Ahirete inanıyorsanız adaletin sizi beklediğini bilin derim. Bizi bekleyen adalet “Kul Hakkı”dır. Neden mi? İzah edeyim ama önce Ehl-i Sünnetin itikat kitaplarında kul hakkının neden yer aldığını açıklayalım…
kul hakkı meselesi, Eş’ari kelamcısı İmamü’l-Harameyn el-Cüveynî ve Hanefî Hakîm es-Semerkandî ve Hanefi-Matüridi Ebü’l-Muîn en-Nesefî hazretlerinin eserlerinde geçmektedir. Benim kanaatim kul hakkının akaid metinlerine girmesinin ana gerekçesi, kul hakkının büyük günahlardan biri olmasıdır. Dolayısıyla bu günahı işleyen Müslümanın durumunu izah etmek gerekmiştir. Kul hakkı konusunda diğer günahlar gibi Allahü teala dilerse affeder diyemiyoruz. Bir kimse namaz kılmasa, içki içse yine günah kazanmış olur ama biz bu günahlarından dolayı bu kişinin ebedî azap göreceğini söyleyemeyiz. Oysa kul hakkı böyle değildir, dünyada onun tekfir edip dinden çıkarmayız ama ahirette bu kişinin durumu konusunda açıkça onun zarar göreceğini söyleyebiliriz…
Bir diğer sebebi de akaid ilkelerinin, onun etrafında oluşan bir milletin kurucu ilkeleri olmasıdır. İslam ümmeti veya İslam milleti dediğimiz o büyük millet bu akaid ilkeleri etrafında bir araya gelir. Peki, İslam milletinin en önemli vasfı nedir? İmam Matüridi’ye göre adalettir. Kur’ân’da Allah “İşte böylece, siz insanlara şahit olasınız, peygamber de size şahit olsun diye sizi vasat (örnek) bir ümmet yaptık” buyurmaktadır. İmam Matüridi’ye göre “Vasat” ile kastedilen adil olmaktır. “Ümmeten vasaten”, ümmeten adilen demektir, çünkü o yüzden Allah Müslümanları insanlığa şahit kılmıştır. Ancak adil olanlar insanlığa şahitlik yapabilirler. Adaletin sağlanması ise hakların gözetilmesine, hakkı olana hakkını teslim etmeye, kimseye zulüm edilmemesine bağlıdır. Bu yüzden de akaid metinlerinde açıkça bu ilkeye yer verilmiştir.
Hakîm es-Semerkandî yüzyıllarca temel metinlerden biri olan Sevȃdu’l-A’zam adlı metninin 42. meselesinde şöyle diyor: “Her kim ki, dünyada mü'min olarak ölen bir hasmı olur ve onu razı etmezse, o kişinin kıyamet gününde Allah'ın onun iyiliklerinden hasmına vereceğini bilmesi gerekir. Bunun aksini düşünen ve ‘Allah iyiliklerimi hasmıma vermez’ diyen kimse bid’atçi durumuna düşer.” Burada “hasım” ile kastedilen borçlu demektir. Borçlu illa maddi olarak birine borç veren değildir, bir kimsenin hakkını gasbeden, onu haksız biçimde ele geçiren kimse de o hakkın sahibine karşı borçludur. Bu ifadeler bize Hazreti Peygamber’in (aleyhisselam) müflis hadisini hatırlatmaktadır.
Hazreti Ebu Hureyre’den gelen rivayete göre Peygamber efendimiz bir defasında “Müflis kimdir, bilir misiniz?” diye sormuştu. Sahabe: “Müflis aramızda parası ve malı olmayandır” diye cevap vermiştir. Rasulullah buna karşılık “Ümmetimden müflis kimse, kıyamet günü namaz, oruç, zekâtları ile birlikte gelir. Bakılır ki ona sövmüş, buna iftira atmış, onun malını yemiş, bunun kanını dökmüş, onu dövmüş. Bunun üzerine iyiliklerinden alınarak haksızlık yaptığı kimselere verilir. Haklar ödenmeden iyilikleri bittiği takdirde, bu sefer onların günahlarından alınarak buna yıkılır, sonra da bu kimse Cehenneme atılır” buyurmuştur. Dolayısıyla ölmeden önce dünyada haklarını aldığımız insanlarla helalleşmemiz şiddetle bize tavsiye edilmiştir. Ayrıca burada Müslüman veya gayrimüslim ayrımı da gözetilmemektedir. Dolayısıyla Ehl-i Sünnetin inanç ilkeleri adil bir toplum inşa etmek amacını güder…
“Kul hakkı diye bir şey Kur’ân’da var mı, bunu nereden çıkarıyorsunuz?” denebilir. Hadislerde olduğunu biliyoruz. Kur’ân kul hakkından bahsediyor mu? Bahsetmiyorsa bu itikadi bir ilke olur mu? “Kur’ânda bunun karşılığı var mı” diyorlar, Kur’ân’da doğrudan kul hakkı kavramı bulunmaz, çünkü bizim kul hakkı dediğimiz şey Kur’ân’ın terminolojisinde zulümdür. Zulüm yalnızca güce dayalı bir zorbalık değildir, zulüm bir başkasının hakkı olanı ona vermemek, hakkı olanı ondan haksız biçimde almaktır. Kul hakkı da bir zulümdür! Bunu nereden biliyoruz, nasların tefsiri mahiyetindeki hadislerden anlıyoruz.
Hazret-i Aişe’den (radıyallahü anha) nakledilen bir hadiste şöyle deniyor: “Kim bir karış miktarı bir yere, haksız yere zulümle sahip olursa o yerin yedi katı boynuna geçirilir.” Şimdi demek ki, bir yeri haksız yere almak zulümdür, hak etmediğini almak Kur’ân’ın literatüründe zulüm, hak edene hakkını vermek adalettir. Dolayısıyla adaletin zıttı zulümdür. Zulüm hakkın gasbıdır. Bir başkasına ait olan hakkı, isterseniz despotça alın, isterseniz hile ile alın, isterseniz kişi hiç fark etmeden alın hepsi sonuçta Allah katında zulümdür. O yüzden, her zulüm mutlaka kul hakkıdır, her kul hakkı da mutlaka zulümdür. Bunlar birbirinden bağımsız değildir.
Bu da bize başka bir usul ilkesini hatırlatmamızı gerektiriyor. Demek ki Kur’ân’da geçen bazı terimlerin daha iyi ve kapsamlı anlaşılması için hadislere başvurmamız gerekiyor. Hadisler bir yerde Kur’ân naslarının tefsirinde önemli bir kaynak olarak karşımıza çıkıyor…
Bazı insanlar, internette yazmış “İslam’da kul hakkı diye bir şey yoktur” diye. “Bunu âlimler uydurmuş, böyle bir şey yok” diyor. Görüldüğü gibi hadisleri reddederseniz, tertemiz istediğiniz gibi kul hakkı yiyebilirsiniz gibi bir sonuç çıkıyor.
Kur’ân’a baktığımızda zulüm affedilmeyecek bir günah olarak karşımıza çıkar: “Evet, o inkâr edenleri ve zulmedenleri Allah ne bağışlayacak, ne de onlara bir kurtuluş yolu gösterecektir.” (Nisa Suresi 168. âyet) “Allah tarafından affedilmeyecek iki günah var, bunlar şirk ve zulüm, dolayısıyla kul hakkı. Bunun delili nedir derseniz? Nisa suresinin 168. âyetini hatırlamamız gerekir. Gerçek şu ki inkâr edenlerle zulmedenler, zulmedenlerle inkâr edenler birlikte anılıyor, Allah onları bağışlayacak değildir, onları bir yola da iletecek değildir, dolayısı ile zalimi affetmeyeceğini Allah söylüyor. Zulmün şirkten farkı ise şudur; zalimin affedilmesi için bir yol var, o yol Allah’ın hakkı değil kulun hakkı, o yolun gittiği yer, o kişinin zulmettiği kişi ile helalleşmesi, ona hakkını ödemesidir… “Bu yargıya nereden varıyoruz?” diye sorabilirsiniz?
Burada Ebu Hureyre’den (radıyallahü anh) nakledilen bir başka hadis bize yardımcı oluyor. Nebî (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu:
“Kimin üzerinde din kardeşinin ırzı, namusu veya malıyla ilgili bir zulüm varsa altın ve gümüşün bulunmayacağı kıyamet günü gelmeden önce o kimseyle helalleşsin. Yoksa kendisinin salih amelleri varsa, yaptığı zulüm miktarınca sevaplarından alınır, (hak sahibine verilir. ) Şâyet iyilikleri yoksa kendisine zulüm yaptığı kardeşinin günahlarından alınarak onun üzerine yükletilir.”
Müflis hadisinin anlamına çok yakın olan bu hadis, hem zulüm ile kul hakkı kavramının nasıl birbiriyle ilişkili olduğunu hem de helalleşmenin bağışlanmayı getireceğini gösteriyor. Nasıl ki iman etmek, şirki ortadan kaldırıyorsa; hak sahibine hakkını iade edip adaletin tesis edilmesi de zulmün ve kul hakkının affına vesile olabiliyor.
Kur’ân metnini anlamada geleneğin ve hadislerin rolü de böylece çok daha iyi anlaşılıyor sanırım. Düz bir meal okuyucu eminim ki bu anlamları yakalayamayacaktır!..
Kul hakkı yiyenin dünyadaki durumu nedir? Buna göre kul hakkı yiyen kâfir olur mu, olmaz! Biz ona bu dünyada küfür isnat edemeyiz, çünkü temel ilke; iman girdiği yerden çıkar. İman tasdik olduğu için ancak tekzip/inkâr onu yok eder. Tekzip olmadığına göre bu kimse kâfir değildir. “Peki o kimsenin ahiretteki durumu nedir?” dediğimizde işte bu ilke hemen gündeme gelir. Ahiretteki durumu şudur: Bu kimse hakkını yediği kimse ile hesaplaşmadan cennete giremez, mutlaka helalleşmek zorundadır…
Allah dilerse kendi hakkına taalluk eden günahları affedebilir ama kul hakkını kulların helalleşmesine bırakır. Adaletinin gereği böyledir.
Kişi kul hakkından dolayı bir ceza ile karşılaşmak istemiyorsa yapması gereken iki şey vardır. Birincisi helalleşecek. Bu helalleşme nasıl olur? Ya karşıdaki bunu helal eder ya da öder karşılığını verir. Bir de üzerine tövbe edecek, dolayısı ile tövbenin de buna eklenmesi gerektiğini anlıyoruz ki, bu günahtan kurtulsun. Kişi bireysel hakları bireye, kamu haklarını ise beytülmale ödemek zorundadır. Birey şahıslarla helalleşebilir ama kamuyla helalleşme şansı yoktur. Şimdi Hazreti Ömer’in (radıyallahü anh) neden kamu görevini ateşten gömlek olarak gördüğünü anladınız sanırım.
Kul hakkı, toplumsal refah ve adaletin sağlanması için oldukça önemli bir ilkedir. Birey ya da kamudan üzerimize haksız yere geçecek bir hakkı ödemeden cennete giremeyeceğimizi bilmek bireyin öz-denetim mekanizmalarını güçlendirecektir. Hatta bireyden üzerimize geçen hakları bazen ödemeden de kişiye helal ettirmek mümkün iken kamudan üzerimize geçen hakları geri misliyle ödemeden asla affettiremeyiz. İşte Hazreti Ömer’in, kendi özel işini yaparken kendi mumunu, kamu hizmeti görürken devletin mumunu yakmasındaki hassasiyeti sağlayan bilinç bu itikattır…
Kul hakkını yiyen bir kimse hakkını yediği kimse ile helalleşmedikçe ona hakkını ödemedikçe cennete gidemez, ilkesini cuma hutbelerinde, Kur’ân kurslarında, okullarda öğretsek, etkisi olmaz mı? Bence olur ama maalesef Ehl-i Sünnetin önemsediğini bugün biz önemsemez olduk!
Nizamülmülk’ün dediği gibi: “Mülk küfr ile âbad olur, zulm ile âbad olmaz.” Allah gücü, mülkü yalnızca Müslümanlara vermez. Bazılarımız ne yaparsak yapalım Allah’ın bize torpil geçeceğine inanıyor. Oysa Necm süresi 39. âyetinde belirtilen sünnetullah gereği; “şüphesiz her insana kendi emeğinden başkası verilecek değildir.” İnsan ancak emeğinin karşılığını alır, çalışan, aklını kullanan dünyayı imar eder.
Adalet ve ahlak insanlığın yitik hikmetidir. Uluslararası Şeffaflık Örgütünün 2020 Yolsuzluk Algı Endeksi’nde ilk yirmisinde bir tane Müslüman ülkenin olmamasının gösterdiği gibi, kul hakkı konusunda Müslümanlar olarak sınıfta kalmış durumdayız!
.20/02/2021
.20/02/2021
Çin’in dinî özgürlüklerle derdi nedir?
Çin çok dinli ve çok inançlı bir ülkedir. Taoizm, Budizm, İslam, Protestanlık ve Katoliklik bunların birkaçıdır. Çin, tarihi boyunca kültürel olarak hep çeşitli ve farklı olmuştur. Çin’in dinlere karşı tutumu aslında Çin komünist partisinin kurulmasıyla başlar. Çin Komünist Partisi 1 Temmuz 1921 tarihinde Şanghay’da kuruldu. Mao’nun 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etmesi ile de, Komünist Parti devletin karar ve yürütme mekanizması hâline geldi. Böylece Çin tarihinde dinler için sorunlu bir dönem de başlamış oldu. Bu dönem yer yer inişli çıkışlı politikalara sahne olduysa da, Çin’de dinî özgürlüklerin kısıtlanması süreci 2010’dan itibaren daha fazla hissedilmeye başlandı.
Bu her ne kadar Uygur Türkleri ile ilişkilendirilse ve Çin tarafından bir terör sorunu olarak savunulsa da doğru gözükmemektedir. Çünkü Çin’de din ve inançlara karşı giderek artan baskılar yalnızca Uygurlara dönük değildir. Çin’de Hıristiyanlar da baskı görmektedir, Tibet’in ruhani lideri Dalay Lama uzun süredir sürgündedir. Yine Çin tarihinde ve kültüründe derin izler bırakmış olan Çinli Müslümanlar (Huiler) de bu baskıdan nasibini almaktadır.
Çin’in yerel topraklarına yabancı olduğunu düşündüğü inanç ve dinlere karşı uyguladığı baskıların Çin Komünist Partisi’nin tutumundan kaynaklandığını düşünüyorum. ÇKP üst yönetimi Çin’in hızlı değişimi ile birlikte yaşadığı kültürel erozyonu durdurmak için dinlere karşı totaliter bir baskıyı uyguluyor. Çünkü Çin’de 2010’dan itibaren başlayan ateizmden güçlü bir kopuş var. Çin dünyaya açıldıkça hem yerel dinlere hem de Hristiyanlık ve İslam gibi kitabi dinlere karşı bir akış ortaya çıkmaya başladı. Böylece Çin Komünist Partisi bu değişimi kendi varoluşu için bir tehdit olarak görüyor olabilir. Dünyada olduğu gibi Çin’de bireysel dindarlık ve maneviyat arayışı devam ediyor. Çin’in materyalist kapitalist üretim tarzı bu arayışı karşılayamıyor. Ve tabii burada da en tehlikeli olanı İslam kabul ediliyor.
Baskının son zamanlarda Hui Müslümanlara kaymasıyla birlikte, bunun gerekçesini de daha rahat anlamaya başlıyoruz. Huiler etnik olarak Çinliler, Han ulusuna ait olan Çinli Müslümanları ifade eden bir terimdir. Huiler Çin’de İslam’ın en üst seviyede temsil edildiği kültürü, İslami ilimlerin öğretildiği yüksek eğitim kurumlarını inşa etmişler. Hui Müslümanlığı ve tarihte oynadığı rol maalesef Türkiye’de çok fazla bilinmemektedir. Bu rolü anladığınızda Çin Komünist Partisinin aslında Selefiliği değil ama Sünni-Sufi-Hanefiliği temsil eden Hui Müslümanlığından neden rahatsız olduğunu anlayabiliyorsunuz.
Çin’e İslam çok erken tarihlerde girmiş olsa da Yuan hanedanlığında (1279-1368) Müslümanların statüsünün yükselmesi Çinlilerin İslam’la tanışmasını kolaylaştırdı ve Çin'e yeni bir göçmen dalgası getirdi. 17. Yüzyıla gelindiğinde Ming hanedanlığındaki önemli ticari merkez sayılan ve başkent olan Nanjing şehri Müslümanların merkezi oldu. Daha sonra da Yunnan ve bunu takiben de Jiangnan ve Shanxi şehirleri yüksek İslami ilimlerin etüt edildiği ve Çinli bir ulema sınıfının oluştuğu büyük kentler oldular. İslam tıpkı Irak’ın Bağdad’ı, Maveraünnehir’in Semerkant’ı gibi Çin’in bu gelişmiş şehirlerinde yüksek bürokrat ve elitlerin eliyle kökleşti ve serpildi.
Arapça ve Farsça İslami eserlerin Çinceye tercümesi 16. yüzyılda başladı ve 19. yüzyıla kadar devam etti. Bu birkaç yüzyıllık ilmî faaliyetler, Çin’de İslam’ın tasavvufi, kelami ve fıkhi olarak geliştirildiği temelleri attı. İlk aşamada Nanjing'de Wang Daiyu (c. 1580 - c. 1660), Ma Zhu (c. 1640- c. 1711) ve Liu Zhi gibi büyük İslam âlimleri tarafından temsil edilirken, ikinci aşama Ma Dexin (1794-1874) Yunnan'da Qixi (1857-1914) tarafından temsil edildi. Şehirlerde âdeta Azamiyye, Nizamiyye, Karatay medreselerinin benzerleri kuruldu. Çin medrese eğitim sisteminin gelişmesiyle birlikte klasik 13 ders kitabı (14 olduğunu söyleyen de vardır) ortaya çıkmış. Bu kitaplar alet ilimleri ve temel bilgileri içerecek şekilde hazırlanmıştır. Alet ilimleri Arapça ve Farsça dilbilgisi, belagat ve mantık ilmini kapsamaktadır. Temel ilimler ise tevhit, tefsir, hadis, kelam, fıkıh ve tasavvuf olarak sınıflandırılabilir.
Hadis, Fıkıh, Tefsir, Kelam ilmine ait eserler okutuldu, yeniden yorumlandı ve en önemlisi Çinceye aktarıldı. Hui Müslüman âlimler Çin’de Çince konuşmanın önemini kavrayarak Arapça öğrendiler ama eserlerini Arapça yazmadılar. Hem İslami eserleri, Kur’ân-ı Kerim’i Çinceye çevirdiler hem de kendi özgün İslami eserlerini Çince yazdılar.
Maveraünnehir ulemasından Aziz Nesefi’nin Maksad-i Aksȃ adlı eseri; Kübrevîlik Tarikatının önemli şahsiyetlerinden birisi olan Necmettin er-Razi’nin Sivas’ta tamamladığı Mirsȃdü'l-İbȃd’ı ilk ele alınan kaynakların başında geldi. Tabii buna özellikle Abdurrahman Cȃmî’nin Eşiʿatü’l-Lemaʿât’ını da eklemek gerekiyor. Şerḥ-i Lemaʿât olarak da anılan bu kitap, Fahreddîn-i Irâkī’nin Lemaʿât adlı eserinin şerhidir…
Görülüyor ki Hui Müslümanların İslam ile temasında en önemli damar Nakşibendi yolundan Kübrevilik ve daha sonra da İbn Arabi’nin yolu olmuştur. Dolayısıyla tasavvuf özellikle Çin’in resmî inancı olan ''Yeni Konfüçyüsçülük'' ile çatışmadan, kültürel bir gerilim yaşamadan kabulüne zemin hazırlamış.
Gerçekten de Wang Daiyu ve Liu Zhi’nin eserlerine bakıldığında Necmettin er-Razi’nin eserini âdeta ''Yeni Konfüçyüsçülük''le yeniden yorumladığı ve yerel bir kimlikle ifade ettiğini görürüz. Çin toplumu İslam hakkında çok az şey biliyordu ve inanç olarak da bir tanrıya inanmıyorlardı. İslam’ın yoktan yaratan ve her şeye kadir bir İlahını anlatmayı ancak onların bildikleri ''Yeni Konfüçyüsçülük''le anlatabilirlerdi ve öyle de yaptılar.
Çinli akademisyen Ma Mingliang’ın dediği gibi: “Nasıl ki bir tohumun farklı ülkelerde ve iklim şartlarında verdiği meyve farklılık arz etmekte ise ve o bölgenin toprağının özlerini alarak rengini, kokusunu ve tadını alıyorsa, İslamiyet de aynen bunun gibi dünyanın dört bir yanına yayıldıktan sonra bulunduğu ülkelerin, toprakların kültürleriyle birlikte yaşamaya devam etmiştir.”
Hui Müslüman âlimlerin diğer önemli bir özelliği de mezhep olarak Hanefiliği seçmeleridir. Evet yanlış duymadınız bu yüksek şehirli kültür havzalarında özellikle uygulama ve amelde hangi mezhebi tercih etmeleri gerektiği de sorgulanmış. Şȃfiî kaynaklara hâkimler, özellikle Beydȃvî’nin Tefisirini okuduklarını biliyoruz. Ama Fıkıh ilminde doğrudan Hanefi mezhebine yönelip özellikle de Hanefi kaynakları medrese eğitimine esas almaları gerçekten oldukça ilginç. Hanefî fıkhının en tanınmış ve muteber metinlerinden biri Merğinânî’nin el-Hidâye’sini ve İslam coğrafyasında ve özellikle Osmanlı Devleti’nde asırlarca müderris, müftü ve kadıların Hanefî literatüründe müracaat ettikleri Vikâye adlı eserin şerhini ve muhtasarını esas almışlardır. Henüz daha Hui Müslüman havza ile Osmanlı havzası arasındaki bağları bilmiyoruz. Ama Osmanlı coğrafyasında yazılan ve Osmanlı ilim havzalarında okutulan aynı eserlerin izlerini takip etmeleri bir irtibatın olduğunu gösteriyor. Vikâye’nin hangi şerhini okuttuklarını maalesef bulamadım doğrusu Sadruşşerîa es-Sȃnî çıkarsa şaşmayacağımı belirtmeliyim.
Liu Zhi'’ye ait olduğu ifade edilen “İlmî liderimiz Ebu Hanife'dir. En büyük bilgelik yolu olan ‘Dao'nun doğru yolunu bize ulaştıran ve bir saygı ifadesi olan A'zam onun unvanıdır” cümlesi bu mezhebi tercihini açıkça ifade eder. Aslında bu ifade de aynı zamanda Ebu Hanife’nin neden önemsendiği de satır aralarında verilmiştir. “Dao” yani aslı bozulmamış, ilkin doğru ve güvenilir bir silsile ile bugüne aktarılmasıdır. Kısacası, Allah’ın vahyini gelecek nesillere aktaran Hazreti Peygamber’dir. Ona en yakın kök ise Ebu Hanife hazretleridir. Bu kök fikri, Çin inancında çok önemlidir.
Bir diğer tartışmada Hanefiliğin kamu otoritesinin gücünü ve kanun koyma yetkisini tanımasıdır. Çinli Müslümanlar inançlarına aykırı olmadıkça yaşadıkları Hanedanlıkla bir iktidar kavgası yaşamak istememişlerdir. Hanefiliğin buna imkân verdiğini düşünmektedirler. Ayrıca Hanefiliğin örfi uygulamaları Hukukun bir kaynağı olarak kabul etmesi hatta örfi kabul etmeleri Hanefiliğin seçilmesindeki diğer önemli bir etken olmuştur. Hanefiliğin, İslami hukuk normlarının Müslüman bir devletin yetki alanının ötesinde uygulanmasına ilişkin nispeten esnek bir duruşa sahip olduğunu düşündüler. Hanefi okulunun bu özelliğinden dolayı özellikle Çinli Müslümanlara daha çekici geldiği düşünülür. Doğrusu bu alan bizim için oldukça eksik ve kayıp bir resim olarak kalmıştır. Ama sonuçta Hui Müslümanlarının tecrübesi ve ürettikleri yüksek İslam kültürü, Müslümanların Çin topraklarında yüzyıllarca uyum içinde yaşadıklarını göstermektedir.
1949’da Çin’deki komünist devrimle birlikte bu uyum bir asimilasyon ve yok etme politikasına dönüştü. Çin ateizmi resmî ideoloji olarak belirleyerek tüm eğitim sisteminde inançları yok etmeye adadı. Çin içe kapalı, tek parti yönetiminde bir ülke olmasına rağmen istediği kültür devrimini bir türlü gerçekleştiremedi. 2000’li yıllarda Çin’in orta sınıfının doğuşuyla birlikte Çin küresel dünyanın gerçekleriyle tanıştı. Bugün bir milyona yakın Çinli yabancı ülkelerde eğitim almaktadır.
Çin’in bu gerçeği görüp hem dünyaya açıldığı hem de kültürel çeşitliği tanıyacağını umarken, 2010’dan itibaren kültür devrimin kodlarını yeniden harekete geçirdi. Uygurlar uzun süredir bu dalganın en büyük mazlumları oldular. Nazi Kamplarını hatırlatan toplama kamplarına alındılar. Maalesef her geçen gün baskı ve şiddetin dozu artmaktadır. Camileri, kültürel mirası yok ettiler. Sonra sıra Hristiyanlara ve Hui Müslümanlara geldi. Dinle savaşlarını sadece Uygurlara değil herkese karşı uygulamaya başladılar. Oysa bilmeli ki yeni dünyada Çin, ABD ile rekabet etmek istiyorsa bunu Mao’nun Kültür Devrimine dönerek yapamaz. Çin’in en yumuşak karnı aslında dinî özgürlükler alanı gibi duruyor. Dışarıda bu kadar eğitimli gençleri olan Çin, maneviyat arayışını baskıyla durduramaz.
.06/02/2021
.06/02/2021
Komplo, Kült ve Kamu Güvenliği
Korona ile birlikte tüm dünyayı etkisine alan salgın yalnızca sağlığımızı tehdit etmiyor, aynı zamanda ciddi bir kamu güvenliği sorunu da oluşturuyor. Üstelik bu meselenin büyük bir kısmına garip inançlara, komplo teorilerine inanmaya hazır geniş halk kitleleri sebep oluyor. Yaklaşık bir yıldır tüm dünya küçük bir virüsün yol açtığı sağlık, ekonomik ve sosyal sorunlarla mücadele ediyor. Mücadele uzadıkça, işini kaybeden, evden çıkamayan, sosyal hayatı elinden alınmış insanlar daha da huzursuzlaşıyor. Ve etrafta birbirinden çılgın komplo teorileri havada uçuşuyor. Üstelik bunlar sadece bize ait de değil, isterseniz neleri konuştuk kısaca bakalım.
Salgın Neden Oldu?
Salgın önceden biliniyor muydu? Salgın başlamadan aslında salgının önceden bilindiği, bunun yazılan kitaplarda, çekilen filmlerde bilinçaltına mesajlarla verildiği iddia edildi. Amerika’da uzun bir süredir yayında olan Simpson dizisinin 5. Sezon altıncı bölümünde yer alan polis ve asker eşliğindeki aşı sahnesi bunlardan biriydi. Salgını çok önceden bildiğini iddia edilen The Simpsons dizisinin yazarı ve yapımcısı Marc Wilmore birkaç gün önce 57 yaşında Covid-19 nedeniyle hayatını kaybetti. Polis ve jandarma eşliğinde zorunlu aşı yapılacağına işaret edildiği iddia edilen sahne ise saç dökülmesiyle ilgili bir deney sahnesine aitti.
Salgına ne sebep oldu? Bu konuda Türkiye’de alıcısı olan en ilginç senaryo 5G ile korona arasındaki ilişkiydi galiba. İngiltere İşçi Partisi'nin Eski Genel Başkanı Jeremy Corbyn'ın kardeşi olan astrofizikçi Piers Corbyn, ABD’de Kardiyolog Thomas Binder ve Amerikalı şarkıcı Keri Hilson gibi birçok kişi COVID-19 salgını ile Çin'in Kasım 2019’da 5G ağını kullanıma sunması arasında bağlantı kurdu. Şimdiye kadar 5G’nin hava dalgaları ile koronavirüs arasında bir bağlantı olduğunu kanıtlayan hiçbir araştırma yok. Ama önemli değil, önemli olan gerçek değil, neye inanmak istemeniz galiba.
İranlı bazı din adamları Kornovirüsün İsrail kaynaklı bir biyolojik saldırı olduğu ve İran’la birlikte Çin'i zayıflatma amacı güttüğünü iddia ettiler. Bu iddianın da İran’da bayağı alıcısı olduğunu biliyoruz. Mısır’da ise hükûmete yakın medya organları, koronavirüsün, Çin'in ekonomisini çökertmek için laboratuvarda üretilmiş olan bir biyolojik silah olduğunu öne sürdü. Yine Mısır'da bir başka kesim, ülkede yasaklanan Müslüman Kardeşler hareketinin salgından sorumlu olduğu fikrini dile getirdi. Tabii bu sürece DEAŞ dâhil olmazsa olmazdı onlar da virüsün Müslümanlara zarar veren inançsızları ve düşmanları cezalandıran “Allah'ın askeri” olduğunu iddia ettiler.
Düşmanlaştırma Aracı Olarak Korona
Anlaşılıyor ki korona düşmanı suçlamanın önemli bir aracı hâline geldi. Eğer Çin blokunda yer alıyorsanız ve ABD’yi suçlamak istiyorsanız. Virüsü üretenin Amerikan küresel güç merkezleri olduğunu söyleyebilirsiniz. Bill Gates ile birlikte "büyük ilaç" şirketleri tarafından düzenlendiği iddia edilen bu plan, kâr elde etmek adına sözde "milyonları öldürecekti". Bill Gates de komplo iddialarında başa oynuyor. Gates Vakfı söylenen göre salgından üç ay önce hastalığın patentini almış ve bir yayılma stratejisi hazır etmiş. Dolayısıyla bu gelişme, virüsün Gates Vakfı’nın bir kurgusu olduğuna dayanıyordu.
Ya da Trump seçmeni bir Qanaon taraftarıysanız o zaman iş değişmeye başlıyor. Trump’ın dünyayı ele geçiren ve çocukları kaçırıp onları köleleştiren bir küresel çeteyle mücadele etmek üzere “Tanrı tarafından gönderilen insan kılığına girmiş bir melek” olduğuna inanıyorsanız virüsün ekonomik kriz çıkarmak ve Trump’ın başarısız olmasını sağlamak üzere çıkarıldığını iddia edebiliyorsunuz. Ve milyonlarca taraftar kazanabiliyorsunuz…
Benzer komplolar siyasi pozisyonunuza göre değişiyor; aşırı sağ ırkçı bir sosyal medya çevresine takılırsanız bu sefer salgının suçluları Yahudiler olabiliyor; “Yahudi seçkinleri" tarafından ya kâr amacıyla ya da beyaz ırkı ortadan kaldırmak için bir aşı uygulamaya niyetlenen bir aldatmaca olduğu iddiaları havada uçuşuyor. Anlaşılıyor ki, virüse ilişkin komplo teorileri düşmanın kim olduğuna göre değişiyor! Düşmanınız Çin ise Çin’i, ABD ise ABD’yi, küresel sermaye grupları ise onları, Yahudiler ise Yahudileri suçlamak için oldukça elverişli bir araca dönüşebiliyor…
Aslında komplo teorisi dediğimiz şeyin gerçek olup olmasından daha çok neye hizmet ettiği çok daha önemli. Söylentiler ve komplo teorileri, düşük güven ortamlarında ve kriz dönemlerinde daha fazla alıcı bulur. Ve maalesef sosyal medya, komplo teorilerinin yüz bin kat daha fazla yayılmasına sebep oluyor. Bu bilindiğinden dolayı da aslında savaşlar artık sıcak çatışma alanlarında değil, gri alanlarda cereyan ediyor.
Yeni Savaş Gri Bölgelerde
Avustralya Savunma Bakanı Linda Reynolds çok alışık olmadığımız “gri bölge” kavramını kullanırken şöyle demişti:
“Artan bilgi teknolojisine bağımlılığımız, iki temel tehdit tarafından hedeflenen bir güvenlik açığıdır: Siber saldırılar ve demokratik kurumlarımızın ve sosyal uyumumuzun yıkılması. Her ikisi de ulusal güvenliğimiz için kabul edilmiş zorluklardır.”
Siber saldırı artık sadece bankalara, kamu kuramlarının sitelerine, yüksek askerî teknolojilerinize karşı bir saldırı değildir, yeni siber savaş stratejisine göre toplumsal uyumunuza yönelik saldırılar da siber saldırıdır. Bir toplumda huzurun ve güvenin bozulmasına sağlayacak, toplumsal dalgalanma oluşturacak komplo teorilerinden daha elverişli ne olabilir ki?
İnanın bunu aslında 80’lerde yaşadığımız “camiler yakılıyor”, ya da tersinden “Sünniler cemevlerine saldırdı” şeklindeki toplumsal çatışmayı tetikleyecek söylentilerden hiç farkı yok. Artık söylentiler sosyal medyada yayılıyor, üstelik en etkili kalemlerce. Sahte haberlerle sosyal medya ağlarını darbeden “trol çiftlikleri” bir ülkede sosyal çatışma çıkarmak için artık en elverişli ve en ucuz saldırı biçimi. Bu tür söylentileri dolaşıma sokan medya hesapları, hesapların oluşturduğu ilişkisel ağ yapay zekâ yazılımları yoluyla çok kolay biçimde takip edilebiliyor. Böylece bu hesapların davranışları, ideolojileri, tepkileri ölçüşülebiliyor. Öyle bir çağda yaşıyoruz ki, toplumu manipüle etmek için oluşturulmuş hesaplar üzerinden, bu manipülasyon silahını kullananların kimliği, ideolojileri çok kolay biçimde deşifre edilebiliyor. Gizlenmek mümkün değil. Peki, bu ne işe yarıyor? Kullanışlı balıkları tespit ediyorsunuz. Hani eskiden akıllı insanlar bir mahallede bir haberin hızla yayılması için onu kimin ağzına vereceğini bilirdi ya! İşte şimdi de aynısı oluyor, komplo teorilerini kimin ağzına verirseniz etkili olacağını bilen istihbarat servisleri en kullanışlıları tespit ediyorlar.
Bu tür iddiaların toplumda hızla yayılması ve çoğalması ne tür sonuçlara yol açıyor? Araştırmalar bize gösteriyor ki bu tür söylemler toplumda korku duygusunun çoğalmasına ve güven duygusunun azalmasına yol açıyor. Bu nedenle çoğu ülkede bu tür iddiaları muhalif gruplar iktidarın altını boşaltmak için dile getiriyorlar. Bu iddiaların hepsi aslında güvensizliği ve kaosu derinleştiriyor. Kaos ise insan davranışlarında daha az rasyonel davranmasına yol açıyor. Duyguların jeopolitiği daha da önem kazanıyor. Korku, güvensizliktir. Hayatınıza korku hâkimse, şimdiki zaman hakkında endişelisiniz ve geleceğin daha da tehlikeli olmasını beklersiniz. Umut, aksine, bir güven ifadesidir; bugünün dünden daha iyi olduğu ve yarının bugünden daha iyi olacağı inancına dayanmaktadır. Bir ülkede ekonomiye yönelik en büyük saldırı güvensizlik aşılamaktır.
İkinci etki şiddeti kışkırtır. Sezgisel düzeyde, aşırılık yanlısı ve komplo inançlarının pek çok ortak noktası vardır. Her ikisi de yakın geçmişte büyük ölçüde çoğaldı. Her ikisi de, kolayca erişilebilen ve manipüle edilen bilginin yanı sıra ortak inananlar ile ilişki kurma fırsatlarında büyük bir artışa neden olan internet ve sosyal medyanın yükselişinden büyük ölçüde yararlandı. Aşırılık yanlısı gruplar, çevrimiçi forumlarda komplo teorilerini yayarlar ve bireyler bu tür topluluklara yerleştikten sonra daha kutuplaşmış hâle gelebilir ve daha aşırı inançlar ve tutumlar benimseyebilirler. Araştırmalar, komplo teorilerinin şiddet içeren aşırılığı kolaylaştırabileceğini göstermektedir.
Üçüncü etki de kült gruplara ilgiyi artırır, insanları bu gruplara doğru hem savunmasız bırakır hem de iter. Bir komplo teorisine olan her inanç diğer komplo inançlarını pekiştirir ve onları daha sonraki komplo düşüncelerine daha açık hâle getirir. Söz gelimi Türkiye’de “HAARP”, “Armegedon” gibi komplo teorilerini ilk dile getiren ve yazan FETÖ’nün üst düzey yöneticisi Aydoğan Vatandaş’tır. Peki neden? Çünkü kültlerin sundukları renkli, cazibeli, fantastik ve pornografik dünya bireylere daha çekici geliyor. İnsanlar bir defa buna alıştığında da kültlere doğru çekilmeleri çok daha kolaylaşıyor. Bunu neden komplo teorileri kitapları çok satılıyor buradan da anlayabilirsiniz. Çünkü gizem, sır insanın hevalarına/arzularına hitap ediyor. Biri size “Vatikan’ın altındaki gizli yer altı tapınaklarında korunan ve kimsenin girmesine izin verilmeyen özel odada korunan gizli bir belgede şöyle yazıyordu” dediğinde can kulağı ile dinliyoruz. Ama “bu sırrı sen nereden öğrendin sen öğrendiysen çok gizli değildir, çok gizli ve sen öğrendiysen zaten güvenilmez birisin” diye sormayı akıl edemiyoruz. Biz sormadığımız için de “komplo kâhinleri” bu sırlarla dolu kitaplarına yüzlerce baskı yapıyor.
Unutmayalım 19. Yüzyıldaki kolera salgını bize II. Abdülhamid Han’ın desteğiyle yerli etüv makineleri üretilmeyi öğretti. Korona da yerli solunum cihazları üretmemize vesile oldu. Unuttuğumuz aşı üretim çalışmalarını başlattık. Bazen şerden yeni hayırlar doğar… Size âcizane tavsiyem şu iki ilahi mesaja kulak vermeniz:
“Ey iman edenler! Zannın çoğundan sakının; çünkü bazı zanlar günahtır. Gizlilikleri araştırmayın.” ( Hucurat Suresi 12. âyet)
“Hakkında bilgin olmayan şeyin ardına düşme! Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi ondan sorumludur.” (İsra Suresi 36. âyet)
.23/01/2021
.23/01/2021
FETÖ milliyetçi miydi, İslamcı mıydı?
FETÖ bir kült örgüttür. Kült örgütler Türkiye’de maalesef yeterince anlaşılabilmiş yapılar değildir. Bu yüzden FETÖ konusunda da hâlâ hatalı, yanlış tespitlerle karşılaşmaya devam ediyoruz. En üzücü olanı bunun ilahiyat, akademi dünyasından gelmesi. Geçen gün sosyal medyada Prof. Dr. Mehmet Büyükkara’nın “Fethullah Gülen de sıkı bir milliyetçiydi hocam, unutmamak lazım, FETÖ hiçbir zaman ümmetçi bir çizgiye gelememiştir.” Tweeti de tam bu türden bir hatayı içinde barındırıyor. Büyükkara, Mezhepler Tarihi konusunda yetkin bir uzman ama açık söyleyeyim ki, FETÖ konusunda birçok meslektaşım hem geçmiş yorumlarında hem mevcut tespitlerinde hata yaptılar. Muhtemelen bu durum, FETÖ’nün tüm eserlerini gözden geçirmemekten ve FETÖ’nün kült örgüt karakterini dikkate almamaktan kaynaklandı.
Evet, o zamanlar adı “Gülen cemaati” olan yapının terörist görülmesini bekleyemeyiz ama bu yapıdan “Gülen cemaatinin ılımlı laiklik anlayışı”, “uzlaşma yanlısı” gibi bahsetmeyi de yadırgadığımı söylemeliyim. 2009 yılında “Homo Politcus versus Homo cemaaticus” adlı yazımızda bunu dile getirmiş ve cemaatin alan kazanması hâlinde siyasal alanı daraltacağı ve çatışmayı besleyeceğini söylemiştik. Velhasıl Gülen hareketini dün de bugün de anlamakta zorlananlar ve onun tehdidini öngöremeyenler, onu milliyetçi olarak isimlendirirken de hata yapıyorlar. Neden mi?
Çünkü FETÖ bukalemun bir örgüttür. FETÖ’nün siyasal ideolojisi olmaz, o duruma ve şartlara göre her türlü ideolojiyi giyebilir. Bazen İslamcı, bazen milliyetçi, bazen laik, bazen liberal olur. Onu tek bir ideolojiye oturtmak, onun kült karakterini göz ardı etmek anlamına gelir. Zaten bu durum, uzun süre göz ardı edilmiştir. Şimdi FETÖ’nün nasıl deri değiştirir gibi ideoloji değiştirdiğini tarihsel süreç içinde anlatmaya çalışayım…
FETÖ’nün “İslamcılığı”
Fethullah Gülen, 1963'te İskenderun’da askerlik görevini yaparken cuma vaazı veriyor ve cemaat tarafından şikâyet ediliyor. Mehmet Şevket Eygi'nin sahibi olduğu Yeni İstiklal gazetesi vakayı haberleştirerek Gülen’e "Fatih Sultan Mehmed ahfadından" diyerek sahip çıkıyordu. 1966'da İzmir'e merkez vaizliğine atanan Gülen’in kefili ise Yaşar Tunagür’dür. Daha sonra Diyanet İşleri Başkan Yardımcılığı da yapan Tunagür, aynı zamanda Konya merkezli Hilal dergisini çıkaran Said Nursi’nin talebesi Salih Özcan’ın da arkadaşıdır. Burası da aynı zamanda Mısır eksenli İslamcılığın Türkiye’ye giriş kapısıdır. Seyyid Kutup’un İslam’da Sosyal Adalet kitabını 1968 yılında Yaşar Tunagür çevirmiştir. Gülen kitaplarında Yaşar Tunagür’ün çevirdiği Seyyid Kutup’un kitabından şu şekilde bahsedilir:
“Komünizm, kapitalizm gibi beşerî sistemler, kendi düsturlarındaki çarpıklıkların meydana getirmiş olduğu dengesizlikleri önleme çabası içine girdiklerinde, beşer, sosyal adalet kavramı ile tanıştı. Bu safhadan sonra, Müslüman bilim adamları ‘sosyal adalet’ kavramı üzerinde düşünmeye ve araştırmalar yapmaya başlayarak, ona ait esasları İslâmî nasslardan çıkarma faaliyetlerine giriştiler. Seyyid Kutub, bu isim altında müstakil bir eser bile yazdı” şeklinde övgüyle bahseder.
Görüldüğü gibi Gülen’in, komünizme karşı Yaşar Tunagür ile birlikte ilk büründüğü ideoloji “İslamcılık” ideolojisidir. Zaten bu dönemde Gülen’in cemaatinde sıkı kurallar uygulanmaktadır. İnsan sureti basmak haram olduğundan çıkarttığı dergide insan resimlerinin baş ile boyun arasına kalın çizgi çekilmektedir. Böylece “ölü beden” resmi basılmış olduğundan haramlıktan kurtuldukları düşünülmektedir… Anadolu’daki kasetlerinde kadın sesinin haramlığı konusunda hassas davranılmaktadır.
Bu süreçte Nurcularla rahmetli Türkeş’in de arası oldukça açıktır. “Nurlu Süleyman” olarak adlandırdıkları merhum Süleyman Demirel’e destek veren Nurcular, Türkeş’i ve Türk milliyetçiliğini de açıkça hedef alan faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bekir Berk’in Türkeş’e karşı iftiralarla dolu “İslami Hareket ve Türkeş” broşürü bunlardan birsidir. Bekir Berk ile Gülen 1971’deki “Nurculuk” davasında beraber tutuklanmıştı. Gülen’in Bekir Berk’e yönelik muhabbetini ifade eden mektubu da kitaplarında yer almaktadır. İkisinin ortak dostu da yine Tunagür’dür. Tunagür 1977’de MSP İzmir adayıdır. Bekir Berk’in iftiralarına Osman Yüksel Serdengeçti’nin başkanlığındaki bir grup ülkücü yazar, sert bir broşürle cevap verir. Verir ama iftiralarla dolu broşür çoktan yüz binlerce basılıp en ücra köy kahvelerine bile propaganda malzemesi olarak servis edilmiştir. İftiralardan en popüleri Türkeş’in Menderes’i astırdığı iddiasıdır. Hâlbuki rahmetli Alparslan Türkeş o sırada iktidarı İsmet Paşa’ya devretmek isteyen cuntacılar tarafından sürgüne yollandığı Hindistan-Yeni Delhi'den idam kararına itiraz eden mektubu Cunta Lideri Cemal Gürsel'e göndermiş “Adnan Menderes ve arkadaşlarının idam edilmesi Türk demokrasi tarihine kara bir leke olarak geçecektir” demiştir. Buna rağmen Gülen, Adnan Menderes’in asılmasından sorumlu tutarak Türkeş’e kinini dile getirir. Gülen’in “İslamcılık” elbisesinden çıkması ise 1980 darbesiyle olur.
FETÖ’nün muhafazakârlığı
FETÖ lideri Gülen, 10 Ağustos 1980’de Bursa camiinde verdiği vaazda, “Aziz Müslüman, muhteşem şafak çoktan açmıştır. O şafağın horozları çoktan ötmeye başlamıştır… Muhammed kokusu bir baştan bir başa Anadolu’yu, İslam âleminin son karakolunu, Mehmetçik’in canını dişine takıp beklediği karakolu çoktan almıştır”, diyerek darbenin işaretini vermişti. 12 Eylül 1980 darbesinin ardından da Sızıntı dergisinde yayınlanan “Son Karakol” başlıklı yazısıyla Kenan Evren ve darbecilere olan desteğini açıkça dile getirmiştir. 1980’de 12 Eylül Darbesi’nden sonra İzmir ve Ege Ordu Sıkıyönetim Komutanlıkları tarafından yakalanma emri yayınlanır ve aynı tarihte İzmir’i terk eder. 1989’da İstanbul ve İzmir’de Diyanet İşleri bünyesinden bağımsız, gönüllü olarak vaazlarına yeniden başlayıncaya kadar Anadolu’yu dolaşır vaazlar verir ve ne hikmetse yakalanmaz! Askerler ele geçirir ama serbest kalır. Gülen bunları Allah tarafından gözetilip kollandığına yorar ama aslında kollayan Kenan Evren’dir! Borcunu da Kenan Evren’in cennetlik olduğunu söyleyerek öder!
1986-1993 dönemi Gülen’in Anavatan’a yaklaşarak Anadolu’nun dindar, muhafazakâr çocuklarını ve dünyaya açılan iş adamlarını devşirme sürecidir. Özellikle 1991’de Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlığına kavuşmasıyla bu bölgelerde dine dönüş harekâtını kontrol etmek için Gülen örgütüne özel bir alan açılır…
FETÖ’nün Milliyetçiliği
Gülen’in milliyetçi söyleme sığındığı dönem Orta Asya’ya açıldığı dönemle başlar. İstiklal Marşını okuttuğu, Türkçe öğrettiği, Türk Bayrağını dalgalandırdığı gibi söylemler Gülen’e sempatiyi de artırır. Türkçe Olimpiyatları milliyetçi söylemler için bulunmaz fırsattır. Aynı zamanda terör ile mücadelenin en sert dönemidir. Çiller Hükûmeti iktidarı PKK terörü ile sert mücadele yıllarıdır. Gülen bu yıllarda PKK’ya karşı mücadeleye destek verir görünür, terör konusunda mücadelede Çiller’in yanında konumlanır. Böylelikle terörle yoğun mücadele bölgesinde kendisine devlet korumasında güvenli alan açar. Söylemlerinde milliyetçilik dozu öne çıkar. Dolayısıyla Gülen’in milliyetçi söyleme yaklaştığı dönem takribi olarak 92-95 arasıdır.
FETÖ’nün sol ile flörtü
Gülen sanılanın aksine milliyetçilikle irtibatı çok kısa sürer. Hatta 57. Hükûmet döneminde Ecevit üzerinden sol ile flörtü başlar. Basın ve Medya’da Gülen’e ait arşivlerin büyük çoğunluğu yok edildiğinden izlerini takip etmekte zorlanıyoruz. NTV’de Taha Akyol ve Cengiz Çandar’ın Ufuk Turu adıyla hazırladığı programda 27 Şubat 1998 tarihinde Gülen ile bir röportaj yapılır. Programda “Kaldırın şu Osmanlı haritasını ufkumu daraltıyor” deyip yerine dünya haritası astırması, onun, “evrensel bir bakış ve evrensel değerler ortaya koyan düşüncelerini tüm insanlığa aktarmayı planlayan geniş perspektifli bir insan olduğunu gösteriyor” şeklinde yorumlanır. 1998 yılı Gülen’in aynı zamanda Papa ile buluşma yılıdır. Dolayısıyla Gülen artık ne Türkiye sınırları ile ne de Türk Milliyetçiliği ile ilgilenecektir.
Gülen, 1995, 1996, 1997 ve 1998 yıllarında Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı’nın düzenlediği Ramazan’da İftarlar, Mutlu Yarınlar İçin El Ele gibi faaliyetler ve Hoşgörü, Uzlaşma Teşvik Ödülleri gibi ödül törenlerinde ve bayramlaşma merasimlerinde yer aldı. Bu süreç onun Türkiye’de popüler, görünür ve legalleşme sürecidir. TRT başta olmak üzere birçok kanalda program yaptı.
1997 yılında 28 Şubat ile Refah-Yol Hükûmetine yönelik baskılarda başörtüsünün açılabileceği ve sistemle çatışmamak gerektiğini savundu. 1998’de hareketine yönelik baskılar arttı 1999’da ABD’ye yerleşti.
FETÖ’nün liberalliği
2002-2011 yılları AK Parti ile birlikte Gülen’in hem dünyada bir aktör hâline geldiği hem de kendisini liberal ve demokrat kimliği ile öne çıkardığı bir dönem olmuştur. 28 Şubat ile birlikte değişimi yönetmeye başlayan Gülen örgütü, bu süreçte Abant Toplantıları ile birlikte ülkedeki entelektüel sermayeyi ve liberal düşünceyi de kontrol etmeyi başarmıştır. Konu başlıklarına bakalım:
1998’de laiklik ve din; 2000’de Demokratik hukuk devleti, 2002’de Küreselleşme; 2003’te Savaş ve Demokrasi; 2004’te İslam, Laiklik ve Demokrasi-Türk tecrübesi; 2008’de Kürt Sorunu: Barışı ve Geleceği Birlikte Aramak konularında toplandı... Toplantılar, katılımlar ve içeriklerin büyük kısmı silindiği için zorlansak da başlıklar bize Gülen’in hangi postlara büründüğünü açık biçimde gösteriyor.
2013 ile birlikte FETÖ artık hiçbir siyasi görüşe sığınmadan devleti doğrudan yönetmek üzere çatışmaya girmeye başlar. Ergenekon, Balyoz, MHP’de kaset şantajı, bu saldırıların birkaçıdır.
FETÖ’nün çatışma kararı almasında devlet içinde deşifre olmasının önemli olduğunu düşünüyorum. Çünkü Emniyet teşkilatı içinde FETÖ’yü yıllardır tanıyan ve devlet ve milletine sadakatle bağlı, kült liderliği reddeden vatansever emniyet görevlileri FETÖ’yü 2009’da deşifre etmişlerdi. FETÖ ya çatışacak ya da tasfiye olacaktı. Bu yüzden çatışmayı seçti. Çatışma 15 Temmuz’da başlamadı o son hamleydi ve millet FETÖ’ye karşı zafer kazandı.
Şimdi “Gülen hangisidir?”, diye sorsanız cevabım her zaman olduğu gibi; “Gülen ne hepsi ne de hiç biridir” şeklinde olacaktır. Gülen’e ait eski ezberlerinizi unutun. Gülen’in siyasi ideolojisi, narsist kült kişiliğidir. Ne İslamcı, ne milliyetçi ne liberal ne de solcudur. FETÖ’nün girmediği hiçbir ideoloji, hiçbir örgüt yoktur. Bu yüzden Gülen’i şu bu ideolojinin üstüne atma kolaycılığına düşmeden, el birliği ile bu habis uru hep birlikte temizlemek zorundayız. Türkiye’nin kanını emen, din, mezhep, meşrep, ideoloji ayırt etmeksizin istisnasız hepimize zarar, bu uru ancak herkesin elini taşın altına koyduğu bir yöntemle Türkiye için olabildiğince etkisiz hâle getirebiliriz. Başka çaremiz yok.
.09/01/2021
.09/01/2021
Müslüman öldürmenin teolojik gerekçesi
Bombalar Somali’de, Nijer’de Nijerya'da patlayınca, küçücük kızlar kaçırılıp intihar bombacısı yapılınca dünya kamuoyu kendinden uzak bu şiddeti sessizce geçiştiriveriyor. Binlerce sivil Müslüman Afrika’da Eş-Şebab ve Boko Haram denen kanlı bir terör örgütü tarafından katlediliyor. Tıpkı burnumuzun dibinde DEAŞ terör örgütünün katlettiği Müslümanlar gibi. Evet, Avrupa bunlar yüzünden Müslümanları suçladıkları hâlde bu terör örgütleri yeryüzünü Müslümanlara cehennem yapıyor... İstatistiklere göre son 20 yılda bu kanlı terör örgütleri en çok Müslümanları öldürmüşler. Yani bunlar aslında en çok Müslümanı düşmanlaştırıyorlar. Peki, ama nasıl?
Zira Müslümanın kanının, canının ve namusunun haram olduğu, ideolojisi, inancı, mezhebi ne olursa olsun Kur’ân’ın hükümlerini açıkça inkâr etmedikçe, Allah Resulünü Peygamber bildikçe tekfirin, dinden çıkarmanın yasak olduğu bir Müslüman hangi gerekçeyle düşmanlaştırılabilir ve onunla savaşmak, onu öldürmek dinen meşru kabul edilebilir? Maalesef bu sorunun cevabı, İbn Teymiyye’nin şirk konusundaki görüşlerini daha da ileri götüren ve kâfir diyemediği Müslümana müşrik diyerek, onunla savaşmayı meşrulaştıran Vehhabi-Selefi çizgide saklıdır. Daha sonra bu çizgi özellikle tasavvufu eleştirmek adına Modernist Mealci çizgi tarafından da satın alınarak çağımızda Müslüman bilincini zehirleyen bir sarmaşığa dönüşmüştür. Üzgünüm ki bu hastalıklı fikir bugün ilahiyat fakültelerimizden dinî cemaatlere kadar her yerde karşımıza çıkabilmektedir. Nasıl mı, müsaadenizle izah edeyim.
Şirk Nedir, Müşrik Kimdir?
Kur’ân’da müşriklerle ilgili âyetlere bütünsel bakan geleneksel ulema, şirkin Allah’ın zatını inkâr değil ama Allah’a zatına eş, denk ve ortaklığı başka tanrılarla isnat etmek, Allah’a ait olan kulluğu ilahlık atfettikleri başka varlıklara yapmak, Allah’ın kız edindiğini iddia etmek, vahyi reddetmek, Peygamberi inkâr etmek ve ahiret gününe inanmamak şeklinde tanımlamıştır. Bu yüzden İmam-ı Mâtürîdî hazretleri sık sık müşriklerin Allah’ın Rububiyyetine (Rabliğine) ve Uluhiyyetine (İlahlık sıfatlarına) şirk koştuğunu söyler. Rububiyette şirk asıl, Ulûhiyet şirki ise fer’dir. Yani bir kimse Rab edindiklerine ibadet eder. Rab edinmediğine ibadet etmez.
Bu yüzden de İmam Mâtürîdî, müşriklerin “Yeryüzüne suyu kim indirdi, diye sorsan Allah derler” ifadesindeki “derler” (Ankebut, 63. âyet) ifadesini müşriklerin bunu lafzi olarak söyledikleri açıklar. Çünkü müşrikler aslında buna inanmayıp Allah’a -hâşâ- kızlar, eşler nispet edip ortaklar koşmaktadırlar. (Nahl, 57. âyet, İsra, 40. âyet, Enbiya, 26. âyet) Bu sebeple sadece “demek” lafzı onu tasdik etmek, ona iman etmek anlamına gelmez. Yani müşrikler İslam’ın Tevhid inancının ortaya koyduğu Allah’ı kabul etmiyorlardı. Kur’ân bu açıdan sürekli varlığı kuşatan, bilen, ona hükmeden, onu yaratan, dualara karşılık veren tek bir İlah anlayışını ispatlamaya çalışır. Eğer müşrikler Allah’ı bilselerdi onlara ispat etmek anlamsız olurdu.
Kur’ân’da şirk inancının en önemli unsurlarından biri de ahiret inancına inanmamalarıdır. Kur’ân’ın ifadesiyle “Onlar, Allah’ın ölen birini diriltmeyeceğine dair en büyük yeminleri” (Nahl, 38. âyet) ediyorlardı. Yine onlar Casiye suresi 24. âyette buyurulduğu gibi: “Bu dünya hayatımızdan başka bir hayat yoktur. Ölürüz, yaşarız. Bizi öldüren ise zamandan başkası değildir”, demiyorlar mıydı?
Müşriklerin bir diğer özelliği de vahyi ve Peygamberi reddetmeleridir. Müşrikler, Allah Resulüne “Ey kendisine vahiy gelen adam! Sen kesinlikle cinlere kapılmış birisin!”, diyorlardı. “Bu Kur’ân eskilerin masallarından başka bir şey değildir”, (En’am 25. âyet) diyerek Vahye iftira atıyorlardı. Kur’ân’da müşrikler yalnızca puta tapan, aracılar kabul eden insanlar değildi, aksine Rab ve İlah kavramlarındaki bozukluk nedeniyle Peygamberliği, ahireti ve vahyi de inkâr ediyorlardı.
Bu açıdan Ehl-i Sünnet inancında şirk, amelî bir eylemi değil itikadî bir inancı ifade eder. İman nasıl Allah’ın varlığı ve birliğini ve onun getirdiklerini tasdik ise şirk de ya Allah’ı zatında denk veya yardımcı bir varlıkla veya Allah’ın isim ve fiillerini bir başka varlıkla eş ve denk kabul etmek, ahireti ve nübüvveti inkâr etmektir. Bu yüzden Ebu Hanife hazretleri ve İmam-ı Mâtürîdî Kitabı olanları müşrik kabul etmez.
Hâricî Necdet de (ö.73/692), “İşlediği günah, kebîre de olsa, sağîre de olsa onda ısrar eden müşrik, büyük günah işleyip onda ısrar etmeyen ise Müslümandır'' der.
Şirk Kavramının Tahrif Edilmesi
Kur’ân’ın şirk kavramına yüklediği ve geleneksel ulemanın anladığı içerikten çıkarılarak anlam ciddi şekilde tahrip edilmiştir. Bunda da İbn Teymiyye’nin fikirlerini daha ileriye taşıyan Muhammed bin Abdulvehhab, Necid uleması ve onun çizgisindeki Vehhabi-Selefilerin büyük payı vardır. Bunların iddialarının odağında şu düşünceler yer almaktadır:
1. Müşrikler Allah’ı biliyorlardı ama Allah’a başka varlıkları ortak koşuyorlar.
HAYIR Allah kelimesini lafzen kullanıyorlardı, Allah’ın kızları olduğunu söyleyenler nasıl olur da İslam’ın savunduğu, iman edilmesini istediği Allah’ı bilmiş kabul edilir? Onlar Tevhidin Rabbini tanımıyorlardı. Onların bu sözlerinin Allah’a iman anlamında geldiğini iddia etmek, Allah’ın söylemediği bir şeyi Allah’a nispet etme tehlikesini de barındırmaktadır.
2. Şirk Allah’ı kabul edip ona başka aracılar koşmak ve bu aracılara ibadet etmektir. Müslümanlar da, Şeyhleri, dervişleri aracı koşuyor onların şefaatini istiyorlar. O hâlde onlar da müşrik eyleminde bulunuyor. Müşrik eyleminde bulunan da müşriktir.
HAYIR, müşrikler putlarını İlahın dengi misli kabul ediyorlardı. Putlara İlahlık atfediyorlar ve öyle inanıyorlardı. Tek bir ilahı kabul etmiyorlardı. Rab edinmeden bir şeye ibadet edilmez. Bir kimseye ta’zimde bulunmak, sevgi beslemek, dua etmek, onun adına adak adamak o kişiyi İlah kabul edip de ona ibadet etmek değildir. İbadet kabul edilmesi için onu Rab edinmesi gerekir. Bu yüzden Müşriklerin eylemi şirk kabul edilmiştir. Siz herhangi bir Müslümanın Şeyhi, dervişi Allah’ın dengi, misli gördüğünü -hâşâ- onu Rab edindiği gördünüz mü?.. Bunları şirk görmek Vehhabi-Selefilerin iddiasıdır.
3. Allah Resulü riyayı şirk olarak isimlendirmemiş mi? Demek ki eylemler şirk olabiliyor.
HAYIR bu iddia da doğru değil. Allah Resulünün riyayı küçük şirk olarak isimlendirmesi itikadi şirk anlamında değildir. Şirk nasıl imanı gideriyorsa riya da amellerin sevabını giderdiğinden, küçük şirk olarak isimlendirilmiştir. Bunu zaten rivayetler ve ulema açıklamaktadır. Ayrıca riya kalbin amelidir. Bir kimsenin eylemini riya amacıyla yaptığını kim bilebilir. İnsanların kalbinden geçeni bilme yetkiniz mi var? Buradan hareketle riya sahiplerinin Kur’ân’daki müşrikler olduğunu iddia etmek cehalet değilse ahmaklıktır!
4. Müşrikler Allah’ın dışında hükümlere tabi oldular, Allah’ın hükmünü reddettiler. Müslümanlar da Allah’ın hükmünü iptal edip, beşerî kanunlara, demokrasiye inanıyorlar o hâlde onlar da müşriktirler.
HAYIR, Kur’ân’da 'tağut' şeytan anlamında kullanılır ve şeytana tabi olmak anlamına gelir. Bir kimse Allah’ın haramlarını helal saymadıkça bu haramları işlemekle sadece günahkâr olur ama ne müşrik ne kâfir kabul edilir. Ayrıca İslam’da kanun yapma hakkı zaten fakihlere yani beşere bırakılmıştır. Ayrıca Örfi Sultani de şer'î hukukun bir parçası olarak kabul görmüştür. Eğer sizin dediğiniz olsaydı, tüm kadılar, Osmanlı Fakihleri, Şeyhülislamları, Kanunnameleri kabul edip çıkaran Sultanlar müşrik olurdu. Bu sebeple İbni Teymiyye’nin de övgüyle andığı Memlûk sultanlarının da müşrik olması gerekirdi ki bu da İbni Teymiyye’nin müşrikleri övdüğünü söylemeyi gerektirir. Oysa İbni Teymiyye’nin böyle bir tavra sahip olamayacağı çok iyi bilinmektedir. Gerçi bu Vehhabi-Selefiler için bunlar zaten müşriktir...
Tüm bunlarda ihmal edilen en önemli unsur, Kur’ân’da müşrikin Allah’ın uluhiyetinin bir gereği olan ahireti, vahyi ve nübüvveti inkâr ettiğinin hiç dikkate alınmamasıdır. Risalet, ahiret ve vahiy Tevhid inancının aslındandır. Tevhidi üçe bölüp birbirinden ayırmak, şirki Kur’ân’ın sunduğu ve Ehl-i Sünnet ulemanın anladığının dışına çıkarmak ve onu İstiklal, Tebiz, Takrib, Taklid ve Hafi diye ayırmak İbni Teymiyye’nin, ondan da Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî’nin (ö. 1632) alıp, Osmanlı döneminde soktuğu bir bidattir.
Maalesef İzmirli İsmail Hakkı’nın da Akhisari’den aldığı bu tasnif bugün neredeyse her İlahiyat çalışmasında tekrar edilir. Kestiği yenmeyen, kadınlarıyla evlenilmesi yasak olan, anlaşma yapılamayan, kanı, malı, canı koruma altında olmayan müşrik lafzı nasıl olur da Müslümanın günah ve hataları nedeniyle ona verilebilir! DEAŞ, Boko Haram, eş-Şebab Müşrik diyerek Müslüman katletmeyi meşru sayıyor farkında mısınız? Bunun sizin yaptığınızdan ne farkı var? Modernist Mealcisi, Vehhabi-Selefisi müşrik kelimesini rahatça kullanıyor. Oysa Ebu Hȃkim es-Semerkandî yazdığı Sevȃdu’l-A’zam metnin dördüncü meselesinde şöyle diyordu:
“Ehl-i Kıbleden birinin küfrüne, şirkine nifakına (münafıklığına) şahitlik etmeyiz.”
Bu Ehl-i Sünnet’in temel esasıdır. Ya da Boko Haram liderinin dediği gibi “Nijerya halkı demokrasiyi ve şirk inançlarını reddetmedikçe Müslüman değildir” mi diyeceğiz?!.
O yüzden buradan Diyanet ve İlahiyatlara da bir çağrı yapıyorum:
Kur’ân’daki naslara aykırı, Ehl-i Sünnet ulemanın bildirmediği şirk tanımları, şirk çeşitleri ve anlatılarını kullanmayın. Böyle yaparak Müslüman öldürmenin teolojik gerekçesine su taşıyorsunuz. Vehhabi-Selefilerin iddialarını, Ehl-i Sünnet’in Anadolu’daki damarlarına zerk ederek zehirlenmesine müsaade etmeyin!
.26/12/2020
.26/12/2020
Dinî muhalefet nasıl örgütlenir?
Tarihte “Dinî muhalefet nasıl örgütlenir?” sorusunun cevabını, II. Abdülhamid Han kadar acı bir şekilde yaşamış başka bir devlet adamı herhâlde yoktur. Çünkü dinin iktidar yıkan gücü ve iktidara karşı bir muhalif hareket olarak örgütlenmesi, en karmaşık biçimde Sultan II. Abdülhamid’e karşı uygulanmıştı. Yanlış anlaşılmasın, din derken kastım: Allahü teȃlȃnın beşere gönderdiği ilahi vahyi kastetmiyorum. Kastım, inançlar ve o inançları topluma anlatmakla sorumlu olan: Ulema… Orta Doğu’da ulemanın siyasetle ilişkisi her zaman doğru şekilde ilerlememiştir. Bazen ulema siyasetteki ȃkil adam rolünü unutarak sahaya inmiş, gündelik politikanın önemli bir aracı hâline gelmiştir. Bu durum da inançların toplumu harekete geçirme, sosyal hareketler ve dalgalanmalar oluşturma gücünden istifade etmeye çalışan muhalif gruplar için bulunmaz bir fırsat sunmuştur. Bu yüzden İmam-ı Gazâlî hazretleri ulemayı, siyasetle ilişkisine dikkat etmesi gerektiği konusunda uyarmaktadır. İbn-i Haldun da ulemanın siyasetin tabiatını anlayamayacağını, ulemadan iyi bir siyasetçi olmayacağını söylerken hiç de haksız sayılmaz.
İlmiyye’nin Bozulması
Sultan II. Abdülhamid’in en büyük özelliklerinden birisi, Osmanlı eğitim sistemi içinde sorun çözmekten daha çok sorun hâline gelmeye başlayan medreselere karşı yeni bir eğitim modelini hayata geçirmeye çalışmasıdır. Ünlü devlet adamı ve ȃlim Ahmed Cevdet Paşa’nın başkanlık ettiği komisyonun yaptığı medeni kanun tasarısı olan Mecelle çalışmalarının sonucu, 1898'de modern anlamda ilk hukuk fakültesini Sultan Abdülhamid Han açmıştır. İkinci olarak, XX. yüzyıl başında açılan Darülfünun (bugünkü İstanbul Üniversitesi) bünyesinde, Ulum-i Aliye-i Diniye şubesinin kurulması ulemayı biz artık dışarıda mı kalacağız endişesine sevk etmişti. Bir yerde aslında kendisini yenileyemeyen, liyakat sistemini yitiren ilmiyye sistemi ile Cevdet Paşa gibi hem medreseli hem de iyi bir hukuk nosyonuna sahip yetişmiş devlet adamları arasındaki makas giderek açılmıştır. Bunu bilen Abdülhamid Han, tercihini ikincisinden yana kullanarak, bu tarafı güçlendirmeye çalıştıkça merkezin dışında kalan bazı ulemada durumdan şikâyete başlamıştı. Bu durumu Cevdet Paşa kendi kaleminden şöyle izah eder:
“Şeyhülislâm Kezûbî Hasan Efendi ve anınla berâber ziyy-i ulemâda bulunan nice cühelâ dahi, böyle bir fıkıh kitâbının dâire-ı ilmiyyede yapılmayup da dâire-i adliyyede yapılmasından dolayı aleyhime kıyam etmişler idi.”
Yine Cevdet Paşa’ya göre; “İlmî liyakat ilkesinin ihlalinden dolayı düşüşe geçen ulema, yaşadığı siyasî dünyayı tanıyamaz ve anlamlandıramaz hâle gelmiştir. Mebahis-i mülkiye (devlete ait meseleler) üzerine fikir yürütme yeteneklerini kaybetmelerinden dolayı ilmiyenin siyasî karar alma mekanizmasına aktif bir şekilde katılım imkânı kalmamıştır.”
Ben şahsen Paşa’nın bu tespitine binaen ulema sınıfının dünyayı okumaktan aciz kalması, liyakatle makamları elde etmemesi durumunda daha fazla manipüleye açık hâle geleceğini de eklemek istiyorum.
Ulemanın İsyan İçin Örgütlenmesi
Nitekim Jön Türkler II. Abdülhamid Han’a karşı ulemanın bu zaaflarından çok fazla istifade etmeyi başararak güçlü bir “dinî muhalefet”i örgütlemeyi başarmışlardır. Osmanlı gibi dindar bir toplumda toplumsal karşılığı daha yüksek olacağından, dinî argümanlar üzerinden II. Abdülhamid’e saldırmak üzere kurulu bir muhalefet geliştirmişlerdir. Osmanlı toplumunda aydın, bürokrat, modern askerî sınıflar yanında ağırlıklı olarak ulema sınıfı üzerinden geliştirilecek bir muhalefet dalgası ile II. Abdülhamid’in baş etmesi oldukça zor olacaktır. Ulema kesiminin muhalefet saflarına dâhil edilmesi hem inanılırlığı garanti edecek hem de camileri kamuoyu oluşturmak için kullanma gücü verecektir. Bu yüzden Jön Türkler özellikle basın yoluyla çıkardıkları dergilerde, el ilanlarında ve özel risalelerde Abdülhamid Han’a karşı dinî bir söylem oluşturmayı tercih etmişlerdir. Anlayacağınız bugün, sosyal medya ve YouTube üzerinden yürütülen kamuoyu oluşturma etkinliği o gün yazılı matbuat aracılığı ile yapılmaya çalışılmıştır.
Hatta Abdülhamid’in en büyük talihsizliğinin bu dinî muhalefet söylemini etkisiz kılmak için bir karşı söylem (counter narrative) geliştirme imkânı bulacak ulema sınıfının yanında olmayışıdır. Örgütlenen dinî muhalefetin II. Abdülhamid’e karşı kullandığı argümanlardan biri “Hilafetin Kureyşliliği” iddiasıydı. Ne kadar ilginçtir ki, Vehhabi Selefilerin Arap milliyetçi isyanları örgütlemek için kullandığı bu delil, şimdi Abdülhamid’e karşı kullanılıyordu. Mısır’da yayınlanan “İmamet ve Hilafet Risâlesi”nde İmametin Kureyş’ten olmasının Ehl-i Sünnete göre şart olduğu ifade edilerek, Abdülhamid’in Hilafetinin meşru olmadığı söylenmektedir. “Mahkeme-i Kübrâ” risalesinde de Yavuz Sultan Selim’in halifeliği Yavuz Sultan Selim’in hilâfeti Osmanlı hanedanına geçirmesiyle Kureyşlilik şartının “mahv olub” gittiği vurgulanır.
Mısır’da yayınlanan Kanûn-i Esâsî’yi çıkaran Hoca Muhyiddin’in, Arapçadan Türkçeye tercüme ettiği Hazreti Buharî’nin hadis kitabına ait Mîzân’daki tanıtım yazısında da, II. Abdülhamid’in kitabın Türkçeye tercümesine izin vermediği söylenmektedir. Özellikle İmam Buhari’nin eserinin Arapçasında da Hilafetin Kureyşliliği kısmının çıkarıldığı iddia edilir ki bu doğru değildir. Dinî muhalefetin Abdülhamid Han’a karşı sık başvurduğu, dinî eserleri yasaklattığı iddiaları bana FETÖ baskınlarında, ele geçen FETÖ dinî yayınlarını sergileyen polislere karşı “Kutsal kitabımız Kur’ân, bir suç delili olarak sergilendi” manşetlerini çağrıştırdı.
Abdülhamid’e Kanûn-i Esâsîyi askıya aldığı uygulamadığı, Meclis’i kapattığı eleştirilerinde bulunan ulema ile keyfî uygulamaları kanun yerine geçip, “şerîat-ı Muhammedîye”yi unuttuğu, “ahkâm-ı şer’iye”yi günden güne kaldırttırdığı iddialarını dile getiren aynı ulemadır. Yayımlanan fetvalarda Abdülhamid’in Yıldız Sarayı’ndaki ziyafetlerde “hamr/alkollü içki” ikram ettiği, devlet adamlarını zevceleri ile birlikte sarayda ağırladığı, sarayda onlarla tiyatro seyrettiği, müzik dinletisi icra ettiği, onlara hediyeler verdiği en sık eleştirilen konuların başında gelmektedir. Bu fetvalarda Abdülhamid’e halife olarak itaat edilmesinin meşru olmadığı, “Ulemâ-yı din hazerâtı tarafından verilen fetâvâ-yi şerife mûcibince Abdülhamid’in idâmı lâzım” geldiği, “makâm-ı mukaddes” olan hilâfeti “işgal” etmiş birisi olduğu ileri sürülür…
Abdülhamid’e karşı kullanılan ve özellikle ulemayı, müderrisleri ve medrese hocalarını ona karşı kışkırtmak için kullanılan diğer bir argüman da ulema ve medrese kesimlerinin Sultan II. Abdülhamid döneminde hakir görüldüğü, sefâlet içinde yaşadıkları söylemleridir. Dinî muhalefeti örgütlemek için kullanılan risalelerde ve yazılarda padişahın ramazan ayında verdiği maaşın merhametinden değil, ulema sınıfını bu ayda parasız bırakmanın kendisi için tehlike olduğunu düşünüp korkusundan dolayı verdiği ifade edilmektedir…
Bu metinlere göre ulemaya saygı kalmamıştır, dinî ilimlere itibar edilmemektedir, modern okullarda okuyanlara daha fazla maaş ödenmektedir. Hoca Muhyiddin, II. Abdülhamid’e gönderdiği ve Kanûn-i Esâsî gazetesinde de yayımlanan arizasında ulemanın bu zamanda hor ve hakir tutulduğunu, talebe-i ulûmun dilenci konumuna indirildiğini vurgulayarak şöyle demektedir: “Efendimiz! Bir kere târihlere bakınız! İslâmiyet’in bidâyetinden beri ricâl-i ilmiye böyle tazyike, kütüb-i şer’iye böyle tahrife uğramamıştır!”
Daha sonra bunun da kasıtlı olarak ulemanın Meclis’-i Mebusan’a sahip çıkmasından kaynaklandığını söyler:
“Bunlar hep Meclis-i Meb’ûsân’ın küşâdı içün hocaların ittifâk itmeleri ve halka önayak olmaları havfından ileri geliyor…”
Buna rağmen Maarif Nezareti medreselilerden düşük seviyede bilgiye sahip “birtakım çoluk-çocuğu” yüksek maaşlarla muallim olarak atamakta ve medreselilerin hakkı yenmektedir. Osmânlı gazetesinde Abdülhamid’in ulemanın muhalefetini bastırmak için halkın arasına “Saray uleması”nı yaydığı da iddialar arasındadır. Ulemanın “Saray uleması” “halkın uleması” şeklinde ikiye ayrılması da oldukça ince bir taktiktir. Böylece Sultan Abdülhamid’e karşı oluşturulan dinî muhalefete, karşı söylem (counter narrative) oluşturma çabasının içi boşaltılmaktadır…
Abdülhamid Han döneminin karşılaştığı en önemli sorunlardan birisi de frengi hastalığının yayılmasıdır. Osmanlı Rus savaşlarından sonra yaşanan toplumsal kaos ve kaybedilen topraklardan içeriye doğru yaşanan göç dalgalarıyla bu hastalık, daha da görünür hâle gelmiştir. Hastalığın halk arasında cinsel yolla bulaştığının sanılması nedeniyle fuhşun arttığı yorumlarını gündeme getirmiş ve bu özellikle Sultan Abdülhamid’e karşı kullanılmıştır. Oysa frenginin ortak kullanılan eşyalarla kısa sürede yayılabilen, non-venereal (endemic trepanomatoses) formu olduğu da bilinmektedir. Ayrıca II. Abdülhamid Han’ın salgın hastalıkla mücadelede etkin bir şekilde modern tıptan faydalandığı bilinmektedir. Alman Doktor Düring’in başında bulunduğu tıp ekibi, Osmanlı’da frengi ile etkin bir mücadele etmiştir…
Görüldüğü gibi Osmanlı toplumunda iktidarın meşruiyetini zayıflatmanın en kolay yollarından birisi, dinî grupları yönetime karşı mobilize edecek araçları bulmaktır. Meşruiyetini dinî gruplara bağlayan iktidarlar, her an ellerinden bu meşruiyet kılıcını başkalarına kaptırabilirler. Libya’da Kaddafi Selefilerle girdiği ittifakı Hafter’e kaptırmış, Irak’ta da Saddam Hüseyin ordu içindeki Kesnizani tarafından ihanete uğramıştı. FETÖ ile de aynı süreçleri biz yaşamadık mı? Mehmet Akif’in dediği gibi:
Geçmişten adam hisse kaparmış... Ne masal şey!
Beş bin senelik kıssa, yarım hisse mi verdi?
“Tarih”i “tekerrür” diye ta’rif ediyorlar;
Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi?
Peki, ulema gördüğü yanlışlıkları söylemeyecek, haksızlara itiraz etmeyecek mi? Elbette edecek fakat sanırım doğruyu, hatayı, hakkı söylemek ile çatışmayı, kaosu ateşlemek arasındaki ince çizgi üslupta gizlidir. Kötü bir üslup, en basit hakikatlerin bile hazmını zorlaştırır.
Ne demiş Yunus Emre:
Keleci bilen kişinin yüzünü ağ ede bir söz,
Sözü pişirip diyenin işini sağ ede bir söz
Söz ola kese savaşı söz ola bitire başı,
Söz ola ağılı aşı bal ile yağ ede bir söz…
.12/12/2020
.12/12/2020
Çin-Suudi Arabistan ilişkilerinin dinî jeopolitiği
Çin ile Suudi Arabistan arasında, 1990'lara kadar soğuk savaşın sert rüzgârları esti. Suudi Arabistan, Komünist ve Ateist Çin ile neredeyse hiç ilişki kurmadı. 1990’da Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Prens Faysal’ın Çin’i ziyaret etmesi ve 1991’de de Çin Başbakanı Li Peng’in buna karşılık vererek Suudi Arabistan'ı ziyaret etmesiyle, Çin-Suud görüşmeleri başladı. Uzun süren görüşmeler sonucunda Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 19-20 Ocak 2016 tarihleri arasında Suudi Arabistan'ı ziyaretiyle birlikte ilişkilerde çok hızlı iş birliğini sağladı. Çin Halk Cumhuriyeti ile Suudi Arabistan Krallığı arasında kapsamlı bir stratejik ortaklık kurma konulu, ortak bir bildiri imzalandı. Öyle ki birden her şey değişti.
İdeolojik ayrışma ekonomiden kültürler arası iş birliğine kadar hızla değişmeye başladı. Suud’da Katı Vehhabi-Selefi bir dindarlık, Çin’de de Ateizm ve Paganist bir dindarlık varken ilişkiler nasıl yoluna kondu? Hatta Çinlilerin Suudi Arabistan’da çalışması nasıl bu kadar kolay içselleştirildi? Mekke’ye kadar nasıl girdiler? Bu değişim: Suudi Arabistan’ın değişime ayak uyduran esnekliğinden mi kaynaklanıyordu yoksa Çin’in başarılı diplomasisinden mi?
Tüm bu soruların cevaplarını bu yazıda arayacağız. Aynı zamanda ülkelerin dinî jeopolitiği nasıl kullandıklarını da göstermeye çalışacağım. Özellikle de Çin’in dinî jeopolitikte nasıl iyi bir oyuncu olduğunu anlatmayı umuyorum. Evet, yanlış anlamadınız bu oyunda başarılı tarafın Suudi Arabistan değil, aksine Çin olduğunu düşünüyorum. Nasıl mı? Öncelikle Suudi Arabistan, Çin için neden önemli onu anlatayım…
Tabii en önemli nedenlerin başında, enerji kaynağı ihtiyacı olması geliyor. 2020 yılı için Çin'in Suudi Arabistan’dan ithal ettiği ham petrol miktarı geçen yılın aynı ayına göre yüzde 95 artarak, 9 milyon 164 bin tona ulaşmış durumda. Suudi Arabistan ile ilişkiler Çin’in enerjiye ulaşımını kolaylaştırdı. İkincisi yatırımlar, Mekke civarında inşa edilecek olan ve hacıların Mina’nın kutsal yerlerine ulaşımını kolaylaştırmayı amaçlayan 1,8 milyar $'lık tren hattı yatırımı Çin’in oldu. Çin, Suudi Arabistan’dan petrol alırken, Suudi Arabistan’da birçok yatırım imkânı buldu. Mekke ve Medine’de Çin’in aldığı yatırımlar, inşaatlar içinde on binlerce Çinli işçi Suudi Arabistan’a geldi. Cidde’de çıkan “Okaz” gazetesindeki bir habere göre küçük bir Çin kasabası bile oluşmuş durumda…
Bir diğer unsur da Çin’in “Bir Kuşak Bir Yol” projesi için Suudi Arabistan’ın NEOM projesi kapsamındaki “Cizan Endüstri Parkı” çok önemli bir kavşak kabul ediliyor. Çin ve Suudi Arabistan için Kuşak ve Yol Girişimi'ni (BRI) birlikte ilerletmek ve üretim kapasitesi iş birliğini derinleştirmek bu endüstri parkı için yeni imkânlar sunuyor. Suudi Arabistan Cizan Endüstri Parkı’nın, Çinli imalat işletmelerinden daha fazla yatırım çekeceğini düşünüyor. Çin’de kendisini Orta Doğu’ya açacak bir liman kazanmış oluyor.
Tabii bir de olayın stratejik boyutu var. Çin’in Orta Doğu’ya açılması için Suudi Arabistan iyi bir ortak olabilir. Çin, Müslüman ülkeleri yanına çekerek hem Orta Doğu pazarına açılıyor hem de Uygur Türklerine karşı yürüttüğü baskıya karşı gelen eleştirileri yumuşatmış oluyor. Batı’ya Müslüman ülkeler benim yanımda size ne oluyor ki, demiş oluyor. Ayrıca Suud’u yanına çekmek Japonya ile rekabeti için de önemli. Çünkü Suudi Arabistan Japonya’nın da önemli hem bir enerji tedarikçisi hem de pazarı durumunda. Çin, Japonya’nın pazarını da elinden almış oluyor. Peki, nasıl oldu da Suudi Arabistan ile Çin arasındaki ilişkiler bu kadar hızlı düzeldi. Ben buna Çin’in Vehhabi-Selefileri üzerine çekme başarısı diyorum. Evet, yanlış duymadınız. Çin, dinî jeopolitik olarak Selefiler üzerine oynayarak Suudi Arabistan pazarına girmiş oldu. Nasıl mı, kısaca izah edeyim:
“Selefi Davet” teşkilatlarının yayılmacı karakterini çok iyi bilen Çin, onlara alan açarak Çin’e çekti. Neden çekti diyorum? Çünkü Çin istemese asla ülkeye giremezlerdi. Sonuçta 1,3 milyarlık bir nüfus içinde birkaç on binlik Selefi-Vehhabi nüfus bir güvenlik sorunu oluşturamazdı. Ayrıca bu grupların Suud’a sıkı sıkıya bağlı olması da kontrolleri için uygun bir zemin oluşturuyordu. Önceleri Suudiler Guangzhou, Shenzhen ve Yiwu ticaret merkezlerine iş seyahatleri düzenlediler. Sonra Arap-göçmen topluluklarının üyeleri tarafından işletilen Suudi mutfağı odaklı restoranlar bu ve benzeri şehirlerde ortaya çıkmaya başladı. Böylece Selefi Davet, Çin’i keşfetmiş oldu. Paganist Çin Selefîliği tebliğ için oldukça bȃkir bir topluluk olarak görünüyordu.
Ticaretle başlayan ilişkiler 2000’lerin ortalarında eğitim alanına doğru genişledi. 2005 yılında Kral Abdullah tarafından Çin’de eğitim görmek üzere öğrenci değişimi programı başlatıldı. Suudi Arabistan’dan 1500 kişiye yakın öğrenci, farklı programlarda eğitim görmek üzere Çin’e gitti. Daha sonra da 2009 yılında Kral Suud Üniversitesi, Çince programa başladı. Böylece Çin’in gönüllü kültür elçileri, Çin’in Suud kamuoyuna anlatılması için yeni imkânlar oluşturdular. Şair, yazar ve gazeteci Nesrin Kavas bunun ilginç örneklerinden biridir. OSAS adlı türünün ilk örneği olan, Arap-Çin haber ajansını kurdu. Böylece Suudi Arabistan’da Çin’in tanıtımını üstlenen ve Çin’e akademik ilgi duyan düşünce kuruluşları doğmaya başladı. Tsinghua ve Pekin Üniversiteleri ile Suudi Arabistan’daki üniversiteler arasında özellikle de Kral Faysal Araştırma ve İslami Çalışmalar Merkezi'nde (KFCRIS); siyaset, ekonomi ve güvenlik konuları başta olmak üzere birçok ortak çalışma alanı belirlendi. Bunu Kral Abdullah bin Abdülaziz Uluslararası Dinler Arası ve Kültürlerarası Diyalog Merkezinin çalışmaları takip etti.
Böylece Suudi Arabistan ile Çin arasındaki ilişkiler çok daha derin bir iş birliğine doğru yol almaya başladı. Fakat hâlâ ortada ideolojik-kültürel farklılıktan kaynaklanan bir sorun vardı: Çin’in Selefiliğe açık olup olmayacağı sorunu. Bu sorun ise mühtedi Çinlilerin görülmesiyle çözülmeye başladı. Binlerce gayrimüslim Çinli mühendis ve işçinin Suudi Arabistan'a eşi görülmemiş akını, Suudi toplumunda sesli eleştirilere neden oldu. Ateistler ve Budistler olarak görünen Çinli işçiler, Selefi Davet için bulunmaz fırsat olarak kabul gördü. Çinlilerin İslam’ı kabul ettiği, İslam’a girdiğine ilişkin ilginç videolar servis edilmeye başlandı. Selefi davet büroları Çin’e kitaplar basmaya ve Çinlilere tebliğde bulunmaya teşvik edildi. Ateist Çinlilerin Mekke’ye gelerek, burada çalışarak kalplerini İslam’a açtıkları propagandası yapılmaya başlandı. Böylece halkın tepkisi ciddi biçimde bastırılmış oluyordu.
Bu süreçte Selefi Davet, Çin’i keşfetmeye başladı. Madem buraya gelen Çinliler İslam’ı seçiyorlardı, neden Çin’e gidip tebliğde bulunulmasın. Hem artık Çinli Selefiler de vardı. Dr. Şeyh Muhammed el-Arifi Çin’e yönelik davetin ateşli bir savunucusu olarak öne çıktı. Suudi Arabistan’ın yine popüler bir Selefi âlimi olan Şeyh Aid (Aiz) el-Karni, 2014 yılında Çin seyahatine çıkarıldı. Bu seyahatte Guangzhou’daki Arap ve yabancı Müslüman toplulukların yanı sıra Kuzeybatı’daki Selefi Çinli cemaatlerle de görüşmeler yaptı. Çin’deki vaazları canlı yayınlandı. Türkçeye de çevrilen “la tazen-Üzülme” adlı eseri Çinceye çevrilerek yüz binlerce bedava dağıtılmak üzere anlaşma imzalandı. Çin, Selefi Davete açık bir toplumdu ve Çinliler Selefi oluyordu. Bu kampanya Çin’in Suudi Arabistan’daki imajı açısından bulunmaz bir fırsattı. Nitekim seyahat sonrası Şeyh el-Karni’nin vaazlarında Çin’e yönelik olumlu şeyler söylediği bilinmektedir.
Çinli Hui Müslümanlar arasında Selefiliğin tarihsel kökleri eski olsa da şimdi doğrudan Suudi etkiye açık hâle geldi. Çin’in bundan rahatsız olduğunu söyleyemeyiz. Çünkü Suud destekli Selefilik Çin’de diğer İslami cemaatleri parçalarken Çin’e karşı da bir tepki göstermiyor. Hatta Çin radikal Selefiliğe karşı Suud Selefiliğini hem radikal grupları kırmak hem de Selefileri ılımlaştırmak için kullanmayı tercih ediyordur. Han Selefileri, Yihewani (İhvan) dedikleri Selefilikten artık kendilerini ayrıştırmaya dikkat ediyorlar. Ayrıca Hanefi Sufi Müslümanlara da ciddi anlamda karşı çıkıyorlar. Suud destekli Selefiler, özellikle Hanefi Sufi çevreleri ve Uygurluları dışlayarak Çin’in dini mühendisliğine uygun bir zemin hazırlıyor.
Bununla birlikte, Çinli Selefiler sayesinde hem Arap dünyasına ulaşma ve Uygur Türklerine uyguladığı ayrımcılığı da, terörle mücadele olarak anlatma imkânına kavuşuyor. Selefilerin Çin’i davet toprakları olarak meşrulaştırması, Çin ile Suudi Arabistan arasında kurulan ekonomik iş birliğinin ideolojik zorluklarını böylece ortadan kaldırmış oldu. Çin’in akıllıca yürüttüğü dinî jeopolitik, hem Suudi Arabistan’ı yanına çekti hem de dış politikada önemli kazanımlar elde etmesini sağladı. Çin diplomasisi, dinî konularda kendisinden beklenmeyecek kadar çevik ve zeki hareket ediyor. Suudi Arabistan da elbette Çin ile yakınlaşarak ekonomik açıdan birçok şey kazanmış oldu. Petrol fiyatlarının düştüğü ve NEOM projesine kaynak bulma konusunda zorlandığı bir zamanda Çin önemli yatırımcı oldu. Fakat daha henüz bu yakınlaşmanın Suudi Arabistan’ın kültür ve sosyal hayatında nasıl bir değişime yol açacağını bilmiyoruz. Sorusunun cevabını ise bekleyip göreceğiz. Görüldüğü gibi, “din” artık sadece bir “inanç” meselesi olarak kalmıyor. Uluslararası ilişkilerde, devletlerin ilişkilerini belirleyen çok önemli jeopolitik bir unsur olarak da karşımızı çıkıyor. Ve hiç beklemediğimiz Çin bunu Avrupa devletlerinden çok daha iyi başarıyor…
.28/11/2020
.28/11/2020
Osmanlının geri kalmasında dinî fanatizm mi suçlu?
Geçen hafta Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinden dönerken yanında getirdiği Eş’ari âlimlerle, Osmanlının Eş’arileştiği iddiasının neden gerçek olmadığını yazmıştık. Bu hafta yine bu iddianın bir devamı sayılabilecek, bir başka iddiayı ele alacağız. Rasathanenin kapatılmasına yol açan ve 17. yüzyıl Osmanlıda bilimin, felsefenin ve akli disiplinlerin sonunu getiren: Dinî fanatizm iddiası. Bu iddia özellikle Osmanlıda Kadızadeliler ve Sivâsîler tartışmasına onun devamında da kısmen Eş’ariliğin yayılmasına bağlanmaktadır. Yalnız bu sefer bu iddiayı ortaya atan kişi Osmanlı tarih yazımının üstadı a’zamı kabul edilen: Halil İnalcık olmuştur. Allah rahmet etsin, Hoca gerçekten büyük bir tarihçiydi ama elbette yanılmaz değildi. Bu konuda bazı tarihçilerin de yaptığı gibi Kâtip Çelebi’nin anlattığı resmi sorgulamaksızın kabul etti.
Rahmetli Halil İnalcık “Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ 1300-1600” adlı klasik eserinin sondan bir önceki bölümünü, The Triumph of Fanaticism (Bağnazlığın Zaferi) olarak isimlendirmiştir. Bu bölüm, 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı kültürel ve entelektüel gelişiminin 16. yüzyılın sonlarında ve 17. yüzyılda dinî gericiliğin yeniden canlanmasıyla nasıl sona erdirildiğini açıklamaktadır. İnalcık’ın açıklamasına göre astronomi ve felsefe gibi geliştirilen akli ilimlerin eski geleneği, ismini Vaiz Kadızâde Mehmed’den (ö. 1635) alan ve tavizsiz, sıkı din âlimi Mehmed Birgivî’den (ö.1573) esinlenen, tutucu Kadızâdeli hareketinin şiddetli bir şekilde ortaya çıkmasıyla yok olmuştur. “Bağnazlığın Zaferi” başlığı altında Halil İnalcık tarafından sunulan tezler şunlardır:
I. 16. yüzyılın sonundan itibaren güçlü bir şekilde bağnaz Kadızâdeli hareketi ortaya çıkmıştır.
II. Yapımından sadece birkaç yıl sonra 1580’de Osmanlı rasathanesi bağnazlarca yıkılmıştır.
III. Osmanlıda akli ilimlere olan ilginin azaldığından yakınan Taşköprülüzâde (ö. 1560) ile Osmanlı kâtibi ve bibliyografyacısı Kâtip Çelebi’den (ö. 1650) yapılan alıntılar bunu kanıtlamaktadır.
Khaled el-Rouayheb’in “Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb” adlı eserinde İnalcık’ın bu tezlerinin neden yanlış olduğunu uzun uzun anlatır. Ayrıca bu konuda müstakil bir makalede yayınlar. Makale Tuğrul Kütükçü ve Aygün Yılmaz tarafından tercüme edilerek Mizanu’l-Hak dergisinde yayınlanır.
Rouayheb’e göre, 16. yüzyılın sonunda Kadızâdeli hareketinin ortaya çıkışı kesinlikle inkâr edilemez. Fakat bu Kadızâdelilerin onaylamadığı ve karşı çıktığı her görüşün karşılık bulduğu anlamına gelmez. Söz gelimi, Kadızâdelilerin eleştirilerine rağmen tasavvuf gelişimini sürdürmüştür. İsmâil Ankaravî (ö. 1631) ve Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevi’si üzerine şerhleriyle meşhur: Sarı Abdullah Efendi (ö. 1661) ilk örneklerdir. Yine İbnü’l-Arabî’nin “Fusûsü’l-Hikem” üzerine yaptığı kıymetli şerhiyle tanınan Abdullah Bosnevî (ö. 1644), Rûhu’l-Beyân olarak bilinen tasavvufi tefsir yazarı İsmâil Hakkı Bursevî (ö. 1724) gibi Türk Osmanlı sufîler 17. yüzyılın en önemli simalarıdır.
Kâtib Çelebi’nin Kadızâdelileri akli ilimlere karşı çıkmakla suçlaması da doğru değildir. Bazı çevrelerce İbn Teymiyye çizgisinin devamı olarak itham edilen Mehmed Birgivî’nin bizzat kendisi mantık, diyalektik, kelâm, matematik ve astronomi çalışmalarını açıkça kabul etmiştir. Birgivî’nin baş eseri olan Tarîkatü’l-Muhammediyye’de matematiğin farz-ı kifaye olduğunu ifade eder. Yine ona göre tıp ve astronomi de aynı kategori içinde yer alır.
Aslında Osmanlı âlimlerinin en katılarından biri olan ve Kadızâdeli hareketine ilham verdiği söylenen Birgivî’nin, astronomi ilmiyle ilgili bir problemi bulunmamaktadır. Bu açıdan sıklıkla bu bağnazlığın sonucu olarak, 1580’de yıkılan rasathanenin yıkımının arkasındaki sebepleri tekrar gözden geçirmek gerekir. Arap astronomi tarihçisi D. A. King ayrıca şunları kaydeder: Gözlemevinin yıkılması, “1577’de meşhur kuyruklu yıldızın ortaya çıkmasından sonra Osmanlı müneccimlerinin, Osmanlı Devleti’nin Safevilere karşı zaferini yanlış bir şekilde tahmin etmelerinin” sonucu olarak görülür. Zira III. Murat savaş ilan ettiğinde kuyruklu yıldızın bela getireceği ve Osmanlının yenileceği söylenerek savaşa itiraz edilmiştir. Zaten Birgivi de gökyüzündeki gözlemlerin olacak olaylarla ilgili işaretler olarak yorumlanmasına şiddetle karşı çıkmıştır. Karşı çıkılan durum, gökyüzünden haber vermek ve gelecekte şu olaylar olacak diye kehanette bulunmaktır. Yoksa gökyüzünün oruç ve namaz vakitlerinin belirlenmesi veya iklim olayları için gözlemlenmesine hiçbir zaman karşı çıkılmamıştır.
Birgivi, inançta Matüridi, amelde de Hanefi bir âlimdir. Eserlerinde İbn Teymiyye’ye yönelik hiçbir atıf bulunmaz. Bu açıdan onun Selefi olduğuna ilişkin değerlendirmeler hatalıdır ve gerçekle alakası olmayan ithamlardandır. O dönemde tasavvufa yönelik sert eleştirileri dönemin genel bir yönelimi olarak görmekte fayda vardır. Birgivi zühde vurgu yaparken daha çok felsefi, metafizik tasavvufu eleştirmiştir. Bunun nedeni de muhtemelen Bȃtınî akımların Anadolu’ya sızmaya başlaması ve tarikatlarda görülen birtakım aşırı uygulamalardır.
İnalcık’ın tezinin dayanağı olarak ileri sürülen diğer bir delil de Taşköprülüzâde ve Kâtip Çelebi’den yapılan alıntılardır. Bunlar ne kadar doğrudur? Şüphesiz Taşköprülüzâde ve Kâtip Çelebi, geçmiş zamana kıyasla, kendi beklentileri açısından “akli ilimlere” olan ilginin azaldığı izlenimine sahip olabilirler. Fakat bunlardan neredeyse bir buçuk, iki asır sonra Saçaklızâde (ö. 1732), çağdaşı olan birçok Osmanlı âliminin ve öğrencisinin felsefeye olan merakından şikâyet etmekteydi. Saçaklızâde, 15. yüzyıldan beri kendi zamanında Osmanlılar arasında felsefe, hikmet adıyla kendine alan bulmuştur. Müslümanların felsefeyle iştigali ülkelerinin bu dinsiz gidişatın Hristiyan Avrupa tarafından ele geçirilmesine neden olacaktır. Ona göre Tatarların (Moğollar) Müslümanların ülkelerini yerle bir etmesinin sebebi de felsefeyle meşgul olmalarıydı.
Görüldüğü gibi yaklaşık 150 yıl önce Kâtip Çelebi akli ilimlere ve felsefeye ilginin olmadığından yakınırken; Saçaklızâde tam aksine felsefeye olan ilginin dinî ilimlere talebi azalttığından yakınmaktadır. Peki, gerçekte 18. yüzyılda durum nedir? Halil İnalcık’ın da iddia ettiği gibi akli disiplinler ve felsefe de bir gerileme mi yoksa Saçaklızâde’nin dediği gibi bir talep artışı mı vardır? Doğrusu bir talep artışı olduğu söylenmese de 18. yüzyılda çok ciddi bir felsefi eser yazımı olduğunu biliyoruz.
19. yüzyılda, Esîrüddin Ebherî’nin (ö. 1265) Hidâyetü’l-Hikme adlı fizik ve metafizik el kitabı, Kādî Mîr Hüseyin Meybüdî (ö. 1504) şerhiyle birlikte defalarca İstanbul’da basılmıştır. Her ikisinin orijinal Arapça ve Türkçe tercümesi Mehmed Kirmânî (ö. 1760) tarafından yapılmıştır. 19. yüzyılda basılmış bu eser üzerine 17. yüzyılın sonunda ve 18. yüzyılda Osmanlı âlimleri tarafından yapılan (Arapça) üç haşiye vardır. Bu eserleri yazan âlimler şunlardır: Kara Halil Tirevî (ö. 1711), Mehmed Kefevî (ö. 1754), İsmail Gelenbevî (ö. 1791).
Saçaklızâde’nin tüm akli ilimleri kınayan bir gerici olmaktan uzak olduğu da eklenmelidir. O; astronomi, matematik, tıp, mantık ve diyalektik çalışmalarını incelemek için yola çıkmıştır. Ayrıca matematik ve tıp araştırmalarını da olumlu bir katkı olarak görmektedir. Dolayısıyla, burada felsefenin özellikle ilahiyat alanına giren âlemin yaratılmamış olduğu gibi iddialara karşı çıkıldığı ama genel anlamıyla tümden bir karşı çıkışın olmadığının bilinmesi gerekir.
Bununla birlikte tarihçiler “Bağnazlığın Zaferi” tezi yüzünden 17. yüzyılın ikinci yarısında ve 18. yüzyılın ilk yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nda meydana gelen dikkate değer bir sosyal ve kültürel değişimi de gözden kaçırmıştır. Bir tahmine göre, İstanbul medreselerinin sayısı 1650 ile 1705 yılları arasında iki katına çıkmış olabilir. Dolayısıyla aslında 18. yüzyıl da medreseler ve eğitim kurumlarında ciddi bir artış gözlemlenmiştir. Bu tarihlerdeki en önemli değişimlerden birisi de 16. yüzyılın başlarında İran’daki Şii Safevî hanedanlığının kurulması ve sonrasında Safevilerin Azerbaycan ve Şirvan’ı fethetmesiyle birlikte Anadolu’nun Sünni Fars, Azeri ve Kürt âlimlerin akınına uğramasıdır. Bu devirde matematiğin büyük üstadı olan Ömer Çilli (ö. 1655) gibi birçok âlim Anadolu’ya sığınmıştır. Rouayheb bunların detaylı bir listesini aktarır.
Peki; tefekkür, bilim ve akli düşünce kesintiye uğramadıysa Osmanlı neden geri kaldı. Aslında bunun cevabını Lütfi Paşa’nın Âsafnâme’sinden, Koçi Bey’in Risalesi’ne kadar yazılan birçok ıslahatnameler açıkça söylüyor. Aslında Osmanlıda âlimler devlet adamlarına onlarca belge hazırlayarak nerede hata yapıldığını tespit etmiştir. Bunlar genel hatlarıyla şöyledir:
- Artan savaş maliyetleri ve ordunun zayıflaması,
- Teknolojik yeniliklere ayak uyduramama,
- Ticaretin doğasının değişmesi ve ticarette rekabetin artması,
- Adaletsiz vergi düzeni,
- Devlet bürokrasisinde liyakat sisteminin bozulması,
- Kanunların herkese eşit uygulanmaması,
- Gelirlerin azalması ve israf.
Unutmayalım ki, dinin sosyal ve ahlaki amacı bunların düzeltilmesini sağlamaktır. Bunları düzeltemeyen bir din sadece satırlarda yazılan, dudaklarda anılan ve gerçekte hiçbir işlevi olmayan bir dindir. Bu yüzden Osmanlının geri kalmışlığını teolojide değil, inanılan dinin hayata aksetmeyen yüzlerinde aramak lazım.
..14/11/2020
..14/11/2020
Yavuz Sultan Selim ne kadar Eş’arî getirdi?
Güzel bir atasözümüz vardır; bir deli bir kuyuya bir taş atmış kırk akıllı çıkaramamış. Yavuz Sultan Selim Han’ın Mısır fethinden dönerken yanında Eş’arî âlimlerle İstanbul’a döndüğü hikâyesi de biraz buna benziyor. Bir rivayete göre 1.000, bir başka rivayete göre 2.000, hatta bazen bu rakamı 20.000’e kadar çıkaranlar var, Eş’arî âlimi Kahire’den yanında getirmiş deniliyor. Getirdi mi getirmedi mi bunu konuşacağız. Ama önce neden böyle bir iddiada bulunuluyor onu anlayalım…
Uydurulan bu vaka, Osmanlı’nın Eş’arîleştiği ve böylece de Osmanlı’da düşüncenin ve bilimin durduğu iddiası için delil olarak kullanılıyor. Tabii ki bu da işin bir başka garabeti. Biz buna mantıkta “arabayı atın önüne koşmak” diyoruz. Bu, ispatlanmaya muhtaç bir iddiayı (Yavuz Sultan Selim 1.000 Eş’arî âlim getirmiştir); bir başka iddianın (Osmanlı Eş’arîler sayesinde geri kalmıştır) kanıtı olarak öne sürmek anlamına geliyor. Bu nedenle de arabayı at çekmesi gerekirken, atı arabaya çektirmek gibi saçma bir işle örneklendiriliyor.
