ehlisunnnetde - MD İZ BIRAKANLAR 2

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

ĠSLAMĠ DAVADA GÖK KUBBEDE HOġ BĠR SEDA VE ĠZ BIRAKANLAR 2 EBUBEKĠR TANRIKULU 2 Allahım! Bu Kitabı okuyanın, okutanın veya okunmasına sebeb olanların, Ġmanını Sen koru. Bizi nurlu yolundan ayırma. Bizi affına ve rızana erdir. Bütün hayırlı iĢlerimizde bizi baĢarıya ulaĢtır. ġüphesiz herĢeyi hakkıyla bilen, hidayete erdiren, herĢeye gücü yeten Sensin. Allahım! Bizi, Habibin Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)Efendimizin ve onun ashabının, sıddık veli kullarının yolundan ayırma. Kendi dostluğuna seçtiğin kullarınla iki cihanda beraber eyle. Âmin. Yazar: Ebubekir TANRIKULU Tashih: EBTNUR-Y.ERDOĞAN Kapak: Yılmaz ERDOĞAN Baskı Yeri: ANKARA-2020 3 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ............................................................................................... 5 GAZNELİ SULTAN MAHMUT ............................................................... 7 EBU’L-HASAN HARAKANİ(K.S) .......................................................... 35 ABDULKADİR GEYLANİ GEYLÂNÎ (K.S) ............................................... 62 AHMED RIFAİ(R.A) ........................................................................... 84 İMAM-I MATURİDİ(R.A) ................................................................. 108 İMAM-I EŞARİ (R.A)........................................................................ 122 NÛREDDİN MAHMUT ZENGÎ .......................................................... 157 SELAHADDİN EYYUBİ (R.Aleyh)....................................................... 176 SULTAN BAYBARS (R.Aleyh) ........................................................... 196 SULTAN 1.KILICARSLAN (R.Aleyh)................................................... 221 SULTAN ALAATTİN KEYKUBAT(R.Aleyh).......................................... 243 MEVLANA CELALEDDİN-İ RUMİ (k.s)............................................... 280 MUHYİDDİN İBN ARABÎ(k.s)............................................................ 292 SADREDİN KONEVİ(k.s) HAZRETLERİ ............................................... 299 HACI BEKTAŞİ VELİ (k.s).................................................................. 319 YÛNUS EMRE(K.S).......................................................................... 326 ERTUĞRUL GAZİ(R.Aleyh)............................................................... 361 ŞEYH EDABALİ(K.S)......................................................................... 380 OSMAN GAZİ(R.Aleyh) ................................................................... 391 ŞEYH HAMİDİ VELİ SOMUNCU BABA(K.S) ....................................... 420 DÂVÛD-i KAYSERÎ(K.S).................................................................... 430 4 EMÎR SULTAN BUHARİ(K.S) ............................................................ 443 HACI BAYRAMI VELİ (K.S) ............................................................... 472 1.MURAT HÜDAVENDİGAR(R.ALEYH) ............................................. 487 FATİH SULTAN MEHMET HAN(R.A)................................................. 505 YAVUZ SULTAN SELİM HAN(R.Aleyh).............................................. 560 KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN HAN(R.Aleyh).................................... 599 MİMAR SİNAN (R.Aleyh) ................................................................ 632 BARBAROS HAYREDDİN PAŞA (R.Aleyh).......................................... 662 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN(R.Aleyh)......................................... 677 İMÂM-ı RABBÂNÎ(R.A).................................................................... 726 KAFKAS KARTALI ŞEYH ŞÂMİL(1797-1871)...................................... 780 ERZURÛM’LU İBRÂHİM HAKKI (K.S)................................................ 800 5 ÖNSÖZ EuzübillahimineĢĢeytanirraciym Bismillahirrahmanirrahiym Ġlahi ente maksudi ve rıdake ve likaike matlubi. Elhamdulillahi Rabbil alemiyn vessalatü vesselamu ala rasulina Muhammedin ve ala alihi vesahbihi ecmaiyn. Allah‘a hamd, Rasulü Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v.) ve ona uyanlara salât ve selam olsun. Allah‘u Zülcelalin mahlûkat içerisinde yarattığı en Ģerefli varlık insanoğludur. Ġnsanında en Ģereflisi Müslüman olanıdır. Rabbimize sonsuz hamdu sena olsun ki, bizleri Ġslam‘la Ģereflendirdi, ahir zaman nebisi Hatemül enbiya Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya ümmet kıldı, Ģerefli bir milletin evladı olarak Müslüman bir anadan babadan Müslüman bir vatanda vücuda getirdi. Rabbimize nekadar hamdetsek azdır. Bundan mahrum olarakda dünyaya gelebilir, Ġslamı Hak ve hakikatı bulmamız zor olabilir, belki ebediyyen karanlıklarda kalanlardan olabilirdik. Rabbimize sonsuz hamdüsenalar olsun ki Mümin ve Müslümanız. Allah‘u Zülcelalin ilk insan Hz. Âdem (a.s.)‘dan son peygamber Hz. Muhammed Mustafa‘ya (s.a.v.) kadar gelip geçen bütün peygamberler insanları tevhid dini Ġslama çağırmıĢlar, insanın dünyada ve ahirette mutlu olmasını istemiĢler, ilahi ahlak esaslarını öğretip örnekolmuĢlardır.Peygamber varisi olan, âlimler, veliler, mürĢidikâmillerde aynı görevi yapmıĢlar kıyamete kadarda insanları Hak‘ka davete devam edeceklerdir. Dünya kurulduğundan bu yana iki davete sahne olmuĢtur. Biri Hakkın daveti diğeri ise Batılın daveti. Hakkın daveti ilk insan ilk peygamber Hz.Adem(a.s)ile baĢlamıĢ son peygamber Hatemül Enbiya Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ile tamamlanmıĢtır. Allah‟u Zülcelalin insanlığın kurtuluĢu, mutluluğu, dünyevi, uhrevi saadeti için gönderdiği din ise Ġslam‟dır. Bugünde yarında insanlığın kurtuluĢu Ġslam‟dadır. Her devirde Ġslam‟a inanan yaĢayanlar olduğu gibi, inanmayan kabul etmeyen karĢı çıkanlarda olmuĢtur. Ġnananlar Peygamberlerin safında yerini almıĢ, inkâr edenlerde Nefis ve ġeytanın safında yerlerini almıĢlardır. Allah‟u Zülcelâl‟in bütün mahlûkata, ins ve cinne gönderdiği, Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)le tamamladığı ve razı olduğunu bildirdiği, ondan baĢka bir din, baĢka bir kitap, baĢka bir peygamber göndermeyeceğini haber verdiği Son Din Ġslam, son Kitap Kur‟an‟son elçi Hz.Muhammed Mustafa‟dır. Bu 6 Ģerefli dine iman eden bu uğurda malıyla canıyla mücadele eden gökteki yıldızlar gibi ıĢık saçıp örnek olan, Rabbimizin ve Elçisinin methine layık olan nice Mümin ve Müslüman bahtiyarlar vardır. Rabbim cümlesine rahmetiyle muamele eyleyip Cennet-i A‟la‟daki derecelerini yüce, bizleride Ģefaatlerine mazhar kılıp, cennette komĢu eylesin. Bu yüce dine hizmet eden, Ģu gök kubbede hoĢ bir seda bırakan, gönüllerde taht kurmuĢ, Allah‟u Zülcelalin sevdiği ve sevdirdiği, güzel insanlardan, iz bırakan, güzel örnek olanlardan bahsedeceğim. Dinimiz bize bu yolu göstermiĢ ve sorumluluklarımızı bildirmiĢtir. Bu mutluluğa eriĢebilmemiz, görevlerimizi yerine getirmeye bağlıdır. Müslüman‘a düĢen, dini ve milli görevlerini doğru olarak öğrenmek ve bunları Allah‘ın rızasına uygun bir biçimde yapmaya çalıĢmaktır. Hiç Ģüphe yokki bu Ģerefli ümmet içinde, yağmurun toprağa düĢmesi ile ölü toprağın nebat fıĢkırtması gibi, Hakk‘ın izni ile ölmüĢ kalpleri diriltenlerde mevcuttur. Peygamber Efendimiz(s.a.v)den sonra vahiy kesilmiĢ, ilham kapısı ise açık kalmıĢtır. Ġslam dini kıyamete kadar bakidir. Ġnsanlığın kurtuluĢu da buna bağlıdır. Ehl-i Sünnet vel Cemaat yolunda olan gerçek, adil idareci ve yöneticileri, mezhep, meĢrep, tasavvuf ehlini, sevmek onların nasihatlerine kulakvermek, onların yolunda bulunmak, insana hem dünya, hemde ahiret saadetini kazandıracaktır. Bugün buna her zamankinden daha fazla ihtiyacımız vardır. Hak‘la Batılın, Ġnsanla ġeytanın, Karanlıkla Aydınlığın, iyi ile kötünün bu mücadelesinde safımızı yerimizi bilmemiz Ģarttır. Ġlme irfana, ahlak ve adalete, ehliyet ve liyakate büyük önem vermek lazımdır. Ġnsanlığın özelliklede Müslümanların dünyevi ve Uhrevi kurtuluĢu, Allah‘a ve Resulü Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya, Kur‘an ve Sünnete bağlı Ģuurlu yaĢamaya bağlıdır. Rabbim cümlemizi itikadı, ameli düzgün kullarından eylesin. Kendine kul, Habibine Ģuurlu ümmet, Ecdadına layık Ģuurlu evlad eylesin. Bizleride Ģu gök kubbede hoĢ bir seda bırakanlardan eylesin. Âmin. Hizmet bizden muaffakiyyet âlemlerin Rabbi olan Allah‘u AzimüĢĢandandır. Ebubekir Tanrıkulu Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Emekli Uzmanı 7 GAZNELĠ SULTAN MAHMUT Hindistan fatihi, âlim, cömert, adil Türk sultanı. (D.H.10 Muharrem 361.-M.2 Kasım 971.Buhara.-V.H. 23 Rebîülâhir 421-.M.30 Nisan 1030.Gazne) Hindistan fatihi Gazneli Mahmut‟(H.10 Muharrem 361.- M.2 Kasım 971) tarihinde Buhara‘da doğdu. Babası, Kara Aslan oğlu Gazneli Hükümdarı Sebük Tigin Samanoğulları Devleti‟nin Cesur ve güçlü Horasan valisiydi. Annesi Doğu Afganistan‘daki Zâbülistan bölgesinden asil bir ailenin kızı idi. Bundan dolayı kendisine Mahmûd-ı Zâbülî de denilir. Künyesi:Ebü‟l-Kāsım Yemînü‟d-devle ve emînü‟l-mille Kehfü‟l-Ġslâm Nizâmü‟d-dîn Gāzî Mahmûd b. Sebük Tegin. H. 23 Rebîülâhir 421-.M.30 Nisan 1030.Gazne‟de vefat etti. Gazneli Mahmut‘un çocukluğu hakkında fazla bilgi yoktur. Geleneğe uygun olarak küçük yaĢtan itibaren gerekli dinî tahsili yaptı ve Kur‘an‘ı ezberledi. Ayrıca siyasî eğitimi de ihmal edilmedi ve iyi bir devlet adamı olarak yetiĢtirildi.Gazneli Mahmut, ―sultan‖ unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır. GAZNELĠ MAHMUT DÖNEMĠ (998-1030) Gazneli Mahmut, çocukluğundan itibaren eksiksiz bir dinî öğrenim görmüĢ, Kur‘an-ı Kerim‘i ezberlemiĢti. Ġslâm‘ı iyi öğrenmiĢ, Hanefi Fıkhı‘nda bir fakîh derecesine ulaĢmıĢtı. Babası ve Gazneliler Devleti‘nin kurucusu Sebüktegin‘in Pendnâme‘sini kendisine, 8 uyulması gereken pek önemli bir düsturlar demeti olark değerlendirmiĢti. Bu düsturlardan birkaçı Ģunlardır:"Memleketin idaresinde gafil olma... Ordu ve askerin durumundan, silahlardan ve maaĢlardan ve iaĢelerden haberdar ol... Müstahak olanın hakkını ver... Yollan emin tut, zira bu çok önemli bir iĢtir ve çölde tüccardan çalınan her malın senin hâzinenden götürülmüĢ olduğunu bil. Hırsızı cezalandırıp malı hak sahibine iade edinceye kadar uyuma. Aksi halde Allah‟ın sana kıyamet günü bundan dolayı hesap soracağını bilesin... Muâmelâttan, pazarlar, narhlar ve alıĢ-veriĢ- ten haberdâr ol... Eğer gece yarısı senin memleketinde bir canlı aç uyursa Tanrı senin cezanı verir... Hiçbir zaman zulmü uygun görme... Cömert ve merhametli olmalısın ve senin affın öfkenden fazla olmalı ki, insanlar sana rağbet etsinler... Bir iĢi lâyık olmayan bir kimseye buyurmamalısın...PadiĢahın en büyük düĢmanının kendini beğenmiĢlik ve istibdat olduğunu bil. Her iĢte dostluğu denenmiĢ sadık insanların tavsiyelerini al ve o hususta kendi aklınla karar ver... Memleketin her tarafına casuslar ve haberciler tayin etmelisin, tâ ki, gece ve gündüz durumdan seni haberdâr etsinler... Benim sana söylediğim bu sözlerin hepsini ezberlemeli ve kalbine nakĢetmelisin ve bundan yüz çevirmeme- lisin, tâ ki, Allah seni iki cihanda talihli kılsın, inĢaallahü Teâlâ. Bu benim sana nasihat ve vasiyetimdir.”(Erdoğan Merçil, Sebüktegin‟in Pend- nâmesi, ĠTAD., c. VI, S. 1-2 (Ġstanbul 1975), s. 203-232) Gazneli Mahmut bu düsturları ve yönetimle ilgili diğer prensipleri yalnızca öğrenmekle kalmamıĢ, ilk gençlik yıllarından itibaren üstlendiği farklı görevlerde, teorik bilgilerini, uygulanabilir gerçekler hâlinde benliğine yerleĢtirmiĢtir. Nihayet siyasî yönünü de ihmal etmeksizin geliĢtirmiĢ, geçmiĢ padiĢahların baĢarılarının sırlarını, baĢarısızlıklarının sebeplerini çok iyi kavramıĢtır. Böylece büyük tarihçimiz Necip Âsim (Yazıksız)‘ın ifadesiyle o, "Din-i mübîn‟‟i politikasına üssü‟l- harekât (davranıĢlarının baĢlangıç noktası) ittihaz etmiĢti" ve bütün bunlardan sonra Türk-lslâm Tarihi‘nin en önde gelen sultanlarından biri olarak nitelenmeye hak kazanmıĢtı. Gazneli Mahmut, devletini yönettiği Mart 998-30 Nisan 1030 tarihleri arasındaki uzun saltanat yıllarında, hepsinde ordusunun 9 baĢında bulunduğu ve önceliği Ġslâm‘ın neĢrine verdiği, çok sayıda seferler gerçekleĢtirmiĢtir. Gazneli Mahmut daha gençlik yıllarının baĢında devlet idaresinde görev almaya baĢlamıĢ, Nitekim Sebük Tegin, Saffârîler‘e karĢı Sîstan bölgesini daha iyi kontrol edebilmek için Büst Ģehrine çekildiğinde Mahmut‘u Gazne‘ye vekil olarak bırakmıĢtı. Mahmut bu dönemde babasıyla birlikte katıldığı savaĢlarda cesaret ve zekâsıyla kendini gösterdi. Bir ara dedikodular yüzünden babası ile arası açılmıĢ ve Gazne Kalesi‘nde hapsedilmiĢti (380/990). Ancak bu anlaĢmazlık uzun sürmedi ve birkaç ay sonra hapisten çıkarıldı. Sâmânî Emîri II. Nûh‘un yardım istemesi üzerine Mahmud, babasıyla beraber Sâmânîler‘in Türk kumandanları Ebû Ali es-Simcûrî ve Fâik‘e karĢı yaptıkları savaĢta büyük yararlıklar göstermiĢ, bundan çok memnun kalan II. Nûh, Gazneli Mahmut‘a “Seyfüddevle” lakabı vermiĢ ve kendisini Horasan ordusu kumandanı tayin etmiĢti. GAZNELĠ MAHMUT‟UN KARDEġLERĠYLE TAHT MÜCADELESĠ Sebük Tegin öldüğü zaman (387/997) oğullarından Gazneli Mahmut Horasan ordusu kumandanı, Nasr Büst valisi, Ġsmâil ise Gazne ve Belh hâkimiydi. Sebük Tegin, Ġsmâil‘in tahta geçmesini vasiyet etmiĢti. Bu vasiyet yerine getirildi ve Ġsmâil hükümdar ilân edildi. Bu sırada NîĢâbur‘da bulunan Mahmut, Ġsmâil‘in hükümdarlığını tanımadı, kardeĢi Nasr ve amcası Buğracuk‘u da kendi tarafına çekti. Ġki kardeĢin orduları Rebîülevvel 388‘de (Mart 998) karĢılaĢtı, Gazneli Mahmut Ġsmâil‘in kuvvetlerini yenerek Gazneliler tahtına çıktı. Sultan Mahmut kardeĢiyle taht mücadelesi yaptığı sırada Sâmânîler‘den II. Nûh‘un ölümüyle yerine oğlu II. Mansûr geçmiĢti. II. Mansûr, Horasan‘a kendi kumandanlarından Begtüzün‘ü sipehsâlâr tayin etti. Ancak Mahmut, Sâmânî baĢĢehri Buhara‘ya elçi gönderip Horasan‘ın kendisine iadesini istedi. Bu teklifin reddedilmesi üzerine NîĢâbur‘a yürüdü. Bu sırada Begtüzün ve Fâik, II. Mansûr‘u yakalayıp gözlerine mil çektiler ve yerine henüz küçük yaĢta bulunan Abdülmelik b. Nûh‘u tahta çıkardılar. Mahmut, Sâmânî emîrinin intikamını almak için harekete geçti. Yapılan savaĢta Gazneli ordusu Sâmânî kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Mahmud bu zafer sonunda Horasan‘ı ele geçirdi ve kardeĢi 10 Nasr‘ı oraya vali tayin etti (27 Cemâziyelevvel 389 / 16 Mayıs 999). Ardından Bağdat‘a elçi göndererek zaferini Abbâsî Halifesi KādirBillâh‘a bildirdi. GAZNELĠ MAHMUT‟UN LAKABI/ÜNVANI Halife, Gazneli Mahmut‘un elçisini kabul edip saltanatını tasdik etti ve kendisine “Yemînüddevle ve emînü‟l-mille” lakabını verdi (Zilhicce 389 / Kasım 999). Sultan Mahmud bu tarihten sonra Ġslâmiyet‘i yaymak ve Hindistan tapınaklarındaki zengin servete sahip olmak amacıyla her yıl gazâya çıkmaya karar verdi. Bu sırada Karahanlılar Buhara‘ya girip Sâmânî hânedanı mensuplarını Özkent‘e gönderdiler (389/999). Sâmânî Devleti‘nin ortadan kalkmasıyla Mahmud her yönden bağımsız bir hükümdar sıfatını kazandı. Amcası Buğracuk‘un ölümüne sebep olan Sîstan hâkimi Halef es-Saffâr‘ı cezalandırmaya karar veren Sultan Mahmud bu maksatla büyük bir ordunun baĢında Sîstan‘a yürüdü. Ancak Halef‘in 100.000 dinar para ödemeyi ve Mahmud adına hutbe okutmayı kabul etmesi üzerine anlaĢma yaparak Gazne‘ye döndü (390/1000). 393‘te (1003) Sîstan‘a bir sefer daha düzenleyerek bölgeyi itaat altına aldı. 27 YILDA 17 SEFER Sultan Mahmûd, fütuhât açısından tarihteki en önemli hükümdarlardan biridir. Hâkimiyetini tesis ettikten sonra Sistan, Cûzcân, Cagâniyân, Huttel ve Hârizm‘i zaptetti. Horasan‘da henüz Müslüman olmamıĢ Gurluların topraklarına 1011 ve 1020 tarihlerinde olmak üzere iki sefer düzenledi. Sultan Mahmûd, strateji sahibi bir hükümdardı. Topraklarını güvence altına almak için komĢularıyla arasını iyi tutma konusunda da özverili davrandı. Karahanlı Ġlig Nasr Han‘ın kızı ile evlenmek suretiyle iki hanedân arasında akrabalık iliĢkisiyle bu siyasetini daha da güçlendirdi. Gur bölgesine 1011 ve 1020 yıllarında iki sefer düzenlediyse de burayı tam olarak itaat altına alamamıĢtı. Samaniler üzerinde hâkimiyetini büyük ölçüde kabul ettirdikten sonra Hindistan üzerine Ġslam‘ı yaymak amacıyla sefer yöneldi. Eylül 1000 târihinde ilk Hint Seferine çıkan Sultan Mahmut, bu tarihten 1027 yılına kadar Hindistan‘a on yedi büyük sefer düzenledi. 11 Sultan Mahmûd ve Hindistan Seferleri Sultan Mahmûd‘un saltanatı süresinde Hint seferleri önemli bir yer tutar. Ġslâmiyet‘in o bölgeye taĢınmasına ve yerleĢmesine vesile oldu. Tek amacı Ġslam Dinini yaymaktı. Ġslâm‘ı yaymak için yaĢadı ve öldü‖ Hindistan‘daki fütuhâtı kapsamında evvela Kuzey Hindistan‘ın fethiyle Vayhand‘ı ele geçirdi ve bu baĢarısı neticesinde „Gâzî‟ unvanına eriĢti. Karmâti Mezhebi‘nden olan Murtan‘ı zaptetti ve Bâtınîlikle mücâdele ederek Ġslâmiyet‘in aslı olan Ehl-i Sünnet‘in yayılması için âlimleri görevlendirdi. 1014‘te KeĢmir‘i aldı ve bundan sonra Ġslâm‘ın bölgede yayılması hızlandı. Bu baĢarısı üzerine halife kendisine „Nizâmeddin‟ unvanını verdi. KeĢmir‘de tapınaklarıyla ünlü Muthura‘da elde ettiği ganimetlerle Gazne Camii‘ni yaptırdı. Hârizm bölgesine hâkim olmak zaruriyeti hâsıl olunca oraya sefer düzenleyip 1017‘de Me‘mûnîler hânedânına son verdi. 1025-26‘da Somnat‘a düzenlenen ve baĢarıyla neticelenen 16. Hindistan seferinde Somnat Putu ve binlerce put yerle yeksan edildi. Bu baĢarıya bağlı olarak kendisine „Putkıran‟ lakabı verildi ve halife tarafından „Kehfüddevle ve‟l-Ġslâm‟ unvanıyla taltîf edildi. SULTAN MAHMUT‟UN HĠNDĠSTAN SEFERLERĠ Gazneli Mahmut, Karahanlılar ile bir anlaĢma yaparak kuzey bölgesini emniyete aldıktan sonra Hint seferlerine baĢlamaya karar verdi. ġevval 390 (Eylül 1000) tarihinde ilk Hint seferine çıktı. Kâbil‘in doğusunda Lamgan bölgesinde Hintliler‘in elinde bulunan birkaç kaleyi ele geçirdikten sonra Gazne‘ye döndü. Gazneli Mahmut‘un ikinci seferi Vayhand Racası Caypal üzerine olmuĢtu. Mahmud, Hintliler‘e karĢı kazandığı bu zaferden (392/1002) sonra HinduĢâhî hânedanının merkezi Vayhand (Und) Ģehrini zaptetti ve Gazne‘ye döndü. Bu baĢarısından dolayı kendisine “Gāzî” lakabı verildi. Üçüncü Hint seferi, Bhâtiya denilen bölgenin racası Beci Ray‘a (Bacra) karĢı yapıldı (395/1004-1005). Gazneli ordusu Bhâtiya‘yı ele geçirdiği gibi racalığın diğer bölgelerini de itaat altına aldı. Mahmud bu bölgede mescidler yaptırdı, Ġslâm esaslarını öğretmek için din âlimleri gönderdi. Onun Hindistan seferlerinin bir amacı da Sünnîliği korumak ve güçlendirmekti. O sırada Mültan‘ın idaresini elinde bulunduran Karmatî Ebü‘l-Fütûh 12 Dâvûd‘un bâtınî düĢünceleri yaymaya çalıĢması Mahmud‘un oraya bir sefer düzenlemesine sebep oldu. Mültan‘ı fethederek buradaki Karmatîler‘i cezalandırdı (396/1006) ve Caypal‘ın müslüman olan torunu Suhpal‘ı (NevasaĢah) Mültan valiliğine tayin etti. Ancak Suhpal‘ın tekrar Hindu dinine dönmesi üzerine Sultan Mahmud beĢinci Hint seferine çıktı (398/1007-1008). Suhpal yakalandı ve Mültan valiliğine Gazneli kumandanlardan Tegin Hazîn getirildi. Altıncı Hint seferi Caypal‘ın oğlu Anandpâl‘a karĢı yapıldı. Pencap bölgesinin gittikçe artan Ġslâm baskısı altında bulunması, Anandpâl‘ı Kuzeybatı Hindistan‘daki diğer racalardan yardım istemeye sevketti. Racalar yaklaĢan Ġslâm tehlikesi karĢısında Anandpâl ile anlaĢarak asker gönderdiler. Bu büyük Hint ordusuna Anandpâl‘ın oğlu Brahmanpâl kumanda ediyordu. Mahmud bu hareketi kıĢ ortasında öğrendi ve hava Ģartlarının kötülüğüne rağmen 29 Rebîülâhir 399 (31 Aralık 1008) tarihinde Gazne‘den ayrıldı. Vaynand Ģehrinin karĢısındaki ovada meydana gelen savaĢta Hintliler‘i mağlûp ederek Pencap yolunun güvenliğini sağladı. Ayrıca savaĢ alanından kaçanların sığındığı Nagarkot (Bhim Nagar) Kalesi üç günlük bir kuĢatmadan sonra fethedildi (399/1009). Gazneli Mahmut‘un yedinci seferi, Nagarkot‘tan dönüĢünden kısa bir süre sonra Safer 400‘de (Ekim 1009) büyük bir ticaret merkezi olan Narâyan (Narâyanpûr) üzerine gerçekleĢtirildi. Neticede Narâyan racası ile barıĢ yapıldı; bu barıĢ sayesinde Horasan ile Hindistan arasındaki yollar tüccarlara açıldı ve ticaret hız kazandı. Gazneli Mahmut sekizinci Hint seferinde yine Mültan üzerine yürüdü; hiçbir zorlukla karĢılaĢmadan bölgeyi itaat altına aldı ve Karmatîler‘e ağır bir darbe indirdi (401/1010). Dokuzuncu Hint seferi Nandana‘ya (Nâradîn, bugünkü Salt Range bölgesinde) karĢı gerçekleĢtirildi ve burası ele geçirildi (404/1014). Sultan Mahmud daha sonra Raca Triloçânpâl‘ın çekildiği KeĢmir‘e doğru ilerledi ve onu mağlûp etti. Mahmud yeni hâkim olduğu bölgelere Ġslâmiyet‘i tebliğ için din âlimleri gönderdi ve camiler yaptırdı. Halife Kādir-Billâh bu baĢarısından dolayı kendisine “Nizâmeddin” lakabını verdi. Onuncu seferini Thânesâr Ģehrine yapan Mahmud, Hintliler‘ce mukaddes sayılan bu Ģehirdeki birçok tapınak ve putu 13 tahrip ettirdi (405/1014-15). Hiçbir direniĢle karĢılaĢmadan Ģehre girmiĢti. Artık Hindular Ġslam dünyasını tanıyordu. 406 ortalarında (1015 sonları) on birinci Hint seferine çıkan Sultan Mahmud, KeĢmir yolu üzerindeki Lokhot (bugünkü Loharin) Kalesi‘ni kuĢattıysa da Ģiddetli kıĢ yüzünden geri çekilmek zorunda kaldı. KEġMĠR FATĠHĠ, ĠLK SULTAN Gazneli Mahmut‘un ünü kendinden önce gideceği yere varır hale gelmiĢti. O cesaretiyle zekâsını birleĢtirmiĢti. On ikinci seferini Kannevc‘e gerçekleĢtirmek üzere 13 Cemâziyelevvel 409 (27 Eylül 1018) tarihinde Gazne‘den ayrıldı. Agra‘nın 170 km. kadar doğusunda bulunan Sarsâva Kalesi ele geçirildi. Baran (bugünkü BülendĢehir) Racası Hordat itaatini bildirdi; raca ile birlikte 10.000 taraftarı Ġslâm dinini kabul etti. Gazneli ordusu, daha sonra Delhi ile Agra yolunun ortalarında bulunan Mathûrâ (Muttra) Ģehrine hâkim oldu. Sultanın asıl hedefi olan Kannevc ise 8 ġâban 409‘da (20 Aralık 1018) fethedildi. Sultan Mahmut 410 yılı ortalarında (1019 yılı sonları) on üçüncü Hint seferine çıktı. Amacı Kālincâr Racası Ganda ve müttefiklerini itaat altına almaktı. Bari Ģehri ele geçirildi, Ganda bir öncü savaĢından sonra kaçtı. On dördüncü Hint seferi yine KeĢmir üzerine yapıldı (412/1021). Ancak Mahmud, Lokhot Kalesi önünde kıĢın Ģiddetle bastırması sebebiyle çekilmek zorunda kaldı. On beĢinci Hint seferinde Ganda‘ya karĢı tekrar harekete geçti (413/1022), önce Gevâliyâr‘a, ardından Kālincâr‘a yürüdü. Ganda‘nın barıĢ teklifini kabul ederek onu itaat altına aldı. Mahmud‘un Hindistan‘a yaptığı en önemli seferlerden biri Sûmenât (Somnât) seferidir. Sûmenât, Hindistan‘ın batı sahilinde Kathiavar yarımadasında bir Ģehirdi. Mahmud, 30.000 atlı ve pek çok gönüllüden oluĢan ordusuyla 416 ġâbanında (Ekim 1025) Gazne‘den hareket etti. Gazneli ordusu 16 Zilkade 416‘da (8 Ocak 1026) Somnât Kalesi‘ni fethetti. Buranın tapınağındaki büyük put yerinden sökülerek dört parçaya ayrıldı. Parçalardan ikisi Gazne‘deki ulucami ve sarayın kapıları önüne konulmuĢ, diğer ikisi Mekke ve Medine‘ye gönderilmiĢti. Halife Kādir-Billâh bu baĢarısından dolayı kendisine “Kehfüddevle ve‟l-Ġslâm” lakabını verdi. 14 Sultan Mahmut Hindistan‘a son seferini, kendisine saldıran bölgenin yerli halkı Catlar‘ı cezalandırmak ve yol güvenliğini sağlamak için yaptı (418/1027). Ġndus nehrinin iki yakasına hâkim olan Catlar aynı zamanda usta gemicilerdi. Mahmud, onlarla savaĢabilmek için Mültan‘da 1400 gemiden oluĢan bir nehir filosu yaptırdı. Ġndus nehri üzerindeki savaĢta Catlar mağlûp edildi. Sultan Mahmud, bu seferleriyle Hint ülkesinde yüzyıllarca sürecek olan TürkĠslâm hâkimiyetinin temellerini atmıĢ, Ġslam dini Hindistan‘da yayılma imkânını Gazneli Sultan Mahmut sayesinde bulmuĢ oluyordu. Sultanın sarayı adeta bir ilim meclisi gibi dolup taĢmaktaydı. Adına birçok eserler yazılmıĢtı. Kendisine sunulan bu eserlerden biri de Firdevsî‟nin ġehnâme‟siydi. Otuz üç sene süren saltanatında olayları en iyi Ģekilde değerlendirmekte ve kalabalık orduları sevketmekte üstüne yoktu. Gazneli Devleti sınırlarını geniĢletmekle kalmamıĢ Gazne Ģehrini parklar, bahçeler, zafer âbideleri ve camilerle süslemiĢti. Onun hâkimiyeti altındaki bölgelerde Ġslâm dininin yayılması, 1947‘de kurulan bağımsız Pakistan Devleti‘nin teĢekkülünde birinci derecede etken olmuĢtur. GAZNELĠLERĠN DĠĞER TÜRK DEVLETLERĠYLE MÜSADELESĠ Karahanlı Hükümdarı Nasr b. Ali, Buhara‘yı zaptettikten sonra Sultan Mahmud ile birbirlerine dostluk mesajları gönderdiler. Ardından iki devlet arasında Ceyhun nehri sınır kabul edildi (391/1001). Fakat Nasr b. Ali, Sâmânîler‘in bütün mirasına konmak istiyor ve Horasan‘ı ele geçirmek için fırsat kolluyordu. Nitekim Mahmud‘un Hindistan‘da bulunmasından yararlanarak iki koldan Horasan‘a kuvvet gönderdi (396/1006). Ġki taraf arasındaki mücadele neticesinde Sultan Mahmud, Karahanlı kuvvetlerini Horasan‘dan uzaklaĢtırdı (Zilhicce 396 / Eylül 1006). Nasr b. Ali ise kolay kolay Horasan‘dan vazgeçmek niyetinde değildi. Bu sebeple Karahanlı Yûsuf Kadır Han‘dan yardım aldı. Mahmud birleĢik Karahanlı ordusunu Belh civarında mağlûp etti (Rebîülevvel 398 / Aralık 1007). Nasr b. Ali‘nin halefi ve kardeĢi Ebû Mansûr Arslan Han, Sultan Mahmud ile iyi komĢuluk münasebetlerini devam ettirmek amacıyla bir anlaĢma yaptı. Ancak Ebû Mansûr daha sonra Yûsuf Kadır Han ile birleĢti. Sultan Mahmud bu iki Karahanlı hükümdarının 15 ordularını Belh civarında yenilgiye uğrattı (410/1019). Bu defa Yûsuf Kadır Han, Sultan Mahmud ile kardeĢine karĢı anlaĢmak istedi. Mahmud, yeni komĢusu Ali Tegin‘e güvenemediğinden Yûsuf Kadır Han ile Semerkant civarında buluĢtu (Muharrem 416 / Mart 1025). Ġki hükümdarın görüĢmesinde önemli kararlar alındı. Sultan Mahmut, Ali Tegin‘in müttefiki olan Selçuklu Arslan Yabgu‘yu (Arslan b. Selçuk) Mâverâünnehir ve Türkistan‘dan uzaklaĢtıracaktı. Mahmud, kendi ülkesine gelebilecek tehlikeleri önlemek için Arslan Yabgu‘yu tutuklatarak Kālincâr Kalesi‘nde hapsettirdi. Daha sonra Karahanlılar arasındaki mücadeleden faydalanıp Sâmânî Devleti‘nin topraklarına hâkim oldu. Sultan Mahmud her fırsatta Hârizm bölgesini itaat altına almaya çalıĢıyordu. Nihayet Karahanlılar‘ın aracılığı ile Mahmud ve Me‘mûnîler‘den HârizmĢah Ebü‘l-Abbas Me‘mûn arasında bir anlaĢma yapıldı. Buna göre HârizmĢah Gazneliler‘e tâbi olacaktı. Hutbenin Sultan Mahmud adına okunmaya baĢlanması Hârizm ordusu kumandanları arasında anlaĢmazlığa yol açtı. Ġsyan eden kumandanlar Me‘mûn‘u öldürerek yerine on yedi yaĢındaki yeğeni Ebü‘l-Hâris Muhammed‘i geçirdiler. Sultan Mahmud aynı zamanda eniĢtesi olan Me‘mûn‘un intikamını almak bahanesiyle, gerçekte ise Hârizm‘i zaptetmek için harekete geçti. Gazneli ordusu Hârizm kuvvetlerini yenerek bölgenin baĢĢehri Gürgenç‘e girdi, böylece Me‟mûnîler hânedanına son verildi (408/1017). Arslan Yabgu‘ya bağlı 4000 çadırlık bir Oğuz obasının ileri gelenleri Sultan Mahmud‘dan Horasan‘a geçmek için izin istediler. Sultan, Tus Valisi Arslan Câzib‘in muhalefetine rağmen Oğuzlar‘ın Ceyhun‘u geçmelerine izin verdi. Ancak Nesâ, Bâverd ve Ferâve halkı Türkmenler‘den Ģikâyette bulundu (419/1028). Bunun üzerine Sultan Mahmud hayatının sonuna kadar Türkmenler‘le mücadele etti ve onları ülkesinden uzaklaĢtırdı. Öte yandan Gurlular yol kesiyor, türlü kötülükler yaparak Mahmud‘un halkını rahatsız ediyorlardı. Sultan buraya ilki 401‘de (1010-11), ikincisi 411‘de (1020) olmak üzere iki sefer düzenledi. Bölgede Ġslâmiyet‘i yaymak için din âlimleri görevlendirdi. Ayrıca 401 (1010-11) yılında isyan belirtileri gösteren Kuslar hâkimini itaat altına aldı. 1012‘de Garcistan bölgesini Gazneli Devleti sınırları içine 16 kattı. Ziyârî Emîri Minûçehr, Sultan Mahmud‘a tâbi olmak ve yıllık 50.000 dinar haraç ödemek suretiyle tahtında kaldı. Mahmut, 420‘de (1029) Büveyhîler‘den Rey Ģehrini alarak Gazneli Devleti‘nin topraklarını batı yönünde de geniĢletti. Ġndus nehriyle Gazne arasındaki dağlık bölgede yaĢayan Afganlar, Sultan Mahmud‘un ülkesinin sınır bölgelerine zaman zaman yağma akınları yapmakta, Horasan ile Hindistan arasında yol alan kervanları vurmaktaydılar. Mahmud, Afganlılar üzerine yaptığı seferle onları itaat altına aldı ve bölgenin ĠslâmlaĢması için hocalar tayin ederek Gazne‘ye döndü. (411/1020) GAZNELĠ MAHMUT‟UN HALĠFE ĠLE ĠLĠġKĠLERĠ Sultan Mahmut baĢlangıçta Abbâsî halifeliğiyle iyi münasebetler içinde bulunmuĢ, Kādir-Billâh‘ı halife tanımıĢtı. KādirBillâh da onun bu davranıĢından ve Ġslâm dinini yaymak için Hintliler‘e karĢı yaptığı gazâlardan memnun olmuĢ, Mahmud‘a çeĢitli lakaplar vermiĢti. Fakat daha sonra Gazneli-Fâtımî yakınlaĢmasından Ģüphelendi ve bu yüzden Mahmud ile halifenin arası açıldı (414/1023).Buna rağmen Sultan Mahmud paralarında halifenin ismine yer vermiĢ, seferlerinde elde edilen ganimetten Bağdat‘a hediyeler göndermeye devam etmiĢtir. GAZNELĠ MAHMUT‟UN VEFATI Sultan Mahmut 23 Rebîülâhir 421‘de (30 Nisan 1030) Gazne‘de vefat etti. Gazneli Mahmut 61 yıllık ömrünün 32 senesini Sultan, daha öncesinde de babasının nezaretinde olmak üzere 45 senesini, tam anlamıya gaza ve cihad hedefine yönelik olarak, hareket hâlinde geçirmiĢtir. Bu hareketli hayata sığdırılan Hint Seferleri‘nin sayısı ise 17‘dir. Bu sırada elde ettiği baĢarılar bir tarafa, o günün Ģartlarında, yer yer 1000 civarında fil ile takviyeli büyük Gazneli ordusunu, Gazne‘den kaldırıp Hindistan içlerine götürüp getirmek bile baĢlı baĢına değerlendirilmesi gereken çok önemli bir olgudur. Bu seferlerine Birûnî gibi döneminin önde gelen din âlimlerini de birlikte götüren Gazneli Mahmut bir taraftan ülkeler fethedip, devletinin sınırlarını geniĢletirken, diğer taraftan da Islâm‘ın aydınlığını, yeni ufuklara ulaĢtırmayı hedeflemiĢtir. Sultan Mahmud, hayatının büyük bir kısmını savaĢ meydanlarında geçirmiĢ, özellikle Hindistan‘a yaptığı seferler onu çok yormuĢ ve hastalanmasına sebep olmuĢtur. O doktorların bütün tavsiyelerine rağmen bir türlü istirahat etmiyor, bir 17 hükümdarın yapması gerekli bütün vazifeleri yerine getiriyordu. Sultanın son seferi, Bâtınî cereyanları bastırmak üzere, Irak-ı Acem bölgesine olmuĢtu. 1029 Mayıs‘ında Rey‘e girerek bölgeyi Bâtınîlerden temizlemiĢti. Buradan dönüĢte, sıhhati bozulmuĢ olan Sultan, verem hastalığından vefat etmiĢtir.(Nesimi Yazıcı, Ġlk Türk-Ġslâm Devletleri Tarihi, Ankara, 2014, s. 184. Erdoğan Merçil, Gazneli Mahmûd, Ankara, 1987, s. 19.74) Vefatından sonra yerine, sağlığında Rey valisi olarak görevlendirmiĢ olduğu oğlu Mesud geçti. Moğol iĢgalinde Cengizhanın orduları, Firdevsi‘nin Fars dilinin yazınsal baĢyapıtı ġehname'yi yazdığı, Islamın en büyük bilgini Biruni'nin yaĢadığı Ģehir (Gazne) talan edilmiĢ ve halkı, sürgün edilen zanaatkarlardin âlimlerinin bir kısmı dıĢında hepsi öldürüldü... Gazneli Mahmud'un mezarı da tahrip edildi: Büyük kralın cesedi toprak altında bulunup Moğolların anlayıĢına uygun bir biçimde, Ģehrin kazandığı anlamı yok etmek için topraktan çıkarıldı ve kemikleri yakıldı. Rabbim kâfirleri hainleri kahreylesin. Âmin. GAZNELĠ MAHMUT NASIL BĠR HÜKÜNDARDI? Gazneliler devleti en parlak devrini Sultan Mahmûd döneminde yaĢamıĢtır. Ġdarî kabiliyeti, siyaseti ve muazzam fütühatı ile Türk-Ġslâm dünyasının müstesna devlet adamlarından biri olan Mahmud hayatının büyük kısmını savaĢ meydanlarında geçirmiĢtir. Öldüğü zaman Gazneli Devleti batıda Azerbaycan topraklarından doğuda Hindistan‘ın Yukarı Ganj vadisine, kuzeyde Hârizm‘den güneyde Hint Okyanusu sahillerine kadar uzanan çok geniĢ bir sahayı içine alıyordu. Mahmud dindar, zeki, ileri görüĢlü, ihtiyatlı ve âdil bir hükümdardı. ÂLĠMLERĠ HĠMAYE EDEN SULTAN Âlimleri himaye eden Sultan Mahmud‘un ġâfiî ve Hanefî fakihlerine huzurunda münazara yaptırdığı bilinmektedir. Âlimlere olan saygısı, adaleti ve iyi yönetimi, gerek kendi döneminde gerekse sonraki devirlerde edip ve Ģairler tarafından övülmüĢ, Fars edebiyatında adalet ve insafın timsali olarak gösterilmiĢtir. BaĢta Firdevsî olmak üzere Unsurî, Ferruhî-yi Sîstânî ve Ascedî gibi Ģairler onun ihsanlarına nâil olmuĢlardır. Bir rivayete göre Firdevsî ġâhnâme‘yi Gazne‘ye giderek bizzat ona sunmuĢtur. Sultan Mahmud‘un ġâhnâme‘yi beğenmediği, bunun üzerine Firdevsî‘nin ona 18 hicviye yazdığı hakkında bazı kaynaklarda yer alan bilgilerin asılsız olduğu anlaĢılmaktadır. (AteĢ, XVIII/70 [1954], s. 162-168). Farsça‘nın büyük bir geliĢme göstererek Hindistan topraklarında yayılması da Sultan Mahmud sayesinde olmuĢtur. Bîrûnî Gazneli sarayında uzun süre kalmıĢ ve Taḥḳīḳu mâ li‘l-Hind adlı eserini bu dönemde yazmıĢ, ölümünün ardından Sultan Mahmud‘u “âlemin aslanı ve zamanın yegânesi” olarak tanıtmıĢtır. Sultan Mahmut, Hint yarımadasıyla Ġslâm dünyası arasındaki kültür ve ticaret hayatına canlılık kazandırmıĢ, birçok Müslüman âlim, edip ve Ģairin Hindistan‘a yerleĢmesiyle Ġslâm kültürünün bu bölgeye ulaĢmasını sağlamıĢtır. Târih kitaplarında Sultan Mahmûd‘un hususiyetleri ile ilgili birçok menkıbeler vardır. Nizâm-ül-mülk‘ün Siyâsetnâme‘sinde geçen bir menkıbede oğlunun bile mahkemeye verilmesinde gayret göstermiĢtir. Bu menkıbe Ģöyledir: “Bir tüccar, Sultan Mahmûd‟un huzuruna gelip, oğlu Mes‟ûd‟u Ģikâyet ederek Ģöyle dedi: “Ey efendimiz! Ben tüccar bir adamım. Oğlun Mes‟ûd benden altmıĢ bin dînârlık eĢya ve kumaĢ satın aldığı hâlde, parasını vermiyor. Emir Mes‟ûd‟u benimle birlikte kadının huzuruna göndermeni isterim.” Sultan, bu duruma çok üzüldü ve oğlu Mes‘ûd‘a; “Tüccarın parasını derhal vermeni isterim. Eğer bir sebeb göstereceksen, derhal kendisiyle birlikte karâr meclisinde ol. Dînin hükümlerini yerine getirsinler” diye haber gönderdi. Babasının bu mesajını alan Mes‘ûd, hazînesinde bulunan paranın yirmi bin dînâr olduğunu öğrenince; “O parayı alınız ve tüccara götürünüz. Geri kalan kırk bin dînâr için üç gün mühlet isteyiniz” dedi. Sonra da durumu babasına bildirdi. Sultan bu durum karĢısında; “Mahkeme meclisinde hâzır ol veya geri kalan kırk bin dînârın tamâmını tüccara teslim et. ġunu bil ki, bu paranın tamâmı tüccara ödemediğin ve ben onun ağzından, “Mes‟ûd hakkımı bana ödedi” sözünü iĢitmediğim sürece, benim yüzümü bir daha göremezsin” dedi. Bunun üzerine, Mes‟ûd söyliyecek bir söz bulamadı. Her tarafa adam gönderdi ve borç isteyerek ikindi namazı vaktinde altmış bin dinarı tüccara gönderdi. Mes‟ûd ve tüccar teşekkür etmek için Sultan‟ın huzuruna çıktılar. Ancak o zaman Sultan, oğlu Mes‟ûd‟dan râzı oldu.” Onun bu adaleti bütün dünyâya yayıldı. 19 Sultan Mahmûd Gaznevî, gittiği yerlerde Allah‘u Teâlânın dostlarını arar bulur; ziyaret ve hizmet etmekle Ģereflenirdi. Sultan Mahmud Gazi, sivri, sarı bir yüzü, uzun ince boynu ve iri bir burnu olduğundan güzel değildi. Fakat Hindistan ve Horasan onun has malı idi. Bir gün sabah namazı vaktinde yatak odasında, sabah namazını kıldıktan sonra, önünde tarağı ve aynası olduğu halde, tesbih ve dua ile meĢgul olduğu anda veziri ġemsu'l Kifat Ahmed- i Hasan odasına girerek selâm verdi. Mahmud dua ile meĢgul olduğundan baĢı ile otur diye iĢaret etti. Vezir, Mahmud'un karĢısına oturdu. Mahmud duasını bitirdikten sonra kaftanını giydi, baĢına serpuĢunu koydu, çizmelerini çektikten sonra aynaya bakıp gülümsedi. Ahmed-i Hasan'a, Şu anda hatırımdan ne geçiyor? Biliyor musun?" dedi. "Sultanım daha iyi bilir" diye cevap verdi. Yüzüm güzel olmadığindan, halk da güzel yüzlü padiĢahları sevdiğinden halkımın beni sevmemesinden korkuyorum. Hasan-ı Ahmed, "Padişahım. Halkın seni seveceği gibi çalış. O zaman kadın ve çocuk, avam ve havas seni canindan çok sever, fermanın ile ateşe bile girerler" dediMahmud, "Ne yapayım?" dedi. Bütün dünyanın seni sevmesi icin altını kendine düĢman kabul et. Bu söz Mahmud'un hoĢuna gidip, "Bu sözün altında binlerce fayda var" dedi. Ondan sonra Mahmud bağıĢlayan ve dağıtan elini açtı ve çaresiz bütün dünyalılar onu sevip methetmeye baĢlayınca, büyük iĢler ve büyük fetihler onun eliyle oldu. Bir gün Ahmed-i Hasan'a, "Ben elimi altından çekince, her iki cihan bana teslim olup avucuma geldi. Dünya'yı hakir olarak kabul edince iki cihan- da da eşsiz oldum" dedi. HARAKANĠ HAZRETLERĠNĠN GAZNELĠ MAHMUT‟A VERDĠĞĠ NASĠHATLER Bir sefer esnasında Harkân Ģehri civarına varmıĢtı. Zamanın büyük evliyasından Ebü‘l-Hasen-i Harkânî (rahmetullahi aleyh) de talihlerine feyzler saçıyordu. Onu tanımayan Hindistan fatihi büyük sultan Gazneli Mahmut Harakān köyü yakınlarına geldiğinde, medhini duyduğu Ebû‘l-Hasan Harakani Hazretleri‘ni ziyaret etmeden önce bir adamını çağırarak Harakānî Hazretleri‘ne gitmesini ve:―Gazne Sultânı ziyaretinize gelecek, sizler de müridlerinizle beraber onu karĢılamaya çıkın!‖ demesini emretti. Eğer tereddüt ederse de; “Allâh‟a, Rasûlü‟ne ve sizden olan emir sahiplerine (idârecilere) itaat ediniz...” (Nisâ Suresi, 59)âyetini hatırlatmasını tembih etti. Bu 20 tâlimâtıyla Hazret‘in nasıl davranacağını görerek onun mânevî kemâlini yoklamak istiyordu. Elçi, kendisine verilen vazifeyi yerine getirince Ebü‘l-Hasen-i Harkânî, elçiye özür beyân edip sultanın huzuruna gitmek istemedi. Harakānî Hazretleri ona Ģöyle dedi:―Mahmût‘a de ki: «Ebû‘lHasan; “Allâh‟a itaat edin!” fermânıyla öyle meĢguldür ki, seninle ilgilenecek hâli yoktur.»” Durum sultana arz edildi. Bu söz, Afganistan ve Hindistan pâdiĢâhı Sultan Mahmût‘a derinden tesir etti. Yanındakilere:“Kalkın ġeyh‟in huzûruna varalım, bu zât farklı bir insan, bizim bildiğimiz kiĢilerden değilOna biz gidelim”!” dedi… Sonra kendi elbisesini Kadı Iyâd‘a giydirdi. Kendisi de silahdâr kıyafeti ile Kadı Iyâd‘ın yanında yer aldı. Ebü‘l-Hasen-i Harkânî, huzuruna değiĢik kıyafetle giren Sultan Mahmûd‘u tanıdı. Hiç iltifat etmedi, hocası Bâyezîd-i Bistâmî ile ilgili sorduğu suâli cevaplandırdı. Ġsteği üzere ona dua etti. “Akıbetin Mahmûd (makbul) olsun” buyurdu. Sultanın verdiği bir kese altını kabul etmedi. Hırkasını teberrüken hediye etti. Ayrılırken ayağa kalktı. “Geldiğim zaman iltifat etmemiĢtin, giderken niçin ayağa kalkıyorsun?” diyen Sultan‘a; “önce padiĢahlık gururu ile imtihan için geldin, Ģimdi ise inkısar ve derviĢlik haliyle gidiyorsun. DerviĢlik güneĢinin ıĢıkları üzerinde parlamaya baĢladı. PâdiĢâh olduğun için kalkmadım. DerviĢ olduğun için kalkıyorum” dedi. Bu hâdiseden sonra Sultan Mahmûd‘un gönlü Ebü‘l-Hasen-i Harkânî‘nin muhabbeti ile doldu. Bir savaĢta düĢman ordusunun çokluğu kalbine korku verdi. Atından inip, o mübarek zâtın verdiği hırkayı yanına alarak bir köĢeye çekildi. Hırkayı eline alıp alnını toprağa sürdü; “Yâ Rabbî! Bu hırkanın sahibi yüzü-suyu hürmetine Ģu kâfirlere karĢı zafer ihsan eylersen; alacağım ganîmetlerin hepsini derviĢlere vereceğim” diye dua edip dilekte bulundu. SavaĢ sonunda zafere ulaĢtı. Sultan Mahmût:“Bana bir nasihatte bulun!” dediğinde. 21 ġU DÖRT ġEYE DĠKKAT ET Harakānî Hazretleri:“Ey Mahmût, dört Ģeye dikkat et buyurdu.1-Takvâ.2-Cemaatle îfâ edilen namaz.3-Cömertlik4-Halka Ģefkat.”Sultan Mahmût:“Bana duâ et!” diye ricâ etti. HASAN HARAKANĠ HAZRETLERĠNĠN GAZNELĠ MAHMUT'A DUASI Hazret:―BeĢ vakit namazda; «Allâh‟ım, mü‟min erkekleri ve mü‟min kadınları affeyle!» diye duâ ediyorum. Sen de buna dâhilsin.‖ buyurdu. Sultan Mahmût:―Husûsî duâ istiyorum!” dedi. Harakānî Hazretleri:―Ey Mahmût, âkıbetin mahmût (hayırlı ve güzel) olsun!” diye duâ etti ve onları ayakta uğurladı. Sultan Mahmût:“Geldiğimde iltifat etmemiĢtin, Ģimdi ise ayağa kalkıyorsun. O hâl neydi, bu ikram nedir?” diye sordu. Hazret:―Gelirken sultanlık gururuyla ve imtihan için gelmiĢtin, Ģimdi ise gönül kırıklığı ve derviĢlik hâliyle gidiyorsun. DerviĢlik devletinin güneĢi üzerinde ıĢıldamaya baĢladı. Daha önce sultan olduğun için kalkmadım, Ģimdi derviĢ olduğun için kalkıyorum!” dedi. (Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 298-300; Attâr, s. 598- 599.) SEFERDEKĠ DUASI Bu seferlerin birinde oldukça Ģiddetli bir direnmeyle karĢılaĢmıĢ, bu zor durumdan kurtulmak için Allah‘a Ģöyle niyazda bulunmuĢtu:“Ey Rabbim! Sen yardım edensin. Bizlere yardım eyle. ġayet bu savaĢtan galip çıkarsam aldığım bütün ganimetleri yoksullara dağıtacağım.” Gazneli Mahmut, bu seferden zaferle çıkmıĢtı. Elde ettiği ganimetleri de yoksullara ve garibanlara dağıtmaya baĢlamıĢtı. Ancak sultanın yanındaki vezirler bu durumdan hoĢnut olmamıĢlardı. Bu durumu sultana, “Aman sultanım! Ne yapıyorsunuz? Bunca değerli altınlar, inciler fakir fukaraya dağıtılır mı? Hem onlar, bunların kıymetini ne bilecek? Üstelik devletin bu ganimetlere ihtiyacı var!” diyerek bildirmiĢlerdi. Gazneli Mahmut‘un kafası bu sözler üzerine karıĢmıĢ, kararsızlığa düĢmüĢtü. Bu kararsızlıktan kurtulmak için devrin âlimine bu durumu danıĢınca Âlim, Gazneli Mahmut‘a Ģu Ģekilde tavsiyede bulundu: “Sultanım! Bunda kararsızlığa düĢecek bir taraf 22 yok!Çok basit bir tercih karĢısındasınız. Eğer Allah‟a bir daha iĢiniz düĢmeycekse hemen adamlarınızın dediğini yapın, ganimetleri hazineye koyun; ama Allah‟a tekrar iĢiniz düĢecekse verdiğiniz sözü tutun, adağınızı yerine getirin, ganimetleri yoksullara dağıtın.” Zor zamanlarda, sıkıĢık anlarda verilen sözler; durumlar iyileĢince unutulmamalıdır. Aynı sıkıĢık durumlara düĢmemeye kimse garanti edemez. ONU GÖRMESEYDĠM HAKĠKATE EREMEZDĠM Sultan Mahmût gazâya gitmek üzere oradan ayrıldı. Ebû‘lHasan Harakānî Hazretleri‘ni, buna benzer daha pek çok büyük zât ziyaret etmiĢ ve birçoğu da ona mürîd olmuĢtur. Ġbn-i Sînâ da Harakānî Hazretleri‘ni ziyaret edip onun tesirinde kalanlardandır.( Attâr, s. 597.) Menâzilü‟s-Sâirîn adlı eserinde mânevî hâl ve makamları anlatan ve tasavvuf tarihinde mühim bir yeri bulunan Abdullah elEnsârî el-Herevî de Harakānî Hazretleri‘nin müridlerindendir. Nitekim o Ģöyle der:―Hadis, fıkıh ve diğer Ġslâmî ilimlerde pek çok üstaddan ders okudum. Tasavvuftaki üstâdım ise Ebû‘l-Hasan Harakānî hazretleri‘dir. Onu görmeseydim hakîkate eremezdim.”( Câmî, Nefahât, 482.) SEN NE BĠÇĠM ÇOBANSIN? Gazneli Mahmûd, Irak‘ı aldığı zaman, kervan ile birlikte yolculuk eden bir hanımın eĢyası Kirman bölgesi hırsızları tarafından çalındı. Hanım, Sultan Mahmûd‘un huzuruna çıktı ve: ―Hırsızlar benim eĢyalarımı çaldılar. EĢyamı onlardan geri al veya öde‖ dedi. Sultan: ―Bu hırsızların nereden geldiklerini biliyor musun?‖ diye sorunca, kadın: ―Kirman vilâyetinden gelmiĢlerdi‖ cevâbını verdi. Sultan: ―O vilâyet uzaktır ve benim mülkümün dıĢındadır. Ben onlara bir Ģey yapamam‖ dediğinde, kadın: ―O hâlde tâbiiyyetini koruyamadığına göre niçin cihan kethudâlığı yaparsın? Ne biçim çobansın ki, koyunları kurttan koruyamıyorsun? ġimdi ha benim zayıflığım, ha senin kabiliyetsizliğin‖ dedi. Bu sözler karĢısında sultanın gözlerinden yaĢlar aktı ve ―Ey kadın! Doğru söyledin. EĢyanın bedelini vereyim, hırsızların iĢi için de elimden geldiği kadar tedbir alayım‖ dedi. Gazneli Mahmud 'un, çocuğa " vezirin oğlu" diye seslenip çocuğun ismini söylememesi, veziri hayrete düĢürünce, 23 padiĢah:"Vezir! Ben bu âna kadar, 'Muhammed(s.a.v)' ismini ağzıma abdestsiz almadım." Gazneli Mahmud 'un, çocuğa " vezirin oğlu" diye seslenip çocuğun ismini söylememesi, veziri hayrete düĢürünce, padiĢah:"Vezir! Ben bu âna kadar, 'Muhammed(s.a.v)' ismini ağzıma abdestsiz almadım."der. Sultan Mahmut‟un imtihanı Gazneli Sultan Mahmud, bütün devlet adamlarının hazır olduğu bir sırada, divan toplantısının yapıldığı salona geldi. Cebinden bir mücevher çıkardı. Vezirinin avucuna koydu ve ‖Bu nasıl bir mücevherdir? Değeri nedir?” diye sordu. Vezir, ”Yüz eşek yükü altın eder” dedi. Sultan, ”Mücevheri kır, iyice döv” deyince vezir,‖Sultanım! Bu mücevheri ben nasıl kırarım? Ben sizin malınızın iyiliğini isterim. Böyle paha biçilmez bir mücevheri kaybetmeye gönlüm razı olmaz” dedi. Sultan Mahmud, vezirin bu tutumunu takdir eder göründü. Ona bir elbise hediye etti. Bir müddet devletin baĢka iĢlerinden konuĢtuktan sonra, sultan vezirden aldığı mücevheri sarayın perdecisine vererek ona sordu: ”Bunu biri satın almak istese değeri nedir?” Perdeci, ”Bu mücevher, ülkenin yarısı ile eş değerde. Allah ülkemizi tehlikelerden korusun” deyince, sultan, ”Bu mücevheri kır, parçala” diye emir verdi. Perdeci,”Ey kılıcı güneş gibi parlayan sultanım! Kırıp parçalarsak bu mücevhere çok yazık olur. Buna benim elim varmaz. Çünkü böyle bir şey, padişahımın hazinesine düşmanlık demektir” dedi. Sultan, perdecinin bu cevabını da beğenmiĢ göründü. Ona da bir elbise verdi. MaaĢını artırdı. Aklını ve anlayıĢını öven sözler söyledi. Biraz sonra mücevheri bir emirin eline verdi. O da ötekilerle aynı Ģeyleri söyledi. PadiĢah mücevheri kime verdiyse, hepsi mücevherinin paha biçilmez değerinden bahsedip mücevheri tekrar padiĢaha geri verdi. Sultan hepsine ihsanlarda bulundu. Sultan birçok adamını denedikten sonra sadık kölesi Eyaz‟a, ”Parlaklığı ve güzelliği eşsiz olan, bu mücevherin değerini bir de sen söyle” dedi. Eyaz, ‖Sultanım, bu mücevherin değeri benim 24 söyleyeceklerimden fazladır” dedi. Sultan, Öyleyse şu mücevheri kır, parçala, toz et” dedi. Eyaz hiç tereddüt göstermeden pırıl pırıl parlayan mücevheri, parçalayıp tuz buz haline getirdi.Mücevher kırılınca beylerden yüzlerce feryat ve figan koptu. Bu ne korkusuzluk, Allah hakkı için bu nurlu mücevheri kıran kâfirdir dediler. Diğer beyler Eyaz'ı ayıplayıp kınarken Eyaz:”Ey benim büyüklerim! Padişahın buyruğu mu daha değerli, bu mücevher mi? Mücevherin güzelliği ve değeri gözünüzü kamaştırdı, Sultanı göremediniz. Ben gözümü sultanımdan ayırmam. Müşrik gibi taşa yüz tutmam. Ne kadar değerli olursa olsun, bir taşı onun sevgisine ortak etmem” dedi. Az sonra padiĢah, kubbeleri çınlatan sesiyle ihtiyar cellada emrini bildirdi: ”Bu aĢağılık kiĢileri huzurumdan uzaklaĢtır. Bunlar bulundukları makama layık değiller. Bir taĢ parçası uğruna buyruğumu çiğneyenler, bulundukları makama layık olamazlar.”Sultanın buyruğu üzerine, Eyaz tahtın önüne koĢtu. El etek öperek beylerin affını diledi. Sultan, Eyaz‘ın hatırı için suçluları bağıĢladı. (Mevlana Mesnevî,c.5. Feridüddîn Attâr, Mantıku't-Tayr, çev. Abdülbâkî Gölpınarlı, Ġstanbul 1990-91, C1, s.92-93 ; C2, s. 27,44-5,86- 87,112-13,150) TÜRK TARĠHĠNDE Devletlerin yönetim Ģekillerine bakılarak Ġslam tarihini, dolayısıyla Türk tarihini de üç kısma bölmek mümkün görünüyor. Birincisi, halifeler dönemidir ki adı üstünde Medine, ġam veya Bağdat yahut Dört Büyük Halife ile onlardan sonra gelen Emevi veya Abbasi halifelerinin bütün Ġslam dünyasına hükmetmesi anlamı taĢır. Bu dönemde oluĢan kurumsal yapı daha sonraki Ġslam devletlerine de model olacaktır. Ġkinci dönem Gazneliler Devleti ile baĢlayan sultanlık dönemidir. Bu dönemde Haçlı Seferleri Ġslam dünyasını tahrip etmiĢ, Abbasi halifeliği iyice güçten düĢmüĢ, Kuzey Afrika‘da ortaya çıkan ġii Fatımi Hanedanı halifeliğini ilan etmiĢ; böylece bir merkez kaybı olmuĢ, dağınıklık ortaya çıkmıĢtır. Sultanlığın toparlayıcı etkisi kendini çok çabuk gösterdi. Önce Ġslam toprakları belli büyük devletlerin hâkimiyetini tanıdı; daha sonra ise Haçlılar sökülüp atılarak 25 fetihler kaldığı yerden devam etti. Bundan dolayıdır ki sultanlık dönemi bin seneden uzun sürebilmiĢtir. Üçüncü dönemse Osmanlı saltanatının lağvedildiği 1923‟te baĢlayan ve bugün de içinde olduğumuz ulus-devlet dönemidir. Ġdarî TeĢkilât. Gazneliler‘de sultan devlet yönetimine mutlak bir Ģekilde hâkimdi ve ―Allah‘ın yeryüzündeki gölgesi‖ sayılıyordu. Hükümdar sarayı Ġran geleneği esas alınarak teĢkilâtlandırılmıĢtı. Sultan, saraydaki toplantılarda Ģahsî muhafızları ile (gulâmân-ı saray) çevrilmiĢ olarak altın bir taht üzerinde otururdu. Sarayda sıkı protokol kuralları uygulanmakta ve sultanın halk ile doğrudan teması engellenmekteydi. Gazneli saray teĢkilâtında da öteki müslüman-Türk devletlerinde mevcut görevliler yer alıyordu. Divan teĢkilâtı Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Risâlet (Dîvân-ı Resâil/ĠnĢâ), Dîvân-ı Arz, Dîvân-ı ĠĢrâf ve Dîvân-ı Vekâlet, Dîvân-ı Ġstîfâ, Dîvân-ı Berîd, Dîvân-ı Âb (Dîvân-ı Mâ), Dîvân-ı Müsâdere‘den oluĢmaktaydı. Debîrlerin (memur-kâtip) çoğu Dîvân-ı Risâlet‘te görev alırdı. Adliye teĢkilâtında yargı iĢlerini kadılar yürütüyordu. Her Ģehirde bir kadı ve her eyalette bir kādılkudât bulunurdu. Kadının devlet idaresinde özel bir konumu vardı. Kadıların dürüst görev yapmalarını sağlamak amacıyla onlara yüksek ücret ödenirdi. Sultan Mahmud adalet teĢkilâtına büyük önem vermiĢ, kadıları bilgi ve dürüstlükleriyle ün kazanmıĢ müftü ve fakihler arasından seçmiĢti. Gazneliler‘de Dîvân-ı Mezâlim‘e bizzat hükümdar baĢkanlık ediyordu. Sultan burada halkın Ģikâyetlerini dinler ve karar verirdi. Bir eyalette devlet teĢkilâtının üç önemli kolu mevcuttu. Bunlardan sivil idarenin baĢındaki görevliye ―sâhib-dîvân‖ denirdi; sâhib-dîvân vergilerin toplanması ve yönetim iĢlerinden sorumlu idi. Eyaletteki ordunun ihtiyacını karĢılamak da onun görevleri arasındaydı. Bunun dıĢında eyalette ordu kumandanı (sâlâr, sipehsâlâr), âmil, kādılkudât ve sâhib-i berîd gibi görevliler de vardı. Gazneli Devleti baĢlangıçta geniĢleme siyaseti takip ettiğinden ordu bunu sağlayabilmek için daima savaĢa hazır durumda bulunurdu. Gazneli ordusu genelde gulâmlar, düzenli birlikler, eyalet askerleri, ücretli askerler ve gönüllülerden oluĢmaktaydı. Gulâmların çoğunluğu Türk olup sayıları yaklaĢık 4-6000 kiĢiydi. Sonraları bu gulâmlara Hintliler ve Tacikler de katılmıĢtı. Bunların kumandanı ―sâlâr-ı gulâmân‖ unvanını taĢıyordu. Gulâmların içinde sultanın muhafız 26 kuvveti de yer alıyordu ve bunlara ―gulâmân-ı hâs‖ deniliyordu. Gazneli Devleti‘nin çöküĢüne kadar gulâmlar ordu içinde önemli bir unsur olarak yerini korudu. Orduda kuzeyden gelen ücretli askerler de yer almaktaydı. Oğuzlar, Karluklar, Yağmalar ve Halaçlar gibi gruplardan yardımcı kuvvet olarak faydalanılıyordu. Eyalet valileri de mahallî savunmada kullanmak üzere kabilelerden asker kaydetmekteydiler. Devletin kuruluĢundan itibaren düzenlenen Hindistan seferleri, orduya Horasan ve Mâverâünnehir‘den gönüllü gazilerin katılmasını sağlamıĢtı. Sultan Mahmud‘un 409‘daki (1018) Kannevc seferine Mâverâünnehir‘den 20.000 gazi katılmıĢtı. Gazneli ordusunda önemli bir unsuru da Hindistan‘dan haraç olarak alınan savaĢ filleri teĢkil ediyordu. Filler savaĢta düĢman saflarını bozmak ve yarmak, okçulara atıĢ, kumandanlara orduyu sevk ve idare etmek için yüksek bir yer sağlamak, ayrıca ağır silâh ve mancınık gibi kuĢatma makinelerini çekmek için kullanılıyordu. Ordudaki fil sayısı 1700 civarında idi. Gazneli ordusunun sayısına gelince, Sultan Mahmud‘un 414‘te (1023) ġâbahar‘da teftiĢi sırasında ordunun mevcudu 54.000 civarında idi. Bu sayı, savaĢ zamanında gönüllüler ve eyalet kuvvetleriyle büyük ölçüde artmaktaydı. Meselâ Mahmud 406‘da (1015-16) Hârizm seferi için Belh‘e ilerlediği zaman ordusunun 100.000 kiĢiden oluĢtuğu kaydedilmektedir. Ġlim ve Kültür Hayatı. Gazneliler devri siyasî bakımdan olduğu gibi kültür bakımından da parlak geçmiĢtir. Sultan Mahmud ve oğlu Mesud geleneksel Ġslâm kültürüyle yetiĢmiĢlerdi. Her iki sultan da kendi saraylarında devrin en büyük simalarını toplamaya çalıĢmıĢlar, Ģairlere ve ulemâya hürmet ve sevgi göstermiĢlerdi. Ayrıca komĢu ülkelerden Ģairleri kendi ülkelerine çağırmıĢlardı. Resmî dilin Farsça olduğu Sultan Mahmud‘un sarayında 400 Ģairin bulunduğu yolundaki rivayet mübalağalı kabul edilse bile Ģiir ve edebiyata verilen önemi göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Bu Ģairlerin baĢında, devamlı olarak efendisini ve diğer saray mensuplarını övmekle meĢgul olan Melikü‘Ģ-Ģuarâ Unsurî geliyordu. Sebük Tegin ve Mahmud döneminin büyük edip ve münĢîlerinden biri de Ebü‘l-Feth el-Büstî idi. Daha sonra Sultan Ġbrâhim ve halefleri devrinde de Gazneliler sarayının Ġran edebiyatının geliĢmesine yardımcı olduğu görülmektedir. Bu Ģairler arasında Türk asıllı Ferruhî-yi Sîstânî ve 27 Menûçihrî, Escedî, Gazâirî ve ġâhnâme müellifi meĢhur Firdevsî, Ebü‘l-Ferec-i Rûnî, Senâî, Osmân-ı Muhtârî, Mes‗ûd-ı Sa‗d-ı Selmân ve EĢref-i Gaznevî (Seyyid Hasan) sayılabilir. Bizzat Sultan Ġbrâhim de her yıl bir Kur‘an istinsah eder ve onu diğer hediyelerle birlikte Mekke‘ye gönderirdi. Sultan Mesud da iyi bir hattattı. Tarih yazıcılığı bakımından da Gazneliler dönemi parlak geçmiĢtir. Sebük Tegin ve Mahmud devrine ait Kitâbü‘l-Yemînî adlı bir eser kaleme alan Utbî, eseri Zeynü‘l-aḫbâr‘ı Sultan AbdürreĢîd‘e sunan Gerdîzî, Târîḫ-i Beyhaḳī müellifi Muhammed b. Hüseyin elBeyhakī Gazneliler devrinin önde gelen tarihçileridir. Türkler hakkında Tafżîlü‘l-etrâk ʿalâ sâʾiri‘l-ecnâd adlı bir risâle yazmıĢ olan Ġbn Hassûl de bir süre Gazneliler‘in hizmetinde çalıĢmıĢtır. Sultan Mahmud Hârizm‘e hâkim olunca, Ortaçağ‘ın en büyük âlimlerinden biri olan Bîrûnî ile hocaları Ebû Nasr Ġbn Irâk, Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm ve Gürgenç‘te ilmî münasebet kurduğu filozof hekim Ebü‘l-Hayr Ġbnü‘l-Hammâr‘ı da Gazne‘ye götürmüĢtü. Sultanla beraber Hint seferlerine katılan Bîrûnî‘nin Hindistan‘daki temasları, diğer inanç ve âdetler hakkındaki sınırsız merakı Taḥḳīḳu mâ li‘l-Hind adıyla büyük bir eser yazmasına vesile oldu. Bu kitap, Hindular‘ın inanç ve âdetlerini tarafsız olarak inceleyen ilk Ġslâmî eserdir. Bu eserde Hindistan‘ın coğrafyası, ilmî ve dinî hayatı hakkında geniĢ bilgi bulunmaktadır. Gazneli hükümdarları mimari faaliyetleriyle de dikkati çekmiĢlerdir. Sultan Mahmud ve Mesud büyük inĢa faaliyetlerinde bulundularsa da onların eserlerinden çok azı günümüze kadar gelebilmiĢtir. Mahmud çarĢılar, köprüler, su kemerleri yaptırmıĢtır. Bunlardan Gazne‘nin kuzeyindeki Bend-i Mahmûdî bugüne kadar varlığını korumuĢ ve kullanılagelmiĢtir. Sultan Mahmud ayrıca Gazne‘de birçok cami inĢa ettirmiĢti. Gazneli sultanlarının büyük Ģehirlerde kendilerine saraylar ve bahçeler yaptırdıkları bilinmektedir. Büyük bir mimari kabiliyete sahip olan Sultan Mesud Gazne‘deki sarayın planını bizzat çizmiĢ ve inĢasına nezaret ettiği bu saray dört yılda tamamlanmıĢtı. Bundan baĢka Gazne‘de bir köprü yaptırmıĢtı. Fransız arkeologları tarafından son yıllarda yapılan araĢtırmalarla Büst‘teki LeĢker-i Bâzâr‘da ortaya çıkarılan büyük saray, Gazneli saraylarının bütün zenginlik ve ihtiĢamını ortaya koymaktadır. Ayrıca Sebük Tegin ve Mahmud‘un türbeleri bugüne kadar gelmiĢtir. Sultan 28 Ġbrâhim ve III. Mesud‘a ait olduğu söylenen türbe ve mezar taĢları mevcutsa da bunların mimari ve sanat bakımından fazla bir değeri yoktur. Ancak Gazneliler‘in Tûs valisi Arslan Câzib‘in türbesi geliĢmiĢ mimari özelliklere sahiptir. Gazneliler‘den günümüze intikal eden sikkeler bu devletin para basımıyla ilgili faaliyetleri konusunda bilgi vermektedir. Mahmûd-ı Gaznevî zamanında Lahor‘da üzerinde Arapça ve Sanskritçe yazılar bulunan ―tenge‖ler basılmıĢtır. Sultanlar ayrıca Abbâsî halifeleri tarzında dinar ve dirhemler de bastırmıĢlardır. Gazneliler‘in Türk ve Ġslâm tarihindeki baĢlıca rolü, Kuzey Hindistan fütuhatına yol açarak Ġslâm dinine Pencap‘ta güçlü bir dayanak noktası sağlamaları ve daha sonraki Hindistan fetihlerine zemin hazırlamıĢ olmalarıdır. Gazneliler Hint dünyası kültürüyle de doğrudan doğruya temas kurmuĢlar ve yıllar sonra Pakistan Devleti‘nin kurulmasında birinci derecede etken olmuĢlardır. Sultan Mahmud ve Mesud hâfızalarda halk kahramanları olarak yerleĢmiĢlerdir. Mahmud daha sonraki Ġran edebiyatında adalet ve insaf timsali meĢhur bir hükümdar olarak yer almıĢtır. Gazneli Mahmut Biruni‟ye karĢı: " Sarayımın En Değerli Hazinesi”ifadesini kullanmıĢtır. Gazneli Mahmut Biruni‟nin astronomin temelini attığı için ve jeoloji, eczacılık alanlarında çalıĢmalar yaptığından dolayı bu sözü söylemiĢtir. Astroloji, astronomi ve matematik alanında çalıĢmalar yapmıĢtır. Gazneli Mahmut Hint seferlerine Biruni'yi de götürmüĢtür. Biruni Hindistan'da yaptığı çalıĢmalarla dünyanın yarıçapını hesaplamıĢtır ve bu hesap günümüzdekine çok yakındır. Dünyanın yuvarlak olduğunu Galileo'dan önce söylemiĢtir ve yerçekiminden bahseden ilk kiĢidir. NASA aydaki bir kratere Biruni ismini vermiĢtir. Mimari. Gazne kuruluĢunda küçük bir merkez iken Sultan Mahmud zamanında Ġslâm ve Hint medeniyetlerinin birleĢtiği önemli bir Ģehir haline gelmiĢtir. Gazneli mimarisinin önemli eserlerini ve ana özelliklerini burada görmek mümkündür. Ancak Ģehircilik bakımından da dikkat çekici özellikleri bulunan bu merkez çeĢitli akınlar ve yıkımlardan kendini kurtaramamıĢtır. 29 Ġslâm mimarisi tarihi için olduğu kadar Türk mimarisi tarihi açısından da son derece önemli geliĢmelerin iĢaretlerini Gazneli devri mimarisinde bulmak mümkündür. Tarihî kaynaklara ve özellikle Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî‘nin nakillerine göre, günümüzde hiçbir izi kalmayan Gazne‘deki en önemli eser olan Arûs-i Felek Camii, ağaç direkler üzerinde düz çatılı bir yapı olmakla birlikte bazı kaynaklarda kemerlerin de varlığından söz edilerek ağaç aksam üzerinde renkli nakıĢların güzelliği anlatılmaktadır. Yapıda ana özellikleriyle erken dönem Ġslâm camilerine benzer bir planlamadan bahsedilse bile ağaç direkler kullanılması ve kemerlerin bunlarla birlikte anılması, günümüzde geç devirdeki benzerleri çeĢitli Asya camilerinde hâlâ yaĢatılan ve Anadolu Türk mimarisinde Selçuklu dönemindeki önemli örnekleri bilinen camiler gibi, hem ağaç direk ve tavanlı hem de kemer ve eyvanlara sahip sentez bir yapı olduğu kanaati ağır basmaktadır. XI. yüzyıl baĢlarından bir baĢka Gazneli camii olan ve Hilmend nehri kenarındaki ordugâh Ģehri LeĢker-i Bâzâr‘da bulunan Ulucami, Türk-Ġslâm cami mimarisi tarihi içinde çok önemli bir basamak teĢkil eden yapı olarak karĢımıza çıkmaktadır. GeniĢ saray manzumesinin dıĢ sur duvarına bitiĢik olarak meydana açılan durumu ile aslında bir ordugâh camii niteliğinde olan bu yapı, sur duvarındaki mihrap niĢi önünde iki sıra pâye üzerinde taĢınan tonoz-kubbe örtüsünden ibarettir. Bu özellikler yapının, kemerlerle avluya açılarak geniĢleyen cemaate hizmet edebilecek bir ordugâh camii Ģeklinde tasarlanmıĢ olduğunu gösterir. Ancak en önemli nokta, mihrap önünde kare planlı mekânın üstünün kubbe ile örtülmüĢ olmasıdır. Böylece enine geliĢen harim mekânında, mihrap önü kubbeli bir plan Ģeması ilk defa karĢımıza çıkmakta ve bu Anadolu Türk mimarisinde takip edilebilecek bir geliĢme çizgisinin baĢlangıcını teĢkil etmektedir. LeĢker-i Bâzâr kazıları sırasında temizlenerek aydınlatılmıĢ olan bu caminin Sultan Mahmud (998-1030) veya en geç I. Mesud (1030- 1041) döneminde yapılmıĢ olduğu kabul edilir. Büyük Selçuklular‘la farklı bir konstrüksiyona kavuĢan mihrap önü kubbeli camiler Anadolu Selçukluları‘nda ve Mısır Türk Memlükleri‘nde de uygulanmıĢtır. Daha önce bazı sanat tarihçileri tarafından Sultan Mahmud ve oğlu I. Mesud‘a ait zafer kuleleri olduğu söylenen iki yapının, XX. yüzyılın ikinci yarısında Afganistan‘da kazı yapan Ġtalyan ve Fransız 30 heyetlerinin çalıĢmaları sonunda bitiĢiklerindeki camilere ait minareler olduğu anlaĢılmıĢtır. Gazne harabelerindeki ilk yapı, kitâbesinden III. Mesud‘a ait olduğu anlaĢılan XII. yüzyıl baĢlarından kalma bir minaredir. TaĢ kaide üstünde yıldız biçimi kesitli yani keskin yivli bu minarenin silindir Ģeklinde olan üst kısmı yıkılmıĢtır. ġerefelerin ahĢap olma ihtimali vardır. Tuğla gövdenin her tarafı eĢit karelere bölünmüĢ ve bunlar zengin tuğla süslemelerle dolgulanmıĢtır. Bunlarda yazı, bitki bezemeleri ve geometrik özellikteki değiĢik süslemeler yaygındır. Bunun daha basit bir tekrarı olan ikinci minare ise kitâbesine göre Behram ġah‘a (1117-1157) aittir. Bu minareler, keskin yivli geniĢ gövdeleriyle civardaki eserler üzerinde önemli bir etki yapmıĢ olmalıdır. Nitekim Delhi‘deki Kutub Minâr da aslında bir cami minaresi olarak Gazne-Hint Türk iliĢkilerinin bir devamı mahiyetinde ve aynı Ģekil özelliklerine sahip bir eser olarak değerlendirilmelidir. Medreseler Büyük Selçuklular zamanında teĢkilâtlanmıĢ Ģekliyle bilinirse de ilk medreseler XI. yüzyıl baĢlarında Gazne‘de kurulmuĢtur. Sultan Mahmud zamanında kurulduğu bilinen Beyhakıyye, Saîdiyye, Ebû Sa‗d el-Esterâbâdî ve Ebû Ġshak elĠsferâyînî adlarını taĢıyan dört medresenin mimari özellikleri hakkında bilgi yoktur. Yine Gazneliler‘in Tûs valisi Arslan Câzib tarafından Sengbest‘te yaptırılan külliyede bir medresenin varlığı biliniyorsa da 1913 yıllarında mevcut olan bu kalıntıların çizilen krokisinden tam bir fikir sahibi olmak mümkün olmamaktadır. Yine de sonraki geliĢmeler dikkate alındığında ve Gazneliler‘in eyvanlı taht salonlarına sahip sarayları sivil mimarinin aynısı olarak kabul edildiğinde bunların eyvanlı iç avlulu ev-konak Ģemasını tekrarlamıĢ olduğu düĢünülebilir. Gazneli türbe mimarisinden de günümüze ulaĢan örnekler çok azdır. Bunların en tanınmıĢı, Arslan Câzib‘in yukarıda sözü edilen külliyesinde yer alan türbesidir. 1028 tarihli bu türbe kare planlı, tuğladan üstü kubbe ile örtülü büyük bir yapıdır. Duvarların iç yüzlerinde, kubbeye geçiĢ bölgesinde tuğlaların değiĢik dizilmesi yanında kalem iĢi kalıntıları da dikkati çeker. Belh‘te XI. yüzyılın ilk yarısına ait Baba Hatun Türbesi, yonca tromplu kubbesiyle Karahanlılar‘ın Arap Ata Türbesi‘ne (978) benzerlik gösteren diğer bir önemli yapıdır. Gazneliler‘in sarayları, Türk saray mimarisinin erken örnekleri arasında olup kazılarla oldukça aydınlatılmıĢ durumdadır. Güney 31 Afganistan‘da Büst Ģehrinin karĢı kıyısında, Hilmend nehri kenarındaki LeĢker-i Bâzâr Sarayı geniĢ bir araziye yayılmıĢ çeĢitli yapılardan meydana geliyordu. Sultan Mahmud dönemine tarihlenen güney kasrı, geniĢ bir avlu çevresinde uzunlamasına tasarlanmıĢ simetrik bir Ģemaya sahiptir. Dört eyvan Ģemasına bağlı avlunun kuzeyinde, giriĢinde mescidin de bulunduğu taht salonu vardır. Duvarların alt kısmında, Sultan Mahmud‘un hassa ordusunu canlandıran 1/3 profilden resmedilmiĢ belge niteliği taĢıyan tasvirler dikkati çeker. Temperra tekniğiyle yapılmıĢ olan figürlerin kaftanları, sarkıtlı kuĢakları ve gürzleri kıyafet tarihi açısından da önemlidir (ayrıca bk. DİA, IX, 439). Gazne Ģehrinde de 1112 yılından kalma III. Mesud‘un sarayı dört eyvan Ģemasına bağlı avlu etrafında, kuĢatma duvarları ve kubbeli taht salonu ile temeller hizasına kadar ortaya çıkarılmıĢtır. Burada avlu çevresini alt hizada uzun mermer bir süsleme kuĢağı çevreler. Mermer dizisinin üst hizasında ise uzun bir Farsça kitâbe kuĢağı dolanmaktadır. Gazneliler‘in Türk mimarisine önemli bir katkıları da kervansaray mimarisinde ortaya çıkar. 1019-1020 yıllarında Sultan Mahmud tarafından ġâhnâme yazarı Firdevsî‘nin hâtırasına MeĢhed yakınında ve Serahs yolu üzerinde bir kervansaray yaptırılmıĢtır. Ribât-ı Mâhî adıyla bilinen ve günümüzde harabe halinde olan bu muhteĢem tuğla yapının ayakta kalan ana kapısı tuğla süslemeler bakımından dikkat çekicidir. En önemli özelliği ise burada dört eyvanlı avlu etrafında tasarlanmıĢ olan yapının eyvan arkalarında kubbeli bölümlerin bulunmasıdır. Eser, tarihi bilinen en eski Türk kervansarayı olması yanında zor bağdaĢan kubbe-eyvan birleĢmesinin de bilinen ilk âbidevî örneği teĢkil etmesi bakımından üzerinde önemle durulan bir yapıdır. Nitekim daha sonra Büyük Selçuklular tarafından bu kubbeeyvan birleĢmesi âbidevî Selçuklu camilerinde uygulama alanı bulacaktır. Erken dönemde Karahanlı-Gazneli ve Büyük Selçuklu mimarilerinin bağlantıları ve geliĢmenin kesintisiz devamını anlamak için Gazneli dönemi yapılarını sağlam bir değerlendirmeye tâbi tutmak gerekir. Gazneliler‘e ait mimari kalıntılarda ve kazılarda bulunan tek renkli sırla sırlanmıĢ, kabartma figürlerle bezenmiĢ tuğla levhalar, mimari süslemede yukarıda sözü edilen temperra tekniğinde resimler, 32 kalem iĢleri, mermer yanında sırlı tuğla-çini malzemenin de kullanılmıĢ olduğunu göstermektedir. Gazneliler‟in Sultan Mahmûd‟un Vefâtından Sonraki Ahvâli Sultan Mahmûd‘un oğlu Mesud, özellikle Hindistan bölgesine sefer düzenleme konusunda özverili biriydi; fakat Selçuklularla olan mücadelede baĢarı gösteremeyince saltanatında kayda değer bir geliĢme yaĢanmadı. 1040 Dandanakan muharebesi sonucunda Sultan Mesud‘un vefatıyla daha da zayıflayan Gazneliler‘in ondan sonraki hükümdarı, 1041‘de tahta çıkan, Sultan Mesud‘un oğlu Mevdûd oldu. O da Hindistan üzerine yoğunlaĢtı ve bölgede Gazneliler‘in hâkimiyetini yeniden tesis etti. Selçuklularla olan mücadelelerden baĢarılı çıkmayı o da baĢaramayınca, saltanâtı uzun sürmeden sona erdi. Mevdûd‘un ardından tahta sırasıyla Tuğrul, Ferruhzâd ve Ġbrahim geçti. Ġbrahim baĢta kaldığı dönemde ciddî baĢarılar gösterdi ve Gazneliler‘i parlak devrine geri döndürme açısından mühim hamlelerde bulundu. Gur bölgesini ele geçirmesi büyük bir icraat olarak tarihe geçti ve aynı zamanda sikkelerde sultan unvanına yer veren, Gazneliler‘in ilk sultânı oldu. Ġbrahim‘in 1099‘daki vefâtının ardından yerine III. Mesud geçti. Onun ardından ġirzâd ve ondan sonra Behram ġâh, Gaznelilere hükümdar oldu. Behram ġâh‘ın vefâtının ardından da oğlu Hüsrev ġâh baĢa geçti. Hüsrev ġâh‘tan sonra tahta çıkan oğlu Hüsrev Melik Gazneliler‘in son hükümdarı olurken, Ġslâm medeniyetine önemli katkılarda bulunmuĢ olan bu büyük devlet de tarih sahnesinden tamamen çekilmiĢ oldu. GAZNELĠ HÜKÜMDARLARI Alp Tegin 352 (963) Ebû Ġshak Ġbrâhim b. Alp Tegin 352 (963) Bilge Tegin 355 (966) Böri (Pîrî) Tegin 364 (975) Sebük Tegin 366 (977) Ġsmâil 387 (997) Mahmud 388 (998) Muhammed (birinci hükümdarlığı) 421 (1030) I. Mesud 421 (1030) 33 Muhammed (ikinci hükümdarlığı) 432 (1041) Mevdûd 432 (1041) II. Mesud 440 (1049) Ali 440 (1049) AbdürreĢîd440 (1049) Ferruhzâd 443 (1052) Ġbrâhim 451 (1059) III. Mesud 492 (1099) ġîrzâd 508 (1115) ArslanĢah 509 (1116) Behram ġah 511 (1117) Hüsrev ġah (önce Gazne ve Hindistan‘da, sonra sadece Hindistan‘da) 552 (1157) Hüsrev Melik (Hindistan‘da) 555-582 (1160-1186) BĠBLĠYOGRAFYA Târîḫ-i Sîstân (nĢr. Bahâr), Tahran, ts., s. 346, 350-358, 362-363, 367-369.Beyhakī, Târîḫ-i Beyhaḳī (nĢr. Ganî-Feyyâz), Tahran 1324 hĢ.Utbî, Târîḫ-i Yemînî (trc. Cerbâzekānî, nĢr. Ca„fer ġuâr), Tahran 1345 hĢ.Gerdîzî, Zeynü‟l-aḫbâr (nĢr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347 hĢ., s. 160- 206.Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (Köymen), s. 56-57, 60-62, 81-82, 84-86, 90, 105, 108-109, 127, 135, 150, 193-195, 200-202, 207, 219-221, 226, 272-273, 276-277.Beyhakī, Târîḫ (Behmenyâr), s. 70-71.Râvendî, Râhatü‟ssudûr (AteĢ), I, 86-88, 91, 93-95, 98-101, 164.Ahbârü‟d-devleti‟sSelcûkıyye (Lugal), s. 2-12, 18-20, 40.Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, IX-X, tür.yer.; a.e. (trc. Abdülkerim Özaydın), Ġstanbul 1987, IX-X, tür.yer.Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (Nevâî), s. 389-402.ReĢîdüddin, Câmiʿu‟ttevârîḫ (nĢr. Ahmed AteĢ), Ankara 1957.ġebânkâreyî, Mecmaʿu‟lensâb (nĢr. Mîr HâĢim-i Muhaddis), Tahran 1363 hĢ., s. 29- 88.Mîrhând, Ravżatü‟ṣ-ṣafâʾ s. 88-141.Abdülhay Habîbî, PeĢtû ve Lûyekânı Ġazne, Kâbil 1341.Zambaur, Manuel, s. 282-283.Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî, Târîḫ-i Yemînî (trc. Cerbâzekānî, nĢr. Ca„fer ġuâr), Tahran 1345 hĢ., bk. Ġndeks.; Gerdîzî, Zeynü‟l-aḫbâr (nĢr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347 hĢ., s. 98, 100, 166, 171-194; Târîḫ-i Sîstân (nĢr. Bahâr), Tahran, ts., bk. Ġndeks; Bîrûnî, Taḥḳīḳu mâ li‟l-Hind (nĢr. C. E. Sachau), Haydarâbâd 1377/1958, s. 342; Muhammed b. Hüseyin elBeyhakī, Târîḫ (nĢr. Kāsım Ganî - Ali Ekber Feyyâz), Tahran 1324 hĢ., bk. Ġndeks.; Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (Köymen), bk. Ġndeks; Mücmelü‟ttevârîḫ ve‟l-ḳıṣaṣ (nĢr. Muhammed Ramazânî), Tahran 1318 hĢ., s. 19-20, 382, 387-388, 397-398, 402-406, 463; Beyhakī, Târîḫ (Behmenyâr), s. 70, 34 121; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, bk. Ġndeks; Cûzcânî, Ṭabaḳāt-ı Nâṣırî (nĢr. Abdülhay Habîbî), Kandehar 1328 hĢ., bk. Ġndeks; ġebânkâreyî, Mecmaʿu‟l-ensâb (nĢr. Mîr HâĢim-i Muhaddis), Tahran 1363 hĢ., bk. Ġndeks; Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (Nevâî), s. 385, 390-391; Gaffârî, Cihânârâ (nĢr. Müctebâ Mînovî), Tahran 1342 hĢ., s. 101-102; Muhammed Nazım, The Life and Times of Sultān Mahmūd of Ghazna, Cambridge 1931; D. Sourdel, Inventaire des monnaies musulmanes anciennes du Musee Caboul, Damas 1953, s. 28-52; C. E. Bosworth, The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran: 994-1040, Edinburgh 1963, bk. Ġndeks; a.mlf., The Later Ghaznavids: Splendour and Decay: 1040- 1186, Edinburgh 1977, s. 136-138, 147-148; a.mlf., “Maḥmūd b. Sebüktigin”, EI2 (Ġng.), VI, 65-66; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy TeĢkilâtı, Destanları, Ankara 1972, s. 57, 65-71, 75; V. V. Barthold, Moğol Ġstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ġstanbul 1981, bk. Ġndeks; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1987, I, bk. Ġndeks; Erdoğan Merçil, Gazneli Mahmûd, Ankara 1987; a.mlf., “Gazneliler‟in Hindistan Siyaseti”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu‟na Armağan, Ġstanbul 1991, s. 547-561; M. Hanefi Palabıyık, Valilikten Ġmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray TeĢkilatı, Ankara 2002, bk. Ġndeks; A. Y. Yakubovsky, “Gazneli Mahmut, Gazne Devletinin MenĢei ve Karakteri Meselesine Dair” (trc. A. Caferoğlu), Ülkü, XII/72, Ankara 1939, s. 505-511; XIII/73 (1939), s. 49-57; XIII/76 (1939), s. 321-333; Ahmet AteĢ, “ġehnâme‟nin YazılıĢ Tarihi ve Firdevsî‟nin Sultan Mahmud‟a Yazdığı Hicviye Meselesi Hakkında”, TTK Belleten, XVIII/70 (1954), s. 159-168; Ġbrahim Kafesoğlu, “Mahmûd-ı Gaznevî”, ĠA, VII, 173-183; B. Spuler, “G̲h̲aznavīds”, EI2 (Ġng.), II, 1050-1053.Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu Tarihi, Ankara 1979, I, tür.yer.; II (1984), s. 306-310, 360- 373.Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy TeĢkilâtı, Destanları, Ankara 1972, s. 67-91.Bayur, Hindistan Tarihi, I, 127- 246.Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 140-144.Hasan-ı Enverî, lṣṭılâḥât-ı Dîvânî Devre-i Ġaznevî ve Selcûḳī, Tahran 2535. “Dîvân-ı Ġstifâ der Ḥükûmet-i Ġazneviyyân ve Selcûḳıyyân ve Berhây-ı Iṣṭılâḥât-ı Merbut beân”, Berresîhâ-yı Târîḫî, VIII/6, Tahran 1974, s. 29-50.Abdülmün„im enNemr, Târîḫu‟l-Ġslâm fi‟l-Hind, Beyrut 1401/1981, s. 111-133.A. Y. Yakubovsky, “Gazneli Mahmut, Gazne Devletinin MenĢei ve Karakteri Meselesine Dair” (trc. A. Caferoğlu), Ülkü Halkevleri Dergisi, XII/72, Ankara 1939, s. 505-513; XIII/73 (1939), s. 49-57; XIII/75 (1939), s. 241- 246; XIII/76 (1939), s. 321-333.M. Halil Yinanç, “Çağrı Bey”, ĠA, III, 324- 327.Günay Tümer, “Bîrûnî”, DĠA, VI, 207-208. 35 EBU‟L-HASAN HARAKANĠ(K.S) (D.H.352.M.963-V. H.425/M.1033) Tarih sayfalarına isimleri altın harflerle yazılan gönül sultanlarından birisi de Peygamber (s.a.v)Efendimizin soyundan gelen Mücahit, mutasavvıf, âlim, veli Ebu‘l Hasan Harakani(k.s) Hazretleridir. Bin yıl önce Kars‘a gelip Anadolu‘da fütüvvet ahlakını yaĢayan ve yayan Harakanî ve onun yetiĢtirdikleri alperen, derviĢ ve gazileri büyük medeniyetimize öncülük etmiĢler ve Anadolu‘nun bize vatan olmasını sağlamıĢlardır. Peygamber (s.a.v)Efendimizin yolundan sünnetinden taviz vermeden nefsini mücadele ve mücahede ederek, Ġslam‘ı Ģuurlu bir mümin ve Müslüman olarak yaĢamıĢ, gayri Müslimlere bile örnek olmuĢ, ibadet, tefekkür ve güzel ahlakın zirvelerinde bir hayat yaĢamıĢ, haçlı Bizanslılarla savaĢırken Ģehadet Ģerbetini içmiĢ bir yiğit. Ülkemizin doğusunda bulunan 1064 yılında Anadolu‘da fethedilen ilk Ģehir Anı ve Kars Ģehridir. Bu kent aynı zamanda Müslüman Türklerin Anadolu‘ya ilk giriĢ kapısı olmuĢtur. Kafkasya‘nın incisi olan Kars ġehri pek çok maneviyat önderini ve Ģehidini de derununda barındırır. Burada bulunan Ebu‘l -Hasan Harakanî Külliyesi ve çevresindeki tarihi eserler Kars‘ın manevi tapusudur. 36 Horasan‘dan hicret edip Kars‘a gelen, sadece Peygamberimizin(s.a.v) izini takip ederek insanlığa iyiliği tavsiye edip kötülükten men edenlerden biri. Harakanî Hazretleri beraberinde birçok ehlibeyt ve seyyidleri de getirerek Kafkasya, Karadeniz, Anadolu‘nun içlerine kadar yerleĢtirmiĢ, Ġslam‘ı yaĢayarak güzel örnek olmuĢ, fütüvvet hizmetleri yürütmüĢler, bu açıdan Kars bir tasavvuf ve maneviyat merkezi olmuĢtur. Sevgili Peygamberimiz(s.a.v)den gelen hafi ve cehri tarik kolları Hz. Ebubekir (r.a) ve Hz. Ali (r.a) Efendilerimize ulaĢmaktadır. Bu silsilenin ikisi de 6. Ġmam, Ġmam Cafer-i Sadık(r.a) Hz.lerinde birleĢmektedir. Cafer-i Sadık(r.a)Hazretlerinden sonra Beyazid-i Bestami(k.s)‘ye ve ondan da Ebul -Hasan Harakanî(k.s)‘ye gelip ulaĢmaktadır. Böylece Harakanî(k.s)Hazretleri Silsile-i Aliyelerin Altıncı Piri olup, tasavvuf ilminin dünyaya yayılmasında bir merkez olmuĢtur. Allah‘ın Resulü mübarek hadislerinde buyurdukları gibi; “Size iki Ģey bırakıyorum; Allah‟ın kitabı Kur‟an ve benim ehli beytimdir.” “Size iki Emanet bırakıyorum bunları muhafaza ettikçe yolunuzu ĢaĢırmaz dalalete düĢmezsiniz; Birisi Allah‟ın Kitabı Kur‟an, hükmü kıyamete kadar baki, Diğeri benim Sünnetimdir.”(Ġ.Malik, Muvatta. K.Sitte) Kur‘an ve maneviyat ilmi ehli beytin kalplerinden insanların kalplerine ulaĢmaktadır. Harakanî (k.s)Hazretleri de Üveyesidir. Anadolu‘nun Ġslam‘la müĢerref olması için hem manevi yönden hem de kılıcıyla mücadele etmiĢ, bu uğurda Ģehit düĢmüĢtür. YetiĢtirdiği insan-ı kâmillerle Anadolu‘nun manevi fütuhatını yapmıĢ olan Harakanî‘yi, birçok büyük sûfi, edip, ilim adamı ve devlet ricali ziyaret etmiĢ, bunlardan bir kısmı da kendisine mürit olmuĢtur. Dînine ve ibadetlerine düĢkünlüğü, nefsiyle mücâhedesi ve dâimî zikir ve murâkabe hâlinde bulunması sebebiyle, kendisine ―ġeyhü‘l-Asr‖, yani ―Asrının ġeyhi‖ denilmiĢ. Pek çok kerâmetleri ve hâlleri müĢâhede edilimiĢti.( Zehebî, Siyer, XVII, 421.) II. Asır‘dan itibaren hem Ġslâm dünyasında, Ġslâm‘ın yaĢanması ve yaĢatılması, hem de gayr-i Müslim diyarlara ulaĢtırılmasında Peygamber(s.a.v)Efendimizin; ―üsve-i hasene/model insan‖ Ebu‘l-Hasan Harakânî, iĢte bu zümreden. Peygamber vârisi 37 sıfatıyla insanlığa örnek olmuĢ, sözleri, tavır ve davranıĢları, eser ve tesirleriyle ölümsüzlük kervanına katılmıĢtır. Ebu‘l-Hasan Harakânî, Anadolunun ĠslamlaĢmasında son derece önemli etkisi bulunan tasavvuf ekolünün ilk devir temsilcilerinden bir gönül eridir. Ġnsan ile Ġslâm arasındaki tebliğe âid engelleri kaldıracak vasatlar hazırlamayı gündemine almıĢ ve bu ortamın hazırlığı görevini Ġslâm muhîtinde leĢker-i gazâ denilen mücâhidlerle leĢker-i duâ denilen gönül erleri üstlenmiĢtir. Bizdeki ―alperenlik‖ ise hem gazâ, hem de duâ fonksiyonlarını üstlenen gönül erleri için kullanılan bir tabirdir. Doğumu: Horasan bölgesinin batısında Bistama bağlı Harakan'da hicri 352.M.963 yılındadünyaya geldi.Adı Ali Bin Cafer, künyesi de Ebul Hasan‟dır. Babası; Cafer. Nisbesi Mu‗cemü‘lbüldân müellifi Yakut el-Hamevî‘nin ifadesine göre el-Harakânî‟dir, Ümmi olup Bayezıd-ı Bistami(k.s) Hazretleri'nin ruhaniyeti ile feyz alarak Üveysi tarikle yetiĢmiĢ hem zamana hem de kendisinden sonraki dönemlere damgasını vurmuĢtur. Hilyesi: Uzunca boylu, kumral tenli, geniĢçe alınlı, gökçek yüzlü, irice gözlü, açık ve tok sözlü idi. Sûreti itibariyle Hz. Ömeru‟l-Fâruk (r.a)‟a benzerdi. Ġlim ve irfanı sebebiyle, “zamanın kutbu ve gavsi” ünvanlarıyla anılan bir gönül sultanıydı. Ġlim Tahsili: Çocuk yaĢından baĢlayarak ilim tahsili yapan Harakâni kısa zamanda bütün akranlarının önüne geçerek büyük bir âlim olmuĢtur. Tasavvuf ve hakikat piri olan Ebu‘l Hasan Harakâni‘ye Allah celle celaluhu tarafından vehbi ilim verilmiĢtir. Hz.Mevlana(k.s)‘nın da mesnevisinde belirttiği gibi ―Din Ģeyhi‖ Harakâni açık kerametleri, yüksek menkıbeleri ve yüce hallere sahip bir insanı kâmil idi.Yine Mevlânâ birçok sohbetinde 'Bizim söylediklerimiz Ebu'l Hasan Harakani'den aldıklarımızdan baĢka bir Ģey değildir.' diye belirtiyor. Bayezıd-i Bistami(k.s) Hazretleri'nden 91 yıl sonra dünyaya gelmiĢ, geleceğinin müjdesini de Beyazidi Veli(k.s)keramet buyurmuĢtur. Bayezıd-i Bistami'nin (k.s) Dihistan'da Ģehitlerin bulunduğu kum tepeyi her yıl ziyarete gittiği ve Harakan'dan geçerken de durup havayı kokladığı, koku almadıklarını söyleyen müritlerine 'buradan öyle bir er gelecek ki benden üç derece önde olacak bu kiĢinin adı Ali künyesi Ebul Hasan'dır' ,diye haber verdiği, 38 ġathiyeleriyle tanınan mutasavvıf. Asrının ġeyhi, veli, âlim, Ģehit bir Hak dostudur. Kendisinden bir asır önce Horasan da yaĢayan Beyazid-i Bestam (k.s)inin tasavvufundan etkilenerek Bestami dergâhında bir süre türbedarlık yapmıĢtır. Bu süre içerisinde tasavvufa eriĢen Ebul Hasan daha sonra çağının en büyük manevi Ģahsiyetlerinden birisi olmuĢtur On iki yıl boyunca Bayezid-ı Bistami Hazretleri'nin türbesine bekçilik eden Harakani Hazretleri ümmi olduğu halde Kur'an-ı Kerim'i hıfz etti. Harakani Hazretleri'nin her gün akĢam vakti Harakan'dan Bistama dergâha gelir sabah namazına kadar Ģöyle dua ederdi: “Allah'ım Bayezıd'a ihsan ettiğin ilimlerden Hasan kuluna da ihsan eyle.' On iki yılsonunda nihayet duası kabul olur. Bayezıd-i Bistami Hazretleri'nin himmeti ile Kur'an-ı Kerim'i hıfz edip irĢat mertebesine eriĢir.(Attâr, s. 673). Ebul Hasan Harakâni(k.s)Hazretleri, Kolonizatör Türk DerviĢlerinin, Anadolu‘daki manevi sultanlarından ilkidir. Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk DerviĢleri adlı makalesinde, derviĢlerin oynadıkları önemli rolü Ģöyle açıklamaktadır: “Osmanoğulları ile beraber, birçok şeyhler gelip Anadolu‟nun garb taraflarında yerleşmişlerdi. Bu yeni gelen derviş muhacirlerin bir kısmı gazilerle birlikte, memleket açmak ve fütuhat yapmakla meşgul bulundukları gibi; bir kısmı da o civarda köylere veya tamamen boş ve tenha yerlere yerleşmişler ve oralarda müritleriyle beraber ziraatla ve hayvan yetiştirmekle meşgul olmuşlardır. Filhakika o zamanlar bu şayanı dikkat dini cemaatlere hemen her tarafta tesadüf edilmekte idi. Onların, tercihan boş topraklar üzerinde kurdukları zaviyeleri, bu suretle büyük kültür, imar ve din merkezleri haline giriyordu. Bu zaviyeler ve fütüvvethanelerin ordulardan daha evvel hudut boylarında gelip yerleşmiş olması, onların harekâtını kolaylaştıran sebeplerden biri oluyordu...” Türk derviĢleri; kağanların, sultanların fetihlerini edep dilinin sunduğu imkânlardan yararlanarak oluĢtururlarken, derviĢliği sadece din duyuruculuğu olarak almıyorlardı. Ayrıca, siyasî, iktisadî, askerî, sosyal ve kültürel keĢifler de yapıyorlardı. Onların hâl dili ile söyledikleri, kâl dili ile söylenenlerden çok daha etkili olmuĢtur. 39 Ahmet Yesevî‘den bir asır önce yaĢamıĢ olan Harakâni Hazretleri, Yesevî Hazretlerinin Anadolu‘ya yönlendirdiği Yesi Erenlerinden de bir asır önce Anadolu‘ya gelerek binlerce yıl varlığını sürdürecek bir yaĢam üslubunun yeĢermesine öncülük etmiĢtir. O, bir din büyüğü olmanın yanı sıra Anadolu‘nun manevî açıdan fethini gerçekleĢtiren öncü bir isimdir de. 1033‘te Kars Ģehrinde Ģehit düĢmesi de göstermektedir ki Sultan Alpaslan‘ın orduları henüz Anadolu‘ya gelmeden, Harakâni Hazretleri sözün kuĢatıcı, kapsayıcı iĢlevleri ile Anadolu‘ya gelmiĢ ve bir yaĢam üslubunun iklimini bu topraklarda yaĢayanlara açmıĢtır. Bu bakımdan Harakâni, yalnızca Kars Ģehrinin değil tüm Anadolu‘nun eĢiği gibidir. Bismillahlarla girilen bu eĢikten sonraki yıllarda Hz. Mevlana, Hacı Bayram-ı Veli ve Yunus Emre gibi din ve dil büyüklerinin sesleri duyulacaktır. Harakanî fütüvvet anlayıĢı ile Anadolu‟da Ahilik teĢkilatının kurulmasına öncülük etmiĢtir, ona göre fütüvvet civanmertliğin Ģartı üçtür:1-Cömertlik.2-ġefkat.3-Halktan müstağni olmak. Ġnsanlık ailesi içerisinde, hakikati ve marifeti bulma çabası içinde olanlara yol gösteren Ebu‘l Hasan Harakanî Hazretleri Ģu dört grubun sözlerini dinlememizi tavsiye etmiĢtir.1-Âlimler, 2- Müttakiler3-,Evliya ve 4-MürĢîd-i Kamiller. Gazneli Mahmut‟tan Ġbn-i Sina‟ya, Çağrı ve Tuğrul Beylerden Sultan Alparslan‟a kadar birçok ilim ve devlet adamı Harakâni„nin huzuru saadetlerinde bulunarak onun irfanıyla olgunlaĢmıĢlardır. Harakanî‘nin insaniyetçiliğinin temelinde ―aĢk‖ın çok önemli olduğu kadar derin bir yeri de vardır. O, aĢkın mahiyetini izah ederken boyutlarını ve iĢlevlerini de ele almıĢtır. AĢkın, insan hayatındaki yerini dikkatli bir Ģekilde açıklamıĢtır. O, bunu Ģu Ģekilde dile getirmiĢtir:“Allah‟u Teâlâ bana öyle bir fikir vermiĢtir ki, yarattığı her Ģeyi onda gördüm ve onda kalakaldım. Gece ve gündüzdeki meĢguliyetlerimi (o fikir) görünmez hale getirdi. O fikir basiret oldu, küstahlık ve muhabbet oldu, heybet ve vakar oldu. O fikir nedeniyle O‟nun vahdaniyetinin içine düĢtüm. Bir yere ulaĢtım ki fikir hikmet, dosdoğru yol ve halka karĢı Ģefkat haline geldi. Onun yaratıklarına karĢı, kendimden daha müĢfik birini görmedim. O zaman dedim ki: KeĢke bütün halkın yerine ben ölsem de halk ölüm yüzü görmese! KeĢke bütün halkın hesabı benden sorulsa da kıyamet günü onların 40 hesap vermeleri gerekmese! KeĢke tüm halkın azabını bana çektirse de onların cehennemin yüzünü görmeleri gerekmese!” Harakânî‟nin Ġlmî ġahsiyeti ve Eserleri Bazı kaynaklarda ümmî olduğundan bahsediliyorsa da Harakânî devrin sûfî âlimleri Ebu‘l-Abbâs Kassâb gibi kimselerin talebesi olmuĢ ve Bâyezîd Bistamî‘den de ―üveysi‖ yolla feyz almıĢtır. ―Ümmî‖ kelimesi, Arapça anne anlamına ―ümm‖ kökünden gelmektedir. Annesinden doğduktan sonra bir muallimin talebesi veya bir mektebin müdâvimi olmayan kimseler için kullanılır. ―Ümmî‖ câhil demek değildir. Aksine hayatı rûhî tecrübe ile tanımıĢ, belki okuyup yazmamıĢ ama irfân yoluyla olayları kuĢatmıĢ insan demektir. Bizdeki mektepli ve alaylı tabirlerinden ―alaylı‖ bu mânaya uygun düĢmektedir. Alaylı da mekteb okuyup diploma almamıĢ, ama tecrübe ve çilelerle hayâtı, insanları ve olayları tanıyan kimse demektir. Nitekim Harakânî‘nin sadece eĢi sebebiyle âile hayâtında çektikleri, insanı marifet ve kemâle erdirecek boyuttadır. Harakânî‟nin MeĢrebi ve Yolu Harakânî, muhtelif kaynakların ittifakla haber verdiklerine göre, ondan yaklaĢık bir asır sonra yaĢamasına rağmen Bâyezîd Bistâmî meĢrebindeydi. O‟nun gibi coĢkulu, cezbesi ve sekri, sahvına galipti. Fena ve baka, sekr ve sahv ile tevhid ve vahdet konularında pek çok söz söylemiĢ, Hallâc gibi “Ene‟l-Hak” anlayıĢına uygun terennümlerde bulunmuĢtur. Attar, Tezkiretü‘l-Evliyâ‘sında onun bu vadideki sözlerine geniĢ yer vermektedir. Devrinin muhtelif âlim ve Ģeyhlerini tanıyan ve onlardan okuyan Harakânî, en sonunda hemĢehrîsî Bâyezîd Bistâmî‘nin dergâhında karar kılmıĢ, senelerce önce ölmüĢ bulunan Bâyezîd‘in yolunu devam ettiren müridleriyle görüĢmüĢ, kabrine on iki yıl türbedârlık etmiĢtir. Sevgi ve aĢkla bağlandığı bu kapı onun gönül dergâhı olmuĢtur. Yılları aĢıp gelen Bâyezîd sevgisi, onu yoğurmuĢ ve vuslata götürmüĢtür. Harakânî, bağlısı bulunduğu Bâyezîd vasıtasıyla daha sonra ortaya çıkacak olan Yesevîlik, BektâĢîlik ve NakĢbendîlik‟in de kendisinden neĢ‟et ettiği insandır. Çünkü kendisinden sonra onun yolunu devam ettiren Ebû Ali Farmedî, hem Yûsuf Hemedânî‟nin, hem de Gazzâlî‟nin üstâdıdır. Dolayısıyla Harakânî, Gazzâlî‟nin yolunun da kolbaĢı sayılır. 41 Yûsuf Hemedânî(k.s) ise hem Yesevîlik‘in kurucusu Ahmed Yesevî(k.s)‘nin, hem de NakĢbendîlik‘in üveysî pîri Abdülhâlık Gucdüvânî(k.s)‘nin mürĢididir. BektâĢîlik‘in Yesevîlik ile bağlantısını düĢündüğümüzde Harakânî bu üç kolun kendinden çıktığı merkez konumundadır. Ebul Hasan El Harakani Hazretleri'ni, ölmelerine rağmen halen yeryüzünde tasarrufu devam eden beĢ büyük zattan birisidir. Çünkü O daha dünyada iken ahireti görmeyi baĢardı. Ġnsanların imanlarının kurtuluĢuna hizmet etmeyi varlığının gayesi olarak gördü. Birçok ulema gelip geçmiĢtir Ģu hayattan ama en önemli beĢ büyük zattan sayılmasına rağmen Harakani Hazretleri çok az kiĢi tarafından biliniyor. Ebu‟l Harakanî Hazretleri tüm insanlığa evrensel mesajını Ģu sözleriyle seslenmiĢtir. “Her kim bu dergâha gelirse ekmeğini verin ve dinini ve inancını sormayın; zira Ulu Allah‟ın dergâhında ruh taĢımaya layık olan herkes, elbette Ebu‟l -Hasan‟ın sofrasında ekmek yemeye de layıktır.” Ġlahi! Her koĢulda senin ve Resul‟ün bendesi, halkının hizmetçisiyim! HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN ĠBADET HAYATI Harakānî Hazretleri küçüklüğünden beri ibadetlere düĢkün idi. Farzların hâricinde pek çok nâfile namaz kılardı. Bâzen kendisine öyle bir hâl gelirdi ki, gafletle kıldığı endiĢesiyle namazlarını kazâ etme ihtiyacı hissederdi.( Attâr, Tezkire, s. 637.) Harakanî(k.s)Hazretlerine göre gerçek kulluk, hakiki anlamıyla ibadet yapmaktır. Ġbadet konusu, Harakanî‘nin eserlerinde çok açık bir Ģekilde ve geniĢ olarak yer alır.O bu konuda Ģöyle demektedir:“Amele devam et ki, ihlâs ortaya çıksın ve ihlâsa devam et ki,nur ortaya çıksın.Nur ortaya çıkınca ise Allah‟ı görürcesine ibadet edersin.” Harakani(k.s)Hazretleri mükemmel bir ruh inceliğine sahipti; 'Allah'ım gariplerin benim tekkemde ölmelerine müsaade etme. Zira Ebu'l Hasan'ın tekkesinde bir garip öldü derlerse, ben o garibin ölümüne tahammül edecek güce sahip değilim' diye Allah'a yalvarıyordu. 42 Ebû‟l-Hasan Harakānî Hazretleri bir gün müritlerine: “Hangi Ģey daha üstün ve değerlidir?” diye sual etti. Onlar da: “Ey ġeyh! Bilmiyoruz, bunun cevabını siz veriniz!” dediler. O da: “Hayatın her safhasında, her zaman ve mekânda Allah‟ın zikriyle dolu bir gönül!” cevabını verdi.( Câmî, Nefahât, s. 444.)ġöyle buyururdu: “Hak dostları daima büyük bir hüzün içindedir. Bunun sebebi de Cenâb-ı Hakk‘ı Ģânına lâyık bir Ģekilde zikretmek isteyip de bunu yapamayıĢlarıdır.”( Harakānî, Nûru‟lUlûm, s. 248.) Zira Peygamber Efendimiz(s.a.v) de Ģöyle niyâz ederdi: “…Yâ Rabbî, Sen‟i hakkıyla senâ etmekten âcizim. Sen zâtını nasıl senâ ettiysen öylesin!” (Müslim, Salât, 222) Harakānî Hazretlerinin Cenâb-ı Hakk‘a olan tâzim ve muhabbeti o derecedeydi ki Ģu tavsiyede bulunurdu: “Siz «Allah» derken, baĢka bir söz söyleyen kimse ile aslâ sohbet etmeyiniz.(Câmî, Nefahât, s. 444.) HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN DUALARI Ebû‘l-Hasan Harakānî Hazretleri dâimâ ilâhî azamet ve kudret akıĢlarının tefekkürü hâlinde bulunur, murâkabe ve ihsan duygusu içinde yaĢar, müridlerine de böyle olmalarını tavsiye ederdi. Onun Ģu sözleri, sahip olduğu maiyyet/Allah ile beraberlik Ģuurunu ne güzel aksettirmektedir: “Ġnsanlar ekseriyetle dualarında Ģöyle derler, “Allah‟ım, üç yerde imdadımıza yetiĢ: Can çekiĢirken, mezarda ve kıyamette! Ben de diyorum ki; “Ġlâhî, her zaman imdadıma yetiĢ!”( Attâr, s. 638.) “Dilini öyle bir mühürle ki Allah‟ın râzı olmadığı şeyleri konuşmasın! Kalbini öyle bir mühürle ki Allah‟tan gayrısına meyletmesin! Ağzına öyle bir kilit vur ki helâl olmayan bir şey oradan geçmesin! Diğer âzâlarını da öyle bir mühürle ki ihlâssız bir amel işlemesin!”( Attâr, s. 627.) “Ġlâhî! Ġnsanları incittiğim zaman beni görür görmez yollarını değiĢtiriyorlar. (Sen ise Rabbim, ne kadar sonsuz bir merhamet sahibisin ki) Sen‟i o kadar incittiğimiz hâlde Sen yine bizimle berabersin!”( Attâr, s. 616.) 43 “Allah Teâlâ Ģu dört Ģeyle kula hitâb eder: Beden, dil, kalp ve mal. Bedeni hizmete, dili zikre vermek kâfî değildir! Kalben Cenâb-ı Hak‟la beraber olup malını da Allah yolunda cömertçe sarf etmedikçe bu vuslat yolunda mesâfe alamazsın!”( Attâr, s. 631.) NEFSĠ ARINDIRIP KEMÂLE ERDĠRMEK Harakānî Hazretleri, nefsin tezkiye ve terbiyesi hususunda Ģöyle buyururdu: “Allah sizi dünyaya temiz olarak getirdi; siz de O‟nun huzuruna kirli olarak gitmeyiniz!”( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 258.) Âyet-i kerimede Cenab-ı Hak Ģöyle buyuruyor:―Rab‟lerine karĢı gelmekten sakınanlar ise, bölük bölük Cennet‟e sevk edilir, oraya varıp da kapıları açıldığında bekçileri onlara: «Selâm size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin buraya!» derler.” (Zümer Suresi, 73) “Yüce mertebelere ulaĢan Hak dostları, ihlâsla yaptıkları amelleri yanında, nefislerini de tezkiye ettikleri için yükseliyorlar.”( Attâr, s. 622.) “Nasıl ki namaz ve oruç farzdır, îfâsı mecbûrîdir, aynı Ģekilde gönülden kibri, hasedi ve hırsı bertaraf etmek de zarurîdir.”( Attâr, s. 629.) Zira ahlâkımızın seviye kazanması, ibadetlerimizin kabûlünün en büyük alâmetidir. Harakani Hazretleri kibiri hiç sevmezdi. Zaten Allah dostlarının sıfatlarının biri de tevazu sahibi olmasıdır. Talebelerine Ģöyle buyurmuĢtur: “Tandırdan elbisene bir kıvılcım sıçrasa, hemen onu söndürmeye koĢuyorsun! Peki dînini yakacak olan bir ateĢin, yani kibir, haset ve riyâ gibi kötü sıfatların kalbinde durmasına nasıl müsâade edebiliyorsun?!”( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 239.) “Ġki kiĢinin dinde çıkardığı fitneyi Ģeytan bile çıkaramaz: 1) Dünya hırsına sahip âlim ve 2) Ġlimden mahrum ham sofu!”( Attâr, s. 624.) “Çok ağlayınız, az gülünüz; çok susunuz, az konuĢunuz; çok infâk ediniz, az yiyiniz; baĢınızı yastıktan uzak tutunuz! (Uykunun esiri olup da iç dünyanızı hantallaĢtırmayınız!)”( Attâr, s. 630.) 44 Harakānî Hazretleri daha çok hüzün hâlinde bulunur, semâ ve rakstan hoĢlanmazdı. Özel hırka ve husûsî seccâde gibi Ģeklî unsurlara ehemmiyet vermezdi. HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN HELÂL LOKMA HASSÂSĠYETĠ Harakānî Hazretlerinin teveccühüne mazhar olan bir mürîdi vardı ki, ġeyh‘in nazarında bütün müridlerden daha üstündü. Bir gün Ģeyhine: “Efendim, bizim bâzı kardeĢlerimiz var ki, onlar koyun sahibi olup malları helâldir. Uzun zamandır birkaç koyunu tekkeye bağıĢlama arzusundadırlar.” dedi. ġeyh Hazretleri: “Ben öyle bir tevekkül ve teslîmiyet içindeyim ki, Allah Teâlâ bana: «Senin ihtiyaçlarını Ben karĢılarım.» buyurdu. Bir daha ısrar etmeyeceğine söz verirsen, bu defaya mahsus, helâl olması Ģartıyla kabûl ederim...” buyurdu. Koyunları toplayıp getirdiler. ġeyh Hazretleri tekkeden dıĢarı çıktı, kolunu sallayınca koyunların bir kısmı tekkeye girdi, bâzısı da hiç kimsenin tekkeye sokamayacağı Ģekilde kaçıp karĢı tarafa gitti. AraĢtırdıklarında, tekkeye girmeyen koyunların helâl olmadığı anlaĢıldı.( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 315.) Bir gece hizmetçisi turĢu yapmıĢtı. Ġçine ġeyh‘in kendi eliyle ekmiĢ olduğu bahçeden çöğen otu koparıp koymuĢtu. Harakānî Hazretlerinin âdeti, yatsı namazını kılmadıkça yemek yemezdi: “Allah‟ım, Sana olan ibadetlerimi huĢû ile tamamlamadan vücudumu beslemeyeceğim.‖ derdi. Yatsı namazından sonra yemek getirdiler. Hazret: “Bu yemekten karanlık (Ģüphe) kokusu geliyor.” dedi. Ertesi gün o bahçeye gidip baktılar ki, bâzı insanlar buğdaylarını sulamak için harklarına su salmıĢlar, Efendi‘nin bağına giden harkın bağlantısı da açık kaldığı için su oraya akmıĢ ve Efendi‘nin ektiği sebzeler bu sudan bir miktar almıĢtı.( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 315-316.) Hadîs-i Ģerîfte buyrulur:“Mü‟minin firâsetinden sakınınız! Çünkü o, Allâh‟ın nûruyla bakar.” (Tirmizî, Tefsîr, 15/3127) Bu firâset, basîret ve takvâ hassâsiyeti de Hakk‘a yakın kalplerin sanatıdır. AZ YEMEK VE AZ KONUġMAK Ebû‘l-Hasan Harakānî Hazretleri Ģöyle buyurmuĢtur: “Kırk yıl var ki, misafir için hazırlanan dıĢında ne yemek piĢirmiĢ ne de 45 herhangi bir Ģey yapmıĢızdır. Misafir için piĢen yemekten de kifâyet miktârı faydalanırdık.”( Attâr, s. 637.) Harakānî Hazretleri Ģu kıssayı naklederdi: Lokman Hakîm bir gün oğluna:―Yavrucuğum, bu gün oruç tut ve konuĢtuğun her Ģeyi not et! AkĢam olunca konuĢtuklarını bana arz edip hesâbını verdikten sonra iftar edersin!‖ dedi. AkĢam olunca oğlu konuĢtuklarının hesâbını vermeye baĢladı. Vakit iyice geç oldu ve karnı iyice acıktı. Lokman Hakîm ertesi gün de aynı Ģeyi söyledi. Yine oğlu hesap verinceye kadar iftar iyice gecikti. Üçüncü gün de aynı Ģey olunca, dördüncü gün oğlu, lüzumsuz konuĢmaları terk etti. AkĢam babası hesap isteyince de: ―Hesap verme korkusuyla çok az konuĢtum.‖ dedi. Lokman Hakîm: ―Gel öyleyse, hemen yemeğini ye!‖ buyurdu. Harakānî Hazretleri bu kıssayı anlattıktan sonra da:―Dünyada lüzumsuz konuĢmaları terk edenlerin hâli, kıyâmet günü, Lokman Hakîm‘in oğlunun hâli gibi selâmet olacaktır.‖ buyururdu.( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 265.) HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN GAZNELĠ MAHMUT‟A NASĠHATLERĠ Ġlk Müslüman Türk devletini kuran Gazneli Mahmûd da onu ziyaret ederek feyz alanlar arasındadır. Feridüddin Attar‘ın Tezkiretü‘l-Evliyâ‘sında verdiği bilgiye göre, Gazneli Sultan Mahmûd, ġeyh Harakânî ile birkaç defa görüĢmüĢtür. Hindistan Fâtihi, büyük Sultan Gazneli Mahmut, Harakān köyü yakınlarına geldiğinde, medhini duyduğu Ebû‘l-Hasan Hazretlerini ziyaret etmek istemiĢti. Evvelâ bir adamını çağırarak Harakānî Hazretleri‘ne gitmesini ve: “Gazne Sultânı ziyaretinize gelecek, sizler de müridlerinizle beraber onu karĢılamaya çıkın!” demesini emretti. Eğer tereddüt ederse de; “Allah‟a, Resûlü‟ne ve sizden olan emir sahiplerine (idârecilere) itaat ediniz...” (en-Nisâ, 59) âyetini hatırlatmasını tembih etti. Bu tâlimâtıyla Hazret‘in nasıl davranacağını görerek onun mânevî kemâlini yoklamak istiyordu. Elçi, kendisine verilen vazifeyi yerine getirince Harakānî Hazretleri ona Ģöyle dedi: “Mahmut‟a de ki: «Ebû‟l-Hasan; “Allah‟a itaat edin!” fermânıyla öyle meĢguldür ki, seninle ilgilenecek hâli yoktur.»” 46 Bu söz, Sultan Mahmut‘a derinden tesir etti. Yanındakilere: “Kalkın ġeyh‟in huzuruna varalım, bu zât farklı bir insan, bizim bildiğimiz kiĢilerden değil!” dedi. Huzura varan Sultan Mahmut: “Bana bir nasihatte bulun!” dedi. Harakānî Hazretleri: “Ey Mahmut, dört Ģeye dikkat et: Takvâ, cemaatle îfâ edilen namaz, cömertlik ve halka Ģefkat!” buyurdu. Sultan Mahmut:―Bana duâ et!‖ diye ricâ etti. Hazret: “BeĢ vakit namazda; «Allah‟ım, mü‟min erkekleri ve mü‟min kadınları affeyle!» diye duâ ediyorum. Sen de buna dâhilsin.” buyurdu. Sultan Mahmut:―Husûsî duâ istiyorum!‖ dedi. Harakānî Hazretleri: ―Ey Mahmut, âkıbetin Mahmut (hayırlı ve güzel) olsun!‖ diye duâ etti ve onları ayakta uğurladı. Sultan Mahmut: “Geldiğimde iltifat etmemiĢtin, Ģimdi ise ayağa kalkıyorsun. O hâl neydi, bu ikram nedir?” diye sordu. Hazret: “Gelirken sultanlık gururuyla ve imtihan için gelmiĢtin, Ģimdi ise gönül kırıklığı ve derviĢlik hâliyle gidiyorsun. DerviĢlik devletinin güneĢi üzerinde ıĢıldamaya baĢladı. Daha önce sultan olduğun için kalkmadım, Ģimdi derviĢ olduğun için kalkıyorum!” dedi. Sultan Mahmut gazâya gitmek üzere oradan ayrıldı.( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 298-300; Attâr, s. 598-599.) Harakânî ve Fütüvvet Fütüvvet, gençlik demektir. Hz. Ali(r.a) gibi birtakım gençlerin asr-ı saâdetteki fedâkarlık, yiğitlik ve civânmerdlikleri sebebiyle bu kelime tasavvuf kültürümüzde yiğitlik ve cömertliği ifade eden bir âlem olmuĢtur. Bu yüzden hicrî ikinci asırdan sonraki sûfîlerden bu kavramı kullananlar pek çoktur. Ancak bu kavram daha sonra Abbâsî halifelerinden en-Nâsır li-dînillah tarafından gençleri ve san‘atkarları organize eden, eğitip yetiĢtiren bir örgüt hâline gelmiĢtir. Bu fütüvvet anlayıĢı, Anadolu Selçukluları zamanında ―Ahîlik‖ olarak sistemleĢmiĢ, Anadolu‘nun TürkleĢmesi ve ĠslamlaĢması ile Osmanlı‘nın kurulup geliĢmesinde önemli hizmetler ifâ etmiĢtir. Fütüvvet ile ilgilenen Harakânî bu teĢkîlâtın ve Ahîlik‟in kurulmasını da hazırlayanlardandır. Ona göre fütüvvet ve civanmertliğin Ģartı üçtü: 47 1- Cömertlik, 2- ġefkat, 3- Halktan müstağnî olmak. Ġçinde Allah‘dan baĢkasına yer olan kalb, baĢtanbaĢa ibadet ve taatla dolu olsa da ölüydü. Çünkü gönüllerin en aydını, içinde halk olmayanı, amellerin en güzeli, içinde mahlûk fikri bulunmayanıydı. Amel ve ibadetlerdeki ölçüsü Ģuydu: “Hergün akĢama kadar halkın beğendiği ve memnun kaldığı iĢler yapasın. Her gece de sabaha kadar Hakk‟ın beğendiği amel ile olasın.” HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN KERÂMETLERĠ Çocukken anne-babası, erzağını verip onu hayvanları gütmek üzere meraya gönderirlerdi. O da, hâlini belli etmeden oruç tutar, erzağını da sadaka olarak fakirlere verirdi. AkĢamları gelip iftarını açar, ancak kimsenin bu durumdan haberi olmazdı. Biraz daha büyüyünce kendisine, saban ve tohum iĢini verdiler. Bir gün tohumu saçmıĢ saban sürüyordu. O esnâda ezan okundu. Hemen sabanı bırakıp namaza durdu. Selâm verdiğinde, öküzlerin kendi kendilerine çift sürmeye devam ettiğini gördü. Hemen baĢını secdeye koyarak Ģöyle niyâz etti: “Allah‟ım, duyduğuma göre Sen her kimi dost edinirsen onu insanlardan gizlermiĢsin! (Beni de insanlardan gizle!)”( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 280; Attâr, s. 593.) Ebû‘l-Hasan Hazretleri on iki sene boyunca her gün yatsı namazını cemaatle kıldıktan sonra Sultânü‟l-Ârifîn Bâyezîd-i Bistâmî Hazretlerinin türbesine gidip büyük bir edep ve hürmetle ziyaret eder ve sabah namazında yine kendi tekkesinde hazır olurdu. Böylece üç fersah yol yürümüĢ olurdu. Nihâyet bir gün Bâyezîd Hazretlerinin türbesinden: “irĢada baĢlama zamanın geldi!” diye bir ses iĢitti. Ebû‘l-Hasan Harakānî Hazretleri büyük bir mahviyet içinde: “Ey ġeyh, benim iĢime himmet lütfet ki, ben ümmî bir insanım, Ģeriatı hakkıyla bilmiyorum, Kur‟an‟ı gerçek manasıyla öğrenebilmiĢ değilim!” dedi. Türbeden gelen ses:“Ey Ebû‟l-Hasan, oku: «Eûzü billâh…»!” diye ona okumayı tâlim etmeye baĢladı. Harakānî Hazretleri tekkesine varıncaya kadar Kur‘ân-ı Kerîm‘i hatmetmiĢ oldu.( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 307.) Hazretin o günden sonra Kur‘ân ve Sünnet‘e vukufiyeti daha da arttı. 48 Bir defasında müritlerinden biri, Âlemin Kutbu‘nu görmek istediğini söyleyerek Hazret‘ten izin alıp yola çıktı. Uzun gayretler neticesinde o makamda Ebû‘l-Hasan Harakānî Hazretleri‘nin bulunduğunu görünce son derece mahcup ve piĢman oldu. Mürîdine büyük bir tevâzû ve Ģefkatle yaklaĢan Hazret ise Ģu tembihlerde bulundu: “Gördüğün Ģeyi gizlemen gerekiyor. Zira ben Allah Teâlâ‟ya beni hem bu âlemde hem de öbür âlemde insanlardan gizlemesi için duâ ediyorum.(Attâr, s. 595.) Harakânî‟ye nisbet edilen bir takım eserler bulunmaktadır. Onlar da: 1- Hidâyet-nâme, 2- Fakrnâme, 3- Nûru‟l-ulûm‟dur. Bunlardan Fakrnâme, Genç-bahĢ Kütüphanesinde yazma nüshası bulunan yaklaĢık 30 sayfa civarında bir risâledir. Bu risâlenin Nûru‘l-ulûm ile aynı eser olup olmadığını tahkik imkânı bulamadık. Nûru‘l-ulûm muhtelif tasavvufî konuları ihtivâ eden on bölümden oluĢan yaklaĢık 50-60 sayfalık Farsça bir eserdir. Eserin tek yazma nüshası British Museum, Or, nr, 249‘dadır. Biri Müctebâ Minovî, diğeri Abdürrefi Hakikat tarafından yapılmıĢ iki neĢri bulunmaktadır. HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN VEFÂTI Ebul Hasan Hicri 425 Miladi 1033 yılında 10 Muharrem AĢûre gününde -Aralık‟ta) 73 yaĢında Kars'a 15 km. uzaklıktaki Yahnı dağının eteğinde Bizans ordusu ile yapılan bir savaĢta yaralanarak Kars'ta Ģehit olmuĢtur. ġahadet mertebesine eriĢen ilk Anadolu evliyalarından birisi olan Ebul Hasan için 1064 yılında Sultan Alpaslan‘ın Kars'ı fethetmesinden sonra bugünkü Kaleiçi mahallesinde bir türbe yaptırılmıĢtır. Türklerin Anadolu'ya yerleĢmeye baĢladığı tarih olan 1064'den önce Anadolu'nun TürkleĢmesi için gelen bu Alperen 70 yıllık ömrünün tamamında tasavvufunu insan sevgisi üzerine kurmuĢtur. Harakânî, tasavvuf tarihinde Aynu‘l-kudât Hemedânî, Necmeddin Dâye, Attar ve Mevlânâ Celâleddin Rûmî gibi coĢkulu mutasavvıfları derinden etkilemiĢtir. Türklerin Anadolu kapısını açtığı Malazgirt zaferinden yaklaĢık kırk yıl önce vefât eden bu gönül adamının; Ģahsının ve mensup olduğu tasavvufî ekolün Anadolu insanı üzerinde çok önemli etkileri olmuĢtur. 49 Harakānî Hazretleri vefatı yaklaĢınca: “Kabrimi otuz arĢın derinlikte kazın, çünkü Ģu toprak Bistam toprağından yüksektir. Yatacağım toprağın, Bâyezîd Hazretleri‟nin kabr-i Ģerîfinden yüksek olması câiz değildir, edebe de uymaz.” buyurdu ve bir müddet sonra vefat etti.( Attâr, s. 639.) Bugün hem memleketi Harakan'da hem de Kars'ta iki ayrı türbesi mevcuttur. Ebul Hasan Harakani türbesi Ģehit olduğu 1033 yılından 31 yıl sonra Kars'ın Sultan Alpaslan tarafından fethedilmesi sırasında yapılmıĢtır. Yüzyıllar içerisinde türbe bazı değiĢikliklerle günümüze kadar ulaĢmıĢtır. Evliyanın Kars merkezinde Kaleiçi mahallesindeki türbesi Ortaçağın sonlarına kadar Kars ve Doğu Anadolu‘da geçen siyasi mücadele ve savaĢlar sebebiyle zamanla unutulmasına yol açmıĢtır. Ancak 1579 yılında Osmanlı PadiĢahı III. Murad doğu sınırlarındaki siyasi istikrarsızlığa son vermek için Lala Mustafa PaĢa komutasında gönderdiği 100 bin kiĢilik Osmanlı ordusu Kars'ı eyalet merkezi yapmak için baĢlatılan imar çalıĢmaları sırasında bu Anadolu evliyasına ait kabir bulunarak Ebul Hasan'ın ismine izafeten Evliya Camii inĢa edilerek evliyanın kabri de camii bahçesindeki türbeye defnedilmiĢtir. XVII. yüzyılda Osmanlı ülkesini dolaĢan ünlü Türk seyyahı Evliya Çelebi‘nin ise Ebu‘l-Hasan Harakânî ile ilgili verdiği bilgiler çok ilginçtir. Evliyâ Çelebi Ģunları anlatmaktadır. Kars kalesi ikinci defa III. Murad zamanında Lala Mustafa PaĢa tarafından inĢâ ettirilmiĢtir. Kalenin onarımı yetmiĢ günde tamamlanmıĢ, bütün cephâne ve levâzımı ikmâl edilmiĢtir. Tamir sırasında ümmetin sâlihlerinden hâfız bir asker Ģöyle bir rüyâ görüp Lala Mustafa PaĢa‘ya arzetmiĢtir:“Rüyamda yaĢlı bir zât zâhir olup: “Bana Ebu‟l-Hasan Harakânî derler. Makamım bu mahaldedir. Alâmet ve niĢan istersen ayağının ucundaki yeri kaz, durumu hayretle göreceksin” dedi. Bunun üzerine yüz iĢci kuyuyu kazmaya baĢlar ve kuyuda dört köĢe kırmızı bir mermer, üzerinde hüsn-i hat ile Ģu ibârenin yazılı olduğunu görürler: “Menem Ģehîd-i saîd Harakânî.” Gaziler zikir ve tevhid ile mermeri kaldırınca altından kabir çıktı. Kabirde henüz vücûdu ter ü tâze bir halde, pazusundaki yaranın üzerinde bulunan makreme ile sırtındaki hırka bile henüz çürümemiĢ bir haldeymiĢ. 50 Hatta vücûdunun sağ tarafındaki yara hâlâ kanamakta imiĢ. Gaziler bu hâli görünce tekbir getirerek kabri kapatmıĢ. Bundan sonra kale içinde ilk olarak Harakânî tekke ve camii bina olunmuĢtur. Bu bina Lala Mustafa PaĢa hayrâtıdır.” 11. Asrın tasavvuf âlimlerinden Ebul Hasan Anadolu'nun TürkleĢmesi için müritleri ile birlikte hizmette bulunmuĢ tevazu sahibi bir evliya idi. O Anadolu'nun fethi için Alperenlik ruhuyla ilk tohumları atmıĢ, kendisinden bir asır sonra yaĢayan Ahmed YESEVĠ'yi de etkilemiĢtir. Ebul Hasan'ın tasavvuf görüĢünü anlatan Nurul Ulum adlı eserden onun ' Her kim bu dergâha gelirse ekmeğini veriniz, inancını sormayınız' Ģeklindeki düĢüncesi daha sonra Mevlana'da ' Kim olursan ol yine gel' Ģeklinde ifadesini bulmuĢtur. Mevlana Ģiirlerinde Ebul Hasan Harakani'yi ' ġeyh-i Din' ( Dinin ġeyhi) olarak nitelemiĢtir. Yine Ebul Hasan Harakani Nurul Ulum adlı eserin 6. bölümünde ' Bana seni gerek' Ģeklinde ifade ettiği Allah sevgisi Yunus Emre'nin Ģiirlerinde ĢekillenmiĢtir. Anadolu'nun TürkleĢmesinde ve aydınlanmasında büyük rol oynayan Evliya Alperenlerden birisi olan Ebul Hasan Harakani ne yazık ki yeterince tanınmamıĢ ya da tanıtılmamıĢ Kars Ģehrinin önemli değerlerinden birisidir. Evliya camii külliyesindeki kubbeli Ģadırvanın içerisinde Ebul Hasan Harakani'ye ait türbenin etrafında 21 adet mezar daha bulunmaktadır. Bu mezarlardan birisi 1767 yılında Kars Beylerbeyi Kethüda Mehmet PaĢaya ait Kars'taki tek kavuklu mezardır. Diğer bir mezar ise 1877-78 Osmanlı-Rus savaĢı sonrası Kars'ın 40 yıllık Rus iĢgali sırasında Ģehirdeki Ermeni ve Rus baskılarına karĢı Türk ahaliyi eğiterek Kars'tan göç etmelerini önleyerek Ģehrin Türk nüfusunu korumak için mücadele veren Evliya camisinin o tarihteki imamı Hafız Kurban Efendiye ait mezardır. Bir duasında: “Ey Allah'ım benim zamanımda ve benden sonra, benim adımı duysun duymasın ziyaretime gelen topluluğu bağıĢlamanı dilerim”. Diyordu. 'Türbenin giriĢ kapısındaki 1854 tarihli Osmanlıca kitabe Hak nasibitdi de yapıldı Merkad-i nevgül'zâr Bû'l-Hasen Harakanî Şeyh'ün yatduğıdur bu mezâr. Ol Muhammed-Dervîşitdi bu makamı böyle hoş Evliyânun aşkına olsun fedâcânlar hezâr. 51 Her Murâd hâsıl olur sıdk-ile bunda ey dede Her kim ihsâneyliye bulunur derdine izâr. İncidenler bu makamı incidiser o Hakkı Çün 'ihâninüihânu'l-Lah' Kelâmunda yazar. Târih ün-Nebî-i birden Yûsuf Mollâ dedi Bâşedîn-sâl sitte vü 'ışrînhezâr (1026-1617 ) Tasavvufî AnlayıĢı Ameller ve ibadetlerdeki ölçüsü Ģuydu: “Her gün akĢama kadar halkın beğendiği ve memnun kaldığı iĢler yapasın. Her gece sabaha kadar Hakk‟ın beğendiği amel ile olasın.” Katilden; yani adam öldürmekten beter olan fitnenin dinde iki grup insan tarafından çıkarılabileceğini söylerdi. Onlar da: Gözünü dünya hırsı bürümüĢ âlim ile ilimden mahrum ham sofuydu. El emeği ve göz nurunu üstün tutar, nimetlerin en helâl ve temiz olanının kiĢinin emek ve gayretiyle elde ettiği nimetler olduğunu anlatırdı. Kendisine: “sûfî kimdir?” diye soranlara: “Hırka ve seccâde ile sûfî olunmaz, merasim ve âdetlerle tasavvufa yol bulunmaz. Sûfî, mahv ve fenâ ile benlikten geçendir. Zira abası ve hırkası olan pek çoktur. Lazım olan kalp sâfiyetidir. Elbisenin ne faydası var? Çul giymekle ve arpa yemekle adam olunsaydı eşeklerin de adam olması gerekirdi. Çünkü onlar da çul giyer, arpa yerler.” Bir gün bir adam gelip Ģeyhten hırka talebinde bulundu. ġeyh derdi ki: “Bir erkek çarşaf giymekle nasıl kadın olmazsa, sen de hırka giymekle bu yolun eri olamazsın. Önce gönlünü arıtmaya bak!” Ona göre sûfî, gündüz güneĢe, gece yıldıza ve aya ihtiyacı olmayandı. Çünkü sûfîlik varlığa ihtiyacı olmayan yokluktu. Bir gün müritlerine: ―En güzel Ģeyin ne olduğunu‖ sordu ve kendisi bunu Ģöyle açıkladı: “En güzel Ģey, devamlı zikreden bir kalbdir. Çünkü bütün varlığını Allah istila etmiĢ bir kimse, tepeden tırnağa herĢeyiyle Allah‟ı ikrar eder.” Sıdk‘ı gönülde olanı konuĢmak, ihlâs‘ı her Ģeyi Hakk için yapmak, riya‘yı da amelini halk için yapmak Ģeklinde tanımlardı. Vâris-i Nebî denmeye lâyık olan kimse, O‟nun fiil ve kavillerine uyan, O‟nun izine basarak yürüyendir. Kâğıtların 52 yüzünü karalayıp kitap yazdığını sanan değildir. Ölümsüz bir hayata kavuĢmanın günde bir kere ölüp yine dirilmek olduğunu söylerdi. Ġncitme ve incinme konusunda Ģunları söylerdi: Ġnsanlar üç zümredir: 1- Sen kendisini incitmediğin halde o seni incitir. 2- Sen kendisini incitirsen onlar da seni incitir. 3- Sen kendisini incitsen de o seni incitmez. Bir mü ‗mini incitmeden sabahtan akĢama varan bir kimse, o gün akĢama kadar Hz.Peygamber (s.a.v) ile yaĢamıĢ gibi olur. Eğer mü ‗mini incitirse, Allah onun o günkü ibadetini kabul buyurmaz. .”( Attâr, s. 628.) Tasavvufi umdeleri Nebevî üslûpla Ģöyle anlatırdı: ―Çok ağlayın, az gülün, çok susun, az konuĢun, çok verin, az yiyin, baĢınızı yastıktan uzak tutmaya çalıĢın.” Ebul Hasan Harakani'nin ölümünden 3 asır sonra müritlerinden birisi tarafından yazılan 'Nurul Ulum' adlı eserde; evliyanın ilmi ve hayatından kesitleri öğrenmekteyiz. Farsça el yazması bu eserin orijinali günümüzde Bristh Museum kataloğunda bulunan Nurul Ulum, 6 bölümden oluĢmuĢ, son bölümü evliyanın yaĢamını anlatan tek orijinal eserdir. Ebu‘l-Kâsım KuĢeyrî, Ebu‘l-Abbâs Kassâb, Ebû Said-i Ebu‘lHayr gibi mutasavvıflarla Ġbn Sînâ gibi felsefe ve tıp otoriteleriyle çağdaĢ. KuĢeyrî ile görüĢtüğünü KeĢfu‘l-Mahcûb müellifi Hücvirî‘den öğreniyoruz. Ebu‘l-Abbâs Kassâb onun hakkında: “Tasavvuf pazarında rihlet ve ziyaret Harakânî‟ye lâyıktır” demektedir. Ġbn Sinâ ve Harakânî Tezkiretü‘l-Evliyâ ve el-Hadâiku‘l-Verdiyye‘nin verdiği bilgilere göre Harakânî, çağdaĢ, felsefe ve tıp otoritesi, eserleri dört asır Batı üniversitelerinde okutulan Ġbn Sinâ ile de görüĢtü. Tasavvuf ve tasavvuf erbâbına karĢı ilgi duyan Filozof Ġbn Sinâ, Harakânî‘yi ziyarete gelir. ġeyhin evine varıp karısından nerede olduğunu sorar. Karısı da, onun hakkında hiç de hoĢ olmayan lafızlar kullanarak evde olmadığını ve ormana odun getirmeye gittiğini söyler. Ġbn Sinâ, Ģeyhi görmek için orman tarafına, onu aramaya gider. Ġbn Sinâ yolda Ģeyhin gelmekte olduğunu ve yükünü bir aslanın taĢıdığını görünce hayretle sorar: 53 “Efendi, bu ne hal böyle?” ġeyh de: “Evdeki aslanın yükünü çekmemiĢ olsak, Allah bizim yükümüzü dağdakilere çektirmezdi” der. Evdeki aslan karısıdır. Çünkü son derece geçimsiz bir kadındır, ama Harakânî Allah için onun sıkıntılarına katlanarak “kesb-i kemâlât” etmiĢtir. Ebû‘l-Hasan Harakānî Hazretlerini, buna benzer daha pek çok büyük zât ziyaret etmiĢ ve birçoğu da ona mürîd olmuĢtur. Ġbn-i Sînâ da Harakānî Hazretlerini ziyaret edip onun tesirinde kalanlardandır.(Attâr, s. 597.) Abdullah Ensârî ve Harakânî (396-881/1006-1089) Menâzilü‘s-Sâirîn adlı eserinde tasavvufî hal ve makamları anlatarak tasavvuf tarihimizde haklı bir Ģöhret kazanan Abdullah el-Ensârî el-Herevî de, Harakânî‘nin müridlerindendir. Onu bizzat hayat suyu Ģeklinde niteleyerek hakikati onun aracılığıyla bulduğunu Ģöyle anlatır: ―Hadis, fıkıh ve diğer Ġslâmî ilimlerde pek çok üstaddan okudum. Tasavvuftaki üstadım ise Ebu‟l-Hasan Harakânî‟dir. Onu görmeseydim marifete eremezdim. “O zamanın efendisi ve gavsı idi.‖(Câmî, Nefahât, 482.) Ebû Said-i Ebu‟l-Hayr ve Harakânî Harakânî‘nin Ebû Said‘in çağdaĢı olduğu ve kendisiyle zaman zaman görüĢtüğü bilinmektedir. Nitekim bir ziyaretinde Harakânî‘nin huzurunda susmayı tercih ettiği görülmüĢtü. “Niçin susuyorsun?” diye soranlara: “Bir konuda iki tercümana ihtiyaç yok‖ diye cevap verdiği nakledilir. Rivayete göre Harakânî, Ebû Said-i Ebu‘l-Hayr‘ı bast ehli kendisini ise kabz ehli olarak nitelerdi. Ebû Said semâ ve rakstan hoĢlandığı halde Harakânî ise meĢrebi gereği bundan pek hazzetmezdi. Harakânî, belki de fütüvvet ve melâmet meĢrebinde bir sûfî olmasının gereği hırka ve seccâde gibi sembolik unsurlara pek önem vermezdi. Oysa Ebû Said-i Ebu‘l-Hayr, ilk sistemli tekke kuran Ģahıs sıfatıyla bunları önemserdi. Kendisiyle birlikte ―onu bir mana denizi ve Harakanî‘yi o denizden bir konuĢmacı‖olarak gören ve birçok müride sahip çağdaĢı ünlü bilgin ve gezgin sûfi Ebu Said-i Ebu‟l- Hayr (357-440/967-1049) onun 54 makamının yüceliğini ve manevi tesiriyle kendisinden aldığı feyzi Ģöyle ifade eder: “Ben piĢmiĢ bir tuğla idim; Harakan‟a varınca cevher olarak döndüm.” Onun çağdaĢı ünlü sûfi yazar El-Hucviri (Ebu‘lHasan Ali b. Osman Cullabi ö. 465/1072), tasavvufun temel kaynaklarından sayılan KeĢfu‟lMahcûb adlı eserinde Ebu‟l- Hasan‟ı Ģöyle tanıtır: ―Yegâne imam, devrin ehlinin Ģerefi… ġeyhlerin en büyüğü idi… kendi döneminde Allah‟ın bütün velileri tarafından övgüye mahzar bir zat idi.

Yine Hucviri‘nin ifadesiyle, Ebu‘l- Hasan‘a çağdaĢ, birçok müridi bulunan devrin meĢhur âlimi sûfi yazar Abdulkerim el-KuĢeyri (376-465/986-1072) kendisini ziyaret ettiği Harakan‘da ondan aĢırı Ģekilde etkilendiğini Ģöyle ifade eder:―ÜstadEbü‟l-Kasım KuĢeyri‟den (Allah ondan razı olsun) duydum ki (dedi):„Harakan vilayet (köy)‟ine varınca, o pîrin haĢmetinden dolayı fesahatim sona erdi ve (konuĢacak)ibare kalmadı; öyle ki veliliğimden azledildiğimi sandım.” Sem‟ani (Ebü Said Abdülkerim b: Muhammed ö.562/1167) onun hakkında Ģöyle der:―…Harakan… Esterabad yolu üzerinde Bistam dağında hayrı bol büyük bir köyün adıdır. Asrının Ģeyhi ve zamanın yegânesi Ebu‘lHasan Ali bin Ahmed el-Harakanî oralıdır.‖ Bazı Ģathiyelerini yorumlayan Rüzbihan Baklı-i ġirazi (ö. 606/1209) de Harakanî hakkında Ģöyle der: ―AĢkın kılıcı ve ateĢ denizinin usta yüzücüsü Ebu‟l-Hasan Harakanî; onun meĢhur kerametleri ve etkileyici (ünlü) sözleri vardı; hakikat ilminde hali seçkin ve sözü cömert idi.” Ünlü sûfi yazar ve Ģairlerden Feriduddin-i „Attar (Ebü Hamid Muhammed ö.618/1221)ın tasviriyle “Harakanî: Hüzün deniz, dağdan daha sağlam, ilahi güneĢ, sonsuz sema, rabbani harika, devrin kutbu… 55 Sultan-ı salatin idi; âlemdeki evtad ve abdalın kutbu; tarikat ve hakikat ehli padiĢahı, dağ gibi bir sıfat Ģahikasının mütemekkini ve marifet sahasının yegânesi… Hakikat sırlarına sahip, himmeti yüce ve mertebesi ulu; Yüce Allah nezdinde yakın aĢinalığı olan bir zat idi.” der. Tasavvufun Ģüphesiz en büyük Ģahsiyetlerinden sayılan ve Mesnevi‘sinde ona geniĢ yer veren Mevlana Celaleddin-i Rumi (ö.670/1271) onun için, “Din‟în ġeyhi (ġeyh-i Din)”ifadesini kullanarak, „‟bizim söylediklerimiz Ebu‟l Hasan Harakanî‟den aldıklarımızdan baĢka bir Ģey değildir‟‟ demiĢtir. Mesnevî‘nin Hz. Harakâni ile ilgili en çarpıcı yeri Hz. Bayezid‘in Hz. Harakâni‘nin varlığından ve dünyaya geleceğinden haberdar ediĢidir. Bu hikâye Hz. ġems‘ten de önce Attar‘ın Tezkiretu‘l-Evliyâ eserinde ve daha baĢka kimliği meçhul mutasavvıflar tarafından yazılan kitaplarda yer almıĢtır. Mevlânâ gönlü ile hadiseyi bildiği için diğer anlatılanlara ekler yapmıĢtır. Hz. Bayezid‘in Harakâni‘nin mânâsını, Peygamber‘in hadisi ile açıkladığı ve 150 yıl önce Hz. Muhammed(s.a.v)‘in Yemen‘den Allah‘ın kokusunu hissediĢi gibi Harakan‘dan gelecek olan büyük sultanın manevî kokusunu hissetmesini anlatmıĢtır. Makālât‘ta Hz. ġems: Bu Bâyezîd (k.s)Harakân köyünden geçerken Ģöyle demiĢti: ‗Yüz elli yıl sonra, bu köyden beĢ derece benden üstün olan bir er çıkacak.‘ Öyle oldu. Aynı tarihte Ebu‘l- Hasan-ı Harakanî ona mürit oldu ve onun türbesi baĢında hırka giydi‖ der. BaĢka bir yerinde is e ―Büyük Er‖ diye bahsettiği Ebu‘l-Hasan-ı Harakanî‘nin Sultan Mahmud ile olan hikâyesini anlatır ve Sultan‘a:―Ey Ġslâm padiĢahı! ‗Allah‘a itaat ediniz‘ zevki bizi öyle kuĢattı ki âlemdeResûlün bulunup bulunmadığından bile haberimiz olmadı; sizin gibi bir Sultan‘dan nasıl haberdar oluruz?‖dediğini, Sultan‘ın ise ağlayıp titreyerek Ģeyhin elini öptüğünü 56 anlatır.KuĢeyrî,Harakanî‘nin bu muazzam cevaba benzeyen―Lâ ilâhe illâllah‘ı kalbin derinliklerinden,MuhammedunResûlullâh‘ıkulağın dibinden söylerim‖ sözünü Ģöyle yorumlamıĢtır:Gerçekte Allah‘ın dıĢında her Ģey Hakk‘ın kadrine ortak koymaktır. Menâkibu‘l-‗ârifîn‘e göre ġems-i Tebrîzî sık sık Harakâni‘ye ait olup mîrâcı anlatan Ģu sözleri tekrarlardı: “Bir ayağımı arĢın üzerine koydum, ikincisi yerin en dibindeydi; dilek kapısı kapalıydı; niyaz eĢiğine inmedikçe kapı asla açılmadı; niyazdan daha üstün ibadet yoktur.“ Osmanlının son devri büyük âlimi M. Zahid elKevseri‘nin ifadesiyle: “Rabbani arif Ebu‟l-Hasan Harakanî, Evliyanın en büyüklerinden ve seçkinlerin en kâmillerinden idi…” Erzurumlu Hace Muhammed Lutfi(k.s)Hazretleri de bir dizesinde Harakanî‘yi Ģöyle tanıtır:“Pir-i Harakanî namütenahi, kemalât-ı kâmil Hak‟dır penahı. Mir‟at-i Muhammed evliya Ģahı, Tarik-i Mevlâ‟da merdan iledir.” HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN HĠKMETLĠ SÖZLERĠNDEN Arifi Billah bir zat olan Ebu‘l Hasan-ı Harakanî Hazretlerinin insanı özüne döndüren derin manalı çok veciz sözleri vardır. Bunlardan onun nasıl bir kulluk anlayıĢı içerisinde olduğunu anlayabilir ve nasiplenebiliriz. O bir sözünde, ” Kimin kapısında bir yıl beklersen, neticede bir gün, „Gel bakalım! Niçin orada duruyorsun?‟ der. Allah‟ın kapısında elli yıl bekle, sana ben kefil olurum” der. Huzuru Rahman‘a gidecek bir kul olduğunun idrakine sahip, kulluğun Ģuuruna ermiĢ o büyük sultan Ģöyle söyler; ―Üç hâlden biri ortaya çıkmadan dünyadan gitme: Ya Allah‟a olan muhabbetinden dolayı gözyaĢların kan olmalı ya O‟nun korkusuyla idrarın kana dönüĢmeli veya uyanık olduğun hâlde kemiklerinin eriyerek inceldiğini görmelisin.” 57 “Her kim bu dergâha gelirse, ekmeğini verin ve inancını sormayın. Zira Allah katında ruh taşıyan herkes Ebu‟l-Hasan‟ın sofrasında ekmeğe layıktır”. Harakanî‘nin bu düĢüncesi, daha sonra Mevlânâ‘da: “Gel, gel, her ne olursan ol, gel! Ġnançsız da, putperest de olsan, gel! Burası umutsuzluk dergâhı değil, Yüz kere bozsan da tövbeni, yine gel!” Ģeklinde ifadesini bulmuĢtur. Böylece bütün insanlık, dini, rengi, dili ne olursa olsun Harakanî‘nin çağırdığı bu dergâha davetlidir. YaĢama sevinçlerini kaybedenler, hayata küsenler, tövbesini bozanlar bu ―dergâh‖ta yeni ümitlere ulaĢabilirler. Harakanî bu davetiyle, insan kitlelerini parçalayan, insan gönüllerinin öze ulaĢmasını engelleyen tüm bağların koparılmasını istemekte ve tüm insanlığı en iyiye, en doğruya, yegâne gerçeğe çağırmaktadır. Bu gerçek Hak din Ġslam‘dır. Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v)in yoludur. HARAKĀNÎ HAZRETLERĠNĠN ġEFKAT, MERHAMET VE HĠZMETĠ Müminlerin hizmetçisi olmak onun yolunun esasıdır Ebu‘l Hasan Hazretlerinin hayatında en çok öncelediği amellerden birisi de mümin kardeĢliğinin kural ve kaidelerinin hayata yansıtılmasıdır. Müminlerin derdleriyle dertlenmek, onların gönüllerini almak, sıkıntılarının giderilmesine vesile olmak, hülasa müminlere hizmetçi olmak, onun tasavvuf anlayıĢının esasıdır; insanın terakki etmesine vesile olan en önemli saiktir. Bunu Ģu sözlerinden anlamaktayız; “Sabahleyin kalkan âlim ilminin, zâhid de zühdünün artmasını ister. Ebû‟l-Hasan ise, bir kardeĢinin kalbine sevinç ve neĢe verebilme derdindedir.” ( Attâr, s. 611.) “Allah‟ım! Eğer bütün dünyada Sen‟in mahlûkâtına karĢı benden daha Ģefkatli biri bulunursa, o vakit ben kendimden hayâ ederim!”( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 247.) “Ġlâhî! Bütün Ģartlar altında Sen‟in ve Resûl‟ünün kölesi, mü‟minlerin hizmetçisiyim!”( Attâr, s. 616.) 58 ―En büyük kerâmet; yorgunluk ve bezginlik hissetmeden Allâh‘ın mahlûkâtına hizmet etmektir.”( Nâme-i DâniĢverân-ı Nâsırî, I, 297.) Bir baĢka sözü de Ģudur;“Türkistan‟dan ġam‟a kadar olan sahada bir din kardeĢimin parmağına batan diken, benim parmağıma batmıĢtır;birinin ayağına çarpan taĢ, benim ayağımı acıtmıĢtır.Bir kalpte hüzün varsa, o kalp benim kalbimdir.”(Attâr, s. 604.) Aynı anlamlarda bir baĢka sözü ise Ģudur; “Kâmil bir îmânın ilk meyvesi merhamet, onun en bâriz tezâhürü de Allah rızâsı için mahlûkâta “hizmet”tir.” “Mü‟minin âzâlarından (en az) birinin devamlı Yüce Allah ile meĢgul olması gerekir. Bir mü‟min Allah Teâlâ‟yı ya kalbiyle hatırlamalı, ya diliyle zikretmeli, ya gözüyle O‟nun görülmesini istediği (ilâhî azamet tecellîleri)ni görmeli, ya (kalbinden rahmet taĢırarak) eliyle cömertlik yapmalı, ya ayağıyla insanları ziyaret etmeli, ya bütün varlığıyla mü‟minlere hizmette bulunmalı, ya aklıyla tefekkür ederek mârifete ulaĢmaya gayret etmeli, ya ihlâsla amel etmeli, ya da kıyâmetin dehĢetinden korkmalı ve insanları bu hususta îkâz etmelidir.”Böyle birinin, kabirden baĢını kaldırır kaldırmaz kefenini sürüye sürüye Cennet‘e gideceğine ben kefilim!”( Harakānî, Nûru‟l-Ulûm, s. 240. “«Amel iĢlemen gerekmez!» demiyorum. Lâkin yaptığın ameli acaba sen mi yapıyorsun, yoksa sana yaptırılıyor mu, bunu bilmen gerekir. Aslında kul, Allâh‟ın sermâyesiyle ticaret yapmaktadır. (Zira her Ģeyi yoktan var eden ve fâil-i mutlak olan Cenâb-ı Hak‟tır.) Sermâyeyi Allâh‟a verip gittiğinde, evvel de Allah, âhir de Allah, ortası da Allah‟tır. Ticaretin O‟nun sâyesinde kâr eder, senin sâyende değil! Pazarda kendisi için pay görene, oraya yol yoktur.”( Attâr, s. 625.) “Allah Teâlâ kuluna, îmandan sonra temiz yürek ve doğru dilden daha büyük hiçbir Ģey ihsân etmemiĢtir.”( Attâr, s. 628.) ―Kalblerin en aydını içinde mahlûkatın yer almadığı kalbdir. Amellerin en iyisi, içinde mahlûk düĢüncesinin olmadığı ameldir. 59 Nimetlerin en helâli kendi gayretinle olanıdır. ArkadaĢın en iyisi Hak ile yaĢayandır.‖ ―Hep sevindirici Ģeyler arama. Bazen seni üzecek Ģeylere yönel. Ağla, gözyaĢların aksın. Çünkü Allah, gözyaĢı akıtanları çok sever‖. “On iki sene nefsimin demircisi idim; kendi nefsimden bir ayna yapmak için onu riyazet ocağına koyuyor, mücahede ateĢiyle dağlayarak kızıl hâle getiriyor, sonra onu yerme örsünün üzerine koyarak kınama çekiciyle dövüyordum. BeĢ sene kendi aynam idim; her çeĢit ibadet ve taatle bu aynayı parlatıyordum. Sonra bir sene boyunca kendime dikkatle baktım; kendimde (belimde) gururdan, ucuptan, kibirden ve kendi amelini beğenmekten mamul bir küfür zünnarı gördüm. On iki yıl onu kesmek için çalıĢtım, nefsin derinliklerinde bir baĢka zünnar gördüm, beĢ yıl da onun kesilmesi için gayret sabrettim. Onu nasıl keseceğime bakıyordum, keĢif vâki oldu. Halka (mahlûkata) baktım onları ölmüĢ gördüm ve hepsinin cenaze namazlarını kıldım. Onların cenazesinden döndüm ve yeniden Ġslâm'a girdim.Kendi ömrüme bakınca, yetmiĢ üç yıllık bütün ibadetimi bir saat kadar gördüm; günahlarıma bakınca Nuh'un (as) ömründen daha uzun gördüm.‖ ―Hak Teâlâ kulların paylarını bölüĢtürdü, her biri kendi payını aldı. Civanmert velilerin payına da hüzün düĢtü. Civanmertlerin hüznü O'nu O'na yaraĢır Ģekilde anmak isteyip de yapamamalarıdır. Eğer sana hüzünlü olanların hikâyesini anlatırsam yer ve gök kan ağlar. ― Ebu‘l-Hasan Harkani rahmetullahi aleyh Silsile-i Âliyye‘de emaneti Ebû Ali Farmedî rahmetullahi aleyhe vermiĢtir. Kâtip Çelebi Cihannüma adlı eserinde Harakani‘nin Türbesinin Kars‘ta bulunduğunu kaydetmiĢtir. Rabia Adeviyye ve benzeri sufiler gibi, cennet düĢüncesinden, cehennem endiĢesinden geçenlerdendi. ġöyle konuĢurdu bu konuda: “Cennet ve cehennem yok demiyorum. Benim dediğim, cennet ve cehennemin benim nezdimde yeri yoktur; zira her ikisi de mahluktur. Benim rağbetim ise mahlûkata değil, Hâlika‟dır.” 60 Ġlimle ve bilgiyle övünmenin yersizliğini Ģöyle anlatırdı: ―Herkes, hiçbir Ģey bilmediğini anlayıncaya kadar hep bildiğiyle övünür, durur. Nihayet hiçbir Ģey bilmediğini anlayınca bilgisinden utanır ve iĢte o zaman marifet kemale erer. Çünkü gerçek bilgi bilmediğini bilmektir.” Sulh ve cengin nerede ve ne zaman olacağını Ģöyle bildirirdi: “Sulh bütün halkla, cenk ise nefsledir.” Dünyayı gölge gibi görürdü. Bu yüzden de: “Sen onun peĢinde koĢtukça o senin padiĢahın; ondan yüz çevirince de sen onun padiĢahı olursun.” derdi. ALTIN SĠLSĠLESĠNĠN 6. HALKASI NakĢibendiyye silsilesi olarak da bilinen silsile-i aliyeyi büyük âlim ve veliler oluĢturur. Tıpkı altın bir gerdanlık gibi üç koldan Peygamber Efendimiz'e bağlanır. Ebul Hasan Harakani'ye kadar sıralama Ģu Ģekildedir: 1-Peygamber Efendimiz(s.a.v) 2- Ebu Bekir Sıddık (r.a) 3-Selmani Farisi (r.a) 4-Kasım bin Muhammed(r.a) 5-Cafer-i Sadık (r.a) 6-Bayezıd-ı Bistami (k.s)) 7-Ebul Hasan Harakani (k.s) Harakânî‟den Bize Kalanlar Ġnsanların adlarının yüzyılları aĢıp gelmesi büyük bir mazhariyettir.Harakânî bunu yaĢayan gönül sultanlarındandır.Çünkü o: 1- Tasavvuf kültürümüzde Yesevîlik, BektâĢîlik ve NakĢîlik gibi tariklerin kolbaĢıdır. 2- Gazzâlî, Hemedânî, Necmeddin Dâye, Attâr ve Mevlânâ gibi sûfîleri derinden etkilemiĢtir. 3- Fütüvvet anlayıĢıyla Anadolu Ahîlik‘inin kurulmasına öncülük etmiĢtir. 4- Adına inĢâ edilen cami, tekke ve külliye ile Kars‘ta hâlâ yaĢamaktadır. 61 5- Kendisine izâfe edilen risâleleri tasavvuf kültürümüze zenginlik kazandırmıĢtır. 6- Ġnsanlarımız onun adıyla bütünleĢmekten dolayı metafizik bir güç, mânevî bir hazz elde etmiĢtir. Kaynaklar: Abdülmecid Hânî, el-Hadâiku‟l-verdiyye, Kâhire 1308, s. 105.Ahmed Hilmi, Mir‟ât-ı Bâyezid Bistamî ve Ebu‟l-hasan Harakânî, Ġstanbul 1319.Attâr, Tezkiretü‟l-evliyâ, (trc. S. Uludağ), s. 670-721.Câmî, Nefehâtü‟l-üns, s. 298.Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme, II, 330.H. Kâmil Yılmaz, Altın Silsile, Ġstanbul 2001.Hucvîrî, KeĢfü‟l-mahcûb, (trc. S. Uludağ), s. 102-103.Ġbn Batuta, Rihle, Beyrut 1405/1985, I, 433.Ġbrahim Alanka, Ebu‟l-Hasan Harakânî, ts. (Elif matbaacılık).Kazvînî, Asâru‟lbilâd, Beyrut ts. 363.S. Uludağ, “Ebu‟l-Hasan Harakânî”, DĠA, XVI, 93- 94.Zehebî, Siyeru a„lâmu‟n-nübelâ, XVII, 421.Nûrü‟l-ʿulûm (nĢr. Y. E. Berthels, Taṣavvuf ve Edebiyyât-ı Taṣavvuf [trc. SîrûĢ Ġzdî], Tahran 2534 ĢĢ. içinde), s. 329-366; a.e. (nĢr. Abdürrefî„ Hakīkat), Tahran 1359 hĢ.; Herevî, Ṭabaḳāt, s. 373, 628; Muhammed b. Münevver, Esrârü‟t-tevḥîd, Tahran 1348 hĢ., s. 148, 395; Sem„ânî, el-Ensâb, V, 86; Baklî, ġerḥ-i ġaṭḥiyyât, s. 41, 317; Necmeddîn-i Dâye, ġerḥu ḳavli Ebi‟l-Ḥasan elḪaraḳānî, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2061, vr. 151b -154a ; Zeynelâbidîn-i ġirvânî, Riyâżü‟s-seyâḥa [baskı yeri ve tarihi yok] (ĠntîĢârât Sa„dî), s. 520-521; Ma„sûm Ali ġah, Ṭarâʾiḳ, II, 701; Safâ, Edebiyyât, II, 211, 911; Abdürrefî„ Hakīkat, Târîḫ-i ʿĠrfân ve ʿÂrifân-ı Îrânî, Tahran 1372 hĢ., s. 356-381; Abdülhüseyn-i Zerrînkûb, Cüstücû der Taṣavvuf-i Îrân, Tahran 1369 hĢ., s. 56-60; Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, s. 90, 482; Abdülbaki Gölpınarlı, Mesnevî ġerhi, Ġstanbul 1974, IV, 261- 272; Ġbrahim Alanka, Ebü‟l-Hasan Harakanî, Ankara, ts. ( Elif Matbaacılık); Dihhudâ, Luġatnâme, II, 407; J. T. P. de Bruijn , “K̲h̲araḳānī”, EI2 (Ġng.), IV, 1057-1059; H. Landolt, “Abu‟l-Ḥasan Ḵaraqānī”, EIr., I, 305-306. YORUM 62 EĢ ġeyh Es Seyyid Gavs-ul A‟zam ABDULKADĠR GEYLANĠ GEYLÂNÎ (K.S) (D.H.470-M.1078.V.H.561-M.1166) Selçuklu Ġmparatorluğu ve Abbasiler döneminde Ġran‘ın Hazar denizinin, güney kesiminde Geylan‘da GEYLÂNÎ (K.S) .470 M.1078 yılı Ramazan ayında dünyaya geldi. Babası Ebu Salih b.Musa Cengidost (k.s),annesi zamanın tanınmıĢ sufi ve zahitlerinden Ebu Abdullah es-Savmai (k.s)nin kızı Ümmülhayr lakablı Emedetü‘l Cebbar Fatma hanımdır. Kadın velilerdendir. Abdülkadir Geylani (k.s) Hazretleri hem ana hemde baba tarafından Peygamber Efendimizin (s.a.v) soyundandır, hem seyyid, hem Ģerifdir. Künyesi, Ebu Muhammed‘dir. 91 yaĢında GEYLÂNÎ (K.S) .561 M.1166 yılında Bağdatta Hakk‘ın rahmetine kavuĢmuĢlardır. Abdülkadir Geylani (k.s) Hazretleri ahlakta, hulkta Peygamber Efendimize (s.a.v), hüsni ve kemalda GEYLÂNÎ (K.S) Hz.Yusuf (a.s) a ve sıdk ve sadakatta GEYLÂNÎ (K.S) Hz. Ebu Bekir (r.a) efendimize ve adil olmada GEYLÂNÎ (K.S) Hz. Ömer‘ül Faruk (r.a) efendimize ve hayâda GEYLÂNÎ (K.S) Hz. Osman Zinnureyn (r.a) efendimize ve Ģecaat, sehavet, kuvvet-i ilimde GEYLÂNÎ (K.S) Hz. Aliyyil Murtaza (r.a) Efendimize benzer olup, Hayatı boyunca bütün bu güzellikleri yansıtmıĢ ins ve cinne ıĢık olmuĢtur. Gavsül Azam Gavsu‘s-semedani, Kutburrabbani, Mahbubu Sübhani, Heykelünnurani, Kandilinnürani, Gavsüssekaleyn, Bazül eĢheb Muhyissünneti veddin, Gavsü Rabbul 63 Alemiyn, EĢĢeyh Esseyyid EĢĢerif Ebu Muhammed Muhyiddin Abdülkadir Geylani (k.s) diye anılmıĢtır. Doğumu, Gençliği:Bu hususu bizzat kendisi, Vesile Kasidesinde;―Atam Resulullah‘tır (s.a.v) , ondan kastım Muhammed (s.a.v)‖ Hamriye Kasidesinde;―Ben Hasan‘a mensubum. MeĢhur olan ismim Abdulkadir‘dir. Atam, kemal sahibinin ta kendisidir. Aslında ceddim Resulullah (s.a.v), beni terbiye edip büyüttü.‖ Satıh ve tevhid hakkındaki kasidesinde; ―Ceddim Resulullah‘tır, Taha Muhammed. Ben Abdulkadir‘im, bütün tasavvuf yollarının mürĢidi ‖ Sababe adlı kasidesinde;―Taha olan Mustafa‘ya (s.a.v), nispetim haktır. Dedem Mustafa‘dır (s.a.v). Ġmamlık ise bana yeter. Ceddime her vakit salât ü selam olsun.‖ Bir baĢka kasidesinde de;―Ben Hasan‘a (r.a) mensubum. Muhyiddin ile çağrılırım. Ceddim Habib Muhammed‘e (s.a.v) rahmet eyle yarabbi! ―cümleleriyle dile getirmektedir. O (k.s) , Anne ve Babasını söyle tavsif eder: ―Ben evvel zamanda gelip geçen büyük zatların çocuğuyum. Peygambere (s.a.v) uyduğum, anama babama iyilik ettigim için Allah (c.c) beni bu iĢlere ehil kıldı. Babam zengindi, dünyalığı vardı. Fakat ona karĢı bir yeterlik duygusuna sahipti, kanaatkârdı. Annem de ona uydu. Yaptıgı her iĢe razı oldu. Hiçbir zaman Babamın yaptıgına itiraz etmedi. Babam ve Annem ehl-i din olup daima iyilik ederlerdi. Kalplerinde halka karĢı bir Ģefkat duygusu vardı. Üzerimde gördüğünüz iyilik onlardandır. Allah‘ın(c.c) ve Peygamber‘in (s.a.v) huzuruna onlarla birlikte varacagım. Onları ben götürecegim. Her hayrım ve bulundugum nimet onların sayesinde oluyor.‖ Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretlerinin daha doğmadan, ilerde büyük bir zât olacağına dâir birtakım alâmet ve iĢâretler görülmüĢ, Babası rüyâsında Peygamber (s.a.v) Efendimizi, Ashâb-ı kirâmı (r.a) ve evliyâyı görmüĢtü. Peygamber Efendimiz (s.a.v) kendisine; "Ey Ebû Sâlih! Allahü teâlâ bu gece sana kâmil, olgun ve derecesi yüksek bir erkek evlâd ihsân etti. O benim oğlum ve sevdiğimdir. Evliyâ arasında derecesi yüksek olacak." buyurdu. Yine oğlu hakkında;"On iki imâm dıĢında bütün velîler doğacak olan oğluna itâat edecekler, onun ayaklarını boyunlarına koyacaklar. O yüksek derecelere 64 kavuĢacak, ona itâat etmeyenler Allahü teâlâya yakınlık devletinden mahrûm kalacaklar." diye müjdelenmiĢti. Doğduktan sonra yüksek hâlleri ile dikkatleri çekti. Ramazân-ı Ģerîfte gün boyunca süt emmez, iftâr olunca emerdi. Bu hâlini Ģu beyti ile anlatır: “BaĢlangıcım Ģöyleydi, dillerde söylenirdi BeĢikteyken oruçtum, bunu herkes bilirdi.” Doğduğu senenin Ramazân-ı Ģerîf ayının sonunda havalar bulutlu geçmiĢti. Bunun için ramazanın çıkıp çıkmadığında tereddüd edilmiĢ, halk annesine çocuğun süt emip emmediğini sormuĢlar, emmediğini öğrenince, ramazân-ı Ģerîfin henüz çıkmadığını anlayıp oruca devâm etmiĢlerdi. Eğitimi: Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî (k.s) hazretleri, önce doğduğu yerde ilim öğrenmeye baĢladı. Daha küçük yaĢta iken, Kur‘ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra Bağdad‘a gidip, zamanın meĢhûr âlimlerinden ilim tahsiline devam etti. On yaĢında mektebe giderken hergün insan kılığında bir melek gelirdi. Onun melek olduğunu bilmezdim. Beni evden alıp mektebe götürürdü, etrâfında meleklerin kendisi ile berâber yürüdüklerini görür, Mektebe gittiğimizde çocuklara bana yer vermeleri için" Yer açın evliyâdan bir zat geliyor." dediklerini duyardı. AkĢamleyin eve gidinceye kadar yanımdan hiç ayrılmazdı. Meleklerin söylediklerini duyan birisi; "Bu çocuk kimdir?" diye sordu. Meleklerden birisi; "Bu asîl bir âilenin çocuğudur. Ġlerde büyük bir zât olacak. Arzu edenlere hep verecek ve hiç kimseyi kapısından boĢ çevirmeyecek. Her gün Allahü teâlâya yakınlığı artacak ve çok yüksek derecelere ulaĢacak." Dedi. Birgün merak edip kim olduğunu sorunca bana Ģu cevabı verdi: ―Ben meleklerden biriyim. Allah (c.c) beni sana gönderdi ve mektepte bulunduğun müddetçe seninle olmamı emretti. Hergün baĢka arkadaĢların bir haftada öğrenemediğini öğreniyordum.” (Cevherden Gerdanlıklar sh. 456 Terc. Naim Erdoğan)Çocuklarla berâber oynamak istediğinde; "Bana gel ey mübârek, bana gel." diyen bir ses iĢitir, korku ve heyecanla annesine koĢardı.‖ Çocuk iken maksadım, niyetim, ilim öğrenmek, onunla amel etmek, öğrendiklerime göre yaĢamaktı. Küçüklüğümde Arefe günü çift sürmek için tarlaya gittim bir öküzün kuyruğundan tutunup, arkasından gidiyordum. Hayvan dile geldi ve dönüp bana; "Sen bunun için yaratılmadın ve bununla emrolunmadın" 65 dedi. Korktum, geri döndüm. Evimizin damına çıktım. Gözüme, hacılar gözüktü. Arafat'ta vakfeye durmuĢlardı. Anneme gidip; "Beni Allahü teâlânın yolunda bulundur. Ġzin ver, Bağdat'a gidip ilim öğreneyim. Salih zatları ve evliyayı bulup ziyaret edeyim" dedim. Annem sebebini sordu, gördüklerimi anlattım. Ağladı, kalkıp babamdan miras kalan seksen altının yarısını kardeĢime ayırdı. Kalanını bana verip, altınları elbisemin koltuğunun altına dikti. Gitmeme izin verip, her ne olursa olsun doğruluk üzere olmamı söyleyip, benden söz aldı. "Haydi, Allah selamet versin oğlum. Allahü teâlâ için ayrıldım. Artık kıyamete kadar bir daha yüzünü göremem" dedi. Küçük bir kafile ile Bağdat'a gitmek üzere yola çıktım. Hemedan'ı geçince, altmıĢ atlı eĢkıya çıka geldi. Kafilemizi bastılar. Kervanı soydular. Ġçlerinden biri benim yanıma geldi. "Ey çocuk! Senin de bir Ģeyin var mı?" diye sordu. "Kırk altınım var" dedim. "Nerededir?" dedi. "Koltuğumun altında dikili" dedim. Alay ediyorum zannetti. Beni bırakıp gitti. Bir baĢkası geldi, o da sordu. Fakat o da bırakıp gitti. Ġkisi birden reislerine gidip, bu durumu söylediler. Reisleri beni çağırttı. Bir yerde, kafileden aldıkları malları taksim ediyorlardı. Yanına gittim. "Altının var mı?" dedi. "Kırk altınım var" dedim. Elbisemin koltuk altını sökmelerini söyledi. Söküp, altınları çıkardılar. "Neden bunu söyledin?" dediler. "Annem, ne olursa olsun yalan söylemememi tembih etti. Doğruluktan ayrılmayacağıma söz verdim. Verdiğim sözde durmam lazım" dedim. EĢkıya reisi, ağlamaya baĢladı ve; "Bu kadar senedir ben, beni yaratıp, yetiĢtiren Rabbime verdiğim sözü bozuyorum" dedi. Bu piĢmanlığından sonra tövbe edip, haydutluğu bıraktığını söyledi. Yanındakiler de, "Ġnsanları soymakta, yol kesmede sen bizim reisimiz idin, Ģimdi tövbe etmekte de reisimiz ol" dediler. Sonra, hepsi tövbe ettiler. Kafileden aldıkları malları sahiplerine geri verdiler. Ġlk defa benim vesilemle tövbe edenler, bu altmıĢ kiĢidir." Abdülkâdir Geylânî (k.s) on sekiz yaĢında Bağdad'a geldi. Buradaki meĢhur âlimlerden ders almak sûretiyle hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde çok iyi yetiĢti. Fıkıh ilmini; Ebû Hattâb Mahfûz, Ebü'l-Vefâ Ali bin Ukayl, Ebû Hüseyin bin Kâdı Ebû Ya'lâ ve diğer fıkıh âlimlerinden öğrendi.