Peygamberlerin hepsinin getirip tebliğ ettiği tevhîd ve dini sadece Allah'a has kılma (İhlâs). (22).
İslâm'ın, tüm çağlar ve nesiller boyunca, her ümmet içinde özünü teşkil eden temel inanç esaslarının ayni olmasına mukabil, şeriatların farklı ve zamanın, ayni zamanda insanlığın ihtiyaçları muvacehesinde değişik biçim ve formlara sahip olmasının illeti, şu ifadelerle daha iyi anlaşılır: "Allah, insanları imtihan edip de böylece, itâatkâr olanı asî olandan; Peygamberine inzal buyurduğu kitabdaki emriyle amel edeni etmeyenden ayırt etmek için, siz ümmetlerin şeriatlarını farklı farklı yaptı" (23). Öte yandan, "Dini dosdoğru tutun" ifadesindeki, "dini ikame ediniz, dosdoğru yerine getiriniz!" emri, düalist bir içerikle değil, kapsamlı bir uygulamayı amirdir. Yani, 'din' ile 'şeriat' ayrılığı ilkesine kail olunamaz. Çünkü buradaki 'din' kelimesini, sadece itikad bahislerine tahsis etmeyip, Kur'ân'daki pekçok kullanılış yanında, meselâ Beyyine, 5; Maide, 3; Tevbe, 29; Nûr, 2, vd. âyetlerdeki kullanışların da gösterdiği gibi, "din" kavramı sadece temel itikadı esaslara tahsis edilmemiş olup, bunlara ilaveten amelî, hukukî, cinaî, vb. uygulamaları da kapsamaktadır (24). O halde denilebilir ki, "dini ikame etmek", ifadesinin emir formunu, Şûra 13 âyetinin de ışığında, her ümmetle alakalı olarak şöyle anlamak gerekir:
Sizler, yani her tabakadaki ümmet; dinin temel itikadı ve ahlâkî düsturlarıyla beraber, yaşam biçiminizi ilahi iradeye uydurmak üzere; biçimi, zamanı, miktarı sizin içinde bulunduğunuz şartlara ve zemine göre belirlenmiş olan 'şeriatı', yani uygulamaları, ahkâmı da ayakta tutun; yapmak bir yana, kusursuz bir biçimde yapın!. Birini ikmal edip de, 'din' anlayışını, sadece mücerret kabulleniş ve ikrarlara indirgemeyin!. Zirâ 'din', oluşun tamamını konu alan yekpare bir nizamdır. Kısaca, akidevî temel esaslara bağlanırken, biçim ve uygulamaları daha önceki ümmetlerde farklı olan, ama mutlaka bulunan 'ahkâm ve ve şeriat'ı, uygulamalar mecmûunu da kesinlikle uygulamaya koyun!. (25).
O halde, Nûh (as), bütün risaletlerde müşterek olan inanç esasları yanında, yaşama biçimiyle ilgili olarak İlahî direktifler ve mesajlarla yüklü olarak gelmiş olan, şeriat sahibi ilk peygamberdir. Bunu, Kur'ân'dan tevit eden açıklama,
"O size, dinden Nuh'a tavsiye ettiğini.. şeriat yaptı.." pasajlarıdır. Âyetin tefsiriyle alakalı olarak Taberî, Katâde'den şu açıklamayı nakletmektedir: "Nûh (as) peygamber olarak gönderildiğinde, (o zamana uygun olacak biçimde -SK), helal olan şeyleri belirleyip ortaya koyan ve haramları da tesbit eden bir 'şeriat' ile gönderilmişti" (26). el-Mîzan adlı eserin sahibi olan et-Tabatabaî'nin bu âyetten çıkardığı şu hüküm ise, daha net ve anlaşılırdır: "Bu ifadenin gerektirdiği ilk şey, Nûh (as)'dan önce, beşer toplumundaki toplumsal ihtilafları hükme bağlayan ve çözümleyen kanunlar ve yasalar ma'nâsında bir şeriatin bulunmadığıdır" (27). "Ulu'1-azm" olan peygamberlerin zikredilmesine Nûh (as) ile başlanmasının sebebinin, onun, Tûfan'dan sonraki ilk peygamber olmasından (28) başka, âyetteki "şeriat yaptı" kelimesinin delalet ettiği, Nûh (as)'ın, toplumu, onun mes'ele ve ihtilaflarını alakadar eden bir şeriat sahibi ilk peygamber olduğudur. Nûh (as) için söz konusu olan, onun oğullarıyla alakalı dar bir nübüvvet alanı değil, kendi zamanıyla sınırlı olarak, kavmini inanan-inanmayan herkesi içine alan Şümûllü bir şerîat..
Kur'ân nassının dışında bu hususa işaret eden en sağlam bilgi ise, Hz. Peygamber'den gelen şu sahîh haberdir: Rivayet olunduğuna göre, kıyamet gününde insanlar şefaat etmeleri için Hz. Adem'e geldiklerinde, o, kendisinin cennetten kovulmasına sebep olan hatasını zikrederek, şefaat etmeye liyakati olmadığını belirtir ve şunu salık verir:
"Ama siz, Nûh'a varın; çünkü o, yeryüzü halkına Allah'ın yolladığı ilk resûldür." Bunun üzerine onlar Nûh'a varırlar ve "Sen, yeryüzü halkına Allah'ın yolladığı ilk resûlsün" derler" (29).
Şûrâ 13 âyetinin tefsirinde bu hadisi zikrettikten sonra, Ebu Bekr İbnu'l-Arabî şu uzun ve vazıh açıklamayı yapar: "Bu, kendisinde herhangi bir müşkil olmayan sahîh bir haberdir. Nitekim, Hz. Adem'in ilk nebî olduğunda da herhangi bir problem yoktur. Şöyle ki: Hz. Adem'in yanında ancak oğulları bulunmakta idi; ona farzlar tayin ve takdir edilmemiş, haramlar da belirlenmemişti. Onun nübüvveti ancak, bazı hususlara dikkat çekmek, hayatın zorluklarını aşmakla sınırlanmakta ve hayat ve hayatta kalmayı ilgilendiren kimi vazifeleri konu almakta idi. Bu süre, Nûh (as) zamanına kadar devam etti. Derken Allah onu, annelerin, kızların ve kızkardeşlerin haram olduğunu bildiren bir (şeriatla) gönderdi ve ona bazı vacibatı vazife kılarken, aynı zamanda ahlâkî davranışları ve inanç esaslarını (ed-diyânât) sarih olarak beyan etti. Bu risalet, peş peşe gelen şeriatler vasıtasıyla, resûller ile kuvvetlenmesini sürdürdü, nebîler ile de güç kuvvet buldu. Ta ki, Allah onları ümmetlerin en hayırlısı olan bizim ümmetimizle sona erdirinceye değin." (30). Şûra 13 âyetinin izahı mesabesindeki bu rivâyet ve onun izahından çıkan sonuç, Adem (as)'in bir resûl değil de, bir nebî olduğudur (3i). Zirâ O, yeryüzü halkına bir resûl olarak gönderilmemişti (32). Şu halde, Nûh (as) hakkındaki, "Sen, yeryüzü halkına gönderilmiş ilk resûlsün" ifadesinden murat edilen onun, Resûl olarak önceliğidir (33). Nebî olarak önceliği değil.. Onun, kendilerine resûl olarak gönderildiği yeryüzü halkı ise, tüm zaman ve mekanların şümûlüne giren toplumlar ve ümmetler değil, aksine, Tûfan'da helak olanlardan sonra geriye kalanlar; ya da, onlarla birlikte, onun uzun hayatı süresince tebliğinin kendisine ulaşmış olduğu kimselerdir (34).

.

Fıtratullahın Engellenmesi veya YABANCILAŞMA

I. İÇİMİZDEKİ NİZAM: FITRAT
Fıtrat, insanın diğer varlıklara benzemeyen yaratılışıdır. Başlangıcı ve nihayeti itibariyle, insanın varlığından önce bulunan, onun geleceğini, kendisini, vasıtasıyla gerçekleştireceği fiillerini yönlendirecek olan "insani kıvam," hususiyyettir.
Fıtrat, insanın hususi mahiyeti olunca, tabii karakterleri ve eğilimleri aşan, onları "kendine has İlahi yaratılış" çizgisinde tutan bir yönlendirici fonksiyonunu da icrâ etmektedir. Değişik bir ifadeyle, insanlık terazisinin ayarı, mihenk taşı.. Varlığının, insaniyetinin tam bir hali..
Hak Teâlâ, İlahi mesajında, insanın fıtratından söz açtığı kelâmında şöyle buyurmaktadır:
"Allah'ın, insanları üzerinde yaratmış olduğu fıtratına sarıl!" (Rum, 30). Gereğince olmamız ve, hevâ ile şeytanın baştan çıkarmasına uyarak ihlâl etmememiz emrolunan (1) "Fıtrat" ın mahiyetini tam olarak anlayabilmemiz için, Kur'ân-ı Kerim'de, “fetara” kelimesinin sadece Allah hakkında kullanılıyor olmasının ötesinde ilgili ifadenin Kur'ân'ı Kerim'de ki yerini tesbit etmemiz gerekmektedir. "Fıtratullah" tamlamasını aydınlatan ifadeler, şunlardır: 
"Muvahhid olarak, dosdoğru bir biçimde kendini dine ver" (Rum, 30).
"İşte, dosdoğru din budur" (Rum,30)
"Daima O'na yönelmiş olarak, O'ndan sakınınız, namazı kılınız, müşriklerden olmayınız" (Rum, 31).
Mânâsı izaha ve tafsile muhtaç "fıtrat" kelimesinin, birbirlerini beyân örgüsü içinde birlikte bulunduğu bu açık ifadeler bize şu fikri vermektedir. Fıtrat, başka hiçbir cihete yönelmeyen tam bir tevhid ve bağlanıştır (hanifen).. Dosdoğru bir din, selim ve sahih bir gidişattır. Ve nihâyet fıtrat, sadece Allah'a ilticâ (nanif enmunibin laymotivi), O'ndan ittikâ, namazı dosdoğru edâ, şirk içinde bulunanlardan olmamadır.
Şuurlu varlığın, kendi varoluş özünü hak olan dine teslim etmesini konu alan ve, sıdk'tan, doğruluktan batıl'a meyletmenin aksine, dalâletten istikâmete yönelme anlamındaki (2) “hanifen” hâl kelimesiyle de manâsı daha pekişmiş hissolunan “fe ekim vecheke lid dini hanifen” pasajı, yaratılışın bu âdil kıvam üzere devam ettirilmesine, çok güzel bir dolaylı anlatım örneği oluşturmaktadır. Çünkü, esasen burada amaçlanan, "İslâm dinine yönelmeyi, bu din üzere müstakim olup onda sebat etmeyi" ve onun vesilelerini yerine getirmeye itinâ göstermeyi emretmektir. Şöyle ki: Bu söz, bu hususta getirilmiş sembolik bir anlatım biçimidir; çünkü, göz (basar) ile hissolunan bir şeye ilgi duyup onunla ilgilenen bir kimse, yönünü ona çevirir, bakışları ona doğru yöneltir ve ondan bir an bile yüz çevirmeksizin, tamamen ona teveccüh eder. İşte bu bakımdan sanki şöyle denilmiş gibidir: "Artık yüzünü (özünü), dosdoğru bir biçimde dine ver ve, sağa ya da sola sapmaksızın, tam ve kâmil bir biçimde O'na yönel" (3). Zira insanın yüzü, insanın bütün idrâk hâsselerini kendinde toplamakta olup, onların kadri en yüce olanıdır (4).
Istılahi terimlerimizle, siyak ve sibaktan hareketle elde edilen mânaya göre "Fıtratullah", İslâm dini üzere olmak, özümüzü, varoluşumuzun yönetici merkezini ve kadrosunu buna tahsis etmek ve, bunu, sürekliliğe kavuşturmaktır. Bu bakımdan, Rum, 31. ayeti, menfi tek emir ifadesi olan, "Ve, müşriklerden olmayınız"cümlesi de tam bir bütünlük arzetmektedir. Çünkü, burada şirk, "Allah'ın fıtratını, yaratış nizamını değiştirmek, bozmak" anlamına gelmektedir (5).
Rum, 30. âyetinin tefsirlerine baktığımızda ise, "fıtrat"a, ruhi ve manevi bir istidad, gerçeğe, hakka bir inkiyad kabiliyeti şeklinde psikolojik ve inançla irtibatlı mânâlar verildiğini görürüz. Meselâ Nesefi (6) ve İbn Kesir (7) "Fıtratullah" a, Cenâb-ı Hakk'ın, insanları kendi ma'rifeti ve tevhidini; O'ndan başka bir ilah olmadığını bilmek liyakati üzere yaratmış olduğu mânâsını vermektedirler. Bu tarife göre, insanlar, Hak inanç ile başbaşa bırakıldıklarında, başka bir inanç ve dini, bu Hak dine tercih etmezler... "Fıtratullah"ı, "tevhid (Allah'ın vahdaniyyeti)" ile açıklayan bir başka müfessir ise, Fahruddin er-Râzi'dir. Ancak o, bu mefhum ile A'raf, 172 âyeti arasında bir münasebet kurarak, Allah'ın insanları bu fıtrat üzere, onları Adem'in sırtından alıp da, onlara, "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" diye sorduğu ve onlardan misak aldığı zaman yarattığını söylemektedir (8). "Hakkı tanıyıp kabul etmek ve onu kavramak istidadı.." şeklindeki bu anlayışı benimseyen Alusi (9), Ebu's-Suud'a paralel olarak (10), Fıtratullah'a sarılmaya ve ona yapışmaya, "Bu fıtratın icablarına göre hareket etmek; hevâ'ya tâbi olarak, ins ve cin şeytanlarının da kışkırtmalarına kapılarak fıtratı bozmamak" anlamını verirken, ayni zamanda, Fıtratullahın üzerini örten, tezahürünü engelleyen perdelerden leke ve toz tabakalarından temizlenmesi mecburiyetine de dikkatimizi çekmektedir.
Ve bütün peygamberler, onların getirdiği ilahi bilgi ve davranış modelleri, makrokozmik barışın da menşei olacak olan bu has yaratılışın taşıdığı sükûn ve huzuru devam ettirmek gayesini gözetmişlerdir, öyleyse fıtrat, her kademedeki nizamın korumak zorunda olduğu mukaddes bir vediadır. Daha açıkcası o, çocuğun ruhunda bir yaratılış ve bir durum olup, çocuk onunla Allah'ın fiillerini ayırdedebilsin, onlarla Rabbinin mevcudiyetine yol bulabilsin ve, 0'nun kanunlarını tanıyıp O'na iman edebilsin diye hazırlanıp var edilmiştir (11).

II. FITRATULLAHIN ALEMŞÛMÛLLUĞU
Birinci bölümdeki açıklamalarımızda, insanın ilahi-tabii bir iç nizamı, mânevi ahengi; kevni armoninin bir enfüsi vechesi şeklinde sunduğumuz ''Fıtratullah'', düşünülebilecek sıfat ve fiillerin en yüce ve mutlağı ile nitelenmiş olan, yine de bütün ifade ve tariflerin sınırlanmasından müteâl olan (tecrid-i mutlak, tenzih-i tâm) Allah'u Teâlâ'nın ezeli ilim ve hikmetinin, tesviyesinin, ta'dilinin içimizde hazır bulduğumuz bir yankısıdır.
Yarattığı ve kulları olan bütün beşeriyetin kadrü kıymetine bir işaret olmak üzere kendi hususi Kudret Eliyle yaratıldığı beyan buyrulan, bu kainatın göz bebeği "insan"ın (Sâd, 75) ayni ahengin nağmeleri, ayni ezginin sözleri olması da beklenecektir.. Kısaca, "Fıtratullah'ın, bütün insanlarda gizli ve mevcut olması.. "Fıtratullah"ın bir atiyye-i ilahi ve aynı zamanda, insaniyyet mefhumunun tahakkuku için var olması lüzumlu olan irâde, seçme, onu geliştirme ya da engelleme vb. yeteneklerle çakışmaması için, mekanik bir işleyişle statik bir vak'a değil, yaratılışın başlangıcında herkese verilmiş olan, geliştirilmesi veya engellenmesi, değişik şartların bulunmasıyla alâkalı kılınmış şeffaf bir keyfiyyet olması umulur ve beklenir.. Bu gerekçeyledir ki, hiç kimsenin yokluğunu ileri süremeyeceği doğuştan gelen bir kazançtır Fıtratullah.. Rum, 30.âyetinin "Allah'ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur" kısmı "fıtrat" ile insanın varoluşunun birbirinden ayrılamaz bir mahiyette olduğuna delalet eder. Burada, bir mahiyet halinde "Tevhid"e yönelme ve imân etme kolaylığının insanlarda kök salmış olduğuna, bunun, varlığının iliğini oluşturduğuna dikkat çekilirken (12), değişmezliğe, (Yani, Yaratıcı tarafından bu "fıtrat "ta ve yaratış düzeninde hiçbir değiştirme olmaz ve durum, hiçbir surette bunun aksine tezahür etmez" (13) parmak basılmaktadır.
Fıtrat, pürüzsüz dalgasız bir okyanus gibidir. Mustafa el-Meragi, tefsirinde, buradaki "haber" cümlesinin "inşai" mahiyette olduğunu belirttikten sonra, şu değerli açıklamalar bulunur: "Burada sanki, "Allah'ın dinini şirkle değiştirmeyiniz!.." denilmiştir. Çünkü bunun açıklaması şu şekildedir: İnsan aklı, beyaz bir sayfa gibi olup, kendisine kazınacak olan nakışları kabule müheyyâ ve hazırdır. Tıpkı, toprak gibi; o, kendisine dikilen her şeyi kabul eder; bundan ötürü, hem Ebu Cehil karpuzu bitirir, hem de lezzetli meyveleri; hem, deva olacak şeyler, hem de zehir.. Bunun gibi, insan ruhuna da pekçok inançlar ve bilgiler sunulur, o da kabul eder.. Hayır İse, onun üzerinde şer'den daha etkili ve müessirdir (14).
Bu pasajlardan da çıkarılacağı gibi, "fıtri bir safvet; potansiyel bir inanç ve bağlılık istidadı" olarak görülen bu lekesiz sayfa, tıpkı bir ayna misali kendisine ne aksettirilirse onları yansıtır. Ve, bu sayfaya yönelen şeyler de pek çoktur ki, Hz. Peygamber, az sonra zikredeceğimiz hadisinde, "ana-baba"yı bütün bu faktörlerin bir sembolü olarak zikretmiştir (15). Burada, insanın istidad ve liyakat hislerine olumlu ya da olumsuz diye nitelenebilecek bir biçimde tesir eden a posteriori dış dünya realitesi ile karşılaşmaktayız.. Buradaki dış dünya, ferdi ben'i kuşatan tabiat ile sosyal vakıalardır.. Ve zaten, fıtri gelişimin sergilendiği sahne de, bu çerçevedir. Bu kaçınılmaz süreçten dolayıdır ki, fıtri ve potansiyel imânın değil de, emrolunan şer'i imanın muteber olduğu dünya ahkâmı (16) nın gözlendiği dış dünya, Fıtratullah için ya mutâbık bir faktör olur, veya onunla çatışan bir "başkası, yabancı!.". Fıtri imânın yetersiz kalması da (17), bu bakımlardan ortaya çıkacak olan neticeye göredir..
Bu dış âmillerle yüzyüze gelinceye kadar, Fıtratullah'ın lekesiz bir zemin üzerinde bulunduğunu; istisnasız her ferdin, bu tek doğru üzerinde geliştiğini ifade eden şu hadis-i şerif çok dikkate değer: 
"Doğan her çocuk, Fıtratullah üzere doğar. Sonra ebeveyni onu, ya yahudi yapar, ya nasrani ya da mecusi.."(18). Fıtratullah'ın âlem şümullüğünü ortaya koyan bu hadisle alâkalı olarak Kurtubi'de yer alan şu açıklamalar, gerçekten zikre değer: "Allah'u Teâlâ, ademoğullarının kalblerini, Hakk'ı kabul etmeye elverişli bir biçimde yaratmıştır. Tıpkı, gözleri ve kulakları, görülen ve duyulan şeyleri idrake müsait yaratmış olması gibi.. İşte bundan dolayı bu kalbler, bu kabul etmek liyâkati ve bu ehliyyet üzere kalmaya devam ederse, Hakk'ı ve gerçek din olan İslâm dinini kabul eder. Hz. Peygamber'in "Şunun gibi ki, her hayvanın yavrusu, uzuvları tam ve kusursuz olarak doğar.. Siz, hiç o yavrunun burnunda, kulağında eksik, kesik bir şey görebilir misiniz?.." ifadesi de, buna delâlet etmektedir. Yani, "Her hayvan yavrusunu, kusur ve ayıplardan salim, eksiksiz bir hilkatle doğurur. Şayet o, bu kusursuz yaratılış üzere bırakılırsa, ayıplardan uzak ve mükemmel bir biçimde hayatını devam ettirir. Fakat ne var ki, bu hayvan üzerinde tasarrufta bulunulur da, onun kulağı kesilir ve yüzü dağlanır.. Böylece, başına pekçok âfet ve kusurlar gelir de, ilk halinden çıkar. İşte, insan da böyledir. Bu, gerçeğe mutabık bir teşbih olup, illeti ise, gayet açıktır" (19).
Anladığımıza göre, insanın nihai kaderinin belirmesinde bu dış amiller birinci derecede rol oynarken, "olumlu veya olumsuz şartlar çerçevesi" ni teşkil ederler. Ancak ne var ki, bu "şartlar çerçevesi"nin tesiri de, katı bir determinizm mânâsında müessir olmayıp, müsbet gelişmede, akide ve İnsana has bu fıtri özellik, bütün maddi çerçevelerin temel zeminini teşkil eder. Öyleyse akide, dış faktörlerin baskısı çok yoğun olsa da insanı "fıtratın derinliklerinde bulunan ve bir takım mikroplar tarafından örtülmüş olan gerçeğe yöneltmektedir" (20).
Yaratılışımızda ki bu fıtri özellikten dolayı, olumlu ya da olumsuz tesirlerin söz konusu olmadığı tam bir denge durumunda, "fıtrat", varoluşun yolunu aydınlatan, nedenleri ve niçinleri çözümleyen bir ışık kaynağı halini alır. Fıtratı itibariyle bulur Allah'ı ruh.. çünkü çıkış noktası Allah'ın nefettiği ruhdur (...) Binâenaleyh o doğrudan doğruya bulur Allah'ı ve kendisine has bir yolla bulur (21). Bu sebeple, "zaman zaman, Ruhun evrendeki mevcudiyetini ve fiilini, insan ruhunun hissedebilme fırsatını yakalamamış olduğu hiçbir beşer topluluğu bulunmamaktadır" (22). Böylece insan artık, "akli olan bir dünya veya sosyal bir çevre içine gömülmüş olarak görülmemektedir. Onun mutlakı yakalama imkanı daima bulunmaktadır (23). İşte burada, akıl düzeniyle bastırılmaya çalışılsa da, Fıtratullah'ın, insanlığın yolunu aydınlatmada merkezi önemi haiz olan "Kalp düzeni"nin doğuşu müşâhede edilir. Çünkü beşeri varoluşun düşünce plânına kalb ve gönül düzeniyle cevap verilir, imâna ve tasdike ulaşmanın sonsuz yolları, insanın önüne serilir.. Fıtratın kabarttığı varlık okyanusunun içten davet ve cezbelerine yönelinerek, nihai teslimiyetin yolları hayranlıkla açılır. İnsan aklı tarafından dünya ve onun müşahhas hâdiseleri gözden geçirildiğinde, onun yetersizliklerinin boyutları daha iyi anlaşılır: Bu da, dini ve filozofik muhtevada metafizik bir heyecan uyandırır ve bilim adamını yeni hipotezlerin araştırılmasına sevkeder (24). İdrâk ve anlamanın henüz denenmemiş yolları araştırılır. Böylece şuur madde,üstü bir boyuta yükselirken, saydam bir "kosmos-kâinat'ın anlamlı ve konuşan çehresiyle yüzyüze gelmiştir artık..
Kendi hususi tecrübesinde, kulca duygunun yoğurduğu sükunet dolu bir alçak gönüllülüğün yeşertip geliştirdiği ilhâm ile Allah'ın bilgisine ulaşılabileceğini söylerken, "Fıtratullah" ı ortaya çıkarabilmek için üzerinde durulması zorunlu başka varlık tabakalarına dikkatimizi yönelten Paskal, bu anlamlı çehre karşısındaki hayranlık ve hayreti, huşû dolu şu kelimelerle dile getirir: "Bu sonsuz uzayların sessizliği beni ürkütmektedir" (25). Korku ve hayranlık; hayranlık ve acziyyet.. Fıtratı harekete geçiren bu duyguyla birlikte, ikrar ve teslimiyyet.. İşte, acziyyet ve hayranlık hislerinin korlandırdığı fıtratın, yine Paskal'ın ifadesiyle, "alaca bir karanlık içinde yüzer göründüğü dünyayı aydınlatması.. (26). Bu, insandaki en büyük dönüşümü başlatan ve derin bir dini şuura eşiklik yapan âhenkli mantığını bir itirafıdır. İnsana, "başka şeyleri görmek imkânı veren" bu âhenkli mantığın insan üzerinde meydana getirdiği değişimi Paul Eluard şöyle ifade eder: "Şiir, (...) insana, başka bir şekilde, başka şeyleri görmek imkânı verir.. Artık, onun (şairin) eski evren görüşü ölü, ve yanlıştır. Yeni bir dünya keşfeder ve yeni bir İnsan olur" (27). Bu, nihai hakikate elleriyle dokunma yolunda, insanın kendi özel perdelerini aralaması safhasıdır:
"Şüphesiz ki Allah, onlar kendilerinde olan (durumu) değiştirmedikçe, bir toplumdaki hali değiştirmez"(Ra'd, 11).
İnsanın içinde taşıdığı bu en emsalsiz ışık kaynağı, en çaresiz anlarda, onun elinden tutabilir; kalıcı, yüce nazların dünyasına sürükler.. İşte Tolstoy, kendi fırtınalı, yokluk duygusuyla altüst edilmiş kederli hayatının böylesi göz kamaştırıcı bir anına değindiği satırlarında, içindeki küllenmiş fıtrat'ın dirilişine neşelenmektedir: "Erken gelmiş bir ilkbahar günü, ormanda tek başımaydım, onun seslerini dinliyordum. Son üç yıldır yaşamış olduğum bunalım ve sıkıntılarımı, Tanrı'ya ulaşma çabamı, sürekli olarak mutluluktan ümitsizliğe geçmelerimi düşünüyordum.. Ve birden gördüm ki, ben ancak, Tanrı'ya inanabildiğim için yaşabiliyordum. Bunu düşündükçe, içimde, hayatın mutluluk dalgaları yükseliyordu. Etrafta her şey canlanıyor, her şey bir mânâ kazanıyordu. Ama, artık in anmadığımdaysa, hayat birden sona eriyordu. "O halde, ben hâlâ daha neyi arıyorum?" diye, içimden bir ses çığlık attı. Bu, öyleyse O, kendisi olmaksızın artık yaşanılamayan!." (28). Bu bakış açısına göre kâinat büyük, güzel, iyi, muntazam, düzenli ve anlamlı sonsuzluğu müşahede etmemizi besleyen, sembolik işaretlerle dolar, ışır.. (29). Şu satırlarındaysa Tolstoy'un, sanatçı ruhunun duyarlılıklarıyla yaşadığı hayatın acı tecrübelerinin en olgun meyvesinin, içindeki bu ateşi keşfetmek olduğunu bize anlatır: "İnanıyorum ki, hayatım, aklım ışığım bana bilhassa, insanları aydınlatmak için verilmiştir. İnanıyorum ki, benim gerçeğe ait bilgim, bu amaçla bana verilmiş olan bir istidattır.. Ve yine inanıyorum ki bu istidat, ancak yakıp tutuşturduğunda ateş olabilen bir ateştir. İnanıyorum ki hayatımın yegane mânâsı, içimde taşımış olduğum bu ışık içinde yaşamak ve onu, görsünler diye, insanların önünde hep yukarda tutmaktır.." (30).
İnsanın kendi derinliklerine doğru yol bularak içindeki gizli madeni bulmasına; bütün diyalogların başı olan "kendi benliği"yle temasa geçmesine bir set ve bir engel olmadığı "cehennem olan başkaları ve bir tuzak"tan bahsedilemediği sürece, insanın bu evrensel adımı atması, uyuyan hayat kaynağının canlanması zorunludur. Bu, içimizdeki "Allah'ın fıtratı"dır: İlahi kodlama..