Mantıksal olarak böyle bir iddiada bulunmak hiçbir bilgi içermez ve safsata olarak kabul edilir. Çünkü siz daha birinci iddianızın kanıtlarını ortaya koymadan, onu doğrulanmış bir bilgi gibi kabul etmemizi istemiş oluyorsunuz. Maalesef Türkiye’de aslında ilmî hiçbir ölçüsü olmayan, bir bilgi değeri içermeyen bu tür jargonlar çokça kullanılıyor. Popülizm sadece siyasette değil, tarihi anlama ve değerlendirmede de karşımızı çıkıyor. “Ben dediysem doğrudur” gibi bir yaklaşım aklı esir alıyor. Çünkü Yavuz Sultan Selim Han, Mısır seferinden dönerken yanında 1.000 Eş’arî âlim getirmiştir, iddiasını dile getirenler bu iddiayı ispat sorumluluğunu yerine getirmiyorlar. Bu zaman kadar bize hiçbir kayıt, belge, isim listesi sunmadılar. Ama yine de bu yanlış iddia o kadar çok dolaşıma girdi ki, her seviyeden, meslekten ve makamdan insanın bu sorusuna muhatap kaldım. Her ne kadar, ispat sorumluluğu müddeiye aitse de, bu iddiaya muhatap kalmanın dayanılmaz sancısı nedeniyle bu yazımda bu iddianın saçmalığını ispatlamaya çalışacağım.
Mısır’da Hanefilik güçlüdür
Bilindiği üzere Yavuz Sultan Selim’in mısır seferi 1516 tarihinde başlamıştı. Memlûk ordusuna karşı önce Mercidâbık (1516) ve sonra Ridâniye’de (1517) galibiyet elde etmişti. Daha 3 ay kadar Mısır’da kaldıktan sonra da İstanbul’a geri dönülmüştür. Dolayısıyla bu iddiayı dile getirilenlerin birinci hatası 1517’lerde Kahire ve Mısır’ı bir Eş’arî gölü olarak tasavvur etmeleridir. Öyle ya Yavuz Sultan Selim 1.000-2.000 arasında verilen sayılarda bir âlimle döndüğüne göre Kahire bir Şȃfiî ve Eş’arî gölü olmalıdır. Çünkü 13. Yüzyıldan itibaren çok az istisna dışında Eş’arîleri Şȃfiîlik Matüridileri de Hanefilik üzerine değerlendirmek alışkanlık hâline gelmiştir. Bu yüzden Mısır’ın bir Eş’arî gölü olması aynı zamanda oranın bir Şȃfiî gölü olduğu anlamında da gelir. Oysa durum hiçte böyle değildir.
Memlukler her ne kadar Şafiîliği önceleseler de, 16. Yüzyılda ne Mısır ne de Suriye’de eğitim ve medreseler tamamen Şafiî dolayısıyla da Eş’arîliğin baskın egemenliği altında değildi. Hem Şam hem de Mısır topraklarında baskın olan eğitim kurumları Hanefilik ve Şafiîliktir. Şam bölgesine 13. Yüzyıla kadar hükmeden Zengiler Hanefidir ve Hanefi medreselere önem vermiştir. Daha sonra da Mısır’a hükmeden Eyyübiler Şafii olmakla birlikte de Hanefiliği ihmal etmemiştir. Al-Nu’aymi’nin ed-Daris fi Tarikhi’l-Madaris adlı eserindeki bilgiye göre Memlûklüler döneminde Şam bölgesinde 47 Şafiî, 54 Hanefi medresesi bulunmaktadır. Yasemin Kaçar’ın Bahrî Memlûk Devleti’nin Eğitim Sistemi ve Medreseler (1250-1382) adıyla yaptığı doktora tezindeki bilgilere göre de, Kahire’de 14 Şafiî medreseye karşılık 10 Hanefi medresesi bulunmaktadır. Mısır’a Hanefilik 9. Yüzyılda gelmeye başlamış ve oldukça güçlü bir damar olarak da devam etmiştir. 10. yüzyılda da 20 yaşlarına kadar Şafiî olan Ebu Ebû Ca’fer et-Tahâvî ile birlikte Hanefilik Mısır’da adını duyurmaya başlamıştır.
Şam’da Ḥanefīlerin lideri konumunda olan Necmuddin İbrȃhîm bin Ali eṭ-Ṭarsûsî’nin (ö.758/1356) Urcûze fī Marifeti mȃ beyneʾl-Eşa’ira veʾl-Ḥanefiyye adını taşıyan kasidesi de Eş’arîler ile Hanefiler arasındaki farkların altını çiziyordu. Yine14. Yüzyılda Seyyid Şerif el-CürcanT. Molla Fenari ve Bedreddin Simavi gibi birçok âlime hocalık yapmış koyu Hanefi ve Matüridî olarak tanınan Ekmeleddin el- Bâbertî Kahire’de hocalık yapıyordu. Ve Ebu Hanife ve Matürid’nin fikirlerinin yılmaz bir savunusuydu. Özellikle Anadolu’dan gelen talebeler onun eğitim verdiği medresede okumaya özel önem veriyorlardı. Dolayısıyla Yavuz Sultan Selim Mısır’a geldiğinde bir Şafiî Eş’arî âlimler otağına gelmemiştir.
Tam aksine Anadolu kazaskeri olarak 1517'de Yavuz Sultan Selim ile birlikte Mısır seferine katılan İbni Kemal (daha sonra Şeyhülislam olacaktır) Mısır seferinden döndükten sonra Risāletu’l-İḫtilāf beyne’l-Eşā ira ve’l-Māturīdiyye, diye bir eser kaleme aldı. Muhtemelen Mısır’da Eş’arîler ile Hanefiler arasındaki farkları ortaya koyan eserlere karşılık yazdığı bu eserde açıkça Hanefiler yerine Matüridiler demeyi tercih etti. Bu, Matüridiliği öne çıkarma çabası olarak okunabilir. Nitekim aslında 16 ile 18. Yüzyıl özellikle Eş’arîler ile Matüridiler arasındaki farkları anlatan özel risaleler yazıldığı ve Matüridiliğin isminin daha çok anıldığı bir yüzyıl olarak karşımıza çıkar.
Aynı süreci Mısır’da da görmek mümkündür. Hanefi biyografi alanındaki çalışmaları, yani kim kimdir şeklinde âlimlerin hayatlarını ele alan eser yazımına baktığımız da Mısır’ın da bu alanda en hareketli olduğu dönemin 16. Yüzyıl olduğunu görürüz. Bu yüzyılda Mısır’da Hanefi biyografi derlemesi yazımı zirve yapmış; İbni Dokmak’ın (v. 809/1407) Nazmü’l-cümân’ı, Bedruddîn el-‘Aynî’nin (v. 855/1451) Tabakâtü’l-Hanefiyye’si, İbni Kutlûboğâ’nın (v. 879/1474) Tâcü’t-terâcim’i ve İbnü’ş-Şıhne’nin (v. 890/1485) Tabakâtü’l-Hanefiyye’si bu yüzyılda Mısır bölgesinde yazılmıştır.
16. Yüzyıl Osmanlısında Matüridilik yükseliştedir
Şeyhazȃde (ö. 1543) den başlayıp Beyazîzâde, Mestcizâde, Kırşehrî, Dâvud-ı Karsî, Kadızâde el-Erzurûmî el-İsbîrî, Akkirmânî, Esîrizâde, Saçaklızâde ve Müstakîmzâde gibi birçok Osmanlı âlimi bu konuda eserler yazmışlar ve Matüridiliğin altını çizmişlerdir. Bu iddianın tam aksine aslında 16. Yüzyıl ve sonrası Osmanlı’da, Matüridilik üzerine vurgu ciddi biçimde artış gösterir.
16. yüzyılda ve sonrasında Eş’arîlik ile Matüridiliğin karşı karşıya geldiği konuların birisi de kaza kader ve insan iradesi meselesidir. Rıdvan Özdinç’in “Akıl İrade Hürriyet Son Dönem Osmanlı Dini Düşüncesinde İrade Meselesi’’ adlı çalışması oldukça önemlidir. Özdinç çalışmasında Osmanlı’da 16. Yüzyıl ve sonrasında kaza kader ve irade-i cüziyye adıyla birçok risale yazıldığını gösterir. Bu eserlerin birçoğunda Eş’arîlik tenkit edilmiş ve Matüridilik savunulmuştur. Bu risaleler bazı çevrelerce ikide bir dile getirilen Osmanlı Eş’riydi iddiasının da aslında ne kadar afaki olduğunu göstermektedir.
Bu iddianın dayanaklarından birisi de Osmanlı medreselerinde Seyyid Şerif Cürcâni'nin el-Mevâkıf’ı ve Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akȃid gibi metinlerinin okutulmasıdır. Eş’arî âlimlerin metnin okutulmasından Osmanlının Eş’arîliğie hükmedeceksek Mu’tezili Zemahşeri’nin tefsirinin okutulmasından Osmanlının Mu’tezili, Şii İsmȃilî Tûsi’nin ahlak metnin okutulmasından da Osmanlının İsmaili olduğuna hükmetmek gerekecektir sanırım!.. Oysa Osmanlıyı ve âlimlerinin yazdıklarını değerlendirmek istiyorsak bu metinlerin özellikle şerh ve haşiyelerine yani metinlere bakmak gerekecektir. Nitekim Mustafa Aykaç, Teftâzânî’nin Şerḥ’ul-Aḳȃid metni üzerine el-Hayalî, el-Kestelî (901/1496), Ramażan bin Muḥammed (1017/1608), el-Kâzerûnî (950/1543) ve Abdülḥakîm es-Siyâlkûtî (1067/1657) gibi âlimlerce yazılan şerh ve haşiyeleri değerlendirdiği makalesinde bu iddianın ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymuştur. Osmanlı çoğu kez bu metinleri olduğu gibi kabul etmek için değil aksine bu metinlerle hesaplaşmak için okumuştur. Bu âlimler birçok konuda Teftâzânî’ye karşı Matüridiliği savunmaktan geri durmamışlardır.
16. Yüzyıl sonrası Osmanlıda Matüridiliğin öne çıkarıldığını gösteren bir diğer kanıt da Sadruşşeri’anın Fehreddin Razi’ye karşı Matüridiliği savunduğu “Mukaddimât-ı Erbaa” adlı literatürdür. Eş’arîlerin iyi (husn)-kötü (kubh) konusundaki yazdıklarının eleştirildiği bu tartışma Fatih döneminde başlayıp daha sonra da devam etmiştir.16. yüzyıl sonrası bir çok âlim bu konuda eser yazarak Matüridiliğin konumunu savunmuştur. Asım Cüneyd Köksal Hocanın tespitlerine göre bunlar şöyle sıralabilir: İbrahim el-Kûrânî (ö. 1101/1690), Kavukcîzâde Seyyid Mustafa Efendi, Ahmed bin Muhammed Kazâbâdî (ö. 1163/1750), Davud-i Karsî (ö. 1169/1756), Halil bin Mehmed el-Konevî el-Akvirânî, Hafîd en-Nisârî Mehmed bin Abdullah el-Kayserî (ö. 1170/1757), Konevî İsmail Efendi (ö. 1195/1780-1) ve Mekkî Mehmed Efendi (ö. 1212/1797).
Sonuç olarak bırakın Yavuz Sultan Selim’in Kahire’den Eş’arî âlim getirmesini tam aksine Sultan Yavuz sonrası dönem Osmanlı’da Matüridiliğin daha çok öne çıktığı yüzyıllar olmuştur. Ayrıca yukarıda gösterdiğimiz gibi Kahire’yi de tamamen Şafiî Eş’arî gölü olarak düşünmek büyük bir hatadır. Masabaşında tarihsel gerçekliklerle uyuşmayan jargonlar hakikatin kendisinden daha çok şöhret kazanabilmektedir. Bir kısım çevreler Ehl-i sünneti tüm kötülüklerin anası olarak göstermek için bu tezi özel olarak yayıyorlar. Çünkü Ehl-i sünnetin zayıflaması ve merkezin boşalması çevredeki marjinal akımların merkeze gelmesi için bulunmaz bir fırsattır. Osmanlının duraklaması teolojik olmaktan daha çok politiktir. Size tavsiyem 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu duraklama döneminde Koçi Bey tarafından IV. Murat ve Sultan İbrahim'e sunulan eleştirel tarzdaki raporu bir kez daha okumanızdır…
.31/10/2020
.31/10/2020
Arap Milliyetçisi ve bir Selefi olarak: Reşid Rıza
Reşid Rıza konusunda Türkiye’de yazılan ansiklopedik eserler ve düşünce tarihi çalışmaları ile Batı'da yazılanlar arasında iki farklı resim öne çıkıyor. Türkiye’de bu konuda iki çok önemli projeyi söyleyebilirim: Birisi kuşkusuz çok emek ve kaynak harcanan “İslam Ansiklopedisi”, diğeri de son zamanların bence en önemli projelerinden biri olan “İslam Düşünce Atlası”. İkisinde de Reşid Rıza konusunda çok benzer bir tanım kullanılıyor: ''Çağdaş İslâmın öncülerinden, ıslahatçı ve âlim.'' Buna karşılık alanının en önemli ve ilk kaynaklarından biri olan, Brill Yayınlarının İslam Ansiklopedisinde ise Reşid Rıza şu şekilde sunuluyor: “İslami reformun ve ayrıca belli ölçüde Arap milliyetçiliğinin de en üretken ve etkili yazarlarından biri… Selefiliğin sözcüsü.”
Hakkını yemeyelim İslam Ansiklopedisinde Reşid Rıza maddesini yazan M. Sait Özervarlı, Reşid Rıza’nın Arap milliyetçiliğinden bahsetmiş ama bunun konjonktürel olduğunu iddia etmişti. Özervarlı bu konuda şunu yazar: “Türkiye'de Mustafa Kemal'in önderliğindeki Millî Mücadele hareketinin başarıları Reşid Rıza'yı sevindirmiş ve farklı icraatlar yapılacağı konusunda ümitlendirmişse de daha sonra hilafetin kaldırılması ve din eğitiminin sınırlandırılması sebebiyle tavrını değiştirmiştir. Müslümanların siyasi temsiline ve hilafetin yeniden işlerlik kazanmasına dönük yeni formüller geliştirmeye yönelmiş, Arap milliyetçiliğini vurgulayan söylemleri daha fazla dile getirmeye başlamıştır. Ancak Reşid Rıza'nın bu konjonktürel yönelişlerini koyu Arapçı veya panarabist düşünceye dayandırmak yanlış olur.” Bu ifadeye göre Reşid Rıza’nın Arap milliyetçiliğine temayülünün 1924’ten sonra olması gerekir. Oysa Özervarlı’nın kaynak olarak kullandığı Eliezer Tauber’in “Rashid Rida As Pan-Arabist Before World War I” adlı makalesi hiç de böyle söylemez. Zaten makalenin başlığında Reşid Rıza’nın Pan-Arabist söylemlere Birinci Dünya Savaşından önce başladığını açıkça göstermektedir. Peki, o hâlde Reşid Rıza’nın Arap milliyetçilıği söylemi neden geri plana çekildi?
Bu sorunun cevabını aramadan önce birçok kaynakta Reşid Rıza’nın neden, Selefi söylemin ve ideolojinin sözcüsü olarak kabul edildiğini de açıklamak isterim. Çünkü genelde modernist görüşleri ile öne çıkan Reşid Rıza’ya Türkiye’de Selefilik pek kondurulmaz. Reşid Rıza’yı İsmail Kara’dan Eliezer Tauber’a kadar birçok araştırmacının Selefi saymalarının nedenlerini şu şekilde özetleyebilirim:
1. Vehhabi-Selefiliği yüceltmesi, 2. Öze dönüşcü İslam anlayışı, 3. Mezheplerin birleştirilmesini savunması, 4. Tasavvuf karşıtlığı... Dolayısıyla Reşid Rıza belki yöntemde değil ama ilkelerde “Selefi” olarak kabul edilmektedir.
Türkiye’de Arap düşüncesi alanındaki çalışmalarda özellikle de İslamcı çevrenin Reşid Rıza gibi birçok düşünür hakkında Arap milliyetçiliği ve Selefîliği örtülemelerini anlamak pek mümkün gözükmüyor. Bununla birlikte 19-20. yüzyılda birçok Arap düşünürü için Selefilik ile Arap milliyetçiliği el ele giden iki ideoloji olarak karşımıza çıkar. İsterseniz gelin, Reşid Rıza üzerinden bu iki görüşün nasıl birbirini beslediğini anlamaya çalışalım.
Reşid Rıza’nın politik eylemleri
Muhammed Abduh’un ölümüyle, 1905’te El Menar dergisinde Reşid Rıza ipleri ele alır. R. Rıza’nın siyasi faaliyetleri bu tarihten sonra başlar. 1907’de, ed-Da‘vâ ve’l-İrşâd Cemiyeti’ni kurar. 1909'da Menar’da “Vatan” üzerine ilk yazılarını yazar ve kendisini “Arap bir Müslüman, Müslüman bir Arap” olarak isimlendirir. II. Abdülhamid’in tahtan indirildiği zaman da Menar’da: “Bugün Osmanlılar özgürlüğün tadını soludu” diye yazar. II. Abdülhamid’in tahtan indirilişini ve yeni durumu lehine kabul ederek okul için maddi kaynak bulmak üzere 1909’da İstanbul’u ziyaret kararı alır.
Görüşmelerde iki hususun altını çizer: İlki mezunlarının İslam’ı savunacak ve gerçek İslam’ı öğrenecek modern bir okul kurmak, ikincisi ise imparatorluğun iki büyük unsuru olan Araplar ve Türkler arasında son zamanlarda var olan yanlış anlaşılmayı ortadan kaldırmak. Hükûmet okulun dilinin Türkçe olması ve Şeyhülislam'ın denetimi ve yönetimi altında olması şartıyla ödenek verileceğini söyler. Fakat bu Reşid Rıza’yı memnun etmez, çünkü o eğitim dilinin Arapça olmasını ve denetimin kendisinde olmasını ister. Kendisinin oyalandığını düşünerek düş kırıklığıyla İstanbul’u terk eder.
Tauber’e göre, İstanbul’un Reşid Rıza’yı Arapçı fikirleri nedeniyle güvenilmez görülmüş olabileceğini söylemektedir. Muhtemelen kendisi hakkında İstanbul’a gelen bilgiler olumlu değildir. R. Rıza, Ekim 1910'un başında Mısır'a döner dönemez Türkler ve İstanbul’daki Hükûmet aleyhine çok sert eleştirilerde bulunmaya başlar. 1911’de “Cemiyyetu’l-Cȃmi’ati’-Arabiyye” diye gizli bir Arap Derneği'nin kurucuları arasında yer alır. Dernek için bir yemin metni yazar: “Arap Derneği’nin belirlediği ilkelere göre Arapların bütünlüğünü, emirlerinin birliğini ve onlar için yeni bir krallığın kurulmasını sağlama çabasına… Destek vereceğine… Derneğin hedeflerini ve sırlarını koruyacağıma ve onun sırlarından tek birisini bile ifşa etmeyeceğime ve bu yemini Allah ile yapılmış bir ahit kabul edileceğine yemin edilir.”
Aynı yıllarda Kahire’deki İngiliz İstihbarat Departmanı ile görüşmelere başlar. Eliezer Tauber, Reşid Rıza’nın yazdığı siyasi notları (memorandum) ve karşılıklı yazışmaları İngiliz arşivlerinde çalışarak deşifre etmiştir. Reşid Rıza anlaşılıyor ki, İngilizleri büyük Arap Krallığını kurmak için ikna etmeye çalışıyordu.
Suriye'de Osmanlı ordusunda görev yapan Arap subayların Mısır'a ilerlemeleri emredildiğinde isyan edecekleri, Türk ve Alman komutanlarını öldürecekleri ve hükûmetin dizginlerini kendi ellerine alacaklarını İngilizlere söyledi. Öngörülen isyanın geniş ve kitlesel olması için Rıza, İngilizlerden Arap subaylara manevi ve maddi desteklerini temin etmelerini istedi. Rıza Britanya istihbarat yetkililerini, Britanya'yı İslam düşmanı olarak sunan Suriye'deki Osmanlı propagandasına karşı rekabet etmek zorunda kalacakları konusunda uyardı. Toplumu, İngilizlerin İslam'ın düşmanı olmalarının aksine, Arapların bağımsızlıklarını kazanmalarına yardım etmeye istekli olduğu konusunda ikna edebileceğini savundu.
İngilizler, savaşın başında Arapların desteğini kazanmaya çalıştı ve hem Mekke'deki Haşimi ailesi hem de Kahire'deki Rıza’nın kurduğu Adem-i Merkeziyet Partisi liderleri ile görüşmelere girdiler. Rıza ile yaptıkları görüşmelerde, İngiltere'nin Arapların kendilerini Osmanlı boyunduruğundan kurtarmalarına yardım etmeye hazır olduğunu ve İngiltere'nin Arap ülkelerinde emelleri olmadığını savundular. Rıza'ya göre daha da ileri gittiler ve ona savaş sırasında Türkleri sürmek için Arap ülkelerini işgal etmek zorunda kalırlarsa savaş biter bitmez bu ülkeleri tahliye edeceklerine söz verdiler.
Rıza, Şubat 1915'te savaş sırasındaki Arap-İngiliz ilişkilerine dair görüşlerini detaylandırdığı uzun bir memorandum sundu. Bu siyasi notun bir ekinde Rıza, İngilizleri, savaş sırasında işgal edecekleri tüm alanlardan çekilecekleri ve Araplara bağımsızlık vereceklerini açıklamaya çağırdı. Bu İngiliz yönetimi altındaki 100.000.000 Müslüman dâhil herkesi sakinleştirecek ve İngiltere'nin İslam ve Halifeliğin hükümdarlığını sona erdirme niyetinde olduğu suçlamalarına son verecektir. İngiltere Araplarla dostluğunu garanti etmeli ve böylece bağımsızlık mücadelelerinde müttefiki olduğunu göstermelidir. Bunu yapmazsa Arapların, Almanya yanında yer alacağı konusunda onları uyardı. Osmanlı’nın Cihad-ı Ekber ilan ettiği günlerde o, Osmanlıya karşı isyanları desteklemek için İngilizlerle görüyordu.
24 Ekim 1915'te, Mısır'ın İngiliz Yüksek Komiseri Arthur Henry McMahon, ünlü mektubunu Mekke'ye Şerif Hüseyin'e gönderdi ve bu mektubunda, İngilizler ile yaptığı iş birliği karşılığında, Mekke'deki bölgesel taleplerin çoğunu yerine getirmeyi kabul etti. Ancak mektup, gelecekteki Arap Devleti'nin sınırları, özellikle de kuzeybatı sınırlarıyla ilgili çeşitli çekinceler içeriyordu. Haziran 1916'da Şerif Hüseyin, İngilizlerin yardımıyla Osmanlılara karşı Arap isyanını başlattı. Rıza, rüyalarının gerçekleşmesinin başlangıcı olarak gördüğü isyanı coşkuyla destekledi. El-Menar’da: "Genel olarak Müslümanların isteği, Arap ülkelerinin kendi başlarına güçlü olmaları ve onları savunmak için dışarıdan bir güce bağımlı olmamalarıdır” diye yazdı. El-Ahrâm ve el-Menâr'da yayınladığı makalelerinde; Müslümanların, Hüseyin'in isyanının, dış etkilerden uzak, güçlü ve bağımsız bir Arap İmparatorluğunun kurulması konusunda umut olduğunu dile getirdi. R. Rıza, Şerif Hüseyin’in ona verebileceği herhangi bir ofiste, onun için çalışabileceğini yazdı. Fakat Şerif Hüseyin, kendisine cevap verme gereği bile duymadı. Hayal kırıklığına uğramıştı. Mısır’dan ayrılmayı düşündü. İngiliz ajanı Ronald Storrs, R. Rıza’nın Mısır'dan ayrılmasının önlenmesi gerektiğini söylemiştir. Kısa süre gözetim altında tutuldu. Bu sırada kurduğu Cemiyyetu’l-Cȃmi’ati’-Arabiyye için yazdığı yemin metnini yeniledi: Filistin, Suriye, Lübnan, Dicle ile Fırat arasındaki bölge ve Irak'tan oluşan Arap ülkelerini, parlamenter bir meclise dayalı, seçimle gelen üyelerden oluşan ve kendi yaptıkları yasalarla yönetilen bağımsız bir devlete kavuşturmak için yemin ediyordu.
Osmanlı’yı sekülerleştirmekle suçlanan Reşid Rıza, şimdi tam da Cumhuriyet fikrini Araplar için istiyordu. Şerif Hüseyin, İbn Suud’a karşı büyük bir hezimete uğrayınca da bu sefer Reşid Rıza dümeni tekrar Suud ailesine kırdı. Belki de değişmeyen tek fikri, bir Arap Halifesinin altında bir Arap Devleti görmekti. 1924’te onları öven meşhur eserini yazdı: El-Vahhabiyyun ve'l-Hicaz. Muhammed b. Abdulvehhab’ın Necd’de, İslam’ı şirk ve bid’at bataklığından kurtardığını söyledi. İngilizler onun için ''fanatik, ne yapacağı belli olmayan, pragmatist bir Arap milliyetçisidir'' diye yazmışlardı. Haksız da değillermiş.
Arapların İslam’ın en şanlı zaferini temsil ettiğine ve Arapların Osmanlı ve Türkler sayesinde bu şanlı zaferden uzaklaştığına, muhtemelen Arapların zaferinin aynı zamanda İslam’ın zaferi olacağına inandı. Bunun yolu da İslam’a sokulan tüm bidatlerden temizlemek ve Arapların temsil ettiği o İslam’ın saf öz hâline geri dönmekti. Böylece Arapçılık ile Selefilik İslam’ın zaferi için ortak bir yolda birleşmiş oldu. Anlaşılan hem Osmanlı’yı yıkma hem de Osmanlı’nın kültürel hafızasını tüm coğrafyadan silmek için, Arapçılık ile Selefilik kol kola yürüdüler. İlk yaptıkları işin, kabir ve türbeleri yıkmak olması da boşuna değil...
.***
.17/10/2020
.***
.17/10/2020
Selçuklu’da ulema ve doktorlar
Son zamanlarda Selçuklu tarihine ilginin artması son derece sevindirici bir gelişmedir. Zira hem Türk tarihi hem de İslam tarihi açısından Selçuklu dönemi oldukça önemlidir. Tarih algısı savaşlar üzerine kurulu bir toplum için tarihin özellikle sosyal yönü çoğu kez göz ardı edilir. Bununla birlikte TRT’de çekilen diziler aracılığıyla, Selçuklu tarihinin yeniden hatırlanması olumlu bir gelişme olarak kaydedilmelidir. Buna rağmen tarihi, hâlâ savaş ve at üstünde yiğitlikle anlatma ihtiyacı reyting adına kısmen hoş görülse de Selçuklu’ya karşı büyük bir haksızlık olacaktır. Çünkü Selçuklu tarihi, Türk İslam tarihi açısından ve özellikle de din ve fikir geleneğimiz açısından kurucu bir misyona sahiptir.
Türkler Anadolu’yu yurt edinmişlerse bu durumda kılıçlarının olduğu kadar bu topraklarda kurdukları eğitim müesseselerinin de büyük payı vardır. Türklerin sürekli sert güçle anılması, tarihte üstlendikleri askerî gücün bir sonucudur. Fakat bu resim eksiktir ve resmin büyük kısmını gölgelemektedir. Selçuklu dehasının en önemli yanı, onuncu yüzyıldan sonra Abbasîlerden boşalan merkezi yeniden inşa etme becerileridir. Bu merkez inşasını büyük oranda da yumuşak güç unsurları ile başarmışlardır.
Merkezin inşası
Türklerin İslam’a girişi ile birlikte Türk İslam dünyasının ve Türk devletlerinin din politikasının şekillenmeye başladığını söyleyebilirim. El Hüseyni, Ahbarü'd-devleti's- selçukiyye adlı eserde Selçukluların atası için şöyle demektedir:
“Selçuk atına bindi İslam diyarına doğru yollandı ve Hanefi dinine girme saadetiyle mes’ud oldu.”
Türklerin İslam’a Hanefilik kapısından girmeleri onların tarihte oynayacağı dinî jeopolitiği de belirlemiş oldu. Şöyle ki, eğer Türkler Hanefilikle İslamlaşmasa da Şiiliği benimsemiş olsalardı tarihin yönü bambaşka olabilirdi. Türklerin Orta Asya’da yayılmaya başlayan Sünniliğin Hanefilik koluyla Müslüman oluşu, aslında Sünni dünya için büyük bir avantaj sağladı. Bu avantajı Müslümanlar, özellikle Abbasi Devletinin Hilafet makamı Bağdat’ın Şii Büveyhi Devleti tarafından işgal edilmesinde daha iyi fark etti.
Türklerin Hanefilik tercihi, Şii-Batınîliğe karşı bir rekabeti de zorunlu olarak ortaya çıkarmış oldu. Selçukluların devletleşme süreci ile birlikte merkezde Sünniliğin inşası çevrede de Şii-Batınîliğe karşı bir müdafaa hattı tercih ve tarihin zorunlu bir sonucu olarak ilk karşıya çıkan sorun oldu. Sultan Alparslan’ın Bağdad’da inşa ettirdiği Ebu Hanife’nin kabri etrafındaki Azamiyye Medrese ve Külliyesi, daha sonra da Nizamiyye Medresesi İslam dünyasındaki Sünni merkezin Hanefilik ve Şafiilik tarafından yeniden inşa edilmesini sağladı. Bu iki medresenin bir vakıfla desteklenmesi ve eğitim veren hocalara daimî bir ücret bağlanması oldukça önemlidir. Nizamülmülk “Eski Sultanlar bilginlere maaş vermedikleri ve onları bir görev ile bağlamadıkları için onlar hükümdarlara ve devlete karşı hareket ediyorlardı” öğüdünü dikkate alan devlet aklı, ulemayı doğrudan sultana bağlamak yerine vakıflar üzerinden daha gevşek bir modelle ulemayı devlete bağlamıştır. Böylece devlet politikalarına meşruiyet kazandıracak bir epistemik cemaati (ulema sınıfını) de oluşturmuş oldular.
Selçukluların kurduğu bu medrese geleneğinden önce ulema sınıfı, ilmî çalışmalarını yürütmek için ya kendi öz sermayesine dayanmak zorundaydı ya da vali, vezir veya sultan gibi yöneticilerce finanse edilirlerdi. Vakıf olarak kurulan ve akarlarla desteklenen Azamiyye ve Nizamiyye’de hem öğrenciler hem de hoca ve çalışanlar daimî bir ücrete kavuştular. Bu ücret doğrudan yöneticilerin elinde olmadığı ve vakıf yönetimince dağıtıldığı içinde hocalar aynı zamanda bir özerkliğe de kavuşmuş oldular. Buralarda eğitim gören öğrencilerin tüm masraflarının vakıf tarafından karşılanması, ilim talebelerinin tüm vakitlerini ilme ayırmalarına imkân sağlamış oldu. Bu yapılar daha sonra da kurulacak olan tüm medreselere örnek olacaktır…
Selçuklular Bağdad’da başlattıkları medrese inşa sürecini hızla Suriye ve Anadolu içlerine yaymayı başardılar. 1071’de Anadolu’ya giren Selçukluların 80 yıl içinde o günkü şartlarda, Tokat-Niksar’da 115’te Yağıbasan Medresesini eğitime açmış olmaları büyük bir başarıdır. Bu medreseler Sünniliğin inşasında önemli rol oynamıştır. Konya, Atabekiye Medrese müderrisinin Hanefî veya Şafi; Niğde-Akmedrese müderrisinin Hanefî veya Şafi; Konya-Karatay medrese müderrisinin Hanefî; Sivas-Gökmedrese müderrisinin Şafiî olmadığı takdirde Hanefî; Konya-Sırçalı Medrese müderrisinin Hanefî; Konya, Melek Hatun Medresesi müderrisinin Hanefî olmasının şart koşulması da bunu göstermektedir…
Burada belirtmem gerekir ki, bu ulema sınıfı yalnızca dinî bilgi üretimini üstlenmemişti. Aslında bu medreseler devlete kȃdı ve bürokrat yetiştirerek toplumda kanuni düzeni ve adaletin dağıtımı üstleniyorlardı. Çünkü Klasik İslam Hukukunda kanun yapma yetkisi Sultanın değil, ulemanın işi olarak görülüyordu. Böylece Hanefilik, Selçuklu toplumunun bir kanun devleti olma özelliği kazanmasını sağlamış oldu. Sünnilik ise onları “üst kimlik”te ortak bir inanç toplumu daha doğrusu millet yaptı.
Hastalarına bakamayan devlet çöker
Bâtınîlerin tıp bilgisini insanları ideolojik olarak etkilemek için kullanmalarının önüne geçecek en önemli şey, tıp bilimin batınî bir gücün eseri olmadığını göstermektir. 975’te Fustat’da Fatımilerin inşa ettirdiği hastane ve eczane sayesinde bitkilerin tedavi edici bilgisine sahip olan İsmaili Dȃiler, bu bilgiyi kullanarak insanlara şifa veren olağanüstü güçlerinin olduğuna insanları inandırıyorlardı. Şifa, her zaman Bȃtınîliğin insan avı için en uygun zeminini oluşturmuştur. İnsanlar hastalıklarında tüm varlıklarını feda etmeye hazırdırlar. Onları sağlığına kavuşturan bir el, aynı zamanda onun hayatını da değiştirebilir. Farmakoloji konusunda ileri bilgilere sahip olan Bȃtınî Dȃiler, bu bilgileri kullanarak insanları kâinatın gizemli ve sırlı bilgilerine sahip olduklarına inandırmak için kullanıyordu. Özellikle devletin içinde üst görevlerdeki vezirler ve yöneticiler, saraya sızan Bâtınîlerce önce hasta ediliyor sonra da şifa bizde denilerek kalpleri ve güvenlerini kazanıyorlardı…
Türkler bitkilerin şifalı gücünü ve farmakolojiyi Orta Asya’dan biliyorlardı. Orta Asya’da hâkim olan Mecusi ve Mani dinleri hastalık ve şifayı Gnostik bilginin araçları olarak kullanıyorlardı… Müslüman âlimler ise, hastalığı bedenin direnicinin azalması, yediklerimizin bedene zarar vermesi olarak görüyor ve iyileştirilebileceğini savunuyorlardı. Aslında hastalıkların iyileştirilebileceğinin gösterilmesi Gnostik ve Bȃtınî inançlarla mücadelenin bir alanı olarak ortaya çıkıyordu.
Kuşkusuz aynı zamanda hastalıklara şifa vermek, Fatımi Devlet ile Selçuklu arasında bir rekabet unsuruydu. Çünkü tebaasını doyuramayan ve tebaasının hastalarına şifa veremeyen devlet, güçsüz kabul ediliyordu. Ve insan gücünün ve nüfusun önemli olduğu, ekonomin tarıma bağlı olduğu bir toplumda bu ikisini sağlayabilen devlete doğru doğal bir insan göçü oluyordu. Bu açıdan Selçuklular, egemenlik kurdukları topraklarda ikinci olarak; hastane, bimaristan ve şifahaneler kurmaya özel önem göstermişlerdir.
Adı geçen Selçuklu hastanelerinde İbn-i Sina, er-Razi, Galen ve Hipokrat’ın eserlerinin yanında el-Cürcânî’nin Zahire-i Harzemşahî isimli “akrabadin”in (basit ve bileşik ilaçların tanımlandığı kitap, kodeks) ders kitabı olarak okutulduğu bilinmektedir. Hangi sınıflarda hangi eserlerin tıp öğrencisine okutulduğuna dair Selçuklu Sultanı Sencer (1117-1157) dönemi hekim ve astronomlarından Türk asıllı Nizâmî-i Arûzî’nin “Çahar Makale” isimli bir eser kalem aldığı kaydedilmektedir.
Selçuklu tabiblerini bize bildiren kaynakların başında İbn Ebu Useybiya (Ibn Abu Usaibia)’nın “Tabakâtü’l-Etibbâ” adlı, doğuda yazılmış, hekimler ve tıp târihinden bahseden eseri gelir.
Selçuklularda bir tıp öğrencisi hekim olabilmek için aşağıdaki dersleri geçmek zorundaydı: 1. Tıbba giriş ve organlar 2. Mizaçlar 2. Gıdalar ve İlaçlar 3. Koruyucu Hekimlik 4. Zinet (Üreme Organları) 4. Seyahat Tedbirleri 5. Alçı, Yaralar, Kırıklar, 6. İltihaplı Yaralar ve Yanıklar 7. Zehirlenmeler 8. Ateşli Hastalıklar…
1154 yılında ise Selçuklu’nun Halep Atabeyi Nureddin Zengi (1146-1173) Şam’da Nureddin Hastanesini kurdurmuş ve bu kurum üç asır boyunca karşılıksız hasta tedavi etmiş ve ilaç dağıtmıştır. Bu hastanenin diğer hastanelerden farkı, öğrencilere tıp ve eczacılık bilimlerinin okutulacağı bir medrese ve hatta bugünkü anlamıyla bir tıp fakültesi görevini de ifa etmesiydi. Burada ayrıca akıl hastalıklarına dair bir birim de bulunuyordu. Tabiplerin toplantılar düzenleyeceği salonları, ders yapılan sınıfları ve tıp ve eczacılık kitaplarının saklandığı iki adet kütüphanesi vardı. Bunun yanında 1108-1122 yılında Mardin ve Silvan’da kurulan hastaneler ve aynı dönemlerde Harput’ta inşa edilen hastane, Anadolu’daki en eski Türk sağlık kurumları olarak kabul edilmektedir. Bu hastaneler arasında Mardin Ekmeleddin Mâristanı dönemin en önemli sağlık kurumu olarak değerlendirilmektedir…
Görüldüğü gibi, Selçuklular çadırda yaşayan, at üstünde uyuyan, ok atan bir topluluk olmanın çok ötesinde Irak, Suriye ve Anadolu’yu eğitim ve sağlık kurumlarıyla inşa eden büyük bir topluluktu. Türkler savaşmayı bildikleri kadar kurum kurmayı ve kanun yapmayı da iyi bildikleri için bu topraklarda bin senedir var olmuşlar. Türkler inşa ettikleri eğitim ağları ve toplumsal kurumlar sayesinde hukuk ve adaleti tesis ederek nüfusun ve refahın çoğalmasını sağlayarak büyük devlet kurmayı başarmışlardır. Anlaşılıyor ki; hukuk, adalet ve sağlık bir toplumun en önemli güç unsurlarıdır. Ve Hanefilik bizi millet yapan ve aynı zamanda Müslüman Türk’ün ruhuna tarihte beden olan önemli bir kimliktir.
.19/09/2020
.19/09/2020
Selef mi Selefîlik mi?
Etimolojik benzerlik, her zaman anlam benzerliğine yol açmaz. İşte Selefi ile Selefîlik de böyledir. Selef kelimesi, Hazreti Peygamber sonrası oluşan üç asrı ifade eder. Ancak Muhammed b. Abudulvehhab, teolojik argümanlarla halkı Osmanlıya karşı isyana teşvik etti. Bu argümanlarının da “Selef’in itikadı”na dayandığını iddia etti.
Selefîliğin bir “sosyal hareket” mi ya da bir “zihniyet” mi olup olmadığı konusunda kafalar karışıktı. Çünkü Selefîlik kendi içinde Reşid Rıza gibi modernist eğilimler taşıyabiliyor ya da oldukça katı dini yorumlar içerebiliyordu.
Selef kelimesi, etimolojik olarak öncekiler anlamına gelir.
Selef ve Selefîlik kavramları üzerinde tam bir kafa karışıklığı bulunmaktadır. Bu karışıklığın nedeni; bazen cehaletten, bazen akademi dünyasındaki dikkatsizlikten kaynaklanıyor. Selefîliği meşrulaştırmak için yapılan yorumlarda bu durumu besliyor. Etimolojik benzerlik, her zaman anlam benzerliğine yol açmaz. Bunun en güzel örneği, Kur’an ile Kur’aniyyûn kavramları arasındaki farktır. Kur’an ilahi bir kitap olmasına karşı, Kur’aniyyûn dinde Kur’an dışında hiçbir kaynak kabul etmeyen ve Hazreti Peygamber’in hadislerini inkâr eden akımın adıdır. Kur’an 14 asırlık bir kitap olduğu hâlde, Kur’aniyyûn akımı 20. yüzyıla aittir.
İşte Selefi ile Selefîlik de böyledir. Selef kelimesi, etimolojik olarak öncekiler anlamına gelir. Teknik olarak da Hazreti Peygamber sonrası Sahabe, Tabiûn (Sahabeyi görenler) ve Tebeu’t-tâbiîn’den (Tabiûnu görenler) oluşan üç asrı ifade eder. Dolayısıyla “Selef” kelimesi üç asra gönderme yapan bir terimdir. Bu terimin kazandığı bir diğer anlam ise bu üç asır içinde özellikle Ebu Hanife hazretlerinin “Ehli Rey” olarak bilinen ekolüne karşı “nakilci din” yorumunu savunanlar anlamındadır. Bu anlamıyla “Selef” bazen "Ehli Eser", bazen de "Ehli Hadis" olarak bilinir. Hatta Ehli Sünnet kelimesi bile bu dar anlamıyla, Ehli Hadisi ifade etmek için kullanılıyordu. Dolayısıyla aslında bu anlam kelimenin ilk anlamından daha dar bir anlama sahiptir.
“Selef” kelimesi aslında özellikle Hicri 2. yüzyıldan itibaren dar anlamıyla Ehli Rey’i dışarıda tutan ve dini anlamda daha çok nakli, rivayeti esas alan ve aklî yorumu dışarıda tutan Ehli Hadis zihniyeti için kullanılıyordu. Burada özellikle bir hususa dikkat etmek gerekiyor. Ebu Hanife’nin şahsında öne çıkan ama aslında Irak ekolü olarak bilinen Ehli Rey ile Ehli Hadis arasındaki temel fark, hadisleri kabul edip veya etmemek değil hadisleri anlama biçimidir. Bu anlamıyla Ehli Rey, Hazreti Peygamber’den gelen hadisleri inkâr ediyor değildir. Hadisleri ele alma, yorumlama biçimi farklıdır. Bu sebeple bazı müellifler Hanefîler’in ahad haberle amel konusunda getirdiği şartların, Hazreti Peygamber’in sünnet ve hadisine yönelik aşırı hassasiyetlerinden kaynaklandığını ifade eder.
İKİ YOLUN FARKI
Ehli Hadis ile Ehli Rey arasındaki bir diğer önemli fark, özellikle itikâdî konularda aklî delillere başvurulup başvurulmamasıyla ilgilidir. Söz gelimi; Kur’an ve hadislerde Allah hakkında insanî özellikler çağrıştıran el, göz, inmek, gelmek gibi bazı sıfatlardan bahsedilmektedir. Bu sıfatlar kelamcılarca yoruma tabi tutulurken, Ehli Hadis bunları hiçbir yoruma tabi tutmadan olduğu gibi kabul etmek gerektiğini savunur.
İlk dönemde Malik b. Enes (v.h.179) gibi hadis âlimleri varken daha sonra bu ekolün önemli temsilcisi olarak Ahmed b. Hanbel’in (v.h.241), görüldüğüne şahit oluruz. Ehli hadis, “selefin yolu” (mezhebü’s-selef, tariku’s-selef, minhacü’s-selef) şeklinde isimlerle anılır olmuştur. Bu ifadeler sonra da meşhur olarak İmam Gazali ve Fahreddin Razi hazretlerinin eserlerine girmiştir. Fakat bunlar hiçbir biçimde literatürde, fıkhî veya kelâmî bir mezhep olarak anılmamışlardır…
Ayrıca İslamın ana yorumu; Ehli Rey üzerinden ilerleyerek, Ebu Hanife, İmamı Malik, İmamı Şafi ve daha sonra da oldukça geç dönemde Hanbelilik şeklinde fıkıh ekolleri teşekkül etmiştir. Kelamda da İmam Eş’ari ve İmam Matüridi şeklinde iki ana akım akaid alanını kapatmıştır, diyebiliriz.
Görüldüğü gibi buradaki Selef ifadesi, belirli konularla sınırlı olup oldukça dar alanda kalmıştır. Hatta kelamcılarla Selefîlerin arasındaki ihtilafları üç meselede toplamak mümkündür: 1. Allah’ı insana benzeten sıfatlar (eli, göz, inmek, gelmek) tevil edilemez, 2. Ameller imana dâhildir 3. Dini konularda tartışmak yasaktır, ilmi kelam ile meşgul olmak bidattir.
EHL-İ SÜNNET TABİRİNİN BAŞLANGICI
İslam tarihinin gidişine baktığımızda bu üç konunun da 19. yüzyıla kadar çok itibar görmediği açıktır. Hiçbir mezhepler tarihi eserinde “Selef” ayrı bir ekol ve mezhep olarak anılmamıştır. Özellikle 10. yüzyıldan itibaren artık Ebû Ca’fer et-Tahâvî’nin (ö.933) eserinde gördüğümüz gibi Ehli Sünnet ifadesi, Ebu Hanife’nin itikâdî görüşlerinin yolundan gidenler anlamında kullanılmaya başlanmıştır. İmam Mâtürîdî de hem tefsirinde hem de Kitâbu’t-Tevhîd’inde “Ehl-i sünnet” veya “Ehl-i sünnet ve’l-cemaat” ifadesini açıkça kullanmaya başlar. Özellikle Sultan Alparslan’ın Bağdad’ta inşa ettirdiği Nizamiye ve Azamiyye medreseleri ile birlikte Şafiilik ve Hanefilik, Ehli Sünnetin kurucu iki unsuru olarak öne çıkmıştır.
Moğol saldırıları sonrası da İslam dünyasında dış düşmana karşı birlik, Sünni mezhepler arasında ortak bir konsensüse kavuşur. Ekmeleddin el-Bâbertî (ö.1384), Ebû’l-Berekât en-Nesefî’nin Umdetü’l-akâid adlı eserine yazdığı şerhte Mâtürîdî’den “Hüdâ ilminin imamı” veya “Hidayetin önderi” Eş’arî’den de “Ehl-i sünnet’in reisi” olarak bahseder. Dolayısıyla artık Ehli Sünnet dendiğinde, Eş’ari ve Matüridilik anlaşılacaktır.
SÖZDE ÖZE DÖNÜŞ!
Tȃ ki Muhammed b. Abudulvehhab’ın örgütlediği Vehhâbî isyanı oluncaya kadar. Muhammed b. Abudulvehhab, birtakım teolojik argümanlarla halkı Osmanlıya karşı isyana teşvik etti. Bu argümanlarının da “Selef’in itikadı”na dayandığını iddia etti. Osmanlıda yaygın olan tasavvufun şirk ve İslam’da olmadığını, mevlid okutmanın haram olduğunu, kabir ve türbeleri ziyaretin şirk olduğunu, tevhidin aslının ubudiyet tevhidi olduğunu iddia etti. Dinde bir tür sözde öze dönüş hareketi başlatarak Kur’an ve sünnet adı altında geleneği tasfiye etmeye başladı. Özellikle kelama ve dolayısıyla Eş’arî, Mâtürîdî ve tasavvufi itikadına kökten karşı çıktı. Bu çıkış bir müddet sonra Bağdad’ta Hayreddin el-Âlûsîve yeğeni Mahmut Şükrü el-Âlûsî, Şam’da Abdurrezzak Bitar ve Cemaleddin Kâsımî, Kahire’de Muhammed Abduh ve Reşid Rıza tarafından karşılık buldu. Ve artık ciddi ciddi “es-Selefiyye” kavramı bazen bir düşünce hareketi bazen “selef”in yolu anlamında itikadi bir yol ve yöntem olarak anılmaya başladı.
Dolayısıyla İslâm’ın erken dönemlerinde Ehli hadis anlamında oldukça dar bir anlamda kullanılan “Selef” kelimesi, 19. yüzyılla birlikte daha geniş bir anlamda “es-Selefiyye” olarak kullanılmaya başlandı. İzmirli İsmail Hakkı yanlış ve hatalı biçimde bunu “Selef” ile eş anlamlı kabul ederek, Ehli Sünnetin bir fırkası olarak saydı. Fakat bu tasnif çok da kabul görmedi.
Zira Selefîliğin bir “sosyal hareket” mi ya da bir “zihniyet” mi olup olmadığı konusunda kafalar karışıktı. Çünkü Selefîlik kendi içinde Reşid Rıza gibi modernist eğilimler taşıyabiliyor ya da Muhammed b. Abudulvehhab gibi oldukça katı dini yorumlar içerebiliyordu.
19. yüzyılda Selefîliğin aslında çıkış itibariyle beş temel esası vardı:
1. Tasavvuf karşıtlığı,
2. Sünnî kelâmî mezhepleri (Eş’arilik ve Matüridi) bidat kabul etmesi,
3. Ameli imanın aslından sayması,
4. Üçlü tevhid ayrımı,
5. "Ameli şirk" ve "ameli küfr" kavramı.
Bunlardan ilk üçü modernist Selefi eğilimlerde, ilk dördü tebliğci selefi eğilimlerde, beşi de radikal selefi eğilimlerde bulunur. Bunlar dışında ameli şirk ve küfür, tekfir, üçlü tevhit ayrımı, tağut, velȃ ve berȃ, demokrasinin küfür olması gibi birçok yeni tartışmalar Selefîlik içinde yer almaktadır. Bu tartışmaların hiçbiri bizim ilk başta ele aldığımız ve Ehli Hadis’i tanımlayan “Selef” kelimesinin içeriğinde bulunmamaktadır. Aslında Selefîlik, “Selef” de olmayan birçok tartışmayı, itikadı alana sokarak kelamcıları suçladığı bidatçiliğe düşmüştür.
Günümüzde Selefîlik, siyasi ve ideolojik devrimci bir hareket olarak görülmektedir. Selefîlik, Müslüman dünyasındaki düşünce krizlerinden faydalanarak birçok ülkeye kendisini birçok farklı biçimde klonlamayı başardı. Bugün bir Selefîlikten daha çok bir Selefîlik ağından bahsedebiliriz. Selefîlik misyoner bir teşkilat gibi gittiği ülkelerin rengini almakta ve farklı biçimlere girebilmektedir. Bu açıdan teolojik Selefîlik ile siyasi Selefîlik birbirine çokça karıştırılmaktadır.
İlahiyat fakültelerinde son zamanlarda Selefîlik konusunda birçok makale yayınlanmış ve birçoğunda Selefîliğin bir mezhep, fırka olarak anılamayacağı doğru biçimde ifade edilmeye başlanmıştır.
Fakat buna rağmen, maalesef İzmirlinin yanlış biçimde Selefîliği, Ehli Sünnet’in bir fırkası olarak ele aldığı tasnif; hem imam hatip kitaplarında hem ilahiyat fakültelerinde hem Diyanet İşleri Başkanlığı’nın İlmihali’nde yer almaktadır. Bu da aslında Eş’arîliği ve Mâtürîdîliği bir sapma gören, Tasavvufu şirk kabul eden, tekfirci radikal Selefîliğe ciddi bir meşruiyet kazandırmaktadır. Çünkü bu konuda bir eleştiri getirmeye başladığınızda, insanlar sizin önünüze “ama Diyanet bunu Ehli Sünnet’in bir kolu görüyor, imam hatip kitaplarında geçiyor” diyerek getiriyor. Diyanet tarafından DEAŞ ile ilgili yazılan kitapta DEAŞ’ın ideolojisi olarak gösterilen Selefîliğin, bu sefer ilmihalde Ehli Sünnet’in içinde bir fırka olarak anlatıldığını söylediğimizde, izahta zorluk çekiyoruz. Dolayısıyla Türkiye’de bir din politikası olmayınca, Selefîlik konusunda da herkes kafasına göre bir Selefîlik tasnifi yapıyor. Olan da hâliyle Anadolu’da tutunmaya çalışan “Ehli Sünnet”e oluyor.
.05/09/2020
.05/09/2020
Selçukluların Bâtınîlerle mücadelesi
Bȃtınîlik ile mücadele âdeta hayaletlerle mücadeleye benzer. Nerede ve kim olduklarını bilmek oldukça zordur. İkinci olarak da orduları yendiğinizde askerler şerefiyle teslim olurlar. Oysa Bȃtınîlikte öyle bir adanmışlık söz konusudur ki ya asla ele geçmezler ya da sizden olduklarını söylediklerinde asla sizden değildirler.
Tarihte ortaya çıkmış büyük Bȃtınî akımlar, tıpkı masonik örgütler gibi ya dünyevi bir saltanat kurmaya ya da dünyevi bir saltanatı ele geçirmeye çalışmışlardır. Maniheizm ya da İslam dünyasını sarsan Hasan Sabbah’ın, Nizarilik hareketi bu türden örnekler arasında sayılabilir.
Bâtınîlik, gerçeğin yalnızca seçkin kişilere verilebileceği anlayışına dayalı bir öğreti biçimidir.
Hasan Sabbah, meşhur ismi ile Haşhaşiler; Büveyhiler’den Bağdat’ı almış ve Bizans ile Selçuklu devletine kafa tutmayı başarmışlardır. Irak ve Suriye’de bağımsız 10 bölgeyi yönetmişlerdir. Haşhaşiler, gerçek isimleriyle Nizari İsmaililer’in 12. yüzyılı aşan uzun ve maceralı bir geçmişleri vardır ve bu süre zarfında çok sayıda irili ufaklı gruplara ayrılmışlardır. 8. yüzyılın ortalarında, ayrı bir Şii topluluğu olarak ortaya çıkmışlar ve tarihte iki kez devlet kurabilmişlerdir; bunlardan biri Fatimi Halifeliği, diğeri Nizari Devleti’dir.
İsmailî hareketi, 1094'te Nizariler ve Mustaliler olarak iki büyük kola ayrılmıştır. Nizariler, İran’da ve Suriye bölgesinde ayrı bir toprağı olan bir devlet kurmayı başarmışlardı. Merkezi, Kuzey İran'daki Alamut Dağı’nda bulunan bir kale olan bu toprakları Abbasi halifesinin koruyuculuğunu üstlenen, sayıca kendisinden çok daha güçlü olan Selçuklu Türklerine karşı da muhafaza ettiler. Ulema bu hareketin sahip olduğu teolojiyi ve ideolojiyi “Bâtınî” olarak isimlendirdi.
BÂTINÎLER SEÇKİNCİDİR
Bunun en önemli nedeni; Bâtınî dışa kapalı, içe dönük demektir. Bȃtınîlik, gerçeğin yalnızca seçkin ve söyleneni anlayacak kişilere verilebileceği anlayışına dayalı bir öğreti biçimidir. Seçkincilik, Bȃtınî yapıları tasavvufi mistik yapılardan ayıran en önemli unsurdur. Halkın içinde ‘Hak’ ile beraber olmak ilkesini benimseyen tasavvufi yolun seçkinci olmadığı aşikârdır.
Bȃtınîliğe göre bu bilgi sırdır ve adaylara derece derece verilir. Her derece için yeniden ahit yapılır; ahde vefa ise en önde gelen değerdir. Bȃtınîlikte sırrı dışa vurma, kâmillikten yoksun olma anlamına gelir. Bu yüzden Bȃtınî öğretiler sırrı, sır tutmayı, hiyerarşik bilgiyi önemserler. Sırrın saklanması için gizliliği, sembolik bir dil kullanmayı, kelimelere yükledikleri çift anlamlılığı bir taktik olarak kullanırlar. Onların asıl amacı; dünyayı yönetme hakkını elinde tutan ve bunun için gönderilmiş olan bir imamın adına hükûmeti ele geçirmektir. Bu yüzden tarihte çıkmış büyük Bȃtınî akımlar, tıpkı masonik örgütler gibi ya dünyevi bir saltanat kurmaya ya da dünyevi bir saltanatı ele geçirmeye çalışmışlardır. İslam ve Hristiyan dünyada ortaya çıkan Maniheizm ya da İslam dünyasını sarsan Hasan Sabbah’ın, Nizarilik hareketi bu türden örnekler arasında sayılabilir.
NİÇİN CİDDİ BİR TEHDİT?
Bȃtınîlik, neden ciddi bir tehdittir? Devletler için güvenlik tehdidi, konvansiyonel ordulardan geldiğinde bu açık bir tehdit olarak algılanır. Buna karşılık vermek ordularınızın kabiliyeti ve silahlı güçlerinizin kapasitesi ile ilgilidir. Buradan çıkarımla, Bȃtınîlik tehdidi ne konvansiyonel bir düşman ordusunun tehdidine ne de ideolojisi açık olan bir terör örgütünün tehdidine benzer. Bȃtınîliğin ideolojisi, sert ve katı bir ideoloji olmadığı için her zemine ve zamana göre kendisini gizlemeyi başarır. Bu nedenle mistik bir hareket ile Bȃtınî bir hareket arasındaki en önemli fark; mistik bir hareket gerçekten kalplerin fethine yönelikken, Bȃtınî bir hareket kalpleri kazanarak dünyevi iktidar alanlarını yönetmeye taliptir. Bu yüzden de Bȃtınî hareketler legal görünümlü yapıların arkasına gizli organizasyonları gömmeyi başarır. Bu legal yapılar; yardım, eğitim, dinî öğretim vb. sivil organizasyonlardan oluşur. Legal yapılar aslında legal olmayan, seçkin örgüt yapılarının toplumdaki otoritesini ve gücünü tahkim etmenin araçlarıdır. Ya da örgütün toplumun kılcal damarlarına kadar sızması için gerekli eleman temini, bu legal yapılar aracılığıyla devşirilir. Bu legal yapıların arkasında ise güçlü ve gizli organizasyonlar yer alır. Bunlar; sır saklama, gizlenme, istihbarat toplama, eylem yapma konusunda eğitilmişlerdir. Bu yapıda bulunanların ayrılması asla kabul edilemez. Bu durum örgütün varlığı için de bir tehdit oluşturur.
"BEN BU KALENİN EFENDİSİYİM"
Bu yüzden Bȃtınîlik ile mücadele âdeta hayaletlerle mücadeleye benzer. Nerede ve kim olduklarını bilmek oldukça zordur. İkinci olarak da orduları yendiğinizde askerler şerefiyle teslim olurlar. Oysa Bȃtınîlikte öyle bir adanmışlık söz konusudur ki ya asla ele geçmezler ya da sizden olduklarını söylediklerinde asla sizden değildirler. Ne demek istediğimi daha iyi anlatmak için tarihçilerin Selçuklu kalesi Alamut’un nasıl düştüğüne ilişkin bir kıssayı anlatmak isterim… Hasan Sabbah, Selçukluları alt ederek Alamut'u nasıl aldı? Parayla mı aldı, hayır! Savaşarak mı aldı, hayır! Peki nasıl aldı? Anlatayım:
Hasan Sabbah, Alamut Kalesinin komutanına gelir. Kalenin anahtarını ister. Komutan "Adam sen kafayı mı yedin? Sen kimsin ki benden kaleyi istersin?" der.
Hasan Sabbah: “Ben Hasan Sabbah'ım. Bu kalenin ve askerlerinin efendisiyim” der. Komutan kahkahayla gülmeye başlar. Hasan Sabbah: “İnanmıyorsan askerlerine emir ver. Beni yakalasınlar” der. Komutan askerlere döner: “Yakalayın şu densizi!” der.
Askerler hemen kalenin komutanını derdest ederler. Hasan Sabbah, Komutana: "Ben sana bu kalenin yeni sahibi benim demedim mi? Şu an bu kalede benim bir emrimle, kendi hayatından vazgeçecek binlerce fedaim var” der.
Hasan Sabbah, kaledeki tüm askerleri kendi sapık itikadını benimsetmiş ve onları müridi yapmıştır. Bunu yaparken de komutanın ruhu bile duymamıştır. Peki ama nasıl? Uzun yıllar boyunca Bȃtınî öğretilerle örülmüş, propagandayla. Unutmayın! Kitleleri harekete geçiren umuttur. Ayrıca insanlara her zaman gizem, sır, mistik olaylar çekici gelmiştir. İnsanoğlu doğaüstünü merak eder, ilgi duyar bu da onu bu tür gruplara doğru iter. Özellikle maddenin, tüketimin doyumsuz zevklerine kolayca erişebilen günümüz insanı için bu durum çok daha önemlidir. Gizem ve sır insanlara ayrıcalık hissi, seçilmişlik düşüncesi verir. Uzun süreli kapalı sistemler içinde oluşturulan telkinlerle insanlar âdete zombiler hâline gelmeye başlarlar. Hasan Sabbah’ın başarısını burada aramak gerekir. Hasan Sabbah'ın Bȃtınî teşkilatı, imama bağlı refikler (dostlar) ve (suikastçı-askerî teşkilat olan) fedâîler olarak ikiye ayrılır. Fedailer, çok küçük yaşta cemaate alınır. Ailelerini bilmezler ve kendilerini imama adarlar…
İslam toplumunda ulema bu yapıyı yakından tanıma imkânı bulmuş ve âdeta tüm öğretilerini deşifre etmiştir. Ünlü kelamcı Bâkıllânî’nin "Keşfü Esrâri’l-Bâtınîyye" ile Gazzâlî hazretlerinin "Fedâihu‟l-Bâtınîyye" adlı eserleri bunun en güzel örneklerini verir. Belki bu noktada düşünmemiz gereken bir âlimin örgütün ideolojisini deşifre eden bu bilgilere nasıl sahip olduğudur. Aslında dinî grupların sosyal hareketlilikteki önemini ilk kavrayanlardan birisi ünlü Selçuklu Veziri Nizȃmü’l-mülk’tür. Siyasetnamesi’nde yer alan: “Hiçbir şeyin hiçbir surette gizli saklı kalmaması ve vuku bulan yahut ayyuka çıkan bir meseleye anında müdahale için kulaklarına çalınan her şeyi padişaha ulaştıracak, tacir; seyyah, sûfî, yoksul, sakatatçı kılığında, dört bir yana casuslar salınmalıdır” öğüdü de bunu izah etmektedir. Türk-İslam devlet geleneğinde devlet başkanının “sȃhib-i haber ve münhî” tayin ederek haber almak amacıyla bu işi yapabilecek kişileri görevlendirmesi ihtiyat, basiret ve adalet göstergesi olarak kabul edilmiş, aksi ise zaafa ve zulme hamledilmiştir.
İSTİHBARAT POLİTİKASI
Bu yüzden Selçuklulardan Osmanlıya kurduğumuz devletler, güvenliklerini düşünerek Bâtınî Gnostik Kült İnançlara ve grupların kalkışmalarına karşı dini-politik istihbarata ve güvenliğe büyük önem vermişlerdir. Cumhuriyet, bunu ihmal ederek büyük bir hata yapmıştır. Bu istihbaratı âlimler yazılı belgelere dökerek tarihe büyük bir not düşmüşler ve Bȃtınîlikle mücadeleye büyük destek vermişlerdir.
Bâkıllânî, bize Bȃtınîlilerin cemaate alınanlardan bir yemin aldığını söyler. Bu yemin bana Kayseri Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından hazırlanan FETÖ iddianamesinde, FETÖ’cülerin yaptığı yemini hatırlattı. FETÖ de cemaat üyelerine “Hizmet adına uhdeme aldığım vazifeleri veya kararla bana tahmil edilen mükellefiyetleri 'itirazsız' yerine getirmeye çalışacağıma.. 'Vallahi-Billahi' kasemleriyle yemin ediyor ve bu yeminin 'La Yen Kati' olmasına, 'Cenab-ı Hakk'ı istişhadda bulunuyorum” şeklinde yemin ettirildiğini biliyoruz. Bâtınilerde yüzyıllarca önce bir sırlarını tutacakları ve dışarıya karşı asla sırrı vermeyecekleri üzerine bir yeminle içeri alınırlar. Ve yemin karşılığında da yeminden önceki tüm günahlarının bağışlandığı ve yeminlerine sadık kaldıkları takdirde de cennetlik olduklarına dair bir berat verilirdi.
Bâkıllânî, Bȃtınîlilerin yemin alırken bu ahde uymadıkları takdirde, evlendiğin kadın ölene kadar üç talakla boştur. Geri dönüşün söz konusu değildir, diyerek korkutulduklarını söyler. İtirafçı Hasan C., 2011 Komiser Yardımcılığı sınav sorularının kendisine Kur’âna el bastırılarak eşi, annesi, babası ve çocukları üzerine yemin ettirildiğini ve karım ‘boş olacak’ diye yemin ettiğini itiraf etmiştir. FETÖ ile Bȃtinîlik arasındaki benzerlikler elbette, sadece bu kadar değildir. Beratı yazan dâî bel’a (lokma) diye isimlendirilen ve cennetten geldiği söylenen bir lokmayı ısırarak yemin eden kişiye yedirir. Onun cennetten olduğunu, bundan bir miktar yemesini ister ve ona “Bu kıyamet günü senin nurundur. Kıyamet günü seni kurtaracaktır” der. Bu da FETÖ liderinin Enes Kanter’a kendi içtiği çayı ve ısırdığı hurmayı yollamasına benziyor. FETÖ liderinin ısırdıklarının cennet lokması diye örgütte paylaşıldığı biliniyor…
Anlaşılıyor ki Bȃtinîlik yalnızca Selçukluları değil, 21. yüzyılda bizi de gelip vurulabiliyor!..
.22/08/2020
.22/08/2020
İmam Matüridi’de iman ve ahlakın kaynağı olarak akıl
Hanefi Matüridi imamlar aklı; insanın yaratıcısını bulmak ve birtakım temel ahlaki değerleri bilmek konusunda bir kaynak olarak görüyorlar. Aslında imanın ve ahlakın temel kaynağının özellikle Matüridî kelamında akıl olarak görülmesi, bu açıdan oldukça önemlidir. Yalnız burada kelamî ve Kur’anî perspektifte “akıl” kavramının pozitivist anlamda ve “intellect” anlamında akıl olmadığını vurgulamam lazım.
Birine yardım etmek yani vicdan sahibi olmak ile bilişsel zekâ arasında bir ilişki var. Bugün eğer bir ahlak problemimiz varsa, bu aynı zamanda bir “akıl” problemimiz olduğunu da gösterir
Matüridi açısından “akıl etmek” aynı zamanda ahlaklı olmayı da içerir.
Herkes için kabul edilen genel geçer ahlaki ilkelerden bahsedebilir miyiz? Cevabımız hayır ise, işimiz oldukça zordur. Çünkü bu durumda masum bir insanı öldürmenin, yalan söylemenin yanlış olduğunu iddia etmemiz imkânsız hâle gelecektir. Ortak bir iyi ve kötü yoksa ortak bir dünya da yok demektir. Çok fazla teorik tartışmalara girmeden bir arada yaşamanın asgari şartları için yalnızca hukuksal sözleşmelere değil, ahlaki ilkelere de ihtiyaç duyarız. Çünkü ahlak; başka hayatları da kapsayan, bizi ötekine yaklaştıran, birini diğerine karşı sorumlu kılan insani bir durumdur. Ahlakla bağı olan kişi, diğer insanlarla birlikte ortak bir dünya kurar. Birey tek başına yaşadığında ahlaki eyleme ihtiyaç duymaz. Yalan söylememek, çalmamak, dürüst olmak, aldatmamak gibi tüm erdemli davranışlar ancak bir toplum içinde bulunduğumuzda anlamlı olur.
Dolayısıyla ahlak sosyal bir varlık olarak insanın tabii, fıtrî bir eylemi olarak karşımıza çıkar. Ahlakın kaynağı, bu açıdan insan olmanın tabii bir özelliğidir. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği, düşünen bir varlık olmasıdır. Düşünmek ve akıl yürütmek, bizi biz yapan en temel özelliğimizdir. Bu nedenle Ebu Hanîfe hazretleri (ö. 150/767), İlâhî çağrı ulaşmasa yaratıcıyı bilmenin akıl sahiplerine vacip olduğunu söylemiştir: “Göklerin ve yerin yaratılışı ve kendi yaratılışından gördükleri sebebiyle, yaratıcısını bilmemekte hiç kimse mazur değildir. Eğer Allah hiçbir Resul göndermeseydi, Allah’ı bilmek insanlara akıllarıyla vacip olurdu. Şeriatın gelmesiyle, hüccet kaim olmadıkça şer’î kurallar konusunda ise mazurdurlar.”
Ebu’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1114) de İbrahim aleyhisselam ve Eshab-ı Kehf örneklerine işaretle, vahyin ulaşmadığı yetişkin kimsenin, âlemin yaratıcısını aklıyla bilmek konusunda mazur olmadığını söyler. Dolayısıyla; vahye muhatap olmamış insanların, dinlerin şeriatlerinden (namaz, oruç, kurban vb.) mesul olmasalar da yaratıcıyı ve bazı temel ahlaki değerleri bilmek gibi meselelerden sorumlu tutulacaklarını söylerler.
NASIL BİR "AKIL"?
Anlaşılıyor ki, Hanefi Matüridi imamlar aklı; insanın yaratıcısını bulmak ve birtakım temel ahlaki değerleri bilmek konusunda bir kaynak olarak görüyorlar. Aslında imanın ve ahlakın temel kaynağının özellikle Matüridî kelamında akıl olarak görülmesi, bu açıdan oldukça önemlidir. Yalnız burada Kelamî ve Kur’anî perspektifte “akıl” kavramının pozitivist anlamda ve “intellect” anlamında akıl olmadığını vurgulamam lazım. İntellect, nesneler arasındaki ilişkiyi mantıksal olarak açıklamayı ve kavramayı ifade eden zekâ anlamında kullanılır. Akıl kavramı ise insanın sağduyulu olması, kendini başkalarına zarar vermekten alıkoyması gibi anları da içerir. Biz genelde akıl denildiğinde, zekâ kavramını anlamayı tercih ederiz. Bu biraz da Descartesçi akıl anlayışının ve pozitivizmin bir dayatmasının sonucudur.
Oysa kelamda akıl, ahlakî bir karakter taşır. Bu anlamıyla akıl, insanı kendisine yaraşmayan davranışlardan alıkoyan melekeyi ifade eder. İyi ve kötüyü temyiz yani birbirinden ayırma gücü olarak akıl, düşünme eyleminin en temel özelliği olarak kabul edilir. Akıl, bazen bilginin kaynağı bazen de tecrübeyle kazanılan bilgiler toplamı olarak görülür. Fakat burada en önemli şey akıl karşılığı kullanılan kavramın çoğu kez “kalp” olmasıdır. Araf suresi 179. âyette “onların kalpleri vardır fakat anlamazlar” ya da iman alımında “kalp ile tasdik” derken aslında akıl ve düşünme melekesi anlamında kalp kelimesi tercih edilmiştir. Bu açıdan aslında özellikle Hanefi ve Matüridi imamlar iman ve ahlakı, akıl üzerine temellendirirken kastettikleri “akıl” kalp ile düşünmektir.
“Kalp” kelimesi daha çok duyguları ifade eden bir anlama melekesi ve organı için kullanılır. Oysa hem Arapçada hem de kelam ilminde kalp kelimesi anlama, kavrama, düşünme ve doğrulama anlamında da kullanılmıştır. Bu aslında yukarıda ifade ettiğimiz gibi Kur’anî kullanıma da uygun düşmektedir. Arapçanın ilk sözlük yazarlarından biri olan Halil bin Ahmed (ö. 175/791)’in Kitabû’l-Ayn adlı sözlüğünde kalp kelimesi, akıl kelimesi ile karşılanmıştır. Dolayısıyla kalp kelimesi hem duygunun hem de düşünmenin kaynağı olarak akıl kelimesi ile eş anlamlı biçimde kullanılmıştır. İlk defa yüksek lisans tezimizde fark ettiğimiz bu durum karşısında şöyle demiştik: İslam kelamında akıl etmek, duyguyu dışlayan bir eylem değil onu da içeren bir eylem olarak kabul edilmektedir.
"AKIL ETMEK"TE DUYGUNUN YERİ
“Akıl etmek” yalnızca zihnin bir eylemi midir yoksa ona aslında duygularımız da eşlik eder mi? Kelam, ilginç biçimde hem iman etmeyi hem de ahlaki olmayı düşünme ve akıl etmeye bağlarken bu akıl etme eylemini yalnızca zihinsel bir eylem olarak görmez. Kalp kelimesinin çift anlamlılığından hareketle aslında onu metafizik, aşkın bir varlığa da bağlar. Ve ne kadar ilginçtir ki akıl ve akıl etme konusundaki son dönem çalışmaları bu düşünceyi desteklemektedir. Güney California Üniversitesi’nin David Dornsife Kürsüsü’nde sinirbilim, nöroloji ve psikoloji profesörü olan Antonio Damasio’nun “Descartes’in Yanılgısı” kitabı aklı yalnızca zihnin bir eylemi değil aynı zamanda duyguların da eşlik ettiği bir eylem olarak temellendirir.
Damasio, beyninin belirli bir bölgesi hasarlı olan ve duygu bozuklukları bulunan nörolojik hastalardan elde ettiği verilerle ortaya koyduğu somatik işaretleyici hipoteziyle duyguların karar vermemizdeki önemine ışık tutar. Damasio’nun iddiası; düşünme eyleminin zihnin yalnızca bir kesimi tarafından yürütülen mekanik bir eylem olmadığı, insanın tecrübelerinden tutun da tüm yaşanmışlıklarının bu eyleme katıldığı hatta bu yüzden de daha doğru ya da bazen yanlış kararlar verdiğimizdir.
Bu bağlamda Daniel Goleman ile birlikte anılan “Duygusal Zekâ” kavramını da hatırlamak yerinde olacaktır. Uzun yıllar boyunca duyguların zihinsel faaliyetleri engellediği ve bu nedenle kontrol edilmeleri gerektiği düşünülmüştür. Son yıllarda yapılan araştırmalar bilişsel zekânın (IQ) hayattaki başarılara tek başına yeterli olmadığını, duygusal becerilerin de gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. P. Salovey ve J. D. Mayer adlı bilim insanları duygusal zekâyı, “bireyin kendisinin ve başkalarının duygularını anlama, bunlar arasında ayırım yapma ve bu süreçten elde ettiği bilgiyi, düşünce ve davranışlarında kullanabilme yeteneğiyle ilgili olan sosyal zekânın bir alt formu” olarak tanımlamaktadırlar. Birey; başka hayatlara karşı açık olduğunda, iletişim kurduğunda, farklılıkları kavradığı, onlarla bir arada yaşam kültürü geliştirdiğinde bu düşünme, kavrama, sorun çözme ve başarılı olma imkânını da artırıyor. Sonuç olarak duygusal olarak kemale ermiş bireyler, akli olarak da daha başarı oluyorlar. Daha açık biçimde ifade edersek; birine yardım etmek yani vicdan sahibi olmak ile bilişsel zekâ arasında bir ilişki var. Ahlaklı olduğumuzda; yalnızca iyi bir insan değil aynı zamanda daha başarılı ve yeniliğe daha açık ve yeni şeyleri keşfetmeye daha yetkin bir insan da oluyoruz…
KALP İLE DÜŞÜNMEK...
Dünyayı güzelleştirmenin yolu yalnızca zekâmızı doyurmaktan değil, duygularımızı da doğru beslemekten geçiyor. Dolayısıyla yalnızca zekâ ile değil kalp ile de düşünmeye alışmak bizi, hem daha ahlaklı hem de daha zeki kılıyor. Bunlar birbirine zıt ve birbirini dışlayan şeyler değil, aksine birbirini tamamlayan ve birbirini besleyen insani özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır…
Ne kadar ilginçtir ki, Kelamcıların özelikle de Hanefi-Matüridi İmamların, imanın ve ahlakın temeline yerleştirdikleri “kalp ile düşünmek”, “kalp ile tasdik etmek” eylemi akıl ve zekâ üzerindeki son gelişmeler açısından da oldukça önemli bir kavram olarak karşımıza çıkıyor.
Matüridi açısından “akıl etmek” aynı zamanda ahlaklı olmayı da içerir. Yani bir insan ahlaklı değilse bunun nedeni aynı zamanda onun aklını da kullanmadığı anlamına gelir. Mâtürîdî aklı “İyiliklerin ve kötülüklerin kendisiyle bilindiği şey” olarak tanımlamaktadır. Özünde güzel olanların değişmemesi, onların özlerinin yaratıcı tarafından o şekilde belirlenmiş olmasındandır. Nitekim Mâtürîdî aklın güzel bulduğu, gördüğü fiilleri ki bunlar niteliğinde değişim görülmeyen fiillerdir. Allah’ın güzel (tahsin) kıldığını, aklın çirkin bulduğu fiilleri de yine Allah’ın çirkin (takbih) kıldığını söyler. Örneğin Allah doğruluk ve adaleti‚ akıllarda güzel (tahsin) kılarken; yalan ve zulmü de çirkin (takbih) kılmıştır. Mâtürîdî itikadının ahlak anlayışı ile ilgili belirtilmesi gereken bir husus da onun düşünceyi, inancı ve doğru bilgiyi eyleme öncelemesi, eylemi taklide değil sağlam bir bilgiye dayandırmasıdır.
ASLINDA AKIL PROBLEMİ
Dolayısıyla bugün eğer bir ahlak problemimiz varsa, bu aynı zamanda bir “akıl” problemimiz olduğunu da gösterir. İnsanlara doğru düşünmeyi, başkalarını anlamayı, varlığı hissetmeyi öğretmeden ahlaklı olmayı öğretemeyiz. Hatta bunları birbirinden ayrı şeyler olarak düşünmek oldukça hatalı gözüküyor. Ve maalesef dijital çağ duygularımızı ihmal ederken mekanik yeteneklerimizi daha da azgınlaştırıyor.
Oysa akıl etmeden ahlaklı olmak mümkün değil, gibi. Sadece duygulara hitap ettiğimizde daha ahlaklı olmuyoruz ya da sadece zihne hitap ettiğimizde de daha zeki olmuyoruz. Aksine ikisini birlikte eğitmeyi başardığımız da hem ahlaki hem akli melekelerimiz gelişiyor. Madde ve manayı bir potada eritecek bir insan yetiştirme sanatını yeniden keşfetmek zorundayız…
.08/08/2020
.08/08/2020
Korona sonrası dindarlık ve gençlik
Tartışmalar korona sonrası dünyanın bildiğimiz dünya olmayacağını gösteriyor. Siyaset bilimcileri, sosyologlar ve daha birçok bilim uzmanları nasıl bir dünya bizi karşılayacak, sorusuna cevap arıyor. Dijitalleşmeden ekonomik, sosyal ve siyasal tüm gelişmeler nasıl hayat tarzlarımızı, alışkanlıklarımızı, yaptığımız işleri değiştiriyorsa inançlarımızı ve ona bağlı alışkanlıklarımızı da değiştirir. Bu bağlamda korona sonrası inanç ve sosyal hayatımızdaki muhtemel değişimler üzerine düşünmek kaçınılmaz gözüküyor.
Dinler ve inançlar yükselecek mi? Ya da yeni bir materyalizm ve bilimcilik dalgası ile mi karşı karşıya kalacağız? Veya inancın bireyselleşmesi süreci daha da mı hız kazanacak? Zaten kan kaybeden cemaatler ve camiler bireyler tutmak da daha mı zorlanacak? Tüm bu sorular bizi bekliyor. Dünyadaki değişimi anlamak, ön görmek ve ona göre somut elle tutulabilir çözümler üretmek zorundayız. Yoksa büyük kelimeler etmek bizi kurtarmayacak. Bu yüzden öncelikle koronaya nasıl bir ortamda yakalandık öncelikle bir durum tespiti yapmakta fayda var.
Çağdaş dünyada dinler eriyor mu?
Dünya artık Kilise’nin etrafında dönmüyor. Ruhani bir güç olsa da din adamları tıbba müdahil olma yetkilerini kaybettiler. Orta Çağ’dan çok farklı bir zaman diliminde yaşıyoruz. Din her ne kadar kamusal alanda daha fazla görünür olsa da sekülerizm çağın en belirgin vasfı. Bu anlamda sekülerizmi din karşıtlığı olarak ele almadığımı ifade etmeliyim. Sekülerizm dinin zıddı veya karşıtı olarak ele alınmıyor artık. Belki dindarlar için sekülerizm karşıt bir ideoloji olarak görülebilir. Fakat bu herkes tarafından aynı biçimde kavranacağı anlamına gelmiyor. Sekülerizm bireyin gündelik hayatında, dünyayı anlayış biçiminde dinden daha çok dünyevi değerlerin öne çıkması anlamına geliyor. Bunun en somut örneğini kentleşme oluşturuyor. Kentler inşa edilirken, komşunun hakkı, kuşun, kurdun börtü böceğin hakkı mı gözetiliyor en kârlı olan mı? En kârlı olanı dikkate almak sekülerleştiğimizin ne temel göstergesidir. Bu yüzden sekülerleştiğimizde kâfir-din dışı bir alana kaymıyoruz, sadece dinin anlam dünyası hayat pratiklerimizi daha az belirlemeye başlıyor. Kentleşmeden bilimsel keşiflere, dijitalleşmeden dikey mimariye kadar birçok değişim sekülerleşmeyi tetikliyor.
Sekülerleşme tezine itiraz eden Peter L. Berger gibi ünlü sosyologlar ise yeni süreci “çoğulluk” kavramı ile açıklıyorlar. Bunun anlamı da insanın önündeki tercihlerin ve seçeneklerin çoğullaşmasıdır. Dün bir tek TRT seyrederken bugün sadece televizyonların değil internet üzerine yayın yapan dijital platformların binlerce seçeneklerine sahibiz. Seçeneklerin çoğalması insanın birçok şeyi aynı anda tercih etmesine imkân veriyor bu da sadece tüketim alışkanlıklarımızı değil değer ve inançlarımızı da etkiliyor. Kimlikler iç içe geçiyor birey hem dindar hem de seküler olabiliyor. Biliyorum bu 80 öncesi kuşak için anlaması oldukça zor bir durum ama bugünün gençler ve orta kuşağı için gündelik hayatta sık sık karşılaştığımız normale dönüşmüş durumda.
Dolayısıyla dünya geliştikçe ve modernleştikçe dinler kaybolmuyor. Aksine 2050 yılında ateizmin azaldığı ama dindarların nüfusunun daha arttığı bir dünya bizi bekliyor. Pew Research Center’ın demografik tahminlerine göre, 20 yıldan daha az bir süre zarfında Müslümanların doğum oranı Hristiyanları geçecek.[1]
Bunlara karşılık kamusal dindarlığın yani İslam ya da Hristiyanlık gibi dinlerin resmî, kurumsal öğretilerine bağlı olan dindarlığın yerini daha bireysel bir dindarlığın geçtiğini de unutmayalım. Dinler erimeyecek ama form değiştirecek, dindarlık alışkanlıkları farklılaşacak. Dünyaca ünlü kamuoyu araştırma şirketi PEW’in anketlerine göre insanlar dinî kurumlara eskisi gibi güvenmiyorlar. Bir kiliseye bağlı olmaksızın inanç olarak Tanrı’ya bağlılık artıyor. İnsanlar yüce bir varlığa inanç besliyorlar ama bu bir dine ya da kiliseye bağlı olmaksızın devam edebiliyor.
Bunun bir benzerini Türkiye’de yaşıyoruz. Özellikle 15 Temmuz sonrası bu sürecin daha da hızlandığını görüyoruz. Temsil sorunu yaşayan, değişimi kavrayamayan, çağın insanına yönelik tutarlı, makul ve gençlerin gönlüne kazanacak bir din dili geliştiremeyen dinî cemaatler hızla güven kaybediyor. Optimar Araştırma şirketi Türkiye'nin Nabzı 15 Temmuz Özel Araştırması’nda FETÖ darbesinin toplumun cemaatlere güvenini nasıl etkilediğini ölçmüş. Toplumun %80’i cemaatlere güvenmediğin %8,5’i ise güvendiğini söylemiş. Bunun anlamı dinin artık giderek bireyselleştiğidir. İnsanlar kurumlara ve sivil oluşu olan dinî cemaatlere güvenmiyorsa dini nereden ve nasıl öğrenecekler. Bunun cevabı çok açık sanal cemaatler ve bireysel, öznel tercihler öne çıkacak. Anlaşılan odur ki korona süreci bunu daha da hızlandıracak.
Korona sonrası inançlarımıza ne olacak?
Koronavirüs modern çağın insanlarını eve kapattı. Dinlerin temelinde cemaat olma, toplu ibadet etme, bir araya gelerek dinî ritüelleri yerine getirmek oldukça merkezidir. Bu uzun süreli tecrübe insanlara cemaatin dışında (kilise-cami) dua ve ibadet etme alışkanlığı kazandırırsa ne olur? Kurumsal ve cemaatle dindarlık yerine daha bireysel bir dindarlık tecrübesi daha cazip gelebilir.
Birçoğumuz için sık sık eleştirilen devletin sağlık sistemindeki tekeli hepimizin kurtuluş umudu oluyor. Modern insan artık din adamına değil, bir uzman görüşüne başvurmayı daha çok tercih ediyor. Bu açıdan bakıldığında koronavirüs bilimin etkisini daha da güçlendirecek gibi. Milliyetçiliğe, devlete ve uzmanlığa olan güvenin arttığı bir süreçte, güvenilirliği aşınmış dinî kurumların işi daha da zor görünüyor. Özellikle de aynı kaşıkla herkesi kutsayan kilise, duvarları yalayan Şii ulema ve “camilerin kapanmasına” itiraz eden Sünni din adamlarıyla bu rüzgârın karşısında duramayız.
Vebanın “ata binmiş iblisle” resmedildiği bir Orta Çağ’da yaşamıyoruz. Aksine düşmanın üç boyutlu resmini görüyoruz, virüsün hücre içine nasıl sızdığını gösteren videolar seyrediyoruz. İnsanlar koronadan kurtulmak için din adamlarına değil, bilim adamlarına koşuyorlar. Bu yüzden veba, uzmanlığa olan güveni getirmezken korona uzmanlığa olan güveni artıracak diyebiliyoruz. Bu da bize, dinlerin yerine bilimciliğin yükseleceği bir geleceğin kapımızda olduğunu gösteriyor.
O zaman, koronavirüs sonrası yeni bir materyalizm dalgasıyla mı karşı karşıya geleceğiz? Hiç sanmıyorum. Çünkü postmodernizm sonrası bir çağda yaşıyoruz ve bilimcilik asla insanların metafizik ve psişik güçlere inanmasına engel olmuyor. İçinde tılsımların olduğu iddia edilen kitapların çok satanlar listelerinde üst sıralara yerleşebildiği bir dünyada yaşıyoruz. Modern insan sekülerleştikçe metafizik ve psişik güçlere olan inancını kaybetmiyor. Modernizmin din-bilim, akıl-ruh çatışması çağımız insanını çok fazla ilgilendirmiyor. Onun dünyasında bilim ve seküler bir dünya çakralara inanmasına engel olmuyor.
Bilime olan güven, uzmanlığa olan inanç sekülerleşmeyi artırdığı kadar psişik ve radikal inançları da güçlendirebiliyor. Kült örgütlere katılım sağlayan bilim insanları, eğitimli uzmanlar bize bunu öğretiyor. Geçenlerde ölen ve basında “sahte peygamber” olarak geçen İskender Evrenesoğlu bir mühendisti ve çok sayıda bağlısının da tekniker olduğu biliniyor. Japonya’da sarin gazı saldırısında bulunan kült örgüt Aum Shrinkyo’nun çok eğitimli ve üst düzey müritleri vardı. DEAŞ terör örgütüne katılan çok sayıda mühendisi konu edinen Diego Gambetta ve Steffen Hertog’un hazırladığı Engineers of Jihad (Cihadın Mühendisleri) adlı çalışmayı hatırlamak yerinde olur. Bu örnekler de bize gösteriyor ki; sayılar, digital çağ, biyo-iktidar inançlar üzerindeki olumsuz etkisini daha çok kurumsal dinlere karşı gösterebiliyor.
Bu salgın özellikle Z kuşağını pas geçiyor. Bu kuşak sosyal etkileşimleri, bilişleri, psikolojik gelişimleri ve dünya görüşlerine derin etkileri olan teknolojiye benzersiz bir şekilde aşinalık göstermeleri ile önceki nesillerden ayrılıyorlar. İlk Gen Z üyeleri yetişkinliğe girmeye başladığında, gençliği radikalleşmeye özellikle duyarlı hâle getiren önemli gelişimsel faktörler vardır. Ergenler ve gelişmekte olan genç yetişkinler, şiddet içeren aşırılık yanlısı örgütlerin ikna edici mesajlarına karşı özellikle savunmasızdır. Ergenlik (11 ila 17 yaş) ve genç yetişkinlik (18 ila 25 yaş) kimlik keşifleri, istikrarsızlık, dürtüsellik, risk alma ve algılanan bağımsızlık ihtiyacı ile karakterize iki gelişim dönemidir. Dahası, ergenler ve genç yetişkinler çete şiddeti, uyuşturucu kullanımı ve cezai faaliyetler gibi riskli davranışlara karşı daha yüksek eğilime sahiptir.
Korona salgının yol açtığı ağır travma ve stress baskısı gençleri aşırılıklara karşı hem daha savunmasız kılacak hem de onlara doğru itecektir. Özellikle vakitlerinin büyük kısmını sanal ortamlardaki arkadaşlıklarla geçiren bu kuşağın sanal cemaatlerce işe alımı artık daha kolaylaşmıştır. Bu yüzden korona süreci yalnızca ekonomiyi değil dinî sosyolojiyi de derinden etkileyecektir. Biz oturup melekler dişi mi erkek mi diye tartışırken ayaklarımızın altındaki dünya o kadar hızlı değişiyor ki… farkında mısınız bilmem?
Matüridilik neden eriyor?
Anadolu’da Müslümanların büyük çoğunluğunun itikat ve inançta Matüridi Mezhebine bağlı olduğu uzun yıllardır varsayılır. Matüridilik, 10. yüzyılda Mâverâünnehir bölgesinin önemli bir şehri olan Semerkant’ta doğmuştur ve İmam Matüridi hazretlerinin adıyla anılan Ehl-i Sünnet’in bir koludur. Ebu Hanife hazretlerinin fikirlerine dolayısıyla da onun aracılığıyla sahabenin müçtehitlerinden kabul edilen Abdullah bin Mes’ud, Hazreti Ömer ve Hazreti Ali gibi sahabelerin yoluna bağlanır. Çünkü re’y ve ictihâdlarıyla, Kûfe ekolünün öncüsü olan İbn Mes’ûd hazretleridir ve Ebu Hanife ilmî tahsilini Kûfe ekolünden almıştır.
İmam Matüridi, temelde Ebu Hanife’nin fikirlerini takip etmiş ve onun fikirlerini Kelami bir sisteme aktarmıştır. Bu nedenle Hanefi olmak, uzunca bir süre aynı zamanda Matüridi olmayı da içermiştir. Türkistan coğrafyasından Balkanlara kadar Türklerin geçtiği her yere aynı zamanda Ebu Hanife ve İmam Matüridi’nin fikirleri de taşınmıştır. Bir başka yazıda daha detaylı olarak ele almayı düşünerek, hatta bilinenin aksine Yavuz Sultan Selim’den sonra özellikle de 16. yılla birlikte Osmanlıda, Eş’ariliğe karşı Matüridiliğin daha öne çıktığını söyleyebilirim.
Özellikle 17. ve 18. yüzyılda Eş’arilerle, Matüridiler arasındaki farkları ele alan eserler ve insan hürriyetini konu edinen “irade-i cüziyye” risaleleri açık bir Matüridi savunusuna dönüşmüştür. Cumhuriyet biçimine geçerken devlet aklının ve ulemanın, Hanefi-Matüridi mirasını cumhuriyete aktarmaya özel önem gösterdiğini biliyoruz. Öyle ki, gerek Cumhuriyetin ilk tefsiri gerekse kıymetli bir Hadis Külliyatı olan Sahîh-i Buhârî’nin bir özeti ve tercümesi olan, Tecrîd-i Sarîh Tercümesinde Hanefi-Matüridiliğin çok açık etkisi göze çarpar. Tecrîd-i Sarîh Şerhinde Merhum Kamil Miras, İmam Matüridi hazretlerine yer vermeyi gerekli görür. Cumhuriyet döneminin büyük Fıkıh ve Hukuk âlimi, mebus ve adliye vekili Seyyid Bey’in eserlerinde de çok açık Matüridilik vurgusu öne çıkar. Kendisi, İstanbul Darü’l-Fünunda fıkıh hocalığı yapmıştır.
İlk İlahiyat Fakültesi kabul edilen Darü’l-Fünun İlahiyat Fakültesinin yine ilk Hocalarından Şerafettin Yaltkaya “Türk Kelamcıları” adıyla yazdığı 1932 yılında neşredilen eserinde Matüridi üzerine durmuştur. Bir diğer önemli Hocalarından Yusuf Ziya Yörükan da “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler ve İmam-ı Azam Ebu Hanife” adlı eseri kelam sisteminin Hanefi eksenli okumanın ilk şaheseridir. İlim yayma cemiyetinin ilk eseri ve ilk başkanının tercüme ettiği eserin, Ebu Hanife’nin akaid risalesi olan Fıkhü’l-Ekber olması da bu açıdan oldukça önemlidir. Eserin girişinde ilk defa Türkçeye kazandırıldığını söyleyen Seniyüddin Başak, eserin İlim Yayma Cemiyetine bağışlandığını, alanların İmam ve Hatip mektebine bağış yapmış olacağını söyler. Eser, İmam Hatip öğrencilerinin okuması için özel olarak tercüme edilmiştir. Ayrıca, Anadolu’da Nakşi cemaat ve tarikatlar da hem Ebu Hanife’nin hem de İmam Matüridi’nin mezhebine özel önem vermeyi sürdürmüştür.
Dolayısıyla Matüridilik, Cumhuriyetle birlikte de Anadolu’da yurtlanmaya devam etmiştir…
Peki, mevcut durum nedir? Bugün sahip olduğumuz imkânlarla Matüridiliğin toplumdaki karşılığını ve etkisini çok kolay ölçebiliyoruz. Bugün için Türkiye’de toplumun ne kadarı itikatta Matüridi mezhebine aidiyet duyuyor? Doğrusunu söylemek gerekirse; Türkiye’nin dinî sosyolojisi ve dinî renkleri konusunda maalesef çok az çalışma yapılmıştır. Diyanet’in yaptığı en kapsamlı araştırmalardan biri olan, 2014 yılında yapılan “Dini Hayat Araştırması”nda bile merak edilip “Türkiye’de itikadi mezhepler biliniyor mu?” diye sorulmamıştır. TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı) olarak 2016 yılında yaptığımız kapsamlı çalışmada belki de ilk defa Matüridilik konusunda geniş çaplı Türkiye temsiline sahip bir araştırma yapıldı. Bu çalışma, 2020 Şubat ayında ikinci defa tekrar edildi. Böylece en azından toplumda son dört yılda nasıl bir değişimin olduğunu görme imkânına kavuştuk.
Bu araştırmalara göre, Türk toplumun 2016 yılında %72’si Hanefi iken 2020’de %72,4’ü kendisini Hanefi olarak tanımlamıştır. Buna karşılık Şâfiî olarak tanımlayanlar 2016’da %12,5 iken 2020’de %14,1 olmuştur.
Bir defa yapılan ve tekrar edilmeyen geniş kapsamlı, 2014 yılında yapılan “Dinî Hayat” araştırmasında da toplumun %77,5'i yani dörtte üçünden fazlası Hanefi, %11,1'i Şafiî olarak tespit edilmişti. Dolayısıyla iki araştırmadaki oranlar birbirine oldukça yakın sonuçlar vermektedir. Fakat Diyanet’in araştırmasında olmayıp TEPAV araştırmasında olan ise itikadi mezheplerdir. Matüridiliğe gelince 2016 yılında toplumun 17,4’ü itikadi mezhep olarak kendisini Matüridi görüyorken, 2020’de ilginç bir biçimde bu oran %8,7’ye düşmüştür. Türkiye genelinde 7280 kişi ile yapılan bu araştırmanın kendi içinde oldukça düşük bir hata payı olduğunu düşünürsek, düşüşün hiç de azımsanamayacak kadar yüksek olduğunu söyleyebilirim.
Bu araştırmada dikkat çekici nokta, Matüridilik erirken Selefiliğin gittikçe toplumda kendisine yer bulması ve yükselmesidir. 2016’da kendisini Selefi olarak tanımlayan %1,2 iken bu oran 2020’de % 3,6’ya çıkmıştır. Son birkaç yılda televizyonlar başta olmak üzere Matüridilik konusu hiç olmadığı kadar popüler bir mesele hâline gelmiştir. Hatta öyle ki, 15 Temmuz sonrası devlet aklının Matüridiliği merkeze taşıma gibi bir görev üstlendiğinden bile bahsediliyordu. Görüldüğü gibi; aslında son zamanlarda hem yayın hem sempozyum olarak Matüridilik konusunda akademik camianın çokça üzerinde durmasına rağmen, toplumda karşılık bulması konusunda ciddi bir sorunla karşı karşıyayız.
Peki, gerçekten “ne oluyor” da Matüridilik toplumda tutunmakta zorluk çekiyor? Aslında bu sorunun cevabı; biraz kendisine Matüridi diyenlerin kim oldukları, profillerine ilişkin özelliklerin neler olduğuyla da ilgilidir. Bunlara yakından baktığımızda ise daha eğitimli ve genç kesim olduklarını görüyoruz. Bu da aslında televizyon programlarının ve akademik çalışmaların etkili olduğunu gösteriyor. Peki, zayıf olan halka kimlerden oluşuyor? Dikkat çekici olan da burası ki, zayıf olan halka daha çok yaygın din eğitimi alan yani Kur’ân kursu, Diyanet, Cami, Dinî Vakıflarla karşılaşan ve dinî bilgilerini buradan alan kesimler oluşturmaktadır.
Toplumun ‘muhafazakâr’ dediğimiz kesiminin merkezinde Matüridilik eriyorken daha çok şehirli, eğitimli kesimlerinde tutunmaya çalışıyor. Buna karşılık “Hanefilikte neden böyle bir erime yok?” diye sorulabilir. Bunun en önemli nedeni; Hanefiliğin Müslümanların ibadetlerinde sıklıkla anılması, tekrar edilmesi ve pratik olarak karşılığının bulunması ile ilgilidir. Özellikle muhafazakâr insanlar; namaz kılmak, oruç tutmak ve kurban kesmek gibi uygulamaları şöyle ya da böyle Hanefiliğe ve Şâfiîliğe dayandırma ihtiyacı duyuyorlar. Buna karşılık, itikadi mezhep olarak Matüridiliği gündelik pratiklerde çok fazla kullanma ihtiyacı duymuyorlar. Matüridilik, daha çok entelektüel ve tefekkür dünyamızı ilgilendiren tartışmalarda karşımıza çıkıyor.
Gündelik hayata Matüridiliğin girebilmesi için, onun yaygın din eğitiminde ve mütedeyyin ve muhafazakâr insanların dinî alanla temas ettiği noktalarda karşısına çıkmasıyla mümkün olur. Bu ifadede demek istediğim; vatandaşlar camide, hutbede, Kur’ân kursunda, imam hatipte, ortaokul ve lise eğitiminde veya gündelik televizyonlarda yayınlanan dinî programlarda, popüler vaazlarda Matüridi mezhebini duymaları lazım. Matüridiliğin erimesindeki en temel sorun popüler, yaygın ve örgün din eğitiminde üzerinde durulmaması hatta tam tersine din öğretiminde mezhepler üstü bir modelle Matüridiliğe aidiyet duyulmasının teşvik edilmeyip yerilmesidir. Matüridilik anlatılırken, İmam Matüridi hazretlerinden bir mezhep imamı değil de Aristo gibi bir filozoftan bahsediliyor gibi bahsedilmesi bir mesele olarak önümüzde duruyor. Bu durumda; Matüridilikten bahsedilmiş olmuyor ve insanlar da kendilerini Matüridi olarak görmeleri ve mezhep olarak buna inanmaları gerektiğini düşünmüyorlar. “Amelde Hanefi, itikatta Matüridiyiz ya da amelde İmamımız Ebu Hanife, İtikatta İmamımız İmam Matüridi’dir” şeklinde yüzyıllarca öğretilen formülasyonu topluma öğretmedikçe ve bunu yaygınlaştırmadıkça bu oranların yükselmesini beklemek beyhudedir. Topluma bir taraftan “itikatta mezhebe gerek yoktur” şeklinde öğretip diğer yandan da bir filozof gibi İmam Matüridi anlatmanın hiçbir anlamı ve karşılığı bulunmamaktadır.
Bu bağlamda belki şu sorulabilir: “Matüridiliğin erimesi Türkiye için dini politik bir tehdit midir?” Bu soru nasıl bir Türkiye hayal ettiğinizle ilgilidir. Anadolu’nun çocukları Semerkant, Buhara, Bağdat, Kahire, Şam, İstanbul, İşkodra, Saraybosna ile bağ kursun, köksüz ve tarihsiz olmasın istiyorsanız: Evet, bir tehdittir. Bu toprakların gençleri; akıl ile vahyi ve bilim ile dini karşı karşıya getirmesin, iman, amel ve ihsan dairesinde bir inanç dünyası inşa etsin, tekfirciliğe kapılmasın diyorsanız: Evet, bir tehdittir. Gençler bir yandan FETÖ gibi ezoterik bâtınî yapılara bir taraftan DEAŞ gibi terör örgütlerine bir taraftan da Peygambersiz din anlayışlarına kapılmasın istiyorsanız: Evet, bir tehdittir.
“Hayır, bizim böyle bir derdimiz yok” derseniz. Elbette; Matüridiliğin erimesi bir tehdit değildir. Hatta bu durumdan mutlu bile olabilirsiniz. Peki, siz hangi “Türkiye’yi” hayal ediyorsunuz?
.11/07/2020
Peki, gerçekten “ne oluyor” da Matüridilik toplumda tutunmakta zorluk çekiyor? Aslında bu sorunun cevabı; biraz kendisine Matüridi diyenlerin kim oldukları, profillerine ilişkin özelliklerin neler olduğuyla da ilgilidir. Bunlara yakından baktığımızda ise daha eğitimli ve genç kesim olduklarını görüyoruz. Bu da aslında televizyon programlarının ve akademik çalışmaların etkili olduğunu gösteriyor. Peki, zayıf olan halka kimlerden oluşuyor? Dikkat çekici olan da burası ki, zayıf olan halka daha çok yaygın din eğitimi alan yani Kur’ân kursu, Diyanet, Cami, Dinî Vakıflarla karşılaşan ve dinî bilgilerini buradan alan kesimler oluşturmaktadır.
Toplumun ‘muhafazakâr’ dediğimiz kesiminin merkezinde Matüridilik eriyorken daha çok şehirli, eğitimli kesimlerinde tutunmaya çalışıyor. Buna karşılık “Hanefilikte neden böyle bir erime yok?” diye sorulabilir. Bunun en önemli nedeni; Hanefiliğin Müslümanların ibadetlerinde sıklıkla anılması, tekrar edilmesi ve pratik olarak karşılığının bulunması ile ilgilidir. Özellikle muhafazakâr insanlar; namaz kılmak, oruç tutmak ve kurban kesmek gibi uygulamaları şöyle ya da böyle Hanefiliğe ve Şâfiîliğe dayandırma ihtiyacı duyuyorlar. Buna karşılık, itikadi mezhep olarak Matüridiliği gündelik pratiklerde çok fazla kullanma ihtiyacı duymuyorlar. Matüridilik, daha çok entelektüel ve tefekkür dünyamızı ilgilendiren tartışmalarda karşımıza çıkıyor.
Gündelik hayata Matüridiliğin girebilmesi için, onun yaygın din eğitiminde ve mütedeyyin ve muhafazakâr insanların dinî alanla temas ettiği noktalarda karşısına çıkmasıyla mümkün olur. Bu ifadede demek istediğim; vatandaşlar camide, hutbede, Kur’ân kursunda, imam hatipte, ortaokul ve lise eğitiminde veya gündelik televizyonlarda yayınlanan dinî programlarda, popüler vaazlarda Matüridi mezhebini duymaları lazım. Matüridiliğin erimesindeki en temel sorun popüler, yaygın ve örgün din eğitiminde üzerinde durulmaması hatta tam tersine din öğretiminde mezhepler üstü bir modelle Matüridiliğe aidiyet duyulmasının teşvik edilmeyip yerilmesidir. Matüridilik anlatılırken, İmam Matüridi hazretlerinden bir mezhep imamı değil de Aristo gibi bir filozoftan bahsediliyor gibi bahsedilmesi bir mesele olarak önümüzde duruyor. Bu durumda; Matüridilikten bahsedilmiş olmuyor ve insanlar da kendilerini Matüridi olarak görmeleri ve mezhep olarak buna inanmaları gerektiğini düşünmüyorlar. “Amelde Hanefi, itikatta Matüridiyiz ya da amelde İmamımız Ebu Hanife, İtikatta İmamımız İmam Matüridi’dir” şeklinde yüzyıllarca öğretilen formülasyonu topluma öğretmedikçe ve bunu yaygınlaştırmadıkça bu oranların yükselmesini beklemek beyhudedir. Topluma bir taraftan “itikatta mezhebe gerek yoktur” şeklinde öğretip diğer yandan da bir filozof gibi İmam Matüridi anlatmanın hiçbir anlamı ve karşılığı bulunmamaktadır.
Bu bağlamda belki şu sorulabilir: “Matüridiliğin erimesi Türkiye için dini politik bir tehdit midir?” Bu soru nasıl bir Türkiye hayal ettiğinizle ilgilidir. Anadolu’nun çocukları Semerkant, Buhara, Bağdat, Kahire, Şam, İstanbul, İşkodra, Saraybosna ile bağ kursun, köksüz ve tarihsiz olmasın istiyorsanız: Evet, bir tehdittir. Bu toprakların gençleri; akıl ile vahyi ve bilim ile dini karşı karşıya getirmesin, iman, amel ve ihsan dairesinde bir inanç dünyası inşa etsin, tekfirciliğe kapılmasın diyorsanız: Evet, bir tehdittir. Gençler bir yandan FETÖ gibi ezoterik bâtınî yapılara bir taraftan DEAŞ gibi terör örgütlerine bir taraftan da Peygambersiz din anlayışlarına kapılmasın istiyorsanız: Evet, bir tehdittir.
“Hayır, bizim böyle bir derdimiz yok” derseniz. Elbette; Matüridiliğin erimesi bir tehdit değildir. Hatta bu durumdan mutlu bile olabilirsiniz. Peki, siz hangi “Türkiye’yi” hayal ediyorsunuz?