(R.Aleyhim Ecmain) Hadîs ilmini; Hasan-i Bâkıllânî, Ebû Saîd Muhammed bin Abdülkerîm, Ebû Gânim Muhammed bin Muhammed, Ebû Bekr 66 Ahmed bin Muzaffer, Ebû Câfer, Ebû Kasım bin Ali, Ebû Tâlib Abdülkâdir, Ebû Bekr Hibetullah ibni Mübârek, Ebü'l- Ġzz Muhammed bin Muhtar, Ebû Nasr Muhammed, Ebû Gâlib Ahmed, Ebû Abdullah Yahyâ ve diğer hadîs âlimlerinden öğrendi. (R.Aleyhim Ecmain) Tasavvuf ilmini ise; ġeyh Ebû Saîd Mahzûmî ile Hammâd-i Debbâs'(Rahmetullah aleyhim Ecmain)tan almıĢtır. Ġlim tahsilini tamamlayıp yetiĢtikten sonra, vaaz ve ders vermeye baĢladı. Hocası Ebu Said Mahzumi'nin medresesinde verdiği ders ve vaazlarına gelenler medreseye sığmaz sokaklara taĢardı. Bu sebeple, çevresinde bulunan evler de ilave edilmek suretiyle medrese geniĢletildi. Bu iĢ için Bağdat halkı çok yardımcı oldu ve zenginler para vererek, fakirler çalıĢarak yardım ettiler. Derslerine devam edenler arasında pek çok âlim ve veli yetiĢti. Sabah ve ikindiden sonra tefsîr, hadîs ve fıkıh; öğleden sonraları Kur'ân-ı kerîm ve kırâat dersleri okuturdu. AkĢam ve sabah ise, usûl-i fıkıh ile nahv, arabî cümle bilgisi verirdi. Onun bereketiyle talebeler çabuk ilerlerdi. Abdülkadir Geylani; on üç ilim dalında ders vermekle kalmamıĢ, Hadis, Tefsir, Fıkıh, Kelam ve Edebiyat gibi ilim dallarında çok mühim âlimler de yetiĢtirmiĢtir. Onun meĢhur halife ve talebeleri arasında, kendisinden Arafat'ta hilafet alan Ebu Medyen ġuayb el-Havari'yi, ömrünün son aylarında hazretin yanından hiç ayrılmayan Ġbn Kudame'yi, ünlü tarihçi ve âlim Sem'ani'yi, kadı Ebu Ya'la el-Kebir'i, Hanbelîlerin kadısı Ebu Ya'la es-Sağir'i, meĢhur âlim Abdulgani el-Makdisi'yi ve daha nicelerini sayabiliriz. Genellikle Cuma, Pazar ve Salı günleri vaaz eder, sohbetlerine pek çok âlim, veli ve devlet adamları katılırdı. Bir gün Abdülkadir Geylani‘ye, "Bu iĢe baĢladığınızda, bu yola adım attığınızda, temeli ne üzerine attınız? Hangi ameli esas aldınız da böyle yüksek dereceye ulaĢtınız?" diye sordular. Buyurdu ki: "Temeli sıdk ve doğruluk üzerine attım. Asla yalan söylemedim. Yalanı kâğıda bile yazmadım ve hiç yalan düĢünmedim. Ġçim ile dıĢımı bir yaptım. Bunun için iĢlerim hep rast gitti. Evliliği ve Çocukları: Bazı Salih KiĢiler Kendisine; Niye evlendiniz? Diye sorduklarında, Resulullah (s.a.v) bana:‖Evlen!‖deyinceye kadar evlenmedim. Evlenmek istediğimde, vaktimi israf ederim endiĢesiyle 67 cesaret edemiyordum. Vaktaki zamanı geldi, Allah bana dört hanım gönderdi ve bunlarla evlendim. Hepsi gönül hoĢnutluğuyla bana iteat edip, her yönden hizmetimi görürlerdi. ―Bu evliliklerinden 49 çocuğu dünyaya gelmiĢ,27 si erkek geri kalanı kız çocuğudur. EĢleri ve çocukları âlim ve veli kiĢilerdi.(Avariful Maarif, ġeyh ġihabuddin EsSühreverdi, Cevherden Gerdanlıklar sh.147) Nefs ve ġeytanla Mücadelesi: Abdülkâdir-i Geylânî (k.s) hazretleri, bir müddet ders verip insanları irĢâd ettikten, hak ve hakikatı anlattıkdan sonra, ders ve vaaz vermeyi bıraktı. Ġnzivâya çekilip, yalnızlığı seçti. Sonra sahrâlara çıktı. Bağdad'ın Kerh harâbelerinde yaĢamaya baĢladı. Bütün vaktini ibâdet, riyâzet ve mücâhede ile nefsinin arzu ve isteklerini yapmamak, istemediklerini yapmakla geçirmeye baĢladı. Buyurdu ki: Irak'ın sahrâ ve harâbelerinde 25 sene insanlardan uzak kaldım. Benim kimseden, kimsenin benden haberi yoktu. Bâzan uzun müddet yemezdim ve "açım açım" diye içimin feryâdını duyardım. Bâzan üzerime öyle ağırlıklar gelirdi ki, bunlar bir dağın üstüne konsa, tahammül edemeyip, paramparça olurdu. Bu sırada; "Muhakkak zorlukla berâber bir kolaylık vardır, Ģüphesiz zorlukla berâber kolaylık vardır." meâlindeki ĠnĢirâh sûresinin beĢinci ve altıncı âyet-i kerîmelerini okuduğumda üzerimdeki ağırlıklar dağılıp, giderdi." ġeytanlar çeĢitli kılık ve kıyâfetlere bürünüp toplu hâlde yanıma gelir, beni yolumdan çevirmek için uğraĢırlardı. Kalbimde büyük bir azim ve direnç hissederdim. Ġçimden bir ses; "Ey Abdülkâdir! Onlarla mücâdele et, onlara galip geleceksin." derdi. Ġçlerinde bir Ģeytan durmadan bana gelir; "Buradan git, Ģöyle yaparım, böyle yaparım." diye beni tehdit ederdi. Cân u gönülden, "Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billahil aliyyil azîm" okuyunca, onun tamâmen yandığını görürdüm Bir kere Abdülkâdir Geylânî (k.s) Ģöyle bir ses iĢitti: "Ey Abdülkâdir! Ben senin rabbinim! Sana haramları mubah, serbest kıldım." Bir rivâyete göre; "BaĢkasına yasak olan Ģeyleri sana helâl kıldım." diyordu. Bunun üzerine Abdülkâdir Geylânî Eûzü çekti. "KovulmuĢ Ģeytandan Allahü teâlâya sığınırım. Sus ey mel'ûn!" diye bağırdı. Bunun üzerine aynı ses; "Ey Abdülkâdir! Rabbinin izni ile çeĢitli yerlerde bana aldanmayarak, Ģerrimden, kötülüğümden kurtuldun. Hâlbuki ben bu yolda yetmiĢ kiĢiyi yoldan çıkardım." dedi. Onun Ģeytan olduğunu nasıl anladığını sorduklarında; "Sana haramları 68 helâl ettim, sözünden anladım. Çünkü Allahü teâlâ böyle Ģeyleri emretmez." buyurdu. BaĢka bir kere gâyet çirkin ve pis kokulu birisi geldi. "Ben iblisim, Ģeytanım. Sana hizmet etmeye geldim, beni ve yardımcılarımı çok yordun." dedi. "Sana inanmıyorum, buradan uzaklaĢ." dedim. Bana vuracak oldu ise de onu periĢan ettim. Ġkinci defâ elinde büyük bir ateĢ kıvılcımı ile hücum etmeye baĢladı. Bu esnâda elinde kılıç bulunan atlı birisi bana yardıma geldi. Yine onu mağlûb ettim. Üçüncü olarak iblisi çok uzakta ağlar gördüm. Gâyet üzgün olarak; "Senden ümîdimi kestim. Gâliba seni yoldan çıkaramayacağım." dedi. "Sus ey mel'ûn!" dedim ve kovdum. Allahü teâlâ her seferinde beni onlara karĢı üstün kıldı. ġeytanı baĢımdan savdıktan sonra bana pek lezzetli süslü ve parlak Ģeyler göründü. "Bunlar nedir?" dedim; "Dünyâ zevkleri ve zînetleridir." denildi. Dünyâ ve onun göz kamaĢtırıcı lezzeti ve çabuk tükenen nîmetleri kendine çekmek istedi fakat Allahü teâlâ beni onlardan da korudu. Onlara hiç kıymet vermedim. Bunun için kaybolup gittiler. Sonra Allahü teâlânın rızâsına kavuĢma yolunda insanın önüne çıkan mânileri, engelleri gördüm. "Bunlar nedir?" dedim. "Senin içinde bulunan mânîlerdir." denildi. Bunlara üstün gelebilmek için bir sene uğraĢtım. Sonra içimi seyrettim. Kalbimin birçok Ģeylere bağlandığını boĢ hayaller kurduğunu, kendini saraylarda sandığını gördüm. "Bunlar nedir?" dedim. "Arzu ve isteklerindir." denildi. Tam bir yıl uğraĢtıktan sonra kalbimi onlardan temizleyebildim. Yine nefsim kendi Ģeklinde bana gelir, kendine dost olmam için yalvarırdı. Yüz vermeyince zor kullanmak isterdi. Bir kere onu, bütün hastalıkları üzerinde, arzu ve istekleri dipdiri, Ģeytanları emrine hazır olarak gördüm. Bir sene mücâdele ettim. Allahü teâlânın izni ile hastalıklarını iyileĢtirdim, arzu ve isteklerini kırdım, Ģeytanlarını kovdum. Kısaca nefsimle tedrîcen, safha safha mücâdele ettim. Onu iki elimle sımsıkı yakaladım. Yıllarca ıssız, sessiz, sadâsız yerlerde kalmaya mecbur ettim. Soğuk bir gece kırk defâ ihtilam oldum, havanın soğukluğuna bakmadan her seferinde, hemen yıkandım. Kerh harâbelerinde yıllarca kaldım. Yiyecekler malum; otlar, ağaç yaprakları... Dünyâ sevgisinden kurtulabilmek, nefse üstün gelebilmek için her çâreye baĢvurdum. Gördüğüm her yokuĢa tırmandım. Nefsime 69 hiç fırsat vermedim. Bir gece merdivende kitap mütâlaa ediyordum. Nefsim; "Biraz uyu, sonra kalkarsın." dedi. Ona muhâlefet olsun diye tek ayağım üzerinde durdum. Kur'ân-ı Kerîmi hatmedinceye kadar uyumadım. Bütün bunlara rağmen, henüz matluba, maksada ve asıl istediğime varamamıĢtım. Bunun için, tevekkül, Ģükür ve zenginlik gibi kapıları denedim. Aradığımı fakirlik kapısında buldum. Burada büyük bir Ģerefe kavuĢtum, kulluk sırrına erdim, sonsuz hürriyete ulaĢtım. Bütün arzu ve isteklerim buz gibi eridi. Bütün beĢerî sıfatlarım kayboldu. Gönülden Allahü teâlâdan baĢka her Ģeyi çıkarıp, hep O'nunla olmak olan "fakr" mertebesine ulaĢtım". Nihâyet bütün varlıklardan yüz çevirdim. Her Ģeyim Allah için oldu. Sahralarda cezbe hâlinde kendimden geçmiĢ olarak dolaĢırdım. Kendime geldiğimde kendimi bulunduğum yerlerden çok uzaklarda bulurdum. Bir gün bu halde bir saat kadar yürümüĢtüm. Sonra kendimi Bağdad'a on iki günlük uzaklıkta bir yerde buldum. DüĢünceye daldığımda bir ses bana; "Sen ki Abdülkâdir'sin, buna hayret mi ediyorsun?" dedi. Sahralarda dolaĢırken "Ol" sözü ile ihsân olundum. Allah‘ü teâlânın izni ile istediğim olurdu. Bunun için çok yiyecek buldum. Dağdan bir parça koparırdım, helva olur, yerdim. Kuma deniz suyu dökerdim, tatlı su olurdu. Sonra böyle yapmaktan hayâ ettim. Allah‘ü teâlâya karĢı edebi gözeterek hepsini terk ettim. Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri bu uzun dolaĢmalardan sonra Bağdad'a dönüyordu. Hızır(a.s) önüne çıkıp, Ģehre girmesine mâni oldu. "Emir var. Yedi sene Bağdad'a girmeyeceksin." dedi. Bu sebeple, Bağdad‘ın kenarlarında yedi yıl, yerden biten mübah bakliyatı yiyerek bekledi. Bildirilen müddet bitince; "Ey Abdülkâdir! Bağdad'a gir, serbestsin." diye bir ses duydu. Soğuk ve yağmurlu bir gecede Bağdad'a girdi. Doğru ġeyh Hammâd bin Müslim Debbâs (k.s)'ın zâviyesine (dergâhına) geldi ve geceyi orada geçirdi. Sabahleyin ġeyh Hammâd Debbâs(k.s) onu görünce ağlayarak; "Oğlum Abdülkâdir! Bu devlet bugün bizim, yarın sizin olacaktır." Dedi. Bir müddetten beri Bağdad'da bulunan Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri fitne ve karıĢıklıklar olunca tekrar sahrâlara çıkmak istedi. Hibe kapısı denilen yere gelince; "Nereye gidiyorsun? Dön, herkes senden faydalanacak." diyen bir ses iĢitti. "Ben dînimi 70 kurtarmak istiyorum." dediğinde; "Korkma, dînine bir zarar gelmeyecek." denildi. DüĢünmeye baĢladı ve bu iĢin hakîkatını bildirmesi için Allahü teâlâya yalvardı. Bu esnâda Muzafferiyye denilen yerden geçerken birisi kapıyı açıp; "Ey Abdülkâdir! Buyurun." dedi. Yanına varınca; "Söyle, dün Allahü teâlâdan ne istemiĢtin?" dedi. Abdülkâdir Geylânî hazretleri ĢaĢırıp cevap veremedi. Bunun üzerine o zât kapıyı Ģiddetle yüzüne çarptı. Dün Allahü teâlâdan ne istediğini düĢünerek yürümeye baĢladı. Biraz sonra o zâtın ġeyh Hammâd Debbâs(k.s) olduğunu hatırladı. Bundan sonra onun sohbetlerine gider, halledemediği, çözemediği esrarı, gizli Ģeyleri ondan sorardı. O da ona bir bir açıklardı. Bâzan ilim öğrenmek için baĢka taraflara gittiğinden onunla görüĢemezdi. Dönünce hocası ona; "Allah aĢkına nerelere gidiyorsun? Bu civarda senden daha âlim birisi var mı?" derdi. ġeyh Hammâd'ın(k.s) müridleri ona bâzan; "Sen âlim birisin. Burada ne iĢin var, buradan gitsene." derler; ġeyh Hammâd da onlara; "Utanmıyor musunuz? Onu buradan kovmak mı istiyorsunuz. Ġçinizde onun gibisi yok. Benim ona eziyet ettiğime bakmayın. Onu imtihan etmek, denemek, mânen kemâle ermesi, olgunlaĢması için böyle yapıyorum, mânâ âleminde onu koca bir dağ gibi görüyorum." derdi. Yine bir sohbet toplantısında, Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri dıĢarı çıkmıĢtı. ġeyh Hammâd; "ġu genci görüyor musunuz? Bir zaman gelecek ayağı bütün velîlerin boynunda olacak, her velî ona itâat edecek." dedi. BaĢka bir gün o gelince ayağa kalkıp; "HoĢ geldin Abdülkâdir! Sen âriflerin, Allahü teâlâyı tanıyanların seyyidi, efendisisin. Senin sancağın doğudan batıya kadar dalgalanacak. Bütün boyunların sana eğileceğini ve akranlarının üstünde bir dereceye ulaĢacağını müjdelerim." dedi. Zamânındaki diğer evliyâ da kerâmet olarak ilerde onun derecesinin yüksek olacağını haber verdiler. Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri zaman zaman ġeyh Tacül ârifîn Ebü'l-Vefâ (k.s) hazretlerinin yanına giderdi. Ebü'l-Vefâ (k.s) hazretleri o gelince ayağa kalkar, yanındakilere; "Ayağa kalkın, evliyâdan biri geliyor." derdi. Ona karĢı bu Ģekilde iltifât etmesine hayret eden talebelerine; "Henüz zamânı var. Vakti gelince, okumuĢ, câhil herkes bu gence muhtâc olacak, onun feyzinden, mânevî ilminden faydalanacaktır. Sanki Ģu anda onun Bağdad'da cemâatlere vaaz ve nasîhat ettiğini, "Ayağım bütün velîlerin boynundadır." 71 dediğini ve bütün velîlerin boyunlarını ona uzattıklarını, görüyorum." derdi. Bir defasında da; "Ey Bağdadlılar! Allahü teâlâya yemîn ederim ki, onun baĢında bir ucu doğuda bir ucu da batıda olan sancaklar dalgalanacaktır." dedi ve Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretlerine dönüp; "Bugün söz bizim fakat ilerde senin olacak. O zaman bu ihtiyarı hatırlarsın." diye hitâb etti. ĠrĢad ve Nasihate Yeniden BaĢlaması: Nihayet Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri Bağdad'da insanları irĢâda, Allahü teâlânın beğendiği yolda bulunmaya dâvete ve nasîhat etmeye baĢladı. Bir gün kendini nûrların kapladığını gördü. Bu hal nedir diye sorunca, Resûlullah(s.a.v) Efendimiz Allahü teâlânın sana verdiği yüksek dereceyi tebrik etmeye geliyor, denildi. Nûrun gitgide çoğaldığı bir anda Resûlullah (s.a.v) Efendimiz görünerek bir elbise verdiler. Sonra; "Bu, kutubluk denilen velîlere âit evliyâlık elbisesidir." Buyurdular. Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri tasavvuf bilgilerini herkesin anlayacağı Ģekilde sundu. Peygamber Efendimizin (s.a.v) bereketiyle sözleri gayet tatlı ve tesirli idi. Kendileri Ģöyle anlatır: Hicrî beĢ yüz yirmi bir senesi ġevval ayının on altısı olan Salı günü öğleden önce, Resûlullah (s.a.v) Efendimizi rüyâmda gördüm. "Ey oğlum, niçin konuĢmuyorsun?" buyurdu. "Babacığım ben yabancıyım. Bağdad fasîhlerinin yanında nasıl konuĢurum?" dedim. "Ağzını aç!" buyurdu. Ağzımı açtım. Yedi defâ mübarek ağzının suyundan ağzıma saçtı ve; "Ġnsanlarla konuĢ, onları güzel hikmet ve vaazlar ile Rabbinin yoluna çağır." buyurdu. Öğle namazını kıldım. Yanımda kalabalık insanlar gördüm. Nutkum tutuldu. Ali bin Ebî Tâlib'i (r.a) gördüm. Mecliste benim karĢımda ayakta duruyor ve bana; "Ey oğlum niçin konuĢmuyorsun?" diyordu. "Babacığım! Nutkum, konuĢmam tutuldu, konuĢamıyorum." dedim. "Ağzını aç." buyurdu. Açtım. Ağzının suyundan ağzıma altı defâ saçtı. "Niçin yediye tamamlamadınız?" dedim. "Resûlullah'a (s.a.v) karĢı olan edebimden." buyurdu ve gözden kayboldu. Bundan sonra en fasîh bir dille konuĢmağa baĢladım. Birgün, minberde oturmuĢ vaaz ediyordu. Birden süratle en son basamağa indi. Ayakta, elini elinin üstüne koyarak, mütevâzi bir Ģekilde durdu. Bir müddet sonra minbere çıktı. Eski yerine oturdu ve vaazına devâm etti. Oradakilerden birisi, ne oldu diye suâl edince; 72 "Ceddim Resûlullah'ı (s.a.v) gördüm. Geldi ve minber önünde durdu. Hayâ edip, son basamağa indim. Kalkıp, gitmeye baĢlayınca, bana yerime oturmamı ve insanlara vaaz etmemi emr etti, dedi. Resûlullah (s.a.v) Efendimizden Hz.Ali ( r.a) vâsıtasıyla gelen feyzler, mânevî ilimler ondan sonra Hz.Hasan ile Hüseyin (r.anhüm)ve on iki imâmdan diğerleri ile devam etti. Bunlardan sonra gelen evliyâya feyzler hep on iki imâm vasıtasıyla geldi. Abdülkâdir Geylânî (k.s) hazretleri dünyâya gelip velî oluncaya kadar hep böyle idi. Fakat o evliyâlıkta yüksek dereceye kavuĢunca, on iki imâmdan gelen feyzler, ilimler, bereketler onun vâsıtasıyla geldi. BaĢka hiç bir velî bu makâma ulaĢamadı. Bunun için; "Önceki velîlerin güneĢi battı. Bizim güneĢimiz ufuk üzerinde sonsuz kalacak, batmayacaktır." buyurdular. Kıyâmete kadar, her velîye feyzler onun vasıtasıyla gelecektir. Bunun için kendisine "Gavs-ülA'zam; En büyük Gavs" denildi. Tasavvufa Ġntisabı: Ġlk intisabını ġeyh Ebul Hayr Muhammed bin Müslim ed Debbas (k.s)a yapmıĢ. Kadı Ebi Said el Mübarek el Mahzumi(k.s)‘den icazet almıĢ, tarikat hırkasını onun elinden giymiĢtir.(Ebul Hasan Nedvi, Ġslamda Fikir ve Davet Örnekleri. Sh.261.Ömer Rıza Doğrul Ġslamda Tasavvuf. Sh.113) Bağdatta Sufi Yusuf Hemadani (k.s) Hazretlerinin tavsiyesi üzerine cemaate vaaz ve irĢada baĢlamıĢ, insanlar onu dinlemek için birbirleriyle yarıĢmıĢ, hitabeti çok etkili olduğundan, çabuk tesiri altına almıĢ, bundan dolayıda kendisine; (Bazullah-Allah‘ın ġahini-El Bazul EĢheb, avını kaçırmayan Ģahin,)ünvanıyla anılmıĢtır.(Vassaf Hüseyin, Sefineyi Evliya sh.72) Orta boylu, geniĢ omuzlu, açık alınlı, ince bedenli, buğday benizli, saçlarını omuzlarını örtecek kadar uzatır, sesi gür ve heybetli, çok güzel giyinir, talebeleri dâhil kimseden bir Ģey kabul etmez, küçük çocuklar ve kölelerle sohbet eder, fakirlerle oturup kalkardı. Gözü yaĢlı aĢırı derecede heybetli, dua ve niyazı kabul olunan, üstün ahlaklı, islamdan taviz vermeyen, Allah‘a ve Resulüne âĢık, Kur‘an‘a ve Sünnete bağlı bir veliydi. Tasarruf ve kerametleri vefatından sonrada devam etmiĢtir. 91 yıllık hayatının 73 yılını Bağdat‘da geçirmiĢ, Abbasi Halifelerinin ve Selçuklu Sultanlarının icraatlarına Ģahit olmuĢ, idarecileri adil olmaya devet etmiĢ, sultana yaltaklık edenlere, 73 zalimlere karĢı çıkmıĢ onları uyarmıĢ, bütün ömrünü islama adamıĢ, Allah‘ın dinine hizmetten ve insanlara güzel örnek olup irĢaddan ayrılmamıĢtır. Birçok gayri Müslim islamla ĢereflenmiĢ onun müridi olmuĢtur. Gavsu‘l-Azam sadece vaazlarla, nasihat ve öğütlerle, özendirmeler ve teĢviklerle yetinmezdi. Gerekli gördüğü yerde çok açık bir ifade ve cesaretle ma'rûfu emreder, kötülüklerden menetme görevini yerine getirirdi. Sultanları, büyük devlet görevlilerini, dönemin halifelerini çekinmeden uyarır, onların yanlıĢ hareketlerini ve kararlarını tenkid etmekten de geri durmazdı. Bu konuda kimsenin makam ve mevkiine bakmaz, etki ve yetkisini asla gözönünde tutmaz, yalakalık yapmazdı. Hafız Ġmâmüddîn Ġbn Kesîr, Tarih'inde Ģöyle yazıyor: "O, halifelere, vezirlere, sultanlara, kadılara, avam, havas herkese iyiliği emreder kötülükten menederdi. Gayet açık bir dille ve cesaretle kalabalığın içinde, minberde, alenî olarak onları uyarırdı. Herhangi bir zâlimi vali ve idareci yaparsa ona itiraz eder ve Hak konusunda hiç kimsenin kendisini kötülemesine aldırıĢ etmezdi." Kalâidü'l-Cevâhir kitabının sahibi Ģöyle yazıyor: "Halife Muktedî Liemrillâh, Kadı Ebu'l Vefa Yahya'yı kadı tayin edince -ki bu zat, zâlim Ġbn Mürcem (taĢlanmıĢ Ģeytanın zalim oğlu) diye anılırdı. Abdulkadir Geylani (k.s)Geylânî (k.s) azretleri minbere çıkarak Ģöyle konuĢtu:"Sen müslümanlar üzerine zalimlerin zalimi bir adamı tayin ettin. Yarın kıyamet günü merhametlilerin merhametlisi olan Allah'a ne cevap vereceksin!"Bu sözleri duyan halife sarsıldı, titredi ve ağlamaya baĢladı ve o anda kadıyı görevden uzaklaĢtırdı. Gavsul Azam, o sultanların ve Allah'tan korkmaz devlet erkânının yanında yer almıĢ asalak (resmî ve saray mensubu) âlimleri, Ģeyhleri de Ģiddetle, ağır bir dille tenkid eder, iç yüzlerini açıklardı. Onlardan dolayı sultanlar ve erkân-ı devlet daha çekincesiz ve korkusuz hale gelmiĢlerdi. Bu sınıfa hitab ederek bir yerde der ki:" Siz neredesiniz, gerçek âhiret âlimleri nerede?.. Ey ilim ve amel hâinleri!... Ey Allah ve Resûlü'nün düĢmanları! Ey Allah kullarının yol kesicileri!,.. Siz açıkça zulüm ve nifak içindesiniz... Bu nifak ne zamana kadar devam edecek?.. Ey âlim ve zâhid geçinenler!.. Ġdarecilerden ve sultanlardan dünya malını, zevk ve lezzetini alıncaya kadar mı onlara münafıklık yapacaksınız?.. Siz ve asrımızın birçok idarecileri Allah'ın malında ve kullarına verdiği nimetlerde ihanet ve 74 zulmet içindesiniz... Ey Yüce Allah'ım!.. Ya bu münafıkların Ģevketini kır veya onları tevbe ettirerek bundan vazgeçirt. Zulmü yık; yeryüzünü onlardan temizle veyahut da onları ıslâh eyle." Bir baĢka yerde o gruptan bir insana hitab ederek Ģöyle diyor: "Sen utanmıyor musun ki, hırsın seni zalimlere hizmetçilik yapmaya ve haram yemeye âmâde kıldı? Sen ne zamana kadar zalim sultanlara hizmet etmeye, ne zamana kadar haram yemeye devam edeceksin. Hizmetçiliğini yaptığın kimsenin sultanlığı en kısa zamanda tükenmek üzere. Senin, hiç sonu olmayan Allah'a hizmet etmen gerekir.(Kalâidul Cevahir, s.8.meclis: 51.52. Ebu‟l-Hasan En-Nedevi, Ġslam Önderleri Tarihi 1, Kayıhan Yayınları: 1/287-289.) Abdülkâdir Geylânî (k.s) nin Devri ve Çevresi: Abdulkadir Geylânî (k.s) Hazretleri, Ġslamî hilafetin, ruhunu ve peygamberlik emanetini yitirdiği, saltanat haline getirildiği bir dönemde o makamın yapması gereken iĢleri diğer rabbaniler gibi yüklendi. Davet ve sohbetleriyle insanlar, Ġslamî ahdi yenilediler. Ġslamı atadan kalma bir miras gibi adet yerini bulsun diye kabullenenler Ģuurlandılar. Talim ve terbiyeleriyle Ġslam‘ın tadını, imanın lezzetini taddırdı. Ġnsanları nefsanî arzuların kölesi ve insanların kulu olmaktan çıkardı. Ġbadet ve taata canlılık getirdi. Bu dönemde Abbasi halifelerinden beĢ tanesinin hilafetine Ģahit oldu. Bütün ömrünü halkı irĢadla tüketti. Hak uğrunda kuvvetli bir mücadele verdi. Halife ve idarecileri tenkid ederek adil olmaya, Hakk‘a çağırdı. ġirk ve bid‘atle ĢavaĢtı. Cahiliyet ve nifakla mücadele etti. Onun Bağdat'a Ģeref verdiği günler Halîfe Mustazhirbillah Ebu'l Abbas (ö. 512 GEYLÂNÎ (K.S) .)'ın devri idi. Ondan sonra sıra ile MüsterĢid RâĢid, Muktedî Liemrillah ve Müstencid Billâh saltanata geçtiler. ġeyhin bu dönemi çok önemli tarihî olaylarla doludur. Selçuklu sultanları ile Abbasî halifelerinin aralarındaki çekiĢmeler en Ģiddetli Ģeklini almıĢtı. Bu sultanlar Abbasî idaresine tam hâkim olmak ve kesin söz sahibi olabilmek için bütün gayretlerini gösteriyor, canla baĢla uğraĢıyorlardı. Bazan halifenin rızası ile bazan da onun karĢı gelmesi ve istememesine rağmen, ara sıra halife ile sultanın orduları karĢıya gelip savaĢır, müslümanlar çekinmeden birbirinin kanını akıtırdı. Bu tür olaylar MüsterĢid zamanında birkaç kez olmuĢtu. Hâlbuki bu halife Abbasilerin en aklı baĢında, tedbirli halifesi idi. Çok 75 kere de o üstün geldi. Fakat 10 Ramazan 519 GEYLÂNÎ (K.S) . tarihinde Sultan Mesûd'la yaptığı savaĢta kesin yenilgiye uğradı. Ġbn Kesîr Ģöyle yazıyor:" Sultanın ordusu üstün geldi. Halife hapsedildi. Bağdatlıların malı mülkü yağmalandı. Bu haber bütün bölgelere yayıldı. Bağdat bu acı haberden çok müteessir oldu. Halkı arasında dıĢ görünüĢ açısından olsun, manevî açıdan olsun depremler oldu, halk büyük sarsıntı geçirdi. Mescidlerin minberlerine varıncaya kadar kırdılar. Cemaatla namaz kılmayı dahi terkettiler. Kadınlar baĢlarındaki örtüleri atıp feryad ü figân ederek evlerinden dıĢarı fırladılar. Halifenin yakalanıp hapsedilmesine, düĢtüğü feci duruma, uğradıkları musibetlere matem tutmaya baĢladılar. Diğer eyaletler de Bağdat'ın yaptığı gibi hareket etmeye baĢladı ve bu fitne o kadar ileri gitti ki, az çok her eyâlet bundan etkilendi. Sultan Sencer durumu gördü de yeğenine konunun nezaketini ve önemini haber vererek halifeyi serbest bırakmasını emretti. Sultan Mes'ûd onun emrini yerine getirdi, fakat Bâtınîler halifeyi Bağdat yolunda öldürdüler." Bütün acı dolu olaylar Abdülkâdir Geylânî'nin gözleri önünde gelip geçti. O, müslümanların arasındaki parçalanıĢı, kardeĢ kavgasını, düĢmanlığı gözleriyle gördü. Dünya sevgisi uğruna, mal, mülk, saltanat ve makam hırsı uğruna insanların herĢeyi yapmaya hazır olduğunu, onlarda sadece saray debdebesi ve zevki kaldığını, halkın saltanat makamına mukaddes gözle baktıklarını, eyaletlerin ve Ģehirlerin idaresini ele geçirmek için birbirini boğazlayacak hale geldiklerini de gördü. Abdülkâdir Geylânî hazretlerinin vücudu bu olayların içinde olmaktan uzak olsa da duygu ve Ģuuru ile o, ateĢler içinde yanıyordu. Ve bu iç yanıĢı, ciğer ateĢi bütün gücü, gayreti, heyecanı ve samimiyeti ile onu, insanları irĢada, halka nasihat etmeye, onları nefislerini terbiye ve ıslah etmeye, kalpleri kötülüklerden temizlemeye çağırmaya, davet ve tebliğe yöneltti. Bu iç ateĢi onu, bozgunculuğu ve dünya hırsını âdi ve aĢağı görmeye, insanlarda iman Ģuurunu diriltmeye, onlara âhirete imanı hatırlatmaya, bu fânî âlemin geçici olmasına karĢılık o ebedî âlem olan âhiretin önemini anlatmaya, ahlâkı güzelleĢtirmeye, gerçek tevhid inancına ve pürüzsüz ihlâs ve samimiyete çağırmak için bütün gücünü kullanmaya itti.(Ebu‟l-Hasan En-Nedevi, Ġslam Önderleri Tarihi 1, Kayıhan Yayınları: 1/265-267.) 76 Geylanî‘nin manevi talebeleri, bu âlim zatın önünde Allah ve resulü ile yaptıkları biat, tevbe ve imanı yeniden tazeledikten sonra, sorumluluklarının Ģuuruna erdiler. ġeyhle aralarında; talebelerin hocalarıyla, askerin komutanıyla, sürünün çobanıyla olan bağlarından çok daha kuvvetli, sağlam ve köklü bir bağ, kopmayan, çözülmeyen dini ve ruhi bir alaka meydana geldi. Bu asla bozulmayan ve ihanet edilmeyen bir misaktı. ĠĢte ġeyh Abdülkadir Geylânî‘nin yaĢadığı dönem birçok fitne ve kargaĢanın arkasından, Moğol istilası gibi birçok siyasî zülüm ve karıĢıklığın olduğu, buna rağmen, Ġslamî ilimler sahasında oldukça münbit ve tarihin sayfalarına altın harflerle geçmiĢ büyük insanların da yetiĢtiği bir devirdir. Meselâ Ģu manâ büyükleri onunla çağdaĢ sayılırlar:Ġmam Gazzalî (505/1111), Aynu‘l-Kudat el-Hemedanî (525/1131), ġeyhu‘l-Ġslam Ahmed en-Namekî (536/1141), Ahmed erRifaî (578/1182), Ahmed Yesevî (562/1167), Ebû Medyen el-Mağribî (594/1198), Abdülhalık el-Gücdevanî (595/1199), Rüzbihan Baklî (606/1209), Necmüddin el-Kübra (618/1221), Feridüddin Attar (632/1234), Hasan el-ÇiĢtî (633/1236), Ġbn Arabî (638/1240). Kâdiri tarîkatının kurucusu olan Abdulkadir Geylani (k.s) Fıkıh ve hadîs ilimlerinde müctehid idi. Ehl-i sünnet îtikâdını ve din bilgilerini her tarafa yaydı. Hanbelî mezhebine mensuptu. Birçok kız ve erkek çocuğuna sahipti. Böylece onun müntesib ve talebeleri Ġslâma davet, iman ve cihad Ģuurunun yaygınlaĢıp güçlenmesinde büyük katkıda bulundular. Çocukları ve müridleri vasıtasıyla Kadiri tarikatı, Mısır, Kuzey Afrika, Endülüs, Irak, Suriye, Sudan, HabeĢistan, Anadolu, Kafkaslar, Ġran, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Türkistan, Çin, Endenozya ve Malezyaya kadar dünyanın birçok yerine yayıldı. Temiz ve saf yapısıyla insanların kalplerini fethetmiĢtir. Abdulkadir Geylani‘nin çocukları ve torunları Kuzey Afrikada daha çok Ģerif, Irak, Suriye, Anadolu‘da ise Seyyid ve Geylani diye anılırlar. Kadiri tarikatı Anadoluya, Osmanlı Devleti zamanında EĢrefoğlu Rumi (k.s)tarafından, Ġstanbul‘a da Ġsmail Rumi (k.s) Hazretleri tarafından getirilmiĢ burada neĢvü nema bulmuĢtur. Bugün Anadoluda en yaygın olan kollardan biriside Kadiri tarikatının Halisiyye koludur.(Sadık Vicdani, Tomar Sh.108-109.Mustafa Kara, Bursada Tekkeler ve Tarikatlar 1/19) (Nedvî, Ebü‟l-Hasan, Ġslamda Fikir ve Davet Önderleri, s.283-284.285.) 77 Ġslam Dünyasında en yaygın tarikat olup, bugünde aktif bir Ģekilde faaliyetlerine devam etmekte, gönülleri fethetmektedir. Birçok insanın islamı seçmesine ve olgun Müslüman olmasına vesile olmaktadır. Yunus Emre (k.s) ona duyduğu derin sevgi ve hayranlığından: “Seyyah olup şu âlemi arasan, Abdulkadir gibi bir er bulunmaz.” EĢrefoğlu Rumi (k.s)de: “Arısının balıyım bahçesinin gülüyüm, Çayırının bülbülüyüm. Şeyh Abdulkadirin” Erzurum‟lu Alvarlı Muhammed Lütfi (k.s)de: “Pîr-i Geylâni dir, Kemer-i himmet, Eflak-ı şeriat nur-i hakikat, Mir‟at-ı Muhammed bahr-ı marifet, Üstad-ı kül, rih-i Rahman iledir.” Der. Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri'nin Müridlerine Olan ġefaati Gavs‘ul-Azam Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘nin müridleri sayılamayacak kadar çoktur. Onlar dünya ve ahiret mutluluklarına da ermiĢlerdir. DerviĢlerinin hiçbiri tevbesiz ölmemiĢtir. ġeyh Ali El-Garseni‘nin (k.s) Pir Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘nin Ģöyle buyurduğunu naklediyor: “Cehennem hazineleri ile ilgili aramızda şöyle bir konuşma geçti: „Dervişlerinden cehennem'e giren varmı?‟ dedim. „Allah (c.c) hakkı için hayır.‟ dediler. „Tabi olmayacak. Çünkü elim müridlerimi, göğün yeri kuşattığı gibi kuşatmıştır.‟ dedi. Rabbimden yetmiş küsur defa söz aldım ve Rabbimin İzzet-i Hakk‟ı için, dervişlerimin hepsi kendimle birlikte Cennet‟e girinceye ve onları cennete götürünceye kadar Rabbimin huzurundan ayrılmam‟.” Hz. Pir‘e (k.s) sordular: “Biri senin tarikatına girse ya da sana intisab etse (baglansa), fakat senden ders almaz ise, senin hırkanı giymezse senin dostların sayılabilir mi?” Cevap verdi: “Her kim bana intisab ederse, Allah-u Teâlâ (c.c) onu kabul eder ve o benim dostlarımdan olur. Her kim medresemin kapısının önünden geçerse, muhakkak Allah-u Zülcelâl (c.c) onun ahirette azabını hafifletir.” Biri 78 gelip O'na (k.s) Babül-Ezc civarındaki kabristanın birinden korkunç bir ses duyduğunu söyledi. Hz. Pîr (k.s) bunun üzerine sordu: ―O adam benden feyz aldı mı?‖ Onlar da: ―Bilmiyoruz.‖ dediler. Bu sefer Gavsı Geylani (k.s) Hz.leri: ―Meclisimde hiç hazır bulundu mu?‖ diye sordu. Yine ―Bilmiyoruz.‖ dediler. Gavs (k.s) Hz.leri bu sefer: ―Arkamda namaz kıldı mı?‖ diye sorunca yine ―Bilmiyoruz.‖ Dediler. BaĢını bir saat kadar eğdi. Murakabaya daldı. Sonra baĢını heybetle kaldırarak haykırdı: ―Melekler (Allah'ın selâm'ı üzerlerine olsun) gelip bana, o kiĢinin yüzümü gördüğünü ve hakkında iyi niyet taĢıdığını, bu yüzden Allah (c.c) Hz.leri tarafından afv edildiğini haber verdiler.‖ Bunun üzerine bir daha ondan, böyle korkunç bir ses duyulmamıĢtır. Pir Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri, Allah-u Teâlâ Hz.leri‘nden, müridlerinin hiçbirinin tevbesiz ölmeyeceğine dair garanti almıĢtır. Her müridi, Hz. Pir'in (k.s) müridlerinden yedi kiĢi kurtarabileceğini, Hz. Pirimiz sık sık ifade etmiĢtir. Hatta bir keresinde demiĢtir ki: “Mağripte bir müridimin avreti açılırsa, biz onu meşrikten mutlaka örteriz. Himmetimizle (Allah'ın (c.c) izni ve inâyetiyle) dostumuzu kurtarırız.” ġeyh Ali El-KureĢiy'e (k.s) göre Pîr Gavsu‘l-Azam (k.s) Hz.leri ona demiĢ ki: “Bana, gözün alabileceği kadar bir kitab verilmiştir. Onda, bana intisab edecek olan dervişlerimin ve arkadaşlarımın (Müridlerimin) ve kıyamete kadar bana mürid olacakların isimlerini gördüm.”Hz. Pir Abdulkadar-i Geylani (k.s) Hz.leri‘ne sordular: “İyi müridleriniz malum. Ya kötüleri ne olacak?” Bunun üzerine Hz. Pir (k.s) şu cevabı vermiştir: “İyiye gelince, o kendini bize adamıştır. Kötüye gelince, biz kendimizi, onu kurtarmak için adamışızdır.” ġeyh Adiy bin Misafir (k.s) Hz.leri Ģu mühim açıklamayı yaptı: ―Bütün Ģeyhlerin müridlerinden her kim benden feyz hırkasını istedi ise, rahatlıkla giydirdim, ama Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘nin müridlerine karĢı bunu yapamadım. Çünkü hepsini, Rahmet deryasında yüzerlerken gördüm. Böyle olan kimseler, denizi bırakıp da bir bardak ile su dağıtan kiĢinin yanına gelirler mi hiç?‖ Gavsu‘l-Azam (k.s) Hz.leri‘nin derviĢlerinden El-Betayihi (k.s) anlatıyor: "Bir gün Ģeyhimiz Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘nin evine girdim. Önceden görmediğim, tanımadığım dört kiĢi gördüm. Onlar kalkıp çıkmak için yürüyünce, Hz. Pir (k.s) bana: 79 ‗YetiĢ onlara da, sana dua etsinler.‘ emrini verdi. KoĢtum, onları medresenin avlusunda yakaladım ve bana dua etmelerini rica ettim. Onlardan biri bana dönerek dedi ki: ‗Ne mutlu sana. Sen böyle bir Ģahsın derviĢi ve hizmetindesin ki, Allah (c.c) Hz.leri O‘nun bereketiyle yerleri, tepeleri, dereleri, denizleri ile birlikte ayakta tutuyor. O‘nun duası sayesinde, halkın iyisine de kötüsüne de Allah (c.c) merhamet ediyor. Biz diğer Veliler, O‘nun ayağı gölgesi altındayız, O‘nun emrindeyiz. O‘nun emrinden hiç ayrılamayız.‘ Sonra yanımdan uzaklaĢıp gittiler. Hayret ve dehĢet ile Hz. Pir‘e (k.s) koĢtum. Daha bir Ģey söylemeden bana hitâb etti: ‗Ey Allah‘ın (c.c) kulu. Ben hayatta iken, onların sana anlattıklarını kimseye söyleme.‘ Ben: ‗Bunlar kimdi?‘ diye sordum. Hz. Pir (k.s) Hz.leri: ‗Bunlar Kâf Dağı‘nın ileri gelenleridir ve halen oradadırlar.‘ dedi.‖ ġeyh Ömer El-Bezzâz (k.s) Hz.leri anlatıyor: ―Hz. Pir Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘nden dinledim: ‗Hüseyin ElHallacın (Hallac-ı Mansûr (k.s) ayağı kaymıĢtı. O asırda elinden tutup onu kaldıracak kimse (Veli) yoktu. Eğer ben, onun zamanında olsaydım, (bulunsaydım) elinden tutup onu kurtarırdım. Çünkü kıyamete kadar ayağı kayan her müridimin, ahbabımın, arkadaĢımın elinden tutup kurtaracağım.‘ Ebu-l Ferec bin El-Hamami‘nin bir müĢahedesi: ―Hz. Pir Gavsul Azim (k.s) hakkında duyduğum Ģeyleri bir türlü kabul edemezdim, inkâr ederdim. Böyle Ģey olmaz derdim. Bir gün BabilEcz'de bir iĢim çıktı. Oraya gitmem gerekti, gittim. DönüĢümde Hz. Pir‘in (k.s) medresesinin önünden geçiyordum. Müezzin Ġkindi ezanını okuyordu. Ġçimden ‗Bakalım Ģu namazı onun arkasında abdestsiz kılayım farkına varacak mı?‘ diye bir düĢünce geçirdim. Camiye girdim, arkasında Ġkindi Namazını kıldım. Namaz bitince Hz. Pir bana dönerek: ‗Ey Oğul? Bana bir hacet için gelseydin, mutlaka hacetini görürdüm. Lakin gaflet, bütün mevcudiyyetini kuĢatmıĢ ve bu yüzden arkamda abdestsiz namaz kıldın.‘ Bunu hiç doğru yapmadın.‘ demez mi? Hayretten az kaldı düĢüp bayılacaktım. O (k.s), benim içimdekileri nasıl bilebilirdi? O andan itibaren tevbekâr olup yanından, hizmetinden hiç ayrılmadım. Gün geçtikçe O‘nu sevmeye, saymaya baĢladım. O‘nun feyz ve bereketini çok gördüm.‖ ġeyh Matar El-Barzani‘nin (k.s) oğlu ġeyh Ebul-Hayr Kerûm (k.s) anlatıyor: ―Babam ölüm döĢeğindeyken kendisine: ‗Senden sonra 80 kime uymamı vasiyyet edersin?‘ diye sordum. ‗ġeyh Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hz.leri‘ne intisâb et.‘ dedi. ‗Galiba ağır hasta olduğundan ne dediğini bilmiyor.‘ dedim. Bir saat sonra yine: ‗Senden sonra kime intisâb edeyim?‘ diye sordum. ‗ġeyh Abdulkadir'e (k.s)‘ diye cevab verdi. Bir saat bekledikten sonra yine sordum. Bu defa Ģöyle dedi: ‗Bir zaman gelecek ki, ġeyh Abdulkadir‘den (k.s) baĢka hiç kimseye intisab edilmeyecek.‘ Babam ölünce Bağdat'a ġeyh Abdulkâdir (k.s) Hz.leri‘nin yanına gittim. Orada bütün MeĢâyıh-ı Kirâm'ı gördüm. Hz. Pir (k.s) durmadan konuĢuyor ve Ģöyle diyordu: ‗Ben sizin vaizleriniz gibi değilim. Beni yukarıdakiler de dinler. Çünkü ben Allah (c.c) Hz.leri‘nin emri ile konuĢurum.‘ Bir ara baĢını kaldırdı. Ben de baĢımı yukarıya kaldırınca, nurdan atlar üzerinde nurdan adamlar saf saf olmuĢ, Hz. Pir'i (k.s) baĢları eğik, huĢu içinde dinliyorlar. Kimisi hüznünden ağlıyor, kimisi titriyor, kimisinin elbisesi tutuĢmuĢ ateĢler içinde yanıyor. Bunu görünce korktum ve kürsüye doğru koĢtum. Hz. Pir‘in (k.s) yanına çıkınca kulağımdan tutarak: ‗Babanın ilk vasiyyetiyle neden yetiĢmedin?‘ diye çıkıĢtı. Heybetinden korktum ve baĢımı eğdim.‖( Cevherden Gerdanlıklar, Sh.58) Vefatı: Gavs‘ul-Azam,uzun bir süre dünyayı, zahirî ve bâtını üstün meziyetleriyle, manevî kemâlâtı ile faydalandırdıktan, Ġslâm dünyasında maneviyatın ve Allah'a yönelmenin zevkini, neĢesini meydana getirdikten sonra 561 . yılında.1166 yılının Rebiul Ahir ayında Cumartesi gecesi Bağdat‘ta Hakk‘ın rahmetine kavuĢmuĢ, Bağdatta Kadiri külliyesindeki türbesine defnolunmuĢtur. Onun için Ģu ibare meĢhur olmuĢtur:“Veliler Sultanı Abdulkadir Geylani, AĢk ile doğdu, kemal ile ömür sürdü ve kemal-i aĢk ile Rabbine vasıl oldu.”diyerek tarih düĢürülmüĢtür ki, ebced hesabına göre ―aĢk‖ 470, ―kemal‖ 91, ―kemal-i aĢk‖ ise 561‘e tekabül etmektedir. Buna göre Geylânî 470‘de doğmuĢ 91 senelik bir ömürden sonra 561 tarihinde vefat etmiĢtir. Oğlu ġerefüddîn Ġsa (k.s) ölümünü Ģöyle anlatıyor: "Vefat etmesine sebep olan hastalığa yakalandığında oğlu ġeyh Abdülvehhab (k.s) kendisine, sizden sonra yapmam için bana bazı tavsiyelerde bulunun dediğinde buyurdu ki: Daima Allah'tan kork. Allah'tan baĢka kimseden korkma, Ondan baĢka birinden de bir Ģey bekleme. Bütün ihtiyaçlarını Allah'a havale et. Sadece ona güven ve herĢeyi ondan iste. 81 Allah'tan baĢka hiç kimseye güvenme. Tevhid yolunu tut ki o yol, herkesin birleĢtiği noktadır, dedi ve Ģöyle devam etti: Kalb Allah ile yoğrulmuĢ olursa hiçbir Ģey ondan kopmaz ve hiçbir Ģey oradan dıĢarı çıkamaz. Ve dedi ki: Ben kabuksuz özüm. Vefat edeceği sırada, oğullarına: ―Yanımdan ayrılın. Çünkü zahirde sizinle, batında sizden baĢkasıyla (yani Allah‘u Zülcelal‘le) beraberim. Yanımda sizden baĢkaları da (melekler) var. Onlara yer açın. Onlara karĢı edebli olun. Buraya büyük bir rahmet iniyor. Onları sıkıĢtırmayın.‖ Sonra selam aldı. ―Ve aleyküm selam ve rahmetullahi veberekatuhu‖ Allah'ın selâmı, bereketi, rahmeti sizin üzerinize olsun. Allah sizi de beni de bağıĢlasın, benim de sizin de tevbenizi kabul etsin. Bismillah, gelin ve geri gitmeyin. ĠĢte bunları bir gece bir gündüz sürekli söyledi durdu. Sonra Ģöyle dedi: Yazık size. Ben hiçbir Ģeye aldırıĢ etmiyorum. Ne bir meleğe, ne de ölüm meleğine. Ey ölüm meleği, bizim amellerimiz senden çok bize bir Ģeyler vermiĢtir‖. Öldüğü gecenin gündüzünde müthiĢ bir sayha attı. Ġki oğlu ġeyh Abdürrezzak (k.s) ve ġeyh Musa (k.s) diyorlar ki: Tekrar tekrar ellerini kaldırıp uzatıyor ve diyordu ki; Allah‘ın rahmeti, bereketi, selâmı size olsun. Hakka dönün, sıfata girin. Ben Ģimdi sizin yanınıza geldim. Bir de Ģöyle diyordu: YumuĢak olun. Sonra hakkın emri geldi de ölüm hali kapladı. O vaziyetteyken dedi ki: Benimle sizin ve bütün insanların arasında yerle gökler arası kadar fark vardır. Beni kimseyle kıyaslamayın, kimseyi de benimle kıyaslamayın. Ġki defa ―Allahümme Refikul A‘la,‖Yüce dosta gidiyorum‖dedi. Bir ara,‖Durun‖ Ölüm ve sekerat hali geldi, bu halde iken, bana kimse bir Ģey sormasın. Ben Allah‘u Zülcelalin ilminde bir halden baĢka bir hale geçmekteyim.‖ Dedi. Oğlu ġeyh Abdülaziz hastalığının gidiĢini sorduğunda; benim hastalığımı kimse bilmez, kimse de anlamaz, ne insan, ne cin, ne de melek. Allah'ın hükmünden Allah'ın bilgisi ĢaĢmaz, (Kendi hükmünü yine en iyi kendi bilir.) Hük mü değiĢir ama bilgisi değiĢmez, hükmü nesholur ama ilmi nesholmaz. Allah istediğini yok eder, istediğini bırakır. Onun katındadır asıl yazı. Ne yaparsa yapar ondan sebep sorulmaz, insanlardan sebep sorulur, dedi. Sonra oğlu ġeyh Abdülcebbâr, kendisine: Neren ağrıyor? Diye sorduğunda ise Ģöyle dedi: "Her tarafım ağrıyor. Fakat kalbimde bir ağrı yok. O Allah'la sağlam olarak birliktedir. 82 Sonra son demi geldi. ġöyle söylemeye baĢladı: "Kendinden baĢka hiç bir mâbud olmayan Allah'tan yardım istiyorum. O münezzeh ve yücedir, canlıdır. Yok, olması düĢünülemez. Kendi kudreti ile izzetini gösteren, ölüm ile kullarına galip gelen o Allah arınmıĢtır. Ondan baĢka mâbud yoktur. Muhammed (s.a.v) Efendimiz Allah'ın peygamberidir." Oğlu ġeyh Musa (k.s)diyor ki, Babam: Vefat ettiğinde, son sözlerinde, üç defa:”Allahümme Refikul a‟la. Lailahe illallah Muhammedün Resulullah. Allah, Allah, Allah”deyip sesini kesti, dilini damağına yapıĢtırıp mükerrem ruhunu canana teslim etmiĢtir. Rabbim derecesini âli eyleyip bizleri Ģefatinden, himmetinden mahrum etmesin. Âmin. Vefâtı büyük bir üzüntüyle karĢılandı. Cenâze namazını kılmak üzere, görülmemiĢ bir kalabalık toplandı. Cenâze namazını oğlu ġeyh Abdülvehhâb(k.s) hazretleri kıldırdı. O kadar insan toplanmıĢtı ki, kalabalık sebebiyle ancak gece defn edilebildi. Ġnsanlar, büyük kalabalıklar hâlinde ziyâretine geldiler. Bu ziyâretler günlerce devâm etti. Kabri ziyaretgâh olup, kerametleri ve tasarrufu kıyamete kadar devam edecek büyük bir Allah dostudur. O mübarek Ģöyle diyordu: ”Öncekilerin (velilerin) güneĢi battı, Bizim güneĢimiz sonsuza dek batmıyacaktır”. Ġranlı ġiiler ve ġah Ġsmail tarafından yıktırılan, türbeleri Osmanlı Devleti zamanında yeniden inĢa edilmiĢ, Tekke ve zaviyesi bakımlı bir hale getirilmiĢtir. Bugünde dünyanın her yerinden gelinerek ziyaret edilmektedir. Gavs‘ul-Azam bu dünyadan göçüp gitti, ama arkasında Ġslâm davetçilerinden, ahlâk ve nefisleri temizleyip terbiye eden bir kitle bırakarak gitti. Bu kitle onun hizmetini kıyamete kadar devam ettirecektir. Cenab-ı Hak rızası için çalıĢan Habibinin yolundan gidenlerden eylesin. Âmin. (Ebu‟l-Hasan En-Nedevi, Ġslam Önderleri Tarihi 1, Kayıhan Yayınları: 1/294-297.) Eserleri: Birçok eser bırakmıĢ, bu eserlerden bir kısmı okuyucuların hizmetine sunulmuĢtur. Bu eserlerinden bir kısmı: 1-El Günye liTalibi Tarikil Hak, 2-El Fethur Rabbani ,3-Futuhul Gayb, 4-El Füyuzatur Rabbaniyye fi Evradil Kadiriyye, 5-Mektubat, 6-Cilalül 83 Hatır min Kelami ġeyh Abdulkadir, 7-Sırrul Esrar ve Mazharul Envar, 8-Ed Delail, 9-Es Siracul Vehhac fi Leyletil Mirac, 10- Akidetul Bâzil EĢhe, 11-Tefsirül-Kur‟an .(Ġslam Ansk. C.1 sh.236. Ġslamiyetin Getirdiği Tasavvuf, Ömer Rıza Doğrul, sh.113) 84 AHMED RIFAĠ(R.A) (D.H.512 Receb 1118-BağdatV. H. H.578 Cemâzil-evvel M.1182-Bağdat) Evliyânın büyüklerinden. Rıfâiyye yolunun reîsidir. Ġmâm-ı Mûsâ Kâzım‘ın evlâdından olup seyyiddir. Bu îtibârla Peygamber (s.a.v)Efendimizin soyundandır. Babası Seyyid Ali, annesi Fatma el Ensari dir. Benî-Rıfâe kabîlesinden olması sebebiyle Rıfâî denildi. Anne tarafından da, Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb el-Ensârî‘ye (r.a) dayanır. Bunun için kendisine Zül-Alemeyn yâni iki sancak sahibi künyesi verilmiĢtir. Ebü‘l-Abbâs da denir. Babası Irak‘a gelerek, Basra civarında Arz-ul Betâih‘deki Ümm-i Ubeyde mevkiine yerleĢmiĢti. Seyyid Ahmed Rıfâî, 1118 (H.512) senesinin Receb ayında bir PerĢembe günü Irak‘ın güneyindedek Bataih bölgesinde Ümmüabide köyünde doğdu. 1182 (H.578) senesi Cemâzil-evvel ayının yirmiikisinde, PerĢembe günü ikindi vaktinde, altmıĢ altı yaĢında iken vefât etti. Dedesi Seyyid Yahya, Abbasi halifesi tarafından Basra‘da bulunan ġiiler veSünniler arasındaki kavgalara son vermek üzere görev verilmiĢ o da bugorevi en iyi Ģekilde yerine getirerek Basra, Vasıt ve Bataih bölgelerindehuzuru sağlamayı baĢarmıĢtı. Ahmed Rıfâî(k.s) hazretlerinin dayısı, büyük âlim Mansur (r.aleyh) Ģöyle anlattı: ―Bir gün manevî âlemde Peygamber(s.a.v) efendimizi gördüm. Bana; ―Ey Mensur! Kız kardeĢinin kırk gün sonra Ahmed isminde bir çocuğu olacak. Onu Aliyy-ül-Kârî Vâsıtî‘nin terbiyesine teslim et. Bu zât, Allah indinde azîzdir, sakın ihmâl etmeyiniz‖ buyurdular. Tam kırk gün sonra Ahmed dünyâyı teĢrif etti.‖ 85 Ahmed Rıfâî (k.s) yedi yaĢında iken babası vefât etti. Onu, dayısı Mensur Betaihî, husûsî bir ihtimam ile büyüttü, ilim öğretti. Önce Kur‘ân-ı Kerîmi ezberledi. Kur‘ân-ı kerîm hocası Abdülmelik Harnûtî‘dir. Ahmed Rıfâî (k.s) anlattı: ―Henüz yedi yaĢında idim. Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına ait bilgilerde mârifet sahibi olan hocam Abdülmelik Harnûtî‘yi ziyârete gittim. Bana Ģöyle nasîhat etti: ―Ey Ahmed! Sana diyeceğim Ģeyleri hafızanda tut, ezberle ve hiç unutma!” Ben de; “Peki efendim” dedim. Buyurdu ki: “BaĢkalarına iltifat edip gezen, hedefine varamaz ve hakîkate kavuĢamaz. ġüpheden kurtulamıyanın, dünyevî düĢüncenin, nefsî arzularının peĢinde koĢanın; Felaha, hidâyete kavuĢması mümkün değildir. Bir kimse, kendi kusur ve noksanını bilmiyorsa, bütün zamanı noksan geçer.” Bu kıymetli sözleri hemen ezberledim. Bir yıl bu sözlere göre amel ettim. Bir yılsonunda yine nasîhat istediğimde; “Hakîkî âlimleri, evliyâyı tanıyamamak çok kötüdür. Tabîbin hasta olması ne fenâ, akıllı kimsenin câhil kalması ne kötüdür” buyurdular. Ahmed Rıfâî (k.s) çocukken bir velîler topluluğunun yanından geçiyordu. Hepsi, kendisine bakıyorlardı. Birisi ―Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah, bu mübarek ağaç (çocuk) büyümeye baĢladı‖ dedi. Ġkincisi; ―Biraz sonra dallanır‖, üçüncüsü; ―Kısa zamanda gölgesi etrafa yayılır‖, dördüncüsü; ―Çok geçmeden meyve verir ve ay gibi etrafa ıĢıklarını salar‖, beĢincisi; ―Yakında, insanlar onun kerâmetlerini, fevkalâde hâllerini görürler‖, altıncısı; ―Pek kısa zamanda Ģânı yücelir‖, yedincisi; ―Onun talebeleri pek fazla olur‖ diye söyleĢtiler. Ahmed Rıfâî‘yi (k.s) dayısı, bir müddet sonra, büyük âlimlerden ilim öğrenmek üzere Vâsıt Ģehrine gönderdi. Vâsıt‘a göndermesinin sebebi, rüyada Peygamberimiz(s.a.v)in emr-i Ģerîfleri idi. Ġslâm âlimleri umumiyetle Vâsıt‘a gelir, talebelere ders verirlerdi. O zaman büyük âlim Aliyy-ül-Kârî Vâsıtî(k.s) hazretleri ve Ebû Bekr el-Ensârî el-Vâsıtî(k.s) hazretleri de, Vâsıt‘ta bulunuyordu. Bunlar, Ahmed Rıfâî‘yi (k.s) öyle yetiĢtirdiler ki, tasavvufta zamanının bir tanesi oldu. Aliyy-ül-Kârî, 1182 (H.578)‘de vefât etti. 1607 (H.1016)‘da vefât eden Aliyy-ül-Kârî baĢkadır ki, bu, hakîkî Ehl-i sünnet âlimlerine dil uzatmıĢtır. Ahmed Rıfâî(k.s), Aliyy-ül-Kârî ve Ebû Ġshak ġîrâzî hazretlerinden bütün ilimleri öğrendi. Büyük bir fıkıh, hadîs, tefsîr âlimi oldu. Tasavvufta emsaline az rastlanacak 86 büyük vilâyet derecelerine kavuĢtu. Allah‘ü Teâlânın emirlerini harfiyyen yapar, yasaklarından titizlikle kaçardı. Bildikleriyle amel eder ve baĢkalarına da tavsiyede bulunurdu. ġâfiî mezhebine mensup olan Rifâî(k.s)Hazretlerinin tarikatı vefatından sonra daha çok Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlar‘da yayılmıĢtır. Seyahatnâme‘de Rifâiyye kültürü ile ilgili olarak verilen bilgiler daha çok Suriye, Filistin ve Mısır kaynaklıdır. Ahmed Rıfâî(k.s)hazretlerinin, namaz kılarken benzi sararır, kendinden geçerdi. Gönlünde hissettiklerini, zahirinden tâkib etmek mümkündü. Fakat heybetinden kimse cesaret edip soramazdı. Bir gün; ―Namaza kalktığım zaman, sanki Allahü teâlâ bana Kahhâr sıfatıyla tecellî edecek diye korkuyorum‖ buyurdu. Seyyid Ahmed Rıfâî (k.s); alçak gönüllü olup meclislerde baĢ köĢeye geçmezdi. Dâima az konuĢur ve; ―Sükûtla emr olundum‖ derdi. KonuĢtuğunda kalpleri harekete getirir, sohbetine doyulmazdı. KonuĢmasını uzaktakiler, hattâ sağırlar bile duyardı. Yemeği soğutarak yerdi. Kendisine âid olan misafir konağı, her gün dolup taĢar, günde iki öğün yemek çıkardı. Yolda her rastladığı kimseye, hattâ çocuklara bile selâm verirdi, Hâsta ziyâretine önem verir, ihtiyarlara, âmâlara ve sıkıntıda olanlara yardımcı olurdu. Peygamber efendimizin; ―Kim saçı-sakalı ağarmıĢ müslüman bir kimseye ikram ederse, Allah da ona ihtiyarladığında hürmet ve ikramda bulunacak kimseleri vazifelendirir, ona ikrâm ederler‖ hadîs-i Ģerîfinde bildirildiği gibi hareket etmeyi düstûr edinmiĢti. Ahmed-er Rufai, ġeyh Aliyyul Vasıti(k.s)‘dan hem icazet aldı,hem de hırka giydi. Vasıti Onun icin : ―Herkes üstadıyla, ben ise talebem Rufai ile iftihar ederim‖ demiĢtir. Ġlk eĢi Hatice binti Ebi Bekir el Vasıt- en Neccavi‘den Fatıma ve Zeynep adlı iki kızı olmuĢ, eĢinin vefatından sonra evlendiği ikinci eĢi Rabia‘dan sonra Salih isminde bir oğlu olmuĢ ve küçük yaĢta vefat etmiĢtir. Nesli iki kızı ile devam etmiĢtir. Fatıma‘dan Ġbrahim Azeb ve Ahmed-el Ahdar adlı devrinde meĢhur olan iki Sufi, Zeyneb‘den ise ikisi kız, altısı,Erkek torunları olmuĢtur. Bunlardan Ġzzeddin AHMED Sayyad (574-670)Rufaiye‘nin Sayyadiye kolunun kurucusu olup, Rufai Tarikatının Ġslam âlemine yayılmasında tesiri olmuĢtur. Ahmed-er Rufai (k.s)Hazretleri, çok farklı özelliklere sahipti. Peygamber(s.a.v) Efendimize çok yakın idi. Ona her Ģeyi ile tutkundu. 87 Cenab-ı Hakk, yaradılıĢında onunla kader birliği içinde yaratmıĢ, bir takım hikmetlerle onun isminin musemması kılmıĢtır. Dünyaya gelmeden annesi ve dayısı Mansur el-Bataihi‘ye rüyalarında isminin Ahmed olması mujdelenmiĢ ve emredilmiĢtir. Küçük yaĢta Peygamber(s.a.v) Efendimiz gibi yetim kalmıĢtır. Nesli kız evlatları ile devam etmiĢ, erkek evladını küçük yaĢta kaybetmiĢtir. Hayatında kendisine hakaret edilmiĢ, eziyet görmüĢ, O ise Peygamber(s.a.v) Efendimiz gibi sabırla, dua ile mukabelede bulunmuĢ, hasımlarına karĢı tevazu göstermiĢtir. Ahmed-er Rufai Hazretleri, Mecal bin Yunus ve Abdul Mu‘min adında ikimuridi ile sahrada geziyorlardı. Birbirlerine olan sevgi ve muhabbetleri pekziyade idi. Onların bu yakınlığı ve duydukları manevi haz, her ikisini desarhoĢ etmiĢti. Bu durum onları zaman zaman kendilerinden geçiriyordu..Cezbeye tutuluyorlardı. Hatta muritlerden biri;-Sana bu kadar zamandır Ahmed-er Rufai (k.s)Hazretleri‘nin yakınlığından ne eriĢti? Diye sordu. O‘da: Ne dilersem kabul edilme lütfu. Öyleise: Dile bakalım Allah (c.c) lütfedecek mi? O‘da: Ya Rabbi ateĢten azad olduğuma dair Ģu aciz kuluna bir ferman göster. Diye niyaz etti. Allah (c.c)sonsuz kerem sahibidir. Fazlına nihayet yoktur. Ve iki muridinönüne sağa sola yalpa yaparak bir kâğıt düĢtü. Kâğıda baktılar, Kâğıt bembeyazdı. Üzerinde hiçbir yazı yoktu. Alıp Seyyide götürdüler. Vehiçbir Ģey söylemediler. Seyyid bu bembeyaz kâğıda baktı ve hemen Ģükürsecdesine kapandı. Secdeden baĢını kaldırınca: ―Âlemlerin Rabbi olan Allah‘a hamd olsun ki bağlılarımın cehennemdenkurtuluĢunu bana dünyada gösteriyor.‖ BuyurmuĢ. ― Bunun üzerinde yazıbulunmayan beyaz kâğıt ― diyen oradakilere: ―Evlatlarım kudret eli siyahla yazmaz, bu nurla yazılmıĢtır.‖ CevabınıvermiĢtir. Seyyid Ahmet Rufai(k.s); orta boylu, nuryüzlü ve buğday benizli idi. Saçları siyah, sakalı seyrek, alnı açık ve geniĢidi. Gözlerine sürme çeker, devamlı tebessum eder halde bulunurdu. Öylegüzel konuĢurdu ki, kalpleri harekete geçirir, sohbetine doyum olmazdı. Hatta bir keresinde cemaate vaaz-u nasihat ediyordu. Cemaatte bulunanâlimlerin Ahmet Rufai Hazretlerine çok fazla soru sorduğunu goren EbuZekeriyya (k.s.) onlara mudahale etti. Bunun uzerine Ahmet Rufai (k.s)tebessum edip, ―Ey Ebu Zekeriyya! Bu dunya fanidir. 88 Bırakınız ben hayattaiken sorsunlar.‖ buyurdular. ―Bu dünya fanidir‖ buyurduğunda, cemaatfevkalade heycana kapıldı, içlerinden beĢkiĢi orada vefat etti. Orada hazırbulunanlar içinden, ibadetlerini tam olarak yapamayan binlerce kiĢi tövbeedip doğru yola geldi. Bir gün Ahmed Rıfâî‘nin (r.aleyh) paltosunun eteğinde, evin kedisi gelip uyudu. Namaz vakti geldiğinde kediyi uyandırmağa kıyamadı. Bir müddet onu Ģefkatle seyretti. Uyanmayacağını anlayınca, kedinin yattığı yeri kesti. O haliyle kalkıp namaza gitti. Geldiğinde kedi uyanıp oradan gitmiĢti. Kesik parçayı paltosuna tekrar dikti. Öyle ki, kesildiği yer hiç belli değildi. Ahmed Rıfâî hazretleri, bir gün etrafına toplanan yakınlarına; ―Ġçinizde, benim bir ayıbımı, kusurumu görüp de söylemeyen var mıdır? Varsa lütfen söyleyiniz‖ buyurdular. Oradakilerden biri; ―Efendim, ben sizde bir kusur görüyorum‖ dedi. Bunu iĢiten Seyyid hazretleri hiç üzülmedi, söyleyeni kınamadı ve; ―Ey kardeĢim! Lütfen kusurumu söyleyiniz‖ buyurdu. O kimse; ―Bizim gibi size lâyık olmayan kimseleri huzurunuza kabul buyurmanızdır‖ deyince, baĢta Ahmed Rıfâî (r.aleyh) olmak üzere oradakiler ağlamaya baĢladılar. Bir ara Ahmed Rıfâî; ―Hepinizden daha aĢağı olduğumu biliyorum ve sizlerin hizmetçinizim‖ buyurarak, onları tesellî edip, tevâzû gösterdiler. Ġbrâhim Bestî isminde bir kimse, Ahmed Rıfâî hazretlerini hiç sevmezdi. Hakkında uygun olmayan çirkin Ģeyler söylerdi. Bir gün hakaret dolu bir mektup yazıp, gönderdi. Ahmed Rıfâî (r.aleyh) getiren kimseye mektubu sesli okumasını söyledi. O kimse, her türlü iftiranın bulunduğu bu mektubu okuyunca, Seyyid hazretleri, sükûnetle dinlediler ve ―Doğru söylemiĢ. Eğer Allahü teâlânın indinde Ģüpheli bir durumum yoksa insanların bana ettiği iftiralara hiç aldırıĢ etmem‖ buyurdular ve mektubuna cevap olarak Ģunları yazdırdılar: ―Muhterem Ġbrâhim Bestî hazretleri, Allahü teâlâ beni dilediği gibi ve istediği yerde yarattı. Sizin doğruluğunuza güveniyorum. Hayır, duâlarınızdan beni mahrum bırakmamanızı ve haklarınızı helâl etmenizi yüksek zâtınızdan istirham ediyorum.‖ Bu tevazu dolu mektubu alan Ġbrâhim Bestî çok ĢaĢırdı. Yüzünü yerlere sürüp dıĢarı çıktı ve kendisinden hiç haber alınamadı. Fıkıh âlimlerinden Yûsuf Ebû Zekeriyyâ (r.aleyh), Ahmed Rıfâî hazretlerini ziyâret için Ümm-i Ubeyde kasabasına gitti. Burada 89 gördüklerini Ģöyle anlattı: ―Seyyid Rıfâî hazretleri binlerce kiĢiye câmide vâz ü nasîhat veriyordu. Nasîhat ederken, cemâatteki âlimler, kendisine anlaĢılması ve cevaplandırılması güç suâller sordular. Seyyid hazretleri her sorunun cevâbını ânında ve en ince teferruatına kadar açıklıyordu. Bütün sorulara cevap verdi. Dayanamadım, suâl soranlara: ―Yeter artık. Ne kadar sorarsanız sorunuz, hepsine cevap verileceğini anlamadınız mı?‖ dedim. Bu sözüm üzerine Seyyid Ahmed Rıfâî (r.aleyh) tebessüm edip; ―Ey Ebû Zekeriyyâ! Dünyâ fânîdir. Bırakınız ben hayatta iken sorsunlar‖ buyurdular. ―Bu dünyâ fânîdir‖ buyurduğunda, binlerce cemâat fevkalâde heyecana kapıldı, içlerinden beĢ kiĢi orada vefât etti. Orada hazır bulunanlardan ibâdetlerini tam yapmayan bir çok kimse tövbe edip doğru yola geldi.‖ Ahmed Rıfâî hazretleri, bir gün nasîhat ederken Ģöyle buyurdular: ―Allah‘ü Teâlâ, bir kimseyi evliyâlık makamlarına çıkarmak dilerse, önce ona kendi nefsini terbiye etme vazifesini verir. Eğer nefsini terbiye etmeyi baĢarır, doğru yola kavuĢursa, ona baĢka bir vazife verir. Bu defâ çoluk-çocuğunu doğru yola getirme, terbiye etme vazifesini verir. O da onlara iyilik eder, iyi geçinirse, bu seferde komĢularını ve o mahallede bulunanları doğru olan hak yola getirme vazifesini verir. ġayet onlara da iyilik eder, yardımcı olur, iyi geçinirse, vazifesi yine değiĢtirilir. Bulunduğu bölgenin idaresi kendisine verilir. Onlarla da iyi geçinirse, bu defâ memleketinin idaresi kendisine verilir. Bunu da baĢarır, dînin emirlerini yapar, yasaklarından Ģiddetle kaçınır, Allah‘ü Teâlâyı unutmaz ise, mevkîi biraz daha yükseltilir. Bu defa, yer ile gök arasındakilerin idaresi kendisine verilir. Buradaki varlıkların sayısını ancak Allah‘ü Teâlâ bilir. Bütün bunlar, birer imtihandır. Hepsinde baĢarı kazanırsa, yükselmeye baĢlar. Yüksek makamlara kavuĢup Gavslık makamı verilir. (Resûlullah efendimize tam uyan bir kimse, ona uymakla nübüvvet dereçelerini bitirince, Ġmâmet makamı verilir. Vilâyet-i kübrâ derecelerini bitirene Hilâfet makamı verilir. Zıl derecelerinde imâmmet makamı uygun olan, Kutb-i irĢâd makamıdır. Hilâfet makamı uygun olan da, Kutb-i medâr makâmı‘dır. AĢağıda bulunan bu iki makam, sanki yukarıda olan o iki makamın zıllı gibidirler. Gavs, kutb-i medardan baĢkadır (daha üstündür). Kutb, iĢlerinin birçoğunda Gavs‘dan yardım ister, Ebdâlin makamlarına getirilmesinde Gavs‘ın 90 da te‘siri vardır. Bu, Allah‘ü Teâlânın öyle bir ihsânıdır ki, dilediğine verir. Allah‘ü Teâlânın ihsânları pek çoktur.) Hicri 560 yılında Abbasi halifesi olan el-Mustencid, kendisini Bağdat‘adavetinde karĢılamak üzere oğlunu vazifelendirmiĢtir. Sarayda davetlilerarasında devrin ileri gelen Ģeyhleri- mutasavvıfları da hazır bulundular. Her biri sırayla sohbet eder, soz sırası Ahmed-er Rufai(k.s) Hazretlerine gelincebir konuĢma yapmıĢ Halife el Mustencid, Ahmed-er Rufai(k.s)‘nin sohbetiniağlayarak dinlemiĢtir. Daha sonra Seyyid Ahmed-er Rufai(k.s) babasınınBağdad‘taki turbesi civarında zikir meclisi tertip ederek, Halife de bizzatbu mecliste bulunmuĢtur. Kaynaklarda Rufai hazretlerinin, ikinci bir defa daha hacca gittiği, arafattaHızır (a.s) ile karĢılaĢtığı ve Hızır(a.s)‘ın kendisine tac ve hırka giydirdiği ifadeedilmektedir. Ahmed-er Rufai(k.s) Hazretleri, dört büyük kutuptan biridir. Abdulkadir. Geylani (k.s)Hazretlerinden sonra Kutbiyet makamına yukseldiğini kaynaklarbelirtmektedir. Gavsiyet ve Kutbiyet âlemi kendisine bundan önce de birkere daha tevdi edildiği ve onun bu vazifeden af dilediği, bunun uzerineAbdulkadir Geylani‟(k.s)ye verildiği, O‟nun vefatı üzerine tekrar kendisine tevdiedilince bu vazifeyi kabul ettiği ve onaltı sene birkaç ay bu makamdabulunduğunu ifade etmektedirler. Kendisine Ebul Alemeyn (iki sancaksahibi) künyesinin bu duruma iĢaret olarak verildiği kaydedilmektedir. Ahmed-er Rufai(k.s) Hazretleri muritlerini Ģöyle mujdeliyor:― Rabbim bana lutf‘u ihsanınla gözlerin göremediği, kulakların iĢitmediği, beĢerin akıl ve hayaline gelmediği, birçok nimetler ihsan etti. O‘nunkerem elçisi Rasulullah, (s.a.v.) beni temin edip söz vermiĢtir kiMuridlerimi, sevenlerimi, zurriyetimi sevenleri, yerinde kaim olanlarıellerinden tutup kaldıracak ve kurtaracak. Bu hal, kıyamete kadar böylesürecek. ĠĢte ruhen biat böyle hâsıl oldu. ―Allah (c.c) verdiği sözdendonmez.‖ TARĠKATIN ESASLARI Ahmed-er Rıfai(k.s)Hazretleri tarafından tesbit edilmiĢ, Kitap ve Sünnete dayanan, tevazu ve alçak gönüllülüğün esas alındığı bir tarikattır. Rufai Hazretleri tarikatın esaslarını Ģöyle açıklar. “yolumuz üç Ģey üzerine bina edilmiĢtir: Ġstememek, Geri çevirmemek, Mal yığmamak.” 91 “Benim yolum, içinde bidat bulunmayan din, tembellik bulunmayan amel, fesat bulunmayan niyet, yalan bulunmayan doğruluk, riya bulunmayan hal, iddia ve makam isteği düĢüncesi bulunmayan makam ve Allah‟a tamamen tevekkül etmekten ibarettir.” Samarrai, Rufai tarikatının Ģu esaslara dayandığını yazar: Allah‟ın birliğine iman, Kur‟an‟ı sorumlulukların kaynağı bilmek. Peygamber Efendimizin sünnetine bağlılık, Sürekli zikir ve iç dünyayı dinlemek Sevgi Ġlk Ġslam âlimlerinin çerçeveledikleri inanç sistemine bağlılık, Peygamberimizin Sahabilerine saygı, Kadere, hayrın ve Ģerrin Allah‟tan olduğuna iman, Tefekkür Dostlarla açık zikir Hz.Muhammed‟in (s.a.v.) ahlakıyla ahlaklanmak, Ġlim tahsili peĢinde olmak, Sürekli Kur‟an okumak ġöhretten kaçınmak, Lüzumsuz ve boĢ konuĢmayı terk etmek, Bid‟atlardan kaçınmak, Mustafa Kara ise bu tarikatın esaslarını Ģöyle açıklar: Allah‟ın emrini yerine getirmek, yasaklarından sakınmak ġeriat ve tarikata ters düĢen Ģeylerden sakınmak. Dininde ve ahdinde sağlam durmak. Ġlim öğrenmek ve uygulamak. KiĢilerin ayıp ve kusurlarını araĢtırmamak. Muhtaç olanlara insaf ve merhamet etmek. Yaramaz ve çirkin huyları terk etmek. ġeyhin öğütlerini kabul etmek. Rıfaiyyede Ģeyhe intisab müridle mürĢid arasında bir anlaĢma ve sözleĢme(biad ve mübayaa)olarak kabul edilmekte ve bir merasimle gerçekleĢtirilmektedir. Tarikata giren salikten evvela Ģeriatın emir ve yasaklarını öğrenerek yerine getirmesi, sonra farzlarla birlikte çokça nafile ibadetlerle meĢgul olması istenir. Salik için Ģeriat edeplerinden tercih edilen öncelikle sohbettir. Yani mürid mürĢidin sözlerini dikkatle dinlemeli, onun hal ve hareketlerine dikkat etmeli, davranıĢlarını ona göre düzenlemelidir. ġeyh ile sohbet ve beraberlik müridin kötü huylarını güzel huylara dönüĢtürmesine yardımcı olur.Seyrü sülukun baĢlangıcı Hakk‟a yönelip kalp huzurunu elde etmektir.Bu huzura mürĢidin talimatına göre çokça salatu selam getirmekle ulaĢılır.Salatü selam vesilesiyle aradaki perdeler kalkmakta ve salik Resul-i Ekrem(s.a.v)den zat nurlarını görebilmektedir.Buna göre Hakk‟ın huzuruna vasıl olmada 92 Resulullah(s.a.v)bir kapı mesabesindedir.Salatu selam her namazdan sonra mürĢidin belirleyeceği sayıda okunan beĢ Ģekli olmakla birlikte ümmi müridler için,Allahümme salli ala seyyidina Muhammedin ve ala alihi ve sahbihi ve sellim. Okunması yeterli görülmüĢtür. Müridler,tek baĢlarına yaptıkları bütün zikirleri kendi iĢitecekleri kadar yüksek sesle(cehri)yaparlar.Toplu zikir hem oturarak(kuudi)hem ayakta (kıyami)yapılır.Zikir meclislerinde genellikle Ahmed er Rifai(k.s)nin tertip ettiği evrad ve ahzabdan bir bölümü(8.hzip)okunmaktadır.Ayrıca bazı gün ve gecelerde zikir sırasında “burhan”denilenkerametlerin izharıda söz konusudur.Ġsmi celal zikrinin hızlandığı bir sırada zikri yöneten Ģeyh kılıç,ĢiĢ,tığ,topuz gibi aletleri zikir yapan derviĢler arasından seçtiği kimselerin yanak,karın,gırtlak,gözçukuru ucu gbi vücudun değiĢik yerlerine saplar.DerviĢler vucutlarına saplanmıĢ aleti elleriyle tutarken zikre devam ederler.Bunun yanı sıra Ģeyh yassı bir kaĢık biçimindeki”gül”denilen,ateĢte akkor haline getirilmiĢl demiri yalar veya derviĢlerin belden yukarı çıplak bedenlere temas ettirir.Bu tip gösterler arasında ateĢe girme,zehir içme,vahĢi hayvanlarla oynama,ağızda cam parçalarını çiğneme gibi uygulamalar da zikredilebilir.Bu gösterilerle Allah dilemedikçe ateĢin yakmasının,yırtıcı hayvanların zarar vermesinin,kesici aletleri kesmesinin,mümkün olmayacağını deliliyle isbatlanmak istenmekte,ayrıca bu yolla inkarcıların hidayete ermesi hedeflenmektedir.(el Burhanül-müeyyed sh.62-63,88.el Mecalisüs seniyye sh.17-18) Ahmed er Rifai(k.s)Hazretleri velayet yolunda olan insanlarda bu hallerin meydana gelmesi mümkün olmakla birlikte bunlar o aĢamada kemal alameti olmadığında önemsenmemelidir. Der. MürĢidin müride verdiği ilk zikir, “Lailahe illallah” zikridir. Sonraları Rahman, Rahim, Vehhab, Kuddüs, Hakk, Halim, Hannan, Hayy, Hafız, Hamid isimleri verilir. Ahlakı güzelleĢtirmek gayesiyle biri hilafet, diğeri de muharremiyye olmak üzere iki çeĢit halvete girilir. Bu halvette mürid oruç tutar. Rufailer siyah sarık sararlar. Rıfaiyye tarikatında riyazet halvet müridin mertebesine göre değiĢiklik gösterir. Dokuz çeĢit riyazetin dördü salikin 93 çavuĢluk mertebesine, beĢi de nakiplik mertebesine gelmesinden sonra uygulanır. Tarikatta sünnet olduğu kabul edilen siyah tac tercih edilmiĢ, kendisine has Ģekil ve nitelikte bayrak(âlem)ve sancak, nefse karĢı yapılan büyük cihad ordusunda saf tutup sebat etmenin sembolleri olarak kabul edilir. Cuma günü yapılan zikir merasimlerinde def ve nevbet vurmak adet haline gelmiĢtir. (Diy. VakfıĠsl. Ans. C.35.sh.101) TARĠKATIN ÖZELLĠKLERĠ Seyyid Ahmed el Kebir-i Rufai hazretleri eserlerinin birçok yerlerinde; Bir tarikatın önderinin fikirlerinin ve yaĢantısının, onun hulefasında ve tabilerinde görüldüğünü vurgulamıĢlardır ve devamla; Hallac-ı Mansur‘un tabilerinde Vahdet-i Vücud üzere konuĢmaların olduğu ve sair meĢayihin etbaında da Pirlerinin özelliklerinin gözüktüğünü söylemiĢlerdir. Hazret kendisine bizzat Resul-ü ZiĢanı ve sünnetini rehber tuttuğundan, tabilerinde de Sünnet-i seniyye ye sımsıkı bir temessük göze çarpar. Rufai hazretlerinin yolu bilindiği gibi Cehri, yani sesli zikri benimseyen bir tarikattır. Tarikatında Ehl-i Beyte, Sahabe-i Kirama, On iki imamlara, Fukahaya, Fukaraya, Ulemaya son derece bağlılık vardır. Rufai tarikatında gerek zikir sırasında gerekse zikir haricinde adabın çok büyük ehemmiyeti vardır. Cezbe bu tarikatta sülükten sonra geldiğinden zikir sırasında derviĢlerde adaba aykırı olarak bağırmalar çağırmalar gözükmez. Zikir büyük bir nizam ve intizam içinde ahenkli bir Ģekilde sürer. Zikirler toplu olarak haftada bir veya iki kez Cuma veya Pazartesi geceleri tercih edilerek yapılır. Sohbet meclisine girerken kapıya gelince sağ el kalpte, sol el belde çapraz bir biçimde bağlı olarak ve sağ ayağın baĢparmağı sol ayağın üzerine basar vaziyette hafifçe eğilerek HUU! Diye selam verilir, ġeyh efendi ise; Eyvallah der, içeriye girecek kimse; Ġllallah der, tekrar Ģeyh efendi; Muhammeden resulullah der. Ġhvan ise hep birden Sallallahu aleyhi ve selem derler ve o kimse içeriye girip kendisine gösterilen yere oturur. 94 ZĠKĠR ve ĠCRA ġEKLĠ; Tarikat-ı Rufaiyyede zikrullah icrasından önce Resul-ü Ekrem, Cem-i Enbiya, Sahebe, Tabiin, MeĢayıhin ve Ulemanın isimleri tek tek yâd edilerek ruhu Ģeriflerine hediyeler gönderilir. Daha sonra istiğfar-ı ġerifeler okunup, Tarikatın seçmiĢ olduğu Salavat-ı ġerifeler toplu olarak icra edildikten sonra Erkan Zikri olarak bilinen Esma-i Seb‘a oturarak ve ayakta olmak üzere yapılır. Zikrullah sırasında güzel sesli kimseler tarafından ilahiler ve naatlar okunur, bunların okunması zikre ayrı bir ahenk verir. Zikrin hitamında ise yine Tarikatın Hatmi olarak adlandırılan esmalar hep birlikte icra edilir. Bazı günlerde ise Rufai Hatmi olarak bilinen sureler ve dualar ġeyh Efendi tarafından aĢikâre, derviĢan tarafından ise alçak bir sesle okunur. ġĠġ BATIRMA, KILIÇLA KESME ÂDETĠ Ahmed er-Rufai Hazretleri, peygamberimizin mübarek elini öpünce, müridleri de bu nimetten istifade etmek istemiĢler, ancak bu durum gerçekleĢmeyince üzülmüĢler ve ellerine geçirdikleri tahta parçası, bıçak ve demirle vücutlarına vurmaya baĢlamıĢlar. Bir kısmı da ateĢle vücudunu dağlamaya çalıĢmıĢ. ġeyh çadıra girince bu durumu görünce hayret etmiĢ. Bunun üzerine Ģöyle dua etmiĢ, “ Ya Rab, tarikatıma girenlere, bu sırrı bahĢeyle!”. Ve bu hal tarikat mensublarında baki kalmıĢtır. Buna “Bürhan” denilir. (Tarikatlar 1- Ġsmail Mutlu) RUFAĠ TARĠKATI GĠYĠSĠLERĠ; Tac; ġeyhlerin giydiği 12 dilimli, etrafında siyah sarık sarılı olan kavuk. Tennure; ġeyhlerin ve Dergâh imamlarının namaz kılarken giydiği omuzu dar, altı geniĢ olan uzun kollu yeĢil bir cübbe. Haydariye; DerviĢlerin giydiği yeĢil renkli, kolsuz, düğmesiz, cepsiz ve omuz uçlarında oval kumaĢ parçalarının dikili olduğu bir yelek. Sarık; ġeyh efendinin ve derviĢanın takkelerinin etrafına sarmıĢ oldukları siyah renkli kumaĢ. Bu kumaĢın boyu 2,5-3 metre civarındadır. ġeyhler Seyyid veya ġerif iseler bazen devamlı surette bazense Kandil ve Mübarek gecelerde yeĢil Sarıkta sararlar... 95 Tarikatın aslı Allah'ın(cc) kitab'ına ittibâ, Rasûlullah‘m(s.a.v) Sünnet'ine temessük, nefsin hevâ ve arzularından uzaklaĢma, bid‘atlerden sakınma, emirlere v e nehiylere karĢı sabırdır. Kim ki hallerini, sözlerini, fiillerini her vakitte ġeriatın, Kitabın ve Sünnetin öIçüsü ile ölçmüyor, tartmıyor ve onu ölçü kabul etmiyorsa ona ittibâ edilmez. O bizim tarikatımızın rehberlerinden ve tarikatımızın mücazlarından değildir. Bu Tarîkatın gerçek erleri, bid'atten aslandan kaçar gibi kaçarlar. Cüzzam ve vebadan uzaklaĢır gibi uzaklaĢırlar. Her hallerinde sıdk ve safâ vardır. Bütün hallerinde ve sözlerinde Kitab'a bağlılık ve Sünnete ittibâ vardır. Bütün tavırlarında Allah'a karĢı miskinlik, boynu büküklük görülür. KarĢısındakini kendinden üstün görme, itirazcı olmama, inkârcı olmama, sıdka ve doğruluğa muhalif fiillerden uzak durma vardır. Öyle ise; müridin bu yoldaki ilk adımı, sıdk ve samimiyet olmalıdır. i'tikadı sahih, Rabbine karĢı mütevazı', Rabbine karĢı saf, Ģahsi ve nefsi zanlardan uzak, sapıklık ve bid'atlerden arınmıĢ bir hal iktiza eder. Bir kimse bu Tarîkat'ın mürĢidliğini, Ģeyhliğini çavuĢluğunu, nakipliğini, derviĢliğini iddia ediyor ve elinden bu tarîkat'a mahsus olan harikulade haller (ġiĢ, yılan, ateĢ, akrep) zuhur ediyor da bu vasıflarla muttasıf değil ise bilin ki o,Ģeytanın yardımı ile istidraç yapmaktadır. O bizden değildir. Biz de ondan değiliz..." Tarikatın Devam eden Kolları: 1-En yaygın kolu Sayyadiyye.2-Haririyye.3-Keyyaliyye.4- Ġmadiyye.5-Cendeliyye.6-Diriniyye.7-Ataiyye.8-Katnaniyye.9- Nuriyye.10-Ġzziyye.11-Cebertiyye.12-Fenariyye.13-Ġseviyye.14- ġa‟raniyye.15-Burhaniyye.17-Cemiliyye.18-Sebsebiyye.19- Aclaniyye.20-Mahmudiyye.21-Ulvaniyye.22-Marufiyye.23- Vasıtiyye. SĠLSĠLESĠ Önce Ebül Fazl Ali el- Vasıti(k.s)den, daha sonra dayısı Mansur el Bataihi(k.s)den hilafet almıĢ, Hz.Ali(r.a)ulaĢan iki silsilesi bulunmaktadır. 