.

İLAHİ ADALETİN ÜÇ BUUDU

Ferdin mutluluğundan, toplum ve kâinatın kurtuluşuna varıncaya kadar, her şey ilâhi buudlu adâletin eksiksiz ve çarpıtılmaksızın yerine getirilmesine bağlıdır.
Bu sebeble, varlığımızı içten dışa doğru kuşatmış olan adâletin bozulması her şeyin kaos içine düşmesi demektir. Bir anlamda bu, insanın kendisine, mutluluk içinde yaşayabileceği salih topluma ve nabız atışlarını âdeta ruhunun derinliklerinde sezdiği kâinata, onun itaat ve uysallığına yabancılaşmasıdır.

Kur'an-ı Kerim, kendine has dünya gerçeğini "Adâlet" kavramı üzerine bina etmiştir; bir anlamda, Kur'an'ın her ifadesi ve beyanı, bütün zaman ve mekânları ihtiva eden bu cihanşümûl adâlet binâsının, elimizdeki yazılı tarifleridir.
"Adâlet" kavramının, hassaten kullanılmış olduğu hukukî çerçeveden taşarak, varoluşun her alanına yayıldığını görmekteyiz; yani umumî ve şumüllû bir telakkî.. Meselâ Cenab-ı Hakk'ın zâtında ve sıfatlarında birliğini ifade eden "tevhid", adâletin zirvesine işaret etmektedir. Çünkü, "tevhid" akidesinin zıddı olan "şirk", kendilerine muhayyel varlık elbisesi giydirilmiş olan bazı nesne ve güçleri "ulûhiyyet" makamına yükseltmektir ki, bu ise zulümlerin en büyüğüdür. Nitekim Lokman (a.s.), oğluna vermiş olduğu öğütlerinden birinde şöyle demektedir: "Ey oğulcuğum, Allah'a şirk koşma! Çünkü şirk, muhakkak ki büyük bir zulümdür" (Lokman, 13). Çok geniş bir kavram alanı olan, "zulüm" terimi ise, genel bir ifadeyle "bir şeyi, müstehak olmadığı bir makama yükseltmek.." diye tarif edilir. Bu mânâda zulüm ve onun bir nev'i olan şirk, "adâlet" mefkûresinin yokluğu, kaybolması demektir. "Adâlet'in, yani şaşmaz ve dosdoğru olan kıstasın "de jüri et de facto" "hukûken ve fiilen" yokluğu bir kaos olacağından, akîde ve inançta "adâlet'in eksikliği ya da yokluğu akîde buhranı, sınırsız bir izafiyet ve şaşkınlık olacaktır. Bu noktada Cenab-ı Hakk'ın şu mealdeki ayetlerini hatırlamamamız mümkün değildir: "Şimdi o kimseyi gördün ya: Hevâsını kendisine ilâh edinmiş, Allah da bir ilim üzere onu şaşırtmış, kulağını ve kalbini mühürleyip, gözüne de bir perde çekmiştir. Artık, onu Allah'tan başka kim yola getirebilir?.." (Casiye, 23) ve "Andolsun ki, eğer sen sana gelen bunca ilimden sonra, (muhalfarz) onların hevâlarına uyarsan, bu taktirde muhakkak zâlimlerden olursun" (Bakara, 145).
"Adâlet", bilhassa Asr-ı Saâdet'ten itibaren, İslâmî yapılanmanın en karakteristik bir göstergesi haline gelmiş olan bir "ruh", bir hayat üsaresi, bir hayat menba'ıdır. Mezkur kelimenin özünde melhuz bir mânâ olan "ince ayar vermek", "eksiksiz müstakim ve pürüzsüz yapmak", "şaşmaz bir hesap üzerine oturtmak", vb. mânâlar, insanın kendi yaratılışından, toplum ahengi, kâinatın makro sistem ve işleyişine kadar uzanan gerçeklikler manzumesi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Öyleyse, insanın yaratılışındaki "adâlet" buudu nedir?
Bu soruya cevap verirken şunu belirtelim ki, Cenab-ı Hakk'ın"Esmâ-i Hüsnâ"sından ikisi, el-Barî ve el-Musavvir isimleridir. Bunlar, Hak Teâlâ'nın tarihî ve kozmik zaman içinde, fiilleriyle, tezahür ve tecellîsine işaret etmektedirler. Bir anlamda bu iki isim, bizim insanî tarihimizin en önemli vechesini gösterir: el-Barî ve el-Musavvir olan Allah tarafından yaratılmak, insan olarak bir şekle bürünmek..
Bu kısa açıklamamızdan sonra, ana konuya dönerek diyoruz ki: İnsanın yaratılışındaki adâlet, onun, en güzel bir şekilde; çok ince bir düzen ve nizam üzere; eşsiz incelikleri ve sırları; güzellikleri ve estetikleri ihtiva edecek şekilde yaratılmış olmasıdır. Onun bu emsalsiz güzel yaratılışı, O Yüce ve Muteâl "Müreccih"in, Yaratıcı'nın onun varlık sahnesine çıkmasını tercih edenin mevcudiyetine dikkat çekerken, bizi kendi yapımızda müşahede ettiğimiz "adâlet" mefhumuyla iç içe bir hale getirir. Hz. Peygamberin söylediği rivayet edilen şu hadis ise, adâletin bu nev'ine başka açıdan bir işarettir: "Muhakkak ki Allahu Teâlâ Adem'i, kendine has, sıfatı ve sureti üzere yalatmıştır". Kur'an-ı Kerim'deyse, Allahu Teâlâ adâletin insandaki bu buuduna, onu kendisinin sübût bulmuş bir vasfı olarak takdim etmek suretiyle, dikkatimizi şöylece çekmektedir: "Ey insan! Kerim olan Rabbine karşı seni aldatan ne? O Rab ki seni yarattı, seni inceden inceye ayarladı, sana uygun bir biçim verdi. Seni, dilediği bir şekilde terkip etti!.." (İnfitar, 6-8)
Öyleyse, Cenâb-ı Hakk'ın emsalsiz bir Adâlet üzere yaratmış olduğu bu "insanî" yapımızı, ve onun maddî ve manevî terkibini bozmamak, İlahî Adâlet'in insandaki bu tecellîsini ayakta tutmak olacaktır.
"Adâlet" kavramı ikinci mertebede, insanın muhitini, sosyal muhtevasını alâkadar etmektedir. Cenâb-ı Hak, sosyal sahada Adâletin tahakkuku için, sırlı ve en üstün bir bilgi edinme yolu olan vahiy ile, "yap-yapma" manzumeleri ihtiva eden emirler göndermiştir. Çünkü, insanın yapısını ilgilendiren "adâlet'in eksiksiz sürdürülmesi, müsait ve gerekli şartları hazırlayacak olan âdil bir muhît ile mümkün olabilecektir. Aksi halde, niteliği âdil olmayan bir ortamda, insanın ferdî yapısını alâkadar eden adâlet de yok olur; zulüm ve taşkınlık hakim olur. Aralarındaki bu sıkı münasebetten dolayı Hak Teâlâ, Kur'an-ı Kerim'de bilhassa "adâlet"in bu nev'ine dikkatlerimizi çekmiştir. Her şeyden önce, Hz. Peygamber (s.a.s.) dahi, "adâlet'i uygulamakla emrolunmuştur: "Aranızda Adâleti yerine getirmekle emrolundum" (Şûra, 15). Bu mefhumun mevcudiyyeti ve tahakkuku; mutlak güzelliğe ve ahenge yaklaşmış, ona ma'kes olabilmiş bir cemiyetin teşekkülü için, "olmazsa olmaz" kabilinden gerekli olduğundan, Hak Teâlâ bunu doğrudan "Adâlet" kelimesi ve aynı kökten gelen diğer kelimeleri kullanmak suretiyle beyân buyurmuştur:
"Adil olunuz, âdil olmanız, Allah'tan ittikaya en yakın olanıdır. Ve, Allah'tan ittika edin!" (Maide,8).
"Konuştuğunuz zaman, âdil olunuz. Velev ki, akrabanız dahi olsa" (En'âm, 152).
Toplumu ilgilendirdiğinde "adâlet", benlik duygusundan, ana-baba yakınlığından, bizi teyit ve takviye eden akrabalık realitesinden dahi üstün, her zaman gözetilmesi zorunlu ve tartışılması kabil olmayan bir hakikattir:
"Ey iman edenler, adâleti titizlikle ayakta tutanlar ve Allah için şahidlik edenler olunuz. Kendinizin veya ana-babalarınızın en yakın akrabalarınızın aleyhine dahi olsa.. Eğer onlar zengin veya fakir iseler, bil ki Allah onlara daha yakındır. Sakın, adâletten saparak hevânıza uymayın..." (Nisa, 135).
Çünkü, "insanlar arasında hükmettiğinizde, (Hak Teâlâ) adâletle hükmetmenizi emreder" (Nisa, 58). Öte yandan O'nun mutlak vasfıdır “adâlet”i emretmek: "Muhakkak ki Allah, adâleti, ihsanı, ... emreder" (Nahl, 90).
Emretmiş olduğu bu ve benzeri pozitif emirler ve buyruklar ile, Yüce Yaratanımız, insanın, nisbî ölçüler içinde kendi mutlak sıfatlarının bir mazharı, bir tecelligâhı olmasını dilemiş, böylece mutlak kemâl vasıflarının mükemmelliği ile tenzihîliği konusunda bazı sırlara muttali olmasını istemiştir. Hak Teâlâ'nın adâleti bu dünyada, kafire dahi bol rızık ve güzellikler vermesini nasıl engellemiyor, O'nun Rabbulâlemîn olmasına mani olamıyorsa, bunun gibi adâlet nokta-i nazarından başkalarına duyduğumuz kin ve husûmet ya da muhabbet ve yakınlık, “adâlet”i ifa etmeye mani olmamalıdır: "Bir topluluğa olan kininiz, sizi adâletsizliğe götürmesin" (Maide, . Bu yasaklama, bir yandan Mutlak Adil'in ihtişamını, diğer yandan da, O'nun nizam ve yapısının üstünlüğünü ilândır. Kendi gazabına mağlup olmayarak adil olabilen kimse, Sırat-ı Müstakim üzeredir. Ayet Meâli: "...Şimdi bu (adam), doğru yolda giderek adâleti emreden kimse gibi olur mu?" (Nahl, 76)
Kısaca, içtimai planda adâlet, her hak sahibine hakkını eksiksiz vermek; hak etmeyenin ise, başkasına ait bir hakkı gayr-ı âdil bir biçimde ele geçirmesini önlemek, şeklinde kesin ve tartışılmaz bir kanundur.
Kâinat planındaysa bu "İlahî adâlet''in tecellîsi, her şeyden önce Yüce Yaratan'ın ince nizamını; tabiatın her bir zerresine ve her bir tecellîsine ikame etmiş olduğu şaşmaz kanunlarını, "cihanşümul ezelî-ebedî teshîr"ini ilgilendirmektedir. Böylesi bir objektifle her nereye baksak, “ilâhî adâlet”in ihtişamı gözlerimizi kamaştırır: Bir tavan gibi üzerimize çatılan "semâ"; bir beşik gibi altımıza serilen "yeryüzü".. Berekete müjdeler yüklü olarak üzerimize inen yağmur; dünyamızı aydınlatan güneş. Bir kutlu hayatın kurulması için, içinde fırınlandığımız gündüz, sonsuzluk meyvelerinden, öte dünya muştularından demetler devşirebilmemiz için, içine serildiğimiz gece.. Ve bizi, hayallerimizi, adımlarımızı kendilerine doğru çeken âlemler dolu; yıldızlar ve gezegenler yüklü; bir tutam pamuk gibicesine ortasında kalakaldığımız meçhul kâinat gemisi: uzay...
"Adâlet" mefhumunu bu alana taşıdığımızda, hayranlık duygularıyla dolup taşıyor; Yüce Rabbimizden, hayranlıklarımızı "ilm-i yakîn"e dönüştürmesini istiyoruz. Çünkü "Rabbim, hayretimi arttır!" buyurulmamış mıdır? Bizi, kendisinin hayranlık burçlarına doğru yükselten bu tarifi imkânsız mükemmellik ve şaşmazlık ölçüsü, adâlet esintisi değil midir mütefekkir her insanı dize getiren, o Yüce Adil'i ikrara sevkeden!.. Yine bu adâletin hayranlık iklimleri değil midir ki, bize meçhul, "Mutlak Bilgi"ye açık sessiz, isimsiz ve gölgeler gibi gezinen müminlerin de bulunacağı; işte bundan dolayı da, O'na iman eden kulların adedinin sandığımızdan daha çok olacağı sevincimize kaynaklık eder...
Bakışlarımız, hislerimiz kendi ruh alemimizden, buutları daima genişlemekte olan âlemlere kadar uzanmakta... Rahmeti Rahman'ın, şimdilik bu varlık tabakalarında zuhûr eden "Adâlet" burçlarına; sistemine bakışlarımız yönelmekte.. Bu Adâletin tezahürü olarak, gece ile gündüz daima birbirini izlemekte (Zümer, 5; Furkan; 62); kendilerine hakim olan "teshir" (buyruk altına alma) sebebiyle (İbrahim, 33;Nahl,12) gece; ne ebedî bir gece olmakta, ne de gündüz, ebedî bir gündüz olmaktadır (Kasas, 71-72). Çizilen rotadan çıkmama, şaşmama demek olan “adâlet”in bir yansıması olarak "Ay ve Güneş" kendi kaderlerini izlemekte, ve çok derinlerden nefes alan bu kevnî düzene bir el dokununcaya, lâmbaların fitili söndürülünceye kadar yollarını izlemektedirler (Lokman, 29; Fatır, 13; Zümer, 5). Çünkü şimdi, henüz kıyametten önce Allah'ın kevnî adâleti yürürlüktedir; ta ki, cemâl ve celâl sıfatlarının başka bir tecelligâhı olan "Gaybler Ülkesi"nin gongu çalınıncaya kadar..
"Güneş durulduğu zaman; yıldızlar (etrafa) saçıldığı zaman; dağlar yürütüldüğü zaman; kıyılmaz mallar terkedildiği zaman; bütün hayvanlar toplandığı zaman; bütün denizler kaynayıp birbirine karıştığı zaman; ruhlar çiftleştirildiği zaman; diri olarak gömülen kıza; hangi günahtan ötürü öldürüldü" diye sorulduğu zaman; defterler açıldığı zaman; gök yerinden söküldüğü zaman; cehennem kızıştırıldığı zaman; cennet yaklaştırıldığı zaman, herkes ne hazırlamışsa bilecektir..." (Tekvir, 1-14) Bu “adâlet”in nüfuzu iledir ki, göklerde ve yerde bulunan her şey (Lokman 20), denizler (Casiye, 12), dağlar, kuşlar (Enbiya, 79), rüzgarlar (Sad, 36) şaşmaz, ince yollarını takip etmekte, varoluş şemasında kendilerine ayrılmış olan fonksiyonu yerine getirmek suretiyle, "kevnî adâlet" kendi kanununu icra etmektedir.
Sözümüzü bağlarken diyebiliriz ki: "Adâlet", insanın kendi varlık atmosferinden, kademeli bütün varoluşları kat ederek, bizi kuşatan ufku meçhûl âlemlere kadar her şeyin ayakta durmasına imkân veren ve ahengi, düzeni temin eden yüce bir kavramdır. Ferdin mutluluğundan, toplum ve kâinatın kurtuluşuna varıncaya kadar, her şey bu ilâhî buudlu adâletin eksiksiz ve çarpıtılmaksızın yerine getirilmesine bağlıdır. Bu sebeple, varlığımızı içten dışa doğru kuşatmış olan adâletin bozulması her şeyin kaos içine düşmesi demektir. Bir anlamda bu, insanın kendisine, mutluluk içinde yaşayabileceği sâlih topluma ve nabız atışlarını adeta ruhunun derinliklerinde sezdiği kâinata, onun itâat ve uysallığına yabancılaşmasıdır. Bütün bunlar ise, şu ilâhî sözün bir teşhis ve isbatı olacaktır: "Onlar Allah'ı unuttular, Allah da onlara kendilerini unutturdu" (Haşr,19).

.