.11/07/2020
İmam Mâtürîdî’nin Mu’tezile ile hesaplaşması!
Mu’tezile dendiğinde çoğu insanın aklına rasyonalist, Müslüman düşüncesinin aydınlık bir ekolü akla gelir. Özellikle de Türkiye’de Sünniliğin karşısından Mu’tezile’yi övmek, onu "akılcı bir düşünce ekolü" olarak göklere çıkarmak oldukça kabul görür. Buna karşılık ise Sünniliği statükocu, aklı dışlayan, düşünce ve tefekküre yer vermeyen bir ekol olarak suçlamak da âdeta moda olmuştur. Oysa akıl ve tefekküre önem veren Müslümanlık tarihinin en önemli ekolü olan Matüridilik de Sünni ekol içinde yer alır. Ve daha ilginci İmam Mâtürîdî hazretlerinin eleştiri yönelttiği ekollerin en başında da Mu’tezile bulunur. İmam Matüridi 10. yüzyılda içeride üç ekole karşı mücadele eder: Mu’tezile, Şii-Batinîlik ve Hariciler... Dolayısıyla Türkiye’de sıkça duyduğumuz bu kaba tasvirin oldukça hatalı ve kendi içinde çelişkilerle dolu olduğunu söylemeliyim. İsterseniz gelin şimdi bu eksik ve hatalı resmi hem tashih edelim hem de İmam Mâtürîdî ile Mu’tezile arasındaki fikrî mücadelenin nedenlerini anlamaya çalışalım...
Eşârilik ve Mâtürîdîlik ile Mu’tezile arasındaki mücadele ilk ikisinin aşırı derecede nakilci ve tutucu olmaları buna karşılık Mu’tezile’nin ise akılcı ve özgür düşünceye önem veren ekol kabul edilmesi değildir. Özellikle de Mu’tezile’nin çokça kullandığı adalet kavramı bugün tartıştığımız sosyal ve siyasal adaleti değil daha çok teolojik anlamda Allahü tealanın adaletini ifade eder. Mu’tezili düşüncenin etkisini elbette reddedemeyiz ama bu onların fikirlerinin neden Sünni dünyada kabul edilmediğine engel olmamalıdır. Oysa ilahiyat çalışmalarında özellikle de neo-Mu’tezili akımlarca Sünniliğe yönelik insafsızca eleştirilere karşın bağlamından kopuk Mu’tezile güzellemesi görmek oldukça dikkat çekicidir. Bu nedenle bu yazıda Mu’tezile ile İmam Mâtürîdî arasında ciddi tartışmalara konu olan meseleleri ele alacağız. Amacımız hem daha gerçekçi bir Mu’tezile resmi ortaya çıkarmak hem de bu kadar övülen Mu’tezile’nin neden Müslümanlar arasında kabul görmediğini anlamaya çalışmak...
***
İmam Mâtürîdî’nin Kitâbu’t-Tevhîd adlı eserine baktığımız da Mu'tezile ile İmam Mâtürîdî’nin tartıştığı ana meselenin daha çok "büyük günah" meselesi olduğu görülür. Bunun anlamı şudur: İçki, zina, yalan söylemek, iftira, dedikodu gibi büyük günah işleyen bir kimse Mü’min midir değil midir?..
Evet, yanlış okumadığınız Mu’tezile ile Mâtürîdî’nin ayrıştığı konu bu soruya verilen cevapta saklıdır. Peki, Mu'tezile’nin adalet ve el-Va’d ve’l-Vaîd diye bilinen temel ilkeleri nerede kaldı? Kısaca söylemeliyim ki aslında tüm ilkeler bir yönüyle de bu sorunun cevabına hazırlık niteliğindedir.
Genel okuyucu için öncelikle Mu’tezile için çok önemli olan şu iki ilkeyi kısaca açıklayayım.
Mu’tezile için adalet ilkesi: Allah’ın asla zulüm yapmayacağı, kullarını cezalandırırken de mükâfatlandırırken de adalet ilkesine göre davranmasının zorunlu olduğunu ifade eder.
El-Va’d ve’l-Vaîd ilkesine gelince: Terim olarak ise va’d, “mükafat”, vaîd "azap" anlamına gelmektedir. Mu'tezile’ye göre Allah’ın cezalandıracağı tehdidinde bulunduğu eylemlerden ötürü kulları cezalandırması; mükâfatlandıracağı vadinde bulunduğu eylemlerden dolayı da kulları mükâfatlandırması "zorunlu"dur. Çünkü Allah’ın kitabında, va’d ve vaîdinden dönmeyeceğini bildiren dair pek çok âyet-i kerime bulunmaktadır. Bunlardan vazgeçme ve dönme (hulf) Allah hakkında asla düşünülemez.
Cenâb-ı Allah Kur’ân’da yalan söyleyeni cehennem azabıyla tehdit etmiş bunu yapmalıdır, iyilik yapanı da mükâfatlandıracağını söylediyse bunu da yapmalıdır. Mu’tezile’ye göre Allah’ın tehdidinden (vaîd) vazgeçebileceğini kabul etmek, müjdesinden (va’d) de vazgeçebileceğini kabul etmek anlamına gelecektir. Çünkü bu ikisi arasında hiç fark yoktur. Sünnilikte ise Allah’ın mükâfatından değil ama azap etme hakkından/tehdidinden vazgeçmesi mümkündür. Allah cezalandıracağını söylediği bir fiil işleyen kimseyi lütfu gereği cezalandırmayabilir...
Meseleyi daha anlaşılır kılmak adına isterseniz somutlaştıralım ve iki senaryo belirleyelim.
1. Senaryo: A şahsı 18 yaşındadır, işsiz ve parasızdır. Önüne düşen cüzdanı çalmak için alır ve kaldırımdan ayağını yola atar atmaz bir araba altında kalarak ölür. Cüzdan sahibi sesi duyar geriye döndüğünde cüzdanını kaldırımda bulur ve yerden alır...
2. Senaryo: B şahsı 40 yaşlarında profesyonel bir hırsızdır. Önüne düşen cüzdanı alır ve kaldırımdan ayağını yola atar atmaz bir araba ona çarpar. Cüzdan sahibi sesi duyar geriye döndüğünde cüzdanını kaldırımda bulur ve yerden alır. Şahıs ambulansa alınır ve hastaneye götürülür. Götürülürken bu eylemden dolayı tövbe eder ve pişmanlığını dile getirir. Üç gün sonra ise ölür...
Mu’tezile’ye göre 1. Senaryodaki şahıs tövbe etmediği için ebedi azabı hak eder. 2. Senaryodaki B şahsı ise tövbe ettiği için bu eylemden dolayı Allah tarafından bağışlanır. Çünkü hırsızlık olmamış ve cüzdan sahibine ulaşmıştır...
Sünniliğe göre ise, 2. Senaryodaki B şahsı tövbe ettiği ve malın iadesi gerçekleştiği için bağışlanır. 1. Senaryodaki şahsı da Allah dilerse affedecektir. Çünkü burada da kişi kaybını karşıladığı için kul hakkı değil yalnızca hırsızlığın manevi günahı kalmıştır ve lütuf ve merhamet sahibi olan Allah’ın günahkârı bağışlaması mümkündür.
Görüldüğü gibi Mu’tezile için adalet merhameti olmayan soğuk ve gaddar bir yargıç gibidir. Cezasından asla vazgeçmez. Buna karşılık Sünnilikte Allah adil olduğu kadar merhamet ve lütuf sahibidir. Allah hakîmdir yani hikmet sahibidir ve kullarının neyi neden yaptığını en iyi o bilir...
Tabii ki mesele burada bitmez. Mu’tezile ile Ehl-i Sünnet arasındaki "büyük günah" meselesinin bir diğer yönü de, kulların işlediği günahların işledikleri sevaplar nedeniyle silinip silinmemesi ile ilgilidir. Zira Allahü teala “…Çünkü iyilikler kötülükleri giderir…” Hud, 11/114, buyurur. Normalde bir kulun yaptığı iyiliklerin kötülüğü sileceği böylelikle kişinin ahirette iyilikle karşılaşacağı düşünülür. Oysa Mu’tezile’nin konuya ilişkin açıklamalarına baktığımızda durumun hiç de öyle olmadığı anlaşılır. Mu’tezile de iman tek başına bir inanç, kabul olarak kabul edilmez. İman ancak amellerle birlikte kabul edilir. Diğer bir deyişle Mu’tezile için tıpkı Hariciler ve Ehl-i Hadiste olduğu gibi amel ve iman birliktedir. Büyük günah işleyen bu dünyada kâfir kabul edilmese de tövbesiz ahirete gittiğinde ebedi azaba çarptırılacaktır!
Yine isterseniz meseleyi somutlaştıracak bir senaryo da bunun için tasarlayalım...
Bu senaryoyu bizzat Mu’tezilî düşünür Kadı Abdulcebbar’ın kitabından alarak kuralım:
Bir kişi 10 kez mükâfatı hak edecek iyilik; 20 kez de cezayı hak edecek büyük günah işleyerek tövbe etmeden Allah’ın huzuruna gelmiş olsun.
1. Senaryo: Bu durumda,
A. Kişi 20 günah için de mi cezalandırılacak yoksa
B. 10 iyiliği 20 günahından düşürülüp mü cezalandırılacaktır?
2. Senaryo: Bu kişi,
A. Ebediyen cehennemde kalacak,
B. Hayır günahları için cezalandırıldıktan sonra cennete dönecek.
Şimdi bu yazıyı okurken Mu’tezile hakkında aklınızda kalanlardan hemen birinci senaryoda A’yı, ikinci senaryoda da B’yi tercih edeceğini düşüneceksiniz. Üzgünüm ama Mu’tezile’nin bu konudaki görüşü kesinlik taşımaz. Mu’tezili âlimlerin bir kısmına göre cezayı gerektirecek ameli fazla olduğundan yapmış olduğu iyiliklerin etkisi olmayacaktır. Ebu Haşim’e göre ise bu doğru değildir. Bilakis Allah’ın 20 kez cezalandırması doğru olmaz. Ancak 10 kez cezalandırması daha iyidir. Diğer (hak ettiği) 10 ceza ise itaat ederek kazandığı mükâfattan düşürülür.
1. senaryodaki cevap değişkenlik gösterse ve ihtilaflı olsa da 2. senaryoda daha bütünlüklü bir Mu'tezile ile karşılaşılır.
1. senaryonun B şıkkı daha olumlu durduğu için buradan devam etsek de sonuçta geride on günah kaldığından ebediyen cehennemde kalacaktır. Dolayısıyla imanı, tek başına mükâfatın hak edilmesi için yeterli görmemişler ve imanı olsa dahi kişinin ebediyen cehennemde kalacağını iddia etmişlerdir...
Sünni âlimler ise bu kişinin ancak 10 günahı için cezalandırılabileceğini ve cehennemde kaldıktan sonra cennete geri döneceğini söylemiştir. Ya da Allah’ın lütfu gereği 10 günahı da bağışlayabileceğini kabul eder...
Bunun tersi bir durumda da Mu’tezile’nin yaklaşımı oldukça ilginçtir.
Diyelim ki, kişi bu sefer 20 kez sevap 10 kez günah kazanmış olsun. Allah bu kişiyi 10 birim mükâfatlandıracaktır. Yani kişi sınavı geçtim daha fazla mükâfat beklentisi içinde olmamalıdır. Mu’tezile’nin sevap ve günahları âdeta hassas bir tartıda ölçer gibi eşitlemesi, Allah’ın merhameti, lütfu, keremi, cömertliğine bile "ambargo" koyması anlamına gelecektir...
Görüldüğü gibi Mu’tezile için "büyük günah" mutlaka cezalandırılması gereken bir eylemdir. Bu açıdan bakıldığında kâinatta günahsız kul bulmak zordur ve Mu’tezile bakışa göre cennet boş kalacaktır! Ayrıca Mu’tezile amel olmaksızın imana hiçbir değer ve anlam yüklememektedir. Mu’tezili bakışta sevapların da kıymeti günahlarla neredeyse aynıdır. Oysa bazı sevaplar vardır ki, karşılığı birçok günaha bedeldir. Bunları takdir edecek olan cenâb-ı Allah’tır. Mu’tezile âdeta "Allah’ın muhasebecisi" gibi hesap yapmayı tercih eder!
Sonuç olarak; Mu'tezile’nin katı yargıç İlah tasavvuru, insanların cennet umutlarını yok eder! Mu’tezile ve Mâtürîdîlik arasındaki "kavga" akılda değil; Allah’ın "merhameti olmayan bir yargıç" olup olmayacağı, müminin ebedî cehennemde kalıp kalmayacağı konusundadır. Mutezile bilinenin tam aksine oldukça koyu, sofu ve katı bir dindarlık önerir. Bugün Mu’tezile övgüsünde bulunan neo-Mu’tezililer bile, eminim Mu’tezilenin adaletiyle ahirette yargılanmak istemeyecektir!
.27/06/2020
.27/06/2020
Balkanlar Bektaşi-Alevilik ve FETÖ
15 Temmuz sonrası FETÖ’den ihraç edilen Prof. Dr. Osman Eğri, 3 yıllık suskunluğunu bozarak, Youtube kanalı aracılığıyla “Alevi postu”nda yeniden görüntü vermeye başladı. Osman Eğri, FETÖ’nün Alevi topluluğu içine soktuğu ve kendi ifadesinden anladığımız kadarıyla da Çorum, Tokat, Sivas, Amasya, Eskişehir gibi illerden sorumlu bir “FETÖ casusu”dur.
Osman Eğri hakkında daha ayrıntılı bilgi verecek olursak, 1990 Ankara İlahiyat Fakültesi mezunudur. Kendisi Toygun Atilla’nın “Yıllıktaki FETÖ” haberine konu olan meşhur sınıftan mezun olmuştur.(*) 1990 Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yıllığından anlaşıldığı kadarıyla da FETÖ'nün akademik mahrem imamı Prof. Dr. Yener Öztürk, Adil Öksüz, Ramazan Emekli, Gürsel Aktepe, Ahmed Bedir, İsmail Acar gibi üst düzey FETÖ’cülerin sınıf arkadaşıdır. Öğrencilik yıllarından itibaren FETÖ içinde yetişen Eğri, 1994 yılında Çorum İlahiyat Fakültesinde Din Eğitimi Anabilim Dalında asistan olarak göreve başlamıştır.
Gazeteci Ruşen Çakır’ın 14 Temmuz 1995’te Milliyet’te Fethullah Gülen ile Aleviler üzerine yaptığı röportaj oldukça önemlidir. Gülen, Gazi olayları sonrası “Ben de Alevi’yim” diyerek dikkatleri üzerine çekmiş ve akabinde Alevilik üzerine çalışılması talimatını vermiştir. Alevi nüfusu ile dikkat çeken Çorum, bu açıdan oldukça merkezîdir. Osman Eğri, FETÖ lideri Gülen’in Alevi çalışmalarının merkezî aktörlerinden biri olarak kendini bu alana kanalize etmiştir.
Osman Eğri, Din Eğitimi Anabilim Dalında doktorasını yaptığı hâlde, “Yaygın Din Eğitimi Açısından Bektâşîlik” başlıklı doçentlik tezi ile 2004 yılında doçentlik unvanını almıştır. 2008 yılında Hitit Üniversitesi bünyesinde açılan Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Merkezi’ne Çorum İlahiyat Fakültesi dekanı Prof. Dr. Nadim Macit’in tüm itirazlarına rağmen kurucu müdürü olarak atanmıştır. Bu tarihlerde Çorum’dan Amerika’ya gittiği ve Pensilvanya’da FETÖ lideri Gülen ile görüştüğü bilinmektedir. Nitekim bu bilgiler üzerine İlahiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Nadim Macit, Çorum Emniyet Müdürlüğüne resmî dilekçe ile başvurarak izinsiz yurt dışına çıktığının tespitini istemiştir. Hem dönemin Valisi hem de Emniyet tarafından bu işi kurcalamaması konusunda üstü örtülü biçimde tehdit edilmiştir.
15 Temmuz 2016 tarihinden önce yurt dışına kaçmadan geçen zamanda yıllarca Aleviler içine sızarak, köy köy Alevilerin envanterini çıkarmış, Alevi dedelerini fişlemiş, Alevi dedelerinin ellerindeki nadir yazılı kaynakları toplamıştır. 15 Temmuz günü de elindeki belge ve bilgilerle yurt dışına kaçmıştır. Şu an Almanya’da bulunduğu ve orada Aleviler üzerine çalışmaya devam ettiği bilinmektedir. Bu açıdan yurt dışında çektiği videolar FETÖ’nün amaç ve hedeflerini anlamak açısından önemlidir. Bu açıdan en son yayımladığı videolara dikkatlice göz gezdirdim. FETÖ’nün Alevi toplumu içine sızan en önemli casuslarından biri olan Eğri, Aleviliğin tarihi ve cem ritüelinin sembolleri üzerine iki video yayımladı. Bu videolar sıradan dinleyicilere oldukça etkili gelebilir. Özellikle FETÖ’cülerin yaptığı kolajlar, dinî politik dilin arka planı anlaşılmayınca videolar oldukça çekici durabilir. Belagat ve semboller etkileyici gelmesine rağmen hem teoloji hem de dinî politik söylemin sembolik anlamını kavradığınızda, birden büyü bozulur ve söylem üzerindeki cazibe kaybolur.
Eğri, ilk videosunda Bektaşiliğin; Piri Türkistan Hoca Ahmed Yesevi ile birlikte akan bir nehir olduğunu, Lokmanı Perende, Hacı Bektaşi Veli ile Anadolu’ya, Seyit Sarı Saltuk Gazi, Sersem Ali Baba tarafından kurulan Harabati Tekkesi ile de Makedonya ve Bosna’ya yani Balkanlar’a taşındığını söyler. Elbette bu söylemin yanlış tarafı yoktur. Gerçekten de Bektaşilik, Balkanlar’ın İslamlaşmasında oldukça önemlidir.
13. yüzyılda yaşayan Sarı Saltuk (ö. 1297/1298), Anadolu ve Balkanlar’ın fethi, Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynayan bir gazi derviştir. Sarı Saltuk gazaları, Türklük ve İslâmiyet’e hizmetleri sebebiyle bir veli olarak kabul görmüş; Anadolu ve Balkanlar’da bulunan çok sayıdaki türbe ve makamı ise geçmişten günümüze ziyaretgâh hâline gelmiştir. Sarı Saltuk hakkında ilk bilgi veren kitabı kaleme alan İbn Serrâc, tarafından “Şeyh Saltuk, evliyanın büyüklerinden, tarikat önderlerinden ve seçkinlerden olup, pek çok kerametleri, açık burhanları, muazzam hâlleri, sayısız ve her zaman geçerli güzel menkıbeleri vardır” ifadeleriyle tanımlanır.
14. yüzyılda yöreyi dolaşan seyyah İbn-i Batuta bu yıllarda yörede “Ahilik” ile birlikte “Sarı Saltuk inancının” yaygın olduğunu, Altınordu ülkesinde bayağı tutunduğunu yazmıştır. Sarı Saltuk, Kırım Hanı’yla birlikte savaşlara katıldığı, savaşçılara coşku aşıladığı, Rumeli ve Kırım Tatarlarını İslamlaştırdığı bilinmektedir. Balkanlar’da Bektaşilik, Hristiyan kesimleri de etkilemiştir. Hristiyanların İslam’a, özellikle Bektaşiliğe geçişlerine yol açmıştır. Arnavutluk, Girit, Makedonya’nın Kesriye bölgesi, Güney Makedonya’nın Teselya Konyarileri, Rodop Yörükleri, Dobruca Tatarları hep bu türdendir.
Balkanlar’ın Müslümanlığı Bektaşi tasavvuf, Hanefi-Maturidi inanç ve itikat ile harmanlamıştır. Uzun süreli iç savaşlar bile bugün Balkanlar’daki bir arada yaşama kültürünü bozamamıştır. Bununla birlikte, uzun süredir Balkanlar’da bir yandan Radikal Selefîlik tutunmaya çalışmakta bir yandan da Bektaşi-Aleviliğin üzerine farklı oyunlar sergilenmektedir. İran’ın Alevi-Bektaşiliği Şiileştirmek konusunda, çok özel gayretleri olduğunu biliyoruz. Ehl-i Beyt sevgisini istismar etmeye çalışan İran, kendi kurduğu Şii doktrinle Alevi-Bektaşilik arasında bir yakınlık kurmaya çalışmaktadır. İşte tam bu arada, 1995 yılından itibaren Balkanlar’a özellikle de Bosna’ya giren FETÖ Bektaşi Alevi Tasavvuf ile yakın ilişki kurmayı başarmıştır. İşte Eğri’nin bu videosundaki Balkanlar vurgusu, bu açıdan oldukça önemlidir. Bunun için de Eğri’nin ikinci videosunu dikkatlice izlemeniz gerekir. Çünkü bu video, FETÖ’nün Aleviliğe yaklaşımını ve Alevilikle ne yapmak istediğini ele vermektedir.
Eğri’nin ikinci videosu, cem töreninin sembollerini yorumlar. FETÖ’nün Alevi toplum içine soktuğu FETÖ casusunun cem törenlerini anlatırken, sembollere ilişkin yorumunu Alevilik konusunda uzman olanlara da sordum. Bana verdikleri cevap, “ne yazılı ne sözlü gelenekte bu yorumun hiçbir temeli olmadığıydı”. Eğri, cem törenlerinde ortaya serilen seccadeyi Hazreti Musa’nın gemisine, ayakkabıların çıkarılmasını Hazreti Musa ile Allah’la konuşmasına, Semah dönen canların nefesinin ise Hazreti İsa’nın nefesine benzetmektedir. Böylece cem; Musevi, İsevi ve elbette İslam dinlerinin hepsini sembolik olarak içeren bir icraya dönüşmektedir. Cemi; Musevi, İsevi ve onlara göre Muhammedî geleneklerin üzerinde bir üst inanç olarak yorumlayıp ona yeni bir anlam yüklemektedir. Bu anlam Aleviliği, üç dinin üstünde ve üç dini içeren hümanist bir inanca yükseltmektedir. Bu görünüşte Aleviliği yüceltirken aslında onu Anadolu’dan ve Yesevi İslam tasavvuf kültüründen de bağımsızlaştırmaktadır. İşte Eğri ve FETÖ’nün de Alevilik için biçtiği rol tam da budur. FETÖ, Aleviliği kendi “yeni din” projesi için kullanmaya hazırlamaktaydı.
FETÖ lideri Gülen’in kendi yazılı metinlerinde çokça başvurduğu gibi kendisinin manevi önderliğinde Musevi, İsevi ve İslam dinlerini birleştirmeyi amaçlamaktadır. Kendisine ‘Kâinat İmamı’ olarak atıfta bulunulmasının da anlamı budur. O, kıyametin sonuna doğru Mesih’in gelişiyle ‘dinlerin tekliği’ tezini savunur. Dinler arası diyaloğun önemli bir savunucu olarak kendisini tanıtan Gülen’in kastettiği Hristiyan dünya ile İslam dünyası arasında kültürel ve insani bir iş birliğinin kurulması değildir. Daha çok bu iki dinin birleşerek, tek bir dini oluşturmasıdır. Gülen âdeta politik bir teoloji yaparak bir ‘dünya vatandaşlığı’ ön görmektedir. Bu durum her türlü farklılığın ortadan kaldırıldığı, tek dinli, tek biçimli bir kozmopolitizmi savunmaktadır.
FETÖ, bir yandan Aleviliği bir azınlık inanç grubu olarak Anadolu’dan bağımsızlaştırarak projesine Batı’dan destek bulmaya çalışmaktadır. Bir yandan da Alevilik üzerinden, dinler arası diyalog projesini sürdürebilmeyi amaçlamaktadır. FETÖ, Aleviler üzerinde önce tanıma ve kontrol etme stratejisi uygulamış sonrada dönüştürme stratejisine geçmiştir. Eğri’nin de Facebook’da ifşa ettiği gibi kendisini 2000’den itibaren devletin birçok kurumuna FETÖ’cü diye şikâyet etmemize rağmen (şimdi şikâyet ettiklerimizden nasıl bilgisi olduğunu daha iyi anlıyoruz) devletin en mahrem yerlerine girmiş, en önemli kurumları ve Alevilik projelerini bu FETÖ casusuna emanet etmişti. Alevilik çalıştayında ise başköşede rol verilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının Alevilik klasikleri bu FETÖ casusuna teslim edilmiştir. Bu gün yurt dışında yaşayan vatandaşlarımız aynı tehlike ile karşı karşıyadır. Yıllarca kendisini Alevilerin içinde gizlediği ve Aleviliğin tüm erkan ve inançlarını etüt ederek bildiği için söylem ve davranışları ile bir Alevi gibi hareket etme kabiliyeti ve yeteneğine sahiptir. Ancak şunu unutmamak gerekir ki, asıl amacı FETÖ’nün amaçlarına hizmet etmektir.
Osman Eğri, üniversiteden ihraç edilmiş ve TCK m.309/1'den: “Cebir ve şiddet kullanarak, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın öngördüğü düzeni ortadan kaldırmaya teşebbüs”ten arananlar listesindedir.
Sonuç olarak, biz sahip çıkmazsak başkaları sahip çıkacaktır. Türkiye hem yurt içinde hem de yurt dışında Bektaşi-Alevi vatandaşlarımızla hatta Balkanlar’la çok yakından ilgilenmeli ve Alevi topluluklarla diyaloğa önem vermelidir. İkinci olarak da FETÖ’nün Aleviler üzerinde, Türkiye aleyhine geliştirdiği ve geliştirebileceği operasyonlara karşı acilen tedbir almalıdır. Yoksa FETÖ casusları Avrupa’da Alevilerin inancını istismar etmeye devam edecektir.
.....
(*) https://www.hurriyet.com.tr/gundem/yilliktaki-feto-41054025.
XXXXX
.13/06/2020
XXXXX
.13/06/2020
Haberi doğrula, yalanı yayma!..
İslam Akaid metinleri, yanlış biçimde neye inanılacağını dikte eden metinler olarak anlaşılmaktadır. Benim kanaatim ise, klasik akaid metinleri aynı zamanda bir ahlak kitabıdır, ahlak düsturudur. Bu metinler; Müslümanın medeniyete, topluma, kendi aralarındaki ilişkilere nasıl bakması gerektiğini, nasıl davranması gerektiğini öğretir. İman ile ahlak birbirinden ayrı düşünülemez. İman ile neye inanılması gerektiği söylenirken, ahlak ile nasıl davranılması gerektiği de ihmal edilemez.
Ebu Hanife hazretlerinin özellikle el-Âlim ve’l-Müteallim eseri, bu dediğim özellikleri taşıyan ana metinlerden birisidir. Ebu Hanife, bize çok ilginç ahlaki ve estetik ilkeler sunar, o yüzden akaid metinleri bize aynı zamanda nasıl ahlaklı bir Müslüman olunması gerektiğini de öğretir. Peki, niye bu zamana kadar akaid metinlerini bir ahlak metni diye okumadık? Bu durum biraz bakış açısından kaynaklanıyor. “Bakmakla görmek bir değil” sözünden çıkarımla herkes bakar da herkes göremez. Bizler biraz da modern dönemde bu metinleri çok da önemsemedik. Bu metinlerin artık tarihte bitmiş tükenmiş kendini yenilemeyen metinler olduğunu varsayan Modernist Selefî bir hastalığa tutulduk.
Hazreti Ebu Hanife, Allah ondan razı olsun şöyle diyor talebeye:
“Allah iyiliğini versin acele etme, fetva konusunda daha ağır ol, sana bahsettiğim şeylerden beğenmediklerin olursa eğer, ihlaslı isen bana açıklamasını sor!”
Ebu Hanife’nin talebeye öğüdü oldukça önemlidir. Birinden bir fetva veya görüş duyduğunda önce bunun delillerini sor, hemen yargıda bulunma, acele etme…
Bugün en çok yaptığımız şey aslında, Müslümana yakışmayacak şey duyduğu bir bilgi hakkında acele karar vermesidir.
Ebu Hanife devam ediyor;
“…Nice insanlar vardır ki, bir sözü ilk işittikleri zaman beğenmezler!” Bu cümle aslında bir önceki paragrafta dediklerimizi anlatıyor. Bugünümüzü anlatıyor. Karşımızdaki insanın açıklamasına hazır değiliz, onu dinlemek istemiyoruz. Aslında samimi insan karşısındakini dinlemek ister, taassubkâr insan ise kendini ötekine kapatır. Karşı taraf ne söylerse söylesin, kendi bildiğinden asla şaşmaz. O yüzden Müslüman samimidir, taassubkâr değildir. Müslüman duvarların arkasında yaşamaz, bir yarasa gibi karanlığa saklanmaz. Müslüman ötekine açık insandır, komşularına karşı vefakârdır. Daha doğrusu, öyle olması beklenir.
Ebu Hanife devam ediyor:
“Sakın bir sözü duyup beğenmeyen, sonra da sahibini lekelemek için o sözü insanlar arasında söyleyip ifşa eden kimselerden olma!”
Hazreti İmam, işte tam yaramıza dokundu, sosyal medyada en çok karşılaştığımız tip bunlardır. Bu tipler; bir sözün bağlamını bilmiyor, niçin söylenildiğini bilmiyor, nasıl denildiğini bilmiyor, ama ne önemi var hoşlanmadığı ya da siyasi duruşuna karşı, muhalif biri mi hemen paylaşıyor. Ondan sonra da o kişiye ve söze bir linç kampanyasına dönüşüyor. Ebu Hanife yüzyıllar öncesinden, “İfşa edip sözü yaymayın” diyor. Hem de bunu Ehl-i Sünnetin itikadi bir esası olarak söylüyor. İşte Ehl-i sünnetin özelliği budur. Ama bugün bunu yapanlar kendilerine, “Ehl-i sünnet” diyorlar!
Çağımızın en temel sorunu, maalesef temsil sorunudur. İnsanlar iddialarının mümessili olmayınca yani iddialarının taşıyıcıları olmadığı zaman, en büyük zararı o iddianın kendisine vermiş oluyorlar. Hani ismiyle müsemma diye bir söz var ya adam bakıyor; “şu Müslüman böyle ise İslam böyledir” diyor. Bu da yanlış ama algı gerçeğin önüne geçiyor. O yüzden mesele, yapmamız gereken ile yapmamamız gereken ayrımıdır. Bu durum Ebu Hanife açısından müthiş şekilde ortaya konuluyor. Ne yapacağız? Hoşumuza gitmese dahi, o hoşumuza gitmeyen sözleri toplum içerisinde hemen yayıp fitneye sebep olmayacağız. Neden diyor, niçin diyor, nasıl diyor diye tetkik edeceğiz.
Ebu Hanife’nin bu konuyu akaid metninde ele alması, neden bu kadar önemli olduğunu gösteriyor. Belki farkında değiliz ama günahların en büyüğü çoğu kez ‘söz’ ile işlenir. Aslında burada çok büyük bir günah var, bunlardan birisiyle günahı yaymış oluyorlar. Eğer o söz gerçek değilse, batıl bir sözse sen o sözün yayılmasına aracılık ediyorsun. İkincisi; kul hakkına giriyorsun. Bir de kul hakkı var, adam hakkında kara propaganda yaparak adamın gerçek anlamda kastetmediği bir sözü ona isnat ederek onun hakkına girmiş oluyorsun. Burada katlamalı günah var, üst üste biniyor, günahın kat kat artıyor. Bir damla ile koskoca kaptaki bir suyu kirletebiliyorsun.
Hakîm es-Semerkandi’nin Sevâd-ü’l-Azam İmamu’l Haremeyn el Cüveynî’nin el-İrşâd adlı eserinde ve Ebu’l-Muin en-Nesefî’nin Bahrü’-l Kelam adlı eserinde kul hakkı meselesi, Ehl-i sünnetin temel akaid metinlerinde yerini almıştır.
Allah, kulunun şirk dışında her günahını affeder ama kul hakkını alacaklı ile verecekli arasındaki helalleşmeye bırakır. Dedikodu, iftira, adam öldürme, birinin hakkını gasbetme, hakkı olana hakkını vermeme, hakkı olmayan menfaati (maddi veya manevi) kamu malından alma gibi meseleler kul hakkına neden olur. Bu günahlar, kulun ölmeden önce hakkı olanla helalleşmesi dışında bağışlanmaz. Ahirete kaldığında ise Allah, hakkı gasbedilenin hakkını hakkı gasbedenden mutlaka alacaktır. İftira attığımız insanın; Hristiyan, Yahudi ya da Müslüman olması önemli değildir. Çünkü, hepsi hakkını mutlaka alacaktır. Biz ise bugün sosyal medya üzerinden açtığımız sahte hesaplarla yaptığımız iftira, dedikodu vb. yalanların hesap defterine işlenmediğini düşünüyoruz. Unutmamalıyız ki, elimizin altındaki klavyeler ahirette aleyhimize şahitlik yapacaktır. İşte bu yüzden Ebu Hanife hazretleri, günaha giden yolu kapatmak istiyor, kul hakkı doğacak fiillerin önüne geçmek istiyor…
İtikad ve ahlak eğitimi ortaokullardan itibaren temel din bilgisinin bir parçası olarak müfredatta yerini almalıdır. Bu bilinç, orta eğitimden itibaren gençlerimize ve çocuklarımıza kazandırılmalıdır.
Allah Resulü (aleyhisselam) bir hadis-i şerifinde “Allah'a ve ahiret gününe inanan kimse ya hayır konuşsun ya da sussun” buyuruyor. Çünkü ahlak iyiyi, güzeli yaymayı onun peşinde olmayı gerektirir. Toplumda kötülüğü konuşmak, alenileştirmek; kötünün ve ahlaksızlığın reklamını yapmak anlamına gelir. Bu durumda ne yapalım hataları, yanlışları halının altına mı süpürelim? Sorularını soranlar olabilir. Elbette hayır! Ama gençleri, çocukları zehirleyecek kadar şiddeti, ahlaksızlığı alenileştirmek ve bunu medya araçlarıyla yapmak hangi yanlışı düzeltecektir. Kötünün sıradanlaşması aslında kalplerimizi karartıyor. Çünkü olağan hâle geliyor, hayatın bir parçası oluyor. Bu duruma psikolojide “aşırı uyarılma” deniliyor. Aşırı uyarılma, çok fazla ışık ve sese maruz kaldığınız zaman sesleri ayırt edememek demektir. Şimdi kötülükle, aşırı uyarılma da aynı sonuca yol açıyor. İnsanlar sürekli kötülükle, ahlaki olmayan eylemlerle uyarıldığı zaman bir müddet sonra ahlaki eylem nasıl yapılır, iyi nedir gibi sorularda maalesef duyarsız kalmaya başlıyorlar.
Batı medyasında; kan göremezsiniz, trafik cezalarında ve terör olaylarında yerde yatan bir ölü göremezsiniz. Bizde her şey çarşaf çarşaf rahatlıkla yayınlanabiliyor. İnsanlar, gündüz saatlerinde televizyonlarda aile içi şiddetten tutun da gayri ahlaki eylemlere kadar her şeyi aleni şekilde anlatabiliyorlar. Reyting uğruna kötülüğün, şiddetin ve ahlaksızlığın aşırı uyarılması ile karşı karşıya kalıyoruz.
Oysa Müslüman iyiliği yaymak ve onu olağanlaştırmak için uğraşmalıdır. Müslüman için birine göstereceğin tebessüm, yolunu kaybeden kimseye yolu gösterivermen, yoldan taş vb. şeyleri kaldırıp kenara atman, birine su vermen iyiliktir. İyiliği çoğaltmak, bu dünyada kötülüğe karşı yapabileceğimiz en büyük savaştır. İnternet ve sosyal medya, bizim iyiliği yayma amacımıza hizmet edebilir. Ne yazık ki, biz bunu yapmak yerine hiç yapmamamız gereken kötülüğün yayılmasına hizmet ediyoruz. Bu yüzden Hazreti Ebu Hanife’ye kulak vermeli, kötülüğü ve yalanı yaymaktan vazgeçmeliyiz…
Ebu Hanife’nin risalelerinde iman ile ahlaki ilkeler, iç içe geçmiş vaziyette sunuluyor. Bunları birbirinden bağımsız hâle getirdiğimiz zaman ve aralarındaki bağı kopardığımızda zihin dünyamızda kompartımanlar oluşuyor.
Müslüman, ticaret yaparken “Paranın dini olmaz, oraya ceketini bırak iman orada kalsın” diyebiliyor… Ya da trafikte giderken “İmanını arabanın dışına çıkar, iman direksiyona geçmiyor, iman direksiyona geçse sağındakinin solundakinin hakkını gözetmen lazım” diyebilir…
İmanımızla ahlaki eylemlerimiz arasındaki o ilişkiyi yeniden kurmamız lazım. Tasavvufta, Allah’ı bütün varlıkta temaşa etmek ilkesi de böyledir. Her şeyde Allah’ı temaşa etmek nasıl mümkün olacak? Elbette; rıza-i ilahiyi gözeterek, yaptığın her işte rıza-i ilahiyi gözetmek imanın en kâmil şeklidir. Yaptığın her işte; terzi diktiği elbisede, fırıncı pişirdiği ekmekte, mimar yaptığı binada velhasıl ne iş yapıyorsan onda Allah’ın cemalini görüyor gibi işine önem vermen gerekir ki bu kemâl mertebesine ulaşabilesin. İman, ahlak ve eylem bütünlüğü; İslam inancının ulaşmak istediği menzildir. Bu nedenle geleneksel akaid metinlerinde iman ve ahlak meselesi bir bütün olarak ele alınır.
Müslümanlar olarak eylemi öne alırken ahlakı geride bıraktık. Müslümanın hayatı, bölünmüş ve parçalanmış kompartımanlar gibi, hani tren vagonları var ya! Bir vagonda Müslümanız, bir vagonda tüccarız, bir vagonda öğretmeniz, bir vagonda akademisyeniz, bir vagonda memuruz, işçiyiz. İman ve ahlak nerede kaldı? “Onu en son vagonda bırakmıştım, orada duruyor inerken alacağım!..” Oysa bizim bütün bu vagonlarda o İslam’ın değerlerinin, ahlakının içselleştirilmiş olması lazım. İmanımız ile ahlakımız arasındaki bağı yeniden keşfetmemiz lazım. Ahlaki meselelerde kaybettikçe, iman coğrafyamız da kuruyup çölleşiyor…
.30/05/2020
.30/05/2020
Namusun cinsiyeti var mıdır?
Müslümanlar olarak ciddi bir ahlâk meselemiz bulunmaktadır. “Ben, ancak güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim” diyen bir Peygamber’in (aleyhisselam) ümmeti olarak yaşadığımız çağda iyi bir sınav veremiyoruz. Bu durumun yol açtığı kriz hızla derinleşiyor ve toplumsal çözülmeye doğru yol alıyor. Ahlâk, insan olmanın ve insanî ilişkilerin en temel kıymetlerinden birisidir. Ama maalesef bazen ahlâkî eylemlerin toplumda yalnızca bir cinse indirgendiğine de şahit oluyoruz. Neyi mi kastediyorum? Açıkça ifade edersem; hayâ, iffet ve namus gibi kavramların yalnızca kadına indirgenmesi ve cinsiyetçi bir yaklaşımla sadece kadın söz konusu olunca gündeme gelmesi bir Müslüman olarak beni rahatsız ediyor.
Ahlâkî değerlerin toplumun bir kesimine ya da bir cinse ait algılanışı, insanı değersizleştirir ve toplumda ahlâksızlığın meşrulaştırılmasına yol açar. Sadakati, iffeti, hayâyı ve namusu yalnızca kadına ait değerler olarak görmek ve kadından beklemek İslam ahlâkına yapılabilecek en büyük zulümdür. Daha da kötüsü Hazreti Peygamber’in yerdiği cahiliye âdetidir. Cahiliye şiirlerinde erkek ve kadına biçilen rollere baktığımızda bunu çok daha iyi anlarız. Döneminin ünlü şairlerinden eş-Şenferâ karısının evde onu beklemesiyle, dışarı çıkmayıp namusuyla evde oturmasıyla övünür. Buna karşılık cahiliye şiirlerinde erkek için övünülecek durumlar; savaşçılık ve herkesi yedirmesi içirmesidir. İslam gelmeden önce erkeğin namus, iffet ve hayâsından pek bahsedilmezdi.
Öncelikle namus kelimesinin Kur’ân-ı kerîmde doğrudan geçmediğini söyleyelim. İslam literatüründe namus kelimesi vahyin gelişi ile ilgili olarak, 'Namus-u Ekber' şeklinde Cibril aleyhisselam için kullanılmıştır. Varaka bin Nevfel’in Hazreti Hatice’ye söylediği, “Eğer bana söylediğin doğru ise Mûsâ’ya gelen 'Namus-u Ekber' ona da gelmiştir” rivayetinde ve bizzat Resulullah’a (aleyhisselam) söylediği “Sen Meryem oğlu Îsâ’nın müjdelediği peygambersin ve Mûsâ’nın nâmûsunun benzeri bir hâl üzeresin” ifadelerinde rastlanmaktadır. Bu ifadelerde yer alan namus, Hazreti Cebrail’in Peygamberlere emanet ettiği ilke ve değerleri ifade etmektedir. Namus, insanın kişiliğini ayakta tutan ve koruması gereken temel değerdir. Namusa sahip çıkmak demek; Allahın Resulü’ne gelen inanç ve ilkelere sahip çıkmak, onları korumak ve muhafaza etmek anlamlarına gelmektedir…
İslam’da cinsel ahlâk anlamında namus değil ama “ırzı korumak” kavramı kullanılmaktadır. Cinsel dürtünün ahlâkî kontrolü anlamında “ırzı korumak” ise Kur’ân’da kadın için değil tüm müminler için bir ilke olarak karşımıza çıkar. Mü’minûn suresinde bu durum tam olarak şu şekilde ifade edilir: “Felâha ulaştı o mü’minler, ki onlar, namazlarında saygılıdırlar, boş şeylerden yüz çevirirler, zekâtı verirler ve ırzlarını korurlar; ancak eşleri, yahut ellerinin sahip olduğu hariç (bunlarla ilişkilerinden dolayı da) onlar kınanmazlar. Ama bunun ötesine gitmek isteyen olursa, işte onlar haddi aşanlardır. Ve o mü’minler emanetlerine ve ahidlerine riayet ederler.”
Meâric Suresi’nde benzer ifadelerle müminlerden şu özelliklere dikkat eden şahıslar olarak bahsedilir:
- Namazlarını kılarlar
- İnsana yararsız işlerle uğraşmazlar/mallarını paylaşırlar
- Zekâtlarını verirler
- Irzlarını korurlar
- Emanet edilene hıyanet edemezler
Görüldüğü gibi; Kur’ân’da cinsel ahlâk ile emanet, namaz, zekât ve ihtiyaç sahibine vermek birlikte zikredilir. Kuşkusuz cinsel dürtünün ahlâkî kontrolü ile bu eylemler arasındaki ilişkiyi merak etmişsinizdir. Bu durumu bize İmam-ı Gazâlî hazretleri açıklıyor desem sanırım yanlış olmayacaktır. Gazâlî hazretleri ahlâkî erdemleri; hikmet, şecâat ve iffet şeklinde tasnif eder. Bu sınıflamada, iffetten doğan ahlâkî tutumlar cömertlik, hayâ, sabır, müsâmaha, kanaat, verâ, letâfet, müsâade, yardım, zarâfet, tamah azlığıdır. Görüldüğü gibi, iffet sadece cinsel olarak insanın şehevi duygularını kontrol etmesi değil aslında yeme-içmeden tutun da aşırı tüketime kadar her türlü azgınlığı kontrol altına alması anlamına gelir. ‘’Kontrolsüz güç, güç değildir…’’ Bu ifadeye uygun olarak iffet, insanın kontrollü ve kâinatla uyum ve denge içinde bir hayat yaşamasıdır. İffete sahip olan kimsenin aynı zamanda sabırlı, cömert, kanaatkâr yardımsever olması da beklenir. Çünkü iffet, bu eylemlere de kaynaklık eder. Bir kimsenin ahlâken cinsel arzularını kontrol altına alması ile cömertliği ve sabrı arasında da ilişki vardır…
Bir diğer husus da iffet ile emanete riayet etmek arasındaki ilişkidir. İffet, aile bütünlüğüne ve aile sadakatine bağlı kalmak anlamına gelir. Bu bağlılık yalnızca kadına has değildir. Evlilik akdinde/sözleşmesinde erkek ve kadın birbirine söz verir. O söz yalnızca kadını değil erkeği de bağlar. O söze sadık kalması gereken sadece kadın değil, eşlerdir. Maalesef evlilik yalnızca kadını bağlayan bir sözleşme/ahidleşmeymiş gibi erkeğin dilediğini yapmasını hoş gören toplumsal anlayış hem evliliği hem de ahlâkı bitirmektedir. Erkeğin yaptığını “elinin kiri yıkarsın gider” şeklinde meşrulaştıran bu zihniyet evlilik ahdinin sadakatini bir oyun ve eğlenceye indirgeyerek ailenin tüm iffetini kadının omuzlarına yüklüyor. Hatta bazen kadın cinayetlerini meşrulaştıran bir dile dönüşüyor.
Unutmayalım ki, dinimizde ceza verme yetkisi devlete aittir. Ayrıca, ortada bir suç varsa İslam ceza hukukunun “ihkak-ı hak yoktur” ilkesi gereğince, cezasını birey değil, gerekli yargılama yapıldıktan sonra ‘devlet’ verir. Hanefî mezhebine göre had cezalarının tatbiki kamu velayetine sahip olan devlet başkanına aittir. Velayet-i âmme şeklinde ifade edilen ve kamunun tamamını kapsayan bu terkip, İslam hukukunda devlet başkanı veya onun tayin ettiği kişilerin, başka bir kişi veya toplum adına hukukî neticeleri olan tasarruflarda bulunma yetkisini ifade etmektedir.
Kişinin sahip olduğu en önemli hak, şüphesiz hayat hakkıdır. Hayat hakkının önemi; Kur’ân’da “Kim haksız yere birini öldürürse bilsin ki, o, sanki tüm insanları öldürmüş gibidir, ama her kim de ona hayat verecek olursa o da sanki bütün insanlara hayat vermiş gibidir…” şeklinde belirtilmiştir (Maide, 5/32). Hazreti Peygamber de “Müslümanın kanı, malı ve ırzı, diğer Müslümanlara haramdır” diyerek, bir insanın canının korunmasının önemini vurgulamıştır. Bu yüzden savaş ve nefsi müdafaa hariç canı öldüren kişi ahirette mağdurla helalleşmeden affedilmeyecektir.
Bir kadının namusuna dil uzatmak, İslam’da çok ağır cezası olan bir eylemdir. Evet, İslâm zinayı yasaklamıştır. Bununla birlikte İslâm dininde zina suçunun ispatı oldukça zorlaştırılmıştır. Şahidin şahitlik ettiği hadiseyi bizzat görmesi gerektiğinden ona bu isim verilmiştir. Bir kimse açıkça zina yapanı görüp kendisiyle birlikte de üç şahit bulmadıkça kimse hakkında zina isnadında ya da imâsında bulunamaz. Şayet bulunursa; Hanefiliğe göre bu kişinin tövbesi bile kabul edilmez. Zinanın dışındaki suçlarda ispat için iki şahit yeterli iken, zina suçunun ispatı için dört erkek şahidin şahadeti gerekir.
Zina suçunun ispatı, ağırlaştırılmış beyyine külfetine bağlanması birtakım hikmetlere binaendir. Bu durum suç ve ceza siyaseti açısından incelendiğinde; suçun gizli kalmasının daha hayırlı olacağı; cezalandırmanın ise gaye olmayıp ferdi, toplumu ve nesli korumak için başvurulan son çare olduğu daha iyi anlaşılmaktadır. Gizli olanı sakla, ayıp olanı ört; özel hayatın gizliliğini koruyucu hükümler yanında bu gizliliği ihlâle imkân vermeyen emirlerdir. Müslümanların, başkalarının kendilerine ait gizli hâlleri öğrenmekten, araştırmaktan kaçınmaları istenir. Hatta bu konuda onları tahrik ve teşvik edici söz ve davranışlar da yasaklanır. Bir hadiste; birinin ayıp hâlini görüp de onu örten kimsenin, bir ölüyü ihya etmiş gibi olacağı belirtilmiştir. Bir başka hadiste ise, “Her kim, bir Müslüman’ın ayıbını örterse Allah da dünya ve ahirette onun ayıbını örter” denilmektedir. Bu emirlerle Müslümanların, başkalarının ayıplarını araştırmaktan ve onları alenen ifşa etmekten sakınmaları istenmiştir. Bu hem kötülüğün ifşa edilerek ve alenen konuşularak propagandasının yapılmamasını sağlamak hem de haram işleyenin tövbe etmesine imkân vermek için daha uygundur. Çünkü İslâm’da ahlâkî hayat ceza ile değil, ancak insanların vicdanî duyguları geliştirilerek kurulabilir.
Erkeğe dilediğini yapma hakkı tanıyan ama kadını namusun tek bekçisi hâline getiren yozlaşmış toplumsal anlayış evlilik bağını ve evliliğin kutsal sözleşmesini tahrip etmektedir. Sorumluk duygusu evlilikte kadın ve erkeğe aittir. Hayatın anlamının mutluluk olduğunu düşünmek çok güzel ama mutsuz olduğunuzda nasıl olur? Mutluluk, harika bir motivasyon kaynağı iken mutsuzluk ve yalnızlık duygusu ne olur?
Korona günlerindeki zorunlu karantina hayatı bize yalnızlığın ne zor ve katlanılmaz bir acı olduğunu hatırlatmadı mı? Mutsuzlukla ya da hastalıkla yalnız başına mücadele edemezsiniz. Unutmayın! Sadakatinize ve ahdinize güvenen bir eş hem mutsuzluk acınıza hem de hastalık ve yalnızlıkta en önemli desteğiniz ve güvenceniz olur…
Demek oluyor ki, “insanın bedenî ve maddî hazlara aşırı düşkünlükten korunmasını sağlayan erdem” olarak iffeti, cinsellik ahlakına indirgemek oldukça hatalıdır. Zirâ bireysel ve toplumsal hayatta görülen tüm hasbî faaliyetlerin ve güzel alışkanlıkların temelinde geniş iffet eksenli ahlâk anlayışı yatar. Demek ki iffet; kadına has değil insanı ahdine vefalı kılan, aşırılıklardan koruyan, nefsani hırsları için toplumu ve doğayı kirletmesine engel olan ve en önemlisi bir cana kıymaması gerektiğini öğreten bir tutumdur. Başkalarının namusunu ve iffetini konuşanların, önce kendilerinin iffet ve namusla mesafesine bakmasında fayda bulunmaktadır.
.16/05/2020
.16/05/2020
PEYGAMBER EFENDİMİZİ BÖYLE TANIRLARDI: EL-EMİN
Hazreti Muhammed'in (aleyhisselam) bir tasvirini yapmaya kalksaydık her hâlde “el-Emîn” sıfatını yazmak yeterli olurdu. El-Emîn sıfatı kadar onu tarif edecek, onu resmedecek bir başka kelime bulmak mümkün değildir. Hazreti Muhammed’in peygamber olmadan önce, “Muhammedü’l-Emîn” olarak anılması son derece manidardır. Rasûl-i Ekrem (aleyhisselam) hayatının her döneminde sadece müminlerin değil, düşmanlarının da kendisinden emin olduğu bir şahsiyettir. Mekke’de kendisine inanmayan ve inancını yaymasına müsaade etmeyenler “Ey Muhammed! Sen güvenilmez birisin” diyemediler. Düşünün ki; düşmanın bile güvendiği, her şeyini emanet edebildiği bir kimse olmak ne büyük şereftir.
Öyle ki, vahiy almadan önce Mekke’nin itibarlı ve zengin bir kadını olan Hazreti Hatice, ona tüm kervanını emanet etmişti. Bu durum gösteriyor ki, Allah Resûlü düşmana da dosta da güven veren, özü sözü bir, sadık bir insandı. Daha sonraki hayatında da hâkimliği, komutanlığı, imamlığı, risaleti güven üzerine kuruludur. Kur’ân-ı kerimi ona getiren vahiy meleği nasıl “el-Ruhu’l-Emîn” ise (Şuara, 26/193.), Mekke, Kâbe nasıl “el-Beledü’l-Emîn” ise (Tin, 95/3.), Resûl-i Ekrem de öylece dosdoğru ve emindi. İmam Matüridi "Hazreti Peygamber, kalpleri fethetmek ve onlar için huzur kaynağı olmaktan başka bir şey yapmadı” derken bunu söylüyordu. O, sadece insanların kalplerine güven ve huzur verdi.
İMAN VE EMANET
Bu durumdan çıkarımla; iman, emanet ve eman/emn-emniyet kelimelerinin Arapçada aynı kökten gelmesi tesadüf müdür? Hiç sanmıyorum, bu kelimelerin birbirleri ile çok sıkı irtibatı vardır. İmanın karşıtı küfür, emanetin karşıtı hıyanet, emnin/emanın-emniyetin karşıtı korkudur. İman, her şeyden önce kişinin iç huzura erişmesini sağlar. Kişi iman ile iç dünyasında güvene erer. Kalbi istikrara kavuşur. Tereddütten kurtulur. Mutmain olur. Zihnindeki fırtınalar diner. Nefis evine döner ve iman etmiş kişi; komşusu, arkadaşları, iş yaptığı kişiler velhasıl herkes için de güvenilir bir sığınak olur.
Bu yüzden mümin hem kendisi için güveni bulan hem de başkalarına güven veren kimse demektir. Allah Resûlü “Mümin insanların mal ve can konusunda kendisinden emin oldukları kimsedir” buyururken bu gerçeği ifade etmiştir. Eğer komşum benden emin değilse o hâlde ya ben imanımdan emin değilimdir ya da Allah’ın gazabı beni korkutmaz olmuştur. Çünkü, el-Emîn olan Allah Resûlü şöyle buyurmuştur:
"İnsanlara merhamet etmeyen kimseye Allah merhamet etmez." (Müslim, Fedâil, 66.).
"Siz yeryüzündekilere merhamet edin ki gökyüzündeki(ler) de size merhamet etsin." (Ebu Dâvûd, Edeb, 58.).
EMAN YURDU GAYESİ
“Muhammedü’l-Emin”in davası ve tüm hayali, insanlık için bir eman yurdu kurmaktı. Bir gün eshabına hayalini şöyle anlatmıştı: “Allah bu işi kemale erdirecektir. Öyle ki, bir kişi hayvanının üzerinde, Allah’tan başka kimseden korkmadan ve davarını kurt kapmasının dışında hiçbir endişe taşımadan Sana’dan Hadramevt’e gidebilecektir.” Kısa sürede bu hayali gerçek oldu. Hatta kendisinden sonra gelen Müslümanlar Allah Resûlünün hayalini daha öteye taşıdılar. Türklerin İslam dünyasında egemenlik kurmasıyla Anadolu her türlü inanca, her millete sulh ve eman yurdu olarak ev sahipliği yapmaya başladı.
Belki de İslam’ın Anadolu’ya girişi ve hızla yayılmasındaki en önemli etken uçlarda savaşan Alplerin uğradıkları köylerde çiftçinin malına, ırzına, canına tasallut etmemesi olmuştu. Çünkü yerel kaynaklara dayalı bir savaş gücü özellikle köylüler için büyük bir yıkım demekti. Tecavüz, yağma, zorla erkekleri askere alma o kadar sık karşılaşılan bir durumdu ki artık köylüler bunu doğal karşılamaya başlamıştı. Oysaki Müslümanlar girdikleri köylerde kiliselere dokunmuyor, çiftçinin hasadını kaldırmasına yardım ediyor, kimsenin namusuna göz dikmiyordu. Tarihçilerin dediği gibi: Anadolu’ya Müslüman Türklerin gelişi, Bizans ve İran despotizminden halkı kurtarmıştı.
Eman yurtlarının en temel özelliği; size sığınmış, sizin egemenliğiniz altında yaşayan halkların dinine, ırkına, inancına bakmaksızın onların sizin tebaanız olduğunu kabul ederek haklarını muhafaza etmektir. Kendisine sığınanı korumak, mazluma gölge olmak, kim ya da kimden olursa olsun adaleti ayakta tutmak Türklerin tarih boyunca en temel yönetim ilkeleri olmuştur. Kutadgu Bilig’de ifade edildiği gibi: “İster oğul, ister hısım, ister yolcu, isler hancı olsun herkes kanun karşısında eşittir, hüküm verirken fark gözetilmeyecektir. Devletin temeli doğruluk ve adalettir. Beyler doğru olursa, dünya huzura kavuşur. Hâkimiyetin esası adalettir.”
Yusuf Has Hacip’in ifadeleri ise şöyle: “Adalete dayanan töre ve kanun bu göğün direğidir; töre bozulursa gök yerinde durmaz.”
Edward Said "Ancak başkaları ile paylaştığımız vakit evimizi hak ederiz” der. Güvenilir olmak; başkaları için bizi nasıl sığınak kılarsa, güven duymak da bize sığınak olur. Güven; yurtları barış yurdu yapan, devletleri büyük bir güce çeviren, toplumları refaha kavuşturan sihirli bir dokunuş gibidir. İslam âlimleri, dinin beş temel gayesini sayarken sanki güveni merkeze almış gibidir. “Zarurât-ı hamse” başlığı altında “beş temel dokunulmazlık” konusu, İslam dininin temel gayesi olarak ilan edilmiştir: “Din, akıl, can, mal ve neslin güvenliği.” Irk, dil, din, yaş ya da cinsiyet farkı gözetilmeksizin her insanın eşit biçimde sahip olduğu bu güvenlik hakları İslam yurdunu eman yurduna çevirmiştir. Şairler, bilim adamları, tüccarlar ve zanaatkârlar korkmadan, başımıza ne gelir diye düşünmeden bize komşu olmuşlardır.
İSLAM, GÜVENLE YAYILDI
Balkanlara İslam’ı götüren şey toprakların ele geçirilmesi değil, gönüllerin fethedilmesidir. O toprakları görenler, o halkların ne kadar yiğit olduğunu bilir. İslam, bu yiğit insanların gönlüne korkuyla değil; onların canına, malına, ırzına ve inancına eman/güven sağlayarak girmiştir. Fâtih Sultan Mehmed'in Bosna'yı fethettiğinde yaşananlar bunun güzel bir resmi gibidir. Büyük Sultan, Latin papazlara gönderdiği bir fermanda onlara şöyle seslenir:
“Ben ki Sultân Mehmet Han’ım. Cümle avâm ve havassa ma’lûm ola ki, işbu dârendegân-i ferman-i hümâyûn Bosna ruhbânlarına mezîd-i inâyetim zuhûra gelip buyurdum ki, mezbûrlara ve kiliselerine kimse mâni ve müzâhim olmayıp ihtilafsız memleketimde duralar. Ve kaçup gidenler dahi emn ü emânda olalar. Gelüp bizim hâssa memleketimizde havfsiz sâkin olup kiliselerinde mütemekkin olalar. Ve yüce hazretimde ve vezirlerimden ve kullarımdan ve reyalarımdan ve cemî’-i memleketim halkından kimse mezbûrelere dahi ve taarruz edip incitmeyeler, kendülere ve canlarına ve mâllarına ve kiliselerine ve dâhi yabandan hâssa memeleketimize âdem gelirler ise yemîn-i mugallaza ederim ki yeri, göğü yaratan Perverdigâr hakkıçün ve-Mushaf hakkıçün ve ulu peygamberler hakkıçün ve yüz yirmi dört bin peygamberler hakkıçün ve kuşandığım kılıç hakkıçün bu yazılanlara hiçbir ferd muhâlefet etmeye. Mâdâm ki bunlar benim emrime mutî ve münkâd olalar. Şöyle bilesiz.”
Fatih’in bu davranışı, ne kadar büyük bir devlet adamı olduğunun göstergesidir. Şu cümlelerde de büyük bir devletin kendine öz güveni, vatandaşlarına sahip çıkışı ve tüm inançlara karşı toleransı yok mudur: “Ne padişahlık eşrafından, ne vezirlerden veya memurlardan, ne hizmetkârlarımdan hiç kimse bu insanların onurunu kırmayacak ve onlara zarar vermeyecektir. Hiç kimse bu insanların hayatlarına, mallarına ve kiliselerine saldırmasın, hor görmesin veya tehlikeye atmasın.”
Kişinin canının, malının, ırzının ve inancının güvence altına alındığı yere ‘Daru’l-eman’ denir. İşte Allah Resûlü’nün İslam’ın ilk yıllarında gördüğü rüya budur ve bu rüya Çin’den Adriyatik’e kadar gerçek olmuştur. Çünkü buna inanmış devlet adamlarının elindeki güven ve adalet hiçbir şey için feda edilemeyecek iki temel ilke olarak kabul edilmiştir. Yavuz Sultan Selim döneminde gelişen bir olay; İslam’ın hükümdarı ve idare edenleri, bütün tebaayı korumakla ve onlara karşı adaletli davranmakla sorumlu tuttuğunu göstermektedir…
GAYRİMÜSLİMLERİ KORUMA MÜKELLEFİYETİ
Bir gün Yavuz Sultan Selim, Rumeli'de Hristiyan nüfusun çokluğundan ürkerek bunları Müslüman etme düşüncesini açığa vurunca, Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi “Mademki, onlar sizlerin emriniz altında yaşamayı kabul etmişler, dinimiz gereği onların can, mal ve ırzlarını kendi can, mal ve ırzlarımız gibi korumakla mükellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dinimize muhaliftir” diyerek Osmanlı Devleti’nin şahsî hak ve hürriyetlere ve özellikle din ve vicdan hürriyetine asla dokunamayacağını açıkça ilan etmiştir.
Bugün sorulması gereken bir soru varsa o da şudur: Nasıl ve neden insanların yüreklerindeki güven duygusunu zedeledik? Elinden, dilinden emin olunan Müslümana ne oldu? Ve şimdi bunu nasıl onarabiliriz? Öncelikle güvenilir olmadan güven toplumu inşa etmemiz mümkün değil.
Unutmayalım ki, güven kaybı inanç kaybını da beraberinde getirir. Güvenini kaybeden insanlar; topluma, devlete karşı da güvenlerini kaybederler. İnsanın ilişkilerinde güveninin kaybolması, kendisine olan güveninin azalması ve nihayetinde Yaradan’la olan bağlarının zayıflamasına da yol açar. İmanlı bir toplumun yolu güvenli bir toplum inşasından geçer. Bir Müslümanın aradığı, güvenlik toplumu değil güven toplumudur. Komşun senden güvende olmadıkça da bunu inşa etmek mümkün değildir…
.18/04/2020
.18/04/2020
Dua mı bilim mi?
İnsanlığın yaşadığı en büyük krizlerinden biriyle karşı karşıyayız. Buna rağmen içimizdeki marjinaller boş durmuyor. Bir tarafta her fırsatta hıncını dinden almaya çalışan, din ve dinî hayatın temsilcileri ile diyalog kurmayı reddeden bir kitle var. Diğer tarafta ise; dinin temel gaye ve hikmetini, dinî ilimlerdeki usul ve esasları anlamadan lafzi bir din yorumunu merkeze alarak düşünceye, bilime savaş açmayı din sanan bir kitle var. Bu iki toplukta bulunan marjinaller, sosyal medya sayesinde gündem oluşturabiliyorlar. Aynı zamanda post-truth/hakikat ötesi çağın araçlarından da istifade ederek, yanlış ve manipülatif bir haberi doğru olandan on kat daha hızlı yayabiliyorlar. Marjinallik de böylece makul olandan daha fazla ilgi topluyor…
Büyük bir salgınla karşı karşıya kalan insanlık bir taraftan bilimin tüm kazanımlarını seferber ederken bir yandan da yaşadığı travmayla baş edebilmek için Yüce Yaratıcı’ya sığınıyor. Fakat sanki dua ettiğimizde bilime düşman oluyormuşuz veya bilime güvendiğimiz de de duaya karşı geliyormuşuz gibi bir çatışma alanı oluşturuluyor.
Geride bıraktığımızı düşündüğümüz hastalıkların tekrar nüksetmesi gerçekten endişe verici bir durum oluşturmaktadır. Bilim-din çatışması, pozitivist modernleşme iddiasının çoktan terk edilmiş bir düşüncesiydi. Ancak anlaşılıyor ki birileri, hâlâ bu moloz yığınının altından tükenmiş ve terk edilmiş bir materyalist pozitivist düşünceyi diriltmek için fırsat gözlüyor. Bu durum pozitivist düşünceye sırtını yaslayan ve onun savunucularıyla birlikte dini insanlık aşamasının gelişmemiş ve ilkel bir evresi olarak görüp zamanla bilimin dinin yerini alacağını savunanları oluşturmuştur. Söz gelimi pozitivist düşüncenin öncülerinden olan Comte, sosyal bilimlerin temel yargılarının bir ahlaki değer hâline gelerek dinin yerine geçeceğini savunmuş; Engels, yaşadığı dönemdeki komünist devrimin dini ortadan kaldıracağını düşünmüş; Marx ise kapitalizmin dini yok edeceğini söylemiştir. Bunun sosyal ve siyasal alana yansıyan yüzü, laikliği din karşıtlığı hatta dinle mücadele etmek olarak algıladı.
Laikliği-dinden olmayanı, dinsizlik (ladini) olarak anlayan ve kamu gücüyle de bunu yukarıdan aşağıya tüm topluma benimsetmeye çalışan bir jakobenliğin travması özellikle Avrupa dışı toplumlar için çok ağır oldu. Materyalist pozitivizm uzun süre bu ülkede sosyal barışın ve düşüncenin en büyük düşmanı olmuştu. Laiklik adına dinle ve onun temsil ettiği muhafazakâr ve millî olan tüm değerlerle mücadele ettiler. Dinî olan tüm gelenekten kurtulmayı, ilerlemenin ve modernleşmenin olmazsa olmazı kabul eden bu zihniyet dinî temsil alanını da marjinalleştirdi. Bugün dinî alanda yaşadığımız entelektüel krizlerin ardında bir nebze de olsa bu örselenmiş ve marjinalleştirilmiş kimlik travması vardır.
Pozitivist laikleşme/sekülerleşme tezi nasıl yanlışlandı?
Pozitivizmin zaferi ve laikliğin din düşmanlığı şeklindeki algılanışı sadece bu topraklarda değil tüm dünyada ciddi eleştiriler aldı. Zaten bu tez Avrupa ve Amerika’da bizim kadar da taraftar bulmamıştı. Dünya sekülerleştikçe dinin yok olacağı, şeklindeki iddialar bizatihi bu tezi savunalar tarafından düzeltildi. Ünlü Sosyolog P. Berger 1997 yılında verdiği bir röportajda bir zamanlar savunduğu tezin yanlışlığını şöyle kabul etmişti:
“Kendimin ve diğer birçok sosyoloğun 1960’larda sekülerleşme üzerine yazdıklarının bir hata olduğunu düşünüyorum. Bizim o zamanki temel iddiamız, sekülerleşme ile modernitenin paralel gittiği; daha çok modernleşmenin daha çok sekülerleşme getireceği şeklindeydi… Bugün dünyanın çoğunluğu kesinlikle seküler değil, oldukça dindar.”
Ünlü dinler tarihçisi Mircea Eliade da, kutsalın modern çağda da ortadan kaybolmadığını, "Mükemmel bir insan, hiçbir zaman tamamen kutsaldan uzaklaşamaz” sözleriyle dile getirir. Eliade’ye göre: “... Hiçbir normal insan, sadece bilinçli, rasyonel faaliyeti ile sınırlandırılamaz. Çünkü; modern insan, hayal görmekten, âşık olmaktan, müzik dinlemekten, tiyatroya gitmekten, film seyretmekten, kitap okumaktan geri kalmıyor. Kısaca o, sadece tarihî ve tabii bir dünyada yaşamıyor aynı zamanda varoluşsal bir dünyada da yaşıyor...”
Geleneksel dünyanın dindar insanı ile modern dünyanın seküler insanı her ne kadar farklı olsa da sekülerlik artık kendine has bir kutsal ve maneviyatçılık dünyası oluşturmuş durumdadır. Karşımızda dinin genişleyen bir rol oynadığı, dinî hareketlerin yerel ve küresel siyasal düzende baskın bir konuma geldiği, uluslararası politikada dinî jeopolitiğin akademik kurumlarda bir disiplin hâline geldiği bir dünya bulunmaktadır.
Fransız Sosyolog Danièle Hervieu-Léger, geleneksel dini laik toplum olarak adlandırılan kolektif hafızanın önemli bir parçası olarak kaldığını savunur. Din; hâlâ önemli bir sosyalleşme aracıdır, geçmişe göre onun hiyerarşisi daha ademi merkeziyetçidir, dinsel otorite yerine anılar ve nesiller arası aktarıma dayanır. Din, aile geleneklerine ve birçok durumda kolektif ulusal ya da etnik hafızaya dâhil edilir. Ne komünist Çin ne de bir zamanların Sovyetler Birliği bu hafızayı toplumun kolektif kimliğinden söküp atmayı başaramadı. Bugün Çin’in %60’ı geleneksel dinlere dönüyor, Rusya ise Avrupa’nın en dindar ülkesi oldu. Evet, dünya modernleşiyor ve sekülerleşiyor ama bu, dine ve kutsala sırtını döndüğü anlamına gelmiyor. Aksine modern dünya dinî, manevi tedaviyi gittikçe daha da önemser hâle geliyor.
Dua ve motivasyonun keşiflerdeki rolü
“Modern insan” aşırı stres ve kaygı ile baş edebilmek için meditasyondan manevi rehberliğe kadar birçok yola başvuruyor. Meditasyon araçlarından biri olarak gördüğü yogayı yadırgamayanların namazı, duayı yadırgaması gerçekten makul olmaktan daha çok ideolojik bir saplantı olarak görülüyor. Dünyanın birçok gelişmiş ülkesinde bireyin sahip olduğu dinî inançları ve yaptığı dinî pratikleri, genelde stres ve kaygıdan kaynaklanan psikolojik çatışmaları azaltmak için kullanılıyor.
İnsanlar yalnızca ödül ve ceza ile motive olmuyorlar. Harry F. Harlow, Wisconsin Üniversitesi’nde 1949 yılında sekiz maymunla yaptığı deneyde bunu ispatlamaktadır. Harry F. Harlow, Wisconsin Üniversitesi’nde 1949 yılında sekiz maymunu, öğrenme konulu iki haftalık bir deneye tabi tutar. Deneye göre maymunların önlerine getirilen bulmacayı çözmek için üç şartı yerine getirmeleri gerekiyordu. Öncelikle dikey olarak gömülü iğneyi dışarı çekmek, kancayı açmak ve son olarak menteşeli kapağı kaldırmaları gerekiyordu. Araştırmacılar, maymunların nasıl tepkiler vereceklerini gözlemlemek ve onları iki haftanın sonunda girecekleri sorun çözme testlerine hazırlamak için bu mekanizmaları kafeslere yerleştirdiler. Buna karşılık mekanizmalar kafese konur konmaz beklenmeyen bir şey oldu. Harici bir zorlama ve araştırmacılardan herhangi bir komut gelmemiş olmasına rağmen maymunlar büyük bir dikkat, konsantrasyon ve keyifle bulmacalarla oynamaya başladılar. Çok geçmeden, mekanizmanın nasıl çalıştığını keşfetmeye başlamışlardı.
Harlow, "Görevin icrası içsel bir ödül sağladı" diyerek bu durumu açıklamaktadır. Anlayacağınız; maymunlar sırf bulmaca çözmekten haz aldıkları için çözmüşlerdi. Görevin verdiği keyif, kendi ödülünü de getirmişti. Maymunlara ödül olarak örneğin; pirinç verilseydi, bulmacaları çözmede daha yüksek bir performans göstereceklerine şüphe yoktu. Ancak Harlow bu yaklaşımı sınadığında maymunların daha fazla hata yaptıklarını ve bulmacaları çözme girişimlerinin sayısal anlamda azaldığını tespit etti.
Harlow’un yaptığı deneyden çıkarımla; kişinin yaptığı işe inanması, onun gerecekten kendi varoluşu için önemli olduğunu düşünmesi, başarıya giden en önemli motivasyondu. Düşünsenize laboratuvara giren bir bilim adamı, alacağı maaşı veya takdiri değil de kutsal olduğuna inandığı Yüce Yaratıcı’sına hizmet ettiğini düşünüyorsa bu onun içsel motivasyonunu sağlamış oluyordu. İnanan bir bilim adamı için, Mâide Suresi 32. âyetteki ilahi beyanda “Kim de bir can kurtarırsa bütün insanların hayatını kurtarmış gibi olur” ifadesinden daha güçlü bir motivasyon var mıdır? Bu yüzden dua bilimin ne düşmanı ne de rakibidir. Tam aksine dua bilim adamının kalbine seslenen ilahi bir beyandır.
Dua edenlerin bilim yaptığı, bilim yapanların da dua ettiği bir çağda yaşıyoruz. Duaya da bilime de ihtiyacımız var. Biz Ebu Hanifelerin, İmam Matüridilerin, Hoca Ahmet Yesevilerin talebesiyiz. Büyük mühendis İbnü’l-Cezerîlerin, büyük kentlerin mimarı Sinanların yolu dinin bu hikemi yorumundan geçiyor. Fatih Sultan Mehmet’in Sahn-ı Seman Medreselerinin başına geçirdiği Ali Kuşçu’nun bir astronomi ve matematik bilgini olduğunu unutmayın! Anadolu’nun çocukları gökyüzünü keşfe çıkarken alnı secdeye değer. Ne Bâtıni, Selefi tutucuların yolu ne de materyalist pozitivistlerin yolu yolumuzdur. Seccademizle bilimi asla kavga ettirmeyeceğiz! Bu kavgadan FETÖ gibi ezoterik, sapkın cemaatlerin faydalandığını da artık biliyoruz.
Dini, aklın alanının dışına atarsanız o zaman oraya “dinimsi” sahtekârların tezgâh açmasına yol açarsınız. Bu yüzden korkmayın! Dua etmek sizi bilim düşmanı yapmadığı gibi dua etmemek de sizi daha iyi bir bilim adamı yapmaz. Zaten bunlar arasında nedensel bir bağ olduğunu düşünüyorsanız, analitik düşünme yeteneğinizde sorun olduğundan dolayı önce mantık öğrenmeye başlayın derim…
.04/04/2020
.04/04/2020
Koronavirüs salgını, Hanefilik ve Kamu Düzeni
Koronavirüs salgını yalnızca sağlığımızı değil inançlarımızı da tehdit ediyor. Örneğin; dinlerin en temel inançları arasında yer alan ve yüzyıllardır yapılan bazı dinî ibadetlerini şu an yapamıyorlar. Bunlardan biri olan, cemaat ile toplu ibadet dinlerin olmazsa olmazıdır. Cemaatsiz bir din ya da ibadet düşünülebilir mi? Oysa şimdi tüm dünyada kiliseler, havralar, camiler, Budist tapınakları kapanıyor. Bununla birlikte bu süreçte, dinlerin ve din adamlarının tepkileri de hayli ilginç örnekler oluşturuyor. Bu farklı tepkilerden birkaç örneği aktarmak istiyorum.
Evanjelistler, Kült Gruplar ve Bâtıni Şiilik
Amerikalı televangelist Kenneth Copeland, koronavirüsün “Hristiyan büyüsü” ile yok edilebileceğini söylüyor. Ekranlardan şöyle bağırıyor:
“Tanrı adına sana emir veriyorum, Covid-19, dur!..”
Koronavirüse karşı “zafer duası” da yayınladı. Kendisine inananlara bu duayı okuyarak koronavirüsü yenebileceklerini söyledi. Koronavirüs ile mücadelede en iyi durumda olan Güney Kore’de 18 Şubat’ta vakalarda büyük bir patlama yaşandı. Daha önce MERS salgını tecrübesine sahip olan Güney Kore, bu salgına çok önceden hazırlanmaya başlamıştı. Bu yüzden de hızlıca vakıalara müdahale edildi ve 17 Şubat günü hükûmet salgına karşı büyük bir zafer kazandığını duyurdu. 18 Şubat günü 31. vaka olarak adlandırılan bir hasta kaydedildi. Bu kayıttan sonra ne olduysa birden enfekte olmuş hasta sayısı hızlıca artmaya başladı ve 1700 kişiyi buldu.
Hasta yeni dinî hareketten biri olan Shincheonji adlı Hristiyan bir kültün üyesiydi. 1984 yılında kurulan Shincheonji’nin kurucusu Lee Man-hee, kıyametin sonuna doğru “yeni manevi İsrail”i kuracak olan İsa'nın ikinci gelişinin gerçekleşeceğini iddia ediyordu. Bu kültün yaklaşık 240.000 takipçisi olduğu ve Güney Kore dışında 29 ülkede de temsilcilikleri olduğu söyleniyor. Teolojik olarak çileciliği ve acı çekmeyi merkeze alan bir inancın, nasıl toplum sağlığı ve kamu düzenini tehdit ettiğini göstermesi açısından oldukça ilginç bir örnektir. Zira Shincheonji, hastalığın bir günah olduğunu ve hastalandıklarında günahlarının kefaretini ödeyeceklerini böylece tanrıya daha yakın olacaklarını ve bundan yakınmadan bir araya gelerek birbirlerine yakın olmalarını öğretirdi. Ayrıca kültlerini gizlemeyi ve asla dışarıya bu külte ait olduklarını göstermemelerini öğütlerdi. Çoğu zaman aynı aile üyeleri bile içlerinden birinin Shincheonji takipçisi olup olmadığını bilmezdi.
Bir cenaze töreninde kültün erkek üyelerinden birinin Covid-19 ile enfekte olduğu varsayılıyor. Shincheonji üyeleri karantinaya alınmayı reddettikleri ve aynı zamanda üyeliklerini gizledikleri için koronavirüs kült içinde hızlıca yayıldı. Hasta no: 31 yüksek ateşli olmasına rağmen, her biri binden fazla kişinin katıldığı iki dinî törene, bir seminere ve bir de düğüne katıldı. Daha sonra yaşadığı bir trafik kazası sonucu yüksek ateşten dolayı test için hastaneye getirildi ama hastaneden de kaçtı. Güney Kore’deki Covid-19 vakalarının sayısı sekiz günde 30’dan 977’ye sıçradı. Neredeyse tüm yeni davalar Shincheonji kültüyle bağlantılı çıkıyordu. Sonuçta vakalar bir anda kontrolden çıktı.
Kült gruplarının kamu düzenine ve toplum sağlığına neden, nasıl bir tehdit oluşturduklarını görmek açısından diğer bir örnek ise kanaatimce Şiiliktir. Batıniliğin, ezoterik inançların ve kült grupların oldukça yaygın olduğu İran, koronavirüs salgınına karşı gösterdiği tavır bu açıdan oldukça öğreticidir.
Koronavirüs, İran’da ilk kez Kum kentinde yani din adamlarının merkezi olan ve Hazreti Masume’nin(*) türbesinin bulunduğu kentte görüldü. Bunun üzerine birçok uzman ve bilim insanı diğer ülkelerde olduğu gibi Kum kentinin karantinaya alınmasını ve Hazret-i Masume’nin türbesinin kapatılmasını istediler. Ancak İranlı yetkililer bunu kabul etmediler ve virüs, diğer kent ve illerden türbeyi ziyarete etmek için gelenler aracılığıyla hızlı bir şekilde ülke geneline yayıldı. Fakat ilk etapta din adamları, biz asırlardır bu türbelerden şifa alıyoruz. Bu türbeler nice hastaya şifa verip engelliyi ayağa kaldırmıştır. Bunların hepsi maneviyatımızı hedef alan din düşmanlarının işidir gibi gerekçelerle türbelerin dezenfekte edilmesine ve kapatılmasına karşı çıktılar.
Şii imamlardan Ali Rıza Penahiyan, koronavirüs salgınının gaib mehdinin gelişi için bir işaret olduğunu belirterek, İranlılardan virüsü her yere yaymalarını istedi. Şiiler kıyametin sonuna doğru gaip olduklarına inandıkları 12. İmam Muhammed Mehdi’nin yeryüzüne geri döneceğine inanıyorlardı. Bu yüzden doğal afet ve bu türden büyük salgınları Mehdi’nin geleceğine yönelik bir işaret olarak okuyorlardı. Ali Rıza Penahiyan göre salgın her tarafa yayılır ve insanlık yok olmakla karşı karşıya kalırsa Mehdi insanlığı kurtarmak için yeryüzüne gelebilirdi. Anlayacağınız, Penahiyan Mehdi’yi yeryüzüne inmesi için kışkırtmaya çalışıyorlardı!..
Hristiyanlıktan İslam’a kadar dinlerin çeperinde yaşayan kült ve bâtınî grupların koronavirüse yönelik tavrı aslında bize çok önemli bir şey söylüyor: Bâtınî ve kült gruplarla rasyonel, akıl ve hikmete bağlı inançların; toplum, kamu düzeni ve devlet ile olan ilişkileri iki farklı çerçeve sunuyor. Gizem ve sırra dayanan, apokaliptik yani kıyametin geldiğine yönelik sürekli kehanetleri dile getiren kült gruplar hem devletlerin hem de kamu düzeninin düşmanıdırlar. Buna karşılık hukuk, ahlak, hikmet üzerine bir din yorumunu benimseyen mezhepler ve gruplar ise hem kamu düzeninin sağlanmasını hem de devletlerin devamı için oldukça önemli roller üstlenirler.
Söz gelimi Türkiye’yi ele alalım, bazı eksikliklere ve tartışmalara rağmen en aklı başında tepkinin Türkiye’de verilmesi rastlantı mıdır? Bunun nedeninin bugüne ait olmayıp çok derin tarihî bir tecrübeden kaynaklandığını düşünüyorum. Diyanet’i çıkaran tecrübenin Cumhuriyet değil aslında Türk-İslam tecrübesi ve Selçuklulardan Cumhuriyete kadar uygulanan Hanefi devlet aklının din politikası olduğunu anlatabilirsem kastımı da açıklamış olacağım. Çünkü Hanefiliğin Türk devletlerinde merkezî konuma geçmesiyle din-devlet ilişkilerinin ve Diyanet’e kadar gelen sürecin birbiri ile oldukça ilişkili olduğunu düşünüyorum.
Osmanlı-Hanefi Tecrübesi
Bu bağlamda XIV. yüzyılın ortalarında (1351-1357) Memlük devleti sınırları içerisinde yer alan Şam şehrinde kadılık yapmış olan Necmuddin et-Tarsûsî Tuhfetü’t-Türk fi mâ Yecibu en Yu’mele fi’l-Mülk adlı önemli bir eser kaleme alır. “Türk’e armağan” şeklinde isimlendirilen bu eserinde birtakım somut meseleler üzerinden hem devlet başkanının yetkilerini hem de Hanefî mezhebinin devlet otoritesinin mülkünü (devletini) daha sağlıklı bir şekilde koruyabileceğini söyler. Tarsûsî “Muhakkak ki Allah kamusal düzeni ve bunun muhafazasını bir devlet otoritesiyle (sultan) gerçekleştirmiştir” der. Tarsûsî’ye göre Hanefilik diğer mezheplerden daha fazla kamu otoritesine yetki tanımıştır. Yanlış anlaşılmasın, bu yetkiler bireyin özgürlüğünü sınırlayıcı olmaktan daha çok onu koruyucu yetkilerdir.
Örneğin; had cezalarının tatbiki devlet başkanının onayına bağlıdır. Devlet başkanı onaylamadıkça bu cezalar uygulanamaz. Bir diğer durum, doğal afet veya savaş gibi özel olaylarda meydana gelen zararların giderilmesi hedefiyle kamu otoritesinin özel kişilerden yardım talebinde bulunmasıdır. İslam hukukunda buna “istimvâl” denmektedir. Bu açıdan günümüzdeki tartışmaları da ilgilendiren bir diğer husus da cuma namazının sıhhat şartlarında devlet başkanına tanınan yetkileridir. Hanefîlerin, devlet başkanının hazır bulunmasını ve cuma namazını sıhhat şartlarından saymaları temelde; istihsanen verilen bir hüküm olarak değerlendirilebilir. Hanefîler, cuma namazını devlet başkanı ile irtibatlandırmışlardır ve devlet başkanının huzuru, onu temsilen birisinin varlığını veya onayını gerekli görmüşlerdir. Devlet başkanının kamu sağlığı açısından onay vermemesi ile cumanın şartı tamamlanmadığında ertelenmesi de mümkün hâle gelir.
Şu hâlde, hem bu metne hem de uygulamaya baktığımızda dinin kamusal rolü ve Diyanet’in konumu Hanefilik ve Osmanlı tecrübesinden bağımsız olarak ele alınamaz düşüncesindeyim. Bu nedenle Osmanlı din-devlet ilişkisi Hanefî hukuk sistematiğinin naslardan anladığı yorum üzerine inşa edilen bir gerçeklik olarak görülmelidir.
Osmanlı Devleti’nde askerî, siyasî, malî, hukukî sorunlar divanda görüşülerek karara bağlanıyordu. Divanda sadrazam, vezirler, kazaskerler, defterdar ve nişancı yer almasına karşılık Şeyh’ül İslâm, Divan-ı Hümayun üyesi bile değildir. Buraya üye yapılarak yetkilerinin artırıldığı dönem ise Tanzimat’tan sonradır. Cevazda tasarruf ilkesine uymak şartıyla, yani haramı mubah kılmamak kaydıyla Osmanlı hükümdarının yasama yetkisi olduğu mutlak biçimde kabul edilmiştir. Bu görüş, eski bütün hükümdarların kanun koyma yetkisine de uygun düşmektedir. Osmanlı hükümdarının bu yetkiye dayanarak koyduğu hukuka “örfî hukuk” adı verilmiştir.
Osmanlı Devleti’nde din, devlete hâkim değil, devlete bağımlı ve devletin kontrolündeydi. Dinin devlete olan bağlılığı Osmanlıdaki merkeziyetçiliğin artmasıyla daha sıkı hâle gelmiştir. Osmanlıdaki merkeziyetçi imparatorluğun kurucusu da Fatih Sultan Mehmet’tir…
Sonuç olarak, Osmanlıda din-devlet ilişkilerinin çerçevesini Osmanlı Hanefî fakihlerin çizdiği çerçeve oluşturmuştur. Bununla birlikte bu paradigmada en önemli özellik, dinî alanın siyasî otoriteye bağlı olarak konumlandırıldığıdır. Cumhuriyetin kuruluşunda da bu rol devam ettirilmiş hatta Diyanet de bu rolün politik bir devamı olarak ikâme edilmiştir. Yönetimdeki bazı hatalar bu kurumu tartışmaya açsa da, Diyanet’in rolünün aslında ne kadar önemli olduğunu bu salgında bir kez daha görmüş olduk…
.....
(*) Fatımâ-ı Masume 12 İmamlar’dan 7.’si olan Musa el-Kâzım’ın kızı ve 8.’si olan Ali er-Rızâ’nın kız kardeşidir. İranlılara göre bu türbe kutsal bir türbedir ve şifa dağıtmaktadır. Bunun için birçok insan şifa almak için her gün türbeyi ziyaret etmektedir.
.21/03/2020
.21/03/2020
Tedbir mi tevekkül mü?
Tüm dünyada yaşandığı gibi ülkemiz de koronavirüs salgınıyla mücadele ediyor. Bu mücadele de toplu mekânların kapandığı gibi camilerimizde de cemaatle namaz kılmak kısa süreliğine askıya alındı. Buna karşılık bazen ya cahilliklerinden ya da meseleye hatalı bilgilerle yaklaştıklarından bazı kesimlerden “Müslümana bir şey olmaz”, “Allah bizi korur”, “Allah ne takdir etmişse o olur”, “Allah’a tevekkül edersek sorun olmaz” gibi takdirin arkasına sığınarak tedbiri inkâr eden sözler duyuyoruz. Hatta bu cahil ve bilgisiz kesimlerin sarf ettikleri sözleri fırsat bilen bazı çevreler, Ehl-i sünnete ve geleneğe saldırmayı ihmal etmiyorlar.
Ehl-i sünnetin kader anlayışı gerçekten tedbiri ihmal mi ediyor? Yoksa Ehl-i sünnet âlimleri, takdire sığınarak insanı cebrî bir tavra alışmayı mecbur mu bırakıyor? İsterseniz hem bu soruların cevabını arayalım hem de tedbirin tevekkül ile neden çelişmediğini anlatmaya çalışalım…
Ehl-i sünnete göre, kadere imanın temel inanç meselelerinden biri olması Müslümanların eylemlerinden sorumlu olmadığı anlamına asla gelmez. Kadere iman etmek; kâinattaki tüm olayları kontrol etmemizin imkânsız olduğunu, insanoğlunun iradesinin sınırsız olmadığını, her istediğimizin olması konusunda irademizin bazen aciz kaldığını itiraf etmek ve Yüce Yaratıcının iradesine boyun eğmek anlamlarına gelmektedir.
Ama bu anlamlar asla Allah’ın takdirine sığınarak sorumluklarımızdan kaçmak manasına gelmez. 10. yüzyılda Sünniliğin amentüsü olarak kabul edilen ve daha sonra Hanefi-Matüridi çevrelerde çokça okunan Sevâdu’l-A’zam adlı eserin yazarı el-Hakîm es-Semerkandî (ö. 342/953) adı geçen eserde şöyle der: “Kadere güvenerek (ittikalü ale’l kader) kulun sorumluluğunu ihmali küfürdür.” Dolayısıyla kadere iman, Müslümanın üzerine düşeni yapmasına ve gereken tedbirleri almasına asla engel değildir. Hatta el-Hakim es-Semerkandi’ye göre “ne yapalım başımıza gelene razı olmak lazım, kaderimiz böyleymiş” diyerek tedbirden kaçmak insanı küfre götürür.
Elbette ki buradaki küfür, dinden çıkmak anlamına gelmez. Allah’ın bahşettiği akıl nimetini, kâinatta yarattığı vesile ile hikmetleri inkâr ve kadir bilmezliktir. Tedbirsiz tevekkül, biz ‘Müslümanız bize bir şey olmaz’ demek bir teslimiyet göstergesi olmamakla birlikte cahilce Allah’a karşı bir başkaldırıdır. Bu başkaldırının diğer anlamı; ben senin bana verdiğin akıl ve hikmet nimetlerini reddediyorum, sen beni korumaya mecbursun anlamına gelen Allah’ı icbar tutma ve kibirlenmedir.
Tedbir, bir şeyin sonucunu düşünerek önceden gerekli olan önlemleri almak anlamına gelir. İslamiyette, kişinin elinde olmayan şeyler için üzülmesi doğru kabul edilmemiştir. Örneğin; ölüyü diriltemez, geçip giden zamanı geri döndüremeyiz. Tabiî veya insan eliyle meydana gelen kazalarda kaybettiklerimiz için üzülmek, ah vah etmek onları geri getirmeyecektir. İşte burada sabır; kaybettiklerimiz karşında her şeye ve herkese küsüp, yaşadıklarımıza kahredip isyan etmemiz için önemli bir sığınaktır. Sabır; pasif olmak ve gereken önlemleri almadan her işi Allah’a havale etmek değildir. Aksine yeniden her şeye başlayabilmek için sığındığımız bir tedavi ve yenilenme durağıdır. Bu bağlamda İmam Matüridi hazretleri “Sahip oldukları, insanoğluna verilmiş emanetlerdir, bunların gerçek sahibi Allah’tır ve bu emanetlerin geçip gitmesine sızlanmamak sabrın gereğidir” der.
Sünni dünyanın taşıyıcı metinlerinin yazarı olan ve maalesef anlaşılmamakla birlikte haksız yere de sık sık eleştirilen İmam Gazâlî hazretleri de, şu ifadelerle sabrın pasif bir içe kapanma olmadığını ifade eder: “İnsan, sabırla yok etmeye muktedir olmadığı belaya sabırla memur değildir. Susamış olan insan, su varken susuzluğa sabretmesi ile emrolunmaz. Sabır, kişinin izalesine muktedir olmadığı durumlarda aranır.” İmam Gazâlî hazretleri bu ifadesiyle hasta olanın şifa aramakla sorumlu olduğunu belirtmektedir.
Bu nedenle İslam inancında kader, sabır ve tevekkül anlayışları bugün karikatürize edildiği gibi asla tedbiri ihmal etmek, alınan önlemleri dikkate almamak anlamına gelmemektedir. Özellikle dini yaşama konusunda aşırı davrananların, tevekkülü “sınırsız teslimiyet” olarak algılaması yanlış bir tevekkül uygulamasıdır ve geleneği temsil etmemektedir. Sabır; bizi hayata yeniden bağlayarak, her şeye yeniden başlamak için bir kalkış noktası verir. ‘’Madem Allah var gam yok’’ diyen Müslüman kaybettiklerine üzülüp geçmişe takılıp kalmadan önüne yeniden bakar ve hayata yeniden bağlanır. İmam Matüridi onun için hazırlık yapmaksızın, Allah'a tevekkül etmenin dinde yasaklandığını söyler.
Maalesef insanların bir kısmı gerçek tevekkülün; her işi oluruna bırakıp ihtiyarı ile bir şey yapmamak, para kazanmak için uğraşmamak, tasarruf yapmamak, yırtıcı hayvanlardan sakınmamak, hasta olunca ilaç kullanmamak, yaşadığımız sefaleti iyileştirmek için çalışmamak ve üretmemek olduğunu zannetmişlerdir.
Eş’ari olan Gazali hazretleri açıkça “Tevekkülü böyle düşünmek yanlıştır. Şeriate uygun değildir” der. Çünkü Gazâlî’ye göre, “Allah’ın âdet-i ilâhiyesi olan sebepler tecrübeyle bilinir” der. Örneğin; acıkınca yememek, hasta olunca ilaç kullanmamak, evlenmeden çocuk sahibi olmayı istemek ne kadar yanlışsa sebeplere yapışmamak tevekkül değil, deliliktir. Oysa Müslümandan istenen tevekkül; Müslümanın karşılaştığı zorluklara karşı mücadele etmesi, başına gelecek her türlü belaya karşı yılmadan, usanmadan elinden geleni yapması, üzerine düşeni yaptıktan sonra da kâinatın mutlak sahibi olan Allah’a güvenmesidir.
Çalınmamayı, sebeplere sarılmamayı, hastalıktan tedavi olmamayı, felaketlere karşı hazırlıksız beklemeyi tevekkül sananları eleştiren Hazreti Gazâlî, bu insanların hata yaptığını belirterek bunların durumu ile alakalı şu çarpıcı tespitte bulunur: “Çalışmamak, hastalanınca hastalığın tedavisine bakmamak ve felâketlere karşı elini kolunu bağlayıp durmak şeriatta haramdır. Eğer tevekkül, elini-kolunu bağlayıp hâdiselere karşı âtıl bir tavır takınmak demek olsaydı, bir taraftan çalışmamayı haram kılan şeriat diğer taraftan tevekkülü emreder, onu över ve iyi bir haslet olarak gösterir miydi?”
Evet, işte modernistlerce çokça eleştirilen Ehl-i sünnetin büyük âlimi Gazzâlî hazretleri böyle der... Büyük müfessir Fahreddin er-Râzî (v.606) de bu hususta şunları ifade etmektedir: “Tevekkül, bazılarının zannettiği gibi bir kimsenin kendi yapması gerekenleri ihmal etmesi, demek değildir. Gerçek tevekkül; bir kimsenin kâinattaki zahiri sebeplere tutunması fakat kalbini onlara bağlamayıp yüce Allah’ın korumasına da güvenmesi demektir.”
Cumhuriyet döneminin ilk tefsirinin yazarı Hanefi-Mattüridi geleneğinin temsilcisi sayılan Elmalılı M. Hamdi Yazır (v.1942) da tevekkülü, kulun yapması gerekenleri Allah’a havale etmek şeklinde anlamanın çok yanlış olduğunu belirttikten sonra der ki: “Bazıları tevekkülü, ‘vazifeyi terk etmek’ zanneder ki, bu durumda yapılması gerekeni Allah’a havale edip emir-komuta mercii olarak kendilerini görmek isterler. İşte bu batıl bir zihniyettir.
Tedbir ve tevekkül konusunda İslam tarihinde Hazreti Peygamber’in ve sahabenin uygulamaları Ehl-i sünnet âlimlerinin görüşlerini ve yaklaşımlarını teyit etmektedir. Enes bin Mâlik’in (radıyallahü anh) aktardığı şu olay bunu göstermektedir: “Bir adam, 'Ey Allah'ın Resûlü! Devemi bağlayıp da mı Allah'a tevekkül edeyim, yoksa bağlamadan mı tevekkül edeyim?' diye sorar. Resûlüllah, 'Önce deveni bağla, sonra Allah'a tevekkül et!' buyurur.”
Peygamber aleyhisselamın tebliğde karşılaşacağı sıkıntılar karşısında “Ölümsüz ve daima diri olan Allah’a güven/tevekkül et” (Furkân: 25/58) buyruğu bağlamından çıkarılırsa anlamını kaybeder. Kur’an’ı anlamada modernist ve Selefi çevrelerin ihmal ettiği nüzul sebebi, yani indiği bağlamın dikkate alınmaması bu tür hatalı yorumların sebebi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Söz gelimi bu âyet-i kerime, Uhud Savaşı sırasında emre itaatteki inceliği yeterince kavrayamadıkları için yerlerini terk edip mağlubiyete sebep olan bazı sahabiler hakkında nazil olmuştur. Bilindiği gibi; Resûlüllah efendimiz, savaş öncesinde eshabıyla istişare etmiş, savaş için tüm hazırlıkları yapmış, savaş stratejisini belirlemiş ve zırhını giyip alınan kararları yerine getirmek için ordusuyla savaş alanına doğru hareket etmişti. Bu âyette her konuda olduğu gibi savaşa çıkmadan önce de tüm tedbirlerin alındığı, istişare edildiği artık sonuç için Allah’a sığınmaktan, O’na duada bulunmaktan başka yol kalmadığını ifade eder.
Dolayısıyla Sahabe’nin yaşadığı şu olay da kader ve tevekkülün tedbiri dışlamadığını göstermesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Hazreti Ömer (radıyallahü anh) Şam’a yaklaşınca şehirde veba salgını olduğu haberi gelir. Sahabe, şehre girip girmemekte ihtilaf etti. Hazreti Ömer’e ‘’Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun Yâ Ömer?’’ dediler. O da “Evet, Allah’ın kaderinden yine Allah’ın kaderine kaçıyoruz” diye cevap verdi. Abdurrahman ibn-i Avf hazretleri geldi ve ‘’Ömer doğru söylüyor, zira Rasûlullah Efendimiz (Bir yerde vebâ olduğunu işittiğinizde oraya girmeyiniz! Bir yerde vebâ ortaya çıkar, siz de orada bulunursanız, hastalıktan kaçarak oradan dışarı çıkmayınız!) buyurdu’’ dedi…
Şu hâlde kim ki, hastalıklara ve salgınlara karşı tedbir almamayı din adına savunur, alınan tedbirleri ihmal ederse, Ehl-i sünnet itikadının dışındadır ve âlimlerin dediği gibi Allah’a karşı isyan etmiş olur. İstiklal Şairimiz Mehmet Akif’in dediği gibi:
«Allâh’a dayandım!» diye sen çıkma yataktan...
Ma’nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan!
Ecdâdını, zannetme, asırlarca uyurdu;
Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu?
Üç kıt’ada, yer yer, kanayan izleri şâhid:
Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid.
Âlemde «tevekkül» demek olsaydı «atâlet»,
Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet?
.07/03/2020
.07/03/2020
Üçüncü Roma’dan Suriye’ye: Rusya’nın dinî jeopolitiği
Türk akademisi dinî jeopolitiğin önemini hâlâ kavrayamamıştır. Dinî kimliklerin, grupların, inançların nasıl bir güvenlik sorunu oluşturduğunu ve devletlerin uluslararası ilişkilerinde dini, temel stratejik hedefleri için nasıl kullandığının çok farkında değildir. Bu nedenle, dinî jeopolitik vizyonlardaki kesişmelerin siyasi rekabete denk geldiği hatlarda doğabilecek çatışmaları öngöremiyoruz. Özellikle imparatorluk geçmişi olan devletlerin reflekslerinde din, dış politikayı yönlendiren önemli bir güç olarak karşımıza çıkabiliyor. Her ne kadar uzun bir komünizm ve din karşıtlığı geçmişi olsa da, Rusya’da yükselen dindarlık bu geçmişin sembollerini de geri çağırıyor. Semboller geri gelirken geçmiş anılar, vizyonlar ve hedefler de yeniden canlanabiliyor. Bu durum da ister istemez, Rusya’nın dış politika vizyonunda siyasi ve askerî hedefleri kadar dinî jeopolitiğini de önemli hâle getiriyor...
***
2014 yılında Soçi’de düzenlenen kış olimpiyatlarında Rus millî takımının giydiği forma tam da bu dediğim sembollerden birini temsil ediyordu. Türk kamuoyunun dikkat etmemesi normal ama formalardaki çift başlı kartal sembolü Batı'da gözlerden kaçmamıştı. Rus millî takımı bu olimpiyatlarda çift başlı bir kartal formasıyla maçlarda boy göstermişti. Rusya için çift başlı kartal Roma’yı ve Ortodoks imparatorluğunu çağrıştıran önemli bir semboldür. Sovyetler Birliği döneminde bir süre kullanım dışı kalsa da uzun süre resmî amblem olarak kullanılmıştı.
Putin, iktidara geldiğinden beri Rusya’yı Bizans ve Ortodoks mirası ile ilişkilendirmeye özel önem atfediyor. Komünizm sonrası dine ve Ortodoks mirasına geri dönen Rusya için din artık millî kimliğin en önemli parçası hâline geldi. Ve Putin bunu asla gizlemiyor, üstelik Financial Times’a verdiği röportajda Ortodoksluğa özel vurgu yapıyor:
“Din bugün de oynaması gereken rolü oynamalıdır. Dini, kültürel hayatın dışına doğru itemeyiz. Hiçbir şeyi kötüye kullanamayız. Rusya Ortodoks Hristiyan bir millettir…”
Rusların Ortodoks kimliği ile iç içe geçme süreci oldukça eskidir. 13. yüzyıldan itibaren Ruslar Bizans’tan ayrılarak kendi kiliselerini tüm Roma’yı kuşatacak şekilde emperyal bir kilise olarak kabul etmiş ve sadece Moskova, Ortodoks inancının savunucusu olarak görülmeye başlanmıştır: Tanrı, Agustus’un Roma’sını ve Konstantin’in yeni Roma’sını dünyaya düzen verme ve hakiki inanca rehberlik etme görevine layık görmediği için reddetmiştir. Buna göre sadece Moskova, Ortodoks inancının savunucusu kabul edilmelidir...
Rus Ortodoks inancında iki özellik öne çıkar: Kilise geleneğine sıkı bağlılık ve ibadetlerde ulusal dilin kullanılması. Ulusal dilin kullanılması Rus kimliğinin daha da öne çıkmasına imkân vermiştir. Ayrıca Rus Ortodoksluğunun yerel dilde ibadete imkân tanıması Hıristiyan azınlıkların millî bilincinin uyanmasına da katkıda bulunmuştur. Dilin yanı sıra din Kiev Rusya’sı (Kiev Rus Knezliği) için kimliğin en önemli belirleyicisidir. Bazı yazarlar “Rus” kelimesinin aslında dinî bir cemaat anlamına geldiğini bile iddia etmişlerdir. Rusya kendisini Doğu Roma İmparatorluğunun da gerçek sahibi olarak gördüğünden Ortodoks Doğu Kilisesi’nin ve kendi büyük imparatorluğunun merkezi olarak İstanbul’u yeniden almak hayaline de kapılmıştır. Tsarigrad “Çar’ın Şehri” dediği İstanbul’u kâfir Müslümanların elinden almak ve Ayasofya’nın tepesine yeniden haç dikme özlemi Rus Ortodoksluğunun tarihî özlemlerinden biridir.
***
Bu özlemi gerçekleştirmek için II. Katerina zamanında Grek Projesi tasarlanmış, Osmanlı Devleti tebaası olan Fener Patrikleri ile ilişkiler sıcak tutulmuştur. Akabinde Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile birlikte önce Osmanlı tebaası bütün Hıristiyanların daha sonra da Paris Antlaşması (1856) ile de Ortodoks Hıristiyanların koruyucusu rolü fikri iyice güç kazanmaya başlamıştır. İşte üçüncü Roma fikrinin arkasında da bu inanç yatmaktadır. Rus Ortodoks İmparatorluğunun tüm Hristiyanlığın koruyucusu olduğu ve Moskova’nın Romanın yerini aldığı bir dünya hayalidir bu.
İstanbul’u gelecekte Rusya’nın merkezi yapma arzusu da bu üçüncü Roma fikrinin bir parçasıdır. Şehri Müslümanlardan temizleme fikri bu düşüncenin dinsel boyutunu oluşturmuştur. Asıl amaçlardan biri de İstanbul’u dünyanın en büyük pazarı hâline getirme düşüncesidir. Bu düşünce Büyük Petro’dan beri Rus tarihinde yer yer taraftar bulabilmiştir...
Petro’nun politikaları döneminde Üçüncü Roma ideolojisi bir süre kesintiye uğrasa da, Moskova’nın dünya görüşünü şekillendirmeye devam etmiştir. Üçüncü Roma hayalini yeniden dirilten en önemli tarihî kırılma Kırım’ın ilhakı olmuştur. 18. yüzyılda Kırım Hanlığının işgali ve ağır sürgünler sonucu Osmanlı tehdidinin azalması Üçüncü Roma ideolojisi üzerindeki örtüyü yeniden kaldırmıştır. Bu ideoloji biri kişisel ve diğeri evrensel iki ekümenikliği bir arada vurgulamıştır: Moskova Çarı'nın ekümenikliği ve pan-Rum Ortodoks Patrikliğinin ekümenikliği.