96 1-Ebul Fazl b.Kamih el Vasıti(k.s) 2-Gulam b.Türkan(k.s) 3-Ebu Ali er Rüzbari(k.s), 4-Ali el Acemi(k.s), 5-Ebu Bekir eĢ ġibli(k.s), 6-Hz.Ali(r.a) Diğer silsile: 1-Ebu Mansur et Tayyib(k.s), 2-Ebu Said en Neccar(k.s), 3-Ebu Ali el Karmezi(k.s), 4-Ebu‟l-kasım es-Sendusi(k.s),5-Ebu Muhammed Ruveym el-Bağdadi(k.s), 5-Cüneydi Bağdadi(k.s), 6-Hz.Ali(r.a),Diy.(Vakf.Ġsl.Ans.c.35 sh.99) VEFATI Ahmed-er Rufai Hazretleri, Hicri (578), Miladi (23 Ağustos 1182) tarihinde Ģiddetli bir ishal hastalığı sonunda vefat etmistir. Vefatından once ; ―Beni dilenci keĢkülü yerine koymayın, tekkemi bugün harem, öldükten sonra mezar etmeyin. Ben Hakk Teâlâ‘dan tek olarak yaĢamayı diledim. O beni toplum içinde yaĢattı. Öldükten sonra belki o muradıma eriĢirim. Toprak üstünde her ne varsa eninde sonunda yine toprak olacaktır.‖ Bu sözü ile Keramet buyurmuĢlardır. Türbe-i Saadetleri yanında kimse yoktur. Kırın ortasında tenha bir yerde Bağdad‘ın güneyinde Vasıt yakınlarında bulunmaktadır. Ahmed-er Rufai Hazretleri, cok farklı ozelliklere sahipti. Peygamber Efendimize cok yakın idi. Ona her seyi ile tutkundu. Cenab-ı Hakk, yaradılısında onunla kader birliği icinde yaratmıs, bir takım hikmetlerle onun isminin musemması kılmıĢtır. Dunyaya gelmeden annesi Ve dayısı Mansur el-Bataihi‘ye ruyalarında isminin Ahmed olması mujdelenmiĢ ve emredilmistir. Kucuk yasta Peygamber Efendimiz gibi yetim kalmıĢtır. Nesli kız evlatları ile devam etmiĢ, erkek evladını kucuk yaĢta kaybetmiĢtir. Hayatında kendisine hakaret edilmiĢ, eziyet görmüĢ, O ise Peygamber(s.a.v) Efendimiz gibi sabırla, dua ile mukabelede bulunmuĢ, hasımlarına karĢı tevazu göstermiĢtir. Vefât etmeden önce Kelime-i Ģehâdet getirdi ve; ―Dünyâda âhıret için çalıĢıp yorulan, piĢman olmaz, rahata kavuĢur. Her hayr 97 iĢleyenin ameli kendisine sunulacaktır. Her Ģer, kötü iĢ yapanın da ameli, kıyamet gününde önüne çıkacaktır‖ buyurdu. Vefâtında o kadar insan toplandı ki, meydanları mahĢerî bir kalabalık dolduruyordu. Binlerce insan, mübarek cenazesini taĢımak için gayret gösterdiler. Defalarca cenaze namazı kılındı. Dedesinin türbesine defnedildi. Mübarek kabr-i Ģerîfleri, her zaman ziyâretçilerle dolup taĢmakta, ziyâret edenler, rûhâniyyetinden istifâde etmektedirler. ESERLERĠ 1-el-Hikemü'r Rufaiyye.2-en-Nizamü'l-Has li-Ehli'l-Ġhtisas.3- Hadis-i Erbain ġerhi.4-el-Burhanü'l-Müeyyed.5-el-Mecalisü'sSeniyye.6-el-EĢ'ar.7-el-Ahzab ve'l-Evrad.8-Mecalis-i Ahmediyye.9- Kitabü'l Hikem.10-Ahzabu'r Rufaiyye.11-es-Sıratu'l-Müstakim.12-erRivaye.13-et-TarikĠlallah.14-el-Akaidü'r-Rufaiyye.15-ġerhü Tenbih.16-Tefsirü Sureti'l Kadir.17-Rahiku'l Kevser.18-Bahçe fi'l Fıkh Seyyid hazretlerinin hayâtı hep dîne hizmet ile geçti. Bid‘at sahiplerine nasîhat eder, gittikleri yolun bozukluğunu bildirir, kurtuluĢlarına vesîle olurdu. Ġnsanların hidâyete kavuĢmaları için pek çok eser yazdı. Bürhan-ı müeyyed, ġerhüt-tenbîh, Hikem-i Rıfâiyye, Nizâm-ül-hasl li ehl-il ihtisas ve Akâid-i Rıfâiyye eserlerinden bâzılarıdır. Ahmed Rıfâî hazretlerinin tefsîr ettiği kırk adet hadîs-i Ģerîf, bir kitap hâline getirilmiĢ ve Hâletü Ehl-il-Hakîkat ismi verilmiĢtir. Bu eserde Ahmed Rıfâî hazretleri, hadîs-i Ģerîfleri menkıbelerle îzâh etmiĢtir. Seyyid Ahmed Rıfâî (k.s)Hazretleri, Burhân-ül-müeyyed isimli kitabında, Ashâb-ı kirâmı anlatırken buyuruyor ki: ―Peygamber(s.a.v) Efendimizin mübarek sohbetleriyle Ģereflenen Ashâb-ı kirâmın (r.anhüm), en faziletlisi sıddîk-ı ekber, Hz. Ebü Bekr(r.a)‘dir. Sonra fârûk-i a‘zam, Hz.Ömer(r.a)‘dir. Sonra Hz.Osman(r.a) ve Hz. Ali(r.a)‘dir.Ashâb-ı kirâmın hepsi hidâyet üzeredirler. Peygamber(s.a.v) efendimiz bir hadîs-i Ģerîflerinde; ―Benim eshâbım, gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız hidâyet üzere olursunuz‖ buyurdu. Eshâb-ı kirâmı çok sevmeli, onlara karĢı dili muhafaza etmeli, Ģanlarına uymayan sözleri asla söylememelidir. Onları, lâyık oldukları Ģekilde medhetmeli, yüksek ahlâkları ile ahlâklanmalıdır. 98 Peygamber(s.a.v) Efendimizin Ehl-i beytinin (mübarek hanımları, Hz. Ali(r.a), Hz. Fâtıma(r.a), Hz Hasan(r.a) ve Hz.Hüseyn (r.anhüm) ve onların çocukları, torunları) sevgisiyle kalbi doldurmalı, nûrlandırmalıdır. Onları sevmek, îmânla ölmeye sebeptir. Allah‘ü Teâlâyı sevenler, Habîbini de severler. Peygamber(s.a.v) Efendimize muhabbet edenlerin, O‘nun Ehl-i beytini de sevmeleri lâzımdır. Çünkü ―KiĢi, sevdiği ile beraberdir‖ hadîs-i Ģerîfine göre, Ehl-i beyt, Peygamberimizle beraber olacaklardır. Onları sevenler, onları, kendi nefsine tercih etmelidir. Onların önüne geçmemelidir. Evliyâya hürmeti anlatırken buyurdu ki: ―Allah‘ü Teâlânın evliyâ kullarının üstünlüğünü kabul etmeli ve onlara çok hürmet göstermelidir. Çünkü onlara, kıyamet gününde korku ve hüzün yoktur. Velî olan kimse, Cenâb-ı Hakk‘a pek fazla muhabbet besler, îmânları kemâl mertebesindedir ve takva üzeredirler. Allah‘ü teâlâ, evliyâsına zorluk göstermez. Hadîs-i kudsîde; ―Evliyâ kullarımdan birine eziyet eden, bana harb ilân etmiĢ olur‖ buyurulmaktadır. Cenâb-ı Hak, evliyâ kullarını korur, onlara eziyet edenlerden intikam alır. Onları sevenleri ise muhafaza eder, korur. Evliyâ ile beraber olmalı, onları sevmelidir. Onlar hakkında kötü söz sarfetmemeli, sû-i zan etmeyip hüsn-i zan içinde bulunmalıdır.‖ Ahmed Rıfâî(k.s) Hazretlerinin edeb ve hikmet dolu sözlerinden bâzıları Ģunlardır: ―Herkes bilir ki, dünyâ hayâldir ve dünyâda ne varsa hepsi yok olmağa mahkûmdur. ġeytanın vesveselerine aldanmamalı, kötülerin dostluğundan Ģiddetle kaçınmalı, onlarla sohbet etmemelidir. Yoksa sonu dünyâda piĢmanlık, âhırette ise üzüntü ve hasrettir. O hâlde bu kötü akıbetten sakınmalıdır. Çünkü orada piĢman olmak fayda vermez; mazeret ve behâne de kabul edilmez.‖ ―Ġnsan kabrinde emelleriyle baĢbaĢa kalır. Onun için dünyâda, hayırlı iĢler, âhırette fayda sağlayacak ameller yapmalıdır. Günahlardan sakınmalı, dînin yayılması için gayret etmelidir. Bütün iĢlerini iyi niyetlerle yapmalıdır. Helâl rızık kazanmalıdır. Fakirlere yardımcı olmalı, akrabaların ihtiyaçlarını karĢılamalıdır. YumuĢak sözlü olmalı, herkesin anlayacağı Ģekilde konuĢmalıdır. Ġnsanlarla güzel geçinip, kimsenin kalbini kırmamalıdır. Öksüzlerin iĢlerine yardım etmeli, çaresiz kalanlara, dul kadınlara, yaĢlı kimselere hizmet edip, duâlarını almalıdır. Merhamet eden merhamet bulur.‖ 99 ―Âlimlere karĢı hürmetli olmalı, onların huzurunda edebi muhafaza etmeli ve az konuĢmalıdır. Onların hizmetiyle Ģereflenmeyi büyük kazanç bilmelidir.‖ ―Az bir edebe sâhib olmak, edebe aykırı olmayan ilim ve amelden efdaldır. Akıllı kimse, nefsini iyi idare edebilendir. Nefsini idare edemiyen ve insanlara güzel muameleden uzak olan câhildir.‖ ―Evlâdım! Kulluğun birinci Ģartı, nefsi tanımaktır. Hâlbuki onu tanıyan çok azdır. Onu tanımak Ģöyle dursun, varlığını kabul edenler bile kıymetli kabul edilirler. Allah‘ü Teâlâ, nefsten daha ahmak, daha çirkin ve ondan daha pis kokulu bir Ģey yaratmadı. Ġrfan sahipleri için, ondan daha dar bir zindan düĢünülemez. Nefsini tanıyabilen, her tarafı emin olan, tehlikelerden korunmuĢ bir kaleye sığınmıĢ olur. Tanıyamayan, hattâ anlamak istemeyen için tehlike büyüktür. Onu anlamadıkça, Ģerrinden kurtulmak mümkün değildir.‖ Seyyid Ahmed Rıfâî(k.s) Hazretlerinin, mü‘minlerin îmânlarının kemâle ermesi için gösterdiği yola Rıfâîlik denilmiĢtir. Kendisine tamamen bağlı olan, yolunu bozmıyan, yâni her iĢinde, her sözünde dînimizin emir ve yasaklarına tabî olanlara da Rıfâî denildi. Fakat zamanla diğer tarîkatlar gibi bu yol da bozuldu. Dünyâya düĢkün olanlar, dîni dünyalık arzularına âlet edenler, Ahmed Rıfâî hazretlerinin isminden istifâdeye çalıĢtılar. ġeyh ve tarîkatçı olarak ortaya çıkıp, ağızlarına ateĢ koymak, ağızlarından alevler çıkarmak, bir yanağına bıçak, ĢiĢ sokup öteki yanağından çıkarmak, sokak ortasında yatarak üzerinden araba geçirmek gibi iĢleri yaparak, kerâmet sahibi olduğunu iddia edenler görüldü. Hâlbuki bunların kerâmet ile hiç bir alâkası yoktur. Allah‘ü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâm zamanında sihirbazların bulunduğunu haber veriyor ve sihir olduğunu beyân buyuruyor. Bu ve benzeri iĢleri sihirbazlar da yapmaktadırlar. Tasavvuf; hüzün hırkası doğruluk tacı tevekkül elbisesinde bürünmektedir. Ġnsanın kalbi haĢyet, bedeni edep, nefsi ve benliği yokluk ve dili de zikir örtüsü ile örtündüğü takdirde, tasavvuf yolunda bulunmuĢtur. Mükemmel sofi her halde Hz. Peygamber (s.a.v)'a tabi olan ve kulluk derecesini en yüksek derecede olarak benimseyen kimsedir. Kul, ancak Allah'dan gayri her Ģeyin kulluğundan kurtulduğu ve hürriyet makamına ulaĢtığı vakit mükemmel bir kul olabilir. 100 ÖPÜLEN EL! Seyyid Ahmed Rıfâî(k.s) Hicri 555 hacca gitmiĢti. DönüĢte, Medîne-i münevverede, ceddi Peygamber (s.a.v)Efendimizin mübarek türbesini ziyâret etti. Peygamber (s.a.v)Efendimizin kabri onunde Ģu nidada bulunmuĢtur. ―Esselamu Aleyke ya Ceddi!‖ Peygamber Efendimizin kabrinden: ―Aleykum Selam Ya Veledi‖cevabı duyulmustur.. O sırada orada bulunan butun ziyaretciler bu sesi iĢitmiĢlerdir. Bunun uzerine vecde gelen Ahmed er Rıfai(k.s): “Fi hâleti‟l bu‟di rûhi küntü ursilühâ Tukabbilü‟l - erda anni ve hiye nâibeti Ve hazihi devletü‟l -eĢbâhı kad hadarat Femdüd yemineke key tehzâ bihâ Ģefeti” Manası: Uzaktık, toprağını öpmek için efendim, Kendim gelemez, vekil rûhumu gönderirdim. ġimdi seni ziyâret nîmeti oldu nasîb, Ver mübarek elini, dudağım öpsün Habîb! mânâsına gelen bir manzûme okudu. Manzûme bitince, Peygamber (s.a.v) Efendimizin kabr-i Ģerîflerinden mübarek elleri göründü. Seyyid Ahmed Rıfâî son derece hürmetle bu eli öptü. Orada bulunan herkes bu hâdiseyi gördü. Bu kerâmet pek meĢhûr olup, dilden dile, gönülden gönüle günümüze kadar gelmiĢtir.. ġahidler arasında devrin tanınmıĢsofileri de vardır. Seyyid Rufai (k.s.) mubarek baĢını Ravza-i mutahhara‘nın eĢiğine koyarak ―Bu mukaddes eĢiğe yüzümü koyuyorum,beni çiğneye çiğneye geçiniz.‖ Bunun üzerine alimler, arifler baĢka kapılardan çıktılar, Muridan kendisinden geçti Ellerine o anda ne geçti ise vücutlarına sokmaya baĢladılar. Çivi, Ģis, bıçak, kama vs. neye ve nereye rastlarlarsa sapladılar.Bir kısım müptedi ise O‘nu çiğneyerek çıkarlarken büyük Veli Ģöyle diyordu:-―Allah‘ım manevi gücümü, imanımı zat‘ı Ecelli-Ala‘na ve bilgimi de peygamberine karĢı arttır. Bu hali yoluma bir huccet kıl..‖Bu hadiseye Abd‘ul Kadir Geylani (k.s) Cenab Zağferani,ġeyh Adi b.Musafir., ġeyh Aliyyul Heyti b.Kays, ġeyh Ali b.Umeys, ġeyh Ali Taberi Ģahid olmuĢlardır.Bu vak‘a dan sonra, bir cok ulemanın Ģu sekilde bir fetva vermesine sebep teĢkil etmiĢtir.:―-Her kim bu kerameti inkar ederse .. Dalalete düĢer ve sapar‖Bu vak‘a aynı zamanda dönemin tasavvuf akımları arasında 101 büyük dalgalanmalara yol açmıĢ, bu olay uzerine pek çok Ģeyh dergahını kapatıpAhmed-er Rufai(k.s) ‗ye murid olmuĢtur. Seyyid ile aynı yıllarda yaĢamıs Gavs‘ul Azam Abdulkadir Geylani (ks.)Hazretleri, O‘nun evliya üzerine huccet-i ilahi olduğunu soylemiĢtir. Ahmed er Rufai(k.s)‘nin haline nigahban olan Abdulkadir Geylani(k.s) Hazretleri O‘nu en guzel sekilde tarif ediyor:.― Sahabe-i Kiram, muctehidinden mada tabakat-ı evliyadanhiç kimse Ahmed‘er Rufai (k.s)Hazretlerinin makamına vasıl olamamıstır.‖Demistir.(Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 296; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 244; Ġz, Tasavvuf, s. 213; D. S. Margoliouth, “Ahmed Rifâî”, ĠA, 1/203-204.) Dünyaya rağbet etmemek(Zühd) Allah‘ın razı olduğu hallerin ve Yüce makamların baĢlangıcıdır. Allah‘a tevekkül eden ve rıza makamına ulaĢanların ilk adımıdır. Ġlk mertebe olan zühd konusunda temeli sağlam atmayanlar, bundan sonraki manevi ilerlemelerinde baĢarılı olamazlar. Hurma ağacına bakınız. BaĢı dik olduğu için Allah ona meyvelerinin yükünü nasıl taĢıtıyor. Kabak, kavun, karpuz gibi bitkiler ise yüzünü ve dallarını yere koyduğu için Allah onların meyvelerini yere taĢıtıyor. Sadaka bedeni ibadetlerden ve nafile namazlardan daha üstündür. Bizim yolumuz üç Ģey üzerine kurulmuĢtur. ĠSTEMEYĠZ, REDDETMEYĠZ, BĠRĠKTĠRMEYĠZ. Zenginlere ve dünyaya düĢkün olanlara karĢı küçülme, Onlara ayağa kalkma. Kapılarına seni davet etseler bile yanaĢma. Çünkü dünya düĢkünleri, eğer onlara cömert davranırsan seni hafife alırlar, yine onlara icabet edersen senden hoĢlanmazlar. Öyleki bütün durumlarda seni ayıplarlar. Onlar senin kendilerini sevdiğini görmezler aksine, onların dünyasına ve onların gücüne ihtiyacın olduğunu sanırlar. O nedenle onlarla konuĢmanda ve hizmetlerinde kendini Ģerefli tut. Nitekim Resulullah Efendimiz S.A.V. onlara yaklaĢmayı ve onlara alçak gönüllü olmayı yasaklamıĢtır. Bu konuda Ģöyle buyurmuĢtur. ―Allah zengine, zenginliğinden dolayı ikram edeni, fakiri fakirliğinden dolayı hafife alanı lanetlemiĢtir. Kim bunu yapar, O göklerde Allah‘ın ve Peygamberin düĢmanı olarak adlandırılır. Onun hiçbir duası kabul edilmez, hiçbir ihtiyacı karĢılanmaz.. Yine zengin 102 birine zenginliği sebebiyle alçak gönüllülük gösteren kimseyi, Allah Cehennemde ateĢe yüzüstü atar. Eğer zengine hizmet edersen o, kibrini ve zulmünü arttırır. Sen de Allah‘ın gözünden düĢersin. Eğer fakire hizmetedersen ve onun kalbini iyileĢtirirsen, dileğini yerine getirirsen, Yüce Allah katında yükselirsin. Seni ilgilendirmeyen Ģeyle meĢgul olma. Gaflet yolundan nefsini geri tut ve büyüklük taslayacağın yerlerden uzak kal!. Katiyyen hased etme! Çünkü hased hataların kaynağıdır. Yalan, büyüklenmek ve hased kulun Rab kapısından atılma sebebidir. Sen zannediyorsun ki bu tarikat, baba mirasıdır. Ced‘den atadan kalır ve Bekr Amr namına yazılarak secereye kaydolur, böylece hırkanın yakasına yafta olarak geçer veya taca takılır. Yoksa sen sufiliği bir kalın hırka, bir külah, bir değnek, bir tesbih, bir sarık ve sadece kıyafetten ibaret mi sanıyorsun! Allah‘a and olsun böyle değildir. Çünkü Allah bunlara nazar etmez! O kalbe nazar eder, O‘nun nazargahı kalbdir. Esrarını ilka için Hak Teala gönle nazar buyurur. Tekarrubu Ġlahinin makarrı da orasıdır. Sen bütün bunlarndan gafilsin. Çünkü sen tac ile, hırka ile, tespih ile, asa ile, kilimle uğraĢıyorsun! Kalbin onlarla meĢgul ve perdeli! Marifet nurundan Hali olan akıl nedir? Akıl cevherinden mahrum olan kuru kafa nedir? Bu ne iĢtir ki, sufilerin salih amellerini yapmadan kisvelerine bürünerek sufi olmaya çalıĢıyorsun! Ben size; Esbaba sarılmayın, ticaret ve san‘attan vazgeçin demiyorum. Fakat her zaman gaflet ve haramdan uzak durun derim. Yine ben size çoluk çocuğunuzu ihmal edin, ve güzel elbiseler giymeyin demiyorum. Fakat çoluk ve çocuğunuzla olan meĢguliyetiniz size Allah‘ı unutturmasın. Allah‘ın fakir kullarına karĢı elbiseniz ile böbürlenmekten de sakının. Elbiselerin güzelliklerini açığa vurarak fakirlerin gönlünü incitmeyin derim. Ben sizin kendinizi beğenip böbürlenerek gaflete düĢmenizden korkarım. Allah‘ın kullarından ve velilerinden istimdad ettiğniz zaman, göreceğiniz yardımı onlardan değil Allah‘tan biliniz. Çünkü bu itikad Ģirktir. Fakat Allah‘ın veli kullarına olan muhabbetine istinaden dilek ve ihtiyaçlarınızı bu vesile ile Allah‘tan isteyebilirsiniz. Nice tozlu topraklı ve kapılardan kovulan kimseler vardır ki ! edeceği andı Hak Teala icra eder.(Hadisi ġerif) Yani böyle birisi bir konuda yemin ederse; Hak Teala onu yemininde yalancı Etmez, istediğini yapar. 103 Allah Teala bunlara kainatta tasarruf bahĢetmiĢ ve onlara dualarının bereketi ile bazı ġeyleri değiĢtirme ihsanında bulunarak, onları ―Ol deyince oluverir‖ ayetinin sırrına mazhar kılmıĢtır. Kalb temiz olursa, dilden iyi söz sadır olur. Zira kalbin mahsulü dilin sermayesidir. KiĢinin nefsine olan edebi, ona muhalefet etmektir.(Zira o hep size kötülüğü emreder.) Dünya öyle bir topraktır ki kucağındakini kendi besler, yine kendi yer. Ġbret nazarı ile bakılınca görülürki yerde halı gibi serili toprak, bizden önce gelip gidenlerin uzuvları olduğu görülür. Bizim bastığımız toprak değil geçmiĢlerin yüzleri, yanakları ve sair azalarıdır. ĠĢte dünyanın mahiyeti budur. Bunu bilip durumu ona göre hazırlamak gerekir. Hikmetlerin baĢı Allah korkusudur. Kalbini zahidlerin meclisine yaklaĢtır. Belki o bu yaklaĢmasıyla gafletten uzaklaĢır. Nefsini ıslah edebilen, çalıĢırsa baĢka Ģeyleri de ıslah etmeye muvaffak olur. Kendinden daha ziyade ilmi olan bir kimseyi görüp de kibir ve gururundan dolayı ondan istifade etmeye çalıĢmayan kiĢi en büyük cahildir. Ġzzet mezellet ile Ģeref kanaat ile, ilim ise tevazu ile olur. Ġrfan ehlinin dünya ve ahiret ticareti güzel ahlaktır. Az bir edebe sahip olmak edebe mukarrin olmayan ilim ve amelden efdaldir. Kendi nefsini iyi idare edebilen akıllı; nefsini idare etmekten aciz ve halka güzel muameleden gafil olan cahildir. Mücazatın acısı, kabahatin lezzetini unutturur. Yalnız kendisine değer veren kiĢinin Allah indinde hiçbir değeri yoktur. Eğer bir abid, butun insanlarla cinlerin ibadeti kadar ibadet etse, fakat buarada kendisinde zerre miktarı bir kibir bulunsa, o, Allah'ın daResulullah(s.a.v)'ın da düĢmanlarındandır... Üç haslet vardır ki, bunlar kimde bulunursa o kimse veli-Allah dostuolamaz. Meğerki Allah onu o kötü hasletlerden temizlemiĢ ola: Bunlar: — Ahmaklık, — Ucub; kendini beğenmiĢlik, —Buhul; cimriliktir. Allah'a ve halka karĢı insanların en yalancısı, kendisini diğer insanlardandaha hayırlı görendir. Zulüm ve haksızlığın her çeĢidi, kendisini diğerinsanların üstünde görmektir.. KiĢinin, hakkı 104 olmadığıhalde, bir cümle ile veya bir celse, mümin kardeĢinden üstün olmayıistemesi de bu cümledendir. Diğerleride buna kıyas edilebilir... Kim ki insanlardan alacağını kaba kuvvetine dayanarak alırsa, onlarınkalbinde kendisine karĢı kin ve düĢmanlık tohumları ekmiĢ olur.. Kim dealacağını tatlılıkla alırsa, kendisi güçlü birisi de olsa, zayıf da olsa, insanların kalbinde, kendisinin iyiliğini itiraf edecek bir duygu bırakmıĢolur. Allah'ın mülkünde Allah korkusu ve takva ne guzel arkadaĢtır. Yine Allah'ınmülkünde, ihlas ne guzel ferahlık, ne güzel neĢe dir. Bir kulda, "Ben"kelimesinin hançerinden bir bakiyye bulunduğu sürece, o, kemal ehlininmertebesine eriĢemez. ġathıyyat ile uğraĢan kimse, Ģer'i hududu aĢmadıkca Ģathıyatıyla basĢbaĢakalır. Kemal ehli büyükler, onların hizmetine devam ederler (ġatahat veyaĢathiyye Allah'a karĢı teklifsiz almak ve hazan ilahi tasarrufa mudahaleeder tarzda söz söylemek demektir. ġathiyyatın ölçüsüz olanları insanıĢeriatın zahirine göre küfre bile düĢürebilir. Kuru ve kör iddiacılık, nefsteki bir ahmaklık kalıntısıdır ki, kalb onutaĢımaz. Onu ancak ahmakın dili konuĢur. Allah'ın nimetlerini dilegetirmek, Allah'a yakınlığı hatırlamak ve kulluk mertebesini aĢmaktankurtulmak demektir. Arif ne dunyaya itibar eder, ne de ahirete. Kemalin tamamı Ģunlardan ibarettir: l) Allah'dan gayri hiçbir Ģeyin sevgisine gönlünde yer vermemek, 2) Dünyevi meselelerden ve olup bitenlerden ötürü sevinmeyi terketmek, 3) Ebedi ve ezeli olan Allah'ın huzurunda, yokluk-fena kisvesini giyipmutevazi olmak. Sakın Ģeyhinin, mürĢidinin tekkesini harem, kabrini sanem (put), halini gecimkaynağı yapma. Hak yoluna suluk etmiĢ asıl murid odur ki, o yolda ihlâsla ve sadakatle katettiği merhaleden dolayı Ģeyhi onunla iftihar eder. Yoksa, asıl mürid, Ģeyhiile iftihar eden değildir. Kim ki Allah'ın kelamından gayrine kulaklarını tıkarsa, "...Bugun mulkkimindir?" (O kavuĢma güüu onlar kabirlerinden fırlayıp çıkarlar. Onlardansadır olan hiçbir Ģey Allah'a gizli kalmaz. Allah buyurur: Bugün mülkkimindir? Sonra, yine kendisi cevap verir: Bir olan, Kahhar olan Allah'ındır. (Mumin suresi, ayet:16)) nidasını 105 iĢitir. Neticedeyalan, ucub, enaniyet - benlik, güçlülük ve baĢına buyrukluk atından inerve ubudiyet - kulluk makamında yerine oturur. Tasavvuf ehlinin bazısının ayağını kaydıran vahdet-i vucud konusunda sözsöylemekten sakın. ġathiyyata varan ölçüsüz sözlerden de sakın. Çünküböyle ölçüsüz sözlerle küfre düĢüp kafir damgası yemek, günahlaperdelenmekten daha beterdir.ġanı yüce olan Allah Ģöyle buyurur:” Hiç Ģüphe yok ki, Allah, kendisine Ģirk koĢulup ortak tanınmasınımağfiret etmez.Ondan baĢkasını, dileyeceği kimseler icinmağfiret eder.”.. (Nisa Suresi, Ayet: 48). Ahmed-er Rufai(k.s) Hazretleri‘nin tasavvuf ve Tarikat anlayısı, kitap ve sunnete tabi olan bir anlayıĢtır. Onun ifadeleri içerisinde Ġslam dini, zahir ve batını ile bir bütündür. Kalp cesetsiz olmaz, Kalbi olmayan bir cesed ise çürür. Tasavvuf ilmi, kalbin ıslahından ibarettir. Tarikat Ģeriat demektir. Hakikat, Ģeriata muhalefet etmez. Tasavvuf, söz konusu ettiği Tarikat, Ģeriatın bizatihi içinde taĢıdığı mana ve hikmetlerdir. Tasavvuf, Yün hırka ve tac giymek değildir. Tasavvuf; hüzün hırkası, sıdk tacı, tevekkul elbisesinde bürünmektedir.Ġnsanın kalbi haĢyet, bedeni edep, nefsi,, benliği yokluk ve dili de zikir örtüsü ile örtündüğü takdirde tasavvuf yolunda bulunmuĢtur. Mükemmel sofi her halde Hz. Peygamber (s.a.v)‘a tabi olan ve kulluk derecesini en yüksek derecede olarak benimseyen kimsedir. Kul ancak Allah‘dan gayri herĢeyin kulluğundan kurtulduğu ve hürriyet makamına ulaĢtığı vakit, mükemmel bir kul olabilir. Tasavvuf edeptir. Bu da Peygamber‘in sunnetine tabi olmakla kazanılır. DerviĢ olmak için cemiyet hayatından uzaklaĢmak gerekmez. Muritler, dunyevi meĢguliyetlerini terk etmeksizin helal ve harama dikkat ederek gafletten uzak kalmak suretiyle Hakk yolunda ilerleyebilir. Bütün iĢ, kalbi temizlemek ve temiz tutmaktır. Kerametlere rağbet etme. Çünkü veliler bundan kaçınmıĢlardır. Müritler için ne bir noksanlıktır, ne de Allah‘ın kapısından ayrılma Kalbini Rasulullah‘a yönelt, Ģeyhin ve mürĢidin vasıtalarıyla O‘nun yüce kapısından yardım iste..KarĢılıksız, garazsız Ģeyhine hizmet et. Ona karĢı son derece terbiyeli ve edepli ol. Gıyabında dahi onun Ģerefini koru. Kendini onun hizmetine ver, evinde hizmeti artır. Huzurunda az konuĢ. Ona tanzim ve vakarla bak. Ona sakın 106 küçümseyici bakıĢlarla bakmayasın. KardeĢlerine öğut ver, kalplerini kazanmaya çalıs. Ġnsanların arasını bul. Ġnsanları Allah‘a yoneltmeye bak. Sadakat ve ihlâsla derviĢlerin yolundan gitmelerini sağla. Kalbini Zikir ile kalıbını da fikirle tamir edip güzelleĢtir. Gayen su üstünde yürümek, havada uçmak olmasın. Bunları balıklar ve kuĢlar da yapıyor. Himmet kanatlarıyla sonsuzluklara uçabiliyor musun? Sen ona bak... Ahmed-er Rufai(k.s) Hazretleri, kendisinin tevazu, zul, inkisar yoluyla matlubuna vasıl olduğunu, bunları tarikinde bir esas olarak tercih ve tespit ettiğini söylemektedir. ÖLÇÜ Eğer birisinin havada uçtuğunu görürsen,onun gerek sozlerini ve gerekse fiillerini Ģeriat terazisinde tartıp uygunluğunu görmedikce kendisine itibar etme!Sakın ha, Allah yolunun yolcuları tasavvuf erbabının gerek sözlerinde ve gerekse fiillerinde kendilerine karĢı çıkma!.. Onların hallerini kendilerine bırak. Ancak, Ģeriatın tamamen reddettiği bir durum mevzubahis ise, o zaman Ģeriatla beraber ol. Masivayı, yani Allah'tan baĢka Ģeylerin sevgisini terk etmeden önce hakikatlerden konuĢmağa kalkıĢmak, nefislerin hevai arzuları cümlesindendir. Kim ki, nefsindeki hevai bir arzuya uyarak hakdan ayrılır da batıla yönelirse o, dalalette bir mekân tutmuĢ olur. Marifetullah kapılarının ilki, noksanlıklardan münezzeh ve yüce olan Allah ile ünsiyettir. Zühd, Aziz ve Celil olan Allah'a yönelenlerin attıkları ilk adımdır. Kim ki Allah'ı seven birisi olarak ölürse Ģehid olarak ölmüĢ olur. Ġhlaslı olarak yaĢayan mes'ud - bahtiyar olarak yaĢar. Her iki husus da, Ģanı yüce olan Allah'ın vereceği muvaffakiyet iledir... Kim ki nefsi ile birlikte Allah yoluna girerse kahren (zorla) geri çevrilir. Bu tarikat, yani Allah yolu yolculuğu, babadan ve dededen miras olarak elde edilmez. Bu yol; Bazı cahiller, sırf onunbunun sozlerini nakletmekle, mal -mülk ile ve sadece bedeni hareketlerden ibaret kalan zahiri amellerle bu tarikata ulaĢılacağım sandılar. Hayır. Allah'a yeminle söylerim ki oyle değil. Allah yolu yolculuğuna ancak doğrulukla, nefsin kibir ve gurur duygularım kırmakla, alcak gönüllülükle, Allah‘ın kudreti karĢısında aczini itirafla, seçkin peygamber Muhammed 107 (s.a.v)ın sünnetine uymakla ve Allah'dan gayri her Ģeyin sevgisini terketmekle nail olunur... Kim ki izzet ve Celal sahibi Allah ile teĢerrüf ederse izzet sahibi olur. Kimde Allah'tan baĢkası ile izzet sahibi olmağa kalkıĢırsa izzet ve Ģeref sahibi olamadan kalır.Allah'ın kitabı, toplayıcı öyle bir ayettir ki,onda rabbani ayetler toplanmıĢtır.Allah kime ki kitabının batıni manalarını anlamayı ve Ģeriatın zahirine sarılmayı ihsan ederse o kiĢi iki ganimete birden konmuĢ olur.Kim ki sırf kendi fikri ve kendi görüĢü ile hareket ederse dalalete düĢer,sapıtır, batından da zahirden de mahrum kalır. 108 ĠMAM-I MATURĠDĠ(R.A) (D.H.232.M.863.-V.H. 333.M.944. Semerkant) Ehl-i sünnetin iki itikad imamından birincisidir. Matüridî'nin asıl adı Ebû Mansur Muhammed bin Mahmud el-Hanefî Alemü'l Hüda el-Mütekellim el-Matürîdî es-Semerkandî‘dir Künyesi, Ebu Mansur olup, Matüridi ismiyle meĢhur olmuĢtur.Bugünkü Özbekistan'ın Semerkant‟ın Matürid nahiyesinde Abbasi halifesi Câfer el-Mûtevekkilzamanında, yani hicri 232 – 247.M.863 yılında dünyaya gelmiĢ, Hicri 333 (m. 944) yılında Semerkant‟ta vefat etmiĢtir. Ebu Mansur Matüridi‘nin soyunun ashabı kiramdan Ebu Eyyub Halid bin Zeyd el-Ensari‘ye ulaĢtığı rivayet edilmektedir. Ġmam Matürîdî, Abbasî hilafetinin iktidarının zayıflayarak müstakil beylikler dönemi denilebilecek bir çağda, Samanoğulları‘nın Maveraünnehir‘de hâkim oldukları devirde yaĢamıĢtır. Kaynaklar Ġmam Matürîdî‘nin nasıl bir eğitim aldığı konusunda yeterli bilgi sunmasa da tespit edebildiğimiz kadarıyla Ebu Bekr Ahmed b. Ġshak b. Salih el-Cüzcânî (III. Asrın ortaları), Ebû Nasr Ahmed b. El-Abbas elĠyâzî (ö. IV. Asrın baĢları), Muhammed b. Mukatil er-Râzî (v. 862), Nusayr b. Yahya el-Belhî (ö. 881), Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Recâ el-Cüzcânî hocaları arasındadır . Yine kaynaklardan elde edilen bilgiye göre öğrencileri olarak Ebu‘l-Kasım Ġshak b. Muhammed b. Ġsmail el-Hâkim es-Semerkandî (ö. 951), Ebu‘l-Hasan Ali Saîd erRüstüğfenî (ö. 956), Ebu Ahmed b. Ebi Nasr Ahmed b. Abbas el-Ġyâzî 109 (ö. ?), Ebu Muhammed Abdülkerim b. Musa el-Pezdevî (ö. 1000) görülmektedir. Ġmam-ıMatüridî(r.a), Ebu Hanife(r.a)'nin yolunu izlemiĢ, ölümüne kadar Ehl-i Sünnet çizgisinden ayrılmamıĢtır. Cenazesi Semerkand'ın Cakerdize mahallesindeki bilginlerin gömüldükleri mezarlığa defnedilmiĢtir. 2005 yılında kabri üzerine türbe yaptırılmıĢtır. Ġmam-ı Maturidî(r.a), Ġmam-ı Azam(r.a)‘ın öğrencileri zincirinde bulunmaktadır. Ġmam-ı Azam‘dan nakledilen itikat bilgileri, önde gelen öğrencisi Ġmam Muhammed ġeybanî kanalıyla Ebu Bekir Cürcanî‘ye, ondan Ebu Nasr Iyad‘a, ondan da Ebu Mansur Maturidî‘ye ulaĢtı. Ġmam Maturidî Ġmam Azam‘dan hareketle kendi sistemini kurdu. (Ġsimleri zikrolunan bu âlimlerimizin hepsinden Mevlâ razı olsun, onlara rahmet eylesin.) Ġmam-ıMâtürîdî(r.a)Hazretlerinin birçok lakabı vardır bunlardan bazıları; Ġmâmü'l-hüda yani "Hidayet önderi". Alemü'l-hüda yani "Hidayet meĢ'alesi". Ġmâmü'l-mütekellimîn yani "Kelâmcıların lideri".dir. Küçük yaĢta ilim tahsiline yönelen, Ġmam-ı Matüridi, Ġmamı A'zam Ebu Hanife'nin naklen bildirdiği ve yazdığı Ehl-i sünnet itikadının, kelam bilgilerini, ondan nakledenler vasıtasıyla kitaplara geçirdi, izah ve ispat etti. Kelam ilminde, akaitte müçtehit olan imam-ı Matüridi, kelam ve fıkıh ilmini Ebu Nasr Ġyad'dan öğrendi. Diğer akli ve nakli ilimleri de zamanının âlimlerinden tahsil etti. Ġlimde çok iyi yetiĢen imam-ı Matüridi(r.a)Hazretleri, çeĢitli kitaplar yazmak ve talebe yetiĢtirmek suretiyle Ehl-i sünnet itikadını yaymıĢtır. YetiĢtirdiği talebelerden el-Hâkim es-Semerkandi adıyla meĢhur Ebul-Kasım ishak bin Muhammed, Ebu Muhammed Abdülkerim bin Musa el-Pezdevi, Ebul-Leys el-Buhari ve EbulHasen bin Said gibi ilim ve takva yönünden yükselmiĢ olan büyük âlimler baĢta gelmektedir. Böylece, Ġmam-ı a'zam hazretlerinden gelen itikad bilgilerini nakleden Ġmam-ı Matüridi'den sonra da, 110 talebeleri ve talebelerinin talebeleri bu hususta binlerce kitap yazarak, Peygamber Efendimizin(s.a.v) gösterdiği doğru yol olan Ehl-i sünnet itikadını yaymıĢlardır. Ehl-i sünnet vel-cemaatın kelâm ilmindeki reisleri iki zattır. Bunlardan birisi Hanefi, diğeri ġafiî‘dir. Hanefi olanı, Ebu Mansur Maturidî(r.a), ġafiî olanı ise Ebü‘l Hasen el-EĢ‘ari(r.a)‘dir. Her ikisi de bidat ve dalâlet fırkalarına karĢı Ehl-i sünnet itikadını savunmuĢlar, ispat etmiĢler ve anlatmıĢlardır. Aralarında ilmi noktada bazı içtihat farkları vardır. Fakat bu farklar temelde değildir. Temelde her ikisi de Ehl-i sünnettirler ve temel fikirlerde birleĢmiĢlerdir. Ġmam Maturidî, Ġmam-ı Azam Ebu Hanife‘den naklen gelen inanç ve itikat bilgilerini ispat etti ve kitaplara geçirdi. Peygamber (s.a.v)Efendimizin: ―Ġslâm ümmetinin kendisinden sonra 73 fırkaya ayrılacağını, birinin Cennet‘e diğerlerinin Cehennem‘e gideceğini; kurtuluĢa eren fırkanın da kendisinin ve ashabının yolundan gidenler olduğunu‖ haber vermesi birçok sahabe,tabiin,tebeu tabiin ve müçtehit imamları bu konuda dahada hassaslaĢtırmıĢ,fitneyle,küfürle büyük bir mücadeleye giriĢmiĢlerdir. (Tirmizî, Ġbn Mace, Ebu Davud, Darimî) Ehl-i Sünnet ve‟l-Cemaat ne demek? Ġslâm bilginleri, buradaki Hz. Peygamber (s.a.v)Efendimizin yolundan gidenleri ―Sünnet‖ kelimesi ile Ashab-ı Kiram (r.a)‘ın yolundan gidenleri ise ―Cemaat‖ kelimesi ile ifade ettiler. Böylelikle Peygamber (s.a.v)Efendimiz ve ashabının yoluna uyanlara ―Ehl-i Sünnet ve‘l-Cemaat‖ (Sünnet ve Cemaat mensupları) denildi. Bununla birlikte, kurtuluĢa erenlerin yalnızca bir tek fırka olmasından hareketle, bunun çok küçük bir zümre, diğer 72 fırkanın da çok büyük bir kesim olduğunu düĢünmemek gerekir. Yine, Ehl-i Sünnet ve‘l-Cemaat‘i, tarihte ve bugün, Ġslâm dünyasını parçalara ayıran fırkalar gibi bir fırka olarak değerlendirmemek de gerek. Tam tersine, 72 fırka dediğimiz gruplar bu tür küçük fırkalardır. Ehl-i Sünnet ise, Ġslâm âlimlerinin ve Ġslâm ümmetinin asıl büyük çoğunluğunu oluĢturan ana caddedir. Ġslâm‘ın temel kurallarının ve ana esaslarının oluĢturduğu tertemiz yoldur. Bu 111 özelliğiyle Ehl-i Sünnet, Ġslâm bilginleri tarafından bir fırka ya da mezhep olarak değerlendirilmedi. Ġslâm‘ın ruhuna tam anlamıyla nüfuz etmiĢ, Kur‘an ve Sünnete en uygun yol, yani bizzat Ġslâm‘ın kendisi olarak değerlendirildi ve öyle kabul edildi. Hak mezhepler: Ġslâm‘ın kendisini temsil eden bu ana caddede, itikat ve amelin temel konularında tam bir birlik bulunmaktadır. ‗Füruat‘ dediğimiz ayrıntı meselelerde ise, fikir ayrılığını Ġslâm dini son derece normal karĢılar. Hatta kolaylık açısından, fikir ayrılıkları gerekli görülmüĢtür bile denilebilir. Nitekim Peygamber (s.a.v) Efendimiz; “ümmetimin ihtilafı rahmettir” buyurmuĢlardır. ĠĢte gerek itikat, gerekse amelî (uygulamalarla ilgili) meselelerde Ehl-i Sünnet dediğimiz ana caddede bazı hak mezhepler ortaya çıktı. Amelde Hanefî, Malikî, ġafiî ve Hanbelî; itikatta da Maturidî ve EĢ‘arî mezhepleri oluĢtu. Bunların hepsi Kur‘an ve Sünnet kaynaklı, hak olduğu Ġslâm âlimlerinin ve Ġslâm ümmetinin Ģahitliği ile sabittir. Bu mezhepler Ġtikatta;1-Maturidi.2-EĢ‟ari. Amelde ise:1- Hanefi.2-ġafi.3-Hanbeli.4-Maliki. dir. Kur‘an ve Sünnet‘ten hüküm çıkarma gücüne sahip olamayan taklit ehlinin, hem itikatta, hem de amelde bunlardan birine uymaları zorunludur. KarıĢıklıklar ve doğru anlayıĢa ihtiyaç: Ehl-i Sünnet itikadının ve kelâmının önde gelen isimlerinden biri Ġmam-ı Azam Ebu Hanife (r.h)‘dir. Nitekim Fıkh-ı Ekber baĢta olmak üzere, bugün elimizdeki eserlerinin hepsi akaid ve kelâmla ilgilidir. Ehl-i Sünnet‘in diğer bir önemli ismi de Selefiyenin imamı Ahmed b. Hanbel‘dir. Ancak, Ġmam-ı Azam(r.a)‘dan Ġmam Maturidî( r.a) ve Ġmam EĢ‘arî(r.a)‘e kadar geçen yaklaĢık iki asır içerisinde Ehl-i Sünnet çizginin dıĢında olan Mutezile kelâmı mutlak hâkimiyetini kurmuĢtu. O dönemlerde Kelâmı yeren eserler, daha çok Mutezile kelâmına karĢı yazılmıĢtır. Bu yüzden, gerçek itikat esaslarının yeniden belirlenmesi için yeni bir çıkıĢa ve daha önce var olan altyapı üzerinde yeni bir bina 112 kurulmasına ihtiyaç duyulmuĢtu. Bunu yerine getirme görevi de iki büyük âlime, Ġmam Maturidî (r.a) ve Ġmam EĢ‘ari (r.a)e nasip oldu. Bu iki imam, Ehl-i Sünnet‘in görüĢlerini sistemleĢtirdiler ve yaydılar. Aralarında temel inanç konularında hiçbir ayrılık yoktur. Ġmam-ı Matüridi'nin yaĢadığı devir, Abbasi Devleti'nin zayıflamaya baĢladığı ve yeni Ġslam devletlerinin kurulduğu, çeĢitli siyasi güçler ve itikadi fırkalar arasında mücadelenin arttığı bir zamana rastlar. Ġslâm dünyasında hicrî ikinci asırdan itibaren bir taraftan akla dayanan felsefî ilimler tercüme ve telif yoluyla yayılırken, diğer yandan yine aklı ifrat derecede ön planda tutan Mutezile ortaya çıkmıĢ ve görüĢ ve kanaatlerini yaymaya baĢlamıĢtı. Buna karĢılık itikat ve inanç konularını doğru biçimde ortaya koymak için yeni izah tarzlarına ihtiyaç vardı. Bu yeni izah tarzları nakle bağlı kalmakla birlikte akla da ehemmiyet vermeliydi. ĠĢte farklı bölgelerde yetiĢen Ġmam Maturidî ile Ebu Hasan el-EĢ‘ari ehlisünnetin kelâm ilmini oluĢturmuĢ, ehl-i sünnet itikadını dalâlet fırkalarına karĢı korumuĢlardır. Ġmam Maturidî Samaniler devletinin hâkim olduğu bir coğrafyada yetiĢti. Samaniler devleti (389 / 999) yıkılıncaya kadar ilim adamlarını korumuĢ ve onlara destek olmuĢtur. Ġmam Matüridî tahsilindeki ilmi silsile itibariyle Ġmam-ı Azam Ebu Hanife‘nin görüĢlerine ve onun mezhebine uyarak Ġmam-ı Azam‘ın nakil yanında akla da büyük önem veren tutumunu benimsemiĢtir. Semerkant ve civarında Karamitiler, ġiîler ve Mu‘tezile Mezhebiyle mücadele etmiĢ ve büyük baĢarılar elde etmiĢtir. Doğuda Mutezile ile Matüridî mücadele ederken, çağdaĢlarından el-EĢ‘ari de aynı zamanda Irak‘ta Mutezile ile mücadele etmiĢtir. Ġmam-ı Matüridi de diğer Ġslam âlimleri gibi, kendi zamanında Ehl-i sünnet itikadını müdafaa etmiĢ, açık bir Ģekilde izah ederek yaymıĢ ve Müslümanların bu doğru itikada uymalarını sağlamıĢtır. Bu hususta takip ettiği usul, Ġmam-ı A'zamın el-fıkh-ül-ekber, er-Risale, el-fıkh-ül-ebsat, el-Âlim vel müteallim ve el-Vasiyye gibi itikadla ilgili kitaplarında bildirilen itikad bilgilerini, akli ve nakli delillerle açıklayarak tasnif etmek 113 olmuĢtur. Kendine has ispat ve ikna metoduyla çeĢitli sapık fırkaların bozuk fikirlerine cevap verip, reddiyeler yazdı. Böylece temiz müslümanların sapıklıktan kurtulmalarına vesile oldu. Böylece Matüridi hazretleri, Ehl-i sünnet itikadında müctehid imam oldu. Onun bildirdiği bu yola tabi olanlara Matüridi denildi. Ebu Mansur Matüridi‘den sonra da talebeleri, talebelerinin talebeleri bu kıymetli bilgileri, yazdıkları yüzlerce kitapla kendilerinden sonraki nesillere ulaĢtırdılar. Amelde (ibadette) Hanefi mezhebine tabi olanların ekserisi Matüridi itikadındadırlar. Mâtürîdî 'nin DüĢüncesi,Akaid (Ġnanç ilkeleri) ile ilgili metodu; Ġmam-ı Mâtürîdî(r.a) 'nin inanç ilkeleri (akaid) ile ilgili en kapsamlı eseri Kitab üt-Tevhid'dir. Bu esere göre dinin öğrenilmesinde baĢvurulacak "vasıtalar iki olup, biri nakil, diğeri akıl" dır. Nakil'den maksat Kur'an ve Sünnet yani (Hadis)'lerdir. En baĢta 'Kur'an' gelir ve Kur'an'ın anlaĢılması konusunda Matüridî'nin Selefiyye, Mutezile mezheplerinden ve filozoflardan ayrılan metodu vardır. Selefiyye, nakli akıldan önce tutar ve Kur'an'ın ancak hadis ıĢığında açıklanmasına izin verir, felsefi ve te'vile dayalı yoruma izin vermez. Mutezile, Kur'an ve akıl birbiriyle çeliĢirse nakli yani Kur'an'ı bırakır, aklı esas alır. Filozoflara göre gerçek yalnız akıl ile bilinir ve bulunur, Kur'an genellikle aklî verilere göre yorumlanır. Daha önce de belirtildiği gibi Matüridî'ye göre dinin kaynağı olarak nakil (Kur'an) ve akıla aynı oranda itimat etmek gerekir. Matüridî, Ġslâmın evrenselliğine zarar vermeyecek biçimde, itici olmaktan çok kucaklayıcı bir yaklaĢımla dini anlatır. Bu sebeple Matüridî, dinin "özünü" ilgilendirmeyen görüĢ farklılıklarını hoĢ görür, onların sahiplerini dinden çıkmıĢ saymaz. Kendisiyle aynı görüĢte olmayanları zorlamaz. "Akıl" ile "nakli" dengeli bir Ģekilde kullanır. Akıl, bilgi kaynaklarından biri, insana verilmiş ilâhi bir emanettir. İnsanlar akılları sayesinde güzellik ve çirkinlikleri tanır, kendi üstünlüklerini onun sayesinde anlarlar. Kulun kusur işlemesi aklını kullanmayışı yüzündendir. "Allah'ın emirleri akıllı olana hitabendir". Allah'ın 114 emirlerini anlayacak akıl seviyesine sahip olmayanlar, ilâhi emirlerin dışında kalır, sorumlu olmazlar. Ġmam-ı Mâtürîdî(r.a) 'ye göre insan "Fizyolojik yapıyla beraber aynı zamanda akla da sahip kılınarak yaratılmıĢ; yaratılmıĢları (mahlûkat) yönetmek yeteneği ile sivrilmiĢ, her türlü zorluğa katlanarak, onların üstesinden gelmek için aklı devreye sokmakla mümtaz kılınmıĢtır. Zira akıl, temyiz kabiliyetinin en güçlü silâhıdır" Netice olarak Ġmam-ı Mâtürîdî(r.a) dine; akıl, ilim, hoĢgörü ve taassuptan uzak bir tavırla yaklaĢır. Ġnancın ana ilkelerini ilgilendirmeyen (esasa müteallik olmayan) eylem ve ibadet farklılıklarını hoĢgörü ile karĢılar, kelime-i şehadet getiren, Kıble'ye yönelen herkesi mü'min olarak değerlendirir. Ancak Allah-u Teâla Kur'an'da, sadece Allah'a ulaĢmak isteyenlerin 'Hak Mümin' olduğunu, sadece bu insanların tevhid'i oluĢturan takva sahipleri olduğunu ve sadece Allah'a ulaĢmak isteyenlerin cennete gireceğini açık bir dille anlatmıĢtır. Açık bir yalanlamada (inkâr) bulunmadıkları sürece insanların ibadet ve iĢlerine karıĢılmaması gerekliliğini savunur. Bu, eylemin amele dahil edilmemesi anlamını taĢır. Yani, Matüridî insanları, Mutezile ve Hariciler gibi kendi prensip ve görüĢlerine uymaya zorlamaz. "Dinde zorlama yoktur" yaklaĢımını esas alır. Fıkıhla ilgili metodu Ġmam-ı Matüridî(r.a), "Irak fıkıh mezhebinin pîri" kabul edilen Ebu Hanife (V.767) nin yolu ve metodunu benimsemiĢtir. Ebu Hanife'ye göre fıkıh "Ma'rifet ün-Nefsi ma lehâ ve ma aleyhâ" dır. Anlamı, fıkıh ilmi içine insanın lehinde ve aleyhinde olan her Ģey girer, demektir. Ġnsanın inanç meseleleri de, eylemleri de fıkhın konusunu oluĢturur. Bu sebeple ebu Hanife kelâm (ilâhiyat) kitabına el-Fıkıh ül-Ekber adını vermiĢtir. Ebu Hanife'nin öğrencisi sayılan Matüridî de hem inanç (iman) ve Tanrı bilimi, hem de insan eylemleri (ameli) yönlerini fıkhın içinde mütalaa eder. Bu sebeple "Matüridî"; fıkıhta akıla, kıyas'a önem veren ve fıkıh tarihinde Ehl-i Re'y diye anılan guruba dahildir. Daha sonraları dinin füruuna (ikinci derecede önemli olan) ameli hayata (dünyada yapılan eylemlere) ait bilgi ve kararları kapsayan bilim dalının adı olmuĢtur. 115 Ġmam-ı Matüridî(r.a), fıkıh alanında bağımsız hareket eden bir müctehid değil, Hanefi mezhebinin âlimidir ve görüĢlerini hep bu çerçeveye sokmuĢtur. Ebu Hanife(r.a)'de olduğu gibi, o'na göre de bilgi edinme yolları; nakil, duyular ve akıl'dir. Fıkhın kaynakları da; Kitap (yani Kur'an), Sünnet,Hadisİcmâ, kıyas, istihsân (güzel bulma, beğenme), geçmiş şeriat, "sahabe sözleri"dir. Müfessirliği Ġmam-ı Matüridî(r.a)Hazretlerinin tefsirle ilgili mufassal bir eseri vardır. Bu eserin adını Kâtip Çelebi, "Te'vîlât ül-Matüridiyyeti fî Beyâni Usûli Ehli's-Sünneti ve Usûl it-Tevhîd" adıyla verir. Eserini, Te'vilâtü Ehl is-Sünneh adıyla ananlar da vardır. Biz kısaca "Te'vilat" adını kullanacak, belli baĢlı özellikleri üzerinde duracağız. Ġmam-ı Matüridî(r.a)'ye göre dinin öğrenilmesinde "baĢvurulacak vasıtalar iki olup, biri nakil, diğeri de akıl'dır." 'Nakil'in baĢında Kur'an gelmektedir. Kur'an'dan dinin bilinmesi konusunda Matüridî'nin Selefiyye'den, Mutezile'den ve filozoflardandan ayrılan bir metodu vardır, demiĢtik. Filozoflar için gerçek akıl ile bilinir ve bulunur. Matüridî, Kur'an'ın tefsiri ile ilgili olarak bizlere bıraktığı Te'vilat ül-Kur'an adlı tefsir kitabında ilk defa dirayet metodu nu kullanmıĢtır. Ancak Matüridî bu Kur'an tefsirinde tefsir kelimesini değil, te'vil kelimesini kullanmıĢtır. O'na göre tefsir Allah'ın kelâmından murad edilen Ģey hakkında kesinlikle hüküm vermektir. Fakat te'vil, kelimenin (lafzın) ihtimallerinden birini tercih etmektir. Burada Allah'ı Ģahit gösterme ve kendi görüĢlerini Allah'ın muradı gibi sanmaya yer yoktur. Temelde mutlaklık değil, izafilik (görecelik) söz konusudur. Matüridî'nin tefsirinde izlediği yolu M.Ragıp Ġmamoğlu ve Yrd. Doç. Dr. Muhammed Eroğlu'nun çalıĢmalarından özetle sunarsak: 1-Matüridî ayetleri ayetle tefsir etmiĢ ve bu metodu yaygın biçimde kullanmıĢtır. Ayeti ayetle tefsir ederken, ayetler arasında iliĢki kurmuĢ, asılsız haberlerden, rivayetlerden kaçınmıĢtır. 2-Kıraat ve mushaf farklarıyla tefsir yapmıĢtır. 3-Ayetleri hadislerden yararlanarak tefsir etmiĢtir. Ancak, hadislerin sıhhati üzerinde titizlikle durmuĢtur. 116 4-Ayetlerin lügat anlamlarına baĢvurulmuĢtur. ġiirlere az yer verilmiĢitir. 5-Arapça olmayıp da AraplaĢmıĢ (muarreb) kelimeleri de tefsir eder. Belâgat (düzgün anlatım san'atı, retorik) bilimine hâkimiyeti görülmektedir. 6-Ayetlerin nüzul (iniĢ) sebeplerine yer verilmiĢ ve onlardan yararlanılmıĢtır. Nüzul sebepleri ile, hükümle sebep arasında iliĢki kurmuĢtur. 7-Gramer tahlilleri çok azdır. 8-Hanefî mezhebine bağlı olduğu için ahkâm ayetlerinin tevilinde Hanefîliğin esaslarını ön plânda tutmuĢtur. ESERLERĠ Hayatını ilme ve Ehl-i sünnet itikadını yaymaya hasreden ve bu hususta büyük hizmetler veren Ġmam-ı Matüridi(r.a) hazretleri, benzerine rastlanmayacak ölçüde değerli eserler yazmıĢtır. Bunlardan ―Kitabu‘t-Tevhid‖ ve ―Te‘vilâtu‘l-Kur‘- an‖ adlı eserleri çok kıymetlidir. Ġmam Maturidî, akılla nakil arasında esaslı bir denge kurdu. Dinin hakikatini anlayabilmek için aklın gerekliliğine inandı. Dine aykırı olmayan noktalarda aklın hükmünü esas kabul etti. BaĢlıca eserleri Ģunlardır 1) Kitab-üt-tevhid: Bu kitapta sapık fırkaların sözlerinin yanlıĢ olduğunu ispat edip, doğru itikad olan Ehl-i sünnet itikadını çok mükemmel bir Ģekilde açıklamıĢtır. 2) Tevilat-ül-Kur'an: Tefsire dair benzeri az bulunan bir eserdir. Semerkandi bu esere büyük bir Ģerh yazmıĢtır. 3) Reddü Evaili'l-Edille lil Ka'bi ve Beyanü vehmi'l Mutezile: Mutezileyi reddeden ve çürüten bir eserdir. 4) Er-Reddü ala usül'il Karamita: Karamita fırkasını reddeden bir eserdir. 5) Reddu kitab-ül-imame li Ba'zir-Revafiza: Ashab-ı kirama düĢman olanları reddeden bir eseridir. 6) Kitab-ül-makalat fil-kelam: Kelam ilmine dair bir eseridir. 117 7) Me'haz-üĢ-Ģeriyye: Fıkıh ilmine dairdir.

Kitab-ül-cedel: Usül-ü fıkıh ilmine dair olan bu eserinden baĢka kitapları da vardır. Ġmam-ı Matüridi'nin naklen bildirdiği Ehl-i sünnet itikadının Sistematik hale getirdiği önemli esaslar Ģunlardır: 1-Ġman, dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Ġmanın yeri kalptir. Kalpteki imana hükmetmek kimsenin iktidarında değildir. Ġslâm ise Allah‘a teslim olmak ve O‘nun emirlerini yerine getirmektir. Ġslâm, Allah‘ı keyfiyetsiz bilmektir, bunun yeri göğüstür. Ġman, Allah‘ı Allahlığı ile bilmektir, bunun yeri de kalptir, bu ise göğsün içindedir. Marifet, Allah‘ı sıfatları ile bilmektir, bunun yeri ise gönüldedir, bu da kalbin içindedir. Tevhit, Allah‘ı birliği ile bilmektir, bunun yeri sırdır, bu ise gönlün içindedir. Bu dört Ģey birbirinden ayrı gayrı değildir. Dördü birleĢince din olur. Ġman bir bütündür, artıp eksilmesi söz konusu olmaz. Ancak kuvvetlenir ve zayıflar. Amel imandan bir parça değildir. Yani günah iĢleyenin imanı gitmez. Ancak zayıflar ve azaba müstahak olur. ―ĠnĢallah Müslümanım‖ değil, ―elhamdülillah Müslümanım‖ demelidir. 2- Kur'an-ı kerim Allah kelamıdır, Onun sözüdür. Allah‘ın kelâm sıfatının ifadesi olduğu için kadimdir. Yani sonradan yaratılmıĢ değildir. Ancak Kur‘an‘ın yazıldığı harfler ve ifadeler yaratılmıĢtır. Allah‟u Teâlâ Kur'an-ı kerimi harf ve kelime olarak gönderdi. Bu harfler mahlûktur. Bu harf ve kelimelerin manası, Kelam-ı ilahiyi taĢımaktadır. Bu harflere, kelimelere Kur'an denir. Bu harf ve kelime kalıpları içinde Kelam-ı ilahi olan Kur'an mahlûk değildir. Allah‟u Teâlânın öteki sıfatları gibi ezelidir, ebedidir. 3-Bilgiyi elde etme yolları akıl, beĢ duyu ve yalan söylemesi mümkün olmayan kalabalık bir topluluğun verdiği mütevatir denilen haberlerdir. 4-Allah‟ın birliğini ifade eden sayısız ayet vardır. Ġmam Maturidî Allah‘ın birliği noktasında aklî delil olarak, âlemdeki düzenin bozulmadan iĢleyiĢini gösterir. 118 5-Allah bütün kemal sıfatları ile muttasıftır. Bu sıfatlar olmaksızın onu düĢünmek imkânsızdır. Allah, ahirette müminler tarafından keyfiyetsiz olarak görülecektir. 6-Peygamberlik, Allah‟ın emirlerinin ve yasaklarının bilinmesi açısından gereklidir. Peygamberler, kavimleri içerisinde çocukluklarından beri tertemiz ve örnek Ģahsiyetlerdir. Bu yüzden kendilerine peygamberlik gelince insanlar onları kabul etmeseler bile onlara karĢı mazeretleri kalmaz. Ayrıca mucizelerle desteklenirler. Peygamberlikte zirve Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v)‘dir. 7-Her Ģeyin ve bu arada insanın fiillerinin yaratıcısı Allah‟tır. Ancak insan, iradesi ile o fiilleri kesb edendir (elde eden, kazanandır). Bu haliyle insan, yaptığı fiillerinden sorumlu olur. Ahiretteki durumu da bunun sonucuna göre belirlenir. 8-Allah‟u Teâlâ kadim olan zatı ile vardır. Her Ģeyi, O yaratmıĢtır. Birdir. Ġbadete hakkı olan da Odur. Ondan baĢka hiçbir Ģey, ibadet olunmaya layık değildir. Kâmil sıfatları vardır. Bu sıfatları; hayat, ilim, semi', basar, kudret, irade, kelam ve tekvin'dir. Bu sıfatları da ezelidir. Allah‘u Teâlânın isimleri tevkifidir, yani dinimizde bildirilen isimleri söylemek uygun olup, bunlardan baĢkasını söylemek yasak edilmiĢtir. 9-Allah‟u Teâlâyı müminler Cennette, cihetsiz olarak ve karĢısında bulunmayarak ve nasıl olduğu anlaĢılmayarak ve ihatasız, yani Ģekli olmayarak görecektir. Nasıl görüleceği düĢünülemez. Çünkü Onu görmeyi akıl anlayamaz. Allah‘u Teâlâ, dünyada görülemez. Bu dünya ve insanın bu dünyadaki yapılıĢı Onu görmek nimetine kavuĢmaya elveriĢli değildir. Dünyada görülür diyen yalancıdır. Hz.Musa(a.s), Peygamber olduğu halde bu dünyada göremedi. Peygamber Efendimiz(s.a.v) mirac gecesinde gördü ise de, bu dünyada değildi. Dünyadan çıktı, ahirete karıĢtı. Cennete girdi ve orada gördü. 10-Allah‟u Teâlâ, insanları yarattığı gibi, insanların iĢlerini de, O yaratıyor. Ġyi ve kötü iĢlerin hepsi Onun takdiri, dilemesi iledir. Fakat iyi iĢlerden razıdır, fenalardan razı değildir, insanın yaptığı iĢte, kendi kuvveti de tesir eder. Bu tesire "kesb" denir. 119 11-Peygamberler Allah‟u Teâlâ tarafından seçilmiĢ, gönderilmiĢ insanlardır. Onların Allah‘u Teâlâdan getirdiği her haber doğrudur, yanlıĢlık yoktur. 12-Kabir azabı, kabrin sıkması, kabirde Münker ve Nekir denilen meleklerin soru sorması, kıyamette her Ģeyin yok olacağı, göklerin yarılacağı, yıldızların yollarından çıkıp dağılacakları, yer küresinin, dağların parçalanması ve herkesin mezardan çıkması, mahĢer yerinde toplanması, yani ruhların cesetlere gelmesi, kıyamet gününün zelzelesi, o günün dehĢeti, korkuĢu ve kıyamette sual ve hesap, iyiliklerin ve günahların oraya mahsus bir terazi ile tartılması, Cehennem üzerinde sırat köprüsünün bulunması vardır. Bunların hepsi olacaktır. Müminlere mükâfat ve nimet için hazırlanmıĢ olan Cennet, kâfirlere azap için hazırlanmıĢ Cehennem Ģimdi vardır. Her ikisini de Allah‘u Teâlâ yoktan var etmiĢtir. Cennet ve Cehennem ebedi, sonsuz kalınacak yerdir. Zerre kadar imanı olan ve bu iman ile ahirete göçen Cehennemde ebedi (sonsuz) kalmayacaktır. 13-Ġbadetler imana dâhil değildir. Farzların farz olduğuna inanıp, tembellikle yapmayan kâfir olmaz. Mümin ne kadar büyük günah iĢlerse iĢlesin imanı gitmez. Ancak farzlara ve haramlara, olduğu gibi inanmak lazımdır. Emir ve yasaklardan herhangi birine inanmamak veya hafife almak veya alay etmek, değiĢtirmeye kalkıĢmak imanı giderir ve sonsuz olarak Cehennemde yanmaya sebep olur. 14-Halifelikten konuĢmak, dinin esas bilgilerinden değildir. Dört halifenin yüksekliği halifelik sıralarına göredir. Ashab-ı kiramın hepsini istisnasız sevmek ve hürmet etmek lazımdır. Hepsi adil ve din ilimlerinde müçtehit idiler. Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya iman edenler, baĢka Peygamberlerin ümmetinden daha üstündür. 15-Matem tutmak, dinde yoktur. Üzülmek baĢka, matem tutmak baĢkadır. Hadis-i Ģerifte, (Ġki Ģey vardır ki, insanı küfre (imanın gitmesine) sürükler. Biri, bir kimsenin soyuna sövmek, ikincisi, ölü için matem tutmaktır) buyuruldu. 120 16-Resulullaha, Ashab-ı kirama, Tabiine ve evliyaya tevessül ederek, yani onları vesile ederek dua etmek, duanın kabulüne sebep olur. 17-Dini deliller müctehidler için dörttür: Kitap, Sünnet, icma-i ümmet, Kıyası fukaha. Avamın delili müctehidin fetvasıdır. 18-Tenasühe, yani ölen insanın ruhunun baĢka bir çocuğa geçerek, tekrar dünyaya gelmesine inanmak, dine aykırıdır. Böyle inananın imanı gider. 19-Kıyamet günü Allah‟u Teâlâ‟nın izni ile iyiler kötülere Ģefaat edecek, araya girecektir. Peygamber efendimiz, (ġefaatim ümmetimden günahı büyük olanlaradır) buyurdu. 20-Peygamberin mucizesi, evliyanın kerameti ve salih müminlerin firaseti haktır.Evliyanın kerameti, vefatından sonra da devam eder. 21-Her bid‟at dalalettir, sapıklıktır. Bid‘at, dinde sonradan yapılan Ģey demektir. Peygamberimiz ve dört halifesinin zamanlarında bulunmayıp da, onlardan sonra dinde meydana çıkarılan, itikad ve ibadet olarak yapılmaya baĢlanan değiĢikliklerdir ve büyük felakettir. 22-Mest denilen ayakkabı üzerine mesh ederek (ıslak el ile dokunarak) abdest alınır. Çıplak ayak üzerine mesh edilmez. Ebu Mensur-i Matüridi hazretleri, irade-i cüziyye hakkında buyurdu ki: Ġrade-i cüziyye, bir varlık değildir. Var olmayan Ģey, yaratılmıĢ olmaz, irade-i cüziyye, kullarda bir haldir. Kuvveti, bir Ģeyi yapmak ve yapmamakta kullanmaktır. Kullar, irade-i cüziyyelerini kullanmakta serbesttir. Mecbur değildir. ġeytana, (Ġrade, bende bir haldir, iyiliğe kullanırsam Allah‘u Teâlâ iyiliği yaratır. Kötülüğe sarf edersem, onu yaratır. Eğer sarf etmezsem, ikisini de yaratmaz) diye cevap verilir. Allah‘u Teâlâ‘nın, kul irade etmeden de, yaratması caiz ise de, ihtiyari olan iĢleri yaratmaya, kulların iradelerini sebep kılmıĢtır. Ġrade-i cüziyyemizin sebep olması da, Allah‘u Teâlâ‘nın iradesi iledir. Kul, bir iĢ yapmak irade edince, Allah‘u Teâlâ da, o iĢi irade ederse, o iĢi yaratır. Kul irade etmezse, ihtiyari olan o iĢi yaratmaz. ġu halde, kul 121 irade-i cüziyyesini ibadete sarf ederse, Allah‘u Teâlâ, ibadeti yaratır. Eğer günahlara sarf ederse, günahları yaratır. O zaman kul, dünyada fena olur, ahirette azap görür. Böyle olduğunu bilen bir kimseye, Ģeytan bir Ģey diyemez. (Siz, ancak Allah‘u Teâlâ‘nın dilediğini arzu edersiniz!) mealindeki âyet-i kerimenin manasını, Ebu Mansur-i Matüridi hazretleri Ģöyle açıklıyor: "Ġhtiyari iĢleriniz, yalnız sizin iradenizle olmaz. Sizin iradenizden sonra, Allah‘u Teâlâ da, o iĢi irade edip yaratır. GörüĢlerini bu Ģekilde özetlediğimiz Ġmam Maturidî(r.a)Hazretlerinin mezhebine en çok hizmet etmiĢ olan âlim, Ebu‘l-Muin Nesefî (r.a)‘dir. Hâkim Semerkandî, Ömer Nesefi, Nureddin Sabunî, Maturidî ekolüne mensup Ġslâm bilginlerinin önde gelenlerindendir. Rabbim cümlesine rahmetiyle muamele eylesin.Bizleride bu mübarek salih insanların yolundan ayırmasın. Onların yolu Kur‘an ve Sünnet yolu kısaca Ehl-i Sünnet vel cemaat yoludur. Ġmam Maturidî(r.a)Hazretleri, fıkıh ‘ta Hanefî mezhebine bağlı olanların itikattaki imamıdır. BaĢta Türkler olmak üzere pek çok Müslüman Maturidî mezhebine bağlıdır. 122 ĠMAM-I EġARĠ (R.A) (D:H.260.M.879.senesinde Basra. VH.324.M.936. Bağdat) Ehl-i sünnetin iki itikad imamından birisi de Ġmam-ı EĢari(r.a)Hazretleridir.. Ġsmi, Ali bin Ġsmail‘dir. Künyesi Ebu'lHasan, lakâbı ise, Nâsiru'd-dîn'dir.260 veya 266 (m. 879) senesinde Basra'da doğdu. EĢ'ârî'nin doğum tarihinde ihtilaflar olduğu gibi vefat tarihinde de bir takım ihtilaflarvardır, tercih edilen görüĢe göre O, (324/936-37) yılında Bağdat'ta vefat etmiĢ, Basra kapısı ile Kerh arasındaki kabristana defnedilmiĢtir. Soyu, Ashab-ı kiramdan büyük bir sahabeEbu Musel EĢari(r.a) dayanmakta olup, Ģeceresi Ģöyledir: Ali bin Ġsmail bin Ġshak bin Sâlim bin Ġsmail bin Abdullah bin Musa bin Bilal bin Ebi Bürde bin Ebu Müsel-EĢari'dir. Ġmam EĢ‘arî, Ġmam ġafiî rh.a.‘in öğrencileri zincirinde bulunmaktadır. ġafii, Maliki ve Hanbeli mezhebi mensuplarının itikadi meselelerde Ġmamı, Ebu‘l-Hasen el-EĢari‘dir EĢ'ari'nin hayatını, doğumundan on yaĢına kadar, on yaĢından Mu'tezile mezhebinden ayrıldığı zamana kadar ve bundan sonraki hayatı olmak üzere üç devrede incelemek mümkündür. 1. Doğumundan on yaĢına kadar olan dönem: Bu dönem O'nun çocukluk ve ilk tahsilini tamamladığı dönemdir ki, çeĢitli ilimleri tahsil etmiĢ ve daha ziyade babasının ahlakı ve ilmî terbiyesinde bulunmuĢtur. 2. On yaĢından Mu'tezile mezhebinden ayrılmasına kadar olan dönem: Otuz yıllık bir dönemi kapsayan bu dönem O'nun, üvey babası Ebû Ali el-Cubbâî (302/914-15) ile ilmî yakınlığı bulunduğu dönemdir. O Kelâm ilmini de Cubbâî'den öğrenmiĢtir. Fıkıh'ta Hanefi 123 ve ġafi olan EĢ'ârî, itikatta hocasının tesiriyle koyu bir Mu'tezile mezhebi savunucusu olmuĢtur. Ġmam-ı EĢari, üvey babası ile mutezile kelamcılarından olan Ebu Ali Cübbai'nin talebesi olduğundan, bu bozuk yol üzerine yetiĢtirilmiĢti. 40 yaĢına kadar mutezile fırkasında bulundu. Bu fırkanın meĢhurlarından oldu. Hicrî 300 tarihinde O'nun Mu'tezile'den ayrılarak, Ehl-i Sünnet akîdesine bağlandığı bilinmektedir. 40 yaĢından sonra, Ramazan-ı Ģerifte Hz. Peygamber (s.a.v) Efendimiz‘i üç defa rüyasında görüp Ehl-i Sünnet‘in baĢarısı için çalıĢma emri almasıdır. Diğer bir sebep de, hocası Cübbaî ile arasında geçen ―üç kardeĢ meselesi‖ne ait tartıĢmadır. Bu bozuk yoldan dönüp, ehlisünnet itikadına girdi. Bu rüyasından sonra onbeĢ gün evinden çıkmadı. Meseleleri derinlemesine inceleyip, gözden geçirdi. Sonra Basra Camii'ne gidip, kürsüye çıktı. O sırada mutezile bozuk yolunun meĢhur ve kuvvetli âlimlerinden sayılan ve böyle bilinen imam-ı EĢari, kürsüden cemaate Ģöyle hitap edip: "Ey insanlar, Beni tanıyanlar, beni tanıyorlar. Tanımayanlara da ben kendimi tanıtıyorum. Ben falan oğlu falanım. Çoktan beri size görünmez oldum. Dikkatle düĢündüm. Ġnsafla inceledim. Yanımdaki delilleri gözden geçirdim. Tercih hususunda zorlandım. Ben, Kur'an'ın yaratılmıĢ olduğunu, Allah'ın gözlerle görülemeyeceğini, kötü fiilleri kendimizin yaptığını söylüyordum. Ben bunlardan tövbe ediyor ve bu fikirlerden vazgeçiyorum. Ey Ġnsanlar, ben bu süre zarfında evime kapandım ve bu fikirlerle ilgili delilleri düĢündüm. Onların hiç birisi bana tercih sebebi olarak uygun gelmedi. Yüce Allah'tan bana hidayet etmesini istedim. Sonunda Allah‘u Teâlâ beni hidayete, kavuĢturdu. Bunun üzerine, Ģu elbiseden soyunduğum gibi, bütün içinde bulunduğum fikirlerden soyunuyorum. Mutezile yoluna ait itikatlarımın hepsinden vazgeçip, kurtuldum" diyerek, Ehl-i sünnet itikadına girdiğini herkese ilan etti. 3. Kırk yaĢından ölümüne kadar olan dönem: Mu'tezile mezhebinden ayrılıp, selef akidesi üzere geri kalan hayatını devam ettiren EĢ'ârî, yaklaĢık yirmi beĢ yıllık bu süre zarfında, bol bol eser telif etmiĢ ve selef akidesini müdafaa ile geri kalan ömrünü geçirmiĢtir. Ehl-i Sünnet adına üslendiği müdafaa ile büyük taraftar 124 kazanmıĢ ve kendisinden sonra daha da geliĢecek olan EĢ'ariyye ekolünün kurucusu ve temsilcisi olmuĢtur. Zaten bir görüĢe göre EĢ'ariyye mezhebi, Mu'tezile'ye antitez olarak doğmuĢtur. Ġlme olduğu kadar zühd ve takvâya da bağlılığı ile bilinen EĢ'ârî, Subkî'nin rivayetine göre yirmi yıl yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kılmıĢtır. (Subkî, Tabakâtu's-Safiyye, 2/248). Önceden mutezile yolu üzere yazdıklarını ve bildirdiklerini iptal etmiĢ, Ehl-i sünnet itikadı üzere kitaplar yazıp, dağıtmıĢ, ömrünün sonuna kadar bu doğru itikadın yayılması için uğraĢtı. Ebu'l-Haseni EĢari hazretlerinin Ehl-i sünnet mezhebine geçmesi ile, kelam ilmi, mutezilenin elinden kurtulmuĢ oldu. Onların elinde tehlikeli ve zararlı iken, doğru yolda gidenlere rehber oldu. Onun Ehl-i sünnete geçmesi, Ehl-i sünnet itikadının yayılmasında büyük bir zafer olmuĢtur. O zaman tesirli ve zararlı olan mutezile yolu mensupları, imam-ı EĢari hazretleri tarafından susturulmuĢtur. Onları öyle zorlayıp sıkıĢtırdı ki, hepsi küçük ve güçsüz karıncalar gibi kaldılar. Daha önce hocası olan mutezilenin ileri gelenlerinden Ebu Ali Cübbai ile yaptığı münazarada onu mağlup etti. Çok meĢhur olmasına rağmen, EĢari hazretlerinin karĢısında cevap vermekten aciz kaldı. Ebu Sehl Sulûki Ģöyle anlatır: "Basra'da bir mecliste Ebu'lHasen EĢari ile mutezililer arasında çetin bir münazara oldu. Mutezililer çok kalabalıktı. Onunla münazaraya giren herkes yeniliyor, susmak mecburiyetinde kalıyordu. Öyle oldu ki, o gün artık kimse onun karĢısına çıkamadı. Ġkinci defa böyle bir münazara için gittiğimizde, mutezileden kimse gelmemiĢ, münazaraya cesaret edememiĢlerdi. Bunun üzerine bir zat imam-ı EĢari'ye, "Firar ettiler, kaçtılar yaz, kapıya as" dedi. Ġmam-ı EĢari hazretleri; tefsir, hadis ve fıkıh ilmini zamanın meĢhur âlimlerinden olan Zekeriyya bin Yahya es-Saci'den, Ebu Halife el-Cumhi, Sehl bin Serh, Muhammed bin Yaküb el-Mukri, Abdurrahman bin Halef ed-Dabi'den öğrenmiĢtir. Bağdat‘ta Cami-i Mensür'da Cum'a günleri Ebu Ġshak Mervezi'nin hadis derslerine devam etmiĢ, kendisi de Ebu Ġshak Mervezi'ye kelam ilmini öğretmiĢtir. 125 Ġmam-ı EĢari hazretleri tasavvuf ilminde de âlim ve evliya idi. Ebu Ġshak Ġsferani Ģöyle demiĢtir: "Benim ilmim, ġeyh Ebu'lHasen Bahili'nin ilmi yanında, deniz yanında bir damla gibidir. Ebu'lHasen Bahili'nin de, (benim ilmim, Ebu'l-Hasen EĢari'nin ilmi yanında, deniz yanındaki bir damla gibidir) dediğini iĢittim." Ġmam-ı EĢari, gayet tatlı, açık ve ikna edici konuĢurdu. Bu sebeple hocası Cübbai, daha önce münazaralara kendi yerine onu gönderirdi. Hakkın, doğrunun ortaya çıkması için mücadeleyi sever, yazarak ve anlatarak hak uğrunda müdafaadan yılmazdı. Ġmam-ı EĢari hazretlerinin zamanı, mutezile fırkasının Ehl-i sünnete çok saldırdığı, hatta zorbaya baĢvurduğu bir döneme rastlamaktadır. Valilik, kadılık gibi makamlar, mutezile fırkasından olanların elinde bulunuyordu. Böylece bozuk itikadlarını yayıyorlar, insanları saptırıp, imanları ile oynuyorlardı. Bu sırada imam-ı EĢari ve diğer Ehl-i sünnet âlimleri, kitaplar yazarak onları reddediyor, bozuk fikirlerini çürütüyorlardı. Ġmam-ı EĢari ayrıca, mutezile fırkasının ileri gelenleri ile çetin münazaralara girip, onları susturdu. Kendisine, neden onların yanlarına, hatta devlet erkânından olanlarının makamına gittiği sorulunca, Ģöyle cevap vermiĢtir: "Onlar valilik, kadılık gibi makamlarda bulunuyorlar. Kibirleri sebebi ile bize gelmezler. Biz de gitmezsek, hak nasıl ortaya çıkacak? Ehl-i sünneti anlatanların, onu yayıp, hizmet edenlerin bulunduğunu nasıl bilecekler ve nasıl anlayacaklar?" Ebu Abdullah ibni Hafif Ģöyle anlatmıĢtır: "Gençliğimde, imam-ı EĢari hazretlerini görmek için Basra'ya gitmiĢtim. Basra'ya vardığımda, heybetli ve güzel yüzlü, yaĢlıca bir zat gördüm. Ona, "Ebu'l- Hasen EĢari hazretlerinin evi nerededir?" dedim. "Onu niçin arıyorsun?" dedi. "Onu seviyorum ve görüĢmek istiyorum" dedim. Bana, "Yarın erkenden buraya gel" dedi. Ertesi gün erkenden söylediği yere gittim. Beni yanına alıp, Basra'nın ileri gelenlerinden birinin evine götürdü, içeri girince, o zata yer gösterdiler. O da oturdu. Mutezilenin meĢhur âlimleri, münazara için orada toplanmıĢtı. Biz girip oturduktan sonra, o mecliste bulunanlar, aralarında oturan bir mutezile âlimine çeĢitli meseleler sormaya baĢladılar. O Ģahıs cevap 126 vermeye baĢlayınca, beni oraya götüren zat karĢısına çıkıp, söylediği yanlıĢ Ģeyleri reddediyor, doğrusunu söyleyip, onu susturuyordu. Öyle konuĢuyordu ki, dinleyenleri tam ikna edip, doyurucu bilgi veriyordu. Ben, bu zatın haline ve ilmine hayran oldum. Yanımda bulunan birine "Bu zat kimdir?" dedim. "Ebu'l-Hasen EĢari'dir" dedi. Ġmam-ı EĢari evden çıktıktan sonra, yine peĢinden gittim. Yanına yaklaĢınca, Ġmam-ı EĢari'yi ve hizmetini nasıl buldun?" buyurdu. "Fevkalade" dedim. Sonra, "Efendim, o mecliste neden siz baĢtan bir mesele sormadınız? BaĢkaları sorduktan sonra mevzuya girdiniz?" dedim. ―Biz, bunlarla konuĢmak için söze girmiyoruz. Ancak Allah‘u Teâlâ‘nın dininde yanlıĢ ve sapık Ģeyler söylediklerinde reddediyoruz. YanlıĢ olduğunu isnat edip, kendilerine doğrusunu bildiriyoruz‖ buyurdu." Ġmam-ı EĢari; eser yazmak, münazaralara girmek ve kıymetli talebeler yetiĢtirmek suretiyle, Ehl-i sünnet itikadının yayılması ve böylece insanların saadete kavuĢması hususunda büyük hizmetler yapmıĢtır. YetiĢtirdiği talebelerinden bir kısmı Ģu zatlardır: Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebu'l-Hasen Bahili, Ebu Abdullah bin Hafif ġirazi, Hâfız Ebu Bekr Cürcani el-ismaili, ġeyh Ebu Muhammed Taberi el-Iraki, Zahir bin Ahmed Serahsi, Ebu Abdullah Hameveyh es-Sayrafi, Dimyani. Bunlardan Ebu Abdullah Tai, imam-ı Ebu Bekr Bakıllani'nin hocasıdır. Ebu'l Hasen Bahili de Ebu Ġshak isferani'nin ve hocası olan Ebu Bekr Fürek'in hocasıdır. Bu zat, önceden imamiyye fırkasından iken, Ebu'l-Hasen EĢari hazretleri ile yaptığı bir münazara ve ilmi mübahese sonunda hatasını anlayıp, imamiyye fırkasını terk edip, Ehl-i sünnet itikadına girdi, imam-ı EĢari'nin bildirdiği itikadı Basra'da yaydı, ibni Hafif ise, Ġmam-ı EĢari'nin en meĢhur talebelerinden olup, (ġeyh-i ġiraziyyin) ġirazlıların Ģeyhi, üstadı ismiyle meĢhur olmuĢtur. Diğer meĢhur bir talebesi olan Dimyani ile Ġbni Hafif, Ġmam-ı EĢari'nin münazara meclislerinde yanında bulunurlardı. Talebelerinden Ebu Abdullah Hameveyh es-Sayrafi, uzun müddet imam-ı EĢari'nin 127 yanında bulunmuĢtur. Sonra memleketi Sirafa dönüp, orada ders verip, talebe yetiĢtirmiĢ; imam-ı EĢari'nin bildirdiği itikad bilgilerini memleketinde yaymıĢtır. ġeyh Ebu Ali Zahir de, hocası imam-ı EĢari'den öğrendiği Ehli sünnet bilgilerini Horasan'da yaydı. Böylece imam-ı EĢari'nin bildirdiği itikad bilgileri, Ehl-i sünnet mezhebi, doğuda ve batıda yayıldı. Hicri 300 senesinden itibaren Irak havalisinde, Ġran'da yayıldı. Selçuklu devleti hükümdarlarının resmi mezhebi oldu. Daha sonra Atabekler tarafından müdafaa edilip, ġam ve Bağdat çevresinde yayıldı. Selahüddin Eyyübi Mısır'ı fethedince, orada da yayıldı. ESERLERĠ Ebu'l-Hasen EĢ'ârî'nin eserlerinin sayısı bazı kaynaklarda üçyüze kadar çıkarılmıĢ olup, bunların bir kısmı, Mu'tezilı görüĢleri benimsediği döneme aittir. Ancak bunlardan hiç birisi günümüze kadar ulaĢmamıĢtır. EĢ'ârî'nin eserlerini kaynaklarda zikredilen konularına göre Ģu gruplara ayırarak ele almak mümkündür: Ġmam-ı EĢari hazretlerinin eserleri, beĢ grupta toplanır: a) Kırk yaĢından önce mutezile iken yazdığı eserler. Bunları sonradan iptal etmiĢtir. Kelam ilmiyle ilgili olan ve özellikle Mutezileyi reddi hedef alan eserler. b) Filozoflar, Tabiatçılar, Dehrîler, Brahmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar gibi cereyanları reddeden eserler. c) Hariciye, mutezile, Ģia ve zâhiriyye fırkalarına yazdığı reddiyeler. d) Makâlât kitapları. e) Tefsir, Hadis, Fıkıh ve diğer Ġslâmî ilimler sahasında meydana getirdiği, Kendisine sorulan suallere cevap olarak yazdığı risaleler eserler. (Bekir Topaloğlu, Kelam Ġlmi, 137). Ġmam-ı EĢari hazretlerinin pek çok eseri vardır. Bunları ibni Asakir "Tebyin" isimli eserinde, ibni Fürek'den nakledip, isimlerini yazmıĢtır, ibni Fûrek ise, "Ebu'l-Hasen el-EĢari, el-Umed (veya elGamed) adlı kitabında, kendi eserlerini saydığını bildirmektedir. Bu eserler, onun yanında dersini dinleyenlere söyleyerek yazdırdıkları, 128 çeĢitli Ġslam memleketlerinden sorulan suallere verdiği cevapları ihtiva eden, üçyüzyirmi senesine kadar yazdığı kitaplardır. Bundan sonra üçyüzyirmidört senesine kadar da pek çok eser yazmıĢtır" demektedir, Ġbni Fürek ayrıca, Ebu'l-Hasen el-EĢari'nin el-Umed adlı eserinde isimlerini bildirdiği eserlerden baĢka kitaplarını da bildirmektedir. "El-Umed" adlı eserde bildirilen kitaplardan bazıları: 1) Kitab-ül-F'usül: Mülhidler (dinsizler), tabiatçı felsefeciler, dehriler, zamanın ve âlemin kadim olduğuna inananlara reddiyedir. Bu kitapta; brehmenler, yahudiler, hristiyanlar ve mecusilere de cevaplar vermiĢtir. Bu kitap büyük bir eserdir. 2) Mücez: On iki kitaptan ibarettir. 3) Halk-ül-efal 4) Ġstitaa hakkındaki kitap 5) Sıfatlar hakkındaki kitap 6) El-Luma fi'r-reddi ala ehli'z-zeygi ve'l bida': Kur'an-ı kerim, Allah‘u Teâlânın iradesi, Allah‘u Teâlânın görülmesi, kader, istitaa, va'd ve va'id ve imamet meselelerinden bahseden on bölüm ihtiva eden kıymetli bir kitaptır, Ġmam-ı EĢari hazretlerinin bu mevzularda söyledikleri hakkında iyi bir kaynaktır. Yakın zamanda Mısır'da ve Beyrut'ta basılmıĢtır. Beyrut baskısında, ayrıca Richard J.Mc. Carthy tarafından bir mukaddime ve Ġngilizce‘ye tercümesi vardır. Spitta, bu eseri hülasa ederek, Joselp Heli tarafından Almancaya tercüme edilmiĢtir. 7) Risalet-ül-iman: Spitta bu kitabı Almancaya tercüme etmiĢtir.