AKIL İLE KALBİN UZLAŞMASINDAN İNSANIN EBEDİ MUTLULUĞUNA DOĞRU

Düşünce ve inanma hürriyeti çekici bir kavram ise de, temelsiz ve gayeden yoksun, evren karşısında bezgin ve yılgın insan topluluklarının ortaya çıkmasına sebebiyet verenler insanın lehine olanlar sayılmamak lazımdır.
Çağımızın genel karakteri, belki bu eğilimle ifade edilebilecektir. Tüm varoluşun anlam menbaı olan Allah'ı hayattan dışlayıp, aşınmış bir parça gibi terketmek, bu varoluşu, ekseni etrafında döndüğü milinden çıkararak, kaos ve çıkmazlara sokmak olacaktır. Varlığı ve yakıcılığı en çok hissolunan, bizi en çok kendine çekendir; şu yada bu şekilde.. İster olumlu, ister olumsuz.. İşte, bu çağın kendine has boyutlarından söz ederken, Allah'ın var oluşu karşısındaki olumsuz tepkiden, başka bir ifadeyle "olumsuz cazibe"den söz açmak istiyorum.
Allah'a iman konusunda karar vermek en zor, en ağır bir yöneliş ve en şiddetli med-cezirlerin iniş çıkışlarını oluşturmuştur daima. Hayatı boyunca Allah'ın mevcudiyeti karşısında hep acı ve ızdırap duymuş olduğunu açıkça söyleyen(1), bu müteâl ve bedihî hakikati aklının da onaylayamamasını bir kıymık gibi beyninde taşıyan Dostoyevski, çağının tipik bir temsilcisi olarak görür kendini: "Ben, içerisinde yaşadığımız bu çağın, bu yüzyılın çocuğuyum, inançsızlık ve şüphe içersinde kıvranan bir çocuk..."(2) Dostoyevski'den beri, Tanrı hakkındaki menfî tavır daha da ileri adım atmıştır. Krilov'un ağzından, Tanrı'nın varlığını kabul etmekle beraber, insanın bu tanrı olmamasının bir çılgınlık olacağını söyleyen insanın yerini, artık şimdi daha cüretkâr olanı almıştır. Tek başına düşünce, kendi gel-gitleri arasından hakikate ve fikrî istikrara doğru geçmeliyken, aksine, sanki son tahlilde Allah'sız bir dünyanın bakırdan ve sağır göğü altına yerleşmeyi, athee'leşmeyi arzular görünmektedir.
Çağımızın insanı ölü bir ruh, Niçe'nin dile getirdiği şekliyle(3), yok edilmiş bir tanrı inancının enkazıyla işgal edilmiş bir can taşımaktadır. Pozitivizm ve hümanizm adına metafizik tecrübelere giden malûm kavramlar yıkılarak, insana daha güvenli bir dünya kurmak yanılgısı.. Bütün çağların en tedirgin ve güvenden yoksun insanları olmak.. Sebebiyse, Tanrı'yı ya yitirmemiz, ya da yitirmek üzere olmamız.. O'nun tahtına insanı yükseltirken ("Hevâ"sını ilahı edineni gördün mü? -Furkan, 25/43), kendimizi maddenin esiri yaptık! İnsanî kıymetimizde düşüş, değer kaybetme, sadece "herhangi bir canlı gibi" yaşama! Yıldızları gökten bir bir indirilen insanlık şu anda yıldızsız bir gece içinde, uçurumlar kenarında ilerlerken, içinde özünü titreten bir tedirginlik hakimdir; çünkü, bu gidişle hiç sabah olmayacak düşüncesi(4) çıldırtmaktadır onu.
Tarihin anlamım sadece zaman üzerine oturtmak, insanı kantitatif hareket ve zaman boyutu içine sıkıştırdı. Tarihin zaman üstü dinamikleri, bir gaîlik; dolayısıyla insanî bütünlük duygusu yitirildi.. Hep "ân"ın, şimdinin penceresi önündeki insan, bir kimlik buhranına düştü; dayanaklarım yitirmiş ruhu çırpınışlar içinde olan insanın, artık "yer ayaklarının altından kaymaktadır". Zira, piramidin eteklerindeki insandan tepesindeki kişiye kadar, insanlık Zamanüstü'nün yeryüzündeki tarihî ve fikrî kökleriyle kendini buluyor, gelecek ân'a yöneliyor, dünyaya güven dolu nazarlarla bakıyordu. Şimdi bu insandan geriye ne kaldı? Yok edilmeye çalışılan bir insan; "...denizle karanın birleştiği sınırda, kum üzerine çizilmiş bir yüz resmi gibi" (5) inançsızlık dalgasıyla silinip kaybolmak üzere olan bir siluet.. İnsanın, dünyada varoluşundan önce bir "öz"ü, inkâr edilemez bir mahiyeti olduğu reddolunurken, sebepsiz vardır şimdi burda. Anlamsızca ve bir mesaj yansıtmadan. Mazideki kaderini gösteren "olay özelliği" ile, dünyadaki ve gelecekteki hayatı gösteren "varoluşsal özelliği" sadece ve sadece anlamsızlıktır, saçmadır, abestir. Yakın geçmişte Niçe, insanlara artık yeryüzüne dönmeyi öneriyordu. Allah'ın bulunduğu bir evren, zindan diye tasvir ediliyordu; insanın kendisini bulmasına ve gerçek insanı gerçekleştirmeye vasıta olacak beklentisiyle.. Fakat, bu gibi düşünürlerin gözünde "yaratılmış evren" telakkisinin yıkılması, bizi kendi insanî bütünlüğümüze değil, "manasız varoluş" kabullenişine götürdü(6) sadece.
İnsanın kendi elleriyle boğazını sıkarak, böylece varoluşuna son vermesi demek olan bu inançsızlık ve yokluk endişesinden çıkış kapısı, düşüncenin yardımıyla, gösterilmeli.. Hiçlik heyûlesi tarafından etki altına alınmış ve alınması muhtemel risk gruplarına yardım eli uzatılmalı, gönül açılmalı; bir sevgi, inanç ve inandırıcılıkla. . Felsefenin metod ve açıklamalarından yararlanılabilir bu uğurda. Zaten "gerçek ve boyutlu felsefe", bizi dinin üstün hakikatlerine götürecektir.(7) Bu nitelikli çalışmalarda, öncelikle, kimi entellektüel ve gençlerin düşünce buhranlarına, fikrî ve fiilî sapmalarına, kendi iç bütünlüklerinden olduğu kadar kevnî bütünlükten de uzaklaştırıcı menfi tavır ve kendini dışlamalara kaynaklık yaptığına inandığımız Allah'ın mevcudiyetinin anlamı, iman ve hürriyet, Aşkınlık'la insanın münasebet imkanı ve biçimi, Mutlaklık karşısında insanın ifade ettiği kıymet, insan ve evrenin tarihi, ölüm ve ötesi gibi ağırlıklı konular, kesintisiz işlenmelidir. Kanaatimizce bütün soruların irca edileceği, "Allah'ın varlığı" gerçeğinin bir "sorunlar yumağı" değil,aksine sahibi olduğumuz ve olabileceğimiz bütün üstün kıymetlerle vasıfların Müteâl Zat'ından kaynaklandığı Merkez olduğu, özellikle vurgulanmalıdır.. "İnanç, insanın bizzat kendi ötesine çıkıp varoluşun kaynağı ile bağlantı kurduğu benliğidir ve kendi iç derinliğinde onu harekete getirici ve doyurucudur. Nihilizm, inançsızlığın içine batmadır, gömülmedir. Sanki, onun başıboşluğunda içgüdüleri ile yaşayabilen bir hayvan türü çıkmakta ortaya. (...) İnsan yalnız içgüdüleri ile donanan bir yaratık olamaz, yalnız bir akıl ve mantık merkezi de değildir insan beyni, bunlarla birlikte ve bunların üstüne çıkan bir varlıktır. O, psikolojinin, fizyolojinin ve sosyolojinin nihayet bitip tükenecek bir obje'si olarak düşünülemez. İnsan, her şeyi sarıp Kuşatanla kendi benliği arasında bir akış kurduğu zaman ondan bir pay alabilir. "Bu bağ, fikir halinde iken ona 'ide' dersek, varoluş söz konusu olunca buna 'inanç' denir" (8) düşüncesi, ortak bir kanaat ve inanç haline dönüştürülmeye çalışılmalıdır. İnanç, sıfatları ve bu sıfatların tüm eşyaya yansıması olan fiilleriyle kendini bize ifşa eden, kâinatın aydınlatıcısı ebedî ve ölümsüz bir lâmba gibi (9), varlığa hayat ışığı saçan Allah'a dürüst bir bağlılık ve içten bir yakınlık olacaktır. Bu bağlılık bizi, içinde bulunduğumuz hayatın ve kendimizin anlamını idrake sevkederken, diğer yandan bu âlemin, Kadir-i Mutlak'ın algılanabilecek en büyük işareti olduğu (10) şuurunu geliştirecektir. Kendi insanî menzilimizi belirlerken, bir şeyler olduğumuzu, ama her şey olmadığımızı bize gösterecektir.
Allah'ın varlığına imanı insanlık için bir düşüş ve trajedi sayan düşünce hareketleri, selîm akıl ile, "beşer tarihinin gelişimindeki ruhî güç odaklan ve dinamikler" açısından değerlendirmeye tâbi tutulmalı; özellikle Kur'anî telakki kesitler halinde sunulmalıdır. Böyle bir fikrî çaba, sonsuzluğa yükselecek "Şecere i Tayyibe" için ("Gördün mü, Allah bir temsil yaptı: Hoş bir kelime -kelimetun tayyibetun- olan tevhid ve şehadeti (iman), kökü yerde sabit ve dal-budağı yukarda olan hoş bir ağaca -şeceretun tayyibetun- benzetti", İbrahim, 14/24) sağlam bir zemin ve dayanıklı bir taban hazırlama olarak addolunmalıdır. Böylece iman olayı, temel niteliği olan kalbîliğe raptedilirken, başlıca hususiyetlerini tarihîlik (historicisme) ve zamanîlik anlayışının teşkil ettiği modern düşünce hareketinin aralıksız olarak sürdürmeye kararlı olduğu akıl ve beşerüstü hakikat düşmanlığı ve Hakikat'in toptan reddinin(11), insanımız için son tahlilde bir hüsran sebebi olacağı gerçeği hep vurgulanmalı, kitlelere benimsetilmeye çalışılmalıdır.
Saçma bir varoluş ve gayesiz bir insan çıkışlarına karşı, engin bir direnç ve istekle, tüm bilinçlenme araçlarımızı ve insanî yetkinliklerimizi kalbin ve ruh boyutumuzun; kısaca, bizi içimizden kuşatan "Büyük Hakikat’in(12) mesajlarına çevirerek, onların saflaştırılması ile, varoluşa ilişkin anlamlar kapsayan evren şemasının arkasındaki Varlık'a(13) intikal etmek, insanlığın, özellikle Kur'an mü'minlerinin boynuna binmiş ebedî bir yükümlülüktür. Ruh gücünü yitirmiş bulaşıcı athee düşünce karşısında, varolan insanı dogmatik aklın köreltici gururundan kurtarıp ruhun ve kalbin sıcak iklimiyle yüzyüze getirmeli bunun için. İnsanın ruh boyutunda saklı güç ve imkânları fiil halinde ortaya çıkaramadıkları, "yukarıya doğru" mükemmelleşmeye taban oluşturamadıkları sürece, haricî bilgi ve uygulamaların değeri fazla abartılmamalıdır. İdrak ve seziş melekelerini sadece fenomenolojik olgulara ve duyularla algılanabilir olana programlamak, neticesi bütün evreni kuşatacak bir sapmanın başlangıcını ve yanlış bir makas değiştirmeyi işaretleyecektir. Böylece, ahlakî bir bağlanmayı ifade eden Vahiy muhtevasını gözetmeyiş, insanın manevi yapısında bir boşluk, "açlık-athoprie " meydana getirirken insan da bütün bağlantılarını maddî ve hissî olanla kuracaktır (l4). Modern dünyanın oluşturulması diye nitelenebilen "deviation" (sapma) zorunlu olarak buradan başlayacaktır(15)
Profan (Allah inancına karşı saygısız) olan 'bilimsel telakkî' yığınların sırf maddî ihtiyaçlarının karşılanmasını üstlenmiştir ve görüldüğünden fazla bir şey değildir. Ahlakî eksenden uzak, üstelik hınç dolu bir inançsızlık üstüne temellendirilmiş böyle bir bilimsel çatı, nesnelerin bizi götüreceği uzak mânalardan ziyade, onların kabuklarıyla, kemmî karakterleriyle uğraşmaktadır. Pragmatik bir yaklaşımla, "yer ufku"nu aşan şeylere iltifat etmeyen profan bilim için, ölçümlenebilen ve sadece dogmatik aklın belirlediğinin dışında hiç bir gerçek yoktur. Varsa bile, bilinemez olması bizi onunla meşguliyetten kurtarmaktadır. Kısaca bu yaklaşım ölçülebilen, tartılabilen ve hesaplanabilen niteliklere aittir (16); İkbal'in dediği gibi de, Hakikat'i sezmeye bir engel oluşturmaktadır:
"Çağımızın bilgisi "Hicab-ı Ekber"dir (...)
O, görünüşler zindanına ayak bağlamıştır. Duygular sınırını aşamamıştır.
Mâna yolunda bitkin düşmüştür. Kendi boğazım kendi kılıcı kesecektir"(17).
Bundan ötürü şimdi, "bilim" sözcüğü "madde" sözcüğüyle özdeşleşmiştir. Bundan çıkan netice şudur: Nesneler dünyasına ait bilgileri istifleyen ve tasnif eden pür-rasyonel sınırlı bilim, evreni, taşıdığı derin işaretlerden tecrit ederek, maddîleştirme tutkusunu kışkırtmaktadır. Saf olarak bilimin, "Hakikat'i itiraf edeceğini umabiliriz. Ancak, şunu hep hatırımızda tutmalıyız ki, besleyici fikir ve teknolojik değerlerle paralel seyreden bilimsel zihniyet, onu yönlendiren tarafgir "dikte" ve "paradigmalarla bütünleştiği sürece "Bedihî ve Zorunlu Hakikat"e, gittikçe uzak düşecektir. İlim, düşünce ve imanın varoluşun merkezine doğru terakki etmesi, heyecanla gözetilmek; bilgi, sırf hisleriyle güdülen kimse için bir veri olma tutsaklığından kurtulmalıdır. Kısaca, aklın yolu kalbin, yani aşkın yöntemiyle birleşmelidir. Özellikle aşk, akıl ve mantığın ötesinde olup, bizi nefsimize başkaldırmaya, içimizdeki zindanın parmaklıklarını parçalamaya çağırır. Muktedir bir güçtür aşk.. İnsanın derinliklerinde, özbenliğinde, fıtratında bir iç patlama koparacak, insanın içinde kendisine karşı bir inkılab başlatacak mantık ötesi olay..
İman ve aşk güneşi: madde boyutlu ilmin zindanından çıkışın tek yolu..
İlim ancak bu "aşk"ın eksenine oturtulur, bu aşkın terbiyesinden geçerse, kurtuluşa Rahmanî bir araç, "ilahî bir lütuf olur. "Aşk törpüsüyle insanlaştım. Evrenin niceliğini ve niteliğini öğrendim"(18) diyen İkbal, başka bir yerde şöyle feryad eder: "(...) Çağımızın delirmiş aklına aşk neşteri gerekir"(19); "Halbuki, çağımın göğsü gönülden bomboş. Leylâ'dan boş olan mahmil gibi"(20)
Çağının insanlarının "ilahî menşe'li hikmete karşı tepkisini, kölenin ayağındaki prangaya gösterdiği nefrete benzeten(21) Muhammed İkbal, gerçek ilimle sahte ilmi konu alan zengin tasvirler sunmaktadır.
Şöyle der İkbal:
"Bir perde bizi kendi orijinimizden ayırmaktadır; şimdi biz, yuvalarının yolunu şaşırmış olan kuşlar gibiyiz. İlim şayet kirlenir ve dejenere olursa, basiretimiz için perdelerin en büyüğünü oluşturur. Ama nihayetsiz hikmeti ve varoluş harikasını temaşayı (contemplation) gaye ediniyorsa, ilim aynı zamanda bir hedef ve bu hedefe bizi götüren kılavuzdur(22). İlim, seslere ve harflere kanat verir. Eğer kalbini Yüce Hakikatle bağlarsa adı "peygamberlik"tir; ama, Allah'a yabancı kalırsa, bir "dinsizlik" olur(23). Aşk'tan yoksun ilim insanlık için bir uğursuzluk sebebi, yaydığı ışık da yerlerin ve denizlerin karanlık geceleri gibidir (24). Onaylanan ilim, evrene ilahî aşkın bakışını da kapsar; bu aşk, Mutlak Varlık'a yol bulma, son tahlilde, O'na sığınma heyecanıdır. Bu aşktan beslenmelidir işte ilim. Bu aşktan soğumuş, ona yabancılaşmış ilimse, en çok bir düşünceler tiyatrosuna benzer. Sahnelenen oyun da, Samirî'ninki gibi, bir büyüdür, bir göz bağlamadır(25). Öyleyse, "donma tehlikesine uğrayan insan ruhunu ısıtmak için, akıldan aşka, maddeden mânâya, dar ilimcilikten metafiziğin şiirine"(26) bir köprü kurulmalıdır.
Kendisine has yaklaşım biçimiyle, varoluş felsefesinin öncüleri arasında sayılan Pascal (27), varoluşu hayret ve hayranlık dolu bir temaşa ile seyrederken, bizi yalnızlığımızın, kaderimizin ve hiçliğimizin karşısına dikmekte(28); ancak bu yalnızlık ve yabancılık ürperişini, bir ilahî bildiriler risalesi olarak algıladığı kâinatın "arka planı" ile birleştirerek, sonsuz bir huzura dönüştürmektedir: "Her şey, okunması zor olan şifreler halinde yazılmıştır. Evrende aydınlıkla karanlığın tuhaf bir karışımı bulunmaktadır. Kısaca, bizler bir yarı karanlık içindeyiz!"(29). İman ise, apaçık gerçekler yardımıyla henüz bilinmez olanları elde edebilecektir. Akıl ile kalbin fonksiyonlarını karşıtlıktan bir dengeye ulaştırmaya çaba sarfetmiş olan Pascal için "kalbin meziyet ve işlevi" çok önemlidir. Tanrı gerçeğine ulaşmak için St. Thomas tabiattan, Descartes da düşünceden yola çıkıyordu; Pascal ise, kalbten yola çıkıyor ve kalbin ışığıyla sezilen bir Tanrı'ya ulaşıyordu(30). Ona göre, zaten imanın ayırıcı niteliği de, budur: "İman isbattan farklıdır; o, kalbtedir.."(31). St.Augustin'in, kötülük, zulüm, şeytan, vb. kimi kavramları Yüce Tanrı'nın varlığıyla yan yana düşündüğünde, sebepler peşindeki aklın tepkileri ve çıkışlarını "kalbî bir teslimiyet ve bağlanış"la sükûnete kavuşturduğu(32) şaşkınlık ve tedirginlik dolu anlarını, belli ki, Pascal da yaşamıştır.
Duyguları, "varoluş" karşısında duyduğu hayranlık biçiminde kendini gösteren Pascal, bu coşkusunu şöyle ifade eder: "Niçin bir başka yere değil de, buraya yerleştirildim ben; yaşamam için bana verilen bu azıcık zaman, bana, neden bir başkasında değil de bu noktada, tahsis olundu?(33). Ürperiyorum bundan; zira başka bir yerde bulunmayıp da burada bulunmam, önce ya da sonra olmam için ortada hiç sebep yok!"(34). Spiritüalist Varoluşçulukla ele alınacak olan, fenomenlerin arkasındaki Varlık'ı anlayış cehdi, bu fenomenleri anlamlı ve mesaj yüklü işaretler olarak görme, tarzındaki düşünce yöntemine çok yakın bir duygu.. Müreccihsiz tercih olamayacağı davası..
Pascal, dinin sadece aklî değerlere irca edilemeyeceğini, Tanrı'yı bulmanın kalbten geçtiğini, çok kere ifade eder. Bir yerde, eğer tamamen akla boyun eğersek, dinimiz esrarını ve tabiatüstü karakterini yitirir. "Ama" der ekleyerek, "aklın prensiplerini de hepten ihmal edersek, din saçma ve gülünç olacaktır. "(359. Böyle bir ölçüyle Pascal, inançta sadece sırrîliği ve ifade edilemezliği temel alarak, bazı çıkmazları böylece perdelemeyi hedefleyen "Credo auia absordum: Anlaşılmaz olduğu için inanıyorum" şeklindeki anlayışı, bu ifadeleriyle tashih etmektedir. Bir yandan "Tanrı'yı tanımada kalb esastır" derken, diğer yandan da akıl unsurunun terk edilemeyeceğini dile getirir. Varlığın dış çeperinin iç âlem ve manevî oluşla bir ahenk içinde birlikteliğini zorunlu görür. O'na göre şimdi, Tanrı'ya boyun eğmek istemeyen gururlu insanın Yaratıcı'ya boyun eğerek diz çökmesi, dudaklarıyla yakarması gerekir (36).
Kısaca bu yaklaşım, insanın ebedî çaresizliğini, Allah'a bağlanma ile ebedî bir ihtişama dönüştürmektedir.
Zıtlıkları uzlaştırma meziyetini elde etmiş, bu bakımdan da dikkat çekmiş bir diğer sima da Sören Kierkegaard'dır. O da Pascal gibi, "acılar çekmekle ilhamlara, ilhamlar aracılığıyla da Allah'a varılabileceği"(37) düşüncesini zenginleştirmiştir. Varoluşu, kesiksiz ve tutkulu bir oluş içinde, durmaksızın olmakla tanımlayan; varlığın hep Aşkın Varlık huzurunda bulunduğunu hareket noktası olarak belirleyen(38) Kierkegaard, mücerret ve kuru bir varlık kavramından öte, sübjektif gerçekliğiyle bir varlık açısını benimsemiştir.
Neler yapılabilir zıtlıkları uzlaştırmak için?
Varlığımın dikkatini kendi üzerlerine çeken zıtlıkları akıl ile ortadan kaldırmaya çabaladığımda, başaramadığımı görüyorum. Sebebi ise, realiteye ait hislerimin kaynağına akıl ile yaklaşımda bulunmamın beni daha çok buhrana sokmasıdır. Öyleyse, bütün zıtlıkların sükûnete erdiği bir tek kategori bulunmaktadır ki, bu da iman kategorisidir. Demek ki, dinin temeli akıl değil, iman ve teslimiyet kategorisidir.
"Kendisine sığınılacak şey, yalnız imandır. Allah'ın varlığına iman gerçekleştiğinde, bütün çelişkiler sona eriyor. (39) Kalbin bu ihata boyutuna dikkat çeken Tolstoy'un şu itirafı da çok değerli sayılmalıdır: "Akıl bana hiçbir şey öğretmedi; bildiğim her şey ise, bana "kalb" vasıtasıyla bildirildi". Her şeyde, "hatta gök kubbesinin görünüşünde, yıldızların zahirî hareketlerinde bile ayni hakikatin var olduğu"(40) bedaheti..
Ruhu, içinde bir çok aykırı düşüncenin çarpıştığı uçsuz bucaksız bir mekan olan Kierkegaard, imana aklın yardımıyla, adım adım ulaşmayı dener, ama şaşkınlığı daha da artar.. "İnsan, bu yoldan gitmeye kalkınca da, yavaş yavaş imana ulaşacak yerde, yüreğinin şüphelerle dolduğunu görür. Çünkü akıl onu imana ulaştıracak yerde yüreğine şüphe kıvılcımları saçmıştır. Akıl, onu imanın eleştirilmesine zorlamıştır, insan, böylece sonsuz bir bahtsızlık uçurumuna yuvarlanmıştır. (...) Onu, bu bahtsızlıktan ancak bir mucize kurtarabilir. Bu durumdaki insan için Tanrı'ya seslenmekten başka çıkar yol kalmamıştır. (...) Böylece, hiçlikle karşılaşan ruh, bu hiçlik karşısında duyduğu boşluktan ve erinçsizlikten (huzursuzluktan - SK) ürkerek yeni baştan Tanrı'ya sığınmalıdır.(41)
Hayata bakış açısında bir çıkmaz ya da manevî bir boşlukla ilgili olan "angoisse", potansiyel olarak imanın bir belirtisi sayılabilir. Çok köklü bir biçimde, insanı ontolojik ve metafizik sorgulamalara ve varlık üzerine eğilmelere sürüklemesi durumunda.. İnsan, kendi insanî kıymetine, insanî bütünlüğüne saygısız düşünceler ve dayatmalarla kuşatıldıkça, bu iç daralması hali daha da yoğunlaşır.. Olumlu imkânlar ve dinamikler taşıyan bu "iç daralması"ndan bir iman iç eylemiyle çıkmak mümkündür. Ancak ne zaman "iç daralması" iman etmeye açılmaz, zevk ve nazlarla bastırılırsa, o zaman işte yokluk uçurumuna düşülür. Değişik bir ifadeyle denilebilir ki, kendini ıpıssız bir evren ortasında yapayalnız, "garîb" gören insan, bastığı yerin ayaklarının altından kaydığı hissiyle(42) hep taciz edilir, huzursuzluk duyar. Derin esprisi bakımından varoluşla ilgili bir bunalımı gösteren "angoisse"ı izleyen iman, kendi kendine yeterli olmayan insanın, Allah'a olan köklü ihtiyacının eseridir. Bu derin ihtiyaç, içimizde varlığını hep hep duyduğumuz sonsuzluk arzusu ile açığa vurur kendini. Ama bu arzu ile imana nail olunamadığında insan rahatsızdır, sıkıntılıdır; kendini her yönden kuşatılmış(43) hisseder.
Ölüm de, insan aklının sürekli kendisine takılı kaldığı bir çengeldir.
Beşerî duyarlılığa çok önem veren Kierkegaard, insanı alâkadar eden en büyük belirsizlik ölüm(44) hakkında da benzer bakış açısına sahiptir. Afakî bir olgu olarak gözlendiğinde, yaşayan ferdin varlığı için haricî olan, ona sübjektif olarak bir şey ifade etmeyen, donuk ve belirsiz (mücerret) bir durum, bir nesne gibi algılanan ölüm, insanın kendi varoluş ufkuna çekildiğinde beşerî varlığı derinden etkileyen, onu ân içerisinde başkalaştıran; belirsizliğine karşın, her ân başa gelebilmek gibi bir şeffaflığa ulaşmış realite halini alır. Sübjektif bir idrak açısından ölüm, "hissedilir ve insan hayatını değiştirecek derecede önceden yaşanılan bir fikir olarak kendisine bağlanılır. Eğer ölüme varoluşçu bir tarzda bağlanılırsa, o zaman her karar, kendine has bir önem kazanır. Eğer ölüm, başa gelmesi çok yakın bir ihtimalse, her seçim, ölçüye sığmaz bir mânâ taşır. (...) Kısacası ölüm, hayatı değiştirir(45)
Düşünce ve inanç karakterinin oluşumunda "kalb" ve "akl"ın kıymetlerine, İslamî perspektiften nasıl yaklaşılmaktadır? Konunun boyutları nasıl tesbit edilmektedir? Kısaca, bunlara da temas etmek istiyoruz.
Bir kere akıl ve akılla donanış, din karşısında sorumlu tutulabilmenin "olmazsa olmaz" bir şartıdır. Allah'ın kullarına verdiği bir nimet olan "akıl ışığı", din ile bütünleştiğinde, "ışık üstüne ışık" olur(46). Kur'an-ı Kerim, gerek Hz.Muhammed'in muhatabları olan Mekke müşriklerim, gerekse bütün insanları akıllarını kullanmaya; bu yolla içine düştükleri çelişkili, sapık hayat tarzı ve telakkîsinden kurtulmaya davet etmektedir. Doğrudan "akl" kelimesi ve türevlerinin geçmiş olduğu bir çok ayeti zikretmekten sarf-ı nazar edip, oldukça manidar olan bir ayet üzerinde dikkatleri yoğunlaştırmak istiyoruz: Tûr, 52/32. "Yoksa akılları(47) mı emrediyor onlara bunu? (Hayır!). Fakat(48) onlar, azgın bir toplulukturlar".
Ayet-i Kerime, Vahiy gerçeğini gerçek boyutları içersinde algılamaktan kaçınarak, bunu sınırlı mukayeseleri ile elde ettikleri şairlik, kahinlik, cinlerle münasebet kurmak., gibi yanlış verilerle bir tutma çelişkisinin gerçek aklın bir kararı olamayacağını; zira, "yaratıkların en mükemmeli olan bir insanı mecnûn yerine koyan; en doğru ve en gerçek sözü de yalan ve yanlış bilgi seviyesine indirmeyi hedefleyen böylesi akıl ve aklî fonksiyonların, gerçek mahiyet ve işlerliklerini yitirmiş olduğunu"(49) bize anlatmaktadır.