19. yüzyılda III. Aleksander döneminin düşünür ve siyasetçisi Michail Katkov’a göre “Kutsal Rusya’da yaşayan seçilmiş halk”ın kaderine insanlığın kurtuluşu ve yücelmesi adına büyük işler yazılmıştır. Boris Uspenskiy ise “Moskova son Ortodoks imparatorluğudur” ve “kurtarıcı ruhu devralan Rus Çarı'nın görevleri” sözü ile teokratik olarak üçüncü Roma fikrini tanımlamıştır. Üçüncü Roma fikrinin tarihin sonu gibi Mesiyanik bir içerik de taşıdığı gözlerden kaçmamaktadır.
Sovyetler Birliğinin uzun süre din ve üçüncü Roma fikrî ile mesafeli olduğu varsayılsa bile, Aralık 2018’de Letonya’nın KGB arşivlerini internette serbest erişime açmasıyla birlikte bu dönemde bile kilise ile devlet arasındaki ilişkilerin devam ettiği ortaya çıktı. Moskova Patrikhanesi’nde oldukça önemli görevlerde bulunan din adamlarının SSCB döneminde KGB ile olan bağlantılarının ortaya çıkması Rusya’da din-devlet ilişkilerinin çok daha girift olduğunu göstermiştir. Ruslar, din-devlet ilişkisi açısından Bizans’ta geçerli olan “senfoni modelini” benimsemişlerdir. Devlet ile kilise arasındaki uyumu merkeze alan bu modele göre, taraflar bir yandan birbirini desteklerken diğer yandan da birbirlerinin yetki alanına karışmazlar. Yani kilise, devletin siyasi hedeflerine destek verirken devlet, dinin koruyucusu görevini üstlenmektedir...
***
2000’li yıllarda iktidara gelen Putin Rus Ortodoks Kilisesi’nin Rus milliyetçiliğini kuvvetlendirdiğini fark ederek Sovyetler Birliği yönetimi tarafından el konulan mülklerini kiliseye iade ederek onu yeniden güçlendirdi. 1990’ların başından itibaren, yaklaşık 25.000 Ortodoks kilisesi inşa veya restore edilmiştir. Rus ulusal kimliğinin inşa edilmesi için, Kilise ve Devlet el ele vermiş vaziyettedir. Rus ulusal kimliğinin en temel özelliği ise: Rusya ne Batı’ya ne de Doğu’ya aittir. Ruslar, istisnai bir statüye sahip olan eşsiz bir toplumdur, inancıdır.
Bununla birlikte Rus Ortodoks Kilisesi’nin komşu ülkelerdeki tüm Ortodoksları tek bir kilisenin parçaları olarak değerlendiren “Rus/Slav dünyası” söylemi dinî jeoplitik açısından oldukça önemlidir. Rusya’nın yakın çevresinde etkili ve tek güç olmasını hedefleyen Putin yönetimi için kilise önemli bir dış politika aracı olarak kabul görmüştür. Buna göre, uluslararası arenada, Rusya’nın temel misyonu Avrasya’nın tamamını kontrol etmektir. Rus Ortodoks Kilisesi ise, yumuşak gücün bir parçası olarak, Putin yönetiminin yakın çevreye yönelik yayılmacı politikasına yardım etmelidir. 2009 yılından itibaren de Rus askerî okullarında Ortodoksluk, eğitim modelinin önemli bir parçası hâline gelmiştir. Örneğin Rus Ortodoks Kilisesi Suriye'deki savaşı halka açık bir “kutsal savaş” olarak ilan ederken, Rus askerî komutanlığı bunu "Tanrı’nın çocuklarını korumak için yapılan bir savaş..." olarak görmüştür.(*)
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından Nisan 2015’te, Rus hava kuvvetlerinin Suriye’de operasyonlara başlamasının hemen öncesinde yaptığı ve Rusya’nın Suriye’deki Hristiyanlar için derin endişelerini açıkça belirttiği konuşması da Rusya’nın Suriye’deki varlığının bir dinî jeopolitik tarafından meşrulaştırıldığını açıkça göstermektedir: “Orta Doğu’daki Hristiyanların durumuna bakıldığında, çok kötü oldukları görülür. Bu sorunu birçok kez gündeme taşıdık ve uluslararası toplumun, Orta Doğu’daki Hristiyan nüfusunu korumak için yeterli tedbirleri aldığına inanmıyoruz.”
Rus Ortodoks Kilisesi tarafından da benzer şekilde bu bakış dile getirildi. Kilise’nin Dışişleri Departmanı’nın başında bulunan Metropolit Ilarion, dış politikanın esas istikametlerinden birinin, “nerede olursa olsun eziyet gören Hristiyanların ne pahasına olursa olsun korunmasına” yönelik bir mücadeleyi de barındırması gerektiğini söyledi. Bu bağlamda Moskova Patriği Kirill’in son açıklamaları oldukça dikkat çekiciydi: “Bugün teröre karşı mücadele, uluslararası toplumun ortak mücadelesi olmalı; nitekim bu sadece Rusya’nın değil tüm ulusların kaygısıdır. Şeytanı yok etmek için birlik olmak zorundayız çünkü bu savaş kutsal bir savaştır."(**)
***
Anlaşılıyor ki Rusya Ortodoks kimliğine geri döndükçe bölgedeki varlığını ve misyonunu, dinî bir jeopolitik tarafından yeniden şekillendiriyor. Bu dinî jeopolitiğin en önemli ayağı da kendisini Ortodoksluğun ve Hristiyan dünyasının hamisi olarak görmesi olarak karşımıza çıkıyor. Fener Rum Patriği Bartholomeos ile Ukrayna Ortodoks Kilisesi'ne "otosefallik" (bağımsızlık) kazandıran “tomos” adlı kararnamenin imzalanması aslında bu dinî jeopolitiğe karşı bir atak olarak okunabilir. Türkiye bu imza ile Rusya’nın Üçüncü Roma hayaline bir darbe indirmiş oldu.
.....
(*) Dmitry Adamsky ve Palo Alto, Russian Nuclear Orthodoxy: Religion, Politics, and Strategy CA: Stanford University Press, 2019.
(**) https://research.sharqforum.org/2017/03/02/rusyanin-orta-dogu-politikasinin-hristiyanlik-boyutu/?lang=tr.
.07/03/2020
.07/03/2020
Üçüncü Roma’dan Suriye’ye: Rusya’nın dinî jeopolitiği
Türk akademisi dinî jeopolitiğin önemini hâlâ kavrayamamıştır. Dinî kimliklerin, grupların, inançların nasıl bir güvenlik sorunu oluşturduğunu ve devletlerin uluslararası ilişkilerinde dini, temel stratejik hedefleri için nasıl kullandığının çok farkında değildir. Bu nedenle, dinî jeopolitik vizyonlardaki kesişmelerin siyasi rekabete denk geldiği hatlarda doğabilecek çatışmaları öngöremiyoruz. Özellikle imparatorluk geçmişi olan devletlerin reflekslerinde din, dış politikayı yönlendiren önemli bir güç olarak karşımıza çıkabiliyor. Her ne kadar uzun bir komünizm ve din karşıtlığı geçmişi olsa da, Rusya’da yükselen dindarlık bu geçmişin sembollerini de geri çağırıyor. Semboller geri gelirken geçmiş anılar, vizyonlar ve hedefler de yeniden canlanabiliyor. Bu durum da ister istemez, Rusya’nın dış politika vizyonunda siyasi ve askerî hedefleri kadar dinî jeopolitiğini de önemli hâle getiriyor...
***
2014 yılında Soçi’de düzenlenen kış olimpiyatlarında Rus millî takımının giydiği forma tam da bu dediğim sembollerden birini temsil ediyordu. Türk kamuoyunun dikkat etmemesi normal ama formalardaki çift başlı kartal sembolü Batı'da gözlerden kaçmamıştı. Rus millî takımı bu olimpiyatlarda çift başlı bir kartal formasıyla maçlarda boy göstermişti. Rusya için çift başlı kartal Roma’yı ve Ortodoks imparatorluğunu çağrıştıran önemli bir semboldür. Sovyetler Birliği döneminde bir süre kullanım dışı kalsa da uzun süre resmî amblem olarak kullanılmıştı.
Putin, iktidara geldiğinden beri Rusya’yı Bizans ve Ortodoks mirası ile ilişkilendirmeye özel önem atfediyor. Komünizm sonrası dine ve Ortodoks mirasına geri dönen Rusya için din artık millî kimliğin en önemli parçası hâline geldi. Ve Putin bunu asla gizlemiyor, üstelik Financial Times’a verdiği röportajda Ortodoksluğa özel vurgu yapıyor:
“Din bugün de oynaması gereken rolü oynamalıdır. Dini, kültürel hayatın dışına doğru itemeyiz. Hiçbir şeyi kötüye kullanamayız. Rusya Ortodoks Hristiyan bir millettir…”
Rusların Ortodoks kimliği ile iç içe geçme süreci oldukça eskidir. 13. yüzyıldan itibaren Ruslar Bizans’tan ayrılarak kendi kiliselerini tüm Roma’yı kuşatacak şekilde emperyal bir kilise olarak kabul etmiş ve sadece Moskova, Ortodoks inancının savunucusu olarak görülmeye başlanmıştır: Tanrı, Agustus’un Roma’sını ve Konstantin’in yeni Roma’sını dünyaya düzen verme ve hakiki inanca rehberlik etme görevine layık görmediği için reddetmiştir. Buna göre sadece Moskova, Ortodoks inancının savunucusu kabul edilmelidir...
Rus Ortodoks inancında iki özellik öne çıkar: Kilise geleneğine sıkı bağlılık ve ibadetlerde ulusal dilin kullanılması. Ulusal dilin kullanılması Rus kimliğinin daha da öne çıkmasına imkân vermiştir. Ayrıca Rus Ortodoksluğunun yerel dilde ibadete imkân tanıması Hıristiyan azınlıkların millî bilincinin uyanmasına da katkıda bulunmuştur. Dilin yanı sıra din Kiev Rusya’sı (Kiev Rus Knezliği) için kimliğin en önemli belirleyicisidir. Bazı yazarlar “Rus” kelimesinin aslında dinî bir cemaat anlamına geldiğini bile iddia etmişlerdir. Rusya kendisini Doğu Roma İmparatorluğunun da gerçek sahibi olarak gördüğünden Ortodoks Doğu Kilisesi’nin ve kendi büyük imparatorluğunun merkezi olarak İstanbul’u yeniden almak hayaline de kapılmıştır. Tsarigrad “Çar’ın Şehri” dediği İstanbul’u kâfir Müslümanların elinden almak ve Ayasofya’nın tepesine yeniden haç dikme özlemi Rus Ortodoksluğunun tarihî özlemlerinden biridir.
***
Bu özlemi gerçekleştirmek için II. Katerina zamanında Grek Projesi tasarlanmış, Osmanlı Devleti tebaası olan Fener Patrikleri ile ilişkiler sıcak tutulmuştur. Akabinde Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile birlikte önce Osmanlı tebaası bütün Hıristiyanların daha sonra da Paris Antlaşması (1856) ile de Ortodoks Hıristiyanların koruyucusu rolü fikri iyice güç kazanmaya başlamıştır. İşte üçüncü Roma fikrinin arkasında da bu inanç yatmaktadır. Rus Ortodoks İmparatorluğunun tüm Hristiyanlığın koruyucusu olduğu ve Moskova’nın Romanın yerini aldığı bir dünya hayalidir bu.
İstanbul’u gelecekte Rusya’nın merkezi yapma arzusu da bu üçüncü Roma fikrinin bir parçasıdır. Şehri Müslümanlardan temizleme fikri bu düşüncenin dinsel boyutunu oluşturmuştur. Asıl amaçlardan biri de İstanbul’u dünyanın en büyük pazarı hâline getirme düşüncesidir. Bu düşünce Büyük Petro’dan beri Rus tarihinde yer yer taraftar bulabilmiştir...
Petro’nun politikaları döneminde Üçüncü Roma ideolojisi bir süre kesintiye uğrasa da, Moskova’nın dünya görüşünü şekillendirmeye devam etmiştir. Üçüncü Roma hayalini yeniden dirilten en önemli tarihî kırılma Kırım’ın ilhakı olmuştur. 18. yüzyılda Kırım Hanlığının işgali ve ağır sürgünler sonucu Osmanlı tehdidinin azalması Üçüncü Roma ideolojisi üzerindeki örtüyü yeniden kaldırmıştır. Bu ideoloji biri kişisel ve diğeri evrensel iki ekümenikliği bir arada vurgulamıştır: Moskova Çarı'nın ekümenikliği ve pan-Rum Ortodoks Patrikliğinin ekümenikliği.
19. yüzyılda III. Aleksander döneminin düşünür ve siyasetçisi Michail Katkov’a göre “Kutsal Rusya’da yaşayan seçilmiş halk”ın kaderine insanlığın kurtuluşu ve yücelmesi adına büyük işler yazılmıştır. Boris Uspenskiy ise “Moskova son Ortodoks imparatorluğudur” ve “kurtarıcı ruhu devralan Rus Çarı'nın görevleri” sözü ile teokratik olarak üçüncü Roma fikrini tanımlamıştır. Üçüncü Roma fikrinin tarihin sonu gibi Mesiyanik bir içerik de taşıdığı gözlerden kaçmamaktadır.
Sovyetler Birliğinin uzun süre din ve üçüncü Roma fikrî ile mesafeli olduğu varsayılsa bile, Aralık 2018’de Letonya’nın KGB arşivlerini internette serbest erişime açmasıyla birlikte bu dönemde bile kilise ile devlet arasındaki ilişkilerin devam ettiği ortaya çıktı. Moskova Patrikhanesi’nde oldukça önemli görevlerde bulunan din adamlarının SSCB döneminde KGB ile olan bağlantılarının ortaya çıkması Rusya’da din-devlet ilişkilerinin çok daha girift olduğunu göstermiştir. Ruslar, din-devlet ilişkisi açısından Bizans’ta geçerli olan “senfoni modelini” benimsemişlerdir. Devlet ile kilise arasındaki uyumu merkeze alan bu modele göre, taraflar bir yandan birbirini desteklerken diğer yandan da birbirlerinin yetki alanına karışmazlar. Yani kilise, devletin siyasi hedeflerine destek verirken devlet, dinin koruyucusu görevini üstlenmektedir...
***
2000’li yıllarda iktidara gelen Putin Rus Ortodoks Kilisesi’nin Rus milliyetçiliğini kuvvetlendirdiğini fark ederek Sovyetler Birliği yönetimi tarafından el konulan mülklerini kiliseye iade ederek onu yeniden güçlendirdi. 1990’ların başından itibaren, yaklaşık 25.000 Ortodoks kilisesi inşa veya restore edilmiştir. Rus ulusal kimliğinin inşa edilmesi için, Kilise ve Devlet el ele vermiş vaziyettedir. Rus ulusal kimliğinin en temel özelliği ise: Rusya ne Batı’ya ne de Doğu’ya aittir. Ruslar, istisnai bir statüye sahip olan eşsiz bir toplumdur, inancıdır.
Bununla birlikte Rus Ortodoks Kilisesi’nin komşu ülkelerdeki tüm Ortodoksları tek bir kilisenin parçaları olarak değerlendiren “Rus/Slav dünyası” söylemi dinî jeoplitik açısından oldukça önemlidir. Rusya’nın yakın çevresinde etkili ve tek güç olmasını hedefleyen Putin yönetimi için kilise önemli bir dış politika aracı olarak kabul görmüştür. Buna göre, uluslararası arenada, Rusya’nın temel misyonu Avrasya’nın tamamını kontrol etmektir. Rus Ortodoks Kilisesi ise, yumuşak gücün bir parçası olarak, Putin yönetiminin yakın çevreye yönelik yayılmacı politikasına yardım etmelidir. 2009 yılından itibaren de Rus askerî okullarında Ortodoksluk, eğitim modelinin önemli bir parçası hâline gelmiştir. Örneğin Rus Ortodoks Kilisesi Suriye'deki savaşı halka açık bir “kutsal savaş” olarak ilan ederken, Rus askerî komutanlığı bunu "Tanrı’nın çocuklarını korumak için yapılan bir savaş..." olarak görmüştür.(*)
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından Nisan 2015’te, Rus hava kuvvetlerinin Suriye’de operasyonlara başlamasının hemen öncesinde yaptığı ve Rusya’nın Suriye’deki Hristiyanlar için derin endişelerini açıkça belirttiği konuşması da Rusya’nın Suriye’deki varlığının bir dinî jeopolitik tarafından meşrulaştırıldığını açıkça göstermektedir: “Orta Doğu’daki Hristiyanların durumuna bakıldığında, çok kötü oldukları görülür. Bu sorunu birçok kez gündeme taşıdık ve uluslararası toplumun, Orta Doğu’daki Hristiyan nüfusunu korumak için yeterli tedbirleri aldığına inanmıyoruz.”
Rus Ortodoks Kilisesi tarafından da benzer şekilde bu bakış dile getirildi. Kilise’nin Dışişleri Departmanı’nın başında bulunan Metropolit Ilarion, dış politikanın esas istikametlerinden birinin, “nerede olursa olsun eziyet gören Hristiyanların ne pahasına olursa olsun korunmasına” yönelik bir mücadeleyi de barındırması gerektiğini söyledi. Bu bağlamda Moskova Patriği Kirill’in son açıklamaları oldukça dikkat çekiciydi: “Bugün teröre karşı mücadele, uluslararası toplumun ortak mücadelesi olmalı; nitekim bu sadece Rusya’nın değil tüm ulusların kaygısıdır. Şeytanı yok etmek için birlik olmak zorundayız çünkü bu savaş kutsal bir savaştır."(**)
***
Anlaşılıyor ki Rusya Ortodoks kimliğine geri döndükçe bölgedeki varlığını ve misyonunu, dinî bir jeopolitik tarafından yeniden şekillendiriyor. Bu dinî jeopolitiğin en önemli ayağı da kendisini Ortodoksluğun ve Hristiyan dünyasının hamisi olarak görmesi olarak karşımıza çıkıyor. Fener Rum Patriği Bartholomeos ile Ukrayna Ortodoks Kilisesi'ne "otosefallik" (bağımsızlık) kazandıran “tomos” adlı kararnamenin imzalanması aslında bu dinî jeopolitiğe karşı bir atak olarak okunabilir. Türkiye bu imza ile Rusya’nın Üçüncü Roma hayaline bir darbe indirmiş oldu.
.....
(*) Dmitry Adamsky ve Palo Alto, Russian Nuclear Orthodoxy: Religion, Politics, and Strategy CA: Stanford University Press, 2019.
(**) https://research.sharqforum.org/2017/03/02/rusyanin-orta-dogu-politikasinin-hristiyanlik-boyutu/?lang=tr.
.22/02/2020
.22/02/2020
Mümin-Müslüman kimdir? İmanda eşitlik ne demektir?
Haricinin siyasal bir anlamı vardır. Huruç birisine ve otoriteye karşı meydan okumak yani isyan etmek demektir. Yani bildiğiniz silahlı darbe yapmak, isyan etmek demektir. Hariciler de otoriteye isyan ediyorlardı ve o dönemde Hazreti Ali’nin otoritesine karşı isyan etmişlerdi. Bu, basit bir ihraç, bir çıkma değildir.
Otoritenin yani yöneticinin günah işlediği için silah yolu ile devrilme iddiası sonuç olarak oldukça tehlikelidir.
Ebu Hanife gibi âlimler kaosa karşı düzeni savundular
Mümin-Müslüman kimdir ya da zıddını düşünürsek kim Müslüman değildir? Bu soru tarihin en can alıcı sorusudur. Hazreti Peygamber’in vefatı ile başlayan ve bugün de devam eden Müslümanların iç kavgalarının temel sorusu hâline gelmiştir. Öyle ki, Müslüman kimdir ya da kim değildir sorusu ile tekfir meselesi iç içe geçmiştir.
Tekfir; bireyi toplumdan dışlama, “öteki” ilan etme, haklarını tanımadan öldürmeye kadar giden bir süreci içerir. Tekfir kişiyi sadece dinden çıkarmaz; toplumsal, siyasal ve hukuki sonuçları da olan bir eyleme dönüşür. Bireyin can güvenliğini yok eder ve öldürmeye kadar gider!..
“İslamiyet’te ilk tekfir hareketi kim tarafından başlatıldı?” sorusuna gelecek olursak… Aslında bu soruna kaynaklık eden temel sorun: Kim mümindir, kim Müslümandır sorusudur. Mesele o kadar hayati hâle geldi ki, ulema Müslümanın kim olduğunu tanımlama gereği duymuştur. Elbette ki Hariciler, İslam’daki ilk tekfir hareketini başlatanlar oldu. Yani bundan önce de Müslümanlar aralarında kavga etmiyorlar mıydı, ediyorlardı. Ama hiç birisi, birbirini kâfir ilan etmemişti. Haricilerle birlikte Müslümanlar ilk defa günahların ya da büyük günahların Müslümanı dinden çıkaracağı, dinden çıkanın ise kanının, malının, namusunun kendisine helal olacağı iddiası ile karşılaştı. Büyük günahtan kastedilen şey; hırsızlık yapmak, yalan söylemek, zina yapmak, içki içmek, faiz geliri elde etmek, ana baba hakkını ihlal etmek ve Allah'a isyandır. Bütün bunlar büyük günah sınıfına girer. Çağdaş Müslüman içkiyi ve zinayı konuştuğu kadar yalan söylemeyi, hırsızlığı, ana babaya karşı gelmeyi konuşmaz maalesef.
Peki Hariciler ne yaptılar, Müslümanın büyük günah işlemekle dinden çıkacağını ilan ettiler. “Günah nedeni ile Müslüman dinden çıkar mı?” sorusu önemli olduğundan bu soruyu yine soracağız. İmam-ı Azam Ebu Hanife hazretleri bunu reddediyor, El-Alim ve’l-Müteallim adlı eserinde şöyle diyor:
“Ehl-i kıbleden günahkâr birini de şirk haricinde Allah’ın mutlaka cezalandıracağına dair şahitlik yapamaya gücüm yetmez.”
O zaman bu metnin arkasındaki tarihsel bağlamı anlamamız için “Hariciler kimdir, Harici ismi nereden gelmektedir?” sorularını anlamaya ihtiyacımız vardır.
Huruç, çıkmak demektir ama kapıdan çıkmak değildir. Kapıdan çıktığım zaman Harici mi oluyorum? Hayır, Haricinin siyasal bir anlamı vardır. Huruç birisine ve otoriteye karşı meydan okumak yani isyan etmek demektir. Yani bildiğiniz silahlı darbe yapmak, isyan etmek demektir. Hariciler de otoriteye isyan ediyorlardı ve o dönemde Hazreti Ali’nin otoritesine karşı isyan etmişlerdi. O yüzden “Harici” denilmiştir. Basit bir ihraç, bir çıkma değil, bunun arkasında başka bir siyasal eylem var. Haricilerin doğuşu da zaten Hazreti Ali ile Hazreti Muaviye arasında yaşanan ve Sıffin vakası olarak adlandırılan siyasi çatışmanın sonucudur.
Ne ile karşı karşıyayız, ortada derin bir siyasi iktidar kavgası var. Müslüman, Müslümanın kanını döküyor. İşte Ebu Hanife gibi âlimler siyasi bir kavganın itikadileşmemesi için çözüm üretiyorlar. “Siyasi bir kavga nasıl itikadileşmez, Müslüman kimdir?” sorusuna verilen cevap ve imanda eşitlik ilkesi, tam olarak bunu anlatıyor.
O hâlde “toplumda siyasi, ideolojik farklılıklarımız nasıl çatışmaya dönüşmez?” sorusu bugün uluslararası ilişkilerde üzerinde çok durulan bir meseledir. Peki, çatışmalarda neler oluyor? Barışın çözümünü savunan uzlaştırıcılar ve birtakım kimseler çatışmaları çözmek için bir araya geliyorlar. Bu yüzden biz, siyasi bir ilkenin itikadi tartışması ile karşı karşıya değiliz. Biz siyasi kavgaların nasıl çözüleceğinin gösterildiği bir ilke ile karşı karşıyayız.
Haricilerin temel iddiasını hatırlamakta fayda var. Hazreti Muaviye ile Hazreti Ali karşı karşıya geliyor ve bu savaşın çözümü için ara bulucular devreye giriyor. Diyorlar ki: “Meseleyi savaşmadan ara bulucular üzerinden çözelim.”
Hazreti Ali, zamanında Valilik yapan Eş’as bin Kays diyor ki: “Bu meseleyi tahkim yolu ile çözelim…” Tahkim bir meselede uzlaşmak demektir. Gidelim bizi uzlaştıracak iki büyük çıksın ve uzlaşalım, diyorlar. İlginçtir ki önce Hazreti Ali'nin ordusundaki büyük bir askerî grup bu uzlaşıdan yana oluyor. Hazreti Muaviye'nin ordusundaki büyük bir grup da bunu destekliyor. Ara bulucular (Hakemler) karşı karşıya gelip kendi aralarında bir anlaşmaya varıyorlar. Hazreti Ali'nin ordusundaki bir grup asker önceden onay verdikleri ara buluculuğa karşı çıkıyor. Ve dönüp Hazreti Ali’yi suçlamaya başlıyorlar. “Bu anlaşmayı asla kabul etmemen lazımdı!” diyorlar. Gerekçe olarak da şunu öne sürüyorlar:
“Biz buraya din için geldik, Allah için geldik, hükmü kim verir, hükmü ancak Allah verir. Sen şimdi kalktın bir beşerin hükmüne razı oldun, hüküm verici Allah'tır. Sen Allah'a isyan ettin, Allah'a isyan etmek büyük günahtır. Büyük günah işledin, tövbe etmezsen kâfirsin. Biz de senin yanında savaşmayız, sana huruç ederiz, silahla karşı koyarız, bu hakkımızı kullanırız…”
Hazreti Ali “Ama ben otoriteyim, yöneticiyim” demiştir. Buna karşı bir grup asker “Senin yöneticiliğin bitmiştir, çünkü büyük günah işledin” demişlerdir.
Her büyük günah işleyen yöneticinin otoritesi bitseydi, vay hâlimize değil mi? Dikkat edin, Haricilerin iki iddiası vardır: Birincisi büyük günah işleyen kâfirdir, ikincisi büyük günah işleyen otoriteye isyan edilir!..
Dolayısı ile otoritenin yani yöneticinin günah işlediği için silah yolu ile devrilme iddiası sonuç olarak oldukça tehlikelidir. Bunun sonucunda Hariciler bir topluluk olarak ayrılarak belirli bölgelere çekildiler. Hazreti Ali geri döndü, Hazreti Muaviye de Şam'a çekildi…
Yaklaşık on iki bin civarında sayıya ulaşan Hariciler, birtakım bölgeleri kontrol altına almaya, Hazreti Ali ve Hazreti Muaviye taraftarlarının köylerine baskınlar düzenlemeye başladılar. Yoldan geçenleri çetecilik yapıp soydular, öldürdüler, hamile eşi ile birlikte yolculuk yapan bir sahabenin yolunu kesip “Hazreti Ali mi Hazreti Muaviye mi haklı söyle bakalım!” dediler. Sahabe “her ikisi hakkında da hayır söylerim” dedi. Kâfir olduğu iddiası ile hamile karısı ile birlikte öldürdüler!..
Kim Müslüman, sorusuna Haricilerin verdiği cevap şuydu: “Müslüman büyük günah işlemeyen kimsedir.” Çünkü iman amel ve sözdür. İşlerse ne yapmalıdır? Tövbeye ve bir daha günah işlememeye davet edilir… Ama insan düşer, şaşar, günah işler. Bazen emirleri terk eder o zaman ne olacak? “Seni ve seni savunanları öldürme ve otoriteni devirme hakkına sahibiz” dediler. Bu anlayış İslam dünyasında ciddi bir kaos oluşturdu.
Ebu Hanife'nin cevabı da o yüzden önemlidir. Ebu Hanife gibi âlimler kaosa karşı düzeni savundular. Ebu Hanife önce imanı, ikrar ve kalbin (aklın) tasdiki olarak tanımladı. Bunun anlamı şuydu: İman; bireyin bilinçli bir tercihidir. Bu tercih olduktan sonra bu tercihe uygun davranış ve tutumlar gelir. Ya gelmezse, hesabını birey kendisi Allah’a verir, günahkâr olur ama asla kâfir olmaz. Ebu Hanife bunu şöyle açıklar: “Allah’a imanlarından dolayı namaz kılar, zekât verir, oruç tutar, hac yapar ve Allah’ı anarlar. Yoksa namazlarından, zekâtlarından, oruçlarından ve haclarından dolayı Allah’a iman etmezler.”
İkincisi İmam-ı Azam şu Kur’âni ilkeyi dile getirir: “Müminler iman ve tevhid yönünden eşittir. Birbirlerine üstünlükleri amelleri yönündendir…” Bu beni heyecanlandırıyor, belki benim gözümden bakarsanız aynı heyecanı siz de yaşarsınız. Niye Hazreti Ali'nin imanını beğenmediler, aslında Hazreti Ali’nin imanına karşı çıktılar; “Benim imanım senin imanından daha sahih, senin imanın büyük günah işleyerek bozuldu, oysa bizim imanımız bozulmadı” dediler. İmanda eşitlik ilkesini bozan imanın ölçülebilirliğini iddia eden ilk grup Haricilerdir.
Eğer imanda farklılık varsa orada üstünlük vardır, doğru mu? Birinin imanı bir başkasınınkinden üstün ise o insan çok daha üstündür…
İman ölçmek sadece Haricilerin işi olmadı tabii ki, bugün de elinde “iman ölçer” olanlar var. Ebu Hanife hazretleri “Üstünlük imanda değil ameldedir” diyerek bunu reddetti. Üstün olan kişi; yalan söylemeyen, hırsızlık yapmayan, adaletle davranan, hakkı gözeten, dedikodu yapmayan, harama el uzatmayandır.
İnancına, ırkına, cinsiyetine, mezhebine göre ayırmadan hepimizi eşit vatandaş gören bir anayasa daha kabul edilir değil midir? İşte Ebu Hanife'nin bu ilkesi de bunu yaptı. Hepimiz İslam milletinin eşit vatandaşlarıyız. Hangi çağda ve zaman diliminde yaşarsanız yaşayın, hangi ırktan olursanız olun; Arap, Fars, Afrikalı hiç fark etmez, hepimiz imanda eşitiz. İmanda eşitlik bizi İslam milletinin ortak eşit birer bireyi hâline getirdi...
Ebu Hanife bu ilkeyi söylediği andan itibaren Hanefilik, Orta Asya da Farslıların ve Türklerin arasında çok hızlı yayıldı. Ebu Hanife aslına bakarsanız ne yaptı? Birincisi kaosu çözdü, ikincisi herkesi İslam dünyasının eşit vatandaşları hâline getirdi. İmanı ölçmeyi değil, hayırda ve iyilikte yarışmayı esas kıldı. O yüzden Ebu Hanife’nin ve Ehl-i sünnetin de en temel ilkesi hâline getirdiği bu ilke, daha sonra Matüridîler, Eş’arîler ve Şafiiler tarafından da kabul edildi…
Bugün İslam dünyasında barışı yeniden kurmak için bu ilkelere her zamankinden daha fazla ihtiyacımız bulunmaktadır…
.08/02/2020
.08/02/2020
Türk Kimdir?
Söylentiye göre 15. Yüzyılda Paris’te bir Manastırda Rahip öğrencilerine atın ağzında kaç diş olduğunu sorar. Kimse bilemeyinceye büyük üstatların kitaplarına bakarak öğrenmelerini ister. Sonraki derste “kim buldu bakalım?” diye sorar. Öğrenciler büyük üstatların kitaplarına baktıklarını ama atın ağzında kaç diş olduğunu bulmadıklarını söyler. Arkadan bir öğrenci; “Efendim Paris’in sokakları at dolu gidip onlardan birinin ağzına baksak” der. Rahip gürler:
“Sen büyük üstatların kitaplarında bulamadığın cevabı bir atın ağzında mı bulacaksın!”
Aradan çok uzun zaman geçer ve Batı dünyası tecrübenin, deneysel bilginin önemini keşfeder. Batı dünyası ruhtan şeytan çıkarttığı bir çağda İbn Sina gibi âlimlerin ameliyat yaptığı, el-Cezeri gibi mühendislerin robotik modeller geliştirdiği İslam dünyası ise her şeyi kitaplarda aramaya başlar…
Tüm bunların “Türk kimdir?” sorusu ile ne ilişkisi olduğunu merak ediyorsunuzdur eminim…
Şöyle izah edeyim: Bizler Türk kimdir, milliyetçilik nedir sorusunu tarihin sayfalarından tartışıp dururken, Amerikalı bir düşünce kuruluşu bir yıl önce Türkiye’de bu soruların cevabını aramak için oldukça geniş çaplı bir araştırma yaptırdı. Center for American Progress ve Sabancı Üniversitesi İstanbul Politika Merkezi Türkiye’de insanların Türklük algısını ve yeni milliyetçi yönelimi araştırdı. Anlayacağınız topluma giderek “Sen kendini nasıl görüyorsun, senin için Türk kimliğinin olmazsa olmaz temel değerleri nedir?” diye sordu.
Ama nedense Türkiye’de çok gündem olmadı. Doğrusu şaşırmadım, çünkü bizim akademi “Türk kimdir, milliyetçilik nedir?” gibi meseleleri masabaşında, kitapların içinde aramayı çok seviyor. Sokağa inerek, saha araştırmaları ve derin analizler yapmak yerine Türk solunun bir kesimi gibi milliyetçiliği ötekileştirmek ve onu arkaik bir ideoloji olarak aşağılamak hâlâ kabul görüyor. Biz siyasi ve ideolojik tartışmalar içinde boğulup dururken Amerikalı bir kuruluş toplumsal olana bakmayı tercih ediyor…
Aralarında ne fark mı var? İdeolojik veya siyasi kimlik kurgusal ve teoriktir. Şöyle olmalı ve şöyledir gibi tanımlamalar içerir. Sosyolojik olan ise daha çok toplumsal olanın nasıl göründüğünü işaret eder. Hayatın içinde, gündelik hayat alanlarında bu kimliğin nasıl algılandığı ve nasıl yaşandığını anlamaya çalışır. Bu nedenle sosyolojik olarak Türklük ve milliyetçilik tek bir siyasi parti ile sınırlanamaz. Araştırmanın da ortaya koyduğu gibi onu, Türkiye’deki tüm siyasi partilerin içinde az ya da çok bulmak mümkündür. Bu nedenle Türk kimliğinin veya milliyetçiliğin tabanı bir partinin aldığı oy oranından çok daha geniştir.
Son zamanlarda Türk siyasal hayatındaki gelişmeler, Cumhur İttifakı gibi ve 15 Temmuz gibi büyük travmalar sosyolojik olarak milliyetçiliğin tabanının oldukça genişlemesini sağladı. Gerçi tüm dünyadaki siyasi eğilimlerin milliyetçiliğe doğru genişlediğini de görmek zorundayız. Doğal olarak anladığım kadarıyla bundan endişe duyan veya en hafif deyimiyle bunu anlamaya çalışan düşünce kuruluşu da Türkiye’de milliyetçiliğin rengini, özelliklerini ve Türk kimliğinin toplumsal olarak nasıl algılandığını anlamaya çalışan oldukça önemli bir araştırma yapmış. Ne yalan söyleyeyim bir Türk akademisyen olarak bu araştırmayı yapmayı çok isterdim.
Zygmunt Bauman “Toplumun içinde yaşamak” onaylamak, paylaşmak ve paylaştığımız şeye saygı göstermektir” der. Bu araştırma da “Türk” diye kendisini adlandıran sosyolojik öbeğin, saygı duyduğu, paylaştığı ve yücelttiği değerleri bize veriyor. Bu toplumsal kümenin %50’nin üzerinde onay aldığı değerlere baktığımızda oldukça ilginç bir tablo çıkıyor karşımıza. Bu aynı zamanda “Türk kimdir” sorusunun da cevabını veriyor.
Türk kendisini nasıl anlamlandırıyor?
Kendisini Türk kimliği ile tanımlayanların %91’i Türk’ü, Müslüman olarak kabul ediyor.
“Müslüman olmak” birçok Türk vatandaşının zihninde Türk olmanın ne anlama geldiğinin kritik bir bileşeni olarak karşımıza çıkıyor. Kendisini Türk olarak adlandıran grubun %80'i “İslam'ın hayatımda merkezî bir rol oynadığı ve Türk kimliği anlayışım için çok önemli” ifadesine katıldığını söylüyor.
Araştırmaya katılan kendini Türk olarak adlandıranların %90’ı güçlü bir aile yapısına inanıyor ve Türk ordusunu desteklemeyi önemli sayıyor. %89’u Türkçe konuşmayı bu kimliğin önemli bir parçası sayıyor. Yüzde 87’si Türkiye vatandaşı olmayı önemli buluyor. Yüzde 87’si farklı dinî ve etnik gruplara açık ve hoşgörülü olmayı ve yüzde 86’sı da demokratik değerleri önemli bulmayı Türk kimliğinin bir parçası kabul ediyor. Yüzde 79’u Osmanlı İmparatorluğu ile gurur duyuyor ve yüzde 82’si Türkiye dışındaki akraba toplulukları desteklemeyi önemli buluyor.
Görüldüğü gibi Türk’ün gözünde Türk; Müslüman, güçlü bir aile yapısına inanan, demokratik değerleri savunan, farklılıklara karşı hoşgörülü olan, Tarihsel bağları güçlü ve akrabaları ile bağını koruyan biri olarak karşımıza çıkıyor. Doğrusu tüm spekülasyonlara rağmen bu tanımın oldukça önemli ve değerli olduğunu düşünüyorum. Araştırma Türk milliyetçiliğinin temel yönelimlerini ve tutumlarını da ortaya koyuyor. Türk milliyetçisi olarak tanımlanan kümenin %50’nin üzerinde onay aldığı tutumlara baktığımızda şunları görüyoruz:
Yüzde 88’i Türkiye’nin kendi askerî ve endüstriyel mallarını üretmesi ve diğer ülkelere güvenmekten kaçınması gerektiğini; yüzde 84’ü küresel ekonomik ve siyasi elitlerin Türkiye üzerinde çok fazla gücünün olduğu ve bunun kırılması gerektiğini; yüzde 78’i Türkiye’nin diğer ülkelerden gelen mültecilere çok fazla zaman ve para harcadığını ve kendi vatandaşlarına daha fazla odaklanması gerektiğini; yüzde 72’si Türkiye’nin Müslüman dünyası için doğal bir liderdir olduğunu; yüzde 70’i özgür basın, konuşma ve görüşlerini açıklama özgürlüğü gibi demokratik hakların yaşamsal olduğunu ve hiçbir nedenle feda edilmemesi gerektiğini; yüzde 70’i de Türkiye’nin tüm dini kökenlerden gelen insanların resmî devlet dini olmaksızın inançlarını uygulama haklarına saygı duyan laik/seküler bir devlet olması gerektiğini söylüyor.
Bu araştırma gösteriyor ki, Türkiye’nin milliyetçileşmesi onu demokratik değerlerden, diğer inançlara ve kültürlere karşı hoşgörüden uzaklaştırmıyor. Türk milletçiliği masa başında üretilen tezlerde olduğu gibi faşizme evirilen bir ırkçılık değil. Evet, aile, tarih, dil ve ordu gibi konularda oldukça muhafazakâr ama bu asla onun toplumun farklı kesimlerine karşı ötekileştirici ve totaliter olduğunu göstermiyor. Tam aksine 15 Temmuz gibi büyük bir tehlikeyi atlatmış olmasına, uzun süreli terörle mücadele eden bir ülke olmasına rağmen temel hak ve özgürlükleri vazgeçilmez bulmaları oldukça dikkat çekicidir.
Türkiye'nin ve Türklerin bölgesinde güçlü bir ekonomiye sahip olması ve daha büyük bir uluslararası rol oynaması gerektiğine konusunda hemfikirler. NATO’ya olumlu bankerken, ABD’ye karşı yüksek güvensizliğin nedeni de PKK/YPG konusundaki tutum olması gerekir. Türk milliyetçiliği bir yabancı düşmanlığı taşımıyor. Daha çok Türkiye’nin terörle yaptığı mücadele konusundaki tavırları nedeniyle uluslararası düzende yeterli desteği görmedikleri konusunda derin bir güvensizlik hissi taşıyor. Bunu da makul bulduğumu belirtmeliyim.
Avrupa’da ve Amerika’da PEW Pew Research Center tarafından yapılan araştırmalar Avrupa’daki milliyetçi ve dindar yönelimli insanların göçmenlere ve dinî azınlıklara karşı daha fazla hoşgörüsüz olduğunu gösteriyor. Dolayısıyla Türkiye’de yükselen milliyetçilik bu açıdan oldukça makul gözüküyor.
Sert ve katı ideolojik, dinî ve etnik siyaset hızla kan kaybederken, Türkiye yükselen milliyetçiliğin aslında daha şehirli, daha az ideolojik ama muhafazakâr bir çizgi seyrettiğini söyleyebilirim. Gri alanlar sosyolojik olarak genişliyor…
Türkiye’de siyaset üreten aktörlerin eminim bu araştırmadan öğrenecek çok şeyi olmalı. Müslüman, demokrat ve milliyetçi bir kimlik yeni trendin öne çıkan özelliği gibi. Bu aynı zamanda küreselleşme sonrası çağın ruhuna da çok uygun düşüyor. Bence bundan endişelenmek yerine bunun nasıl oluştuğunu anlamaya çalışmak çok daha doğru olur. Tabii toplum denilen gerçekliğin kitaplarda yazılanla aynı olmadığını anlayabilirseniz. Unutmayın vaka ile kavga edilmez…
.25/01/2020
.25/01/2020
FETÖ/PDY sözlüğü
FETÖ’nün küresel bağlarına ilk Kırgızistan’da şahit olmuştum. 2002 senesinde Kırgızistan’ın Oş şehrinde bulunan Diyanet Vakfına bağlı İlahiyat Fakültesine bir yıllığına görevli olarak gitmiştim. Bir süre İlahiyat Fakültesine vekâlet ettim. Bu süre içinde Kırgızistan Oş Devlet Üniversitesinin bazı uluslararası anlaşmaları için yaptığı törenlere de fakültemizi temsilen katılma imkânı buldum. Bunlardan birisi de Oş Devlet Üniversitesi ile Almanya’da bir Protestan vakıf arasında imzalanan eğitim anlaşmasıydı. Masada kim vardı dersiniz? O zamanlar Sebat Vakfına (Şimdi Kırgızca Sabat oldu) ait olan Oş Sema Türk Okulunun müdürü de heyette yer alıyordu. Kısa bir araştırma sonrası Alman Protestan Vakfı ile Oş Devlet Üniversitesi arasındaki protokolün FETÖ okulları tarafından destekle imzalandığını ve Alman Protestan Vakfının Oş bölgesinde FETÖ okulları tarafından misafir edildiğini öğrendim.
Bir yıllık görevim esnasında FETÖ vakfının Kırgızistan’daki tüm rüşvet çarkını yönettiğini, okulların Alman Protestan Vakfı ile karşılıklı iş birliği içinde olduğunu ve Türk dünyasından öğrenci getirmeye başlayan proje için yapılan sınavların, FETÖ okullarında yapıldığını ve soruların kendi öğrencilerine verildiğini öğrenmiştim.
2003 Temmuz’unda yurda dönünce ilk işim Başbakanlığa giderek Türk Cumhuriyetlerinden gelen öğrencilerin FETÖ tarafından seçildiğini, sınavların güvenli olmadığını ilgililere iletmek olmuştu. Başbakanlığın eski bürokratları beni görünce hâlâ o günleri hatırlatıp üzgün olduklarını söylerler. Sonuçta “devletin işine burnunu sokma!” diye uzun fırçalar yedik. Madem uyarılarımıza kulak veren yoktu, nedir bu yapı diye anlamaya çalıştık. Ezoterik gruplara ilgimden olacak Gülen ne söylüyor ve kitleleri nasıl ikna ediyordu ona odaklandım… Yıllar sonra 17-25 Aralık oldu, ilk anda şaşırmıştık ama sonra FETÖ’nün iktidarla savaşmayı göze alacak kadar güç devşirdiğine şahit olduk. Teorik olarak bu yapının ne kadar büyük bir tehdit olduğunu anlayabiliyordum ama bunu nasıl ispatlayacağım konusunda elimde somut delillerim yoktu. 15 Temmuz, gelinen noktada bir dönüm noktası oldu. Emniyet'in hazırladığı sözlük ise tüm gerçekliği bütün çıplaklığıyla ortaya koydu. Artık zihnimde her şey yerli yerine oturdu diyebilirim.
Bu nedenle Emniyet Genel Müdürlüğü, TEM Daire Başkanlığının muhteşem bir iş başardığını söylemeliyim. Emeği geçenlerin eline sağlık. Bu çalışma ortaya çıkardı ki, bir bukalemun gibi her şekle ve kılığa giren bir istihbarat örgütü varmış karşımızda. Doğal olarak İstihbarat dendiğinde herkesi fişleyen, onlar hakkında bilgi toplayan biri akla geldiğinden vahametin boyutu çok da iyi anlaşılamıyor.
İstihbarat örgütü ne demek?
Oysa İngilizce “intelligence” yani “akıl ve zekâ” anlamına gelen İstihbarat rakibin hareketlerini önceden öngörebilmeyi, onun zayıflıklarına kolayca sızabilmeyi amaçlayan çok uzun soluklu çalışmayı gerektiren çok akıllıca kurulmuş, zekice tasarlanmış bir yapılanmaya işaret eder. FETÖ’nün bir istihbarat örgütü olduğunu söylemek yalnızca herkesten ve her şeyden haberi olduğu ve elde ettiği bilgileri devletin aleyhine birilerine aktardığı anlamına gelmez. Bu, istihbaratın, oldukça basit ve yüzeysel bir anlamıdır. İstihbarat, veri toplama, topladığı verileri tüm rakiplerinden gizleme, analiz etme ve sonuçta karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditleri önceden görebilecek bir bilgiye dönüştürme faaliyetidir.
İstihbaratın en temel amaçlarından birisi, rakiplerinin yakın ve uzak hedeflerini ve bu hedefleri gerçekleştirme kapasiteleri olup olmadığını öğrenmektir. İstihbarat tüm bunları yaparken kendisine karşı da aynı biçimde istihbarat yapılmasını önlemeye çalışır. Diğer bir ifadeyle bu faaliyet karşı istihbarat gücünü de içermektedir. İşte FETÖ tüm bu kapasiteleri inşa etmiş bir örgüttür.
Bu açıdan bakıldığında FETÖ ülkedeki tüm askerî, ekonomik, siyasi, dinî, sosyolojik, sanat ve spor da dâhil olmak üzere tüm alanlarda veri toplayabilen, topladığı bu verileri herkesten gizleyebilen, sonra da elde ettiği verileri karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditleri öngörebilecek şekilde kullanabilen bir örgüttür. İşte istihbarat örgütü olmasının anlamı budur. Ve bu örgüt bir devlet gibi hukuk ve kanunla da kayıtlı olmadığından hiçbir denetime tabi değildir. Bu sözlüğün ortaya koyduğu en temel hakikatlerden birisi budur.
İstihbarat örgütü topladığı bilgileri gizli bir biçimde toplamalıdır. Bu da veri toplarken verilerin şifrelenmesi, kodlanması ve başkaları tarafından anlaşılmasının önüne geçilmesini gerektirir. Söz gelimi siz “anaokulu” dediğinizde okul öncesi eğitim kurumlarını anlarken FETÖ’cüler “anaokulu” ile Örgütte; emniyet teşkilatının Çocuk Şube birimlerini kastederler. Biz “bahçıvan”ı bahçe ile uğraşan kişi anlamında kullanırken örgüt literatüründe “bahçıvan” örgüte eleman temin eden ve onları eğitmek için görevlendirilen şahıslar anlamına gelir. Bahçıvanlar; ortaokul 7. ve 8. sınıflar, lise 9-10-11-12. sınıflarda askerî okullara giden öğrencileri seçerler.
Bahçıvanların altında bölge ve ilçelerde küçük bahçıvanlar bulunmaktadır. Bu birimdeki görevli, Polis Koleji ve Askerî Liseye yerleştirilecek örgütle iltisaklı ilköğretim 7. ve 8. sınıf öğrencilerini, Polis Akademisi ve Astsubaylık için yerleştirilecek 11. ve 12. Sınıf öğrencilerini seçmektedir.
Nüfusu belli bir sayının üstünde olan yerlerde kurulan yerel yönetim anlamına gelen “Belediye” terimi FETÖ örgütünde bambaşka bir anlam kazanır. FETÖ’nün jargonunda “Belediye”; Millî İstihbarat Teşkilatı, Jandarma Genel Komutanlığı istihbarat birimleri ve diğer istihbarat birimleri ile Dışişleri Bakanlığı kadrolarına örgüt mensubu yetiştirmek ve hazırlamakla görevli kimsedir. Öğrenci yapılanması altında bulunan Belediye örgüt mensupları üniversite 3. sınıftan itibaren kariyer planlaması adı altında Belediye aday öğrencilerini yani mahrem yapılara girecek öğrencileri seçmektedir.
Örgütün ana omurgası eğitim kadroları
Örgüt ilkokullardan liselere, liselerden üniversitelere, askerî ve polis okullarına kadar örgütlenmiştir. Her ilçe, il ve bölgenin bir ilkokul mesulü, bir ortaokul ve lise mesulü, bir üniversite mesulü vardır. Her okulu onluk sisteme göre sınıflandırmıştır. Bir ilde söz gelimi 300 ilkokul varsa onarlı olmak üzere 30 ilkokul mesulü vardır. Onların üstünde de bir il mesulü bulunur. Her il ve bölgede ise ayrıca bir talebe mesulü vardır. Şöyle düşünün her ilde bir Lise Mesulü, dikey olarak Bölge Lise Mesulüne, yatay olarak da Bölge Talebe Mesulüne bağlıdır. Örgüt ayrıca bir de mezun mesulleri vardır. Okurken bir başkası okul bitip mezun olduktan sonra bir başka birim öğrenciden sorumludur. Her öğrencinin örgütle bağlılık derecesine göre nereye gideceği, mezun olanın nereye yerleştireceği bir kariyer planlamasına göre ince bir işçilikle yerine getirilir.
Askeriye, Dışişleri, İstihbarat, Hâkimlik gibi mahrem yapılara gidecek öğrenciler ile tamamen farklı bir birim ilgilenir. Bir soğan kabuğu gibi içeri girdikçe çeper daha da daralır. Örgütün üniversite yapılanmasında da üniversite öğrencileri çok daha önemli görevler üstlenir. Örgüt âdeta üniversite öğrencilerinin arı gibi çalıştığı bir sisteme sahiptir. Mesela örgüte ait dershanelerde üniversite sınavlarına hazırlık eğitimleri yürütülen ve gerekli kriterleri sağlayan 9-10-11. Sınıf öğrencilerinin örgüt evlerine alınması, takiplerinin yapılması ile görevli ve ilin Eğitim Danışmanı veya Büyük Bölge Talebe Mesulü tarafından görevlendirilen abilerin çoğu üniversite öğrencisidir.
Örgüt bir arı kovanı peteği gibi bağımsız hücrelerce her biri kendi iç hiyerarşinse bağlı olarak işleyen bir düzen kurmuştur. Hâkimlik savcılık sınavı, kaymakamlık sınavı, askerî okullar sınavı gibi her kamu sınavına hazırlık için özel evler kurulmuş bu evlerde örgütün ideolojisini benimseyen öğrencilere sorular verilerek sınava hazırlanmışlardır. Görüldüğü gibi örgütün en temel fonksiyonunu eğitim kadroları icra etmektedir. Gerçekten de örgütün ana omurgasını eğitim kadroları oluşturur. Örgütü taşıyan ve yöneten güç de budur…
Şimdi dershaneleri kapatmanın örgütü neden bu kadar rahatsız ettiğini anlıyor musunuz? Örgüt için dershaneler ve okul sistemi can suyu gibiydi. Dershaneleri kapatmaya kalkmak örgütün beslendiği can damarı kesmek anlamına gelmişti. Örgüt bu yüzden bu kadar hırçınlaştı ve yaralı bir kaplan gibi sağa sola saldırmaya başladı.
Bu nedenle biz şu ana kadar örgütün taşıdığı ve kamuya soktuğu insanlarla mücadele ettik ama örgütün ana omurgası olan eğitim sistemi ile mücadele edebildik mi, sanmıyorum. Türkiye’deki okullar ve üniversitelerin kapasitesini ve mahalleden ile ve bölgeye kadar yapılanmış devasa bir eğitim kadrosunu düşünsenize!
Bu istihbarat örgütü kendi içindeki organizasyonu itibarı ile mahalleden ilçeye, ilçeden ile ve bölgeye olmak üzere hem demografik, hem de ilkokuldan lisansüstü eğitme, sağlıktan askeriyeye kadar kurumsal örgütlenmeye sahipti. Yani bu istihbarat örgütü için çalışan herhangi bir ildeki eleman sayısı 1500 kişiyi bulabilmektedir. “Bu kadar büyük bir istihbarat örgütü mü olur?” diyeceksiniz? Evet, eğer bu örgüt bir zamanlar ülkedeki eğitim sisteminin dörtte birini, ordu ve polisin de büyük çoğunluğunu yönetecek kadar teşkilatlandıysa olur!..
.11/01/2020
Halife Hafter’in Seküler Selefî Ordusu
Seküler Selefîlik nasıl oluyor diye merak ediyorsunuzdur. İnanın ben de çok merak ettim. Bu merakım CHP grup başkanvekili Engin Altay TBMM’de yaptığı açıklamada Libya’ya asker gönderme tezkeresine karşı çıkarken Halife Hafter’in Seküler olduğunu söylemesi ile başladı. Bu yüzden bugün size Halife Hafter’i destekleyen Medhali Selefîlerin nasıl seküler olduğunu anlatmaya çalışacağım. Başaramazsam şimdiden hoşgörünüze sığınmak isterim. Ne de olsa Sekülerlik ile Medhali Selefîliği yan yana getiren Sayın Engin Altay. Ben sadece kimdir bu Hafter ve onu destekleyen Medhali Selefîler Libya’da nasıl ortaya çıktı sorularına cevap aramaya çalışacağım...
***
Halife Hafter, 1949 yılında doğdu. 1969 yılında Modern Libya’nın kurucusu olan Kral İdris es-Senusi yönetimine karşı düzenlenen askerî darbeye katıldı. Bildiğimiz tasavvufi hareket olan devrimci Senusi aileye mensup olan İdris es-Senusi Türkiye’ye ziyarete geldiğinde, genç subay Muammer Kaddafi'nin başında olduğu Özgür Subaylar Hareketi'nin askerî darbesiyle iktidarını kaybetmişti.
1980’li yıllarda ‘Uzo” bölgesi üzerinden yaşanan ihtilaf sebebiyle Çad’a yapılan askerî müdahalede komutan olarak görev yaptı. Halife Hafter, Fransa’nın desteklediği Çad güçlerine yenilince bazı Libyalı askerlerle birlikte ABD’ye ait bir askerî uçakla Zaire’ye gitti. Böylece Kaddafi ile yolları da ayrılmış oldu. Yaklaşık 20 yıl Amerika’da yaşadı, 2011’deki devrimden sonra ülkesine geri döndü. Albay Hafter bu süre içinde gözlerden uzak bir hayat yaşadı. Adı ne duyuldu ne de Kaddafi’nin ilgisini çekti.
Halife Hafter’in Libya’ya döndüğünde ilk işi, bazı Libyalı subaylarla birlikte kurduğu Ulusal Ordusu ile, Libya içindeki Kaddafi muhalifi ‘Ulusal Kurtuluş Cephesi’ adlı örgütle yakın ilişki kurmak oldu. 2011’de Kaddafi yönetimine karşı isyan başlayınca Halife Hafter, Amerika’dan dönerek muhaliflerin Kara Kuvvetleri Komutanlığı görevini üstlendi. 2012 yılında yaklaşık 150 Libyalı üst düzey komutan, Halife Hafter komutasında bir genelkurmay başkanlığı kurulmasını teklif etti. Ancak ülkedeki aşiretler ve siyasi yetkililer bu teklifi kabul etmedi.
2014’te yeniden sahneye çıktı. Televizyondan okuduğu bildiride, Libya’nın siyasi geleceğine ilişkin yeni bir yol haritası açıkladı ve askerî vesayet kurulmasını önerdi. Önerileri kabul edilmeyince Tobruk’ta kendi hükûmetini ve meclisini kurarak Trablus’taki BM tarafından tanınmış Ulusal Mutabakat Hükûmeti’ne karşı savaşmaya başladı. 2016 yılında ülke ekonomisinin can damarı olan ve UMH kontrolünde bulunan Petrol Hilali bölgesine saldırı başlattı. Hafter'in Petrol Hilali saldırıları, dünya rezervinde sekizinci sırada olan Libya'nın petrol üretimine de büyük sekte vurdu. 2019 yılına gelindiğinde Libya'nın uluslararası tanınırlığa sahip tek yasal temsilcisi UMH Başbakanı Serrac ile ülkenin doğusundaki silahlı güçlerin lideri Hafter’in oluşturduğu iki güç oluştu.
Hafter ile Medhali Selefîlerin yolu nasıl kesişti?
Bu sorunun cevabı için önce Medhali Selefîlik nedir kısaca açıklayalım. Suudi Arabistan hem Selefîliğin doğuşunda hem de yayılmasında oldukça etkili olmuştur. Selefîlik Suudi Arabistan’ın resmî ideolojisidir. İnanç/itikad alanında Selefîliğe ait olmak onlar için en önemli imanî meseledir. Osmanlı âlimleri Suudi Arabistan’ın mezhebini Muhammed b. Abdülvehhab’dan dolayı 'Vehhabî' diye isimlendirseler de Suudi Arabistan âlimleri kendilerini 'Selefî' olarak kabul eder ve öyle takdim ederler.
es-Selefiyyetu'l-Medhaliyye olarak bilinen Medhali Selefîliğin kurucusu Şeyh Dr. Rebi’ b. Hâdî el-Medhâlî 1943 yılında dünyaya geldi. Suudi Arabistan’ın resmî selefiliğinin en önemli uleması kabul edilen Muhammed Eman b. Ali el-Câmi ve Abdülazîz b. Addullah b. Bâz gibilerden ders aldı. Medine İslam Üniversitesinde ders veren Medhali Avrupa’da özellikle Hollanda’da, Güneydoğu Asya’da, Kuveyt ve Kazakistan'da Mısır ve Libya gibi bir çok ülkede yayılmaktadır.
Bu hareket I. Körfez Savaşı esnasında yabancı güçlerin Suud topraklarını kullanıp kullanamayacağı tartışmaları neticesinde ortaya çıkmıştır. Bazı Suudlu şeyhler ve Sahve liderleri yabancı güçlerin İslam topraklarından bir başka İslam ülkesi ile savaşmasına cevaz vermemiş, bunu haram görmüş; diğer taraftan resmî ulema ise bunda ülke adına maslahat gördüğü için cevaz vermiş, fakat haram gören diğer ulemayı suçlamamıştır. el-Medhâlî önderliğindeki diğer ulema ise, “ulu’l-emr’in verdiği hükme kayıtsız şartsız teslim olmak gerekir” ilkesi mülahazasıyla yabancı güçlerin ülkeye girmesini haram gören grubu isyan çıkaran haricilikle suçlamıştır. Yöneticiye karşı eleştiriyi bile fitne kabul gören bu hareket tasavvuf düşmanlığı, katı lafızcı din yorumu gibi Selefîliğin temek özelliklerini taşımaktadır...
***
Medhalilik hareketi Libya’da 1990'lı yıllarda Muammer Kaddafi’nin çabasıyla yayılmıştır. Kaddafi bu hareketi kendisine muhalefet yapan diğer İslami gruplara karşı kullanmak üzere desteklemiştir. Medhalilik Libya’da özellikle terörle mücadele için ordu içinde tutunmaya başlamış ve zamanla askeriye içinde birçok yere sızmayı başarmıştır. Demokrasiyi reddettikleri için siyasetten uzak durmaları, yöneticiye mutlak itaati esas almaları Medhaliliğin sızmalarına karşı sessiz kalınmasına neden olmuştur.
Medhaliliğin Libya’daki önderi olarak bilinen Şeyh Majdi Hafala’nın Şubat Devrimi’nde evlerden çıkılmaması yönünde fetva vermesi, Medhaliliğin Kaddafi destekçileri arasında yayılmasında ve akımın Libya’daki cami ve vakıflarda temsilinin yükselmesinde önemli bir rol oynamıştır. Medhalilerin, Libya’da Ebu Salim, Trablus ve Hazba’da önemli eğitim kurumları ve din akademilerinin bulunduğu kaydedilmektedir. Ayrıca Libya’da birçok devlet kurumu da Medhali Selefîlerin eline geçmiştir. Basın ve medyada oldukça güçlü olan Medhaliler birçok radyo kanalına da sahiptirler.
Ordu içinde çok güçlü olan ve birçok subayı bulunan Medhali Selefîler Şubat devrimi sonrası da ülkede silahlı birçok grubu hem kontrol etmişler hem de güçlü silahlı gruplar kurarak ülkenin üç bölgesini kontrollerine almışlardır. Halife Hafter Libya’ya döndüğünde Medhali Selefîlerin El-Tevhid Tugayı olarak bilinen Bingazi bölgesindeki grup Hafter ile birlikte hareket etme kararı aldı. İkincisi batıda Trablus bölgesinde faaliyet gösteren Rada Kuvvetleri olup bu güç Haziran 2019’a kadar Hafter’le savaşmaktan imtina etmiş çok az sayıda kısmı Millî Birlik Hükûmeti içinde savaşmayı kabul etmiştir. Üçüncü kuvvet ise Sirte’de bulunan Piyade Taburu’dur. Sirte kentindeki Kurtuba Camii İmamı Halid Fircan, Medhali Selefîliğin önemli bir vaizidir. Kaddafi’nin memleketi olan Sirte’de Kaddafi destekçisi olarak bilinen 604. Piyada Tugayı’da pazartesi günü savaşmadan şehri Hafter güçlerine teslim etti. Böylece tüm medhali gruplar Hafter’in saflarına geçmiş oldular. Anlaşılıyor ki Medhali Selefîler çok stratejik davranarak hem Hafter hem UMH içinde yer aldılar. Sonra da yavaş yavaş güçlerini UMH içinden çekerek Hafter’in saflarına geçtiler. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın istediği yönde oyunu değiştirdiler.
Medhaliler demokrasiyi reddettikleri için her ne kadar bulundukları ülkelerde siyaset dışı kalmayı tercih edip, ülkedeki yönetime itaat etmeyi esas alsalar da, din adamlarının arka planda Suudi Arabistan’a bağlı oldukları ve sonuçta Suudi Arabistan’ın menfaatine göre hareket ettikleri bilinmektedir. Daha açık bir ifadeyle Medhali Selefîlik, yayıldıkları ülkelerde Suudi Arabistan’ın etki ajanları olarak görev yapmaktadırlar. Bir 'Truva atı' olarak sızdıkları ülkelerde liderlerle iyi geçinerek, iktidara karşı olan muhalefet gruplarına yönelik sert eleştirilerle güven kazanarak özellikle ordu ve eğitim kurumlarına sızmayı başarıyorlar. Günü geldiğinde de oluşan iktidar boşluğu içinde Suudi Arabistan’ın çıkarları doğrultusunda ülkede yönetimi dizayn etmek için rol alıyorlar. Aslında Libya’da olan tam da böyledir. Suudi Arabistan’ın Hafter’i desteklemesi de bu tezin doğru olma ihtimalini artırmaktadır...
***
Medhali Selefilerin ülke genelinde tasavvufi mekânlara saldırdıkları ve türbeleri yıktıkları BM raporlarına da geçmiştir. Bunlardan birisi de Misrata’daki Sidi Ahmed Zaroug Türbesi ve Zlitan’daki Şeyh Abdü’s- Salam al-Asmar’ın Tekkesidir. Yine Trablus’ta Osman Paşa Camisi de aynı gerekçelerle yerle bir edildi... Görüldüğü gibi Medhali Selefiler’in Sufi ağırlıklı cami, tekke ve türbelere karşı tavrı DEAŞ’ın tavrından farklı değildir.
Bu açıdan Libya’daki Medhali Selefîlerin konumu ile Türkiye’de FETÖ’nün konumu birbirine çok benziyor aslında. İslamcı hareketlere karşı daha ılımlı diye beslersiniz, ama onların kendi gündemlerinin olduğunu, Ordu’nun ve Devletin içine sızıp size karşı devrim planları yaptıklarında anlarsınız. Mesela Medhalilerin Kaddafi’ye karşı devrimin yanında yer almadıkları söylenir. Ama Kaddafi’yi savunmak için de bir şey yapmadıkları bilinmektedir. Devrim için sokağa çıkmayın çağrısı pasif bir tutum gibi gözükse de aslında bırakın Kaddafi düşsün anlamına da gelir. Sirte’de sözde Kaddafi’nin yanında yer aldığı söylenen 604. Tugayın devrime mâni olamadığı ve en son pazartesi günü savaşmadan şehri Hafter güçlerine teslim etmesi bizim şüphelerimizi daha da güçlendirmektedir...
Şimdi sorun bu hareketin nasıl Seküler olduğudur, inanın ben çözemedim! Ama CHP Hafter’in ordusunun önemli kesimini oluşturan Medhali Selefîlerin seküler olduğunu sanıyor. Doğrusu pek şaşırmadık, bir zamanlar FETÖ lideri Gülen’in de ılımlı lider olarak görüldüğü bir ülkede yaşıyoruz...
.28/12/2019
.28/12/2019
Çin neden içe kapanıyor?
Ekonomik olarak dünyayı global bir pazar hâline getirmeye çalışan Çin, etrafına kalın dinî-politik duvarlar örüyor. Çin’in Uygur Türklerine karşı uyguladığı baskı politikaları, "radikalizmle mücadele" olarak yansıtılsa da asıl sebep kültürel içe kapanıştır.
Bugün Çin nüfusunun yaklaşık %19’unun Budist, %22’sinin geleneksel inançlara bağlı, %6’sının Hıristiyan %2’sinin ise Müslüman olduğu varsayılıyor.
Çin halk dinlerinin katı bir örgütsel yapısı yok, temel kutsal kitaplara sahip değiller.
Altmış beş ülkeyi, 3 milyar nüfusu ilgilendiren “Bir Kuşak Bir Yol” (One Belt One Road-OBOR) projesi başlatan Çin’in içine kapandığını söylemek belki iddialı gelebilir. Hatta dünyanın her yerinde yatırım yapan Afrika’yı bile Çinleştiren bir ülkeden bahsettiğimin de farkındayım. Bu nedenle yazıyı sonuna kadar sabırla okumanızı isteyeceğim...
Çin, sadece ekonomik ve teknolojik olarak büyümüyor, kendisiyle birlikte tüm dünyayı da dönüştürüyor. “Bir Kuşak Bir Yol” projesi, başta Asya-Avrupa hattındaki önemli ekonomiler arasında bir ulaştırma altyapısı, ticaret ve yatırım bağlantısı kurmayı amaçlıyor. Projenin kara ve denizden iki önemli uluslararası ticaret güzergâhı bulunuyor; kuşak kısmını oluşturan İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve yol kısmını oluşturan Deniz İpek Yolu. Bu proje ile Çin dünyadaki mevcut ticaret yollarını ve Avrupa’nın belirleyici rolünü kökten değiştirmiş oluyor. Böylece Çin yalnızca dünya ekonomisinde ABD’yi geçerek zirveye ulaşmıyor dünya sistemini ve bölgesel güç dengelerini de değiştiriyor. Buraya kadar Çin’in yaptıkları ve yapmak istedikleri konusunda Asya ve Orta Doğu ülkelerinin çok büyük çekinceleri yok. Hatta Türkiye açısından da “Bir Kuşak Bir Yol” projesinin yeni ve önemli fırsatlar sunacağını söyleyebiliriz.
Fakat tarihî tecrübe bize gösteriyor ki, yollar yalnızca ticari entegrasyonun ve etkileşimi getirmiyor; yollar aynı zamanda kültürleri de birbirine taşıyor. Tarihî İpek Yolu’nu düşünürsek Asya’dan Avrupa içlerine yalnızca ipeği, baharatı, değerli madenleri taşımadı aynı zamanda Asya’nın kültürünü inancını da taşıdı. Hatta Türkistan coğrafyasındaki Yesevilik, İpek Yolu aracılığıyla Balkanlara kadar uzanabildi. İşte Çin’in de çıkmazı tam burada başlıyor, ekonomi ve yatırım için yolları açan Çin, bu yolların birbirine ulaşmasını engelleyecek biçimde kültürel duvarlar örüyor. Diğer bir ifadeyle ekonomik olarak dünyayı küresel bir pazar hâline getirmeye çalışan Çin, etrafına özellikle de Asya’ya kalın dinî-politik duvarlar örüyor. Bu durum Çin’in en büyük çıkmazı olarak karşımıza çıkıyor.
Çin’in Uygur Türklerine karşı uyguladığı zulüm ve baskı politikaları "radikalizm" veya "terörle mücadele" olarak yansıtılsa da asıl neden kültürel içe kapanıştır. Çin küreselleştikçe çözülmeden, komünist değerlerin aşınmasından korkuyor. Çin küresel sisteme entegre oldukça ve büyüdükçe insanlarında da ahlaki bir boşluk oluşuyor ve bu giderek derinleşiyor. Çin bunun İslam ve Hristiyanlık tarafından doldurulması yerine, yerel inançlarca doldurulması gerektiğini düşünüyor. Bunun tersinin olması durumunda komünizmin aşınacağını, geleneksel Çin aile ve toplum yapısının bozulacağını düşünüyor.
Çin Komünist Partisi (ÇKP) resmen ateisttir. Parti, yaklaşık doksan milyon parti üyesinin dinî inanç sahibi olmasını yasaklar. Çin'de Komünist Partisi uzun yıllar uyguladığı ateist programa ve eğitime rağmen insanların inanma ihtiyacını dizginleyemiyor. 1980’lerden itibaren Çin’de çok ciddi bir dinî canlanma yaşanmaya başladı. Tüm direnmelere rağmen Çin Anayasasının 38. Maddesi vatandaşların “dinî inanç özgürlüğünden yararlanmasını” kabul etti ve Şubat 2018’de de din işleri ile ilgili yeni düzenlemeler ile devlete kayıtlı dinî kuruluşların mülk sahibi olmalarına, dinî yayın çıkarmalarına ve din adamlarını eğitmeye izin verdi. Fakat tüm bunlar sıkı denetim altında tutulmaya devam ediyor…
Neden mi? Dinî demografiye baktığımızda bunun nedenini daha kolay anlayabiliyoruz. Ateizmin bilimselliği çökerken Çin toplumu mitolojik ve kült unsurlar içeren geleneksel inançlara yöneliyor. Bugün
ÇİN'DE ATEİZM DÜŞÜŞTE
Çin nüfusunun yaklaşık %19’unun Budist, %22’sinin geleneksel inançlara bağlı, %6’sının Hıristiyan %2’sinin ise Müslüman olduğu varsayılıyor.(*) Bu durumda %61’lerde olduğu varsayılan Ateizmin 10-11 puan gerilediği görülüyor. Bugün Çin’de 700 milyon insan şöyle ya da böyle bir inanca sahip gözüküyor. Bu sayının 1980’lerde 150-200 milyon olduğu düşünülürse dinî canlanmanın hızı daha iyi anlaşılabilir. Çin’in karma ekonomiye geçişi ve ekonomik dönüşümü Çin’i yalnızca ekonomik olarak dönüştürmüyor, Çin Komünist partisinin savunduğu dinî-politik değerleri de dönüştürüyor. Ve inanın Çin bundan ciddi anlamda endişe duyuyor. Sonuçta insanlar geleneksel ve yerel dinlerine yöneliyorlar. Komünist Parti Çinlilerin kökü dışarı olan İslam ve Hristiyanlık gibi dinlere inanmak yerine yerel dinlere inanmasını tercih ediyor.
Çin halk dinlerinin katı bir örgütsel yapısı yok, temel kutsal kitaplara sahip değiller, belki de en önemlisi Çin’in sosyalist toplumsal modeline tehdit oluşturmuyorlar. Budizm ve Taoizm karışımı inançlar atalara, ruhlara veya diğer yerel tanrılara ibadet ve özel törenlerle kendini gösteriyor. Yeni tapınakların inşası ve eski tapınakların restorasyonu Çin'deki Budizm ve halk inançlarının büyümesine işaret ediyor. Budizm, Taoizm ve diğer halk inançları yerel unsurlar taşıdıklarından ilgi görüyor ve Çin’in yerel kimliğinin bir parçası olarak da baskıya uğramıyor. Ayrıca halk yaşadığı derin ekonomik yoksulluk ve alamadığı sağlık hizmetlerini de bu tür geleneksel inançlara başvurarak gidermeye çalışıyor. Ayrıca Çin Budizm’i özellikle diğer Asya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmek için de desteklemeyi tercih ediyor.
Çin, Çin kimliğini aşındıracağını düşündüğü için özellikle kendi kültür dünyasına ait olmadığını düşündüğü İslam ve Hıristiyanlığa yönelik baskıları giderek artırıyor. Elbette Uygur Türklerine karşı uyguladığı dışlayıcı politikaların başka sebepleri de var. Ama bu sebeplerle birleşen korkuları baskının şiddetini giderek artırmaktadır. Zira Çin Hristiyanlığı da dizginlemek için çok ciddi adımlar atıyor. Önceleri Papalıkla anlaşarak Katolik kiliselere papaz atma hakkını eline alan Çin Katolikliği kontrol etse bile Protestan mezhebinin giderek artan nüfusunu baskılayamadı. Çünkü Protestanlık Katoliklik gibi merkezi bir otorite tarafından kiliselerine papaz atamıyordu. İki üç kişi bir araya gelerek bir cemaat ve bir kilise topluluğu kurabildikleri için, Çin’de çok hızlı yayılmaya başladılar.
Birçok Çinli Protestan’ın baskılar nedeniyle inancını açığa vurmadığı düşünülüyor. Bu nedenle de Hristiyanların sayısının 100 milyona ulaşmış olabileceği tahmin ediliyor. Dolayısıyla Çin’de Müslümanlar gibi Protestanlar da bu korku ve içe kapanma dalgasından etkilenmeye başladılar. Çin İncil’in de Sosyalist devlet programı ile uyumlu hâle getirilmesini talep ediyor. China Aid 2017 raporunda, 650 kilise lideri de dâhil olmak üzere 3.700'den fazla kişinin gözaltına alındığı belirtiliyor.
MAO'NUN HAYALİ...
Yerel olmayan dinlere karşı artan baskılar Çin’de Mao’nun hayalinin geri döndüğü tartışmalarını da beraberinde getiriyor. Çünkü Çin’in ekonomik hedefleri ile dinî-politik hedefleri arasında tam bir zıtlık oluşmaya başladı. Bir tarafta küresel sisteme entegre olmaya çalışan bir Çin var, diğer yanda da tam bunun zıddına kültürel duvarlar ören bir Çin var. Özelikle Çin’in Uygur Türklerine karşı uyguladığı baskı rejimi de terörle mücadelesine hizmet etmiyor. Terör uzmanları dinî inançlar konusundaki mühendisliğin ve baskıların radikalizmi azaltmadığı tam aksine artırdığını söylüyor. Çin’in Uygur politikaları, Uygurları daha da radikalleştiriyor. DEAŞ’a katılan ve Suriye’de kamplarda kalan Uygurlularla yapılan görüşmelerde Uygurlu kadınlar Çin’in peçelerine ve dinî hayat tarzlarına baskı yaptıkları ve İslam’ı yaşayamadıkları için DEAŞ’a katıldıklarını gösteriyor. DEAŞ’a katılımlarda ülkelerin uyguladığı baskı, dışlama, ötekileştirme politikalarının çok önemli bir payı var. Çin Uygur Müslümanlara bir zamanlar beyaz adamların siyahlara yaptıklarına benzer muameleler yaparak terörle mücadele edemez.
UYGURLARLA DEĞİL, SELEFİLERLE MÜCADELE ETMELİLER
DEAŞ konusunda yapılan çalışmalar DEAŞ’ın dinî ideolojisinin radikal Selefîlikten beslendiğini gösteriyor. Çin eğer Uygurların radikalleşmesi ile mücadele etmek istiyorsa öncelikle radikal Selefî ideolojinin yayılma hatlarını kesmek zorundadır. Oysa Suudi Arabistan Çin yakınlaşması bu hattın açık olmasına yardım etmektedir. Çin Vehhabi-Selefî ideolojinin destekçisi Suudi Arabistan’ın dinî ideolojisini yaymasına engel olmalıdır. Hatta Selefîlikle mücadelede ciddi ise Türk tecrübesini dikkate almalıdır. Maveraünnehir geleneğinin Anadolu’ya da ilham veren Hanefi-Matüridi-Yesevi üçlüsü hem Uygur Müslümanları hem de Orta Asya için Selefîlik karşısında çok önemli bir kalkan görevi görecektir.
Çin eğer “Bir Yol Bir Kuşak” projesini sadece ürettiği malları Avrupa pazarına ulaştırmak için yapmıyor ise kendi topraklarında İslam’ın bu kadim geleneğini canlandırmasından korkmamalıdır. Hatta bu “Bir Kuşak Bir Yol” projesi için de oldukça önemli bir dinî-jeopolitik olacaktır. Çin bu projesi ile Türk dünyasını da birbirine bağlayacak olduğundan Hanefi-Matüridi-Yesevi dini-jeopolitik Çin’in bu coğrafyayı kültürel olarak da birbirine bağlamasını sağlayacaktır. Böylece Çin ekonomik ve ticaret yolları projesine kültürel bir derinlik de kazandırmış olur. Fakat anladığımız kadarıyla Çin’in böyle bir derdi de iddiası da bulunmamaktadır. Tam aksine Çin sadece Avrupa pazarlarına ulaşmak istemekte ve açtığı yolardan kültürel akışı engelleyecek duvarlar örmektedir. Bu da Çin’in zamanla içe kapanmasına yol açacaktır. Çünkü Çin ne yaparsa yapsın ekonomik, teknolojik devrimlerin getirdiği rüzgâra karşı komünist-ateist toplum dayatmasını asla koruyamayacaktır.
.....
(*) http://www.globalreligiousfutures.org/countries/china#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2020®ion_name=All%20Countries&restrictions_year=2016
.14/12/2019
Neden ‘veba’ olmuyoruz?..
Veba dendiği zaman çoğumuzun aklına Avrupa’da yaşanan büyük salgınlar ve “kara ölüm” başlıkları gelir. Oysaki Osmanlı İmparatorluğu da uzun yıllar bu hastalıkla mücadele etmek zorunda kalmıştı. Nükhet Varlık’ın “Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba” kitabı bu açıdan oldukça ilginç belgeler sunuyor. Veba, yüzyıllar boyunca milyonlarca insanın ölümüne neden olmuştu. Karanlık ve pis yerlerde türeyen veba mikrobu bitler ve fareler aracılığıyla insanlara bulaşıyordu.
Osmanlı Devleti’nde mikroba ilk olarak 1778 yılının ocak ayında İstanbul Galata’da rastlanmıştı. Bahar ve yaz mevsimleriyle birlikte de hastalık gittikçe yayılmıştı. Hastalığın ticaret gemilerindeki fare ve bitlerden yayıldığı öğrenildiği için gemilerden uzak durulmaya başlandı. Askerî seferler durduruldu, ticari, askerî ve sosyal hayat işlemez oldu. O kadar çok sağlıklı, genç insan kaybettik ki vebadan; şiirlere, türkülere bile konu oldu: "Gitti koçyiğitler ağlar anası/İş Mevlâ’dan geldi, nedir çaresi/Sağ u sol yanında veba yarası/Kudret hançerini vurdu bu sene…"
***
Bugün veba insanlığı tehdit eden bir hastalık değil, erken teşhiste tedavi edilebiliyor hem de hayvanlarda yayılımı önlemek için aşısı var. Vebaya karşı en büyük direnç temizliğe ve hijyene dikkat etmekle kazanıldı. İnsanlık geçmiş açılardan ders çıkardıkça hastalıklarla mücadele etmeyi öğreniyor. Ama tahmin edebileceğiniz gibi ben size ne bedenimizi tehdit eden hastalıklardan ne de fiziksel bir veba salgınından bahsedeceğim. Başlıktan da anlaşılacağı gibi bugün neden veba olmuyoruz, derken kastettiğim fiziksel bedenimizle ilgili bir salgın değil…
İsterseniz önce bu sıralar çokça konuştuğumuz dinî sosyolojimizdeki ve dindarlık biçimlerimizdeki değişimden başlayalım. Gençlerde namaz kılma oranlarının azaldığından tutun da, mütedeyyin insanların hayat tarzlarına kadar sosyal medyada her gün bir eleştiri ile karşılaşıyoruz. Ben de birkaç yazımda değindiğim gibi sorun olmadığını biliyorum. Dindarlığın görünümlerinin değiştiğinin de farkındayım. Bunu 2005 yılından itibaren yazan biri olarak bu değişimin yalnızca Türkiye’yi değil tüm dünyayı etkileyen genel bir trend olduğunun da farkındayım.
Anlayacağınız yalnız Türkiye’de camilere giden sayısı azalmıyor, Amerika gibi dindar ülkelerde de kiliselere gidenlerin sayısı azalıyor. Yine dikkat çektiğim gibi dinî pratiklerdeki azalmalar dinî inançların azaldığı anlamına gelmiyor. Din artık daha bireysel yaşanıyor, kiliseler, camiler, cemaatler veya dinî gruplar eskisi gibi karşılık bulmuyor.
Peki kilise veya camilerden, dinî topluluklar içinde yaşamaktan uzaklaşan bireyler nereye gidiyor? Birazcık kafamızı kaldırıp dünyayı anlamaya çalışırsak, kurumsal dinlerin azalırken hızlı bir şekilde aşırılığın arttığını görüyoruz. Batı dünyasından tutun da Hindistan’a Çin’e kadar ırkçılık hızla artıyor. Yalnızca beyaz faşizm değil sarı ırkların faşizmi de yükseliyor. Dünyanın en pasifist dinleri kabul edilen Hindu ve Budistlerde ırkçılık o kadar arttı ki Müslümanların evleri yakılıyor, masum kadın ve çocuklar vahşice katlediliyor. Narendra Modi, 2014’te Hindistan’da aşırı sağcı Janata Partisi’nin (BJP’nin) başına geçtikten sonra “Hindistan Hindularındır” sloganı her yerde duyulmaya başlandı.
Dindarlık azalırken dinler etno-dini kimliklere doğru evriliyor. Sadece İslam dünyasında değil artık Batı’da ve Doğu’da da aynı şiddet dalgası ile karşı karşıyayız. Dine inananlar kendilerine daha sağlıklı limanlar mı bulacak yoksa aşırı akımların kucağına mı düşecek bunu şimdiden kestirmek çok zor.
Ama etnik, mezhebî kimlikler de artık dinî inançlarla birleşerek daha sert çatışmalara konu olabiliyor. En yankımızda Suriye ve Irak’ta yaşanan çatışmalar bunu gösteriyor. İran Şiası ve Selefîlik arasında çatışmalar din üzerinden meşrulaştırılıyor. DEAŞ ve El-Kaide gibi terör örgütleri İslam dünyasında derin dinî çatışmalar oluşturuyor ve izler bırakıyor. Dünyada bunlar olurken biz Türkiye’de dindarlığın biçimlerini tartışıyoruz. Gerçekten bu size ilginç gelmiyor mu? Belki hiç buradan bakmadınız olaylara ve inanın karşılaştığım Batılı uzmanlara bu çok ilginç geliyor.
Daha açık ifadeyle hemen hemen her toplantıda karşılaştığım soru şu: Tüm dünyada dinî, mezhebî çatışmalar artıyor. Faşizm yükseliyor. Türkiye Suriye ile 911 km gibi oldukça uzun bir sınıra sahip. Avrupa’dan DEAŞ katılım oldukça yüksek oldu. Sayılar farklı olsa bile on binin üzerinde insanın geldiği tahmin ediliyor. Türkiye ile Suriye iç savaşı arasında bu kadar yakınlık ve demografik geçişgenlik olmasına rağmen hem katılımın az olması hem de içeride dinî, mezhebî veya etnik çatışmaların olmamasını nasıl açıklarsınız?
Sizce de bu soru önemli değil mi? 40 yıla yakındır etnik bir terör örgütü ile mücadele ediyoruz. 7-8 yıldır da Suriye iç savaşının sıcak etkisi altındayız. Alevi’sinden Caferi’sine, Süryani’sinden Sünni’sine kadar birçok dinî kimliği içimizde barındırıyoruz. Ve buna rağmen ‘veba’ olmuyoruz. Yani grip, nezle oluyoruz. Sorunlarımız var, bazen ağır hasta da olabiliriz ama sonuçta bu bir veba salgınına dönüşmüyor. Hem yapılan araştırmalarda hem de kendi yaptığım saha araştırmalarımda çok rahat görüyorum ki Türk toplumu farklılıklara karşı oldukça hoşgörülü, dışlayıcı değil. Muhtaç olan Hristiyan’a sadaka da veririm diyor, Alevi, Caferi komşudan da rahatsızlık duymuyor. En azından toplumun büyük çoğunluğu bu makul çizgisini koruyor. Neden dersiniz?
Biz araştırmalarımızda insanların neden yalnızca aşırı ideolojilere doğru eğilim duyduğunu, onları bu ideolojilere doğru iten ve çeken etkileri araştırmıyoruz. Aynı zamanda bu aşırı ideolojilere mesafe koyan insanların neden bu ideolojilere mesafeli olduğunu da anlamaya çalışıyoruz. Yani aşırılığa karşı bu toplumdaki aşının özelliklerini de ve onu neyin aşındırdığını da anlamaya çalışıyoruz.
Türk toplumu dindarlık pratikleri konusunda farklı olabilir ama büyük bir çoğunluğu ister seküler ister milliyetçi olsun muhafazakâr bir toplumuz. Burada muhafazakârlığı dindarlık anlamında değil sosyolojik olarak kullanıyorum. Yani geleneksel değerlere bağlı, dinî sembollere ve simgelere; yerine getirip getirmese de değer veriyor. Aynı zamanda “mezhebin nedir?” dediğinizde gerçek anlamını bilsin ya da bilmesin birazcık dinî bilgisi varsa toplumun ana merkezi kendisini Hanefi olarak isimlendiriyor. Anlayacağınız bu coğrafyada Hanefilik dipten akan bir nehir gibi hâlâ anlamını koruyor...
Türkler İslam ile ilk tanıştığı günden beri Hanefilik bizim dinî dünyamızı belirleyen ana akım olmuş. Fakat burada Hanefilik bizim için sadece fıkhi yani dinî pratikleri belirleyen bir ekol olmamıştır. Hanefilik aynı zamanda bizim inanç-itikat dünyamızı da şekillendirmiştir. Yanlış anlaşılmasın Şafiilik de, Eş’arilikle birlikte bu itikadi ilkeleri benimsemiştir.
Anadolu’dan Balkanlara kadar her yazma kütüphanede Ebu Hanife’nin inanç-itikat konusunda yazdığı küçük risalelerin (Fıkhu’l-Ekber, el-Âlim ve’l-Müteallim ve Vasiyye en meşhurları) bir örneğini veya şerhini bulabilirsiniz. Maalesef Selçuklular, Osmanlılar Matüridi değildi diyen ilahiyatçılarımızın ihmal ettiği en önemli konu budur.
Bu milletler yüzyıllardır Ebu Hanife’nin eserleriyle imanını öğrenmiştir. Öyle ki, Hacı Bektâş-ı Velî’nin, Makâlât’ından Kaygusuz Abdal’ın Menâkibnâmesi’ne kadar birçok eser Ebu Hanife’nin çizgisinde devam etmiştir. Bu çizgi 1980’lere kadar varlığını korumuştur. Bunun delillerinden birisi de 1952 İlim Yayma Cemiyeti Başkanı Avukat Seniyüddin Başak’ın Fıkh-ı Ekber’i çevirip gelirini İmam Hatip’e bağışlanması ve bu kitabı İmam Hatip öğrencilerinin okuması için baş kaynak yapmasıdır.
***
Hanefilik bu coğrafyaya birçok şey bırakmamıştır ama burada iki özelliğinin ‘veba’ olmamamızda etkili olduğunu düşünüyorum. Birincisi ve en önemlisi Tekfirciliğe kapıyı kapamıştır. Yukarıda bahsettiğim küçük risalelerle beslenen hiçbir toplum tekfirci olmaz. Farklılıklarımız, dinî patriklerimizdeki eksikliklerimiz bizi günahkâr yapsa da asla kâfir yapmaz. Mevlâ’nın kapısı her zaman biz günahkâr kullarına açıktır. Anadolu’da her insanımızın sofrası inancına, mezhebine, ırkına bakmadan herkese açıktır. Biz duvarı yıkılan bir kiliseyi de onarmaktan, yolda kalmış bir Hıristiyan’a, Yahudi’ye de yardım etmekten uzak durmayız.
İkincisi ve en önemlisi ise, Hanefiliğin en büyük siyaseti biz her zaman kaosa, kargaşaya, savaşa karşı düzeni önemseriz. Çoğu kez bu otoriteye mutlak itaat ve siyasi pasifizm olarak görülür. Oysa bunla hiç alakası yoktur. Bizim derdimiz düzen-nizam kurmaktır, yıkmak değil. Hanefilik bir şehirli mezhebi olduğu için İbni Haldun’un deyişiyle bedevi bozgunculuğa asla tahammül etmez. Nizamdan muradımız “düzen kuruculuk”tur. Yani bize yabancı, uzak ve dahi bizden gayrı değildir. Biz bulunduğumuz yerde tüm farklılıkları bir araya getirmekten, onları bir nizama sokmaktan geri duramayız. Tarihî serüvenimizde taş üstüne koyduğumuz her taşta muhakkak etkisi olan ve onsuz kendimize benzemediğimiz bir nizam fikridir. Bu yüzden de ne İran’a ne Suriye’ye ne de Afganistan’a benziyoruz. Türk ve İslam bu topraklarda birlikte var olduğu sürece bu iki ilkenin varlığı da devam edecektir…
.30/11/2019
.30/11/2019
Mezarları ve türbeleri neden yıkıyorlar?
Irak ve Suriye’de 2014 yılında sözde devletini ilan eden DEAŞ, yalnızca toprağın üstündekilere zulmetmedi. Bir o kadar da toprağın altındakiler zulüm gördü. Sünni mezarlık ve türbelerine saldırdı. DEAŞ, kontrolü altına aldığı Irak'ın Selahaddin ilinde bulunan Sünni din adamlarının türbe ve mezarlarını yerle bir etti. Terör örgütü, mezarları yok etmek için patlayıcı ve iş makineleri kullandı. DEAŞ militanları, ele geçirdikleri Musul’da da mezarlıkları yıktı.
Tıkrit’in hikâyesi daha hazindir. 637 yılında Sa’d bin Ebû Vakkas’a bağlı Abdullah bin Mu’tem kumandasındaki birliklerce kırk günlük bir kuşatmadan sonra fethedilmişti. Bu fetih sırasında ölen kırk sahabe için de bir mezarlık yapılmıştı. DEAŞ bu sahabe mezarlıklarını da yerle bir etti. Yine Şam civarındaki Duma’da “Mezar yıkma komisyonu” âlim ve akrabalarının mezarlarını yıkarak yok ettiler. Bir başka değerli mekân da Hazreti Davud’un türbesiydi. Osmanlı döneminde restore edilen kutsal mekânlardan biridir. Türkmen köyü olan Toybuk, Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında Memlük Devleti ile yaptığı Mercidabık Savaşı'nın gerçekleştiği bölgede bulunuyor. Türkmenler tarafından “Dabik” olarak adlandırılan 5 bin nüfuslu köy ve etrafında bulunan türbeler DEAŞ zulmüne maruz kaldı.
Yine Suriye’nin Kamışlı bölgesinde Türkiye’de de çok sayıda mensubu bulunan Nakşibendi tarikatının Suriye'deki kolu olan Hazne şeyhlerinin türbesi de DEAŞ tarafından bombalarla yıkılmıştı. Şeyh Ahmed El-Haznevi Suriye’nin Kamışlı kazasına bağlı Hızna veya Hazne köyünde doğduğu için Haznevî nisbesiyle anılır. Kabri kamışlı ilçesine bağlı Telmaruf’tadır. Halidîlerin kolu olan Sûfîler, Osmanlı Suriyesinde Selefî harekete karşı Osmanlının yanında yer almışlar ve onlarla entelektüel olarak mücadele etmişlerdi. Şimdi bunun intikamını alırcasına DEAŞ Sûfîlerin mezarlarını ve türbelerini hedef aldı. Neden mi, güya mezarlara tapınanlarla mücadele etmek için!.. Sahabe, âlim ve evliyanın mezarlarını yıkarak bununla mücadele ettiklerini sanıyorlar.
***
Aslında mezar ve türbe yıkmanın, mezara ve türbelere düşmanlığın kökleri DEAŞ’a ait değil. Bu uygulama ilk defa tarihte Vehhabilerin lideri Muhammed bin Abudülvehhab tarafından savunulmuştu. Suud ailesi ile bir araya gelen ve ittifak kuran Vehhabiler Şubat 1803’te Taif'i ele geçirerek şehri yağmalamışlar ve tekke ve türbeleri yıkıp, kitapları yakmışlardı. Vehhabîler iki ay sonra da Mekke’ye hâkim olmuşlar ve Mekke’de Hazreti Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem), Hazreti Ebubekir, Hazreti Ömer, Hazreti Ali ve Peygamberimizin kızı Hazreti Fatıma'nın doğduğu evler ve bütün türbeler yıkıldı.
Vehahbiler de mezarlara, türbelere ve tekkelere aynı gerekçelerle saldırmışlardı. Dinî kılıf hazırdı: Bid’atlerle mücadele!.. Bid’at Kur’ân ve Sünnet olmayan anlamını taşıyordu. Vehhabilere göre mezarlıklara gidip ziyaret etmek, kabirler yapmak, türbe yapmak haramdı. Ama kimse sen Allah resulünün yasaklamadığını nasıl yasaklıyorsun diye sormuyor?!.
Aksine Hazreti Peygamberimizin Hazreti Amine’nin mezarını, Uhud şehitleri ve Medine’deki Bakî Kabristanı'nı ziyaret edip onlara dua ettiğini biliyoruz. Her neyse ben bu meselenin dinî boyutu üzerinde durmak istemiyorum. Zira Vehhabilere gelinceye kadar ortada fiilî bir sünnet/uygulama var o da âlim, ulema, evliya kabirlerinin bu topraklarda korunduğu, muhafaza edildiği, onların ziyaret edildiğidir. Vehhabi-Selefîler ve onun ideolojik devamı olan DEAŞ’ın aslında bu fillî sünnete saldırarak ne yapmak istediği, bu işin teolojik boyutundan çok daha önemlidir...
***
Gerek mezarlar ve kabirler gerekse türbeler ölümün son mekânsal durakları olmasının ötesinde çok büyük sembolik anlama sahiptirler. Ölüm algısından, dünyevi ihtiraslara karşı ahireti hatırlatmaktan tutun da geride kalanlarla ölenin ilişkisinin insani boyutuna, şehrin kültürel kimliğine kadar bir çok husus bu sembolik anlamlar dünyasından neşet eder. Hazreti Peygamber’in “Kabirleri ziyaret edin, o ahireti hatırlatıcıdır”, sözü aslında bugün yaşadığımız metalaşma krizinin ilacı gibidir. Geleneksel kentlerimizde her köşe başında bir kabir, türbe boşuna değildir. Ölüm ile hayatın bu kadar yakınlığı ve iç içeliği bizi metalaşmaktan, maddeperestlikten korur. Modern insan ölümü hayatından çıkarmak için kabirleri ve mezarları unutmak ister. Bu yüzden onları kentin en uzak köşelerine taşımıştır. Ölümü hatırlatan her şeyden nefret eder modern insanın, yüzündeki kırışıkları bile görmeye tahammülü yoktur. Yaşlılara bile dayanamadığından, onu ya kimsesizler evine hapseder ya yalnızlığa terk eder...
Ölümü unutmak bizi bu dünyaya ve ihtiraslarımıza karşı savunmasız kılar. Maddeperestlik ve puta tapıcılık kabirleri ziyaretle değil asıl ölülerinizi, kabirlerini unuttuğunuzda başlar. Oysa kabirleri ziyaret ederek, ölülerinizi hatırlayarak bir ölümlü olduğunuz ve geride sadece yaptıklarınız ya da yapamadıklarınızla anılacağınız hatırlatılır size. Hani bu sıra herkesin diline pelesenk olan dünyevileşme var ya işte onun bu kadar yükselmesinin asıl nedeni ölümü ve yaşlılığı hayatımızdan çıkartmamızdandır. Bir gün bir parça bezle bu dünyayı terk edeceğimiz ve arkamızdan ya hayırla ya da sövgüyle anılacağımız bilinci aşırı dünyevileşmeye karşı en büyük direnç hattımızdır. Ve Vehhabi-Selefîlik bu direnç hattımıza saldırarak aslında azgın kapitalizme ve metalaşmaya karşı bizi savunmasız bıraktı. Ölümü hatırlatacak sembollerin hayattan çıkarılması, bireyi maddenin duvarlarına hapsetti. İnsanlar arası ilişkiler metalar arası ilişkilere, ilişkilerin nesneleşmesine (meta fetişizmi) dönüştü. Ahlakı ve ruhu olmayan sermaye akışkanlığı ve geçişi her şeyi metaya; alınıp satılan tüketim nesnesine dönüştürdü.
***
“Nerede bir evliya kabri varsa orası Türk toprağıdır. Evliyası olmayan yerde Türk de yok demektir”, diyen Erol Güngör Hoca'nın dediği gibi aslında kabirler, türbeler ve mezarlar bir toprağı vatan yapan en önemli semboldür. Selefiler ve DEAŞ tüm metinlerinde bırakın milliyetçiliği vatanseverliğe bile tahammül edemez. Okullarda vatanseverlik duygusu öğretiliyor diye bizleri küfürle suçlayan Selefîler ve DEAŞ’lılar için Müslümanın vatan duygusuna sahip olması küfürdür!..
Bu yüzden “Vatan sevgisi imandandır” şeklindeki hadisin gerçek olmadığını iddia ederler. Hazreti Peygamberimiz böyle bir söz söylemiş olabilir mi? Arap edebiyatında Emeviler zamanında vatan sevgisine ilişkin bir edebiyatın olduğuna tanık oluyoruz. Nitekim ünlü Arap Edebiyatçısı Cahız’ın (ö. 868) “Kitabu’l-Hanin ile’l-Evtan” (Vatana Duyulan Özlem) adıyla bir risale yazdığı bilinmektedir. Araplarda vatana özlem duymak, onu arzulamak, özlemek bilinen ve övülen bir şeydi. İmam-ı Rabbani hazretlerinin, Mektubât’ının 155. Mektubunda da zikredilen bu hadis-i şerif, muhtemelen bu davranışların kötü olmadığına ilişkin Hazreti Peygamber efendimizden sadır olmuştur.
***
Diğer bir husus da hiç alakası olmadığı hâlde asabiyye (kavmiyetçilik) kavramını vatanseverlik ve milliyetçilik olarak göstermeye çalışmalarıdır. Böylece vatanlarından kopardıkları gençleri başka coğrafyalarda savaştırarak nesilleri yok ederler. Oysa bir milletin bünyesinde birden fazla kabile ve kabileler içinde de daha dar kapsamlı gruplar ve asabiyetler bulunabilir. Bu nedenle asabiyet, ferdi çok dar bir daire içinde hapseder. Hâlbuki milliyetin dairesi çok daha geniştir, Millet olmak kabileciliği aşmış toplulukların başarısıdır.
Nitekim Rasûlullah’a (aleyhisselam) sorulur: “Kişinin kavmini sevmesi asabiyet (kavmiyetçilik) sayılır mı?” Hazreti Peygamber şöyle cevap verir: “Hayır. Lâkin kişinin kavmine zulümde yardımcı olması asabiyettir/kavmiyetçiliktir.” Seyyid Ahmet Arvasi’nin İfade ettiği gibi: “Kişi kavmini sevmekIe suçIandırıIamaz. Kavminin efendisi, kavmine hizmet edendir. Vatan sevgisi imandandır.” Türk’ün töresinde kendi kavminden bile olsa zalime karşı hakkı savunmak vardır. Bu yüzden bizim davamızda asla kavmiyetçilik olmamıştır...
***
Mezarların yok edilmesi, türbelerin yıkılması, tarihî eserlerin sökülüp atılması Vehhabi-Selefîlerin İslam coğrafyasını vatansızlaştırması, Türksüzleştirmesinin bir diğer nedenidir. Aslında onların nefret ettiği şey bu türbeleri, evliya kabirlerini yapan Türk İslam kültürüdür.
Türk-İslam kültürünün bizlere bıraktığı en somut kültür ve medeniyet belgelerinden biri inşa ettiği, türbelerde, kabristanlardaki kitabeler ve mezar taşlarıdır. Bunlar yansıttığı sanat, zarafet, ince düşünce anlayışı ve toplumsal olgunluğuyla yüksek kültür, gelenek ve medeniyet anlayışının geçmişten bugüne taşıyıcılığını üstlenmiş eşsiz kültür hazinesi konumundadır. Kültürel miraslar, milletlerin hafızasını oluşturmaktadır.
Vehhabi-Selefîliğin mezar yıkıcılığının arkasında İslam’ı bid’atlerden arındırma değil aksine Türk-İslam dünyasının hafızasını yok etme stratejisi vardır. Bu strateji vatansızlaştırma ve kültürsüzleştirme daha doğrusu İslam’ı çölleştirme amacına matuftur. Böylece genç dimağları ya radikalizmin tuzağına ya da maddeperestliğin kucağına bırakmış olurlar. Bu yüzden her kabrin, türbenin, mezarın başında bir Fatiha okumak sizi dinden çıkarmaz aksine ölümlü bir beşer olduğunuz duygusu ile vicdanınızın kararmasını engeller, geçmişle bağınızı güçlendirir ve vatana imanızı tazeler...
.16/11/2019
.16/11/2019
Suudi Arabistan ve Cadılar Bayramı
Suudi Arabistan bunca yıldır hiç duymadığımız etkinliklere ev sahipliği yapıyor. Müzik festivalleri, konserler, tiyatrolar, Noel kutlamaları ve en son da Cadılar Bayramı!.. Tüm bunlar olurken Riyad’daki bir festivalde Hollandalı bir tiyatro grubunun üç üyesinin sahnede bir saldırgan tarafından bıçaklanması acaba bu olup bitene karşı bir tepki mi var sorularını akla getirdi. Daha doğrusu böyle bir hızlı değişime karşı tepki olacaktır ama merak edilen bu tepkilerin boyutunun nereye kadar gideceğidir.
Uzunca bir süredir Suudi Arabistan’daki değişime ve reformlara karşı içeriden güçlü bir muhafazakâr tepkinin geleceği varsayılıyor. Suudi Arabistan’ın aslında teokratik bir devlet olduğu, Din ile siyasal kimliğin iç içe geçtiği düşünülürse bu tepkiyi beklemek makul gözüküyor. Daha doğrusu Vehhabi-Suud ittifakının hem kurucu akıl hem de devletin gerçek sahibi olduğu biliniyor. O hâlde bu müesses nizam neden bu değişime karşı direnmiyor?
Bu durumda aklımıza üç seçenek geliyor:
1. Müesses nizam bu reformlar konusunda ikna edildi; 2. Müesses nizamın bu reformlara direnecek gücü yok; 3. Zamanını bekliyor bir şekilde bu gidişe dur diyecek.
Şahsi kanaatim bu seçeneklerden üçüncü ihtimalin düşük olduğudur. Zira Muhammed bin Selman gitse bile bu reformları devam edeceği yönündedir. Birinci seçenek ile ikinci seçeneği de bir arada düşünmenin daha makul olduğunu söyleyebilirim. Zira bu köşedeki yazımda daha önce açıkladığım gibi Muhammed bin Selman iktidara gelir gelmez yol temizliğine başlayarak aslında ülkede muhalif olan grupları tasfiye etmişti.(*) İkinci olarak da bu değişimin zorunlu olduğu, olmazsa Kraliyet'in varlığını devam ettiremeyeceği konusunda Kraliyet ailesinin ikna edildiğini düşünüyorum. Bunun bir kısmı zora başvurularak yapılmış, Ritz-Carlton Oteli'ndeki tutuklamaları biliyoruz, bir kısmı da ekonomik dönüşüm modeli ve paranın gücü ile ikna edilmiş olabilir. Ekonomik değişim ve dönüşüm modelinin Suudi Arabistan için ne anlama geldiğini de yine bu köşelerde daha önce dile getirmiştik.(**)
Suudi Arabistan konusunda ki bu üçüncü yazımda da aslında bu reformların sosyolojisi üzerinde durmak istiyorum. Bu konuda son zamanlarda çok sayıda yazının, araştırmanın kaleme alınmış olması doğrusu bu konudaki öngörülerimin haklılığını ortaya koyuyor. Bunların başında kuşkusuz sosyal medya analizleri geliyor. Suudi Arabistan’dan atılan tweetleri, facebook paylaşımlarını oturduğunuz yerden analiz edebiliyorsunuz. Oluşturduğunuz analitik modeller ile tweetlerdeki trendleri, kullanıcıların reformlardan memnun olup olmadıklarını, destekleyenleri ya da karşı olanları tespit etmek mümkün artık.