Kitab-ul-Funün: Mulhidlere (dinsizlere) cevap olarak yazılmıĢtır. 9) Kitab-ün-Nevadir: Kelam ilminin inceliklerini anlatır. 10) Dehrilerin (dinsizlerin) Ehli tevhide karĢı yaptıkları bütün itirazlarının toplandığı bir kitap. 11) El-Cevher fi'r-Reddi ala ehli'z-Zeygi vel-Münker. 12) Nazar, istidlal ve Ģartları hakkında Lübbai'nin suallerine verilen cevaplar. 129 13) Mekalat-ül-felasife: Felsefecilere cevap olarak yazılmıĢ bir eserdir. Kitap üç makaleyi ihtiva eder. Eserde ibni Kays edDehri'nin bazı Ģüpheleri, Aristo‘nun sema (gök) ve alem hakkındaki fikirleri çürütülmüĢ; hadiseleri, saadet ve Ģekaveti yıldızlara bağlıyanlara lazım gelen Ģeyler açıklanmıĢtır. 14) Cevab-ül-Horasaniyyin: ÇeĢitli meseleleri ihtiva eder. El-Umed'de bildirilenlerden baĢka, ibni Fürek'in zikrettiği eserlerinden bazıları da Ģunlardır: 1) Tenasühe inananlar hakkındaki eser. 2) Mantıkçılara dair yazılan eser. 3) Hristiyanlar hakkında yazılan kitap. 4) Delail-ün-nübüvve hakkındaki kitap. Ġmam-ı EĢari'nin ayrıca: Risale ketebbiha ila ehli's-sagr bi babül-ebvab adlı eseri vardır. Kitap, Kafkas dağlarının Hazar denizi ile bitiĢtiği yerde bab-ül-ebvab (Demirkapı yahud Derbend) denilen kasabanın âlimlerine yazılmıĢtır. Bu eser, Ehl-i sünnet vel-cemaat âlimlerini geniĢ olarak anlatmaktadır. Bunlardan baĢka Ģu eserleri de meĢhurdur: Makalat-ül-islamiyyin: Bu eserinde itikadi fırkalardan ve kelam ilminin ince meselelerinden bahsetmektedir. Matbudur. El-ibane an usül-üd-diyane; Ehl-i sünnet dıĢı fırkaların reddi için yazılmıĢ olup, bu husustaki delilleri içinde topladığı eseridir. Kavl-ül-cumlat, Eshab-ül-hadis ve Ehlüs-Sünne fi'l-itikad (basılmamıĢtır.) Risalet-ül-istihsan el-Havdu fi ilm-il-kelam, basılmıĢtır, ingilizce tercümesi vardır. Ġzah-ül-Bürhan et-Tebyin ala usülid-din.Kitab-ül-ulüm. Tefsir-ül Kur'an- eĢ-ġerh vet-tafsil. Diğer Eserleri: Bu grupta EĢ'ârî'ye ait olduğunu kaynaklardan öğrendiğimiz diğer eseri sıralamak istiyoruz. ÇeĢitli kaynaklarda bunların sayısı verilmekle kalmayıp, yüz kadar eserinin de isimleri zikredilmiĢtir. (bk. el-Ġbâne, Dr. Fevkiye Hüseyin Mahmud mukaddime s.38-71) 130 1. Kitâbu fi Halki'l-A'mâl 2. Kitâbu fi'l-Ġstitâ'a 3. Kitâbu fi Cevâzı Rü'yetullah bi'l-Ebsâr 4. Kitâbu fi'r-Reddi Ale'l-Mücessime 5. Kitâbu fi'l-Cisim 6. Kitâbu fi'l-ĠstihĢâd 7. Kitâbu fi'r-Rü'yet 8. Kitâbu fi'l-Ġmâme 9. Kitâbu fi MüteĢâbihi'l-Kur'an 10 . Kitâbu fi Ef'âli'n-Nebî 11. Kitâbu fihi Beyâni Mezhebi'n-Nasârâ 12. Ġzâhu'l-Burhân fi'r-Reddi 'Alâ Ehli'z-Zeyğ ve't-Tuğyân 13. eĢ-ġerh ve't-Tafsıl fi'r-Reddi Alâ Ehli'l-Ġfk ve't-Tadlıl 14. el-Muhtasar fi't-Tevhıd ve'l-Kader 15. en-Nevâdir fî Dakâiki'l-Kelâm 16. Kitâbu Tefsîri'l-Kur'ân: Bu eserin yetmiĢ cilt olduğu söylenmektedir. Doğru yolun temel bilgileri. Ġmam-ı EĢari hazretlerinin, Kafkas sıradağlarının Hazar Denizine ulaĢan ucunda Bab-ül-ebvab (Demirkapı veya Derbend) denilen kasaba âlimlerine, Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için yazdığı "Risaletün ila ehli's-sagr" (Hudüd ahalisine bir mektub) adlı eserinde bazı bölümlerin tercümesi Ģöyledir: Allah‘u Teâlâya hamd olsun ki, bizi, doğru yola ulaĢtıran sünnet-i seniyyeye uymayı sevdirdi. Helake götüren bid‘atlerden uzaklaĢtırdı. Kalblerimizi, yakînin (kat'i ve kuvvetli imanımızın) hasıl ettiği serinlik ve huzur ile doldurdu. Müslümanlık ile bizi aziz kıldı. Bizi, Resulüne uyanlardan, Onun rehberliğine yapıĢanlardan eyledi. Bid‘atlere dalıp, Resulullahın ve Ashab-ı kiramın yolundan ayrılarak yalnız kalmaktan kurtarıp, cemaatle beraber olmayı ihsan etti. Resulullaha salat-ü selam olsun ki, bizi Allahü teâlânın emir ve yasaklarına davet etti. Allah‘u Teâlâ bu hususta ona âyetleriyle yardım etti. Kendisine mucizeler vererek, hakkındaki Ģüpheleri giderdi. Kendi rızasına nasıl ulaĢılacağını Onun ile bildirdi, içlerinde 131 kendisine delalet eden deliller bulunduğunu en açık bir Ģekilde haber verdi. Nihayet bâtıl, sönüp gitti. Hak, galip ve muzaffer olarak parladı. Resulullah, Peygamberlik vazifesini yerine getirdi. Kendisine bildirilenleri tebliğ edip, ümmetine nasihatte bulundu. ġimdi! Ey Bab-ül-ebvab halkından olan âlimler ve büyükler! Allah‘u Teâlâ sizleri yüce kudreti ile muhafaza buyursun. Sizlere yardım eylesin. Medinet-üs-Selam'da (Bağdad'da) mektubunuzu aldım. Allah‘u Teâlânın nimetleri içerisinde olduğunuzu, halinizin düzgünlüğünü yazıyorsunuz. Bu sebeple, kederim ve üzüntülerim dağıldı.Cenab-ı Hakk‘a çok Ģükrettim. Size olan ihsanını tamamlamasını, size ve bize olan nimetlerini artırması için Rabbime yalvardım. Duaları kabul eden Odur. Büyük lütuflarda bulunmak Ona layıktır.Cenab-ı Hak yardımcınız olsun. Geçen sene 267 (m. 881) bir takım sualler sormuĢtunuz. Mektubunuzda bundan da bahsediyorsunuz. Verdiğim cevapları beğendiğinizi, faydalı olduğunu, doğruluğunu kabul ettiğinizi, Ģüphelerinizin gittiğini, sizi kendilerine inandırmak isteyen (o kimselerden) yüz çevirdiğinizi yazıyorsunuz.Bunları okuyunca, dinde saptıranların, Resulüne uymaktan alıkoyanların Ģüphelerinden bizi ve sizi muhafaza buyurduğu için Allah‘u Teâlâya hamd ettim. Yine siz mektubunuzda, benden Selef-i salihinin asıl kabul edip, dayandıkları bazı hususları (yazmamı) istiyorsunuz.Sonra gelenler de bu asıllara (bilgilere) uymak suretiyle, bid‘at sahiplerinin düĢtüğü, Kur'an-ı kerim ve Sünnet-i seniyyeye muhalefet durumuna düĢmekten kurtulmuĢlardır. Bu bilgilere Ģiddetle ihtiyacınız olduğunu bildirdiğiniz için, size olan hürmetim ve üzerimdeki hakkınızdan dolayı, suallerinize ve isteklerinize cevap vermekte acele ettim. Size bazı temel bilgileri, delilleri ile beraber bildirdim. Bu deliller, sizin Selef-i salihine tâbi olmakta haklı olduğunuzu, Ehli bid‘atin ise, Selef-i salihine muhalefet edip, daha önce üzerinde bulundukları haktan sapmakla hata ettiklerini, bununla Ģer'i delillerden, Resulullahın bildirdiği Ģeylerden ayrıldıklarını gösterecektir. Yine bu delilleri red eden, Peygamberlerin getirdiklerini inkâr eden felsefecilerin yollarına uyduğunu da gösterecektir. Size ve 132 söylediklerimi düĢünen diğer kimselere söylenmesi gerekenleri söyledim. Allah‘u Teâlâdan yardım dileyerek ve Ona güvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevaba kavuĢacağımı ümit ediyorum. Allah‘u Teâlâ bana kâfidir ve O ne güzel vekildir. Allah‘u Teâlâ sizi doğru yola hidayet eylesin. Biliniz ki, Selefi salihinin ve onların yolunda giden halefin (sonra gelen âlimlerin) yolu Ģudur: Allah‘u Teâlâ, Muhammed aleyhisselamı bütün dünyaya Peygamber olarak gönderdiği zaman, insanlar, birbirine zıt bir takım fırkalara ayrılmıĢlardı. Onlardan bir kısmı kitabi idi. Bunlar, Allah‘u Teâlânın gönderdiği Tevrat ve Ġncil'i değiĢtirmiĢler, kendi uydurdukları Ģeyler ile insanları Cenab-ı Hakk‘a davet ediyorlardı. Bir kısmı felsefeci idi. Bunlar, akıl ile elde ettikleri bir takım bilgilerde, yanlıĢ neticelere varmaları sebebiyle, birçok bâtıl ve yanlıĢ yollar ortaya çıkmıĢtı. Bir kısmı, Brehmen idi. Bunlar, Allah‘u Teâlâ‘nın Peygamberlerini inkâr ediyorlardı. Bir kısmı, Dehri idi. Bunlar da, kâinatın sonsuz olarak devam edeceğini, yok olmayacağını iddia ediyorlardı. Bir kısmı, Mecusi idi. Bunlar ise, hiç tecrübe etmedikleri, bilmedikleri Ģeyleri iddia ediyorlardı. Bir kısmı Putperest idi. Bunlar, putlara tapıyorlardı. Bunlar da ĢaĢkınlık içerisinde kalmıĢlardı. Peygamberimiz Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v) ise, insanların, kâinat ve içindekilerin sonradan yaratılmıĢ birer mahlûk olduğuna, onların hepsinin yaratıcısı, sahibi ve maliki olan Allah‘u Teâlâ‘nın varlığı ve birliği inancına davet etti. Onlara, üzerinde bulundukları yolun yanlıĢ olduğunu, böyle bâtıl yolları terk etmelerini istedi. Resulullah onların yollarının bozukluğunu, kendisinin ise, Allah‘u Teâlâdan bildirdiği hususlarda doğru olduğunu, apaçık âyetler ve mucizelerle ispat etti. Sonra Allah‘u Teâlâ‘ya nasıl kulluk edileceğini açıkladı. Cenab-ı Hak Peygamberimiz Muhammed(s.a.v)ı bunları insanlara bildirmesi ve izah etmesi için gönderdi. Resulullah, insanlara, kendilerinde dil, suret ve daha baĢka yönlerden farklılıklar bulunduğunu, böyle değiĢikliğin ise 133 onların sonradan yaratılmıĢ olduklarını gösterdiğini bildirdiği gibi, gerek kendilerinde ve gerekse, onların dıĢındaki varlıklarda, Allah‘u Teâlâ‘nın varlığına, iradesine ve tedbirine delalet eden Ģeyler ile, Allah‘u Teâlâ‘yı tanıma yolunu da bildirdi. ġöyle ki; Allah‘u Teâlâ Kur'an-ı kerimde mealen, "Arzda da gerçekten tasdik edenler için birçok ibretler vardır. Nefslerinizde de (hücrelerde vücut yapınıza kadar;) bir çok alametler vardır (ki, hep Allah‟u Teâlâ‟nın kudretine, ilmine azamet ve iradesine delalet ederler;) Hâlâ görmeyecek misiniz" buyurdu. (Zariyat Suresi 20-21) Yine, insanın yaratılıĢ safhaları, suret ve Ģekillerindeki değiĢik durumlara da mealen Ģu âyet-i kerime ile iĢaret buyuruldu: "Andolsun ki, Biz insanı (Âdem'i) Ģüphesiz ki, çamurun özünden yarattık. Sonra Âdem'in neslini, sağlam bir yerde (rahimde) bir nutfe (az bir su) yaptık. Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik. Ondan sonra kan pıhtısını bir parça et yaptık. O et parçasını da kemikler haline çevirdik. Kemiklere de et giydirdik. Sonra ona baĢka bir yaratıĢla (ruh ve nutuk verip) insan haline getirdik. Bak ki, Ģekil verenlerin en güzeli olan Allah‟u Teâlâ‟nın Ģanı ne kadar yücedir." (Müminun Suresi, 12-13-14) Bunlar, Cenab-ı Hakk‘ın varlığının muhakkak lazım olduğunu ifade eden, Onun irade ve tedbirine delalet eden en açık delillerdendir. Ġnsan çamur özünden yaratıldı. Çamur özünün birçok Ģekil ve durumlara kabiliyeti vardır. Fakat insanın baĢka bir suretle değil de, kendisine has özellikleriyle malum olan ve en güzel surette meydana gelmesi mutlaka bir yaratıcının varlığını göstermektedir. Ġnsana baktığımızda Ģunları görüyoruz: 1- Ġnsanın baĢka varlıklarda bulunmayan, kendisine mahsus bir sureti vardır. 2- ĠĢitmek, görmek, koklamak, hissetmek, tatmak gibi, ihtiyaçlarını temin edebilmesi için hazırlanmıĢ bir takım vasıtalara (duyu organları) sahiptir. 3- Ġhtiyaç hâsıl oldukça, tertip üzere hazırlanmıĢ gıda aletleri, mesela, yeni doğmuĢ çocuk gıdasını, önce annesini emmek suretiyle temin eder. Çünkü o, bu sırada diĢsizdir. Gıdasını kendiliğinden temin 134 edemez. Bir müddet sonra, diĢlerle donatılır. Gıdasını yemekle elde eder. 4- Ağızdan alınan gıdalar, mideye gelir. Mide, kendisine ulaĢan gıdaları piĢirir. Bu gıdalara öyle bir incelik verir ki, bunlar en ince yollardan geçerek, tâ saçlara ve tırnaklara kadar ulaĢır. 5- Karaciğer, öd (safra) çıkarmak, vücudun Ģeker durumunu ayarlamak, zehirleri bir dereceye kadar zararsız hale getirmek gibi bazı vazifeler için hazırlanmıĢtır. 6- Akciğer, dıĢarıdan temiz havayı (oksijen) alıp, kan dolaĢımı ile dokulara iletmek ve kandan (karbondioksit alarak) kirlenen havayı nefesle dıĢarı vermek için hazırlanmıĢtır. 7- Ayrıca alınan gıdalardaki fazlalıkların atılması için gerekli aletler (a'zalar). Bunlardan baĢka, tesadüfi olarak düĢünülmesi imkânsız olan, mutlaka bunları tertip ve düzenleyen bir yaratıcının varlığını gerektiren sayılamayacak kadar çok Ģey vardır. Bütün bunların çamur özü ve su ile düzenlenip, kısımlara ayrılması, mutlaka bir yaratıcıyı, bir düzenleyiciyi gerektirir. Bunu, düĢünen her akıl sahibi anlar. Aynı Ģekilde, bir plan dairesinde düzenleyen, kasteden bir bina yapıcısı olmadan, bir binanın meydana gelmesi bile mümkün olmayınca, yukarıda saydığımız hallerin de bir yapıcı ve yaratıcı olmadan çamur ve su ile kendiliklerinden, tertip ve düzen içerisinde meydana gelmeleri mümkün olamaz. Sonra Cenab-ı Hak mealen: "Gerçekten, göklerin ve yerin yaratılıĢında, gece ile gündüzün birbiri ardınca geliĢinde, akıl sahipleri için, Allah‟ın varlığını, kudret ve azametini gösterir, kesin deliller vardır" âyet-i kerimesiyle [Al-i imran Suresi, 190] bu hususu (Allah‘u Teâlâdan baĢka her Ģeyin sonradan yaratıldığı, bunları Cenabı Hakk‘ın yarattığını) ve bunda çeĢitli hikmetler bulunduğunu daha ziyade beyan eyledi. Feleklerin (Dünya, Ay, GüneĢ v.s.) hareketiyle, meydana gelen faydaların büyüklüğüne ve miktarına iĢaret buyuruldu. Mesela, gece, insanların istirahatı olduğu gibi ve mahsüllerine fazla gelen güneĢ hararetini (sıcaklığını) serinletmektedir. Gündüz ise, mahlûkatın dağılıp hareket etmeleri, geçimlerini temin etmeleri için yaratılmıĢtır. Eğer devamlı gece olsa idi, karanlık, 135 onların fayda temin edecek Ģeylerin peĢine düĢüp, bunları elde etmeye mani olacaktı. Aynı Ģekilde devamlı gündüz olsa idi, bu da zararlı olurdu. Gündüzün aydınlığı fırsat bilinerek takatin (gücün) üstünde hırsla çalıĢılır, kâfi miktarda istirahat etmedikleri için insanlar helak olurlardı. Bundan dolayı, onlara, çalıĢmaları için takatlarını geçmeyecek Ģekilde, zamanın bir kısmı gündüz, istirahatları için yeterli bir miktarı da gece kılındı. Böylece, onların halleri mutedil (normal) olarak gecenin serinliğinden, gündüzün sıcaklığından, kendileri, ekinleri, malları ve hayvanları için lazım olan kadarını alacaklardır. Böyle yapmakla, Allah‘u Teâlâ mahlûkatına merhamet buyurmuĢ, lütuf ve ihsanda bulunmuĢtur. Yine, mahlûkatı kuĢatan renk tabakası, onların gözlerine münasip ve muvafık gelen renklerden yaratılmıĢtır. Eğer bu renk, Ģimdi âlemi saran renkten olmasaydı, gözleri bozacaktı. Cisimlerin büyük ve ağır olmasına rağmen, yer ve göklerin ve onlarda bulunan hükümlerin (kanunların); Allah‘u Teâlânın tutmasına muhtaç olduğuna, mealen "Doğrusu, gökleri ve yeri zeval bulmaktan Allah‟u Teâlâ koruyup, tutuyor. Andolsun ki zeval bulurlarsa, onları Ondan baĢka kimse tutamaz. Gerçekten O, hâlimdir. Azap için acele etmez, gafurdur (çok bağıĢlayıcıdır) âyet-i kerimesiyle iĢaret buyuruldu. (Fatır Suresi, 41) Bu âyet-i kerime ile bize, yer ve göklerin yerlerinde durmalarının Allah‘u Teâlâ‘dan baĢkası tarafından olmadığı ve onları bir durduran olmadan da yerlerinde durmalarının mümkün olmadığı bildirildi. Sonra felsefecilerin tabiatçı inanıĢlarından dolayı, ağaçların ve onlardan çıkan meyvelerin ancak, yer, su, ateĢ ve havanın tesiri ile meydana geldiği hakkındaki iddialarının bozukluğunu bize; Allah‘u Teâlâ mealen "Arzda birbirine komĢu kıt'alar (kara parçaları), üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor. Hâlbuki yemiĢlerin de bazısını bazısına üstün kılıyoruz. (Tad, renk ve kıymetleri baĢka baĢkadır.) ġüphesiz ki, bunlarda da 136 düĢünen bir topluluk için pek çok ibretler (alametler) vardır" buyurdu. (Rad Suresi, 4) Daha sonra Cenab-ı Hak, her Ģeyin yaratıcısı olduğuna, bir olduğuna, iĢlerinin intizam ve tertip dairesinde cereyan etmesi ile delil getirdi. Cenab-ı Hak iĢlerinde hiçbir ortağı bulunmadığını mealen, "Eğer yer ile gökte, Allah‟tan baĢka ilahlar olsaydı, bunların ikisi de fesada uğrar, yok olurdu" âyet-i kerimesi ile bildirdi. (Enbiya Suresi, 22) Sonra, önce yaratıldıklarını kabul ettikleri halde, öldükten sonra tekrar diriltilmeyi inkâr edenlere karĢı tekrar yaratılmalarının mümkün olduğunu bildirdi. Onlar tekrar yaratılmayı uzak görerek, çürümüĢ kemikleri kim diriltecek dedikleri zaman mealen "(Ey Resulüm) de ki: "Onları ilk defa yaratan diriltir ve O her yaratılanı tamamiyle bilir" buyurdu. (Yasin Suresi,79) Sonra bunu onlara: Mealen "O (Allah) ki, size yeĢil ağaçtan bir ateĢ yaptı da, Ģimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz" âyet-i kerimesi ile beyan eyledi. (Yasin Suresi, 80) YaĢ ve yeĢil iki ağaç olan ve rüzgâr sebebi ile biri diğerine sürtülünce tutuĢan uĢar ve murah denilen ağaçlardan ateĢin çıkarılmasını, çürümüĢ kemiklere, parçalanmıĢ derilere, hayatı iade etmenin caiz olduğuna delil getirdi. (UĢar ile murah) eskiden Arapların ateĢ çıkarmak için kullandıkları iki ağaçtır.) Sonra putlara tapanların yüzlerine vurarak, kendi yonttukları Ģeylere ibadet etmenin bozukluğunu mealen, "Siz kendi yonttuğunuz Ģeylere mi tapıyorsunuz?" kavli ile beyan etti. (Saffat Suresi, 95) Sonra mealen "Sizi de, yaptıklarınızı da Allah‟u Teâlâ yarattı" buyurdu. (Saffat Suresi, 96) Böylece putlara değil, kendisine ibadetin vacip olduğunu beyan etti. Eğer sizin yontmanız olmadan, put, put olmuyorsa, Allah‘u Teâlâ‘nın yaratması olmadan da, sizin suret ve heyetlerinizin olmayacağı, evvel emirde (kolayca) bilinen bir Ģeydir. Bundan dolayı, sizi ve sizin yonttuğunuzu yaratmak sureti ile yonttuğunuz Ģeyleri de ben yaratmıĢ olduğumdan, ibadete onlar değil ben layığım; çünkü sizi, iĢlerinizi yapmanıza muktedir kılan benim, buyuruyor. 137 Allah‘u Teâlâ. Peygamberlerini inkâr edenleri de Enam suresi 91. âyet-i kerimesinde red buyurdu. Mealen; "Yahudiler, Allah‟u Teâlânın kadrini, gereği gibi tanıyamadılar. Çünkü: "Allah hiçbir insana bir Ģey indirmedi" dediler. (Vahy ve kitapları inkâr ettiler.) Onlara de ki: "Musa'nın insanlara bir nur ve hidayet olarak getirdiği ve sizin de parça parça kağıtlar haline koyup hesabınıza geleni açıkladığınız fakat çoğunu gizlediğiniz o kitabı kim indirdi? Sizin bilmediğiniz ve atalarınızın da bilmediği Ģeyler, size (Peygamber diliyle Kur'an-ı kerimde) öğretilmiĢtir. Ey Resulüm! Sen, Allah (indirdi) de! Sonra onları bırak. Bâtıl dedikodularında oynaya dursunlar." Nisa suresi 165. âyet-i kerimesinde ise mealen: "(iman edenleri Cennetle) müjdeleyici, (küfredenleri Cehennemle) korkutucu olarak Peygamberler gönderdik ki, bu Peygamberlerin geliĢinden sonra insanların (yarın) kıyamette "Bizi imana çağıran olmadı" diye Allah‘u Teâlâya bir hüccet ve özürleri olmasın" buyuruldu. Resulullahın Ehl-i kitaba karĢı onların kitaplarında, kendi vasıflarının bildirilmesi, isim ve hususiyetlerine iĢaretlerin bulunması ile delil getirdi. Ehl-i kitap bunları gizledi. Allah‘u Teâlâ, Resulullaha hak Peygamber olduğu ve bildirdiklerinin doğru olduğu hakkında, mucizelerle yardım eyledi. Resulullaha en büyük mucize olarak Kur'an-ı kerim verildi. MüĢrikler, Kur'an-ı kerimin Allah‘u Teâlâ‘nın kelamı olduğuna inanmıyorlar, Hazret-i Muhammed'in sözüdür, diyorlardı. Allah‘u Teâlâ, o zaman en fasih ve edebiyatta zirveye ulaĢmıĢ olanlarından, Kur'an-ı kerimin on suresi veya bir suresi gibi bir söz söylemelerini istedi, insanlar ve cinler bir araya gelseler bunu yapamayacaklarını bildirdi. Nitekim onlar, böyle bir söz söylemekten aciz kaldılar. Böylece onların, Resulullaha iman etmeme hususunda özürleri ortadan kalkmıĢ oldu. Hz.Musa(a.s) da Firavun'un sihirbazlarını, asasıyla rezil ve rüsva etmekle, hem sihirbazların ve hem de diğer insanların kendisine iman etmeme mazeretlerini gidermiĢti. Hz.Musa (a.s)ın asasından meydana gelen harikulade hallerin kendi güçleri dıĢında olduğuna, böyle bir Ģeyi yapabilmenin hatırlarından bile geçmediğine, böyle bir 138 Ģeyi ancak Allah‘u Teâlâ‘nın yapacağına, hem sihirbazları ve hem de baĢkaları kanaat getirdi. (Nihayet, bu mucize karĢısında sihirbazlar, Hazret-i Musa'ya iman ettiler.) Hz.Ġsa(a.s) da ölüleri ilaçsız diriltmek, anadan doğma körleri ve derisi alaca olanları iyileĢtirmek, o zamanda insanları aciz bırakan Ģeylerle (mucizelerle), o devre göre tıpta en yüksek dereceye ulaĢan tabiplerin kendisine inanmama mazeretlerini ortadan kaldırdı. (Çünkü böyle iĢleri, ancak Allah‘u Teâlâ‘nın yardım ettiği bir kimse yapabilirdi.) Resulullah(s.a.v) da, kendi kavminden olan, edebiyatta yüksek dereceye ulaĢan edebiyatçıların, kendisine iman etmeme hususunda bu mazeretlerini bertaraf etti. Çünkü Kur'an-ı kerimin edebi yüksekliğini onlar da kabul ediyorlardı. ĠĢte Resulullah (s.a.v) Efendimiz, yukarıda bildirilen yanlıĢ yollara sapmıĢ kimselere, getirdiği deliller ve mucizelerle, yollarının bozuk olduğunu, davet ettiği yolun ise doğru olduğunu anlatıyordu. Resulullah efendimiz, onlara daima karĢısında duramayacakları deliller getirdiği, aralarında uzun müddet kaldığı halde, fevkalade ihtiraslarından dolayı, iman etme Ģerefine kavuĢamadılar. Allah‟u Teâlâ‟nın Resulullaha(s.a.v) verdiği mucizelerden bazısı Ģöyledir: ġiddetli açlık vakitlerinde, kalabalık cemaatı, az bir yiyecek ile doyurması, susuzluk zamanlarında, mübarek parmakları arasında fıĢkıran suyla, hayvanları ve sahiplerini kanana kadar su içirmesi, kurdun kendisine konuĢması, kızartılmıĢ koyunun ben zehirliyim diye haber vermesi, ayın ikiye bölünmesi, çağırması üzerine ağacın yerinden sökülerek huzurlarına gelmesi, emri üzerine ağacın tekrar yerine gitmesi, insanlar kalblerinde saklayıp da haber vermesini istedikleri Ģeyleri haber vermesi. Allah‘u Teâlâ gizliyi, gizliden daha gizli olanları da bilir. Her Ģey Onun yanında hazır gibidir. Yer ve gökte hiç bir Ģey ondan gizli kalamaz. Kıyamet günü müminler Cenab-ı Hakk‘ı göreceklerdir.Cenab-ı Hak, Kur'an-ı kerimde mealen: “Nice yüzler vardır ki, o gün 139 (kıyamette) güzelliği ile parıldar. (O yüzleri) Rablerine bakar” buyurmaktadır. (Kıyamet Suresi, 22-23) Resulullah(s.a.v) da:"Ayı gördüğünüz gibi, kıyamet gününde Rabbinizi mutlaka göreceksiniz. Onu görmekte güçlük çekmeyeceksiniz" buyurmaktadır. Cenab-ı Hak yarattıklarından hiçbirine muhtaç değildir. O istediğini saptırır, istediğini hidayetiyle doğru yola iletir, istediğini aziz, istediğini fakir, istediğini zengin eder. Onun iĢlerinde asla noksanlık yoktur. O, her Ģeyin mutlak sahibi ve malikidir. O istediğini yapar. Allah‘u Teâlâ mahlûkatını iki kısma ayırdı. Cennete gidecekleri, isimleri ve babalarının isimleri ile beraber yazdı. Cehenneme gideceklerin isimlerini de yazdı. Resulullah (s.a.v)Efendimizle Hazret-i Ömer arasında Ģöyle bir konuĢma oldu. Hazret-i Ömer Peygamber efendimize "Ya Resulallah! Bizim evvelce hesap ve kitabımız görülüp bitmiĢ mi, yoksa daha yeni baĢlanmıĢ bir iĢ mi?" diye sorunca, Resulullah (s.a.v)Efendimiz: "[Allah‘u Teâlâ ezeli ilmi ile kimin cennetlik, kimin cehennemlik olduğunu bildiği için] Bunlar, hesabı ve kitabı görülüp bitmiĢ iĢlerdir" buyurdu. Bunun üzerine Hazret-i Ömer: "Öyleyse niçin ameller yapıyoruz (çalıĢıp, çabalıyoruz) ya Resulallah?" diye sorunca Peygamber efendimiz: "Ġbadet yapınız! Herkese ezelde takdir edilmiĢ olan Ģeyi yapmak kolay olur" buyurdu. [Ġnsanın iĢlerini Allah‘u Teâlânın ezelde takdir etmesi demek, insanın neleri irade edeceğini bilmesi ve dilemesi demektir. Bunları Levh-i mahfuz‘da yazmıĢtır. Böyle olduğu için, kulun mecbur olması gerekmez. Takvimlere, bir sene içinde güneĢin ne zaman doğup, ne zaman batacağı, hesaplanarak yazılmıĢtır. GüneĢ, takvimde bildirilen saatlerde doğup batar. GüneĢ, takvime öyle yazıldı diye bilinen saatlerde doğup batmaz. Takvime yazılması, güneĢin doğmasına ve batmasına tesir etmez. 140 ĠĢte Cenab-ı Hakk‘ın da, ezeli ilmi ile, kulların kendi istekleri ile günah veya sevap iĢleyeceklerini bilmesi, kulların iĢlerine cebri bir müdahale değildir.] Allah‘u Teâlâya ve Peygamber efendimizin iman etmeye davet ettiği Ģeylere iman eden kimseleri, küfürden baĢka hiçbir günah imandan çıkarmaz, imanlarını, ancak küfür giderir. Ehl-i kıble, günahları sebebiyle imandan çıkmayıp, dinin bütün emirleriyle mükelleftirler. Ehl-i kıbleden olup, günahkâr olanları da, Cenab-ı Hak mealen: "Ey iman edenler! Namaza kalktığınız zaman yüzünüzü ve ellerinizi (dirseklerinizle beraber) yıkayın, baĢınızı mesh edin ve ayaklarınızı yıkayın. Eğer cünüp iseniz boy abdesti alın" Maide suresi, 6. âyet-i kerimesi ile mümin diye isimlendirmiĢtir. Eğer akidesi bozuk olan Kaderiyye'nin [ve vehhabilerin] dediği gibi günahkârlar, günahları sebebiyle imandan çıkmıĢ olsalardı, onlara abdest farz olmazdı. Allahü teâlânın hitabı da bütün müminlere değil, yalnız itaat edenlere olurdu. Yine Allahü teâlâ, mealen "Ey iman edenler! Cuma günü namaz için ezan okunduğu zaman, Allahü teâlânın zikrine (hutbe dinlemeye, namaz kılmaya) koĢunuz. AlıĢveriĢi bırakın" buyurdu. (Cum'a Suresi, 9) Bu hitabı yalnız itaat edenlere tahsis buyurmadı. Bu hitap aynı zaman da günahkârları da içerisine almaktadır. Küfrü gerektiren bid‘at ve iĢlerden baĢka herhangi bir günahı yaparak, günahkâr olanlardan hiçbir kimse hakkında Cehennemliktir diye hükmedilemez. Allah‘ın ve Resulünün Cennetle müjdelediklerinden baĢka hiçbir Müslüman için isim vererek cennetliktir denilemez. Cenab-ı Hak Kur'an-ı kerimde mealen, "Muhakkak ki, Allah‟u Teâlâ, kendisine ortak koĢanları bağıĢlamaz. Bu günahtan baĢkasını dilediği kimseden mağfiret buyurur (affeder)" âyet-i kerimesi ile delalet ediyor. (Nisa Suresi, 6) Çünkü Cenab-ı Hak kendisi haber vermedikçe, asiler hakkındaki iradesinin ne olduğunu bilmeye kimse için yol yoktur. 141 Peygamber efendimiz: "Ehl-i kıbleden hiç kimseyi, kendi kendinize Cennete yahut Cehenneme koymayınız" buyurdu. Ġnsanların amellerini yazan hafaza melekleri vardır. Allah‘u Teâlâ bu hususa mealen, "Hâlbuki üzerinde gözetleyici melekler var. (Amellerinizi yazan ve Allah katında) kerim olan kâtip melekler var" âyet-i kerimesi ile delalet buyurdu. (Ġnfitar Suresi, 10-11) Kabir azabı haktır, insanlar, kabirlerinde diriltildikten sonra imtihan edilecek. Kabirde sual sorulacak, Cenab-ı Hak dilediği kimseye cevap vermeyi kolaylaĢtıracaktır. Kıyamet günü ilk sur üfürülünce, göklerde olanlar ve Cenab-ı Hakk‘ın diledikleri bayılıp düĢecek, (ölecekler) ikinci surun üfürülmesi üzerine hepsi bakarak ayağa kalkacaklar (dirilecekler). Cenab-ı Hak insanları, ilk yaratmasında olduğu gibi, yalın ayak ve çıplak olarak diriltecek, (Dünyada iken) Allah‘u Teâlâ‘ya itaat eden ve isyan eden bedenler, kıyamet günü diriltilecektir. Yine dünyada iken sevap ve günah iĢleyen eller, ayaklar ve diller de diriltilecek, sahipleri hakkında Ģahidlik edeceklerdir. Allah‘u Teâlâ insanların amellerini tartmak için terazi koyacak. Kimin sevabı ağır gelirse, o kurtulacaktır. Kimin de sevabı hafif gelirse, hüsran ve zarara uğrayacaktır. Kıyamet gününde insanlara, amel defterleri verilecek. Amel defteri sağ eline verilen kimsenin hesabı kolay görülecektir. Amel defteri sol eline verilenler azap göreceklerdir. Sırat, Cehennem üzerine kurulmuĢ bir köprüdür, insanlar oradan amellerine göre süratli veya yavaĢ olarak geçecekler. [Yalnız kıyamette köprü, terazi vardır denince, dünyadaki köprü ve teraziler akla gelmemelidir. Sırat köprüsü için de durum böyledir. Ahirette amellerin tartılması için terazi kurulacağına inanmalı, fakat nasıl, ne Ģekilde olduğunu düĢünmemelidir. Mesela, (Sınıf geçmek için imtihan köprüsünden geçilir) diyoruz. Hâlbuki imtihanın köprüye benzer tarafı yoktur. Sırat köprüsü de, bilinen köprülere veya imtihan köprüsüne hiç benzemez. Kalbinde zerre miktarı imanı olan kimse, Cehennemde günahı kadar yandıktan sonra, Cehennemden çıkacaktır. 142 Resulullahın(s.a.v) Ģefaati, ümmetinden büyük günah sahipleri için olacaktır. Ümmetinden bir kavmi yanıp, kara kömür olduktan sonra ateĢten çıkarılarak hayat nehrine atılacaklar, vücudu hiç azap görmemiĢ gibi terü taze olacak. Kıyamet gününde Resulullahın havzı bulunup, içmek için ümmeti oraya gelecektir. Ondan içen kimse, bir daha susamıyacaktır. Tuttukları doğru yolu; Peygamber efendimizden sonra değiĢtirenler, o havuzdan uzaklaĢtırılacaklar. Resulullahın(s.a.v) mirac gecesi semaya çıkarıldığına dair habere iman etmek vaciptir. Deccal'e, Ġsa aleyhisselamın inerek Deccal'i öldüreceğine, güneĢin batıdan doğacağına, Dabbet-ül-ardın çıkacağına ve bunlardan baĢka, sika (güvenilir) zatların Peygamberden bize nakledip, doğruluğunu bildirdikleri, diğerleri gibi kıyametten önce vukua geleceklerine dair tevatür ile bildirilen diğer alametler hakkında gelen haberlere iman etmek lazımdır. Peygamber efendimizin, gerek Allah‘u Teâlâ‘nın kitabında ve gerekse sahih olan hadis-i Ģeriflerinde, bütün getirdiklerini tasdik etmeye, bunların muhkemleriyle amel, müĢkil, müteĢabih olanların nassını ikrar etmenin (kabul etmenin) tefsirini, ilim ihata edemeyecek olanların hakikatini, ilmi ilahiyeye havale etmek vaciptir. Müminlerin üzerine, emr-i maruf ve nehy-i anil-münker (iyiliği emredip, kötülükten alıkoyma) vaciptir. Muktedir olurlarsa, yapılan kötülüğe el ve dil ile mani olurlar. Muktedir olmazlarsa kalbleri ile o iĢi kötü görürler. Peygamber (s.a.v)Efendimizin hadis-i Ģerifi gereğince, asırların hayırlısı, Ashab-ı kiramın zamanıdır (asrıdır) Sonra Tabiin ve Tebe-i tabiin asırlarıdır. Ashab-ı kiramın en üstünü, Bedir muharebesine katılanlardır. Bunların en üstünü, AĢere-i mübeĢĢeredir (Cennetle müjdelenen on Sahabi). AĢere-i mübeĢĢerenin en üstünü dört halifedir. [Hazret-i Ebu Bekir, Hazret-i Ömer, Hazret-i Osman, Hazret-i Ali (radıyallahü teâlâ anhüm)] Bunların halifelikleri, o zamandaki müslümanların rızası ile olmuĢtur. Müslümanlar bu tertip üzere ittifak ettiler (birleĢtiler). 143 Muhacir ve Ensardan ibaret olan Bedir ehli arasında, AĢere-i mübeĢĢereden sonra efdaliyet, hicret ve önce müslüman olmaya göredir. Peygamberimizin da'vet ettiği Ģeylere iman ederek, bir saat olsun kendisi ile görüĢen yahut onu bir defa gören Eshab-ı kiram, Tabiinden üstündür. Ashab-ı kiram için, haklarında söylenen hayır sözlerden baĢkasından sakınmalıdır. Onların iyiliklerini yaymalı, yaptıkları iĢler için sahih ve doğru tevil yolları aramalı, takip ettikleri yolun en iyi yol olduğuna hüsni zan etmelidir. [Ashab-ı kiram arasında olan muharebeleri iyi sebeplerden dolayı bilmelidir. Bu ayrılıklar, nefsin arzuları, mevki, rütbe, sandalye kapmak, baĢa geçmek sevgisinden dolayı değildi. Çünkü bütün bunlar, nefs-i emmarenin kötülükleridir. Ashab-ı kiramın nefsleri ise, insanların en iyisinin (aleyhisselam) sohbetinde, karĢısında tertemiz olmuĢtu. ġu kadar var ki, Emir'in yani Hazret-i Ali'nin halifeliği zamanında olan muharebelerde, o haklı idi. Ondan ayrılan hata etti. Fakat ictihad hatası olduğundan bir Ģey denemez. Nerde kaldı ki, fâsık denilsin, ictihad hatası, fısk, günah değildir. Hatta ayıplamaya bile izin yoktur. Çünkü ictihadda hata edene de bir sevap vardır. Ashab-ı kiramın hepsi müctehid idi. Hepsi adil idi. Herbirinin verdiği haber makbul idi. Hazret-i Ali'ye uyanların ve ondan ayrılanların verdikleri haberler, doğrulukta ve güvenilmekte farksız idi. Aralarındaki muharebeler, itimadın gitmesine mani olmamıĢtır. O halde hepsini sevmek lazımdır. Çünkü onları sevmek, Peygamber efendimizin sevgisinden dolayıdır. Bir hadis-i Ģerifte, "Onları seven, beni sevdiği için sever" buyurulmuĢtur. Onlara düĢmanlık, Peygamberimize düĢmanlık olur. Hadis-i Ģerifte, "Onlara düĢmanlık eden, bana düĢman olduğu için eder" buyurulmuĢtur. O büyükleri tazim etmek, hürmet etmektir. Onlara hürmetsizlik, tahkir etmek, Onu tahkirdir. Evliyanın büyüklerinden Ebu Bekr-i ġibli buyuruyor ki: "Eshab-ı kirama tazim etmeyen, kıymet vermeyen bir kimse, Resulullaha iman etmemiĢ olur."] Bu hususta Selef-i salihin, 144 Peygamber efendimizin "Ashabımı zikrederlerse, siz kendinizi tutunuz" hadis-i Ģerifine uydular. Ehli ilim, bu hadis-i Ģerifin manası için "iyiliklerinden baĢkası ile onları zikretmeyiniz (anmayınız) demektir, dediler. Yine Peygamber (s.a.v)Efendimiz: "Ashabım hakkında bana eziyet etmeyiniz. Nefsim kudretinde olan Allah‟u Teâlâya yemin ederim ki, eğer sizin biriniz hayır yolunda Uhud dağı kadar altın infak etse, onların küçük ölçek, hatta yarım ölçeklerine bile varamazsınız" buyurdu. Yine Allah‘u Teâlâ mealen "Muhammed (aleyhisselam) Allah‟u Teâlâ‟nın Peygamberidir. Onun beraberinde bulunanlar (Ashab-ı kiram) kâfirlere karĢı çok Ģiddetli, kendi aralarında gayet merhametlidirler. Onları rüku ve secde eder halde (namaz kılarken) Allah‟u Teâlâdan sevap ve rıza, istediklerini görürsün. Secde eserinden (çok namaz kılmaları yüzünden meydana gelen) niĢanları yüzlerindedir. ĠĢte onların Tevrat'taki vasıfları budur" âyet-i kerimesi ile meth ve sena eyledi. (Feth Suresi, 29) ġeyhaynın (yani Hazret-i Ebu Bekir ile Hazret-i Ömer'in), diğer bütün ümmetten üstün olduğu muhakkaktır. Buna inanmayan ya cahildir veya inatçıdır. Yakub aleyhisselamın oğulları arasında meydana gelen iĢler, onların kıymetini düĢürmeyeceği gibi, dünya iĢlerinde, Ashab-ı kiram arasında olup-biten iĢler de onların kadr-u kıymetlerini düĢürmez. Ġster icma ettikleri, ister ihtilaf ettikleri Ģeylerde olsun, Selef-i salihinin sözlerinin dıĢına çıkmak hiçbir kimseye caiz değildir. Peygamber (s.a.v)Efendimizin, "Ehli havaric Cehennemin kelbleridir" ve "iki fırka var ki, onlara Ģefaat etmem; mürcie ve kaderiyye" diye rivayet edilen, hadis-i Ģeriflerine binaen Ashab-ı kiramı sevmeyenler, hariciler, kaderiyye ve mürcieden ibaret olan Ehli bid‘ati zem ve onlardan uzak olup, onlarla beraber olmamak gerektiğini islam âlimleri bildirmiĢlerdir. Yine Peygamber (s.a.v)Efendimiz, "Kaderiyye bu ümmetin mecusileridir" buyurdu. Bunlar, Allah‘u Teâlânın yaratması gibi yaratabileceklerini iddia ettiler. 145 Müslümanların birbirlerine iyilik etmesi ve seviĢmesi lazımdır. Fakat Peygamberimizin Ashabından birini yahut Ehl-i beytini ve ezvacını (mübarek zevcelerini) kötüleyenlerden uzaklaĢmak gerekir. ĠĢte Selef-i salihinin üzerinde bulunduğu temel bilgiler bunlardır. Selef-i salihin, bilgilerde kitap ve sünnetin hükmüne tâbi oldular. Halef (sonra gelen âlimler) de bu hususta onlara uydu. Allah‘u Teâlâ bizi ve sizi faydalandırsın.) Ġmam EĢ‟arî (r.a) Üzerinde durduğu önemli esaslar özetle Ģunlardır: 1-Ġman, marifet ve kalple tasdiktir. Büyük günah iĢleyen imandan çıkmaz, fakat fasık olur. 2-Ġmam EĢ‘arî, Allah‘ın varlığına delil olarak insanın yaradılıĢını gösterir. Böylelikle, insandan Allah‘a ulaĢmada Batılı filozof Descartes‘tan öncedir. 3-Allah, yarattıklarına benzemez. Eğer benzediği kabul edilirse, onun hükmü yarattıklarının hükmü gibi olur. Bu da Allah hakkında düĢünülemez. Ġmam EĢ‘arî de Allah‘ın birliğine, Ġmam Maturidî gibi âlemin nizamının bozulmadan iĢleyiĢini gösterir. Allah cisim değildir. Kemal sıfatları vardır. Ahirette müminlere cemalini gösterecektir. 4-Allah‘ın melek aracılığı ile vahiy gönderdiği kiĢilere nebi, yeni bir Ģeriatla gönderilen nebilere de rasul denir. Nübüvvet ve risalet, kemal mertebesinde Hz. Muhammed s.a.v.‘de bulunmaktadır. 5-Peygamberin Ģefaati haktır. Peygamberlerin mucizesi, velilerin kerameti vardır. 6-Ġnsanı ve fillerini yaratan Allah‘tır. Kesb, insanın iradî fillerine verilen isimdir. Kesb, fiil olma yönünden insana, yaratma yönünden Allah‘a aittir. 7-Ölümden sonra dirilme ve ahiret hayatı haktır. Mutezile inkâr etse de, kabir hayatı vardır. 8-Dört halifenin imameti gerçektir. Bütün Sahabe-i Kiram hak üzeredir. Aralarında anlaĢmazlık gibi görülen olaylar kendi ictihadları sonucudur. 146 GörüĢlerini bu Ģekilde özetlediğimiz Ġmam EĢ‘- arî‘nin mezhebini kendisinden sonra Bakıllani, Cüveynî, Ġmam Gazalî ve Fahreddin Razî gibi âlimler devam ettirmiĢlerdir. (Zikrolunan bu âlimlerimizin hepsinden Allah razı olsun, onlara rahmet eylesin.) Fıkıh‘ta ġafiî ve Malikî mezhebine bağlı olanlar ile az sayıda Hanbelî, EĢ‘arî‘yi itikatta imam olarak kabul etmiĢlerdir. Eġ‟ARĠ ĠLE MATURĠDÎ‟NĠN ĠLMĠ ĠHTĠLÂFLARI Maturidî, EĢ‘ari ile birlikte ehl-i sünneti temsil etmesi ve temel fikirlerinde paralellik olmasına rağmen, aralarında ilmi bazı ihtilâflar mevcuttur. Bu ihtilâfların baĢlıcaları Ģunlardır: 1. Cüzi irade: EĢ‘arilere göre cüzi iradede meyletme gücü vardır ve bunu Allah yaratır. Fakat bu meyletme iĢindeki tasarruf yok hükmünde bir varsayımdır. Bu açıdan tasarruf kula verilebilir. Maturidîlere göre ise cüz‘î iradede meyletme gücü yok hükmünde bir varsayımdan ibarettir. Dolayısıyla yaratılmıĢ değildir. Çünkü gerçek bir varlığı yoktur. Allah, kul irade etmeden de yaratır; fakat Allah ihtiyarî olan iĢleri yaratmaya, kulların iradelerini sebep kılmıĢtır. Ġrademizin sebep olması da Allah‘ın iradesi iledir. 2. Allah‟ı tanıma: EĢ‘ariler, Allah‘ı tanımanın dinen vacip olduğunu söylerler. Maturidîler ise Allah‘ı tanımanın aklen vacip olduğu fikrindedirler. Yani hiçbir peygamber gelmese de herkes aklıyla Allah‘ı bulmakla mükelleftir. 3. Tekvin (Kâinatı var etme): EĢ‘ariler tekvini fiil sıfatlarından saymıĢlardır. Maturidîler ise bu sıfatı, sübuti sıfatlardan saymıĢlardır. 4. Ġlliyet ve hikmet: EĢ‘ariler ‗Allah‘ın fiilleri için sebep aranamaz‘ der. Onun fiilleri hikmet ile bağlı da değildir. Çünkü Allah yaptığından sorumlu değildir. Sorumlu olan kullardır. Maturidîlere göre Allah abesten münezzehtir. Allah yaptıklarından elbette sorumlu değildir. Fakat Allah‘ın fiilleri hikmeti icabı meydana gelir. Çünkü Allah Hakîm‘dir, Alîm‘dir. Allah tekvinî fiillerinde ve teklifî hükümlerinde hikmetini gösterdi ve irade etti. 147 5. EĢ‟arilere göre peygamberlik için erkeklik Ģart değildir, kadınlar da nebi olabilirler. Nitekim Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Sare, Hz. Hacer, Hz. Havva ve Hz. Musa‘nın annesi nebidirler. Maturidîlere göre ise peygamberliğin Ģartlarından birisi erkek olmaktır. Kadınlar nebi olamazlar. Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Sare, Hz. Hacer, Hz. Havva ve Hz. Musa‘nın annesine vahiy gelmiĢtir; fakat nebi değildirler. 6. Ġbadetin ifası: EĢ‘arilere göre Müslüman olmayanlar da ibadetle mükelleftirler. Maturidîlere göre ise, Müslüman olmayanlar ibadet ile mükellef değildirler. Onlar öncelikle Allah‘a iman etmekle mükelleftirler. ġefaat Hakkında Bütün Ġslam âlimleri, ittifakla, hepsi Ģefaati kabul etmiĢlerdir. Sadece nakilden çok akla tâbi olan Mutezile denilen sapık bir fırka ve Vehhabiler Ģefaati inkâr etmiĢtir. Yeni türedi bazı yazarlar da Peygamber efendimize düĢmanlık ederek, ―Kur‘anı getirmekle onun vazifesi bitmiĢtir. Kimseye faydası olmaz, Ģefaat edemez‖ diyorlar. Onun, âlemlere rahmet olarak geldiğini kabul etmiyorlar, Mutezileye, Vehhabilere inanıyorlar da, Ģefaatin hak olduğunu bildiren âyet ve hadisleri inkâr ediyorlar. Hâlbuki Kur‘an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki:(Resule itaat eden, Allah‟a itaat etmiĢ olur.) [Nisa Suresi, 80] (Allah ve Resulüne itaat eden, en büyük kurtuluĢa ermiĢtir.) [AhzabSuresi) 71] (Peygamberin verdiğini alın, yasak ettiğinden sakının!) [HaĢr Suresi, 7] (De ki; “Bana uyun ki, Allah da sizi sevsin!”) [Al-i Ġmran Suresi,31] {Bu âyet-i kerime gelince, münafıklar, ―Muhammed kendisine tapılmasını istiyor‖ dediler. [ġimdiki mezhepsizler de, ―Peygamber, Allah‘tan üstün tutuluyor‖ diyorlar.] Bunun üzerine aĢağıdaki âyet-i kerime inmiĢtir. (ġifa-i Ģerif)} (De ki; “Allah‟a ve Peygambere itaat edin! [Ġtaat etmeyip] yüz çeviren [kâfir olur] Elbette Allahü teâlâ kâfirleri sevmez.) [Al-i Ġmran Suresi,32] 148 Kur‘an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki: (Allahü teâlâ, Ģefaat edene ve Ģefaat edilene izin vermedikçe, hiç kimse Ģefaat edemez. Kalblerindeki müthiĢ korku giderilince, [Ģefaat bekleyenler, Ģefaat edenlere] “Rabbiniz Ģefaat hakkında ne buyurdu?” diye soracaklar. Onlar [Ģefaat edenler] ise, “Hak olanı buyurdu [Ģefaate izin verdi]” diyecekler.) [Sebe Suresi, 23] (O gün, kimse şefaat edemez. Ancak Rahman olan Allah‟ın izin verdiği ve sözünden hoşlandığı kimse şefaat eder.) [Taha Suresi,109] (Rahman olan Allah‟ın nezdinde söz ve izin alanlardan başkası şefaat edemez.) [Meryem Suresi, 87] (Allah‟ı bırakıp da, taptığı putlar şefaat edemez. Ancak hak dine inanıp ona şahitlik eden kimseler şefaat eder.) [Zuhruf Suresi, 86] (Onlar, Onun [Allah‟ın] rızasına kavuşmuş olandan başkasına şefaat etmezler.) [Enbiya Suresi,28] (Sadece Allah‟ın dilediği ve razı olduğu kimselere şefaat etmesi için izin verilen, göklerde nice melekler vardır.) [Necm Suresi, 26] (Allah‟ın izni olmadan kim Ģefaat edebilir?) [Bakara Suresi,255] (Allah‟ın izni olmadan hiç kimse Ģefaatçi olamaz.) [Yunus Suresi, 3] (Bütün Ģefaatler Allah‟ın iznine bağlıdır.) [Zümer Suresi,44] Bu âyet-i kerimelerde görüldüğü gibi, Ģefaat yetkisine sahip olanlar, (Peygamberler, âlimler, Ģehidler gibi) ancak Allah‘u Teâlânın izni ile Ģefaat edeceklerdir. Yukarıdaki âyet-i kerimelerde, Allah‘ın izni olmadan kimsenin Ģefaat edemiyeceği açıkça bildirilmektedir. Ancak Allah‘ın izin verdiklerinin bundan müstesna oldukları, yani ancak Allah‘ın izni ile Ģefaat edecekleri bildirilmiĢtir. Kimler Ģefaate kavuĢur? Kâfirlere Ģefaatçi olmadığını ve putların Ģefaat edemiyeceğini gösteren âyetleri vehhabiler müslümanlara yüklemeye çalıĢıyorlar, Peygamberler de Ģefaat edemez diyorlar. ġefaate sadece iman ehli kavuĢacak, kâfirler Ģefaatten mahrum kalacaklardır. 149 Kur‘an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki:(Artık Ģefaat edicilerin [Peygamberlerin, meleklerin, salihlerin, Ģehidlerin] Ģefaati, onlara [kâfirlere] fayda vermez.) [Müddesir Suresi, 48] (O gün zalimler [kâfirler] için, müĢfik bir dost, sözü dinlenecek Ģefaatçi de yoktur.) [Mümin Suresi,18](Kâfir için dost ve Ģefaatçi yok) demek, (Müminler için dost ve Ģefaatçi var) demektir. Mesela Mümin suresinin 7, 8 ve 9.âyet-i kerimelerinde, meleklerin müminler için dua ettiği bildirilmektedir. Meleklerin duası elbette kabul olur. (Kitabın haber verdiği sonuçtan baĢka bir Ģey mi bekliyorlar? Haber verilenler ortaya çıktığı gün, önce onu unutmuĢ olanlar, “Rabbimizin Peygamberleri elbette bize gerçeği getirmiĢti, Ģimdi bize Ģefaat etsin, yahut geriye çevrilsek [dünyaya tekrar gitsek] de iĢlediklerimizin baĢka türlüsünü iĢlesek” derler. Doğrusu kendilerini mahvetmiĢlerdir, uydurdukları Ģeyler [putlar] onları koyup kaçmıĢlardır.) [Araf Suresi, 53] (Orada putlarıyla çekiĢerek derler ki: “Vallahi biz apaçık bir sapıklıkta idik; çünkü biz sizi âlemlerin Rabbine eĢit tutmuĢtuk; bizi saptıranlar ancak suçlulardır; Ģimdi Ģefaatçimiz, yakın bir dostumuz yoktur; keĢke geriye bir dönüĢümüz olsa da, inananlardan olsak.) [ġuara Suresi,96-102] (Allah‟a koĢtukları) ortaklarından kendilerine hiçbir Ģefaatçi çıkmayacaktır. Zaten onlar, ortaklarını da inkâr edeceklerdir.) [Rum Suresi, 13] (Ondan baĢka ilahlar mı edineyim? O Rahman olan Allah, eğer bana bir zarar dilerse putların Ģefaati bana hiçbir fayda vermez, beni kurtaramaz.) [Yasin Suresi,23] Yukarıdaki âyetler, kâfirlere putların Ģefaat edemiyeceğini göstermektedir. Bu âyetleri ileri sürerek, (Müslümanlara Peygamberler, melekler, âlimler, evliya, Ģehidler, Kur‘an-ı kerim Ģefaat edemez) diyerek cahilce iftira ediyorlar. Kur‘anı insanlara açıkla EĢsiz mucize olan Kur‘an-ı kerime uyabilmek için, Kur‘anın muhatabı olan Peygamber efendimize uymak ve Ģerefli sözlerini [hadis-i Ģeriflerini] kabul etmek lazımdır. Allah‘u Teâlâ, Resulüne Kur‘anın açıklamasını, hüküm koymasını emredip, 150 iman, itaat ve Kelime-i Ģehadette de Resulünü kendisiyle birlikte bildiriyor: (Kur‟anı insanlara açıklayasın diye sana indirdik.) [Nahl Suresi,44] (Ġhtilaflı Ģeyleri insanlara açıklayasın ve iman eden bir kavme de hidayet ve rahmet olsun diye bu Kitabı sana indirdik.) [Nahl Suresi,64] (Ġhtilaflı bir iĢin hükmünü Allah‟tan [Kur‟andan] ve Resulünden [Sünnetten] anlayın!) [Nisa Suresi, 59] (Aralarındaki anlaĢmazlıkta seni hakem tayin edip, verdiğin hükmü tereddütsüz kabullenmedikçe, iman etmiĢ olmazlar.) [Nisa Suresi, 65] (Allah ve Resulü, bir işte hüküm verince, artık inanmış kadın ve erkeğe, o işi kendi isteğine göre, tercih, seçme hakkı kalmaz.) [Ahzab Suresi, 36] (Allah‟a ve ümmi nebi olan Resulüne iman edin!) [Araf Suresi,158] (Allah‟a ve Resulüne itaat edin!) [Enfal Suresi,20] (Allah‟a ve Resulüne inanmayan [kâfir olur] kâfirler için de çılgın bir ateş hazırladık.) [Feth Suresi, 13] (Size kitabı, hikmeti getiren ve bilmediklerinizi öğreten bir Resul gönderdik.) [Bakara Suresi,151] (Yalnız Kur‘an) diyenler kesinlikle Kur‘an-ı kerime inanmıyorlar. Ġslamiyet‘i yıkmak için inanmıĢ gibi görünüyorlar. Bunların, Kur‘an ve Sünneti kabul etmedikleri için kâfir olduklarını âyetlerle bildirdik. Bu konudaki hadis-i Ģerifler de Ģöyledir: (Cebrail aleyhisselam, Kur‟an ile beraber açıklaması olan sünneti de getirmiĢtir.) [Darimi] (Bana Kur‟anın misli kadar daha hüküm verildi.) [Ġ. Ahmed] (Yalnız Kur‟andaki helal ve haramı kabul edin diyenler çıkar. Ġyi bilin, Peygamberin haram kılması, Allah‟ın haram kılması gibidir.) [Tirmizi, Darimi] (Bana uyan Cennete girer, bana isyan eden ise giremez.) [Buhari] 151 (Bir zaman gelir “Kur‟andan baĢka Ģey tanımam” diyenler çıkar) [Ebu Davud] (Kur‟ana ve sünnete uyan hiç sapıtmaz.) [Hâkim] (Sünnetimden yüz çeviren benden değildir.) [Müslim] (Bir zaman gelir, beni yalanlayanlar çıkar. Bir hadis söylenince, “Resulullah böyle Ģey söylemez. Bunu bırak, Kur‟andan söyle” der.) [Ebu Ya‟la] Yalnız Kur‘an diyenler, Kur‘andaki Ġslam diyenler, utanmadan yalan söylüyorlar. Sözlerinde zerre kadar samimiyet yoktur. Kur‘ana inanmalarında samimi olsalardı, âyetlere inanırlardı. Allahü teâlâ yalnız Kur‘an mı diyor? (Resulüme uyun, onun bildirdiği her Ģeyi kabul edin, haram ettiklerinden sakının, Resule uyan bana uymuĢ olur. Ona isyan eden bana isyan etmiĢ olur. Onun sözleri vahye dayanır. Onun sözünü benim sözüme aykırı görenler ve Allah‘ın yolu ile Peygamberin yolunu birbirinden ayırmak isteyenler kâfirdir) buyurmuyor mu? ĠĢte âyet-i kerime mealleri: (Resulümün verdiğini alın, yasakladığından da sakının!) [HaĢr Suresi,7] (O, [Resulüm] vahiyden baĢkasını söylemez.) [Necm Suresi, 3,4] (Resulüme uyun ki, doğru yolu bulun!) [Araf Suresi,158, Nur Suresi,54] (Resule itaat eden, Allah‟a itaat etmiĢ olur.) [Nisa Suresi,80] (Allah ve Resulüne itaat eden Cennete, isyan eden Cehenneme gider.) [Nisa Suresi,13,14] (Aralarında hüküm verilmek üzere Allah‟a ve Peygambere çağırıldıkları vakit: “ĠĢittik, itaat ettik” demek, ancak müminlerin sözüdür, iĢte kurtuluĢa erenler onlardır.) [Nur Suresi, 51] (Allah‟a ve Resulüne karĢı gelen, bilsin ki, Allah‟ın azabı çok Ģiddetlidir.) [Enfâl Suresi,13] (Allah‟a ve Resulüne itaat edin! [uymayıp] yüz çeviren [kâfirdir] Allah da kâfirleri sevmez.) [A. Ġmran Suresi,32] (Allah ile resullerinin emirlerini birbirinden ayırıp ikisi arasında bir yol tutmak isteyen kâfirdir.) [Nisa Suresi,150,151] 152 Kur‘anda, (yalnız Kur‘ana uyun) denmiyor, (Allah‘a ve resulüne uyun) deniyor. Resulünü devreden çıkaran, Kur‘anın açıklaması olan hadisleri delil saymayan, Kur‘anın ifadesi ile kâfir olur. Resulullah efendimiz açıklıyor Allah‘u Teâlâ, (Ey Resulüm, Kur‟anı insanlara açıkla) buyuruyor. Resulü de açıklıyor:(Ġsra suresinin (yakında Rabbin sana makamı mahmudu verecektir) [mealindeki] âyet-i kerimedeki “Makamı mahmud” bana verilecek Ģefaat hakkıdır.) [Tirmizi] (Ahirette ilk Ģefaat eden ve Ģefaati kabul olan ben olacağım.) [Ġbni Mace] (Kıyamet günü en önce ben Ģefaat edeceğim.) [Müslim] (Ġmanla ölen herkese Ģefaat edeceğim.) [Buhari, Müslim] (Her Peygamberin, müstecab [kabul olan] bir duası vardır. Ben duamı, ümmetime şefaat etmek için ahirete sakladım.) [Buhari] (Ümmetimin yarısının Cennete girmesi ile şefaat etmem arasında serbest bırakıldım. Şefaat etmeyi seçtim. Çünkü şefaatimle daha çok kimse Cennete girer.) [Ġbni Mace] (Benden önce hiçbir Peygambere verilmeyen beş şeyden biri şefaattir. Şirk üzere ölmeyen [imanla ölen] herkese şefaat edeceğim.) [Bezzar] (Ümmetimden büyük günah işleyenlere şefaat edeceğim.) [Ġmam-ı Ahmed, Nesai, Tirmizi, Ebu Davud] Peygamber efendimiz, günahkârlara Ģefaat edeceğini bildirince, Hz. Ebüdderda, (Ġmanı olan hırsız ve zâniler de Ģefaate kavuĢacak mı?) diye sual etti, (Evet, onlara da Ģefaat edeceğim) buyurdu. (Hatib) (Nefslerine aldananlara Ģefaat edeceğim.) [Deylemi] (Kıyamette, kum sayısından daha çok kimseye Ģefaat ederim.) [Taberani] (Ehl-i beytimi sevenlere Ģefaat edeceğim.) [Hatib] (Ashabımı kötüleyenden baĢka, herkese Ģefaat edeceğim.) [Buhari] (Kabrimi ziyaret edene Ģefaatim vacip oldu.) [Buhari, Müslim] (Kabrimi ziyaret edenin Ģefaatçisiyim.) [Taberani] 153 (Sırf beni ziyaret için gelen, Allah‟ın izniyle Ģefaatime kavuĢur.) [Müslim] (Medine‟de ölenlere Ģefaat ederim.) [Tirmizi] (Medine‘nin sıkıntılarına katlanana, Ģefaat ederim.) [Müslim] (Sünnetimi [imanını] elinden kaçıran kimseye [kâfire] Ģefaatim haram oldu.) [ġir‟a] (ġefaatime inanmayan kimse, ona kavuĢamaz.) [ġir‟a] (ġefaatime kavuĢmak isteyen kızını fasıka vermesin!) [ġir‟a] (ġefaatime en layık olan, bana en çok salevat okuyandır.) [Tirmizi] (Cuma günü ve gecesi çok salevat getirene Ģefaat ederim.) [Beyheki] (Ümmetimden geri kalan olur korkusu ile Cennete girdiğim halde tahtıma oturmam. Allah‟u Teâlâya, “Ya Rabbi ümmetim ümmetim” derim. Rabbim “Ümmetine ne yapmamı istiyorsun?” buyurur. Ben de “Ya Rabbi onların hesaplarını çabuk gör, sıkıntıdan kurtulsunlar” derim. Cehennemliklerin listesi bana verilir. Onlara Ģefaat ederim. Hatta Cehennem hazini Malik “Ümmetinden cezalanacak kimse bırakmadın” der.) [Beyheki, Taberani] (Rabbin sana [ahirette çeĢitli nimetler, Ģefaat izni] verecek, sen de hoĢnut, razı olacaksın) mealindeki Duha suresi beĢinci âyet-i kerimesi inince, Resulullah (s.a.v)Efendimizin, (Ümmetimden bir kiĢi Cehennemde kalsa razı oldum demem) diye söylediği tefsirlerde bildirilmiĢtir. (Tibyan) Lütfu ile daha fazla verir ġuarâ suresinin 100. âyetinde, Cehennemdekilerin, (Bizim için Ģefaat edici [Ģefaat etmesine izin verilen] kimse yoktur) dedikleri bildirilmektedir. ġurâ suresinin 26. âyetinde ise, (Ġman edip salih amel iĢleyenlerin dualarına icabet eder. Lütfundan, fazlasını da verir) buyuruluyor. Fazlasını verir ifadesi, ―Onlara Ģefaat edici arkadaĢlar verir ve beraber Cennete girerler‖ diye tefsir edilmiĢtir. (Ġhya) Hadis-i Ģerifte de buyuruldu ki:(Kıyamette Peygamberler, âlimler ve Ģehidler Ģefaat eder.) [Ġ.Mace] 154 Bütün müfessirler, muhaddisler ve fakihler gibi, dört mezhep imamı da Ģefaatin hak olduğunu bildirmiĢlerdir. Bütün âlimlerin en büyüğü olan imam-ı a‘zam hazretleri, (Peygamberler, âlimler ve salihler, günahkârlara Ģefaat edecektir) buyurdu. (Fıkh-ı ekber) Buraya kadar, Ģefaatin hak olduğunu bildiren âyet-i kerime ve hadis-i Ģerifler ile Ehl-i sünnet âlimlerinin yazılarından bazısını bildirdik. Kur‘an-ı kerimi açıklayan Peygamber (s.a.v)Efendimiz ve Ashabı ve Ehl-i sünnet âlimlerinin tamamı Ģefaatin hak olduğunu bildirmiĢtir. Bir hadis-i Ģerifin Kur‘an-ı kerime aykırı olup olmadığını en iyi bilen muhaddisler ve diğer Ehl-i sünnet âlimleridir. Bütün muhaddisler, Ģefaatle ilgili hadis-i Ģerifleri bildirmiĢlerdir. Onlar, bir hadisin Kur‘an-ı kerime aykırı olup olmadıklarını bilemiyor da, Mısırlı, Suriyeli ve yerli türedi mezhepsizler mi biliyor? Sen razı olana kadar Putlarla ilgili âyet-i kerimeleri gösterip, (Resulullah müminlere Ģefaat edemez) demek, mezhepsizliğe has bir taktiktir. Duha suresinin, (Sen razı olana [yeter diyene] kadar, her dilediğini vereceğim) mealindeki 5. âyeti, Allah‘u Teâlânın, Peygamberine bütün ilimleri, bütün üstünlükleri, ahkâm-ı Ġslamiyeyi, düĢmanlarına karĢı yardım ve ümmetine kıyamette her türlü Ģefaat ve tecelliler ihsan edeceğini vaad etmektedir. Bu âyet-i kerime gelince, Cebrail aleyhisselama bakıp, (Cehennemde bir müminin kalmasına razı olmam) buyurdu. Yine buyurdu ki:(O kadar çok kimseye Ģefaat ederim ki, Rabbim bana, “Razı oldun mu?” diye sorunca, “Evet razı oldum” derim.) [Beyheki, Bezzar, Taberani] (Kıyamette Sırat köprüsünün baĢında durur, ümmetimin geçmesini beklerim. Allah‟u Teâlâ, “Dilediğini iste, istediklerine Ģefaat et, Ģefaatin kabul olunacaktır” buyurur. Ümmetime Ģefaatten sonra, yalvarmaya devam ederim. Rabbim bana “Ümmetinden ihlasla bir defa “La ilahe illallah” diyen ve imanla ölen herkesi Cennete koy” buyuruncaya kadar yerimden kalkmam.) [Ġ. Ahmed] (Allah‟u Teâlâ bana, “Ümmetinin üçte ikisini sorgusuz sualsiz Cennete koymamı mı istersin, yoksa Ģefaat izni mi istersin?” 155 buyurdu. Ben de Ģefaat hakkı vermesini istedim. ġefaatim elbette bütün müslümanlaradır.) [Taberani] (ġirk üzere ölmeyen [imanla ölen] herkese Ģefaat edeceğim.) [Ġbni Hibban] Resulullahı vesile edenlerin, onun Ģefaati ile tevbelerinin kabul olunacağını Ģu âyet-i kerime de göstermektedir: (Nefslerine zulmedenler, sana gelip, Allah‟tan af diler ve Resulüm olarak sen de, onlar için af dilersen, Allah‟u Teâlâyı, tevbeleri kabul edici ve merhamet edici bulurlar.) [Nisa Suresi,64] Resulullah gibi Ģefaatçi olmasaydı Kabirden, önce Resulullah efendimiz, üzerinde Cennet elbisesi ile kalkacak. Burak üzerinde, elinde liva-ül-hamd isimli bayrakla mahĢer yerine gidecek, Peygamberler ve bütün insanlar bu bayrağın altında duracak, hepsi, beklemekten çok sıkılacak, önce Peygamberlerden Hz. Âdem(a.s), sonra Hz. Nuh(a.s), sonra Hz. Ġbrahim(a.s), Hz. Musa(a.s) ve Hz. Ġsa(a.s)‘ya gidip, hesaba baĢlanması için Ģefaat etmelerini dileyeceklerdir. Her biri, birer özür bildirerek, Allah‘u Teâlâdan utandıklarını söyleyecekler, Ģefaat edemiyecekler, sonra Resulullaha gelip yalvaracaklardır. Önce, Onun ümmeti, Sırattan geçip Cennete girecektir. Sonra bütün Peygamberler Ģefaat edecektir. (Buhari) Peygamber efendimizin Ģefaati Ģöyle olacak: 1- Makam-ı Mahmud Ģefaati ile mahĢerde beklemek azabından kurtaracaktır. 2- Çok kimseyi, sorgusuz, sualsiz Cennete sokacaktır. 3- Azap çekmesi gereken müminleri azaptan kurtaracaktır. 4- Günahı çok olan müminleri Cehennemden çıkaracaktır. 5- Sevapla günahı eĢit olup, Araf‘ta bekleyen kimselerin Cennete gitmelerine Ģefaat edecektir. 6- Cennete girmiĢ olanların derecelerinin yükselmesine Ģefaat edecektir. ġefaat ile hesaptan kurtardığı yetmiĢ bin kimsenin her birinin Ģefaatleri ile de, yetmiĢer bin kiĢi sorgusuz, sualsiz Cennete girecektir. 156 Ġmam-ı Rabbani hazretleri buyurdu ki:(Peygamberlerin sonuncusu gibi bir Ģefaatçi olmasaydı, bu ümmetin günahları kendilerini helak ederdi. Bu ümmetin günahları çok ise de, Allahü teâlânın af ve mağfireti de sonsuzdur. Allah‟u Teâlâ, bu ümmete af ve mağfiretini o kadar saçacak ki, geçmiĢ ümmetlere böyle merhamet ettiği bilinmiyor. Doksandokuz rahmetini, sanki bu günahkâr ümmet için ayırmıĢtır. Allah‘u Teâlâ, af ve mağfiret etmeyi sever. Günahı çok olan bu ümmet kadar af ve mağfirete uğrayacak hiçbir Ģey yoktur. Bunun için, bu ümmet, ümmetlerin en hayırlısı oldu. Bunların Ģefaatçileri olan Peygamberleri, Peygamberlerin en üstünü oldu. Furkan suresi, 70. âyet-i kerimesinde mealen, (Allah‘u Teâlânın, günahlarını iyiliklerle değiĢtireceği kimseler, onlardır. Onun mağfireti, merhameti sonsuzdur) buyuruldu.) [C.2, m.3] Ġmanlı ölen herkese Ģefaat Ġmanını muhafaza ederek ölen herkes Ģefaate kavuĢacaktır. ġefaate kavuĢabilmek için imanlı ölmek Ģarttır. Ġmanlı ölenler de ebedi kurtuluĢa kavuĢmuĢ demektir. Kur‘an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki:(O gün Allah, Peygamberlerini ve iman edip onunla beraber olanları rüsvay etmez.) [Tahrim Suresi,8] Peygamber efendimiz, (Ya Rabbi, ümmetimin kusurlarını baĢkalarının duymaması için onların hesaplarını bana ver!) deyince, Allah‘u Teâlâ, (Onlar senin ümmetin ise, benim de kullarımdır. Ben onlara senden daha merhametliyim. Ne sen, ne baĢkaları onların kusurlarını bilemez, hesaplarını gizli görürüm) buyurdu. (Ġ. Gazali) (Kıyamette “Ya Rabbi, zerre kadar imanı olanı Cennete koy!” diyeceğim. Hepsi Ģefaatimle Cennete girecek.) [Buhari] Hz. Ebu Hüreyre(r.a) anlatır: Resulullah (s.a.v)Efendimizden, kıyamette Ģefaatine kavuĢacak en mutlu kiĢinin kim olduğunu sordum. (Senin hadislerime olan sevginin çokluğunu bildiğim için, böyle bir soruyu senden önce hiç kimsenin sormayacağını tahmin etmiĢtim. O mesud kiĢi, La ilahe illallah Muhammedün Resulullah diyerek imanla ölen kiĢidir) buyurdu. (Buhari) 157 NÛREDDĠN MAHMUT ZENGÎ Adil, âlim, veli, Peygamber aĢığı, cömert Sultan. (D.H. 17 ġevval 511‟de M.1118.Halep.V.H.569.M.1174.ġam) Künyesi: Ebü‟l-Kāsım (Ebü‟l-Muzaffer) el-Melikü‟l-Âdil eĢ-ġehîd Nûruddîn Mahmûd Zengî b. Ġmâdiddîn Zengî b. Kasîmiddevle Aksungur. DımaĢk ve Halep atabegi (1146-1174). El-Emirü‘l -Âdil Nureddin Zengi; Tarih, ismini ve Ģanını bilmediğimiz kahramanlarla doludur. Ġslam dünyasında da tarih boyunca muazzam ve muazzez Ģahsiyetler var olmuĢtur. Ġlim, amel, sanat, cihat gibi alanlar baĢta olmak üzere birçok alanda kendini yetiĢtirmiĢ güzide insanlar. Bu insanların elleriyle Ġslam Toplumu ilimde, hikmette, edep ve infakta dünya tarihinin en güzel örneklerini vermiĢ ve topyekûn insanlığa irfan membaı olmuĢtur. Açılan fetih kapıları sayesinde küfür içerisinde, kendi batıl itikatlarını yaĢama gayretinde olan pagan, Yahudi, Hristiyan gibi topluluklar bile bu anlayıĢ sayesinde mağrur yaĢamıĢlardır. Bu kültür hazinesinden beslenen istidatlı nesiller yepyeni bir dünyanın kapısını aralamakta ve bunun kavgasını vermektedir. Bu mana çerçevesinde öncü nesillerden biriside Nureddin Zengi hazretleridir. Nureddin Zengi, H.17 ġevval 511-M.11 ġubat 1118 yılında Halep‘te dünyaya gözlerini açtı. Musul ve Haleb Atabeyi Ġmâmeddîn Zengî'nin oğludur. Ġyi bir eğitim ve öğretim görerek¸ Ġslâm terbiyesiyle yetiĢtirildi. Gençliğinden itibaren babasının seferlerine 158 katılarak kumandanlık vasıflarını geliĢtirdi. Yaptığı savaĢlarda Ģehit olmayı çok istediğinden kendisine EĢ-ġehid‘de denilmekteydi. Babası Ġmâmeddîn Zengî'nin 1146'da Caber Kalesi kuĢatmasında Ģehit düĢmesinden sonra kardeĢiyle birlikte yönetimi devraldı. Musul Atabeyliği¸ oğullarından Seyfeddin Gazi ile Nureddin Mahmud arasında paylaĢıldı. Seyfeddin Gazi¸ Musul merkez olmak üzere Fırat Nehri'nin doğusunda kalan yerleri alırken¸ Nureddin Zengî Haleb merkez olmak üzere Fırat Nehri'nin batısında kalan yerleri aldı. Bu sırada Zengî'nin ölümünü fırsat bilen Haçlı liderlerinden Ġkinci Joscelin¸ durumu fırsat bilerek Ermenilerle birlikte Urfa‘yı kuĢattı. bir kısım Hıristiyan halkla anlaĢarak Urfa'yı ele geçirmeye muvaffak oldu. Ġç kalede direnen Müslümanlar Nureddin Zengi‘den yardım istedi. Nureddin Zengi‘nin geldiğini duyan II. Joscelin geri çekildi. Nureddin Mahmut süratle gelerek kaleyi tekrar ele geçirdi. Ġhanet eden Hıristiyanları cezalandırdı. Bu durum Avrupa‘da büyük yankı uyandırdı Papa, Fransa kralına ve ġövalyelere mektup yazarak doğudaki kardeĢlerine yardım etmelerini istedi. Böylece II. Haçlı Seferi‘ne katılan ordular 1148 yılında DımaĢk‘ı (ġam) kuĢattılar. Nureddin Mahmud haçlıları ağır bir yenilgiye uğratarak onları geri çekilmeye zorladı. Nureddin Mahmud‘un hedefi Mısır‘ı ele geçirmekti. Mısır‘a giden yolun DımaĢk hâkimiyetinden geçtiğini bildiği için bu Ģehri haçlılar ele geçirmeden hâkimiyeti altına aldı. Haçlıları püskürten Nureddin Zengi daha sonraları sürekli Haçlılarla ve Fatımilerle mücadele içinde oldu. Hükümdarlığı boyunca tebaasına adaletle muamele ettiği için kendisine halk tarafından elEmir‘ul-Âdil (Âdil Hükümdar) ġehid Nureddin Mahmud Zengi lakabı verildi. “Müslümanlar, frenk elinde esir iken Hak Teâlâ‟nın beni tebessüm ederken görmesinden hayâ ederim.” Ġslam tarihinde, kahramanlar ve destanlar o kadar çoktur ki, çokluğundan mı yoksa artık öylelerinin yokluğundan mı bilinmez unutulmuĢlardır. Bazılarının sadece ismi hafızalarda vardır o kadar. ĠĢte öyle büyük kahramanlardan biri de Zengilerin sultanı Nureddin Mahmud Zengi‘ 159 en temel tarih kaynaklarımızdan olan el-Kamil fi‘t-Tarih‘te kendisi ―Ġkinci Ömer bin Abdülaziz‖ olarak vasfedilmiĢ bu yüce sultanın ancak ideallerine, karakterine, mücadelesine ve en önemlisi uğruna yanıp tutuĢtuğu Ġslam Birliği hayali, onun hem Mısır‘ın fethedilip ġia Fatımilerin elinden kurtarmasını, hem Kudüs‘ün fethine giden yolda pürüz ve mânia teĢkil eden elliden fazla kaleyi fethedip ġarkın sevgili sultanı Selâhaddin Eyyubi‘ye iĢi âsân kıldığını anlatmaya kâfi gelmez. Dedesi Aksungur Selçuklu ‘ya çok değerli hizmetler yapmıĢ bir validir. Babası da kendisi gibi Haçlılara kan kusturmuĢ bir fatih olan Ġmadüddin Zengî‘dir ve Urfa Haçlı Kontluğunu tarihin derinliklerine gömmüĢ bir komutandır. Ġmadüddin, Müslümanları zillete düçar eden çekiĢmeleri bir kenara bırakıp unutulan cihat anlayıĢına çağrı yapmıĢ ve hayatını bir mücahid olarak tamamlamıĢtır. Fethettiği her yerde hemen Ģer‘i kaideleri hayata geçiren ve bu hususta oldukça hassas olan Ġmaduddin Zengî için Ġmad el Ġsfahanî, “Zaman senin etrafında dönüyor artık ve sen Ġslam‟ın muhafızı ve gözbebeğisin.” demiĢti. ĠLĠM EHLĠ ÂLĠMLERE TEVECCÜHÜ Ġbnü‘l-Esir diyor ki: “Nureddin toplantılarında Efendimiz Aleyhisselam‟ın sünnetine riayet ederdi. Oturup kalkmasında hep edep ve hayâ vardı. Haramlara ve mekruhlara dikkat ederdi. Onun yanında hep âlimler konuĢur, ilmi sohbetler yapılır ya da devlet iĢleri istiĢare edilirdi, ya da hep cihat planları yapılırdı.” Âlimler ve sufiler huzuruna geldiğinde hep ayağa kalkan Nureddin Zengî ilimde bir fakih, özel hayatında bir zahid, harp meydanında ise bir mücahit idi. Fetihlerde elde edilen ganimetlerden kendisine helal olanlardan bile çok az alır ve sadece iaĢesini sağlardı. Kendisine gelen hediyelerin tamamını kadıya teslim eder ve onları sattırarak tasadduk ederdi. Sadece ġeriatın haram kıldığı ipek ve altından değil mübah olan gümüĢten bile sakınır ve hiç kullanmazdı. Hanımı Razi Hatun kendisinden nafakasını arttırmasını talep edince öfkesinden yüzü kıpkırmızı olan Nureddin Ģöyle demiĢtir: “Bu hazinede olan paranın bizim mi olduğunu zannediyorsun? Yazıklar 160 olsun sana! Bu para ümmetindir. Onda bütün insanların hakkı vardır. Biz sadece bu paranın bekçisiyiz.” KiĢiliği Nureddin Mahmud Zengi, adaletli bir hükümdardı. Bu nedenle kendisine halkı tarafından el-Emir‘ul-Adil (Adil Hükümdar) lakabı verilmiĢtir. Çocukluğunda iyi bir eğitim alan Nureddin devlet yönetiminde diplomatik bir üslup kullanmıĢtır. UygulamıĢ olduğu usta siyaset sayesinde Müslümanların birliğini sağlamıĢ ve sonradan komutanlarından Selahaddin Eyyubi tarafından gerçekleĢtirilecek olan Kudüs‘ün fethinin zeminini hazırlamıĢtır. Nureddin Mahmud‘un gerçekleĢtirmek istediği üç hedefi vardı. Birincisi Suriye kıyıları ve Sina yarımadasına sıkıĢtırdığı haçlıları ortadan kaldırmak. Ġkincisi Mısır‘daki Fatımi hâkimiyetine son vermek. Son hedefi ise Ġstanbul‘u fethetmekti. Ġleri görüĢlü bir lider olan Nureddin adımlarını daima geleceği düĢünerek atardı. Bu hayal ve hedefleri daha sonra hep gerçekleĢmiĢtir. Ġlki Müslümanları birleĢtirerek Ġslam birliğini kurmaktı ki bunu hayattayken baĢardı.. Ġkincisi Kudüs‘ü fethetmekti. Bu hayali kendisinden hemen sonra Selahaddin Eyyubi gerçekleĢtirmiĢtir. Son hayali ise Konstantiniyye‘nin fethiydi. Bu hayali de Fatih Sultan Mehmed‘e nasip olmuĢtur. Nureddin eğitime çok önem vermiĢtir. ġam, Halep, Hama, Humus ve Baalbek Ģehirlerinde medreseler kurmuĢtur. Ayrıca ilk Darul Hadis‘i kendisi kurdurmuĢtur. Kurdurduğu rasathanede güneĢ saati yaptırmıĢtır. Komutanlarına da özel önem vermiĢ ve baĢta Selahaddin olmak üzere birçok kiĢiyi gerek kumandanlık, gerekse siyaset konusunda yetiĢtirmiĢtir. Öldüğünde kendisi tarafından yaptırılan ġam‘daki Nuriye Medresesi‘ne defnedilmiĢtir. ġam‘da yaptırdığı büyük hastane, dönemin en meĢhur doktorlarının hizmet verdiği bir sağlık kurumuydu. Hadis üniversitesi mahiyetindeki ilk dar-ül-hadisi kendisi kurdu ve birçok kitap vakfetti. Dindar bir Ģahsiyet olan Nureddin Mahmud Zengi, karargâhında dahi Kur‘an-ı Kerim okutup, hürmetle dinlerdi. Haftada 161 iki gün halkın huzuruna çıkarak Ģikâyetleri dinlerdi. Haksızlıkların önüne geçmek ve devletin menfaatlerini korumak için, hassas bir haber alma teĢkilatı kurdu. Kendisinin ve aile çevresinin ihtiyaçlarını Ģahsi malından karĢılardı. Ganimetten, âlimlerin helal dediklerinden baĢkasını almaz, altın, gümüĢ kullanmaz ve ipek giymezdi. Mücahitlerin Emiri Nureddin Zengi Dinimizin emri gereği cihat Müslümanlara farz bir ibadettir. Bazı âlimlerimizin ifadesiyle: ―Cihad Ģifadır.” Gerçek bir mümin olan Nureddin Zengi‘nin hayatı cihad meydanlarında geçmiĢtir. O zamanı kasıp kavuran Haçlı istilalarına karĢı muazzam mücadeleler vermiĢtir. Aynı zamanda Ġslam inancından sapan Fatımilerin saldırılarını püskürtmeyi baĢarmıĢtır. Toplumun sürekli cihada hazır olmasının, din için çabalamanın önemini çok iyi bildiğinden ulemanın topluma bunları anlatmalarını söylemiĢ ve kendisi bu Ģuuru aĢılamak için ‗Kitabu‟l Cihad‟ isminde bir risale kaleme almıĢtır. Bu risalede cihadın önemini anlatmaktadır. Mücahid ve kudretli bir sultan olmasına rağmen kendisine sadece ―emir‖ diye hitap edilmesini emredip, diğer sıfatları kullanmaktan yanındakileri men etmesi ve bir yazıĢmada böyle lakaplar kullanan kâtibi azarlayarak mektubu yırtmasını, bütün yazıĢmalarda besmele-hamdele-salvele ile baĢlanmasını emretmesi bile sanırım onun takvasına en büyük delildir. Tam bir cihat aĢığı olan Nureddin‘e, meĢhur ġafii âlimi Kutbeddin NiĢaburî “Sen savaĢa bizzat katılma. Allah muhafaza sen Ģehit düĢersen ümmeti kim muhafaza edecek?” diye nasihatte bulununca Nureddin hüngür hüngür ağlayarak Ģöyle cevap verir: “Öyle deme. Bu Allah‟a isyan olur. Zira cihat herkese farz değil midir?” Ve Nureddin ömrü boyunca bu konuĢmayı ne zaman hatırlasa hep ağlar, yanındakileri de ağlatırdı. Kendisini Allah yolun da öylesine feda etmiĢ ve hiçliğe bürünmüĢtü ki, Tel-Harim savaĢında Ģöyle dua etmiĢti: “Ya Rabbi Müslümanlar da senin kulun kâfirler de. Ama Müslümanlar dostun, kâfirler ise düĢmanın. DüĢmanlarına karĢı dostlarına yardım et. Ben 162 zafer kazanınca Ģımaracağım diye Müslümanları zelil etme. Nureddin‟i rezil et ama Müslümanları zelil etme!” Hayatı boyunca sürekli Halifeye bağlılığını arz ederek Ġslam birliğini tesis etmeye gayret etmesi, Haçlılarla hem Bâtıniler ve Fatımilerle mücadeleler edip, tüm Ġslam devletlerine ve emirlerine cihada davet etmesi, hayatını bir sultan gibi değil de derviĢ bir mücahit hayat sürmesi, Ehl-i Sünneti devlet politikası haline getirmesi ona Ġkinci Ömer bin Abdülaziz sıfatını kazandırmıĢtır. Allah ona rahmet eylesin ve Ģu iki sözünü sultanlara kanun eylesin: “Biz nasıl devleti, devlete ait yolları ve arazileri, halkın malını ve canını muhafaza ediyorsak; dinin emirlerini de korumalı, Allah‟ın emirlerine aykırı iĢlerle mücadele etmeliyiz.” “Biz yolları hırsızlardan ve yan kesicilerden korumakla görevliyiz. Ġnsanları, baĢlarına gelecek diğer Ģeylerden de muhafaza etmeliyiz. Peki, o zaman Allah‟ın emirlerine nasıl riayet etmeyiz? Biz Allah‟ın kanunlarına aykırı her Ģeye Ģiddetle karĢı çıkarız. Aslolan bu emirlere uymaktır. BĠZ ġERĠATIN HĠZMETKÂRI VE TARAFTARIYIZ