 

 

İSLAM'DA İNSANA VERİLEN DEĞER

Yüce Allah insanı en güzel şekilde yaratmış , yeryüzünün halifesi ilan etmiş ve her ümmete, "Allah'a kulluk edin, aldırıcılardan kaçının" diyen peygamberler göndermiştir. Ancak, kitap verilenler, kendilerine belgeler geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden, onda ayrılığa düşmüşlerdir. Nitekim geçmiş milletlerden pek çoğu; ya peygamberlerinin sözüne kulak vermeyip dinlerini inkâr etmiş veya zamanla kitaplarını ve dolayısıyla dinlerini tahrif etmişlerdir. Bunun üzerine son din olarak İslâm, son kitap olarak Kur'ân, son peygamber olarak da Peygamberimiz (sav) gönderilmiştir. Bu gerçek, bir âyette şöyle ifade edilmiştir: "Bütün dinlerden üstün kılmak üzere, peygamberini, doğruluk rehberi Kur'ân ve hak din ile gönderen O'dur."

İşte gelişi ile dünyanın çehresini değiştiren ve susamış gönüllere kıyamete kadar rahmet sunacak olan İslâm; gelir gelmez insanın elinden tutmuş, inananlara sunmuş olduğu tevhid nizamı ile, yalnız Allah'a kul olma ve sadece O'ndan yardım isteme esasını getirmiştir. Böylece insan, kime kulluk edeceğini öğrenmiş ve kâinattaki yerini ve değerini anlamıştır.

Esasen İslâm'ın insana verdiği değeri, gereği gibi kavrayabilmek için o günkü toplum yaşayışını iyi bilmek gerekmektedir. İslâm'ın nurlu güneşi, Hira ufuklarında parlamaya başladığı sırada, her yönüyle derin bir çöküntü içinde bulunan câhiliye toplumu bütün değerlerini yitirmişti. Ahlâkı ve yaşayışı ile örnek alınacak kimseler hemen hemen yok gibiydi. Diğer dünya milletlerinin durumu da Araplarınkinden daha iyi değildi. Hz. Peygamber'in (sav) doğduğu asırda dünya, karışıklıklar, felaketler içinde kaynıyordu. Avrupa'da Vizigotlar, İspanyol ve Fransızlarla devamlı savaş halindeydiler. İngilizler, Saksonlarla mücadele ediyor; İngiltere vahşet ve cehâlet içinde yüzüyordu. Roma eski heybetini kaybetmiş, "her tarafı parçalanarak başı kalan bir heykel" halini almıştı. İskandinavlar ve Danimarkalılar, İtalya ve civarındaki ülkelerle boğuşuyordu. Asya'da da huzur yoktu: Tibet, Hindistan, Çin çetin savaşlar içindeydi. Hâsılı her tarafı düşmanlık hisleri kaplamıştı. İnsanlar hayırdan çok şerre güveniyorlardı. Başkanlar içinde hangisi savaşa en çok taraftar ise, halkın güvenini o kazanıyor ve ganimet umuduyla peşine takılanların haddi hesabı olmuyordu.

Her hâliyle kokuşmuş dünyaya İslâm yeni bir nefes gibi geldi. Canlı, diri, yapıcı müesseseler getirdi. "Beni Rabbim terbiye etti, ne güzel terbiye etti" hadisinin ifade ettiği üzere, yıllardır husûsî bir terbiye ile yetiştirdiği Resulünün diliyle Allah, bu yeni görüşleri cihana ilân etti. Köhnemiş bütün değerleri yerle bir eden bu yeni inkılapçının hedefi, insanları, insanca yaşayacakları bir düzene kavuşturmak, "ahlâkî güzellikleri tamamlamak ve kemâle erdirmekti." Rabbinden öğrendiği din ve ahlâk esaslarını müslümanlara, bizzat yaşayarak öğretti. İyiliği, doğruluğu, insanlığı, iffeti, hayayı unutmuş olan insanlar, bunları ondan öğrendiler. Daha dün vahşetler içinde yaşayanlar, İslâm'ın diriltici soluğuyla şahsiyetlerine ve yitirdikleri değerlere kavuştular. İşte bu şartlar altında ve böyle bir ortamda bütün insanlığa gönderilen İslâm, ferde üç yönden değer vermiştir:

A- Her şeyden önce kişi, insan olması itibariyle tabiî bir değere sahiptir. Çünkü onun hakkında Yüce Allah şöyle demiştir: "And olsun ki biz, insanoğullarını şerefli kıldık, onların karada ve denizde gezmesini sağladık, temiz şeylerle onları rızıklandırdık, yarattıklarımızın pek çoğundan onları üstün tuttuk."

İnsanın, doğumuyla hatta ana rahminde teşekkül etmeye başladığı andan itibaren sahip olduğu bu değer; bütün değerlerin ilki, en yaygını ve devamlı olanıdır. Buna sahip olurken maddî-manevî hiçbir karşılık ödememiştir. Bu, tamamen Yaratıcısının bir lütuf ve ihsanıdır. Öyle bir ihsan ki; kadın-erkek, siyah-beyaz, kuvvetli-zayıf, zengin-fakir demeksizin ve herhangi bir din ve milliyet farkı gözetmeksizin bütün insanlığı kuşatmıştır. Ayrıca İslâm, şahıslar arasındaki sınıf farklarını da ortadan kaldırmış ve Hz. Peygamber'in ifadesiyle "İnsanlar Adem'in çocuklarıdır, Adem'i de Allah topraktan yaratmıştır" buyurularak insanlar arasındaki soy, ırk, dil ve renk farkına zerre kadar önem verilmediği belirtilmiştir. Böylece İslâm, insanların birbirine eşit olduğunu, eşit hak ve hürriyetlere sahip bulunduğunu bildirmiş ve ferdin kanını dökülmekten, ırzını çiğnenmekten, malını gasbedilmekten, meskenini tecavüzden, nesebini bozulmaktan ve vicdanını tahakkümden korumuştur.

İslâm, hiçbir din ve milliyet farkı gözetmeksizin bütün din mensuplarına, hatta düşmanlarına bile bu insânî değeri bahşetmiş ve onları hayatlarında da, ölümlerinde de korumuş; savaşı önce onlar başlatmadıkça, bizzat müslümanlara düşmanlık yapmadıkça ve ahidlerini bozmadıkça onlarla savaşmaya izin vermemiştir. Onları harp meydanlarında da korumuş; soygun, hakaret, ölüme terk ve helâk tehlikesine karşı güvenliklerini teminat altına almıştır. Ayrıca onların ölülerini de korumuş, cesetlerinin her türlü işkence ve tahribata maruz bırakılmasını, parçalanıp dağıtılmalarını haram kılmıştır.

İslâm, insanlar arasındaki ilişkilerin insanî esaslar dahilinde kurulabileceğini bildiği için, herkesi bu insanî değere kavuşturmuştur. İslâm'ın insana verdiği bu değer sayesinde insanlık, zâlimlerin, cebbarların taşkınlığına; zulüm ve işkencelerine karşı korunmuştur. Bu esası koymakla da daima zayıftan ve haklıdan yana olduğunu göstermiştir.

İslâm'ın insana sırf insan olması itibariyle vermiş olduğu değerin sayısız örneğine Kur'ân-ı Kerîm'de, hadislerde ve İslâm tarihinde ve özellikle de Hz. Peygamber'in hayatında rastlamak mümkündür. Onlardan biri ve belki de en çarpıcı olanı şudur: Bir gün Hz. Peygamber Ashâbtan bir grupla otururken yakınlarından bir cenaze geçmiş ve Peygamber (sav) cenazeyi görünce ayağa kalkmıştı. Yanında bulunanlar, onun bir müslüman cenazesi olmadığını, yahudi cenazesi olduğunu söyleyerek, 'ayağa kalkmanız gerekmezdi' demek istemişlerdi. Onların bu sözü üzerine Hz. Peygamber: "Müslüman değilse insan da mı değil?" cevabını vermişti.

Peygamberimiz (sav) bu davranışıyla, her fırsatta Filistin'deki müslümanlara işkence edip onların kolunu bacağını kırmaktan; kadın-erkek, genç-ihtiyar demeden onları öldürmekten çekinmeyen yahudilerin; her fırsatta demokrasiden, insan haklarından bahsedilen yirmibirinci asra yaklaştığımız şu günlerde bile hâlâ siyah-beyaz ayırımı yapan, zencilerle aynı otobüste seyahat etmeyen, aynı lokantada yemek yemeyen ve onların çocuklarının okuduğu okullara çocuklarını göndermek istemeyen, bütün bunlara rağmen insanımıza ve özellikle de gençlerimize örnek alınması gereken medenî bir millet gibi lanse edilen Amerika'nın; Alaska'da buzlar arasında kalan Balina'nın kurtarılması için her türlü çabayı sarfeden, nesli tükenmeye yüz tutan Kelaynaklara ve deniz kaplumbağalarına karşı ilgi duyan, fakat dünyanın çeşitli yerlerinde ve özellikle de Bosna Hersek'te ve Azerbaycan'da, Çeçenistan'da, Keşmir'de ve diğer İslâm ülkelerinde, haksızlığa ve işkenceye uğrayan, her gün oluk oluk kanları akıtılan müslümanlara karşı duyarsız davranan Avrupa'nın tutumunu mukayese etmek gerekir.

İslâm'a göre insana değer vermek başka şey, insan değerini kabul etmek başka şeydir. Hele insana üstünlük tanımak' ise bambaşka bir şeydir. "Her hak sahibine hakkını vermek" ve onun sınırlarını belirtmek elbette güzeldir. Fakat daha güzel olanı; ona o hakkı verdikten sonra, onu sevdirmek, onu korumaya teşvik etmek, ona koruma yollarını sağlamak ve bunu bir inanç meselesi haline getirmektir. İşte bunun içindir ki İslâm Peygamberi: "Malı uğrunda öldürülen şehittir. Dini uğrunda öldürülen şehittir. Canını müdafaa ederken öldürülen şehittir. Ailesi uğrunda öldürülen şehittir" demiştir. Böylece İslâm, kişinin şeref ve haysiyetini korumuş, ona dokunulmazlık hakkını vermiş ve bu uğurda ölmesini de kutsal saymıştır.

B- İslâm nazarında fert, inancı sebebiyle de değer kazanır. Bu gerçek, Kur'ân'da şöyle açıklanmıştır: "... Allah içinizden inanmış olanları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltir..." "...Şeref Allah'ın, Peygamberi'nin ve inananlarındır..." ''İnanan bir köle, puta tapan (hoşunuza gitmiş olsa da, hür) bir erkekten daha iyidir."

Bu noktada İslâm'a göre inanan insan, inanmayanlardan üstündür. Allah katındaki üstünlük ise, "O'na karşı gelmekten sakınmak" anlamına gelen 'Takva1 esasına bağlanmış ve şöyle denilmiştir: "Ey inananlar! Doğrusu Biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en değerliniz, O'na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır..." Hz. Peygamber de aynı gerçeğe şu şekilde işaret etmiştir: "Ey insanlar! Dikkat edin, Rabbiniz birdir. Babanız da birdir. Yine dikkat edin, Arab'ın Arap olmayana, Arap olmayanın da Arab'a; keza beyazın siyaha, siyahın da beyaza 'Takva' dışında hiçbir üstünlüğü yoktur "

Görüldüğü gibi İslâm, kişinin dış görünüşüne, derisinin rengine değil, inancına değer vermektedir. Nitekim Bilâl-ı Habeşî ile Ebu Zer el-Gifârî arasında çıkan bir tartışmada Ebu Zer, Bilâl'e "siyah kadının oğlu" diye hitap etmiş ve Bilâl buna çok üzülmüştü. Durumdan haberdar olan Hz. Peygamber, Ebu Zer'e: "Sende hâlâ cahiliye âdetleri görüyorum" demişti. Söylediği sözden pişmanlık duyan Ebu Zer bir yanağını yere koymuş ve: "Bilâl yanağıma basarak üzerimden geçmedikçe buradan kalkmam" diyerek üzüntüsünü dile getirmişti. Yine bir gün Hz. Peygamber, Kureyş'in ileri gelenleri ile konuşurken, Ashâbdan Abdullah İbn Ümmi Mektûm söze karışarak; "Ya Rasûlallah! Allah'ın sana öğrettiklerinden bana da öğret" demişti. Bu sözü bir iki defa da tekrar etmişti. O sırada Hz. Peygamber, Velid veya Ümeyye b. Halef'i ikna etmeye çalışıyordu. Bu kişiler, kendilerinin yanında fakir kimselerin bulunup söze karışmasından hoşlanmazlardı. Bundan dolayı Allah Rasûlü'nün, Abdullah İbn Ümmi Mektûm'un gelip sözünü kesmesine canı sıkılmıştı. Fazla sorması üzerine de yüzünü, gayr-i memnun bir şekilde çevirmiş, ötekiyle meşgul olmuştu. Velid yahud Ümeyye b. Halef de kalkıp gitmişti. Hz. Peygamber'in, böyle yüzünü o tarafa çevirmesi, gerçekte O'nun âlemlere rahmet olan rûhuna ağır gelmişti. Yüce Allah bu olay üzerine Abese sûresini indirmiş ve Rasûlü'nü şöyle uyarmıştı: "Yanına âmâ bir kimse geldi diye Peygamber yüzünü asıp çevirdi. Ey Muhammed! Ne bilirsin, belki de o arınacak; yahut öğüt alacaktı da bu öğüt kendisine fayda verecekti. Ama sen, kendisini öğütten müstağni gören kimseyi karşına alıp ilgileniyorsun. Arınmak istememesinden sana ne! Sen, Allah'tan korkup sana koşarak gelen kimseye aldırmıyorsun..." Bu hâdise de gösteriyor ki inanan bir âmâ, inanmayan bir müşrikten Allah katında daha değerlidir. Velev ki bu kimse ileri gelen biri bile olsa.

İnanmış olmak, insana sadece bir üstünlük veya ayrıcalık kazandırmakla kalmaz, aynı zamanda ona, dünya ve âhirete taalluk eden birtakım yararlar da sağlar. Bunun en güzel örneğini yine Hz. Peygamber'in hayatında ve sözlerinde görmek mümkündür. Şöyle ki: Mikdâd b, Esved (bu Mikdâd b. Amr el-Kindî'dir) bir gün Hz. Peygamber'e şöyle bir soru sormuştu: "Ey Allah'ın Rasûlü! Şayet kâfirlerden bir adamla karşılaşsam, onunla vuruşup da kollarımdan birini kılıcıyla koparsa, sonra da benden korkusundan bir ağaca sığınsa ve müslüman oldum dese, bu sözü söyledikten sonra onu öldürebilir miyim?", Rasulullah (sav) "onu öldürme" cevabını verdi. Bunun üzerine Mikdâd dedi ki: "Ya Rasûlallah! Bu adam kollarımdan birini kesti. Üstelik bu sözü, kolumu kestikten sonra söyledi ?" Hz. Peygamber ona tekrar: "Onu öldürme, eğer onu öldürürsen o, senin onu öldürmeden önceki yerine geçer; sen de onun, bu sözü söylemeden önceki durumuna düşersin" cevabını verdi. Üsâme b. Zeyd de konuyla ilgili olarak şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) bizi Huraka'ya gönderdi. Oradaki kavme sabah baskını yaptık ve onları hezimete uğrattık. Ben ve Ensar'dan bir arkadaşım, onlardan bir adama yetiştik. Tam üzerine çullandığımız sırada adam 'La ilahe illallah' dedi. Bunun üzerine Ensârî arkadaşım ona dokunmadı. Ben ise onu mızrağımla yaraladım ve neticede ölümüne sebep oldum. Döndüğümüzde Nebî (sav) durumdan haberdar oldu ve bana, 'Ey Üsâme, demek "Lâ ilahe illallah" dedikten sonra onu öldürdün öyle mi?' dedi. Ben de, 'korktuğu için bu sözü söyledi' dedim. Rasulullah (sav) bu soruyu o kadar tekrarladı ki, sonunda içimden, keşke o günden önce müslüman olmamış olsaydım diye geçirdim." Bazı hadislerde de, "kalbini yarıp baktın mı kî onun korku sebebiyle müslüman olduğunu söylüyorsun?" ifadesi geçer.

Bu iki örnek, inancın insana sağlamış olduğu dünyevî faydayı göstermektedir. Şu örnekler ise, inancın âhirete taalluk eden yararlarını gösterir. Abdullah b. Mes'ûd, konuyla ilgi olarak şöyle demiştir:

"Rasulullah (sav), 'Allah'a şirk koşarak ölen kimse cehenneme girer' dedi. Ben de: 'Allah'a şirk koşmaksızın ölen kişi de cennete girer', dedim." Ebu Zer de, Rasulullah'ın şöyle dediğini rivayet eder: "Rabbimin katından biri geldi ve bana; ümmetimden Allah'a şirk koşmaksızın ölen kimsenin cennete gireceği müjdesini verdi." Ben, 'zina ve hırsızlık yapmış olsa da mı?' diye sordum. "Her ne kadar zina ve hırsızlık yapmış olsa da" cevabını verdi.

İmandan sonra küfre dönmenin ise Allah katında büyük bir vebal ve sorumluluğu gerektirdiği âyetlerde şöyle açıklanmıştır: "Onlar ki, inandıktan sonra inkâr ettiler, sonra inkârları arttı, onların tevbeleri kabul edilmeyecektir ve İşte onlar sapıkların tâ kendisidirler. Gerçekten, inkâr edip kâfir olarak ölenler var ya, onların hiç birinden -dünya dolusu altını fidye olarak verecek olsa dahi- kabul edilmeyecektir..."

C- İslâm kişiye ameli ve yaşayışı ile de ayrı bir değer verir. İnancının gereğini yapanla yapmayanı eşit saymaz. Bu gerçek, âyetlerde şöyle dile getirilmiştir: "İşlediklerine karşılık her birinin dereceleri vardır." "Kim ortaya bir iyilik koyarsa ona on katı verilir; ortaya bir kötülük koyar ise, ancak misliyle cezalandırılır, onlara haksızlık yapılmaz." "Mallarını Allah yolunda sarfedenlerin durumu, her başağında yüz 'tâne' olmak üzere yedi başak veren 'dâne'nin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat verir." Bu âyetlerden de anlaşılacağı gibi Allah, bir iyilik yapana kat kat sevap verdiği halde, kötülükleri yalnız misliyle cezalandırmak suretiyle insana ne derece değer verdiğini göstermiştir.

İslâm nazarında dış görünüşün ve dünya malının da fazla bir kıymeti yoktur. Bu hususta Hz. Peygamber şöyle demiştir: "Şüphesiz Allah sizin dış görünüşünüze ve mallarınıza bakmaz, fakat kalplerinize ve amellerinize bakar."

İslâm'a göre inanç ve inancın gereğini yapmak demek olan amel arasında da sıkı bir ilişki vardır. Çünkü bu ikisi birbirinin tamamlayıcısı durumunda olan ve biri olmadan diğerinin tek başına yeterli olmayacağı iki önemli unsurdur. İslâm'da imansız amelin bir değeri olmayacağı gibi, amelsiz iman da kişiyi sorumluluktan kurtarmaz. Kur'ân-ı Kerîm'in pek çok yerinde imanla salih amelin birlikte zikredilmiş olması da bunu göstermektedir.

Netice itibariyle söylemek gerekirse İslâm'a göre her şey insanın, özellikle de inanan ve inancının gereğini yaşayan insanın lehinedir. Bunun en güzel ifadesini Hz. Peygamber'in şu sözlerinde buluyoruz: "Müminin durumu doğrusu hayret vericidir; çünkü yaptığı her iş onun hayrına olmaktadır. Bu özellik de yalnız mümine mahsustur. Mü'min bîr şeye sevinirse şükreder; bu onun için hayır olur. Felâkete uğrarsa sabreder; bu da onun için hayır olur."