İkincisi olarak da Stanford Üniversitesindeki Hoover Enstitüsü Suudi Arabistan’da sosyal ve politik değişime gençlerin nasıl baktığının nabzını tutmuş. Ben de Suudi Arabistan’da görevli bir dostumdan rica ederek sokakta gençlerle konuşarak bu konuda ne düşündüklerini öğrenmesini istedim. Tüm bu verilerin sonucunda ortaya oldukça ilginç sonuçları olan bu yazı çıktı. Keşke Türkiye’de de araştırma kurumlarımız masa başında mikrofon uzatıp Suudi Arabistan’da ne olduğunu sormak yerine sosyal medya analizleri ve saha araştırmalarını destelemiş olsalar belki Orta Doğu toplumları hakkındaki öngörülerimiz daha doğru çıkabilirdi.
Her neyse sözü çok fazla uzatmadan bazı veriler paylaşayım. Suudi Arabistan Orta Doğu’nun en genç ve neredeyse en eğitimli nüfusuna sahip. Kadınlar erkelerden daha eğitimli hâle gelmeye başladı. Suudi nüfusunun yüzde 51’i 25 yaş altındaki gençlerden oluşuyor. Yaş grubunu 30’a çektiğinizde bu oran neredeyse Suudi Arabistan’ın %70 denk geliyor. Buna karşılık giderek artan bir genç işsizlik sorunu var. Ve en önemlisi nüfusun bu büyük çoğunluğu devletlerinin Şiilerle savaşıyla ilgilenmiyor. Saudi Arabia’s Depth Consulting Genel Müdürü Yusuf Hamidaddin'in başını çektiği araştırmaya göre ikinci olarak daha önce yazdığım Vizyon 2030 projesi ve ekonomik dönüşüm bu gençlerden büyük destek görüyor. Üçüncü olarak da Muhammed bin Selman gençlerden destek görüyor ve tahta geçmesi isteniyor.
***
Bir diğer önemli bulgu teknoloji ve sosyal medyayı kullanan bu genç nüfusun dünyaya bakışı çok hızlı biçimde değişiyor. Sosyal medya en katı toplumların köklerini bile sallayacak kadar güçlü bir etkiye sahip. Toplumluların katı normları buna dayanamıyor. Özellikle de gençlere neden kadınların araba sürmemesi gerektiği, yalnız seyahat edemeyeceği, sokakta dolaşamayacaklarını anlatmada Vehhabiliğin hiçbir şansı yok. Twitter trendleri incelendiğinde Suudi Arabistanlıların en çok takip ettiği konular arasında şovmenlerdir, komedyenler, karikatüristler, ressamlar, film yapımcıları dikkati çekiyor. Dubai'de yaşayan ve uluslararası düzeyde tanınmış feminist araba sürücüsü en çok takip edilen hesaplar arasında. Suudilerin takip ettiği ilk on isim arasında hiçbir Selefi-Vehhabi din adamı yok. Galiba onları en çok bizim Türkler ve yurt dışındakiler takip ediyor.
Sosyal medya paylaşımları tüm kısıtlamaları yok ediyor. Tesettür ya da Suudi kadınların giydiği nikab sosyal medya paylaşımlarında yavaş yavaş yok oluyor. Tabii unutmadan bu erkeklerin ortak sohbet odalarında, paylaşıma açtıkları özel hayatlarında gerçekleşiyor. Suudi Arabistan Vehhabiliğinin sokaklara koyduğu kurallar çok önceleri önce sosyal medya da yıkılmaya başlamıştı aslında. Tüketim alışkanlıklarımız değiştikçe nasıl gündelik hayat biçimlerimiz değişiyorsa, aslında sosyal medya alışkanlıklarımız oluştukça gündelik hayat akışımızı da zorluyor.
***
Gazeteci Waleed Al Banawi, Riyad’da oğluyla katıldığı TEDx konuşmalarında yaşadıklarını anlatmış. Bu süreç boyunca beni en çok etkileyen şey, genç erkekler ve kadınlar arasındaki doğal etkileşim diyor. Yani artık kadın ve erkekler aynı ortamları doğal akışında paylaşıyorlar. Etkinlikte konuşan genç kadından birinin de aktivist ve feminist yaşam koçu Mashael Al Oqiel olması oldukça ilginç. Düşünsenize artık Suudilerin kadın bir yaşam koçu bile var!..
Selefî-Vehhabilik gibi iknaya dayanmayan, rasyonel tutumları desteklemeyen ideolojik inançlar ise bu alışkanlıklara sahip gençlik üzerinde tutunamıyor ve erimeye başlıyor. Suudi Arabistan’da artık el-Emri bi’lma’ruf ve’n-nehyi ani’l-münker (iyiliği emretme kötülüğü engelleme) ofisi Mekke ve Medine dışında kadınların görünen saçlarına, açık kollarına karışamıyor.
Hatta basına akseden müzik, film, kadın güreşçiler vb. eğlenceleri için Heyetu’l-Ammetu’termiyye yani Genel Eğlence Ofisi kuruldu. Ve resmî olarak tüm bu eğlenceleri bu ofis koordine ediyor. Tepkiler yok değil ama şimdilik bu tepkiler kırsaldaki muhafazakârlar ve Mekke, Medine’deki ulemalar ile sınırlı. Anlaşılan o ki aşağıdan gelen talep çok güçlü bir değişim talebi olarak karşımıza çıkıyor.
***
Suudi Arabistan’ın dindarlığı Mekke ve Medine’nin sınırlarına sıkışmış gibi. Onun ötesini aşamıyor en kötüsü de onun ötesine ışık vermiyor arttık. İslam dünyasının en kutsal şehri Mekke’nin manevi iklimini 870 km uzaklıkta Riyad’a taşıyamayan ve Riyad’da çılgınca "Cadılar Bayramı" kutlayan bir Suudi Arabistan var artık!.. Bu aslında sadece bir değişim değil yüzyılda değişime dayanamayan bir Selefî-Vehhabiliğin de krizi. Mevlidimize bid’at diyen Selefî-Vehhabilerin torunları artık eğlencenin dibine vuracak kadar çılgın partiler düzenleyebiliyorlar!..
Türbelerimize şirk diye saldıran, bizi mezarlara tapmakla suçlayan Vehhabilerin torunları Halloween (Cadılar Bayramında) cadı kılığında pozlar verdiler. Allah herkesi iddiası ile imtihan edermiş. Aslında sadece Vehhabiler değil tüm dünyada Müslümanlar iddiası ile imtihan oluyor. Belki hatırlamazsınız hem ben çok iyi hatırlıyorum elinde sakladığı arşivleri olanlar lütfen baksın. 1980 FETÖ'cülerin Sızıntı dergisi çıktığında bastıkları resimlerin kafa kısmı ile beden arasında görülecek bir çizgi vardır. Nedeni de insan sureti basmak haram olduğundan bedeni ile kafası ayrılmış suret canlı insan sureti sayılmadığından derlerdi. Haram diye insan sureti basmayan FETÖ'cülerin geldiği nokta herkese ibret olmalı. Tabii bu arada Suudi Arabistan’daki değişim de...
Katı olan her şey buharlaşır, Hazreti Mevlâna’nın dediği gibi; "Zıtlar birbirine ne yakın olanlardır." Hurafecilik adı altında İslam’ın estetik, irfani boyuna savaş açanlar ile İslam’ı pozitivist bir akılcılıkla anlamaya kalkanlar arasında fark yoktur. İkisi de makuliyeti ve itidali dışladığı için zıtlarına savurulurlar. Bu yüzden İmam Matüridi hazretlerinin dediği gibi vasat olmak adil olmaktır, adil olmak da her şeye hakkı ölçüsünde hakkını vermek ve hakkını gözetmektir. Benden demesi bu Vehhabi-Selefîliğin değişime, dijital çağın gençlerinin taleplerine dayanacak gücü yoktur. Ya bizdekilerin var mı, derseniz Suudi Arabistan’da Mekke ve Medine’nin duvarları arkasına saklanan İslam bizde de birkaç cemaatin, birkaç caminin duvarları arakasına çekilmek üzeredir. İnanmıyorsanız Diyanet'in güven endeksine bakın derim...
…..
Bağdadi’nin ölümü DEAŞ’ı nasıl etkileyecek?
DEAŞ bugün global olarak oldukça geniş bir yelpazeye sahip bir "marka" hâline geldi. Global propaganda ağı hâlâ çok güçlü. Liderlik problemi yaşasa bile bu markanın hâlâ satın alma gücü olduğunu düşünüyorum. Dünyaya dağılmış üyeler kısa süreli başka örgütlere devredilebilir.
DEAŞ, Sünni coğrafyada yayılım gösterse de dinî ideoloji ve inanç olarak Vehhabiliğin katılaştırılmış bir biçimine yaslanır.
DEAŞ en büyük zararı Sünniliğe verdi. “Sünni terörist” ve “Sünni cihadist” gibi kavramlar kullanılmaya başlandı.
Bağdadi’nin öldürülmesi elbette DEAŞ’ın sonunu getirmeyecek. Bunu söylemek çok büyük iyimserlik olur. Artık liderlerin ölümüyle örgütlerin dağıldığı ve yok olduğu dönemlerde değiliz. Bin Ladin sonrası el-Kaide nasıl ayakta kaldıysa DEAŞ da farklı form ve biçimlerde ayakta kalacak. "Hilafet" DEAŞ için zaten sürdürebilir değildi. Örgütü bekleyen ilk kriz Bağdadi sonrası kimin lider olacağıdır. Şimdilik adı geçen isimleri bir kenara bırakırsak liderlik sorununun şu temel parametrelerde önemli olduğunu söyleyebilirim:
Birincisi Bağdadi Musul’da 29 Haziran 2014 tarihinde El Nuri Camii’nde Hilafeti ilan ettiğinde ismini Ebu Bekr el-Bağdadi el-Hüseyni el Kureyşî olarak duyurmuştu. Bu, aynı zamanda Sünni siyaset paradigmasında kabul edilen görüşe göre Hilafetin Hazreti Peygamber’in soyu olan Kureyş’ten gelmesi gerektiğine bir göndermeydi. DEAŞ, el-Kaide’den farklı olarak Hilafet ilan ederek ve Hilafetin sembollerini kullanarak dünyanın birçok bölgesinden de savaşçı çekmeyi başarmıştı.
DEAŞ’ın farklılığı aslında Dabık savaşı, Şam’dan çıkan Mehdi ordusu gibi apokaliptik-kıyametin sonu ile ilgili sembolleri kullanabilme becerisiydi. Ve hilafet de bunun tam merkezinde yer alıyordu. Bu açıdan DEAŞ’ın önünde üç seçenek bulunuyor:
Birincisi DEAŞ eğer Hilafet söylemini devam ettirecek ise Kureyş soylu bir Halife atamak zorundadır.
İkincisi yok, eğer bunu devam ettirmek istemiyorsa bu örgütün Hilafet iddiasını askıya aldığı anlamına gelir. Bu durumda örgüt yerel bir ismi Emîr olarak atayabilir. Bu durumda liderlikle ilgili diğer bir sorun, atanacak liderin Irak ve Suriye’de yerel savaşçılarca kabul edilebilir biri olmasıdır. Sanırım buna dikkat edilecektir. Böylece örgüt el-Kaide türü eyalet sistemine geri dönmüş olur. Bu, aynı zamanda örgütün şimdilik Hilafet yükünden de kurtulması ve yüklerini hafifletmesi anlamına gelir.
Üçüncüsü, bir geçiş dönemi planlayabilir. Geçici süre küresel bir isim örgüte liderlik yapar. Böylece örgüt öncelikle hayatta kalmayı planladığı uygun ortama kadar Hilafet ilanını ötelemeyi tercih edebilir. 2014'te Musul’da yaptığı gibi sembolik değeri yüksek, küresel bir eylemle bir Halife atamaya çalışır. Bu, Irak veya Suriye’de de olmak zorunda değildir. Bu seçeneklerden hangisinin tercih edileceğini ileriki günlerde göreceğiz.
Bu seçeneklerden ilkini tercih ettiğinde DEAŞ Hilafetin ideolojik cazibesinden faydalanmayı devam ettirmeyi deneyecektir. Tabii, belirli bir kara parçasında egemenliğini kaybetmiş DEAŞ'ın Hilafeti ve devlet olma iddiasını nasıl sürdüreceği ciddi bir engel olarak önüne çıkacaktır. DEAŞ muhtemelen bu sefer de bir ütopya olarak Hilafeti Sünni toplumda canlı tutarken Irak ve Suriye'deki toplumsal ve mezhepsel gerilimlerden faydalanmaya devam edecektir. Yine de ABD, Rusya ve Türkiye arasında varılan mutabakat DEAŞ'ın etkinlik alanını oldukça sınırlayacaktır. Fakat bu DEAŞ’ın farklı coğrafyalarda ve çatışma alanlarında olmayacağı anlamına gelmez... Zaten DEAŞ uzunca bir süredir kendisini dünyanın farklı çatışma alanlarına klonlamış vaziyettedir. Endonezya’da, Keşmir’de, Afganistan’da, Libya’da veya Batı Afrika’da eyaletleri var. Bu nedenle DEAŞ muhtemelen yeni çatışma alanlarında varlığını devam ettirecektir. Balkanlar’ı da bu riskli bölgelere ekleyin derim...
Bağdadi sonrası örgütün modus operandisi ne olacak?
Bağdadi sonrası döneminde eylem türleri de farklılaşacaktır. Aslında DEAŞ Musul’u kaybettikten sonra saldırı taktik ve stratejisinde değişiklik yaptığını sürekli çıkardığı aylık yayını olan en-Nebe dergisinde yazmıştı. Öncelikle savaşçılara kendilerini güvenceye almaları, zayıf bölgelerdeki düşman kuvvetlere saldırmaları salık veriliyordu. Dergide açıkça gerilla savaşına geri dönülmesi, alanın niteliğine göre kuvvet kullanımının planlanması isteniyordu. Bir toprak parçasını kontrol altına almak yerine düşman kuvvetlerine en az kayıpla azami zayiat verdirtmenin şartlarına bakılması isteniyordu.
DEAŞ bugün küresel olarak oldukça geniş bir yelpazeye sahip bir marka hâline geldi. Global propaganda ağı hâlâ çok güçlü. Liderlik sorunu yaşasa bile bu markanın hâlâ satın alma gücü olduğunu düşünüyorum. Dünyaya dağılmış üyeler kısa süreli başka örgütlere devredilebilir. Böylece hem hayatta kalırlar hem de eylem yapma potansiyellerini korumuş olurlar. Bu süre Türkiye için de tehlikeli bir süreç. Zira DEAŞ’ın Irak ve Suriye’deki başarısızlığının faturası Türkiye'ye kesiliyor. Batı kamuoyu her ne kadar anlaşılmaz biçimde Türkiye’nin DEAŞ ile mücadelesini görmezden gelse de Türkiye her hafta birçok eylem aşamasındaki DEAŞ’lıyı yakalamayı başarıyor. DEAŞ’ın literatüründe ve yazışmalarında Türkiye kadar tehdit alan bir başka ülke yok gibidir!..
DEAŞ’ın ideolojisi hâlâ neden canlı?
DEAŞ ve benzeri örgütler için liderden daha önemli; onları motive eden ideolojileridir. DEAŞ’ın ideolojisi hâlâ çok canlı ve elverişli bir zemini var. DEAŞ’ın ideolojisi derken de sadece dinî inançlarını kastetmiyorum, keşke bu kadar kolay olsa.
En baştan söylemeliyim ki DEAŞ’ı var eden ideolojinin oluşum sürecinde örgütün lideri Ebu Bekir el-Bağdadi’nin rolünü abartmamak lazım. DEAŞ’ın metinlerinde, kamplarında sürdürdüğü ideoloji aslında el-Kaide’den ayrılmayla birçok din adamı tarafından oluşturulmuş bir ideolojidir. Ebu Ali el-Anbari, Turki al-Binali, Zerkavi’nin zindandaki akıl hocası Ebu Muhammed el-Makdisi bunlardan sadece birkaçıdır. DEAŞ özellikle yayınladığı dergi ve metinlerde her ne kadar geriye doğru birçok tarihsel metne referanslarda bulunsa da yapılan çalışmalar göstermiştir ki bu metinler DEAŞ’ın kolajladığı yeni ideoloji için bağlamından koparılarak yeniden oluşturulmaktadır.
DEAŞ, Sünni coğrafyada yayılım gösterse de dinî ideoloji ve inanç olarak Vehhabiliğin katılaştırılmış bir biçimine yaslanır. Bu ideolojinin temelinde; kendi dışındaki tüm Müslümanları düşmanlaştırmak müzakere ve diyaloğu reddetmek, direniş ve cihat adı verilen silahlı mücadeleyi tek seçenek olarak kabul etmek vardır. Radikal Selefîliğin yayılımı DEAŞ’ın eleman teminini kolaylaştırıyor. Şiddet eylemleri için ona bir meşruiyet zemini sağlıyor. DEAŞ'a meşruiyet sağlayan dinî politik ideoloji bu savaşta zarar görmemekte, sürekli güçlenmektedir. Çünkü bu ideolojiye meşruiyet kazandıran karşı söylem Şiilik ile PKK eksenli Kürt söylemin seküler hatta Marksist din karşıtı söylemi tarafından inşa edilmektedir. DEAŞ ve Sünni Araplar bölgede aslında Selefî ideoloji tarafından çevrelenmişlerdir.
Bu açıdan bakıldığında DEAŞ en büyük zararı Sünniliğe verdi. DEAŞ ile birlikte hiç görmediğimiz ve literatürde rastlamadığı “Sünni terörist”, “Sünni cihadist” gibi kavramlar kullanılmaya başlandı. Öyle ki dünyada oldukça geniş alanda savaşan, sivil milis kuvvetlerine sahip olan Şiilik bile unutuldu. Şiiliğin Irak’ta Suriye’de dünyanın birçok bölgesinden getirdiği savaşçıların adı anılmaz oldu. Neo-Nazilerden sol aşırılıkçı gruplara kadar binlerce yabancı savaşçının geldiği PKK/YPG güçleri dünya kamuoyunca aklanırken Sünnilik terörün kaynağı olarak görülmeye başlandı. DEAŞ’ın ideolojisini, Sünniliğin içinde değil onun dışında bidat, Haricî bir Selefî damar olarak görmek en doğrusu iken bunu göstermeyi İslam dünyası olarak başaramadık.
DEAŞ’ın ideolojisini besleyen tek şey dinî politik değil kuşkusuz. DEAŞ’a gelen yabancı savaşçıların büyük çoğunluğu dinî bir eğitimden geçmiş değillerdi. Hatta birçok yabancı savaşçı din eğitimi bile almamıştı. Avrupa’dan veya Asya’dan gelen savaşçıların büyük bir kısmı radikalleşmeye doğru itilmiş bireylerden oluşuyordu. Bununla şunu kastediyorum: Ülkelerinde gördükleri ayrımcılık, ötekileştirme, hayat biçimlerine yönelik saldırılar insanları terör örgütlerine doğru itiyor!..
Toplumun kurumsallaşmış yapılarının tercih ettiği politikalar bireyi dışlamış marjinalleştirmiş olabilir. Bu durumda birey kendisini toplum dışına itilmiş olarak görmeye başlar. İşini kaybetmesi, sevdiklerini kaybetmesi gibi bireyin yaşadığı travmalar, bireyi toplumda yalnızlığa itebilir. Bu tür çaresiz hissedilen dönemlerde birey kendisini yaşadığı toplum tarafından dışlanmış olarak görebilir.
Toplumdaki siyasi kültür ve rekabet birbirini dışlayıcı ötekileştirici bir dille yapılıyorsa ve özellikle kimlik siyaseti sertleşmiş ise bu kültür içinde bireyler arası diyalog kurma imkânı azalır ve ayrışma kolaylaşır. Bu yüzden şiddete çağrıyı ve şiddete itmeyi içeren ideolojiyi siyasi, sosyal, kültürel ve dinî bir çerçevede görmek gerektiğini savunuyorum. Batı’da artan İslomofobi, Çin’in Uygur Türklerine uyguladığı zorbalık, ötekileştirme Batı’da artan beyaz faşizm ve sol aşırılık DEAŞ’a can suyu olmaya devam edecektir. DEAŞ’ın ideolojisi yalnızca dinî nedenlerle değil Batı’dan ve Çin’den yükselen İslam karşıtlığı nedeniyle de diri kalmaya devam edecektir..
.19/10/2019
.19/10/2019
Terörist Göçü: PKK ve Yabancı Savaşçılar
Hilmi Demir - Türkiye’de tüm göçün Batı’daki Selefî gruplardan veya yeni din değiştirmiş mühtedilerden DEAŞ’a doğru olduğu varsayılır. Evet, Yabancı Savaşçı göçünün ciddi bir yekûnu önceleri DEAŞ saflarına katılımla ilgiliydi. Ama sahada PKK/YPG’nin alan kazanması, silahlandırılması ve desteklenmesi ile PKK/YPG saflarına katılan yabancı savaşçı sayısı da azımsanamayacak kadar artmıştır.
21. yüzyıl hem ülkelerini terk etmek zorunda kalan hem de yabancı toprağa savaşmak için giden göçüyle anılacak. Üstelik teröristlerin göçü artık ideolojik sınırları da aşmaya başladı. Herkes Batı’ya dönecek DEAŞ’lıları konuşuyor. Ya Esad ve YPG saflarında savaşı deneyimlemiş sağ ve sol kanat aşırılıkçı savaşçıların geri dönüşü ne olacak? Suriye’de yaşadıkları rekabeti Batı’ya aktarmaları bir tehdit oluşturmayacak mı? Aslında Batı’da bu konu üzerine düşünen Kyle Orton ve Ariel Koch gibi akademisyenler önemli araştırmalar yayımlıyorlar. Ama PKK/YPG’nin “DEAŞ ile savaşıyor” kampanyası tüm çalışmaları karartmayı başarıyor...
Türkiye’de tüm göçün Batı’daki Selefî gruplardan veya yeni din değiştirmiş mühtedilerden DEAŞ’a doğru olduğu varsayılır. Öyle ki Yabancı Savaşçılar veya Yabancı Terörist Savaşçılar (YTS) kavramları âdeta DEAŞ ile özdeşleşmiş gibidir. Gerçekte ise hikâye hiç de öyle değildir. Evet, Yabancı Savaşçı göçünün ciddi bir yekûnu önceleri DEAŞ saflarına katılımla ilgiliydi. Ama sahada PKK/YPG’nin alan kazanması, silahlandırılması ve desteklenmesi ile PKK/YPG saflarına katılan yabancı savaşçı sayısı da azımsanamayacak kadar artmıştır.
Batı’dan sol örgütlerden Neonazi gruplara, ya da sağ örgütlerden PKK gibi sol Marksist Leninist örgütlere çok kolay geçişler sağlanıyor. Özellikle Batı’daki taşıyıcı bantlar PKK/YPG gibi örgütlere yeni terörist göçmen taşıyorlar. Kanunların baskısından dolayı yaşadıkları ülkelerde şiddet eğilimlerini baskılamak zorunda kalan sol ya da sağ aşırılıkçılar Suriye savaşındaki kaos ortamını kimliklerini açığa vurmak için bir fırsat olarak görüyorlar. Batı’da bu aşırılıkçıların kolayca Suriye’ye göçü/transferini sağlayacak çok sayıda imkân bulmaları mümkün. Aslında biraz da işleri kolaylaştırılıyor diyebiliriz. Batı’da yaşayan aşırılıkçılar maliyet hesabı yaparak adam öldürmenin ve şiddet gösterisinde bulunmanın daha ucuz maliyeti bulunduğu PKK/YPG saflarını tercih ediyorlar.
DEAŞ ile savaş adına PKK’nın YPG ile aynı düzlemde yer almasına göz yumuldu.
Aynı ideolojik “aile” içinde grupların bölünmesi ve mücadelenin çoğu zaman kırılmaya ve ittifakları değiştirmesine yol açması ile gruplararası göç, terör araştırmalarında iyi bilinmektedir. Bununla birlikte son yıllarda aile dışı göçün de hızla arttığına ilişkin önemli bulgular tespit edilmeye başlandı. Uzmanlar bunun en önemli nedeninin çekme faktörlerinin devreye girmesi olduğunu söylüyorlar. Basın da medya da PKK/YPG’nin sözde DEAŞ ile ilgili mücadelesinin aşırı romantize edilmesi, devrimcilik vurgusu, seküler hayat tarzına ilişkin görsel ve estetik reklamcılık (müzik, dans vs. gösteriler) Batı’daki aşırılıkçıları buraya doğru çekmektedir.
Kyle Orton, 2017 yılında The Henry Jackson Society için hazırladığı “The Forgotten Foreign Fighters: The PKK in Syria” adlı raporda Rojova ile başlayan süreçle birlikte YPG Batı dünyasından sol kanat ideolojiyi kullanarak gönüllü savaşçı çekmeyi başardı.
Batı’dan sol örgütlerden Neonazi gruplara, ya da sağ örgütlerden PKK gibi sol Marksist Leninist örgütlere çok kolay geçişler sağlanıyor. Özellikle Batı’daki taşıyıcı bantlar PKK/YPG gibi örgütlere yeni terörist göçmen taşıyorlar
Amerika, Fransa, Hollanda, Kanada, Almanya, İngiltere ve İspanya vatandaşlarından yüzlerce yabancı savaşçı, önceleri DEAŞ ile savaşmak için Suriye’ye geldi. 2017 yılı tahminlerine göre 2013’ten beri DEAŞ’a karşı savaşmak üzere 2.000 kadar yabancı savaşçı geldi. Bugün bu rakamların 3.500’ün üzerinde olduğu varsayılıyor. En ilginci bunlar sadece sol ideolojilere sahip değiller. İçlerinde aşırı Hıristiyan gruplardan olanlar da var. Söz gelimi, Orton’un raporunda yer alan Keith Broomfield koyu bir Hıristiyan’dı. Geçirdiği bir motosiklet kazasından sonra kendini dine verdi. Babası, “Kürtlere Hıristiyan oldukları için zulmedildiğini” söyler. Bunun üzerine YPG’ye katılır ve çatışmada öldürülür.
New York Times’da 2018’de çıkan Foreign Fighters Back Kurdish Militia in Syria in Fight Against Turkey, başlıklı yazıda ise yabancı savaşçıların Türkiye ile savaşmak için YPG’ye katıldıklarından bahsedilir. Aşırı sağ kanat neo-nazi gruplar Türk düşmanlığından dolayı YPG saflarına katılır. Huang Lei adlı bir İngiliz vatandaşı olan Çinli ise 15 yabancı savaşçıyla birlikte YPG için savaştığını itiraf eder. Yine Orton’un bahsettiği Amerikalı Robert Grodt ve arkadaşları Kürtlerin sol ideallerine derinden bağlı olduğuna inandığı için YPG’ye katılmıştır.
2018’de öldürülen Hollandalı Sjoerd Heeger’in ise geçmişinde bir Nazi sempatizanı olduğu biliniyor. Görüldüğü gibi tablo gerçekten ilginçtir, Türklerden nefret edenler, Naziler, sol devrimciler ve daha birçok farklı saikle YPG saflarına katılan yabancı savaşçılar bulunmaktadır.
Ve asıl sorulardan birisi PKK/YPG’ye katılan yabancı savaşçıların nasıl bu kadar kolay Suriye’ye geçtikleridir. Bunun en önemli nedeni Batı’da sol radikalleşmeyle ve PKK/YPG’nin işe alım yöntemleri ile mücadele edilmemesidir. Almanya PKK’yı 1993’te terörist bir grup olarak tanıdı, ABD, Ekim 1997’de PKK’yı Yabancı Terör Örgütü (FTO) olarak belirledi. İngiltere, Mart 2001’de kara listeye eklemişti, Avrupa Birliği ve NATO, PKK’yı 2002’deki PKK’yı terör listelerine ekledi. Buna rağmen Suriye iç savaşıyla birlikte DEAŞ ile savaş adına PKK’nın YPG ile aynı düzlemde yer almasına göz yumuldu. Birçok muhalif Kürt PKK tarafından Avrupa’da infaz edildi. 2007’de, Almanya’daki terörist saldırıların %90’ından fazlası PKK tarafından gerçekleştirildi.
Orton’un raporunda belirttiği gibi PKK’nın Avrupa kanadından elde ettiği yıllık gelirin 50 milyon dolar (39 milyon £) ve 100 milyon dolar (78 milyon £) arasında olduğu tahmin ediliyor. PKK gelirinin yaklaşık beşte birini, yarısı Almanya olmak üzere, Avusturya, Belçika, İngiltere, Yunanistan, Fransa, Hollanda’da gibi ülkelerden elde ediyor. Almanya’da yaklaşık 400 ön kuruluştan oluşan geniş bir ağ aracılığıyla yarı yasal yollardan elde para topluyor. İsveç ve İsviçre PKK’nın, yayınevlerine sahiplik yapıyor. İngiliz istihbaratına göre 1990’ların sonunda Avrupa Birliği’ne giren eroinin %40’ından PKK’nın sorumlu olduğu düşünülüyor. 1998 yılında, PKK’nın saflarında 3.000 çocuk askerin olduğu raporda yer alıyor. Tüm bunlar PKK’nın Avrupa’da geniş bir ağa sahip olduğunu gösteriyor.
Suriye’deki savaş Batı’daki sol kanat radikallere yeni bir devrimci hikâye yazmak ve ortak “faşist düşmanlara” karşı savaşmak için önemli bir fırsat sundu. Uluslararası Özgürlük Taburu (IFB) adı altında yeni yapılar kurdular. YPG’nin bir parçası olan IFB, çeşitli Batılı anarşist çevrimiçi platformları birçok dilde harekete geçirebiliyor. Bu sayede batılı kamuoyuna dinî-İslami biçiminde sundukları modern faşizmi engellemek için anti-faşist bir hikâye oluşturdular.
IFB’nin yanı sıra, YPG çatısı altında faaliyet gösteren, Rojava Lions, Peshmerga Uluslararası Gönüllüleri gibi Batıdan gönüllü toplayan birçok platform kurdular. IFB bünyesinde, birçok Batılıyı cezbeden Uluslararası Devrimci Halk Gerilla Kuvvetleri (IRPGF) olarak bilinen bir anarşist grup faaliyet göstermektedir. YPG’nin kadınlar üzerinden yaptığı “DEAŞ ile savaşıyoruz” kampanyası Batı’da geniş bir alıcı bulmuştur. Sözde seküler kadın imajı YPG/PKK’nın despotizmini, tacizlerini, çocuk yaştaki kızları askere almasını gizleyen bir örtü olmuştur.
YPG Batı’dan gönüllü alımına ve aşırı soluna odaklanmaya Haziran 2015’te Rojava’ya gelen çeşitli komünist ve anarşist militanlar için bir şemsiye kuruluş kurarak ileri bir aşama kaydetti. “Uluslararası Özgürlük Taburları” nın (EOT) kurulması ile yurt dışında yapılandı. Bugün için PKK/YPG Batı’da devrim pazarlayarak oldukça geniş bir yabancı savaşçı göçünü yönetmektedir.
YPG’ye katılan yabancı savaşçıların sayısı tam olarak bilinmiyor. Bu konuda maalesef güvenilir kayıtlar yok, zira zaten çoğu kayıt altına alınmıyor. Orton’un raporu YPG/PKK’ya katılan 60 yabancı savaşçının profilini belgelemiştir. Ufak tefek birkaç çalışma dışında elimizde geniş kayıtlar bulunmuyor. Batılı ülkeler DEAŞ’a geçişler konusunda çok hassas oldukları hâlde PKK/YPG’ye katılım konusunda aynı hassasiyeti göstermiyorlar. Batı’dan YPG’ye terörist göçü âdete davul zurnayla oluyor. Suriye sağ, sol veya Nazi birçok aşırı grupların serbestçe göç ettiği bir eko sisteme sahip hâle geldi. Silah ve savaş tecrübesi olmayan birçok radikal birey burada savaş ve ateşli silah tecrübesine sahip olduktan sonra Batı’ya dönebiliyor.
YPG’ye katılan yabancı savaşçıların hem Batıya dönmesi hem de döndüklerinde görünmez olmaları çok kolay. Zira kayıt altına alınmadıklarından, istihbarat örgütleri tarafından takip edilmediklerinden ve en önemlisi hayat tarzlarında DEAŞ’lılar gibi onları ele verecek belirgin bir profil sergilemediklerinden kolayca toplum arasına karışabiliyorlar. Örneğin, Fransa’da Notre-Dame-des-Landes’de bir polis helikopterine ateş açan şahsın YPG saflarında savaşmış aşırı bir solcu olduğu(*), düşünüldüğünde bu geri dönüşlerin bir bumerang gibi Batı’yı vuracağı aşikâr.
Çünkü, Batılı ülkelerden YPG’ye katılım takip edilmediği için geri dönüşlerde çok kolay gerçekleşebiliyor. Herkes DEAŞ’lılar üzerine odaklanırken onlar kolayca ülkelerine ulaşabiliyorlar. Anlaşılan o ki, şimdilik Batılıları bu geri dönüşler DEAŞ’lılar kadar tedirgin etmiyor. Peki etmeli mi? Doğrusu Europol’un “Terrorism Situation and Trend Report 2018” raporundaki bilgilere baktığımızda Avrupa’nın endişelenmek için yine geç kaldığını söyleyebiliriz. Avrupa’da 84 terör saldırısının 24’ü Cihatçı saldırı geri kalanı ise sağ ve sol aşırılıkçıların saldırısından oluşuyor. Sol aşırılıkçı terör saldırılarında ciddi bir artış var. Belki de YPG’nin alan kaybetmesi bundan istenmiyor. Düşünsenize YPG alan kaybederse, YPG içindeki yabancı savaşçılar nereye göçer?..
.....
(*) https://www.mediapart.fr/journal/international/010919/ces-revenants-du-rojava-qui-inquietent-les-services-de-renseignement?onglet=full.
.05/10/2019
The Şehvetiye: Osho
15 Temmuz'la birlikte dini istismar eden yapılar konusunda oldukça popüler kitaplar kaleme alındı. Bunlardan biri de İsmail Saymaz’a ait olan "Şehvetiye Tarikatı" adlı kitaptı. Maddi ve cinsel yönden insanları istismar eden bu yapıların sadece bizim topraklara has olduğunu düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Ya da bu yapıların cahillikten, geri kalmışlıktan, doğunun mistik ve gizemli dünyasından faydalandığına inanıyorsanız, 19. yüzyılın pozitivist oryantalizm hastalığına yakalanmışsınız demektir... Baştan söylemeliyim dinî inançları istismar eden, dünyevilik peşinde koşan, şehevi arzularını gidermek için insanların dinî duygularını sömürmek isteyen birçok sahtekâr var. Bunların ortaya çıkarılması işini doğru, hakkıyla yapanlar için elzem gözüküyor.
Bununla birlikte, bir pozitivist oryantalizm diliyle bu tür istismar yapılarının sadece İslam’a, tasavvuf kültürüne veya dinlere ait olduğu gibi bir kanaat oldukça sorunlu gözüküyor. Sorunludur çünkü gerçek hiç de böyle değildir, gerekçelerini aşağıda okuyacaksınız. İkinci olarak da bu kitabi dinleri (Yahudilik, Hristiyanlık, İslam) sorunlu gösterirken, maneviyatçı diyebileceğimiz kült ve ezoterik akımların giderek yaygınlaşmasını kolaylaştıracaktır. Oysa asıl büyük sorun kitabi dinlerin öğretilerinden değil onlara alternatifmiş gibi gösterilen kült yapılardan gelmektedir.
Bu nedenle size bu yazımda kitapları Türkiye’deki tüm kitabevlerinin başköşesinde bulunan, sözleri birçok itibarlı kişilerce, hatta ilahiyatçılarca da paylaşılan, Facebook'da on binlerce üyesi, takipçisi bulunan, kitabi bir dine bağı olmayan kült bir cemaatten bahsedeceğim. Bu kült cemaat, cinsel istismar ve üyelerini maddi olarak sömürmekle suçlandı. Ayrılan birçok insan yaşadıkları hakkında tanıklıkta bulundu. Ve ünlü dizi ve film kanalı Netflix vahşi Kırlar/Wild Wild Country adıyla bu cemaatin bir belgeselini yayımladı. Ama tüm bunlara rağmen Osho Türkiye’de hâlâ oldukça itibarlı bir yazar olarak görülüyor. Bu yüzden sanırım cinsel istismar, cinayet, şiddet İslam adına yapılmadığında itibar görmeye devam ediyor.
Kimdir OSHO? Osho aslında Shree Rajneesh’ın sonradan aldığı bir isim. Kendisi 11 Aralık 1931’de Hindistan’ın Kuchwada diye bilinen yoksul bir köyünde doğdu. Felsefe ve psikoloji üzerine yüksek tahsil gören Rajneesh, Jabalpur Üniversitesi’nde felsefe dersleri verdi. 1974 yılında ise Pouna kentinde kişisel gelişim ve meditasyon tekniklerinin öğretildiği bir ashram (manastır) açtı.
İlk yıllarında manastırda devamlı olarak üç yüz kadar kişi kalıyor, hayatlarını belli kurallara göre devam ettiriyorlardı. Burada müritlerden Rajneesh’e kayıtsız şartsız itaat etmeleri isteniyordu. Müritler fiziki ve duygusal açıdan kontrol altına alındıkları bir eğitime tabi tutuluyorlardı. Verdiği vaazlar ve müritlerinin davetleri ile giderek artan sayıda üye Rajneesh’aya bağlı hâle geldi. İlk karşılaşmayı eski bir üye şöyle anlatıyordu:
“İlk defa 20’li yaşlarımın başında Pune’daki Osho Ashram’ın kapılarına adım attığımda kestane rengi bornoz giymiş, orta yaşlı, sarışın bir kadın bizi HIV testi için bir kabine soktu. Tüm yeni üyeler için zorunlu bir gereklilikti.” Manastırda komün hayatı yaşandığından, evlilik bağları tanınmadığından HIV testi zorunluydu. Karıştıkları sıkandallar sebebiyle cemaat Hindistan dışına ABD’ye taşındı. Rajneesh 1981 yılında müritleriyle birlikte ABD’de Oregon şehrinde 64.000 dönümlük bir arazi satın aldı. Bu arazide kendilerine bir şehir inşa ettiler. Havaalanı, itfaiye, polis merkezi, restoranlar, alışveriş merkezleri, üretim tesisleri, okullar, evler, kısacası kendi "kutsal" ülkesini inşa etmişti... Ve bu ülkenin "Tanrı"sı Osho'ydu, kuralları o koyuyordu. Müritler Avrupa, Güney Amerika ve Uzak Doğu’dan gelen asgari üniversite mezunu varlıklı kişilerden oluşmakta ve gelirken evlerini, mülklerini satarak, bankalardaki paralarını alarak ona geliyorlardı. Hem Avrupa’da yaşayan Türklerden hem de Türkiye’den de katılanların olduğunu biliyoruz...
Osho’nun korumalığını yapan ve yaşadıklarına tanıklıkta bulunan Hugh Milne, “Bu 20 bin kişi, öyle sadece dergi satın almıyordu, bu insanlar, evlerini, ailelerini terk etmişlerdi, sahip oldukları her şeyden vazgeçmişlerdi ve haftada 60 ila 80 saat, tek kuruş almadan çalışıp yatakhanelerde konaklıyorlardı. Ona bu derecede bağlıydılar” diyerek anlatmaktadır yaşadıklarını. Hugh, Bhagwan’a boşuna “Seks Gurusu” denmediğini, zira hep cinsel içerikli konuşmalar yaptığını ve kadın müritleriyle yattığının da gayet bilinen bir gerçek olduğunu söylüyor. Dinlere savaş açmıştı ve dinleri yıkmanın cinselliği pazarlamaktan geçtiğini çok iyi biliyordu. Mahrem olana saldırarak kendisine mutlak itaat eden bir topluluk oluşturmuştu. İslam’dan bahsederken daha çok Muhammediler/Mohammedans gibi Orta Çağ Hristiyan metinlerinin dilini kullanıyordu. Günde beş kez ibadet eden Müslümanları aşağılardı. "Tanrı Öldü, Şimdi Zen Tek Yaşayan Gerçek/God is Dead, Now Zen is the Only Living Truth" isimli kitap yazmıştı. Osho, yapmak istediğini kendi dilinden şöyle söylüyordu: “Benim tüm çabam, dinsiz bir din oluşturmaktır. 'Tanrı’yı merkez alan dinlere ne olduğunu gördük…”
Kurduğu "yeryüzü cenneti"nde çocuklar ailelerinden alınıyor ve çocuk kulübelerinde yaşıyordu. Aile bütünlüğü ve nikâh yok sayılıyor, komün bir hayat yaşanıyordu. Cinsel ilişkilerde her türlü serbestlik övülüyor ve teşvik ediliyordu, kürtaj konusunda sınır tanınmıyordu...
Diğer bir tanık Noa Maxwell, dört yaşındayken bu cemaate katılmıştı. Kasabaya geldiğinde anne ve babasından ayrılarak çocuklarla bir kulübede yaşadığını söylüyordu. Küçüklük anıları, dağılan aile yuvası, şiddet ve cinsellikle doluydu. "Geceleri duyduklarımız bir gece kulübünden farksızdı" diyor...
Netflix belgeselinde, cemaatin beş yıllık bir süre içinde karıştığı hukuki davalar, yerel halkla yaşanan gerginlikler, cinayete teşebbüs, seçimlere hile karıştırma, silah kaçakçılığı hatta ABD tarihinin en büyük biyolojik terör saldırılarından biri olarak görülen toplu zehirleme vakası gibi pek çok olayı belgelere ve tanıklara dayandırarak anlatmaktadır. Evet yanlış duymadınız, 1985 yılında Dallas’ta eyalet seçimlerini etkilemek ve kendileri aleyhine çıkacak kararları engellemek için biyolojik silah kullanırlar. Olay şöyle gelişir: Dallas’ta bir restoranın salata barında salmonella tespit ediliyor ve salata tüketen tam 700 kişi zehirleniyor. Osho cemaati suçlu bulunuyor ve bu saldırı ABD’de hukuki olarak teyit edilmiş ilk biyolojik saldırı olarak kayıtlara geçiyor...
Rajneesh 19 Ocak 1990 yılında ise sebebi bilinmeyen bir şekilde ölür. Cemaat içinde yıllarca olaylara tanıklık edenler yaşadıklarını anlatmaya başlarlar. Ve biz bu yapının aslında insanların inançlarını sömürmek üzere kurulan bir kült örgüt olduğunu öğreniriz. Neden mi böyle diyorum? Müritlerine her şeyden vazgeçmesini söyleyen, onların mülklerini sattıran, onları köle gibi çalıştıran ve bedenlerini istismar eden Bhagwan’ın 90 adet Rolls Royce arabası olduğu tahmin ediliyor. Müritleri yokluğu yaşarken kendisi tam bir lüks düşkünüydü.
Grubun faaliyetleri, Rajneesh’in ölümünden sonra Pouna’daki Ashram’da devam emiştirir. Skandallardan dolayı öğretisi farklı isimlerle pazarlanmaya devam etmektedir. Osho.com, Oshoworld.com, Sannyas.com, gibi internet siteleri ile Osho’nun fikirleri yayılmakta, video paylaşım siteleri vasıtasıyla konuşmaları insanlara sunulmaktadır.
Hareket, Türkiye’de Osho ismi ile bilinmektedir, bir filozof olarak görülen Osho’nun sözleri özellikle gençler arasında karşılık bulmaktadır. Hareketin farklı bir isimle sunulması Türk medyasında da Neo-Sannyas hareketine ilişkin olumsuz kanaatlerin bilinmiyor oluşu, bu etkiyi çoğaltmaktadır. 2001 yılından itibaren Osho’nun konuşmalarını içeren birçok kitap Türkçeye tercüme edilerek, farklı yayınevleri tarafından basılmıştır. Bu kitaplarla birlikte Osho’nun öğretisini anlatan daha onlarca kitap "kişisel gelişim" adı altında basılmakta ve ve gençlere sunulmaktadır. Osho’nun kaynağını Hint dinlerinden alan felsefesi, kişiye kendini keşfetme yollarını göstermeyi hedefleyen bu kitaplarla Türk halkı ile buluşmaktadır. Yayınlarda tespit ettiğimiz kadarıyla İslam, Hristiyanlık gibi dinlerle ilgili olumsuz bölümler çıkarılmaktadır.
Bu kitaplarda gençlere, arzuların serbest bırakılacağı, cinselliğin sınırsızca yaşanacağı bir varoluş önerilmektedir. Osho bir tür maneviyatın pazarlanmasıdır. Pazarlamada kullanılan ise coşku ve cinselliktir. Maalesef cinsellik yeni paganizmin maneviyatçılık adına pazarladığı en güçlü enstrümandır. İnsanın manevi kemalini cinselliğin sınırsızca doyurulmasına bağlayan bu tür yaklaşımlar, sadakat ve aile bağlarını zayıflatarak insanlığın geleceğini tehdit etmektedirler. Gençler arasında yayılan “inançlıyım ama dindar değilim” şeklindeki bir anlayışın yayılmasında bu tür hareketlerin önemli payı bulunmaktadır. Zen Ustası Osho, yolda sahip olduklarına takılmadan kendisiyle sizi yola çıkmaya davet ederken, siz arabanızı, evinizi satarsınız Zen Ustası’nın Rolls Royce’u olur, siz ailenizi, çocuklarınızı yok sayarsınız, kadınsanız kendinizi herkese sunarsınız. Sonra bir de bakarsınız ki saklayacak hiçbir şeyiniz kalmamış, Siz Osho’nun sadece müridi değil aynı zamanda kölesi de olmuşsunuz...
Gelelim en can alıcı soruya: Gençleri bunlara karşı nasıl koruyacağız? Okullara, fakültelere kadar Osho’dan sözde güzel sözler paylaşan eğitimcilerin mevcut hâli bu sorunun cevabını bulmayı daha da zorlaştırıyor...
.21/09/2019
.21/09/2019
Suudi Arabistan nereye koşuyor?
Yaşadığımız çağ büyük bir dönüşüm içinde. İnandığımız, bildiğimiz dünya o kadar hızlı değişiyor ki, her sabah yeni bir çağa uyanıyor gibiyiz. Değişim rüzgârları geleneksel ne varsa tehdit ediyor. Değişen sadece dünya hegemonyasındaki güç merkezleri değil. Dijital çağ, baş edilemez biçimde tüm ilişkileri etkiliyor. Zamanın durduğu çölün en zengin devletlerinden biri olan Suudi Arabistan bile bu değişime ayak uydurmak için kendini yeniden inşa etmek zorunda kalıyor.
Veliaht Prens Muhammed bin Selman’ın başa gelmesinden bu yana Suudi Arabistan da bu değişimden nasibini alıyor. Elbette ben bu değişimin olumlu yada olumsuz olacağı iddiasının yanında değilim. Ben daha çok Suudi Arabistan’daki değişimi anlamak ve bu değişimin oluşturacağı etkileri yorumlamakla ilgileniyorum. Bu değişimin olacağını ve olması gerektiğini en önce görenlerden biriyim. O yüzden de uzun süredir bu değişimin dinamiklerini takip etmeye çalışıyorum. Çünkü bu değişimin yalnızca Suudi Arabistan’ı değil tüm Orta Doğu’yu etkileyecek bir domino etkisi oluşturacağını düşünüyorum.
Veliaht Prens Muhammed bin Selman, Kamu Yatırım Fonunun 24 Ekim 2017'de Riyad’da düzenlediği ve 60 kadar ülkeden 2 bin 500 kişinin katıldığı “Gelecek Yatırımlar Girişimi” toplantısında, ülkesini “ılımlı İslam”a döndürme sözü verdi. Bir ay sonra da yine Riyad’da ABD-Arap ve İslam Ülkeleri Zirvesi'nin ardından “İtidal” olarak bilinen Uluslararası Radikal Düşünceyle Mücadele Merkezinin açılışında o meşhur küre etrafındaki resim verildi: Suudi Arabistan Kralı Selman bin Abdulaziz, ABD Başkanı Donald Trump ve Mısır’ın cuntacı Cumhurbaşkanı Sisi açılış münasebetiyle dünyayı temsil eden küreye ellerini koydular.
2018 Mart ayında ise Veliaht Prens Muhammed bin Selman The Washington Post’da bir mülakat yayımladı. Burada ilk defa Vehhabilik ile ilgili bir itirafta bulundu. Washington Post’a konuşan Selman, Soğuk Savaş’ta müttefiklerin (ABD) talebi üzerine Soyvetler’in yayılmasını önlemek için küresel çapta medrese açtıklarını söyledi. Prens “Vehhabiliği artık devlet değil vakıflar finanse ediyor” dedi. Tüm bunlar ne anlama geliyordu? Aslında DEAŞ ile birlikte zirve noktasına ulaşan küresel radikal selefi terörizmin doyum noktasına geldiğinin bir itirafıydı bu.
Küresel radikal selefi terörizm Afganistan’ın işgaliyle birlikte başlayan soğuk savaşın bir sonucu olarak, Vehhabilikten önemli destek görmüştü. Suriye iç savaşıyla ise bu DEAŞ’ın elinde yeni bir evreye kavuştu. Suriye’de başarısız olan Suudi Arabistan, Orta Doğu’da yeni dengelerin oluştuğu ve güvenlik riskinin arttığının farkına vararak yeni bir oyun kurmaya başlıyordu. Sanırım bu oyunda ABD’ye artık terörün finansman ve ideolojik destek merkezi olmaktan çıkıyorum diyordu. Ilımlı İslam’a vurgusu bunu açıkça gösteriyordu. Çünkü bu açıklamaların ardında yatan ana saik aslında 25 Nisan 2016 tarihinde Suud Bakanlar Kurulunda onaylanarak kamuoyuyla paylaşılan Vizyon 2030 adlı belgesinde gizliydi.
Vizyon 2030, petrol fiyatlarının düşmesiyle 2014’den itibaren bütçesi sürekli açık veren, enflasyonla tanışan, döviz rezervleri hızla azalan, genç işsizliği hızla artan bir Suud devletinin dönüşümüne odaklanıyordu. Bu dönüşüm üç sütun üzerine inşa edilmiştir. Birinci “Suudi Arabistan’ın İslam ve Arap dünyasının kalbi” şeklindeki statüsünün korunmasıdır. İkinci sütun Suudi Arabistan’ın küresel yatırım güç merkezine dönüştürülmesi, Suudi ekonomisinin canlandırılması ve çeşitlendirilmesidir. Üçüncü sütun ise Suudi Arabistan’ın jeopolitik konumunun dünya ticaretinin merkezine dönüştürülmesini içermektedir.
Anlaşılacağı üzere bunların gerçekleştirilmesi için de Suudi Arabistan’ın Vehhabilik ve terörü destekleyen ülke konumundan hızla çıkması gerekmektedir. Dolayısıyla 2017 ve 2018 söylemleri bunun bir sonucu olarak okunmalıdır. Peki Vehhabilikle uzun yıllardır ittifak yapmış bir Suudi Arabistan için bu çok kolay başarılabilir mi? Doğrusu Mekke ve Medine’nin statüsü devam ettiği ve Vehhabi din adamlarına buranın hamiliğinin ellerinde olduğu söylendiği sürece bunun sorun olmayacağını düşünüyorum. Zaten Selman başa geldiği günden beri toplumsal muhalefet olabilecek Sahve Selefiliği tasfiye etmeyi başarmıştı.
Peki diğer iki sütun nasıl başarılacaktı ve bence de en önemli mesele genç işsizlik ve ekonominin dönüşümüdür. Bu iki sütunun gerçekleşmesi için de yeni bir proje hazırlanmıştır.
Ekim 2017’den itibaren adını duyduğumuz Neom projesi. “Yeni” anlamındaki Latince neo sözcüğü ile Arapça mustakbel (gelecek) sözcüğünün baş harfi M’nin birleşiminden türetildiği söylenen NEOM projesi devasa bir dönüşümü amaçlıyordu.
Neom, Suudi Arabistan’ın Ürdün ve Mısır sınırında kurulacak olan bir ticaret ve yatırım merkezidir. Neom’un yüz ölçümü, 26,5 bin kilometrekare olup, Katar, Bahreyn, Lübnan ve diğer küçük devletlerin yüz ölçümünden daha büyüktür. Neom'un enerjisi, sadece güneş ve rüzgâr enerjileriyle tedarik edilecektir. Neom, robot sayısının insan sayısından fazla olacağı dünyanın ilk kenti olacaktır. Krallık, Neom’da Çin Seddi'nden daha büyük bir “Dünya Harikası” inşa etmeyi planlıyor. Bu tesis, güneş enerjisi elde etmek için kullanılacaktır. Petrokimya, yenilenebilir enerji, ulaşım altyapısı, yapay zekâ teknolojisi vb. alanlarda Rusya ile iş birliği yapılacak.
Görülüyor ki Suud devleti 2030 Vizyonu’ndaki büyük değişimi Neom proje ile hayata geçirecek. Peki, bunun için gerekli olan en önemli şey toplumsal değişim nasıl sağlanacak? İşte bizim uzun süredir gördüğümüz kadın haklarındaki gelişmeler bu toplumsal değişimin ayak sesleri. Çünkü Suudi Arabistan Vizyon belgesi en temel gücün genç işsizliğin önlenmesi ve kadının istihdama katılması olduğunu söylüyor. Suudi Arabistan’da ciddi bir genç işsizlik sorunu karşımıza çıkıyor. Suudların yaklaşık yüzde 60’ı 30 yaşın altında ve yaklaşık yüzde 40’ı 18 yaşında ya da daha küçük. Kadınların da yüzde 70’inin 30 yaş altında olduğunu düşünürseniz kadın nüfusunun dinamiğini daha iyi anlarsınız. Ve en önemlisi bu genç nüfus dünyayı Vehhabi imamların algıladığı gibi anlamıyor. Dijital teknolojiyi kullanıyorlar, kadının çalışmasını onaylıyorlar. Dedelerinin kurduğu Suudi Arabistan bu genç nüfusun taleplerini karşılamakta zorlanıyor.
Oldukça genç bir nüfusa sahip Suudi Arabistan’ın hem bu gençlere iş alanı oluşturması hem de kadınları istihdama katmasının büyük bir ekonomik refah getireceği ön görülüyor. Kadınların istihdama katılımı için de ciddi bir sosyal reforma ihtiyaç duyuluyor.
İşte kadınlara verilen nargile içme, maç izleyebilme ve otomobil kullanma hakları ülkede büyük değişikliklerin ayak sesleri olarak algılanıyor. Kızıldeniz kıyısında bulunan Cidde’de görevliler, kadınların yaşamına başkent Riyad’da olduğu kadar karışmıyorlar. Cidde’de kadınlar yanlarında refakatçi bir erkek olmadan dolaşabiliyor, bazı kadınlar tam anlamıyla türban da takmadan sokağa çıkıyorlar. Gençlerin seyahat tercihlerinde de önemli farklılıklar bulunuyor. Genç nesil daha çok, kendilerini özgür hissettikleri Cidde, Avrupa ve Türkiye gibi noktalara gitmek istiyor… Diskolar, içkisiz barlar, düzenlenen festivaller aslında bu toplumsal talebin bir sonucu olarak okunmalıdır.
Veliaht Prens Muhammed bin Selman aslında toplumu yukarıdan aşağıya doğru modernleştirmiyor, talep bu sefer sokaktan geliyor. O da bu talebi aslında kendi lehine kullanıyor. “Twitter Response to Vision 2030: A Case Study on Current Perceptions of Normative Disorder within Saudi Social Media” adlı bir çalışmada toplam 13.200 Tweete bakılmış. Tweetlerin yarısından (%53) fazlasının Vision 2030 belgesini desteklerken, sadece bir çeyreğin (%23) karşı olduğu görülmüş. Bu da gösteriyor ki aslında Suudi Arabsitan’daki reformlar özellikle gençlerden büyük destek alıyor.
Kanaatimce Suudi Arabistan petrole dayalı rantiyeci ekonomisi ile hem tabandan gelen değişimi yönetemeyeceğini hem de İran’a karşı konumunu sürdüremeyeceğini çok erken fark etti. Bunun içinde hem iç tehdidi hem de dış tehdidi karşılamak için bu türden yapısal bir değişime gitti. Vehhabileri Mekke ve Medine içinde memnun ederek İslam dünyasının liderliği pozisyonuna devam edecek. Ama yukarıda Neom projesi ile Mısır, Ürdün, örtülü olarak İsrail, sonraki aşamalarda Lübnan ve Filistin arasında güçlü bir iş birliği kurarak hem İran’ı dengeleyecek hem de ekonomik gücünü yeniden inşa edecek.
Suudi Arabistan değişirken Orta Doğu nasıl değişecek? Bence asıl mesele burada düğümleniyor. İran’dan Mısır’a kadar gördüğüm dijital çağın tüm gençliği dönüştürdüğü. Geleneksel yapıların gittikçe daha dayanaksız hâle geldiği. Elbette bu radikal akımların sonunu getirmeyecek. Aksine onlar daha da hybridleşecek ve keskinleşecekler. Aşırılıklar her zaman taraftar bulmaya devam edecektir. Asıl mesele toplumun çoğunluğu ve genç ve kadınların talepleridir. Türkiye bu değişimden nasibini almaya çoktan başladı bile. Bilmem farkında mısınız? Son olarak belki de en çok Suudi Arabistan’ın, petrol şirketi Aramco’ya saldırılar sonrası İran ile sıcak bir çatışmaya girip girmeyeceğini merak ediyorsunuzdur. Bunun cevabı şu soruya bağlı: Sıcak bir savaş Suudların bu dönüşümünü durdurur mu tetikler mi?
.07/09/2019
Bağdat’ta İlk Medrese: Nizamiye mi? Meşhed-i Ebû Hanîfe mi?
İslam dünyasında ilk medresenin Nizâmiye Medresesi olduğu yönünde genel bir kabul vardır. Hatta bu genel kabul üzerine İslam dünyasının tüm geleceğini ilgilendiren büyük genellemeler kurulur. İmâm-ı Gazâli hazretlerinin kısa süreli Nizâmiye Medresesinde Hocalık yapmasının tüm kurumsal eğitimi Eş’arileştirdiği tezi bunlardan biridir mesela. Nizamiye Medreselerinin amacının Kelamdan daha çok Selçuklu devletine kadı-bürokrat yetiştirmek olduğunu unutan bazı akademisyenlerimiz, Nizâmiye Medreselerine üstlenmediği bir rolü biçmekten geri durmamıştır. İslam dünyasının Eş’arileşmesi ile geri kalması arasındaki kurulan absürt ilişkide Nizâmiye’ye biçilen rol ise tam bir komedidir.
Neden böyle dediğimi eminin yazının devamını okuduğunuzda daha iyi anlayacaksınız. Ama sizi çok da bekletemeden hemen ilk gerekçemi sunayım. Nizâmiye üzerine kurulan tüm tezlerin sorunlu olmasının nedeni Selçuklular döneminde Bağdat’ta kurulan ilk medresenin Nizâmiye Medresesi olmamasıdır.
Ne yalan söyleyeyim, İlahiyat Fakültesinden mezun olup George Makdisi’nin eserleriyle tanışana kadar ben de Nizâmiye’yi Bağdat’ta Selçukluların kurduğu ilk medrese olarak biliyordum. İlahiyat fakülteleri olarak uzun yıllar büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk tarafından kurulan medrese dışında bir bilgiye sahip değildik. Her ne kadar bundan önce İslam dünyasında özellikle Maverâünnehir bölgesinde birçok medrese açıldığını biliyorsak da, Bağdat âdeta Nizamiye Medreseleri ile anılır olmuştu.
***
Lübnan asıllı Amerikalı şarkiyatçı George Makdisi’yi özellikle 11. Yüzyıl İslam Eğitim Tarihi üzerindeki çalışmalarıyla tanıyana değin ben de bu yalanın kurbanı olmuştum. Ne yapalım ki, Ebu Hanife adına kurulan Azamiye Medresesi’nin adını ilk defa onun çalışmalarından tanımıştım. George Makdisi’nin “Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West” gibi birçok eseri Türkçeye kazandırıldı. George Makdisi Bağdat’ta Nizâmiye’den önce kurulun ve Hanefi Kâdı-bürokrat yetiştiren bir medreseden bahsediyordu. Sonra konuyu biraz araştırdığımda 1991 yılında Diyanet Ansiklopedisinde Abdüsselam Uluçam tarafından yazılan bir sayfalık bir bilgiye rastladım. Burada “150 (767) yılında Bağdat’ta vefat eden İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe, Âzam sıfatına izâfetle bugün Âzamiye olarak anılan semte defnedilmiş ve kabri üzerine kerpiçten bir mezar yapılmıştı. Selçuklu Veziri Şerefülmülk Ebû Saîd el-Hârizmî 459’da (1067) mezarın üzerine bir türbe, yanına da bir medrese inşa ettirdi” deniliyordu. O günden bugüne değin merakla hep neden Azamiye Medresesi’ni duymadığımı sordum kendime. Niçin herkes Nizamiye’yi konuşuyordu da Azamiye’den bahsetmiyorlardı.
Sanırım Nizamiye, Gazâli ve Eş’arilik gelenek üzerine rastgele atıp tutmak için önemli bir dayanak noktası oluşturuyordu. İslam dünyasında Nizamiye kuruldu, İmam-ı Gazâli başa geçti, Eş’arilik “Ortodoksi” hâline geldi, İslam dünyası geriledi. Artık suçlu bulunmuştu, ne gerek vardı oturup 11. yüzyıl eğitim ve kurumlar tarihi çalışmaya. Öyle ki, yıllarca kendini büyük din âlimi diye yutturan Gülen bile Prizma adlı eserinde Nizamiye’yi İslam dünyasının hem ilk hem son halkası olarak değerlendiriyordu. Her şeyi bilen “Hocaefendiler”in Azamiye’den haberi bile yoktu.
Sonra Abdülhamit Dündar isimli bir genç kardeşimizin bir yüksek lisans tezi geçti elime. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalında yaptığı “Selçuklular Devri Bağdat Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği” adlı tezinde Dündar, tarihin bu karanlık sayfasını tüm çıplaklığı ile gün yüzüne çıkardı. Öğrendik ki, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin türbesinin içinde bulunduğu mescit, medrese ve türbeden oluşan yapılar topluluğu Âzamiye Külliyesi diye adlandırılmaktaydı. Fakat resmî belgelerde kütüphane, imarethane ve dersliklerden oluşan eğitim kompleksinin asıl adı “Meşhed-i Ebu Hanife” olarak geçmekteydi.
***
İmam-ı Âzam’ın kabrinin şehitlik anlamına gelen meşhed kelimesiyle ifade edilmesinin nedeni, dinî özelliği olan meşhur bir zât, âlim veya şehit gibi topluma mal olmuş kişilerin defnedildiği yerlere de “meşhed” denmesinden kaynaklanıyordu.
Meşhed-i Ebû Hanîfe’nin inşasına Bağdat Nizamiye Medresesi ile aynı yıl başlanmış fakat ondan yaklaşık beş ay önce hizmete açılmıştır. Meşhed-Medrese yalnızca eğitim açısından değil, Ebû Hanîfe’nin kabrinin bir ziyaretgâh olması bakımından da önemli bir yere sahipti. Meşhed-i Ebû Hanîfe ve Nizamiye, Bağdat’ın doğu yakasında yer alıyordu. Günümüzde Nizamiye Medresesi’nin yeri tam olarak bilinmemekte, fakat Meşhed-i Ebû Hanîfe bin yıllık mazisine rağmen zamanla değişikliğe uğrayan yapılarıyla varlığını devam ettirmektedir. Meşhed-i Ebû Hanîfe Selçuklular ve Osmanlılar döneminde sürekli el üstünde tutularak her türlü ihtiyacı karşılanmıştır. Safeviler tarafından tahrip edilen Külliye, Kanuni Sultan Süleyman tarafından tamir ettirilmiş, İmâm-ı Âzam mescit ve türbesi yenilenmiş, camiye bir minare eklenerek İmâm-ı Âzam Medresesi yeniden inşa ettirilmiştir. Bir imâret ve bir medrese yaptırılıp etrafı kale ile çevrilmiştir.
Nizâmiye’nin aksine Meşhed-i Ebû Hanîfe’nin vakıflarının sorumluluğu ve yönetimi medreseye atanan müderrislere verilmekteydi. Nizamülmük, vakfını tesis ederken bunların denetimini kendi elinde tutmuştu. Meşhed-i Ebû Hanîfe’de ise müderrisliğe getirilen kimseler, buradaki vazifelerine ek olarak medrese vakıflarının yönetimini de üstlenmişlerdi. Bu açıdan Meşhed-i Ebû Hanîfe hocaları daha fazla bir özerkliğe sahiptiler.
***
Mensup oldukları mezhebin kurucusunun kabri ve medresesine büyük önem veren Osmanlılar, külliyenin giderleri için, devlet kontrolünde yönetilen geniş vakıflar tesis etmişlerdir. Külliyedeki muhtelif hizmetler için mütevelli, müfettiş, müderris, vaiz, hatip, imam ve kârî gibi görevliler tayin ederek her bir görevliye mahsus maaşlar bağlamışlardır. Meşhed-i Ebû Hanîfe’de de diğer medreselerde olduğu gibi, olmazsa olmaz kabul edilen derslikler, yatakhane ve yemekhane gibi kısımlar bulunmaktaydı. İmam Matüridi hazretlerine göre ilim talebesinin tüm giderlerinin karşılanması ümmetin zorunlu göreviydi. Bu nedenle Ebu Hanife adına kurulan eğitim kurumunda da bir öğrencinin tüm ihtiyaçları karşılanıyordu.
Ebu Hanife Medresesinin en gözde bölümlerinden biri de kütüphanesiydi. Kâtip Çelebi, Meşhed-i Ebû Hanîfe Kütüphanesinde dünyanın başka hiçbir yerinde olmayan nadide eserlerin bulunduğunu, ez-Zemahşerî’nin Keşşâf’ının müellif hatlı bir nüshasını burada gördüğünü kaydetmektedir. Ünlü bilgin Câhız’ın çoğu eseri bu kütüphanededir. Meşhur tabip İbni Cezle (v. 493/1100) vefatından hemen önce, kitaplarının tamamını buraya vakfetmişti. Ünlü âlim İbnü’l-Cevzî (v. 597/1200-1201) kendi zamanında Meşhed-i Ebû Hanîfe Kütüphanesinin çok zengin kaynaklarla dolu olduğunu haber verir. Bu da Ebu Hanife Medresesinin, çevresinde çok ciddi bir çekim merkezi hâline geldiğini göstermektedir.
Bunun bir diğer göstergesi de buranın sadece ilim yuvası değil aynı zamanda yoksulu, yolcuyu da doyuran bir imarethane olmasıdır. Meşhed-i Ebû Hanîfe’de öğrenci ve müderrislerin yanı sıra fakirlere de, ücretsiz yemeğin dağıtıldığı bilinmektedir. VIII/XIV. yüzyılda Bağdat’ı ziyaret eden İbn Battûta, İmâm-ı Âzam’ın kabrinden bahsederken ilginç bir noktaya da temas eder. İbn Battûta “Zâviyesinde gelip gidenlere yemek veriliyor. Bugün Bağdat’ta bundan başka yemek verilen zâviye yok” kaydını düşer. Bu açıdan bakıldığında Ebu Hanife adına kurulan vakfın büyüklüğü de daha iyi anlaşılacaktır.
***
Buraya atanan Müderrislere yani Hocalara uygulanan protokol de oldukça dikkat çekicidir. Dündar’ın verdiği bilgilere göre önce müderrisin atama kararnamesi çıkar, karar kendisine bildirilir ve cübbesi vezirin önünde giydirilir ve üzerinde cübbesi olduğu hâlde bir binek üzerinde, medreseye giderdi. Müderrisin bu yolculuğu esnasında kendisine sâhibü’dîvân (nakip denetçi), onun yanında valiler, hacipler (özel kalem), komutanlar ve ileri gelen kimseler eşlik ederdi. Medresede bütün makam sahipleri ona tebriklerini sunar, vereceği açılış dersinde, imamlar, fakihler hazır bulunurdu. Yeni atanan müderrisin medresede verdiği ilk ders ile de atama seremonisi sona ererdi…
***
Tüm bu bilgiler bize gösteriyor ki, Selçuklu ve Bağdat’ı özellikle de 11. Yüzyılı Nizamiye üzerinden okumak, oldukça eksik bir resim sunuyor bize. Büyük resimde uzun süre ihmal ettiğimiz ve benim "kayıp halka" olarak adlandırdığım Hanefiliğin tarihini dikkate almadan bir Selçuklu tarihi okuması yapmak oldukça yanlış olacaktır. Selçukluların ve aslında onun devamı olarak da Osmanlıların Hanefiliğe ne kadar önem verdiğini anlamak için aslında bir Meşhed-i Ebû Hanîfe’nin tarihini okumak bile çok şey katacaktır bize. En önemlisi de, bugün Şiilikle anılan Irak’ın ve Bağdat’ın aslında Sünni ekolün özellikle de Hanefiliğin "ana rahmi" olduğunu hatırlamaktır…
Ebu Hanife’nin kabri etrafında büyük bir Hanefi-Matüridi İslam Üniversitesini hayal etmek çok mu büyük olur bilmiyorum. Evet, itirazlarınızı duyar gibiyim, sen önce Anadolu’da Hanefi-Matüridiliği ihya et, ondan sonra Bağdat’ın hayalini kur diyorsunuz? Haksız da sayılmazsınız…
.
.
Alevi-Bektaşilik neden Şiilikten farklıdır? -2-
Alevi-Bektaşilik ile Şiilik arasındaki en temel benzerlik kuşkusuz Hazreti Ali (radıyallahü anh) ve Ehli Beyt sevgisi ve Kerbela yani Hazreti Hüseyin’in şehit edilmesi mateminin devam ettirilmesidir. Bu üç özellik Anadolu ve Türkler arasında yaygındır.
Anadolu’da Bektaşiliğin kurumsallaşmaya başlamasıyla birlikte Alevi-Bektaşiliğin Sünnilikle ilişkisini gösteren çok önemli bir edebiyata sahip olduğumuzu görürüz.
"Maktel" Hazreti Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişini konu edinen şiirsel metinlerdir.
Alevi-Bektaşilik ile Şiilik arasındaki ilişki hem akademisyenlerin hem de toplumun ilgisini çekmeye devam ediyor. Bu konuda yazdığım ilkyazı(*) o kadar çok ilgi gördü ki ikincisini yazma gereği duydum. Her ne kadar ülkemizdeki Caferî vatandaşlarımızdan bazıları bu yazıdan alınmış olsalar da işin doğrusu biz sadece tarihî hakikatleri yazma peşindeyiz. Alevi-Bektaşiliğin Şiilikten farklı, Türklere ve özellikle de Anadolu’ya özgü bir inanç olduğunu söylerken amacımız Caferiliği eleştirmek asla değil. İki farklı inanç arasındaki farkı, ortaya çıkış süreçlerindeki ayrılıkları, sahip oldukları farklı özellikleri ortaya korken birini dışlamış veya ötekileştirmiş olmazsınız. Sadece iki inancın yerini ve konumu göstermiş olursunuz. Aslında bizim yapmaya çalıştığımız da budur...
Elbette İran’ın özellikle Alevi-Bektaşiliği Şiilik içinde göstermek için yürüttüğü önemli bir dinî jeopolitiği olduğunu biliyoruz. Alevi-Bektaşiliğin Şiileştirilmesi, İran’ın sadece Anadolu’da değil Balkanlarda da önemli bir etkinlik ve güç kazanmasına yol açacaktır. Kuşkusuz Alevi-Bektaşilik konusunda tek dinî jeopolitik İran’ınki değildir. Balkanlardaki Alevi-Bektaşilik de uzun zamandır Vatikan ve Almanya’nın ilgi odağı olmuştur. Onlar da Alevi-Bektaşiliği İslam dışında dinî bir azınlık olarak görmek veya göstermek peşindedirler. Böylece sözde Müslüman toplumun demografisi üzerinde önemli bir değişim gerçekleştirmiş olacaklardır. Fakat unuttukları en önemli şey Balkanların sigortası olan Alevi-Bektaşiliğin İslam dışına itilmesi bölgedeki Selefi ve Radikal akımların elini daha da güçlendirecektir. Ve öyle de olmaktadır.
Bu nedenlerledir ki Alevi-Bektaşiliğin konumunu, Anadolu ile bağlarını tespit etmek birçok dinî jeopolitiği etkileyecektir. Türkiye’nin bir Alevi-Dinî jeopolitiği var mı, bunu bilmiyorum. Ama bizi ilgilendiren Alevi-Bektaşiliğin Osmanlının kuruluş yıllarında nasıl karşılandığı, Sünnilikle ilişkisi. Ve en önemlisi Şiilikle bir bağı olup olmadığıdır. Anadolu Selçuklularında Şiiliğin bir tesiri olup olmadığını tartışmaya gerek duymuyorum. Zira Rıza Yıldırım "Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu” adlı eserinin girişinde bu konuyu tüm tezleri ile ele alarak olmadığı konusunu netleştirmiştir. Bu yazıda da kendinin eserinden oldukça faydalandığımı belirtmek isterim...
***
Alevi-Bektaşilik ile Şiilik arasındaki en temel benzerlik kuşkusuz Hazreti Ali (radıyallahü anh) ve Ehli Beyt sevgisi ve Kerbela yani Hazreti Hüseyin’in şehit edilmesi mateminin devam ettirilmesidir. Bu üç özellik Anadolu ve Türkler arasında o kadar yaygındır ki, Orta Asya Türkleri arasında da hâlâ birçok gelenekle devam ettirilmektedir. Bu açıdan bakıldığın da aslında bu özelliklerin Alevi-Bektaşi olmakla değil Türk olmakla çok daha yakın bir ilişkisi olduğudur. Bununla birlikte belki farklılık daha çok bu özelliklerin Alevi-Bektaşilik’te korunması, edebiyatının oluşması ve bir inanç hatta Bektaşilik şeklinde bir tarikatla kurumsallaşmasıdır.
Ve en önemlisi bu kurumsallaşma aşamasında ve Osmanlının kuruluşunda rol oynayan Alevi-Bektaşilik için Sünnilik reddedilmesi gereken bir kimlik olarak görülmüyordu. Bektaşilik ile Sünnilik birbirinin karşıtı ya da ötekisi olarak görülmemişti. Aleviliğin Şiilikle birlikte anılması ve Sünniliğin ötekisi olarak konumlanması 16. yy sonrası Safevi etkiyle ortaya çıkmış bir propaganda gibi gözükmektedir. Bu propagandanın uzun süreli bir çabası ve kısmen de etkisi olmuş denebilir. Ama yine de benim kanaatim asıl Alevi-Bektaşilik ile Sünnilik arasındaki set ve keskin ayrımların Cumhuriyet dönemi siyasi ideolojik çatışmalarının bir sonucu olarak ortaya çıktığıdır. Çünkü birinci yazımızda da değindiğimiz gibi Alevi-Bektaşiliğin Sünniliğin bir ötekisi olmadığı ya da Şiilikle ilişkisi olmadığı konusunda Osmanlı Devletinin resmî bir söylemi devam ettirmek istediğini görüyoruz. Zira Çorum Müftüsü Ahmet Feyzi Safevî taraftarlarınca, Anadolu’da Alevileri Şiileştirmek için yazılan “Hüsniye” adlı esere karşı II. Abdülhamid Han'ın emri ile bir reddiye kaleme alması başka türlü izah edilemez. “Feyz-i Rabbânî fî Redd-i Bâtıl-ı Îrânî” adlı eserinde Alevi-Bektaşiliğin Şiilik olmadığını savunan görüşlerini bu bağlamda okuyabiliriz...
***
Biz tekrar 14. yüzyıla dönersek Anadolu’da Bektaşiliğin kurumsallaşmaya başlamasıyla birlikte Alevi-Bektaşiliğin Sünnilikle ilişkisini gösteren çok önemli bir edebiyata sahip olduğumuzu görürüz. "Maktel" Hazreti Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişini konu edinen şiirsel metinlerdir. Anadolu’da özellikle Muharrem’in ilk on günü boyunca her gün bir bölüm olmak üzere toplam on bölümde okunup dinlenir. Bizim Mevlid’e benzetebilirsiniz. "Maktel-i Hüseyin" olarak da bilinir. Mesele âhiler arasında her Muharrem’in ilk on günü maktel okuyup dinlemek bir gelenek hâline gelmişti...
“Maktel” denilen bu edebiyat aslında Kerbelâ vakasından sonra Hazreti Hüseyin’in şehit edilmesini konu edinen manzum eserlerdir. Maktel-i Hüseyin’ler, Arap ve Fars edebiyatından sonra Türk edebiyatında da yer bulmuştur. Edebiyatımızda en eski maktel, XIV. yüzyılda Yûsuf-ı Meddâh tarafından yazılan Maktel-i Hüseyin'dir. Yahyâ bin Bahşî Maktel-i Hüseyin‟i ve Lâmiî Çelebi de XVI. yüzyılda Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl'ü yazmıştır.
Bu geleneğin ilk defa 1362’de Çandaroğulu Sarayında başlatıldığı da söylenir. İlk maktel’in Kastamonulu Şâzî bazen de Yûsuf-ı Meddâh’a ait olduğu iddia edilir. Makteller’de Hazreti Peygamber’den Kerbela’ya kadar olan sürecin kısa bir özeti sunulur. Maktel’de toplam on meclis bulunur. Birinci mecliste Hazreti Peygamber’in vefatını müteakip başlayan olaylar ve Kerbela olayıyla ilgisi bulunan bazı kişiler hakkında bilgi verilmektedir. Meclis başlangıcında Dört Halife'nin yönetimde bulunduğu yıllarda adaletle iş yaptıkları ve onların hükmünü herkesin tanıdığı bildirilmekte, Hazreti Hasan ile Hazreti Hüseyin dönemlerinden ise övgüyle bahsedilmektedir. Görüldüğü gibi Şiilikte olmayacak şekilde Maktel’lerde ilk dört Halife’den ve adaletleri konusundan övgü ile bahsedilmektedir. Maktel’lerde en merkezde Hazreti Peygamber, onun çevresinde ilk dört Halife, Hazreti Ali, Hazreti Fatıma, Hazreti Hasan ve Hazreti Hüseyin bulunmaktadır. Dolayısıyla Maktel’lerde Dört Halife’nin meşruiyeti asla sorgulanmamakta ve Hazreti Ali ile Hazreti Ebu Bekir arasında bir Hilafet tartışması yapılmamaktadır...
***
Alevi-Bektaşi geleneğin önemli bir edebî eseri olarak karşımıza çıkan Makteller açısından Müslümanların karşı karşıya kaldığı en temel sorun Emevilerle Hazreti Ali’nin çocukları arasındaki iktidar kavgasıdır. Daha doğrusu Yezit ve Mervan başta olmak üzere Ümeyye oğullarının önde gelenleri ile Hazreti Hüseyin taraftarları arasındaki kavga ve çatışma İslam tarihinin ana sorun alanı olarak kabul edilir. Bu, Şiilikten tamamen farklı bir tarih algısıdır.
Yezid’in Hazreti Hüseyin ve amcasının oğlu Müslim bin Ukayl’in iktidarı almak için insan toplamaya başladığı istihbaratını alması ve bunun üzerine Kûfe’yi kuşattırması ikinci meclisin konusudur. Yezid’in Müslim’i bulmak için Kufe’ye gönderdiği kölesinin kendini tanıtma biçimi oldukça ilginç ve önemli bir bilgi sunar. “Köle beş yüz altın alarak halkın arasına karışır. Kendisinin Sünnî bir tacir olduğunu, Irak’tan Kûfe’ye geldiğini ve burada Hâriciler’den çok eziyet gördüğünü söyler...” Manzum eserde bu şöyle ifade edilir:
Aldı beş yüz altunı girdi yola
Vardı gördi bir arada Sünniler
Vasf-ı hâli söyleşir ağlar bular
Geldi ilerü yüz yire urdı revan
Hile kıldı anlara ol bed-güman
Eytdi üç gündür bu şehre irmişem
Haricilerden cefa çok görmüşem
Maktel’lerde Sünni-Harici zıtlığı oldukça önemlidir. Bunu eserin birçok yerinde görmek mümkündür. Söz gelimi üçüncü mecliste Hazreti Hüseyin’e karşı gönderilen öncü süvari birliğinin kumandanı Hurr bin Yezid’in Hazreti Hüseyin’i Kerbelâ’da kuşatmaya alması şöyle tasvir edilir:
Yürüdi Hurrr on iki bin er-ile
Kerbela'da irdi isid ne Kıla
Sünniler çün Kerbela'ya irdiler
Karşu leşker Konmış-ıdı gördiler
Bunun üzerine Hazreti Hüseyin’in askerleri arasında bulunan Hazreti Hasan’ın oğlu Kasım ile Hurr arasında şu diyaloğa yer verilir:
Kasım eydür Hurra niçün geldünüz
Sünni-y-iken ya Harici oldunuz
***
Sonuç olarak Alevi Bektaşilik ne İmamet teorisi ile, ne Hilafetin Hazreti Ali'nin (radiyallahü anh) hakkı olduğu ne de Şii teoloji ile ilgilenmiştir. Onlar için en önemli mesele Hazreti Peygamber ve Ehl-i Beyt'in sevgisini devam ettirmektir. Sünni olmak da bu değerleri içermektedir.
Bu coğrafyadaki farklılıklara bakışımız konusunda Osmanlı’nın kurucu aklına geri dönmeye ihtiyacımız yok mu sizce?
.....
(*) https://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/hilmi-demir/604499.aspx.
.27/07/2019
.27/07/2019
İmam Matüridi’nin Bâtınî ve Gnostik Kült akımlarla mücadelesi
Bâtınî ve Kült inançlar gerçeğin yalnızca seçkin ve söyleneni anlayacak kişilere verilebileceği anlayışına dayanır. Bu Bâtınî ve Kült yapıları tasavvufi mistik yapılardan ayıran en önemli unsurdur. Bu yüzden Bâtınî ve Kült gruplar kapalı, tasavvufi gruplar açık toplumlardır. Halkın içinde Hak ile beraber olmak ilkesini benimseyen tasavvufi öğreti, yapısı gereği seçkinci olamaz.
Bâtınî ve Kült öğretilere göre dinî bilgi öğrenilmiş, kişisel çabayla elde edilmiş, akli tefekkür yoluyla kazanılmış ya da içtihadi bir bilgi değildir. Bir tür ilham, aydınlanma ya da vehbî olarak elde edilmiş bir bilgidir. Aynı zamanda bu bilginin dışındaki tüm diğer bilgiler yalnızca bir hayal ve kuruntu olarak kabul edilir. Bununla birlikte Bâtınî ve Kült öğretilere göre bu bilgi sırdır ve adaylara derece derece verilir ve her derece için yeniden ahit yapılır; ahde vefa ise en önde gelen değerdir. Tasavvufta ise sır gizlilik, saklanması gereken ve asla dışa vurulmaması gereken bir şey değildir.
***
Toplumsal yapıda oluşturulacak büyük bir dönüşüme hazırlık için, dünyevi hayata karşı tamahkâr olmamak, bir züht hayat Bâtınî ve Kült örgütlerin en çok tercih ettikleri hayat tarzıdır. Fakat bu sizi aldatmasın, onlar Yunus Emre gibi, bir hırka bir lokma münzevi bir hayatı tercih etmezler. Bu yüzden tarihte çıkmış büyük Bâtınî ve Kült akımlar tıpkı masonik örgütler gibi ya dünyevi bir saltanatı kurmaya ya da dünyevi bir saltanatı ele geçirmeye çalışmıştır. İslam ve Hristiyan dünyada ortaya çıkan Maniheizm ya da İslam dünyasını sarsan Hasan Sabbah’ın Nizarilik hareketi bu türden örnekler arasında sayılabilir...
Bu nedenle mistik bir hareket ile Bâtınî ve Kült bir hareket arasındaki en önemli fark mistik bir hareket gerçekten kalplerin fethine yönelikken, Bâtınî ve Kült bir hareket kalpleri kazanarak dünyevi iktidar alanlarını yönetmeye taliptir. Bundandır ki, Bâtınî ve Kült hareketler legal görünümlü yapıların arkasına gizli organizasyonları gömmeyi başarırlar. Bu legal yapılar yardım, eğitim, dinî öğretim vb. sivil organizasyonlardan oluşur. Legal yapılar aslında legal olmayan, seçkin örgüt yapılarının toplumdaki otoritesini ve gücünü tahkim etmenin araçlarıdır. Ya da örgütün toplumun kılcal damarlarına kadar sızması için gerekli eleman temini bu legal yapılar aracılığıyla devşirilir. Bu legal yapıların arkasında ise güçlü ve gizli organizasyonlar yer alır. Bunlar sır saklama, gizlenme, istihbarat toplama, eylem yapma konusunda eğitilmişlerdir. Bu yapıda bulunanların ayrılması asla kabul edilemez. Bu örgütün varlığı için de bir tehdit oluşturur.
Bu nedenle Bâtınî ve Kült örgütler aslında bilinen mistik yapılar, züht ve insanın kemalini sağlayan ahlaki cemaatler değil, toplumu esoterik liderlik aracılığıyla kurtuluşa eriştirmeye çalışan radikal yapılardır. Bu yapıları bilinen sert radikal örgütlerden (DEAŞ gibi) ayıran özellik radikalleşme için daha yumuşak araçlar kullanmaları ve kitlelerini daha uzun hedefler için hazırlamalarıdır. Bâtınî ve Kült radikal örgütlere katılan elemanların örgütün gizli, örtük hedeflerini içselleştirip şiddete başvurması bir anda olup biten bir süreç değil aksine zamana yayılan bir süreçtir. Birey örgüte sempati duyarak, önce gönlünü kaptırır sonra zamanla örgütün fikir ve ideolojilerine ve empoze edilen grup kimliğine aklını kaptırır ve fikirde radikalleşmeye başlar. Son aşama ise örgütün dinî ideolojisine hizmet etme, gerektiğinde canını vermeyi göze alma ve suç içleyerek kanunları ihlal etmeyi meşru sayma sürecidir.
***
Maalesef 10. YY’dan itibaren İslam dünyasının karşılaştığı en büyük tehdit ne Hristiyanlık ne de Yahudilik olmuştur. Müslümanlar en fazla Batıni, Ezoterik Kült gruplar ve inançlarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Bu mücadeleyi yürütenlerin başında da İmam Mâtüridî hazretleri gelir. İmam Mâtüridî’nin eserlerindeki ana muhataplara baktığımızda ilginç bir tabloyla karşılaşıyoruz.
İç Muhataplar: Mu’tezile, Şia, Kerramiler, Karmâtîler, Hariciler, Cebriyye, Mücessime, Bâtınîyye ve Ehli Hadis.
Dış Muhataplar: Seneviyye, Mecusiler, Menaniyye, Marsinyon, Deysâniyye, Sümeniyye, Sofistler, Dehriyye, Yahudi ve Hıristiyanlar.
Bu tablonun en ilginç tarafı her iki muhatap grubun ortak kesişim kümesini Bâtınî ve Gnostik Kült inanç gruplarının oluşturmasıdır. Mâturidî Bâtinîliği her ne kadar özel bir grup ismi olarak zikretmiş olsa da aslında bölgede İsmâilîliğin etkisi altında bulunan Kerrâmî ve Karmatîlerin hatta Şiiliğin Bâtınî inançlar içerdiğini biliyoruz. Diğer yandan, dış muhataplara baktığımızda düalizmi ifade eden Seneviyye her ne kadar gnostik gruplar için şemsiye bir kavram olarak kullanılsa da, Mecusiler, Mani dinine ait Menâniyye ve Hrıstiyanlığın bir taikatı ola Marsinyonculuk ve Deysaniyye’de Gnostik kült inançlara sahiptir.
Bu açıdan İmam Mâturidî’nin iç ve dış muhataplar arasında fikri mücadelesinin tam merkezinde Bâtınî ve Gnostik gruplar olduğunu söyleyebiliriz. Aslında o, Mu’tezileyi dışarıda bırakırsak kelami eserinin büyük kısmında Bâtınî ve Gnostik grupların iddialarına cevaplar vermiş, hatta kelami sistemini bu grupların temel iddialarının yanlışlığını gösterecek biçimde inşa etmiştir. Bu açıdan İmam Mâturidî hazretlerinin kelami sisteminin Bâtınî ve Gnostik modellerin bir alternatifi olduğunu hatta onlara karşı bir güvenlik duvarı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
***
Bâtınî ve Kült örgütler neden bir güvenlik tehdidi olarak görülmüştür? Bunun asıl nedeni teolojik olmaktan daha çok siyasidir. İster İslam dünyasında içeriden ortaya çıkan Bâtınî ve Kült örgütler (İsmâilik, Karmâtîlik vb) ister ise dışarıdan gelen gruplar (Maniheizm vb.) olsun hepsinin iktidara yönelik bir talepleri vardır. İktidarın ya kendi ellerinde olmalarını ya da iktidar seçkinlerinin (İktidar ailesi, bürokrasisi vb.) kendilerine bağlı olmasını talep ederler.
Meselenin daha iyi anlaşılması için birkaç örnek vereyim isterseniz... 749’da Uygurların resmî dini olan Manicilik Irak’tan Orta Asya’ya kadar etkili olan bir gnostik kült inançtır. Öyle ki, Roma İmparatorluğu sınırlarından Avrupa’nın içlerine kadar yayılabilmiştir. Manicilik toplum elit kesimlerini, yönetici sınıfının çocuklarını etkilemiş, toplumun edip ve şairlerinde önemli tesirler bırakmıştır. Oldukça münzevi görünümlü misyonerleri, bulundukları toplumun elitlerine hitap edecek kadar kültürlü ve çok dilli yetişmiştir. Oluşturdukları kilise türü yapılanma ile Müslüman toplumun tüm kılcal damarlarına sızma başarısı göstermişlerdir. Yazdıkları kitapları besmele, hamdele ve salvele ile başlar ama sonra kendi gnostik ve İslam karşıtı inançlarla devam ederdi.
Sözde oldukça münzevi bir hayatı savunan, et bile yemeyen Maniciler nedense toplumun soylu kesimleri ile ilgilenmeye öncelik verirler. İnsanlara sürekli korku kültürü pompalarken, dünyanın iyilikle kötülük arasında bir savaş alanı olduğunu söylerken soylularla, krallarla ilgilenmekten vazgeçmezler. Onun misyoner tarihini gösteren bir belgede şöyle denir:
“O birçok kralı, yöneticiyi, asili, aristokratı, kraliçeyi, prens ve prensesi papaz olarak atamıştı.”
Ne kadar ilginç değil mi, dünyanın ve maddi olanın kötü ve insan ruhuna zarar verdiğini söylen bir inanç, soyluları ve kralları kendi müridi yapıyor. Çünkü tarih boyunca tüm gnostik kült gruplar halkı kötülükle, dünyanın sonunun geldiğini, kıyametin yakında kopacağı ile korkuturken, iktidarı soylular eliyle yönetmenin çok kolay olduğunu öğrenmişlerdir. Ve hemen hemen tümü bunu yaparken topluma mitoloji ve efsane ile dolu bir inanç anlatmayı tercih etmiştir.
***
Peki Romayı yaklaşık 300 yıl meşgul eden Manicilik ve Gnostik akımlar Müslüman dünyada nasıl oldu da 150 yılda etkisini kaybetti ya da sönükleşti. Sanırım bunun en önemli nedeni Hanefi-Mâtüridilik başta olmak üzere Ehl-i Sünnet'in bir teolojik güvenlik duvarı oluşturması ve toplumsal merkezi doldurmasıdır. Ünlü Mâtüridî âlim Ebû’l-Mu’în en-Nesefî’nin şu tespitleri oldukça önemlidir:
"Merv, Belh ve diğer bütün Mâverâünnehir ve Horasan bölgesinde yaşayıp, usul ve furu’ konusunda Ebû Hanife’nin yoluna uyup, i’tizal görüşünden uzak duranlar ilk dönemlerden beri bu mezhebe bağlıydılar. Semerkant’ta yaşayan usul ve furu’ ilmini birleştiren ve dini muhafaza eden âlimlerimize gelince, bunların ilimlerindeki derinlik, kelam ilmi konusundaki yetkinlikleri, dinî duyarlılıkları ve bid’at fırkalarına karşı sert tutumları vesilesiyle cenâb-ı Allah bu ülkeleri tüm bid’atçıların kötülüklerinden temizledi..."
***
Sonuç olarak İslam dünyasında yayılma gösteren gnostik akımların ağır yenilgiye uğramaları yalnızca iktidarların onlara karşı aldıkları askerî ve idari tedbirlerle izah edilemez. Bu yenilginin asıl sebebi kültüreldir. Nitekim İslamiyetin; rasyonel olduğu kadar hayata karşı da olumlu yaklaşan bir din olması, fikrî ve ideolojik bünyelerinde bu niteliklere sahip olmayan Gnostik ve Kült akımlar için asıl ölümcül darbeyi vuran temel etken olmuştur. Matematik bilimlerine önem veren, fizik âlemini bilimsel olarak açıklamaya çalışan, bilgi üreten, edebî bir zevke sahip bu yeni kültür, özellikle münevver çevrelerin zihin dünyalarına hitap edebilmişti ki bu Gnostik akımlarda olmayan bir şeydi. Hem akla hem de edebi zevklere hitap ederek toplumsal bir ortak aklın inşası başarılmıştı ki kuşkusuz bu başarıda kelamcıların rolü azımsanamayacak kadar önemli bir etkiye sahipti.
Bugün aslında fark etmediğimiz şey, Bâtınî ve Kült gruplarla sadece polisî tedbirler ve kaba saldırılarla baş edemeyeceğimizdir. Aslında yapmamız gereken topluma, gençlere, eli kalem tutan kesimlere hayatı anlamlı kılacak ve açıklayabilecek bir kültür ve inanç dünyası inşa edebilmektir. Bırakılan toplumsal boşluk her zaman marjinal gruplarca doldurulur.
.13/07/2019
.13/07/2019
15 Temmuz’un 3. yılında Herkül’ü yenebildik mi?
FETÖ'nün iktidarı talep ettiği ve güce taptığı konusundaki kanaatim "Herkül" sitesiyle kesinlik kazanmıştı. Öyle ya neden Herkül? Siz bugünlerde onların "sitenin ismi Herkül değil, Her-Kul" demelerine bakmayın! Kendi kitaplarında açıkça sitenin adının Herkül olacağını kendileri duyurmuştu: “Evet, işte bu ve buna benzer sözleri, hakikat derslerini, hikmet incilerini bulabileceğiniz Kırık Testi’yi bir kitap hâlinde sizlere arz etmenin uygun ve yararlı olacağını düşündük. Kırık Testi’nin bir bölümü daha önce www.herkul.org adresinden ulaşılabilen Herkül İnternet Dergisi’nde neşredilmişti." Kırık Testi kitabında kendi ifadeleri bunlar…
Herkül FETÖ liderinin bir "rol modeli"dir. Bildiğimiz Yunan Mitolojilerinde Olimpos dağının ve "tanrıların kralı" olan Zeus’un oğlu olan Herkül ya da bazen Herakles... Herkül'ün mitolojideki rolü de "yarı insan yarı tanrı" olarak gücün, bedenin, dik başlılığın hatta biraz pervasızlığın sembolüdür. Kanın, intikamın, ihtirasın, arzunun ve gücün sembolü olan Herkül nasıl olur da sözde dinî bir cemaat liderinin başkahramanı hâline gelir? FETÖ lideri ilginç bir şekilde kitaplarında Herkül’e seslenmekte, onu milletin ve altın neslin kurtarıcısı olarak çağırmakta âdeta ona kurtarıcı bir rol model biçmektedir:
“Ey ümmet-i merhume (ölü ümmet), beklediğin subh-u kıyamet (Kıyametin sabah vakti) değilse ellerini boynundan çöz, Herakles’in Promete’nin imdadına koştuğu gibi, şeytanın ateşine çarpılmış gençliğin imdadına koş...”
FETÖ liderinin Çağ ve Nesil serisini çok erken bir tarihte (1982) yayınlanmaya başladığını düşünürsek, Herkül sevdasının aslında zihninde çok önceden yerleştiğini düşünebiliriz. "Şehvet, arzu ve fiziki gücün tanrısı"na aynı kitapta milletin bir Herkül beklediğini söylediği şu çarpıcı cümleler de dikkate değerdir:
“Hâlbuki o, bir Herkül bekliyordu. 'Seksen küsur senelik hayatımda dünya zevki namına bir şey bilmiyorum...' diyen ve onu bu Cehennem görünümlü hayattan söküp atacağı âna kadar, tavrını değiştirmeyen bir Herkül... Bırakın, Cennet kasırlarına gönül kaptırmadan neslinin ateşiyle yanan hak erlerini; bu uğurda şu basit dünyayı feda edecek kaç mürşid takdim edebildik ona..?”
Görüldüğü gibi Yunan mitolojisinin "yarı tanrı"sı, FETÖ liderinin dilinde bir kurtarıcıya dönüşmüştür. Alparslanlar, Fatihler, Kanuniler bekleyen bu millet neden şimdi Herkül beklesin ki? Çünkü FETÖ bildiğimiz anlamda ne bir tarikat ne bir tasavvufi grup ne de geleneksel bir cemaattir. Senkretik ve eklektik bir kült hareketidir. İslam geleneği, tasavvuf, Hristiyanlık, Yunan Mitolojisi, Mısır gizemciliği, Moon tarikatı gibi yapılardan parçalarla oluşturulmuştur. Güce tapan, dünyevi güç peşinde koşan bir liderin din maskesi altında kurduğu istihabari bir Batıni örgüttür.
Yıllardır hasır üstünde uyuyan bir Kıpti rolünü oynadı. Dünyadan hiçbir şey istemedi, üstünde hiçbir mal mülk yoktu. Ama sanatta, siyasette, sporda, orduda, poliste, yargıda örgütlenmek için elinden geleni yaptı. İyi ki, bu dünyadan hiçbir şey istememiş diye düşünüyor insan ya bir de isteseydi?!.
Elbette tüm bunlar aslında her batıni örgüt gibi yalnızca makyajlı yüzüydü. 15 Temmuz’da bu makyaj aktı. Şükür ki, Allah bu millete yıllarca anlatmak için çırpındığımız örgütün gerçek yüzünü gösterdi...
15 Temmuz’da Türk milleti Herkül’ü ağır bir hezimete uğrattı. Üzerinden üç yıl geçti şimdi muhasebe zamanı. Milletin bu konuda gösterdiği fedakârlığı, desteğine rağmen üç yılda ne kadar yol aldık, nerelerde ne hatalarımız, eksikliklerimiz var. Bunları açık bir biçimde konuşmazsak milletimizin verdiği desteğe yazık ederiz diye düşünüyorum.
Yargıtay 16. Ceza Dairesinin ve 2015/3 E. 2017/3 K. sayılı ve 24/04/2017 tarihli gerekçeli kararına göre örgütün yapısı, hiyerarşisi ve işleyişi 7 katlı piramidal bir yapılanma göstermektedir.
1. Hukuk ve Adalet Sorunu
Yargıtay 16. Ceza Dairesi FETÖ/PDY silahlı terör örgütünün bu mahrem yüzünü 5, 6 ve 7. kattakilerin başından beri bildiklerini, 3 ve 4’tekilerin ise kural olarak bildiklerini kabul ederek cezalandırılmalarını, 1 ve 2. kattakilerin bilemeyeceğini ifade ediyor. İşte sorun tam da burada başlıyor, hem KHK ile ihraçlarda hem de yargılamalarda kantarın topuzu kaçarak 1 ve 2. tabakadan insanların da cezalandırıldığını biliyoruz.
Bu konuda maalesef, devlete kızgın hatta düşman, dinden uzaklaşan gençler olduğunu biliyorum. Bizzat şahit olduklarımdan sadece iki örnek vermek isterim. ÖYP ile bölümüme gelen asistan FETÖ iltisakıyla ihraç edildi. Bayan arkadaşımız daha önce bana öğrenci iken örgüt evinde kaldığını ama eşiyle evlenmesine izin vermedikleri için ayrıldığını söylemişti. Tüm bunlar 1-7-25 Aralık’tan önce gerçekleşmişti. Ama KHK ile ihracına mâni olamadı. 2 yıl sonra hakkında yargılama sonuçlandı ve beraat etti. Şimdi gencecik bir kızın devlete karşı hayal kırıklığını, dine ve dindara karşı küskünlüğünü nasıl telafi edeceğiz.
Yine şahit olduğum bir başka örnek anlatayım. İlahiyatta okuyan iki kız öğrencimizin aşırı sol bir örgüte katıldığını duydum. Meseleyi merak ettim araştırdım. Bankalarına para yatırdı diye babası atılan, işsiz kalan, hiçbir sosyal yardım alamayan, toplumun dışladığı ilahiyatçı kızlarımızın devlete ve dine öfkesiyle karşılaştım. Eminim herkesin çevresinde gördüğü ve anlatacağı bu tip yaşanmış hikâyeleri vardır.
Evet devlet tüm bünyeye yayılmış bir urla karşılaştı ve kemoterapi ile zaman kaybedemezdi. Ağır bir cerrahi müdahalede bulundu. Ama bünyede organlar sakatlandı ve kanama durmadı. Şimdi bunu telafi etmek zorundayız. Yoksa devlet eliyle radikalleşmiş geniş bir toplum kesimiyle karşılaşacağız.
2. Paralel FETÖ
FETÖ; liberal, solcu, Atatürkçü; Alevi yapılardan tutun da dinî grup, tarikat, vakıf ve derneklere kadar birçok farklı yerde kendini klonlamış bir örgüttür. Bunu ilk önce Ergenekon sürecinde fark etmiştik. İkinci sızma 17-25 Aralık sonrasında gerçekleşti. FETÖ kendisini klonlayarak birçok grup içinde ve kurumda başka kimliklerle paralel bir FETÖ oluşturdu. Böylece FETÖ soruşturmalarından kurtularak hayatta kalmayı başarıyorlar. Peki bunların görevleri nedir? Şöyle izah edeyim:
1. Sosyal dalgalanmalar ve çatışmalar oluşturmak; 2 FETÖ’ye hizmet edenleri ve FETÖ'cüleri korumak; 3. FETÖ mücadelesini sulandırmak mücadale edenleri etkisizleştirmek; 4. Kurumları etkisizleştirmek; 5. FETÖ liderinin ölümü sonrasına hazırlanmak...
3. Cezaevlerinin Yönetimi
Bugün 33 bine yakın tutuklu mahkûm bulunuyor. Tutuklanan ve ceza alan mahkûmlar bir arada kaldığı için cezaevleri FETÖ sanıkları için bir cezalandırma değil bir ödüle dönüşmüş durumda. İçeride her türlü ideolojik propaganda devam etmekte, toplu dersler yapılmaktadır. Örgüt üyeleri istedikleri kitaplarla âdeta çıktıkları güne hazırlanmaktadırlar. Cezaevlerinden radikalleşerek çıkanlar ciddi bir güvenlik riski doğuracaktır.
4. Yurt Dışı Mücadelesi
FETÖ örgütünün 5, 6 ve7. tabakadan üst düzey birçok örgüt üyesi yurt dışına kaçmıştır. Örgütün yetişmiş, kamu görevi yapan, devletin mahrem bilgilerine sahip üyelerinin yurt dışında bulunması büyük bir risk oluşturmaktadır.
Ayrıca yurt dışı görevi yapmış, dil bilen, NATO görevinde bulunan, gazeteci ve yazar, akademisyen birçok örgüt üyesi Batı’daki güç merkezlerini etkileme yetenek ve kapasitesine sahip olacaktır. Örgüt üyelerine kucak açan birçok Batılı hükûmet, bu üyeleri Türkiye aleyhine yurt dışında lobi faaliyetinde kullanacaktır. Örgütün artık çok güçlü bir diasporası oluşmaya başlamıştır.
Buna karşılık Türkiye’nin elinde yurt dışında kullanabileceği birçok enstrüman vardır. Başta Dışişleri Temsilciliklerimiz olmak üzere, DİYANET, TİKA, Mevlâna Vakfı ve Millî Eğitim Ataşelikleri bunların başında gelmektedir. Bu zamana kadar yurt dışına görevlendirilen personel FETÖ konusunda ne yapacağı veya ne yapması gerektiği konusunda bilgilendirilmişler midir? Ellerine bir görev ve talimat rehberi verilmiş midir? Bunları bilmiyorum ama bildiğim devlet tüm kurumlarda FETÖ ile mücadeleyi öncelikli hâle getirmeli, her kurumda bu konuda ortak bir strateji ile yetiştirilmiş özel bir uzman, akademisyen istihdam edilmelidir. Yurt dışı basın, medya, televizyon, akademik çevreler, fuarlar ve forumlar gibi ter türlü platform Türkiye’nin bu haklı tezini anlatacağı bir fırsat olarak değerlendirilebilir.
5. FETÖ mücadelesinin senkronizasyonu
FETÖ ile mücadelede en temel sorun kurumlar arası bir senkronizasyon ve uyum sorunu yaşanmasıdır. Hem iller arası hem kurumlar arası iletişim olmadığı gibi ortak bir havuz da yoktur. Bu yüzden bir kurumda beraat eden bir başka kurumda yeniden soruşturulabilmekte ya da tam tersine kendisini kaybettirebilmektedir. FETÖ konusunda yapılan soruşturma ve bilgilerin bir merkezde birleştirilmesi, atamalarda ve yargılamalarda ortak bir suç tanımı sağlanması birçok sorunu çözecektir. Kurumların örgüt ile mücadelesindeki eksikliklerini tespit edecek ve görevlerini belirleyecek bir üst mekanizma düşünülebilir.