Ehli Sünnet Muhafızı Nureddin Zengi Ġslam‘ın temiz akidesine karĢı saldırıların Ġslam davetinin baĢladığı andan kıyamete kadar devam edeceği malumdur. Müslümanların saf itikatlarını bozmak suretiyle ümmeti böleceğini sananların fitne üretmesi ĢaĢılacak bir durum değildir. Zira Ġslam‘ı bozmak suretiyle ortaya atılan çeĢitli fitnelerden çeĢitli fırkalar teĢekkül etmektedir. Efendimizin “Ümmetim 73 fırkaya ayrılacaktır. Sadece bir fırka kurtulacaktır. Bu fırka-i naciyedir.” hadisi Ģerifini bilen Nureddin Zengi bu tarz fitnelerle mücadele etmiĢ bir isimdir. Nuriyye Medresesi gibi birçok medrese kurarak Ehl-i Sünnet ulemasına devlet eliyle imkân sunmuĢtur. Tabi bu durum ġia‘nın Nureddin Zengi‘ye karĢı tavır almasına sebep olmuĢtur. Hasan Sabbah ve Fatımiler birçok kez isyan etmiĢlerdir. Lakin Nureddin Zengi bu isyanları savurmayı bilmiĢtir. Ġleride Kudüs Fatihi olacak Selahaddin Eyyubî ile Nureddin Zengi arasında fitneler çıkarmak suretiyle hem Kudüs‘ün fethi sürecini baltalamak hem de Zengiler ve Eyyubileri 163 birbirine düĢürmeye çalıĢmıĢlardır. Kâfirlerle ve ehl-i bidata daha iyi mücadele yapabilmek için spor yapmaktan baĢka eğlencesi bulunmayan Ġmadüddin‘in oğlu Nureddin de tıpkı babası gibi küffara ve mudillere karĢı cihad aĢkıyla yanıp tutuĢuyordu ve babasından sonra ağabeyi Seyfeddin Gazi‘yle ve daha sonra onun vefatıyla kendisi Hilafetin gölgesinde Ġslam birliği hedefine ulaĢmak için adım adım ilerliyordu. Ehl-i Sünnet akidesini yaymak için, Bâtınilerle ve Fatımilerle mücadele etmek için Nizamiye medreselerinden yetiĢenleri devlette istihdam eden, Nuriye Medreselerini tesis eden ve özellikle Kudüslü çocukları Abdülkadir Geylani hazretlerinin tekkelerine gönderip yetiĢtiren ve Hayat el Harrani hazretlerini de ziyaret edip destek isteyen, Hafız Ġbn Asakir‘den yol haritası isteyen Nureddin Zengi her daim Selçuklularla iyi iliĢkiler içinde olmuĢ ve Bağdat‘ta bulunan halifeye her daim bağlılık arz etmiĢ ve fethettiği her yerde onun adına hutbe okutmuĢtur. Hem Selçuklular olsun hem diğer küçük büyük Ġslam devletleri olsun hepsini cihada ve birlikte mücadeleye davet etmiĢtir. Hatta onlara yazdığı mektuplardaki asr-ı saadet havası muhatapları üzerinde oldukça müessir olmuĢtur. Anadolu Selçuklu Sultanı Kılıçarslan, DanıĢmendlilere saldırmıĢtı. Bunun üzerine Nureddin, Haçlı ve Bâtıni tehlikesi mevcutken kendi kardeĢ devletine saldıran Kılıçarslan‘ın üzerine ordusuyla hareket etmiĢti. Kılıçarslan barıĢ teklif ettiğinde Nureddin Zengî barıĢ için Ģunları Ģart koĢmuĢtur: “Senden Ģu üç Ģeyi istiyorum, birincisi Müslümanlara saldırdığın için tevbe edeceksin ve bizden de özür dileyeceksin. Ayrıca tecdid-i iman yapacaksın. Zira yaptıkların Müslüman bir devlet adamına hiç yakıĢmıyor. Ġkincisi, Allah Ġslam topraklarının büyük kısmını sana nasip etmiĢ fakat sen Bizans ve diğer Ġslam düĢmanlarıyla mücadele etmeyi bırakıp baĢka iĢlere yönelmiĢsin. ġu halde tekrar cihada baĢlayacaksın ve haçlılara karĢı ihtiyaç duyduğumda bana destek olacaksın. Üçüncüsü kızını yeğenim Seyfettin Gazi ile evlendireceksin.” 164 Kılıçarslan bu Ģartlara hayret etmiĢ ve artık Nureddin‘in daimi dostu olmuĢtur. Bu birleĢtiriciliğinin ardında hep ġeriata bağlılığı vardı. Yine Emiru‟l-Adil ġehid Nureddin Mahmud Zengi bir gün Haçlılara karĢı Hasankehf beyini yardıma davet etmiĢti. Fahrettin, kendi açısından zûl, Nureddin Zengi açısından Ģeref sayılan Ģu cümleyi söylemiĢtir: “Bu Nureddin‟in baĢına çok namaz kılıp oruç tutmak vurmuĢ. Hem kendini hem adamlarını tehlikeye atıyor.” Ama Cenabı Hakk, Emir Fahrettin‘in yardım göndermediği o zor durumda Nureddin‘ni muzaffer kılmıĢtı. Haçlılarla Mücadelesi ve Sosyal Hayata Etkileri Ġmadeddin Zengî 1144'de Urfa'yı fethetti ve I. Haçlı Seferi sonunda kurulan Urfa Kontluğu'na son verdi. Bu zafer Haçlılara karĢı kazanılmıĢ ilk önemli baĢarıdır. Urfa'nın kaybedilmesi üzerine Avrupa¸ ikinci bir Haçlı Seferi'ne hazırlanmıĢtır. Ortaçağ Ġslâm dünyasının en parlak simalarından olan Nureddin Mahmud Zengî¸ babasından devraldığı Haçlı mücadelesinde ağabeyi ve Musul Atabeyi Seyfeddin Gazi'yle ve 1148'de ağabeyinin ölümünden sonra yerine geçen küçük kardeĢi Kudbeddin Mevdud'le birlikte hareket ederek¸ Haçlılara karĢı Ġslâm cephesini birleĢtirmiĢ¸ II. Haçlı Seferi'nde Haçlılarla mücadeleler yapmıĢtır. Zengîlerin bu fedakârlıkları sonucu Haçlılar daha fazla ilerleme imkânı bulamayarak sahil Ģeridine sıkıĢıp kalmıĢlardır. 1147-1149 yılları arasında gerçekleĢen Ġkinci Haçlı Seferi'ni neticesiz bırakan Ġslâm kahramanı Nureddin Zengî¸ kurduğu eğitim kurumları¸ sosyal tesisler ve yaptığı imar faaliyetlerinin yanında¸ güçlü bir devlet kurucusu olan Selahaddin Eyyubî'yi yetiĢtirmesiyle de tanınmaktadır. Haleb¸ ġam¸ Hama¸ HumuĢ Baalbek¸ Menbic ve diğer Ģehirlerde büyük medreseler¸ camiler¸ imaretler¸ kervansaraylar¸ hastane ve dârü'l-hadisler yaptırdı. Masrafların karĢılanması¸ tamiratı ve yaĢatılması için büyük vakıflar bıraktı. ġam'da yaptırdığı büyük hastane¸ devrin en meĢhur mütehassıs doktorlarının hizmet verdiği bir sağlık müessesesiydi. Hadis üniversitesi mahiyetindeki ilk dârü'lhadisi o kurdu ve pek çok kitap vakfetti. Rasathane kurdurarak güneĢ saati yaptırdı. 165 Nureddin Mahmud‘un hedefinde olan Mısır aynı zamanda Haçlıların da hedefindeydi. Haçlılar Mısır‘ı ele geçirmek için Bilbis‘i alarak Kahire önlerine geldiler ve Ģehri kuĢattılar. Fatimı Halifesi, Nureddin‘e mektup göndererek haçlılar karĢısında kendisinden yardım istedi. Nureddin Mahmud askerini göndererek Ģehri haçlıların elinden kurtardı ve Kahire‘ye hâkim oldu. Mısır‘a yolladığı kumandanı ölünce yerine geçen isim ileride Kudüs fatihi olarak tanıyacağımız Selahaddin-i Eyyübi oldu. Fatımi halifesinin de ölmesinden sonra Nureddin Zengi bütün Mısır‘a hâkim oldu. Mısır‘ın Türkler‘in eline geçmesinden büyük bir korkuya kapılan Haçlılar, Avrupa‘dan yardım alarak 565 yılının SaferRebîülevvel aylarında (Kasım-Aralık 1169) Dimyat‘ı elli gün boyunca kuĢattılar. Nûreddin Mahmûd, bir yandan Mısır‘a asker göndermeye devam ederken bir yandan da Haçlılar‘ın Suriye kesimindeki bölgelerine etkili akınlar yapmaya baĢlayınca Haçlılar kuĢatmaya son vermek zorunda kaldılar. Nûreddin, Musul Atabegi Kutbüddin Mevdûd‘un ölümünün ardından yeğeni ve damadı II. Ġmâdüddin Zengî‘nin yardım isteği üzerine Rahbe, Habur ve Nusaybin bölgelerini ele geçirdi, daha sonra Musul‘u da hâkimiyeti altına aldı (566/1170). Nûreddin 567 (1171) yılında baĢkumandanı ve nâibi Selâhaddîn-i Eyyûbî‘den Mısır‘da hutbenin artık Abbâsî halifesi adına okutulmasını istedi. Selâhaddin, ülkede karıĢıklık çıkacağını öne sürerek bunun ertelenmesini talep ettiyse de Nûreddin‘in kesin emri üzerine Fâtımîler adına okunan hutbeye son vererek hutbeyi Abbâsî halifesi adına okutmaya baĢladı (7 Muharrem 567 / 10 Eylül 1171). Birkaç gün sonra Âdıd-Lidînillâh‘ın ölümüyle Fâtımî Devleti yıkıldı ve bütün Mısır Nûreddin Mahmud‘un hâkimiyeti altına girmiĢ oldu. Fâtımî Devleti‘nin yıkılması üzerine Abbâsî halifesi MüstazîBiemrillâh, Nûreddin‘e saltanat alâmetleriyle bir temliknâme gönderdi. Böylece Kuzey Irak, Güneydoğu Anadolu‘nun birçok kesimi, kıyı Ģeridi dıĢında bütün Suriye, Mısır, Trablusgarp‘a kadar Kuzey Afrika, Sudan‘ın kuzey kısmı, Yemen ve Hicaz Nûreddin Mahmud‘un hâkimiyeti altına girdi. 166 Nûreddin Mahmud ile Selâhaddîn-i Eyyûbî güçlerini birleĢtirip Haçlılar‘a karĢı savaĢmaya karar verdiler. Ancak Selâhaddin‘in kararlaĢtırılan yerde Nûreddin‘le buluĢmadan Mısır‘a geri dönmesi aralarına bir soğukluğun girmesine sebep oldu. Bu olayın bir benzeri ertesi yıl tekrar yaĢandı. Nûreddin‘in öldüğü sıralarda Selâhaddin Mısır, Libya, Yemen ve Sudan‘ın bir kısmını onun adına âdeta bağımsız bir hükümdar gibi idare ediyordu. Ancak Nûreddin‘le iliĢkilerini kesmemiĢti ve Nûbe, Libya, Yemen seferlerine onun izniyle giriĢmiĢti. 567‘de (1172) Müslümanların iki ticaret gemisine el koyan Haçlılar, Nûreddin‘in karĢı saldırıya geçtiğini görünce ele geçirdikleri Ģeyleri geri vermek zorunda kaldılar. Nureddin ertesi yıl Ermeni Kralı Leon‘un oğlu Mleh‘i hizmetine alarak onu sınır boylarında kendi dindaĢlarına karĢı kullandı. Bizans ordusuna karĢı Mleh‘e ordusuyla destek sağlayan Nûreddin Mahmud, Rumlar‘ı büyük bir yenilgiye uğrattı. Bu sayede Mleh Adana, Misis ve Tarsus‘u zaptettiği gibi çok miktarda ganimet ele geçirdi, Nûreddin de bu ganimetten pay aldı. Nûreddin Mahmud 568 (1173) yılında Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan ile karĢı karĢıya geldi. Kılıcarslan‘ın kardeĢi ġâhinĢah, Malatya hâkimi Feridun ve DâniĢmendli Zünnûn, Nûreddin‘e sığındılar. Bir süre sonra DâniĢmendli emîrleri, ġâhinĢah, Mardin ve Harput Artuklu emîrleri ve Ermeni Mleh‘in bir araya gelmesiyle oluĢturulan birleĢik güçler II. Kılıcarslan‘a karĢı Sivas‘ta toplandı. Nûreddin‘in barıĢ çabaları bir yarar sağlamadı. Bu sırada Sivas DâniĢmendli meliki Ġsmâil öldürülünce tahta çağrılan Zünnûn, Nûreddin‘in yardımıyla Sivas‘ta yönetimi eline geçirdi. Bunun üzerine Kılıcarslan Kayseri yakınlarında Nûreddin‘in karĢısına çıktı. Ancak iki Müslüman devletin savaĢmasının sadece Haçlılar‘ın iĢine yarayacağını söyleyen âlimlerin ve din adamlarının araya girmesiyle anlaĢma sağlandı (Zilkade 568 / Haziran-Temmuz 1173). Buna göre Nûreddin ele geçirdiği topraklardan çekilecek, II. Kılıcarslan da Zünnûn‘u Sivas hükümdarı olarak tanıyacaktı. Bu sefer sırasında Abbâsî halifesi, Kemâleddin ġehrezûrî‘yi bir menĢurla elçi 167 olarak Nûreddin‘e gönderip onun Musul, el-Cezîre, Erbil, Ahlat, Suriye, Mısır ve Konya sultanı olduğunu bildirdi. Elde ettiği siyasi baĢarıların yanında eğitime ve mimariye de büyük önem vermiĢtir.Depremler ve yangınlar yüzünden harap olan Halep Ulucami‘sini yeniden inĢa ettirmiĢtir. Hama‘da Asi nehri kıyısına ve DımaĢk‘ta kendi adına yaptırdığı camiler hala ayaktadır.Nureddin'in en büyük ve en güzel eseri 1173 yılında tamamlanan Musul Ulucami‘dir. Nureddin Mahmud aynı zamanda Nizamülmülk'ten sonra çok sayıda medreseyi hizmete açan devlet adamıdır. DımaĢk'taki enNuriyyetü'l-kübra ve en-Nuriyyetü'l-Hanefiyyetü's-suğra onun yaptırdığı medreselerin en önemlileridir. Ayrıca çok sayıda han, ribat, hankah ve sebil inĢa ettirmiĢtir.DımaĢk'ta yaptırdığı Darülhadis Medresesi (Nuriyye Darülhadisi) Osmanlılar'a kadar varlığını devam ettirmiĢtir. Yetimler için okullar yaptırmıĢ dul kadınları ve yardıma muhtaç kimseleri koruyup kollamıĢtır. Nureddin Mahmud‘un yaptığı bu faaliyetler sosyal devlet anlayıĢının en güzel örneklerindendir. Minberin Sırrı Nureddin Zengi Kudüs, ilk kıblemiz. Her Müslümanın ortak davası. Kutlu beldemiz. Mübarek mescidimize ev sahipliği yapan muazzam beldedir. Günümüzde iĢgal edildiği gibi tarihte de birçok kez iĢgale uğramıĢtır. Zira Kudüs toprakları, Yahudilerin ve Hristiyanların da önemsediği topraklardır. Nureddin Zengi Kudüs‘ü istiladan kurtarıp Konstantiniyye‘yi fethetmek istiyordu. Zira Nureddin Zengi, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) Konstantiniyye‘yi fethedenin müjdelediği isim olmak istiyordu. Kudüs‘ü bu fethin kapısını açacak yol olduğunu düĢünen Zengi sürekli gönlünde Kudüs‘ü yaĢattı. Kudüs için mücadele etti. Günün birinde güzel bir minber yaptırdı. Bu minberi Kudüs‘e istiladan kurtarınca Mescid-i Aksa‘ya koymak istiyordu. Lakin kendisine Kudüs‘ü kurtarmak nasip olmadan Rabbine kavuĢtu. Sonrasında Kudüs‘ü fetheden Selahaddin Eyyubî o minberi Mescid-i Aksa‘ya yerleĢtirdi. 168 Adil Hükümdar Dindar olup¸ ilim adamlarının hâmisiydi. Karargâhında Kur'ân-ı Kerim okutup¸ hürmetle dinlerdi. Ülkesini adâletle idare ettiği için ―Melikü'l-âdil‖ lakabıyla tanındı. Haftada iki gün halkın huzuruna çıkarak Ģikâyetleri dinlerdi. Haksızlıkların önüne geçmek ve devletin menfaatlerini korumak için¸ hassas bir haber alma teĢkilâtı kurdu. HaberleĢmede güvercinlerden de faydalandı. Kendisinin ve aile çevresinin ihtiyaçlarını¸ ihsanlarını¸ Ģahsî malından karĢılardı. Ganimetten¸ âlimlerin helâl dediklerinden baĢkasını almaz¸ altın¸ gümüĢ kullanmaz ve ipek giymezdi. Sultanlığı devrindeki siyasî hadiseler büyük¸ bulunduğu çevre çok karıĢık bir yapıya sahip olmasına rağmen ülkesinde Ģarabın satılmasını ve içilmesini yasaklayarak¸ Allah‘u Teâlâ'nın emrine riayet edip halkının sağlığını ve memleketin huzurunu korudu. ġehit olmayı çok arzu ettiğinden Nureddin-i ġehit diye de tanındı. Ancak arzusuna kavuĢamadı. Bir defasında bir Ģahıs onu mahkemeye verdi. Davacı ile birlikte Hâkim Kemaleddin ġehrezurî'nin huzuruna çıktı. Hâkime; ―Ben davalı olarak geldim. Davalılara nasıl davranıyorsan bana da öyle davran.” dedi. Mahkeme sonunda haklı çıktı. Hakkını davacıya bağıĢlayıp dedi ki: “Ġddia ettiği Ģeyi ona verip gitmek istedim. Fakat bunun beni kibre ve gurura sevk edip adalet meclisine girmeme mani olmasından korkup da geldim. ġimdi iddia ettiği Ģeyi ona verdim.” dedi. Bu onun adalete ve hukuka saygısını gösteren en güzel örneklerden biridir. ÇeĢitli mahkeme binaları yaptırdı. Müslim¸ gayr-i Müslim herkesin hakkını korurdu. Huzuruna fakir ve yoksullar rahatça gelir¸ derdini anlatırdı. Hanefi fıkhını iyi bilmesine rağmen yine de âlimlere danıĢırdı. SavaĢlarda en ön saflarda savaĢırdı. Kendisini böyle tehlikeye atmasını istemeyenler¸ “Allah aĢkına¸ ne olursun¸ kendini ve Ġslâm'ı tehlikeye atma. Eğer savaĢta Ģehit düĢecek olsan¸ Müslümanlardan tek kiĢi kalmamak üzere hepsi kılıçtan geçirilir.” deyince; “Sultan Nureddin de kim oluyor? Benden önce Ġslâm'ı ve Müslümanları kim korumuĢ ise yine o korur.” diye karĢılık verdi. 169 Hanefî fıkhını iyi bildiği, ancak kendisinde mezhep taassubu bulunmadığı, hadisle de meĢgul olduğu, geceleri zikir yaptığı, zikre kalkmak isteyenleri uyandırmak amacıyla DımaĢk Kalesi‘nde belli saatlerde davul çaldırdığı kaydedilmektedir. Ġbnü‘l-Esîr, Hulefâ-yi RâĢidîn ile Ömer b. Abdülazîz‘den sonra Nûreddin‘den daha iyisini, daha adaletli ve merhametlisini görmediğini söyler. (el-Kâmil, XI, 403). Nûreddin Mahmud bir Ġslâm mücahidi, dindar ve adaletli bir önder olmanın yanında üstün nitelikli bir devlet adamıdır. Siyaset açısından büyük baĢarılar elde ederken bir yandan da devleti ayakta tutan kurumlar tesis etmiĢtir. Bu sebeple onun Ġslâm kurumları tarihinde apayrı bir yeri vardır. Depremler dolayısıyla büyük yıkımlara sahne olan DımaĢk, Humus, Hama, Halep, ġeyzer ve Ba‗lebek gibi Ģehirlerin kale ve burçlarını yeniden yaptırmıĢ veya tamir ettirmiĢtir. Yine yangın ve depremler yüzünden yıkılan Halep Ulucamii‘ni yeniden inĢa ettirmiĢ, Urfa Ulucamii‘ni hükümdarlığının ilk yıllarında yaptırmıĢtır. Hama‘da Âsi ırmağının kıyısındaki cami de onun eserlerindendir. DımaĢk‘ta kendi adını taĢıyan cami halen ayaktadır. Nûreddin‘in en büyük ve en güzel eseri 568 (1172-73) yılında tamamlanan Musul Ulucamii‘dir (Câmiu‘n-Nûrî). Ġbn ġeddâd sultanın DımaĢk‘ta yaptırdığı diğer camilerin de adlarını vermektedir. Nûreddin Mahmud aynı zamanda Nizâmülmülk‘ten sonra çok sayıda medreseyi hizmete açan devlet adamıdır. DımaĢk, Humus, Hama, Ba‗lebek, Halep ve Urfa medreselerinin zengin vakıfları vardı. DımaĢk‘taki en-Nûriyyetü‘lkübrâ ve en-Nûriyyetü‘l-Hanefiyyetü‘s-suğrâ onun yaptırdığı medreselerin en güzel örnekleridir. Yetimleri devletin koruması altına alıp onlar için okullar yaptırmıĢ, dul kadınları ve düĢkün kimseleri korumuĢ, toplumun hemen her kesimine hayat güvencesi sağlamıĢtır. Ayrıca çok sayıda han, ribât, hankah ve sebil inĢa ettirmiĢtir. DımaĢk‘ta yaptırdığı Dârülhadis Medresesi (Nûriyye Dârülhadisi) Osmanlılara kadar uzanan güzel bir örnek oluĢturur. Ancak medrese, 1893‘te geçirdiği yangın sonucunda kuzey ve güney cephesindeki birkaç duvar dıĢında 170 tamamen yıkılmıĢtır. Onun en değerli eserlerinden biri de günümüzde DımaĢk‘ta müze olarak kullanılan bîmâristandır. Nûreddin Mahmud bunun bir benzerini Halep‘te yaptırmıĢtır. Haftanın belli günlerinde baĢ kadısı ve diğer kadılarla birlikte DımaĢk‘ta yaptırdığı dârüladlde oturup davalara bakan sultan ülkesinin hiçbir yerinde Ġslâm‘a aykırı davranıĢlara izin vermemiĢtir. Ayrıca inĢa ettirdiği bütün bu eserleri zengin vakıflarla desteklemiĢ, uyguladığı ekonomik ve sosyal politikalarla halkın refah düzeyini yükseltmiĢtir. Tarihçiler onun gayri Ģer‗î vergileri (mükûs) kaldırdığını ve adaletli bir vergi politikası takip ettiğini söyler. DımaĢk‘ta ve diğer Ģehirlerde gerçekleĢtirdiği imar faaliyetleriyle ekonomik hayata canlılık kazandırmıĢtır. Kaynaklarda vakıflara tahsis ettiği arazi ve dükkân gelirlerinin yıllık 30.000 dinarı bulduğu, vakıflara yardım ve sadaka olarak 200.000 dinar dağıttığı belirtilmektedir. Nûreddin Mahmud müderrislere ve fukahaya, hac yolcularına, fakir ve kimsesizlere, Ali evlâdına, gazi ve mücahitlere, Müslüman esirlere, zâviye ve ribâtlara, hastahane, cami ve mescitlere yardım ederek toplumun sevgisini kazanmıĢtır. Onun döneminde baĢta DımaĢk olmak üzere Halep, Musul, Humus ve Hama gibi Ģehirler sosyal ve ekonomik açıdan büyük bir geliĢme göstermiĢtir. Nureddin Zengî‟nin rüyası, Manevi Görev Suriye Atabey‘lerinden Nureddin Mahmud Zengî (1146-1174) devlet adamlığı ve komutanlığının yanı sıra, ruh iklimi de zengin ve derin bir Ģahsiyetti. Tüm Müslümanlar gibi Resulullah aĢığıydı. Takvimler 1162 yılını gösterdiğinde Nureddin Zengi bir rüya görür. Rüyasında Allah Resulü‘nü görmüĢtü. Kâinatın efendisi, ona, parmağıyla iĢaret ettiği üç kiĢiyi göstererek ―Beni bu üç kiĢiden kurtar‖ buyurmuĢtu. Bu gayr-i Müslimler Vatikanının,Papanın direktifiyle Yüzbinlerce altın karĢılığı¸ Endülüs'ten Medine'ye gelerek Peygamberimiz (s.a.v.)'in naaĢını kaçırmak istedi. Bunlar Müslüman kılık ve kıyafetine girerek¸ hacca gelmiĢ gibi Medine'ye girmiĢlerdi. Mescid-i Nebevî'nin kıble tarafından Kabr-i ġerif'e çok yakın bir eve yerleĢmiĢlerdi. Bunlar¸ namazları mescidde kılıp Peygamberimiz 171 (s.a.v.)'in kabrini ziyaret ediyorlar¸ her sabah Bâkî Kabristanı'na¸ cumartesi günleri de Kuba Mescidi'ne gidiyorlardı. Kılık kıyafetleri ve fakirlere yaptıkları yardımlarla halkın güvenini kazanmayı baĢaran bu kiĢiler¸ Peygamberimiz (s.a.v.)'in mübarek naaĢını kaçırmak için geceleri bulundukları evden Peygamberimiz (s.a.v.)'in kabrine doğru gizlice tünel kazmaya baĢlıyorlar¸ buradan çıkan toprakları torbalara doldurarak kabirleri ziyaret bahanesiyle Cennetü'l-Bakî Kabristanı'na döküyorlardı. Kazdıkları tünel Peygamberimiz (s.a.v.)'in kabrine iyice yaklaĢınca büyük bir tehlike ortaya çıktı. Ama halkın bundan haberi yoktu. ĠĢte tam bu sırada¸ Selçuklu Atabeyi Nureddin Mahmud Zengî Aksungur teheccüd namazını kılıp yatmıĢtı. Rüyasında Peygamberimiz (s.a.v.)'i gördü. Efendimiz (s.a.v.) bu yabancıları göstererek¸ “Ey Nureddin¸ beni bunlardan kurtar!” dedi. Hükümdar¸ bu rüyanın tesiriyle bağırarak uyandı. Abdest alıp namaz kıldıktan sonra yattı. Yine aynı rüyayı gördü. Yine feryat ederek uyandı. O gece aynı rüyayı üç defa görünce kalktı ve iyi bir insan olan veziri Cemaleddin Musulî'yi yanına çağırdı ve gördüğü rüyayı anlattı. ĠstiĢare ederek Medine'ye gitmeye karar verdiler. Hükümdar¸ kimseye duyurmadan veziri ile beraber yirmi süvari ve pek çok eĢya ile ġam'dan yola çıktı¸ gece-gündüz devam ederek 16 günde Medine'ye vardılar. Hükümdar¸ abdest alıp Mescid-i Nebevî'ye girerek iki rekât namaz kıldı ve Peygamberimiz (s.a.v.)'i ziyaret etti. Valiye verdiği talimatta Medine halkının Mescidin Nebinin önünde toplanmasını, izzet ve ikram verileceğini bildirmiĢti. Medine halkı hükümdarın yanına toplanmıĢtı. Vezir¸ “Hükümdar¸ Peygamberimiz (s.a.v.)'i ziyaret maksadı ile gelmiĢ¸ yanında da sizlere hediye getirmiĢtir. Medinelilerin isimlerini yazın.”Dedi. Bütün halkın, önünden geçmesini istedi. Emri yerine getirildi. Onlar da bütün Medinelilerin isimlerini yazdılar. Bu isimlere göre herkes gelip hükümdardan hediyesini almaya baĢladı. Bundan maksat¸ Peygamberimiz (s.a.v.)'in rüyada “Beni bunlardan kurtar.” dediği o üç kiĢiyi tanıyıp tespit etmekti. Bunun için halk¸ hediyeleri hükümdarın huzuruna gelerek aldı. Bu esnada hükümdar gelenlere 172 dikkatle bakıyordu. Herkes hediyelerini aldı¸ isim listeleri bitti. Fakat hükümdar¸ bu gelenler arasında Peygamberimiz tarafından rüyada kendisine gösterilen kiĢileri göremedi. Bunun üzerine; “Hediye almayan kimse kaldı mı?” diye sordu. Orada bulunanlar¸ “Kimse kalmadı. Ancak Endülüs'ten gelen üçkiĢi var. Onlar kimseden bir Ģey almazlar. Ġhtiyaç sahiplerine sadaka verirler.” dediler. Hükümdar¸ onların da yanına getirilmesini istedi. Onların bulunduğu ev muhasara edilerek eve girildiğinde, rüyada gördüklerinden birisi evin ortasında bir hasırın üzerinde önünde sofra tahtası gibi basit bir Ģeyin baĢında oturuyordu. Hükümdar rüyada kendisine gösterilen kiĢilerden birisi olduğunu gördü ve kendilerine¸ nereli olduklarını sordu. Onlar da: “Biz Endülüs'ten hac maksadıyla geldik ve bu sene Peygamberimiz (s.a.v.)'in yakınında bulunmayı arzu ettik.” dediler. Evde süslü kitaplar ve değerli eĢyalar gördü. Bu arada halk¸ onların her gün oruç tuttuklarını¸ namazları mescitte kıldıklarını ve hiçbir dilenciyi boĢ çevirmediklerini söyleyerek onları övüyordu. Nureddin Zengî¸ odayı dolaĢtı ve burada serilen hasırı kaldırdı. Baktı ki¸ altında kazılmıĢ bir tünel var. Tünel¸ Peygamberimiz (s.a.v.)'in kabrinin yanına kadar uzanıyordu. Bunu gören insanlar mahcup olup baĢlarını önlerine eğdiler ve artık söyleyecek bir Ģey bulamadılar. Diğer iki kiĢide Efendimiz(s.a.v)in kabrini ulaĢmıĢlar mübarek kolları ortaya çıkmıĢ. Medine-i Münevvere de günlerce Gül kokusu hissedilmiĢtir. Bunun üzerine hükümdar bu iki kiĢiyi sorguladı. Onlar da gerçekten Müslüman olmadıklarını ve Peygamberimiz'in naaĢını buradan alıp ülkelerine kaçırmak için görevlendirildiklerini itiraf ettiler. Bunu yapabilmek için derviĢ kıyafetine bürünerek halkı kandırdıktan sonra geceleri tünel kazmaya devam ettiklerini ifade ettiler ve “Peygamber'in kabrine iyice yaklaĢtığımız gece¸ gök gürültüsü ve ĢimĢekler öyle bir sarsıntı meydana getirdi ki¸ sanki dağlar yerinden oynayacaktı. Bundan fena hâlde korktuk ve sabahleyin de sizin geldiğinizi haber aldık.” dediler. Nureddin Zengî bunları muayene ettirir. Suçluların sünnetsiz ve Hıristiyan oldukları ortaya çıkar. Bunlar sorguya çekilince ifadelerinde ―Bizler Hristiyan‘ız. Kralımız bize çok 173 para verdi Muhammed‘in na‘Ģını çalmamızı istedi. Bizde yeraltından tünel kazıp Peygamber‘in kabrine girip na‘Ģını çalıp Avrupa‘ya götürecektik‖ derler. Bu kralın maksadı Peygamberimizin kabrini Medine‘den kaldırarak Müslümanların müĢterek noktası ve Ümmet Ģuuruna ermelerini sağlayan mekânların fonksiyonunu ortadan kaldırmaktır. Ġslam‘ın Avrupa‘da, dünyada yayılmasının önüne geçmekti. Lakin Allah, Nureddin Zengi eliyle buna izin vermemiĢtir Zengî, üçünü de, hemen idam ettirdi. Türbenin dört tarafına, gayet derin hendekler açtırıp, erimiĢ kalay kurĢun eriterek doldurdu. Ġleride böyle bir teĢebbüse engel olacak bütün tedbirleri aldırttı. Mekânı cennet ola…(Eyüb Sabri PaĢa, Miratü‟l-Harameyn (Kostantiniyye-1301), 3-4/684-684; Evliya Çelebi, Seyahatname (Ġstanbul-Üçdal/Belde), 9- 10/132,133; DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi (Ġstanbul-1988), 7/550-561.) Hakkında söylenen sözler İbn Cevzi:''Ben önceki Sultanların hayatını inceledim. RaĢid halifeler ve Ömer bin Abdülaziz hariç, Nureddin‟den daha temiz hayat yaĢayan, ondan daha ahlaklı hayat süren adaletli bir Sultana rastlamadım'' İbnü‟l-Esir Cezer:''Nureddin pahalı giysileri sırtından atıp kaba kumaĢlara büründü'' Halepli vakanüvis Kemaleddin: „Her ne olursa olsun sonuç ortadadır: Arap dünyasını Frenkleri ezebilecek bir güç haline Nureddin getirecek ve zafer meyverlerini sağ kolu olan Selahaddin toplayacaktır'' VEFATI Ömrü boyunca Ģehid olmayı arzuladığı için harplerde en önde hatta iki elinde ayrı kılıçlarla savaĢan Nureddin ömrünün sonuna doğru ―çok istediğim halde bana Ģehidlik nasip olmadı‖ der ve ağlardı. Nûreddin, Mısır‘a gitmek üzere hazırlık yaptığı sırada DımaĢk Kalesi‘nde vefat etti 11 ġevval 569 (15 Mayıs 1174)‘da hastalıktan yatağında vefat etmiĢ olmasına rağmende Ġmam Zehebi ondan hep Nureddin eĢ-ġehid olarak bahsetmiĢtir. 174 Önce iç kaledeki bir odaya gömüldü, daha sonra Havvâsin denilen çarĢının giriĢinde Hanefîler için yaptırdığı en-Nûriyyetü‘lkübrâ adını taĢıyan medresesinin giriĢindeki türbesine nakledildi. Yerine on bir yaĢındaki oğlu el-Melikü‘s-Sâlih Ġsmâil geçti. Nûreddin Mahmud adaleti ve dindarlığından dolayı ―el-Melikü‘l-âdil‖ lakabıyla anıldığı gibi Haçlılar‘la yapılan savaĢlarda Ģehid olmayı çok arzu ettiğinden ―ġehîd‖ lakabıyla da anılmıĢtır. Öte yandan Zengilerin Oğuzların AvĢar boyundan geldiği bilinmektedir. Zengi devleti yıkılınca buradan göç eden bir kısım AvĢar boyları Karamanoğulları Beyliğini kurmuĢlardır. Nureddin Zengi hayatına birçok güzel iĢ sığdırmıĢ mübarek bir zattır. Ömrü boyunca kâfirlerle, bidatçılarla mücadele etmiĢtir. Medreseler, çeĢmeler, kervansaraylar yaparak Ġslam medeniyetine büyük katkılar sunmuĢtur. Fakirlere yardımlar yapmıĢtır. Müslümanların maslahatına uygun iĢler yapan, Nebevî Metodu ayakta tutan bir emir olmuĢtur. Günümüz Müslümanlarının Nureddin Zengi‘nin hayatını derinlemesine incelemeye ihtiyaçları vardır. Zira hayatında birçok problemin çözümünü göreceklerdir. Rabbim rahmetiyle muamele eylesin. Mekânı makamı Cennet-i Firdevs olsun. BĠBLĠYOGRAFYA: Eyüp Sabri PaĢa¸ Miratü'l-Harameyn¸ c. 2¸ s. 684.Evliya Çelebi¸ Seyahatname¸ c. 9-10¸ s. 132¸ 133.DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi¸ c. 7¸ s. 550-561.Ġslam Ansiklopedisi¸ Nureddin Zengî maddesi¸ c. 9¸ s. 360.Mehmet Sılay¸ “Ortadoğu BarıĢının Mimarı Selahaddin Eyyubi”¸ Ġstanbul 2009.Seyyid ġerif ġihabuddin Ġbnü'l-Abbas Ahmed Hüseynî¸ Vefâü'l-Vefa Bi Ahbâr-i Dârü'lMustafa¸ c. 2¸ s. 648.Ġbnü‟l-Kalânisî, Târîḫu DımaĢḳ (Zekkâr), s. 511, ayrıca bk. Ġndeks; Ġbn Asâkir, Târîḫu DımaĢḳ, XVI, 294-296; Ġbnü‟l-Cevzî, el-Muntaẓam, X, 248-249; Ġbn Cübeyr, er-Riḥle, Beyrut 1384/1964, s. 255-257, 265, 280; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, XI, 69-551; a.mlf., et-Târîḫu‟l-bâhir fi‟d-devleti‟l-Atâbekiyye bi‟l-Mevṣıl (nĢr. Abdülkādir Ahmed Tuleymât), Bağdad-Kahire 1382/1963, s. 1-174; Ġbnü‟lAdîm, Buġyetü‟ṭ-ṭaleb (Zekkâr), bk. Ġndeks; a.mlf., Zübdetü‟l-ḥaleb, II, 289-340; Ebû ġâme, Kitâbü‟r-Ravżateyn, Beyrut, ts. (Dârü‟l-cîl), I, 1-279; Ġbn Hallikân, Vefeyât, V, 184-189, ayrıca bk. Ġndeks; Ġzzeddin Ġbn ġeddâd, el-Aʿlâḳu‟l-ḫaṭîre fî ẕikri ümerâʾi‟Ģ-ġâm ve‟l-Cezîre (nĢr. Sâmî ed-Dehhân), DımaĢk 1375/1956, II, 85- 229; Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, XX, 531-539; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 98-333; Ġbn Kādî ġühbe, ed-Dürrü‟s̱-s̱emîn fî sîreti Nûriddîn: el-Kevâkibü‟d-dürriyye fî sîreti‟nNûriyye (nĢr. Mahmûd Zâyid), Beyrut 1971; Ebü‟l-Fazl Ġbnü‟Ģ-ġıhne, ed-Dürrü‟lmünteḫab fî târîḫi memleketi Ḥaleb (nĢr. Abdullah Muhammed ed-DervîĢ), DımaĢk 175 1404/1984, s. 33, 50, 64, 76, 87, 106-107, 110-112, 115-116, 230-231; Süyûtî, Ḥüsnü‟l-muḥâḍara, Kahire 1321, II, 29-31; a.mlf., Târîḫu‟l-ḫulefâʾ (nĢr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1371/1952, s. 143-144, 445-447; Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi‟l-medâris (nĢr. Ca„fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 99-100, 606-649; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor‟un Zeyli (1136-1162) (nĢr. ve trc. H. D. Andreasyan), Ankara 1962, s. 319; Corcî Zeydân, Medeniyyet-i Ġslâmiyye Târihi (trc. Zekî Mugāmiz), Ġstanbul 1328, III, 396-397, 401, 444; N. Elisséeff, Nūr ad-Dīn, Damas 1967, I-III; a.mlf., “Les monuments de Nūr ad-Dīn, inventaire, notes archéologiques et bibliographiques”, BEO, XIII (1949-51), s. 5-43; a.mlf., “La titulature de Nūr ad-Dīn de‟ après ses inscriptions”, a.e., XIV (1952-54), s. 155-196; a.mlf., “Nūr al-Dīn Maḥmūd b. Zankī”, EI2 (Ġng.), VIII, 127-133; Ahmed Çelebi, Ġslâmda Eğitim-Öğretim Târihi (trc. Ali Yardım), Ġstanbul, ts. (Damla Yayınevi), s. 108-110, 112, 114, 121-130, 364-367; Ramazan ġeĢen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, Ġstanbul 1983, tür.yer.; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, II, 197- 334; Mahmûd Fâyiz Ġbrâhim es-Sertâvî, Nûreddîn Zengî fi‟l-edebi‟l-ʿArabî fî ʿaṣri‟l-ḥurûbi‟ṣ-ṣalîbiyye, Amman 1990; Bahattin Kök, Nureddin Mahmud Bin Zengî ve Ġslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, Ġstanbul 1992; a.mlf., “Mısır‟ın Alınmasından Sonra Nûreddin Mahmûd‟la Selahuddin Eyyûbî Arasında Ortaya Çıkan Soğukluğun Sebepleri”, TTK Belleten, LVII/219 (1993), s. 413-446; Gülay Öğün Bezer, Begteginliler (Erbil‟de Bir Türk Beyliği), Ġstanbul 2000, bk. Ġndeks; Ebru Altan, Ġkinci Haçlı Seferi (1147-1148), Ankara 2003, s. 50-53, 98-99, 104-106, 111, 117-124, 126; M. K. Setton, “Nureddin‟in Faaliyetleri” (trc. K. YaĢar Kopraman), TAD, IV/6-7 (1968), s. 505-520; Ġmâdüddin Halîl, “el-Cânibü‟l-idârî fî memleketi Nûriddîn”, Âdâbü‟r-Râfideyn, VIII, Musul 1977, s. 41-81; a.mlf., “enNeĢʾetü‟l-ʿilmî fî devleti Nûriddîn Maḥmûd Zengî”, el-Mevrid, IX, Bağdad 1980, s. 97-112; Ġbrâhim b. Muhammed b. Hamed, “Simâtü‟l-ḥükmi‟z-Zengî fî ʿahdi Nûriddîn Maḥmûd (541-569 h./1146-1174 m.)”, Mecelletü Câmiʿati‟l-Ġmâm Muḥammed b. Suʿûd el-Ġslâmiyye, sy. 22, Riyad 1419/1998, s. 415-464; Selami Bakırcı, “Arap ġiirinde Nureddin Mahmûd b. Zengî (D. 521/1118 - Ö. 569/1174)”, Akademik AraĢtırmalar Dergisi, sy. 2, Ġstanbul 1999, s. 141-158; Osman Turan, “Kılıç Arslan II.”, ĠA, VI, 690-692; K. V. Zetterstéen, “Nûr-ed-Din”, a.e., IX,Ġmam Zehebi, Siyerü A‟lami‟n-Nübela, I-XVII, Darul Kutubil Ġlmiyye, Beyrut 2010.Ġbnü‟l-Esir, El-Kamil fi‟t-Tarih, I-X, Darü‟l-Kitabi‟l-Arabi, Beyrut 2012.Ġbnü‟l-Kesir, El Bidaye Ven Nihaye, I-XV, Çağrı Yayınları, Ankara 2018.Ebû ġâme, Kitâbü‟r-Ravzateyn (nĢr. M. Hilmi Muhammed), Kahire 1402/1981. 176 SELAHADDĠN EYYUBĠ (R.Aleyh) (D.H. 532.M.1138-Ö.H. 589.M.1193) Ġsmi ve Künyesi: Ebü‟l-Muzaffer el-Melikü‟n-Nâsır Salâhuddîn Yûsuf b. Necmiddîn Eyyûb b. ġâdî. Haçlılar‘a karĢı mücadelesiyle tanınan Selahaddin-i Eyyubi, Mısır, Suriye, Yemen ve Filistin sultanı ve Eyyubi hanedanının ilk hükümdarıdır. Kudüs'ü Haçlılardan Hıttin SavaĢı'yla 2 Ekim 1187 tarihinde alarak kentte 88 yıl süren Hristiyan Haçlı Frank iĢgaline son vermiĢ, Haç‘ı indirmiĢ Hilali yeniden göndere dikmiĢ, Ezan sesiyle Hakkın davasını birkere daha cihana haykırmıĢ, Hıristiyanların misilleme olarak düzenledikleri III. Haçlı Seferi'ni de etkisiz hale getirmiĢtir. Doğulu ve Batılı tarihçilerin övgüyle söz ettiği Selahaddin-i Eyyubi, Hicaz bölgesine verdiği önem dolayısıyla "Hadimü'lHaremeyn" unvanını kullanan ilk hükümdardır. Selahaddin-i Eyyubi 1138 yılında Tikrit Ģehrinde dünyaya geldi. Babası Tikrit, Ba'lebek ve DımaĢk (ġam) valilikleri yapmıĢ Necmeddin Eyyub, amcası Nureddin Zengi'nin ordu komutanı Esedüddin ġirkuh'tu.Babası Necmeddin Eyyub, Selçuklu emiri 177 MusulAtabeği Ġmadeddin Zengi'nin hizmetinde görevliydi. Annesi; Âmine Hatun bin Onur,Selçukluların Harim emiri ġihabeddin Mahmud ibn TokuĢ el-Harimi'nin kızkardeĢidir. Çocukluğu: Ġmadeddin Zengi'nin, babası Necmeddin Eyyub'u vali olarak atadığı Baalbek ve ġam'da büyüyen Selahaddin, iyi bir din eğitimi aldı. Askeri eğitimden ziyade dini derslere meraklıydı. Sanatla ve ilimle uğraĢırdı. Mantık, felsefe, sosyoloji, fıkıh ve tarih öğrendi, ġam'daki Dar'ul-Hadis'den (Hadis Üniversitesi) mezun oldu. Arapça, Farsça, Kürtçe ve Türkçe dillerini biliyordu. Öklid Geometrisi, Astronomi, Matematik ve Aritmatik konularında ve Mantık, felsefe, sosyoloji, fıkıh (Ġslam hukuku), tarih öğrendi. Askeri yaĢamı, amcası ġirkuh'un hizmetine girmesiyle baĢladı. ġirkuh'un, Mısır'ın I. Haçlı Seferi sonucunda kurulan Latin-Hıristiyan devletlerinin eline geçmesini önlemek amacıyla düzenlediği üç sefer sırasında, Kudüs'ün Latin kralı I. Amalricus, Mısır'ın Fatımi halifesinin güçlü veziri ġavar ve ġirkuh arasında karĢılıklı bir mücadele geliĢmiĢti. Selaheddin ġirkuh'un ölümünden ve ġavar'ın öldürülmesinden sonra, henüz otuz bir yaĢındayken hem Suriye birliklerinin komutanlığına, hem de melik unvanıyla Mısır vezirliğine 1169 yılındaatandı. Ġmâdüddin Zengî ölünce oğlu Nûreddin Mahmud, Halep ve civarının hükümdarı oldu (541/1146), ġîrkûh da onun en yakın kumandanı haline geldi. Nûreddin, ġîrkûh‘u ordu kumandanlığına, Eyyûb‘u DımaĢk valiliğine tayin etti. Böyle bir ortam içinde Ģehzade gibi yetiĢen ve iyi bir eğitim gören Selâhaddin genç yaĢlarında Haçlılar‘a karĢı yapılan seferlere katıldı ve DımaĢk Ģahneliğine kadar yükseldi. SELAHADDĠN EYYUBĠ DÖNEMĠ NEEEDEN ÇOK ÖNEMLĠ? Haçlılar 1098‟de Ortadoğu‟ya geldiklerinde Selçuklu Devleti taht kavgaları ve kriz içindeydi. Bundan faydalanarak Ortadoğu‟daki Selçuklu beyliklerini birer birer yenip küçük fakat 178 güçlü Haçlı devletleri kurdular. Ġç mücadelelerle uğraĢan Selçuklu Devleti onlarla meĢgul olacak vakit bulamadı. Sonuçta Haçlı devletleri iki asra yakın bir süre varlıklarını sürdürdüler. ġARK'IN EN SEVGĠLĠ SULTANI; Neredeyse bütün ömrünü Kudüs'ün ve Mescid-i Aksa'nın Haçlılardan geri alınmasına adayan büyük kumandan, Çölde çadırda yatarken kendisine bir saray yapmayı teklif edenlere; "Allah'ın evi esir iken, muhasara altındayken ben nasıl saray düĢünürüm!" diyen sadık insan. 1187'de Kudüs'ü fethederek, 88 yıllık Haçlı iĢgaline son veren muzaffer komutan. Peygamber (s.a.v)Efendimizin en büyük Mucizelerinden biri olan Ġsra ve Miraç mucizesinin gerçekleĢtiği yer. Mescid-i Aksa, Kubbet‘üs Sahra, Ağlama Duvarı, Kıyamet Kilisesi… Üç semavi dinin pek çok kutsal mekânı Kudüs‘te bulunuyor. Dünyanın en eski kentlerinden biri olan Kudüs, binlerce yıllık tarihi boyunca çok sayıda savaĢa sahne oldu. KuĢatıldı, yıkıldı, yeniden inĢa edildi. Ortadoğu‘nun bu gizemli Ģehri çatıĢmaların ortasında kalmaktan bir türlü kurtulamadı. Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa‘nın da içinde yer aldığı Ģehri 638‘de Bizans iĢgalinden kurtaran Ġslam‟ın ikinci Halifesi Hz Ömer(r.a), Kudüs‟ün ilk fatihi oldu. Kudüs, kan dökülmeden Ġslam topraklarına katıldı. 1099‘da ise Vatikan‘ın önderliğinde ki, Avrupalı Hristiyan devletler, I. Haçlı Seferi ile Kudüs‘ü iĢgal ettiler. Ardından, bir Haçlı krallığı olan Kudüs Krallığı kuruldu. Haçlılar Kudüs‘ü iĢgal ettiğinde akla hayale gelmedik iĢkencelerle Yüzbinlerce Müslümanı katlettiler. Haçlı iĢgali altındaki Ģehir, iĢgale son verecek fatihini beklemeye baĢladı. Peygamberler Ģehri olarak da bilinen Kudüs, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yaptı. 1170, 1171 ve 1173 yıllarında Selâhaddin, Kudüs Haçlı Krallığı'na karĢı seferlere çıktı. Eyle'yi zapt etti, iki defa Kerek bölgesine sefer yaptı. Hicaz ve Yemen'e seferler düzenledi, bu yerler devletin birer eyaleti haline geldi. Libya ile Tunus'un bir kısmı 179 Selâhaddin'e bağlandı. Libya'daki hâkimiyet 1212 yılında ġerefeddin KarakuĢ'un Veddan'da öldürülmesiyle son buldu. KUDÜS: Üç ilâhî dinde de önemli bir yere sahip olan ve kutsal sayılan Ģehir. MESCĠD-i AKSÂ: Müslümanların ilk kıblesi, en kutsal sayılan üç mescitten biri. HAÇLILAR: XI. yüzyılın sonlarında Avrupa dünyasının ―Kudüs‘ü kurtarma‖ sloganı ile, Türkler‘i Anadolu‘dan atmak ve bütün Ortadoğu‘yu ele geçirmek için baĢlattığı siyasî amaçlı askerî harekâta katılanlara verilen ad. HĠTTÎN SAVAġI: Selâhaddîn-i Eyyûbî‘nin Haçlılar‘ı bozguna uğrattığı ünlü meydan savaĢı (583/1187). KĀDÎ el-FÂZIL: Selâhaddîn-i Eyyûbî‘nin veziri, Dîvân-ı ĠnĢâ baĢkanı, edip ve Ģair. Emrinde bulunduğu hükümdar: NUREDDĠN ZENGÎ Mahmut. DımaĢk ve Halep atabegi (1146-1174). KARAKUġ ġerefeddin: Selâhaddîn-i Eyyûbî devrinde Libya ve Güney Tunus‘ta faaliyet gösteren kumandan. ĠBNÜ‘l-MĠTRÂN. Selâhaddîn-i Eyyûbî‘nin baĢtabibi. KardeĢi: el-MELĠKÜ‘l-ÂDĠL I,Eyyûbî hükümdarı (1200- 1218). KĠTÂBÜ‘r-RAVZATEYN. Ebû ġâme el-Makdisî‘nin (ö. 665/1267) Nûreddin Mahmud Zengî ve Selâhaddîn-i Eyyûbî‘ye dair eseri. MISIR‟A YAPILAN SEFERE KATILDI Selahaddin Eyyubi‟nin askerlik hayatı, amcası Esedüddin ġirkuh‟la baĢladı. Mısır üzerine tam üç sefer gerçekleĢtirdiler. Amcası ġirkuh'un kumandasında 1164 ve 1169 yıllarında Fatımi egemenliğindeki Mısır‘a yapılan seferlere katılan Selahaddin, usta bir kumandan ve devlet adamı olarak sivrildi. 1169'da amcasının ölümünün ardından 'el Melikü'n-Nasır' unvanıyla vezir oldu.ġîrkûh‘un ordusunun büyük kısmı Oğuzlar‘dan oluĢuyordu. Böylece Mısır‘da Türk hâkimiyeti devri baĢlamıĢ oldu. ġîrkûh iki ay sonra ölünce Halife Âdıd, kumandanların baskısıyla onun yerine yeğeni Selâhaddin‘i ―el- 180 Melikü‘n-Nâsır‖ unvanıyla vezir tayin etti (25 Cemâziyelâhir 564 / 26 Mart 1169). bu iki önemli görevi üstlendi. Selahaddin, daha sonra Nureddin Zengi'nin vekili olarak Mısır'ı ve Mısır'a bağlı yerleri müstakil bir hükümdar gibi yönetmeye baĢladı. Selahaddin, Mısır'a hâkim olunca kendisine ve Türkler'e karĢı direnen Fatımi çevreleriyle, onları destekleyen Haçlılar ve Bizanslılarla mücadeleye giriĢti. Mısır‘a tam anlamıyla hâkim olan Selahaddin orduyu yeniden teĢkilatlandırdı. Sünni medreseleri ve yeni kurumlar açtı. Fatımi bürokrasisini kademeli olarak tasfiye etti. Nureddin Zengi'den gelen emir üzerine 1171'de Fatımi hilafetine son verdi. Selahaddin Eyyubi‟nin ilk iĢi, Mısır‟da Abbasi halifesi adına hutbe okutarak Fatımileri ortadan kaldırmak oldu. Ardından Abbasi halifesi tarafından Suriye, Yemen, Filistin ve Kuzey Afrika‟nın sultanı ilan edildi. Selçuklunun 1128 yılında, Ġmameddin Zengî‟Musul Atabeyliği‟ne tayini Haçlılarla mücadelede Müslümanlar lehine yeni bir devrin baĢlangıcı olmuĢtu. Sonra oğlu Nureddin Mahmud b. Zengî (1146-74) ve Selahaddin Eyyûbî (1169-93) devirlerinde Ortadoğu‟da Haçlılara karĢı güçlü bir Ġslam birliği ve üstünlük oluĢturuldu. Ġki halifeli sistemi ortadan kaldırarak bölgede Müslüman birliğinin kurulmasını sağlamıĢtır. Böylece Ġslam dünyasındaki iki baĢlılık son bulmuĢ ve biri Bağdat‘ta, biri de Mısır‘da olmak üzere mevcut olan iki halifeli yapı değiĢtirilmiĢ oldu.Selâhaddin Eyyubi Hazretleri, Nureddin Mahmud Zengi Hazretlerine hayatı boyunca bağlı kaldı, fakat onun 1174 yılında vefat etmesiyle durum değiĢti. Suriye, Kuzey Mezopotamya, Filistin ve Mısır‘daki tüm Müslüman topraklarını kendi bayrağı altında birleĢtirmeye giriĢti ve Ġslam birliğini tekrar kurdu. Selahaddin Eyyûbî devri birlik ve üstünlüğün doruğu sayılır. KUDÜS HAÇLI KRALLIĞI‟NA KARġI SEFERE ÇIKTI 1170 ve 1173 yıllarında Selahaddin, Kudüs Haçlı Krallığı'na karĢı seferlere çıktı.1173'de ağabeyi Turan ġah kumandasında Yemen 181 ve Hicaz'a düzenlediği seferlerle bu Ģehirler devletin birer eyaleti haline getirildi. Nureddin Mahmud Zengi 1174'te ölünce yerine on bir yaĢındaki oğlu el-Melikü's-Salih Ġsmail geçti. Selahaddin, el-Melikü'sSalih'e bağlı kaldı ve onun adına hutbe okuttu, para bastırdı. SELAHADDĠN‟ĠN YOKLUĞUNDA ĠKTĠDAR MÜCADELESĠ 12 Ekim 1174'te, 700 süvarinin baĢında Kahire'den DımaĢk'a hareket eden Selâhaddin'in baĢlıca iki hedefi vardı: Nûreddin'in kurduğu devletin dağılmasını önlemek, Haçlıların elinde olan Kudüs'ü ve diğer toprakları kurtarmak. Halep-Musul ittifakı Haçlıların ve HaĢhaĢilerin desteğiyle ona karĢı direniĢe geçti. Selâhaddin, Musul-Halep kuvvetlerini 1176'da yenilgiye uğrattı, Halep'in etrafındaki bazı kaleleri aldı. Kendisiyle dost geçinmesi Ģartıyla Halep ve civarındaki birkaç önemli kaleyi elMelikü's-Sâlih Ġsmâil'e bıraktı. Bu arada sultanlığı Abbâsî halifesi tarafından tanındı, Suriye ve Mısır'daki hâkimiyeti onaylandı. FIRAT‟IN DOĞUSUNU ELE GEÇĠRDĠ Melikü's Salih'in de genç yaĢta ölümünün ardından Selahaddin, Haziran 1182'de Kahire'den Suriye'ye hareket etti. Fırat'ın doğusuna geçti; Urfa, Harran, Rakka, Habur, Re'sül'ayn, Dara, Nusaybin gibi el-Cezire bölgesi Ģehirlerini ele geçirdi. Ardından Diyarbakır'ı alıp Nureddin Muhammed'e verdi. 1176 yılında kardeĢi Turan ġahla berâber Yemen'deki Abdünnebi Fırkasını yıkan Selâhaddîn Eyyûbî, Abbâsî halîfesi tarafından Suriye, Yemen, Filistin ve Kuzey Afrika'nın sultânı îlân edildi. Bu durum aynı zamanda halîfe tarafından devletinin kabul edilmesi demekti. Musul'u kuĢattıysa da Ģehrin müstahkem olması yüzünden, ayrıca halifenin ricası ile bir süre sonra kuĢatmayı kaldırdı. Bu arada Musul'a bağlı önemli bir merkez olan Sincar'ı aldı ve kıĢı geçirmek üzere Harran'a çekildi. SURĠYE‟DEKĠ HÂKĠMĠYETĠ TEHDĠT ALTINDAYDI 182 Selâhaddin, Ağustos 1176'da Halep-Musul kuvvetleriyle anlaĢtıktan sonra HaĢhaĢîlerin merkezi Mısyâf Kalesi'ni kuĢatıp topraklarını yağmaladı. HaĢhaĢîler bu olayın ardından onunla iyi geçinmeye söz verdiler ve bir daha Selâhaddinle HaĢhaĢîler arasında olay çıkmadı. O da Haçlılarla uğraĢmaya imkân buldu. Haçlılar'la mücadelesi 1183'te Halep'i ele geçirerek muhaliflerini etkisiz hale getirdiği gibi büyük bir stratejik avantaj sağladı ve Kudüs yolu kendisine açılmıĢ oldu. Bu sebeple Halep'in Selahaddin'in eline geçmesi Haçlıları telaĢlandırdı. 1185'te çıktığı ikinci doğu seferinde Erbil ve Meyyafarikin gibi önemli yerleri topraklarına kattı. Musul Atabegleri onun hâkimiyetini tanıdı. Selahaddin bir yandan devleti dağılmaktan kurtarmak, Ortadoğu'da Ġslam birliğini sağlamak için uğraĢırken bir yandan da Haçlılar ‗la mücadele etmek zorunda kalmıĢtı. Onun bu dönemde Haçlılara karĢı ilk önemli seferi 14 Kasım-9 Aralık 1177 tarihleri arasında gerçekleĢtirdiği Gazze-Askalan seferi oldu. KUDÜS YOLU HALEP ĠLE AÇILDI Tell Hâlid ve Ayıntab'ı alarak Halep'i kuĢattı. ġehrin bu sıradaki sahibi II. Ġmâdüddin Zengî bir süre direndikten sonra onunla anlaĢmaya karar verdi. Sincar, Habur, Nusaybin, Serûc Ģehirleri karĢılığında Halep'i Selâhaddin'e bıraktı ve 11 Haziran 1183'te ona tâbi olmayı kabul etti. Sultan, Halep'i ele geçirmekle muhaliflerini etkisiz hale getirdiği gibi büyük bir stratejik avantaj sağladı ve Kudüs yolu kendisine açılmıĢ oldu. Bu sebeple Halep'in Selâhaddin'in eline geçmesi Haçlıları telâĢlandırdı. ĠSLAM BĠRLĠĞĠNĠ SAĞLAMAK ĠÇĠN MÜCADELE ETTĠ "Selahaddin Eyyubi, Kudüs'ü fethetmek için güçlü bir ordu kurdu. Kudüs'ün fethedilmesi için Abbasilerin baĢkenti Bağdat'a mektup göndererek kutsal Ģehri Haçlılardan kurtarmak için yardım istedi ancak Ġslam kaynaklarında yer alan rivayetlere göre Abbasilerden yeteri kadar yardım alamadı. Abbasiler, Kudüs'ün 183 kurtarılması için sadece at gibi lojistik anlamda değerlendirilebilecek birtakım yardımlar gönderdi. Selâhaddin bir yandan devleti dağılmaktan kurtarmak, Ortadoğu'da Ġslâm birliğini sağlamak için uğraĢırken bir yandan da Haçlılarla mücadele etmek zorunda kalmıĢtı. Gazze-Askalân seferi sırasında düĢmanın direncinin az olduğunu görünce hemen Remle'ye doğru ilerledi. Bu esnada Kral IV. Baudouin ile Renauld de Châtillon kumandasındaki Kudüs Krallığı güçlerinin âni baskınına uğradı. BaĢta yeğeni el-Melikü'l-Muzaffer Takıyyüddin Ömer olmak üzere yanındaki askerlerin kahramanca müdafaası sayesinde savaĢarak geri çekilebildi. HAÇLILARA AĠT KALEYĠ ELE GEÇĠRDĠ Haçlılar, DımaĢk yoluna hâkim bir noktadaki Beytülahzân denilen yerde müstahkem bir kale inĢa etmiĢlerdi. Selâhaddin bu kalenin yapılmasını engellemeye çalıĢmıĢ, fakat baĢaramamıĢtı. Kalenin inĢaatı bittiği sıralarda Haçlılara karĢı akına çıkan yeni DımaĢk valisi ve sultanın yeğeni FerruhĢah'ın himayesinde düĢman topraklarına akına gönderdi. Bu akınlardan birinde FerruhĢah, Merciuyûn mevkiinde Kral IV. Baudouin kumandasındaki Haçlı Ģövalyelerinin saldırısına uğradıysa da, Selâhaddin'in yardıma gelmesiyle Haçlılar ağır bir yenilgiye uğratıldı. KIZILDENĠZ‟DE HAÇLI TEHLĠKESĠ ARTMIġTI Selâhaddin'in 1182 ve 1185 yıllarında Musul, Halep üzerine yaptığı seferler sırasında Haçlılar Suriye topraklarına saldırdılar. 1182 yılı sonlarında, Kızıldeniz'e gemiler göndererek deniz ticaretini ve limanları tehlike altına soktular. Selâhaddin'in Mısır nâibi olan kardeĢi el-Melikü'l-Âdil, Kızıldeniz'e Hüsâmeddin Lü'lü' kumandasında bir filo yollayıp bu tehlikeyi ortadan kaldırdı. 1183 ve 1184 yıllarında Haçlı ordusuyla bir meydan savaĢı yapmanın yollarını denedi, ancak buna fırsat bulamadı. ANLAġMAYA RAĞMEN MÜSLÜMANLARI ESĠR ALDILAR 1185 Musul ile ihtilâfı hallederek ordusunu daha da güçlendiren Selâhaddin, aradığı fırsatı 1187 yılında yakalayabildi. Bu 184 arada Kudüs Kralı IV. Baudouin ölmüĢ, yerine küçük yaĢtaki oğlu V.Baudouin geçmiĢ ve Trablus Kontu III. Raimond kral nâibi olmuĢtu. V. Baudouin'in annesi bir müddet sonra Guy de Lusignan ile evlendi ve Guy kral seçildi. Guy de Lusignan'ın kral olmasına kızan III. Raimond, Selâhaddin ile ittifak yapmanın yollarını aramaya baĢladı. Bu sırada Kerek-ġevbek bölgesi hâkimi Renauld de Châtillon, topraklarından geçen zengin bir Müslüman kervanını aradaki anlaĢmaya rağmen yağmalayıp mallarına el koydu, yolcuları esir aldı. Selâhaddin malların ve esirlerin iadesini istedi, ancak hem kral, hem Renauld bunu reddettiler. Bunun üzerine Selahaddin, 1187'te Kerek'e karĢı büyük bir sefere çıkmaya karar verdi. FETHĠN YOLUNU AÇAN ZAFER DımaĢk'ın güneyinde Re'sülmâ denilen yerde oğlu el-Melikü'lEfdal'i askerlerin baĢında bıraktıktan sonra hassa birliğiyle ilerleyip Kerek topraklarını yağmaladı. Bu arada el-Melikü'l-Efdal, çevreden gelen askerlerden oluĢturduğu seçkin bir birliği Muzafferüddin Kökböri kumandasında akına gönderdi. Bu birlik Frankların öncü birliğini ağır yenilgiye uğrattı. Selâhaddin bunu öğrenince Taberiye gölünün doğusundaki AĢterâ'ya döndü. Mısır'dan gelen askerlerle el-Melikü'l-Efdal'in yanında toplanan askerler birleĢti, böylece 12 bin süvari toplanmıĢ oldu. Selahaddin Eyyubi‟nin adını ölümsüzleĢtiren olay, hâkimiyet sahasının geniĢlediği o yıllarda yaĢandı. Ordusuyla birlikte 1187‟de Haçlıların üzerine yürüdü. Selahaddin, yeni ya da geliĢmiĢ askeri teknikler kullanmak yerine, çok sayıdaki düzensiz kuvvetleri birleĢtirip disiplin altına alarak askeri güç dengesini de kendi lehine çevirmeyi baĢardı. Kudüs‘ün kaderi Selahaddin Eyyubi‘yle birlikte değiĢti. Selahaddin Eyyubi‘nin hüküm sürdüğü yıllarda Kudüs Krallığı iç karıĢıklıklar yüzünden zayıf durumdaydı. IV. Baldwin‘in ölümüyle boĢalan tahta Lüzinyanlı Guy geçmiĢti. Kudüs Haçlı ordusu, 4 Temmuz 1187‘de Selahaddin Eyyubi‘nin ordusuyla karĢı karĢıya geldi. 185 Tarihe Hittin SavaĢı olarak geçen kuĢatmada Selahaddin Eyyubi, boğma stratejisi uyguladı. Selahaddin Eyyubi, Ģehrin su ve yiyecek akıĢını kesti. Etrafa büyük ateĢler yaktırarak kuĢatılanları dumana boğdu. Kral Lüzinyanlı Guy ve Ģövalyeleri kuĢatmayı yarmak için surların dıĢına çıktı. Selahaddin Eyyubi‘nin ordusu, Ģövalyelerin karĢısında önce taktik gereği zayıfça savaĢarak ikiye ayrıldı. Kuzey Filistin'de Taberiye yakınındaki Hıttin'de Haçlılar‘la yaptığı meydan savaĢında büyük bir zafer kazandı. Haçlı ordusu imha edildi, bir kısmı esir alındı. Esirler arasında Kral Guy de Lusignan ve Kerek-ġevbek bölgesi hâkimi Renauld de Chatillon da vardı. MĠRAÇ‟IN YILDÖNÜMÜNDE KUDÜS‟Ü FETHETTĠ Selâhaddin bu zaferden sonra hızlı bir fetih hareketine giriĢti. Filistin'de Akkâ, Taberiye, Askalân, Nablus, Remle, Gazze dâhil birçok kaleyi ele geçirdi. Birkaç hafta içinde büyüklü küçüklü elli iki Ģehir fethedilmiĢ, sıra Kudüs'e gelmiĢti. Ġslam dünyasında büyük sevinç Kudüs'ün fethi. Sultan Selâhaddin, 20 Eylül 1187'de Kudüs'ü kuĢattı. Mi'rac mûcizesinin yıl dönümü olan 2 Ekim 1187 Cuma günü Kudüs'ü fethetti. Kudüs aĢığı Sultan Selahaddin, kuĢatma sırasında Ģehre zarar gelmesini önlemek için büyük özen gösterdi. Ünlü komutanın Kudüs'ü korumak için kuĢatma sırasında, “Kudüs'ün, Allah'ın kutsal saydığı beldelerden biri olduğuna büyük bir inancım vardır. Sizin de kutsallığına inandığınız bu beldeye muhasara ve savaĢın gerektirdiği yollarla hücum etmek ve girmek istemiyorum.” ifadelerini kullandığı rivayet edilir. Birkaç hafta içinde büyüklü küçüklü elli iki Ģehir fethettikten sonra 20 Eylül 1187'de Kudüs'ü kuĢattı. 12 gün süren kuĢatma Sıra Kudüs‘ü Haçlılardan geri almaya gelmiĢti. Selahaddin Eyyubi, 30 bin kiĢilik ordusuyla Kudüs üzerine yürüdüğünde takvimler 20 Eylül 1187‘yi gösteriyordu. Tüm ordusunu Hittin SavaĢı‘nda kaybeden Kudüs Krallığı‘nın Ģehri savunacak kadar askeri kalmamıĢtı. 186 Selahaddin Eyyubi‘nin Kudüs‘ü alacağına dair inancı tamdı. Kararlılığının en büyük kanıtı, “Ya bu uğurda ölür ya da Ģehri Haçlılardan alırım” sözüydü. Böylece, Selahaddin Eyyubi‘nin ordusu Ģehrin surlarına dayandı. Kudüs‘ü Ġbelinli Balian koruyordu. Selahaddin Eyyubi ordusuyla birlikte surları ateĢ altına aldı. KarĢı taraf da onları surlardan geçirmemek için zorlu bir mücadele veriyordu. Haçlılar Ģehri 60 bin kiĢiyle müdafaa ediyordu. ġehirde eli kılıç tutan kimvarsa savaĢtaydı. Nihayet dirençleri 12 gün sonra kırıldı ve Kudüs teslim alındı. KuĢatmayı kıramayan Kudüs‟ün iĢgalci komutanı Ġbelinli Balian'ın 12 Ekim 1187‟de Ģehri Eyyubilere teslim etmesiyle Kudüs‟teki 88 yıllık Haçlı iĢgal sona erdi. Kudüs'ün fethi Ġslam âleminde sevinçle karĢılanırken, Vatikan ve Hristiyan aleminde Ģoka neden oldu. Haçlılarca tahrip edilen Mescid-i Aksa‘yı kendi elleriyle süpüren ve gül yağıyla yıkatan Selahaddin Eyyubi, Harem-i ġerif‘i Hristiyanlara ait sembollerden arındırdı. Fethin ardından Kubbetü‘s Sahra‘daki haçın indirilmesinin ardından 88 yıl boyunca duyulmayan ezan sesi tekrar Ģehrin semalarında yankılanmaya baĢladı. ġehre birçok eser kazandıran Sultan Selahaddin, Halep'ten getirttiği minberi Mescid-i Aksa'ya yerleĢtirdi. Adına kıssalar dizilen ve "Selahaddin Minberi" olarak adlandırılan bu tarihi eser Kudüs'ün fethinin simgelerinden biri haline geldi. Sûr Ģehri hariç Filistin'deki bütün kaleler bir yıl sonra tamamen Selâhaddin'in eline geçti. Ertesi yıl Trablus Kontluğu ve Antakya Prinkepsliği'ne karĢı sefere çıkan Selâhaddin, TrablusĢam'a ait birkaç kale ile Antakya Prinkepsliği topraklarının çoğunu ele geçirdi. Diğer yandan Kudüs'ün ve birçok kalenin düĢmesi üzerine bütün Batı Avrupa ülkelerinin katıldığı yeni bir Haçlı seferi düzenlendi. Haçlılar 1189'da Akkâ'yı kuĢattılar. Selâhaddin ile Haçlılar arasında Akkâ önünde iki yıla yakın süren Ģiddetli savaĢlar yapıldı. 187 SELAHADDĠN HAÇLILARI HEZĠMETE UĞRATTI Kudüs'ün düĢmesiyle derinden sarsılan Batılılar yeni bir Haçlı seferi çağrısında bulundu. III. Haçlı Seferi çok sayıda büyük soylu ve ünlü Ģövalyenin yanı sıra, üç ülkenin krallarını da savaĢ alanına çekti. Fransa Kralı Philippe Auguste, Alman Ġmparatoru Barbarossa, Ġngiltere Kralı Richard orduları ve donanmalarıyla gelip savaĢa katıldılar. III. Haçlı Seferi uzun ve tüketici oldu. Akkâ 12 Temmuz 1191'de Haçlıların eline geçti. Ancak Akkâ ile Yafa arasındaki sahil Ģeridini de ele geçiren Haçlıların Kudüs'ü almak için yaptıkları teĢebbüsler Selâhaddin tarafından baĢarısızlığa uğratıldı. I. Richard (Aslan Yürekli) tartıĢmasız askeri dehasına karĢın hiçbir sonuca ulaĢamadı. Haçlılar Doğu Akdeniz'de ancak güvensiz bir toprak parçasına tutunabildiler. Kral Richard Ekim 1192'de dönüĢ için yelken açtığında savaĢ sona ermiĢti. Nihayet 1 Eylül 1192 tarihinde iki taraf arasında üç yıl sekiz ay süreli barıĢ antlaĢması imzalandı. Haçlıların bir dereceye kadar baĢarılı olmasının asıl sebebi donanma desteği ve dinç kuvvetlerle savaĢmalarıydı. Selâhaddin, Muvahhitlerden donanma yardımı istemiĢ, fakat yardım alamamıĢtı. Kudüs‘ün fethedilmesiyle Haçlılar büyük moral kaybı yaĢadı ve böylece Selahaddin Eyyubi, iĢgal altında kalan Akdeniz kıyısındaki bölgelerin ve diğer Ġslam bölgelerinin fethedilmesinin de önünü açtı." SELAHATTĠN EYYUBÎ‟NĠN NESEBĠ Uzun zamandır tartıĢılan ve polemik konusu yapılan bir konu var. O da Haçlılara kan kusturan ve onları Kudüs‘ten söküp çıkaran ve Eyyubî Devleti‘nin ünlü sultanı Selahattin Eyyubî‘dir. Peki Selahattin‘in nesi tartıĢılıyor? Tek kelimeyle kimliği ve nesebi ve buna dayanarak kurduğu devletin bir Türk Devleti olup olmadığı tartıĢma konusu yapılıyor. Yaygın rivayetler onun baba tarafını Kürt olarak gösterirken, birkaç kaynak da Arap olduğunu söyleyerek ona Ģecere isnat etmektedir. Birçok kaynak da onun Türk kökenli olduğunu belirtmektedir. Onun kimliğini ve nesebini tayin etmede kaynaklar ne derece güvenli, dönemindeki tarihi ve kültürel veriler ne derece incelendi? Selahattin kendini ne olarak hissediyor? Bunların belgeleri 188 var mıdır? ĠĢte cevabını aramamız gereken sorular bu ve bu nevi sorulardır. Selahattin Eyyubî Kimdir? Mısır, Suriye, Fırat havzası (Irak) ve Yemen bölgelerinin hükümdarı, Eyyubî Devletinin kurucusu, Hıristiyanların 88 yıl egemen olduğu Kudüs‘ü Hıttin savaĢıyla Haçlılardan geri alan ve III. Haçlı seferini etkisiz hale getiren tarihe mal olmuĢ büyük bir kahramandır. Mehmet Akif ‘in ifadesiyle “ġarkın en sevgili Sultanı‖, Fransız tarihçi Champdor‘un beyanıyla “Ġslam‟ın en saf kahramanı”dır. Asıl adı ―El-Meliku‘n-Nâsır, Ebu‘lMuzaff er Selahattin Yusuf bin Necmettin Eyyup bin ġazi elEyyubî‘dir. El-Meliku‘n-Nâsır. Yardıma koĢan Sultan anlamında olup I. lakabıdır. Ebu‘l-Muzaff er= Galip gelenlerin babası anlamında olup künyesidir. Selahattin= Dinin iyileĢtiricisi anlamında olup II. lakabıdır. Yusuf asıl adıdır. Necmettin Eyyub babasımn lakabı ve adıdır. ġazi (Bazı kaynaklarda Sadi okunmuĢ) de dedesinin adıdır. El-Eyyubî ise Ģöhretidir. Selahattin‘in kardeĢlerinin isimleri Ģöyledir: Muhammed Ebu Bekir, ġemsuddevle TuranĢah, Seyfülislam Tuğtekin ve Tâcülmülük Börü (Kurt)‘dür. Ġsimlerin önüne bir lakap almak o zamanlar Ġslami bir gelenekti. Dolayısıyla TuranĢah‘ın lakabı ġemsuddevle (=Devlet güneĢi), Tuğtekin‘in lakabı Seyfülislam (= Ġslam‘ın kılıcı), Börü‘nün lakabı ise Tacülmüluk (Ülkelerin tacı)‘dır. ġu halde asıl isimleri: TuranĢah Tuğtekin ve Börü‘dür. Bu isimlerin tamamı Türk isimleridir. Türk olmayan birisi çocuklarına niye bu isimleri koysun ki... bu isimler ―ġerefname‖de bile aynen kayıtlıdır. Selahaddin‘in annesi, Âmine Hatun bin Onur, ġehabeddin Mahmut bin TokuĢ‘un kardeĢidir. Türk‘tür. Selahattin‘in kız kardeĢi Rabia Hatun, önce Saadettin Mesut bin Onur (Üner), sonra da Muzaffererüddin Gökbörü ile evlenmiĢtir. Her ikisi de Türk‘tür. Gökbörü Türkçede Bozkurt demektir. Ağabeyi ġahinĢah‘ın eĢinin adı Kutlukız Hatun idi. (ġeĢen, 1987: s. 10). 189 Selahattin‘in kendi kızının adı Munise Hatun‘dur. Görüldüğü gibi, Selahattin‘in hanımı, annesi, yengesi, kız kardeĢinin ve kızının isimlerinin yanında ―Hatun‖ tabiri yer almaktadır. Hanımların isimlerinin yanına Hatun(=katun) sözü ilave edilmesi Türklere has bir özelliktir. Bu eski bir Türk geleneğidir. Hatun sözcüğünün aslı Öztürkçede ―katun‖ dur. Kadın sözcüğü buradan gelir. Tarih boyunca Selahaddin Eyyubi'ye farklı etnik kökenler atfedilmiĢtir. Ancak Zeki Velidi Togan, Eyyubîlerin evvelâ KürtleĢmiĢ sonra da TürkleĢmiĢ bir Cenubî Arap sülâlesinden olduğunu aktarmıĢtır. Bunun yanı sıra Türk kökenli olduğu da iddia edilir. Tarihçi Ġbn Haldun'a göre ise Selahaddin Eyyubi'nin ataları, Yemen'in Himyeri vilayeti eĢrafından Hezbâniyye Kürtlerinin Ravvadi aĢiretine mensup Araplardandı. Burada asıl olan Selahattin‘in, babasının ve amcasının kısaca Eyyubi ailesinin Türk-Ġslam kültür ve geleneklerine göre yetiĢtiği, ordusunun ekseriyetinin Türklerden oluĢtuğu ve kurduğu devletin büyük bir Türk devleti olduğu, zamanında, yaĢamıĢ Ģairlerin yüzüne karĢı okuduğu Ģiirlerde Türklüğünü vurgulamıĢ olması ve bundan dolayı kendilerini ödüllendirmiĢ bulunması, Türklüğü alçaltan hiçbir Ģeye tahammül edememesi, en azından kendini Türk hissettiğinin açık ve bariz kanıtıdır. Farz edelim ki Selahattin etnik olarak Türk olmasa bile o, safkan Türküm diyenlerden çok daha Türk‘tü. Ġnsanı insan yapan ve onun Ģahsiyetine Ģekil veren ırkı değil, aldığı terbiye ve içinde yaĢadığı kültürdür. O Türk-Ġslam kültürü içinde kimliğini bulmuĢ ve Müslümanları Haçlıların boyunduruğundan kurtarmıĢ muzaffer bir kumandandır Dünya tarihinde haklı bir Ģöhret kazanan ve örnek bir sultan olarak gösterilen Selahaddin Eyyubi, Ġslâm tarihinin en tanınmıĢ kahramanlarından biridir. Önemli olan da onun bu yönüdür. Selâhaddin kaynakların ittifakla belirttiğine göre dindar, merhametli, cömert, güler yüzlü, vakur, sağlam iradeli, mert ve heybetli bir kiĢiydi. Her konuda Nûreddin Mahmud Zengî‟nin takipçisi, onun baĢlattığı eserlerin tamamlayıcısı olmuĢ, yeni bir 190 devlet kurduğunu bile iddia etmemiĢtir. Müslümanlar onun Ģahsında ideal bir sultan, Haçlılar gerçek bir Ġslâm kahramanı görmüĢtür. Doğulu ve Batılı tarihçilerin, yazarların eserlerinde kendisinden övgüyle söz edilmiĢtir. Sultanlığı döneminde aynı kiĢilerle çalıĢmıĢ, onlara değer vermiĢtir. Bunların baĢında veziri Kādî el-Fâzıl, kâtibi Ġmâdüddin el-Ġsfahânî gelir. Emîrlerinden hiçbiriyle bir ihtilâfa düĢmemiĢ, danıĢmanlarının görüĢlerine daima önem vermiĢtir. DanıĢmanlarından Üsâme b. Münkız onu Hulefâ-yi RâĢidîn devrini yeniden canlandıran bir kiĢi olarak anar. AFFETMEYĠ SEVEN BĠR HÜKÜMDARDI Tarihçilerin anlattığına göre Selâhaddin zamanını ya ilim ya cihad veya devlet iĢleriyle geçirirdi. Kur'an'ı ezberlemiĢ ve iyi bir eğitim görmüĢtü. Arapça, Türkçe, Farsça ve Kürtçe biliyordu. Amelde ġafiî, itikadda EĢ'arî idi. Müneccimlere inanmazdı. Bahâeddin Ġbn ġeddâd tarih bilgisinin kuvvetli, kültürünün geniĢ olduğunu, meclisinde bulunanların baĢkasından duymadıkları Ģeyleri ondan duyduklarını söyler. ADALETLĠ VE CÖMERT BĠR KĠġĠLĠĞE SAHĠPTĠ Selâhaddin, verdiği sözü ne pahasına olursa olsun tutar, affetmeyi severdi.Eman verdiği kiĢileri kesinlikle cezalandırmamıĢ, Haçlılar onun bu yönünü çok takdir etmiĢtir. Ġbn Cübeyr onun, "Af konusunda hata etmek, haklı olarak cezalandırmaktan daha çok hoĢuma gider." dediğini nakleder. Aman verdiği kiĢileri kesinlikle cezalandırmamıĢ, Haçlılar onun bu yönünü çok takdir etmiĢtir. Adaleti Ġbn ġeddâd ve Ġbn Cübeyr tarafından özellikle vurgulanmıĢtır. AĢırı derecede cömert olduğu, öldüğünde özel hazinesinden sadece bir Mısır dinarıyla otuz altı veya kırk yedi Nâsırî dirhemi çıktığı kaydedilir. Ġmâdüddin el-Ġsfahânî, Selâhaddin'in savaĢa girdiği zaman kendi atını askerlere verip baĢkasından at istediğini, herkesin onun atına bindiğini ve onun iyiliğini beklediğini, III. Haçlı Seferi sırasında askerlere 12.000 at dağıttığını söyler. Ġbn ġeddâd ise herkes hakkında iyi sözler söylenmesini istediğini ve ahde vefa gösterdiğini belirtir. 191 Ġmar faaliyetleriyle yakından ilgilenen Selâhaddin'in devrinde Filistin, Mısır, Hicaz ve Yemen'de çok sayıda medrese, zaviye, cami, köprü, kale, hamam inĢa edilmiĢtir. Bunların en önemlileri Kahire surları ile kalesi, Nil nehri üzerine yaptırdığı köprüler, Bahrü Yûsuf denilen kanallar, Akkâ ve Kudüs'ün tahkimi, Amr b. Âs Camii, Kubbetü's-sahra ve Mescid-i Aksâ'nın tamiri, Kahire'deki Saîdüssuadâ (Salâhiyye) Hankahı ve Salâhî Hastahanesi'dir. Bu dönemde Ġslâm dünyasının her tarafından Eyyûbîler ülkesine akın eden âlimler ve talebeler çok sayıda ilmî eser kaleme almıĢtır. Onun faaliyetleri kendisinden sonra gelen devlet adamlarına örnek teĢkil etmiĢ, Suriye ve Mısır Ġslâm dünyasının önemli ilim merkezleri haline gelmiĢtir. Hicaz bölgesine, özellikle Mekke ve Medine'ye önem veren Selâhaddin "Hâdimü'l-Haremeyn" unvanını kullanan ilk hükümdar olmuĢtur.Fetihten sonra Selahaddin Eyyubi‘nin daha önce Ģehri iĢgal edenleri bölgeden çıkardığını ancak bu kiĢilerin eĢleri ve çocuklarının Kudüs‘te kalmasına izin verdi. Kutsal mekanların ziyareti konusunda Hz.Ömer(r.a)‘in yolundan gitti . Selahaddin Eyyubi‘nin Kudüs‘teki kilise ve sinagog gibi diğer dinlere ait ibadethanelere saygı gösterdi, baĢka dinlerden olan insanların Ģehri ziyaret etmesine izin verdi. Tüm tarihi belgeler ve tarih otoriteleri, Selahaddin Eyyubi‘nin Kudüs‘ü her inançtan olan sivil halka açtığını belirtir. Bu kutsal Ģehrin fethi, Ġslam dünyasında büyük bir sevinçle karĢılandı. Kudüs, yeniden Müslümanların eline geçtikten sonra Selahaddin Eyyubi ilk iĢ olarak savaĢın izlerini yok etti. Kubbet‘üs Sahra ve Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa yeniden onarıldı. Selahaddin Eyyubi, Yahudilerin Ģehre dönmelerine izin verdi. Yayınladığı fermanla Ģehirde yaĢayan Hıristiyanların ibadet haklarını resmileĢtirdi. Kudüs yeniden huzura kavuĢtu. Selahaddin Eyyubi ayrıca Hz. Ġsa(a.s)‘nın kabrinin bulunduğuna inanılan Kıyamet Kilisesi‘nin anahtarlarını da iki Müslüman aileye teslim etti. Bunun nedeni, farklı Hristiyan mezhepler arasında kilise nedeniyle yaĢanan gerilimlerdi. O günden bu yana Hristiyan dünyasının en kutsal mabetlerinden birinin kapısı her gün 192 Müslümanlar tarafından açılıp her akĢam Müslümanlar tarafından kapatılıyor. VEFATI: Ortadoğu‘daki Haçlı varlığının belini kırarak Ġslam dünyasının kudretini bütün Avrupa‘ya gösteren Kudüs‘ün fatihi Selahaddin Eyyubi, 27 Safer 589-4 Mart 1193‘te ġam‘da vefat etti.. Kabri, ġam‘da Emeviye Camii haziresindedir. Bu tarihte Mısır, Libya, Yemen, Filistin, Suriye ile Malatya ve Ahlat‘a kadar Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da ve Hemedan'a kadar Kuzey Irak'ta onun adına hutbe okunuyordu. Yerine büyük oğlu el-Melikü'l-Efdal Ali geçti. AĢırı derecede cömert olan Selahaddin, öldüğünde özel hazinesinden sadece 1 Mısır dinarıyla 36 Nasıri dirhemi çıktı. Selahaddin Eyyubi'nin 17 oğlu ve bir kızı olmuĢtur. Ömrünü Kudüs'ü kurtarmaya adayan yalnız yiğit, yaĢayan Ģehit… O bir Sultan… Kul Sultan, garip Sultan… Ayaklarının altına tüm dünya nimetleri serilen, buna rağmen hak bildiği kutlu davasından baĢka hiçbir sevdaya dilbeste olmayan bir büyük âĢık… "Kudüs iĢgal altındayken ben nasıl gülerim?" diyerek gülmeyi ve uykuyu kendine haram kılan, koca bir ömür sermayesini, Müslümanların bu ilk kıblesini haçlı zalimlerinden kurtarmaya harcayan yalnız yiğit, yaĢayan Ģehit… Vefatından önce vasiyetinde; Vezirine kefeninin ġam sokaklarında dolaĢtırılmasını ve Tellalın halka; Ey Ahali Selahaddin bu dünyadan ancak bir kefenle gidiyor ‖diye seslenmesini söylemiĢti. Ruhu Ģâd olsun. Makamı Cenneti Firdevs olsun. Vefatının ardından ülke toprakları akrabaları arasında paylaĢtırıldı. Bu siyasî birlik Eyyûbîler‘in ardından Memlükler‘le devam etmiĢ, 1517‘de Yavuz Sultan Selim‘in Kahire‘yi ele geçirmesiyle son bulmuĢtur. Türkler Selâhaddin devrinde Mısır, Libya, Kuzey Sudan, Hicaz, Yemen gibi yerlere hâkim olmuĢ, bu hâkimiyet asırlarca devam etmiĢtir. 193 Çocukları Selahaddin Eyyubi'nin 17 oğlu ve bir kızı olmuĢtur. Eyyubilerin tarihçisi Ġbn Kesir‘ in eserinde verilen bilgilere göre günümüze gelen çocuklarının isimleri Ģunlardır. - Efdal Nureddin Ebu Hasan Ali. Doğum: 1170 Mısır / Ölüm: Haziran 1225 Eyyubiler ġam Emiri (1193-1196) - Aziz Ġmadeddin Ebu´l Feth Osman. Doğum: Ocak 1172 Mısır / Ölüm: Kasım 1198 Eyyubiler Mısır Sultanı (1193-1198) - Zafir Muzaffereddin Ebu´l Abbas Hızır. Doğum: Nisan 1173 Mısır. - Zahir Gıyaseddin Ebu Mansur Gazi. Doğum: Nisan 1173 Mısır / Ölüm: Ekim 1216 Eyyubiler Halep Emiri (1193-1216) - Aziz Fetheddin Ebu Yakub îshak. Doğum: 1174 DımaĢk - Necmeddin Ebu´l Feth Mesud. Doğum: 1175 DımaĢk - Ağar ġerefeddin Ebu Yusuf Yakub. Doğum: 1176 Mısır - Zahir Mücireddin Ebu Süleyman Davud. Doğum: 1177 Mısır - Muzaffer Kutbeddin Ebu´l Fadl Musa. Doğum: 1177 Mısır - EĢref Muizzeddin Ebu Abdullah Muhammed. Doğum: 1179 ġam - Muhsin Zahireddin Ebu´l Abbas Ahmed. Doğum: 1181 Mısır - Muazzam Fahreddin Ebu Mansur TuranĢah. Doğum: Temmuz 1181 Mısır / Ölüm: 1260 - Galib Nusayreddin Ebu´l Feth MelikĢah. Doğum: 1182 ġam - Rükneddin Ebu Said Eyyûb Kudus‟ün bugünkü durumu. Osmanlı Devletinin Birinci dünya harbinden sonra, Kudüs‘ten çekilmesi sonrası, 1918 de Ġngiliz iĢgal kuvvetleri Filistini ve Kudus‘ü iĢgal ettiler. 1948 de Ġsrail devletini kurdurdular. Esaret altındaki Filistin ve Kudüs bugün büyük bir zulüm ve iĢkence, esaret altındadır. Yeni Selahaddinleri, Yavuzları beklemektedir. Rabbim Ümmetin uyanıp birleĢmesine vesile kılsın. Mescid-i Aksa‘nın içerisinde yer alan Kıble Mescidi, 1969 yılında Denis Michael Rohan adlı Avusturalyalı fanatik bir Yahudi‘nin 194 saldırısına maruz kalmıĢ, çıkardığı yangın sonucu, mescit'teki Selahaddin Minberi ile güney duvarı tamamen yandı. Ürdün Kraliyet Divanı tarafından Ürdün‘deki Balka Uygulamalı Bilimler Üniversitesinde aslına uygun olarak yaptırılan yeni minber 2007'de Kıble Mescidine yeniden konuldu. Türkiye Cumhuriyeti Devleti Mescidi Aksa ve Kudüsteki diğer Ġslami eserleri yeniden restore ettirdi. Tüm Ġslam âleminde olduğu gibi Filistin‘de de büyük sevgi duyulan Selahaddin Eyyubi, Kudüs‘ün tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Filistinliler, büyük komutana sevgilerini göstermek için Kudüs‘ün en meĢhur caddesine ―Selahaddin Caddesi‖ adını vermiĢlerdir.. KAYNAKLAR: Arslan, Ahmet, Ibn Haldun‟un Ġlim ve Fikir Dünyası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987. Batur, Ahsen, Kürdoloji Yalanları, Selenge Yayınlan, Ġstanbul 2011. Hanbeli, Ahmet b. Ġbrahim, ġifâu‟l-Kulûb fi Menâkıbı Beni Eyyub, Tahkik: Nâzım ReĢid, Irak 1978. Ġbn Haldun, Veliyuddin Ebu Zeyd Abdurrahman Mukaddime, Çev. Zakir Kadiri Ugan, ġark-Ġslam Klasikleri, Milli Eğitim Basımevi, Ġstanbul 1986. Ġbn Hallikan, Ebu‟l-Abbas ġemseddin Ahmed, Vefeyâtu‟l-Ayan ve Enbâu Ebnâi‟zZaman, Dara Sâdır, Beyrut 1972. Ġbn Khaldun, Valiyouddin, Discours Sur l‟Histoire Üniverselle (Al-Muqaddima),(I-III), Traduction nouvelle, preface et Notes par Vincent Monteil, Sindbad, Paris 1967- 1968. Ġbn Munkız, Usâme b. Munkız, Kitabu‟l-Ġ‟tibâr, Tercüme: Yusuf Ziya Cömert, (Philippe K. Hitti‟nin Ġngilizce Tercümesinden) Ses Yayınlan, Ġstanbul 1992. Ġbn ġeddâd, Bahaddin, En-Nevâdiru‟s-Sultaniyye vel-Mehâsinu‟l-Yusufi yye, Siretu Salahaddin, 2 Baskı, Kahire 1994. Ġbn Vâsıl, Cemaleddin Muhammed, Muferricu‟l-Kulûb fi Ahbâri Beni Eyyub, (I-V), Kahire, 1954 Ġbnü‟l-Esîr, Ġzzeddin Ebu‟l-Hasan, El-Kâmil fi ‟t-Tarih, (I-XI), Daru‟lKutubi‟l-Ġlmiyye, Beyrouth 2003. Ġstahrî, Ebu Ġshak Ġbrahim, Mesâliku‟lMemâlik, MJ. de Goeje neĢri, L.-Batavorum 1927. KaĢgarlı, Mahmut, Divanu Lügati‟t-Türk, Tercüme: Besim Atalay, TDK, Yay., 3. Baskı, Ankara 1992. KuĢçu, AyĢe Dudu, Eyyubî Devleti TeĢkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013. Makrizî, Takiyüddin Ahmet, Kitâbu‟s-Sulûk liMa‟rifeti Düveli‟l- Mulük, NĢr: Muhammet Mustafa Ziyâde, Kahire 1956. Minorsky, Vladimir, The Prehistory of Saladin, Studies in Caucasian History, Cambridge University Press, 1957. Orkun, H. Namık, Eski Türk 195 Yazıtları, Ankara, 1994. Özdemir, Ali Rıza, Kürtler ve Türklük, Kripto Yay., Ankara, 2009. QeybuUahayev, Qiyaseddin, Azerbaycan Türklerinin TeĢekkül Tarihinden, Bakı, 1994. Sevinç, Necdet, Selahaddin Eyyubî Türk‟tür, Yeniçağ, 5-12 Ekim, 2004. ġeĢen, Ramazan, Selahaddin Eyyûbi, Maddesi, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi, C. 36 /337-340, Ġstanbul 2009. ġeĢen, Ramazan, Salahaddin Eyyûbî ve Devlet, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1987. Togan, Zeki, Velidi, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, Enderun Kitabevi, 3. Baskı, Ġstanbul 1983. Turki, Abdulmacid, De Quelques Affi nités Culturelles Tuniso-Turques, Estrato Delia Rivista “Alifba”, 2, 4, GennaioGiugno 1985. www. tarihtendersler.com. eriĢim tar. 25.01.2017 Kürt Tarihi Nasıl Uyduruldu? 196 SULTAN BAYBARS (R.Aleyh) H.D.620‟de-M.1223.Desti Kıpçak- Kırım V.M. 17 Haziran 1277.ġam) Hadimul Haremeyn. Dağılan Ġslam dünyasını yeniden toparlayan, Haçlı ve Moğol belalarını bertaraf eden. Ġslam dünyasına derin bir nefes aldıran “Çöl panteri” ilme, âlimlere değer veren, yiğit mücahit bir sultan. SULTAN BAYBARS(1260-1277)Hüküm süren, Memluklerin dördüncü Sultanı olup,.(H.620‟de-M.1223) DeĢt-i Kıpçak‟ta,Kırım. Kıpçak Türkü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Kıpçak kabilelerinden Borçoğlu veya Borlu kabilesine mensuptur. DeĢt-i Kıpçak kavramı; eski tarihi kaynaklarda Karadeniz‘in kuzeyinde bulunan Kıpçak-Kuman Türklerinin yaĢadığı Orta Avrupa sınırlarından, Türkistan içlerine kadar geniĢ bir coğrafyayı adlandırmada kullanılıyordu ve ―Kıpçak Çölü‖ anlamına geliyordu. Baybars ilk çocukluk dönemini, bu geniĢ coğrafyanın Karadeniz‘e yakın kısmı olan, sonradan ―Eski Kırım‖ ismiyle bilinecek aĢağı tarafında geçirdi. Baybars bir asker ve kumandan olarak Ortaçağ Ġslâm-Türk tarihinin büyük simalarındandır. 197 Kaynaklarda uzun boylu, esmer tenli, mavi gözlü, güzel görünüĢlü olmasının yanında zekâ ve yeteneğiyle de dikkatleri üzerine çeken, Ayrıca çevgân oyununa çok düĢkün olduğu, birçok hayır eseri meydana getirdiği de bilinmektedir. Üçü erkek on çocuğu olmuĢtur. Baybars Moğollar‟ı bozguna uğrattıktan sonra Antakya üzerinden DımaĢk‟a döndüğü bir sırada ansızın hastalandı,14 gün süren bir dizanteri rahatsızlığının ardından 17 Haziran 1277‟de hayata gözlerini yumdu. NaaĢı önce ġam Kalesi‘ne, ardından da türbeye dönüĢtürülen Selahaddin Eyyûbî‘nin babasının sarayına defnedildi. O, ömrünün ilerleyen yıllarında, Memluk tahtına oturduğunda, Altın-Orda Devleti ile geliĢen iliĢkiler çerçevesinde ana vatanına vefa göstergesi olarak bu bölgede bir cami inĢa ettirecekti. Tarihçilere, Baybars‘ın doğum yerinin netleĢtirilmesinde, kendi ismiyle anılan bu caminin çok faydası olmuĢtu. Baybars DeĢt-i Kıpçak‘ta geçen ilk çocukluğunun ardından, bir çapul-baskın neticesinde ailesinden koparıldı ve köle tüccarlarının eline geçti. Önce Sivas‘a Anadolu köle pazarına getirildi. Sonra buradan Halep‘e götürüldü. Orada bir kuyumcuya satıldıktan sonra Hama‘da mahpus bulunan ve Halep‘te Emir Aytekin Bundukdâri tarafından ―memluk adayı olarak‖ satın alındı. Onunla birlikte Kahire‘ye gitti. O, gözündeki bir lekeden dolayı gerçek değerinin çok altında bir fiyata, birkaç dirheme satılmıĢtı. Aytekin, Eyyübî Devleti‘nin sultanı Necmeddin Salih Eyyûb‘a bağlı emirlerden biriydi. Satın aldığı Baybars‘ı, Sultan Necmeddin Salih‘e bir bağlılık ve saygı göstergesi olarak hediye etti. Mısır‟da hüküm süren Eyyubiler, Abbasilerden sonra süregelen Ģekilde Türklerden oluĢan bir ordu kurmuĢlardır. Özellikle Eyyubi Devleti sultanlarından Melikü‟s-Salih, Türklere büyük önem vermiĢ ve ordusunu Türk kölelere dayandırmıĢtır. Hatta sultan Nil nehri üzerinde Türklerden oluĢan Bahriye denilen bir askeri sınıf oluĢturmuĢtur. Baybars, satın alındıktan bir süre sonra Eyyubi Devleti sultanı Melikü‘s Salih tarafından Bahriye sınıfına dâhil edilmiĢtir. Baybars, burada askeri eğitimini tamamladıktan sonra kısa zamanda kendini göstererek Bahriye Memlûklerinin baĢarılı askerleri arasına 198 girmiĢtir. Sultan Necmeddin Salih, kendisine ait memlukleri Nil nehrinde bulunan Ravza adasında özel olarak inĢa ettirdiği mekânlarda hususi bir ilgiyle eğitiyordu. Mısır‘da Nil nehrine ―bahr‖ yani ―deniz‖ denildiği için, buradaki memlukler “Bahrî Memlukler” ismiyle biliniyordu. Baybars da bu Bahrî Memlukler arasına katıldı. Bahrî Memlukler genellikle Baybars gibi paganist Kıpçak Türklerinden seçiliyor, sonra özel bir dini eğitimden geçirilerek Müslüman olarak yetiĢtiriliyordu. Ġncelikle yetiĢtirilen bir Bahrî Memluk, ilerleyen yaĢlarında dinine bağlı bir Müslüman ve yetenekli bir savaĢçı olarak devletin çeĢitli kademelerinde rol alıyordu. Büyük Ġslam Tarihçisi Ġbn Haldun, onlarla alakalı Ģu değerlendirmeleri yapmaktaydı: “Allah‟u Teâlâ, düĢtükleri bu esarete bedel olarak, bunlara; önce Müslümanlığı, sonra da saltanata sahip olmayı nasip etti.” Baybars Ravza adasında bir memluk olarak eğitilirken, talih onun lehine iĢleyecek, tarih boyunca her zaman olduğu gibi Orta Dünya‘da olaylar çok hızlı geliĢecekti. Eyyûbî Sultanı Necmeddin Salih, 1244 yılında Harezmlilerin desteği ile, Selahaddin Eyyûbî‘den sonra bir süre Haçlılara bırakılan Kudüs‘ü yeniden fethetti. Eyyubilerin gücünü yitirmesi nedeniyle Mısır‟ı iĢgal edip bu topraklara sahip olmak isteyen Haçlılar, bir ordu hazırlayarak Eyyubiler üzerine göndermeye karar vermiĢlerdir. Düzenlenen yedinci Haçlı Seferinin baĢında Fransa kralı IX. Lui bulunmaktadır. Kral IX. Lui, Mısır‟ı alma hevesiyle yola çıkarak 1249 yılında Dimyat‟a asker çıkarmıĢ ve Ģehri kuĢatarak almıĢtır. Bu sırada hasta olan Melikü‟s-Salih, Dimyat‟ın ele geçirildiği haberini alınca bu duruma çok üzülmüĢ ve bir süre sonra da üzüntü içerisinde ölmüĢtür. Zaten sıkıntılı olan durum, Müslümanlar için sultanın ölümüyle daha nazik bir hal aldı. Askerlerin ve halkın ümitsizliğe düĢmesinden korkan sultanın eĢi ġeceratu‘d-Dûr, onun ölümünü gizleyerek hemen Hasankeyf‘te bulunan oğlu ġehzade Turan ġah‘a haber gönderdi. Kimseyi durumdan Ģüphelendirmek istemeyen ġeceratu‘d-Dûr sanki eĢi hayattaymıĢ gibi odasına yemekler gönderiyor, fermanları onun imzasını taklit ederek çıkartıyordu. Ne var ki alınan önlemler iĢe yaramadı ve sultanın ölüm haberi hızla yayıldı. 199 Ölümden haberdar olan Haçlılar, Ģiddetli bir taarruzla Mansûra Ģehrine saldırdı. Kısa bir süre direnen Eyyûbî ordusu bozguna uğradı. Hatta Fransa Kralı, Sultan‘ın köĢkünün kapısına kadar ulaĢtı. Bu kırılma noktasında, içlerinde henüz yirmili yaĢlarında olan Baybars‘ın da bulunduğu Bahrî Memlukler, çetin bir mücadele vererek savaĢın gidiĢatını değiĢtirdi. Önce kuvvetli bir savunma, ardından karĢı taarruzla savaĢı kazanan az sayıdaki Memluk, birçok esir ele geçirdi. Bu savaĢ Memluklerin Ġslam dünyasında Ģöhretinin yayılmasındaki ilk basamaktı. SavaĢta gösterdiği kahramanlıklardan dolayı artık Kahire‘nin ara sokaklarında kulaktan kulağa Baybars‘ın ismi fısıldanıyordu. Baybars, bu askeri birlikte birçok savaĢa katılmıĢ özellikle bu topraklara saldırılar düzenleyen Haçlılara karĢı verilen mücadelede Melikü‟s-Salih‟in ordusunda yer almıĢtır. Onlara karĢı elde edilen baĢarılarda rol oynamıĢtır. Daha sonra askeri açıdan yetenekli olması ve görevinde gösterdiği baĢarılar onun Bahriye sınıfında emirliğe kadar yükselmesini sağlamıĢtır. Melik ‟‘Salih öldükten sonra oğlu Turan ġah baĢa geçmiĢti. Bu arada Fransa Kralı IX.Lui,Mansura‟ya doğru ilerlemeye devam etmiĢ. 1500 kiĢilik bir öncü Haçlı birliği Mısır ordusuna ani bir baskın düzenlemiĢtir. Bu baskında Müslümanlardan emir Fahreddin dâhil pek çok kiĢi hayatını kaybetmiĢtir. Daha sonra Mansura‟ya kaçan Müslümanların ordusunun arkasından tedbirsizce Ģehre giren Haçlı birliği burada Eyyubi askerleri ile karĢılaĢmıĢ ve bozguna uğratılmıĢtır. Ġçlerinde ileride sultan olacak olan Baybars‟ın da bulunduğu Memlûkler, Ģehirde Haçlıları kılıçtan geçirmiĢlerdir. 