DİPNOTLAR
1) Tin, 95/4.
2) Bakara, 2/30. 3) Nahl,16/36.
4) Bakara, 2/213.
5) Fetih, 48/28.
6) Fatiha, 1/5.
7) Milâdi 6. asırda dünya milletlerinin durumu hakkında Jul Labom'un değerlendirmesi için bkz. Abdülaziz Caviş, Anglikan Kilisesi'ne Cevap (çev. M. Âkif, sadeleştiren S. Ateş, Ankara, 1985), s. 139-140.
Bkz. Aclûni, Keşfu'l-Hafâ, 1, 70.
9) Mâlik b. Enes, Muvatta', Hüsnü'l-Hulk, 1.
10) Bkz. Kandemir, M. Yaşar, Örneklerle İslâm Ahlâkı, İstanbul, 1980, s. 93-94.
11)İsrâ, 17/70.
12) Bkz. Draz, M. Abdullah, İslâm'ın İnsana Verdiği Değer (çev. Nureddin Demir), İstanbul, 1983, s. 45.
13)Ebû Davud, Edeb, 111; Tirmizî, Menâkıb, 73.
14) Draz, a.g.e., s. 46-47.
15) Buhârî, Cenâiz, 50.
16) Buhârî, Savm, 51; Tirmizî, Zühd, 64.
17) Tirmizî, Diyât, 22.
18) Mücâdele, 58/11.
19) Münâfıkûn, 63/8.
20) Bakara, 2/221.
21) Hucurât, 49/13.
22) Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 411.
23) Bkz. Buhârî, Îman, 22.
24) Abese, 80/1-10. Abese sûresinin sebeb-i nüzûlünde nakledilen bu senaryonun böyle gerçekleşmediği, bunun Kütüb-ü Sitte'de yer almadığı hk. bak. (Sonsuz Nur-2, 209-215 (Zaman). (Y. Ü.) M. Fethullah Gülen.
25) Buhârî, Megâzî, 12.
26) Buhârî, Megâzî, 45.
27) Bkz. Müslim, îman, 158; Ebû Davud, Cihâd, 95; İbn Mâce, Fiten, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 439, V, 207.
28) Buhârî, Cenâiz, 1.
29) Buhârî, a. yer.
30) Âl-i İmrân, 3/90-91.
31) En'âm, 6/132.
32) En'âm, 6/160.
33) Bakara, 2/261.
34) Müslim, Birr, 34.
35) Bkz. Bakara, 2/62; Mâide, 5/59; Nahl, 16/ 97; Kehf, 18/88; Meryem, 19/60; Tâhâ, 20/75, 82; Furkan, 25/70-71; Kasas, 28/ 67, 70.
36) Müslim, Zühd, 64.
* Dr. Ahmet Güç, U. Ü. İlahiyat Fak. Öğretim Görevlisi

İNSAN VE BUNALIMLARI

 İnsan rûhu huzur, sükûn ve mutluluk aramaktadır. O, sonu gelmeyen sürekli bir mutluluğun peşindedir. Gerçek huzura ancak o zaman kavuşacağını hayal eder. Fakat gerek bedenî ve fizik yapısı, gerekse çevresini kuşatan dış güç ve şartlar, ona bu hayalini gerçekleştirme imkânı vermez. İnsan açıkça görmekte ve bilmektedir ki, onun fizik ve fizyolojik yetenekleri, hedeflerine ulaşabilmesi için yeterli değildir. Açıkçası insan, kendine yetmediğinin farkındadır. Bu bakımdan ilerisi için belirleyeceği amaçları gerçekçi bir hayat anlayışıyla ciddî olarak gözden geçirmek zorundadır. Güç ve yetenekleriyle orantılı olmayan aşırı ve uç istekler, onu çok arzuladığı iç huzuru ve mutluluktan iyice uzaklaştırır. Günümüz gençlerinden pek çoğunun iç dünyasını karartan hedonist (haz ve zevk düşkünü) felsefe ve zihniyetin teşvîk ettiği çılgın eğlence maceralarının körpe beyinleri nasıl uyuşturduğunu çok ibret verici örnekleriyle görmekteyiz. Hep bu dünyadan daha fazla kâm alma, daha çok ve sürekli haz duyma isteği, günümüzün süper devletlerini bile çaresizlik içinde kıvrandıran alkol ve uyuşturucu ibtilâsının baş sorumlusu değil midir?
   Bir yandan kumar merakı, diğer taraftan erotizm ve pornografinin körüklediği anormal seks düşkünlüğünün ortaya çıkardığı sefalet ve rezalet tablosunda yine haz düşkünü mantalitenin (anlayışın) en büyük sorumluluk taşıdığını kim inkâr edebilir? Bütün bu çılgın nefis serüvenlerinin insanlığın başına ne kadar onulmaz dertler açtığını tarihteki dehşetli örnekleriyle hatırladığımız gibi bugün de üzülerek, kahrolarak müşahede ediyoruz. Aklı başında, vicdanî sorumluluk duyan herkes, bu insanlık dramı karşısında yapılması gerekenlerin muhasebesi içinde olmalıdır. Gençleri gerçek beşerî kimlikleriyle tanıştırmazsak ortaya çıkacak psikososyal problem ve sıkıntılar çığ gibi büyüyerek bizi içinden çıkılmaz açmazlara düşürebilir. Böylesi umutsuz ve karanlık bir tablo ile karşılaşmak istemiyorsak insanı gerçek yüzü ve ihtiyaçlarıyla tanımak zorunda olduğumuzu unutmamalıyız. Aksi takdirde problemlere çözüm ümidiyle giriştiğimiz gayret ve teşebbüsler mutlak fiyasko ve akametle sonuçlanır.

    Materyalist çözümler sonuç vermez

   İnsanın rûhî ve manevî cephesini hiç dikkate almayan materyalist çözüm ve formüllerin insanı içine düştüğü sıkıntı ve bunalımlardan kurtarmak için sağladığı maddî konfor ve refah şartlarının özlenen huzur ve mutluluğu sağlayamadığı, gelişmiş ülkelerdeki psikolojik problem ve hattâ intihar teşebbüslerinin istatistik sonuçlarıyla ortadadır. Bu yüzden modern batı dünyasında kiliseler insanların dînî ve metafizik konulara ilgisini taze ve canlı tutmanın sebep ve yollarını aramaktadır. Yazılı ve görsel medyanın bu konuda sağlayabileceği imkân ve kolaylıklardan azamî ölçüde yararlanmak istemektedirler.
  İnsanın psikolojik ve sosyal sıkıntılarının temelinde onun kendine yetmezliği kadar önüne koyduğu amaçların, manevî güç ve imkânların çok üstünde olmasının da rolü ve etkisi büyüktür. Bütün bu çaresizliklere bir de ekonomik ve sosyal şartların beklenmedik şekildeki olumsuz gelişmeleri de eklenince problemler krize dönüşme istidâdı göstermektedir. Bu da çoğu kez rûhî ve manevî iflâs demek olan intihar teşebbüslerine götürebilmektedir.
    Rûhî bunalımlar ve intihara kadar uzanan olumsuz psikolojik gelişmeler ciddî şekilde temelden incelenirse mes’elenin aslının insanın gerçek yaratılış gaye ve hikmetinden gafil ve habersiz kalmaya dayandığı açıkça görülecektir. En elverişsiz sosyoekonomik (geçim) şartları içinde yaşayan öyle gariban ve mütevekkil insanlar görürsünüz ki dünyada bulunuş hikmetini iyice kavradıklarından hiçbir bunalım, isyan ve şikâyet hâli belirtmezler. Dünyanın en müreffeh şartlarında yaşayanların yüzünde göremediğiniz huzur ve sükûnu bulursunuz onların simâlarında ve gözlerinde. Dikkatlice bakarsanız ışıl ışıl gözlerinden ruhlarındaki derûnî mutluluğu duyabilirsiniz. Onlar o ümitsiz ve çaresiz ortamlarda bile tevekkül ve teslimiyetin îzahı imkânsız saadet atmosferiyle bambaşka bir hüviyet kazanmışlardır. Maddî değerlerle ifade edilebilecek hiçbir şeyleri yoktur ama dünyalarla değişmeyecekleri iman ve rûh salâbetleri vardır. Allah’ı anmak, O’nun yardım ve inâyetine güvenmek onların iç dünyasında bambaşka bir güç ve aydınlık hâsıl etmiştir. Allah’a böylesine güvenen ve tevekkül gösterenler “Gerçek imana erip de gönülleri Allah’ı anmakla huzur bulan kimselerdir. Evet unutmayın ki kalpler Allah’ı anmakla huzur ve rahata erer (gerçek mutluluğu bulur).” (Bkz. er-Ra’d, 28)

   Allah’a teslimiyetin verdiği huzur
 
      Gerçek ilim ve marifete dayanan iman ve teslîmiyetin insan rûhunu nasıl ışıttığını, o ruhu taşıyan asil insanların üstün ahlâk ve erdem duygularıyla beslenen örnek davranışlarında ibret ve takdîrle müşahede ederiz. Bu insanlar varlıklarıyla toplumlarda feyiz ve bereket kaynağı olur. Bunları gören bunalmış ve ümidini yitirmiş kimseler, hayata yeniden şevkle dönmenin heyecanını yaşarlar. Çünkü fânî ve sınırlı olan beşerî güçlerinin çoğu kez kendilerini hüsrana uğratan acı güç denemeleri ve gösterilerini bir kenara bırakarak ezelî ve ebedî kudretin sonsuzluğuna teslîm olmanın itmi’nân ve huzuruna ermişlerdir.
     Ne mutlu gerçek anlamda imana erip onun gereklerine göre hayatını pisliklerden ve olumsuzluklardan temizleyebilenlere. İşte bunlar için artık hiçbir maddî yokluk; bunalım ve umutsuzluk sebebi olamayacaktır. Dünya ve âhiretin özlenen mutluluğu onlara mübarek olsun!
    
   MEHAZ: 16.ŞUBAT.2001 TARİHLİ TÜRKİYE GAZETESİ’NDEN ALINDI.

K. Kerim'e Göre İnsanın Yaratılışı

 

Yakın istikbâlde bile halli imkânsız bazı meselelere, bilimsellik maskesi altında yakıştırılan "yapmacık çözümler" maalesef teori olmak vasfını bile kaybetmiş olmasına rağmen, günümüzde birer gerçekmiş gibi telkin edildi ve böylece ilim adına bir sürü "dogma"lar icad edildi. Bunlardan en meşhuru da evrim teorisidir. Bu "yüz yamalı bohça'nın çoktan ilim çevrelerinde iflası ilân edilmiştir. Fakat yerine konulmak istenilenler de tatmin edici bir yaratılış modeli olamamıştır. Bunun sebebi de, yaratılış mevzuunda batlıların dayandıkları kaynaklanan aslı kaybolmuş muharref dînî metinler olmasıdır. Bu yazı ise, orijinalitesini muhafaza eden Kur'ân gibi bir kaynağa dayanılarak yazılmıştır. Bu bakımdan hem ilk insanın yaradılışı, hem de anne karnındaki yaratılış safhaları, âyetler ve ilmî gerçekler açısından ele alınırken, şaşırtıcı beraberliklerin tesbiti, araştırıcı ruhlar için düşündürücüdür.

Evet ilâhi mesaj, insanın ve bütün canlıların, su ve topraktan yaratıldığını ifade ederken bakıyoruz ki, gerçekten canlıların esas maddesini teşkil eden nesneler, toprakta ve suda bulunan elementlerden ibarettir. Bilhassa insan organizmasının % 30'unun organik (katı) madde, % 70'nin sudan olduğu ilmen tesbit edilmiştir.

Anne karnındaki teşekkülü, Kur'an-ı Kerim'in ele alışı, ilim adamlarını hayret ve hayranlığa sevk edecek derecede, bu günkü ilmî tesbitlerle aynen uyuşmaktadır. Bilhassa erkeklik ve dişilik faktörünün erkek menisine (sperme) ait olduğunu ifade eden Kıyâme Suresinin âyetleri fevkalâde dikkat çekici bir hüviyet taşımaktadır. Bu çeşit araştırmaların artması, Keith Moore gibi gerçek ilim adamlarına hep şunları söylettirecektir; "Ayet ve hadislerin, ilmî gelişmeler konusundaki açıklamalarını bilgimin artması ile daha iyi değerlendireceğimi hissediyorum. Din ile ilim arasındaki yıllar boyu bırakılan mesafenin Kur'ân ve hadislerin ışığı altında kapatılacağına inanıyorum." 

Çağımızda insanların çoğu "bilimsel" adı altında takdim edilen pek çok şeyin gerçeğin ta kendisi olduğunu kabul etmek temayülünde bulunuyor. Böylece insan çok defa "çağdaş insan" ya da "çağdaş düşünce sahibi" olarak kabul ediliyor ve itibar görüyor. Halbuki "bilimsel" olarak takdim edilen konuların birçoğu nazariyelerden ibarettir; hatta bunların bazısı bilimin çözemediği ve istikbâlde çözemeyeceği meseleler olarak gözüküyor. Böylece çağımızda bilim adına bilimde "reddetmek; aksine kendi icad ettikleri varsayımlara İtibar etmek gibi bir tezadın içine düştükleri görülüyor. İşte Darwin nazariyesi bu konulardan biridir. Halbuki insaflı hatta ilmî mantığa uygun olarak en az ilmî hipotezler kadar inanç esasına dayalı naslar da dikkate alındığı takdirde, hem bilimin gelişmesine hem de tefekkür hayatımızda yeni ufukların açılmasına sebep olabiliriz. 


İnsanın yaratılışı hakkındaki "bilimsel" hipotez, tabiî seleksiyonla basit bir türden yüksek yapılı organizmaların teşekkül ettiği, neticede maymundan İnsanın geliştiği görüşüdür.Son günlerde ise Havva annemizin zenci olduğu, şempanzenin insandan türediği hipotezi ortaya atıldı. Halbuki Kurân-ı Kerim insanın insan olarak yaratıldığını bütün insanların Adem'den türediğini bildiriyor.

Gerçekten Kurân-ı Kerim'de sadece insanın yaradılışı gibi biolojik değil, hukukî, ahlakî, sosyal ve ekonomik konular yanında astronomi, jeoloji, botanik, zooloji ve tıp gibi çeşitli bilim dallarına dair bilgiler görüyoruz. Tıp bilimlerine dair konular oldukça önemli bir yer tutuyor (1). Pek çok kimse bir din kitabında bilimle ilgili bu gibi konuların bulunmasını, bunların incelenmesini, "bilimsel" veri ve hipotezlerle karşılaştırılmasını tuhaf bulabilir. Bu düşünce tarzı bile batılı bilim adamlarından intikal etmiştir. Batılı bilim adamları bilim ve din ilişkisinden bahsederken çok defa sadece hristiyanlık ve yahudiliği göz önüne alır, katiyen İslâm'ı nazar-ı itibare almazlar. Batıdaki bu yanlış değerlendirme bazen bilgisizlik; fakat çok defa orientalistlerin kıskanç ve kasıtlı aleyhtarlıklarından ileri gelmektedir (2). Son yıllarda batılı bilim adamlarının İslâm'ı doğru değerlendirmeye; hatta batılı entelektüeller arasında İslâm'ı seçenlerin dikkati çekecek derecede çoğalmaya başladığını söylemeliyiz.

Kurân-ı Kerim'e göre insanın yaradılışını iki bölümde inceleyebiliriz. Hz. Adem' jn yaratılışı. Anne rahminde insan yavrusunun yaratılışı. Birinciye Havva annemizin, ikinciye Hz.İsa (a.s.)'nın yaratılışı ilave edilmelidir.

Hz. Âdem'in (a.s.) yaratılışına dair Kuran ayetleri şu mealdedir (3):

"Hani Rabbin meleklere muhakkak ben yeryüzünde bir halife (bir insan, Adem) yaratacağım" demişti (Bakara 30).

"And olsun biz insanı kuru bir çamurdan suretlenmîş balçıktan yarattık" (Hicr 26).
"O insanı (Ademi) bardak gibi (çınlayan) kupkuru bir balçıktan yarattı (Rahman 14)

"Yaratılışta kendileri mi daha kuvvetli yoksa bizim yarattıklarımız mı?Hakikat bizonları cıvık bir çamurdan yarattık" (Saffat 11)

"Ki o, yarattığı herşeyi güzel yapan, insanı (Âdemi) yaratmaya da çamurdan başlayandır" (Secde 7)

"And olsun biz insanı (Âdemi) çamurdan (süzülmüş) bir hulâsadan yarattık" (Mü'minun 12)

"O,sîzi çamurdan yaratan sonra ölüm zamanını takdir edendir" (Enam 2).
"Sizi (aslınızı) ondan (topraktan) yarattık" (Taha 55)

"Sizi bir topraktan yaratmış olması O'nun ayetlerindendir. Sonra siz (her tarafa yayılır) bir beşer_oldunuz" (Rum 20)

"... İblis dedi: Ben bir çamur olarak yarattığın kişiye secde eder miyim" (İsra 61, Araf 12, Sâd 76)

Bu âyetler özetlenecek olursa, "Âdem çamurdan yaratılmıştır" (İsra 61, Araf 12, Sad76, Secde 7),

'Âdem cıvık çamurdan yaratılmıştır" (Saffat 11)
"Âdem çamurdan süzülmüş bir hulâsadan yaratılmıştır" (Mü�minun 12)
"Âdem kuru çamurdan suretlenmiş balçıktan yaratılmıştır" (Hicr 27, Rahman 4). (3).

Adem (yerden çıkmış varlık) edim (yeryüzü, toprak) anlamında İbranice bir kelimeden gelmektedir, Âdem'in çamurdan, yani toprağın su İle karışımından yaratıldığı, daha açık bîr ifade ile kuru çamurdan şekillenmiş bir balçıktan yaratılıp ilâhi ruhtan üflendikten sonra canlandığı beyan ediliyor: 

"Ki o yarattığı her şeyi güzel yapan, insanı (Âdem'i) yaratmaya çamurdan başlayandır" (Secde 7) 

"Sonra onu (Âdem'i) düzeltip tamamladı, içine ruhundan üfürdü, sizin İçin kulaklar, gözler, gönüller yarattı" (Secde 9) (3).

Gerçekten sadece insanın değil tüm canlıların yapısını teşkil eden esas maddenin topraktaki elementler ve sudan ibaret olduğu özellikle insan organizmasının % 30'nun inorganik ve organik (katı) madde, % 70'nin sudan ibaret olduğu bilinmektedir. Bu terkip göz önüne alınırsa insan organizması suyu galip bir yapı gösteriyor. Hayatı su veriyor. Keza bitkiler, hayvanlar ve herşey topraktan geliyor, tekrar ona dönüyor ve toprak oluyor.

Elmalılı Hamdi tefrişinde Hz. Âdem'in çamurdan çıkarılan bir hulâsadan, yani önce çamurdan istifa (temiz olanı seçme) ile ayrılan bir hulâsadan yaratıldığını ifade ediyor (4); adeta insanın anne rahminde bir nutfeden yaratılması gibi, önce çamurdan ayrılan nutfe mahiyetini almış hulâsa dan halk edilmiş; sonra ruh verilmiş ve böylece Adem yaratılmış oluyor. Fahreddin Razi(5)de tefsir-i kebirinde Hz. Âdem'in topraktan seçilmiş bir hulâsadan yaratılmış olduğunu vurguluyor.

Hz. Âdem'in yaratılışı bugün bilim adamının laboratuarda tekrarlayacağı bir deney gibi gözükmüyor. Bu, muhteşem bir araştırma olarak* karşımızda duruyor. Burada en önemli nokta Adem'in vücudunu teşkil eden topraktaki inorganik elementlerin nasıl organik bir hayat biçimine dönüştüğüdür (6). Bugün bilim bunun cevabını vermiş değildir. Bu muhteşem olayı kör bir tesadüfe bağlıyarak yaradılışı bu şekilde izah etmek kesinlikle mümkün değildir^ Bu konuda Kurân-ı Kerîm Âdem'in ve ondan insan neslinin türemesini öldükten sonra dirilme yada yeryüzünde kuruyan tabiatın tekrar nasıl canlandığına yemyeşil olduğuna dikkatimizi çekerek, topraktan bir canlı yaratmanın bir ölüyü tekrar diriltmekten daha yüksek bir kudret gerektirdiğini bildiriyor:

"Ey insanlar; eğer siz öldükten sonra dirilmek hususunda herhangi bir şüphe içinde iseniz şu muhakkaktır ki biz sizin aslınızı topraktan,sonra onun zürriyetini insan suyundan, sonra pıhtılaşmış bîr kandan, daha sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnem etten yarattık ve bunları size kudretimizi apaçık gösterelim diye yaptık. Siz dileyeceğimîz muayyen bir vakte kadar rahimlerde duruyorsunuz. Sonra sizi çocuk olarak daha sonra da kuvvetinize,yiğitlik çağına ermeniz İçin büyütüyoruz. Kiminiz öldürülüyor, kiminiz de evvelki bilgisinden sonra artık hiçbir şey bilmemek üzere Ömrün en fena devresine doğru gerisin geri itiliyor. Sen yeryüzünü kupkuru ve ölü görürsün. Fakat biz onun üstüne yağmuru indirdiğimiz zaman o harekete gelir, kabarır, her güzel çiftten nice nebat bitirir" (Hac 5) (3).

"De ki yeryüzünde gezip dolaşın da (Allah'ın) hilkate nasıl başladığını görün. Allah yeni bir ahiret hayatını da tekrar yaratacaktır. Çünkü Allah her şeye hakkıyle kadirdir" (Ankebut 20).

Nihayet Kurân-ı Kerim göklerle yeryüzünün, dağların, diğer canlıların yaratılışı hakkında bilgiler veriyor:

"İnkâr edenler görmediler mi ki göklerle yer bitişik halde iken bizim onları birbirinden ayırdığımızı, her canlı şeyi de sudan yarattığımızı o küfür (ve inkâr) edenler görmediler mi? Hâla inanmayacaklar mı onlar?

Yer (yüzün) de onları (insanları) çalkalar diye sabit sabit dağlar yarattık.Aralarında da bol bol yollar yaptık. Biz gökyüzünü de korunmuş bir tavan (gibi) yaptık onlar (münkirler) İse bunun ayetlerinden (Allah1 in varlığına birliğine işaret) yüz çeviricidirler.

O geceyi-gündüzü, güneşi, ayı yaratandır ve bütün bunlar kendi yörüngesi içinde yüzmekte (devretmekte) dîr" (Enbiya 30, 31, 32, 33) (3).

"Allah her canlıyı sudan yarattı. İşte bunlardan kimi kanat üstünde,kimi ayağı üstünde yürüyor, kimi de dört (ayağı) üstünde yürüyor" (Nur 45} (3).

Tekrar insanın yaradılışına dönelim. Âdem'den sonra Havva'nın yaradılışı hakkında Kurân-ı Kerîm;

"Ey insanlar sizi bir tek candan (Âdem'den) yaratan, ondan da yine onun zevcesini (Havva'yı) vücuda getiren ve İkisinden de birçok erkekler ve kadınlar türeten Rabbiniz (e karşı gelmek) den sakının"(Nisa 1) (3).

"O, sizi bir candan (Adem�den) yaratan, bundan da (gönlü) kendisine ısınsın diye eşini yaratan o'dur (Allahtır) vaktâ ki o (eşini) örtüp bürüdü (cinsi münasebet) o'da hafif bir yük yüklendi de (gebe oldu) bununla gidip geldi nihayet (gebeliği) ağırlaşınca ikisi de Rablerine şöyle dua ettiler. "Eğer bize düzgün (hilkati tam) bir çocuk verirsen andolsun ki her halde şükredenlerden olacağız" (Araf 189}

"Size nefislerinizden kendilerine ısınmanız için zevceler yaratmış olması, aranızda bir sevgi ve esirgeme yapması
onun ayetlerindendir"(Rum 21).