Görülüyor ki, Herkül’ü durdurduk ama yenmek için çok uzun soluklu bir mücadele bizi bekliyor. Bir daha 15 Temmuz yaşamak istemiyorsak, bu konudaki mücadelenin aksamadan devam etmesi gerektiğine inanıyorsak acilen eksiklerimizi giderip bir kapasite inşasına gitmek zorundayız.
.29/06/2019
.29/06/2019
Uygarlıktan zulme Kaşgar’ın hikâyesi
İslam’ın en hüzünlü çağını yaşıyoruz... Ebu Hanife hazretlerinin mezar taşları Bağdat’ta elleri böğründe dertleniyor, Hazreti Peygamber’in "meleklerin kanatlarının altındaki şehir" buyurduğu Şam, kahrından selam bile vermiyor, Kaşgarlı Mahmud’un ders verdiği Kaşgar’da Uygur Türkü Müslümanlar 1944’ü yaşıyor... Müslümanlar uğradıkları insanlık dışı zulmü ne kardeşlerine ne de dünyaya anlatabiliyor...
Kaşgar, Doğu Türkistan’ın yükselen yıldızı, Han’ın otağını kurduğu kutlu kent şimdi Çin’in mega kent projeleriyle beton şehir hâline geldi. Uygur Türkeri ise Çin’in radikalleşmeyle mücadelesi adına tedavi edilmek için kamplara tıkıldılar. DEAŞ Suriye’de tüm Türk-İslam eserlerini yerle bir etmişti. Şimdi sözde radikalizmle mücadele eden Çin, Uygur kültüründeki İslam medeniyetinin izlerini siliyor. Söz gelimi Türkistan'ın Hoten kentindeki Bayram Camii'nin (İdgah Mescidi), tarihî binasının yıkılarak bir otoparka dönüştürüldüğü söyleniyor. Kaşgar'ın kuzeyindeki Atuş kentindeki Merkez Cami'nin de akıbetinin aynısı olduğu iddia ediliyor... Çin keşke İslam kültür eserlerinin bir envanterini çıkartmamıza izin verse biz de bu iddiaların doğru olup olmadığını öğrenmiş olsak...
Bu haberleri okuduktan sonra Kaşgar’a doğru bir yolculuk yaptırmak isterim sizi. Bugün terör ile gündeme gelen Uygurlu Türklerin tarihî mirasını anlamak adına iyi olur, diye düşünüyorum. Bir zamanlar İslam kültür tarihinde önemli kültür ve bilim başkentlerinden biri olan Kaşgar, Karahanlılara da başkentlik yapmıştır. Kaşgar ismi de "Ordu kent" anlamına gelir ve ismini Han’ın burada oturmasından alır. Eski İpek Yolu'nun merkezlerinden biri olan Kaşgar tarih boyunca birçok âlime de ev sahipliği yapmıştır. Divanü Lügati't-Türk’ün yazarı Kaşgarlı Mahmud’u kim tanımaz ki? 1008 senesinde Türkistan’da dünyaya gelen Kaşgarlı Mahmud, 1072-1073 seneleri arasında hazırladığı ünlü eseri “Divanü Lügati't-Türk”ü Abbasi halifesine armağan etmiştir...
Tarihte unutulan bir uygarlıktır Uygur Türkleri. Maalesef İslam bilim ve kültür dünyasına katkılarını hatırlamaz olduk. Çin’in sürekli terörize ettiği Doğu Türkistanlı Müslüman Türklerin aslında İslam tarihinin en parlak devirlerinden birine sahip olduğunu biliyor muyuz?
Karahanlılar Devleti'nin hüküm sürdüğü dönemde Orta Asya'daki Türk kavimlerinin büyük bir kısmı İslam dinini kabul ederek bir “Türk İslam Medeniyeti” adı verilen yeni bir süreci de başlatmış oldular. Kaşgar şehri bu yolculuğun dinî ve kültürel merkezi olarak tarihe geçmiştir. Tarihçiler onu, İslam diyarı, evliyalar yurdu, meşhur zatların ve saygıdeğer emirlerin mekânı olarak isimlendirmiştir.
Karahanlılar döneminde “İkinci Buhara” olarak anılan şehirde, neredeyse Bağdat’ta kurulan Nizamiyye Medreseleriyle aynı zaman diliminde birçok medrese kurulmuştur. Bu yüzden Selçuklu medrese geleneğinin köklerinin Uygur tecrübesinde olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bunlardan birkaçını sayacak olursak: “Hanlık Medresesi”, “Eydgah Medresesi”, “Oda Aldı Medresesi”, “Vanglık Medresesi”, “Çarsu Medresesi” ve “Meyve Pazarı Medresesi” gibi eğitim kurumları oldukça ünlüdür. Bunlardan Kaşgar'daki yüksek öğretim konumunda öne çıkan “Saçiye Medresesi”, ''Hamidiye Medresesi” ve “Mahmudiye Medresesi” gibi medreseler, yalnız Uygur Türklerinin değil, Türk-İslam âleminin de önemli kültür ve eğitim merkezlerinden biri olarak kabul edilir.
Dışarıdan çok sayıda talebenin tahsil için bu medreselere geldiği bilinir. Bu medreselerde Hüseyin bin Halef (484/1091), Seyyid Celaleddin Bağdadi, Hoca Yakup Süzüki, Hüseyin Feyzullah, Cemalettin Kaşgari, Reşide bin Ali Kaşgari, İmaduddin Kaşgari gibi dönemin ünlü bilginleri müderrislik yapmışlardır. Ebu Nâsır Samanî (350/961) Sultan Satuk Buğra Han’ı İslamiyete davet eden ve Kaşgar’ın Artuş kasabasında ilk medreseyi kuran kişi olarak kabul edilir. Huseyn bin Halef el-Kaşgari ise Kaşgarlı Mahmut'un Divânü Lügati’t-Türk adlı eserinde “üstadım” diye hürmetle andığı şahsiyettir.
Aynı zamanda Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’tan döndükten sonra sekiz sene ''Mahmudiye Medresesi”nde müderrislik yapmış olduğu bilinmektedir. Mezarı da bu medresenin mezarlığında bulunmaktadır. Matematik, felsefe, dil ilmi, astronomi, tıp, mantık, tarih, coğrafya gibi derslerle birlikte tefsir ve kıraat ilmi gibi İslami ilimler de bu medreselerin eğitim programlarında yer almıştır. Bu medreseleri Bağdat’taki Nizamiyye Medreselerinden ayıran en önemli özellik de ders müfredatlarında astronomi, tıp, mantık, tarih, coğrafya gibi derslerin yer almış olmasıdır.
Aynı zamanda Kaşgar'daki “Mes’ûd Kütüphanesi”nde Batı'da ve Doğu'da yetişmiş dünya çapında ünlü bilginlerin telif ve tercüme eserleri halkın istifadesine sunulmuştur. Bu nedenle Kaşgar, 840-1212 tarihleri arasında yalnız Uygur Türklerinin değil, Türk İslam âleminin mühim kültür ve eğitim merkezlerinden biri hâline gelmiştir...
Dolayısıyla Kaşgar ve Doğu Türkistan bizim için sadece Müslümanların yaşadığı bir coğrafya değildir. Türk İslam medeniyetinin, kültür ve bilim dünyamızın da kalbidir. Yakılan veya yok edilen her eser bizim medeniyet köklerimize vurulmuş bir darbedir. Zira bu eserler yalnızca Uygurlulara ait değildir. Orada yakılan ve yok edilen tüm eserler tüm Müslümanlara aittir. Bugün maalesef İslam dünyası ve Türk dünyası bu konuda derin bir sessizliğe gömülmüştür.
Çin yürüttüğü “bir kuşak bir yol projesi” önümüzdeki 50 seneyi şekillendirecek ve Asya’nın en doğusu ile Atlas Okyanusu’nun Avrupa kıyılarını birbirine bağlayacaktır. Yaklaşık 1 trilyon dolarlık yatırımı ve 3 milyardan fazla nüfusu bünyesinde taşıyan projeye 65 ülke dâhildir. Birçok Müslüman ülkenin dâhil olduğu bu projeyi Çin’in Müslüman Türklere ve Türk İslam kültürüne karşı uyguladığı zulümle başarıya götürmeye çalışması büyük bir talihsizliktir. Çin sahip olduğu kültürel jeopolitikle Uygur Türk İslam medeniyetinin eserlerini ipek yolu projesi için bir güce dönüştürebilirdi. Asya ve Orta Doğu’da Müslüman ülkeleri birbirine bağlayacak bu projede keşke kültür başkentleri ve kültürel değerleri de birbirine bağlanabilseydi. İşte o zaman bu proje yeni bir umut ve yeni bir dünya kurmak için barışın da sesi olurdu.
Oysa Çin devasa bir dünya kapitalizmini oluşturmak için yola çıkarken, öncelikle terörle mücadele adına ülkesindeki Türklere zulmetmeyi ve Türk İslam değerlerini yok etmeyi tercih ediyor. Tüm bunları yaparken de oldukça “naif” bir savunma stratejisi gerçekleştiriyor. Sürekli yolladığı temsilcilerle aslında bu söylenenlerin gerçek olmadığını, kendi deyimiyle “Sincan” bölgesindeki Uygurların dinî ibadetleri ve inançlarında ne kadar özgür olduklarını anlatıyor. Türkçe yayın yapan Çin’in propaganda merkezleri de aynı söylemi tekrar ediyor. Teknoloji devi Çin’in doğrusu kendisini anlatmak için tercih ettiği yöntemler büyük bir hayal kırıklığı oluşturuyor. Oldukça demode ve eski yöntemlerle biz anlatalım siz dinleyin istiyorlar.
Dünya sürekli değişiyor, duvarlar insanların bilgi almasının önüne geçemiyor. Çin’in böyle bir dünyada daha sofistike olmasını beklerdim. Oysa o kendisi hakkında söylenenleri âdeta doğruluyor gibi. Batılıların sürekli tekrar ettikleri “Çin dünyada devasa teknolojiler kopyalayabilir, üretimde dünya lideri olabilir ama sonuçta dünyaya kültürel ve siyasal olarak söyleyebilecek bir hikâyesi yok” eleştirisi haklılık kazanıyor. İnsanlık, değerleri, barış, özgürlük, insan hakları, kültürlere saygı konusunda Çin ne vadediyor? Uygurlara uyguladığı zulüm gösteriyor ki koskoca bir hiç...
Eğer Çin bunun tersini iddia ediyorsa öncelikle bu Uygur meselesini daha diplomatik yollarla çözmek için Türkiye’nin kendisine yardım etmesine müsaade etmelidir. Eğer derdi terör ve radikalleşme ile mücadele etmek ise, 911 km Suriye ile sınırı bulunan ve DEAŞ terör örgütüyle mücadele eden Türk güvenlik bürokrasisinin tecrübeleri kendilerine yardımcı olacaktır. İnsanların, dinlerini, inançlarını yasaklamadan, kültürel asimilasyona başvurmadan terörle mücadele etmek mümkündür. Bizim kalbimizi kanatarak Çin “bir kuşak yol” projesi ile Müslüman ülkeleri kuşatabilecek midir? Hiç sanmıyorum...
.15/06/2019
.15/06/2019
Bir din adamı, silahlar ve DEAŞ’ın çocukları...
İnsanın anlam arayışı, yaşadığı evrende cevaplanamayan birçok sorusu ve muhtemelen ruhunda aşkın olana duyduğu özlem onu kutsal olana yönlendiriyor. Kutsal olanı tanımaya, anlamaya yönelik yolculuğu ise her zaman mutlu sonla bitmiyor. İnsanlığa rahmet olarak indirilen din, bazen dünyevi hırslar adına ölümcül bir araca dönüşebiliyor.
21. yüzyılda her gün neredeyse onlarca dinî grup, dînimsi örgütler ortaya çıkıyor. Dînimsi ile İslam veya Hıristiyanlık gibi dinlerin çeperine tutunan, onların kitap ve öğretilerine benzemeyen, karizmatik lider kültünde örgütlenen grupları kastediyorum. Modern dünyanın tüketim kültürü ve meta fetişizmi manevi olarak doyumsuzlaşan bireyleri ucuz ve maddi dünyanın zevkleriyle uyumlu bu dînimsi yapılarına yönlendiriyor. Kutsal kitapların kadim öğretilerinden uzak ve onlara yabancı yeni dinî görünümlü kültler, gruplar bireyleri kendine çekebiliyor. Dinlerin vahiy, peygamber ve kitap gibi öğretilerinin sınırlarından uzak ve dışında kendi egemenlik alanlarını kurdukları yeni bir dünya inşa ediyorlar. Böylece lider kültüne bağlı olarak, dinlerin dışında yeni bir inanç ve sapkın ritüellerle donatılmış kozalar örüyorlar. Şimdi size bunlardan birini anlatacağım.
1993 yılında şubat soğuğunda polis bir çiftlik evine baskın düzenler. Dînimsi bir örgütün lideri hakkındaki kanunsuz işler yapmak ve çocuk tacizi ile ilgili suçlamalar vardır. Polis oldukça hazırlıksızdır. Sonuçta bir din adamı ve onun müritleri ile ilgili bir şikâyet üzerine bir çiftlik evine gidilmektedir. Polis çiftlik evine gittiğinde hiç beklenmedik şekilde bir mukavemet ile karşılaşır. Açılan ateşe karşılık verilir ve anında destek kuvvet istenir. Fakat ilerleyen saatlerde çiftliğin her yerinde silahlı insanların olduğu ve uzun menzilli silahlarla ateş açıldığı görülür. İlk anda polisten bazı kayıplar verilmiştir. Bunun üzerine bölgeye özel tim sevk edilir. Çatışma elli gün sürer. Özel kuvvetler elli gün süreyle içeri girmeyi başaramaz. Evet altı üstü dinî bir grup, bir din adamı ve müritlerini sorgulamaya gelen polis ağır silahlarla kendilerine karşılık veren bir terör örgütü ile karşılaşmıştır. Çiftlik mi karıştırılmıştır yoksa? Elbette ki, hayır adres doğrudur ama dinî bir cemaate geldiklerini sanan polisin şaşkınlığı da boşa değildir. En sonunda polis çiftliğe girmeye karar verir, kullandığı bombalarla çiftlikte yangın çıkar, Kuşatmanın elli birinci gününde 21’i çocuk olmak üzere 81 kişi hayatını kaybeder. Bu sırada 21 çocuk da canlı olarak kurtarılır...
Anlattığım olay Amerika Waco Teksas’ta Davidian Tarikatı lideri olan David Koresh’in cemaatine yönelik çiftlik baskınıdır. Adventizm 19. Yüzyılın ikinci yarısında Amerika'da ortaya çıkan ve Protestan orijinli bir dinî harekettir. Bu akımın ortaya çıkışı İsa Mesih’in bin yıllık "tanrısal krallığı" kurmak için geri dönüşünün beklentisi ile çok ilişkilidir. Advent kelimesi, Latince “Adventustus”dan gelir anlamı “varış”, “dönüş”tür. Terim olarak advent, “İsa Mesih'in adaleti tesis etmek ve bin yıllık (millenial) 'tanrısal krallığı' başlatmak için yeryüzüne dönüşünü” ifade eder.
Adventizmin ABD'de ortaya çıkışı ve yayılması da oldukça ilginçtir. Hiçbir dinî tedrisat görmeyen, kilise tarihi konusunda bilgisi olmayan, Hristiyanlığın temel dillerinden biri olan Latince’yi dahi bilmeyen William Miller başrol oynar. Tesadüfen kabul ettiği Hristiyanlıktaki Daniel ve vahiy kitaplarının kıyamet alametleri ile ilgili bölümlerini yeniden yorumlar. Teolojisinin özü, Eski Ahit’in Daniel Kitabı’nda “2300 gün” olarak geçen peygamberlik zamanıdır. W. Miller'e göre, bu peygamberlik zamanı kronolojik bakımdan 21 Mart 1843-21 Mart 1844 yılları arasına tesadüf etmektedir. W. Miller, İsa Mesih’in zikredilen bu tarihler arasında geleceğine dair kehanetine birçok insanı da inandırmayı başarır.
Açıklanan tarihte gelmeyen İsa Mesih, Advent taraftarları arasında büyük bir hayal kırıklığı oluşturur ve bu hareketin dağılmasına sebep olur. İşte tam bu dağılma esnasında Yedinci Gün Adventizmi'nin kurucusu olan Ellen Gould Harman (White) isimli bayan devreye girer. Kendisi de bu hayal kırıklığını yaşayan Adventistlerden biri olan Ellen White, "Tanrının kendisini peygamber olarak seçtiğini ve İsa Mesih’in yeryüzüne gerçekten geleceğini" söyler. W. Miller’in doğru söylediğini ancak bir hesaplama hatası yaptığını ileri sürer. W. Miller’in yerini alan E. White İsa’nın en kısa zamanda yeryüzüne geleceğini ilan eder...
Yedinci Gün Adventistleri 1844, 1845, 1854, 1873 ve en son 1959’da İsa'nın gelişini haber verirler. Her bir yanılma bir hesap hatası olarak yorumlanarak umutlar tazeliğini korur. İşte Davidciler de bu Yedinci Gün Adventistleri’nin bir kolu olarak ortaya çıkarlar. Asıl adı Vernon Howell olan David Koresh 1986 yılında Davidcilerin başına geçer. Kendisini 1985 yılında “Günahkâr Mesih” olarak tanıtır. İsa’nın yakın bir zamanda geleceğini umarak kendilerini İsa’nın Krallığını kurmak için milenyuma kadar İsa’nın takipçileri olarak görüyorlardı.
Koresh ve takipçileri, Texas’ın Waco şehri yakınlarında Mount Carmel olarak isimlendirdikleri bir alana yerleşir. Kamuoyu gündeminde grup ile ilgili silah depolama ve çocuk tacizi iddiaları gündeme gelir. Bunun üzerine, Amerikan Alkol Tütün ve Ateşli Silahlar Bürosu (The Bureau Alcohol, Tobacco and Firearms-ATF) yetkilileri silah depolama ve taciz iddialarını araştırmak için 28 Şubat 1993’te Mount Carmel’e baskın düzenler. Çıkan silahlı çatışmada 4 hükûmet yetkilisi ölür. İşte yukarıda anlattığım kuşatma böyle gerçekleşir.
Bunun üzerine Amerikan kamuoyunda ve Amerikan Temsilciler Meclisi Adlî Kurulu (House Judiciary)’nda bu konu tartışılmaya açılır. Kamuoyunda FBI’ın nasıl olur da böyle bir olayı atladığı, adi suçlarla ilgili şikâyet üzerine gidilen bir çiftlikte büyük bir terör saldırısı ile karşı karşıya kalındığı sorgulanmaya başlanır. Anlaşılmıştı ki, FBI hem Waco gibi olayları öngörme, müdahale etme ve sonrasındaki travmayı atlatma konusunda hazırlıklı değildir.
Çatışmadan kurtarılan 21 çocuğun en küçüğü 5 aylık en büyüğü 12 yaşındadır. Çocuklar uzun süre bu dînimsi grup içinde kalmışlar ve dinî grubun inanç ve ideolojisiyle temas içinde bulunmuşlardı. Yaşadıkları ağır travmanın rehabilite edilmesi gerekiyordu. Çocuk psikiyatristi Bruce D. Perry ve ekibi olayın ilk günü oradaydı. Perry, ilk etapta onları farklı ailelerin yanına yerleştirmenin düşünüldüğünü fakat onları ayrı ayrı verecek sayıda ailenin hemen bulunamadığını söyler. Perry’ye göre bu aslında iyi de olmuştur. Zira çocukları birbirinden ayırmak, çocukları daha da strese sokmaktan başka bir işe yaramayacaktır. Ayrıca devlette çalışan pek çok kişinin, yardım için çocukların bulunduğu eve gelmesi de doğru değildir. Çünkü bu durum, çocukların aklını iyice karıştırabilir. Kaotik bir ortamdan çıkmış, ağır travmaya maruz kalmış bu çocukların ihtiyaç duydukları şey güven, öngörülebilirlik ve onlara destek olacak insanlarla düzenli bir ilişkidir. Çocuklar zaten kıyamet senaryolarıyla yetiştirilmişlerdir ve oldukça gergindirler. Düşünün koltukta uyuyan bir çocuğun nabzı bile 160 atmaktadır.
Bu arada, çocuklara yardım için görevlendirilenler de yorgun ve streslidir. Oysa korku dolu bir çocuğu sakinleştirmek için gerekli olan öncelikle sizin sakin olmanızdır. Üstelik tarikat çocukları devlet görevlilerini düşman olarak görmektedir. Koresh, yıllarca çocukların beynini yıkamıştır.
Perry devam eder; Davidian kıyametinden sonra en fazla iyileşme gösteren çocuklar, olayda en az stres yaşayanlar veya kulübede bizimle en çok bire bir zaman harcayanlar değildi. En fazla gelişme gösterenler ise, ister Davidian kurallarına bağlı olarak yaşasınlar, ister Koresh’i tamamıyla reddedenler olsun en sağlıklı, en sevgi dolu ailelerle birlikte yaşamaya başlayanlar oldu.
Dr. Perry’nin bize anlattığı çok önemli bir şey vardır: İnsanları programlar değil, ilgiyle bu çocuklara yaklaşan ve işini iyi bilen insanlar değiştirir...
Tüm bunları yazmama neden olan aslında okuduğum bir haberdi. Geçenlerde “Aileleri DEAŞ’lı olan 188 Türk çocuğu Irak’tan Türkiye’ye iade edildi” diye bir haber okudum. Aklıma bu olay ve DEAŞ’ın ağır tacizleri içinde doğan, büyüyen çocukları geldi. Sonra 2-3 yıl önce Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığında üst düzey bürokratlarla "Suriye’de doğan DEAŞ’ın çocukları bir gün bize gelecek bunlar için hazırlık yapmalıyız, bu çocukların yaşadığı travmayı ve enfekte oldukları DEAŞ ideolojisini nasıl rehabilite edeceğimizi düşünmemiz lazım" dediğim konuşmalar geldi aklıma. "Hocam, çok doğru söylüyorsunuz, biz yukarıyla görüşüp size haber veririz" demişlerdi...
Şimdi sadece DEAŞ’ın değil aynı zamanda FETÖ’nün çocukları ve gençleri de var ilgilenmemiz gereken. FBI bu olay sonrası tüm teşkilatında yeniden yapılanmaya gitmişti. Vamık Volkan’ın da içinde bulunduğu araştırma komisyonları kurulmuştu. “İnsanlar neden bu tür cemaatlere katılır? Bu cemaatler nasıl insanların zihnini kontrol eder? Devlet olarak bu tür yapıları neden öngöremiyoruz?” türünden birçok sorunun cevabı aranmıştı. Kült, dînimsi örgütler konusunda uzman, psikolog ve güvenlikçiler yetiştirildi. DEAŞ ve FETÖ gibi ağır travmaları yaşamış bizler ne yaptık? Hazırlıklı mıyız? DEAŞ’ın çocukları nasıl rehabilite edilecek ya da edilebilecek mi, ne dersiniz?..
.01/06/2019
.01/06/2019
Toplumların çöküşü: Câhiliyye ve Asabiyye
Siyasal ve ideolojik tartışmalara kurban verdiğimiz kavramlarımızdan biri de “Câhiliyye” ve “Asabiyye” kavramlarıdır. Çok fazla ideolojik ve siyasal içerik yüklenerek gerçek anlamlarını kaybetmişlerdir. Özellikle Seyit Kutup ve Kutupçuluğun câhiliyye kavramını ahlaki bağlamından kopararak siyasallaştırması, ideoloji adına ahlakı unutmamıza ve modern toplumda her yol mübahmış gibi bir anlayışın kök salmasına yol açmıştır. Asabiyye kavramının ise milliyetçilikle karşılanması bir başka garabettir. Oysa her iki kavram da siyasal olmaktan daha çok ahlakidir.
"Cehl" Arapçada bilgisizlik anlamına gelmediği gibi "Câhiliyye" de modern toplum demek değildir; aksine Câhiliyye bir davranış biçimidir. İslam gelmeden önceki döneme verilen bir ad olması o dönemde ahlakı savunanlar olmadığı anlamına gelmez. Zira İslam gelmeden önceki toplumu Batı’nın Orta Çağ'ı ötekileştirdiği gibi karanlık bir çağ olarak anlamlandırmak her şeyden önce Hazreti Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) gibi Haniflere karşı büyük bir haksızlık olacaktır. İslam gelmeden önceki toplum Cahiliyye ise, Ficâr savaşları sonrasında ortaya çıkan anarşi ortamında, can ve mal güvenliğinin sağlanması için kurulan "Hılfu’l-Fudul" cemiyetini nereye koyacaksınız? Zayıf ve güçsüzlerin korunması, zulmün önlenmesi için kurulan ve Muhammed aleyhisselamın da bir ara toplantılarına katıldığı bu cemiyet İslam gelmeden önce de toplumda ahlaki ilkeleri savunan insanlar olduğunu göstermez mi? Hayr olanda şer, şerr olanda hayr vardır ilkesi gereği İslam’da toptan bir anı veya zamanı şeytanlaştırmak yoktur.
"Cehele" fiili Arapçada “alâ” ile birlikte kullanıldığında zorbalık etmek, haksızlık yapmak anlamına gelir. Arap şairleri arasında da oldukça meşhur bir kullanıma sahiptir. Bu nedenle Ebul-Nasr Farabi El-Türki, “EI-Medinetü'l-Fazıla” adlı kitabında, zorbalığın hükümran olduğu site devletini “zorba site'” manasına gelen “el-medinetü’l-cahile” yani “cahil/zorba site” olarak adlandırmıştır.
Buna göre "Câhiliyye" insanların hakkı, adaleti, maruf olanı sırf kendi asabiyyeleri ve hırsları yüzünden terk etmeleri ve haksızlıkta diretmeleri anlamına gelir. "Ebu Cehil" hakkı, doğruyu bildiği hâlde sırf hırsı ve tarafgirliği yüzünden hakka gelmeyen adam demektir.
Câhiliyye kelimesinin siyasallaşması, İslam’ı ideolojik olarak; sosyalizm, kapitalizm gibi totalci bir sistem gibi okumayı getirdi. Bu da İslam’ı bir din olmaktan daha çok bir siyasal sisteme indirgedi. Ve sonuçta Câhiliyye İslam sistemi dışında kalan tüm beşerî sistemleri ifade eden bir ideolojik kavrama dönüştü. Bu ise İslam’ı insani değerlerin tükendiği, ahlaki içeriğin boşaldığı bir kalıba indirgedi. Oysa Câhiliyye kavramı total bir siyasal sistemi değil, insanın gündelik hayatındaki değerden soyutlandığı beşerî, fiziki “maddeperest” yönünü ifade ediyordu. Câhiliyye, ölümün ve ahiretin unutulduğu, değer ve ölçülerin olmadığı ahlaksız bir hayatın onur ve şöhret adı altında yüceltilmesi anlamına geliyordu. Cahiliyle, güçlü olana hukukun işlemediği, toplumun bazı gruplarının toplumun geri kalanından ayrıcalıklı olduğu bir düzen demekti...
Nitekim Kur’ân-ı kerimin Maide süresi ellinci ayeti “Yoksa Cahiliyye devrinin hükmünü mü istiyorlar” ile tam da bunu ifade etmektedir. Peki neydi Câhiliyye hükmü? İmam Mâtûridî’nin aktardığı şekliyle İbni Abbas’ın rivayet ettiğine göre bu âyet üstün görülen Nâdir kabilesinden biri aşağı tabakadan olan Kureyza kabilesinden birini öldürdüğünde kısas edilmemesinin istendiği için indirilmişti. Yani üstün bir kabilenden biri öldürüldüğünde katiline kısas uygulanırken aşağı tabakadan biri öldürüldüğünde kısas hükmü askıya alınıyordu. Ve Kur’ân bu eşitsizliği talep etmeyi Câhiliyye hükmü olarak adlandırmıştı.
Dolayısıyla Câhliyye hak, hukuk ve adalet karşısında zorbalığın egemen olduğu bir davranış biçimini ifade eder. İslam öncesi ve sonrasına şahit olan Câfer bin Ebî Tâlib’in Necaşi karsısında Câhiliyye tanımı oldukça önemlidir:
“Ey hükümdar! Biz Câhiliyye zihniyetine sahip bir kavimdik; putlara tapar, ölü hayvan eti yer, fuhuş yapardık; akrabalık bağlarına riayet etmez, komşuluk haklarını tanımazdık; güçlü olanlarımız zayıfları ezerdi...” Anlaşılıyor ki Câhiliyye güçlü olanın her şartta haklı olduğunu savunan ve merhameti olmayan ahlaki bir düşüklüğü ifade ediyordu. Arap şairi Züheyr bin Sulma'nın şu sözlerinde olduğu gibi:
“Kim bölgesini silahıyla korumazsa, harab olur; Kim de zulmetmezse, zulme uğrar!..”
Asabiyye nedir?
Şimdi de anlam kaybına uğrattığımız "Asabiyye" kavramının anlamına kısaca bakalım... Sıklıkla ideolojik olarak “milliyetçilik” ile karşılanan ve böylece sahip olduğu anlamını yitiren “Asabiyye” kavramı da aslında Cahiliyye ile ilişkili bir kavramdır. "Kavm-i taassup" anlamına gelen asabiyet; zorbalık, zulüm, haksızlık, adaletten, sulh ve nizamdan yoksunluk, çapulculuk ve kan davası gibi davranışlar içeriyordu. Çünkü İslam gelmeden önce kabile, bireylerin toplumdaki statüleri açısından belirleyici konumundaydı. Mekke’de Kureyş büyük bir kabile idi. Kureyş’e mensup olmak ayrıcalıklı olma sonucunu doğuruyordu. Yesrib’de ise Evs ve Hazrec önde gelen kabileler idi ve mensuplarına ayrıcalıklar kazandırıyordu. Kabile bünyesinde hürler, kölelikten kurtulmuş olan mevlalar ile köle ve cariyeler bulunmaktaydı. Kabilenin esas üyesi olan hürler, kurallı olmasa da eşraf ve avam şeklinde tasnif edilebilir özelliklere sahipti. Şairler, kâhinler ve zenginler eşraftan kabul edilmekteydi.
“Asabiyyet”, Türkçeye “Kabile taassubu” şeklinde tercüme edilebilir. Asabiyet, Câhiliye döneminin önemli bir karakteridir. Her halükârda “kendi kabile mensubuna yardım etme” esası üzere kuruludur. Cahiliye şairlerinden Cendeb bin el-Anbâr et-Temimî’ye atfedilen şu söz bu duyguyu ifade eden en önemli vesikadır: Kardeşine ister zalim olsun, ister mazlum olsun yardım et. Bu yüzden Allah resulü bir hadisinde Asabiyyeti “kişinin zulümde kavminin yanında yer alması” olarak tanımlamıştır.
Risalet dönemi ile birlikte yasaklanan ve eleştirilen bu anlayış, Câhiliyye döneminde önemli bir boşluğu dolduruyordu. Zira asabiyyet duygusu, âdeta kanunlaşmış özelliği ile kabile mensuplarını her türlü tecavüze ve saldırıya karşı korumaktaydı. Câhiliyye dönemindeki kabilelerin hayat alanını oluşturan çölde, hayatı düzenleyen, herkesin boyun eğebileceği ve bireysel hak ve hukuku güvenceye alacak güçlü, merkezî bir yönetim yoktur. Bu yüzden de Câhiliyye döneminde güç ve kuvvet olmaksızın yaşamak mümkün değil gibidir. Gücü olmayan bir kabile ya da bireyin saygınlığı söz konusu olamamaktadır. Güç varsa ancak o zaman bireyler ve kabileler arası saygı mümkündür.
Hazreti Peygamber, kabile toplumunu bir inanç toplumu hâline getirmiş, Câhiliyye inanç ve hükümlerinin yerine ise ahlak ve adalet ilkesini ikame etmiştir. İlk Medine vesikasıyla birlikte Müslümanlar yazılı kurallara bağlı anlaşmaları toplumun ana ilkesi hâline getirmeyi başardılar. Daha sonra da İslam hukukunda ilk mezhep olan Hanefiliğin teşekkülüyle birlikte "kanun toplumu" inşa edilmiştir. Bu yüzden devletin ve yazılı kanunların olduğu toplumlarda bu koruma kabileden kanuna geçer.
Kabile toplumlarında haklı haksız davası bir nevi holiganik bir taraftarlık gibi algılanır. Ne olursa olsun hakkın hep kendi taraflarında olduğuna inanır insanlar. Takım tutar gibi hatalı, zalim, zorba da olsa kendi taraflarını asla değiştirmezler. Oysa haklıya kendi aleyhimize dahi olsa haklı demek taraftarlıktan çok daha fazla insani ve ahlaki meziyetleri gerektirir. İşte İslam’ın kazandırdığı en temel ilke budur...
İslam kabile toplumundan bir millet var etmiştir. “Mille” kelimesi bir dine inanan topluluk anlamına da gelir. Bu yüzden Kâmus-u Türkî yazarı Şemseddin Sâmi, "mille" maddesinin karşısına “İslam milletinden Türk ümmetindenim” diye yazmıştır. Millet olma hangi etnik yapıdan gelirse gelsin, hangi mezhep ve meşrepten olursa olsun ortak bir vatanı paylaşan bireylerin tasada ve sevinçte, refahta ve yoksullukta adaletle birbirlerinin hak ve hukukunu gözetmesi için bir inanç ve iman topluluğu oluşturmaları anlamını ifade eder. Millet, kabilenin yüceltilmesi değil kabile olmanın ötesine geçme iradesidir.
Millet olmak için hukuk ve adaletin milleti oluşturan tüm bireylere eşit olarak dağıtılması gerekir. Millet kavramı sadece bir kan bağını değil aslında ortak siyasi bir bütünlüğü de ifade eder. Bu yüzden millet olmuş toplumlar Câhiliyye ve Asabiyye gibi hastalıkları geride bırakır. Manevi bir aile olarak kabul edilen milletin hangi ferdi kendisine karşı zulmedilmesine seyirci kalabilir ki? Eğer bir toplum adaleti ve hakkı yalnızca kendisi için talep ediyorsa o, "kabile" toplumundan "millet" olma bilincine geçememiş demektir...
İslam’ın gelmesi kabile toplumundan millete, Câhiliyyeden kanun toplumuna geçişi sağlamıştır. İslam’ın erken döneminde kanun yapmayı öğreten Hanefi fıkıh geleneğinin oluşumu boşuna değildir. Bu yüzden Müslüman toplum bir kanun ve ahlak toplumudur.
İslam bir kabile toplumundan bir millet var etmişti. Şimdi biz o milleti kabile toplumu hâline getirmek için elimizden geleni yapıyoruz!..
.18/05/2019
.18/05/2019
Suudi Arabistan’ın dinî jeopolitiği
Din ve dinî yapıların uluslararası ilişkilerinin önemli bir enstrümanı olmaya başlamasıyla birlikte "dinî jeopolitik" kavramı gündemimize girmeye başladı. Brooking Enstitüsü bu konuda “Geopolitics of Religious Soft Power” başlığında bir de proje başlattı. Projede Suudi Arabistan, İran, Türkiye, Katar ve Fas da dâhil olmak üzere birçok ülke tarafından desteklenen dinî yayılma faaliyetlerinin küresel etkisi araştırılıyor.
Bir zamanlar din, siyaset ve kamusal alanla büyük ölçüde alakasız olarak düşünülse de, bu varsayım gittikçe artan bir şekilde sorgulanmaya başlandı. Dinin siyaset ve kamusal alana ilişkin yeri hakkındaki sorular, 21. Yüzyılın başlarında, özellikle de uluslararası ilişkiler disiplini içinde sayısız araştırmaya konu oluyor. Dinin uluslararası alanda kalıcı etkisine rağmen, Türkiye’de din konusundaki tartışmalar, hâlen “laik bir ön yargı” tarafından etkilenmektedir. Bununla birlikte, bu laik yanlılığın egemenliği gittikçe zorlanıyor ve bilim adamları, din ve siyaset arasındaki ilişkileri kavramsallaştırmak için alternatif yollar aramaya başlıyor. Türkiye’de henüz sosyal bilimler ve uluslararası ilişkiler bu “laik ön yargı”yı kıramamış olsa da, dinin iç ve küresel politikadaki rolü giderek daha belirgin hâle geliyor. Dinî jeopolitik kavramı da bu ilginin bir sonucu olarak önem kazanacağa benziyor.
"Dinî jeopolitik" kavramını ilk defa 2015 yılında kullanmış ve 2016 yılında da şu şekilde kavramsallaştırmıştım: “Bir devletin bölgesinde ya da küresel ölçekteki dinî yapıları, ideolojileri, oluşturdukları ağları ve grupları analiz ederek, onlar üzerinde çalışarak çatışmaları çözme, tehditleri önleme veya bunlar aracılığıyla kültürel, siyasal ve ekonomik iş birliği geliştirerek konjonktür oluşturma tasarım ve inşasıdır.” Her ülke kendi dinî jeopolitiğini inşa ederken, dinî yapıları kendi çıkarları için seferber eder. Dolayısıyla dinî jeopolitiği çalışmak, bir ülkenin dinî yapılarla, örgütlerle nasıl bir ilişkiye geçtiğini de anlamayı kolaylaştıracaktır.
Özellikle bizim gibi dinin ve dinî örgütlenmelerin oldukça önemli olduğu bir coğrafyada dinî jeopolitik çalışmak çok daha hayati önemde görülmelidir. Çünkü dinî yapıları, örgütlenmeleri, onların uluslararası aktörlerle olan etkileşimini anlamak, arka bahçenizde neler olduğu ve olacağını önceden görmenizi sağlayacaktır.
Suudi Arabistan Vehhabi bir devlet olarak kurulmuş ise de, dinî jeopolitiği dar mezhepçi politikalardan panislamist (Kral Faysal dönemi) politikalara kadar geniş bir yelpazede yer bulur. En son Haziran 2017’de kraliyet kararnamesi ile Veliaht Prens Muhammed bin Nayif'in yerine atanan Muhammed bin Selman ile oldukça farklı ve yeni bir dinî jeopolitik inşaya başlanmıştır. Bu yazımda bu yeni dinî jeopolitiğe geçişin nedenleri ve yönelimleri üzerinde duracağım...
Suudi Arabistan kuruluşunda Vehhabiliği ya da onların savundukları tanımıyla Selefîliği krallığın ana ideolojisi hâline getirmişti. Prens Naif, Selefîlik konusunda yapılan bir sempozyumda bunu şöyle ifade etmişti: “Krallık, Selefî ideolojiyi takip edecektir.” Kurucu krallarından Abdülaziz’in şu sözü de bunu teyit eder: “Kuşkusuz ben Selefî bir adamım. İnancım Selefîdir. Kitab ve Sünnet'in gerektirdiği bu yolda yürüyorum...”
Dolayısıyla Muhammed bin Selman Vehhabiliği reddetse de, Selefîlik, Krallığın her zaman ana ideolojisi olmuştur. Tarihsel süreç içinde Suudi Arabistan’da üç tür Selefîlik oluşmuştur.
Resmî Suud Selefîliği: Bunu Suudi Arabistan Krallığına bağlı kurumlar tarafından desteklenen Selefîlik olarak anlayabiliriz. Temsilcilerinin çoğu resmî görevli din adamlarından oluşur. Abdülaziz bin Abdullah bin Bâz, Muhammed bin Salih bin el-Useymin, Salih bin el-Fevzân, Şeyh Muhammed Emân el-Câmî ve Dr. Rebi’ bin Hâdî el-Medhâlî gibiler sayılabilir. Suud Selefîliğinin en önemli özelliği yöneticiye mutlak itaat anlayışıdır. Yöneticinin açık bir şekilde dinden çıkması ve namazı yasaklaması dışında yöneticiye isyanı asla kabul etmezler.
Sahve (İhvan Selefîliği): Suudi Arabistan’da toplumsal muhalefet daha çok "Suud İhvanı" da diyebileceğimiz Sahve (Uyanış) uleması tarafından temsil edilmektedir. 1970’lere kadar geri giden bu hareket Mısır ve Suriye’den Suudi Arabistan’a gelen âlimlerce temsil edilir. Bu âlimler daha çok üniversitede yoğunlaşmıştır ve daha ideolojik ve siyasidirler. Muhammed Kutup, Sefer el-Havali ve Selman el-Avde gibilerin temsil ettiği bu yapı Vehhabi ulemadan daha ideolojik ve küresel etkiye sahiptirler. Sahve hareketi ayrıca Afganistan savaşı ve son Suriye savaşında da aktif rol oynamıştır. Batı ve ABD’ye karşı mesafeli olan bu hareket özellikle Mısır’da Sisi’yi destekleyen Suud rejimine ciddi eleştiri getirince pasifize edilmeye başlanmıştır. Suriye, Katar ve Mısır’da İhvan ile ilişkilidirler. Muhammed bin Selman reform açıklamalarından yaklaşık 3-4 ay önce de Sahve hareketinin önde gelen isimlerini tutuklamıştır.
Radikal (Batılıların Cihadî dedikleri) Selefîlik: Selefîliğin daha sert şekle bürünmüş şeklidir. Cüheyman el-Uteybi’nin 20 Kasım 1979’da komutasındaki yüzlerce kişi ile Suudi hanedanına karşı başlattığı isyan bir milat kabul edilir. Akabinde Afganistan savaşı ve devam eden küresel cihat hareketi bu kolun sürekli büyümesine ve genleşmesine neden olmuştur. Bin Ladin, el-Kaide ve DEAŞ bu Radikal Selefîliğin bir devamı olarak görülür.
Suudi Arabistan uzunca bir süre kendi dışındaki İslami hareketlere bu üç Selefî kolla sızmayı ve onları kontrol etmeyi başardı. Bu süreçte de Batı tarafından sürekli terörü finanse etmekle suçlandı. En son Suriye’de İran’ı durdurmak üzere giriştiği savaşı kaybetti. Özellikle dünyanın ekonomik olarak değişimi, Çin’in güçlü bir aktör olarak ortaya çıkışı, BM 2030 vizyonu ve ABD’nin Orta Doğu’daki etkisini sınırlamaya gitmesi Suudi Arabistan’ın petrol gelirlerine ve Selefî jeopolitiğe bağlı olarak devam edemeyeceğini gösterdi.
Aslında Muhammed bin Selman’ın işbaşına gelmesi bu değişimi yönetmek üzere Suudi Arabistan devletinin bir stratejisi olarak okunabilir. 2017’de göreve geldiğinde hızlıca gündeme getirdiği reformlar nedeniyle kısa sürede gideceği iddialarına karşı çıkmamım gerekçesi de burada yatıyor. Çünkü Suudi Arabistan artık sadece petro dolar ve Vehhabi-Selefîlik üzerinden anlaşılabilecek bir ülke değil. Gelecek tasarımı bu kapasiteden oldukça farklılaşmaya başladı. Benim iddiam Suudi Arabistan’ın dinî jeopolitik değişimi ile eko-politiği arasında çok yakın bir ilişki olduğu yönündedir.
Nitekim Ekim 2017’de başkent Riyad’da göz kamaştırıcı bir açılışta Muhammed bin Selman NEOM adlı Dubai'nin karşılaştırılabilir turizm tesislerini içerecek ve Mısır, Ürdün ve İsrail ile ekonomik iş birliğini gerçekleştirmek üzere yeni bir proje başlattı.
Başlatılan “Vizyon 2030” ve NEOM projesi güçlü finansal kaynaklar ve katma değerli üretim ile ataerkil olmaktan ziyade girişimci olacak yeni bir ekonomik planı gerekmektedir. Doğrudan yabancı yatırımı çekmeyi amaçlayan liberal bir ekonomi öngörmektedir. Vizyon 2030’a göre, çalışma piyasasında daha yüksek katılım oranları, daha fazla beceri ve daha fazla esneklik gerektiriyor. Bu kesinlikle eğitimde büyük değişiklikler gerektirecek, ancak aynı zamanda mevcut siyasi ve sosyal düzenlemeleri altüst etmesi muhtemel sosyal hizmetlere yapılan kesintiler gibi daha derin kültürel değişimleri de içerecektir.
İşte Muhammed bin Selman, Suudi Arabistan’ı bu değişime hazırlamak için Selefîliğin içindeki aşırılıkları budayarak onu daha ılımlı bir şekle sokmaya çalışmaktadır. Suudi Arabistan mevcut yasal ve sosyal yapısı ile modern bir ekonomi kurmaz. Dijital bir ekonomi, yeniliklere açık ve eğitimli, aynı zamanda esnek bir iş gücünün yanı sıra Suudi Arabistan’ın şu an sahip olduğundan çok daha farklı bir finansal sistemi kurmasını sorunlu kılıyor. Vizyon 2030’un hedeflerine rağmen, bu değişiklikler Selefîlik merkezli yasal ve sosyal sistem içinde kolayca yerine getirilemez. Kadınların araba kullanımına yönelik atılan adımlar aslında kadınları iş hayatına katma çabasının ilk adımları olarak okunmalıdır. Vizyon 2030’un ve NEOM projesinin hayata geçirilmesi Suudi Arabistan’ı yalnızca ekonomik olarak değil sosyal olarak da kökten değiştirecektir. Bunun için ihtiyaç duyduğu şey, aşırılıkları budanmış ılımlı bir Selefîliktir.
Bunun için de uzunca süre finanse ettiği aşırılığı, Katar’ın ve Türkiye’nin üzerine yıkmaya yönelik bir diplomasi başlatmış gibidir. Ayrıca Kaşıkçı’nın vahşice öldürülmesi, Muhammed bin Selman’ın Avrupa’daki imajına ciddi zarar verdi. Ama yine de bu projelerin bölgede İsrail, Mısır ve Suudi Arabistan’ın elini güçlendirecek ve bölgeyi değiştirecek küresel etkisi Muhammed bin Selman’ın bu katliamını örtmüş gözüküyor.
Son yıllarda, Suudi Arabistan, hem Çin ve Rusya ile hem ABD ile ilişkilerini güçlendiriyor ve çevresinde ki ülkelerle küresel sisteme eklemlenen yeni bir ekonomik piyasa oluşturmaya çalışıyor.
Anlaşılan o ki, Suudi Arabistan Orta Doğu’yu değiştirecek büyük bir plan uyguluyor ve dinî jeopolitiği de buna göre şekilleniyor. Bu süreçte Türkiye sıkıştığı dar alanda bu büyük değişime ne kadar hazırlıklı onu zaman gösterecek...
.04/05/2019
.04/05/2019
Üniversitelerde radikalleşme
Radikalleşmeyi bireyin dini, etnik ya da ideolojik olarak aşırılaşarak şiddeti onaylayan bir kimliği kabul etme süreci olarak tanımlıyoruz. Son zamanlarda Batı’da çok sayıda radikalleşme araştırması yayımlanıyor. Kurumlar ve akademik çevrelerin bu konuya artan bir ilgisi var. Bireylerin aşırılıkçı görüşleri neden ve nasıl benimsediklerini anlamak, hükûmetler ve toplumlar için merkezi bir öneme sahip. Belki de bu konuda en az araştırma 40 yıla yakın terörle mücadele eden Türkiye’de yapılıyor.
Türkiye’de terör meselesi genelde güvenlik kuvvetlerinin sırtına yıkılmış vaziyette. Terör örgütlerine katılımların nedenleri ve terörle mücadelenin sosyo-kültürel boyutları ise ihmal ediliyor. Defaatle yazdığımız gibi, bizim henüz güvenlik ve terör enstitülerimiz yok. Radikalleşme konusunu başlı başına bir çalışma alanı olarak kabul etmiyoruz.
Batı’da ise radikalleşme denildiğinde bu konu çoğu kez dinî radikalleşmeye indirgeniyor. DEAŞ’ın ortaya çıkışı ile birlikte DEAŞ’a katılımları anlamak en önemli mesele hâline geldi. Oysa radikalleşme denildiğinde birçok farklı radikalleşme türlerinden bahsetmek mümkündür. Sağ-Sol, etnik, dinî veya dinimsi (FETÖ gibi) radikalleşmeler söz konusu olabilir.
Bu açıdan bakıldığında sol radikalleşme Türkiye için en az DEAŞ kadar hatta ondan daha fazla risk oluşturuyor. Unutmayalım Türkiye uzun yıllardır PKK terör örgütlü ile mücadele ediyor. Bu süre zarfında binlerce gencini teröre kurban verdi. PKK terör örgütüne katılımlara baktığımızda, katılım oranı en çok 17 ile 20 yaş arasında gerçekleşiyor. Dağ kadrosundakilerin yaklaşık yüzde 50’sini de bu yaş grubundaki teröristler oluşturuyor.
Gençler hem propagandaya çok açıklar hem de öfkelerini, kırılganlıklarını ve yaşadıkları travmaları çok kolay şiddete dönüştürebiliyorlar. Gerek bireysel radikalleşmede gerekse grup radikalleşmelerinde gençler merkezî bir rol oynuyor. Peki gençler neden radikalleşir?
Genç radikalizmin artmasında en çok üstünde durulan konulardan biri genç işsizliğin artmasıdır. Genç işsizlik ile terör örgütlerine katılım arasındaki bağ birçok araştırmacı tarafından ortaya konmuştur. Toplumda genç nüfusun varlığı her zaman dinamik bir yapının göstergesi kabul edilir. Yaşlanma toplumlar için ölümle eş anlamlıdır. Buna karşılık yönetilmeyen ve istihdam edilemeyen genç nüfus aynı zamanda şiddetin kışkırtılması ve sürdürülebilmesi içinde bir “çatışma riski”ne zemin hazırlayabilir. Yapılan araştırmalara göre, daha fazla işsizlik de dâhil olmak üzere olumsuz ekonomik koşullar, terörist grupların liderlerinin daha vasıflı elemanlar temin etmelerine fırsat vermektedir. 1980-2008 yılları arasında elli altı ülkede gerçekleşen terörist saldırıların incelenmesi sonucu, yüksek işsizlik oranları ve yoksulluk ile terörizm arasında bağ olduğunu göstermiştir.
Elbette tek başına genç işsizlik radikalleşmeyi açıklamaya yetmiyor. Çalışmalar radikalleşmenin çok boyutlu bir süreç olduğunu gösteriyor. Bu da ister istemez bu konuda farklı disiplinlerin bir arada çalışmasını zorunlu kılıyor.
Türkiye’de Taha Köse ve İpek Çoşkun tarafından ilk defa yapılan “Türkiye’de Üniversitelerde Radikalleşme” adlı çalışma bize oldukça ilginç şeyler söylüyor. SETA tarafından yayımlanan bu çalışma, gençlerde radikalleşmeyi Türkiye örnekleminde başka dinamiklerin tetiklediğini gösteriyor. Çünkü üniversitede okuyan gençler işsizliğe dâhil değillerdir. Bu çalışma bize gösteriyor ki, üniversiteler sol-etnik radikalleşme açısından âdeta bir cennet vadediyor. Köse ve Çoşkun’un yaptığı çalışma 11 ildeki 14 üniversitede yerinde gözlem yapılarak gerçekleştirilmiş. 100’den fazla öğrenci 60 akademisyen ile bire bir görüşülmüş. Kantinlere ve kampüslere gidilmiş. Radikal dilin ve siyasi çatışma kültürünün duvar yazılarından, gündelik konuşma diline kadar nasıl etkili olduğu gözlemlenmiş.
Türkiye’de eğitimi yaygınlaştırmak, bölgesel kalkınmaya hizmet etmek için açılan üniversitelerin, milyarlarca liraya mal olan kampüslerin sol radikalleşme için nasıl güvenli bir liman oluşturduğunu okuyunca insan dehşete kapılmıyor değil. Araştırmaya göre üniversitelerde radikalleşmenin dinamikleri arasında hızlı üniversiteleşmeyi saymak mümkündür. Üniversitelerde öğrenci başına düşen öğretim üyesi/Öğretim elemanı sayısının yüksek olması, öğrencilerine karşı duyarsız olan yönetimler, işlemeyen danışmanlık sistemleri bu iç dinamikler arasında önemli yer tutmaktadır. Bir öğretim üyesi olarak ben de ifade etmeliyim ki üniversitelerde danışmanlık dediğimiz iş, öğrencinin hangi dersi alıp hangi dersi bırakacağı ile sınırlıdır.
Üniversiteler gelen öğrencilerin kim olduğu ile pek ilgilenmezler. Söz gelimi kaç üniversitede gelen öğrencilerin maddi imkânlarının sınırlı olup olmadığı, anne-babasının boşanmış olup olmadığı ile ilgili bilgi vardır, bilemiyorum. Ağır ders yükü veya ders ücreti telaşı arasında sıkışmış hocalar ile kendilerini öğrencilerinden sorumlu hissetmeyen yönetimler arasında kalan öğrenciler her türlü propagandaya açık hâle gelmez mi? Araştırma biraz öyle diyor, zira OECD rakamlarına göre öğretim üyesine düşen öğrenci sayısı 16 iken biz de bu sayı 50-55 civarındaymış. Anlaşılıyor ki, yönetilmekte zorluk çekilen veya gerekli titizlik gösterilmeyen kitleleşme aidiyet duygusu ve ideallerin benzer fikirli bireylerle paylaşılması ve aşırılık yanlısı gruplara katılmak için oldukça verimli bir ortam sunuyor.
Radikalleşme çalışmaları başıboş bırakılan gençlerin kulaktan duyma bilgilerle çok kolay radikalleşebileceğini gösteriyor. Arkadaşlık bireylerin radikalleşmesinde önemli bir faktör. Üniversitelerde, derse girmeyen, devamsızlığın dikkate alınmadığı boş zaman ideolojik etkileşimi daha da hızlandırıyor. Thomas Hegghammer’ın “Jihadi Culture: The Art and Social Practices of Militant Islamists” adlı eserinde değinildiği gibi şiddete çağrıda bulunan ideolojiler silahtan çok fazla şey sunar. Aslında şiddet çağrısı bir yaşam alanı içinde şarkılar, marşlar, sloganlar, semboller, bayraklar gibi bir çok araçla sunulur. Kampüs birçok üniversite için boş zaman ve eğlence alanı olarak işlev görür. Ve şiddete çağrıda bulunan terörist gruplar için boş zamanlarını ritüeller, şarkılar, şiirler, filmler, sporlar ve şakalarla doldurmak kültürel bir atmosfer oluşturur. Yönetimlerin bu atmosfere karşı bilimin, düşüncenin, sanatın ve entelektüel paylaşımın olduğu bir karşı atmosfer oluşturmaları gerekir. Fakat bunun için öncelikle kampüslerde ne olup bittiğini gözlemleyen, sosyal danışmanlık sistemleri ile şiddeti engellemeye yönelik faaliyet sunan bir yönetim anlayışının geliştirilmesine ihtiyacımız var. Peki öyle mi? SETA araştırması pek de öyle olmadığını söylüyor.
Türkiye’de üniversitelerde radikalleşmeyi tetikleyen bir diğer unsurda araştırmaya göre gettolaşmadır. Türkiye’de birçok köklü üniversite maalesef belli ideolojilerin “kaleleri” gibi görülmektedir. İster sağ ister sol olsun gettolaşma üniversiteleri homojenleştirerek çoğulculuğu öldürmektedir. Üniversiteler farklı fikirlere açık olması gerekirken, gençler kimliksiz olarak girdikleri kampüslerden aşırı sol örgütlerin birer sempatizanı olarak çıkabilmektedir. PKK terör örgütünü destekleyen eylemlerin belirli üniversitelerin kampüslerinden çıkması bunu göstermektedir. Dolayısıyla Türkiye’de belirli üniversitelerde bu gettolaşma zihniyeti hem akademik ifade hürriyeti hem de gençlerin terör örgütlerine kazandırılması için bir tehdit oluşturmaya devam etmektedir.
Araştırmanın dikkat çektiği bir diğer husus da, üniversitelerin sürekli devamsızlık yapan öğrencileri takip etmemeleri. Kuşkusuz üniversite yönetimleri, bireylerin kendi sorumluluğunu alması gerektiğini savunabilir. Fakat insan sermayemizi oluşturan binlerce gencin neden devamsızlık yaptığı, kayıtlarını neden aldırdıklarını en azından akademik ilgi konusu yapmak, yönetimlerin bu konuda danışmanlık sistemlerini çalıştırması daha doğru olmaz mı? Çünkü araştırmada da ifade edildiği gibi, 4 Kasım 2016’da Bağlar Çevik Kuvvet binasına saldırıyı yapan şahıs Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesini terk etmiş bir öğrencidir. Dolayısıyla terk edilen öğrencilerin araştırılması belki de onların terör örgütlerinin kucağına düşmeden geri dönmesini sağlayacaktır.
Peki, bu konuda ne yapılabilir? Sanırım önce duyarlılık ve sorumluk gerekiyor. Yükseköğretim kurumundan rektörlere kadar herkesin kampüslerde neler olup bittiği ile ilgilenmesi lazım. Bina yapmak, indekslerde yer almak kadar, gençlerin radikal ve aşırı örgütlerle olan bağı da bizim sorumluk alanımıza girmelidir. Kalite değerlendirme kurullarında şekilsel birçok değerlendirme talebi kadar, YÖK’ün üniversitelerdeki radikalleşmeyle de ilgilenmesi önemli gözüküyor. Unutmayalım ki, 2547 sayılı YÖK kanunun 13. maddesi rektörlere “öğrencilere gerekli sosyal hizmetlerin sağlanmasında, gerektiği zaman güvenlik önlemlerinin alınmasında” da yetki ve sorumluk vermiştir. Gençlerin terör örgütlerinin avı olmaması da sosyal hizmet ve güvenlik önlemelerinin alınması sorumluluğu içinde değerlendirilebilir. Bu nedenle üniversitelerde radikalleşme ile mücadele için YÖK başkanlığında kurumsal düzenleme iyi olurdu. Umarım YÖK, SETA’nın bu araştırmasını dikkate alır.
.20/04/2019
.20/04/2019
Tevhidin siyasallaşması neye mal oldu?
Tevhid kelimesi birlemek demektir. Dinî literatürde ise Allah’ın tekliği, birliği ve ona hiçbir şeyi ortak koşmamayı ifade eder. İslam’ın en önemli ilkelerinden biridir, zira tevhid olmadan din de iman da olmaz...
Son yirmi yılda Türkiye’de “Tevhid” başlığı altında yüzlerce eser basılmaya başlandı. Bu eserlerin içeriği ise maalesef klasik düşünceden oldukça farklı. Klasik derken, İslam inancını oluşturan temel eserlerin çizgisini kastediyorum. Diğer bir ifadeyle Ehl-i Sünnet olarak kabul edilen Müslümanların büyük çoğunluğunun izlediği temel inançları ifade eden âlimlerin yazdığı eserlerin çizgisi dışında yeni bir üslup benimsenmiş. Bu eserlerin genelinde Selefîliğin ve siyasallaşmanın izlerini görmek mümkün.
Örneğin Ehl-i Sünnetin büyük âlimlerinden İmam Bâkıllânî’nin “el-İnsaf” adlı akaid eserine bakalım, iman ve tevhid şöyle açıklanır: “İman, Allah Subhanehu’nun Tevhidi’ni, Onun sıfatları ile tanımayı ve O’nun için caiz olmayan niteliklerin ona ait olmadığını bilmeyi de içerir. Tevhid ise, Allah’ın varlığını, birliğini ve onun hiçbir benzerinin olmadığını onaylamaktır.”
Yine Ehl-i Sünnetin temel metinlerinden biri olan Tahavi Akidesi'nde de Tevhid, Allah’ın birliğini ve O’nun ortağı olmadığına inanmak olarak tanımlanır. Ehl-i Sünnetin akaid kitaplarında ister Eş’ari ister Hanefi-Matüridi olsun Tevhid Allah’ın varlığını, birliğini tasdik etmek ve Allah’ın isim ve sıfatlarını bilmek olarak kabul edilmiştir. Çünkü Allah Muhammed Suresi 19. âyetinde “Bil ki; Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur” buyurmaktadır. Bu nedenle de İslam alimleri “tevhid"i bilmenin tüm Müslümanlara farz olduğunu söylemiştir...
Peki kişi neyi bilmelidir? Allah’ın ilah olduğunu bilmelidir. İlah kelimesinin anlamının tüm varlığın Yaratıcısı olduğu, hiçbir biçimde ve şekilde yaratılmışlara benzememesi gerektiği ise herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Bu yüzden klasik kelam ilmi (İslam ilahiyat disiplini) âlemin, varlığın yaratılmış olduğu ve Allah’ın neden yaratılmışlara benzemediğinin ispatına odaklanmıştır.
Buna karşılık modern dönemde Selefîlik ve siyasal akımlarla birlikte Tevhid meselesi bu bağlamdan koparılarak Allah’ın hüküm koyuculuğu, tağut ve şirk meselelerine hasredilmiştir. Bunu yapmak için de gelenekte olmayan biçimde önce üçlü tevhid tasnifi sürüme sokulmuştur. Bu taksimin yaygınlık kazanmasında ise Vehhabiliğin etkisi göz ardı edilemez. Vehhabiliğin imamı Muhammed bin Abdulvehhab’ın “Kitabu’t-Tevhid” adlı eserinin ve yorumlarının yayılması bu tasnifin meşhur olmasında çok etkili olmuştur.
Bu üçlü taksime göre tevhid; Allahü teâlâyı rububiyetinde, ulûhiyetinde, isim, sıfat ve fiillerinde tek kabul ederek birlemeyi ifade eder. Rububiyyet, Rab kelimesinden türetilmiştir. Anlamı ise Allah’ın her şeyin yaratıcısı, hâkimi olduğu ve her şeyin ona muhtaç olduğudur. Uluhiyyet ise kulun Yaratıcıyı her davranışında birlemesi, tüm ibadetlerini ona tahsis etmesi anlamına gelir. Yine Ehl-i Sünnet âlimlerine göre Tevhid, Allah’ın birliğini kabul edip onun yaratılmışlara benzer tüm vasıflardan nefyetmek iken, Selefîliğe göre nefiy uluhiyyetin nebilere, salih kişilere ve diğerlerine ait olmamasını da içerir. Yani bir kimse kabirleri, türbeleri ziyaret etmekle ya da tasavvufa inanmakla uluhiyyet tevhidini inkâr etmiş olur! Bu yüzden kabirlere ve türbelere önem veren, onları ziyaret eden Osmanlı kabirlere tapmakla suçlanmış, müşrik kabul edilmiş ve Osmanlı ile savaşmak caiz görülmüştür!
Dolayısıyla bir kimse Allah’ın Rububiyyetini kabul etse ama Uluhiyet tevhidini ihmal etse dahi mümin olmaz. Uluhiyyet tevhidi kişinin Allah’a ibadet etmesinde ve onun hüküm koyucu olmasında mutlak otorite tanınmasıdır. Peki zaten Müslüman, Allah’a ibadet edip onu otorite olarak tanımaz mı? Selefî-Vehhabilere göre demokrasi, yasama, meclis gibi uygulamalar uluhiyyet tevhidine aykırıdır. Bu yüzden bir kimsenin meclisi tanıması, demokrasiyi savunması küfür olarak kabul edilir.
Buna göre Nakşî Şeyhi Konyalı Mehmet Zeynelabidin Efendi gibi Osmanlıda Meclis-i mebusan'ı meşru gören birçok Osmanlı âlimi -hâşâ- küfre girmiştir! Görüldüğü gibi Selefîlik geleneksel İslam âlimlerinin varlık meselesi olarak ele aldığı Tevhidi, siyasal bir mesele hâline getirmiştir. Kuşkusuz bu mesele üzerinde de durmak oldukça önemlidir. Ama şimdilik bu yazıda Selefiliğin tevhid meselesini varlık meselesinden siyaset meselesine çekmekle aslında neleri kaybettiğimiz üzerinde durmaya çalışacağım. Tevhidin siyasallaşması ile birlikte Tevhid, Allah’ın varlığa bakan yönünü değil siyasal eyleme dönük iradesini tartışan bir konu olmuştur. Peki bununla ne kaybettik ne kazandık?
Varoluş Gizemi
İnsanlığın karşı karşıya kaldığı gizemlerin en derini varoluş gizemidir. Kâinat neden var? Neden insan var? Kâinatı açıklarken Yaratıcıyı yok saysanız da, sorularınız son bulmuyor. Bu sefer de ister istemez durup dururken, “Kâinat neden var olma derdine girmişti ki!”, diye sormak zorunda kalıyorsunuz. Bilimsel bir açıklamayla başlasanız bile küçük bir şeyle başlamak zorunda kalıyorsunuz; kozmik bir yumurta, minicik bir kuantum boşluğu, bir patlama ya da bir şey işte.
Bu nedenle şu anda varoluşun nasıl başladığı konusundaki elle tutulabilir en geçerli kurmalardan birisi olan "Big Bang" yani "Büyük Patlama" kuramı kâinata bir başlangıç çiziyor. Diğer bir deyişle kâinat yokken var oldu. Dinlerin geneli açısından da dile getirilen bu iddia Big Bang kuramı ile ete kemiğe büründü. Ama sorular bitmiyor sonra bir başka soru geliyor aklımıza: Kâinatın bir başlangıcı varsa ondan önce ne vardı?..
Mekânın zamanın ve maddenin olmadığı bir hâl yani yokluk. O yüzden kâinat yoktan var oldu. Big Bang de bunu söylüyor. Ama neden olduğunu bize söylemiyor. Bunu bilim değil daha çok felsefe ve dinler açıklıyor. Dinler, varlığa varoluşun yanında bir de anlam yüklüyorlar. Bu anlam kâinatı hiçlikten kurtarıyor. Çünkü kâinat her ne kadar yok iken var olduysa da, varoluş tamamen hiçliği içermiyor. Çünkü nihayetinde hiçlik ile değil bir şeyle başlıyor. Varlığa hiçlik çok ağır geliyor!
Hiçbir neden olmaksızın var olan bir dünya gerçekten insanın sinirlerini bozuyor. Tasavvufta "hiçlik" mutlak varlıkta yok olmayı, tüm geçici sıfatlardan sıyrılmayı temsil ettiğinden, bir anlamı olabilir kuşkusuz. Ama varlığa geliş ve yok oluşta hiçlik duygusu insan için oldukça zordur. Bu yüzden Sokrates için ölüm hiçlik ya da yokluk değildir, aksine ölüm yaşamın kendisidir ve “bir değişmedir, bulunduğumuz yerden canın, tenin bir başka yere geçmesidir. Nereden geldin, hiçlikten; nereye gideceksin hiçliğe… ne kadar ağır bir yük. Hayatı anlamsız kılan, insanı buhrana sürükleyen ve hayata tutunmak için insana hiçbir amaç vermeyen derin bir karanlık! Bu türden bir hiçlik duygusu hayatı aslında yaşamaya değmeyecek kadar saçma ve anlamsız kılar. Sonu çoğunlukla intiharla son bulur...
Sonra bir başka soru daha gelir aklımıza iyi ama neden ben, yani insan yaratıldı? Çünkü sen olmasaydın varlığın anlamı da olmayacaktı. Etrafına baksana, senden başka bu soruları soracak ve hayatın anlamını arayacak bir başka canlı var mı? Evet, bir tek insan bilinçli, irade eden bir varlık olarak yaratıldı ve her şey aslında insan için var edildi? Akıl eden ve eyleminde tercihte bulunan sensin. İmam Matüridi hazretlerinin dediği gibi: Kendini bilirsen Rabbini de bilirsin! Bu yüzden yaratılış serüveninin gizemi aslında insanın kendini tanımasında saklıdır. Dünyanın telaşı arasında ne kadar da çok unuttuk kendimizi dinlemeyi…
Varoluş gizeminin cevabının Yaratıcı ile başlaması insanın dünyaya karşı aldığı tavrı hiçlikten bir anlam arayışına doğru çevirir. Dünyanın tümüyle iyi ve güçlü bir Yaratıcı tarafından yaratıldığı fikri dünyaya karşı iyimserliği de beraberinde getirecektir. Ne yani, dünyada hiç mi kötü bir şey yok, hayat bu kadar kolay mı? Elbette değil, hatta bazıları için hayat gerçekten çok daha zor. Ama en azından hayata başlamak için ve devam etmek için sebeplerimiz var.
İnsan için varlığı düşünmek, kendini tanımaya çalışmak âyetlerin en büyüğüdür. Rabbimizin kevnî âyetleridir insan ve varlık. Modern insan artık o kadar hızlı ve aceleci ki ne etrafını düşünmeye ne de kendini tanımaya fırsat bulamıyor. Aslında dünyevileşme dediğimiz şey de insanın değer ve anlam yüklü tevhid gözlüğünü çıkarıp, varlığı, insanı ve toplumu metalaştırması demektir. Müslüman zihin dünyasında varlık meselesinin yerini siyasetin alması, bizi anlam arayışından uzaklaştırmış ve maddi olana karşı baştan çıkarılmış bir fetişizmle duyulan arzuya boyun eğdirmiştir.
Böylece ağaca "bundan kaç metreküp kereste çıkar", tabiata "buraya kaç kat rezidans dikilir", insana "bundan nasıl istifade edilir" diye bakan birine dönüştük!.. Varlığa hakikatin ve Yaratıcının bildirdiği gibi bakmayı unuttuk. Allah adına insanları sözde kâfir, müşrik ilan etmekten insanı ve varlığı yaşatan, yücelten, güzelleştiren devletler ve şehirler inşa edemedik.
Ne dersiniz, siz bu şehirlerde Yaratıcının izini görebiliyor musunuz?..
.06/04/2019
.06/04/2019
Gençler artık neden dindar değil?
Kamuoyu araştırma şirketi KONDA, 15-29 yaş arası gençlerin hayata bakışlarında ve yaşam şekillerinde son 10 yılda neler değiştiğine dair bir rapor yayınladı. Bu raporda gençler (18-29 yaş) arasında dindarlığın son on yılda azaldığı belirtiliyor. Kendini dindar olarak görenlerin sayısı 2008’de %55 iken 2018’de bu sayı %51’e gerilemiş.
Baştan söyleyeyim gençleri yargılayacak değilim. Gençlerin hayat tarzlarını, inançlarını, dünyaya bakışlarını küçümsemeyeceğim. Yıllardır eğitim kurumları içinde gençlerle çalışıyorum. İlahiyat fakültesinden farklı üniversitelere kadar oldukça farklı çevrelerde gençlerle birlikte çalışma imkânım oldu. Türkiye’de gençlerin birçok problemi olduğunu görüyorum ve biliyorum. Bu nedenle çıkan bu tablonun asla onların tercihleri ve meselesi olmadığına inanıyorum. Ortada gençlerle ilgili bir sorun varsa bunun sorumlusu gençler değil biz büyükleriz. Neden mi? Müsaadenizle açıklamaya çalışayım...
KONDA, yasalar gereği bu araştırmasını 18 yaş üstüne uyguluyor. Bu çalışmada da genç olarak isimlendirdiği yaş aralığı 18-29 arasıdır. Yani 1990 doğumlu ve sonralarını kapsıyor. Bu gençlerin hikâyesi Özallı yılarla başlıyor. Aynı zamanda bu nesil internete doğmuş bir nesil. Enformasyon miktarının giderek arttığı, herkesin her gün her saat erişilir olduğu bir çağa doğdular. Maalesef bu ileri teknoloji çağının çocuklarımıza neler yaptığını, neler yapabileceğini kavramakta geç kaldık. "Ne yani, ileri teknoloji çağının gençlerimizi daha az dindar yaptığını mı, iddia ediyorsunuz?" dediğinizi duyar gibiyim. Evet, hatta daha fazlasını söylüyorum. TechnoStress: Coping with Technology adlı eserin yazarı Larry D. Rosen’ın dediği gibi sürekli açılıp duran ileti pencereleri, akıllı telefonlar, sosyal medya ve video oyunları, Youtube algoritmasının genç beyinleri iğfal ettiğini söylüyorum. Çağın en büyük hastalığı hâline gelen dikkat dağınıklığı ve odaklanma sorunu gençlerin kalıcı olarak soyut şeyleri öğrenmelerini ciddi anlamda zorlaştırıyor.
Sürekli erişilebilirlik, davetsiz bildirimler, daldan dala atlamayı kolaylaştıran özellikler, sanal gerçeklik alanında oluşturulan kült imgeler zihnimizin gerçeğe odaklanmasını güçleştiriyor. Teknolojiyle büyüyen gençler dağınık bir zihin durumunu yaşıyorlar. Etrafınıza bir göz gezdirin, hem telefonuyla oynayan hem de karşısındaki ile sohbet eden, göz ucuyla da etrafını süzen insanlar göreceksiniz. İşte buna "sürekli kısmi dikkat ve çoklu görev geçişi" diyoruz. Bunun yol açtığı etki ise, odaklanamama ve dikkat dağınıklığı şeklinde dönüyor bize. Yapılan bir araştırmaya göre, çok önemli olduğu söylendiği hâlde öğrenciler üç ile beş dakikadan fazla bir konuya odaklanamıyorlar.
Eskiden altını çize çize okuduğumuz, uzun uzun not ettiğimiz bilgileri, şimdi hızla göz gezdirip geçiyoruz. Düşüncelerimizi iletmek için yazı yazmak yerine, kısa fragmanlar kullanıyoruz. Mektup yerine kısa bir e-Posta yollamakla yetiniyoruz. Twitter ilk çıktığında 140 karakterle nasıl yazarız diye düşünüyorduk, artık fazla bile geliyor. Peki, ne mi oluyor? Sabrımız kalmıyor, tahammülü, beklemeyi unutuyoruz. Aceleciliğimiz her şeye yansıyor. Düşünmeyi, tefekkür etmeyi, zikri, uzun uzun kendimizi dinlemeyi, sukutu nefsi kaybediyoruz. Kısacası manevi dünyamız erozyona uğruyor. Tüm bunlar olurken yapayalnız olduğumuzu anlıyoruz.
Neden mi? Çünkü artık çocuklar ailelerin değil. Aile bir çocuğun gelişimi ve eğitimi için çevresel faktörlerden sadece birisi. Kuşkusuz en önemlisi ama sadece aile artık hiçbir anlam taşımıyor. Çocuğun ve gencin yetişmesinde okul, arkadaş çevresi ve sosyal medya artık eskisinden çok daha fazla rol oynuyor. Yeni Zelanda saldırganında gördüğümüz gibi internet üzerinden radikalleşen binlerce genç var. Çocuklarımızı yalıtılmış mekânlarda, Kolejlerde eğitmeyeceğimiz bir dünya var. İmam Hatip’e göndererek dindar olarak yetiştirmeyi düşündüğünüz çocuğunuzun elindeki akıllı telefon ve internet ağı, ona öğretmek istediğiniz dünyayı kökten sarsabilecek bilgilerle dolu. Dünya artık duvarlar öremeyeceğiniz kadar şeffaflaştı. Ve en kötüsü biz bu dünyaya hazırlıksız yakalandık.
90’larda hızla daldığımız bu dijital dünyaya karşı koyabilecek ne eğitim sistemimiz ne de din eğitimi ve öğretim planımız vardı. 18 yaşına gelmiş bir gencin dinî tutum ve davranışlarının çok erken bir dönemde geliştiğini elbette tahmin edebilirsiniz. Bırakın dinî tutum ve davranışlarını ahlaklı bir birey olmasını sağlamak için bile değerler eğitimine çok erken yaşta başlamamız gerekir. Bir çocuğun sıraya girmesi, yalan söylememesi, başkasının hakkına saygı göstermesi, hırsızlık yapmaması gibi birçok ahlaki davranışı kazanması için okul öncesi eğitimde bu değerleri kazanması gerekir. Çocuğun bilişsel gelişimi ile ahlaki gelişimi arasında oldukça yakın bir ilişki vardır. 0-6 yaş ise bunun için en uygun dönemdir.
Türkiye dijital çağın çocuklarını 1980’den kalma yöntemlerle yetiştiren bir ülke olmayı tercih edemez. Maalesef bu konuda en kötüsünü yaparak Türkiye; din eğitimi ve değerler eğitimi gibi alanları uzun süre FETÖ’cülere teslim ederek bu alanı istedikleri gibi kullanmalarına izin verdi. Örgüt, din eğitimini kendi istediği şekilde bir nesil yetiştirmek için özellikle kullandı. Örgüt içi hazırlanan “Nasıl Anlatalım” adlı 1986 yılında basılan eser bu açıdan oldukça önemlidir.
Buna karşılık Kur’ân kurslarından İmam Hatiplere, ortaokuldan liselere kadar din öğretimi ve ahlak eğitimi tam bir sorunlu alan olarak karşımıza çıkar. Bu konuda onlarca sempozyum, panel düzenlense bile ortada hâlâ oturtulamayan bir eğitim sistemi vardır. İlahiyat programları yetersiz görülerek Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretimi için fakülteler açılmış sonra da başarısız oldu diye kapatılmıştır. Öğretmen yetiştirme sorunu maalesef din eğitimi ve öğretimi için de devam etmektedir.
Oysa yapılan çalışmalar eğitimde en önemli unsurun öğretmen olduğunu göstermektedir. Martin Carnoy ve bir araştırma ekibinin 2007’de yayınladığı “Cuba’s Academic Advantage: Why Student’s in Cuba Do Better in School” adlı çalışma Küba öğrencilerinin neden okulda Latin Amerikalı akranlarına göre daha iyi performans gösterdiğini analiz eder. Sonuç olarak öğretmen performansının Küba'nın yoksulluğuna rağmen önemli akademik sonuçlar elde ettiği görülür. Dolayısıyla öğretmen eğitimi bugün her şeyden çok daha önemli hâle gelmiştir. Biz ise öğretmen yetiştirmeyi yeniden düşünmek yerine eğitim politikalarımızı müfredat çöplüğüne döndürdük. Oysa müfredat ve teknoloji yerine daha profesyonel öğretmen yetiştirmeyle uğraşsaydık sanırım daha başarılı olurduk.
Özellikle din bilgisi öğretiminde her gün karşılaştığım örnekler beni daha fazla endişelendiriyor. Lisede "deccal" videoları izleten din dersi hocaları, "Sünnet namazı diye bir şey yoktur" diyen ortaokul öğretmeni, Selefîliği tavsiye eden meslek dersi hocaları, mealciliği öven lise hocaları, hâsılı öğrencinin değil akademik bir ortamın bile konusu olamayacak konuları sınıflara taşıyan meslektaşlarımız gençlerimiz üzerinde ciddi yaralar açmaktadır. Bu nedenle öncelikle din konusunda gençlerle buluşacak öğretmenlerin yeterliliğini doğru bir şekilde planlamak zorundayız.
Diğer bir mesele de dindarlıktan çok daha önce kazanılması gereken ahlak meselesidir. Dindarlığın her şeyden önce bir ahlak eğitiminden geçtiği dindarlığa giden yolun ahlaklı olmakla başladığını kabul etmeliyiz. Hazreti Peygamberin (sallallahü aleyhi ve sellem) “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim” sözünün anlamını eğitim sistemimize uygulamadıkça din eğitimi sorunu hiç çözülmeyecek. Müslümanlık açısından ahlak kesbi kazanılmış bir davranış biçimidir. İmam-ı Gazali Hazretlerinden Kınalizâde Ali Efendi’nin Ahlak-ı Alâi’sine kadar hepsi ahlakın öğrenilen ve nesillere aktarılan bir davranışlar sistemi olduğunu söylemişlerdir. Dolayısıyla insan varlığı dünyaya gelirken iyiye, güzele meyilli olsa bile bu, zamanla kazanılan bir şeydir. Bizi ahlaklı yapan şey eğitimdir.
Mart 2011'de Japonya’da, Fukushima Daiichi Nükleer Santrali'ndeki erime sonucu büyük deprem olmuştur. Birçok medya muhabiri, en büyük tahribata yol açan alanlarda bile yağmalamanın olmamasını şaşkınlıkla izlemiştir. Bunun sebebi konusunda uzun tartışmalarda, Japon okullarındaki ahlak eğitiminin bunda önemli bir rolü olduğu söylenmiştir. Bu konuda hazırlanan bir çalışmada Japonya’da insanların ihtiyacı olduğu hâlde dağılan dükkânlara girip başkasının malını almamasının sebepleri arasında şunlar sayılmıştır:
Ailedeki eğitim; okulda ahlaki eğitim; TV ve gazeteler gibi sosyal medyanın ahlaki değerleri aktarımı; Japon halkının toplum tarafından inşa ettiği dayanışma ve Japon halkının günlük hayattaki değer bilinci ve davranışı... Şimdi gelin bunlar açısından kendi toplumuzu değerlendirelim.
Teknolojinin sert rüzgârları arasında yol bulmaya çalışan gençlere kılavuzluk etmede yetersiz kalan ve onları tanımadıkları derin sulara gönderen eğitmenler; her gün toplumda sosyal medyada karşılaştıkları karikatürize edilmiş fetvalar; din ve gelenek eleştirileri, yüceltilen şiddet motifleri; okült ve kült öğretiler; elinde silahla adam öldürmekten başka bir yeteneği olmayan dizilerin kahraman figürleri… Tüm bunlar arasında eğer yüzde elli bir dindar, inançlı ve millî bir gençlik varsa bu ülkede öpüp başıma koymayı tercih ederim. Ve kuşkusuz her türlü eksikliğine rağmen fedakârca öğrencilerine örnek olmaya çalışan öğretmenlerimizi de saygıyla anmak isterim...
.23/03/2019
.23/03/2019
Beyaz faşizm ve paganist kült radikalleşmesi
Yeni Zelanda Christchurch’teki camilere yönelen ve 50 Müslümanın şehit olmasıyla sonuçlanan terör eyleminin faili hakkında konuşmak istiyorum. Amacım failin bıraktığı izlerden onun düşünce dünyasını aydınlatmaya çalışmak. Anlayamadığınız şeyle baş edemezsiniz. Yorumlayamadığınız vakaları yönetemezsiniz. Bu yüzden soğukkanlılıkla, terörist Brenton Tarrant’ın ne yaptığı ve ne yapmak istediği üzerinde düşünmek zorundayız...
Terörist, eylemi niçin yaptığını, amacını, dünyayı nasıl okuduğunu ve kim olduğunu anlatan bir metin bıraktı. Bu metne tamamen güvenebilir miyiz? Doğrusu bu metni yazanın bu metinde bırakılmış tüm izleri bilinçli bir şekilde bırakıp bırakmadığı konusunda kuşkum var. 28 yaşında okulla arası peki iyi olmayan, ömrünü spor ve geçici işlerle kazanan kişilik bozukluğu sergileyen birinin bu kadar tarih bilincine sahip olamayacağını düşünenlerdenim. Yine de katilin ciddi bir çevrede radikalleştiğini hem eylemi hem de bu metni bu çevreden öğrendiği ve duydukları ile gerçekleştirdiğini düşünüyorum.
Katilin takıldığı blogları biraz gözden geçirirseniz onun yalnız olmadığını görürsünüz. Katil "bu ideolojiyi-inançları nereden edindiniz?" sorusuna, elbette "internet" diye cevap veriyor. Bu noktada, katil internet radikalleşmesinin tanıdık bir hikâyesi olarak karşımıza çıkıyor. Bunun anlamı internette kendi başına dolaşarak radikalleştiği değil. Aksine internet üzerinden bir ağın üyesi hâline geldiği ve bu ağda karşılıklı etkileşimle radikalleştiğidir. İnternet sayesinde tüm inanç ve ideolojiler kendi sanal cemaatlerini kurma imkânı buldular. Mekânın ve zamanın olmadığı bu dünyada insanlar bir araya gelerek konuşabilmektedirler.
Bu sanal dünyada hızla yayılan beyaz faşizmin ve kült ideolojilerin oldukça geniş bir açısı var. Özellikle sosyal medya ve YouTube üzerinden birbirleriyle iletişim kuruyorlar. Datasociety hazırladığı rapor YouTube'un faşizmi nasıl yaydığını, radikalleşmeyi nasıl tetiklediğini tüm açıklığıyla ifşa ediyor. YouTube videoları aracılığıyla bağlantı kuran ve etkileşime geçen gençler radikalleşiyor. YouTube’un öneri algoritmaları da bunu hızlandırıyor ve teşvik ediyor.(*) DEAŞ vb. örgütlerde gördüğümüz sosyal medya vaizleri gibi beyaz faşizmin de ideologları ve cemaatleri var. Bu yüzden bu olay bireysel bir saldırı değil beyaz faşizmin ve kült radikalleşmesinin networkundaki bir hücrenin eylemi olarak kabul edilmelidir. Sanırım metnin tahlili ne dediğimin daha rahat anlaşılmasını sağlayacaktır.
Katil yayınladığı metnin kapağında bir güneş tekerleği yani Orta Çağ'dan günümüze kadar gelen okült bir sembol olan sonnenrad kullanmış.
Bu sembol Nazi SS’leri tarafından satın alınan ve Heinrich Himmler tarafından SS’ler elitinin sahte dinî törenler düzenleyeceği bir yer olarak geliştirilen Wewelsburg Kalesi'nde yer almaktadır. 12 dilimli ölüm ve doğum döngüsünü temsil eden bu siyah güneş figürü bugün tüm Nazi gruplar tarafından kullanılır. Fakat burada Nazizm Nicholas Goodrich-Clarke’ın Black Sun: Aryan Cults, Esoteric Nazism, and the Politics of Identity kitabında vurguladığı gibi Satanik gruplardan okült öğretilere kadar birçok Bâtınî-ezoterik yapılarla iç içe olmuştur.
Yukarıda görüldüğü gibi beyaz faşizm geleneksel Hristiyanlıktan beslenmez, daha çok Hristiyanlık dışı paganist inançlardan ve kültlerden beslenir. Bir dine inanmaktan daha çok kült faşizmin kendisi bir inanç olarak kabul edilmelidir. Bu yüzden katil kendisini Hristiyan olarak kabul etmemektedir ama ateist olduğunu da söylemez. Beyaz faşist inançlar daha çok Maniheizmin düalizmi üzerinden dışlayıcı, ötekileştiricidir ve dünyayı “biz” ve “ötekiler” olarak ikiye böler.
Avusturya ve Almanya’da eski bir SS subayı olan Wilhelm Landig, siyah güneş sembolünü Rudolf von Rerbottendorff’un kurduğu Thule adlı gizli örgütü için kullandı. Thule mitolojide Hyperborea’nın başkenti olarak geçmektedir. Hyperborea kelimesi ise “kutupların ötesinde” anlamına gelir ve dünya boyutlarının dışındaki bir ülkeyi ifade eder. Thule Hyperborea merkezini ve dolayısıyla da dünyadaki hayatın ana kaynağını temsil eder. Yaratılış boşluğunu temsil ettiği için bu kavram, Thule örgütü için kutsal kabul edilerek Swastika (Gamalı Haç) yerine kullanılmaya başlandı. Bu örgüt özellikle Balkanlar, Sırplar ve Ukrayna’da yeniden canlandırıldı.
Avrupa ve Amerika’da, etnik azınlıkların artan entegrasyonu ile radikalleşen beyaz gençlik ve düşük gelirli gruplar arasında hem örgüt hem de örgütün ideolojisi ciddi bir canlanma yaşadı. Avrupa’ya gelen göçlerin artması, ırksal melezleşme, Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’nın çöküşü, serbest ticaret anlaşmaları, geleneksel imalat sanayinin yok olmaya başlaması liberalleşme ve küreselleşmeye karşı ırkçı tepkileri büyüttü. Katilin metnine koyduğu 8 bölüm aslında tüm bu sorunlara karşı bir tepkiyi ifade ediyor. Irkların karışmaması, geleneksel üretimin korunması, çevrenin, kültürün, geleneksel ailenin korunması.
Ve asıl mesele tüm bu bozuluştan göçmenleri ve Müslümanları sorumlu görmeleri. Bir zamanlar Nazilerin tüm kötülüklerin sebebi olarak Yahudileri görmeleri gibi şimdi de bu beyaz faşizm Avrupa’daki kötü gidişin tüm sorumlusu olarak Müslümanları görmekte ve onları şeytanlaştırmaktadır! Müslümanlara yönelik okumalarını ise Türkler üzerinden yapmaktadır. 16. Yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın Avrupa’ya doğru ilerleyişinde İslam dünyasını Türk üzerinden okumaları gibi bugün de beyaz faşizm İslam dünyasını Türkler üzerinden okumaktadır. Dün Martin Luther ve Desiderus Erasmus Avrupa’yı Türkleşme konusunda nasıl uyarıyorsa bugün beyaz faşizm Avrupa’nın etnik olarak farklılaşmasını bir Türkleşme olarak görüyor. Çünkü onlara göre Türk eşittir Müslüman demektir. Çünkü en temel meseleleri sınırları aşan, içlerine kadar giren ırklar. Ve Türk uzun bir süredir Avrupa’nın her yerinde var olan bir millet.
Bu yüzden metinde katil kendisini eco-fascist/Eko-Faşist olarak adlandırıyor. Eko-Faşizm nedir? Irkları doğal türler gibi görüyorlar. Sözgelimi hayvanlar âleminde her hayvanın bir eko sistemi var. Arslan eşekle, eşek köpekle aynı eko sistemi paylaşmıyor. Kendi türleri ile birlikte yaşıyor. Eko-Faşistler de her ırkın kendi doğal alanı içinde yaşaması gerektiğini savunuyor. Irklar asla birbirine karışmamalı. Ari ırk en üstün ırk olduğu için Asyalılar asla onların doğal sınırları içinde olmamalı. Nazi mitolojilerinin çoğunda, “İskandinav ırklarının” kayıp olan bir Tanrı ırkından olduğuna inanılır. Katil bu ırkın özelliklerinin bozulmasından ve ırkların saflığını korumamasından bunun Avrupalılar tarafından önemsenmemesinden oldukça rahatsızdır.
Hristiyanlara karşı da öfkelidir. Çünkü onlar toplumlarının çözülmesine ve çürümesine karşı sessiz kalmaktadırlar. Tanrı bile onların bu lakaytlığı yüzünden acı çekmektedir! Tanrı’nın acısını ağlayarak değil kutsal savaşı canlandırarak durdurabiliriz. Haçlı savaşını başlatan Papa II. Urban’ı istemez misiniz, diye sorar. Amacı Ari Irk için bir tehdit olarak kabul ettiği Müslüman ve Türklere karşı bir savaş başlatmaktır. Ama bunu dinî gerekçelerle değil aslında beyaz faşizmin apokaliptik kıyamet senaryoları için yapar. Çünkü kendisine en yakın olarak ateist Çin devletini örnek olarak gösterir. Çin’i güçlü yapan şey saf ırk özelliğini koruması ve kültürel çoğulculuğu reddetmesidir. Katil inanç olarak Hristiyanlığı benimsemez, aslında Hristiyanlık onun için savaşta kullanılacak iyi bir maniveladır.
Hedef olarak da el-Nur Camii'nin seçilmesi bu açıdan oldukça manidardır. Çünkü bu cami aslında Türklerin yoğun olarak geldiği bir cami değildir. Bu caminin en önemli özelliği Christchurch’de farklı kültürlerle ve Hristiyan halkla diyalog içinde olmasıdır. Cami kültürel iletişime oldukça açıktır. Beyaz Faşizm’in en nefret ettiği şey ise farklı kültürlerin birbiriyle uyumlu bir diyalog kurmasıdır.
Anlaşılıyor ki, karşılaştığımız terör dalgasını sadece İslamofobi üzerinden okumak yetersizdir. Yeni Zelanda toplumunun ve Başbakan Jacinda Ardern’in Christchurch katliamına karşı gösterdiği tepki de bizi İslamofobi konusunda yeniden düşündürmelidir. Yeni Zelanda halkı ve Başbakanı terörist ile aynı yerde durmuyor. Hatta katil ülkesinin halkının çoğunluğunun inanç ve değerleri ile de kavgalı. Katil sadece İslam’a, Türk’e karşı değil ve sadece bizden nefret etmiyor. Aksine kültürden, melez desenlerden, doğurmayan kadından, farklılıkların bir arada yaşamasından kısacası ari, saf ırkları bozan her şeyden nefret ediyor.
Cumhurbaşkanımızın dediği gibi DEAŞ’ın İslam’ı saflaştırma adına tüm insanlığa açtığı savaş gibi beyaz faşizm ve kült ideolojisi de ırkları saflaştırma adına aslında tüm insanlığa savaş açıyor.
.....
(*)https://datasociety.net/output/alternative-influence/.
.09/03/2019
.09/03/2019
Selefî ve oryantalist nihilizm
Hacı Bayram Veli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Kamil Coşkun ve Dr. Öğretim Üyesi Ali Baltacı Hocalar, beş ilahiyat fakültesinde dokuz yüz öğrenci ile bir çalışma yapmış. Çalışmasının sonuçlarını akademik bir makale ile duyuracaklar. Ama bu çalışmadaki iki sonucu çok önemli buldum. Coşkun ve Baltacı öğrencilere "inandığım dinin öğretileri, Asr-ı saadetten sonra yetim ve sahipsiz kalmıştır” demiş, öğrencilerin %57'si buna katıldığını söylemiş. “Dünyada sürekli bir kötüye gidiş vardır ve kıyamet çok yakındır” deyince de öğrencilerin %76’sı buna da katıldıklarını söylemişler...
Öğrencilerin bilerek ya da bilmeyerek İslam Tarihi konusunda Selefî ve oryantalist tezlere yakın durması beni tedirgin etti. Çünkü Selefî ve radikal akımlar, İslam’ı Asr-ı saadet ile sınırlandırarak Asr-ı saadetten sonra İslam’ın hakiki ve gerçek manada yaşanmadığını, bozulduğunu ileri sürerler. Böylece Asr-ı saadetten sonra Müslümanların düşünce alanında yaptığı tüm katkıyı reddederek, onun bid’at/dinde olmayan uygulamalar olduğunu söylemiş olurlar.
Oryantalistler ise biraz daha ileri bir tarihe götürüler bunu. Bazen İmam-ı Gazali hazretleri ile birlikte 11. Yüzyılı bazen de Moğol saldırıları ile birlikte 13. Yüzyılı sınır kabul ederler. Buna göre 13. Yüzyıldan sonra Müslüman dünyada sürekli bir kötüye gidiş hâkim olmuştur. İslam dünyası gerilemiş, düşünce ve ilim olarak hiçbir şey ortaya koyamamıştır. Her iki söyleminde ortak özelliği, Müslümanları mazileri konusunda karamsarlığa, gelecekleri konusunda da ümitsizliğe düşürmelidir.
Eğer İslam yalnızca belirli bir dönem hakkıyla yaşanabilmiş ise, ondan sonra gelen yüzlerce âlim, evliya ve umera görevlerini yapamayacak kadar acz içine düşmüş olmaz mı? Müslümanlar 13. asırdan sonra karanlık çağı yaşamaya başlamışlarsa, Selçuklular ve Osmanlılar dönemi İslam’ın en geri dönemleri kabul edilmez mi? Bu durumda çağdaş bir Müslüman için "Gelenek" anlamsızlaşır, değersizleşir. Tarih kötülüklerin egemen olduğu değersiz bir çamura dönüşür. Geçmişle sağlıklı bir ilişki kuramayan toplumlar çürümeye başlar. Bu tıpkı toprağın köklerini reddettiği ağaçlar gibidir.
Selefî ve oryantalist tezlerin bizim neslimize bıraktığı en büyük kötülük, hiçbir şeyi kabul etmeyen, hiçbir şeye saygı duymayan, her şeyi ve herkesi insafsızca eleştiren ama kendine tapan bir çılgınlık bırakmasıdır! Bu nihilizmin sonucunda Gelenek sağır ve dilsiz, tarih örnek alınması gereken bir miras değil bir ölü yığınına dönüşmüştür.
Ve maalesef bunun sonu Kur’ân ve Hadis mealciliğidir. Geleneğin bir süreklilik içinde sahih ve makul biçimde dine ilgi duyan yeni nesle aktarılamaması, onu terk ederek her şeyin düzelebileceği gibi yanlış bir inanca sevk etmiştir. Onlara göre zaten geçmişte gerçek İslam’ın yaşanmadığı bir yığın hurafeyle doludur. Geleneği sırtından atan bu mealciler, yeni neslin bu topraklardaki kökleriyle yeniden temasa geçmesine engel olmakta, zihinleri bulanıklaştırmaktadır. Bu nedenle Kur’ân ve Hadis mealciliği geleneğin ışığı olamadan karanlıklardan beslenen bir yarasa gibidir.
Oysa tarihin bu kötümser ve nihilist yorumu, bizatihi Kur’ân’ın ruhuna terstir. Allahü teala bize yalnızca belirli bir dönemde anlaşılabilen bir din indirmemiştir. İslam tüm zaman ve mekânlara hitap eden bir dindir. Tarih pozitivist ilerlemecilerin öne sürdüğü gibi sürekli ileriye doğru ilerlemez. Her asırda iyi ve kötü bir arada da bulunabilir. İbn Haldun’un ifadesiyle tarihte sürekli iniş ve çıkışlar vardır. Her iniş yeni bir çıkışın başlangıcıdır, her kriz yeni bir yükselişin habercisidir. Ne mutlak kötüye ne mutlak ileriye doğru hareket eder tarih. Fakat bu iniş ve çıkışlarla birlikte tarihin ilerleyişi ve arayışı tekâmüldür.
Tarihin bir tekâmül süreci olarak görülmesi iyimser bir gelecek fikrinin de temelidir. Dolayısıyla bu bakış geçmişi ne kuru kuruya yüceltmeyi ne de Geleneği tümden karanlık bir çağ gibi atmamız gereken bir ölü yığınına dönüştürür. Aksine Geleneği süreklilik içinde kavrayarak, güçlü bir ağaç gibi bu topraklara kök salarak geleceği planlamayı gerektirir. Hazreti Peygamberin oluşturmayı arzu ettiği ideal toplumu kurma sorumluluğunu omuzlarımıza yükler.
Bundandır ki, İslam sürekli bir ideal ve mükemmeliyet arayışının itici motorudur. Hiçbir dönemde, İslam’ın tüm hedefi ve amacını tüketen bir ideal durumun tümüyle gerçekleştirdiğini düşünemeyiz. Bu imtihanın sonu olur. Oysaki her toplumun kendi imtihanı vardır. İnsanlığın imtihanı kıyametle son bulur. O ana dek, her çağ ve her çağın Müslümanları Ebu Hanife hazretlerinin deyişiyle imanda eşitlik ilkesiyle yaşadıkları ana bir eser bırakma yarışı içindedirler.
Bu nedenle Kur'ân iyimser bir tarih algısının en güçlü temellerini sunar. Bakara suresi 30. âyeti kerimede "Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım" dedi. Onlar; "Seni övgüyle yüceltip takdis eden bizler dururken, orada bozgunculuğa ve yozlaşmaya yol açacak ve kan dökecek birini mi yaratacaksın?" dediler. (Allah) "Sizin bilmediğiniz (çok şey var, onları) Ben bilirim!" diye cevapladı. İnsanın yaratılış aşamasında meleklerin kötümser bir gelecek düşüncesiyle İlahi fiili anlayamamaları karşısında Allah’ın onlara, bu düşüncelerinin bilgisizliklerinden kaynaklandığını söylemesi, insana olan güvenini ortaya koymuştur.
Çünkü Kur’ân açısından yaratılışın asli olarak kötü olması asla kabul edilemez. Birçok Doğu ve Batı mitolojisi, Zerdüştlük, Maniheizm ve Hıristiyanlık kadını asli günahın ilk sebebi sayar. Buna karşılık ise Kur’ân-ı kerîm ne kadını ne de erkeği asla asli günahın nedeni kabul etmez. Bu yüzden Hıristiyanlığın büyük teoloğu Augustinus “İtiraflar” adlı eserinde bir bebeğin günahkarlığından bahsederken İslam, çocuğu masum ve günahsız kabul eder.
Bu yüzden tarihin gidişi sürekli ne kötüye ne de iyiyedir. İyilik ve kötülük asli değil bizim eylemlerimizin sonucudur. Günah, isyan düşmanlık ve bozgunculuk asli değil, sonradan olmadır. Cevdet Said bunu şöyle ifade eder: "Tarih daha iyiye, daha güzele, daha üstün olana ve daha değerliye ulaşmak için ilerleyen Allah'ın sünnetinin kendisinde tecelli ettiği, açığa çıktığı zamanın ve mekânın adıdır."
Nihilizm ve kötümserlik karamsarlığı, umutsuzluğu, bunlarda sonunda inkârı üretir; düşüncede ve kişilikte içi doldurulamaz boşluklar meydana getirir. Kur'ân'da umutsuzluk ve küfür kelimesi yan yana zikredilmiştir. Yüce Allah’ın Yusuf Suresi 87. âyetinde buyurduğu gibi: "Ey oğullarım, (şimdi) gidin ve Yusuf ile kardeşi hakkında bir haber almaya çalışın ve Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin; bilin ki, hakkı inkâr eden insanlardan başkası Allah'ın hayat bahşedici rahmetinden ümit kesmez." Kötülerin ve kötülüğün sürekli payidar olamayacağını, iyiliğin asıl, kötülüğün ise arızı olduğunu, hâkimiyetin eninde sonunda adeletin elinde tecelli edeceğini gösterir.
Kur’ân’da insanın yaratılışı “Ahseni Takvim” şeklinde anılır. Bu âyet insanın, bedeniyle ve ruhuyla yaratılış amacını gerçekleştirmeye uygun "en güzel surette" var edildiğini haber verir. Allah sadece insanı değil Secde süresi 7. âyetinde ifade edildiği gibi tüm varlığı "ihsan" makamında yani varlık amacını gerçekleştirecek iç imkânlarıyla yarattığını ifade eder. “Ahsene” fiili sadece estetik güzelliği değil, ahlaki olanı, fıtri amaçlılığı ve o şeyin amacını gerçekleştirecek potansiyelle uyumlu olarak yaratıldığını ifade eder. "Takvim"; eğriyi doğrultmak, kıvama, düzene koymak, kıymet biçmek, değerlendirmek anlamlarına gelir. İnsan doğduğu zaman bu olgunlukta değildir, fakat gerek fiziksel ve gerekse ahlak ve maneviyat itibarıyla ruhsal bakımdan en güzel kıvama erebilecek en güzel bir biçimde yaratılmıştır.
Kur’ân bize dinamik bir âlem anlayışı ortaya koymakta ve maziden istikbale doğru gelişen bir kâinat olduğunu haber vermektedir. Ra'd Suresi'nin 17. âyetinde belirtildiği gibi Sünnetullah’ın köpük yasası, iyiliğin ve güzelliğin kalıcı batıl ve kötülüğün ise geçici olduğudur. Bu Allah'ın şaşmaz bir yasasıdır. Diğer bir ifadeyle kâinatta batıl, kötü olan iyi ve güzel olanla yer değiştirir. Bu yasa gereği Allah asla bu kadar uzun bir süre iyi, ahlaki ve adil olanın Müslüman toplumlar elinde tecelli etmemesine razı olmazdı ve olmadı da.
Bundan dolayıdır ki, bakmasını, anlamasını bilene dün ve geçmişte birçok iyilik ve güzellik vardır. Müslümanlar, Selefî ve oryantalist nihilizmin tuzağına düşmeden geçmiş ve gelecek arasında anlamlı bir bağ kurmayı başarmalıdır. Üniversitede okuyan gençlerimiz arasında yaygın olduğu gözüken bu Selef3i ve oryantalist nihilizmin nasıl ve neden yayıldığı üzerinde düşünmek de bizlerin acilen ev ödevi olmalıdır...
.23/02/2019
.23/02/2019
Çin’in dinî jeopolitik çıkmazı
Abdurehim Heyit’in Çin hapishanelerinde öldüğüne yönelik Türk Dışişleri Bakanlığının açıklaması uzun zamandır saklanan bir gerçeği ortaya çıkardı. Abdurehim Heyit iki yıldır hapishanede tutsak tutuluyormuş. Peki, bir ozanın ne işi vardı hapishanede? Neyle suçlanıyordu? Aslında Heyit vakası Doğu Türkistan’daki siyasi eğitim kamplarının görünen yüzüydü. Çin Mart 2017'de “Aşırılıkla Mücadele Düzenlemesini” kabul ettiği tarihten itibaren, Müslümanları endokrine etmek için birçok kamp açmıştı.
Çin hükûmeti Ekim 2018 yılına kadar bu kampların varlığını reddetmiş daha sonra bu kampları, terörizmle mücadelede radikalizmi önleyici tedbir amaçlı eğitimlerin verildiği merkezler olarak tanımlamıştır. Uluslararası Af Örgütü, BM Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komisyonu ve Avrupa Konseyi Raporlarına göre, ocak ayı itibarıyla bu kamplarda zorla tutulan Uygur Türkü sayısı bir milyonu aşmış durumdadır.
Kamplar ilk olarak ilkokul, ortaokul, lise gibi eğitim merkezleri, polis merkezleri, eski fabrikalar ve hastaneler içerisine kurulmuştur. Güvenlik güçleri ile korunan bu bölgede, her geçen gün sayısı artan ve bir yenisi ortaya çıkan kampları tespit etmenin tek yolu uydu görüntüleridir. ABC’nin Avustralya Strateji Siyaset Enstitüsü’nün araştırmasına dayandırdığı haberine göre 28 tesisin toplam alanı son 1 yıl içinde 2 milyon m²den fazla genişletilmiştir. Başkent Urumçi’nin Güneydoğusunda, uyduyla varlığı kanıtlanan, çölde kurulan 2 km dış duvar ve 16 gözlem kulesiyle çevrelenen “Dabancheng” toplama kampında yaklaşık 130 bin insanın tutulduğu tahmin edilmektedir.