1250 yılında da Dimyat‘ta Haçlı ordusunu tamamen bozguna uğratmıĢlardı. Turan ġah, Mısır‟a gelerek devletin baĢına geçmiĢ fakat zor durumdaki Eyyubi devletini gerektiği gibi yönetememiĢ devletin gidiĢatını düzeltememiĢtir. Haçlılara karĢı baĢarı kazanılmasında büyük paya sahip olan memlûklere iyi davranmamıĢtır. Turan ġah, babasının zamanında ki Memlûklu emirlerini görevinden alarak yerine 200 kendine yakın kiĢileri yerleĢtirmiĢtir. Bu durum Baybars gibi ileri gelen Bahriye emirlerini rahatsız etmeye baĢlamıĢtır. Turan Ģahın Memlûkler aleyhinde yürüttüğü faaliyetleri karĢısında sessiz kalamayacaklarını Hilafet merkezinin gayrimüslimler tarafından iĢgal edilip, Hilafetin ilga edilmesinin ardından bütün umutların tükendiği bir anda ortaya çıkan ve Ġslam dünyasını koruma ve bütünleĢtirme yolunda önemli adımlar atan Türk lider, Hilafet umudunu da yeniden ayağa kaldırdı… 1258 yılında Bağdat Moğollar tarafından iĢgal edilmiĢ ve Ģehir yakıp yıkılmıĢ, Halife Mutasım Billah ve ailesi de kılıçtan geçirilmek suretiyle Hilafet ortadan kaldırılmıĢtı. Ġslam dünyasının halifesiz kalması üzerine harekete geçen ve Kıpçak Türkü olan Mısır Sultanı Baybars, Hilafetin yeniden canlandırılması için çalıĢma baĢlattı. Baybars‘ın doğduğu yıllarda, Ġslam dünyasında kuvvetli ―memluk‖ rüzgârları esiyordu. Hükümdarlar, beyler, çeĢitli kademelerde bulunan devlet adamları farklı coğrafyalardan, özellikle de Türklerin yoğun olarak yaĢadığı bölgelerden, kendilerine özel ―memluk‖ isminde muhafız birlikleri topluyorlardı. Memluk; sözlük anlamı olarak, her ne kadar “buyruk altında köle” demek ise de Ġslam devletlerinde özel bir statüye iĢaret ediyordu. Abbasîlerden itibaren kaçırma, satın alma veya savaĢta esir etme gibi yöntemlerle ele geçirilen çocuklar, belirli yollarla taĢınıyor, ardından köle pazarlarında sergileniyor, oradan bir devlet yetkilisi tarafından satın alınarak ―memluk‖ olarak yetiĢtiriliyordu. Bu iĢlemlerin her bir aĢaması çok titiz biçimde yerine getiriliyor, ―memluk‖ adayları köle pazarında çok hassas bir seçimden geçiriliyordu. Böylece yola köle olarak çıkan birisi, bir süre sonra geçirdiği eğitimin ardından devletin en üst kademelerine kadar yükselebiliyor, hatta sultan dahi olabiliyordu. Yine Ortadoğu‘da bu memluklerin kurduğu devletler dahi vardı. Mısır‘da kurulan Tolun Oğulları ve IhĢîdîler devletleri Türk Memlukler tarafından kurulmuĢtu. ġehzade Turan ġah, babasının vefatından ancak iki ay sonra Mansûra‘ya ulaĢabildi. ġehre ulaĢır ulaĢmaz hemen babasına bağlı 201 beylerden biat alan ve sultanlığını ilan eden Turan ġah, zaman kaybetmeden Dimyat‘a, Haçlıların üzerine yürüdü. Dimyat yakınlarında bulunan Faraskus‘da yapılan savaĢta Haçlılar ağır bir yenilgi aldı. Binlerce Haçlı askerinin kırıldığı savaĢta, Fransa Kralı San Lui de Bahrî Memluklere esir düĢtü. Fakat zaferi kendine mal eden ve önemli iĢler yapan Bahrî Memlukleri görmezden gelen Turan ġah, güçlü bir kadın olan annesiyle de ters düĢünce kendi sonunu hazırlamıĢ oldu. Bahrî Memluklerle anlaĢan ġeceratu‘d-Dûr bir suikastla oğlu Turan ġah‘ı ortadan kaldırdı. Turan ġah‘ın ölümüyle beraber Mısır‘da Eyyubiler defteri kapandı; artık 2 asır sürecek Memlukler çağı baĢlıyordu. Oğlunun yerine geçerek kısa bir süre tahtta kalan ve dirayetli bir yöneticilik sergileyen ġeceratu‘d-Dûr, tüm çabalarına rağmen bir süre sonra tahttan feragat etmek zorunda kaldı. Abbasi Halifesi, Suriye‘deki Eyyubiler ve kendisine bağlı beyler, kadın bir yöneticiyi kabullenemiyordu. ġeceratu‘d-Dûr 30 günlük saltanatında; esir bulunan Fransa Kralı‘nı büyük bir miktar fidye ve Dimyat‘ı boĢaltması karĢılığında serbest bıraktı. Serbest kalan San Lui yine bir Haçlı seferinde Tunus‘ta ölecekti. Sahipsiz kalan tahta, Memlukler tarafından ġeceratu‘d-Dûr ile evlendirilen Bahrî Memluk Ġzzeddin Aybek geçti. Tarihçiler tarafından ilk Memluk sultanı kabul edilen Aybek, saltanatı boyunca Suriye‟de Mısır‟daki değiĢimi kabul etmeyen Eyyubilere sultanlığını kabul ettirme, Kahire‟de Eyyûbî hanedanlığına bağlı beyleri sindirme ve Filistin çevresinde Haçlılarla mücadele gibi önemli meselelerle uğraĢtı. Bu dönemde onun haricinde Bahrî Memlukler içerisinde üç isim daha siyasette etkili olmaya baĢladı: Aktay, Baybars ve Kalavun… Aybek, muhaliflerini susturmak için görünürde bir süre tahtı Eyyubi hanedanından 6 yaĢındaki Musa isminde bir çocuğa bıraksa da, daha sonra Bağdat‘a yönelen Moğol tehdidini ileri sürerek, tekrar sultan oldu. Aybek‘in Bahriyye Memlükleri‘nin önde gelen reislerinden Aktay‘ı öldürtmesi üzerine arkadaĢlarıyla birlikte DımaĢk ve Kerek 202 Eyyûbî meliklerinin yanına sığındı. Aybek‘in yerine Mısır tahtına Kutuz geçince tekrar Kahire‘ye döndü ve onun hizmetine girdi. Sultan Kutuz devrinde Moğollar Suriye‘yi iĢgal etmiĢlerdi. Yeni Sultan Nureddin Ali, 16 yaĢında ve tecrübesiz olduğu için devlet iĢlerini asıl onun geri plandaki atabeyi Kutuz yürütüyordu. O, Aybek‘in kendine has memluklerinden maharetli bir savaĢçıydı. HarzemĢah Sultanı Celaleddin‘in yeğeni olan Kutuz, Moğollar tarafından çocukken esir edilmiĢ ve bir memluk adayı olarak Aybek‘e satılmıĢtı. Yeni sultan Nureddin Ali ve atabeyi Kutuz, iki yıl boyunca sınır dıĢında buldukları çeĢitli müttefiklerle Mısır‘a saldıran Bahrî Memluklerle uğraĢmak zorunda kaldılar. Moğolların neredeyse yok ettiği Hilafet makamını, yeniden canlandırarak Ġslam âlemini fitneye düĢmekten kurtaran büyük Türk Ġslam Sultanı Baybars‘ve Bahrî Memlukler girdikleri birçok savaĢ ve mücadelede çok çeĢitli baĢarılar elde edmiĢler, bu sürede isimlerini her tarafta duyurmuĢlardı. Tam o günlerde Kahire‘ye, Ġran Moğol Devleti olan Ġlhanlıların Bağdat‘ı yerle bir ettiği haberi geldi. Ayrıntılar dehĢet vericiydi: Ġlhanlı Hükümdarı Hülâgû, Bağdat‘ta tam bir katliam ve kıyım yapmıĢ, Abbasi halifesini feci Ģekilde idam etmiĢ, sayısı milyonlara varan insanı öldürmüĢ ve Ģehri askerlerine yağmalatmıĢtı. Moğol ordusu daha sonra Suriye ve Mısır‘ı istila etmek için batıya yönelmiĢti. Hülâgû, Bağdat‘tan sonra Diyarbakır, Mardin ve Halep‘i de yerle bir etti. ġam, yöneticileri tarafından barıĢ yoluyla ona teslim edildi. Son Suriye Eyyûbî hükümdarı, fazla bir direniĢ gösteremeden Hülâgû‘ya tabi oldu. Bu sırada Mısır‘da Kutuz seferberlik ilan etmiĢti. Asker toplanıyor, vergiler artırılıyor, dört bir yana cihat daveti iletiliyordu. Hülâgû bir süre sonra Mısır‘ın kapısı sayılan Gazze‘ye ulaĢtı ve Memluk Sultanı Kutuz‘a teslim olması için elçiler gönderdi. Sultan Kutuz, Baybars‘ın teklifi ile bu elçileri öldürttü, cesetlerini de ikiye böldürerek, kellelerini mızraklara taktırıp Ģehrin kapılarına astırdı. Yine Baybars‘ın ısrarı ile bir meydan savaĢı yapmak düĢüncesiyle yola çıktı. Bahtın yeli, yönünü Moğollar aleyhine değiĢtirmiĢti. Büyük Moğol Devleti hükümdarı Möngke Kaan öldüğü 203 için Hülâgû, taht mücadelesine katılma düĢüncesiyle Orta Asya‘ya dönmek zorunda kaldı. Geride 10 bin kiĢilik bir orduyla meĢhur komutanı Ketboğa‘yı bıraktı. Hülâgû aslında Budist olmasına rağmen sevdiği eĢlerinden biri Hıristiyan olduğu için Hıristiyanlarla iyi iliĢkiler kuruyor, hatta zaman zaman onları destekliyordu. Kendi de Nastûrî bir Hristiyan olan Ketboğa, bölgedeki Ermeni ve Haçlılardan aldığı destekle ordusunun mevcudunu 20 bin kiĢiye kadar çıkardı. Bu sırada Kutuz tesir eden konuĢmaları ile beylerini topluyor, halka cesaret veriyor, cihattan kaçanların sopayla dövülmesini emrediyordu. Kutuz durumun kritik olduğunu ve devletin aklı baĢında ciddi bir sultana ihtiyaç duyduğunu söyleyerek, 12 Kasım 1259 tarihinde tahta geçti. Moğollara karĢı sonuna kadar cihat yapacağını söyleyen bu yetenekli adam, korku içindeki Mısır halkının son umuduydu. Kutuz, tahta geçer geçmez Baybars‘la anlaĢtı ve Bahrî Memluklerini Moğollara karĢı oluĢan kritik durum karĢısında eski düĢmanlıkları bir tarafa bırakarak yeniden Kahire‘ye kabul etti. AYNCALUT'TA MOĞOLLARI BOZGUNA UĞRATTI Memlûkler¸ 1250 ile 1517 yılları arasında Mısır'da ve Suriye'de hüküm sürdüler. Kurdukları devletin en önemli özelliği¸ adının “Devlet-i Türkiye” yani Türkiye Devleti olmasıydı. Ġslâm ordularında¸ 9. yüzyılın baĢlarından itibaren yer alan ve çoğu Türk asıllı olan kölelerle askerler¸ 1250 yılında Eyyubi Hanedanı'nda ortaya çıkan yönetim boĢluğundan istifade ederek Mısır'ı ele geçirmiĢlerdir. “Kölemenler” olarak da anılan bu devletin dünya ve Ġslâm tarihi açısından en önemli özelliği¸ bu hanedana dayanmak yerine hürriyetine kavuĢmuĢ köleler olan askerlerin en güçlüsünün tahta çıkmasıydı ve tarihte bunun baĢka bir örneğine rastlanmamıĢtı. Suriye'de bulunan Baybars da burada Moğollarla mücadelelere girmiĢtir. Baybars¸ Kutuz'a haber göndererek¸ Moğollarla mücadele için onun hizmetine girmek istediğini bildirmiĢtir. Kutuz ile Baybars'ın arası bozuk olsa da Moğol saldırısı söz konusu olunca bu durum göz ardı edilmemiĢtir. Kutuz¸ Moğollar karĢısında düĢmanlığı unutup 204 birlik olmaları gerektiğine karar vererek Baybars'ın teklifini kabul etmiĢtir. Moğolların Yenilgisi Memlûklerin en büyük baĢarısı¸ Ġslâm dünyasını ciddi biçimde tehdit eden Moğollar ile Haçlıları yenerek bölgeden atmalarıydı. Moğollar¸ 13.yüzyılda Çin Seddi'nden Macaristan'a kadar her yeri kasıp kavurmuĢlardır. Geçtikleri topraklarda canlı bırakmadıkları gibi¸ her Ģeyi yakıp yıktıkları için¸ insanlığa “Moğol Ġstilası” tabirini armağan etmiĢlerdir ve karĢılarında hiçbir millet duramamıĢtır. Moğollar¸ sadece¸ Mısır ve Suriye'de devlet kurmuĢ olan Memlûk Türkleri tarafından durdurulmuĢlardır. Moğol Hükümdarı Hülagu Han¸ Halep'i ele geçirdikten sonra Mısır yolu kendisine açılınca Kutuz'a elçi göndererek onu teslim olmaya çağırmıĢtır. Baybars'ın katılmasıyla daha çok güçlendiğini düĢünen Kutuz Moğollara karĢı direnmek konusunda kararlı davranmıĢtır. Baybars da teslim olunmasını istememiĢtir. Memluk ordusu 26 Temmuz 1260‘da hazırlıklarını tamamlayarak Kahire‘den ayrıldı. Kutuz¸ Baybars'ı hazırlanan ordunun öncü birliğinin komutanlığına getirmiĢ ve ona savaĢın kazanılması koĢuluyla Halep naipliği vaat etmiĢtir. Kutuz¸ Moğollarla savaĢmaya karar verince hazırladığı orduyla yola çıkmıĢtır. Baybars keĢif için öncüleriyle beraber ordudan ayrıldıktan sonra ani bir taarruzla civarda bulunan Moğol öncü birliklerini bozdu ve Gazze Ģehrini aldı. Bu ilk zafer Memluk ordusunda tekbirlerle karĢılandı, ordunun morali yükselmiĢti. Kutuz¸ Akka'da iken Moğol ordusunun yaklaĢmakta olduğu haberini alınca ordusunu buradan güneydoğuya doğru sevk ederek Ayn Câlud'a ulaĢmıĢtır. Kutuz ve Baybars, yaygın inanıĢa göre Talut ve Hz. Davud‘un Calut‘u yendiği yer olarak bilinen Ayn Calut‘ta birleĢti. SavaĢ öncesi komutanlarını toparlayan Kutuz onlara etkileyici bir konuĢma yaptı. Askerlerine Müslümanların Moğollar eliyle neler çektiklerini anlattı. Onlara Ġslam‘ın ve kendilerinin namuslarını korumak zorunda olduklarını söyledi. Kutuz‘un konuĢmasından etkilenen askerler sonuna kadar onun yanında savaĢmaya söz verdiler. Bir süre sonra Moğol ordusu da görünmüĢtür. Ayn Câlud denilen 205 mevkide iki ordu karĢı karĢıya gelmiĢ ve böylece savaĢ baĢlamıĢtır. Baybars idaresindeki öncü birlikleri, savaĢ meydanında bir kez daha Moğol öncülerini mağlup etti. 3 Eylül 1260 günü iki ordu asıl savaĢ için bir araya geldi. Bu tarih aynı zamanda ramazan ayının 25‘inci günüydü. SavaĢın gerçekleĢtiği vadinin yamaçlarını dolduran civar beldelerinin sakinleri, Ġslam ordusunun zaferi için dualar ediyordu. O gün, Ġslam‘ın genel tarihi akıĢı içerisinde en hassas günlerden biri yaĢanıyordu. Hemen hemen aynı sayıda askere sahip olan iki ordu, güneĢin doğmasıyla beraber çetin bir mücadeleye baĢladı. Moğolların Ģiddetli saldırısı karĢısında, Memluk ordusunun sol kanadı bozuldu. O tarafa yardım gönderen Kutuz, miğferini yere fırlatarak askerlerini Ġslam‘ı kurtarmaya çağırdı. Onun bu tutumunun heyecanıyla galeyana gelen askerler Ģiddetli bir hücuma geçti. Komutan Baybars‘ın Türklerin kadim taktiği olan hilal, sahte geri çekilmeyle, bu taktiği aslında çok iyi bilen Moğolları tuzağa düĢürmesi, Moğol ordusunun sonunu getirdi. Memluk askerlerinin ortasında kalan Moğol ordusu imha edildi. Bu zaferde; savaĢ esnasında Memluk askerlerinin kullandığı “humbara” denilen el bombaları da önemli bir rol oynadı. Komutan Ketboğa savaĢ meydanında öldürüldü. Baybars savaĢ meydanından kaçan Moğolları Fırat nehrine kadar takip etti. Yakalananlar kılıçtan geçirildi. Ayn Câlud SavaĢı'nın kazanılması Memlûkler Devleti için bir dönüm noktası olmuĢtur. Moğolları yenen Memlûkler bu galibiyet sayesinde yeni kurulan devletlerini tehdit eden en büyük tehlikeyi durdurmuĢlardır. Ayn Câlud SavaĢı ile Moğolların yenilmez olmadıkları anlaĢılmıĢtır. Moğolların bir meydan savaĢında aldığı ilk yenilgi olan Ayn Calut, Ġslam dünyasında Memluklere büyük bir saygınlık kazandırdı. Eyyûbî hanedanı ve onların Ġslam dünyasındaki etkisi kayboldu. Moğol istilası bu yenilgi ile beraber sona erdi ve Kuzey Afrika Moğol talanından kurtuldu. Yine tüm dünyada, dünya hâkimiyetine koĢan Moğolların yenilemeyeceğine dair genel inanç yıkıldı. SavaĢın kaybedilmesi ile beraber Moğollar, Filistin ve Suriye‘den çekildi. 206 Sultan Kutuz, zaferinin ardından büyük bir karĢılamayla, savaĢtan birkaç gün sonra ramazan bayramının ikinci günü sabahı ġam‘a girdi. Zafer haberi ġam‘a, Kadir Gecesi ulaĢmıĢtı. Moğol istilaları sonucunda birçok yerde acımasızca insanların katledilmesi ile dehĢete kapılan Müslümanlar¸ bu galibiyetle biraz olsun rahatlamıĢlardır. Moğolların hiç beklemedikleri bir anda aldıkları mağlubiyet¸ onların güçlerinin kırılmasına ve bir süredir devam eden ilerlemelerinin yavaĢlamasına sebep olmuĢtur. Bu arada Sultan Kutuz‘un devlet idaresinde sert ve Ģiddetli bir yol izlemesi düĢmanlarının çoğalmasına sebep oldu. Burada gösterdiği baĢarılar sebebiyle Baybarsa Kutuz‘Halep nâibliğini vermemiĢ,. Gerek bu verilen sözün tutulmaması, gerekse Bahriye Memluklerinin reisi Aktay‘ın öldürülmesi iĢine karıĢması dolayısıyla Kutuz‘a karĢı kin iyice artmıĢ, onun ortadan kaldırılması için bir suikast planı hazırlanmıĢtı. SavaĢtan önce kendisine Halep valiliği sözü verilen Baybars, ġam‘da bu söz yerine getirilmeyerek gücendirildi. Yine Moğol tehlikesinin ortadan kalkmasıyla eski kinler yeniden alevlendi. Aybek taraftarı Kutuz ile Aktay taraftarı Baybars‘ın arasına yeniden soğukluk girdi. Kutuz yaĢanan geliĢmeler neticesinde aslında niyeti Halep‘e gitmekken Kahire‘ye yöneldi. Ordu Kahire‘ye yakın, Sâlihiyye‘de konaklamak için durdu. Sultan Kutuz‘u karĢılamak için Kahire‘de çok büyük bir merasim hazırlanmıĢtı. Kahire sokakları, İslam dünyasını darmadağın eden Moğol ordularına, Ayn Calut‟ta ilk büyük yenilgilerini tattıran Memluk Sultanı Kutuz‟u karşılamak için süslenmişti. 20 bin kişilik Moğol ordusunu kılıçtan geçiren sultanın şerefine her türlü hazırlık yapılmış, zaferin büyüklüğüne ve önemine yakışır ziyafetler, şenlikler tertiplenmişti. Sonunda avlanmak üzere karargâhtan uzaklaĢan Kutuz, tavĢan avlamak için sahraya açıldığı bir zamanda onu gözetleyen Baybars ve iki arkadaĢının yardımıyla öldürdü (23 Ekim 1260). Ardından Baybars sultanın otağına giderek kendisi için biat aldı. Taht için giriĢilen bu tarz siyasi suikastlara alıĢkın olan emirler, bu oldu-bittiği kabul etmek zorunda kaldı. Zaten bir devlette, aynı zaman diliminde böylesi iki önemli adamın olmasının, ikisinden birinin diğerini sindirmesiyle 207 sonuçlanacağı az çok kestiriliyordu. Ama ordudan gelen haberler Kahire halkını hem şaşırtacak hem de endişelendirecek türdendi. Söylentiye göre, Mısır‟ın girişinde bulunan El-Kusayr‟a mevkiinde avlanmak için otağından ayrılan Sultan Kutuz, önemli Memluk komutanlarından; birçok başarılı işe imza atmış Baybars tarafından düzenlenen bir suikastla öldürülmüştü. Devletin ileri gelenleri ve ordu, Memluk geleneğine göre sultanı öldüren sultan olacağı için Baybars‟a itaat etmişlerdi. 26 Ekim 1260 gece yarısı Baybars‟ın maiyeti ile beraber, sultan olarak Kahire‟ye girmesi tüm söylentileri doğru çıkardı. Ancak yeni sultanın aldığı yerinde tedbirler ve isabetli kararlar, Kahire halkına endişelerinde haksız olduklarını çok kısa bir sürede gösterecekti… Kutuz‘un cesedi, kabri halkın ziyaretgâh edinmemesi için, Baybars tarafından bilinmeyen bir yere defnettirildi. Kutuz‘un katli üzerine Sâlihiye‘de saltanat otağında toplanan Bahriye Memluklerinin ileri gelenleri Baybars‘ı sultan ilân ettiler. Baybars Kahire‘ye girip Kal„atülcebel‟e çıkarak el-Melikü‟z-Zâhir unvanı ile 26 Ekim 1260‟ta tahta geçti. MEMLÜK DEVLETĠ'NĠN GERÇEK KURUCUSU OLDU Baybars‟ın tahta çıkıĢı ile Memluk tarihinde yeni bir dönem baĢladı. On yedi yıl kadar süren saltanatı sırasında Mısır ve Suriye‟deki Memluk Devleti‟nin gerçek manada kurucusu oldu. BaĢa geçer geçmez dıĢarıda Moğol ve Haçlı tehlikesine karĢı koyarak nüfuzunu Nûbe ve Arap yarımadasına yayacak bir siyaset takip etti. Ġçeride ise ayaklanmaları bastırarak emniyet ve asayiĢi sağladı. Ayrıca Mısır ve Suriye‘de kendisinden sonra da uzun müddet devam edecek olan idarî düzenlemelerde bulundu. Baybars icraatını yapabilmek için Ġlhanlılara karĢı Altın Orda Hanlığı, Suriye‘deki Haçlılara karĢı da Bizanslılarla anlaĢmaktan çekinmemiĢ, ayrıca Mısır ve Suriye‘deki Memluk hâkimiyetini kuvvetlendirmek için Bağdat Abbasî hilâfetini Mısır‘da yeniden kurmuĢtur. Devrin halifesi¸ kendisine biat edilmesinden sonra Baybars'a kılıç kuĢatarak saltanat menĢuru vermiĢtir ve bütün Ġslâm beldelerinin ve fethedilecek yerlerin idaresini ona verdiğini açıklamıĢtır. Baybars¸ 208 hutbelerde halifenin adının söylenmesini ve basılan paralara halifenin adının yazılmasını emretmiĢtir. Bu olay¸ Müslümanların gözünde saygınlıklarını arttırıp¸ Ġslâm âlemindeki konumlarını güçlendirmiĢtir. Baybars¸ saltanatını meĢrulaĢtırmakla Ġslâm'ın savunuculuğunu üzerine almıĢ¸ Ġslâm âleminin önderi olma görevini üstlenmiĢtir. Baybars¸ saltanatını meĢrulaĢtırmakla Ġslâm'ın savunuculuğunu üzerine almıĢ¸ Ġslâm âleminin önderi olma görevini üstlenmiĢtir. Bu bağlamda¸ Müslüman-Türk devletleriyle ve özellikle de Anadolu Selçuklu Devleti ile iyi iliĢkiler kurmuĢ ve Anadolu'daki Müslümanlara yardım etmiĢtir. Baybars, 27 Ekim 1260 gecesi Kahire‘ye girdi. Burada eĢraftan ve devletin savaĢa iĢtirak etmeyen ileri gelenlerinden biat aldı. Kendisi için belirlediği ―el-Meliku‘l-Kâhir‖ unvanını, çevresindekilerin bu unvanın uğursuz olduğunu söylemesi üzerine ―el-Meliku‘z-Zâhir‖ olarak değiĢtirdi. Ġlk iĢ olarak Bahrî Memluklerin olası zorbalıklarından çekinen halka güvence verdi ve savaĢ nedeniyle konulan ağır vergileri kaldırdı. Devletin kritik konumlarına güvendiği adamlarını atadı. Suriye ve Mısır‘da Eyyûbî hanedanından yeniden sultanlığa oynaması muhtemel isimleri sindirdi. O, Memluk-Eyyûbî çatıĢmasıyla Suriye-Mısır ayrılığını engellemek istiyordu. Ardından karıĢık siyasi ortam nedeniyle ihmal edilen imar faaliyetlerine giriĢti. Kudüs ve civarındaki Ġslam eserlerinde önemli tadilatlar yaptırdı. Mescid-i Aksa ziyaretçileri ve yolcular için buraya büyük bir han inĢa ettirdi. Önceki yıllarda yanan Hz. Peygamberin Medine‘deki haremini ihya etti. Bütün ülkeyi muntazam bir yol Ģebekesi ile Kahire‘ye bağlamak için kolları sıvadı ve ömrünün ilerleyen yıllarında bunu yerine getirdi. Devlete ait tersaneleri geliĢtirdi. Bunun yanında Kahire‘ye haftada iki gün ülkenin dört bir yanından haber getiren sürat postalarını kurdu. Önceden beri yaptıklarıyla halkın gözünde kendine önemli bir yer edinen Baybars, bu konumunu iyice sağlamlaĢtırdı ve hakkındaki Ģüpheleri bertaraf etti. BAġA GEÇER GEÇMEZ HAÇLILARA HÜCUM ETTĠ Baybars Moğollar karĢısında gösterdiği baĢarıları Haçlılar karĢısında da gösterdi. Daha baĢa geçer geçmez Haçlılara hücuma 209 baĢladı. 1261‘de VI. Bohemond‘un Ġlhanlılar ‘la anlaĢması üzerine Antakya‘ya saldırdı, 1262‘de de bu saldırısını tekrarladı. Baybars Haçlılara karĢı topyekûn bir mücadeleye giriĢmek ve onları Ortadoğu‘dan çıkarmak amacındaydı. 1265 ve 1266 yıllarında Suriye‘ye iki sefer düzenleyerek Kayseriya, Yafa, Arsuf ve Sis Ģehirlerini ele geçirdi. 1266‘da ise doğuda Akkâ üzerine hücum etti. Ancak buranın çok müstahkem olduğunu görünce Safed‘e yöneldi, aynı yılın yazında Remle‘yi aldı. Ayrıca Ermeni Kralı I. Hetum‘un Moğollar ‘la iĢ birliği yapması dolayısıyla Kalavun kumandasında büyük bir orduyu onun üzerine yolladı. 24 Ağustos 1266‘da I. Hetum‘un kuvvetlerine büyük bir darbe indirildi. 1270 yılında Ġsmailîler üzerine yürüyerek onları Mısır devletine vergi vermeye mecbur etti. Moğollara karĢı birçok zaferler kazanan Sultan Baybars 1277 ‗de Elbistan civarındaki Moğol kuvvetlerini bozguna uğrattı ise de bunlar Moğolların sadece birkaç müfrezesi idi. Moğollar memleketlerinden hayli uzakta bulunan Baybars‘tan intikam almak için müdafaasız Türk halkından binlercesini öldürdüler. Anadolu‘da Türklere gösterdikleri zulüm ve baskıyı artırdılar. HAÇLILARIN KURDUĞU ĠKĠNCĠ PRENSLĠK ORTADAN KALDIRILDI Memlük ordusu Adana, Misis, Tarsus, Sis gibi Ģehirleri yağmaladı. 1267‘de Baybars Taberiye ve Akkâ bölgelerini vurdu. Nihayet 1268 Nisan ayı baĢlarında Antakya‘ya hücum etti, kısa bir kuĢatmadan sonra Ģehri zaptetti. Bu fetih Haçlılar‘ın doğuda kurdukları ikinci prensliğin ortadan kaldırılması demekti. Baybars daha sonra 1271‘de Tarablus prensliğine saldırarak birçok Ģehri ve kaleyi ele geçirdi. Ancak 1270‘te Kıbrıs‘ı fethetmek için gönderdiği donanmanın fırtınaya yakalanarak birçok geminin kaybolması, bu seferin baĢarısızlıkla sonuçlanmasına yol açtı. Baybars ayrıca Suriye‘de Bâtınîler‘in direniĢlerini kırıp onları kendine bağladı. Onun bu baĢarıları üzerine 1271‘de, ileride Ġngiltere tahtına geçecek olan Prens Edward kumandasında küçük bir Haçlı kuvveti Akkâ‘ya geldi. Bunlar Suriye‘deki Haçlılara pek yardımda bulunamadılarsa da Baybars ile Haçlılar arasında on yıllık bir barıĢı sağladılar. 210 SELÇUKLULARIN TALEBĠ ÜZERĠNE ĠLHANLILARI BOZGUNA UĞRATTI Aynicâlût yenilgisinden sonra Ġlhanlıların 1265‘te Fırat üzerindeki Birecik Kalesi‘ne hücumları Baybars‘ı bizzat sefere çıkmaya mecbur bırakmıĢ. Onun bu hareketi üzerine Ġlhanlılar kuĢatmayı kaldırarak geri çekilmiĢler. Aynı yıl Hülâgû‘nun ölümü üzerine Ġlhanlı tahtına geçen Abaka Haçlılar‘la anlaĢarak 1269‘da Halep yakınlarındaki Sâcûr‘a kadar ilerlemiĢti. Baybars buraya bir ordu sevk ettiği gibi kendisi de Suriye üzerine yürüdü. Henüz DımaĢk‘a ulaĢtığı bir sırada da Ġlhanlıların bozguna uğrayarak geri çekildikleri haberini aldı. Ancak Abaka bu baĢarısızlıktan yılmadı. 1271‘de Antep ve Hârim‘e hücum etti; fakat Baybars‘ın kuvvetleri Ġlhanlıları Harran‘da yendi ve müttefikleri olan Haçlıları da bozguna uğrattı. Bunun üzerine Abaka barıĢ istemek zorunda kaldı, buna rağmen bir taraftan da 1272‘de askerî harekâtını sürdürdü. Birecik‘i tekrar kuĢattıysa da Baybars‘ın geldiğini duyunca kuĢatmayı kaldırdı. Ġlhanlı saldırıları üzerine Baybars sadece müdafaada kalmadı. Selçuklulardan gelen istekler üzerine harekete geçerek Nisan 1277‘de Elbistan‘da Ġlhanlıları ağır bir bozguna uğrattı. Memlûklerin Anadolu'ya Gelmesi ve Elbistan SavaĢı Selçuklu Veziri Muinüddin Süleyman Pervane¸ Ġlhanlı Hanı Abaka'nın yanına gittiği sırada ayaklanan Selçuklu devlet adamlarından Hatiroğlu ġerafeddin¸ Memlûkleri Anadolu'ya çağırdı. (1275) Elbistan'a gelen Memlûk Emiri Bedreddin Begtut¸ Selçuklu beylerine gönderdiği mektuplarla¸ Anadolu'da Ġlhanlılara karĢı birlik kurmaya çalıĢıyordu. Onun için komutanların kendisine yeminle bağlanmasını istedi ancak küçük çapta destek alabildi. Sultan Baybars¸ Selçukluları Ġlhanlı zulmünden kurtarmak için Anadolu'ya sefere çıktı. Bu sırada Selçuklu veziri Süleyman Pervane'nin¸ Moğollarla sıkı bir iĢ birliği halinde olması¸ Anadolu'da pek çok itibarlı ve hatta Moğol düĢmanı Ģahısların Mısır'a göçmelerine sebep oldu. Bunlar orada Sultan Baybars'ı Moğollar üzerine cihada teĢvik ettiler. Tabiî ki bu geliĢmeleri iyi değerlendiren Süleyman Pervane¸ gizlice Ġlhanlılara karĢı Memlûkler ile ittifak kurarak Baybars'ı yardıma çağırdı. Moğol 211 ve Haçlılara karĢı Ġslâm dünyasının savunucusu olarak yıldızı parlayan Baybars¸ ısrarlı davetler üzerine Anadolu'ya hareket etti. Moğollar Memlûk ordusunu Akçaderbend Geçidi'nin Elbistan ağzında bekliyordu. Öncü birliklerin yaptığı vuruĢmayı Memlûkler kazandılar. Moğol ordusunda 10.000 Moğol¸ Gürcü ve çok sayıda da Selçuklu askeri vardı. Moğol komutanlar Selçuklulara ve Gürcülere güvenmedikleri için o askerleri kendilerinden ayırmıĢlardı. Ġki ordu Elbistan Ovası'nın Kalfa Çayırı'nda karĢı karĢıya geldi. Yapılan savaĢ Memlûklerin zaferi ile sonuçlandı.(15 Nisan 1277) Moğolların korktukları¸ savaĢ esnasında meydana gelmiĢti. Selçuklu askerleri savaĢa katılmayarak seyrettiler. Bu durum¸ Moğol yenilgisini kolaylaĢtırdı. Üstün Memlûk ordusu karĢısında Moğol ve yardımcı Gürcü birlikleri yenildi. Tümen kumandanları ve Noyanlar baĢta olmak üzere bütün Moğol ordusunun imhası ile sonuçlanan bu savaĢ neticesinde¸ bölgeye geçici bir süre için Memlûkler hâkim oldular. Sultan Baybars¸ bu zaferden sonra¸ önce Zillihan'da dinlenmiĢ; daha sonra Hurman Kalesi'ne uğramıĢ ve Ashabü'l-Kehf Mağarası'nın bulunduğu Efsus yakınlarından geçerek Kayseri'ye doğru ilerlemiĢ¸ Yalak (YeĢilkent)¸ Sarız¸ Yedioluk¸ Zamantı ve Karatay Kervansarayı üzerinden geçerek Kayseri'ye gelmiĢtir. Selçuklu yöneticileri önceden Ģehri terk etmiĢlerdir. Bir süre burada kalan Sultan Baybars¸ Moğollara karĢı savaĢmak için davet mektupları gönderen Selçuklu Veziri Süleyman Pervane'nin kendisine katılmaması ve Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev ile beraber Tokat'a gitmesi üzerine Kayseri'yi terk ederek geldiği yoldan Suriye'ye geri dönme kararı almıĢtır. Baybars'ın kısa sürede Kayseri'yi terk etmesinin sebebi; Selçuklu Veziri Pervane'nin ikiyüzlü siyaset uygulaması¸ erzak sıkıntısına düĢmesi ve Moğol Hükümdarı Abaka Han'ın büyük bir ordu ile üstüne doğru gelmesidir. Baybars¸ dönüĢ yolculuğunu geldiği yolun biraz kuzeyinden yaptı. Alâeddin Kervansarayı¸ Yabanlu Ovası ve Zamantı Kalesi takip edilerek 30 Nisan'da Elbistan'a gelindi. Memlûk Sultanı Baybars¸ kendisini karĢılayan Elbistan'ın ileri gelenlerine savaĢ 212 alanında ölen Moğol askerinin sayısını sormuĢ¸ onlarda 6770 kiĢi saydıklarını belirtmiĢlerdi. Ancak bu sayı savaĢ meydanında öldürülenler olup¸ bu sayıya kaçarken telef edilenler dâhil değildi. Elbistan üzerinden geçerek Akçaderbend'e ulaĢan Baybars¸ ordusunun ağırlıklarını ve Moğollardan aldığı ganimetleri hazinedarı Bedreddin idaresinde önce yollamıĢ ve iki gün bekledikten sonra¸ geri kalan kuvvetlerle ilerleyerek Akçaderbend'in yanındaki kervansaraya gelmiĢti. Onun¸ buradan yolunu değiĢtirerek¸ sarp dağlar üzerinden ilerlediği görülmektedir. Baybars'ın bu Ģekilde hareket etmesinin sebebi¸ muhtemel bir Moğol saldırısı ve pusudan sakınmasıdır. Baybars¸ yine taktik icabı yolunu değiĢtirerek ülkesine¸ geldiği Antep üzerinden değil de MaraĢ tarafından gitti. Abaka Han¸ 1277'nin Temmuz'unda Elbistan Ovası'na gelip savaĢ meydanındaki Moğol ölülerini görünce üzüntüsünden ağladı. Ölüler arasında hiçbir Selçuklu askerinin ve beyinin cesedine rastlamayınca gazaba geldi ve öfkesi bir kat daha arttı¸ tuzağa düĢtüklerine dair söylentilere inanmıĢtı. Bundan dolayı da kendisine Vezir Pervane'nin ihanet ettiğini gördü. Ancak ihaneti karĢılıksız bırakamazdı. Öncelikle Anadolu Selçuklularını cezalandırmaya karar verdi. Çünkü Anadolu halkından ve Selçuklulardan Baybars ile anlaĢıp onu çağırttıkları ve Moğolların yenilmelerine yol açtıkları için intikam alacaktı. Vezir Pervane'yi¸ 1277'nin Ağustos'unda¸ Van'ın kuzeyinde bulunan Aladağ'da idam ederek öldürttü. BaĢta Elbistan olmak üzere¸ Anadolu baĢtanbaĢa yakılıp yıkıldı¸ binlerce insan öldürüldü. Anadolu'da 200 bin insan kılıçtan geçirildi. Moğollar¸ Baybars'tan alamadığı intikamın acısını Anadolu halkından çıkarmıĢtır. Moğollar¸ Elbistan SavaĢ'ından sonra Selçuklu sultanlarının¸ yöneticilerinin yetkilerini sınırlayarak ülkeyi genel valilerce idare etmeye baĢlamıĢlardır. Anadolu‘dan uzun zamandan beridir gelen yardım taleplerine kayıtsız kalamayan Sultan, bir sefere çıkmaya karar verdi. O hem mazlum Müslümanlara yardım etmek istiyor hem de Moğollara nihai bir darbe indirmeyi amaçlıyordu. Anadolu Moğollara tabi Anadolu Selçukluları tarafından yönetiliyordu. Halk Moğol zulmünden 213 bıkmıĢtı. Baybars son ümit olarak görünüyordu. Anadolu Selçuklularının yönetimi Memlukler ile Moğollar arasında ikili oynayan vezir Muînuddîn Pervane‘deydi. Pervane zeki ve ihtiraslı bir devlet adamıydı. Sultanları dahi sindirmiĢ, yönetimde ipleri elinde toplamıĢtı. Sultan Baybars'ın bizzat geldiği Kayseri, Anadolu Selçuklularının iki baĢkentinden biriydi.Birkaç kez ertelenen Baybars‘ın Anadolu seferi nihayetinde 1277 yılında gerçekleĢti. Memluk kuvvetleri 12 bin kiĢi kadardı. Moğollar, onları destekleyen Gürcü, Ermeni ve Selçuklu kuvvetleri ile 18 bin kiĢiye kadar ulaĢmıĢlardı. Moğol ordusuna Abaka‘nın kardeĢleri ve Muînuddîn Pervane komutanlık ediyordu. Ġki ordu bugünkü KahramanmaraĢ‘ın Elbistan ilçesinde karĢı karĢıya geldi. Memluk öncü kuvvetleri Moğol öncü kuvvetleriyle yapılan ilk savaĢı kazandı. Ordunun motivasyonu artmıĢtı. 15 Nisan 1277 Cuma günü baĢlayan Ģiddetli savaĢ sonucunda Memluk ordusu çok parlak bir zafer kazandı. SavaĢ esnasında Selçuklu kuvvetleri ya Memluklere katılmıĢ ya da gönüllü olarak esir olmuĢlardı. Ġki Moğol komutanı ölmüĢ, Muînuddîn Pervane ise Tokat‘a çekilmiĢti. Bugün Kalfa Çayırı olarak bilinen savaĢ meydanı binlerce Moğol cesediyle dolmuĢtu. SavaĢ bitince Sultan Anadolu Selçuklularının iki baĢkentinden biri olan Kayseri‘ye hareket etti. Burada kendisine çok büyük bir karĢılama töreni hazırlandı. Çünkü Kayseri halkı onu beklenen kurtarıcı olarak görüyordu. Burada Sultan Baybars, adına hutbe okutarak Anadolu Selçuklu tahtına oturdu. Baybars, Muînuddîn Pervane ve onun güdümündeki Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyâseddin Keyhüsrev‘i tahtlarına oturmaları için Kayseri‘ye davet etti. Fakat Pervane olası bir Moğol intikamından çekinerek bu davete yanaĢmadı. O hem Baybars‘a hem de Ġlhanlı hakanı Abaka‘ya iyi görünmeye çalıĢıyordu. Pervaneyi kararsız gören Sultan, ordunun merkezden uzak olunduğu için düĢen motivasyonu ve yiyecek sıkıntısını da hesaba katarak, 15 gün kaldıktan sonra Kayseri‘den ayrıldı. 214 Pervane‘nin kararsızlığı yüzünden bu tarihi hamle boĢa çıktı. Tekrar Elbistan‘a uğrayan Baybars, burada bir müddet kalarak savaĢ meydanındaki Moğol cesetlerini seyretti. Sonra ġam‘a doğru hareket etti. Sultan ġam‘a ulaĢtığında Abaka‘nın Elbistan‘a geldiği haberi ona iletildi. Bunun üzerine o son ve kesin bir zafer için yine savaĢa niyetlendi. Fakat Abaka‘nın savaĢa niyetli olmadığı ve nihayetinde kaçacağı düĢünülerek bundan vazgeçildi. SavaĢ meydanını inceleyen Abaka, alanda hiç Selçuklu ölüsü görmeyince öfkelendi. Baybars‘ın karĢısına çıkmayı göze alamayarak öfkesini Anadolu halkından ve vezir Pervane‘den çıkardı. Kayseri ve Sivas gibi birçok büyük Ģehir yakıldı, yerle bir edildi. ĠLME VE ÂLĠMLERE DEĞER VERDĠ ġam‘a özel ilgi gösteren ve burada sık sık zaman geçiren Baybars, buraya bir saray inĢa ettirmiĢti. Bu saraya mermerlerinin renkliliğinden dolayı alaca manasında ―Ablak‖ deniliyordu. Yine ġam‘a Zâhiriyye isminde büyük bir medrese yaptırmıĢtı. Bu medresede Hanefî ve ġâfiî fıkhı beraber okutuluyordu. Kendi ilmi dünyası zayıf olan Baybars, ilim adamlarına çok önem vermiĢ, onlara çok iyi davranmıĢtı. Büyük hadis âlimi Nevevî ile sık sık mektuplaĢmıĢ, mutasavvıflara özel ihtiramda bulunmuĢtu. Kendisi de ―Hızır‖ isminde bir Ģeyhe bağlanmıĢtı. Mısır‘da dört mezhepte kadı tayini uygulamasını o baĢlatmıĢtı. Ġçkiyi ve fuhĢu yasaklamıĢtı. O, Müslümanlığında samimi ve sefahatten uzak bir hayat yaĢamıĢtı. Polo oyununu çok seven Baybars, her fırsatta bu oyunu oynamıĢtı. Hatta bu oyun için Kahire dıĢına bir meydan dahi yaptırmıĢtı. Seferlerinde toplam 40 bin kilometre yol kat etmiĢ; Moğollarla 9, Ermenilerle 5, Haçlı kalıntılarıyla 21 savaĢ yapmıĢtı. Bu savaĢların birçoğuna bizzat katılmıĢ ve en ön safta savaĢmıĢtı. Sultan Baybars, öldüğünde arkasında artık oturmuĢ bir Memluk devleti bırakmıĢtı. O birçok savaĢ mültecisine sığınak olmuĢtu. Dağılan Ġslam dünyasını yeniden toparlamıĢ, Haçlı ve Moğol belalarını bertaraf etmiĢti. Bunalan Ġslam dünyası onunla derin bir nefes almıĢtı. “Çöl panteri” olarak bilinen Baybars‘ın ismi üzerine nice efsaneler ve destanlar yayılmıĢtı. Belki bugün bile Kahire‘nin ara sokaklarında onun cömertliğinden, halkına 215 olan sevgisinden, samimi dindarlığından bahseden ve fetihlerin babası oluĢunu anlatan hikâyeciler hala geziniyordur... HÜLAGU HAN‟IN ÖLMÜ VE ANADOLU Ġlhanlı hükümdarı Hülâgû, Ocak 1265‘te öldü. Yerine oğlu Abaka geçti. Nastûrî bir Hristiyan olan Abaka, Bizans Ġmparatorunun kızıyla evlenerek, Bizans‘la da ittifak kurdu. Altın Orda devleti üzerine giden Abaka büyük bir yenilgi aldı. Baybars o zamanlarda Moğollara bağlı olan Ermeni krallığı ile uğraĢmaktaydı. O, Ermeni krallığının üzerine yakın arkadaĢı Kalavun‘u gönderdi. Kalavun, Ermeni Krallığına ağır bir darbe vurarak baĢkentleri Sis‘e (bugünkü Adana‘nın Kozan ilçesi) kadar girdi. Birkaç sene sonra Baybars, bizzat bir sefere çıkarak Ermeni krallığını büyük ölçüde fethetti. Müteakiben Antakya üzerine yürüyen Baybars, burayı çetin bir mücadeleden sonra ele geçirdi. O, çok büyük ganimet elde ettiği bu fetihle aynı zamanda bölgedeki en büyük Haçlı varlığına da son vermiĢti. Kuzey Afrika üzerine sefere çıkan sultan, bölgedeki Bâtınî Ġsmâilî varlığını ortadan kaldırdı. Moğol Hakanı Abaka, zaman zaman Baybars‘a tahkir edici mektuplar gönderiyor ve ona aslında bir köle olduğunu hatırlatıyordu. Baybars bu mektuplara misliyle mukabele ediyor, nihai hesaplaĢma için gün saydığını belirtiyordu. HĠLAFETĠN MISIRA TAġINMASI 1258 yılında Bağdat Moğollar tarafından iĢgal edilmiĢ ve Ģehir yakıp yıkılmıĢtır. Halife Mutasım Billah ve ailesi de kılıçtan geçirilmiĢtir. Abbasi hanedanından olan Ebu‘l-Kasım Ahmed, Moğolların Bağdat katliamından kurtularak Irak‘ın batısında bulunan Arap kabilelerin yanına sığınmıĢtı. Ġslâm dünyası Bağdat‟ın Moğollar tarafından iĢgal edilmesi ve Abbasi halifesi Mutasım Billah‟ın öldürülmesinde en sonra halifesiz kalmıĢtı. Baybars, Ġslâm dünyasında halifelik makamının önemini bildiğinden Abbasi hilafetini Kahire‟ye getirmeye karar vermiĢtir. Böylece saltanatına meĢruiyet kazandırmak, devlet içinde istikrar ve dıĢ düĢmanlara karĢı da siyasi güç kazanmak istemiĢtir. Ebu‘l-Kasım Ahmed ise 1261 yılında bir mektup göndererek Mısır‘a, Memlûk Sultanı Baybars‘ın yanına gelmek istediğini 216 bildirmiĢti. Zaten daha önce Ebu‘l-Kasım Ahmed‘i Mısır‘a getirmeye karar vermiĢ olan Baybars, durumdan haberdar olunca Ebu‘l-Kasım Ahmed‘in Kahire‘ye getirilmesini emretti. Kahire‘ye gelen Ebu‘l-Kasım Ahmed, Baybars tarafından devlet erkânı ve halktan kiĢilerin de katılımı ile büyük bir törenle karĢılandı (Haziran, 1261). Bu törene Kahire‘de bulunan Ġslâm dini mensuplarının yanı sıra diğer dinlerin mensupları da iĢtirak ettiler. Daha sonra bir toplantı tertip edilerek, ilmi bir heyet önünde, Ģahitlerin tanıklığı ile Ahmed‘in Abbasi hanedanından olduğu tespit edildi ve ona ―Mustansır‖ unvanı verildi. Bunun üzerine yeni halife için büyük bir biat töreni düzenlendi. Düzenlenen merasimin ardından Ebu‘lKasım Ahmed, Halife ilan edildi. BaĢta Baybars olmak üzere orada bulunan herkes de Halifeye biat etti. Halife, kendisine biat edilmesinden sonra Baybars‘a kılıç kuĢatarak, saltanat menĢuru verdi ve bütün Ġslâm beldelerinin ve fethedilecek yerlerin idaresini ona verdiğini açıkladı. Baybars, hutbelerde Halifenin adının söylenmesini ve basılan paralara Halifenin adının yazılmasını emretti. Halife Ahmed, Sultan Baybars‘ı Ġslam dünyasının yegâne hükümdarı olarak ilan etti, ona hil‘at giydirdi. Yeni halifenin herhangi bir askeri veya siyasi iĢlevi yoktu. O daha çok ruhani ve sembolik bir anlam taĢıyordu. Sultan Baybars, yeni halifeyle beraber Ġslam dünyasındaki yerini sağlamlaĢtırmak istemiĢti. Yine aynı dönemde, bölgedeki istikrarsızlık ve çatıĢmalar nedeniyle kesintiye uğramıĢ olan Kâbe‘ye örtü gönderme geleneği yeni halife Mustansır eliyle yeniden baĢladı. Baybars, böylelikle Ġslâm‘ın savunuculuğunu üzerine almıĢ ve Ġslâm âleminin önderi olma görevini üstlenmiĢ oldu. Halifeliğin Mısır‘da olması Memluklerin Ġslâm dünyası üzerindeki etkinliğini artırdı. Bu bağlamda Müslüman Türk devletleriyle ve özellikle bu devletlerden biri olan Anadolu Selçuklu Devleti ile de iyi iliĢkiler kurdu. Osmanlıların Memlûk Devleti‘ni sona erdirip Halifeliği de ele geçirmesine kadar Hilafet makamı Mısır‘da varlığını sürdürdü. Halife Ebu‘l Kasım Ahmed‘in ölümünden sonra, Baybars yine Abbasi soyundanEbu‟l-Abbas Ahmed‟i Mısır‟a çağırarak onu halife 217 ilan etmiĢ (Kasım 1262) ve herkes ona biat etmiĢtir. Mısır Abbasi halifelerinin ikincisi olan bu halife de devlet yönetimini tümüyle Baybars‟a teslim etmiĢtir. Baybars bu halifenin Bağdat‟a gitmesine müsaade etmemiĢtir. Baybars tarafından yetkileri sınırlanan Mısır‟daki Halifeler devlet siyasetine müdahale etmemiĢlerdir. Baybars‟ın halifeliği Mısır‟da yeniden tesis etmesiyle halifelik Memlûklere geçmiĢ ve Osmanlıların Memlûk Devleti‟ni sona erdirip halifeliği de ele geçirmesine kadar halifelik makamı Mısır‘da varlığını sürdürmüĢtür. Halifeliğin Mısır‟da olması Memlûklerin çok iĢine yaramıĢ Ġslâm dünyası üzerindeki etkinliğini artırmıĢtır. YABANCI DEVLETLERĠN RAĞBETĠ Baybars, daha o günlerde çok büyük bir Ģöhrete mazhar olmuĢtu. Ġslam dünyasında isminin etrafında efsaneler dönüyor, beyler ve emirler kendi rızalarıyla gelip ona tabi oluyordu. Mekke emiri Ebu Numeyy de Baybars‘a bağlılığını bildirdi ve onu hacca davet etti. Baybars, çevresine ava çıktığını ilan ederek gizlice hacca gitti. 1269 hac mevsiminde görevini ifa eden Sultan, bizzat omuzunda gül suyu taĢıyarak Kâbe‘nin yıkanmasında görev aldı. Ardından baĢkent Kahire‘ye geri döndü. Hac yolcularına sık sık zarar veren Kıbrıs adası üzerine bir donanma gönderse de, bu donanma Ģiddetli bir fırtınadan dolayı baĢarısız oldu. Kuzey Suriye‘yi her fırsatta taciz eden Moğollardan sıkılan Baybars kesin bir zafer kazanmak istese de, Moğol orduları onun karĢısına çıkmak istemiyordu. Sultan, birkaç defa Moğol üzerine sefere çıkmıĢ olmasına rağmen, karĢısında kimseyi bulamadı. En son seferinden sonra Kahire‘de onun için büyük bir karĢılama töreni yapıldı. Tarihçi Ġbni ġeddad‘ın ifadesiyle bu tören o güne kadar Baybars‘tan baĢka hiçbir Ġslam hükümdarına nasip olmamıĢtı. Törende Yemen, Alman, Altın Orda, Bizans ve Cenova elçileri, Baybars‘ın huzurunda yer öptü. Kuzey Sudan‘a ordu gönderen Baybars buraları fethetti ve Dongola gibi birçok önemli Ģehri ele geçirdi. Bu bölgeler ilk defa Ġslam hâkimiyetiyle tanıĢıyordu. 218 DEVLET ĠDARESĠ Devlet idaresine getirdiği yenilikler ve kurduğu müesseselerle Memlük Devleti‘nin gerçek kurucusu sayılan Baybars, haleflerinin gelecekte takip edecekleri siyasetin ana hatlarını çizmiĢ, halk hikâyelerine konu teĢkil edecek kadar büyük Ģöhret kazanmıĢtır. Samimi bir Müslüman olan Baybars aynı zamanda Cengiz yasasını ve töresini de uygulardı. Düzenli ve çalıĢkan bir devlet adamı olarak ülkenin idaresini sıkı kontrolü altında tutar, adalete, hak ve hukuka büyük önem verirdi. Dört büyük Sünnî mezhep mensuplarının iĢlerini görmek için her mezhebe ait ayrı ayrı kadıların baĢına kādılkudâtlar tayinini ilk önce o gerçekleĢtirmiĢtir. Devlete merkeziyetçi bir yapı kazandırmaya çalıĢtığı gibi bütün ülkeyi düzenli bir yol Ģebekesiyle Kahire‘ye bağladı. Mükemmel bir posta teĢkilâtı kurdu, ordusunu yeni silâhlarla donattıktan baĢka Ġskenderiye, Kahire, Dimyat tersanelerini geniĢletti. “Hâdimü‟lHaremeyn” sıfatını kullanan ve önceleri taĢıdığı “Rükneddin” unvanını, hıristiyan ve müĢrik Moğollar‟a karĢı kazandığı zaferler dolayısıyla “Seyfeddin” Ģeklinde değiĢtiren Baybars‟ın, ayrıca Suriye‟nin çeĢitli yerlerine Türkmenler‟i yerleĢtirdiği, Türk Memlükleri çoğalttığı, Türk-Moğol geleneklerine değer verdiği, Berke Han‟ın kızı ile evlendiği ve veliaht olarak ilân ettiği oğluna Türk adı verdiğine göre millî Ģuura sahip olduğu anlaĢılmaktadır. Baybars‟ın hayatı hakkında en önemli kaynaklar, onunla ilgili olarak yazılan üç hususi tarihtir. Bunlar Ġbn Abdüzzâhir‟in er-Ravżü‟zzâhir fî sîreti‟l-Meliki‟ẓ-Ẓâhir, Ġbn ġeddâd‟ın Sîretü‟l-Meliki‟ẓ-Ẓâhir Baybars ve ġâfi„ b. Ali‟nin Ḥüsnü‟l-menâḳıbi‟s-sırriyyeti‟l-müntezeʿa mine‟s-sîreti‟ẓ-Ẓâhiriyye adlı eserleridir. Ġbn Abdüzzâhir‟in eserinin British Museum‟daki eksik bir nüshası (Add., 23, 331) Fâtıma Sâdık tarafından Ġngilizce tercümesiyle birlikte neĢredilmiĢ (Baybars I of Egypt, Dacca 1956), Abdülazîz el-Huveytır daha sonra bu nüsha ile Süleymaniye Kütüphanesi nüshasını (Fâtih, nr. 4367) esas alarak eserin tenkitli neĢrini yapmıĢtır (Riyad 1396/1976). Ġbn ġeddâd‟ın eserinin ikinci kısmını (Edirne Selimiye Ktp., nr. 1507) ġerefettin Yaltkaya Türkçe‟ye tercüme etmiĢ (Baypars Tarihi, Ġstanbul 1941), Edirne Selimiye Kütüphanesi‟nde (nr. 2306) bulunan nüshanın “Târîḫu‟l-Meliki‟ẓ-Ẓâhir” baĢlığını taĢıyan kısmı da Ahmed Hutayt tarafından neĢredilmiĢtir (Die Geschichte des Sultan 219 Baibars, Wiesbaden 1983). Eserin III. kısmı Süleymaniye (Fâtih, nr. 4392), V. kısmı da Topkapı Sarayı Müzesi (Revan KöĢkü, nr. 1607) kütüphanelerinde bulunmaktadır (bk. ġeĢen, I, 120). ġâfi„ b. Ali‟nin eserini neĢreden Abdülazîz el-Huveytır (Riyad 1976), Baibars The First (London 1978) adıyla baĢka bir eser de kaleme almıĢtır. VEFATI Baybars Moğollar‘ı bozguna uğrattıktan sonra Antakya üzerinden ġam‘a döndüğü bir sırada ansızın hastalandı,14 gün süren bir dizanteri rahatsızlığının ardından 17 Haziran 1277‟de hayata gözlerini yumdu. NaaĢı önce ġam Kalesi‘ne, ardından da türbeye dönüĢtürülen Selahaddin Eyyûbî‘nin babasının sarayına defnedildi. Ölümü üzerine devletin baĢına 17 yaĢındaki oğlu Melik Said geçti. Hayatının en verimli çağında, saltanatının en parlak ve kudretli bir zamanında ölen Baybars, Ortaçağ Türk Ġslam tarihinin en büyük simalarından biridir. Çok güçlü bir vücuda, sağlam bir iradeye, benzeri görülmemiĢ bir cesarete ve parlak bir zekâya sahip idi. En önemli ve cesur hareketlerinde bile daima ihtiyatlı hareket eder, en küçük bir tedbiri bile almakta ihmalkârlık göstermezdi. Harplerin en tehlikeli anlarında bir nefer gibi ön saflarda çarpıĢır, en büyük tehlikelerden dahi çekinmezdi. Dinine çok bağlı bir Müslümandı. Ehl-i sünnet mezheplerine mensup halkın hizmetlerinin eksiksiz Ģekilde görülebilmesi gayesiyle; her mezhep için ayrı ayrı atanan mezhep kadılarının baĢına Kadı-ul Kudatlar (BaĢkadı) tayin edilmesi usûlünü ilk olarak o ortaya koymuĢtu. Mükemmel bir posta teĢkilatı kurarak, ülkesindeki haberleĢmeyi en iyi Ģekilde temin etmiĢtir. Ayrıca geniĢ bir casus teĢkilatı kurmuĢ ve casusları kontrol eden casuslar kullanmıĢtı. Devrin her türlü kara ve deniz harp mühimmatının yapımına büyük ehemmiyet vermiĢ, tersaneler kurdurmuĢtu. Kahire'de 1266-69 arasında yaptırdığı cami, Memlük sultanlarının Kahire‘de yaptırdığı camiler arasında günümüze ulaĢanların en eskisidir. Baybars Camii, aynı zamanda bânisinin pek çok hayır eseri arasında en büyük ve sanat tarihi bakımından en değerli olanlarından biridir… 220 Mısır‘da kurulan Türk devletlerinden biri olan Memlûkler Devleti sultanlarından Baybars, on yedi yıl süren saltanatında birçok düĢmanla savaĢmak zorunda kalmıĢ, düĢmanlarını bertaraf ederek devletini dönemin güçlü devletlerinden biri haline getirmeyi baĢarmıĢtır. Baybars sultanlığı boyunca Haçlılara karĢı verdiği mücadeleyi kararlılıkla sürdürerek Antakya baĢta olmak üzere Haçlıların elinde olan birçok Ģehri ele geçirmiĢtir. Böylelikle onları bu topraklardan tamamen atamasa da güçlerini büyük oranda kırmıĢtır. Baybars, Suriye ve Mısır üzerinde kurulan devletini baĢarılı faaliyetleriyle hem siyasi hem de devlet teĢkilatı açısından sağlam bir temele oturtmuĢtur. BĠBLĠYOGRAFYA İbn Abdüzzâhir, er-Ravżü‟z-zâhir fî sîreti‟l-Meliki‟ẓ-Ẓâhir (nşr. Abdülazîz elHuveytır), Riyad 1396/1976, s. 9-13, 29-39, ayrıca bk. İndeks.Ebü‟l-Fidâ, el-Muḫtaṣar fî aḫbâri‟l-beşer, İstanbul 1286, III, 208 vd.Makrîzî, es-Sülûk, I, 435-639.İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü‟z-zâhire, VII, 101 vd., 175-258.G. Wiet, L‟Egypte Arabe, Paris 1926, s. 431 vd.a.mlf., “Baybars I”, EI2 (İng.), I, 1124-1126.Saîd Abdülfettâh Âşûr, eẓ-Ẓâhir Bâybârs, Kahire 1963.a.mlf., el-Ḥareketü‟ṣ-ṣalîbiyye, Kahire 1986, II, 1084-1085, 1092, 1130-1131.Ramazan Şeşen, Nevâdirü‟l-maḫṭûṭâti‟l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1975, I, 120.Abdul-Aziz Khowaiter, Baibars The First: His Endeavours and Achievements, London 1978.Robert Irwin, The Middle East in the Middle Ages, the Early Mamluk Sultanate 1250-1382, Kent 1986, s. 37- 61.Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, III, 264-296.Kâzım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri (1250-1517), Mısır‟da Memlûk Devleti‟nin Kuruluşu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, VI, 455-466.Abdülkādir el-Mağribî, “el-Melikü‟ẓ-Ẓâhir Bâybârs”, MMLADm., XII/3-4 (1946), s. 137-140; XII/5-6, s. 227- 235; XII/7-8, s. 329-337.M. L. Bates, “The Coinage of the Mamluk Sultan Baybars I: Additions and corrections”, American Numismatic Society Museum Notes, sy. 22 (1977), s. 161-181.M. R. Broome, “The Silver Coins of Baybars I. Without mint name”, a.e., sy. 24 (1979), s. 219-223.Jonathan M. Bloom, “The Mosque of Baybars al-Bunduqdārī in Cairo”, AIsl., XVIII (1982), s. 45-78.M. Fuad Köprülü, “Baybars I”, İA, II, 357-363.Andre Clot¸ Kölelerin İmparatorluğu ve Memlûklerin Mısır'ı¸ Çev. Ilgaz Turhan¸ İstanbul 2005.Bilge Umar¸ Türkiye'deki Tarihsel Adlar¸ İstanbul 1993.Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi¸ Haz. Hakkı Dursun Yıldız¸ İstanbul¸ 1986.Gülay Çalık¸ Sultan Baybars ve Haçlılarla Mücadelesi¸ Ankara 2008.İlyas Gökhan¸ Başlangıçtan Kurtuluş Harbine Kadar Maraş¸ Ankara 2011.Osman Turan¸ Selçuklular Zamanın da Türkiye¸ İstanbul 1993.Osman Turan¸ Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti¸ İstanbul 1993.Oğuz Mete Öztürk¸ Geçmişten Günümüze Türk Devletleri Tarihi¸ İstanbul¸ 2007. 221 SULTAN 1.KILICARSLAN (R.Aleyh) (D.M.1079.V.H. 20 Zilkade.500.M.1107.Silvan) Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurucusu olan Anadolu fâtihi KutalmıĢoğlu Süleyman ġâh'ın oğlu, Ģehit ve ikinci Türkiye Selçuklu Sultan‟ı. Anadolu‟yu Haçlılara mezar eden,600.000 kiĢilik Haçlı ordusunun 500.000 kiĢisini Anadolu yaylalarına gömen Sultan) I.Kılıç Arslan 1079 yılında dünyaya geldi. Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurucusu olan Anadolu fâtihi KutalmıĢoğlu Süleyman ġâh'ın oğlu ve ikinci Türkiye Selçuklu Sultan‘ıdır.(V.H. 20 Zilkade.500.M.1107)Çocukları: I. Mesud, MelikĢah,ġehinĢahTorunu: II. Kılıç Arslan. EĢi Sevindik Hatun ve kızı Aydın Hatun. Kılıç Arslan Anadolu Selçuklu Sultanlığının kurucularından olup; Haçlı ordularına karĢı Anadolu‘yu ve hatta bütün Ġslam âlemini müdafaa eden bir Türk hükümdarıdır. Vatan topraklarının nasıl 222 müdafaa edilmesi lazım geldiğini, bu uğurda yaptığı kanlı mücadelelerle bütün insanlığa ispat etmiĢti. Kılıçarslan olmamıĢ olsaydı, belki bugün Anadolu‘da bir Türk hâkimiyeti yerine bir Latin devleti mevcut bulunacaktı.Anadolu kıtası; 26 Ağustos 1071 yılında Alpaslan‘ın Bizanslılarla yaptığı Malazgirt Meydan SavaĢı ile fethedilmiĢti. Bu fetih üzerine Horasan ellerinde bulunan birçok Oğuz Türkmen oymakları, Anadolu‘nun çeĢitli yerlerine yerleĢmiĢlerdi. Anadolu‘nun kuzey bölgesinde Oğuzların Bozok kabileleri, güney bölgesinde de Üçok kabileleri yurt tutmuĢtu. Büyük kütleler ise Orta Anadolu‘yu doldurmuĢtu. Bunların çoğu Kınık kabileleri idi. Ġlk etapta Anadolu‘ya bir milyon Türkmen gelmiĢti. Bunların bir kısmı hayvan sürülerine sahip olduklarından Yörük kaldılar. Bir kısmı da toprağa yerleĢerek çiftçi oldular. Ancak, Anadolu‘nun Marmara kıyıları henüz Bizanslıların elinde bulunuyordu. Marmara havzasının fetihlerine KutalmuĢ oğlu Süleyman ile kardeĢi Mansur gönderilmiĢti. Bu iki kardeĢ, Anadolu‘nun fetih olunmamıĢ kısımlarını Türk topraklarına katarak Anadolu Selçuklu Sultanlığı devletini kurdular. Fakat bu iki kardeĢ birbiriyle uğraĢmaya baĢladılar. Bunun üzerine büyük Selçuklu Hakanı MelikĢah, Mansur‘un üzerine Porsuk Bey ve kuvvetlerini gönderdi. 1077 tarihinde Mansur mağlup edilerek öldürüldü. Melik ġah, Anadolu‘nun idaresini Sultan unvanıyla KutulmuĢ oğlu Süleyman‘a bıraktı. ĠĢte, bu Ģekilde Anadolu Selçuklu Sultanlığını kuran Aslan‘ın torunu KutulmuĢ oğlu Süleyman oldu. Anadolu‘da bu devlet 1077 yılında kuruldu. Anadolu Selçuklularından on yedi hükümdar gelmiĢti. KutalmuĢoğlu, Konya Ģehrini merkez yaparak Bizanslılarla savaĢlara giriĢti. Ġznik Ģehrini fethettikten sonra burayı merkez yaptı. Bir müddet sonra Antakya‘yı da fethetti. O zaman MelikĢah‘ın kardeĢi TutuĢ ile harbe giriĢerek yenildi. Babası Süleyman ġah‘ın 1084 yılında Antakya seferi sırasında yanında bulundu. Babası Haziran 1086 yılındaO zaman Büyük Selçuklu Sultanı MelikĢah‘ın kardeĢi TutuĢ ile harbe giriĢerek yenildi. 223 TutuĢ ile yaptığı savaĢta ölümünden sonra I. Kılıç Arslan, Vezir Hasan b. Tâhir‘in koruması altında Antakya‘da kaldı. Süleyman ġâh öldüğü zaman oğulları çocuk yaĢta idi. Süleyman ġâh‘ı çok seven 1087 ilkbaharında Antakya‘ya gelen Büyük Türk Hâkanı Melik ġâh, bu çocukları yetiĢtirmek, tahsil ve terbiyelerine bizzat nezaret etmek üzere yanına aldı ve Büyük Türk Hâkanlığı‘nın (Büyük Selçuklu) taht Ģehri olan Ġsfahân Sarayında daire tahsis etti. Burada I. Kılıç Arslan tam bir Türk-Ġslâm terbiyesi ile yetiĢti. Bu suretle Süleyman ġâh‘ın ölümünden (5 Haziran 1086), Melik ġâh‘ın ölümüne kadar (20 Kasım 1092), Büyük Selçuklu Devleti, 6 yıl, 5 ay, 15 gün Süleyman-ġâh‘ın kardeĢi Melik Dâvûd‘un idaresinde kaldı. Gerçek hükümdar olan I.Kılıç Arslan, Anadolu‘da (Türkiye‘de) değil Ġsfahân Sarayı‘nda idi.Ġsfahân Sarayı‘nda fevkalâde itina ile yetiĢen Sultan Süleyman ġâh‘ın büyük oğlu Kılıç Arslan, Melik ġâh‘ın ölümü üzerine Sultan Berkyaruk‘tan müsaade aldı ve kardeĢi ile beraber Ġznik‘e geldi. SULTAN I. KILIÇ ARSLAN DÖNEMĠ (1079-1107) 11. ve 12. Yüzyıllar Büyük Selçuklu Devletinin bölünmesi, Fars ve Arap toplumlarının Ġç Asya‘daki demografik yapıyı etkilemesi ve Anadolu‘nun Türk Yurdu haline gelmesiyle bölgedeki Türk toplumları kitleler halinde Anadolu içlerine göç ediyorlardı. Kılıç Arslan, Bizans‘tan boĢalan Güney Marmara hattını özellikle Horasan bölgesinden göç eden kitlelere açarak ve teĢvik ederek bölgenin TürkleĢmesini sağlandı. Kılıç Arslan, eskiden babası Süleyman ġah‘a tâbi olan Orta Anadolu‘dan büyükçe bir kuvvet toplayarak 1092 sonları, 1093 baĢlarında Ġznik‘e geldi. Kılıç Arslan Selçuklu hükümdarı olarak genç yaĢta tahta çıktı. Melik Dâvûd‘un yaĢının küçük olması dolayısıyla Devletin idaresi, Süleyman ġâh‘ın BaĢkumandanı olan Ebulkasım Bey‘in elindeydi. Yanındaki Türkmen ailelerini Ġznik‘ e yerleĢtirerek, Anadolu‗ da dağılmıĢ olan birliği yeniden te‘sis etti. KutalmuĢoğlu Süleyman ġah‘ın ölümü ile Anadolu‘da karıĢıklıklar baĢ gösterdi. Beyler her tarafta bağımsızlıklarını ilan ettiler. Süleyman‘ın oğlu Kılıç Arslan, Büyük Selçuklu Ġmparatoru tarafından hapse atılmıĢtı. Anadolu‘nun karıĢıklığını ancak Kılıç 224 Arslan düzene koyabilirdi. Kılıç Arslan babası zamanından kalan büyük kumandanları baĢına topladı. Ġznik Ģehrini tekrar zapt ederek burayı kendisine merkez yaptı. Bundan sonra bağımsızlık hevesinde bulunan bütün beyleri ortadan kaldırdı. Bu suretle babasının elde ettiği bütün toprakları tekrar ele geçirdi. Bir donanma yaparak Çanakkale Boğazı önlerindeki adaları birer birer fethetti. Kılıç Arslan çok yiğit, aynı zamanda pek cesur bir hükümdardı. Anadolu‘nun birliğini kurmaya muvaffak oldu. Bu sebeple Ģöhret ve namı her tarafa yayıldı. Kılıç Arslan‘ın en büyük amacı Bizanslıların elinden Ġstanbul‘u almaktı. Bu amacına ulaĢmak için Marmara kıyılarında bir tersane kurup çok sayıda harp gemileri yaptırdı. Türklerin bu hazırlığını gören Bizanslılar telaĢa düĢtüler.O zamanlar Bizans tahtında Yedinci Mihal Dükas bulunuyordu. Türklerin kara ve deniz kuvvetleriyle baĢa çıkamayacağını anlayınca, Roma‘da oturan Papa Yedinci Greguvar‘a elçiler gönderdi. Papaya, batı devletlerinin yardımına muhtaç olduğunu bildirdi. Eğer bu yardım gelmezse, Ġstanbul Türklerin eline geçecek ve Doğu Roma Ġmparatorluğu tarihe karıĢacaktı. Papa, Ortodoksların Katolik kilisesine müracaatını kendi menfaatine uygun buldu. Ġleride bu iki kilisenin birleĢeceğini düĢündü. Bu sebeple Batı Avrupa devletlerinden 40,000 kiĢilik bir ordu toplanılarak Ġstanbul‘a gönderilmesi için çok çalıĢtı. Fakat muvaffak olamadı. Bizans‘ı korku sardığı sıralarda, Kılıç Arslan durmadan donanma yaptırıyor; bir an öne Ġstanbul‘u Türk topraklarına katmayı arzu ediyordu. O devirde Avrupa‘da dinî taassup çok Ģiddetli idi. Papazların halk üzerinde büyük tesirleri vardı. Bütün papazlar, Hazreti Ġsa‘nın doğduğu mukaddes Kudüs Ģehrini Ġslamların elinden kurtarmak için halkı haçlı seferine teĢvik ediyorlardı. Bilhassa Fransa‘da kurulmuĢ olan Kloni tarikatının halk üzerinde etkisi büyüktü.1095 tarihinde Fransa‘nın Klermon Ģehrinde Papa Ġkinci Urban, ruhanî bir meclis topladı. Bu meclise on dört baĢpiskopos, iki yüz elli piskopos, dört yüzden fazla papaz katıldı. Ayrıca birçok da Ģövalye bulundu. Bu ruhanî meclis, Kudüs‘ün Ġslamlardan alınmasına karar verdi. Bu iĢe ön ayak olan Piyer Lermit adında bir papazdı. Buna 225 Yoksul Gotye adında bir Ģövalye de katıldı. Bunların teĢvikiyle Avrupa‘da büyük bir haçlı ordusu hazırlandı. Bu sel Anadolu‘ya akmak üzere idi. Bu seli Kılıç Arslan nasıl durdurabilecekti? Haçlı ordusunun sayısı altı yüz bin kiĢi idi. Haçlı ordusu muhtelif Hıristiyan milletlerinden kurulmuĢ olup, içinde ihtiyarlar, gençler ve kadınlar da bulunuyordu. Hepsi göğüslerine birer kırmızı Haç takmıĢlardı. Bu haçlı ordusunun önünde eski Cermen efsanelerinde mukaddes sayılan bir Keçi ile bir de Kaz bulunuyordu. Bu insan seli Batı Avrupa‘dan yaya olarak Bizans‘a geldi. Bizans imparatoru bu kalabalıktan ürkerek bunların hepsini Anadolu yakasına geçirtti. ÇAKA BEY „ĠN ÖLÜMÜ Babasının ölümünün ardından kumandanları kendilerine teslim edilmiĢ olan Ģehirlerde bağımsız hareket etmeye baĢlamıĢlardı, bu yüzden devletin birliği dağılmıĢtı. BaĢlangıçtaki hâkimiyet alanı sadece Ġznik ve civarıyla sınırlı görünen Sultan Kılıç Arslan ilk iĢ olarak dağılmıĢ bulunan devletin birliğini kurmaya çalıĢtı. Yıllardan beri Bizans ile savaĢan Ġzmir Beyi Çaka‘nın kızıyla evlenerek Bizans‘a karĢı Çaka Bey ile birlikte hareket etmeye baĢladı. Bu durumdan endiĢeye kapılan Ġmparator Aleksios, Sultan Kılıç Arslan‘ı Çaka Bey‘in aleyhine tahrik ederek ikisinin arasını bozmaya uğraĢtı. Esasen Sultan Kılıç Arslan da Çaka Bey‘in gittikçe güçlenmesini kendi hâkimiyeti açısından tehdit edici bir geliĢme olarak görmekteydi. Bu etkenler Sultan Kılıç Arslan‘ın 1095 yılında Çaka Bey‘i öldürtmesine sebep oldu. HAÇLI SEFERLERĠ 1071 Malazgirt seferinden 10 sene sonra Türkler, Marmara‘ya eriĢtiler. Ġznik‘i baĢkent yapan Anadolu Selçuklu (Türkiye) Devleti kuruldu. Bu Devlet, Büyük Türk Hâkanlığı‘na (Büyük Selçuklu Devletine) bağlı idi. Türk zaferleri ve yengileri baĢ döndürücü idi. Gerçi Araplar‘da yüzyıllarca evvel Boğaziçi‘ne gelmiĢler, Ġstanbul‘u muhasara etmiĢlerdi. Fakat bu teĢebbüsler geçici bir akın mahiyetinden ileri gidememiĢti. Türkler; Anadolu da yurt kurmak azminde idiler. Yüz binlerce Oğuz doğudan devamlı dalgalar hâlinde gelip 226 Anadolu‘ya yerleĢiyor, köyler ve kasabalar kuruyor, eski Ģehirler ise Türk nüfusunun yerden bitercesine çoğaldığı, yerli halkı azınlıkta bıraktığı görülüyordu. Türkiye Devletinin kuruluĢu dünyanın en müteĢebbis ve enerjik milletinin Anadolu‘da yurt kurması; Avrupa‘yı dehĢet içinde bıraktı. Avrupa‘nın en büyük devleti olan Bizans‘ın ise Türklerin eline geçmesinin bir zaman meselesi olduğunda tereddüt kalmadı. Bizans‘ın düĢmesiyle Türkler Avrupa‘nın hâkimi olacaklar ve hiçbir kuvvet onları durduramayacaktı. Ne pahasına olursa olsun; Türkler‘ in Rumeli‘ne geçmelerini önlemek, mümkünse onları Anadolu, Suriye ve Filistin‘den atmak, Akdeniz‘den uzaklaĢtırmak lazımdı. Böyle bir harekete ise hiçbir Avrupa devleti tek baĢına giriĢemezdi. Bütün Avrupa birleĢtiği takdirde ümit vardı. ĠĢte Haçlı Seferlerinin en mühim sebebi bu Türk meselesidir. Türkiye‘nin kuruluĢunu önlemek, Türkiye‘nin bir Avrupa devleti haline gelmesine mani olmak davasıdır. ġimdi bütün Ġslâm âleminin savunulması gibi çok ağır bir tarihî yük, Türkler‘ in omuzlarına yükleniyordu. Haçlı Seferleri‘nin ikinci sebebi iktisadîdir. Avrupa XI. Asırda fakir ve büyük bir yoksulluk içindeydi. Hükümdar sarayları bile çıplak taĢ yığınından ibaretti. Altın, değerli taĢlar ve madenler tamamen Türkler‘in ve baĢka Doğu kavimlerinin elinde birikmiĢti. Dünyanın bütün zenginliği Asya‘da toplanmıĢtı. Ġspanya‘da Murâbıtlar, Anadolu‘da Türkler, Avrupa‘nın iki yakasını tutmuĢlardı. Dünya ticaret yolları mutlak surette Müslümanların elinde idi. Doğu Avrupa‘nın Türk kavimleri, bu taraftan da geniĢ dıĢ ülkelerini Avrupa‘ya kapalı tutuyorlardı. Avrupa en iptidaî maddeler için bile Doğu‘ya muhtaç bulunuyordu. Bu maddeleri altınla satın almaya mecburdu. Altın ise, artık Avrupa piyasasında görülmez bir metâ haline gelmiĢti ve tükenmek üzereydi. Üç asırdan beri Avrupa da bir tek altın sikke kesilmemiĢti. Avrupa‘da (milyonluk Ġstanbul‘un dıĢında) nüfusu yüz bini bulan hiçbir Hıristiyan Ģehri yoktu. Nüfusu 20.000 i geçen Ģehir sayısı ise 20 den ibaretti. Doğu da ise (milyonluk birkaç Ģehir dıĢında) her 227 ülkeden birkaç tane yüz bin nüfuslu Ģehir vardı. ġehir ekonomisinin teĢekkül edemediği ve burjuvanın doğamadığı Avrupa‘da, orta sınıf yoktu; esir - fakir köylü ile zadeğân (aristokrat) diye baĢlıca iki iktisadî sınıf vardı. Ziraat iptidaî idi. Ziraat aletleri tahtadandı. Sulama sistemi yoktu. Fransa, Almanya, Venedik gibi büyük sayılan Avrupa devletlerinin yıllık geliri en mütevazı bir Türk beyliğinin gelirinden azdı. Avrupa‘da ancak 7 Devletin nüfusu 1 milyonu geçiyordu: Almanya, Fransa, Ġngiltere, Macaristan, Lehistan, Sicilya ve Bizans. Bunlardan hiç birinin nüfusu 10 milyona yaklaĢmıyordu. Türk Ġmparatorluğu‘nda ise 100; Çin‘de en az 60 milyon insan yaĢıyordu. HAÇLILARA KARġI SAVAġAN ĠLK HÜKÜMDAR 1095′ de Malatya üzerine sefere çıkan Kılıç Arslan kaleyi tam düĢürmek üzere iken, yüzbinlerce kiĢilik haçlı kuvvetlerinin Türkiye topraklarına girdiğini haber aldı. Bunun üzerine, muhasarayı kaldırarak süratle memleketini müdafaaya döndü. Ġznik‘ i muhasara eden haçlılara karĢı hisar önün de ordusunu savaĢa soktu. Haçlı seferinin öncüsü durumunda olan KeĢiĢ Pierre l‟Hermite‘in idaresinde Anadolu‘ya gelen ilk Haçlı ordusu Ġznik üzerine yürürken Sultan Kılıç Arslan tarafından Drakon vadisinde 21 Ekim 1096‘da pusuya düĢürüldü ve hemen tamamı imha edildi. ġiddetli çarpıĢmalar sonun da iki taraf da ağır zayiat verdi. Birçok haçlı kumandanı öldürüldü. Kazandığı bu baĢarı Sultan Kılıç Arslan‘ın Haçlıları küçümsemesine yol açtı. Papa‘nın teĢviki ile Kudüs‘ü Müslümanlardan alıp Cennet‘e kavuĢmak ve zengin Doğu ülkelerini yağmalamak üzere mutaassıp ve cahil Hıristiyan kitleleri, Avrupa‘da gittikçe huzursuzluğu arttırıyordu. Yalnız Pierre I‘Ermite adında yoksul bir Fransız keĢiĢi etrafına 50.000 Fransız toplanmıĢtı. Her türlü dünya nimetinden uzak yaĢayan ve bu nimetlere eriĢmek için de hiçbir ümitleri olmayan bu sürü, Kudüs‘e gitmek hülyasıyla Fransa‘dan ayrıldı. Almanya‘ya gelince kendilerine 50.000 de Alman serserisi katıldı. Macaristan‘da ve Balkanlar‘da daha da büyüyen sefiller ordusu karĢısında irkilen zengin Bizans, bunları acele Yalova‘da Anadolu toprağına çıkardı yani Türkiye‘ye soktu. Bu sürü yollarda, Müslüman ve Hıristiyan farkı gözetmeksizin önlerine 228 çıkanı boğazlayıp soyuyordu. Büyük fakat hiçbir disiplin ve kumanda altında bulunmayan kafile, Anadolu Selçuklu Devleti, Türkiye‘nin baĢkenti Ġznik‘i almak sevdasıyla bu Ģehre yaklaĢtı fakat Ģehir yakınlarında 1096 Eylülünde Sultan Kılıç Arslan tarafından yolları kesildi. Türkler tarafından tamamen kılıçtan geçirilen bu zavallılar sürüsünün ancak iĢe yarayanları esir edildi. BĠTHYNĠA BÖLGESĠNE AKINLAR Sultan Kılıç Arslan, imparatorun Balkanlarda Kumanlar ile yaptığı savaĢlardan yararlanarak Bithynia bölgesinde Ġzmit ve çevresine akınlar düzenlemeye baĢladı. Ġmparator da Kumanlar ile savaĢı bitirdikten sonra Türk akınlarına karĢı Sapanca gölünün güneyinden Ġzmit körfezine uzanan bir kanal kazdırıp içini su ile doldurarak Türkler‘ in Ġzmit çevresine girmesini engellemek istedi. I. HAÇLI SEFERĠ Fakat bu sürünün arkasından Avrupa‘nın bütün eli silâh tutanlarından, Ģövalyelerden, kontlardan ve dukalardan oluĢan gerçek bir ordu geliyordu. Bu ordunun baĢında Godefroy de Bouillon vardı. Ordu Bizans‘a yaklaĢtığı zaman 600.000 kiĢiyi bulmuĢtu. Tabiî bu kitlenin içinde meslekten asker olanlar dıĢında yolda katılan sürüyle çapulcu da vardı. Güya Bizans‘ı kurtarmak üzere gelen bu sürü, imparator Alexius Komnenos‘u gerçekten ürküttü. Genç ve muktedir Ġmparator bu Avrupalılar‘ı baĢından defetmek için aralarında aynı topraklarda yan yana yaĢamaktan doğan bir yakınlaĢma olan Türklerle anlaĢmaya taraftardı. Balkanlar‘da ve Güney Ġtalya‘da Bizans hâkimiyetini tekrar kurarak Anadolu‘nun kaybını bir dereceye kadar telâfiye çalıĢan Ġmparator, Haçlı kumandanları ile acele bir anlaĢma yapıp onları Anadolu‘ya yani Türkiye Selçuklu devletine geçirdi. Yapılan anlaĢmaya göre Haçlılar, Anadolu‘da Türkler ‘den koparabildikleri ülkeleri Bizans‘a verecekler ancak Anadolu dıĢında fetihler yaparlarsa, kendileri için alıkoyacaklardı. Sultan I. Kılıç Arslan Yarım Milyon Haçlı‟yı Anadolu Yaylalarına Gömdü Bu sırada askerî gücü çok yüksek büyük Haçlı ordularının Ġstanbul‟dan Anadolu‟ya geçerek Pelekanon‘da toplandıkları ve 229 hedeflerinin Ġznik‟i zapt etmek olduğu haberini aldı. 1097 Mayıs‘ında Haçlılar, Anadolu Selçuklu Devleti Türkiye‘nin BaĢkenti Ġznik‘i muhasara altına aldılar. 600.000 kiĢilik sürüye karĢı koyamayacaklarını anlayan ve Haçlıların vahĢetini bilen Türkler, Ġznik‘i medenî saydıkları Bizans‘a teslim etmek üzere Bizanslılar ‘la müzakereye giriĢtiler. Fakat tam bu sırada Sultan Kılıç Arslan‘ın Ġznik‘e yaklaĢtığını duyurdu. Bundan cesaret alan Ġznik‘teki Türk garnizonu, kaleyi Bizans‘a teslimden vazgeçti. Sultan Kılıç Arslan ile Haçlılar arasında geçen ve 10 a 1 nispetinde kuvvetler arasında cereyan eden meydan muhaberesinde her iki taraf da ağır zayiat verdi. DüĢmanın kahredici sayı üstünlüğü karĢısında meydan muhaberesi vererek kesin zafer kazanmanın imkânsızlığını anlayan Selçuklu Sultanı Kılıç Arslan Türkiye Hükümdarı gerilla harbine karar verdi ve geri çekildi. Sultan Kılıç Arslan, Ģehre giriĢi sağlayabilmek için güney surları karĢısında yerleĢmiĢ olan Kont Raymond de Saint-Gilles‘in ordusuna hücum etti. SavaĢ bütün gün sürdü. Türk ordusu Haçlıların sayıca üstünlüğü yüzünden kuĢatmayı yaramadı. Gece olunca Sultan ordusunu daha fazla yıpratmadan geri çekmeye karar verdi. 19 Haziran 1097‘de Haçlıların genel hücuma hazırlandığı belli olunca Türkler bir gece önce Ģehri Bizans kuvvetleri kumandanı Butumites‘e teslim ettiler. Sultan Kılıç Arslan‘ın hanımı ve çocukları Ġstanbul‘a götürüldü. Ordusuyla Ġznik önünden çekildikten sonra Haçlıların yolunu kesmek amacıyla yeni bir savaĢa hazırlanan Sultan Kılıç Arslan, Haçlıların EskiĢehir‘e doğru ilerlediğini haber alınca bölgeye gidip ordusunu Sarısu ovasının yamaçlarına yerleĢtirdi. Türkler 30 Haziran 1097‘de hücuma geçip Haçlı karargâhını kuĢattılar. Bu sırada arkadan gelen II. Haçlı ordusu karĢısında ĢaĢıran Türkler iki ordunun birleĢmesini önleyemediler. Haçlılar saldırıya geçince Sultan Kılıç Arslan bir gün sonra fazla kayıp vermemek için ordusunu hızla geri çekti. Bu olayın ardından Sultan Kılıç Arslan, kendilerinden çok fazla olan Haçlı ordularına karĢı doğrudan savaĢa tutuĢmak yerine engelleme taktiği uygulamanın daha yararlı olacağına karar verdi. 230 Anadolu‘da yürüyüĢlerini zorlaĢtırmak için geçecekleri yol üzerindeki bütün su kaynakları kullanılmaz hale getirildiği gibi her türlü yiyecek maddesi de yok edildi. Haçlılar, iki gün sonra EskiĢehir‘den hareket ederek AkĢehir üzerinden Konya‘ya yürüdüler. Türkler, bütün yol boyunca uzanan bölgedeki yerleĢim mahalleri gibi Konya‘yı da boĢaltmıĢlardı. Haçlılar, tahrip edilmeden kalan Meram‘da birkaç gün dinlendikten sonra Ereğli‘ye doğru yola devam ettiler. Sultan Kılıç Arslan, DâniĢmentli Beyi GümüĢtegin Gazi ve Kayseri Beyi Hasan ile birlikte Ereğli yakınında Haçlıların önünü kesmeye çalıĢtıysa da sonuç alamadı. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETĠ‟NE BÜYÜK DARBE VURDU I.Haçlı Seferi orduları, Sultan Kılıç Arslan‘ın dört yıldan beri yeniden kurup geniĢletmeye çalıĢtığı Anadolu Selçuklu Devleti‘nin geliĢmesine büyük darbe vurdu; sadece baĢĢehir Ġznik değil Ege ve Marmara kıyılarına kadar ulaĢan topraklar da kaybedildi. Türkler, Menderes vadisinden Bolvadin ve AkĢehir‘e kadar doğuya çekildiler. Böylece Anadolu Selçuklu Devleti‘nin batı sınırı EskiĢehir-Antalya hattına kadar geriledi. Çukurova‟nın kaybı Toros dağlarında oturan Ermenilerin bölgeye yerleĢmesine imkân verdi. Ayrıca Haçlı seferi sonunda 1098 yılında Urfa‘da ve Antakya‘da birer Haçlı devleti kuruldu. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETĠ NASIL TOPARLANMIġTIR? Sultan Kılıç Arslan, bir taraftan Haçlıların ülkesine verdikleri zararları gidermeye çalıĢırken bir taraftan da Bizans kuvvetlerine karĢı batı sınırlarını savunmak ve Avrupa‘dan akıp gelen küçüklü büyüklü Haçlı gruplarına karĢı mücadele etmek zorunda kaldı. Bu durum, Selçukluların Orta Anadolu‘da bütünleĢerek daha kısa bir sürede kendilerini toparlayıp güçlenmeleri sonucunu doğurdu. KONYA NE ZAMAN BAġKENT OLMUġTUR? Ġznik yerine Konya baĢkent yapıldı ve Anadolu‘nun ortasında köklü bir yerleĢme ve geliĢme süreci baĢladı.DâniĢmentli GümüĢtegin, Malatya üzerine yürüyünce Ģehrin hâkimi Ermeni 231 Gabriel, Antakya Haçlı Prinkepsi Bohemund‘u yardımına çağırdı. Malatya‘ya gelen Bohemund, GümüĢtegin tarafından esir alınıp Ağustos 1100 yılında Niksar‘da hapse atıldı. ANADOLU‟DA HAÇLILARLA MÜCADELE ETMĠġ OLAN DEVLETLER Sultan Kılıç Arslan‘ın böyle bir orduya karĢı sadece kendi kuvvetleriyle savaĢması mümkün değildi. DaniĢmetli Beyi GümüĢtegin‘i durumdan haberdar ederek yeni Haçlı tehlikesine karĢı uyardı. GümüĢtegin de Selçuklu ordusuyla birleĢti. Harran Beyi Karaca, Artuklu Belek b. Behrâm ve Halep Selçuklu Meliki Rıdvan‘da yardıma geldi. Bütün Türk kuvvetleri Çankırı‘da toplandı. Sultan Kılıç Arslan, Ankara‘yı boĢaltarak ve bölgeyi tahrip ederek Haçlıların önü sıra geri çekilip Çankırı‘ya ulaĢtı. SULTAN KILIÇ ARSLAN‟IN TAKTĠĞĠ Kılıç Arslan, Anadolu‘ya çıkan bu korkunç afet karĢısında soğukkanlılığını muhafaza etti. Neye mal olursa olsun, bu müstevli kuvvetlere karĢı Türkün öz yurdu olan Anadolu‘yu müdafaa etmeğe ant içti. Kılıç Arslan, bu büyük kuvvetlere karĢı bir gerilla harbi yapmaya karar verdi. Türk kuvvetlerini muhtelif çetelere ayırdı. ġehirlerde bulunan halkı dağlara ve yaylalara çıkarttı. Ambarlarda ne kadar zahire varsa yaktı ve suları da zehirletti. Selçuk askerleri baskın halinde grup grup haçlıların üzerine atılarak ilk çıkan kafileyi bir anda imha etti. Fakat arkadan daha büyük kuvvetler Anadolu‘ya çıktılar. Kılıç Arslan o büyük kuvvetleri de EskiĢehir ovasında yıprattı. Bundan sonra kuvvetleriyle Çorum‘a çekildi. Bu durum karĢısında bütün Anadolu Türkleri top yekûn silaha sarıldı. Saadetini yıkanlarla kanlı mücadelelere giriĢti. Bu tarihte eĢine az rastlanır bir vatan müdafaası idi. Askerî kıtalar her tarafta bir ĢimĢek gibi çakıyorlar; düĢmanın yurt tutmasına imkân bırakmıyorlardı. Anadolu Ģehir ve kasabalarında büyük bir yangın vardı. Kılıç Arslan bir taraftan Haçlıların, topraklarına verdiği zararları gidermeye çalıĢırken, bir taraftan da Bizans kuvvetlerine karĢı da mücadele verdi. Ayrıca, I. Haçlı Seferi arkasından durmadan 232 Avrupa'dan gelen küçüklü büyüklü Haçlı gruplarına da karĢı mücadele etmek zorunda kaldı. 1101 yılında Suriye üzerinden geçip Filistin ve Kudüs'te yerleĢen Frank Haçlılarına destek sağlamak için 1101'de Avrupa'dan ek Haçlı seferi yapıldı. Bu ek Haçlı seferi Ġstanbul'dan birbiri arkasından yürüyüĢe geçen üç değiĢik sefer ordusu halindeydi. Birincisi Mayıs 1001'de Ġtalya'dan Lombardlardan oluĢan 20.000 kiĢilik bir Haçlı ordusu Ankara üzerinden Niksar ve Merzifon'a yürüdü. Ġkinci ek Haçlı ordusu Haziran sonunda Nevers Kontu Giyom'un komutasında Fransızlardan oluĢmaktaydı ve Ankara, Konya üzerinden Ereğli'ye ilerledi. Üçüncü ek Haçlı ordusu Akitanya'lı Giyom idaresinde Fransızlar ve Baverya Dükü Wolf komutasında Almanlardan oluĢmakta idi ve ikinci orduyu bir hafta arayla takip edip Ankara, Konya üzerinden Ereğli'ye ilerledi. Haçlılar, Ankara‘yı Bizans imparatorunun adamına teslim ettikten sonra 2 Temmuz‘da Çankırı önüne geldiler. Türk kuvvetlerinin Çankırı‘da toplandığını görünce savaĢa giriĢmeden kuzeye yönelip Bizans‘a ait topraklardan Amasya bölgesine ilerlemek istediler. Sultan Kılıç Arslan‟ın taktiği, Haçlıları yol boyunca âni baskınlarla yıpratıp kendi bölgelerine çektikten sonra savaĢa giriĢmekti. Bunda da baĢarılı oldu ve Haçlıları ağustos ayı baĢlarında Merzifon yakınlarında büyük bir yenilgiye uğrattı. Kont II. Guillaumede Nevers idaresindeki II. Haçlı ordusunu da ağustos ayı ortalarında Konya yakınında imha etti. Sultan Kılıç Arslan Nevers ordusuyla uğraĢtığı sırada Akitanya Kontu Guillaume ve Bavyera Dükü IV. Welf‘in idaresindeki III. Haçlı ordusu da Ġznik-AkĢehir üzerinden ilerleyerek Selçuklu topraklarına girmiĢti. Sultan Kılıç Arslan, GümüĢtekin ve diğer Türk beyleriyle birlikte bu orduyu da Ereğli suyu kıyısında yok etti. 1101 yılında üç ayrı Haçlı ordusuna karĢı kazanılan bu baĢarılar Türkleri Anadolu‘dan söküp atmayı hedefleyen Haçlı hareketini durdurdu. Ġstanbul‘dan Suriye‘ye giden yol hem Bizans hem de Batı dünyasının Haçlı ordularına kapanmıĢ oldu. 233 Bu kıyametin içine girenler de ĢaĢırıp kaldılar. Bunlar nasıl bir millet! Vatanlarını canla baĢla ne Ģekilde müdafaa ettiklerini görüp öğrendiler. Nihayet haçlılar kırıla kırıla bir geçit bularak Kudüs‘e gidip bir Latin Krallığı kurdular. Fakat güzel Anadolu‘da yerleĢemediler. Çünkü buranın bekçileri yüksek vatansever ve kahraman Türklerdi. Kumandanları da Kılıç Arslan gibi cesur bir yiğitti. Türkler bu Ģekilde Anadolu için kan döktüler. Bu sebeple Anadolu toprakları Türkün kanıyla yoğrulmuĢ bir ana vatandır. Kılıç Arslan‘ın haçlılara karĢı kazandığı zaferler onun adını Türk tarihinde ebediyen yaĢatmaya kâfi gelmiĢtir. Onun hayatı büyük destandır. Tarih onun (Ebulgazi) unvanını vermiĢti. Sekiz buçuk ay süren bu kanlı mücadeleden sonra Birinci Kılıç Arslan Konya Sarayına yerleĢti. Bir sabah sarayından çıkıp bir meydanda toplanmıĢ binlerce esirin arasından geçerken bir ses yükseldi. -Bizler ne olacağız? Kılıç Arslan sesin geldiği tarafa baktı. Bu sözü söyleyen genç ve güzel bir esir kızdı. Ona:-Kimsin, ne istiyorsun? Diye sordu. Esir kız: SavaĢta esir düĢen Efon Ejyid‘in kız kardeĢi Ġzabella‘yım. Bir an önce vatanıma dönmek istiyorum! Dedi. Kılıç Arslan Ģöyle mukabele etti:- Biz Türkler, yurdumuzda oturanlara çıkıp gidin! Demeyiz ve yurdumda din ve âdetiniz üzere hür yaĢayabilirsiniz. Fakat arzu ettiğiniz gün de yurdunuza dönebilirsiniz. Ben vatan hasretini takdir edenlerdenim… Hiç beklemediği Ģekilde bir cevapla karĢılaĢan dilber Fransız kız, hem hayrette kaldı, hem de çok sevindi. Kılıç Arslan, yiğit olduğu kadar da yakıĢıklı bir Türk delikanlısı idi: bu esire Kılıç Arslan‘ın yüzüne dikkatli bakarak:-Sizi nerede ziyaret edip minnet ve Ģükranlarımı bildirebilirim? Diye sordu. -Her saat, nerede bulunursam! Meydana toplanmıĢ olan bütün esirler Türk Hakanının bu yüksek kalpliliğine hayran kaldılar. TeĢekkür makamında hepsi birden boyun kestiler. Kılıç Arslan bütün esirlere harçlık verilmesini emretti. Eğlence yerlerine gitmelerine de izin verdi. Bir müddet sonra da bu haçlı ordusunun esirleri grup grup memleketlerine iade edildiler 234 Bu sıralarda Türkler bir yandan da Bizans ordusu ile vuruĢuyorlardı. Anadolu‘daki Türk ordusunun 150.000 kiĢiden ibaret olduğu hatırlanırsa tekmil Türkiye‘yi bu kadar kuvvetle bütün birleĢmiĢ Avrupa‘ya karĢı tutmanın ne derecelerde zor olduğu anlaĢılır. Gerçekten Ġmparator Alexius fırsattan faydalanarak Türk askerinden boĢalan Batı Anadolu‘yu ve bu arada Ġzmir‘i Türklerden geri almıĢtı. Türkler Anadolu‘nun merkez yaylasına sıkıĢıp en güç Ģartlar altında vatan müdafaasına koyuldular. Bu sıralarda Toroslardaki Ermeni beyleri de vakti fırsat bilip Kilikya‘da bir Ermeni Devleti kurdular. Antakya‟yı kuĢatmak üzere Anadolu topraklarını terk eden Haçlı kuvvetleri artık 100.000 kiĢiye inmiĢ bulunuyordu. Sultan Kılıç Arslan; Anadolu yollarında gerilla harbiyle yarım milyon Haçlı‟yı yok etmiĢti. Haçlılar Antakya‟da (21 Ekim 1097) Yarım milyon Haçlı askeri kayıp pahasına Türkiye‘yi baĢtanbaĢa çiğneyip geçen Haçlılar 100.000 kiĢiye yaklaĢan sürüsü ile çok önemli olan Antakya kalesini muhasaraya baĢladılar. Bu sıralarda Antakya; Türkiye‘ye dâhil değildi. KutalmıĢoğlu Süleyman ġâh‘ın ölümünden sonra doğrudan doğruya Büyük Türk Hâkanlığı‘na (Büyük Selçuklu Devleti) bağlanmıĢtı. Kalenin kumandanı Yağıbasan Bey, Sultan Melik ġâh devrinden beri bu vazifede idi. 21 Ekim 1097 de Haçlılar Antakya‘yı muhasaraya aldılar ve bu 7 aydan fazla sürdü. Yine de Haçlılar, Ģehri alamayacaklardı. Fakat kaledeki bir Hıristiyan, Türklere ihanet etti ve Haçlılara yol gösterdi. 