"Sizi bir kişiden yarattı. O, sonra ondan da eşini meydana getirdi. Sizin için davarlardan sekiz çift indirdi. Sizi analarınızın karnı içinde bir yaradılıştan öbür yaradılışlara (kalb ile) halk edip duruyor....." (Zümer 6).

"....Size hem kendi (cins) inizden eşler hem davarlardan eşler yaptı. Sizi bu suretle (zürriyetlendirip) üretiyor......" (Şûra 11)

Havva, Âdem'den nasıl vücuda gelmiştir? Bu konuda Kurân-ı Kerim'de geniş tafsilat yoktur. Havva Arapça bir kelime olan 'Hayy (canlı)'dan gelmektedir.Canlıdan (Adem'den) yaratıldığı için bu isim verilmiştir.İslâm kaynaklarında Havva'nın yaratılışı hakkında iki görüş vardır (7):

Ekseri ulemanın görüşüne göre Cenab-ı Hak Adem'e bir uyku hali verdi,sonra O'nun sol kaburga kemiklerinin birinden Havva'yı yarattı. Adem uyanınca onu gördü O'na meyletti ve onunla ülfet peyda ederek ısındı. Çünkü o kendinden, bir parçasından yaratılmıştı (7). Bazıları Havva'nın Âdem'in kaburga kemiğinden yaratılmasının İsrailiyyat (ben-i İsrail kitaplarındaki masallar) olduğunu bildirmişlerdir. Bazı hadis-i şeriflerde kadınlar kaburga kemiğine benzetilmiş ya da "kadın kaburga kemiğinden yaratılmıştır onu doğrultmaya çalışırsan kırarsın; olduğu gibi kabul edersen istifade edersin" şeklinde bir ifade mevcuttur (9,10}.

Araştırıcılar bu hadislerden Havva'nın yaradılışına ait herhangi bir tafsilat çıkarmanın mümkün olmadığını söylerler ve çeşitli mecazi yorumlara müsait olan bu hadislerin esas hedefinin kadınlara karşı yumuşak davranma olduğunu kabul ederler,

Diğer görüş Ebu Müslim Isfahanî'ye aittir. İsfahanı, Havva'nın yaratılmasından bahseden ayetten maksat onun Âdem'in cinsinden olmasıdır. Allah "size kendinizden eşler yaratmıştır", "kendinizden peygamberler göndermiştir" buyruğunda olduğu gibi kaburgadan değil, Âdem gibi Havva da topraktan yaratılmıştır diyor(7).

Kaldı ki birinci görüş daha kuvvetlidir. Zira "sizi bir tek nefisten yarattı" ayeti bu görüşü takviye ediyor; eğer Havva da topraktan yaratılmış olsaydı bu halde sizi iki nefisten yarattık buyurulması gerekirdi. Bazıları da ayetteki "min"den bir gayenin başlangıcı anlamındadır, Yaratılış , Âdem ile başlamış ve Âdem topraktan yaratıldığına göre Havva'da topraktan yaratılmış olabilir denilmektedir(7).

İnsanın yaradılışı hakkındaki ayetlerin İzahı bu şekildedir. Kurân-ı Kerim'e göre insanın insan olarak yaratıldığı anlaşılıyor. Ama son günlerde Darvin'in aksine yukarıda bahsedildiği gibi Fransız L�express gazetesinde Allan Wilson bilimsel araştırmalara dayanarak yepyeni bir hipotez ortaya attı. Ona göre Havva'nın zenci olduğu, maymunun insandan türediğini iddia etti. Bazı Türk gazeteleri ise Kurân-ı Kerim'de ki "biz onlara (Yahudilere) hor ve hakir maymunlar ve domuzlar olun dedik" (Bakara 65, Maide 60, A'raf 166) mealindeki ayetler İle insandan maymunun türemesi arasında bir irtibat kurmak eyilimi gösterdiler. Halbuki bu ayetler sapıtmış Yahudi kavmine ilâhi bir ceza ile helak olma anlamında tefsir edilmiştir. Ayrıca Kurân-ı Kerim'de münkirler hakkında "hayvandan aşağı" (Araf 179) müminler hakkında ise "yaratılmışların bir çoğundan üstün kılınmış" (İsrâ 70) gibi ifadeler dikkati çekmektedir.

İnsanın ana rahminde halk oluşu Kurân-ı Kerim'de şu şekilde İfade edilmektedir:
"İnsanın üzerine uzun devirden öyle bir zaman gelip geçti ki o anılmaya değer bir şey bile değildi.

Hakikat biz insanı birbiriyle karışık (erkek ve kadın suları ile) bir damla sudan yarattık" (Dehr1,2).

"Sonra onu (insan) sarp ve metin bir karargâhda (rahimde) bir nutfe yaptık" (Mü'minun 13).

"Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik derken o kan pıhtısını bir çiğnem et yaptık, O bir çiğnem eti de kemik (ler)'e kalb ettik de o kemiklere de et giydirdik. Bilahare onu başka yaratılışa inşa ettik. Suret yapanların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yücedir" (Mü�minun 14).

"Ki O sizi bir topraktan, sonra bir meniden sonra bir kan pıhtısından yaratıp sonra bebek olarak çıkaran sonra sizi güçlü kuvvetli bir çağa erişmeniz için, sonra da ihtiyarlar olmanız için yaratandır"(Mümin 6,7).

"Ey insanlar biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık, sizi birbirinizle tanışasınız diye büyük cemiyetlere ve kabilelere ayırdık" (Hucurat 13)

"Hakikaten meniden (rahme) döküldüğü zaman erkek ve dişi iki çifti o yarattı"(Necm 45-46)

"Döl yataklarında size nasıl dilerse öyle kılık veren odur,.." (Âli İmran 6)
"İnsanı bir damla sudan yarattı" (Nahl 4).
"O sizi yer (yüzün) de yaratıp türetendir" (Mü'minun 79)
"And olsun sizi (evvela) yarattık sonra size suret verdik" (Araf 11)
"O sudan bir beşer yaratıp da onu soy sop yapandır" (Furkan 54)
"İnsan kendisini bir nutfeden yarattığımızı görmedi mi" (Yasin 77)
"Halbuki o sizi hakikat türlü türlü tavırlar (haller) le yaratmıştır" (Nuh 14)
"Biz sizi hakir bir sudan yaratmadık mı? 

Onu sağlam bir yerde tutup da, Malûm bir vakte kadar" (Mürselat20,21,22)

"O (döl yatağına) dökülen meniden bir damla su değilmiydi?
Sonra o (meni) bir kan pıhtısı olmuş derken insan biçimine koyup yaratmış düzenlemiştir.
Hülâsa ondan erkek, dişi iki sınıf çıkarmıştır" (Kıyame 37,38,39)
"O sizi bîr tek candan yaratandır" (Enam 98)

"Onu (yaratan) hangi şeyden yarattı,
Bir damla sudan yarattı da onu biçimine koydu.
Sonra onun yolunu kolaylaştırdı" (Abese 18,19,20)

"Biz hakikat insanı en güzel bir biçimde yarattık" (Tin 4)
"Yaratan Rabbinin adı ile oku.
O insanı bir kan pıhtısından yarattı. (Alak 1,2) (3).

Kurân-ı Kerim'de anne rahminde ceninin teşekkülünü ifade eden bu ayetler adeta embriyolojik gelişimin bir tasviri gibidir. Bu konuda Kanada Toronto Üniversitesi Anatomi Profesörü Keith Moore (11)'un en son teknik metotlarla tesbit ettiği anne rahminde ceninin teşekkülü ve gelişme safhaları ile Kuran ayetleri ve hadis-i şeriflerle mukayeseli araştırması yukarıda zikrettiğimiz Kuran ayetleri ile İslâm Peygamberinin hadislerinin bilimsel bir ispatı mahiyetindedir

Hz.İsa'nın anne rahminde yaratılması daha değişiktir. Bu konuda Kurân-ı Kerim:

"Muhakkak ki İsa'nın hali de (yani babasız dünyaya gelişi de) Allah indinde Adem'in hali gibidir. (Allah) onu (Adem'i) topraktan yarattı. Sonra ona "ol" dedi. O da (can gelip) oluverdi, (Ali İmran 59).

"Irzını (bir kal'a gibi) koruyan o kızı da (yâd et) ki biz ona ruhumuzdan üflemiş kendisimde oğlunu da âlemlere rahmet kılmıştık" (Enbiya 71)

"Ey Meryem Allah kendinden bir kelimeyi sana müjdeliyor. Adı İsa (lakabı) Mesih sıfatı Meryem oğludur" (Ali İmran 45).

"O, benim nasıl bir oğlum olacakmış dedi (evlenip de) bana bir beşer dokunmâmıştır, ben bir iffetsiz de değilim" (Meryem 20).

"Meryem dedi ki" ey Rabbîm bana bir beşer dokunmamışken benim nasıl çocuğum olabilir. Allah (dedi) Öyle fakat Allah ne dilerse yaratır. Bir işe hükmedince ancak "ol" der. O da oluverir" (Ali İmran 47) (3).

Hz. İsa'nın yaradılışı hakkındaki bu ayetler tabiatta bazı örneklerini gördüğümüz sadece döllenmemiş dişi yumurta hücresinden bir canlının meydana geliş biçimini düşündürmektedir.

Böylece hiçbir zaman bilimin laboratuvarına sığmayacak kadar muazzam ve tekrarı mümkün olmayan Kurân-ı Kerim'e göre İnsanın yaradılışı olayını ana hatları ile bildirmiş bulunuyoruz. Gerçekten daha evvel cereyan etmiş Âdem'in yaradılışı bilim adamı için meçhuldür. Ama gene Kurân-ı Kerim'de ayrıntıları ile bildirildiği şekilde her gün tekerrür etmekte olan anne rahmindeki yaradılış olayını hepimiz her gün hayranlık hatta şaşkınlıkla İzliyoruz. Evet eskilerin "Sünnetullah" adını verdikleri ilâhi kanunlar hükmünü icra ediyor. Fakat insan yeryüzünde Allah'ın halifesi (vekili), Allah'ın sıfatlarından hepsini zerreler halinde taşıyan bir nüsha-ı kûbrâ, yaratılmışların en şereflisi (eşref-i mahlûkat) ve tüm yaratılmışların kendisi için yaratılmış olduğunu unutmuş görünüyor. İnsanoğlu bunu bilebilse. Kurân-ı Kerim bilmemekte ısrar edenleri "çok zulûmkâr ve câhil" olarak vasıflandırıyor (Ahzab 72). Ama bilimin laboratuvarına sığmayanı kalblerine sığdıranlar, bazılarının varsayım olarak bile kabul etmediklerini bilimsel muta (veri) den daha değerli kabul ederler. Çünkü onlar gene Kurân-ı Kerim'in "siz düşünmez misiniz" "siz akıl etmez misiniz" gibi ilme ve araştırmaya teşvik edici emirleri yanında; (zaten) size az bir ilimden başkası verilmemiştir" İfadesi ile de bilgilerinin sınırlı olduğunu bilirler ve yüce Allah'a iman ederler.

Sözümü Keith Moore'un şu ifadesi ile noktalamak istiyorum:

"Ayet ve hadislerin ilmi gelişmeler konusundaki açıklamalarını bilgimin artması ile daha iyi değerlendireceğimi hissediyorum. Din ile ilim arasında yıllar boyu bırakılan mesafenin Kuran ve hadislerin

ışığı altında kapatılacağına inanıyorum".


KAYNAKLAR:
1-Ataseven, A.- Din ve Tıp Açısından Domuz Eti. Türkiye Diyanet Vakfı, yayınlan ti.25 Emel Matbaası. Ankara 1985.
2-Yıldınm. S.: Kitab-ı Muhaddes, Kuran ve Bilim (La Bible, 1« Coıan et la Science) Mau-rice Bucaillel TÖV yayınları No: 3 Silin matbaası izmir 1985.
3-Çantay, H.B.: Kurân-ı Hakim ve Meâl-i Kerim. Elit Ofset tesisleri, 1976, İstanbul.
4-Yazar, A.H.: Hak dini Kuran dili. CiM 4 Ebu Ziya Matbaası Sh. 3056,3434, istanbul, 1936.
5-Fahreddin Razi: Et-Tefsttü'l Kebir. Cilt 23, Mısır baskısı Sh 84.1357(1938).
6-Kutup, S.: Fîzılâl-il-Kurân tercümesi cilt 9 Hikmet yayınevi istanbul, Sri.118.
7-Fahreddin Razi: Et-Tefsirin Kebir.ClH 9, Mısır baskısı Sh, 160, 1357 (1938).
8-Aydemir, A.: Tefsirde israiliyat Diyanet işleri Başkanlığı yayınlan, Ayyıldız matbaası A.Ş.Ankara Sh.247. 1978.
9-lbn-i Hacer el-Askalani: Fethü'l bari cilt 11, Mısır baskısı Sh.161, 1378 (1959).
10-Miras, K.: Sahih-i Buharı tecrid-i saıih tercümesi. Cilt 6.Sh.l45. Tarih Kurumu Basımevi, 1971.
11-Moore, K.L.: D eveloping Human with İslamic edition third ed. WB.Saundeıs CoPhl-ladelphie London Toronto 1982.


.

Sperm Ve Yumurtanın Atımında Kur'ân Mûcizesi

Kur'ân'da her şey vardır fakat, muhtelif derecelerde ve çeşitli hüviyetlerde içtimaî düsturlar ve içtimaî ve kevnî kanunlar halinde vardır. Çok şey de, insanların çalışmasına ve gayretine terettüb eden nüve, çekirdek ve tohumlar halinde bulunur.

İnsan bedeninde cereyan eden fiillerin büyük bir kısmı, irade ve şuurun dışında gerçekleştirilir. Hayatın devamlılığı için gerekli bu tür hâdiseler, tıp ilminde refleks olarak adlandırılır. Refleks merkezi, omurilik olup, vücuda dışarıdan ve içeriden gelen zararlı ve faydalı uyaranlara karşı mümkün olan hızda cevap üreterek, vücudu korumakla vazifelidir. Refleksler, doğuştan ve sonradan kazanılan olmak üzere ikiye ayrılır. Doğuştan programımıza konulan reflekslere, yabancı bir cismin batmasıyla elin ani çekilmesi, göze gelen bir cisme karşı göz kapaklarının hızla kapanması, diz kapağına vurulunca bacağın yukarı kalkması, aşırı ışıkta göz bebeğinin küçülmesi, gürültüde irkilmeyi örnek olarak verebiliriz. Limon görünce ağzın sulanması, bisiklet sürme, araba sürme ise sonradan kazanılan reflekslerdir.

Korku, heyecan gibi durumlarda sempatik sinir sisteminin (refleks sinirleri) uyarılması neticesinde kan basıncı artar, kalb hızlanır ve sindirim yavaşlar, sık sık soluk alıp verme hâdisesi baş gösterir ki âdeta bir hava açlığı olur. Çünkü solunum yolları genişlemiştir. Diğer organlardan göz bebekleri genişler, deri terler, mideye kramplar girer. İnce ve kalın bağırsak, içinde baskı yapan herhangi bir cismi atmaya çalışır. 
Refleks merkezi, salgı bezleri, kalb kasları ve iç organların düz kaslarının kontrolünde vazifelidir. Refleksler devreye girdiğinde, kandaki şeker seviyesi artar, sindirim sistemindeki ve idrar yollarındaki sfinkterler kapanır. Sürekli olarak kan damarlarına "kasıl" mesajı gönderilir. Kan, deri ve sindirim sisteminden iskelet kaslarına doğru yönlendirilir. 

Refleksler sempatik sinir sisteminin uyarılmasıyla meydana gelir. Reflekslerin merkezi omurgadaki deliklerden çıkarak iç organlara ulaşan sinirlerin omurilikteki dallanma noktalarıdır. Omurga, insanda 33-34 adet omurdan yaratılmıştır. Bu omurlar, 7 boyun omuru, 12 sırt omuru (T1'de başlar L1'de sonlanır ) ve 5 bel omuru olmak üzere üç gruba ayrılır. Vücudumuzdaki kasları ve salgı bezlerini uyaran bütün refleksler, sempatik sinirler vasıtasıyla gerçekleşir. Bu sinirler, göğüs ve sırt kemikleri arasından çıkan omurilik uzantılarıdır. Dolayısıyla reflekslerin çıkış merkezi beyin değil omuriliktir. Göğüs bölgesindeki refleks sinirleri, sırt omurları ile göğüs kemiklerinin birleşme yeri olan eklemlerin (omurlararası disk) hemen altındaki deliklerden çıkar(Şekil-1). Ani hareket ve güç gerektiren meni ve yumurtanın atılmasında, bu refleks sinirlerine kritik rol verilmiştir. Refleks sinirleri vasıtasıyla kasların ani ve hızlı kasılması rolüne Kur'ân-ı Kerîm'de işaret edilmiştir. 

Târık sûresindeki فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ "Onun için insan bir düşünsün neden yaratıldığını!. Bir atılgan sudan yaratıldı. Ki, arka kemiği ile göğüs kemikleri arasından çıkar" âyetleri (5-7), bu refleks merkezlerine işaret eder (Şekil-1).

Âyette geçen kelimeler ve manaları şöyledir: Dâfık: Atmak, dökmek, atılmış, atılmış su. Yahrucu: Çıkar, çıkarır. Sulb: Omurga (sırt kemiği), boynun arkasından kuyruk sokumuna kadar olan kemik. Terâib: Göğüs kemikleri, kaburgalar, göğüs kafesi.

Erkekte meninin atılması refleks sinirleri vasıtasıyla olur. Erkekte ve dişide üreme organlarını uyarma görevini yapan sempatik refleks merkezinde bulunan (T1-L2) segmantal sinirlerdir. En yoğun lifler, sırt kemikleri ile göğüs kemikleri arasındaki (T10-L1) deliklerden çıkar. 

Erkekte cinsel heyecanın doruğunda, beyin ve cinsel organlardan gelen sinir uyarıları, omuriliğin arka boynuzuna oradan da sempatik refleks merkezine (T1-L2) iletilir. Refleks merkezinde değerlendirildikten sonra, buradan çıkan sinir uyarıları, post ganglionik sinir lifleri vasıtasıyla pleksus hypogastricus inferior'a (yoğun sinir ağı) kadar gelir. Bu refleks uyarılarıyla erkek üreme organlarında atımdan önce sürüm başlar. Meniyi oluşturacak sıvılar, birinci depodan (vazo defferens), ikinci depodan (vesicula seminularis) ve prostattan alınarak kasların kasılmasıyla ilerler ve üretra arkasındaki depoda birikir. Buradaki basıncı arttıran bu birikme, tekrar refleks merkezine bildirilir. Üretranın atım bölgesinde sıkışan sıvı, sempatik refleks merkezinden gelen (T1-L2) ani emirle kasılmaya başlayan buradaki kasların (m.bulbospongiosus) ritmik hareketleriyle dışarı atılır. 

Neticede meninin sürüm ve atımı, erkeğin cinsel faaliyetinin doruk noktasında iken gerçekleşir. Cinsel uyarıların yoğunlaşması sonucu, omurilikteki refleks merkezlerinden sempatik uyarılar doğmaya başlar. Çoğunluğu T10-L1 düzeyinde omurilikten çıkan uyarılar, genital organlara ulaşır ve sürümü başlatır, atımı (3-5 mililitre meni) haber verir.

Yumurtanın atılması 
Kadınlarda yumurtanın olgunlaşmasına hormonlar (FSH, LH, PROGESTERON, OSTROJEN) vesile olur. Yumurtanın hamileliğin gerçekleşeceği bölgeye atılması ise, genellikle âdet döneminin bitiminin 11-16. günleri arasında olur. Yumartalıkları, uterusu, döl yatağı kaslarını uyaran refleks sempatik sinirler, T10-L1 segmentlerinden gelir. Yumurtlama (ovulasyon) meydana gelmeden önce, sırt ve göğüs kemikleri arasındaki refleks merkezinin uyarmasıyla rahimde ve tüplerde kasılmalar başlar, bu durum patlamaya hazır yumurtalığın hareketine sebep olur. Sonuçta LH hormonunun da tesiriyle yumurta, 1-1.5 mililitre sıvıyla birlikte atılır. Kasılan tüplerin ucundaki saçaklar, yumurtayı tüp içine alarak karın boşluğuna düşmesine mâni olur. Yumurtlamadan önce başlayan rahim, tüp ve perine kasılmaları yumurta atıldıktan sonra da devam eder. Bu kasılmalar, fallop tüpü yoluyla yumurtanın rahme doğru itilmesine ve spermin yumurtayla buluşmasına vesile olur.

Erkekte ve kadında çeşitli kazalar sebebiyle, omurilik tahribatının seviyesine göre refleks kayıpları görülür. Omurilik hasarı, altıncı sırt kemiği (T6) seviyesinde ve daha yukarıdaysa karın reflekslerinin tamamı kaybolur. Onuncu sırt kemiği (T10) seviyesinde veya altındaysa alt ve orta karın refleksler elde edilir. Onikinci sırt kemiği (T12) altındaki hasarlarda da refleks kaybı olmaz. Bu demektir ki sırt kemikleri ile göğüs kemiklerinin bittiği yerden sonra uyarıcı reflekslerin merkezi yoktur. Kur'ân-ı Kerim sırt ve göğüs kemikleri derken refleks anatomisinin bittiği yeri de işaret etmektedir. Burası aynı zamanda omuriliğin sonlandığı yerdir. 

Sırt kemikleri ile göğüs kemikleri seviyesindeki sempatik refleks merkezleri olmasaydı, neler olurdu?

Erkekte
1- İki ila üç gün kaldığı ilk depo (Epididimitt)dan sonra uzun süreli ikinci depoda (vazo deferens), meni kesesinde (seminal vezikül) ve prostatta meninin sürümü olmazdı.
2- Meni birikim torbasında (Posterior Üretrada) meni birikmezdi ve refleks merkezi uyarılmaz, sonuçta meninin atımı gerçekleşmezdi.
3- Sürüm sırasında spermi besleyen maddeler, enzimler, sitrik asit, kolesterol, asit oranını düşüren bazik prostat sıvısı, fibrinojen gibi maddeler etkili miktarda meni karışımına dahil edilemezdi.
4- Meni atılmazdı ve atılgan olmazdı. Dolayısıyla fonksiyonel bir meni çıkışı olmazdı.

Kadında
1- Kadının tenasül uzvu, yumurta çatlaması öncesinde yeterli seviyede hazırlanamazdı (salgıların salınması) 
2- Tuba uterinanın kas katmanlarındaki kasılmalar olmazsa yumurta atılamaz, vezikül hareket ettirilemez ve yumurta atımı için patlamazdı.
3- Rahim ağzı 0.5 cm açılmaz ve spermler tüplere gidemezdi.
4- Yumurtanın atımı için rahim ve tüpler kasılmazdı. Ayrıca silier tüycükler, yumurtalığı rahme doğru hareket ettiremezdi.
5- Rahim (uterus) kaslarını kasan ve spermleri kısa sürede tüplere iletecek oksitosin hormonu salınmazdı.

Târık sûresinin 5-7. âyetlerinde atımı anlatılan sıvının, kadın yumurtası ve erkek menisi olduğu kesindir. Âyette "erkekten atılan sudan" ibaresi yerine, "atılgan sudan yaratıldı" buyruluyor. Çünkü bu su sadece erkekten değil, aynı zamanda kadından da atılan sudur. 