Bu kamplarda kalanlara, üç aşamalı sınavlardan başarıyla geçebilenlerin serbest bırakılacağı söyleniyor. Kamplara alınan bu insanların; eski mahkûmlar, kara listeye alınmış kişiler, dinî duyguları olan şüpheli insanlar ve yurt dışında akrabaları olanlar şeklinde farklı kategorilere ayrıldığı ve farklı türden muamelelere maruz kaldıkları düşünülüyor. Üç basamaktan oluşan sınavların birinci turunu, katı kurallar ve sıklaştırılmış siyasi eğitim Komünist Parti öğretileri, yasaklanan dinî faaliyetlerin terk edilmesi gibi eğitimler oluşturuyor. İkinci turunu ise, Komünist Parti öğretileri, siyasi kitapçıklar ve dinî faaliyetlerin yasaklanması çerçevesinde çıkarılan kitapların ezberlenmesi teşkil ediyor. Üçüncü turunda ise belirli bir seviyede Çince öğrenmek ve Çin kültürüne yeterince hâkim olmak gerekiyor...
Bu sınavlar gösteriyor ki, Çin hükûmeti, Uygurların dinî inanç, tutum ve davranışlarını kendisi açısından bir tehdit olarak görüyor. Uygulanan süreç basit bir cezalandırma olarak görülemez. Daha çok ÇKP’nin (Çin Komünist Partisi) reform programı ile uyumlulaştırmak için bir tür zihin kontrol süreçleri uyguluyor.
2030 yılında dünya ekonomik liderliğinin ilk sırasına yükselmesi beklenen ve bir yol bir kuşak projesiyle dünyaya açılan Çin neden korkuyor? Uygur Müslüman Türklerine karşı bu ayrımcı politikalarının Çin’in dinî jeopolitiği ile nasıl bir ilişkisi var? Açıkçası Çin uyguladığı kapitalist reform süreçleri ile birlikte Çin toplumunun, ÇKP’nin ön gördüğü ilkelerden uzaklaşarak toplumda yabancı dinî inançlara ilgi göstermesinden korkuyor. Çünkü reform sonrası Çin’in ulusal dinleri dışındaki dinlere karşı yoğun bir ilgi başlamıştır. Bu sürece nasıl gelindiğini kısaca izah edeyim isterseniz...
1976’da Mao Zedong’un ölümünden sonra, 1978 yılında Deng Xiaoping’in başa geçmesi, Çin’in modern tarihinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Çünkü Deng, görevi devraldığı ilk yıllarda, “Reform ve Açık Kapı” politikasını uygulamaya başlar. Bu aynı zamanda Çin’in ÇKP’nin katı kültür devriminden vazgeçmesi anlamına da gelir. Dinî politikalar da bundan nasibini alır. 1981’de Deng Xiaoping, şu açıklamayı yapar:
Dini özgürlük politikasını uygulamaya devam etmeliyiz. Marksizm-Leninizm ve Mao Zedong Düşüncesine karşı konuşmamalarını ve ÇKP’nin politika ve eğitime müdahale etmemeleri şartıyla dindar inananların dinî inançlarını terk etmelerine gerek yoktur.
Mart 1981’de ÇKP Merkez Komitesi, Çin’in sosyalist döneminde dinî soruna ilişkin temel bakış açısı ve politikasını ilgilendiren “Doküman 19” olarak bilinen bir belge yayınlar. Bu belgede, “Din ölecek”, “Dini güç kullanarak yok etme” ve özellikle “normal dinî faaliyetlerin yasaklanması” ve “inananların düşman olarak muamele görmesi” gibi yanlış politikalar eleştirilir. Devrim sonrası Sosyalist dönemde dinin varlığının kabul edileceği ve “din özgürlüğüne saygı duymanın ve korumanın” ÇKP’nin dinî meselelere ilişkin temel politikası olduğu vurgulanır.
Belge ayrıca ÇKP'nin ateist olduğunu ancak iki şeyi anladığını açıkça belirtir. Birincisi, insanların ideolojik ve zihinsel sorunlarının basit kaba kuvvet yöntemleriyle çözülemeyeceğidir. İkincisi ise Çin’de ateistlere oranla bir dine inananların nispeten az bu nedenle, tüm insanların (inanan ve inanmayanların) birliğini ve modern bir sosyalist ülke kurma çabalarını teşvik etmek Parti'nin temel görevinin olduğudur. 1982'de, "Doküman 19"a uygun olarak da, “dinî özgürlüğü korumak”, anayasanın dördüncü baskısına dâhil edilir.
1990’lara gelindiğinde Sovyetlerin dağılmasına ve Sosyalist toplumlarda dine olan ilginin hızla arttığına şahit oluruz. Çin’in uzun yıllar uyguladığı kültür devrimi başarılı olmamış, hem Uygurlar arasında İslami bilinçlenme artmaya başlamış hem de Çinliler arasında kitabi dinlere dönenlerin sayısı artmaya başlamıştır. Örnek olarak Hristiyanlığı ele alalım. Yeni Çin'in kuruluşunda Hristiyanlar yaklaşık 0.7 milyon iken Çin Sosyal Bilimler Akademisi'nin 2008 yılında yaptığı bir araştırmaya göre, Hristiyanlar şu anda toplam nüfusun %1.8'ini oluşturmaktadır. Yaklaşık 23.05 milyon civarındadırlar. Raporda ayrıca son yıllarda büyüme eğiliminin ülkenin birçok yerinde hızlandığını gösteriyor. Pew Forum’un 2010 yılı anketi, Çin’deki Hristiyanların toplam nüfusun %5'ini oluşturan yaklaşık 67 milyona ulaştığını gösteriyor. Sosyolog Yang Fenggang, yıllık %8'lik bir büyüme oranına dayanarak Hristiyan nüfusun 2025'te 160 milyona ve 2030'da 247 milyona ulaşacağını öne sürüyor. Bu durumda Çin, ABD'yi dünyanın en büyük Hristiyan ülkesi olarak geçecektir. Çin’de Müslümanların nüfusu ise yaklaşık 25 milyonu geçmiş durumdadır. Ayrıca toplumda Konfüçyüs Doktrini dışındaki inançlara da ilginin arttığını biliyoruz. Peki, bu durum Çin için neden bir tehdit olarak algılanıyor?
Çünkü yenidünya düzeninde sosyalist Çin kapitalist dünyaya eklemlenirken dini jeopolitiğini de Konfüçyüsçü ideoloji üzerine kurmak istiyor. Komünist Ateist Çin’ine karşılık Sosyalist yeni maneviyatçı Çin. Özelikle Hu Jintao’nun 2002’de devlet başkanlığı koltuğuna oturmasından sonra Konfüçyüs yeniden keşfedildi. Devlet Başkanı Hu Jintao’nun 2005 yılından itibaren yürürlüğe koyduğu “Harmonius Society” (Uyumlu Toplum) politikası Konfüçyüs inancına dayanmaktadır. Bundandır ki devletin Konfüçyüs’le toplumsal uyum sağlaması için özel bir çaba sergilenmektedir. Hatta bundan başka yöneticiler tarafından Konfüçyüs’e atıflar yapılmakta, özdeyişler yaygın olarak kullanılmakta, onun hakkında akademik yayınlar yapılarak önemli mekânlara heykelleri dikilmektedir.
Konfüçyüs metinleri, 8 Ağustos 2008’de Pekin Olimpiyatları’nın açılışında kullanılmasıyla yine popüler hâle gelmiştir. Ayrıca Konfüçyüs’ün öğrencileri gibi giyinmiş 3.000 kişinin açılış seremonisinde Bird’s Nest Stadyumu’nda sergilediği performans Çin’in millî azizi ve başat simgesiymiş gibi bir imaj oluşturmuştur. Çin Konfüçyüsçülüğü dışarıda bir yumuşak güç enstrümanı olarak kullanmak için de, birçok ülkede Konfüçyüs Kültür merkezleri açarak bu yeni maneviyatçılığı ve sosyalist düşünceyi yaymaya çalışmaktadır.
1 Ekim 2009’da ÇKP’nin 60. kuruluş yıl dönümü törenlerinde kullanmak üzere resmî olarak onaylanmış 50 sloganlık listede Çin halkına “uyum içinde sosyalist bir toplumun inşası ve toplumsal eşitlik ve adaletin güçlendirilmesi için” partiye yardım etme çağrısı da yer almıştı. İşte tüm mesele bu “uyum” kelimesinde saklıdır. 19'uncu ÇKP Ulusal Kongresinde alınan kararlarda eklenen madde 62’de, “dinî inancı olan parti üyeleri için ideolojik eğitimin güçlendirileceği” Parti yardımı ile dönüşmezlerse istifaya çağırılacakları ifade edilmiştir. 58. ve 63. Maddelerde de, "batıl inançlı faaliyetler düzenleyen ve bunlara katılanlara, suçların ciddi olduğu durumlarda partiden ihraç edilme yaptırımı verilmesi" öngörülmektedir.
Anlaşılıyor ki, Çin kitabi dinleri veya Konfüçyüs ideoloji ile uyuşmayan tüm inançları batıl ve uyum karşıtı kabul ediyor. Bunları kendi toplumsal uyumu için bir tehdit olarak değerlendiriyor. Bu açıdan sadece Uygur Müslümanlarına değil Hıristiyanlara karşı da son yıllarda artan bir baskı göze çarpıyor. Belki bu noktada şu soru aklınıza gelebilir: Hıristiyanlara da baskı varsa onlar için de kamplar yapılıyor mu? Elbette hayır. Bunun nedeni Çin’in Batı piyasalarını gözden çıkaramaması olabilir. Yani Çin, Batı dünyasına muhtaç iken Müslümanlar Çin’e muhtaç. Ama sanırım asıl neden Uygurların Türk olmasından kaynaklanıyor. Müslüman olmak bir tehdit ama Müslüman Türk olmak daha büyük bir tehdit.
.9/02/2019
.9/02/2019
Dinî coğrafyaların fay hatları: Kült gruplar
Bahsetmek istediğim fay hatları nedir? Kült gruplarla neyi kastediyorum? Sanırım bu konuda birkaç örnek verdikten sonra konuşmak çok daha iyi olacak. Önce bilinen ve Türkiye’de de takipçisi olan bir kült gruptan bahsedeyim isterseniz. Adına belgesel çekilen Osho Hareketi (Osho Movement) hakkında çıkan onca sansosyonal haberlere karşın hâlâ takipçi bulmaya devam ediyor. Gerçek ismi Chandra Mohan Jain olan 1989'dan sonra ise Osho olarak tanınan, Hint kült liderinin kurduğu tarikatımsı örgüt Osho olarak tanınıyor.
Osho’nun tarikatını Hindistan'daki aşramdan ABD'nin Oregon eyaletine taşıyarak binlerce müridiyle devasa bir komün kurdu. Özel güvenlik gücü ile korunan çiftliğinde, Hint mistisizmi ile süslediği söylemi ve özgür seks seansları düzenlediği ritüeller ile dünyanın birçok yerinden müritler topladı. Genelde zengin, paralı ve statü sahibi insanları cezbeden Osho’nun Türkiye’den bile birçok müridinin olduğu düşünülüyor. Osho ve kurduğu kült topluluğunu anlatan “Wild Wild Country” adlı belgesel, film ve dizi izleme sitesi Netflix’te yayınlandı. Belgesel, beş yıllık bir süre içinde topluluğun karıştığı hukuki davalar, yerel halkla yaşanan gerginlikler, cinayete teşebbüs, seçimlere hile karıştırma, silah kaçakçılığı, taciz ve tecavüzler hatta ABD tarihinin en büyük biyolojik terör saldırılarından biri olarak görülen toplu zehirleme vakası gibi pek çok olayı belgeler ve tanıklarla orta koydu. 1990'da ölümünün ardından Osho’nun hâlâ onlarca kitabı basılmaya devam ediyor. Türkiye’deki facebook sayfasının yaklaşık 200 bin takipçisi bulunuyor...
Kült gruplar için anlatmak istediğim diğer bir vaka ise, Cennetin Kapısı (Heaven’s Gate) topluluğudur. Cennetin Kapısı Hareketi, Bonnie Lu Nettles (1927-1985) ve Marshall Herf Applewhite (1931-1997) tarafından kurulmuştur. Kendilerini “Guinea ve Pig”, “Bo ve Peep”, “Do ve Ti”, “The two” (ikili) gibi isimlerle tanıtan ikili 1972 yılında, Nettles’ın hemşire olarak çalıştığı bir hastanede tanışmıştır. Kısa sürede yakın arkadaşlık kuran ikili, Tanrı’nın bir amaç uğruna kendilerini bir araya getirdiğine inanmaya başlamıştır. 1973 yılında mistik bir tecrübe yaşadıklarını ve "Vahiy Kitabı"nda bahsedilen “iki tanık”ın kendileri olduğunu iddia etmişlerdir. Görevlerinin İncil’in eski dilini modern anlayışa uyarlamak olduğunu düşünen ikili, tıpkı İncil’de geçen iki tanık gibi öldürüleceklerini ve göğe yükseltileceklerini ileri sürmüştür. Yaşadıkları hastalık ve bazı krizler nedeniyle topluluk uzun bir süre geri çekilmek zorunda kalır. 1995 yılında New Mexico’ya, 1996 yılında da San Diego’ya yerleşirler.
26 Mart 1997'de Kaliforniya'da San Diego'da milyon dolarlık yüzme havuzlu ve tenis kortlu bir malikanede mor örtüler içinde 39 erkek ve kadın cesedi bulundu. Kurbanların hepsinin yaş ortalaması 18-24 arasındaydı. "Aynı şekilde giyinmişlerdi, hepsi yüzüstü pozisyonda uzanmıştı ve yan yana uyuyormuş gibi dizilmişlerdi." Takip eden haftalarda, rahatsız edici ayrıntılar ortaya çıktı. Anlaşıldı ki "Arınma" sürecinin bir parçası olarak toplu hâlde intihar etmişlerdi. Arkalarında bıraktıkları notta sonraki evrimsel düzeye ulaşmak için bedenlerini fiziksel kapının arkasına bıraktıklarını yazmışlardı. Kültün lideri olan 66 yaşındaki Marshall Applewhite, takipçilerine kuyruklu yıldız Hale-Bopp'u takip eden bir UFO'nun, grubun bedenlerini uzak uzaya veya "Tanrı'nın Krallığı"na taşıyacağını söylemişti...
Son yirmi yılda yıkıcı kült fenomeni muazzam bir sosyal ve politik öneme sahip bir soruna dönüştü. Birleşik Devletler'de şu anda üç milyondan fazla insanı barındıran yaklaşık üç bin tahrip edici kült topluluk olduğu tahmin edilmektedir.
***
FETÖ’den, sahte peygamber Evrenesoğlu’na Oktar’dan Osho tarikatına kadar Türkiye’de de aslında birçok kült hareketi vardır. Onları geleneksel yapılardan ayıran en önemli özelliklerinden birisi kültlerin sekülerleşmiş topluluklar ya da bireysel davranış kalıplarının bir yansıması olarak görülmeleridir. Hatta çoğu kez bu grupların kutsal bir referansa sahip olmaları da gerekmeyebilir. Cennetin Kapısı veya Scientolgy gibi kendi kutsallarını kendileri yeniden oluştururlar.
Son 30 yılda giderek artan oranda, Kitabi dinlerin dinî coğrafyalarının kült gruplar tarafından saldırı altında olduğunu görüyoruz. Hayatımızda yaşadığımız teknolojik ve siyasi değişimler yalnız gündelik hayatımızı etkilemiyor dinî tutum ve davranışlarımızı, din algımızı da şekillendiriyor. Değişim o kadar hızlı ki, bundan dinî coğrafyalar da nasibini alıyor. "Dinî coğrafya"yı dinlerin ve dindarların inanç, değer ve kurumsal inşalarının kültürel ve sembolik anlam dünyası için kullanıyorum.
Resmî dinler hızla takipçi kaybederken, kültlere ilgi neden bu kadar çok artıyor? Bu tamamen kültlerin ne vadettiğiyle ilgili aslında. Her şeyin çok hızlı tüketildiği ve her şeyin ulaşılabilir olduğu teknoloji çağında kültler, inanlara “farklı olmayı”, kimsenin ulaşamadığına ulaşmayı, ayrıcalıklı olmayı vadediyor. Toplumun genelinden farklı düşünmek bir ayrıcalık olarak kabul ediliyor. Bu yüzden toplumun elit ve ekonomik olarak daha zengin kesimleri kültlere daha çok ilgi gösteriyor. Maddi doyumun tatminsizlik oluşturduğu nesillere alternatif bir maneviyatçılık sunuyorlar. Dinlerin haram-helal sınırları olmadan Tanrı ile iletişim kurabilecekleri bir yol öneriyorlar.
Biz de bazıları mucizeleri inkâr ederek sözüm ona daha rasyonel açıklamalarla gençleri iknaya çalışıyorlar. Kült hareketler ise mucizeden arındırılmış, rasyonel dine karşı hayatın sırlarını keşfedecek "daha mucizevi" bir inanış vadediyorlar! İşin ilginç yanı insanlar rasyonel seçimlerde bulunmuyorlar aksine daha çok sır ve gizemin tarafını seçiyorlar. Modern insanın sekülerleştikçe daha rasyonel olacağı iddiası artık kabul görmüyor. Sinemalarda büyü, sihir, gizem ve mitolojik filmler izlenme rekoru kırıyor.
Neden mi? Teknoloji kullanımı arttıkça birey daha rasyonel olmuyor. Aksine eleştirel düşünceden ve rasyonel düşünceden uzaklaşıyor ve âdeta otomatikleşiyor. Çünkü zekâ veri işlemeyi akıl ise verilerin analitik olarak işlenmesini sağlıyor. Bugün insanlık teknoloji sayesinde çok daha fazla veri işleyebiliyor. Ama bu, bizi daha akıllı kılmıyor. MIT Technology and Self kurucusu Sheryy Trukle göre, beyinlerimiz dijital çağın kısa bilgi akışlarına alıştıkça, basılı materyalleri anlamak ve uzun konuşmalara girmek için gerekli olan derin düşünme becerimiz kayboluyor. Bu nedenler teknik insanlar, hayatın anlamını aramak için daha fazla kültlere bağımlı hâle gelebiliyor. Dijital çağ bizi daha fazla dış kaynak kullanımına itiyor, akıllı telefonlar, bilgisayarlar ve yapay zekâ yazılımlı evler artık olağanlaşmaya başlıyor. Üstelik bu imkâna ilk ulaşanlar da toplumun daha fazla gelir elde eden kesimleri ya da ücretleri yüksek meslek sahipleri. Nicholas Carr, The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains adlı esrinde bu dış kaynak kullanımının artmasının dikkat kabiliyemizi yitirmemize neden olduğunu söylüyor. Bir tür bilme illüzyonu içinde bırakıyor bizi. Her şeyi bildiğimizi düşünüyoruz ama aslında yüzeysel bilgiye sahip olmanın dışında hiçbir şey hakkında derinlemesine bir bilgiye sahip olamıyoruz. Bu da bizi bildiğini sandığımız şeye daha sıkı inanmaya itiyor. Cehaletimiz inancımız oluyor.
***
Teknoloji ve dijital medya bireyi içinde daha fazla değişken ve aksiyon olan bir dünyaya çekiyor. Bu ise dijital olanın dışındaki dünyayı daha sıkıcı yapıyor. Bu nedenle bireyler uzun süreli eğitime odaklanmakta, eleştirel düşünmekte zorluk çekiyor. Kültlerin sundukları renkli, cazibeli, fantastik ve pornografik dünya bireylere daha çekici geliyor. Resmî dinlerin, Z ve Y kuşağına hitap eden bir dili bulması gerekiyor. Radikalleşme kısmen bu kuşağın heyecan arayan aşırı gençlerini kendine çekmeyi başarıyor. Ama buna karşılık bu aynı zamanda bu kuşağın büyük çoğunluğunun da dinlere karşı mesafe almasına neden oluyor. Bu kısır döngüden de en fazla kültler faydalanıyor.
Din adına süren savaşlar, Orta Doğu’daki çatışmalar, Kiliselerdeki tecavüz sansasyonları dinlerin vaatleri konusunda kafaları karıştırıyor. Dinî geleneğe ilişkin aşırı rasyonelleştirilmiş eleştiriler veya makulü kaybetmiş aşırı batınîleştirilmiş kurtuluş vaatleri aklıselime hitap etmiyor. Ve dünya artık eskisi gibi arkasına sığınabileceğiniz güvenlikli duvarlara sahip değil. Bütün bunlara karşılık insanlığın manevi arayışı ve dünyada çektiği yalnızlık sancısı hiç bitmiyor. Kültler insanın bu arayışına karşı oldukça basit ve yalın cevaplar veriyor. Teknik bilgi ve beceriye sahip ya da derin okumalardan uzak yeni nesil bu sade cevapları tercih ediyor. Bu sadece kült hareketler için değil aslında radikal selefî hareketler için de geçerli. Gambetta Diego, Hertog Steffen’ın DEAŞ’a katılan mühendisleri inceleyen Engineers of Jihad adlı çalışmasında ortaya koyduğu gibi. Belki beşerî bilimleri yeniden düşünmenin vakti geldi gibi. Aşırı dijitalleştirilmiş, manevi ihtiyaçları makul bir din yorumu tarafından doldurulmamış bir eğitim bizi hem kültlere hem de radikal hareketlere karşı daha savunmasız kılıyor. En önemlisi de biz Müslümanları, dijital bir çağda yepyeni problemler bekliyor. Hazır mıyız dersiniz?
.26/01/2019
.26/01/2019
Oryantalizmden İslamofobiye: Cihatçılık
Aydınlanmacı pozitivizmin, olguları veya olayları nesnel, ön yargılardan bağımsız olarak tasvir edebileceğimiz iddiaları artık çok kabul görmüyor. Dünyanın merkezine kendisini koyan Batı, Orta Çağ’dan itibaren Doğu kültür, medeniyet ve inançlarını ele alan Şarkiyat çalışmalarıyla kendi 'Doğu’sunu oluşturdu. Bu çalışmalarda çizilen Doğu imajı, bütün olumsuzlukların yüklendiği, şeytanlaştırıldığı, akıl dışı, egzotik ve mistik bir resim sunar. Edward Said’in “Oryantalizm” eserinde ortaya konduğu gibi bu çalışmaların amacı objektif olarak Doğu’yu anlamak değil “yönetme istenci”dir.
Dolayısıyla Sosyal Bilimler alanında kullanılan dil, seçilen terminoloji çoğu kez masum değildir. Andre Suares’in ifadesiyle, “Her tanımlama bir sınırlamadır.” Bazı olayları, olguları ya da şeyleri dilin sınırları içine almak, aslında o olayların, olguların ya da şeylerin altındaki gerçek anlamı ortaya çıkarmak için değil, onları istediğimiz gibi göstermek içindir. Kuramı ve terminolojiyi oluşturanlar, vakaların nasıl görüleceğini de belirler. Ekonomiden, siyasete, Uluslararası ilişkilerden sosyolojiye kadar her alanda bunu gözlemlemek mümkündür.
Kendi kavramları ile düşünemeyen, kendi tarih ve sosyoloji terimlerini oluşturamayan toplumlar tahakküm eden kültürlerin kavramlarıyla düşünür. Kavramlar zihnimizin gözlükleri gibidir, olayları onlar aracılığıyla görür, anlar ve anlamlandırırız. Söz gelimi “medeniyetler çatışması”, “geri kalmış ülkeler”, “üçüncü dünya ülkeleri”, “İslamcı terörist” gibi kavramlar sadece vakayı tanımlamaz, onların nasıl görülmesi gerektiğini de belirler. Bu yüzden hiçbiri masum terimler değildir, arkalarında “ötekini” sınırlamak, belirlemek ve yönetmek arzusu güden bir bagaj taşırlar. Maalesef Türkiye gibi akademik ilgi ve faaliyetleri analitik araştırmalarla değil daha çok tercüme ile ilerleyen Ülkelerde Oryantalizmin hegemonyası kolay kolay sona ermez.
Bugün ise Oryantalizmin dilini İslamofobi aldı. İslamofobi, çoğunluğu Müslüman olmayan toplumlarda, Müslümanların yaşayışlarına ve inançlarına yönelik kalıplaşan olumsuz yargılar ve fikirler aracılığıyla İslam dinini ve Müslümanları nefret ve korku yoluyla dışlama/ötekileştirme olarak tanımlanabilir.
Artık Oryantalizmin daha teknik ve ince kavramları yerine nefret söylemini ve ötekini dışlamayı amaçlayan bir dil kullanılıyor. Siyasetin, medyanın ve uluslararası ilişkilerin kaba, sert, düşmanlaştırıcı dili kullanılıyor. Özellikle de, Orta Doğu’da yaşanan çatışmalar söz konusu olunca Oryantalist dil İslamofobik bir çehreye bürünüyor. George W. Bush'un, 11 Eylül saldırılarının ardından, teröre karşı bir haçlı savaşı başlattığını söylemesi ile başlayan süreç, terör ile mi İslam ile mücadele edildiği konusunda ciddi bir kafa karışıklığına yol açtı. Her ne kadar savaşın İslam ve Müslümanlarla değil teröristlerle olduğu söylense de, Batı medyasında artan İslam karşıtı söylem, tüm dünyadaki Müslümanları rahatsız etti. 11 Eylül saldırıları İslamofobi teriminin hem Avrupa’da hem de ABD’de yaygın şekilde kullanılmasında bir dönüm noktası oldu. Afganistan savaşında ABD tarafından kendilerinden övgüyle bahsedilen “mücahidler” birer "teröriste" dönüştü.
Medya unsuru ve popülist politikalar bu fobiyi daha da tetikledi. Suriye iç savaşı, DEAŞ’ın vahşeti ve akabinde yaşanan göç dalgaları Batı’da İslam ve yabancı düşmanlığının daha da artmasına neden oldu. Popülist medyanın Avrupa’da İslam’ı ele alış biçimi, Hazreti Peygamber’e (sallallahü aleyhi ve sellem) hakaret içeren karikatür krizleri İslamofobiyi bir İslam düşmanlığına dönüştürmeye başladı. İslamofobiye hizmet eden en önemli kavramlardan birisi de özellikle 2010’dan sonra çok daha fazla kullanılmaya başlanan “Cihatçı”, “Cihadist” veya “Küresel Cihatçılık” gibi el Kaide ve DEAŞ’ı tanımlayan kavramlardır. Batı medyası ve akademisinde çok hızlı biçimde sürüme sokulan bu terimler, sadece Müslüman zihin dünyasında anlamlı ve değerli olan cihat kavramının içini boşaltmadı, aynı zamanda teröristler için de ciddi bir meşruiyet zemini sağladı. DEAŞ’ın yaptıkları Sünniliğe mal edilerek “Sünni terörist” kavramını ürettiler. DEAŞ ideolojisini tanımlayan Selefiliğe de “Selefi Cihatçılık” ekleyerek DEAŞ’ın cihat yaptığı imajını oluşurdular.
Böylece Suriye iç savaşı ve DEAŞ’tan bize çok ağır bir miras kaldı. Sünnilik, İran'ın ılımlı görünmesini sağlayacak aşırılığın ve terörün kaynağı hâline geldi. Radikal Selefi Savaşçı yerine "cihatçı" söylemi Sünni terörist kavramının yerleşmesini sağladı. En acısı da Türk akademisi buna bayağı bir katkı yaptı. Türk akademisinin, düşünce kuruluşlarının ürettikleri dokümanlar âdeta bu terimlerin istilası altındadır. Özensizce bu terimlerin kullanılması, düşünce dünyamızın ve Sünni Müslümanların inanç evreninin kirlenmesine katkı yaptı.
Türk akademisi özellikle de uluslararası ilişikler, terör ve güvenlik çalışan akademisyenlerimiz keşke Zbigniew Brzezinski’nin "Cihatçı" teriminin kullanılmaması konusundaki hassasiyetine sahip olabilseydiler? Çünkü Brzezinski cihatçı teriminin kullanılmaması gerektiğini söyler: Zira cihat İslam’da kutsal bir eylemi ifade etmektedir. Siz karşınızdakini cihatçı olarak tanımladığınızda aslında Müslümanların gözünde onu olumlamış olursunuz. En önemlisi de İslam'ı düşmanlaştırmış oluruz. Yani diyor ki; bu kavramı kullanarak düşmanlarımızın ekmeğine yağ sürmüş oluruz. Oysa biz İslam ve Müslümanlarla değil teröristle mücadele etmek zorundayız.
Gerçekten eğer, amacımız terör ve teröristi etkisiz kılmak ise, yapmamız gereken Müslüman çoğunluğu terörize etmeden, bu eylemlerin vahşiliğini ve yanlışlığını göstermek olmalıydı. Oysa biz bunu yapmak yerine Batı’nın İslamofobik terimlerini pervasızca kullanmayı tercih ettik.
Çünkü Müslümanlar için cihad Allah yolunda kutsal bir mücadeleyi ifade eder. Siz DEAŞ ve benzerlerinin eylemlerine cihatçı diyerek onların İslam adına bir mücadeleye girdiğini söylemiş olursunuz. Bu ise Müslümanları bu grupların eylemlerinden uzaklaştırmaz aksine onlara doğru iter.
Ayrıca Kur’ânî bir kavram olan cihâd kelimesi düşmanla mücadele ederken bütün gücünü sarf etmek, elinden geleni son kertesine kadar yapmak anlamına gelir. Cihadın anlamı yalnızca silahlı mücadeleyle de sınırlı değildir. Cihad kavramı düşmanla silahlı mücadelenin yanı sıra, kişinin nefsiyle mücadele ederek onun saptırmalarına karşı koyması ve nefsinin arzularına gem vurarak kendisini olgunlaştırması için de kullanılmaktadır. Müfessirler “Allah yolunda, O’na yaraşır şekilde cihâd edin” (Hac, 22/78) ayetinde her üç anlam da kastedilmiştir, derler. Mesela İmam Matüridi hazretleri bu âyetin anlamının, nefislerinizle, şehvetlerinizle ve değersiz cehaletinizle mücadele edin, anlamına geldiğini söyler.
Ayrıca cihadı yalnızca silahlı mücadeleye indirgemek, İslam’ın kılıç yoluyla yayılan bir din olduğu algısını yayma çabalarına da haklılık kazandırır. Bu yaklaşım cihâd kavramının derinliğini takdir etmekten çok uzaktır. Cihâd, bir Müslümanın dinini yaşayıp, nefsinin isteklerine gem vurmak için gösterdiği çabadan, İslam’ı anlatmak ve tebliğ etmek için sarf edilen gayretten tutun da kişinin inancını ve vatanını korumak için düşmanla silahlı mücadeleye girmesine kadar uzanan geniş bir anlam yelpazesine sahiptir.
Müslümanlar yalnızca vatanlarını korumak için değil, onun üstünde insanca ve özgürce yaşamak için de cihad ederler. Bunun yolu ise yalnızca silah değildir, ekonomik, ilmî, kültürel ve ahlaki tüm alanlarda zafer kazanmak da bir tür cihattır. İslam’a özellikle de Hanefi Fıkhına göre savaş sürekli istenen bir şey değildir. Savaş, insanların can ve mal kaybına, beşerî ve maddi sermayenin telefine neden olduğundan meşakkat kabul edilmiştir. Cenâb-ı Allah ise insanlardan zorluk değil kolaylık diler. Bu nedenle zorunlu olmadıkça savaşılmaz, sulh tercih edilir.
Oysa cihat kelimesinin teröristlerle yan yana kullanılması sanki İslam’ın tek amacının sürekli savaşmış gibi bir algının oluşmasına hizmet etmektedir. “Cihatçı” veya “Cihadist” gibi Batı’dan tercüme kavramlar yerine el-Kaide ve DEAŞ için daha özenli kelimler kullanmak zorundayız. Ne olacağını soranlara bu konuda acizane önerilerim “Radikal Selefi Savaşçı/Radical Salafi fighters”, “Radikal Selefi Terörist”, “Selefi Tekfirci” gibi birçok seçeneğimiz var. Radikal kelimesi şiddet taraftarlığını, Selefi kelimesi ise beslendikleri ideolojiyi gösterir. Tabii bu aynı zamanda her Selefi olanın şiddet taraftarı olmadığı anlamına da gelir. Çünkü Selefilik de kendi içinde birçok alt versiyonlara sahip bir ideolojidir. “Radikal Selefi” tanımlaması, şiddete varan aşırılığa yönelik bir radikalleşme eğilimini gösterir.
Özet olarak kendi dünyamızı kurmak için, öncelikle kendi kavramlarımızı bulmak zorundayız. Sosyal bilimler alanında teori ve kavram üreten akademik çalışmalara ihtiyacımız var. Yerli ve millî olmak Orta Doğu’yu ve çevremizde olan bitenleri kendi gözümüzle görmeyi ve kendi kavramlarımızla anlamlandırmayı da içeren büyük bir çaba gerektiriyor. Kendi kalemimizle, kendi dünyamızı ötekileştirmek sanırım bize has olsa gerek.
.12/01/2019
.12/01/2019
Kadınlar çalışmasa evlilikler kurtulur mu?
Keşke kadını çalıştırmamakla aileye ve evliliğe yönelik son dönemdeki yıkımı durdurabilsek inanın bu çok kolay olurdu. Oysa aile ve evliliğin uğradığı erozyonun nedeni yalnızca kadının çalışması değildir.
Yalnızca aileyi değil, aslında elimizin dokunduğu her şeyi kirleten ve yok eden “kutsal insanın” yerini alan “beşeriyyet”tir. Beşer olan biyolojik bendir, insan olan ise kültür ve değer üreten bendir.
Gençler için evlilikler özgürlüğün önündeki en büyük engel olarak görülüyor.
Son zamanlarda bizim muhafazakâr mahallede kadın konusu ateşli tartışmalara konu oluyor. AK Parti ile birlikte başörtülü kadının kamusal alanda daha fazla görünür olmasına, siyaset ve iş dünyasında inisiyatif almasına karşı çıkan bir grup var. Bunlara göre kadının çalışması, kamusal alanda görünür olması ailenin ve evliliklerin sonunu hazırlıyor. Keşke kadını çalıştırmamakla aileye ve evliliğe yönelik son dönemdeki yıkımı durdurabilsek inanın bu çok kolay olurdu. Oysa aile ve evliliğin uğradığı erozyonun nedeni yalnızca kadının çalışması değildir.
Maalesef modernizm karşısında yaşadığımız her krizi ve çözemediğimiz meseleleri kadın üzerinden tartışmak kolaycılığı alışkanlık hâline geldi. Üzerimizden bir çığ gibi gelip geçen modernizmin, teknolojinin ve üretim biçimlerinin dayattığı değişimi, geleneğin yitirilişini kadının çalışmamasıyla çözebilseydik, eminim kadınlarımız sokağa bile çıkmamaya rıza gösterebilirdi. Oysa yaşadığımız sorunlar kadın meselesinden çok daha ağır ve girift. Önce gelin şu Türkiye’de artan boşanmalarda kadının rolü neymiş, kısaca bakalım. Bizim muhafazakâr çevrede eli kalem tutan yazarlarımız, genelde verilerden daha ziyade kanaatlerine itibar ederler. Kadın çalışıyor, bu yüzden de boşanmalar artıyor diye oldukça sathi bir mantığa teslim oluyorlar. Oysa hem Türkiye hem de dünyadaki veriler boşanmaların artması ile kadının çalışması arasında nedensel bir bağı kanıtlamıyor. Küresel ölçekte boşanmalarda ciddi bir artış var. 1960’tan günümüze dünyada boşanmalar %251 artmış. Çalışma hayatında kadının yıllardır aktif olarak görev aldığı Avrupa’da da, çalışma hayatında yer almayan Suudi Arabistan ve İran’da da boşanmalar artıyor.(*)
Boşanma konusunda Türkiye’de akademisyenler ve Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı çok ciddi çalışmalar yapıyorlar. Gazi Üniversitesinde Prof. Dr. Ahmet Battal 2008 yılında, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı da 2014 yılında oldukça detaylı çalışmışlar. Ne diyorlar peki? Mesela kimler boşanıyor, diye bir soru sorduğumuzda boşanma sebeplerinin arasında ilk sıralarda “zina”, “aldatma”, “terk” “aile içi şiddet” geliyor. Meydana gelen boşanmaların %44.8’i, evliliğin ilk beş yılında gerçekleşiyor. Boşanmaların yaklaşık yarısına yakını çocuksuz ailelerde. Çalışan kadının daha fazla boşandığına dair elimizde ciddi bir kanıt da yok.(**) Yani kadın çalıştığı için değil, kocası tarafından aldatıldığı veya terk edildiği için boşanıyor. Boşanmaların en temel sebepleri sadakat, hayâ, güven ve namus sorunları. Özellikle de namusun sadece kadına has bir şey olmadığını, erkeğin de namusu olduğunu öğretebilseydik boşanmalar daha az olabilirdi.
Ayrıca eğitimli kadınlarda boşanma oranı daha az. Gelir düzeyi yüksek kadın da daha az boşanıyor. Boşanmalar konusundaki akademik çalışmalar ve veriler kamuoyunda çıkan gürültünün tam tersini söylüyor. Evliliklerimizi yıkan asıl şey ahlaki zaaflarımız. İkinci planda ise evliliğe karşı dayanıksız olmamız. Aslında yalnızca evliliğe değil dostluğa, sadakate, paylaşmaya, insan yükü çekmeye karşı da çok dayanaksız. Bu yüzden sadece evliliklerimiz değil, dostluklarımız da kalıcı değil. Bedensel ve tensel hazzı aşka, dostluğa, paylaşmaya tercih eden bir nesil var artık.
Teknoloji ve görselliğin bombardımanı altındayız. Teknolojik gelişmeler, şehirleşme derken üretimden çok tüketimin arttığı bir çağdayız. Hayatımızda her şeyi çabuk tüketiyoruz. Ruhsal açlığımızı, tüketerek kapatmaya çalışıyoruz. Özellikle bireyselleşmenin artığı, aile bağlarının ve komşuluk ilişkilerin azaldığı bu dönemde bir şeyler tüketmek mutlu eder oldu bizi. Alışveriş yaparak, ihtiyacımızdan fazla yemek, içmek, giyinmek bizi mutlu ediyor. Anne ve babasıyla aynı evi paylaşamayan gençler, bir süre sonra iki kişi bir evi bile paylaşamıyor. Yoldan geçerken gördüğü bir kediye merhamet duymayı öğrenememiş insanlık birbirine merhamet duymuyor.
Kentsel büyüme sorunlarımızın da büyümesine neden oluyor. Geleneksel mahallelerin, komşulukların ölümü kentte insanlığı yalnızlığa itiyor. Çekirdek aileler için üretilmiş beton bloklar, saatlerce süren ulaşım ve trafik kadın erkek ayırmadan insanı tüketiyor. Geçmişe oranla kentte yaşayan insan sayısı hızla artıyor. Ve en ilginç olanı söyleyeyim, kentli insan daha fazla boşanıyor, daha fazla aldatıyor ve daha fazla evlilikten kaçıyor.
Her şeye çok hızlı ve çok kolay ulaşabiliyoruz. Bir hız çağında yaşıyoruz. Duvarlar birer birer yıkılıyor. Ne geleneklerin ne büyük şirketlerin ne de büyük devletlerin kendilerini güvende hissetmediği bir çağda yaşıyoruz. Aile bunların belki de en dayanaksızı. Çünkü birey bu aşırı uyarılmalar karşısında çok korunaksız artık. Aşırı uyarımdan bitkisel hayata girmiş gibiyiz. Görselliğin temaşasında o kadar fazla ışık ve ses gürültüsü var ki bırakın karşımızdakini kendi iç sesimizi bile duyamaz hâldeyiz. Hissedemez olduk, acıyı, sevgiyi, kokuyu, rengi duyularımız âdeta hissetmiyor. Bu ise tatminsizlik duygumuza zirve yaptırıyor. Her şeyden çok kolay bıkıyoruz. Evlikler de öyle olmaya başladı. Evlilik, insanı sırtlanma sanatıdır desem biliyorum hemen niye sırtlanıyım ki kendi ayakları üzerinde yürüsün diyeceksiniz.
Evet çağ âdete öz güven patlamasıyla bireyi parlatma çağı. “Ben” neslinde egolarımız tavan yapmış durumda. Kişisel gelişim setleri ile gençlere öğrettiğimiz, “ayaklarınız üstünde durun”, “kendinize güvenin”, “kendinizi gerçekleştirin” öğütleriyle kimseye minnet duymayan, öğretmenine, annesine, büyüğüne kafa tutan bir nesil yetiştirdik. Hazreti Mevlâna der ki: “Deniz; ölüyü üstünde taşır, diriyi boğmak ister. İnsan, egosunu öldürmeli ki, hakikat denizi bizi üstünde taşısın." Egosunu önünde taşıyan insan, sürekli bir direniş içindedir, kendini ve hırslarını hep en ön planda tutar. Oysa evlilik nefislerimizin sessizliğe gömüldüğü bir liman gibi olmalıdır.
Oysa gençler için evlilikler özgürlüğün önündeki en büyük engel olarak görülüyor. Evlilik yüzüğü, iki insanın kendini gerçekleştirmek için çıktıkları bir yolculuk değil, boynuna geçen bir kölelik zinciri gibi. Haksız da sayılmazlar, her gün bekâr playboyların, nikâhsız yaşayan veya evlenip boşanan aktörlerin rol model olarak sunulduğu bir medyamız var. Oysa gençlere anlatmamız gereken evliliği sürdürmenin bir tutsaklık olmadığıdır. Aksine sevgi ve birbiri için var olma yoluyla kendisine ve başkalarına karşı sorumluk yüklenmenin, hayata katılmanın en anlamlı yoludur, iki insanın birbirine verdiği o söz. Evliliğin anlamını yitirmesinin nedeni kadının omuzlarında değil aksine “belâ” diye verdiğimiz sözü unutan kutsal insanın yabancılaşma serüvenindedir.
Yalnızca aileyi değil, aslında elimizin dokunduğu her şeyi kirleten ve yok eden “kutsal insanın” yerini alan “beşeriyyet”tir. Beşer olan biyolojik bendir, insan olan ise kültür ve değer üreten bendir. Kültürü dar ve kısa süreli kazanımlara pazarlamak, şehirleri kültürsüzleştirmek, mahremiyeti yok sayacak betonlardan kuleler oluşturmak kutsal insanı yabancılaştırdı. Kutsal insan ancak bir başka varlığa, canlıya değdiğinde, onunla aşını, derdini paylaştığında, sohbet edip dertleştiğinde insanlığını hatırlayabilir. Yemeden yedirmeyi, almadan vermeyi, sevilmeden önce sevmeyi, görülmeden önce görmeyi bilen yalnızca insandır. Unutmamak gerekir ki; “Vermesini bilen insanın yüzünde, her zaman ‘Yüce Yaratıcının’ cemali vardır. Somurtan yüzlerimiz de “Yaratıcının cemali” yoksa artık vermeyi bile vergiden düşürmek şartına bağladığımızdan olmasın?
Bu yüzden kadını sokağa çıkarmayarak veya çalıştırmayarak aileyi koruyamazsınız. Ördüğümüz duvarlar o kadar dayanıksız ki, internetin çekim alanı elimizdeki telefonlarla yatak odalarımıza kadar girebiliyor. Dünyanın sosyo ekonomik peyzajı son otuz yılda o kadar sert biçimde değişti ki, bu değişimin altında kalıyoruz. Nüfus arttı, okuryazarlık arttı, yaşlanma süremiz arttı, ihtiyaçlarımız arttı, üretim kapasitemiz arttı bu yüzden de güvenlik duvarlarımız hata sinyali veriyor. Artık günümüzde sadece daha sağlıklı ve daha uzun yaşayan daha fazla insan yok. Daha fazla ve daha hızlı hareket eden, yer değiştiren insan var. Hızı ve değişimi kontrol etmek de zorlanıyoruz.
Gençlerimiz aslında yalnızca evliliğe karşı ön yargılı değiller, onları asıl iten bağlanmak. Bağlanmaktan, otoriteden, sabitlikten korkuyorlar. Karşımızda artık sadece otuz yaşın altında sıradan insanlar yok. Artık kredi kartları, cep telefonları, bilgisayarları, sosyal medya hesapları ile seyahat ve iletişim imkânı olan gençler var karşımızda. Ayrıca arık hiç olmadıkları kadar da hareket hâlindeler. Keşke dünyayı durdurmak bu kadar kolay olabilseydi? İdrak etmemiz gereken bence şu temel ilke olmalı: Rızayı ilahinin peşinde bir kul olduktan sonra çalışması bile ibadet olur insanın, ister kadın ister ise erkek olsun...
.....
(*) https://www.unifiedlawyers.com.au/blog/global-divorce-rates-statistics/.
(**) http://w3.gazi.edu.tr/~battal/kitaplar/bosanma_sebepleri.pdf.
https://ailetoplum.aile.gov.tr/uploads/pages/indirilebilir-yayinlar/79-turkiye-bosanma-nedenleri-arastirmasi-2014.pdf.
.
.
Seyyid Ahmed Arvasi Hoca’nın izinden
eçen hafta bu günler Tokat’ta “Çağın Yesevi’si Seyyid Ahmed Arvasi” adıyla bir anma programı gerçekleştirdik. Ahmed Arvasi Hocamızın 30. ölüm yıl dönümü dolayısıyla Türkiye gazetesi, Tokat Belediyesi ve Tokat Türk Ocakları ortaklaşa düzenlemişlerdi programı. Davet alınca hemen kabul ettim, iyi ki de etmişim. Güzel bir program tertiplemişlerdi. Salonun üst katı dahi doluydu ve en önemlisi çoğu gençlerden oluşuyordu.
Program sonrası gençlerle sohbet etme, dertleşme imkânı buldum. Çevre illerden dahi gelen ilahiyat öğrencilerini görünce daha da memnun oldum. Gençlerin 30 yıl sonra hâlâ Arvasi Hoca’ya ilgisi düşündürücüydü. Ne kadar okudular, ne kadar onu tanıyorlar bilmiyorum ama en azından konuştuğum, sohbet imkânı bulduğum gençlerin çoğunun bir arayış içinde olduklarını anlayabiliyordum. Vakit olsa onlarla günlerce sohbet etmek, onları dinlemek isterdim. Ama bu kısa sürede dahi sözlerinden ve gözlerinden samimiyet peşinde olduklarını anlıyordunuz. Evet samimiyet, sövgüsüz, kızıp bağırmadan, geçmişi aşağılamadan, sadece akıllarına değil ruhlarına da dokunabilen, söylemiyle ve yaşantısıyla fikirlerinin peşinde olduğunu gösteren, fikir adamlarının dizinin dibinde olmak istiyorlar.
Üzerinden yıllar geçtiği hâlde Seyyid Ahmed Arvasi Hoca’yı aramamızın belki de en önemli nedeni onun bu samimiyetidir. Samimiyet sadece adanmışlık değildir. Adanmışlık takım tutmak gibi bir tür taassuptur. Bu yüzden adanmışlık bazen şeytani de olabilir. Samimiyet ise, Rahmanidir, kendini aşan bir fikrin sabit ilkelerine bağlılıktır. Bu yüzden samimi olanlar, inançlarıyla hâllenmeyi tercih ederler, adanmışlar ve inatkârlar ise başkalarıyla uğraşırlar. Bu yüzden samimiyet müthiş bir dinginlik ve huzur verir. Yoksulluklar, acılar, ızdıraplar, zindanlar bedeninizi yaşlandırsa da ruhunuzun iç huzurunu etkilemez, her gün kemale doğru yol alırsınız. Seyyid Ahmet Arvasi Hoca bir konferansta aniden sandalyeyi kafasının üstüne kaldırır ve başı sandalyenin altındadır. Dinleyiciler şaşırmıştır. Birkaç saniye sonra sandalyeyi indirir ve üzerine çıkar. Sonra meraklı gözlere bakarak der ki: “Menfaatleriniz bu sandalyedir. Eğer üstün tutarsanız alçalırsınız. Fakat menfaatlerinizi ayaklarınızın altına alırsanız yükselirsiniz.” Bu yüzden şöhretin, paranın, iktidarın, makamın peşinde iseniz, unutulursunuz ama inandığınız değerlerin, ilkelerin peşinde bir ömür sürerseniz her daim hatırlanırsınız.
İhsan Fazlıoğlu’nun dediği gibi “Bir kişi ancak ait olduğu kültürün şahs-i manevisi bulunan kavramlarını kaybetmişse o kültürü aşağılar.” İnsan olmadığı, olamadığı şeye karşı düşmanlık besler. Seyyid Ahmed Arvasi Hoca için Türk ya da Müslüman olmak, olunacak bir şey değildir, yaşanılacak bir hayattır. Bu yüzden Türk ile İslam’ı birbirinin rakibi, alternatifi olarak asla görmedi. Biyolojik olarak Türk ırkından değildi ama millete olan samimiyet, muhabbet ve sadakati onu Türk yaptı.
“Ben, İslâm iman ve ahlâkına göre yaşamayı en büyük saadet bilen, büyük Türk milletini iki cihanda aziz ve mesut görmek isteyen ve böylece İslâmiyeti gaye edinen Türk Milliyetçiliği şuuruna sahibim”, derken bunu ifade ediyordu.
Fakat Türklüğü asla herhangi bir ırka karşı düşmanlığa, nefrete müsaade etmedi. Bir insanın annesini sevmesi tüm insanlığa düşman olacağı anlamına gelmediği gibi, bir insanın milletine olan sevdası da diğer milletlere düşman olmasını gerektirmez. Bu yüzden Ahmed Arvasi Hoca öğretmenlik yaptığı dağ köylerinde her çocuğun ruhuna dokunabilmeyi başarmıştı. Doğudan Batıya köylerdeki öğretmenlik yıllarında aldığı beş kuruş maaşı bu çocuklarla birlikte paylaştı. Irkına, rengine, diline bakmadan vatanın üzerinde nefes alan her çocuğun bir çınar gibi büyümesine hizmet etti. Onun için Milliyetçilik samimiyetle milletinin refahı ve saadeti adına hizmet etmekti: Benim milliyetçilik anlayışımda asla ırkçılığa, bölgeciliğe ve dar kavmiyet şuuruna yer yoktur. İster azınlıktan gelsin, ister çoğunluktan gelsin her türlü ırkçılığa karşıyım. Bunun yanında Şanlı Peygamberimiz’in “Kişi kavmini sevmekle suçlandırılamaz. Kavminin efendisi kavmine hizmet edendir. Vatan sevgisi imandandır.” tarzında ortaya koydukları yüce prensiplere de bağlıyım.
Her toplumda nesilleri eğitecek, ruhlarına şekil verecek, onları yaşadıkları çağın çalkantılı ahlak ve fikir krizlerinden çıkaracak, fırtınalı gecelerde deniz feneri gibi onlara yol gösterecek salihler vardır. Çoğu kez bu Allah’ın salih kulları, Allah dostları vefat etmiş bile olsa, ötelerden gelen fikirleri ve soluklarıyla bize yol göstermeye devam ederler. İşte Seyyid Ahmet Arvasi Hoca, ilim, ahlâk, fazileti ile bu çağa seslenmeye devam ediyor. Ve genç dimağlar, geçmişle gelecek arasında sıkışıp kalan ruhlarına dokunacak fikir adamları arıyorlar.
Bugün büyük şehirler yapıyoruz, devasa binalar, gökdelenler. Denizlerin üzerine köprüler kuruyoruz. Bir solukta binlerce insanı öldürecek silahlar yapıyoruz. Bir saniyede 7 bin tweet atılırken 125 bin kişi video izliyor. 2 bin 500 e-Posta gönderiliyor. Bilginin ve değişimin hızına yetişmekte zorlanıyoruz. Gençlerimizi içine alan beş yıldızlı otel konforunda yurtlar inşa ediyoruz. Buna rağmen samimiyeti, dostluğu, merhameti, aşkı, sohbeti özlüyoruz. Çünkü betonla, çelikle, plastikle, siklonla ördüğümüz, ateşe verdiğimiz bu dünyada ruhlarımız buz gibi soğuk, üşüyoruz. Bizi üşüten kış soğuğu değil, betonun, çeliğin samimiyetsiz soğuğu. Çünkü ruhumuzu ısıtacak, tefessüh etmiş ruhlarımızı arındıracak, ahlak ve fazileti ile arkasından yola çıkacağımız samimi fikir adamlarına ihtiyacımız var, gençler muhtemelen bu yüzden Arvasi ismine hâlâ ilgi duyuyorlar.
Zira Seyyid Ahmed Arvasi Hoca, yaşadığını yazan, yazdığını yaşayan; inandığını söyleyen, söylediğine inanan ve savunduğu fikirleri her zaman ve zeminde savunmasını bilen biri olarak, yaşadığı çağın nesline İslam’ın ahlak ve faziletini, Türklüğün hikmet ve gücünü öğreterek millî kimliğin dirliğine büyük hizmet etmiştir.
Kişi, içinde bulunduğu kültür kadar değerlendirebilir etrafında olup bitenleri; yani kültür, insanın içinde yasadığı toplumun değer sınırlarını belirler. İnsan tanık olduğu veya maruz kaldığı bir durumu ancak kendi kültür değerleri doğrultusunda anlamlandırabilir; çünkü doğduğu andan itibaren bu değerlerle yoğrulmuştur. Fakat kültürün duvarları dış etkiye açıktır. Çağın teknolojisi, medya ve iletişim kanalları evimiz olan kültürü bize yabancı kılabilir. Millî ve mukaddes değerlerine bağlı, millî kültür ve medeniyetini savunan kadroların, faşist, gerici ve yobaz” olmakla itham edildiği zamanları çok acı biçimde yaşadık. Gördük ki, millî olmak, manevi değerlere bağlı olmak, muasır bir medeniyet kurmanın yolunda engel değilmiş.
Ama yine de kurduğumuz şehirlerle, millî kültür ve medeniyetimizin evlerine yeteri kadar ilgi göstermediğimiz de bir gerçek. Arvasi Hoca’nın şehir kültürü, medeniyet ve ahlak meseleleri arasında kurduğu ilişki oldukça dikkat çekicidir. Arvasi Hoca’ya göre, şehirde içtimai münasebetler daha zengin, iktisadi hayat daha hareketli, kültür hayatı daha ince ölçüler içinde yoğrulur, idari hizmetler daha kolay ve siyasi hayat daha canlıdır. Şehirde büyüyen bir çocuk ile köyde büyüyen bir çocuk arasında dil bakımından, tavır ve davranışlar açısından, alaka ve dikkat yönünden çok fark vardır. Arvasi Hoca köylerin, bir cemiyetin “istikrar” arzusunu, şehirlerin ise “değişme ve yenileşme” iradesini temsil ettiğini söylerken ne kadar haklıdır.
Bununla birlikte, başıboş, plansız ve iyi organize edilmemiş bir “şehirleşme hareketi aynı zamanda, büyük ve çetin problemlerin de kaynağı olur. Cemiyeti ve yöneticileri büyük bunalımlara iter; umulmadık içtimai, iktisadi, kültürel, idari ve siyasi gelişmelere zemin olur. Köyden şehre akın, bir “şehirleşme” hadisesinden çok, bir “istila hareketi”ne benzer. Şehir, yeni “hemşehriler” kazanmak yerine, sanki “mülteci kampları”nda barınan işsiz, güçsüz, meskensiz, yardım ve alakaya muhtaç “göçmenler” ile dolar, yahut, çetin problemler karşısında ne yapacağını bilmeyen, başkalarının refahı ve zenginliği karşısında olumsuz duygular geliştiren ve istenmeyen eylemlere başvuran “başıbozuk” güçler teşekkül eder.
Şehirleşmenin bir kültür ve medeniyet hamlesine dönüşebilmesi için planlı bir yapılaşma, hesap edilmiş bir sanayileşme zorunlu gözüküyor. Oysa Arvasi Hoca’nın dediği gibi bugün kentlerimiz ve şehirlerimiz, gençlerimizi millî kültür ve kimlikleriyle saran kentler olmaktan çok uzaklar. Aksine millî kültür eserlerimizi betonun arasına gömdüğümüz, müziğin, estetiğin, sanatın, kültürün olmadığı devasa kentler inşa ettik. Anlaşılıyor ki kenti, şehri yeniden kurmadan modern insanın kalbini İslam’a açmak oldukça zor görünüyor.
Gençler bizden öncelikle samimiyet bekliyor, ağzını her açtığında yasaklardan bahseden, birbirine karşı hakaret eden vaazlar dinlemek istemiyor. Bir arada yaşama kültürünü, farklılıklarımızla birbirimizi sevmesini, ırk, renk, inanç farkı gözetmeden bu toprağın çocuklarına hizmet etmesini ve en önemlisi de bunları temsil eden bir kültür dünyasını yeniden kurmak zorundayız. Yoksa bizi dinleyecek bir nesil olmayacak.
Bizi üşüten kış soğuğu değil, betonun, çeliğin samimiyetsiz soğuğu. Çünkü ruhumuzu ısıtacak, tefessüh etmiş ruhlarımızı arındıracak, ahlak ve fazileti ile arkasından yola çıkacağımız samimi fikir adamlarına ihtiyacımız var, gençler muhtemelen bu yüzden Arvasi ismine hâlâ ilgi duyuyorlar.
.15/12/2018
Ahlak meselemiz ve Ebu Hanife
Çağımızda insanımızın en çok şikâyet ettiği şeylerin başında ahlak sorunu geliyor. İslam son din, Hazreti Peygamber son peygamber, dinimiz çok güzel ama nedir bu Müslümanların hâli!.. Bir Müslüman gördüğümüzde neden, güvenemiyoruz. Mesele çok derin ve çetrefilli bir soru aslında...
Şimdilik bu meseleyle hesaplaşmayı bir kenara bırakıyorum. Benim asıl dinlemenizi istediğim mesele başka. Neo-Mutezili akımlar ve Selefiler Müslümanların ahlaki zaaflarının nedeninin, Ehl-i sünnetin 14 asırlık iman tanımı olduğunu iddia ediyorlar. Meğer Müslümanlar amelleri imana dâhil etmedikleri, ameli imandan bir cüz kabul etmedikleri için ahlaken zayıf düşmüşler. Okuyucularımız için bu amellerin imana dâhil olmaması meselesini biraz açmak istiyorum...
Ebu Hanife hazretlerinin formüle ettiği ve daha sonra da Ehl-i sünnet tarafından ortak bir ilke olarak kabul edilen tanıma göre iman: Kalp ile tasdik dil ile ikrardır. Diğer bir deyişle iman, bireyin ihtiyari kesin bir onayıdır. Bu tanımda ameller imana dâhil edilmemiştir. Dolayısıyla amellerin imana dâhil olmaması demek, bir kişinin günah işlese veya Allah’ın emrettiklerinden bazılarını yerine getirmese dahi Müslüman ve mümin kabul edileceği anlamına gelmektedir. Ebu Hanife hazretleri ve daha sonra onu takip eden Ehl-i sünnet amellerin imanın aslına dâhil olmadığını, dolayısıyla büyük günah işlese dahi bir Müslümanın imanının kalacağını söylemişlerdir.
Peki, bu konuda delilleri nedir? Öncelikli delilleri Kur’ân’ın büyük günah işleyen kimseleri, mümin olarak isimlendirmeye devam etmesidir. Söz gelimi Tahrim suresi 8. âyette ve birçok benzerinde Yüce Allah “Ey müminler! Hepiniz Allah’a tövbe ediniz” buyurmaktadır. Tövbe ancak günah için istendiğinden burada müminin aynı zamanda günahkâr olduğu sonucu da zorunlu olarak ortaya çıkar. Aynı şekilde Yüce Allah Kur’ân’da zina eden, adam öldüren kimseler için de “Ey iman edenler!” hitabında bulunmaktadır. Bu ve benzeri birçok âyet Kur’ân’da Yüce Allah’ın günah işleyenleri mümin ve Müslüman olarak isimlendirdiğini göstermektedir. O hâlde Allah’ın onlar hakkında esirgemediği mümin ismini biz nasıl yasaklayabiliriz?
Bir diğer delil de Sahabenin de bu şekilde davranmış olmasıdır. Çünkü Hazreti Ali (radıyallahü anh) Haricileri amellerinden dolayı tekfir etmemiş ve Allah Kur’ân’da büyük günah işleyen kimselere “Ey iman edenler” olarak seslendiğinden onların da mümin olduğunu söylemiştir. Ameller imana dâhil olmuş olsaydı, günahlar sebebiyle iman da zarar görür ve yokluğuna hükmedilebilirdi. Bu da tekfirin kapısını açardı. Bu nedenle Ehl-i sünnet “iman”da ihtiyari kesin onayı asıl kabul etmiş, bu onayın, tasdikin olduğu yerde imanın olduğunu, amellerin bulunmamasının kişiyi günahkâr yapacağını ama dinden çıkarmayacağını söylemiştir. Ebu Hanife’nin dediği gibi iman, ancak girdiği kapıdan çıkar. İman onay/tasdik olduğuna göre onu yok edecek şey de karşıt bir onay yani tekzip/yalanlama ve inkârdır.
Şimdi bugün özellikle radikal gruplar, Modernistler ve Neo-Mutezililer bu tanımın amelleri önemsizleştirdiği, Müslümanları gevşekliğe, lakaytlığa sevk ettiği gibi oldukça absürd bir iddiada bulunmaktadırlar. Onlara göre bu tanımdan dolayı ahlaki açıdan düşük bir Müslüman kimliği ortaya çıkmış, Müslümanlara amellerin değersizliği öğretilmiş. Mantıkta buna “Genelleştirme Safsatası” yani A dicto secundum quid ad dictum simpliciter, denir. “Meşru müdafaa için adam öldürmek yanlış değildir” derseniz, bunlar hemen "bak, bunlar adam öldürmeyi meşru görüyor” diye bağırmaya başlarlar. Ama olsun nasıl olsa, bu kara propaganda tutmaktadır. Ehl-i sünnetin gönümüzdeki kaderi de böyle bir şeydir. Ayağı kaysa düşse sorumlusunu Ehl-i sünnet bilecek bir topluluk vardır memlekette. Neredeyse 14 yüzyıldır büyük bir Müslüman çoğunluğun inandığı itikadi ilkeyi, günümüzdeki ahlak buhranının sorumlusu olarak ilan etmek de böyle bir kafanın ürünüdür.
Öncelikle bu iddia tarihsel vaka ile çelişmektedir. Eğer bu iddianın sahiplerinin dedikleri doğru olsa Müslüman Sünni çoğunluğun, 14 yüzyıldır ahlaken zaaf içinde olması gerekirdi ki bu iddia edilemez. Yani bu ilkeye inanan, savunan Mezhep İmamları, Sufiler, Alperenler, âlimler bugünün modernist Selefilerinden daha az mı ahlaklıydılar!.. İslam toplumu 14 yüzyıldır ahlaksız mı yaşamıştı? Biliyorum iddianın ne kadar saçma olduğunu tarihsel vaka bile ispata yetmektedir. Ama yine de biz amelleri imana dâhil olmayanların gerçekte ne demek istediğini daha iyi anlamaya çalışalım.
Ebu Hanife ve diğer Ehl-i sünnet âlimler, amelleri imana dâhil görmeyerek, Müslümanın hayatında amellerin önemsiz olduğunu mu söylemek istemişlerdir? Elbette ki hayır, bu onların kesinlikle onaylamayacakları bir iddia olur. Tam aksine Ebu Hanife de diğer Sünni âlimler de amellerin yerine getirilmesinin önemini her zaman vurgulamışlardır. Onlara göre iman bizi ebedi cehennem azabından korur ama asla tek başına kurtuluşumuzu garanti altına almaz. İmanı elinizdeki “bir” gibi düşünün, amelleriniz o “bir”in yanına atacağınız sıfırlar gibidir. Dolayısıyla ne Ebu Hanife ne de diğer Ehl-i sünnet âlimleri asla "imanınız varsa amelleriniz olmasa da, ne gerek var amellere..." dememiştir. Ebu Hanife amelleri imanın semeresi, meyvesi olarak görür. İman toprağa dikilen fidan gibidir, ahlak ise bu fidanın yeşermesi ve meyve vermesidir. Biz meyve vermiyor diye hemen nasıl her fidanı söküp atmazsak, günahkâr Müslümana da sırtımızı dönemeyiz. Bir Müslümanın iyi, güzel ve doğru eylemler yapması için onunla ilgilenmek zorundayız.
Dolayısıyla bu tanım amelleri önemsizleştirmek şöyle dursun aksine ameller için ne yapmamız gerektiğini de bize söylemektedir. Ehl-i sünnete göre ahlak kesbi, kazanılmış bir hâldir. Birey doğuştan ne iyi ne de kötü doğar, fıtratımız iyiliğe doğru meyillidir ama bu iyliğin ortaya çıkıp çıkmaması öğrenilmiş davranışlara ve ortama bağlıdır. Kimse doğuştan katil doğmaz. Ama kötüye meyilli olan bir birey de geri kazanılabilir; yeter ki biz ondan umudumuzu kesmeyelim. Bu ilkenin kazandırdığı en temel özellik bizi sosyal sorumluluk sahibi kılmasıdır. Hepimiz önce kendimizden sonra da çevremizden sorumluyuz. Hem iyi, güzel ve doğruyu yapmak hem de iyi, güzel ve doğrunun yapılacağı ortamları hazırlamak zorundayız. Çevre, kültür ve inşa ettiğimiz şehir bu nedenle ahlaka uygun olmalıdır.
Bina yaparken komşusunun güneşini, gölgesini kesmeme duyarlılığını ya da kuş yollarının geçiş güzergâhlarını kapatmama sorumluluğunu, göç eden kuşların aç kalmaması için onlara kuş köşkleri yapan zarafet ve merhameti ortaya çıkaran bu Ehl-i sünnet inancıdır. İslam dünyasında sanat, estetik ve ahlak metinleri yazan âlimler ve irfan ehlinin beslendiği ruh Ehl-i sünnetin ruhudur. Osmanlı’nın büyük âlimlerinden Kınalızade Ali Çelebi, yazdığı Ahlak-ı Alâî’de teorik olarak Ehl-i sünnetin bu ilkesine dayanır. Çünkü amelleri imana dâhil etmemek, amellerin özel olarak ahlak disiplini içinde ele alınmasını gerektirir. İmanı kemâl dercesine çıkarmak ahlakla mümkün olacağından, imana dâhil edilen her eylem ahlakın bir parçası hâline getirilir. Böylece ilm-i ahlâk, ilm-i tedbîrü’l-menzil ve ilm-i siyaset ameli hikmet imanın kemalinin sonucu hâline getirilir. Böylece her iman eden zorunlu olarak ahlaklı olmaz ama her iman eden kemâl için ahlaklı olmaya gayret eder. Çünkü ahlak, olduğumuz değil olacağımız bir şeydir. Nefsin tekamülü ile imanın tekamülü birbiriyle ilişkilendirilmiş olur. İman bizi ebedi azaptan kurtarır, imanın kemâli diğer bir deyişle nefsin kemâli yani ahlaklı olmak ise bize hem bu dünya hem de ahiret saadeti sağlar.
Görülüyor ki, günümüz Müslümanının ahlaki zaaflarının sebebi, ne Ehl-i sünnettir ne de amellere imanın dâhil olmadığı, ilkesidir. Peki nedir sebep derseniz, sanırım bunun için bir başka yazı daha yazmak gerekecek. Fakat kısaca şunu söylemeliyim ki; bugün yaşadığımız ahlak veya inanç krizi sadece bize ait değil, aslında çağ bir kriz içinde. Ralph Keyes “Hakikat Sonrası Çağ” adlı eserinde dünyanın giderek daha fazla yalan söylediğini ve yalanı sevdiğini yazıyor. Neden mi? İnanın Ehl-i sünnetten dolayı değil. Ehl-i sünneti bilen var mı ki? Ahlak sorunu tüm insanlığın hızla yayılan temel bir sorunu. Bu konuda yazan uzmanlar meselenin teknolojiden, sosyal medyaya kadar uzanan geniş bir nedenler skalası bulunduğunu söylüyor.
Belki de bizim aklıevveller Ehl-i sünnete saldırmak için bahane aramak yerine eğitime, teknolojinin gençliği nereye savurduğuna “post truth” denilen hakikat sonrası çağa baksalar. Gençlerin internette gördükleri her yazıya hakikat gibi sarılmaları, sosyal gerçekliği sanal sitelerde aramaları ciddi bir bilgi kirliliği oluşturuyor. Hakikat dediğimiz şey anlamını yitiriyor. Geleneği olan ülkeler bu fırtınaya karşı daha dirençli kalabilirken, geleneği olmayan toplumlar ya da gelenekle bağını yitirmiş toplumlar daha kolay savruluyor. Ahlak sorunu bugün için egoistleşen, bencilleşen ve yalnızlaşan insan sorunundan bağımsız düşünülemez. Çıkarın kutsallaştırıldığı bir çağı yaşıyoruz. Kul hakkını itikadi bir mesele olarak gören Ehl-i sünnet mi, liyakatsizliği ilke yapın dedi? Ehl-i sünnete saldırmak yerine bunları konuşmanın zamanı gelmedi mi, ne dersiniz?
.01/12/2018
.01/12/2018
İran’ın Şii yayılmacılığı
İran’ın İslam dünyasında etkili bir aktör olmasını sağlayan unsur Şiiliktir. Şiilik İran’ın jeopolitik tasarımında en önemli unsurlardan biridir. Jeopolitik tasarım, belli bir kültür sisteminin devlet yoluyla hedef coğrafyalarda kültürel ve beşerî bir dünya inşa etme girişimi olarak adlandırılabilir. Joseph Samuel Nye’in “Yumuşak Güç” kavramsallaştırmasından sonra jeopolitik tasarımda sadece kaba gücün değil aynı zamanda yumuşak gücün de önemi daha fazla dillendirilmeye başlandı... Yumuşak gücün en önemli özelliği karşısındakinde hayranlık uyandırma ve onun gündemini meşgul etme kapasitesinin olmasıdır. Yumuşak gücün temel dayanağını “kültür” oluşturmaktadır. Joseph S. Nye, yumuşak gücü, “İstediğini, zor kullanmak veya para vermek yerine kendine çekme yoluyla elde etme becerisidir” diyerek tanımlar. Her nasıl olursa olsun politikalarımız başkalarına meşru göründüğü zaman, yumuşak gücümüz artar.
Muhtemelen İran’ın Irak ve Suriye’deki askerî varlığı ve bölgede paramiliter güç kullanmasının olağan görülmesi de sahip olduğu bu yumuşak güç kapasitesinin Türkiye’den çok daha üstün olmasından kaynaklanmaktadır. İran’ın bölgedeki ikna kabiliyetini sağlayan temel unsur dinî ve ideolojiktir. Şiilik her ne kadar kendi içinde farklılıklar taşısa da 1979 Devriminden sonra Humeyni’nin kurduğu sistem sayesinde İran hem bölgedeki hem de dünyadaki Şii toplulukları mobilize etme imkânı ve kapasitesini inşa etmeyi başarmıştır.
Bu açıdan Humeyni Şii İran’ın kurucu atası olarak kabul edilebilir. Zira Şiiliğe göre, başında "masûm İmam"ın bulunmadığı bir hükûmet, İslami olarak kabul edilemezdi. Şii doktrine göre "Gayb İmam" henüz dönmemişti ve kendilerine düşen, İslâm devletini kurmak üzere onun dönmesini beklemekten ibaretti. Humeyni, Şii mezhebinden gelen bu engeli ortadan kaldırabilmek için, Şii mezhebinde "masum İmam"ın kayıp bulunmasına rağmen İslâm devletinin kurulmasını mümkün kılacak bir velâyet-i fakih teorisi geliştirmiştir. İran İslam Devrimi sonrası tarihte ilk defa bu kavram bir devlet nizamının temelini oluşturacak şekilde yeniden kurgulanmıştır. İran’da Anayasanın 109 ve 110. Maddeleri Veliy-i fakih’in yetki ve sorumluluklarını düzenlemektedir. 109. Madde de “Mehdi’nin kayıpta olduğu sürece İslam ümmetinin önderliğini Veliy-i fakih yapmaktadır” denmektedir. Bu maddelere göre Veliy-i fakih askeri, yargı ve meclisin üstünde büyük bir güce sahiptir. İran anayasasının başlangıç hükümlerinde İran’ın imamet ve mehdiyet üzerine kurulduğu açıkça beyan edilir...
***
İran İslam Cumhuriyeti’nin Anayasa’nın 12. maddesine göre “İran’ın resmî dini İslam ve resmî mezhebi Şia (Caferi) mezhebidir ve bu madde değiştirilemez ve değiştirilmesi dahi teklif edilemez.” Mezhepsizliğe övgü düzülen Türkiye’de İran’ın bu mezhepçiliği nedense görmezden gelinir! Oysa İran Anayasası esasen din ve mezhep temelinde bir devleti kurar. Devletin tüm kurum ve kademelerinde, ülkenin idaresinde, mezhep kurallarına göre davranılmaktadır. Stratejik kurum ve konumlarda, "Veliy-i fakih Teorisi"ne tam bağlılıkları tespit edilen kişiler yer alabilmektedir, kişisel ve toplumsal davranışlar Şii mezhebine bağlı kurallara göre değerlendirilmektedir ve aile, eğitim ve kültürel alanlarda da Şii değerlere uygun şekilde düzenlemeler yapılmaktadır.
Böylece İran devleti yalnızca ideolojik ve mezhebî bir devlete dönüşmemiş, Şiiliğin yeryüzündeki dinî ve ruhani otoritesi hâline de gelmiştir. Şiilik İran için bölgedeki toplulukları ikna etmek ve politikalarına karşı bir cazibe oluşturmak için oldukça güçlü bir araçtır. Çünkü mezhebî kimlik İran için itikadi ve siyasi bir kimlik hâline gelmiştir.
Anayasada yer alan tanıma göre: "İslam Cumhuriyeti; … sürekli imamet ve rehberliğe ve onun İslam inkılabının sürdürülmesindeki temel etkinliğine.. iman esasına dayanan bir nizamdır…” Şii İran’ın kendini tanımlarken iman meselesi hâline getirdiği en önemli ilke “imamet ve rehberlik”tir. İmamet aslında Şiiliğin Hazreti Peygamber’den sonra Müslümanların liderliğinin Hazreti Ali ve soyuna geçtiği ve bu hakkın diğerleri tarafından gasbedildiğinin iman meselesi hâline getirilmesidir. Şiilik bu açıdan dışlayıcı bir mezheptir. Kendi inancı dışında kalanları yalnızca hatalı görmez aynı zamanda ilahi bir emre isyan eden ve bu emri yerine getirenlere de zulmeden bir topluluk olarak görür. Kuşkusuz her grup, kendisinin hak ve kendi dışında kalanları ise batıl olarak görebilir. Kanaatimce sorun bundan daha çok bu teolojik iddianın siyasallaşmasıdır. Batıl olarak gördüklerinizi kendi varoluşunuza karşı uzlaşmaz bir düşman olarak gördüğünüzde onları ikna etmekten daha çok yok etmeyi düşünürsünüz. Ve onlarla kuracağınız ittifaklar ise sadece günü kurtarmakla ilişkili hâle gelir ya da takiyyenin bir parçasıdır aslında. Yani gücü elinize geçirene kadar onlara katlanmak zorunda kalırsınız.
İran tüm dünyada açtığı kültür merkezleri ile Şiiliğin yaygınlaştırılmasını ve anlatılmasını İslami tebliğin önemli bir aracı hâline getirmiştir. İran İslami tebliği ve irşad adı altında aslında kendi mezhebini ve mezhebî değerlerini anlatmaktadır. İran’ın Şii yayılmacılığı için kullandığı en önemli enstrümanları; dinî yayın, üniversiteler ve kültür merkezleridir. Bizdeki Diyanet Vakfı yayınlarından farklı olarak İran doğrudan Şii merkezli dinî yayınları basmakta ve diğer ülkelere dağıtmaktadır. Söz gelimi 1984 yılında İran’ın Tahran kentinde kurulan “Uluslararası el-Huda Yayınevi”, Afganistan’ın Kabil kenti, Kırgızistan’ın Bişkek kenti, Türkmenistan’ın Aşkabat kenti, Irak’ın Necef kenti ve Tacikistan’ın Duşanbe kentinde temsilcilikler bulundurmaktadır. Dünyanın çeşitli ülkelerinde yapılan kitap fuarlarına aktif bir şekilde katılmaktadır. Yayıncılık faaliyetleri kapsamında 1200’den fazla kitabı 25 dilde yayınlatmıştır.
***
İran’ın Şiiliği yaymak için kullandığı bir diğer önemli enstrümanı “Uluslararası Ehli Beyt Kongresi”dir. Uluslararası Ehl-i Beyt Kongresi’nin 90 ülkede temsilciliği vardır. Bu temsilciliklerin 39’u Asya’da, 42’si Afrika’da, 18’i Amerika’da, 40’ı Avrupa’da bulunmaktadır. Uluslararası Ehl-i Beyt Kongresi’nin yabancı misyoner (mübelliğ) ağı, kongrenin üzerinde durduğu önemli faaliyet alanlarından biridir. Bu bağlamda çeşitli ülkelerden Şii gençler burslu olarak İran’a götürülüp İran’ın Şii anlayışına uygun bir şekilde eğitildikten sonra kendi ülkelerine geri gönderilmektedir. İran’da eğitim alıp kendi ülkelerine dönen bu gençler, ülkelerinin yasalarına uygun bazı sivil toplum kuruluşları açarak İran’ın desteğiyle propaganda faaliyetlerini yürütmektedir. Kongrenin internet sitesinde yer alan bilgilere göre Uluslararası Ehli Beyt Kongresi, 70 ülkede faaliyet gösteren ve 5,300 yabancı misyonerlerden (mübelliğden) oluşan bir ağa sahiptir.
İran’ın bir diğer gücü de üniversiteleridir. Söz gelimi “Uluslararası El-Mustafa Üniversitesi” en önemli gücünden biridir. Türkiye’de mezheplerüstü din eğitimi yapan dinî kurumlara karşılık İran'ın doğrudan Şii eğitim yaptığı bu üniversitesi, internet sitesinde yer alan bilgilere göre 170 alt kuruluşa sahiptir. 2017 yılına gelindiğinde 60 ülkede temsilcisi bulunmaktadır ve bu üniversitede eğitme başlayan 50,000 yabancı öğrenciden 25,000’i mezun olmuştur. Bu üniversitenin rektörü ve mütevelli heyet üyeleri "Veliy-i fakih" tarafından direkt olarak atanmaktadır. Yabancı uyruklu talebelere (Şia din öğrencisi mollalara) din ve mezhep eğitimi vermektedir.
Uluslararası El-Mustafa Üniversitesi’ne bağlı bulunan Uluslararası El-Mustafa Araştırma Merkezi bünyesinde 17 farklı masa, çeşitli sosyal araştırmalar yapmaktadır. Üniversitenin yayınları 8 ülkede 13 farklı dilde Uluslararası El-Mustafa Üniversitesi Yayınevi tarafından yayınlanmaktadır. Bu yayınevinin temsilcilikleri İngiltere, Endonezya, Malezya, Lübnan, Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Tayland’da bulunmaktadır. İran’ın 2018 yılı hükûmet bütçesinin önergesinin 101. sayfasının 7. tablosunun 114400 numaralı sistem kodu adı altında yer alan rakama göre bu yıl için Uluslararası el-Mustafa Üniversitesi’ne 84 milyon dolarlık bütçenin tahsis edildiği yazılmıştır.
Bir diğer enstrümanı da dünyayı bir ağ gibi saran Şii Kültür Merkezleridir. Örneğin bu merkezin Amerika kıtasında 45 Şii Kültür Merkezi bulunmaktadır. Asya’da Müslüman olmayan ülkeler içinde Hindistan en çok Şii nüfusa sahiptir ve Şii literatüründe özgül bir yeri vardır. Yaklaşık 50 milyon Şii nüfusun yaşadığı Hindistan’da Şiilik köklü geleneğe sahiptir ve İran ile sıkı mezhepsel ve kültürel ilişkisi bulunmaktadır. Asya kıtasında Tayland'da 19, Hindistan’da 27 Şii Kültür Merkezi bulunmaktadır. Günümüzde Afrika kıtası genelinde 180 Şii Kültür Merkezi vardır.
Görüldüğü gibi İran hem Şiiliğe yatırım yapmakta hem de bunu dünya genelinde yaygınlaştırmak ve etkinlik alanını genişletmek için özel kurumlar oluşturmaktadır. Şiiliğin özellikle de İran Şiiliğinin yayılması, İslam’ın ve Müslüman kardeşliğinin yayılması olarak okunamaz. Çünkü İran Şiiliği, Sünni dünyanın kendi haklarını gasbettiğine, İslam dünyasının liderliğinin de "Masum İmamlar" silsilesine bağlı olan bir yönetici elitte olması gerektiğine iman etmektedir. Türkiye’nin Sünni dünyaya yönelik bir iddiası var ise, her şeyden önce İran Şiiliğinin bu yayılmacı politikalarına karşı bir stratejisi olmalıdır. Peki bu, mezhepsizliği merkeze alarak ve sırtını mezheplerüstü din öğretimine dayayarak nasıl olacak? Ya da daha kapsayıcı bir üst kimlik olarak Ehl-i sünneti yeniden merkeze almanın vakti gelmedi mi?.. İtirazları duyar gibiyim, mezhepçilik yapmayalım… Bunu bir de İran’a anlatır mısınız?
.16/11/2018
.16/11/2018
Hangi Hanefi-Matüridilik?
Dinî meseleleri iki yerde konuşmayı çok seviyoruz. Birisi televizyon ekranlarında, ekranın şehveti aklımızı alıyor. Reyting rekorları kırmanın, takipçi kazanmanın en kolay yolu dini magazinleştirmekten geçiyor. Kitaplardan cımbızla seçtiğimiz ve bağlamından kopardığımız pasajlarla “söyle bakalım gelenekte bu yok mu” dediğimizde dünyanın tüm sorunlarını hallettiğimizi düşünüyoruz. Geleneği, hadis külliyatını, büyük mezhep imamlarını yenersek Müslümanları kurtaracağımızı sanıyoruz!..
İkincisi ise lüks oteller ve ışıklar altında dinî meseleleri konuşmak bize çok çekici geliyor. Halkın anlayamayacağı bir dinî elitizm bizi seçkinci ve farklı kılıyor muhtemelen. Aydınlanmış aklın ışığında geleneği yeniden elden geçirmek, sosyal gerçekliği kuşatamamış teorilerle dar alanda biz bize din tartışarak tatmin oluyoruz.
Maalesef son zamanlarda Hanefi-Matüridilik de buna kurban ediliyor. Onun, fıkhi bir yönüyle de itikadi-kelami bir mezhep olduğu unutularak veya unutturularak Hanefi-Matüridiliğe salt kültürel bir fenomenmiş gibi muamele yapılıyor. Neyi mi kastediyorum? Daha açık ifadelerle söylemeye çalışayım.
Yıllarca bir mezhep imamı olarak öğretilmeyen, bu nedenle de kimsenin bu mezheplerin sabitelerini önemsemediği bir Hanefi-Matüridilik var. Salonlarda kameralara konuşurken övdüğümüz Hanefi-Matüridiliğin öğretilmediği, öğretilemediği gerçeği tüm çıplaklığıyla ortada duruyor. Kimse bunun sorumluluğunu üstüne almıyor. Okullarda, camilerde, İlahiyatlarda "itikatta mezhep mi olur?" diye mezhepler üstü din eğitim modelini yıllarca dayatanlar, Hanefi-Matüridiliğin bir mezhep olup olmadığına karar veremiyorlar hâlâ.
Şimdi gelin şu Hanefi-Matüridilik konusundaki hâl-i pürmelalimizi açıkça konuşalım. Türkiye’de insanlar dinî bilgilerini daha çok kamuya ait örgün ya da örgün olmayan eğitim kurumlarından alıyorlar. Birisi okullarda öğretilen din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri veya İmam Hatiplerdeki meslek dersleri. Diğeri ise camiler ve Kur'ân kursları. Devletin resmî kurumları bu konuda en büyük yükü çekiyor. Şimdi bu kurumlardaki öğrencilerin değil, öğrenci ya da vatandaşa din öğretimi konusunda ehil olan kadroların Hanefi-Matüridilik konusunda ne düşündüğüne bakalım.
4 yıl, her yıl yaklaşık 15 öğrenci ile 15 eğitimci üzerinden bir araştırmayı yürüttüm. Bu konuyu basın ve medyada da defalarca dile getirdim. Şimdi bu çalışmalardan Bir İmam Hatip öğretmeni, bir imam, bir de Kur’ân Kursu din görevlisinin öğrencilere verdiği mülakatlardan pasajlar aktarmak istiyorum.
İmam Hatip Lisesinde bir meslek dersi hocası ile öğrencimin mülakatı şu şekilde:
-Kaç yıldır öğretmenlik yapıyorsunuz?
-22 yıldır.
-Nereden mezun oldunuz?
-… İlahiyat Fakültesinden.
-İtikatta bir mezhebe gerek var mı? Varsa ya da yoksa neden? Gerekçesini açıklar mısınız?
-İtikadi açıdan araştırıldığında bazı farklar oluyor. Dolayısıyla itikatta bir mezhebe gerek yoktur.
-Ebu Hanife Kimdir? Herhangi bir kitabını okudunuz mu? Hakkında bilgi verir misiniz?
-Hanefi Mezhebinin kurucusudur, Fakültedeyken okumuştuk ama hatırlamıyorum.
-İmam Matüridi hakkında bilgi verir misiniz? Herhangi bir kitabını okudunuz mu?
-Matüridiliğin kurucusudur. Herhangi bir kitabını okumadım.
Şimdi de imamlık yapan bir din görevlimize kulak verelim:
-Kaç yıldır bu mesleği yapıyorsunuz?
-30 yıldır.
-Nereden mezun oldunuz?
-…. İlahiyat Fakültesinden.
-İtikatta bir mezhebe gerek var mı? Varsa ya da yoksa neden? Gerekçesini açıklar mısınız?
-Hem itikatta hem fıkıhta bir mezhebe gerek yok. Mezhepler fetva aldığın kimsenin adına nispetten öte bir şey değildir.
-Ebu Hanife kimdir? Herhangi bir kitabını okudunuz mu? Hakkında bilgi verir misiniz?
-Hanefi mezhebinin kurucusudur, hayır okumadım.
-İmam Matüridi hakkında bilgi verir misiniz? Herhangi bir kitabını okudunuz mu?
-İtikadi mezhep imamıdır. Hayır herhangi bir kitabını okumadım.
En son örneğimiz Kur’ân Kursunda din görevlisi olarak hizmet veriyor:
-Kaç yıldır bu görevi yapıyorsunuz?
-20 yıldır.
-Nereden mezun oldunuz?
-… İlahiyat Fakültesinden.
-Amelde hangi mezheptensiniz? Neden bu mezhebi tercih ettiniz?
-Böyle bir ihtiyacım yok, gerekli olduğuna da inanmıyorum.
-İtikatta bir mezhebe gerek var mı? Varsa ya da yoksa neden? Gerekçesini açıklar mısınız?
-Bence gerek yok, her ikisine de gerek yok.
-Ebu Hanife kimdir? Herhangi bir kitabını okudunuz mu? Hakkında bilgi verir misiniz?
-Âlim ve mümtaz bir şahsiyettir, Fıkhu’l-Ekber kitabını okudum.
-İmam Matüridi hakkında bilgi verir misiniz? Herhangi bir kitabını okudunuz mu?
-Matüridiliğin kurucusudur. Herhangi bir kitabını okumadım...
***
Öğrencilerimin Türkiye’nin farklı illerinde farklı din görevlileri ve öğretmenlerle yaptıkları mülakatların büyük çoğunluğu böyle... En korkunç olanı ise amel ve itikatta mezhebi gerekli gören de görmeyen de Ebu Hanife ve İmam Matüridi hazretleri hakkında iki kelam edemiyor. Büyük çoğunluğu bu konuda hiçbir eser okumamış. Zaten ilahiyatlar üzerine yaptığımız saha araştırmasında da benzer bulgulara rastlamıştık.
Din öğretiminde oluşacak boşluk başkaları tarafından doldurulacak ya da manipüle edilecektir. 15 Temmuz hain darbesinde bunun başımıza nasıl belalar açacağını gördük. Ehl-i sünnetin Anadolu’da en yaygın mezhep imamları konusundaki dinî ihtisas sahibi personeldeki bu bilgisizlik sadece din eğitimi sorunu değil aynı zamanda bir güvenlik sorunu da doğuracaktır. Dünyada din meseleleri artık toplumsal gerilimler oluşturmak için oldukça kullanışlı bir zemin oluşturuyor. Ehl-i sünnete karşı mesafeli bu personelin kendi bahçelerinde radikal-selefi akımlara ve onların kitaplarına karşı duyarlı olması elbette zor gözüküyor. Bu yüzden cami ve Kur’ân Kursu kütüphanelerinde bazı radikal-selefi grupların kitaplarını bulmak bizi şaşırtmıyor. Bu nedenledir ki Diyanet personelinin ve ilahiyat eğitiminin kalitesine azami özeni göstermemiz büyük önem arz ediyor.
Hanefi-Matüridilik konusunda tek sorunumuz maalesef dinî ihtisas sahibi insanların bilgisizliği değil bir de kurumsal ilgisizlik var. Diyanet İşleri Başkanlığı, Matüridiliğin ikinci önemli ismi olan Ebu’l-Muin en Nesefi’nin “Tabsıra” adlı eserini 2-3 yıldır basmıyor ya da basamıyor. Hanefi-Matüridiliğin binlerce eseri yazma olarak kütüphanelerde tahkik edilip basılmayı bekliyor. Buradan parası olan, sanayici iş adamlarımıza sesleniyorum: Bu ülkeye bir iyilik yapmak istiyorsanız, arkanızda sadaka-i cariye bırakmak istiyorsanız Hanefi-Matüridiliğin bu yazma eserlerinin gün yüzüne çıkmasına katkı verin!..
Şimdi sorum şu: Matüridi kimdir? Mezhep İmamımız, İtikatta tabi olduğumuz ilkeleri bize kadar getiren imamımız, ya da Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin dediği gibi “Ehl-i sünnetin reislerindendir” cevabı ile “Büyük düşünür, entelektüel” arasındaki cevap yalnızca lafzi bir farklılık değildir. Bu fark aynı zamanda sizin İmam Matüridi ile nereye gitmek istediğinizi de gösteren önemli bir işarettir. Birincisinde kendinizi, kimliğinizi onda bulursunuz ikincisinde ise, uğradığınız konaklardan biridir sadece.
Hanefi-Matüridiliğin geçici bir heves olmaması, modern hezeyanlarımızı meşrulaştıracağımız bir araç olmaması için bir mezhep imamı olarak Hanefi-Matüridiliğin öğretilmesini sağlamak zorundayız...
Şimdi biliyorum bazıları "yine mi mezhep?" diyecekler! Siz İmam Matüridi hazretlerinin bir ressam falan olduğunu mu sanıyorsunuz. Mezhepsiz öğrettiğiniz Matüridi, Matüridi olmaz olsa olsa Nasreddin Hoca’nın dediği gibi suyunun suyu olur.
Sahi Hanefi-Matüridiliğin okullarda, camilerde, Kur’ân Kurslarında, İlahiyat Fakültelerinde adı yokken, onun eserlerinin gün yüzüne çıkmasını sağlayacak finansal destek bulamazken biz neyi ve hangi Hanefi-Matüridiliği konuşuyoruz?..
.02/11/2018
.02/11/2018
Dış politikada Evanjelizmi bilmek neden önemli?
Evenajelizmi bilmek denildiğinde aklınıza televizyonda gördüğünüz eski STV dizilerinin sırlar kapısı formatındaki programlar gelmesin. Sırlar, gizemler, dünyayı yöneten aileler, gizli planlar gibi siyaset dışı alanı kastetmiyorum. Çok daha nesnel veriler üzerinden evanjelizmin ABD için ne anlama geldiğini anlamayı kastediyorum. Söz gelimi Evanjelikler FETÖ gibi örgütlere neden destek verirler? Trump Evanjeliklerden neden vazgeçmez? Ve en önemlisi Türkiye hem FETÖ hem de ABD ile ilişkilerinde Evanjelikleri nereye koymalıdır? Dinî politik yorumlarımızı sırlar ve gizemlerden kurtarıp bu somut meseleler üzerinde odaklanırsak sanırım dış politikada karar vericiler olarak daha net bir yol çizebiliriz.
İlk meseleden başlayalım; evanjelizm ABD için ne anlama geliyor? Din Amerikan dış politikası için çoğu kez önemli bir enstrüman olmuştur. Soğuk savaş döneminde Eisenhower cumhurbaşkanlığı döneminde, din ve dinî semboller, özellikle kamusal alanda komünizme karşı mücadelede önemli bir rol oynamıştır. Evanjelikler 1970’lerden sonra hızla daha popüler olmaya başlıyorlar. Özellikle bu zamana kadar Demokratlara destek veren Evanjelikler desteklerini Cumhuriyetçilere doğru kaydırırlar. Bu tarihlerde toplumda artan suç oranları ve ahlaki yozlaşmalar İncil’i Tanrı’nın doğrudan ve yanılmaz buyruğu olarak gören muhafazakâr Hıristiyanları tedirgin etmektedir. Muhafazakâr Protestanlık içerisinde ortaya çıkan The New Christian Right hızla yayılmaya başlar. Hareket içerisinde Virginia’da Jerry Falwell, Pat Robertson ve Texas Fort Worth’te James Robinson gibi ünlü televizyon Evanjelistleri, ahlak ve siyaset konularındaki görüşlerini etkili bir şekilde yayınlamaya başladılar. Bu kişiler çok sayıda izleyiciyi kendilerine çekmeyi başarırlar.
Beyaz camın keşfi, medyada güçlü örgütlenme bu yapıların hızla yayılmasına ve üye kazanmasına yol açar. 1980’de Evanjelik Moral Majority grubu 400.000 üyesi olduğunu ve 48 eyalette politik kurullarda etkili olduğunu açıklar. Pat Robertson ise, 1990’larda Cumhuriyetçi Parti içinde etkin bir güç hâline gelir. Moral Majority, Christian Voice ve The National Federation for Decency gibi Hıristiyan sağ örgütler, geniş seçim bölgelerinde ötanazi, kürtaj, homoseksüellik, pornografi, cinsellik eğitimi gibi konular etrafında büyük kampanyalar düzenlerler. Aynı tarihlerde Cumhuriyetçi Ronald Reagan, Cumhuriyetçi Baba Bush ve Demokrat Clinton sonrası da Cumhuriyetçi oğul Bush iktidara gelir. Bu süre içinde sayıları yaklaşık 8 milyon olan Evanjelikler 32 milyona ulaşırlar.
11 Eylül saldırıları ile birlikte ABD yeniden din kartına sarılır. Oğul Bush, “şer ekseni”, “haçlı savaşı” gibi söylemlerle dünyayı dinî bir savaşa zorlar. Ve kendisini 'Tanrısal bir görev'i yerine getiren bir 'mehdi' gibi pazarlar. Irak müdahalesinin ağır faturası hem Cumhuriyetçileri hem de Evanjelikleri zorlar. Akabinde Obama dönemi gelir. Obama’nın dinle bağı oldukça gevşektir. Amerikan toplumu da aslında din yorgunu olmuş gibidir. Neden mi, şimdi isterseniz ABD toplumu için Evanjelizm ve din nereye gidiyor ona bakalım.
1980-2016 arasında ABD nüfusu yaklaşık yüz milyon kişi artar. Bunun yaklaşık 40 milyona yakını göçmendir. Evanjelikler toplam nüfusta kan kaybederler. Bugün ABD’nin %70.6'sı, kendisini Hristiyan olarak görenlerden oluşuyor. Bunun da %25.4'ünü Evanjelikler temsil ediyor. [1] Bilmemiz gereken ABD’de tüm Protestanlar Evanjelik değil. Hatta bazı Protestan gruplarıyla Evanjelikler arasında rekabetten de bahsetmek mümkün.
ABD’li Evanjeliklerin özelliği çoğunluğu beyazdır, Güney’de ikamet ederler, daha dindardırlar, elit bir kesimleri vardır ama genel eğitim seviyeleri ortalamanın altındadır.[2] Örgütlüdürler, cemaat içi dayanışma güçlüdür, eğitim ve medyada büyük yatırımları vardır. Birbirlerini kollarlar ve asla dışarıda bırakmazlar. Brunson meselesinden bunu zaten biliyoruz. Sanırım FETÖ ile ne kadar benzerlik taşıdığını kavramışsınızdır. FETÖ’den farkı merkezî bir karizmatik liderliğe sahip olamamalarıdır. Çok merkezli ve çok liderli bir yapıdır. Bu da onları daha esnek kılar.
Evanjeliklerin FETÖ ve benzeri gruplarla ilişkisi çok daha eskiye gider. Bunun nedeni FETÖ’yü kullanmak istemeleri gibi yüzeysel bir nedene dayanmaz. Mesele çok daha köklü ve teolojiktir. Bu da bizim ikinci sorumuzun cevabıdır: Evajelikler FETÖ gibi örgütlerle neden bu kadar iç içedirler? Öncelikle II. Vatikan Konsili'ne ve Evanjelik misyona kadar geri gitmek gerekir. Onlara göre Katolik din anlayışı, tek doğru din anlayışıdır. Diğer din anlayışlarının tümü yanlıştır ve geçerliliğini yitirmiştir. Bu ise misyonun (misyonerlik) başarısız olmasına yol açmıştır. II. Vatikan Konsili ile birlikte Müslümanların içinde kalbi Hazreti İsa’nın gelişine ısındırılmış gruplar da kurtuluşun içine dâhil edilir. Bu, Evanjelik misyonun da işine gelir. Madem kurtuluş Mesih’e imanla olacaktır o hâlde Mesih’in gelişine hazırlanan ve bunu öne çıkaran gruplarla iş birliği yapılmalıdır.
Dinler arası diyaloğun da ana amacı gönlü ve kalbi Mesih’e ısındırılmış olan cemaatlerle iş birliğini artırmaktır. Şimdi FETÖ’nün metinlerine bir göz atın derim. 1980’den sonra Mesih ve Mesihiyet kavramlarının neden bu kadar fazla kullanıldığını anlayabilirsiniz. FETÖ’nün yazılarında en fazla geçen kelimelerin başında mesih ve türevleri gelir. FETÖ lideri Hazreti İsa demek yerine sürekli Mesih demeyi tercih eder. Hatta kendisini de bu mesihiyyetin tezahürü olarak konumlandırır. Dolayısıyla Evenjelikler için FETÖ kendi teolojik misyonlarını gerçekleştirmeleri için en uygun ortaktır. Evanjelik misyonun FETÖ ile bağı bugüne ait değildir. 1991’de FETÖ’nün Orta Asya’ya açılmasıyla birlikte başlayan güçlü bir iş birliği vardır.
Trump’ın Evanjeliklerin oyunu almasıyla birlikte Obama sonrası ABD siyasetinde geride duran Evanjelikler tekrar öne çıkmaya başladı. ABD’de seçimlere katılım oranı en son 2016 seçimlerinde %58'lerde kalmıştır.[3] Geçen seçimlerde yüzde ellileri bile bulmamıştı. Bu durumda Evanjelikler gibi örgütlü ve toplu hareket etmek imkânı olan grupların oyu daha da önem kazanıyor. Trump’ın destekçileri ve kabinesinde evanjeliklerin yer alması bu açıdan oldukça önem kazanıyor. Trump Evanjeliklere yaslanarak güçlü bir oy deposu kazanmış oluyor. Ayrıca Evanjelizmin seküler devleti kutsayan yönü de ABD gibi militarist devletlerin oldukça işine geliyor. Protestanlık seküler devletin kutsal bir kilise gibi örgütlenmesine ve kutsal devletin doğuşuna zemin hazırlamıştır. Bu yüzden o ABD devleti için en güçlü meşrulaştırma aracıdır.
Zira 2006'da Amerikalıların %79’u Mesih'in bir gün yeryüzüne geri döneceğine inanırken 2010 yılında bu rakam %48’e düşmüştür. ''Tanrı'yı kıyamete zorlamak'' pek tutmamış gibidir! Dolayısıyla ABD’deki Evanjeliklerin hepsi yakın zamanda kıyamet kopacağına inanmamaktadır. Kiliseye gitme oranları da düşmektedir. Bu açıdan Evenjelizmin iddiaları çok da karşılık bulmamaktadır. Fakat Siyasette ABD’nin dünyanın farklı bölgelerine askerî, ekonomik müdahalelerini meşrulaştırıcı bir işlev görmektedir.
Modern devlet protestanlık sayesinde askerî eylemi ahlaki ve ruhani iplerinden kurtararak şiddetin devlet adına kullanımını meşrulaştırmıştır. Luther'in deyişiyle, "kılıcı savuran ve onunla insan öldüren el insanın değil, Tanrı'nın elidir!.." Ona mutlak itaat esastır. Böylece devlet kutsal kiliseye dönüşmüştür. Protestanlıkta askerler kendilerini Tanrının lanetlilere gazabının bir aracı olarak görüldüğünden savaş Tanrı'nın 'gazap kamçısı'nı sallaması kadar doğal, coşkulu ve zalimcedir. Evanjelizmin ABD’de sağ askerî kanadın bir ideolojisine dönüşmesini sağlayan şey apokaliptik değil devleti ve savaşı kutsayan ve doğallaştıran bu yönüdür.
Son meselemiz Türkiye bu denklemde ne yapmalıydı? Birincisi ABD seçimlerinde FETÖ'cülerin Clinton’ın kampanyalarında yer almasından hareketle Trump’ın FETÖye mesafeli duracağı zokasını yutmamalıydı! Her zamanki gibi FETÖ'cüler kim kaybederse kaybetsin kazanan biz olalım, kurnazlığıyla herkese yatırım yapmıştır. İkincisi Evanjeliklerin içindeki farklılıkları bilmek zorundayız. FETÖ konusunda Beyaz Saray'ı ikna edemesek bile ikna edebileceğimiz bir Amerikan kamuoyu var. Bu konuda ortaklarımızı diğer Protestan gruplardan ve dinî örgütlerden seçebiliriz. Üçüncüsü ABD toplumunun tamamını Evanjelizm penceresinden okumaktan vazgeçmeliyiz. ABD’nin çok merkezli ve çok kültürlü bir toplum olduğunu unutmayalım. Ne Yahudiler, ne Protestanlar ne de Müslümanlar yeknesak bir görünüm arz ediyor. Karşınızdaki toplumun dinî gruplarını, hassasiyetlerini ve sinir uçlarını tanımak dış politika açısından oldukça önemli gözüküyor.
Maalesef Türkiye’de siyaset ve uluslararası ilişkilerde din çoğu kez ancak çatışmanın bir öznesi olarak kendine yer buluyor. Pozitivist ve seküler bilim zihniyetinin egemenliği din meselesi söz konusu olduğunda hemen nüksediyor. Dinî gruplar ve dinî-politik çalışmalar çoğu kez TV’lerdeki magazine ve popüler kültüre feda ediliyor. Demek ki dış politikada sadece Evanjelizmi bilmek değil tüm dinî örgüt, yapı ve grupların davranış kodlarını çözmek oldukça önemli hâle gelebiliyor. Umarım bundan sonra Türk dış politikasını yönetenler şimdiden bunun tedbirini alırlar.
…..
[1] http://www.pewforum.org/religious-landscape-study/.
[2] http://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/03/01/5-facts-about-u-s-evangelical-protestants/.
[3] https://www.telegraph.co.uk/news/2016/11/14/us-election-2016-voter-turnout-fell-to-58-per-cent-this-year-est/.
.19/10/2018
[2] http://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/03/01/5-facts-about-u-s-evangelical-protestants/.
[3] https://www.telegraph.co.uk/news/2016/11/14/us-election-2016-voter-turnout-fell-to-58-per-cent-this-year-est/.
.19/10/2018
Dinî söylem ve kriz çağı
Dünyada tüm fay hatları oynuyor. Sosyal, siyasal ve ekonomik olarak birçok bölgede çatışma hatları oluşuyor. Dünyadaki para bolluğunun sona ermesi gibi, siyasal alanda da hızlı bir darlaşma yaşanıyor. Amerikalı Siyaset Bilimcisi, Francis Fukuyama ''Tarihin, yani ideolojilerin sonu geldi, artık, liberalizm her yerde ve her şeye egemen" diyordu. Şimdi her yerde liberalizm can çekişiyor. ABD’de dinî ritüellerle süslü iktidarını her gün dünyanın gözüne sokmaya çalışan bir lider var. Avrupa’da ise aşırı sağın güçlendiği, göçmenlerin tehdit edildiği bir siyaset egemen olmaya başlandı. Fukuyama'nın belki de tek haklı olduğu yer ideolojilerin sonuna gelindiği iddiasıydı.
Evet ideolojiler ve büyük anlatılar yeni dünya düzeninde artık o kadar çok kitleleri cezbetmiyor. Teknolojideki hızlı değişim, sosyal medya ve internet, dünyamızı ve algılarımızı da değiştiriyor. Her şeye çok kolay ulaşım sağlıyor ve her şeyi çok hızlı tüketiyoruz. Kuşkusuz bundan nasibini dinler ve dinî hayat da alıyor. Dinî konularda insanlar kitabi bilgi ya da öğretime dayalı bilgiler yerine medyayı tercih ediyor. Videolar hızla seyrediliyor. Sosyal medya vaizleri ve hocalar çok daha fazla takip ediliyor. Dinî hayatımız ve dinî bilgilerimiz de teknolojiye ayak uydurmaya başladı. İnsanlar artık dini, Kur’ân kurslarından, camilerden öğrenmiyorlar. Hatta din eğitimi veren kurumlarda bile ''dini kimden öğreniyorsunuz?'' diye sorulduğunda, ilk verdikleri cevaplar daha çok popüler hocalar oluyor. Bu konuda yaptığımız saha çalışmasında kimse ilahiyat fakültesindeki bir hocasının ismini vermemişti.
Sözün özü resmî, kurumsal dindarlık can çekişiyor. Bu yalnızca bize has bir durum da değil. İşin en ilginci tüm dünyada resmî ve kurumsal dindarlığa ilgi azalıyor. PEW Research Center’ın yaptığı çalışmalara göre söz gelimi en dinar ülkelerden biri olan ABD’de de kiliseye gitme oranları düşüyor. Son yıllarda, dinî hizmetlere düzenli olarak katıldığını söyleyen ABD'li yetişkinlerin oranında ciddi bir azalma var.