Buraya kadar anlatılanları özetleyecek olursak, sperm ve yumurtanın atımı için mutlaka refleks merkezi gereklidir. Fonksiyonel hâle gelmiş yumurta ve spermin atımı, üreme organları yanında refleks merkezinin de olmasını gerektirir. Erkek ve dişi genital organlarında bulunan kasların hareketinin, sırt ve göğüs kemikleri arasındaki sempatik sinirlerin (T1-LI) uyarılmasına bağlı olduğu bugün çok net olarak ortaya konmuştur. Kur'ân-ı Kerim'de meni ve yumurtanın atımının bu bölgeden başlatıldığının anlatılması da, Kur'ân'ın mucizevî oluşuna bir başka delildir. 

Bugünkü tıp bilgileri ışığında Târık sûresi 5-7. âyetlere şöyle bir meal verilebilir: "Onun için insan bir düşünsün neden yaratıldığını! Bir atılgan sudan yaratıldı. Bu su arka kemiği ile göğüs kemikleri arasındaki refleks sinirleri vasıtasıyla çıkarılır" (veya "bu suyu arka kemiği ile göğüs kemikleri arasındaki refleks sinirleri çıkarır.") 

* İzmir Basmane Özel Şifa Hastanesi Ortapedi ve Travmatoloji Bölümü
arslan.mayda@yeniumit.com.tr

Kaynaklar
1- Ejekülasyon, Klinik Temel Anatomi, Richard S. Snell, Yüce yayın, Nobel kitabevi, 5. baskı, çeviri: Prof. Dr. Mehmet Yıldırım, 1997, sayfa: 361-363.
2- Korrelatif Nöro anatomi, Stephen G. Waxman, Çeviri: Prof. Dr. Mehmet Yıldırım, Nobel kitabevi, 2002.
3- Tıbbi Fizyoloji, Guyton Hall, Yüce Yayınları, Nobel tıp kitabevi, 11. baskı, 2006, Sayfa:1002-1003, 1023, 1024.
4- Sinir İnervasyonu, Ovulasyon Ağrısı: Sistemik Anatomi, Prof. Dr. Figen Govsa Gökmen, Güven Kitabevi, İzmir, 2OO3, sayfa:569.
5- İ. Gürcan Bebitoğlu Döllenme ve DÖLLENME Anomalilerinin Yardımıyla Üreme Tekniklerindeki Önemi, Uluslararası İnsan Bilimleri dergisi, 29.9.2004.
6- Prof. Dr. A. Emre Öge, Nöroloji, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Nobel Kitapevi, 2004, s:75-79.
7- Spine Trauma Levine, Eismont, Garfin, Zigler, Toraco-lumbar injuries, Philadelphia, 1998, s.387-414.


.

YARATILIŞ HAKİKATİ KARŞISINDA EVRİM TEORİSİ

İnsanoğlu Dünya'ya gönderildiği günden beri nesiller boyunca, çoğalarak beş milyara erişmesine rağmen, geçen zaman içinde daima akılları meşgul eden, küçük büyük herkesin sorduğu bir soru ile karşı karşıya kalmıştır.
"Nasıl Dünya'ya geldik? İnananların tabiriyle nasıl Yaratıldık? Veya inanmayanların deyimiyle nasıl oluşup evrimleştik?"
Bugüne kadar herkesin tefekkür seviyesine ve merak derecesine bağlı olarak değişik derecelerde alâkasını celbeden bu soruya cevap olarak zikredilen bütün görüş ve teoriler "Yaratılış Mucizesi"nin karşısında iflas etmiş ve iflas etmeye mahkûmdurlar.
Yaratılış hakikaten bir mucizedir; yani bizim normal olarak bilebildiğimiz ve "tabiat kanunları" olarak isimlendirdiğimiz; Allah'ın (c.c) ayrı birer sanatı olan fizik dünyasının esasları ile, canlılık ve hayat dediğimiz mucizevî hadisenin nasıl başladığını izah etmemiz mümkün değildir. Zaten bütün arıza da buradan doğmaktadır. Elindeki küçük bir kova ile okyanusun suyunu, doldurup boşaltarak ölçmeye çalışan kısır akıllı adam gibi; vahyin bildirdiği mucizeyi reddederek herşeyi elindeki çok kısa fizik ve kimya cetveliyle ölçmeye kalkan, sözde ilim adamları da bu husustaki bütün gayretlerinde yaya kalmaya mahkûmdurlar. Yaratılışa iman edenlerin böyle bir sıkıntısı yoktur; zira bu yol gayet geniş, rahat ve selametlidir. Bu husustaki bütün düsturlar, içine tek bir yabancı parmağın karışamadığı ilâhi Kelâm'da safha safha izah edilmiş, birer işaret taşı hükmündeki yaratılışa ait ayetleriyle akla kapı açılmış ve perdeler arkasından bazı izler gösterilmiş, fakat bütün ayrıntılarıyla da tasvir edilmemiş ve edilmesine de gerek yoktur.
Çünkü Kur'an-ı Kerim bir biyoloji, fizik, kimya veya astronomi kitabı olmadığı gibi, bir ekonomi, sosyoloji veya tarih kitabı da değildir; fakat hepsine ait ilâhi hakikatler insanlığa lüzumu kadar meyve verecek çekirdekler şeklinde insanoğlunun incelemesine sunulmuştur. Bugün doruk seviyedeki ilim dalları içinde Kur'an'ın hakikatlerine zıt bir gerçeğe rastlayamayız. Aynı şekilde Yaratılış mevzu'unda da Kur'an'da bahsedilen hakikatler dışında birşey bilmiyoruz ve bilmemiz de mümkün değil; zira burası artık fizik ilimlerinin ötesine geçen mucize denilen harikuladelikler sahasıdır. Allah (c.c) buraya sınır çekmiş ve ne yaparsak yapalım, öteye geçemeyeceğimizi ve bu hususta ileri sürülen sözde teorilerin de birer safsatadan öte gidemeyeceğini şu tehditkâr âyetle ifade ederek, bu hususta ileri geri konuşan imanlıları da ikaz etmiştir:
"Ben onları ne göklerin, yerin, yaratılmasında ve ne de kendilerinin yaratılmasında hazır bulundurmadım; yoldan saptırıcıları (kendime) yardımcı tutmuş da değilim" (Kehf, 51)
İnkârcılar Yaratıcıyı kabul etmemek için kırk dereden su getirerek, binbir teori uydurarak, tesadüfen ve tabiat kanunlarıyla ilk canlının ortaya çıktığını; diğerlerinin de bu ilk basit canlıdan mutasyon, adaptasyon ve seleksiyon gibi mekanizmalarla türediğini iddia ederler. Bunun için ilim kılıfı giydirilmiş cüzî haki katları kendi inkarcılıkları hesabına çarpıtarak, ilim adına piyasaya sürmüşlerdir.
İlk atmosferdeki metan, hidrojen, su buharı, karbondioksit, sıcaklık ve ultraviyole ışınları gibi sebeplerle, basit elementlerden kompleks organik bileşiklerin tesadüfen meydana geldiğini; bu bileşiklerin de tesadüfen proteinler, hücre organelleri ve hücre şeklinde organize olup kendi kendine DNA programını kurup üremeye başladığını, bir hücreden insana kadar bütün hayvan ve bitki nevilerini netice veren şaşmaz ve mükemmel bir programın işlemesini, şuursuz, akılsız, ilim ve kudretten yoksun evrim denilen teoriye bağlayanlar; maalesef çok büyük bir sıkıntı ve zorluk içinde beyhude uğraşmaktadırlar. Böylece bir tek Yaratıcıyı kabul etmemek için, atomlara, fiziki ve kimyevi sebeblerin meydana getirdiği reaksiyonlara, yaratıcılık, ilim ve kudret sıfatları vermek gibi bir akılsızlığa düşmektedirler.
Yaratılış hakikatindeki kolaylık ve rahatlığı göremiyen, evrim safsatasını da mutlak ve doğru bir kanunmuş gibi ilim adına yutturmaya kalkanlar, buyursunlar 20. yüzyılın bütün fen ve teknolojik imkânlarını kullanarak reaksiyonları hızlandırsınlar, maddelerin tesadüfen karışması yerine kendileri en hassas ölçülerle bileşikleri toplasınlar, en modern laboratuvarlarda, elektron mikroskoblarıyla yıllarca uğraşsınlar; bir tek bölünerek üreyebilen "canlı" dediğimiz hücreyi yapamayacaklardır. Bugünkü imkânlarla bir tek hücre inşa edemeyenler nasıl olup da, dünyanın ilk yaratıldığındaki şuursuz sebebler ve atomların ilk canlıyı tesadüfen meydana getirebileceğine inanırlar..!
Bugün ilim adamları bir tek protein molekülünün bile tesadüfen meydana gelemeyeceği hususunda hemfikirdirler. Çeşitli kitaplardaki ihtimal hesapları incelendiğinde, görülen korkunç rakamlar her nasılsa evrimcilere hiç tesir etmemiş gibidir. Birçok tavizler ve kolaylıklara rağmen bir tek proteinin 10 üzeri altmış dörtte bir meydana gelme ihtimali; en basit bir canlıda bile 300-400 farklı protein zinciri bulunması gerektiği ve bu kadar proteinin de ittifak ederek bir hücreli canlıda buluşma ihtimalinin ise yaklaşık 10130000 (on'un sağına 130.000 tane sıfır konulacak) olduğu bilgisayarları çatlatırcasına hesaplanırken; çok daha mükemmel organizasyonlu canlıların plan ve programlarının DNA zinciri halinde kendi kendine şifreleneceğine inanmak herhalde ilim adamlığı değildir.
Hele yaratılışa inananları çağdışılık ve gayri ilmilikle suçlamak daha da abes bir davranıştır. Bütün ilimlerin Kudreti Sonsuz'u haykırdığı, neredeyse perdelerin aralanıp apaçık görülecek kadar bizlere yaklaştırıldığı zamanımızda, müsbet ilimleri kendi bozuk anlayışlarına göre tefsire tabi tutmak ilim adamlığı değildir.
Evet, mutasyon da, adaptasyon da, seleksiyon da içinde bazı hakikatların bulunduğu birer biyolojik vaka olarak bizim sadece ismini koyduğumuz, Allah'ın (c.c) birer kanunudur. Fakat bu prensibler hiçbir zaman Evolusyoncuların yorumladığı gibi "bir türden diğerini çıkaran" mekanizmalar değil; bilakis canlının en mükemmel şekilde yaşayarak neslini muhafaza edebilmesi ve ekolojik dengenin korunması için kendilerine verilmiş birer ihsandır.


.

Yeryüzünde İnsan, İlk İnsan Toplumu ve Tarihi Gelişimi

Politik olsun, ekonomik olsun her sistem, insanı temel almak zorundadır. Çünkü, her sistem veya düzenin muhatap kabûl ettiği ve yeryüzündeki davranışları için kurallar koyduğu, emir ve yasaklar getirdiği varlık, insandır. 

Mahiyeti ve Fonksiyonuyla İnsan

Kur ân-ı Kerim'de insanın nasıl ve neden yaratıldığını açıklayan âyetlerin sayısı bir hayli kabarıktır ve bu âyetler çeşitli sûrelere serpiştirilmiştir.
Kur ân'da ilk insanın yaratılış maddesi olarak iki şeyden söz edilir: biri toprak, diğeri "Allah'ın ruhu". Toprak ise, tek bir şekilde olmayıp, çeşitli isimler altında geçer. Bunlar (1) Türab (toprak), (2) Tîyn (çamur), (3) Tîn-i lâzib (şekil kabul eden çamur), (4) Salsal (kuru balçık), (5) Hame-i mesnun (şekillenmiş kara balçık) olup, insanın belli tavırlardan geçirilerek yaratıldığını belirten âyete de (Nuh, 71/14) dayanan Ragıp el-İsfahânî gibi bazı âlimlere göre bunlar, "Allah'ın ruhundan üflenme" ile birlikte ilk insanın altı yaratılış merhalesini ifade etmektedir (İsfahanî 1961). İlk insandan sonraki insanlar için ise, yaratılış maddesi olarak menî ve nutfe gibi maddeler de nazara verilir.

İnsanın yaratılış maddelerinden olan çamur ve bilhassa "atılan su" olarak nitelenen menî, hor ve hakîr bir maddedir. Bu hususa Kur ân-ı Kerim'de dikkat çekilmekte ve insanın neden yaratıldığına bakmadan böbürlenip, Allah'a düşman kesildiği anılmaktadır. Ama öte yandan bu çamura, ilk insandan sonraki insanlar için ise, bir hadis-i şerife göre, anne karnında altıncı haftanın bitiminde cenine "Allah'ın ruhu"ndan üflenmesinden bahsedilir (Müslim, "Kader," 3). Yani insan varlığının, Kur ân'da "Allah'ın ruhu" olarak nitelenen çok önemli bir hususiyeti, bir boyutu daha vardır. Bunun anlamı ve niteliği burada konumuzun dışındadır. Fakat şurası inkâr kabul etmez bir gerçektir ki, çamurdan yaratılan bu insan, "Allah'ın ruhu"ndan üflemeye bağlı büyük bir şerefe sahiptir. Tefsircilerin çoğu da, bu ruhtan kasdın, insana verilen yükseklik ve şerefi belirtmek için olduğu görüşündedir.

Bir yandan çamur, öte yandan "Allah'ın ruhu"ndan üflemeye bağlanan bir şeref ve yükseklik. Çamur, bayağılığın, durgunluk, hareketsizlik, çirkinlik gibi hususiyetlerin simgesiyken, Allah'ın ruhu ise, mutlak ve sonsuz güzelliğin, ihtişamın, kuvvetin, şuur, duygu, aşk, irade, hürriyet, bağımsızlık ve sonsuzluğun simgesi ve insanı zirvelere, yücelere, göklerin azametine taşıyan bir unsurdur. Bunu, Kur ân'da, ulema ve mutasavvıfların eserlerinde de görürüz. Bir yanda "çamur", öte yanda "Allah'ın ruhu"ndan üfleme; bir yanda "nefis" ve "şeytan", öte yanda "kalb, ruh" ve "melek."
Gerçekten insan, iki zıt kutup arasında gidip gelen bir varlıktır. Allah, insanı yarattıktan sonra, meleklerin onlara secde etmesini emretmiş ve böylece onun ne yüce bir varlık olduğunu ortaya koymuştur. Tabiî olarak, böylesine yüce bir yaratılışı olan insan başıboş bırakılacak değildir. Onun yüceliğine denk sorumluluğunu ise Kur ân, "emanet" olarak takdim buyurur (Ahzab, 33/72).

Müfessirlerin bazısı, emanetin namaz, oruç gibi emirler, işlenmesi yasak edilen haramlar olduğu görüşünde ise de, Kadı Beydavî ve Seyyid Kutub, bu arada Mevlâna, onun "irade" olduğunu söyler. Bediüzzaman Said Nursi ise, çok daha farklı ve önemli bir yorumla, emanet'in insanın "ene"si, yani, beni veya egosu olduğunu beyan eder (Sözler, "30'uncu Söz"). Şu kadar ki, irade, insan benliğinin en önemli ve temel unsurlarından biridir. İnsan, bilme veya öğrenme kabiliyeti, konuşması ve hür iradesiyle, yeryüzündeki bütün yaratıklardan farklı kılınmıştır. Cinleri istisna edersek, varlıklar içinde yalnız o, hür iradesiyle "içgüdü"lerine aykırı davranabilir. Bütün dağlar, gökler Allah'ı tanıyıp O'nun iradesine boyun eğmişler, hiç bir gayret harcamadan Allah'a itaatkâr olmayı kabullenmişler, emanetin sorumluluğundan ürpermişler, ama insan, insan olma emanetini ve bunun unsurları veya gerekleri olan irade emanetini ve bundan doğan Allah'a ibadet ve itaat emanetini, özel çalışma ve gayret isteyen dînî sorumluluklar emanetini yüklenivermiştir. Bu emanet dolayısıyla insan, yaptıklarından sorumludur. Yeryüzünde yüklendiği bu emaneti yerine getirip getirmemek konusunda imtihan edilmektedir. Bu emaneti başardığı an o, meleklerin de üstünde bir yüceliğe ermekte, başaramadığı ve emaneti yerine getirmediği zaman "aşağıların en aşağısı"na yuvarlanmaktadır. "Biz hakikat insanı en güzel biçimde yarattık. Sonra onu aşağıların aşağısına yuvarladık. Ancak, iman edip de, sâlih amellerde bulunanlar başka…" (Tîn, 95/4-6).
Allah, emanetini yerine getirmesi için, yerde ve gökte ne yarattıysa insanın hizmetine vermiştir: "Göklerde ne var, yerde ne varsa hepsini Allah'ın muhakkak sizin için müsahhar kıldığını, açık ve gizli bir çok nimetlerini sizin üzerinizde bol bol tamamladığını görmediniz mi?" (Lokman, 31/20)

İnsanın Hilâfeti

Allah, insanı niçin yaratmıştır? Bir yerde "aşağıların aşağısı"na yuvarlanan, "kan dökücü, zalim, cahil, nankör, isyankâr" olduğu halde gökler, ay, güneş, yıldızlar, dağlar, bitkiler, hayvanlar, sular hizmetine verilen bu varlık, yeryüzünde niçin var edilmiştir? İnsan ki, yeryüzünü kirletmekte, fesada vermekte, kan dökmekte, zulmetmekte ve hayvanlardan daha aşağı bir derekeye düşmektedir. Yeryüzünde savaşlar çıkaran, Allah'ın toprağını paylaşamayıp, O'nun nimetlerini yalnız kendine ayırmaya kalkan ve başka insanlar üzerinde taht kurmaya çalışan yine insandır. O insan olmasa, yeryüzündeki her varlık belki rahat rahat yaşayıp gidecekti. Kanlar dökülmeyecek, Allah'a karşı gururlanıp böbürlenenler, haddi aşanlar bulunmayacaktı. Ama, öyle değil! İnsan olmasa belki bu bitkiler, bu hayvanlar, bu yer, bu gök, bu denizler de olmayacaktı. Bütün bu kâinat, taşıyla toprağıyla insanı meyve vermek için, insan da yeryüzünde "halife"lik fonksiyonuyla yaratıldı; yalnızca Allah'a ibadet etsin, kulluğunda O'na kimseyi ortak tanımasın diye yaratıldı: "Hani Rabbin meleklere: 'Muhakkak ben yeryüzünde bir halife var edeceğim' demişti. (Melekler) de: 'Biz seni hamd ile tesbih ve Seni takdis edip dururken, orada bozgunculuk edecek, kanlar dökecek kimse mi var edeceksin?' diye sormuşlardı. Allah (da): 'Sizin bilemeyeceğinizi herhalde Ben bilirim' cevabını vermişti." (Bakara, 2/30)

"Hilâfet, başka birine vekillik etmek demektir: kendisine vekâlet edilen kimse ister ortada bulunsun, isterse vekil (halife) bıraktığı kişiyi ölüm sebebiyle veya aczinden ya da yüceltmek için böyle bir göreve getirmiş olsun, durum değişmez." (İsfahani, "Halife" md.) Şu halde, eğer insanın halifeliğini, bazı müfessirlere ittibaen "Allah'a halifelik" şeklinde anlayacak olursak, onun halife kılınışından gelen kıymet ve şeref, onu halife yapan Allah'ın ululuğunun derecesinden kaynaklanmakta, o, yüceliğini, kıymetini ve şerefini Allah'tan almaktadır. Melekler, ister insandan önce yeryüzünde fesat çıkaran cinlerle insanı mukayeseden, ister insanın mahiyet ve niteliğini kavramış olmaktan, isterse kendilerinden başkalarının masum ve günah işlemez olmayacaklarını hissetmelerinden veya bütün bunların hepsinden ileri gelmiş olsun, Allah'a insanın yeryüzünde halife kılınmasının hikmetini sormaktan kendilerini alamamışlar ve "orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi var edeceksin?" demişlerdi. Yaratılmaktan gaye, Allah'ı hamd ve tesbih etmek değil miydi? Bunu da melekler yapıyordu. Ama Allah, "Ben sizin bilemeyeceklerinizi bilirim" diyerek, bu icraatında meleklerin bilmediği pek çok hikmetlerin bulunduğunu beyan etti.

Ne yapacaktır bu halife yeryüzünde? Allah'ın kendine verdiği halifeliğin gerektirdiği yetkilerle donanmış olarak yeryüzünde ve oradaki yaratılmışlar üzerinde bir takım tasarruflarda bulunacak, Allah'ın adına yeryüzünde O'nun "ahkâm"ını yürürlüğe koyacaktır (Yazır 1960, 1/299). Yeryüzünü imar edecek, oradaki kuvvet ve enerji noktalarını, hammadde kaynaklarını bilip keşfederek, onları hayatın gelişip ilerlemesi için kullanacak, ama her şeyi Allah adına, O'nun adıyla ve O'nun iradesinin gerçekleşmesi için yapacak, kâinat kanunlarıyla ahenk içinde bir hayat sürecektir. (Kutub, 1/144; 16/75) İşte, yeryüzünde halife olmanın anlamı budur. Kâinatların ruhundaki esrarı keşfedecek, dünyanın bağrındaki gizli kuvvet, kudret ve potansiyel imkânları ortaya çıkaracak, her şeyi yerli yerinde kullanarak, Allah'ın ilim, irade, kudret.. gibi sıfatlarına şuurlu bir temsilci olacaktır. Ve insan, kendine verilen emaneti, Allah'a inanıp ibadet etmeden eşya ve hâdiselerin esrarına vâkıf olmaya, ondan da tabiata müdahale etmeye kadar fevkalâde geniş bir dairede cereyan edecek (Gülen, Nisan 1999) bu temel misyonu yolunda kullanacak ve bu misyonun, yani hilâfetin gereğini yerine getirdiği zaman, O'nun gerçek kulu olacaktır. Bunun adı da, yalnızca Allah'a "ibadet"tir.

Demek ki insan, yalnızca Allah'a ibadet etmek için yaratılmıştır. "İbadet", köle olmak ve kulluk etmektir. Her ikisinin lügat anlamı da, "itaat etmek ve alçak gönüllülük göstermek"tir. Daha açık bir ifade ile, isyan etmeden, yüz çevirmeden, karşı koymadan itaat etmek ve boyun eğmektir. Kendisine boyun eğilen de, boyun eğeni dilediği gibi istihdam eder. Şu halde insan, başka hiçbir şeye, meselâ nefsine, menfaatlerine, heva ve hevesine, kendi cinsinden olsun veya olmasın bir takım başka varlıklara, putlara değil, yalnızca Allah'a kul olacak, yani yalnızca O'na "ibadet" edecek, ibadetinde O'na hiçbir ortak tanımayacaktır. 

Kur ân, Firavun'un yeryüzünde gururlanıp, İsrail Oğulları'nı kendine kul, köle edindiğini, Nemrud'un rububiyet konusunda Allah'la çekiştiğini, Ehl-i Kitab'ın Hz. İsa'yı, Hz. Üzeyr'i ve bilginlerini, rahiplerini rabbler ve ilâhlar edindiklerini, kendilerine yanlarından çıkardıkları hükümlerle kanunlar ortaya koyan ortakları bulunduğunu, müşriklerin Allah'ı hakkıyla tanımayıp, O'nun yanısıra kendilerine yarar ve zararı olmayan birtakım putlara taptıklarını anlatır (Bakara, 2/258; Âl-i İmran, 3/64; Maide, 5/72; Tevbe, 9/30-31; Hud, 11/59; Şuara, 26/22; Şura, 42/21; Zuhruf, 43/51). Ve bütün müşrik kavimlerin şirk koştukları yönleri ayrı ayrı açıkladıktan sonra, Allah'tan başka hiç bir ilâh ve rabb olmadığını, ulûhiyet ve rububiyetin parçalanma kabul edemeyeceğini, bunun kâinat için de insan için de aynı olduğunu ilân eder. Her türlü duanın, sığınmanın ve başvurunun mercii Allah'tır. O'nun, nasıl bütün kâinatı yaratırken hiçbir ortağı yoktu ise, O, kâinatın hayatı için koyduğu kurallarda da ortak kabul etmez. Saltanatında O'na denk ve ortak olacak kimse yoktur, O birdir; eşi, benzeri, ortağı olamaz; babalık ve oğulluk gibi, yaratılmışlara ait bütün hususiyetlerden mutlak manâda uzaktır. O'nun yanında, yaratılmış olmaları bakımından bütün insanlar eşittir ve bu insanların birbirlerini ilâh ve rabb edinmesi yasaktır ve şirke varan bir durumdur. O, insanların da Rabbi, Melik'i ve İlâhıdır. 

Allah, sorumluluğu çerçevesinde insana "isim"leri öğretmiştir. Bu isimler, müfessirlerin kabulüne göre, bütün eşyanın isimleri olduğu gibi, Hz. Âdem'in zürriyetinden kıyamete kadar gelecek insanların da isimleridir. İsim müsemmanın aynısı olduğu için, isim koymak, isimle tanımak, ismin sahibini de tanımak ve onun üzerinde tasarrufta bulunabilmek demektir. Yani insan, kendisine öğretilen isimlerle, tasarruf sahasındaki varlıklar üzerinde, sınırlı ve sorumluluk getiren bir hakimiyet elde etmiştir. (Yazır, 1/309-310) Daha sonra Cenab-ı Allah (c.c.), insanı, mahiyeti konusunda farklı görüşler bulunan cennete eşiyle birlikte yerleştirdi ve onu bir imtihana tâbi tuttu. Bu imtihan, esasen yeryüzünde yaşamak ve hilâfet fonksiyonunu yerine getirmek için yaratılmış bulunan insanın, yeryüzündeki hayatına uzanan süreçte geçeceği bir merhale idi. İnsan, zahiren bir sürçme ile bu merhaleyi geçti ve yeryüzündeki hayatına başladı.

İnsan Yeryüzünde

Hz. Âdem ve eşi Hz. Havva'nın yeryüzüne indirilmesiyle, yeryüzünde ilk insan topluluğunun oluştuğunu görüyoruz. Bu ilk insan toplumu hakkında çok çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. 

Semavî olmayan bütün eski dinlerde, bu ilk toplumla ilgili bir "Altın Çağ" efsanesi göze çarpmaktadır. "Bu ilk çağda dünya kronos denilen zaman tanrısı tarafından yönetiliyordu. O'nun zamanında eşitlik, doğruluk, hürriyet ve bolluk vardı. Mutluluk içinde yaşayan insanlar, yoksulluk nedir bilmezler ve birbirlerinin haklarına tecavüz etmezlerdi. Tanrı'nın barış ve kardeşlik içinde yaşayan sevgili kulları olduklarından tanrılar gibi yaşarlar, yaşlılık nedir bilmeden ölürlerdi." (Hesiod 1949, 7)
Bu, Yunanlıların ileri sürdüğü "Altın Çağ"dı. Lao-Tze'yi izleyen Kwang-Tze ise, Çinlilerin Altın Çağını şöyle anlatıyor: "Mutlak erdem çağında insanlar, akıllılığa değer vermiyorlardı. Dürüst ve namusluydular. Böyle olmanın haklılık olduğunu bilmeden, iyilik olduğunu bilmeden birbirlerini severlerdi. İçtenlik olduğunu bilmeden namuslu ve içtendiler. İyi niyetlilik olduğunu bilmeden görevlerini tam olarak yaparlardı." (Parkinson 1976, 20)

Batılı sosyologlar, bu ilk toplumun bir aile toplumu olduğunu ve çobanlıkla geçindiğini ileri sürmektedirler. Gerçi, "ilkel toplumların kökenlerinin çözülmesine imkân olmadığını" söyleyenleri de bulunmakla birlikte, Kitab-ı Mukaddes'te anlatılanlara dayanarak, bu toplumun türü üzerinde fikir yürütenleri de pek çoktur. Onların "tabiatın ortak masasında yemek yediklerini, avcılık ve balıkçılıkla geçindiklerini, hayatlarında herhangi bir özel mülkiyet türünün görülmediğini" iddia etmekte ve bu toplumda hiyerarşik bir düzenin başlamasını, avcılık ve balıkçılık toplumundan tarım toplumuna geçişte görmektedirler. Bunlara göre, Habil ve Kabil kavgası, bir çoban ve tarım toplumu kavgasıdır. (a.g.e., 20-21)

Müslüman Âlimlere Göre İlk İnsan Toplumu

Şurası bir gerçektir ki, yeryüzündeki insan hayatının ilk devresinde ihtilâfsız bir dönem yaşanmıştır. Hz. Âdem'in iki oğlundan biri diğerini öldürünceye kadar bu hayat sürmüş ve bu cinayet olayıyla, tek bir ümmet olan insanlar bölünmüşler, başkalaşmışlar ve sonuçta, farklı özelliklere sahip çeşitli dinler ve toplumlar doğmuştur. 
Müslüman müfessirler, ilk insan toplumunun oluşumu üzerinde bazı fikirler ileri sürmüşlerdir. Fakat bu konuda Kur ân'da ve hadislerde kesin bilgiler mevcut olmayıp, bütün görüş ve teoriler, genellikle eldeki Kitab-ı Mukaddes'in verdiği bilgilere dayanmaktadır. Allah (c.c.), Hz. Âdem'i topraktan ve eşi Havva'yı da, Hz. Âdem'den veya onunla aynı mahiyette bir özden yarattığını Kur ân'da bize bildirmekte (Nisa, 4/1), çoğalmanın ise Âdem'in çocukları arasındaki evlenmeden ileri geldiğini ise müfessirler belirtmektedir. Onlara göre, Havva vâlidemiz yirmi doğum yapmış ve her doğumda ikiz çocuklar dünyaya gelmiştir. Tabiîdir ki, bunlar da birbirleri arasında evlenerek çoğalmışlardır. Fakat, yine müfessirlerin verdiği bilgiye göre, Allah, Hz. Âdem'e bir batında doğan çocuğun, diğer batındaki karşıtıyla evlenmesini, yani çaprazlama bir evlilik usulünü vahyetmiş ve böylece insan soyu üremiş durmuştur. Fakat, bu tür evliliğin, bir müddet sonra neshedildiği ortadadır. 
İlk insan toplumu ve tarihin daha sonraki gelişimi konusunda Kur ân-ı Kerim şöyle buyurur: 

İnsanlar bir tek ümmetti. (Kimi iman etmek, kimi küfre sapmak sûretiyle ihtilâfa düştüler.) Bu sebeple Allah, (onlara) (rahmetinin) müjdecileri (ve azabından) uyarıcılar olmak üzere peygamberler gönderdi ve beraberlerinde insanların ihtilâf ettikleri hususlarda aralarında hüküm vermek için hak kitaplar indirdi. Halbuki, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra, birbirleri aleyhinde "bağy" sebebiyle ihtilâfa düşenler, o (kitap) verilenlerden başkası değildir. Allah, iman edenleri, kitap verilenlerin ihtilâf ettikleri hususlarda, bizzat iradesi ve izniyle gerçeğe ve doğruya ulaştırdı. Allah, kimi dilerse, onu doğru bir yola iletir. (Bakara, 2/213)

 

İnsan Ahlak İlişkisi

İnsan, ahsen-i takvim1 suretinde yaratılmıştır. Fakat verilen istidat ve kabiliyetlerin hayır yönünü keşfedememesiyle esfel-i safiline2 düşebildiği gibi, hayrı bulmasıyla da a'la-yı illiyine3 çıkabilir. İnsanın birbirine zıt iki hali yaşayabilmeye kabiliyetli yaratılmış olması, hayır ve şer tercihinde serbest olması anlamındadır. Çoğunlukla cüz'i iradesi dışında gelişen hadiseler karşısında, hayır ve şer yönündeki tercihini yapmakla mükelleftir. Dolayısıyla, çoklarının dediği gibi insan ne kaderin mahkumu, ne de kendi kaderini yazabilecek güç ve kudrete sahiptir. Karşılaştığı durumlarda yaptığı doğru tercihler gerçeğe yaklaşmasını sağlarken, yanlış tercihler ise onu erdemden uzaklaştırır. İnsanlığın ortak gayesinin erdeme ulaşmak olduğu düşünülürse, hayatımızdaki doğru ve yanlış tercihlerin önemi daha iyi anlaşılabilir.

İnsan hayatının en önemli meselesi olan hayır ve şer, diğer ifadeyle doğru ve yanlış kavramlarının incelenmesi insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanın erdeme ulaşması fikri, eski çağlardan günümüze kadar irdelenmiş bir konudur. Erdeme ulaşma isteği beraberinde insan hayatına da belli düzenlemeler getirmiştir. Sonuç olarak insanın yapması gerekenler veya yapmaması gerekenler, kısacası doğru ve yanlışlar ortaya çıkmıştır. Merkezinde doğru ve yanlışların ne olduğu ifade edilen sistemler kurularak insanın erdeme ulaşma problemi çözülmeye çalışılmış, fakat temeldeki bazı eksik anlayışlardan dolayı bu problem asrımıza kadar çözülememiştir. Çözülemediğinin en büyük delili ise 20. yüzyıl insanlarının içinde bulunduğu ahlak çıkmazıdır. Bu problemin en büyük nedeni, doğru ve yanlış kavramlarının toplumlar arasında hatta insanlar arasında dahi değişiklik göstermesidir. Modern psikolojiye göre mutlak doğru kavramı teolojik bir ifade olup gerçek hayatta geçerli değildir.4 Mutlak doğrular yerine esneklik gösterebilen rölatif doğrular vardır.5 Bilim de bu rölatif doğrular üzerine kurulmuştur.6 Doğruların değişken, rölatif olduğu bu sistemde netice olarak ahlak kavramı da kısmen keyfileşmiştir. Objektif olarak geçerli olabilecek bazı temel doğrulardan bahsedilebileceği ifade edilse de, bu doğrularda da inisiyatifin insan elinde olması, kısacası kuralları koyanın da uygulayanın da insan olması, yani mermer ve heykeltıraşın bir olması uygulamadaki keyfilikleri arttırmıştır. Sistemin merkezinde insan vardır; çünkü modern psikoloji otoriter ahlak anlayışına şiddetle karşı çıkmaktadır. İnsanlık, bir güç otorite tarafından hazırlanan sistemlere tabi olmanın olumsuz sonuçlarını Rönesans ve reform öncesinde görerek anlamış, otorite tarafından hazırlanan kuralların yanlış olduğunu görmüş ve oluşturacağı ahlak sisteminin merkezine insanı yerleştirerek, her şeyi, insanın mutluluğunu, huzurunu ve güçlerini geliştirerek mükemmel olmasını sağlayacak şekilde düzenleme gayretine girmiştir. Hümanist ahlak anlayışı olarak kabul edilen bu sistemde insan için iyi olan iyi, kötü olan ise kötüdür.7 Dolayısıyla doğru ve yanlışların tespit edilebilmesi için, öncelikle insanın ne olduğu sorusuna cevap verilmelidir. Freud insanın aslında kötü olduğunu, sosyal bir varlık olmadığını, dahil olduğu sosyal çevrenin insanı eğitmesi gerektiğini savunarak8, kendisinden sonra gelen Jung, Alain, Fromm gibi düşünürlerin karşı çıktığı bir fikri savunmuştur. Freud insandaki ilk düşmanlık, korku ve suçluluğun Oidipus kompleksi9 ile başladığını savunarak10 "ilk günah"11 anlayışına da din dışı bir tanım getirmiştir. Ona göre insan kötüdür ve işte bu kötülüğün tehlikelerinden korunabilmek için ahlaki sistemler geliştirme yoluna gitmektedir. Freud'ün bu tarz yaklaşımının temelinde, kendi döneminde gelişen II. Dünya Savaşı olduğu zannedilmektedir. Fromm, Adler, Alain, Jung gibi iyimser düşünürler ise, insanın aslında ne iyi ne de kötü olduğunu, sadece birtakım imkanlarla donatıldığını, ortamın etkisiyle iyi veya kötü yönlerin gelişebileceğini söylemişlerdir.
Fromm, Freud'den farklı olarak insanın biyolojik bir varlık olmasından çok sosyal bir varlık olması yönüyle ilgilenerek, insanın sosyal çevre ile tatmin edebildiği sevgi, yardımlaşma gibi ihtiyaçların, en az temel fizyolojik ihtiyaçlar (yeme, uyuma, cinsel ihtiyaç vb.) kadar önemli olduğunu savunmuştur.12 Ona göre insan, sosyal ihtiyaçlarını tatmin etmek zorunda olan sosyal bir varlıktır; ihtiyaçlarını karşılayabilmek için sosyal çevreye ve onun kurallarına bağımlıdır.

Freud ve kendisinden sonra gelen yeni Freudçüler olarak bilinen düşünürlerin insan kavramına getirdikleri tanımlamalar ne kadar birbirinden farklı ise de, bazı gerçekleri ortaya çıkarmaları noktasında birleşmektedirler. İnsanlık, tarih boyunca erdemli olabilmenin yollarını bulabilmek için gayret göstermiştir. Modern anlamda erdem, insanlar için varılacak ideal noktadır. İnsan için yaratılışından gelen ve fıtri bir seyr olan erdeme ulaşma veya farklı anlamda Cenab-ı Hakk'ın verdiği istidatlarla yine kendisinin belirlediği kemal noktasına ulaşması Rububiyet'in neticesidir.13

İnsan ile ilgili yeterince bilgiye sahip olduğumuzu, problemin bu bilgiler içerisinden makul olanın seçilmesinin zorluğundan kaynaklandığını ifade eden Carrel'e göre14 insan, kendisine ait olan bu bilgilerden sadece zihninde oluşturduğu değil, aynı zamanda tabiatta mevcut olan, sosyal hayatta da geçerliliğini sürdürebilen müspet verileri seçmek zorundadır.15

20. yüzyıl insanının otoriter ahlak ve hümanist ahlak anlayışında gerçek saadeti bulamadığı, içinde bulunduğu ahlak çıkmazından anlaşılmaktadır. Her ne kadar, Fromm'un "Sağlıklı Toplum”unda16 insanın iyi yönlerini geliştirerek erdeme ulaşması imkanına kavuşabileceği ifade edilse de, insan için iyi olan kuralların bilindiği ve uygulandığı "Sağlıklı Toplum" projesi, gerçek hayatta geçerliliğini sürdürebilir mi? Her şeyden önce insan her zaman gerçek anlamda iyi olanı mı tercih etmektedir? İnsanoğlu geleceği adına mükemmel bir sistem meydana getirmeye çalışsa da, düşüncelerin hayata geçirilmesi insanla gerçekleşeceğinden, öncelikle insanların ruhlarını, kalplerini, duygu ve düşüncelerini kontrol eden, belli ölçüler içinde yönlendiren müeyyideye bağlı bir mekanizmaya mutlak şekilde ihtiyaç vardır. Unutulmamalıdır ki, özgürlüğünü elde etme gayesiyle hiçbir kurala tabi olmadan kendisini keşfetmeye bırakılan insan, gökyüzünde belli kurallar dahilinde uçan, özgürlüğün misali kartallar gibi olamazlar. Caddelerde, araçlar arasında nereye gittiğini bilmeden hareket eden, sözde özgürlüğünü yaşayan sokak köpekleri de vardır.

--------
İnsan, ahsen-i takvim suretinde yaratılmıştır. Fakat verilen istidat ve kabiliyetlerin hayır yönünü keşfedememesiyle esfel-i saf iline düşebildiği gibi, hayrı bulmasıyla da a'la-yı illiyine çıkabilir. İnsanın birbirine zıt iki hali yaşayabilmeye kabiliyetli yaratılmış olması, hayır ve şer tercihinde serbest olması anlamındadır. Çoğunlukla cüz'i iradesi dışında gelişen hadiseler karşısında, hayır ve şer yönündeki tercihini yapmakla mükelleftir.
--------

Toplumun içinde bulunduğu problemleri ve çözümlerini ayrıntılı olarak ifade eden Carrel'e göre modern toplum, yaşadığı çevreyi sadece aklı ve mekanik düşünceyi esas alarak düzenlediği için ruh yönünün eksik kalmasına neden oldu. Yaşadığımız yüzyılda verem, difteri, tifo gibi zamanın mühim hastalıkları bertaraf edilip insan sağlığı konusunda büyük gelişmeler katedilirken, tersine ruh sağlığı bozulmaya, dolayısıyla tımarhanelerdeki insan sayısı artmaya başlamıştır.17 Ruh sağlığı gün geçtikçe bozulan modern toplumun insan üzerine yaptığı tahliller gerçekçi görünse de, hayatta geçerliliğini sürdürememiş olması insan kavramına getirdikleri kısmen yanlış olan yaklaşımlardan kaynaklanmaktadır. İnsanlık, özellikle batı toplumu, insanın sadece akli yönüyle ilgilenerek hayat felsefesini bu yaklaşım üzerine kurmuştur. İslam düşünce sisteminde ise insan ruhu gelişmelerin merkezini oluşturmuştur. Bediüzzaman Said Nursi'ye göre insan, sadece akıldan meydana gelmiş bir varlık değildir. Aksine insan; akıl, kalb, ruh ve diğer latifelerden meydana gelmiş,18 Cenab-ı Hakk'ın bin bir güzel isminin aynası hükmünde, yaratılış ağacının en nazik bir meyvesidir. Sadece aklının tatmin edilmesiyle diğer latifelerin gelişmeleri eksik kalacağından, insan da gerçek kimliğine kavuşamayacaktır.19 Modern toplumdaki intihar ve ruhi sorunların gün geçtikçe artmış olması bunun en büyük delilidir. İnsanın güçlerini geliştirerek mükemmel olmaya çalışmasını esas alan düşünürlere karşılık Bediüzzaman, insanı, onu yaratan yüce Zat'ın isimlerinin bir tecelligahı olarak görmüş, en büyük vazifesinin ise, üzerinde tecelli eden Cenab-ı Hakk'ın isimlerine en güzel surette ayinedarlık vazifesini yapmak ve Cenab-ı Hakk'ı tanımaya çalışmak olduğunu söylemiştir. Batı düşünce sistemi içinde 'iyilik ve kötülük insanın kendi fiilinin neticesi olarak yine kendisine aittir' denilirken, Kur'an-ı Kerim'de (mealen) "Ey insan! Sana gelen her iyilik Allah'tandır. Başına gelen her fenalık ise nefsindendir." (Nisa, 4/79) ayetinin ifadesi içinde, insanda güzel kabul edilebileceğimiz her şey, Cenab-ı Hakk'a ait isimlerin tecellilerinin güzelliğinden kaynaklanırken, kötü kabul edilenler ise,20 tecellilerin sürecince ile perdelenerek gerçek hüviyetiyle ortaya çıkmaması, dolayısıyla insanda arızaların meydana gelmesidir. Bediüzzaman, Freud ve yeni Freudçülerden farklı olarak insanın mahiyetine dair yeni tanımlamalar da getirmiştir. Ona göre insanda hayır ve icat, şer ve tahrip gibi iki yön vardır ki, hayır ve icat yönünde arı ve karıncadan daha aşağı, şer ve tahrip yönüyle dağdan daha ağır taundan daha zararlıdır.21 Kontrol edilerek yönlendirilmediği takdirde insanın şer yönünün, hayır yönünden daha güçlü olduğı ifade edilmektedir. Dolayısıyla hümanist ahlak anlayışıyla, insanı, kendi özünü keşfetmeye, mevcut güçlerini bularak mükemmel olmaya çağıran modern psikoloji, insanın şer yönünü Bediüzzaman'ın ifade ettiği şekliyle anlayamadığından 20. yüzyıldaki ahlaki çarpıklık ortaya çıkmıştır. İnsanın mahiyetine dair bu hakikat on dört asır önce Kur'an-ı Kerim'de şöyle 
belirtilmiştir. "Hani Rabbin meleklere 'Muhakkak Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım demişti. Melekler: 'Sen orada bozgunculuk yapacak, kanlar dökecek birini mi yaratacaksın? Halbuki biz Seni hamdinle teşbih ve noksan sıfatlarından tenzih edip duruyoruz.' dediler. Allah: 'Şüphesiz Ben sizin bilemeyeceğinizi bilirim buyurdu. "(Bakara, 2/30). Ayette insanın şer ve tahrip yönüne dikkat çekilerek, bunu gören meleklerin endişeleri ifade edilirken, insanı yaratan Allah (c.c)'ın "Ben sizin bilemeyeceğinizi bilirim." sözünün hikmetlerinden biri, insandaki gizli güzellik olabilir. Kontrol edilerek yönlendirildiğinde melekleri kıskandıracak, fakat ilahi hakikatlere kapalı kaldığında ise şeytanları dahi utandıracak, 'a'la-yı illiyyin' ve 'esfel-i safilin' arasında gezebilen, ahsen-i takvim suretinde yaratılan insan gerçek erdemi, kendisini yaratan yüce Zat'm emirlerine uymakla bulacaktır. Bütün insani sistemlerin iflas ettiği günümüzde, insanı yeniden gerçek kimliğine kavuşturacak, önündeki kan ve kirle tıkanan yolları açarak onu cennetlere namzet varlık haline getirecek olan insani sistemlere ihtiyaç vardır. 

Dipnotlar
1) İnsanın en yüksek ve cami istidad ve kabiliyetlerde ve en güzel surette yaratılması.
2) Cehennemin en aşağı tabakası.
3) Cennette en yüksek derece.
4) Fromm, E. Erdem ve Mutluluk, (Çev.: Dr. Ayda Yörükan), İş Bankası Yay. s. 27.
5) A.yer
6) A.yer
7) A.g.e., 29
A.g.e., XXVII
9) Çocuğun hayatının ilk devrelerindeki cinsel aktivitelerin, karşı cinsten olan anne veya babaya yönlendirilerek, aynı cinsten olan anne veya babayı rakip gördüğünden, ilk düşmanlık, nefret ve korkunun bu şekilde ortaya çıktığını belirten, kökenini Yunan mitolojisinden alan anlayış.
10) Özgü, H.. Psikoloji Dünyasının Üç Büyükleri Freud, Adler,Jung, Kıbele yay. s. 55.
11) Hıristiyanların, Hz. Adem (a.s)'in bir günah sonucu cennetten çıkarılarak yeryüzüne gönderilmesiyle insanların doğduğunda, bu günahla hayata başlamalarını kabul eden anlayışı.
12) Fromm, E. Erdem ve Mutluluk, s. XXIX.
13) Nursi, S. Sözler, Envar Neşriyat, s. 555.
14) Carrel, A. İnsan Denen Meçhul, Hayat yay. s. 32.
15) A.g.e., 33.
16) İnsanın temel ihtiyaç ve güçlerine kavuşmasına imkan veren, temelinde sevgi, yardımlaşma ve işbirliği bulunan, toplum veya sisteme şartsız uyacak yerde, insanın kendisi için iyi olanı bildiği ve uyguladığı toplum.
17) A.g.e., 22.
18) Nursi, Sözler, s. 495.
19) Nursi, Mektubat, Envar Neşriyat, s. 331.
20) Kesb dairesi içinde.
21) Nursi, S. Sözler, s.320