Yılda birkaç defadan fazla ibadethaneye gitmeyenler inanmadıkları için ibadethanelere gitmemezlik yapmıyorlar. Ya vaazları sevmiyorlar ya da belirli bir cemaate katılmak istemiyorlar. Kilise dışında ibadetlerini yapacakları ve kendilerini Tanrıya daha yakın hissedecekleri, bir başka yol bulduklarını iddia ediyorlar. Diğer bir deyişle dindar olmadıkları için kiliseyi terk etmiyorlar. Dindarlıklarını resmî ve kurumsal kimliğin dışında yaşamak istiyorlar. Kiliselerin, cemaatlerin dünyayı büyük anlatılar üzerinden okumaları onları cezbetmiyor. Hıristiyan kardeşliği, Hıristiyan dünyası onları ilgilendirmiyor. Bireysel olarak Tanrıya yakın olmak, manevi dünyalarını diri tutmak onlara yetiyor.
Eskiden olsa hemen ''sivil dindarlık güçleniyor'' derdik. Oysa bu sivil dindarlık falan da değil. Çünkü kilise dışında bağımsız kiliseler oluşturmuyorlar, cemaatleşmiyorlar. Dini bireysel olarak yaşamayı tercih ediyorlar. Bunların çoğu daha eğitimli, erkek ve demokratlardan oluşuyor.(*) Orta sınıf ve eğitimli insanlar Kiliseden ve kurumsal dindarlık formlarından uzaklaşıyor. Kiliseye gitme yaşı yükseliyor. İşin doğrusu resmî, kurumsal ve cemaat yapılarına karşı Batı’da güven hızla düşüyor.
***
Peki bizde nasıl? Öncelikle PEW kadar sürekli ölçüm yapan bir kurumumuz olmadığından bu konulardaki verilerimizin oldukça yetersiz olduğunu belirtmeliyim. Bizde PEW gibi dinî hayatı sürekli veriler üzerinden takip eden kuruluşlar olmadığı gibi anketler de yapılmıyor. Yine de camiye gitme ve FETÖ sonrası dinî grup ve cemaatlere olan güveni ölçen birkaç çalışma bulunuyor. En son '2107 MAK’ danışmanlığın “Türkiye'de Toplumun Dine ve Dinî Değerlere Bakışı” konusunda yaptığı bir anket var. Bu ankete göre zaman zaman ''vakit namazlar dâhil camiye gidiyorum'' diyenlerin oranı %13... ''Cuma Namazları ve Bayram Namazları ve bir de Kandil Günlerinde camiye giderim'' diyenlerin oranı ise % 32. Diyanet 2014 yılında hazırladığı “Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması” verilerinde camiye gidenlerin sayısını %42,5 olarak bulmuştu. Eğer bu rakamlar doğru ise 2014 ile 2017 arasında bayağı bir düşüş olduğu görülüyor.
Beş vakit camiye giden daha mı dindar? Bunu söylemek çok zor. Batı’da pazar ayinlerinin sürekli müdavimi dindar kabul ediliyorken bizde camiye gideni daha laik görecek camiye gidenden daha dindar olduğunu iddia edecek topluluklar da çıkabiliyor. Bu yüzden camiye gitmenin dindarlık belirtisi olup olmadığından daha çok dinî tipolojideki değişimlerle ilgileniyoruz.
Buna göre aslında Türkiye’de dinî tipolojide ciddi bir değişim gözlemleniyor. Geleneksel dindarlık biçiminde ciddi bir erime var. Diyanet ve camiler konusunda AK Parti ile birlikte oluşan olumlu hava aynı biçimde camilere yansımıyor. Resmî ve kurumsal dindarlık Türkiye’de de ciddi biçimde erozyona uğruyor. AK Parti hükûmeti dindar ve mütedeyyin insanlardan çok fazla destek alsa ve dinî kurumları güçlendirse bile, gençlerin dinî bilgileri üzerinde kurumlar etkili olamıyor.
Buna karşılık sivil dindarlık alanı mı genişliyor? Tıpkı Batı’da olduğu gibi elbette hayır, cemaatlere karşı mesafeler de hızla artıyor. Özellikle de FETÖ sonrası insanların dinî topluluklara ve cemaatlere yönelik ilgisinde de ciddi bir azalma var. Yine MAK’ın anketine göre toplumun büyük çoğunluğu cemaatlerin hem denetlenmesini istiyor hem de bu konuda olumsuz bir kanaate sahip olduğunu ifade ediyor. FETÖ sonrası dinî hayatın bireyselleşmesi çok daha hızlanmış olabilir. Din bireyselleşiyor. İnsanlar metafizik olarak ilahi olanla bağını koparmıyor ama gelenekle ya da cemaatlerle de ilgilenmiyor. Bunun sosyolojisi üzerinde çok fazla düşünmüyoruz. Şimdilik hem FETÖ travması tam olarak atlatılabilmiş değil hem de dinî hayatımız üzerinde çok fazla kaygılar taşımıyor olabiliriz. Fakat ilerleyen süreçte gençlerin dinî geleneksel yapılarla olan mesafelerinin daha hızlı açılacağını söylemek yanlış olmayacaktır.
Yalnızca camiler değil muhtemelen dinî geleneğin tüm alanlarına karşı bir cehaletle karşı karşıya kalabiliriz. Çünkü hem FETÖ ve DEAŞ gibi yapıların dinî dünyaları hem de medyada konuşulan din dili gençleri geleneklerden dışarı doğru itiyor. Yeni nesillere din dili olarak ne vadediyoruz? Ya kafa kesen, şiddet ve kan akıtan bir din ya da 14 asır geçtiği hâlde hâlâ anlaşılmayan bir din. Diğer bir ifadeyle tam bir kaos. Uçan bir balonda düşme tehlikesi karşısında eline geçen her şeyi aşağı atan bir baloncu gibiyiz. Selefîler tüm gelenekten, kelamdan ve tasavvuftan kurtulmaya çalışıyorlar. Onlara göre İslam’da olmayan bu bidatlerden kurtulursak imanımızı kurtarabiliriz. Batınî-ezoterik gruplar da fıkıh, kelam ve akıldan kurtulursak imanımızı kurtaracağımızı söylüyorlar. Postacı din yorumunu savunlar da hadisleri, sünneti, kelamı, tasavvufu ve fıkhı atmamızı istiyorlar. Mealciler, Selefiler, Batıniîler-ezoterik kült grupları hepsi dinî geleneğe karşı bir savaş açmış durumdalar. Metinlerin anlamını idrak etmek için gerekli olan mekân, zaman, bağlam, niyet ve maksat gibi şartları ihmal ederek geleneği tahrif ediyorlar.
***
Bu dinî bilgideki kaos ortamında gençler DEAŞ ya da FETÖ gibi gruplara daha kolay kanıyorlar. Çünkü çağ güven ve kesinlik çağı. İnsanoğlu her zaman güven ve emniyet peşinde koşar. Güvenin ve emniyetin olduğu bölgelere göç eder. Şimdi hem DEAŞ hem de FETÖ gibi yapıların kirli yüzleri ortaya çıktı. Nereye gidecekler? Kime ya da kimlere güvenecekler? Televizyonda magazinleştirilen, dinî metinlerde hata ve yanlış bulma yarışlarının düzenlendiği bir geleneğe nasıl inanacaklar? Rahmetli Cemil Meriç, “Üslubun kimliğindir” derdi. Dinî konuları konuşan entelektüel, yazar ve gazetecilerin din dili gençlerin ruh ve zihin dünyasında nasıl bir din resmi çiziyor dersiniz?
Dinî konuşmanın makul bir dili yok mu? Geleneğin hırpalandığı, aşağılandığı ya da tersine zamanın yorumlarının kutsallaştırıldığı bir din dilinden daha makul, anlaşılabilir, çağa hitap eden ama geçmişle olan bağını da ihmal etmeyen bir din dilini nasıl inşa edebiliriz? Namaz kılmayanı hapsedecek misin, diye sormak yerine bu gençleri namaza nasıl çağırırız diye endişelenmek gerekmiyor mu? Gelenekle makul bir bağ kurarak hem bu topraklara ait olan hem dünyaya söyleyecek bir sözü olan bir gelecek inşa etmeyi başarmalıyız. Yoksa bir nesil daha ağır din tartışmalarının bombardımanı altında helak olacak...
.....
Alevi-Bektaşilik neden Şiilikten farklıdır?
2005 yılında Tiran'da TİKA'nın yaptığı bir sempozyuma gitmiştim. Rahmetli Prof. Dr. Nevzat Yalçıntaş Hoca ile aynı oturumda sunum yaptık. Daha sonra da birlikte elçilik yemeğinde sohbet etme imkânımız oldu. Bizden on iki Bektaşi tekkesinin lideri rahmetli Hacı Dede Reşat Bardhi'yi ziyaret etmemizi istedi. Özellikle Avrupalılar Bektaşileri Müslümanlardan ayrı dinî bir azınlık kabul ettirmek için özel ilgi gösteriyorlardı. Elçilik randevu aldı, bir grup akademisyenle ziyaretine gittik. Bizdeki cemevlerine benzer bir mimari ile yaptıkları dergâhta bizi kapıda karşıladı ve içeri aldı. İlk sözü ''Elhamdülillah ben de Türk'üm'' oldu. Bu ifadeye çok da şaşırmadık. Çünkü Balkanlarda ''Türk'üm'' demenin ''Müslümanım'' demek olduğunu biliyorduk. Söz gelimi eski Boşnakça bir İlmihal’de “Od kad si Turcin?” yani ''Ne zamandan beri Türksün?'' sorusunun cevabı “Od Kalu Bela” yani ''Kalu Bela’dan beri''dir...
Rahmetli Nevzat Yalçıntaş Hocamızın verdiği tavsiye gereği heyet olarak Dede Reşat Bardhi'ye bir ihtiyacı olup olmadığını sorduk. Meğer bayağı derdi varmış, başladı anlatmaya: “Biz burada iki senede bir büyük Bektaşi kurultayı yapıyoruz. İran bana gelerek bu kurultayı İran’da yapmamı ve tüm masrafları karşılayacaklarını söylüyor. Yakınımdakilere bu konuda bana baskı yapmaları için para dağıtıyor. Ben Türk'üm Hacı Bektaş-ı Veli Hazretleri Pirimiz Anadolu'da, benim kıblem Anadolu'dur. Ben Şii değilim. Bana dünyaları verseler bu törenleri İran'da yapmam. Türkiye'den bize sahip çıkmasını bekliyorum...”
Bu sözler karşısında hem bu Bektaşi Babasına büyük bir hayranlık duymuştum hem de neler olup bittiğini anlamaya çalışıyordum. Düşünsenize ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton’ın özel uçakla Papa'nın cenazesine götürdüğü, İran'ın kapısından ayrılmadığı bu Bektaşi lideri ''kıblem Anadolu'' diyordu. Bunu kim ya da ne dedirtmişti? Ayakları Anadolu'da ama kalpleri başka yerde olan dinî görünümlü gruplara karşı Osmanlı nasıl ''ayakları başka yerde ama kalpleri Anadolu'da olan tarikatlar'' kurmayı başarmıştı?
Bektaşilerin Balkanlarda İslam’ın yayılmasında büyük bir rol oynadığını biliyoruz. Ama Arnavutluk Osmanlı’dan koptuktan ve Enver Hoca gibi diktatör bir ateizm döneminden sonra Bektaşiliğin izleri neredeyse yok olmaya yüz tutmuştu. Buna rağmen hâlâ Türk olmanın ve Anadolu’ya bağlılığın devam ediyor olması muhteşem bir şeydi. Bu nasıl bir duygusal aidiyet ve köklere nasıl bağlılıktı ki tüm teklifleri ellerinin tersiyle reddederek hâlâ ''ben Türk'üm'' diyebiliyorlardı? Sanırım bu soruların cevapları Bektaşiliğin ve Aleviliğin mayalandığı Anadolu irfanını doğru anlayarak bulabiliriz.
Buna bugün her şeyden daha fazla ihtiyacımız var. Çükü uzun zamandır Alevi-Bektaşilik konusunda hem İran hem de FETÖ çok ciddi çalışmaktadır. İran’ın Alevi-Bektaşiliği Şiileştirmek konusunda çok özel gayretleri olduğunu biliyoruz. Ehl-i Beyt sevgisini istismar etmeye çalışan İran kendi kurduğu Şii doktrinle Alevi-Bektaşilik arasında bir yakınlık kurmaya çalışmaktadır. Oysa İran Şiiliği ile Alevi Bektaşilik arasında itikadi açıdan çok büyük ayrılıklar bulunmaktadır. Ehl-i Beyte ve on iki imama karşı olan sevgi ve muhabbet, Orta Asya’dan Balkanlara kadar tüm Türk coğrafyasında çok sık karşılaşılan bir husustur. İmamiyye Şiası üzerine kurulan İran Şiiliği salt Ehl-i Beyt sevgisinden ve muhabbetinden neşet etmez. Aksine siyasi olarak Müslümanları yönetme hakkının İlahi olarak masum imamlara verildiğini ve Büyük Gaybete giren on ikinci imam dönene kadar da onun yerine Veliy-i Fakih’in yönetme hakkının olduğunu iddia eder. Açıkçası Şiilik siyaseten yönetme hakkını tekelleştirir ve bunu masumiyetle kuşattığı bir insana verir.
Bu yüzden İran Şiiliği diktatör bir teokratik düzen talebinde bulunur. Maalesef hem Türkiye’de hem de Batı’da Ehl-i sünnetin siyaseti karşısında yüceltilen Şiiliğin bu diktatör teokratik siyaset talebi göz ardı edilir. Yöneticiyi şiddete başvurarak değiştirme yolunu reddeden Ehl-i sünnet siyaseti pasiflikle suçlanırken, Şiililiğin adalet, özgürlük talebinde bulunduğu iddia edilir. Bu tam bir akıl tutulmasıdır. Yöneticinin masum ve ilahi olarak atandığını ve itikadileştiren bir siyaset nasıl bireysel özgürlükleri garanti edebilir? Ehl-i sünnetin idarecisi insandır, hata yapar ve eleştirilebilir. Şiiliğin yöneticisi ise 'Tanrısal' bir konumdadır, 'Tanrısal güç' kullanan bir otorite ne eleştirilebilir ne hata yaptığı iddia edilebilir! Türkiye’de Şiiliğin romantik tasviri ve Şii entelektüellerin kendini pazarlamadaki başarıları maalesef bu despotik teokrasiyi gözlerden uzak tutmayı başarmıştır. Sürgünde olan İranlı ünlü düşünür Abdülkerim Suruş’un baskı ve zulümlerle İran’da insanların İslam’dan uzaklaştığı çığlığı duyulmaz olmuştur. Alevi-Bektaşiliğin bireyi esas alan, insanı kul olarak eşit ve bir gören İslam inancının, diktatör bir teokratik siyaseti kabul etmesi asla mümkün değildir.
Bir diğer husus da ''Mut’a nikâhı''dır. İran Şiiliğine göre evli ya da bekâr bir bireyin belirli bir zaman gözeterek ücret karşılığı bir kadınla nikâh kıyması ve cinsel birliktelik yaşaması mubahtır. Geçici akit olan Mut’a nikâhı Zeydîler tarafından Ehl-i sünnette olduğu gibi kabul edilmezken İmamiyye Şiası mut’ayı, mukim, misafir, evli, bekâr herkese “helal ve mübah” kabul etmiştir. Boşanmayı bile düşkünlük kabul eden Alevi-Bektaşi yorumunun, ücret karşılığı başka kadınlarla birlikte olmayı kabul etmesi nasıl mümkün olabilir? Mut’anın basit bir ihtilaf olmadığı Şiilik ile Alevilik arasında çok derin bir sınır olduğu iddiası bundan yaklaşık yüz yıl önce Çorum Müftüsü Ahmet Feyzi Efendi tarafından da dile getirilmişti. Ahmet Feyzi Efendi Safevî taraftarlarınca, Anadolu’da Alevileri Şiileştirmek için yazılan “Hüsniye” adlı esere karşı II. Abdulhamid Han'ın emri ile bir reddiye kaleme almıştır. “Feyz-i Rabbânî fî Redd-i Bâtıl-ı Îrânî” adlı eserinde mut’a konusuna da değinir.
“Hüsniye” adlı eserin Alevilikle ilgisinin olmadığı aksine bir Şii propaganda eseri olduğunu gösteren en önemli kanıt da bu mut’a meselesidir. Öyle ki eserin ilk baskılarında Mut’a nikâhının meşruluğundan söz edilirken, son zamanlarda basılan Hüsniyelerin bir kısmında bu konuyla ilgili kısımlar kitaba alınmamıştır. Zira Alevilikte de mut’a gibi bir nikâh akdi asla muteber kabul edilmemektedir. Bu yüzden olacak ki, Hüsniye’yi latinize eden Sefer Aytekin Hüsniye’deki mut’a nikâhı ile ilgili kısımları olduğu gibi aktardıktan sonra dipnota şu ifadeyi düşer: “Anadolu Alevileri mut’a nikâhını bilmezler. Hatta birden fazla kadınla evlenmek şiddetle yasaktır. Çok kadınla evlenen veya sebepsiz yere boşanan bir kimseye cezaların en ağırı verilir. Düşkün edilir.”
Türkiye’de bazı kült örgütlerin bu nikâhı kullanarak eleman temin ettiği ve gizli örgütlenmelerde bu nikâh türü üzerinden bazı insanlara şantaj uyguladığı da bilinen bir gerçektir. Dolayısıyla mut’a nikâhı Türkiye için aynı zamanda bir güvenlik tehdididir. Alevi-Bektaşiliğin aile kurumuna olan sadakati “eline, beline ve diline sahip ol” ilkesi bu açıdan oldukça önemlidir.
Aynı şekilde Kerbela’daki matem anmalarına baktığınızda da karşımıza iki Kerbela çıkar. Birinde Alevi-Bektaşi yorumunun matemidir. Bu matemin Selçuklulardan itibaren resmî olarak törenlerle anıldığını da unutmamak gerekir. Alevi-Bektaşiliğin Muharrem matemi Hak’a kurban olan İmam Huseyin'in Kerbela’sıdır. Hak, adalet temaları aşk ve özlemle harmanlanır. Derviş Mehemmed der ki:
Seni seven âşık dîvâne olur,
Arar Hakk’ı kendi özünde bulur,
Yaşını silmeğe kapuna gelür,
Ver benim murâdım İmâm Hüseyin...
Diğeri ise kan ve ağıt temalarıyla intikam ve öç duygularını sıcak tutan ''İran’ın Kebelası''dır. Şehitlik temalarıyla toplumunu militarize eden ve ölüme adanmış askerler yetiştiren bir devrim talebidir. Keşke Türkiye Alevi-Bektaşiliği; ''Muharrem yası''nı resmî törenlerle kutlayarak Ehl-i beytin muhabbet ve aşk yolunu yeniden canlandırabilse…
Yine Şii edebiyatta yer alan Dört Halife’den ilk üçüne yönelik sert eleştiriler, Alevi-Bektaşi yazılı edebiyatında göze çarpmaz. Bilakis eserlerinde Hazreti Peygamber, Dört Halife, Ehl-i beyt ve diğer sahabiler için dua edilir. Bektaşilerin dinî edebiyatı arasında zikredilen Fütüvvetnameler’de terbiyenin (çırağın) özelliklerinden bahsederken Halifeler, örnek şahsiyetler olarak gösterilir: Terbiyenin sıdkı olarak Hazreti Ebu Bekir, Allah ve Resulü’nden korkmada Hazreti Ömer ve hayâda Hazreti Osman örnek olarak verilir...
Son olarak Alevi-Bektaşilik konusunda çok uzun yatırımlara sahip olan FETÖ diasporada Türkiye’ye karşı Alevi-Bektaşilik üzerine oynamaktan çekinmeyecektir. Aleviliği kendi tekeline almak, Türkiye’de din özgürlüğü olmadığını göstermek için Avrupa ve Balkanlarda Alevi-Bektaşi derneklerini kışkırtmaya kalkışacaktır. FETÖ kendisi ile Alevi toplumun yaşadıkları arasında benzerlikler kurarak ''Bakın biz şiddeti reddeden sevgi ve muhabbeti önceleyen dinî azınlıklarız ve Türkiye bize zulmediyor'' imajını parlatmaya çalışmaktadır. Bu konuda muhtemelen yurt dışında devşirdiği bazı Alevi derneklerini de yanına almaya çalışacaktır.
Türkiye’de son zamanlarda “alevilerin yaptığı yemek yenmez” gibi ifadeler de FETÖ’nün bu projesine hizmet edecektir. Bu yüzden Alevi-Bektaşiliğin ne Şiileşmesine ne de ötekileştirilmesine müsaade etmemeliyiz.
.21/09/2018
.21/09/2018
Mealci köktenciliğin çıkmazları
"Kur’ân size yetmiyor mu?" cümlesi hayatımda karşılaştığım en tehlikeli ve fitne kokan cümlelerden biridir. Haricîlerin Hazreti Ali’yi Kur’ân’a daveti kadar tehlikeli bir çağrıdır bu. Elbette Kur’ân tüm Müslümanlara ve insanlığa yeter. Ama sorun onu nasıl okuyacağımız ve anlayacağımız ile ilgilidir. Her metin gibi Kur’ân’da anlaşılmak, yorumlanmak, hayata bir anlam ve değer katmak amacındadır. Allah insanlığa bir beşerî dil ile seslenmiştir. Bu yüzden Fahreddin Razi’nin dediği gibi o dilin özelliklerini bilmek, kelamın dizgelerindeki hitabın gramatik yapısını anlamak ve sözün kime, neden ve nasıl söylendiğini (Nüzul sebebi) kavramak ilahi kelamın anlaşılması için şarttır.
Kur’ân’ın bize yetiyor olması, kitabın nasıl anlaşılması ve nasıl yorumlanması gerektiği meselesinin üstünü örtmemelidir. "Kur’ân bize yeter başka bir kaynağa ihtiyacımız yok" diyenler, bir metnin anlaşılması ve yorumlanması konusundaki tüm zemini de yok sayıyorlar. Bu yüzden "Kur’ân size yetmiyor mu?" diye soranlara "Evet yeter ama söyle bakalım sen, bu sana yeten ilahi kelamı nasıl yorumlayacağını düşünüyorsun?" demek lazım. Kelamı yorumlarken tarihi, geleneği ve kitabı sana getiren Hazreti Peygamber’in sünnetini yok sayarak anlamın sana vahyedildiğini mi iddia ediyorsun? Bir tabula rasa zihnin, (zihni boş levha gibi görerek) Kur’ân’ı nasıl yorumlayacağını düşünüyorsun?
Mealcilerin en temel çelişkisi anlamak ile okumak, yorumlamak ile manasını bilmek eylemlerini birbirine karıştırmalarıdır. Bir metnin dilini anlamak, o metninin anlamını anlamak, yorumlamak değildir. Anayasa metnini elinize alın ve okuyun. Eminin Anayasayı Türkçe bilen herkes okuyabilir. Biraz eğitim almış vatandaşımız da Anayasa metnini anlar değil mi? O hâlde anayasa metnini anlayan her vatandaşın avukatlık yapabileceğini iddia edebilir miyiz? Her Türkçe bilenin, anayasa metnini yorumlayabileceğini söyleyebilir miyiz? Bir metnin dil yönüyle anlaşılır olması ile metnin yorumlanması aynı değildir. Bir metni yorumlamak, hüküm çıkarmak, onun üzerine bir sistem inşa etmek özel ihtisas ister. İşte Kur’ân da böyle bir metindir...
Mealciliğin en büyük zararı, eline Kur'ân alan herkesin kendini fakih, müfessir müftü, sanmasıdır. Kur’ân’ın "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" âyetini göz ardı etmeleridir. Bir metni okumakla, o metnin anlamını yorumlayan olunsaydı, herkes her metnin uzmanı olurdu. Oysa Kur’ân’ın anlaşılır olması, “onun bir kısmını anlamanın özel bir ihtisas gerektirdiğini” kavramayı da gerektirir. Kur’ân'ı okuyup, artık ben onun hakkında her sözü söyleyebilirim diyorsan, yazık ki sen onu hiç anlamamışsın, heva ve hevesine alet ediyorsundur. Kur’ân okumanın sana öğretmesi gereken ilk şey, ilim ve kalem erbabına hürmet ve mütevazılık olmalıdır. Geleneksel ulemanın yazdıkları tüm metinlerin sonunda “en doğrusunu kuşkusuz Allah bilir” ifadesi bu mütevazılığın bir emaresiydi. Oysa mealcilik sayesinde eline bir Kur’ân meali alan “Allah böyle diyor hoca!” diye herkese ayar vermeye kalkıyor.
Ne yapalım, Kur’ân’ın Türkçe tefsirini okumayalım mı? Elbette okuyun, bunun aksini kim söyleyebilir. Fakat Kur’ân okurken bir müfessir, bir fakih, bir mütekellim olmadığımızı unutmayalım. Kur’ân herkese hitap eder her mümin Kur’ân’ın Türkçe tefsirini de okumalıdır. Ama okurken kendini sosyolog, hâkim, yargıç fakih, müfessir sanmamalıdır. Kur’ân’ın anlaşılır olması demek okuyan herkesin ondan öğüt alması, hayatına kılavuz yapmasının mümkün olması demektir. Yoksa Kur’ân’ı her okuyanın hüküm koyabileceği, fetva verebileceği bir metin olması demek değildir. Bunları diyen de Kur’ân’dır unutmayalım. “Eğer bilmiyorsanız, zikir ehline sorun.”; “Bunları, ancak ibret almasını bilenler anlar” ; “Bunu ancak akıl sahipleri düşünüp anlar” gibi âyetler Kur’ân okuyucusuna ihtardır. Mealcilik her zaman yaptığı gibi Kur’ân’dan işine gelen âyetleri cımbızlayarak onun ilim ehline, ihtisas sahiplerine yaptığı işaretleri görmezden gelir.
"Kur’ân bize yeter" diyen mealcilerin Kur’ân’ı açıklamak için ciltlerce kitap ve tefsir yazmaları da oldukça ironiktir. Sözde geçmiş ulemanın yorumlarıyla Kur’ân ile aramıza girdiklerini iddia edenler, "tefsir"ler yazarak, Batı düşüncesinden atıflar yaparak Kur’ân tefsirleri yazmaktan da geri durmazlar.
Mealciler "Kur’ân bize yeter başka kaynağa ihtiyacımız yoktur" derken aslında başka bir şey diyorlar. Hazreti Peygamber’i ve onun örnekliğini reddediyorlar. Kur’ân’ın 23 yılda tarihin içinde, yaşanmış birçok tecrübeyle tamamlanan bir metin olduğunu göz ardı ediyorlar. Kur’ân bir gecede indirilmiş bir kitap değildir. Kur’ân’ı İncil’den ayıran en önemli şey, onun 23 yılda tedrici olarak tamamlanmış olmasıdır. Bu 23 yıl boyunca Hazreti Peygamber insanların içinde yaşamış, gelen vahyin nasıl anlaşılması ve nasıl uygulanması gerektiğini göstermiştir. Mealciler Hazreti Peygamber hiç yaşamamış ve yokmuş gibi davranıyorlar. Onlara göre Hazreti Peygamber vahiy geldi diyerek, vahyi elimize bırakıp, sonra içinde ne olup olmadığı ile ilgilenmeyen bir postacı gibidir. Oysa o, bir ömür boyunca Müslümanlara yol gösteren, onlara imamlık yapan, namaz kıldıran, fetva veren, vahyi tefsir eden ve gerektiğinde toplumuna liderlik yapan bir Peygamberdir. Bu açıdan mealcilerin tarih tezi tasfiyeci, katı köktenci bir tezdir. Deizmin "insanı yaratıp onunla ilgilenmeyen tanrısı" gibi, mealcilerin Peygamberi de, vahyi bırakıp bizi onunla baş başa bırakan bir peygamberdir âdeta. Bu nedenle mealcilik Kur’ân’ı Peygamberden daha iyi anladığı iddiası gibi oldukça saçma bir iddiayı da kendi içinde tazammum eder.
Hazreti Peygamber’in aradan çıkarılması, sünnetin inkârı mealcilere Kur’ân’ı istedikleri gibi yorumlama imkânı verir! Böylece ilahi metin her türlü operasyona açık hâle gelir. Sünnet, tarih ve gelenek metnin anlamını koruyan ve bu anlamın güvenilirliğini sağlayan ana çerçevedir. Bu çerçevenin dışına çıkıldığında metne her türlü anlamın yüklenmesi mümkün hâle gelir. İlahi metin istedikleri gibi eğilip bükülebilir, istedikleri yorum Kur’ân adına meşru hâle getirilebilir. Mealcilerin Kur’ân’ın anlaşılması için bir engel olarak gördükleri Hadis ve Tefsir geleneği aslında Kur’ân’ı kendi adlarına konuşturmaları için kurtulmaları gereken bir yüktür! Bu yükten kurtulduğunuz zaman Kur’ân metinlerinin nasıl aşırı yorumlara doğru savrulacağını DEAŞ bize göstermiştir. DEAŞ’ın Kur’ân ve Hadis metinlerini tarihsel bağlamdan ve gelenekten bağımsız okuyuşunun şiddetini meşrulaştırmada nasıl ona yardım ettiğini unutmayalım. Bu nedenle bir metnin tarihsel bağlam (nüzul) ve gelenekten bağımsız olarak okunması, özgürlük kadar şiddete varan aşırılığa da yol açacak tehlikeli bir süreçtir.
Ahzab suresinin 21. âyetinde, tüm insanlığa güzel bir örnek (usvetün hasene) olarak takdim edilen Hazreti Peygamber’in hayatı ve öğretileri Müslümanlara bir "rol model" olarak sunulmaktadır. Mealcilerin gençlerimizin elinden aldığı bu rol model, yaşayan, acı çeken, seven, üzülen, kendi aşını ümmeti ile paylaşan, babalık, kocalık yapan, haksızlık ve adaletsizliğe tahammül göstermeyen bir Peygamberin anlaşılmasını ve tanınmasını imkânsız kılıyor. Vahyin anlaşılması için bile kendisine ihtiyaç duyulmayan bir Peygamberi tanımak niçin merak edilsin ki? Sünnetsiz dindarlık, Peygambersiz İslam sonuçta gençlerimizi sabah akşam meallerde sırlar, gizler keşfeden birer "falcı"ya ya da DEAŞ gibi ideolojilere kapı açan radikal teröristlere döndürüyor!..
Yapılan araştırmalar son zamanlarda yüzeysel din bilgisinin(*), kutsal metinlerle sözde bir yorumcu aracılığıyla muhatap olmanın özellikle gençleri daha hızlı radikalleştirdiğini gösteriyor. Dinin derin metafizik boyutunu keşfeden, deruni, içsel yolculuğunu gerçekleştiren, irfani ve hikemi bilgiden nasibini almış bireyler ise radikalleşmeye karşı daha dirençliler. Dinî bilginin öğretim yöntemi ve temsili konusunda ciddi bir krizle karşı karşıya olduğumuz muhakkak. Mealciliğin yaygınlık kazanması ve gençler hatta din eğitimi gören bireylerde bile karşılık bulması da hep böyle kriz zamanlarına denk gelmiştir. 1980 darbesi ve sonrasında Türkiye’de ortaya çıkan mealcilik bugün de FETÖ travması sonrası dinin anlatılma ve yaşanmasındaki temsil krizden faydalanmaktadır.
Din ve Tanrı inancının yokluğu metafizik bir boşluk oluşturur. Varoluşsal bir kimlik krizini aşmak çok zordur. Bu yüzden modern insan ve özellikle Türk insanı ateizmden daha çok geleneğe ve kendisine anlatılan dindarlığa karşı bir protest tavrı daha kolay benimser. Mealcilik tam da bu protest tavırdan beslenir. Gelenekteki anlatıların bağlamından koparılarak sunulması, karikatürize edilmiş fetvacılar, dini tartışmaların magazinleşmesi, yeni neslin anlam arayışıyla uyuşmaz din dili gibi birçok olumsuz örnek gençleri mealciliğe doğru itmektedir. Mealcilik ise, köksüz, tarihsel bilinçten yoksun, gelenekle bağını kuramamış bir slogan dindarlığına zemin hazırlar. Her ikisinin de gelip dayanacağı yer modern bir köktenciliktir.
Hadis metinlerinin mealci metodolojide olduğu gibi okunması Hazreti Peygamber’in kime, nerede, neden söylediğine (hadislerin vürûd sebebine) bakılmaksızın kullanılması başka bir mealcilik türüdür. Hazreti Mevlâna’nın dediği gibi surette değil sirette Hazreti Peygamber’e benzemek çok daha önemlidir. Toplumda dinî alanda yaşanan savrulma ve krizleri aşmanın yolu, makul, irfani ve hikemi bilgi ile bağını sürdüren, temsilde gençlere örnek, rol modelleri oluşturmaktır. Hazreti Peygamber “Müminlerin iman bakımından en mükemmel olanı, ahlâkı en güzel olanlarıdır” buyurur. Hazreti Peygamber’i anlamaya, esvaptan (giyim, kuşam) değil de ahlak kapısından başlamaya ne dersiniz?..
.....
(*) https://www.theguardian.com/news/2017/apr/13/who-are-the-new-jihadis.
.08/09/2018
.08/09/2018
TEMEL YANLIŞLARA CEVAPLAR - Sünnilik nedir ne değildir?
On dört asırdır bize kadar gelen İslam anlayışının ana akımını temsil eden Sünniliğin makul, kapsayıcı, farklılıklara karşı hoş görülü dili eridikçe, toplumda uçlarda kalması gereken, marjinal görüşler merkezi işgal etmeye başladı. İslami bilimler hiyerarşisi yerini ideolojik, siyasi akımların günü birlik manifestolarına bıraktı. Derinliği olmayan, metafizik gerilimden uzak, hukuk ve usul bilgisinden yoksun, hikmetsiz ve irfansız ideolojik söylemler güneşin ilk yakışında sararıp solmaya, kurumaya ve biçilip atılmaya mahkûmdurlar. Nitekim öyle de oluyor, yüzyıldır statüko adına eleştirilen, pasifizmle suçlanan, “mezhepçilik” diye yerlere vurulan Sünniliğin yerine, sokağı işaret eden, eylem çağrısı yapan söylemler hiçbir meselemizi çözebilmiş değiller.
Türkiye’de Müslüman ve muhafazakâr çevre Sünniliğe sırtını döndükçe, Arap dünyasından çıkan radikal akımlar ve Selefilik, “Ehlisünnet müdafaası” adına kendi aşırı yorumlarını ana akım hâline getirecek operasyonlar çekiyor. Bastıkları binlerce kitapla Anadolu’nun masum gençlerini ehlisünnet adı altında Selefiliğe davet ediyorlar. Bir yanda Sünnilik adına yayılan kara propaganda bir yanda da Sünniliğin altını oyan radikalizm tehdidi… Elbette bir üçüncü hat olarak da Türk solunu anmakta fayda var.
Gazi Mustafa Kemal’in bile Cumhuriyeti kurarken Sünniliğin ana yorumlarına sırtını dayadığını göremeyen Türk solunu ne yapmalı bilmiyorum.
Cumhuriyetin ilk tefsiri olan Elmalı’da gerekse kıymetli bir hadis külliyatı olan Sahîh-i Buhârî’nin bir özeti ve tercümesi olan Tecrîd-i Sarîh Tercümesinde Hanefi-Matüridiliğin ve Sünniliğin etkisi çok açıktır. Tecrîd-i Sarîh Şerhinde Merhum Kâmil Miras, İmam Matüridi hazretlerine yer vermeyi gerekli görür. Cumhuriyet döneminin büyük fıkıh ve hukuk âlimi, mebus ve adliye vekili Seyyid Bey’in eserlerinde de çok açık Matüridilik vurgusu öne çıkar. Kendisi İstanbul Darülfünunda fıkıh hocalığı yapmıştır. Cumhuriyetin kurucu aklı Sünniliğin Hanefi-Matüridi yorumunu esas alırken, Türk solunun Sünniliği mezhepçilik olarak yadsıması anlaşılır gibi değil. Muhtemelen onların da aklı oldukça karışmış durumda. Velhasılıkelam uzunca bir süredir Türkiye’de sol, dindar muhafazakâr ve Selefi çevrelerin hepsi, mezhepçilik adı altında Sünniliğe karşı bir mesafe koymuş durumda. Umarım bu yazı en azından Sünniliğin, yeniden düşünülmesine vesile olur.
Sünnilik konusunda en temel yanlışı düzeltmekle başlayalım. Sünnilik asla bir mezhep değildir. Bu yüzden Sünnilikten konuşan birinin mezhepçilikle suçlanması kadar anlamsız bir iddia olmaz. Sünnilik tarihsel süreç içerisinde mezheplerin kurumsallaşması ve Müslümanların ortak rızasını kazanması ile oluşmuş bir yapıdır. Bu yapı âdeta bir mezhepler konfederasyonu gibidir. Sünnilik dört fıkıh mezhebi (Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve Hanbelilik) ile iki kelam mezhebinden (Eş’arilik ve Matüridilik) oluşan büyük bir çatı kimliği temsil eder. Dolayısıyla Sünnilik dendiğinde aklınıza bir mezhep değil bir üst-meta söylem gelmelidir. Demek ki bilmemiz gereken en temel, birincil bilgi: Sünnilik bir mezhep değildir. Mezhepçi olan Sünni olamaz.
Sünnilik daha çok Şiiliğin karşısında konumlanmıştır. Bunun sebebi ise Şiilik ile Sünnilik arasındaki siyasi egemenlik kavgasıdır. Şiilik itikadi ya da fıkhi bir mezhep olmaktan daha çok siyasi bir mezheptir. Müslümanların yönetimini kendi tekelinde gören ve bunu itikadileştiren bir iddiaya sahiptir. Problem “Bizi kim yönetecek?” sorusuyla ilgilidir. Sünnilik için bizi kim yönetecek sorusunun çok fazla önemi yoktur. O iktidar alanını Müslümanların reyine bırakır. Tarihsel şartlar da bunu doğrular. Sünni siyaset anlayışında önemli olan bizi kimin yönettiği değil nasıl yönettiğidir. Bu nedenle her ne kadar Hilafetin Kureyş soyuna ait olduğu rivayeti kabul edilse de, Türklerin yönetimi için bu ilke yumuşatılmıştır.
Şiilik için ise bizi kim yönetecek sorusu, yalnızca siyasi bir soru değil itikadi bir sorudur. İmamiyyet denilen bizi kim yönetecek meselesi Şiilik açısından tarihe yön veren ana ilkedir. Şia, Hazreti Ali bin Ebi Talib’in, Hazreti Muhammed’den hemen sonra nass ve tayinle halife olduğuna inanan, imametin insanlığın sonuna dek Hazreti Ali’nin soyunda devam edeceğini ileri süren, bu imamların masum olduklarını iddia eden toplulukların müşterek adıdır. Görüldüğü gibi Şii anlayışın merkezinde Hazreti Ali’nin Hazreti Peygamber tarafından imam/halife olarak tayin edildiği inancı bulunmaktadır. Aslında Şiiliği diğer İslam mezheplerinden ayıran en belirgin özellik de, Hazreti Ali’’nin nass ve tayinle imam olduğu inancıdır. Bununla birlikte Hazreti Ali soyundan imametin nasıl ve kimlere geçtiği konusundaki ihtilaflar Şiiliğin kendi içinde farklı fırkalara ayrılmasına yol açmıştır. Bu yüzden Şiilik, Hazreti Muhammed’den sonra gelen halifelerin meşruiyetini sorgularken Sünnilik bu sorgulamayı kesinlikle reddeder. Sünnilik ile Şiilik arasındaki rekabet, siyasal alanın nasıl tanzim edileceği ile ilgilidir. Bilmemiz gereken ikinci ilke: Sünnilik siyasal alanı ümmetin reyine bırakmışken Şiilik siyasal alanı teokratik, sorgulanmaz bir alana hapsetmiştir.
Türkiye’de Alevi-Bektaşilerin Sünnilik ile tarihsel olarak itikadi anlamda büyük sıkıntı yaşamamış olmasının nedeni de böylece ortaya çıkmış olur. Zira Türkiye’de Alevi-Bektaşi geleneğin ehlibeyt sevgisi ile resmî Şiiliğin siyaset söylemi asla birbiriyle örtüşmez. Alevi-Bektaşiliğin bizi yönetecek olanın Allah tarafından tayin edilen bir insan olduğuna ve bunun masum, korunmuş olduğuna inanması söz konusu değildir. Osmanlı döneminde yaşanan krizlerin sebebi de aslında bazen Anadolu’daki bazı grupların İsmailiğin siyasi tezine sahip çıkması ve Mehdici hareketlere destek vererek Osmanlı yöneticilerinin egemenliğini tanımamasından kaynaklanmıştır. Egemenliğe yönelik bir saldırı olmadıkça her türlü görüş kendine ifade imkânı bulabilmiştir. Bu durumda yöneticinin nass ile tayin edildiği, korunmuş ve masum olduğu tezini benimsemeyen Alevi-Bektaşilik, Sünniliğin bir rakibi değildir. Aksine Anadolu’da Bektaşiliğin mezhep olarak Hanefiliği tercih ettiğini, Yeniçeri ocağının resmî sancağının Ebu Hanife sancağı olduğunu biliyoruz. Balkanlarda Bektaşilerin Hanefiliği benimsedikleri, akaid konusunda Sünni olduklarını da unutmamak gerekir. Alevilik ile Sünniliğin karşı karşıya gelmesi oldukça erken dönemdeki siyasi kavgaların bir sonucudur. Sünniliğin Selefileşmesinin, Aleviliğin aşırı Marksist sol görüşlere açılmasının etkisi önemlidir. Bu açıdan bilmemiz gereken üçüncü ilke: Sünnilik, Aleviliğin değil resmî Şii söylemin rakibidir.
Sünnilik üzerine konuşmaya başladığımızda ilk aldığımız tepki, “Mezhepçilik yapma!” oluyordu. Sünniliğin bir mezhep olmadığını öğrendiğimize göre bir mezhebe bağlı olmanın da bir dogmatizm olmadığını açıklamamız gerekir. Genelde mezhep ve Sünniliğin kendi dışındakilere yaşama hakkı tanımayan bir dışlayıcılık içinde olduğu sıklıkla dile getirilir. Oysa dışlayıcılık ve dogmatizm, tek bir mezhebin inançlarının doğru olduğu ve tek bir mezhebin müntesiplerinin kurtuluşa ereceği iddiası ile mümkündür. Buna karşılık Sünnilik kendi içinde birçok farklı mezhebin görüşlerinin kendi şartları içinde isabetli olabileceğini kabul eden bir çoğulculuğa sahiptir. Ayrıca bir mezhep içinde bile kurucu imamlara sonra gelen mezhep imamlarının muhalefet etme imkânının bulunduğunu onaylar. Bu da mezhep içi görüşlerin sürekli yenilenerek zamana uyumlu hâle gelmesini sağlar. Bu açıdan mezhepler durağan yapılar değil dinamik yapılardır. Sünniliğin, Sünni olmayan diğer (bid’at) grupları tekfir ettiği iddiası da doğru değildir. Bu her şeyden önce “Ehlikıble tekfir edilemez” ilkesine aykırıdır. Sünnilik kendi dışındakilerin hatalı olduğunu iddia eder ama onların hayat hakkına asla saldırmaz. Bir inancın doğruluğunu kabul etmek ve savunmak mutlaka diğerlerinin hayat hakkına saldırmak anlamına gelmez.
Sünniliğin kurucu imamlarından Ebu Hanife hazretlerinin yer verdiği bir rivayette Hazreti Peygamber’den şöyle bir hadis nakledilir: “Allahü teala şöyle buyuruyor: Kullarımı ben aralarında kıyamet günü hükmedip, yerlerine göndermeden, siz cennet veya cehenneme göndermeyin.” Buna bağlı olarak da Ebu Hanife hazretleri “Allah’ın müjdeledikleri hariç hiç kimse hakkında şu cehennemliktir şu cennetliktir, diyemeyiz” der. Bu durumda nasıl olur da Sünnilik kendi dışında kalan grupları cehenneme gönderir. Sünniliğin iddiası ancak bu yanlış, batıl iddiaların kişiye ahirette zarar vereceğini söylemek ve bunun hakkında doğru olanı ortaya koymaktır. Bu açıdan bakıldığında Sünnilik hakkında bilmemiz gereken dördüncü ilke: Sünnilik tekfirci ve dışlayıcı değil kapsayıcıdır.
Son olarak yine Sünniliğin kurucu bir metni olarak kabul etmemiz gereken Hakîm es-Semerkandî’nin Sevadu’l-A’zam metninde dördüncü meselede zikredilen ehlisünnetin ahlaki bir özelliğini hatırlatmak isterim. “İnsanların günahlarını onlara bırakın”, yani Müslümanlar olarak birbirinizin günahını araştırmak için yarışmayın. “İnsanları adalete davet edin, aşırılıktan, arzularınızın sınırsız isteklerinden kaçının.” Demek ki Sünnilik ne kuru bir hukuk ne de sadece bir akaid meselesidir. Sünnilik ahlaki bir tavır ve toplumsal bir adalet fikridir.
Sonuç olarak:
1. Sünnilik bir mezhep değildir. Mezhepçi olan Sünni olamaz.
2. Sünnilik siyasal alanı ümmetin reyine bırakır. Şiilik ise siyasal alanı teokratik, sorgulanmaz bir alana hapseder.
3. Sünnilik Aleviliğin değil resmî Şii söylemin rakibidir.
4. Sünnilik tekfirci ve dışlayıcı değil kapsayıcıdır.
5. Sünnilik ahlaki bir tavır ve toplumsal bir adalet fikridir.
.31/08/2018
Sultan Alparslan ve Pax-Sunnica
Orta Doğu’da bugün Sünni bir dünyadan bahsetmek pek mümkün değil. Ne siyasi ne de kültürel olarak ortak bir dünyamız var. Gözümüzün önünde duran Suriye’de sürekli birbiriyle çatışan sözde Sünni gruplar hayallerimizi günden güne daha da tüketiyor. Oysa Malazgirt’te 947. yıl dönümünü kutladığımız Selçuklu parçalanmaya yüz tutmuş Sünni Müslümanlardan güçlü ve büyük bir ordu kurmayı başarmıştı. İşte Pax-Sunnica Selçuklularla birlikte başlayan merkezîleşmeyi ve güçlü Sünni birliği ifade eden önemli bir kavramdır. Sünni Müslümanlar ortak siyasal akıl etrafında birleştikleri bu barış ortamını nasıl kurmuşlardı? Sultan Alparslan Sünni toplumu nasıl bir arada tutmayı başarmıştı?
Önce Sünni dünyanın onuncu yüzyıldaki büyük resmini hatırlamakta fayda var. İki saldırı ile karşı karşıya kalmıştı: Birincisi Şii Büveyhi Devleti’nin hilafet merkezi Bağdat’a doğru ilerleyişidir. İkincisi ise Bizans’ın uçlardaki saldırılarıdır. Onuncu yüzyılda Sünni dünya yalnızca siyasal krizlerle sarsılmıyordu. Abbasi hilafetinin merkezi Bağdat, Mutezilenin iktidar olma mücadelesinin başarısızlığıyla Hanbeli ve Ehli hadis ekolünün gittikçe güç kazanarak entelektüel hayatı esir aldığı bir çekişmeye de şahit oluyordu. Sözde akılcı olan Mutezilenin sırtını iktidara dayayarak ulemayı tek tipleştirme çabası başarısız olmuştu. Bunu fırsata çeviren katı lafızcı yorumu temsil eden Hanbeli ve Ehli hadisin Mutezileden boşalan yeri doldurma çabası vardı.
945 yılında kendi valileri, devleti elleriyle İbn Büveyh’e teslim etmişti. Abbasi Halifesi Müstekfî, Şii Büveyhilerin Bağdat’a girişiyle iktidarı onlarla paylaşmak zorunda kaldı. Artık Sünni dünyanın merkezi Şiiler tarafından işgal edilmiştir. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, 1055’te Bağdat’a girerek Abbasi Halifesini Büveyhilerin baskısından kurtarır. İktidarı kurtarmışlardır ama toplumdaki dinî gerilim devam eder. Toplumda geniş bir imkâna kavuşan Şiiler ile katı lafızcı Hanbeliler arasındaki geçmişte var olan çatışmalar yeniden canlanır.
Büveyhi tehdidi sonlandırılmıştır ama bu sefer de Suriye ve Mısır’a kadar olan bölgeleri hâkimiyeti altına alan Şii Fatimi Devleti’nin el Ezher’de yetiştirdiği misyonerlerin tehdidi başlar. Hem Bâtınîlik akımlarına karşı koyabilmek hem de Bizans’a karşı Sünni toplumu yeniden birleştirmek için bir merkezin inşa edilmesi zorunlu hâle gelmiştir. İşte tarih Alparslan’ın omuzlarına hem Sünni dünyanın siyasi birliğini hem de entelektüel krizini aşma sorumluluğunu yükler.
Kuşkusuz bu yükün altından kalmak zorunda olan Alparslan yalnız değildir. Nizamülmülk gibi işinin ehli devlet adamları bu yüke ortak olur. Devletin varlığını tehdit edenlerin hainler değil sultanların çevresindeki liyakatsiz danışmanlar olduğunu çok iyi bilen Nizamülmülk en büyük yardımcısı olur. Nizamülmülk, Alparslan’a her daim akıllı ve işinin ehli yardımcılarla çalışmasını telkin eden bir devlet adamıdır. Bu açıdan Sultan Alparslan’ın zaferlerinin arkasında sadece askerî güç değil, liyakat ve ilim sahibi bir insan sermayesinin de bulunduğunu her daim hatırlamalıyız.
Nizamülmülk dinin aslında yalnızca bireylerin inanç ve vicdanlarının bir meselesi olmadığını, devletler ve topluluklar için bir güvenlik meselesi olduğunun farkındadır. Ünlü vezir Gazneli Mahmut’un, Irak seferi sonrası şöyle dediğini nakleder: “Boşalan görevlere Râfızî, Harici ve Bâtinîlerin can düşmanı olup, Türkler gibi Ehl-i sünnet olan Hanefî ve Şafiî mezhebinden Horâsân hâcegân ve mutasarrıflarını getirdim.” Devlet sırtını ehil ve güvenilir bir bürokrasiye dayamak zorundadır.
Bu tercihin yalnızca dinî gerekçelerle alındığı sanılıyorsa hata edilir. Aslında bu tercih 11. yüzyıl bölgesel rekabet ve güç mücadelesinde devletlerin güvenlik refleksleriyle hareket etmelerinin doğal bir sonucudur. Çünkü Bâtınîlik ile olan mücadele yalnızca dinî ya da teolojik nedenlerle yapılmamaktadır. Zaten Bâtınîlik bir siyasi ve askerî tehdit olarak konumlandırılmıştır. Bunun en önemli nedeni Bâtınîliğin teolojik delillerinin, mevcut Sünni devletlerin egemenlik haklarına yönelik bir takım iddialar içermesidir. Ve kamusal otoriteyi yıkacak şekilde paralel bir toplum inşa etme kapasitesidir.
Bâtınîlik dinî metinlerin zahiri manalarını kabul etmeyen, bu metinlerin gerçek anlamlarını ancak Allah ile ilişki kurabilen “Ma’sûm İmâm”ın yani özel ve seçilmiş bir kişinin bilebileceğini iddia eden bir kült topluluğudur. Zaten “Gizli olmak; bir şeyin iç yüzünü bilmek” anlamındaki batn veya butun kökünden hareketle bu isim verilmiştir. Bâtınîlik gerçeğin yalnızca seçkin kimselere verilebileceği anlayışına dayalı bir öğretiye sahiptir. Seçkincilik, Bâtınî yapıları tasavvufi mistik yapılardan ayıran en önemli unsurdur. Halkın içinde Hak ile beraber olmak, ilkesini benimseyen tasavvufi düşüncenin seçkinci olmadığı aşikârdır.
Bâtınîliğe göre bilgi, öğrenilmiş, kişisel çabayla elde edilmiş, akli tefekkür yoluyla kazanılmış ya da içtihadi değildir. Bir tür ilham, aydınlanma ya da vehbi olarak elde edilmiş bir bilgidir. Bununla birlikte Bâtınîliğe göre bu bilgi sırdır ve adaylara derece derece verilir ve her derece için yeniden ahit yapılır; ahde vefa ise en önde gelen değerdir. Bâtınîlikte sırrı dışa vurma kâmillikten yoksun olma anlamına gelir. Bu yüzden Bâtınî öğretiler sırrı, sır tutmayı, hiyerarşik bilgiyi önemserler. Sırrın saklanması için gizliliği, sembolik bir dil kullanmayı, kelimelere yükledikleri çift anlamlılığı bir taktik olarak kullanırlar. Böylece gizli bir şekilde teşkilatlanmış örgütlerle kamusal düzen içinde kendilerine alternatif bir alan açarak merkezî otoriteye karşı siyasi-dinî bir propaganda yürütürler.
Bu yüzden İslam tarihinde çıktıkları ilk andan itibaren, sayısız muhalif hareketi ve isyanı tetikleyerek merkezî otoriteye karşı gelmişlerdir. Belli bir gücü elde edinceye kadar gizli kalmayı tercih eden Bâtınîlik Horasan’dan Mağrib’e kadar birçok bölgede isyan çıkarmayı başarmıştır.
Ayrıca Bâtınî hareketler legal görünümlü yapıların arkasına gizli organizasyonları gömmeyi başarırlar. Bu legal yapılar yardım, eğitim, dinî öğretim vb. sivil organizasyonlardan oluşur. Legal yapılar aslında legal olmayan, seçkin örgüt yapılarının toplumdaki otoritesini ve gücünü tahkim etmenin araçlarıdır. Ya da örgütün toplumun kılcal damarlarına kadar sızması için gerekli eleman temini bu legal yapılar aracılığıyla devşirilir. Bu legal yapıların arkasında ise Bâtınîliğin “İmam” ve “dâî-davetçi” dedikleri güçlü ve gizli organizasyonlar yer alır. Bunlar sır saklama, gizlenme, istihbarat toplama, eylem yapma konusunda eğitilmişlerdir. Bu yapıda bulunanların ayrılması asla kabul edilemez. Bu örgütün varlığı için de bir tehdit oluşturur.
Bu nedenle Bâtınî örgütler aslında bilinen mistik yapılar, züht ve insanın kemalini sağlayan ahlaki cemaatler değil, toplumu Bâtınî liderlik aracılığıyla kurtuluşa eriştirmeye çalışan radikal yapılardır. Selçukluların bu yapılara karşı aldığı ilk temel önlem toplumda din öğretimini akli, makul ve test edilebilir öğretiler üzerinden yeniden inşa etmek olmuştur.
Sultan Alparslan’ın veziri Nizamülmülk tarafından 1064–1066 tarihlerinde Bağdat’ta kurulan Nizamiyye Medresesi ve yine aynı tarihlerde Bağdat’ın Azamiyye Mahallesi’nde kurulan Ebu Hanife Medresesi ve külliyesi İslam dünyasında eğitimin bir sistem dâhilinde yürütülmesini sağlamıştır. Her ne kadar bu eğitim kurumları devlete hukukçu (Kadı-Müfti-İmam) yetiştirmek üzerine kurulmuş ise de daha sonraki yüzyıllarda hızla yaygınlaşarak öğrenciler için ders materyali niteliğinde kısa risalelerin yazılmasına yol açacaktır. Ayrıca bu kurumlarda yetişen âlimler Bâtınîliğin iç yüzünü ortaya çıkaran metinlerle bu mücadeleye entelektüel bir katkı sunacaklardır.
Sultan Alparslan, Şii Bâtınîlik ile katı Hanbelilik arasındaki çekişmeye karşı hem güvenliği sağlamak hem de büyük bir devlet olmak için sırtını Sünniliğin ana yorumu olan Hanefiliğe ve Şafiliğe yaslamıştır. Toplumda Şafileri de dışlamadan sisteme katmayı başarmıştır. Unutmayın Anadolu'yu fetheden komutan Sultan Alparslan Hanefiliğin ve Şafiliğin kültür dünyasını kuran Azamiyye ve Nizamiyye medreselerini kuran büyük bir dehadır. Anadolu'yu bize açan sadece Alparslan'ın kılıcı değil bu medreselerin ilim ve irfan büyükleridir. Bâtınîliğe karşı yalnızca askerî önlemeler değil aynı zamanda Sünni merkezin yeniden inşasıyla mücadele edilmiştir. Bu merkez de dinin irfani ve makul yorumunu dışlamayan, tasavvuf, hukuk ve kelamı bir arada tutmayı başaran Hanefilik ve Şafilik olmuştur. Neden Malikilik yok denilebilir. O günkü şartlarda toplumsal bir ihtiyaç yoktur.
Unutmayalım, ordular bize kapıları açar ama girdiğimiz kapıdan bin yıl çıkmamamızı sağlayan şey bilgiyi yönetme gücümüz ve kapasitemizdir. Sultan Alparslan Türk tarihinde orduları ve bilgiyi yönetmeyi başaran ilk komutan olarak anılmalıdır. Onun bıraktığı miras daha sonra oğlu Sultan Melikşah tarafından sahiplenilecek ve Osmanlıya tevarüs edecektir. Bağdat'tan kısa sürede Diyarbakır, Konya, Sivas ve Tokat-Niksar'a kadar medrese ağları Sultan Alpaslan’ın ilk tohumunu attığı Nizamiyye ve Azamiyye modeliyle gerçekleşmiştir. Kılıçla fethettiği topraklarda ilim ve kültürle kalabileceğini anlayan ender liderlerden biridir. Ruhu şad olsun…
.24/08/2018
.24/08/2018
Nedir bu Selefîlik?
Prof. Dr. HİLMİ DEMİR
hilmidemir69@gmail.com
Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
YÖK tezler kataloğuna baktığınızda 1993-2006 arasında İlahiyat fakültelerinde altı adet tez yapılmışken, 2013 yılından sonra farklı disiplinlerde olmak üzere toplam 16 tez yapılmış. Aynı durum İSAM İlahiyat makaleleri veri tabanı için de geçerlidir. Bu konuda 2014 yılına kadar tüm dergilerde 24 makale yayımlanmışken, 2015’ten itibaren 72 makale yayımlanmış. Anlaşılıyor ki Selefîlik akademi camiasının yoğun ilgisini 2014 yılından itibaren özellikle de son 3 yılda çekmeyi başarmış.
Neden? Sanırım bunun en önemli nedeni, 2013’ten itibaren adını duyurmaya başlayan DEAŞ terör örgütü. Selefîliğin DEAŞ ile birlikte gündeme gelmesi üzerinde düşünülmeden alelacele birçok şeyin söylenmesine de neden oldu. Akademisyen ve uzmanlar birdenbire kendilerini, Selefîlik tartışmasının içinde buldular. Sağdan soldan yazılanları, üzerinde düşünülmemiş tarihsel analizleri hızla piyasaya sürmeye başladılar. Selefîliğin ne olduğu konusunda zaten karışık olan kafalarımız iyice karıştı.
Selefîlik derken neden bahsediyoruz? Bir örgütten mi? Bir ideolojiden mi? Bir mezhepten mi? Yoksa sosyal bir hareketten mi? Bu yüzden çok temel bazı bilgilerden başlayarak bu konudaki kafa karışıklığını gidermeye çalışalım. Öncelikle en temel bilgiden başlayalım. Selefîlik tarihte yer alan “Selef” ya da “Selef-i Salihin” gibi kavramlarla ilişkilendirilse bile etimolojik benzerlikten başka hiçbir benzerlikleri yoktur. Selefî olduğunu iddia edenlerin bu terimlerle kendilerine meşruiyet kazandırmaya çalışmaları Selefîliğin “Selef” ya da “Selefi-i Sâlihîn” ile aynı olduğu anlamına gelmez. FETÖ’nün hücrelerini İbni Erkam’ın evi olarak adlandırması kadar saçmadır.
Müslümanların tarihinde 18. Yüzyıla kadar kendisine Selefî diyen, ya da es-Selefiyye diye bir mezhebe, bir öğretiye bağlı olduğunu iddia eden hiçbir grup yoktur. “Selef” ya da “Selef-i Sâlihîn” tanımlaması bir mezhebi, bir grubu değil daha çok Sahabe ve Tabiin asrını ve o asırda yaşayan âlimlerin bazı konulardaki ictihadlarını ifade etmek için kullanılmıştır. “Selefimiz şöyle düşünüyor” gibi ifadeler ne bir grubu ne bir öğretiyi ne de bir mezhebi ifade eder. Selefîlik kendisinin İslam’ın bu ilk iki neslinin takipçisi olduğu göstermek için bu kelimeyi kullanmıştır. Yoksa Selefîlik ‘’Selef” ya da “Selef-i Sâlihîn”den türememiştir. Bizim mezhepler tarihi literatüründe, “Selefiyye” diye ne bir ekol ne de bir mezhepten asla bahsedilmemektedir. Bu nedenle ilk temel bilgimiz şu olmalıdır: Selefîlik bir mezhep değildir.
O hâlde nasıl oldu da Diyanet İşleri Başkanlığı ve İmam Hatip ders kitaplarına Selefiyye, ehlisünnetin bir kolu olarak yazıldı? Bu tamamen daha önceki yazılarımızda ele aldığımız Vehhabiliğin ve Modernist Selefî akımların etkisiyle gerçekleşti. Osmanlı son dönem âlimlerinden İzmirli İsmail Hakkı’nın Modernist Selefiyye’den etkilenerek yaptığı tasnif yıllar sonra Diyanet, İmam Hatip ve İlahiyat çevrelerinde karşılık buldu.
Oysaki Gümüşhanevi Hazretlerinin “Câmi’u’l-Mutun” diğer bir deyişle “Ehlisünnet İtikadı” adlı eserinin takdiminde hem de Tam İlmihâl-Se’âdet-i Ebediyye adlı eserde Selefiyye’nin modern bir inhiraf hareketi olduğu asla “Selef” ya da “Selef-i Sâlihîn” ile karıştırılmaması gerektiği kati bir suretle söylenmişti. Doğruyu söylemek gerekirse İzmirli’nin bu tasnifinin İlahiyat ve Diyanet çevrelerinde karşılık bulması da 2000’li yıllardan sonra olmuştur. 2000’lerden 2013’lere kadar ehlisünnetin bir kolu olarak görülen Selefîlik DEAŞ ile birlikte birden radikal ideolojilerin ‘’din yorumu’’ hâline gelmiştir. Hatta Diyanet DEAŞ ile ilgili yazdığı kitapçıkta Selefîliğe karşı bu sefer sert bir tutum takınmıştır. Fakat yine de bastığı İlmihalde Selefîliği bir mezhep gibi göstermeye devam etmektedir.
Selefîlik konusunda en çok kafa karışıklığı tarihte genelde ‘Ehl-i Hadis’ olarak tanımlanan dinî metinlerin lafzı yorumunu esas alan zihniyet ile bugünkü Selefîlik arasında doğrusal bir bağ kurmaktır. Oysa modern akımların çoğu kendilerini gelenekteki bir yorumun takipçisi olarak gösterirler. Söz gelimi Luther teolojik görüşleri için Augustin’i, Gademer’de hermeneutik için Platon’u referans alır. Bu Luther’in Augustinci olduğu anlamına gelmediği gibi Gademer’in de Platoncu olduğu anlamına gelmez. Bu açıdan maalesef Selefîliğin geriye dönük referansları için sık sık ‘Ehl-i Hadis’ ya da Hanbeliliği kaynak olarak göstermek büyük hatadır. İkinci temel bilgimizde bu olmalıdır: Selefîlik, ‘Ehl-i Hadis’ veya Hanbelilik’ten türememiştir.
Selefîliğin, birtakım âlim ve aydınların kendilerine bir aidiyet olarak atıf yaptığı ve öyle olmaktan gurur duydukları bir kimlik şeklinde tezahürü 18. Yüzyıldır. Bunun birçok nedeni vardır. Vehhabilik, Arap milliyetçiliği ve Batı karşısında yenilmişlik duygusu bunların en öne çıkanlarıdır.(*) Bu açıdan Selefîlik dinî-siyasi bir sosyal hareket olarak doğmuş modern bir harekettir. Bu hareket 19. Yüzyıldan günümüze kadar farklı çehrelere bürünmüş, genleşerek büyümüştür. Bu nedenle de hem bölgesel farklılık taşır hem de siyasi taktik ve stratejilerde birbirinden ayrılırlar. Mısır, Suriye, Nijerya, Irak, Avrupa, Suudi Arabistan ya da Türkiye’de farklı ağ örgütlenmelerine ve ideolojik renklere sahip oldukça çoğul bir Selefîlik vardır. Bu açıdan öğreneceğimiz üçüncü temel ilke: Selefîlik modern bir harekettir tek tip bir Selefîlik yoktur.
Bu farklı örgüt, grup ya da hareket içindeki Selefîliği dini öğretisi, teolojisi açısından birtakım ortak özellikler üzerinden tanımlayamaz mıyız? Elbette yapabiliriz, ama bu ortak özellikler tüm gruplarda aynı tonda ortaya çıkmaz. Bu yüzden dinî öğretide birbirine çok yakın gibi dururken siyasi olarak birbirinden çok uzak konumda bulunabilirler. Söz gelimi Mısır’da Selefî Nur Partisi Sisi’yi desteklemiş ve seçime girmişken, bir başka ülkede ki oy kullanmayı şirk görebilir. Ya da İngiltere’deki Selefî gruplar İngiltere hükûmeti ile iş birliğine çok önem verirken, Suriye’de ki bazı gruplar Velâ ve Berâ ilkesi gereği kafirlerle her türlü iş birliğini reddedebilir. Bu dinî öğretideki derin farklılıktan daha çok siyasi tutumların nasıl meşrulaştırıldığı ile ilgili bir meseledir. Bu nedenle en çok yapılan hata Selefî olmakla tüm grupların aynı şekilde siyasal ve ideolojik bir tutumu benimseyeceğini düşünmektir. Bu açıdan öğrenmemiz gereken dördüncü ilke: Her Selefîlik şiddet yanlısı değildir.
Selefî grupların dinî öğretilerindeki ortak benzerlikleri ana hatları ile şu şekilde tanımlayabiliriz:
1. İtikadi mezhepleri (Eş’arilik ve Matüridiliği) reddetmeleri hatta bunu İslam’dan sapma olarak görmeleridir. Bu yüzden Vehhabiler amelde Hanbeli fıkhını uygulasalar da itikatta bir mezhep kabul etmezler. Selefî itikadı üzere olduklarını iddia ederler.
2. Ameli imanın asli bir parçası olarak görürler ve ameli iman tanımına katarlar. ‘Ehl-i Hadis’in ameli iman tanımına katması ile karıştırmamak lazım. Zira onlar ameli kâmil imanın bir parçası görüp Selefîler gibi amelsiz mümini tekfir etmezler.
3. Tevdidi ehlisünnette olmayan biçimde Uluhiyyet-Rububiyyet-İsim ve Sıfat tevdihi şeklinde üçlü bir tasnife tabi tutarlar. Bu tasniften hareketle de Müslümanları şirkle itham ederler.
4. İtikadi bir inanç olan küfür ve şirk kavramlarını ameli küfür ve ameli şirk diye çoğaltarak, eylemlerindeki benzerliklerden dolayı bir Müslümanı müşrik ve kâfir olarak isimlendirebilirler.
5. Tasavvufu şirk kabul ederler. Zühd hayatını kabul etseler dahi tasavvufu ve tasavvufi tarikatları reddederler.
Selefîliğin usul-i hamsesi (beş esası) olarak kabul edeceğimiz bu ilkeler farklı tonlarda bulunabilir. Modern Selefîlik de bunlardan birinci ve beşincisi üzerinde çok durulurken, radikal Selefîlikte iki, üç ve dördüncü maddeler daha öne çıkabilir. Bu tamamen Selefî grubun bulunduğu ülke ve o ülkede ki ağları ve siyasal projesi ile ilişkilidir. Yukarıdaki ilkeler açısından baktığımızda Selefî hareketlerin en önemli karakteri ve öğrenmemiz gereken beşinci ilke: Selefîlik İtikadi mezhep yani Eş’arilik ve Matüridilik karşıtı bir harekettir.
Sonuç olarak Selefîlik
konusunda bilmemiz gerekenleri özetlersek:
1. Selefîlik bir mezhep değildir.
2. Selefîlik, ‘Ehl-i Hadis’ veya Hanbelilik’ten türememiştir.
3. Selefîlik modern bir harekettir tek tip bir Selefîlik yoktur.
4. Her Selefîlik şiddet yanlısı değildir.
5. Selefîlik, itikadi mezhepler yani Eş’arilik ve Matüridilik karşıtı bir harekettir.
Selefîlik üzerinde çalışanların tarihte Selefîlik aramak yerine özellikle 18. yüzyıldan sonra Suriye, Irak, Mısır ve Hindistan üçgenindeki modernist ve Arap milliyetçisi hareketlere yönelmesi daha doğru olacaktır. Son iki yüzyılı anlamadan bugünkü krizleri anlayamayız. Unutmayalım ki Selefîlik ne İslam’ın ilk üç asrını anlama çabası ne de ehlisünnetin has yoludur. Selefîlik, ehlisünnet çizgisine karşı alternatif bir model denemesidir ve başarısız olmaya da mahkûmdur.
…..
(*)http://www.turkiyegazetesi. com.tr/yazarlar/hilmi-demir/601830.aspx.
..10/08/2018
Gelenek, Mezhep ve Medeniyet
Gelenek Nedir?
Modern toplumun geleneğin anlaşılması noktasında iki hastalıklı yaklaşımı vardır. Bunlardan birisi yaşadığı tüm krizleri geleneğin sırtına yükleme alışkanlığıdır. Bir diğeri de geleneği statik, sabit bir ilke olarak alıp geçmişte olanla tüm meselelerini çözebileceğine inanır. Biri gelenekten tümüyle kurtulmaya çalışırken diğeri de bugünü geçmişe sığdırabileceğine inanır. Oysa gelenek ne tümden sırtınızdan atabileceğiniz bir yük ne de geçmişte bulunan durağan bir andır. Gelenek dediğimiz yapı, tarih içerisinde yavaş yavaş oluşur, süreklilik kazanır ve böylelikle gelenekleşir. Gelenek durağan bir yapı değil onu sahiplenen, onunla hemhâl olanlarca sürekli ileriye doğru akan bir nehir gibidir.
Bugün bu hastalıklı yorumlardan ilki üzerinde durmayı tercih edeceğim...
Günümüzde köktenci tarih yorumu diye isimlendireceğim bu anlayışın entelektüel hayatımızda çok güçlü bir etkisi bulunuyor. Aslında bu tez aynı zamanda Selefi bir tarih yorumunu da içinde barındırıyor. Selefi tarih tezi ilk üç asırdan sonra her şeyin kötüye gittiği ve bu nedenle bozulmayan, saf, otantik ana geri dönülmesi gerektiğini söyler. Bu teze göre ilk üç asırdan sonra yaşanan her tecrübe, şöyle ya da böyle İslam’dan bir uzaklaşma, inhiraf, bozulma, çürüme ya da bidattir. Çağdaş Türk düşüncesinde de baskın hâle gelen bu okumaya göre, bugünkü çıkmazlarımızın ana nedeni, “Gelenek”, “Sünnilik”, “Mezhepler”, “Tarikatlar” ya da Kur’ân’dan uzaklaşmaktır. Katı köktenci yorum bu sınırı ilk üç asra çekerken ılımlı köktenci yorum bazen İmam Gazali hazretleri ile bazen şerh ve haşiyecilik denilen 14. yüzyılla sınırlar.
Modernizmle karşılaşmadan bu yana Müslüman entelektüeller anlamlı buldukları nerede hata yaptık? Sorusuna öyle sarıldılar ki, bu hatanın tarihsel kesitlerini belirlemek adına kırılma modeline uygun olarak İslam tarihini yeniden inşa ettiler. Bazen geleneği ve geçmişi sırtımızdan atmamız gereken bir ölü ağırlığı olarak gördük. Bazen de geçmişte yaşanmış sapmaları tespit ederek, tarihin altın çağına, asr-ı saadete, sıfır noktasına geri dönebileceğimizi hayal ettik. Oysa geçmiş asla ölü değildir, hatta geçmiş bile değildir. Hanna Arendt’in dediği gibi, asıl trajedi onu miras alacak ve sorgulayacak, hakkında düşünecek ve hatırlayacak hiçbir insanın bulunmadığında başlar.
Oysa insan geçmişle gelecek arasında yaşayan bir varlıktır. Geçmişle gelecek arasında yaşayan insan, eylemleri ile insanlar arasında bir iletişim kurarak ortak bir dünya inşa eder. İnsan ancak bu yolla kültürel bir dünya kurabilir ve kendisini kendi evinde hissedebilir. Kurduğu bu kültür evreni öngörülemezliği, belirsizliği ortadan kaldırır. Ölümlü ve sonlu olan insanın kalıcı olmasını sağlayan bu kültür evreni ve tarihtir. Tarihe süreklilik sağlayan ise gelenektir. Geçmiş ile gelecek arasındaki bağı gelenek kurmakta ve gelenek sayesinde insan köksüzlükten kurtulabilmektedir. Gelenek köksüzlüğün aşılmasını ve dünyanın anlamlı kılınmasını sağlar. Bu yüzden gelenek ayaklarımıza vurulan bir pranga değil önümüzü aydınlatan bir ışıktır.
Ne zaman? Elbette anlaşılabildiği, onu sahiplenebilen ve taşımayı hak eden bir bilim, sanat, edebiyat ve fikir dünyası kurabildiğimiz zaman. Gelenek sahiplenilmediği, kültür evreni ile bağını yitirdiği zaman, sırtınızdaki bir ölü yüküne döner. Atıp kurtulmak istersiniz. Attığınızda ise köksüzlük, yabancılık ve kimsesizlik duygusu sizi esir alır. Önünüzü göremez olursunuz. Pusulası kırık, rehberini kaybetmiş bir gemi gibi, fırtınalı okyanusta nereye doğru gideceğinizi bilmeden bir sağa bir sola savrulursunuz. Gördüğünüz her limana bir kurtuluş umuduyla demir atarsınız. Yanaştığınız limanda başınıza geleceklere razı olarak hem geçmişinizi hem de geleceğinizi kaybedersiniz...
Gelenekle makul bir ilişkisi bulunmayan toplumlar, geleceklerini inşa etme imkânını da kaybederler. Gelenek, geleceğe adım atmak için ayağımızı bastığımız sağlam bir zemin gibidir. Boşlukta adım atamayacağınız için bir sabit sıçrama noktasına ihtiyacımız vardır. Hazreti Mevlana’nın pergel metaforunda anlatmaya çalıştığı gibi. Bir ayağınız geçmişte sabit dururken diğer ayağınızla geleceğini kuracağınız coğrafyalarda özgürce dolaşabilirsiniz...
Gelenekle nasıl bağ kurarız?
Tarihsel sürekliliği sağlayan ve ortak belleğimizi oluşturan gelenek ile sağlıklı ilişki kurmanın yolu, geçmişi öykünecek bir nostalji konusu olmaktan çıkarıp bilginin konusu hâline getirmektir. Nostaljik öykünmeler geleneği yaşatmaz, olsa olsa tüketir. Geleneğin yaşayabilmesi, anlaşılmasına bağlıdır. Bunun için geleneği anlayacak ve yorumlayacak bilgi setlerine sahip olmamız gerekir. Süreklilik için gelenek, önce entelektüel dünyamızı kuran kavramlar dünyasında yaşamalıdır. Akademide, edebiyatta, sanatta ve beşeri ilimlerin her alanında ona temas etmemiz gerekir. Gelenek düşünce dünyamıza kitaplar, âlimler ve onların kurdukları okullar aracılığıyla sızar. Tıpkı Aristoculuğun, Platonculuğun modern çağdaş felsefede hâlâ kendisine yer bulması gibi.
Bizim en temel sorunumuz gelenekle temasımızı kuran düşünce okullarımızı kaybetmiş olmamızdır. Çünkü bizde tarihin sürekliliğini sağlayan, geçmişi bugüne bağlayan düşünce okulları yani mezhepler, selefi tarih tezinden dolayı tarihin çöplüğüne terk edilmiştir. Oysa mezhepler sistemli düşünmenin, sürekliliğin ve belirsizliğin ortadan kalkması için gerekli olan referans çerçeveleridir.
Mezhep bireysel görüşlerin bir öğreti hâline gelerek daha sonrakiler tarafından da kendisine referans verildiği düşünce okuludur. Tüm dinlerde mezhepler bulunur. İslam'da Sünni mezhepler ve Şii mezhepler, Yahudilikte Ortodoks ve Karailik, Hıristiyanlıkta Katolik ve Protestan mezhepler gibi. Ekonomistler arasında kapitalistler ve sosyalistler ya da psikiyatristler arasında Freudcu veya Jungçu ekoller de aslında birer “mezhep”tir.
İslam tarihinde iki tür mezhep ortaya çıkmıştır. Birincisi amelî denilen ve Müslümanların pratiklerini düzenleyen mezheplerdir. Bunlara Fıkıh Mezhepleri de denilmektedir. Fıkıh aslında hukuki uygulamaları da içeren geniş bir anlama sahiptir. Müslümanların nasıl ibadet edeceklerinden nasıl ticaret yapacaklarına, özel ve kamu alanındaki davranışlarını da düzenleyen bir alanı ifade eder. Bu yüzden bu mezhepler nasıl oruç tutarım, nasıl zekât veririm, nasıl evlenirim, nasıl vergi veririm gibi pratik sorunlarımıza cevap vermek üzere ortaya çıkmıştır.
Fıkhî Mezhepler, hukuk emniyetini sağlamak amacıyla sivil birer gerçeklik olarak oluşmuş ve yayılmıştır. Böylece hukuk güvenliği temin edilmiştir. Tüm bölgelerde aynı olaylara aynı hükmü vererek hukuk birliğinin sağlanması mümkün olmuştur. Böylece geniş halk kitleleri belli bir müctehid imamı esas alıp onun mezhebini kanun gibi görmeye başlayarak toplumda istikrar ve adalet gerçekleştirmiştir. Günümüze kadar ulaşan dört Sünni ana akım mezhep vardır: Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve Hanbelilik.
İkincisi itikadî ya da kelamî mezhepler olarak isimlendirilir. Bu mezhepler de Müslümanların inanç alanına ilişkin temel ilkelerini belirleyen ekollerdir. Diğeri pratik meseleler ile ilgilenirken bunlar daha çok teorik-nazari konularla ilgilenmişlerdir. İman nedir, Müslüman kimdir, günah işleyen bir Müslümanın durumu nedir, iyi ve kötü eylemlerimiz neden iyi ya da kötüdür gibi meseleleri teorik düzeyde ele alarak Müslümanların metafizik düşüncelerini oluşturmalarına katkı sağlamışlardır. Yine Sünni ana akımda iki tane itikadî mezhep vardır: Eş’arilik ve Matüridilik.
Geleneksiz ve ekolsüz bir medeniyet mümkün mü?
Her medeniyet bir geleneğin üzerine inşa edilir. Ve medeniyetler kentlerde yükselir. Kırın, kasabanın medeniyeti olmaz. Metropoller, büyük kentler ve farklı kültür evrenleriyle temasın sonucudur medeniyet. Her medeniyet kendi içinde onun kurucu unsurlarına süreklik kazandıran ekolleri, mezhepleri de ortaya çıkarır. Kanuni ve hukuki istikrara kentlerde ihtiyaç duyulur. Sanat, edebiyat, bilim ve metafizik kentlerde yeşerir.
Ortodoksluk olmadan Ruslardan, Katoliklik olmadan Batı’dan ve Protestanlık olmadan Çağdaş Batı medeniyetinden bahsetmek mümkün müdür? Çin’in bile yüzünü Konfüçyüsçülüğe döndüğü bir dünya var artık. Hindistan’da da Sihler, Budacılık ve Caynacılık kültür dünyasının inşasında ana aktörler olarak karşımıza çıkar.
Peki, İslam Medeniyetinin kadim geçmişini bugüne taşıyacak ekolleri nedir? Çağdaş Selefilik mi? Vehhabilik mi? Şiilik mi? Yoksa gelenekle bağını koparmış, ne olduğu tanımlanamayan Sünnilik mi? Bir medeniyet inşa etmek için hangi taşıyıcı sütunlar üstüne temellerinizi kuracaksınız? Ayağınızı basacağınız sağlam zemin nedir? “Kur’an” ve “Sünnet” diyenlere de sormak lazım; bu kurucu metinleri hangi yöntem ve usul ile yorumlamayı tercih edeceksiniz? Geçmişle bağınızı kuran yorum geleneğiniz nedir?
Benim bu sorulara cevabım; Orta Asya’dan Anadolu’ya ve Balkanlara kadar medeniyetimizin ana havzasını oluşturan Ehl-i sünnetin o kuşatıcı ve kapsayıcı dilini ve onun için de özellikle “Hanefi-Maturidi-Yesevi” yorumu merkeze taşımak... Ben Anadolu’da ayağımı bu merkezin üzerine basarak bir pergel gibi diğer ayağımla tüm diğer yorumları anlamayı tercih ediyorum.
Ayağımızı basacak sağlam bir zemin ve merkez olmadan bu coğrafyada tutunmak mümkün değil. Bu yüzden dinî kurumlarımız ve topluluklarımız çok kolay sağa sola savrulabiliyorlar. Allah’ın, İbrahim süresinde verdiği örnekte olduğu gibi, iyi doğru, anlamlı ve değerli bir söz, kökleri toprakta, dalları semada olan bir ağaç gibidir. Bu dünyada iyi, doğru ve anlamlı bir söz ve eyleminiz olmasını istiyorsanız köklerinizi derine salın ki, dallarınız geleceğe uzanabilsin…
.13/07/2018
.13/07/2018
FETÖ ile mücadele: 15 Temmuz’u doğru okumak
Türkiye birçok darbe ve darbe teşebbüsü yaşadı. 1960 yılından itibaren, neredeyse her on yılda bir askerî darbe gerçekleşti. Darbelerle demokrasi askıya alındı, TBMM ve siyasi partiler kapatıldı, milletin devlete olan güveni sarsıldı. Ülkede sadece konvansiyonel askerî darbeler yaşamadı, 28 Şubat postmodern darbesi gibi askerin doğrudan işin içinde olmadığı sivil darbeler de yaşadı. Seçilmiş hükûmeti yerinden etmek ve siyaseti yeniden dizayn etmek amacını güden 28 Şubat postmodern darbesi medya ve STK'lar üzerinden hükûmetin düşürülmesiyle sonuçlandı.
Darbeler tarihimiz maalesef 15 Temmuz ile birlikte tamamen yeni bir darbeyle karşılaştı. 28 Şubat darbesiyle bazı açılardan benzerlik taşısa da bazı askerî unsurların fiilî olarak katıldığı hibrit (hybrid) bir darbe denendi. 15 Temmuz darbe teşebbüsü sivil liderliğe bağlı olarak asker-sivil iş birliği ile gerçekleştirilmek istenmiştir. Darbe teşebbüsünde Hava Kuvvetlerinde görev alan “sivil imamlar”dan tutun da, darbenin hazırlanmasında sivil görünümlü askerî disiplin içinde yetiştirilen paramiliter güçlerde devreye girmiştir.
15 Temmuz darbesi ne düzenli bir ordunun doğrudan iktidara el koyduğu 1960, 1971, 1980 darbelerine ne de sivil güçler üzerinden yürütülen 28 Şubat postmodern darbesine benzemektedir. Bu darbe düzenli ve düzensiz savaş tekniklerinin bir arada kullanıldığı, terörist ve kriminal saldırlar ile savaş ortamının hazırlandığı hibrit bir darbe olarak görülmelidir. Zira hybrid savaş literatürünün gösterdiği gibi hibrit tehdit: Politik, askerî, ekonomik, sosyal ve bilişim araçları ile konvansiyonel, konvansiyonel olmayan, terör ve yasa dışı savaş yöntemlerinin bir bileşimi olarak tanımlanmaktadır.
Bu darbeyi diğerlerinden ayıran temel unsurlar şunlardır: Bu darbede ilk defa ekonomik saldırılar; siyasi provokatörler; medya temsilcileri; özel harekât ve konvansiyonel askerî güçler; yarı askerî unsurlar gibi oldukça faklı güçler senkronize bir biçimde kullanılmıştır. Adını doğru koyalım bu darbe hibrit bir darbedir.
Melez bir örgüt
Bu darbe melez yani yine hibrit bir örgüt tarafından hazırlanmış ve eyleme konulmuştur. FETÖ bildiğimiz anlamıyla bir 'cemaat' ya da 'toplumsal hareket' değildir. Özellikle de 15 Temmuz sonrası dinî gruplar, cemaatler ya da tarikatlar üzerinden FETÖ’yü konuşmak oldukça hatalıdır. En büyük hata yıllarca bu yapıya dinî bir cemaat gibi davranılmasıydı. Aslında FETÖ lideri ilk andan itibaren dinî görünümlü cemaat yapısını asıl amacını gizlemek için bir paravan olarak kullanmayı başarmıştır. FETÖ’de yapısı gereği melez bir örgüt inşa etmiştir.
FETÖ liderinin söylem ve konuşmaları dikkatlice analiz edildiğinde, söyleminde İslam kültüründen alınma dinî sembol ve anlatılar kadar Yunan mitolojisinden ve Hıristiyan kültüründen de parçalara rastlarız. Bazen Yunan mitolojisinde kas gücünün sembolü, başına buyruk yarı insan yarı tanrı Zeus’un oğlu Herkül’e bir kurtarıcı olarak seslenmekte bazen de Hristiyanlığın ''İsa-Mesih''ini kutsamaktadır.
FETÖ için kurduğu cemaat aynı zamanda bir işe alım ve istihdam alanıdır. İnsanları “zaaflarıyla tanıma” emri vermekte ve Hizmetin selameti için insanlar iyi tanınmalı sonra istihdam edilmelidir, demektedir. FETÖ’nün içinde yer alan her birey “… bir asker gibi her an sefer emrini bekleyen” bir asker gibi hazır olmalıdır. FETÖ liderinin konuşmalarına serpiştirilmiş askerî ve militarist ifadeler paramiliter bir örgütlenme içinde olduğunu ele verecek kadar açıktır.
“Öyleyse, geleceği kucaklayıp planlayanlar, oturup onu bekleyeceğine, kendilerini ona asker olarak yetiştirme gayreti içine girmelidirler. Tâ ki geldiğinde hazır olan askerinin başına geçebilsin.” “Fasıldan Fasıla I” adlı eserindeki bu ifade bir tarikat ya da cemaat liderinden daha çok paramiliter bir örgüt liderine uygundur.
Kendi dışındakileri hasım cephe, yani düşman cephe olarak gören FETÖ lideri için örgütün bir diğer önemli amacı da karşı cephe hakkında bilgi toplamaktır. ''Fasıldan Fasıla I'' adlı eserinde yine şöyle der: “...bir yandan hasım cepheyi, mükemmel işleyen Haber Alma Teşkilatıyla içinden tanırken, öte yandan da hasım cephenin aynı faaliyetlerine kendi içimizde sürdürmesine müsaade edilmemeli ve imkân tanınmamalıdır…” Görüldüğü gibi karşımızda normal bir dinî cemaat ya da bir toplumsal hareket değil, bir savaşa hazırlanan bunun içinde askerî , istihbari bir teşkilat kuran bir örgüt vardır. Maalesef dinî hassasiyetler ve Türkiye’deki aşırı laiklik uygulamaları bu yapının deşifresini önlemiştir.
FETÖ konusunda anlamamız gereken en temel mesele karşımızda dinî bir grup olmadığıdır. Örgüt uzun yıllar askerî, istihbari, sivil, ekonomik ve politik bir güç yığmış ve bu gücü 15 Temmuz’da aleni bir saldırıya dönüştürmüştür. 15 Temmuz örgütün örtük gücünün alenileşmesinin miladıdır ama sonu değildir. Çünkü hibrit savaşlar konvansiyonel savaşlardan daha uzun süreli olacaktır. Konvansiyonel savaşlarda düşman merkezi açık ve bellidir. Oraya yönelik saldırılarla düşman merkezi çökertilerek savaş sona erdirilebilir. Oysa hibrit savaşlarda düşman merkezi belli olmadığından düşmanı yok etmek ya da nihai bir anlaşmaya zorlamak mümkün değildir. Bu yüzden hibrit bir darbeye karşı koymak için yöntemleriniz de hibrit bir mücadele olmalıdır.
Nasıl mücadele etmeli
15 Temmuz hain darbesinden bugüne değin FETÖ ile devlet kademesinde çok ciddi bir mücadele yürütüldü. Sayın Cumhurbaşkanımızın ve Cumhur İttifakı'nın diğer ortağı olan MHP Genel Başkanı Sayın Devlet Bahçeli’nin FETÖ ile mücadelede kararlılığı ve iyi niyeti asla sorgulanamaz. Özellikle son seçimle birlikte kurulan Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi bu mücadele açısından oldukça önemli. Zira sahada görülen iletişim ve koordinasyon eksikliklerini en aza indirgeyecektir. 2 yıldır mücadele eden bürokrasi en çok bu koordinasyon bozukluğundan şikâyet etmekteydi. Mücadele tek elden yönetilmediğinden dolayı da birçok aksaklıkla karşılaşıldı. Öyle ki bu aksaklıklar hata yapılmasına da neden oldu. FETÖ ile mücadele de yapılan hataların hızla telafisi bu yeni yöntemle daha kolay olabilecektir.
FETÖ ile mücadelede artık hibrit bir karşı müdahale konseptine geçmemiz gerekir. Bu zamana kadar genelde konvansiyonel bir mücadele yöntemi belirlenmiştir. İhraçlar yoluyla FETÖ ile mücadele bünyedeki agresif kanser tümörünü cerrahi yolla temizlemeye benzer, bazen gereklidir ama çare değildir. Hatta bazen neşterin ucu sağlam organları da almak zorunda kalabilir. Örgüt elemanlarını tespitte çok dikkatli olmak zorundayız. Özellikle güvenlik birimlerinin hibrit kült örgütlerinin organizasyon, ideoloji ve operasyon taktikleri konusunda bilgili olmaları zorunlu hâle gelmiştir.
FETÖ hücrelerini bünyeden temizlemek çok kolay olmayacaktır. Bu hücreleri tespit etmede kullandığınız kriterler çoğu kez yeterli olmayabilir. Hatta bugün de yer yer kamuoyunda tartışıldığı gibi hata da yapılabilir. Karşımızda espiyonaj yani casusluk ve bilgi toplama konusunda oldukça uzmanlaşmış kadrolar bulunmaktadır. Çok kolay yönlendirme, örtme faaliyetinde bulunabilirler. Tümörün ana merkezini saklamak için kanser gibi davranan zararsız tümörleri etrafa yayabilirler. Bazen ölü taklidi yaparlar, çok faklı örgüt, cemaat içinde yıllarca susabilen elemanlar gömebilirler. Kullandığını sandığınız, sizden olduğunu düşündüğünüz örgüt kalıntıları hâlâ içinizde olabilir.
Bu açıdan sağında solundakilere FETÖ'cü çamurunu atarak mücadeleyi sulandırmak, zaafa uğratmak isteyenlere karşı da müsamaha gösterilmemesi önemlidir. Son yayımlanan 701 no.lu KHK’da önüne gelene FETÖ iftirası atan bir akademisyene yönelik verilen ihraç cezası bu tiplerin bir güvenlik tehdidi olarak görülmesi gerektiğini göstermesi açısından dikkat çekicidir.
En temel stratejileri!..
Örgütün en temel stratejisi mücadeleyi mümkün olduğu kadar daha fazla toplum kesilmelerine yayarak, herkesi suçlu ilan ettirmektir. Böylece suçluluğu tüm kesimlerle bölüşerek, toplumu yanına çekip suçsuzluğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. Biz yapmadık yerine, bakın bunlar bir paranoya içinde herkesi suçluyorlar delilini kullanmayı deniyorlar. Bu yüzden suçu yaymak yerine örgütün ana merkezini çökertmek ve örgütün ana merkezi ile çevresi arasında kalan “ibadet ve ticaret” kesimlerinin bağını kesmek en doğru strateji olacaktır. Özellikle örgün merkezî kadrolarında yer almayan Sayın cumhurbaşkanımızın “Tabanı ibadet, ortası ticaret, tavanı ihanet” olarak tanımladığı taban ile örgüt bağını koparmak oldukça önemlidir. Örgütün kandırdığı, kullandığı ve mağdur ettiği kesimler için bir rehabilitasyon süreci düşünülebilir. Hibrit bir müdahalede en çok istenen şey devletin toplumu ile arasında güven bunalımının oluşması ve toplumun karşıt kamplara bölünmesidir. Bu tuzağa düşmemek bu mücadelede istenen en son şey olmalıdır.
Örgütün yurt dışındaki gücü her geçen gün artmaktadır. Bu konuda doğru ve kararlı bir diplomasi yürütülmesi için özellikle yurt dışındaki STK'lar ve üniversitelerle iş birliğine gidilebilir. Diyanet, Yunus Emre Kültür vakfı ve TİKA gibi kuruluşlar yumuşak güç unsurları olarak bu mücadelede proaktif bir rol oynayabilirler.
FETÖ ile mücadelenin uzun soluklu olduğu, hibrit bir darbe ile karşı karşıya kaldığımız unutulmadan karşı müdahalenin askerî olmayan sivil, ekonomik, diplomatik ve hukuki altyapısını tamamlamak zamanı geldi sanırım. Bugün toplumsal barışa ve güçlü Türkiye imajına daha fazla ihtiyacımız var...
.29/06/2018
.29/06/2018
Gençlik, dinî erozyon yaşıyor
PROF. DR. HİLMİ DEMİR
hilmidemir69@gmail.com
Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
İlk önce şunu söyleyeyim ki, dinler buharlaşmıyor. Sekülerleşme tezi başarısız çıktı. Dünya geliştikçe ve modernleştikçe dinler kaybolmuyor. Aksine 2050 yılında ateizmin azaldığı ama dinlerin nüfusunun daha arttığı bir dünya bizi bekliyor. Pew Research Center’ın demografik tahminlerine göre, 20 yıldan daha az bir süre zarfında Müslümanların doğum oranı Hristiyanları geçecek.(*)
Hristiyanlar, 2015 yılında dünyanın en büyük dinî grubuydu ve dünyanın 7,3 milyar insanının neredeyse üçte birini oluşturuyordu. Müslümanlar ikinciydi, 1,8 milyar insanla ya da küresel nüfusun %24'ü ile dinî “nones” (%16), Hindular (%15) ve Budistler (%7) izledi. Halk dinleri mensupları, Yahudiler ve diğer din mensupları dünya halkının daha küçük hisselerini oluşturmaktadır.
2015-2060 arasında, dünya nüfusunun %32 artışla 9,6 milyara çıkması bekleniyor. Aynı dönemde, en genç nüfusa sahip olan Müslümanların daha fazla doğurganlık oranına ulaşacağı, %70 gibi, Hıristiyanların ise %34 oranında artacağı tahmin ediliyor. Sonuç olarak, Pew Research Center projeksiyonlarına göre, 2060 yılına kadar Müslümanların sayısı 3 milyara (nüfusun % 31’i), Hıristiyanların sayısının ise 3.1 milyara (nüfusun % 32) ulaşacağı ön görülüyor.
Buna karşılık ateist, agnostik gibi bir dine ya da inanca sahip olmayanların oranı bu hızda artmayacak ve gerileyecek. Dünya dindarlaşırken dinsizlik rakamları gerileyecek. Dinî grupların bölgesel dağılımının da önümüzdeki yıllarda değişmesi bekleniyor. Örneğin, Sahraaltı Afrika'da yaşayan dünya çapındaki Hıristiyanların payının, bölgedeki yüksek doğurganlık nedeniyle 2015 ile 2060 arasında,%26'dan %42'ye önemli ölçüde artması bekleniyor.
Sahraaltı Afrika’nın Müslümanların artan nüfusuna ev sahipliği etmesi bekleniyor. 2060 yılına gelindiğinde, küresel Müslüman nüfusun%27’sinin bu bölgede yaşayacağı tahmin edilmektedir. Buna karşılık, Asya-Pasifik bölgesinde yaşayan Müslümanların oranının %61'den gerileyerek %50’ye düşmesi bekleniyor. Müslümanların Orta Doğu ve Kuzey Afrika'daki paylarının%20 oranında sabit kalması öngörülüyor.
Dindarlığın değişimi
Pew Research Center’ın araştırması gösteriyor ki, dünyada dinler kaybolmuyor sadece nüfusları ve bölgelerinde bir değişim bekleniyor. 2050’lerde de dinleri konuşmaya devam edeceğiz hatta İslam daha da önemli hâle gelecek. Elbette bu resmin sadece bir yönü, bir diğer yönü de dinlere aidiyet nüfus olarak artsa bile dindarlar niteliksel bir değişim geçiriyorlar.
Dinlerin nüfusu artarken dindarlığın niteliğinde ise ciddi bir değişim yaşanıyor. Bu değişim en fazla genç nüfusu etkiliyor. Seçimler nedeniyle ertelediğimiz deizm tartışmasını hatırlarsınız. Bizde bir ara ‘gençler deist mi oluyor’u tartışmaya başlamıştık. Yine Pew Research Center’ın bir başka araştırması bu tartışmanın aslında bize has olmadığını gösterdi. Küresel olarak gençlerin dindarlığında ciddi bir düşüş var gözüküyor.(**)
Araştırmaya göre dindar olan Amerika Birleşik Devletleri’nde bile dinî cemaatler gitgide daha grileşiyor ve genç yetişkinler artık büyüklerinden daha az dindar görülüyorlar. Son zamanlardaki araştırmalar, genç yetişkinlerin bir dini aidiyet duymak, Tanrı’ya inanmak ya da çeşitli dinî görevlere katılmak konusunda büyüklerinden çok daha az isteksiz olduğunu gösteriyor. Ancak bu sadece Amerika’ya ait bir fenomen değildir. Yapılan araştırmaya göre son on yılda 100’den fazla ülkedeki analizlere göre, dindarlık genç yetişkinler arasında azalıyor.
Örneğin, 40 yaşın altındaki yetişkinler, yaşlı yetişkinlere göre dinin hayatlarında daha az önemli olduğunu söylüyor. Bu yalnızca Kanada, Japonya ve İsviçre gibi zengin ve göreceli seküler ülkelerde değil, aynı zamanda daha az varlıklı ülkelerde de (İran ve Polonya gibi) böyle gözüküyor.
Genel olarak, yaşları 18 ila 39 arasında olan yetişkinler, 40 yaş ve üzerindekilerden daha az dindarlar. Fakat bu dünyanın daha az dindar olduğu anlamına gelmiyor. Yukarıda değindiğimiz gibi dinlere aidiyet azalmıyor. Gençlerin kendilerini dini öğreti ve inançlarla tanımlama ve ibadetlere katılımlarında ciddi bir azalma var. Dindarlığın biçimleri, uygulamaları ve tanımları değişiyor. Bu değişim gençler arasında da hızlı oluyor. Sosyologlar ve ilahiyatçılar bu durumu anlamak için farklı gerekçeler öne sürüyorlar. Kimisi bunun gelişmiş ülkelere ve refahtaki artışa bağımlı olduğunu, kimisi ise bunu dünyadaki iletişim devrimine ve sanal toplumsal bağların güçlenmesine bağlıyor.
Bazıları dinin temsilindeki krizlerin gençleri dinlerden uzaklaştırdığını iddia ediyor. Dindarlar vadettiği dünya ile dindarların dünyası arasında büyük bir uçurum bulunuyor. Dinler barışı, adaleti, mütevazılığı, ihtiyaç sahiplerine yardımı emrediyor ama insanlar din adına katliam yapıyorlar. Dünyada savaş eksik olmuyor. Bu da gençler için “varoluşsal bir kriz” meydana getiriyor. Haksız da sayılmazlar aslında. Büyükler olarak onlara daha yaşanılır bir dünya bırakamıyoruz. Savaşlarımız, siyasi ve ekonomik güç mücadelelerimiz için kutsallarımızı harcamaktan çekinmiyoruz. Gençler bizim dünyamızdan ve ideolojik yüklemelerimizden kurtulmak istiyor.
‘Z Kuşağı’nın dindarlığı
Yeni kuşak bağımsızlığına ve özgürlüğüne daha düşkün. Kuralları, otoriteyi ve emirleri çok sevmiyor. Dinlerin katı öğretileri, geleneksel yapıları onları sıkıyor. Fakat bu aynı zamanda onları yaşadıkları topluma bağlayan değerlere karşı da lakayt yapıyor. Köksüz ve kimliksizlik gençlerdeki savrulmayı kolaylaştırıyor. Radikalleşme çalışmaları özellikle şiddete yönelen ve terör örgütlerine katılan gençlerin çok derin inanç geleneklerden gelmediklerini aksine çok yüzeysel öğretileri kolayca benimsediklerini gösteriyor. DEAŞ terör örgütüne Batı’dan katılan on binlerce terörist çok iyi din eğitimi alarak bu örgütün ideolojisini benimsemiş kimseler değil. Aksine çok kısa sürede İslama girerek ve yüzeysel Selefi öğretiler üzerinden radikalleşmiş kimseler. Gençler kolay, hızlı tüketilebilen ideolojilere daha hızlı kapılıyorlar.
Ayrıca Z Kuşağıyla birlikte yeni bir dindarlık tipolojisi oluşuyor. Ben buna ‘Seküler dindarlık’ demeyi tercih ediyorum. Kısmen milliyetçi, dindar görünümlü ama daha dünyevi bir gençlik. Eğlenmeyi, giyinmeyi, lüksü seviyor, kız-erkek ilişkileri daha rahat, farklı kimliklere karşı daha açık. Bu aslında bir arada yaşama kültürü açısından olumlu karşılanabilir. Fakat Z Kuşağının gelenekle bağının olmaması, onları bazen daha tutucu kılabiliyor. Söz gelimi dinî konularda çok yetersizler, okumuyorlar. Mezhep bilinçleri neredeyse yok denecek kadar az. Bu yüzden de kimlik krizleri yaşıyorlar. Popüler akımlara kolay kapılıyorlar.
Son zamanlarda yaşadığımız deizm tartışmaları bize aslında bir şeyler söylüyor. Türkiye’de gençliğin dindarlıkla bağı yaşlı nesil gibi değil. Gençliğin hayat tarzı bizim kalıplarımıza uymuyor. Din eğitimimizin ciddi bir nitelik problemi var. Genç kızlar başlarını anneleri gibi örtmüyor, İmam Hatip ve İlahiyat öğrencilerinin yeni nesli kurallar ve değerler konusunda bir çatışma yaşıyor. Küresel trend bizde de gözlemleniyor, Seküler dindarlık genişliyor…
Türkiye’de araştırmalar ne diyor?
Türkiye’de 15-24 yaş aralığında yaklaşık 13 milyon nüfus bulunmaktadır. Çok şey konuşuluyor ama bu kadar derin analizler ve öngörüler yapabilecek veri setlerine sahip değiliz. Verilerimiz çok sınırlı ve niteliksel olarak da yetersiz. Elimizde toplumsal değişimleri ölçen, değer ve inançlardaki değişimi ölçümleyen Pew Research Center gibi bir kurum yok. Biz daha anlık, sınırlı veriler üzerinden büyük genellemeler yaparak kavga etmekle meşgulüz. Uzun soluklu araştırma verileri tutan kapsayıcı kurumlara sahip değiliz. Yapılan bir saha araştırması en fazla iki üç kez tekrar ediliyor. Pew Research Center ise on yıllarca önce yapılan veriler üzerinden konuşuyor. Toplumsal değişimleri, farklılaşmaları toplumun kılcal damarlarına kadar girerek öngörebiliyor.
Dini davranış ve inançlardaki değişim bizim çok fazla üzerinde masabaşı yorum yaptığımız bir alan. Buna karşılık kurumsal olarak çok fazla yatırım yaptığımız ve saha araştırmasına dayandığımı bir alan değil. Bu konuda en detaylı iki çalışma yapıldı. Birincisi Diyanet İşleri Başkanlığının 2014 yılında yaptığı “dinî hayat” araştırmasıdır. Eksikleri olmakla birlikte oldukça kapsamlıdır. Ama ilk ve son olduğu için üzerinde yorum yapmayı imkânsız kılar. İkincisi TEPAV’ın 2016’da yaptığı “Dinî Kimlikler ve Radikalleşme” araştırmasıdır. Umarım devamı gelecek.
Dolayısıyla biz 1980’lerden bugüne nasıl geldiğimizi, görebilecek durumda değiliz. Bu çalışmaları devam ettirmez isek de bugünden sonra nereye savrulacağımızı da bilemeyeceğiz. Türkiye’de en iyi yapılan şey seçim anketleri onlar da son seçimde MHP konusunda gördüğümüz gibi yanılabiliyorlar. Bizim ise daha fazla veriye ihtiyacımız var. Düzenli olarak gençler üzerine her yıl yapılan sosyal, dinî inanç ve tutum ölçen araştırmalarla hem eğitimimizin kalitesini hem de toplumsal olarak nereye doğru gittiğimizi anlamamız mümkün.
Kim bilir belki fırsat bulur bir ara gençlik, eğitim ve değerler algısını ciddi ciddi tartışırız. Ama önce verilere ihtiyacımız var, unutmayın veriler olmaksızın önümüzü göremeyiz…
.....
(*) http://www.pewforum.org/2017/04/05/the-changing-global-religious-landscape/.
(**) http://www.pewforum.org/2018/06/13/the-age-gap-in-religion-around-the-world/.