2 Haziran 1098 de Ģehir Haçlıların eline düĢtü. Bu çok önemli kaleyi kurtarmak üzere Büyük Türk Hâkanı, Musul umumî Valisi Kerboğa Bey‘i düĢmanın üzerine yolladı. Kerboğa, Haçlıları Antakya kalesi içinde kuĢattı. Kale Türkler‘in eline geçmek üzere iken güya Ģehirde Hazret-i Ġsa‘nın böğrüne saplanan mızrak bulundu. Bu sahte mucize Hıristiyanlar‘a adeta yeniden can verdi. 28 Haziran‘da kaleden beklenmeyen bir huruç (yararak dıĢarı çıkma) yapan Haçlılar, Türk ordusunu dağıttılar. Antakya‘da, Urfa‘dakinden sonra ikinci Haçlı devleti kuruldu. 235 KUDÜS HAÇLI KRALLIĞININ KURULUġU Anadolu‘da bu olaylar cereyan ederken Antakya‘yı ele geçiren I. Haçlı Seferi orduları, Suriye üzerinden güneye inerek Kudüs‘ü zapt edip 15 Temmuz 1099‘da burada Kudüs Haçlı Krallığı‘nı kurmuĢlardı. Bu baĢarının Avrupa‘da yarattığı heyecanla. Haçlı Seferi‘nden sayıca daha büyük yeni bir Haçlı seferi düzenlendi. Lombardlar, Fransızlar ve Almanlardan oluĢan bu Haçlı ordusunun sayısı yüzbinlerle ifade edilmektedir.1101 ilkbaharında Ġstanbul‘a gelen bu ordu, Ġmparator Aleksios tarafından Anadolu yakasına geçirilerek Ġzmit yöresindeki karargâhlara yerleĢtirildi. Lombardlar, hem kendi reisleri kabul ettikleri Bohemund‘u esaretten kurtarmak hem de Anadolu‘nun bu bölgelerini zapt etmek amacıyla harekete geçtiler. Haçlılar Kudüs‟te Haçlılar yola çıktıktan 3 yıl sonra hedefleri olan Kudüs‘e eriĢtiler. Kudüs önlerine geldikleri zaman yola çıktıklarında 600.000 kiĢi olan Haçlı sürüsü, 40.000 e düĢmüĢtü. Kudüs bu sıralarda Büyük Türk Hâkanlığı‘nın (Büyük Selçuklu Devleti) elinden çıkmıĢ tekrar Fâtımîler‘e geçmiĢti yani Kahire‘den idare ediliyordu. Zayıf ġiî Arap savunmasından sonra Ģehir düĢtü. Daha Ren kıyılarında 10.000 Yahudi‘yi kılıçtan geçirmek suretiyle sefere baĢlamıĢ olan Haçlılar, Kudüs‘te tam 70.000 Müslüman ve Yahudi‘yi boğazladılar. Camilere sığınan kadınlar ve çocuklar bile görülmemiĢ bir vahĢetle kılıçtan geçirildi. ġehrin sokaklarından, dereler gibi kan aktı cesetlerden yollar yer yer tıkandı. Haçlılar ve atları baĢtanbaĢa kana batıp kıpkızıl kesildiler. Bu suretle 467 yıllık Müslüman Ģehri Kudüs, Katolik bir Latin Krallığın merkezi oldu. Bu Krallık bütün Haçlı devletçiklerinin metbȗ (kendisine tabi olan) sayıldı. Mekke ve Medîne den sonra Müslümanların 3. mukaddes Ģehri bu suretle Avrupalıların eline geçti. Haçlılar her Ģeye rağmen hedeflerine vasıl oldular. Hristiyanların Doğu Akdeniz kıyılarında yerleĢmeleri Türkler tarafından asla müsamaha ile karĢılanacak bir Ģey değildi. Türkler iki asır, Avrupalıları bu sahillerden tamamen çıkarmaya ve bütün Anadolu‘yu 236 Türk idaresinde birleĢtirmeye çalıĢacaklardı. Bu suretle Haçlı seferleri tarihin akıĢını durdurmuĢ oluyordu. Ġstanbul‟un Fethi, 3,5 asır ileriye atılmıĢtı. DANĠġMENTLĠLER ĠLE NEDEN KARġI KARġIYA GELĠNMĠġTĠR? DâniĢmentli GümüĢtekin‘in 18 Eylül 1102‘de Malatya‘yı zapt etmesi Sultan Kılıç Arslan‘ı endiĢelendirdi. Ancak DâniĢmentliler ile mücadeleye girmeden önce Bohemund‘un Niksar‘da hapiste bulunmasından yararlanarak Antakya üzerine yürümeye karar verdi. Halep Meliki Rıdvân ile anlaĢıp 1103yılı yaz aylarında harekete geçen Sultan Kılıç Arslan, MaraĢ yakınlarına geldiği sırada GümüĢtekin‘in para karĢılığında Bohemund‘u serbest bıraktığını öğrenince seferi yarıda kesip GümüĢtekin‘in üzerine yürüdü ve DâniĢmentli ordusunu yenilgiye uğrattı. Bohemund‘un serbest bırakılması, hem Antakya seferinin sonuçsuz kalmasına hem de iki Türk hükümdarının arasının bozulmasına sebep oldu. Ayrıca Bohemund‘un Antakya‘ya dönüĢüyle cesaret bulan Haçlılar yeniden Halep bölgesine Ģiddetli saldırılar düzenlemeye baĢladılar. ANADOLU TÜRK BĠRLĠĞĠ NASIL SAĞLANMIġTIR? GümüĢtekin‟in ölümünden sonra Sultan Kılıç Arslan iki ayı aĢkın bir kuĢatmanın ardından 2 Eylül 1106 yılında Malatya‘yı ele geçirdi. Bu baĢarı ona hem rakibi DâniĢmentlilerin nüfuzunu kırma, hem de sınırlarını Güneydoğu Anadolu‘ya doğru geniĢletme imkânını verdi. Bizanslılar, bu sıralarda Balkanlarda yeniden Normanlar‘la savaĢa tutuĢtuğu için batı sınırı da güvenlikteydi. Bu durumu değerlendirip doğuya yönelen Sultan Kılıç Arslan‘ı bölgeye hâkim olan ve hepsi de Büyük Selçuklu Devleti‘ne tâbi bulunan Türk beyleri memnuniyetle karĢıladı. Sultan Kılıç Arslan önce Silvan‘a gitti ve burada hüküm süren Ziyaeddin‘e Elbistan‘ı iktâ olarak verip onu kendisine vezir yaptı. Bundan sonra Saltuklular ve Ahlat ġahlar dıĢında bölgedeki bütün beyler Sultan Kılıç Arslan‘a itaatlerini arz ettiler ve kendisiyle birlikte Haçlılara karĢı mücadele edeceklerini bildirdiler. 237 SULTAN KILIÇ ARSLAN‟IN ASIL AMACI Sultan Kılıç Arslan, 1106 yılında Urfa Haçlı Kontluğu üzerine yürüyüp Urfa‘yı kuĢattı. Ancak Ģehrin sağlam surlarını aĢmak mümkün olmadı. Bu sırada Musul Valisi ÇökürmüĢ‘ün Harran‘daki adamları Ģehirlerini teslim etmek üzere kendisini çağırdılar. KuĢatmayı kaldıran Sultan Kılıç Arslan Harran‘a gidip Ģehri teslim aldı. Burada iken hastalanarak bir süre için Malatya‘ya döndü. Bu arada Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar, Sultan Kılıç Arslan‘ın Güneydoğu Anadolu‘daki ilerlemesinin sadece Haçlılara karĢı olmadığını, onun dedesi KutalmıĢ‘tan beri süregelen Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme çabası içinde bulunduğunu anlamıĢtı. Musul Valisi ÇökürmüĢ‘ün de Sultan Kılıç Arslan‘la gizli bir anlaĢma içinde olduğunu düĢünüyordu. Bu sebeple 1106‘da Diyarbekir, el-Cezîre ve Musul‘un idaresini Çavlı ‘ya vererek ÇökürmüĢ ‘ten kurtulmak istedi. Çavlı yapılan savaĢta ÇökürmüĢ‘ü yendi, fakat Musul halkı Ģehri Çavlı‘ya teslim etmedi. Sultan Kılıç Arslan‘a haber gönderip Musul‘a gelmesini ve idareyi eline almasını istedi. Sultan Kılıç Arslan da hemen Malatya‘dan Musul‘a doğru yola çıktı. Bu arada Musul ileri gelenleri Nusaybin‘de kendisine bağlılıklarını bildirdiler. Heyetle birlikte Musul‘a giden Sultan Kılıç Arslan 22 Mart 1107 Cuma günü halkın sevgi gösterileri arasında Ģehre girdi ve ilk iĢ olarak Sultan Muhammed Tapar adına okunan hutbeyi kendi adına okutmaya baĢladı. Böylece Büyük Selçuklu Sultanlığına adaylığını açıkça ilân etmiĢ oluyordu. SULTAN KILIÇ ARSLAN‟A KARġI YAPILAN ĠTTĠFAK Sultan Kılıç Arslan‘ın el-Cezîre ve Suriye‘nin Kuzeyi‘nde hâkimiyet kurmasından rahatsızlık duyan Mardin Artuklu Beyi Necmeddin Ġlgazi ile Halep Meliki Rıdvân ona karĢı Çavlı ile birleĢerek Sultan Kılıç Arslan‘ın hâkimiyetini kabul etmiĢ olan Rahbe‘yi 19 Mayıs 1107‘de ele geçirdiler. Bunu haber alan Sultan Kılıç Arslan, Çavlı üzerine yürümeye karar verdi. Oğlu MelikĢah‘ı melik ilân edip Musul‘da kendisine vekâlet etmekle görevlendirdi; Emir BozmıĢ‘ı da ona atabek tayin etti. Hanımı AyĢe Hatun ve en 238 küçük oğlu Tuğrul Arslan Musul‘da kaldı. Çavlı‘ya karĢı savaĢa karar vermesine rağmen bütün ordusu yanında değildi. Balkanlarda Bohemund ile savaĢan Ġmparator Aleksios Komnenos‘a yardım için gönderdiği birlikler henüz geri dönmemiĢti. Yine de Anadolu‘dan kendisine takviye birlikleri yollanmasını istedi. Ancak bu birliklerin gelmesini beklemeden Habur suyu kenarında savaĢa karar verdi. Sultan Kılıç Arslan Devrinde Türkiye En kötü Ģartlar içinde vatan müdafaası yapan Sultan I.Kılıç Arslan 600.000 kiĢilik Haçlı sürüsünün yarım milyonunu imha ederek Türkiye‘den attıktan sonra büyük bir faaliyetle devleti kalkındırma iĢine giriĢti. Orta Asya‘da çok meĢgul olan Büyük Türk Hâkanlığı‘ndan gittikçe daha az yardım geliyor bazı yıllar Türkiye, kendi yağıyla kavrulmak mecburiyetinde kalıyordu. Gerçi Sultan 1. Kılıç Arslan‟ın azmi Türkiye Devletini kurtarmıĢ, Oğuz Türklüğü‟nün kırılamaz enerjisi, Anadolu topraklarından sökülememiĢti. Fakat Süleyman ġâhın birçok fetihleri elden çıkarıldığı gibi, devletin bünyesi de Birinci Haçlı Seferinin ve Bizans‘ın darbeleri altında zayıflamıĢ hatta gerçek bir krize girmiĢti. Haçlılar karĢısında verilen zayiat; Türkistan‘dan gelen yüzbinlerce yeni göçmenle kapatılmaya çalıĢılıyordu. Batı Anadolu ve Marmara havzası tamamen Bizans‘ın eline geçmiĢ Türkiye sınırlarında büyük bir daralma olmuĢtu. Bizans, Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde de birçok yeri Türkler‘den almıĢtı. Türkler‘i denizden uzaklaĢtırmaya yani hayat yollarını kesmeye çalıĢıyordu. Diğer taraftan Anadolu‘daki feodal beylerden üçü, DâniĢmendoğulları, Mengücoğulları ve Saltıkoğulları kuvvetlenmiĢler, birer krallık haline gelmiĢler ve Sultan Kılıç Arslan‘ı sadece ismen metbȗ tanımak derecesinde istiklâl kazanmıĢlardı. Anadolu Selçuklu Devletinin (Türkiye‟nin) ikinci taht Ģehri Konya olmuĢtu. Konya bu Türk Devletlerinin baĢkentleri olan Sivas‘a, Erzincan‘a, Erzurum‘a söz geçirmekte güçlüklere yakalanmıĢ oluyordu. Bunların en kuvvetlileri DâniĢmendoğulları idi. Devletin kurucusu Ahmed DâniĢmend Gazi, Anadolu fethinde kız kardeĢinin oğlu olan Süleyman ġâh‘ın yanında önemli rol oynamıĢtı. Haçlılar‘a karĢı bu beylikler, 239 Sultan Kılıç Arslan‘ın etrafında, sıkı bir Ģekilde toplanmakla beraber, Haçlı sürülerinin def‘inden sonra tavır değiĢtirmiĢlerdi. Kılıç Arslan DâniĢmendlilere taarruz etti. 1106‘da Malatya‘yı DâniĢmendlilerden geri aldı. DönüĢünde Urfa Haçlı Kontluğu üzerine yürüyerek Urfa‘yı kuĢattı. Harran‘ı teslim aldı. Sultan Kılıç Arslan, Mart 1107‘de Musul fethetmek üzere yola çıktı. I.Kılıç Arslan‟ın ġahsiyeti Kılıç Arslan; Haçlı muharriri Guillaume de Tyr‘in dediği gibi: ―çok cesur, bilge, devlet iĢlerinde mahir ve tecrübeli, büyük bir hükümdar‖ idi. Meziyetlerini düĢmanlarına da kabȗl ettirmiĢti. Onun karĢılaĢtığı buhranla tarihte pek az hükümdar ve lider karĢı karĢıya gelmiĢtir. Türk ordusunun beĢ-on mislini bulan Haçlı sürüleri karĢısında bir an için bile ümit ve azmi kırılmamıĢ en kritik anlarda vaziyeti kurtarmanın yolunu bulmuĢtur. Bu arada Bizans gibi büyük bir askeri devletle de savaĢ edilmekte olunduğu düĢünülürse; Sultan Kılıç Arslan‘ın tekabül ettiği yükün ağırlığı anlaĢılır. Türkiye için bir ölüm ve kalım meselesi bahis mevzuu olmuĢ ve yaĢanmıĢtır. Anadolu, çeyrek asır öncesi gibi bir Bizans eyaleti olabilir, Türkiye Devleti yıkılabilir, Türkler, Fırat‘ın ve Toroslar‘ın ötesine atılabilirdi. Daha Anadolu‘nun birçok bölgesinde Türkler, azınlık hâlinde idiler. Ġnsan gücünün üzerinde çalıĢan genç Türk hükümdarı Kılıç Arslan en zor Ģartlar içinde bile ĢaĢalamamıĢtır. EskiĢehir‘de yarım milyon Haçlı‘yı bir arada görünce dehĢet içinde kalan kumandanlarına Ģöyle demiĢti: “Gördüğünüz gibi göz alabildiğine dağlar, tepeler ovalar, vadiler, düĢman sürüleriyle dolmuĢ. Fakat ordumuzu bu sürünün elinden kurtaracağız. Sözlerimi iyi dinler ve bana inanırsanız, yurdumuzu da kurtarırız” Bu sözler müthiĢ bir irade kuvvetinin ifadesidir. Yalnız Amasya civarında Sultan Kılıç Arslan‟ın 300.000 Haçlı‟yı tamamen imha etmesi Türk tarihinin en büyük zaferlerden birini teĢkil etmektedir. Bu merhametsiz savaĢ boyunca Anadolu Selçuklu Devleti Türkiye Hükümdarı Kılıç Arslan, Anadolu‘daki Hıristiyan tabaasından Ģefkatini esirgememiĢtir. Onlara eskisinden farklı hiçbir muamelede bulunmamıĢır. Nitekim Hristiyan tabaa da Haçlılar geçerken 240 Hükümdarlarına karĢı ayaklanmayı akıllarından geçirmemiĢtir ki, Türk idaresinden ne derecede memnun olduklarını gösterir. Kılıç Arslan‘ı çağdaĢı Urfalı meĢhur tarihçi Matthieus Ģöyle yazmaktadır: ―Yüksek ruhlu ve hayırsever hükümdarımızın mevcudiyeti, biz bütün Hıristiyanlar için en büyük teminattır. Haçlı savaĢlarına bizzat katılan bir Latin tarihçi, karĢı karĢıya savaĢtığı Türkler hakkında Ģu satırları yazmaktan kendini alamamıĢtır: ―Türkler‘in fetanet (üstün zekâ gücüne sahip olma), kahramanlık ve muharebe kabiliyetlerini kim tasvir edebilir? Eğer Türkler Hıristiyan olsa idi kudret ve cesarette, harp sanatında kimsenin onların kabına varamayacağı Ģüphesizdi‖ SULTAN KILIÇ ARSLANIN VEFATI 1.Kılıç Arslan Nehirde Boğularak Öldü (Temmuz 1107) Sultan Kılıç Arslan ömrünü Haçlı seferlerini püskürtmeye adadı. 1107 Mart ayında Musul‘u fethetti ve 11 yaĢındaki oğlu Melik ġâh‘ı “ġehenĢah”ı oraya “melik” yaptıktan sonra kuzeybatıya doğru yol aldı. 1107 Temmuz ayında; Diyarbakır, El-Cezire ve Musul hâkimi Emir Çavlı ile Habur Irmağında karĢılaĢır. Büyük bir meydan muharebesi baĢlar. Kılıç Arslan burada kahramanca savaĢır. Sultan Kılıç Arslan‘ın yanındaki beyler Çavlı‘nın askerlerinin çokluğunu fark edince savaĢı göze alamayıp çekildiler. Sultan Kılıç Arslan‘ın kuvvetinin iyice azalmasından yararlanan Çavlı 13 Temmuz 1107‘de hemen saldırıyı baĢlattı. Sultan Kılıç Arslan, sayılarının azlığından dolayı daha savaĢın baĢında moralleri bozulan askerlerinin savaĢ alanından kaçmaya baĢlamaları üzerine artık baĢarıya ulaĢmanın mümkün olmadığını anladı. Esir düĢmemek için karĢı kıyıya geçmek amacıyla atını Habur suyuna sürdü. Habur ırmağını geçerken atı ve kendisi, zırhlı olduğu için atıyla birlikte boğuldu. Türk tarihinin en büyük kahramanlarından ve sultanlarından biri olan KutalmıĢoğlu Süleyman ġâh oğlu Kılıç Arslan‘ın hazin bir Ģehadeti oldu. Cesedi birkaç gün sonra Habur‘un ġemsâniye köyü yakınlarında bulundu. Buradan Meyyâfârikîn'e götürüldü. Atabeki HumartaĢ burada onun için “Kubbetü‟s-sultan” adıyla meĢhur olan bir türbe yaptırdı. Oğlu Sultan I. Mesut 1143-44 yılında babasının mezarını Konya‘ya nakletmek istemiĢse de bu gerçekleĢmemiĢtir. 14. yüzyıl tarihçileri 241 Sultan Kılıç Arslan'nın Meyyâfârikîn'deki türbede yattığını yazmıĢlardır. Fakat günümüzde bu türbe ayakta değildir. Cesedi çıkarılıp Meyyâfârikıyn‘e (Ģimdiki Silvan) getirilip gömüldü. Üzerine türbe yaptırıldı. Saltanatı; Sultan Melik ġâh‘ın ölümü üzerine Türkiye‘ye geliĢ tarihinden itibaren 14 yıl 8 aydır. Ölümünde 35 yaĢından daha genç olduğu muhakkaktır. Sultan Kılıç Arslan‘ın yerine 11 yaĢındaki büyük oğlu Melik ġâh geçti. Fakat çocuk olduğu için Büyük Türk Hakanı olan Sultan Melik ġâhın oğlu - Sultan Muhammed Tapar tarafından Türk Ġmparatorluk BaĢkentine çağırıldı. Babası gibi 2 yıl orada talim ve terbiye gördükten sonra 1109‘da eline Türkiye Sultanlığı fermanı verilip Konya‘ya gönderildi. 2 yıl zarfında Türkiye, Sultan Melik ġâh (bazı kaynaklarda “ġehenĢâh) adına saltanat naipleri tarafından idare edildi. Sultan Melik ġâh 1116‘da öldü. 20 yaĢında idi. Saltanatı 9 yıl olup bunun 2 yılı ismen saltanattır. Yerine kardeĢi Sultan Mes‟ud geçti ki Anadolu Selçuklu Devleti Türkiye‘nin 4. hükümdarıdır. Sultan Kılıç Arslan‘ın genç yaĢta beklenmedik ölümüyle Güneydoğu Anadolu‘da ve Suriye‘nin Kuzeyinde Haçlılara karĢı yürütülen mücadele ve Anadolu Selçuklu Devleti‘nin siyasî birliği zaafa uğradı. DâniĢmentliler, durumdan faydalanarak Anadolu‘da siyasî güçlerini arttırma ve topraklarını geniĢletme imkânını buldular. Bizans da Ege bölgesine doğru yayılmaya baĢlamıĢ olan Türkleri Batı Anadolu‘dan tekrar geriye itme fırsatını yakaladı. Türkiye Selçuklu Devleti‘ nin en buhranlı devrelerinde hükümdar olanBirinci Kılıç Arslan,teĢkilatçı bir devlet adamıydı.Üstün kumandanlık kabiliyetine sahip, hayatı mücadele içinde geçen büyük bir kahraman ve gazidir. Mutaassıp haçlı ordusuna ağır kayıplar verdirerek, Türklerin Anadolu topraklarından atılamayacağını isbat etti. Çok hayır iĢleyip ahalisinin sevgisini kazandı. Hıristiyan halka da adalet ve Ģefkatle davrandı. Bu yüzden devrin tarihçileri ―Kılıç Arslan‗ ın ölümü Hristiyanlar için de bit matem oldu.‖ demiĢlerdir. 242 BĠBLĠYOGRAFYA Ġbnü‟l-Kalânisî, Târîḫu DımaĢḳ (Amedroz), s. 138, 143, 150, 156, 157, 164; a.mlf., The Damascus Chronicle of the Crusades (trc. H. A. R. Gibb), London 1932, s. 41, 50, 59, 73, 77, 79, 80; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil (trc. Abdülkerim Özaydın), Ġstanbul 1987, X, 228, 280, 314, 333, 340, 342, 344, 345, 366; Ebü‟l-Ferec, Târih, I, 331, 335; II, 345-347, 349, 351; Aksarâyî, Müsâmeretü‟l-aḫbâr, s. 21, 27-29; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor‟un Zeyli (1136-1162) (nĢr. ve trc. H. D. Andreasyan), Ankara 1962, s. 164, 187, 190, 215, 218, 231, 281, 282; Anna Komnene, Anne Comnène. Alexiade. Règne de l‟empereur Alexis I Comnène: 1081- 1118 (nĢr. ve trc. B. Leib), Paris 1937-45, II, 78, 79, 165, 166, 211; III, 8, 9, 13, 19, 24, 144, 154, 156, 157, 169, 170, 187, 188, 205, 206, 210; W. Tyrensis, Geschichte der Kreuzzüge und Königreichs Jerusalem (trc. E.-R. Kausler), Stuttgart 1844, s. 29, 30, 60, 65; Süryani Mikhail, Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d‟Antioche: 1166-1199 (nĢr. ve trc. J.- B. Chabot), Paris 1899-1924, III, 185, 189, 192, 193; F. Chalandon, Essai sur le règne d‟Alexis ler Comnène, Les Comnène, Paris 1912, I, 127, 136, 147, 195, 196, 198, 227, 228, 232, 255, 264; A. Aquensis, Albert von Aachen. Geschichte des ersten Kreuzzuges (trc. H. Hefele), Jena 1923, I, 67, 68, 69, 70, 80, 84, 85, 86, 87, 89; II, 84, 95, 98; Cl. Cahen, La Syrie du nord, Paris 1940, s. 181, 182, 206, 228, 235, 247, 248, 253, 254, 570, 572, 573; a.mlf., “Kilid̲j̲Arslan I” , EI2 (Ġng.), V, 103-104; F. Carnotensis, Fulcher of Chartres. A History of the Expedition to Jerusalem: 1095-1127 (trc. R. Ryan), Knoxville 1969, s. 83, 84, 108, 165; Gesta Francorum (nĢr. ve trc. R. Hill), Oxford 1979, s. 22; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ġstanbul 1971, bk. Ġndeks; a.mlf., “Kılıç Arslan I.”, ĠA, VI, 681- 688; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, I, 60, 101, 135-145; IĢın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1146), Ankara 1990-94, I, 8, 10, 109- 112, 115, 130; II, 5, 26, 52, 60; a.mlf., Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996; a.mlf., Haçlı Seferleri, Ġstanbul 1997, s. 16, 27, 29, 30, 32-37, 64-66, 70, 71, 82, 85, 98, 104, 151, 277; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105- 1118), Ankara 1990, s. 59-69. 243 SULTAN ALAATTĠN KEYKUBAT(R.Aleyh) (D.H. 586-M. 1190.V.H.634-M. 31 Mayıs 1237.Kayseri) Anadolu Selçuklu Devletinin en güçlü sultanı. Adil, âlim, Ģehit.Uluğ Sultan. Alaattin Keykubat, Konya‟da H. 586‟.M. 1190‟da doğdu. Annesi Ümmühan Hatun Babası I. Gıyasettin Keyhusrev‟dir.1221 ile 1237 tarihleri arasında Türkiye Selçuklu Devleti'nin hükümdarlığını yapmıĢtır. Hükümdarlığı boyunca birçok önemli iĢe imza atan Alâeddin Keykubat, onlarca önemli eser inĢa ettirmiĢtir. Alâeddin Keykubat'ın özellikle Konya, Niğde, Antalya ve BeyĢehir'de yaptırdığı eserler günümüze kadar gelmiĢtir. Çocukları; II. Gıyasettin Keyhüsrev, Rükneddin, 'Ġzzeddin Kılıçaslan. EĢi; Hun at Hatun.Gaziye Hatun.Alaaddin Keykubat, Hicri,634-M. 31 Mayıs 1237.Kayseri‟de zehirlenerek Ģehit edildi. Ġyi bir tahsil ve terbiye ile yetiĢtirilen I. Alaeddin Keykubad Türkçe'nin yanı sıra Farsça, Rumca ve Arapça öğrendi. Türk-Ġslam geleneğine göre Emir Seyfeddin, Ay-Aba ve Emir Bedreddin GevhertaĢ kendisine atabeg tayin edildi. Ana dili olan Türkçe'nin yanında Farsça, Rumca ve Arapça öğrendi. Dördüncü Haçlı Seferi öncesine kadar (1200 - 1204 arası) Ġstanbul'da Bizans Ġmparatorluğu'nda kaldı. Sultan II. Süleyman ġah'ın ölümü üzerine tekrar sultan olmak üzere Konya‘ya doğru harekete geçen babası Gıyaseddin Keyhüsrev, geçiĢine izin vermesi için Ġznik 244 Rum Ġmparatoru I. Teodor Laskaris ile anlaĢma yaparak Lâdik, Honas ve bazı kaleleri bırakmayı kabul ettiğinde kaleler teslim edilene kadar onu ağabeyi Ġzzeddin Keykâvus ile Ġznik'te rehin bıraktı. Ġki kardeĢ, bir süre Ġznik'te tutsak olarak kalsa da daha sonra Hacib Zekeriya'nın yardımı ile kaçarak Anadolu'ya geçtiler. Babası I. Gıyasettin Keyhusrev, 1196‘da tahtı kardeĢi Rüknettin Süleyman‘a bırakmak zorunda kalıp gurbet hayatına çıktığında Alaattin Keykubat ağabeyi I. Ġzzettin Keykâvus‘la birlikte babasının yanında bulundu. I. Gıyasettin Keyhusrev, 1205 yılında yeniden Selçuklu tahtına geçince Alaattin Keykubat‘ı Tokat‘a Melik tayin etti. Meliklik döneminde bastırdığı paralarda “elMelikü‟l-mansûr Alâüddevle ve‟d-dîn Nâsıru emîri‟lmü‟minîn” unvan ve lakabını kullandı. Alaeddin Keykubad, büyük bir siyasetçi ve asker olduğu kadar da ilim adamıydı. Âlimleri sarayında toplar, onları korurdu. Necmeddîn Dâye, Ahmed bin Mahmudi Tûsî el-Kâniî, Ahi Evren gibi dönemin pek çok önemli siması onun saltanatının ve kiĢiliğinin özellikleri nedeniyle yaĢamak için Anadolu‘yu tercih etmiĢlerdi. Yine Bahaeddin Veled ve sultanın döneminde ve çevresinde yetiĢen oğlu Mevlânâ Celaleddin-i Rumi ve yine onun döneminde yetiĢen Sadreddin Konevî Anadolu kültür hayatında büyük öneme kavuĢmuĢlardır. Gayet olumlu Ģartlarda devraldığı ülkeyi on yedi yıllık saltanatı boyunca her yönü ile daha da geliĢtirerek zirveye taĢımayı baĢarmıĢtır. BaĢarısındaki en büyük etkenlerden birisi hiç Ģüphesiz ticarete verdiği büyük önemdir. Babasının Selçuklu hâkimiyeti altına aldığı iki önemli liman Ģehri olan Antalya (1207) ve Sinop'tan (1214) hareketle ülkesinin sahil Ģeridini geniĢletmiĢ, donanma inĢaatına ve ticarete kuzey-güney ekseninin de dâhil edilmesine büyük önem vermiĢtir. Özellikle Alâiye'nin (Alanya) mamur bir Selçuklu limanı haline getirilmesi (1221-1222) ve Kıbrıs Krallığı ve Venedik Cumhuriyeti ile yapılan anlaĢmalarla Selçukluların ve onlara tabi tüccarların bölge ticaretindeki konumu son derece güçlenmiĢtir. Alâeddîn Keykubad‘ın Müslüman tebasının yanı sıra gayrimüslim tebası ile iliĢkileri de her zaman iyi olmuĢtu. Genceli Giragos‘un naklettiğine göre, Sultan Yassı çimen SavaĢı'ndan dönerken Kayseri‘ye yaklaĢınca Müslümanlar imamlarıyla, 245 Hristiyanlar da papazlarıyla ve ellerinde haçları ve çalgıları ile Sultanı karĢılamaya çıkmıĢlar, Müslümanlar, Hristiyanları geriye iterek, tebrik ve dostluk dileklerinde ön sırada olmalarına meydan vermek istememiĢler, Hristiyanlar da bunun üzerine bir tepeye çıkarak bir Ģekilde kendilerini göstermiĢlerdir. Hristiyan tebasının ayrı durduğunu fark eden Alâeddîn Keykubad ordugâhından kalkıp yanlarına gelmiĢ ve aralarına karıĢıp, çalgılarını çalmalarını ve yüksek sesle Ģarkılarını söylemelerini buyurmuĢtur. I. Alaeddin Keykubad'ı, Türkmenler "Uluğ Sultan" ve devrin kaynak yazarı Ġbn Bibi de, "Uluğ Keykubâd" ad ve unvanı ile anmıĢlardır. Alaaddin Keykubat tahta geçince, aldığı idari, iktisadi, siyasi ve askeri tedbirler ile iktidarını kuvvetlendirdi. Orta Asya‘dan, Orta Anadolu‘ya doğru gelen Moğolların zulmünden kaçan Türkistan, Horasan, Ġran, Azerbaycan, Kafkasya ve Kıpçak ilinden gelen Müslüman Türklere, âlim, ulema, sanatkâr, tacir ve ahaliyi Ģefkatle karĢıladı. Anadolu‘nun muhtelif Ģehir ve bölgelerine yerleĢtirdi. Moğol istilasına karĢı hudut Ģehirlerine, baĢta Konya, Kayseri ve Sivas olmak üzere mühim Ģehirlerin sur ve kalelerini yeniden yaptırdı. SULTAN ALAATTĠN KEYKUBAT‟IN TAHT MÜCADELESĠ Babasının AlaĢehir savaĢında ölümü üzerine 1211‘de ağabeyi I. Ġzzettin Keykâvus en büyük oğul olduğu için devlet erkânı tarafından Kayseri‘de Sultan ilân edilince Keykubat, ağabeyinin hükümdarlığını kabul etmeyip ittifakına aldığı Ermeni Kralı Leon ve Erzurum Meliki olan amcası Mugīsüttin Tuğrul ġah ile birlikte Kayseri‘yi muhasara etti. Ancak sonuç alamayıp Ankara Kalesi‘ne çekildi, erzak stoku tükenince kendisine ve Ankara halkına zarar verilmemesi Ģartıyla teslim oldu ve 1212‘de hapse atıldı. I. Ġzzettin Keykâvus kardeĢini öldürmek istediyse de hocası Mecdüttin Ġshak buna engel oldu. Alaattin Keykubat, I. Ġzzettin Keykâvus‘un vefatı üzerine hapisten çıkarılıp 1220‘de Sivas‘ta hükümdar ilân edildi. Daha sonra muhteĢem törenlerle Konya‘da yeniden tahta oturdu. Halife Nâsır-Lidînillâh ġehâbettin esSühreverdî ile menĢur, hil‗at, çetr ve diğer saltanat alâmetlerini göndererek hükümdarlığını tasdik etti. I. Ġzzeddin Keykavus ölümüne yakın tahtın I. Alaeddin Keykubad'a verilmesini vasiyet etti. Hapisten 246 çıkarılan Keykubad, büyük bir törenle Konya'ya getirilip Selçuklu tahtına oturdu. HÜKÜMDARLIĞI Batıda Bizanslıların yanında Doğu'da Moğol tehlikesinin baĢ göstermesi üzerine Eyyubilerle dost olmanın faydasına inanan I. Alaeddin Keykubad, Eyyubi Hükümdarı el Melikül Adil'in kızı Melike Adile ile evlenerek bozulmuĢ olan iliĢkileri düzeltme yoluna gitti. Keykubad tahta geçtikten sonra Moğol tehlikesine karĢı çeĢitli önlemler aldı. Birçok Ģehirde kale ve surları tamir ettirdi. Moğolların Bağdat'a saldırma ihtimali üzerine halifenin hizmetine 5000 kiĢilik bir ordu gönderdi. Moğol saldırısı olmayınca bu ordu geri döndü. 1223 yılında Akdeniz'in önemli noktalarından biri olan Kalonoros'u (Alanya) ele geçirdi. Burada büyük bir tersane kurdurarak deniz filosunu güçlendirdi. Ayrıca Ģehri kendisine teslim eden Kyr Vart'ın kızı ile evlendi. Keykubad, Trabzon-Rum Ġmparatorluğu'nun gücünü kırmak için Sinop'ta bir donanma kurdu. Bu dönemde Selçuklu tüccarlarının Ģikâyetleri üzerine Kastamonu emiri Hüsameddin Çoban'ı Karadeniz donanmasıyla Kırım Seferi'ne gönderdi. Emir Çoban önemli bir ticaret Ģehri olan Sugdak'ı fethetti. Daha sonra Ģehirde bir cami inĢa ettirdi ve askerlerini yerleĢtirdiği bir garnizon kurdu. Ruslar Sugdak'ın Selçuklu hâkimiyeti altına girmesini tanımak zorunda kaldılar. Çavlı Bey'de Silifke'ye kadar olan Akdeniz kıyılarını fethetti. Güneyden gelen ticaret yollarını tehdit eden küçük Ermenistan krallığını cezalandırmak üzere Mübarezeddin Çavlı ve Mübarezeddin ErtokuĢ komutasında bir ordu göndererek Ġçel'i ele geçirdi. Moğol istilasına karĢı HarezmĢah Hükümdarı Alaeedin Muhammed'in oğlu Celaleddin Mengüberti ile ittifak denemesi yapmasına rağmen bu giriĢim sonuçsuz kaldı. SULTAN ALAATTĠN KEYKUBAT‟IN ĠLK ĠġĠ Sultan Alaattin‘in ilk icraatı Eyyubilerle bozulmuĢ olan münasebetleri düzeltmek oldu; daha sonra Eyyubi Hükümdarı Melik Adil‘in kızı Adile Sultan ile evlenerek dostluğunu kuvvetlendirdi. YaklaĢmakta olan Moğol istilâsına karĢı tedbir olarak Konya, Sivas ve Kayseri‘yi sağlam surlarla çevirtti. 1222‘de Alanya‘yı fethetti. Türk denizciliğinin ilk döneminde önemli bir yeri olan Alanya‘da bir tersane inĢa ettirdi. ġehri kendisine teslim eden Kyr Vart‘ın kızı ile 247 evlendi. Ertesi yıl sadakatinden Ģüphe ettiği Beylerbeyi Seyfettin Ayaba, Mübârizüttin Behram ġah, Niğde SubaĢısı Zeynüttin BaĢara ve daha önce Malatya SubaĢısı olan Bahattin Kutluca gibi değerli emirleri öldürttü. Sultan Alaattin, bir ara onlara mensup olan bazı emirleri de sürgüne gönderdiyse de daha sonra affetti. SULTAN ALAATTĠN KEYKUBAT‟IN KIRIMLILARI HĠMAYE ETMESĠ Moğolların 1223 yılında Kırım sahillerindeki Suğdak‘a hücumları üzerine halkın çoğu Ģehirden ayrılmıĢtı. Bunlardan bir kısmı gemilerle Karadeniz kıyısındaki limanlara gelip Anadolu Selçuklu Devleti‘ne sığındı. Trabzon Rumlarının Suğdak Limanı‘nı elde etmeye çalıĢtıklarını haber alan Sultan Alaattin, oradan gelen tâcirlerin teĢvikiyle Suğdak‘a bir ordu gönderdi. Kastamonu Beyi Hüsâmettin Çoban kumandasındaki Selçuklu donanması 1224‘te Suğdak Ģehrini fethetti. Yine tüccarların Ģikâyeti üzerine, Karadeniz‘in kuzeyindeki Kırım yarımadasında ticari açıdan son derece önemli bir liman Ģehri olan Sudak‘ı fethetti. Rus Knezliğini vergiye bağladı. Sudak‘ı fetheden Hüsameddin Çoban‘a tebrik mektubu göndererek, Sudaklıların tüccarlardan vaktiyle gasp ettikleri mal ve eĢyalarının tazmin edilmesini istedi. Sultanın isteği doğrultusunda, tüccarların her akçesine karĢılık bir altın tazminat ödendi. ERMENĠLERĠN VERGĠYE BAĞLANMASI Daha sonra Kilikya Ermeni Krallığı'nı üzerine gönderdiği ordularla sıkıĢtırıp küçülten Alaeddin Keykubad, ele geçirdiği bölgelere Türkmenleri yerleĢtirdi. Buraya yerleĢen Türkmenler ileride Karamanlı Beyliği'ni kurmuĢtur. Gürcistan'a gönderdiği ordu ile kraliçeyi kendi tabiyetine aldı. . Gürcü Kraliçesi Rosudan‘ın kızını, oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev‘e alarak dostluk ve akrabalık kurdu. Bunun yanında Van Gölü havzasını fethetti. Ancak bu fetih Eyyubilerle arasının bozulmasına neden oldu. Eyyubilerin gönderdikleri orduyu Torosların güneyinde yenerek Harput ve Urfa'yı ele geçirdi. Sultan Alaattin, 1225 yılında tüccarların Franklar ve Ermenilerden Ģikâyetçi olması üzerine Ermenilerle Haçlılara savaĢ açtı. Mübârizüttin Çavlı ve Emîr Komnenos kumandasındaki Selçuklu kuvvetleri Mut ve Silifke yörelerini kolaylıkla fethetti. 248 Alanya‘dan ilerleyen Antalya SubaĢısı Mübârizüttin ErtokuĢ da Anamur, Gülnar ve diğer bazı kaleleri aldı. Her iki yönden yapılan taarruzlara dayanamayan Kıbrıs Frankları Kıbrıs‘a kaçtılar. Sultan Alaaddin Keykubat, Ermeni ülkesinden geçerken malları gaspedilen tüccarların Ģikâyetleri artması üzerine, Ermenistan‘a seferler düzenledi. 4-5 tane Ermeni kalesini ele geçirdi. GöksunElbistan yöresinden hareket eden bir Selçuklu kuvveti de Ermeni Krallığı‘nın topraklarına girerek Çinçin Kalesi‘ni ele geçirdi. Ermeni Kralı Hetum, Sultan Alaattin‘e elçi göndererek barıĢ isteyince Sultan, Kralın teklifini 1225‘te kabul etti. Ġmzalanan antlaĢmaya göre fethedilen Ermenek, Mut, Gülnar, Anamur ve muhtemelen Silifke yöreleri Selçuklu ülkesine katıldı. Ayrıca Ermeni Kralı her yıl sultana 40 bin altın ödeyecek ve Sultan istediği zaman bin atlı ile 500 çarkçı gönderecekti. SULTAN ALAATTĠN KEYKUBAT‟IN EYYÜBĠLERLE AKRABALIK KURMASI Saltanat değiĢiminin ardından ayaklanan bir diğer beylik de Diyarbekir bölgesinde hâkim olan Artuklular‘dı. Artuklu Bey‘i Mesud‘un Alâeddin Keykubat adına okunan hutbeyi kaldırarak bağımsızlığını ilan etmiĢti. Zira Camilerde okunan hutbeler içtihat gereği Caminin bulunduğu bölgenin hükümdarı olan kiĢinin ismi ile okunur, Hâkimiyet ve Bağımsızlığından emin olunmayan bölgelerde Cuma namazı kılınamazdı. Artuklu Beyi Mesud‘un bu davranıĢı açıkça bağımsızlık ilanıydı. Alâeddin Keykubat, bu isyanı bastırmak üzere ordusunu görevlendirerek sefere çıkarttı. Artuklu Beyi Eyyübiler tarafından desteklenmekteydi ve Eyyübi Sultanı Artuklu Beyine yardım etmesi için müstakil bir birlik göndermiĢti. Selçuklu Ordusu, Eyyübilerin desteğine rağmen galip gelerek hem isyanı bastırdı hem de ÇemiĢkezek bölgesini hâkimiyeti altına aldı. Bu tarihlerde Orta Doğu bölgesinde yeni bir tehlike baĢ göstermiĢti. Ġç Asya‘dan istila ve talan ile gelen Moğollar Anadolu‘ya yaklaĢmıĢlar, Anadolu Selçuklu Devleti için tehdit oluĢturmaya baĢlamıĢlardı. Olası Moğol tehlikesine karĢı komĢularıyla iyi geçinmeyi amaçlayan Alâeddin Keykubat, Eyyübiler ile iyi iliĢkiler içerisine girmek için SavaĢ sonrasında ele geçirilen Eyyübi Ordusunun komutan ve askerlerini serbest bıraktı. Mesud Han ve ordu komutanlarını da yüksek fidyelerle salıverdi.1226‘da Mübârizüttin 249 Çavlı ve Esedüttin Ayaz kumandasındaki Selçuklu ordusu, Malatya yöresindeki Kâhta ve Adıyaman kaleleriyle Harput yöresindeki ÇemiĢkezek Kalesi‘ni Artuk Hükümdarı Mesut Bey‘den aldı. Mesut Bey, zengin hediyeler göndererek bir daha tâbilikten ayrılmayacağını bildirince Sultan onu affetti. Eyyûbîlerle iliĢkilerini iyileĢtirmek isteyen Sultan Alaattin, ertesi yıl Malatya‘da yapılan bir düğünle Eyyûbî Hükümdarı Melik EĢref‘in kız kardeĢiyle evlendi. MENGÜCEK BEYLĠĞĠ NEDEN ORTADAN KALDIRILDI? Öte yandan bu dönemde Mengücekoğulları huzursuzluk çıkarmaya baĢlamıĢlardı. Ġlerde Moğollarla yapacağı savaĢlarda Mengücekoğulları tarafından arkadan vurulacağını hesaplayan Keykubad, 1225 yılında Erzincan'ı fethederek tehlikeyi ortadan kaldırdı. Sultan Alaattin, 1228‘de tâbilikten ayrılıp bağımsızlık isteyen Mengücükoğulları Beyliği‘ni ortadan kaldırdı. Divriği hariç bütün Mengücüklü ülkesini Selçuklu topraklarına kattı. 1225-1228 yılları arasında Mengücüklerin baĢına geçen Davud ġah bin BehramĢah'ın Anadolu Selçukluları aleyhine Tuğrul ġah, HarezmĢah Celaleddin Menguberdi ve Ġsmaili reisi Alaeddin'le ittifak kurduğunu duyan Alaeddin Keykubad bunlara karĢı harekete geçirerek Erzincan, Kemah ve ġebinkarahisar'ı topraklarına kattı. Bu sırada Celaleddin Mengüberti Ahlat‘a saldırdı. Bunun sonucunda yapılan Yassı Çemen Muharebesi'nde Celaleddin büyük bir yenilgiye uğradı ve Erzurum ele geçirildi. Daha sonra Gergoman Noyan komutasındaki Moğollar Sivas'a kadar gelerek bu bölgeyi tahrip ettiler. Selçuklu kuvvetleri Moğolları Erzurum'a kadar takip ettiyse de yetiĢemedi. Bu saldırının Gürcü kraliçesi Rosudan'ın tahrikiyle meydana geldiğinin anlaĢılması üzerine Gürcistan'a sefer düzenlendi. Gürcülerle yapılan savaĢlarda Gürcü kuvvetleri büyük bir yenilgiye uğratıldı. Yapılan anlaĢmayla Gürcistan'da bazı kaleler Anadolu Selçuklu Devleti'ne bırakıldı. Daha sonra Kilikya Ermeni Krallığı'nı üzerine gönderdiği ordularla sıkıĢtırıp küçülten Alaeddin Keykubad, ele geçirdiği bölgelere Türkmenleri yerleĢtirdi. Buraya yerleĢen Türkmenler ileride Karamanlı Beyliği'ni kurmuĢtur. Gürcistan'a gönderdiği ordu ile kraliçeyi kendi tabbiyetine aldı. Bunun yanında Van Gölü havzasını fethetti. Ancak bu fetih 250 Eyyubilerle arasının bozulmasına neden oldu. Eyyubilerin gönderdikleri orduyu Torosların güneyinde yenerek Harput ve Urfa'yı ele geçirdi. Daha sonra amcası Mugīsüttin Tuğrul ġah‘ın oğlu Cihan ġah‘ın elinden Erzurum‘u almak için harekete geçti. Cihan ġah, Sultan Alaattin‘in, üzerine yürüyeceğini düĢünerek Eyyûbî Hükümdarı Melik EĢref‘i metbû tanımıĢtı. Melik EĢref iyi donatılmıĢ bir askerî birlik gönderince Eyyûbîlerle bozuĢmak istemeyen Sultan geri dönmek zorunda kaldı. Oğlu II. Gıyasettin Keyhusrev‘i Mengücük iline Melik olarak gönderdi; Antalya SubaĢısı Mübârizüttin ErtokuĢ‘u da ona atabek tayin etti. II. GIYASETTĠN KEYHUSREV‟ĠN ESĠR DÜġMESĠ Sultan Alaattin, Erzincan‘da iken Trabzon Rumlarının Selçukluların elinde bulunan Karadeniz kıyılarını yağmaladıkları haberini aldı. Sultan, oğlu II. Gıyasettin Keyhusrev kumandasındaki bir orduyu Trabzon‘un fethine gönderdi. Mübârizüttin ErtokuĢ kumandasındaki Selçuklu ordusu Trabzon‘u kuĢattı. Fakat günlerce yağan yağmur ve Ģiddetli rüzgâr Selçuklu ordusunun dağılmasına sebep oldu. Keyhusrev, Rumlar tarafından esir alındı. Ġmparator Andronikos kendisine saygılı davrandı ve onu fazla bekletmeden 1228‘de babasına gönderdi. YASSI ÇEMEN SAVAġI (1230) Alâeddin Keykubat, Rum, Ermeni ve Artuklular tarafından giriĢilen faaliyetleri bertaraf etmiĢti ancak baĢkaldırılar sona ermedi. Bu kez Mengüçlü Beyliği ile HarezmĢahlılar ile ittifak etmiĢlerdi. Durumu önceden fark eden Alâeddin Keykubat, Erzincan Kemah ve ġebinkarahisar bölgelerini Merkezi otoriteye bağlayarak bu bölgelerin denetim ve kontrolünü eline aldı (1228). Mengüçlü Beyliği, Selçuklu Devletine karĢı HarezmĢahlılar ile münasebetlerini geliĢtirmiĢlerdi ancak HarezmĢahlılar‘ın ittifak amacı kendilerine doğru yaklaĢan Moğol Tehdidine karĢı Mengüçlü Beyliğinin desteğini almaktı. Önceleri Merkezi otoriteye birkaç kez baĢkaldırmıĢ olan HarezmĢahlılar ise yaklaĢan Moğol tehdidi nedeniyle Anadolu Selçuklu Devleti ile iyi iliĢkiler içerisine girmeye gayret ediyordu. Ancak ortaya çıkan bu siyasi keĢmekeĢ Alâeddin Keykubat‘ı tedirgin etti. Bu durumdan istifade etmek isteyen Moğol Hakanı Cengiz Han, askerlerine HarezmĢah askerlerinin kıyafetleri giydirerek Selçuklu 251 ġehirlerine yağma ve talanlar düzenleyip Anadolu Selçuklu Devleti ile HarezmĢahlılar arasında husumet meydana getirmeye çalıĢtı. Cengiz Han‘ın bu hamlesi baĢarılı oldu. HarezmĢah Sultanı Celalettin Harezm, bu yağma faaliyetlerinin kendi ordusu tarafından yapılmadığını bildirse de Alâeddin Keykubat Kendisine inanmayarak HarezmĢahlıları sorumlu tuttu. Anadolu Selçuklu Devleti ile HarezmĢahlılar arasındaki husumette bardağı taĢıran son damla ise Ahlât Kalesi meselesi oldu. Anadolu Selçuklularının eski Ahlât Valisi Hacip Ali, HarezmĢahlıların ele geçirdiği Ahlât Kalesi‘ni geri almak için harekete geçti ve geri aldı. HarezmĢah hükümdarı Celalettin, bunun üzerine kaleyi geri almak için Ahlât Kalesini kuĢatınca Selçuklu Hükümdarı Keykubat ile iyi iliĢkiler kurmuĢ olan Hacip Ali, Harezm Hükümdarı Celalettin‘in kuĢatmayı kaldırmasını istemesini talep etti. Sultan Keykubat, Hacip Ali‘nin talebi üzerine Harezm Hükümdarı Celalettin‘e kuĢatmayı kaldırmasını istedi. Harezm Hükümdarı Celalettin, kalenin zaten kendisinin olduğunu, Hacip Ali‘nin kaleyi iade etmesi gerektiğini belirtse de Sultan Keykubat, Celalettin Harezm‘in taleplerini umursamayıp Ahlât Kalesi KuĢatmasını kayıtsız Ģartsız kaldırmasını emreder bir üslupla talep edince savaĢ kaçınılmaz hale geldi. Alâeddin Keykubat, bizzat ordusunun baĢına geçerek tarihe ―Yassı Çemen SavaĢı‖ olarak gerçekleĢen sefere çıktı. Selçuklu taarruzuna hazırlıklı olan Celalettin Harezm, Selçuklu Ordusunu Erzincan yakınlarındaki Yassı Çemen Ovasında karĢıladı. HarzemĢahlılar, her ne kadar güçlü bir devlet geçmiĢleri olsa da Moğol Ġstilalarıyla oldukça zayıflamıĢlardı. Üstelik Türk ve Müslüman olan Anadolu Selçukluları ile savaĢmaktan kaçınıyorlardı. Anadolu Selçuklu Devleti ise en parlak dönemini yaĢıyordu Anadolu‘nun büyük kısmına hâkim durumdaydı. Ahlat‘ı kuĢatan Celalettin HarzemĢah‘ın kendi üzerine yürüyeceğini haber alan Sultan Alaattin, Ermeni Kralı‘ndan ve Haçlılardan yardım istedi, Eyyûbîlere de yardıma gelmeleri için beĢ defa elçi gönderdi. Sonunda Melik EĢref 10 bin kiĢilik bir orduyla Sivas‘a gelerek Sultan Alaattin ile buluĢtu. Sultan Alaattin ve Melik EĢref, Celalettin HarzemmĢah‘ı 1230‘da Erzincan ile SuĢehri arasındaki Yassı Çimen‘de karĢıladılar. 1230 yılında meydana gelen Yassı Çemen savaĢı sonunda ağır bir yenilgiye uğrayan HarzemĢah hükümdarı 252 yenilgiden sonra hem düĢman askerlerinden hem de kendi askerlerinden kaçmak zorunda kaldı. Beraberinde kendisine bağlı birkaç asker alabilen Celaleddin Harezm, savaĢ meydanından kaçabilse de kaçıĢ yolunda yolunu kesen atlı hırsızlar tarafından öldürüldü. Celalettin HarzemĢah‘ın ortadan kalkması Selçukluları Moğollarla karĢı karĢıya getirdi. 1232 yılında bir Moğol birliği yağmalar yaparak Sivas yakınlarına kadar geldi. Bu akının Gürcü Kraliçesi Rasudan‘ın tahrikiyle yapıldığı kanaatine varılarak Erzurum SubaĢısı Mübârizüttin Çavlı ile birlikte Gürcü topraklarına girilip bazı kaleleri zaptedildikten sonra barıĢ yapıldı. Rasudan‘ın kızı ile Sultan‘ın oğlu Keyhusrev‘in evlendirilmesine karar verildi. Yassı Çemen SavaĢı neticesinde HarezmĢah Devleti tamamen yıkılmıĢ ve Anadolu Selçuklu Devleti, sınırlarını Ahlât, Bitlis, Van, Malazgirt ve Tiflis‘e kadar geniĢletmiĢti ancak HarezmĢahlıları Ġç Asya‘dan koparıp Anadolu‘ya sürükleyen Moğollar ile karĢı karĢıya gelmelerine sebep olmuĢtu. Ancak, Türk ve Müslüman devletler arasında vuku bulan bu savaĢlar, Anadolu‗ya doğru harekete geçen Moğolların iĢini kolaylaĢtırmaktan öte bir iĢe yaramadı.Moğollar, kalabalık orduları ile talan ve yağmalarla ilerliyor, Ġç Asya‘dan Doğu Avrupa‘ya kadar uzanan coğrafyada kendisine karĢı koyabilecek bir güç bulunamıyordu. Nihayet Anadolu Hudutlarına dayandıklarında ise karĢılarına çıkacak ilk güç olan HarezmĢahlı Devleti ve toprakları Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkılmıĢ ve sahiplenilmiĢti. Moğol tehlikesini gören Alaeddin Keykubad, doğu sınırlarını sağlamlaĢtırdı. Bu sağlamlaĢtırma esnasında Ahlat fethedildi. Ancak bu fetih, Eyyubîlerle arasının bozulmasına yol açtı. Eyyubîlerin gönderdikleri orduyu, Torosların güneyinde yenerek, Harput ve Urfa‘yı da ele geçirdi. Vefatından önce gelen Moğol elçilerini ustaca idare ederek, Anadolu‘yu Moğol istilasından kurtardı. Moğol Ġmparatoru Cengiz Han, HarezmĢahlılar ile Selçukluların birleĢmesi durumunda Anadolu‘ya giremeyecekti. Zira Kadim bir Türk olan Cengiz Han‘ın kullandığı savaĢ stratejileri ve okçu süvarileri Bozkır SavaĢ Taktikleri ile bu denli baĢarılı olabiliyordu. Bu taktikleri en iyi kullananlar ise Ģüphesiz Bozkır‘ın en iyi savaĢçıları olan Türklerdi. Bu haseple HarezmĢahlılar ile 253 Selçuklular‘ın ittifak etmesini engelleyen Cengiz Han, HarezmĢahlıların yıkılması ile Anadolu‘ya ilk taarruzunu gerçekleĢtirip yağma ve talan faaliyetleri ile Sivas‘a kadar ilerlediler. Moğol Saldırısından çok geç haberi olan Alâeddin Keykubat, Ordusu ile Sivas‘a doğru yola çıksa da Moğollar geri çekilmiĢti. Moğol Ordusunu Erzurum‘a kadar takip etse de yetiĢemedi. Moğolların fetih amaçlamayan bu yağma saldırısının Gürcü Kraliçesi Rodusan‘ın kıĢkırtmasıyla ortaya çıktığını öğrenince ise teĢkil edilmiĢ ordularıyla Erzurum‘dan Gürcistan‘a doğru yola çıkarak Gürcü Sarayını kuĢattı ve Gürcü Krallığını ağır bir mağlubiyete uğrattı (1231). Ve yapılan anlaĢmayla Gürcistan‘da bazı kaleler, Anadolu Selçuklu Devleti‘ne bırakıldı. Moğol Ordusu, her ne kadar Anadolu içlerine ilk taarruzunu düzenlemiĢ olsa da kendisine karĢı koyabilecek tek güç olan Selçuklu Türklerinler ve Büyük bir hakan olan Alâeddin Keykubat‘dan çekinmekteydi. Alaeddin Keykubat da Moğol Hükümdarı Cengiz Hanın kalabalık ordusundan ve gücünden çekinir durumdaydı. Bu haseple Moğol Ġstilalarına karĢı Eyyübiler ile iyi iliĢkiler içerisine girilmiĢti. Ancak Ermeni Krallığı saldırısından sonra Eyyübi askerlerinin iadesiyle baĢlayan iyi iliĢkiler Ahlât Kalesi meselesinden ötürü bozuldu. Moğol Akınlarına karĢı önemli bir savunma hattı olan Ahlât Kalesine sahip olmak isteyen Alâeddin Keykubat bu kaleyi zaptetmiĢti. Ancak bu kale Eyyübilere bağlı bir beyliğin idaresinde olduğu için Eyyübiler ile Anadolu Selçuklu Devleti arasında anlaĢmazlıklar ortaya çıktı. Bu anlaĢmazlık üzerine Eyyübi Ordusu kendisine saldırınca SavaĢ kaçınılmaz hale geldi. Alâeddin Keykubat, Her ne kadar savaĢı kazanıp Harput ve Urfa‘yı hâkimiyeti altına alsa da olası bir Moğol Saldırısında Eyyübi desteğinden yoksun kalacaktır. Alâeddin Keykubat, Moğollara karĢı güçlü bir ittifak kuramadığı için doğrudan mücadeleden kaçındı. Ancak Moğolların siyasi baskılarına boyun eğmek zorunda kalarak Moğol Hakanı Cengiz Han‘ın hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldı. Yine de gerçekleĢtirdiği siyasi hamlelerle Anadolu‘yu Moğol istilalarından uzak tutmayı baĢarmıĢtır. Çünkü HarzemĢahlıların ortadan kalkmasıyla Yassı Çemen SavaĢından 13 yıl sonra gerçekleĢen Kösedağ SavaĢı ile Moğollar Anadolu‘ya girerek Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılma sürecine 254 girmesine sebep olmuĢtur. Alaeddin Keykubad, saltanatı zamanında Türkiye Selçuklu Devletini Moğol istila ve zulmünden korumuĢtur. Alaeddin Keykubad, 1 Haziran 1237 tarihinde Kayseri‘de vefat etmiĢ yerine Ġzzeddin Kılıç Arslan‘ı veliaht tayin etmesine rağmen, büyük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçmiĢtir. KUBBET‟ÜL ĠSLAM, BELDET‟ÜL TÜRK: AHLAT Birbirini takip eden Moğol akınları yüzünden Eyyûbîler Ahlat bölgesini terkedince bölgede dirlik düzenlik kalmadı, birçok Ģehir harap ve metrûk hale düĢtü. Sultan Alaattin, kendisine çok güvendiği Kemalettin Kamyar‘ı bu bölgeye göndererek ondan bölge ile komĢu yöreleri Selçuklu idaresi altına alıp düzenliği sağlamasını istedi. Kamyar, verilen görevi baĢarıyla yerine getirdi. Kaleler onarılıp içlerine muhafızlar konuldu. Ahlat, büyük bir subaĢılığın merkezi oldu. Emîr Sinânettin Kaymaz Ahlat subaĢılığına tayin edildi. Sultan Alaattin, Ahlat bölgesinde yaĢayan 4 bin Harizmli‘nin devlet hizmetine alınmasını emretti. ANADOLU‟NUN FATĠHĠ Sultan Alaattin‘in Ahlat bölgesini imar ederek oraya sahip çıkması üzerine Eyyûbîler bölgenin gasbedildiğini iddia etmeye baĢladılar. Mısır Eyyûbî Hükümdarı Melik Kâmil, Anadolu‘yu zaptedip aralarında paylaĢtıracağı vaadiyle diğer Eyyûbî meliklerini de hizmetine alıp kalabalık bir askerle 1234‘te Anadolu‘ya yürüdü. Yapılan savaĢta yenilen Eyyûbîler yiyecek sıkıntısının baĢlaması üzerine geri döndüler. Aynı yıl Harput, ertesi yıl da Siverek, Urfa, Harran ve Rakka Selçuklu hâkimiyetine girdi. 1237‟de Sultan Alaattin, bütün ordusunu Kayseri‟de topladı; amacı Eyyûbîleri Güneydoğu‟dan tamamıyla çıkarmaktı. Büyük oğlu Keyhusrev‟i eskisi gibi Erzincan Melik‟i olarak bıraktı. Emîrleri biat ettirerek Eyyûbî Melikesi‟nden doğan küçük oğlu Ġzzettin Kılıçarslan‟ın veliahtlığını ikinci defa ilân etti. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETĠ‟NĠN EN GÜÇLÜ DÖNEMĠ Sultan Alaattin, âdil, ciddi ve otoriter bir hükümdardı. Devlet iĢlerini bizzat yakından takip eder, görevini ihmal edenlere müsamaha göstermezdi. Onun zamanı Selçukluların en güçlü dönemidir. Önce, Ermenilerle Doğu Latinler arasındaki çatıĢmadan faydalanarak Ermenilerin elindeki Kalonoros Kalesini aldı. Yeniden inĢa edilen ve 255 sağlam surlarla çevrilen Ģehre Sultan‘ın ismine izafeten Alâiye (günümüzde Alanya) ismi verildi. Alaeddin Keykubad bu kentte bir tersane ve tophane kurdurdu ve kentin kalesini yeniden yaptırdı. Tüccarların karada Ermenilerin, denizde Avrupalı korsanların saldırılarına uğraması üzerine Ġçel‘den Antalya‘ya kadar bütün kıyı Ģeridini topraklarına kattı. Sultan Alaattin, doğuda Fırat‘a kadar bile gitmeyen ülkesinin sınırlarını Aras boylarına ve Van gölüne kadar ulaĢtırdı. Sultan Alaeddin, Trabzon Rum Ġmparatorluğunun gücünü kırmak için Sinop‘ta bir donanma inĢa ettirdi. Bu arada Selçuklu tüccarlarının Ģikâyetleri üzerine Kastamonu emiri Hüsameddin Çoban‘ı Karadeniz donanmasıyla Kırım Seferine memur etti. Emir Çoban önemli bir ticaret Ģehri olan Sudak‘ı fethetti. ġehirde bir cami inĢa ettirdi ve askerlerini yerleĢtirdiği bir garnizon kurdu. Ruslar Sudak‘ın Selçuklu hâkimiyeti altına girmesini tanımak zorunda kaldılar. Yine onun devrinde Akdeniz ve Karadeniz‘de donanma meydana getirildi. ÂLĠMLERĠ HĠMAYE ETTĠ Alaeddin Keykubad, büyük bir siyasetçi ve asker olduğu kadar da ilim adamıydı. Sultan Alaattin, âlimlere çok değer verir, onları himaye ederdi. Muhyittin Ġbnü‟l-Arabî, Abdüllatîf el-Bağdâdî, Necmettîn-i Dâye, Kāniî-i Tûsî, Sultânülulemâ Bahâettin Veled ve Ahî Evran gibi âlim, mutasavvıf, edip ve Ģairler onun zamanında Anadolu‘ya gelmiĢ, ilgi ve itibar görmüĢtür. dönemin pek çok önemli siması onun saltanatının ve kiĢiliğinin özellikleri nedeniyle yaĢamak için Anadolu‘yu tercih etmiĢlerdi. Yine Bahaeddin Veled ve sultanın döneminde ve çevresinde yetiĢen oğlu Mevlânâ Celaleddin-i Rumi ve yine onun döneminde yetiĢen Sadreddin Konevî Anadolu kültür hayatında büyük öneme kavuĢmuĢlardır. Gayet olumlu Ģartlarda devraldığı ülkeyi on yedi yıllık saltanatı boyunca her yönü ile daha da geliĢtirerek zirveye taĢımayı baĢarmıĢtır. BaĢarısındaki en büyük etkenlerden birisi hiç Ģüphesiz ticarete verdiği büyük önemdir. Babasının Selçuklu hakimiyeti altına aldığı iki önemli liman Ģehri olan Antalya (1207) ve Sinop'tan (1214) hareketle ülkesinin sahil Ģeridini geniĢletmiĢ, donanma inĢaatına ve ticarete kuzey-güney ekseninin de dâhil edilmesine büyük önem 256 vermiĢtir. Özellikle Alâiye'nin (Alanya) mamur bir Selçuklu limanı haline getirilmesi (1221-1222) ve Kıbrıs Krallığı ve Venedik Cumhuriyeti ile yapılan anlaĢmalarla Selçukluların ve onlara tabi tüccarların bölge ticaretindeki konumu son derece güçlenmiĢtir. Alâeddîn Keykubad‘ın Müslüman tebasının yanı sıra gayrimüslim tebası ile iliĢkileri de her zaman iyi olmuĢtu. Genceli Giragos‘un naklettiğine göre, Sultan Yassıçimen SavaĢı'ndan dönerken Kayseri‘ye yaklaĢınca Müslümanlar imamlarıyla, Hristiyanlar da papazlarıyla ve ellerinde haçları ve çalgıları ile Sultanı karĢılamaya çıkmıĢlar, Müslümanlar, Hristiyanları geriye iterek, tebrik ve dostluk dileklerinde ön sırada olmalarına meydan vermek istememiĢler, Hristiyanlar da bunun üzerine bir tepeye çıkarak bir Ģekilde kendilerini göstermiĢlerdir. Hristiyan tebasının ayrı durduğunu fark eden Alâeddîn Keykubad ordugâhından kalkıp yanlarına gelmiĢ ve aralarına karıĢıp, çalgılarını çalmalarını ve yüksek sesle Ģarkılarını söylemelerini buyurmuĢtur. I. Alaeddin Keykubad'ı, Türkmenler "Uluğ Sultan" ve devrin kaynak yazarı Ġbn Bibi de, "Uluğ Keykubâd" ad ve unvanı ile anmıĢlardır.(Prof. Dr. Faruk Sümer, Keykubad I, TDV ) Vefatı esnasında Selçuklular Ortadoğu‘nun en kuvvetli ve en büyük devleti idi. Çukurova‘daki Ermeni kralı, Trabzon Rum imparatoru, Halep Eyyûbî meliki ve Mardin Artuklu meliki Keykubad‘ı metbû tanıyordu. Hatta Ġznik Rum Devleti‘nin de onun tâbileri arasında yer aldığı söylenir. Para ve kitâbelerinde ―essultânü‘l-a‗zam‖ unvanı ile anılır. Abbâsî halifesi de gönderdiği yazılarda ona aynı unvanla hitap etmiĢtir. Ġbnü‘l-Ġbrî, Keykubad‘ın çok akıllı, siyasî zekâsı yüksek, ahlâklı ve namuslu bir hükümdar olduğunu kaydettikten sonra devletinin gücünü arttırdığını, Ģanını yücelttiğini, ülkesini geniĢlettiğini, birçok hükümdarın kendisine tâbi olduğunu, âlemin onun önünde eğildiğini ve bundan dolayı kendisine ―dünyanın sultanı‖ denildiğini kaydeder. (Ebü‟l-Ferec, Târih, II, 536-537) Alâeddin Keykubat Ertuğrul Gazi Ġle GörüĢtü mü? Ertuğrul Gazi, Sultan Alaaddin Keykubat‘görüĢmüĢ, Selçuklu Devletine bağlılığını daima sürdürmüĢ. Selçuklu ve HarzemĢahlar arasında gerçekleĢen Yassıçemen SavaĢı‘nda Selçuklu Ordusu‘na yardım etmiĢtir. Sultan, Ertuğrul Gaziye iltifat ederek hil‘at gönderdi ve Ankara yakınındaki Karadağlar mıntıkasını ıkta olarak verdi (1230). Ertuğrul Bey, bir müddet burada kaldıktan sonra, oğlu Savcı Beyi 257 Konya‘ya gönderince, Bursa ile Kütahya arasındaki Domaniç Dağları yaylak, Söğüt ile KaracaĢehir kıĢlak olmak üzere kendilerine verildi. Bunun üzerine Ertuğrul Gazî aĢiretiyle beraber gelip, Söğüt ve Domaniç‘e yerleĢti. VEFATI I. Alaaddin Keykubad, Suriye'yi fethetme ve Amid seferi için hazırlıklara devam ederek Hârzemli, Ermeni, Rum, Gürcü, Frank, Rus, Kıpçak ve Kürtlerden oluĢan ordusuna Kayseri'nin MeĢhed ovasında bir resmigeçit yaptırdı. Büyük oğlu Gıyâseddin Keyhusrev‘i eskisi gibi Erzincan meliki olarak bıraktı; küçük oğlu Ġzzeddin Kılıç Arslan'ı veliaht ilan ederek ve bütün devlet ileri gelenlerine bu veliahtlığı kabul için yemin ettirdi. Hicri,634-M.31 Mayıs 1237 tarihinde yani Ramazan Bayramı'nın üçüncü günü 45 yaĢındayken Kayseri‘de huzurunda bulunan yabancı elçiler için büyük bir ziyafet verdi ve bu ziyafette yediği kuĢ etinden zehirlenerek o gece öldü. Oğlu Gıyâseddin Keyhusrev tarafından zehirlendiği iddia edilmektedir. Sultan Mesud tarafından Alâeddîn tepesinde yaptırılmıĢ olan ve ―Kümbed-hâne‖ adı ile anılan anıt mezarda defnedilmiĢtir. ALAADDĠN KEYKUBAT'IN YAPTIRDIĞI ESERLER Saltanatı boyunca inĢa ettirdiği ve çoğu günümüze kadar eriĢen eserler, idari ve askeri bakımdan hem Ģahsına hem de devletine kazandırdığı prestij nedeniyle en ünlü Selçuklu sultanı olarak biliniyor. Konya'daki Alâeddin Camii, Niğde'deki Niğde Kalesi, Antalya'daki Yivli Minare Camii ve BeyĢehir Kubâd-Âbad Sarayları yaptırdığı en önemli eserlerdir. Devlet teĢkilatı Anadolu Selçuklu Devleti kuruluĢ döneminde, tümüyle Türkmen beylerinin emrindeki aĢiret savaĢçılarından oluĢan bir orduya ve bu beylerin görev aldığı sivil devlet yönetimine sahiptir.[49] Devletin kuruluĢ döneminde, yani 11. yüzyılın son çeyreğinden 12. yüzyıl sonlarına kadar orduda olduğu kadar idari yapıda da Türkmen unsurların hâkim olmuĢtur.Bununla birlikte ilk Anadolu Selçuklu sultanlarının az sayıda da olsa kendilerine bağlı gulamlardan oluĢan bir hassa kuvveti olduğu kaynaklarda açıktır. Merkez teĢkilatı Merkez teĢkilat esas olarak devlet ricalini ve saray görevlilerini kapsar. Sarayda pek çeĢitli iĢlere bakan hizmetkârlar 258 istihdam edilirdi. Farklı alt bölümlerin, örneğin mutfak, ahırlar, silahhane, Ģaraphane gibi kendi personeli ve amirleri olurdu. Birçok saray çalıĢanı daha sonra saray dıĢında idari görevler almıĢlardır. Bunların bir kısmı, gayrı Müslüm ailelerin çocuklarıyken tutsak olarak ele geçirilen ve köle (gulam) olarak köklü bir eğitimden geçirilmiĢ unsurlar iken bir kısmı da yine sarayda Türk kültürüyle yakinen temas eden tacik unsurlardır. Örneğin Esededdin Arslan, ġemseddin Hasoğuz, Celâleddin Karatay, Mübarizeddin ErtakuĢ, Seyfeddin Torumtay, Cemaleddin Ferruh gibi tanınmıĢ devlet görevlileri Müslüman olmayan halklardanken Kemaleddin Kamiyar, Sâhib Ata Fahreddin Ali , Nasireddin Müstevfi gibi Ġran kökenli insanlardır. Bu saray görevlilerinin farklı görevleri vardır. Temel teĢkilatlanma askeri, yönetsel, mali, Ģer‘i ve hukuki, tahriri olmak üzere beĢ kısımdan oluĢurdu ve amirleri devlet ricalini oluĢturur. Askeri konulara ―beylerbeyi‖, mali ve yönetsel iĢlere ―sahip‖ ya da ―vezir‖ ve onlara bağlı daire amirler bakarlardı. ġer‘i ve hukuki iĢlerden ise ―Kadılkuzat‖ ve ona bağlı kadılar sorumludur. Her bölümün amirlerince oluĢturulan ―divan‖lar vardır. Divanlar ve emirler Anadolu Selçuklu Devleti merkez teĢkilatının saraydaki esas yönetim organları sultana bağlı çalıĢan çeĢitli divanlardır. Sözcük arapça olmakla birlikte bir devlet yüksek organı olarak Sasaniler‘den alınmadır. •―Divan-ı Ali‖. Ya da ―Büyük Divan‖. Bu divan, devlet yönetiminin en üst organı olup devlet iĢlerinin görüĢülüp karara varıldığı teĢkildir. Vezirin baĢkanlık ettiği büyük divanın üyeleri ―Sahip-i Azam‖, ―Naib-i Sultan‖, ―Atabey‖, ―Pervane‖, ―Müstevfi‖, ―Tuğrai‖, ―Emir-i Arz‖, ―Emir-i Dad‖ ve ―MüĢrif-i Memalik‖, ―Emir-i Hacib‖tir. •Vezir ya da ―Sahib-i Azam‖, ―Sahib-i Divan‖. Sultandan sonra en yüksek yönetim makamıdır ve doğrudan doğruya sultana karĢı sorumludur. Her gün toplanan Divan-ı Ali‘ye vezir baĢkanlık ederdi. Devlet gelirlerinin toplanmasından üst sorumludur ve olağanüstü giderler için ihtiyat akçesi adıyla ayrıca bir hazine oluĢturmaktadır. Yargı yetkisini de sultanın vekili olarak kullanır, sultanın katılamadığı hallerde ―Divan-ı Mezalim‖e baĢkanlık ederdi. 259 Pervane Sâhib Ata Fahreddin Ali ‘nin 1285'te ölümünden sonra vezirler artık Ġlhanlı sarayı tarafından atanmaya baĢlanmıĢtır. •―Naib-i Sultan‖, ya da ―Niyabet-i Saltanat‖. Vezirden sonra gelen bu makam, sultanın yokluğunda devlet iĢlerinin üstlenilmesi, sultana vekalet edilmesi gibi son derece önemli bir makamdır. Diğer yandan askeri seferlere katılarak orduya kumanda etmek de bir diğer görevidir. Moğol tahakkümü altında ister istemez Moğol direktiflerine göre hareket etmiĢtir. Bu dönemde Naib-i Sultan‘ın (―Niyabet-i Hazret‖) yanı sıra bir de Ġlhanlı sarayı tarafından görevlendirilen ―Niyab-ı Hazret‖ bulunmaktadır. Anadolu Selçuklu‘daki her konuda Ġlhanlı sarayına rapor vermesi gerekmektedir. •―Atabey‖. ġehzadelerin eğitiminden sorumlu bir devlet adamıdır. Bazen eğitimi üstlendikleri Ģehzadenin sultan olması üzerine vezirliğe kadar yükselen atabeyler olmuĢtur. •―Pervane‖. Devlet tarafından verilen iktaların kaydını tutan, takibini yapan yetkilidir. •―Müstevfi‖. Divan-i Ġstifa‘nın amiridir. Divan-ı Ġstifa, baĢta saray giderleri olmak üzere devletin maliyesinin idare ve takibinden sorumlu divandır. Saray giderleriyle ilgili ödeme emirler, devlet ricalinden on iki kiĢinin imzasını taĢıması gerekmektedir. •―Tuğrai‖. ―Divan-ı Tuğra‖nın amiridir. Tüm atama, berat ve mektupların yazılmasından, üzerlerine sultanın tuğrasının çekilmesinden sorumludur. •―Emir-i Arz‖. Divan-ı Arz‘ın amiridir. Ordunun ihtiyaçlarına bakan, maaĢları ödeyen, kayıt defterlerini düzenli tutarak yoklamaları yapan dairenin amiridir. •―Emir-i Dad‖. ―Divan-ı Mezalim‖in amiridir. BaĢta devlete karĢı iĢlenen suçlar olmak üzere tüm üst seviyedeki örfi davalara sultan adına bakan görevlilerin amiridir. ġer‘i davalara ise kadılar bakmaktadır. Sultanlığın ilk evrelerinde bu davalara sultan baĢkanlık ederdi. Daha sonraları ülke ve devlet teĢkilatı büyüdüğünden sultan yerine Emir-i Dad bu davalara baĢkanlık eder olmuĢtur. Hem kendilerinin, hem de kadıların verdikleri hükümlerin infazında görevlidirler. Çok güçlü emirleri hatta vezirleri dahi, sultanın emriyle tutukladıkları biliniyor. 260 •―MüĢrif-i Memalik‖ ya da ―MüĢrif-i Mülk‖. ―Divan-ı ĠĢraf-ı Memalik‖in amiridir. Devletin mali ve yönetsel iĢlerine üst denetimini yapar, mali kayıtları tutar, hanedana ait mallara ve giderlere bakardı. •―Emir-i Hacib‖ ya da ―Melikü‘l-Hüccab‖. Devlet ricali hiyerarĢisinde sultan ve vezirden sonra üçüncü kademe, saray görevlileri hiyerarĢisinde ise sultandan sonra ikinci kademe görevlilerdir. Sultan ile Divan-ı Ali ve tebaa arasındaki teması sağlamakla görevlidirler. Halkın istek ve Ģikâyetlerini sultana iletir, halka sonuçlar hakkında bilgi verirler. Fuat Köprülü‘ye göre günümüzde CumhurbaĢkanlığı Genel Sekreterliği makamına karĢılık gelmektedir. Sultana gelen konuklara hizmet etmek protokolü düzenlemek görevlerindendir. Divan-ı Ali dıĢında ikinci derecedeki divanlar, günümüz parlamenter rejimlerdeki bakanlıklara denk gelen kurullardır. Bunlar içinde Niyabet-i Saltanat, Divan-ı Tuğra, Divan-ı Ġstifa, Divan-ı Arz ve Divan-ı ĠĢraf-ı Memalik amirleri, Divan-ı Ali toplantılarında hazır bulunurlar. Bunların dıĢında yine ikinci derecede divanlar ve amirleri de vardır. •―Emir-i Candar‖. Candar, sultanı ve sarayı korumayla görevli hassa askerleri olup komutanları Emir-i Candardır. Görev sınıfları olarak gece nöbetçileri pasbanan, gündüz nöbetçileri nevbetiyan kapı nöbetçileri ise derbanan‘dır. Saray dıĢında ise diğer hassa kuvvetleriyle birlikte görev yaparlardı. I. Alaeddin Keykubat‘ın bazı emirleri öldürmesinde candarlar görev yapmıĢlardır. •―Emir-i ÇaĢnigir‖. Sultanın mutfak görevlileridir. Yemekleri ve sofrayı hazırlayan, sofrada hizmet eden ve tüm yiyecekleri sultan yemeden önce tadarak zehirli olmadıklarını garantileyen görevlilerdir. Sultanın düzenlediği Ģölenlerde hizmet görenlerdir. En güvenilir hizmetkârlar arasından seçilir, sultan gerek gördüğünde devlet yönetimi konusunda bunların görüĢlerini zaman zaman aldığı bilinmektedir. •―Emir-i silah‖. Sultanın silahhanesinin yönetiminden, buradaki silahların bakımından, seferlerde taĢınmasından ve muhafazasından sorumlu görevlilerdir. Amirlerine Emir-i Silah adı verilmektedir. •―ġarabdar-ı has‖. Sultanın içeceklerinden sorumlu görevlilerdir. Sarayda sadece sultana has bir Ģarabhane-i sultan odası 261 bulunurdu. Askeri seferler gibi saray dıĢındaki görevlerde de yer alırlardı. •―Alemdar‖ ya da Emir-i Alem. Sancak ya da bayraktan sorumludurlar. Sultanın saray dıĢına çıkmalarında sancak ya da bayrağı taĢıyanlardır. •―Emir-i Ahur‖. Sarayın ve sultanın binek hayvanlarının bakımından sorumludur. Sultana ait ahırlar sadece sarayda değil, büyük tüm vilayet merkezlerinde bulunurdu. Bunların binek takımlarını üreten saraçlar da Emir-i Ahur‘un emrindeydiler. Bu saray görevlilerinin dıĢında protokolde görece daha düĢük mevkili saray görevlileri ise Camedar (Sultanın kendi giysilerinin ve hil‘at olarak verilecek eĢyanın, görevlilere özgü giysilerin dikildiği ve muhafaza edildiği camehanenin ve burada çalıĢanların Ģefi), Emir-i Hares (zindan görevlisi), Üstadüddar (tüm saray hizmetkârlarının amiri), Emir-i ġikar (sultanın katıldığı avları, bu avlarda kullanılan köpek ve kuĢların bakımınında çalıĢanların amiri gibi görevliler vardır. TaĢra teĢkilatı Anadolu Selçuklu hâkimiyet sahası, merkeze bağlı eyaletlerle tabi (vassal) devletlerden oluĢmaktadır. Merkeze bağlı eyaletler yine merkezden atanan valilerle yönetilirken tabi devletler kendi hanedanlıklarınca özerk olarak yönetilmektedir. Tabi devletler Kilikya Ermeni Krallığı, Mardin, Hasankeyf ve Amid Artuklu Beyliği, Erzincan ve Divriği Mengüçlü Beyliği, Sümeysat (günümüzde Samsat ve Halep Eyyubileri ile zaman zaman Musul Atabeyliği‘dir.Yine de sultan tabi devletlerin hükümdarlarını onaylıyor ya da azlederek yerine baĢka birini atayabiliyordu. Eyaletlerde de merkezdeki divanlara benzer divanlar ve Divan-ı Ali benzeri bir ―Eyalet Divanı‖ vardır. Eyalet Divanı‘na vali baĢkanlık ederdi. Eyaletlerde de merkezdekine benzer bir vezir olmakla birlikte merkezden atanan bu vezir, merkeze karĢı sorumlu olmasıyla, merkezin eyaletler üzerindeki erkini, dolayısıyla denetimini temsil etmektedir. Özellikle eyalet valisi bir melikse, meliklerin merkezce kontrolünde bu vezirler baĢ rol oynamaktadır. Valinin emri altında istihdam edilen memurlara ―Reis‖ denmektedir ve bunların da baĢkanlık ettiği, ―Divan-ı Riyaset‖ adı ile bilinen divanlar vardır. Reisler ―soylu‖ ailelerden seçilirdi ve babadan oğla geçerdi. Eyaletin iç iĢleri, mali, adli, asayiĢ, belediye iĢleri ile vakıfların kontrolü reislerin görevleri arasındadır, ilgili divanlarda 262 alınan kararlara göre yürütülürdü. Eyaletlerdeki askeri konular ise subaĢı olarak adlandırılan komutanlar sorumludur. Eyaletlerdeki hukuki anlaĢmazlıklara merkezden atanan kadılar bakmaktadır, fakat tebaa ve askerler arasındaki anlaĢmazlıklara ayrı kadılar bakmaktadırlar. Askeri davalara ve miras iĢlerine ―kadı-i leĢker‖ adı verilen askeri kadılar bakmaktadır. Eyalet valileri, 12. yüzyıl sonlarına kadar, Büyük Selçuklularda olduğu gibi eyaletlerde geniĢ iktalara sahipken, bu geniĢ iktaların valilere bağımsız hareket etme olanağı vermesiyle, merkezi otorite için sakıncalı bulunmuĢ, sonradan terk edilmiĢtir. Valilere, yönettikleri eyalet dıĢında parça parça iktalar verilmiĢtir. Bununla birlikte iĢlenebilen toprakların büyük kısmı sultanın tasarrufundadır ve askeri ikta olarak, belirlenmiĢ bir askeri görevin yerine getirilmesi koĢuluyla ikta askerlerine tahsis edilmiĢtir. Uçlarda ise durum farklıdır. Anadolu Selçuklu yönetiminin ülke toprakları üzerinde kurduğu ve yönettiği sosyoekonomik düzen, Türkmenlerin halen göçebe ya da yarı-göçebe yaĢam sürdüren topluluklarının sürdüregeldiği yaĢam tarzıyla bir arada var olabilecek bir yaĢam tarzı olamamıĢtır. Bu yüzden merkezi yönetim bu toplulukları elden geldiğince sınır boylarına, tercihan Hristiyan komĢuların sınırlarıyla temas halinde olan bölgelere, ılımlı bir ifadeyle göndermiĢtir. Bu topluluklar buralarda, kendi Ģeflerinin idaresinde yarı bağımsız olarak varlıklarını sürdürmektedir. Doğudan sürekli yeni Türkmen grupları geldiği için zamanla uçlardaki Türkmen nüfus artmıĢtır. Hristiyan Bizans yerleĢimleri yakın olduğu için de zaman zaman Bizans topraklarına yağma akınları yapıyorlar, Müslüman ahaliye zararları dokunmuyordu. Ordu Anadolu Selçuklu ordusunda kuruluĢ döneminde, sultanların özel bir muhafız kuvveti olarak hassa birlikleri olmasına karĢın ordu esas olarak Türkmen aĢiretlerinin savaĢçılarına dayanmaktadır. Anadolu Selçuklu Devleti baĢlangıçta, hem ordu, hem idare, hem de günlük yaĢamda bütünüyle askeri esaslara dayanmaktaydı. Ordu neredeyse bütünüyle Türkmen beylerinin yönetimindeki aĢiret savaĢçılarından oluĢmaktadır. Devlet idaresi de bu beylerin sorumluluğundaydı. Fakat zamanla devlet, klasik Türk – Ġslam devletleri modeline yaklaĢtı, sivil bir devlet kadrosu, buna uygun sivil 263 bir devlet teĢkilatı oluĢturuldu. Bu Ģekilde Anadolu Selçuklu‘da bir ―payitaht düzeni‖, merkeziyetçi bir devlet cihazı, ―Ġran karakterli Ġslami sistem‖ geliĢmiĢtir. Önce devlet kadroları sivilleĢirken Türkmen beyleri buradan çekildiler. Daha sonra Türkmen savaĢçılarından oluĢan ordu, bu sivil teĢkilata uyacak, onun gereksinimlerini karĢılayacak bir yapıya dönüĢtü. Bu dönüĢüm zorunluydu ancak sivil devlet teĢkilatı, tümüyle Türkmen savaĢçılarından oluĢan bir orduya uymazdı, Türkmen savaĢçıların yanı sıra, çeĢitli etnik unsurlardan oluĢan gulamlara ve ikta sahiplerine doğru bir dönüĢüm oluĢmuĢtur. Sivil kadrolar, gulamlıktan gelen çoğu Ġranlı unsurlardı. Devlet yönetiminin en önemli mevkilerini bunlar doldurduğu gibi merkezde ve eyaletlerde askeri teĢkilatın önemli rütbelerine atanıyorlardı. GeliĢme döneminde ise zaman içinde bu bileĢim, Türkmen savaĢçılarını kapsayan bileĢim, sayıca olmasa bile ana bileĢenin Türkmen savaĢçıları olması anlamında büyük ölçüde tasfiye edilmiĢtir. En belirgin olarak Alaeddin Keykubat, iktidarı için tehlikeli bulduğu neredeyse iki düzine kadar Türkmen beyini ordudan tasfiye etmiĢtir. Olgun dönemde Anadolu Selçuklu ordusu, sarayı ve sultanı korumak için gulamlardan oluĢan güçlü bir hassa kuvveti, ikta askerleri, emirlerin yine gulamlardan oluĢan özel kuvvetleri, Ģehir kuvvetleri, gönüllüler ile paralı askerlerden ve savaĢ ya da sefer durumlarına mahsus olmak üzere bağlı devletlerden gelen kuvvetler ve yine savaĢ durumuna bağlı olarak Türkmen savaĢçılarından oluĢmaktadır. HarzemĢahlar‘ın dağılmasıyla gelen çok sayıda Kıpçak asker olmakla birlikte yine de Anadolu Selçuklu ordusunda çok sayıda Türk olmayan unsur seferber edilebilmektedir. Ordunun üçte birinin ise Türkmen olmadığı ileri sürülmektedir. Bütünüyle Türkmen savaĢçılarından oluĢan ordudan, yukarıda unsurları belirtilen orduya dönüĢüm, aynı nedenlerin yarattığı problemlere karĢı, aynı çözüm yollarının, hemen hemen aynı tarzda uygulanmasıyla, Büyük Selçuklu Devleti‘nde de yaĢanmıĢtı. Olayların akıĢı, her iki devletin tarihinde neredeyse tümüyle benzer çizgide yürümüĢtür. Büyük Selçuklu da, Türkmen grupların, yerleĢik – tarımcı topluluklara karĢı tutumlarından ve devlet otoritesine her fırsatta karĢı çıkmasından duyulan rahatsızlıklara karĢılık olarak Türkmenleri ―uçlar‖a, büyük kısmıyla Anadolu‘ya itmiĢler, askeri seferlerin hemen öncesinde seferber ettikleri tümüyle Türkmenlerden oluĢan ordu 264 yerine, sürekli silahaltında tutulan güçlü bir ordu oluĢturmuĢlardır. Bu ordunun bileĢimi de her iki devlette çok benzerdir. Orduda baĢkomutan ―Beylerbeyi‖dir, arapça ―Emirü‘l-Ümera‖ ya da ―Melikü‘l-Ümera‖ ünvanlarının yerine ilk kez Anadolu Selçuklu‘da yer yer kullanılan Türkçe bir sözcüktür. Beylerbeyi, hükümdarlığın ordularının baĢkomutanlarıdır. Anadolu Selçuklu Devleti‘nde merkez ve uç (batı) olmak üzere iki beylerbeyi bulunurdu. Uç beylerbeyi ise Türk askeri geleneğine uygun olarak sağ ve sol kol olarak iki komutanlıktır. Sağ Kol Uç Beylerbeyi merkezi Kastomonu, Sol Kol Uç Beylerbeyi‘nin merkezi ise Ankara‘dır. Uç Beyleri, bölgedeki Türkmen kabile Ģefleri arasından merkez yönetimce atanırdı. Gulam Anadolu Selçuklu Devleti kuruluĢ döneminde tümüyle Türkmen savaĢçılarından oluĢan bir orduya sahiptir. Bu aĢiret savaĢçıları kendi beylerinin emrinde savaĢa gelirlerdi. Devletin sivil yöneticileri de bu Türkmen beylerinden oluĢmaktaydı.Anadolu Selçuklu Devleti, II. Süleyman ġah‘tan (1196 – 1204) itibaren, önce ağır ağır, sonra hızla Türk aĢiret yapılanıĢını tasfiye ederek, bütünlük gösteren merkezi bir devlet yapısını esas almıĢtır.Anadolu Selçuklu ordusunun ve sivil devlet yönetiminin ne zaman dönüĢtüğü konusu günümüzde halen açık değildir. Devletin kuruluĢ döneminde, yani 11. yüzyıl sonlarından 12. yüzyıl sonlarına kadar orduda olduğu kadar idari yapıda da Türkmen unsurların hakim olduğu ileri sürülmektedir. Buna göre gulam istihdamı 12. yüzyıl sonlarından itibaren geliĢmiĢtir. Bu bir yüzyıllık dönem hakkında bilgi veren kaynaklarda gulamlara iliĢkin hiçbir bilgi bulunmaz, 1176 yılındaki Miryokefalon Muharebesi‘nde sonra bu konuda bilgiler bulunmaktadır. (Bu tespit dikkate değer olmalıdır, Doğan Avcıoğlu, Miryokefalon‘da yenilgi üzerine Konstantinopolis‘e çekilen Bizans ordusuna refakat etmek üzere üç komutan idaresinde üç birliğin görevlendirildiğini yazmaktadır. Ancak Türkmenler yolun bir kısmında Bizans ordusuna saldırırlar. Ġmparator I. Manuil yakınmalarına II. Kılıç Arslan ―Bu Türkmenler benden bağımsız, onları kontrol edecek güçte değilim.‖ karĢılığını vermiĢtir. Gerçekten de sultanın Bizans imparatoruyla anlaĢtığı haberi duyulunca Türkmenlerin, sultanı hainlikle suçladıkları, küfrettikleri ve ganimet paylarının alarak yurtlarına döndükleri, bir 265 kısmının ise geri çekilmekte olan Bizans ordusuna ganimet için saldırılar düzenledikleri kaynaklarda yer almıĢtır. Bizans ordusuna refakat eden Selçuklu subayları ise Türkmenleri, ―Kendilerine tabi olmayan kaba, asi Türkler‖ olarak tanımlamıĢlardır. Miryakefalon Muharebesi Anadolu Selçuklu Devleti ordusu ve devlet cihazı yönünden, kökten bir dönüĢümün ilk iĢaretlerini verir, Türkmenlerin hem devlet cihazı hem de ordu için artık ―güvenilmez‖ olduğunu göstermektedir. KuĢkusuz bu dönüĢümün tek nedeni Türkmenlerin bu anlamda güvenilmez görülmesi değildir. DeğiĢen silah bileĢimleri ve askeri donanım, hafif süvarinin kullanımını sınırlamaktadır. Türkmen hafif süvarisi hızlı ve okçulukta son derece becerikli olmakla birlikte müstahkem mevkilerini kuĢatılmasında yetersiz kalmaktadır. Üstelik ağır süvari birlikleri karĢısında uygun donanıma sahip değillerdir.[54] Bununla birlikte Türkmen savaĢçıları Anadolu Selçuklu ordusunda daha sonraları da görülmeye devam edilmiĢtir. Ancak baĢlarda, kabile Ģeflerinin emri gereği ya da gönüllü olarak sultanın askeri seferlerine katılan ve sadece ganimetten pay almakla yetinen Türkmenlerin II. Süleyman ġah‘ın 1202 yılındaki Gürcistan seferinde paralı asker olarak yer aldıkları ileri sürülmektedir. Daha sonraki tarihlerde paralı Türkmen askerleriyle ilgili kayıtlara rastlanır. Görünürde sultana tabi oldukları üstün körü ileri sürülen Türkmenlerin esasen kendi kabile Ģeflerine itaat ettikleri kabul edilirse, merkezi devlet düzenine uyum sağlamalarının beklenemeyeceği ortadadır. Anadolu Selçuklu Devleti‘nin klasik Ġslam devletlerinin merkezi devlet düzenini alması sırasında Türkmenlerle payitaht arasındaki uyumun ve bağın giderek yıpranması kaçınılmaz olacaktır. Merkezi devleti tanımlayan prensiplerin, Türkmenlerin göçebe ya da yarı-göçebe bir yaĢam tazına aykırı gelecektir. Gulamların ana kaynağı askeri seferler sırasında alınan esirlerdir. SavaĢ esirleriyle ilgili kayıtlar Miryokefalon Muharebesi‘nden sonra büyük ölçüde artmıĢtır. Ġbn Bibi, II. Kılıç Arslan‘ın oğullarının çevre ülkelere yaptıkları yağma seferlerinde her yıl yüz binin üzerinde esir getirildiğini belirtmiĢtir. I. Ġzzeddin Keykavus‘un (h.y. 1211 – 1220) Çinçin Kalesi‘nin ele geçirilmesinden sonra köle pazarlarına o denli çok köle sürülmüĢtür ki, fiyatlar ciddi biçimde düĢmüĢtür. Tarihi kaynaklar, bu esirler arasında normal olarak kadın ve çocukların da olduğunu kaydetmiĢtir. Asi Türkmenlerden de 266 hayli esir alınmaktadır.Diğer yandan Selçuklu sultanlarına hatırı sayılır çoklukta gulam hediye edildiği belgelerden görülmektedir. Sultanların da çeĢitli hükümdarlara, devlet ricaline, hatta dönemin halifesine gulam ve cariyeler hediye gönderdiği bilinmektedir. Sonuç olarak gulam olarak yetiĢtirilmek üzere çok sayıda ergenlik çağına ulaĢmamıĢ oğlan çocuğu vardır. Ġbn Bibi‘ye göre, Selçuklu sarayında Rum, Ermeni, Gürcü, Rus, Frank, Deylemli, Kazvinli, Kürt, Tacik, Hitaylı, KeĢmirli, Kıpçak ve Türk vardır. Esasen gulamlar da maaĢ alırlardı, yılda dört kez, ―biĢegani‖ adı verilen bir maaĢ almaktaydılar. Gulamlar, sultanın eli altında olduğu kadar, hatta bazen daha yüksek sayılarda olmak üzere, emirin maddi gücüne bağlı sayıda onların maiyetinde de bulunmaktadır. Öyle ki I. Alaeddin Keykubat‘ın öldürttüğü 24 emirin maiyetindeki gulamların, sarayın ve sultanın güvenliğini tehdit edebilecek kadar yüksek sayıda olduğu anlaĢılmaktadır. Sultanın konuya dikkati Naib Hokkabazoğlu Emir Seyfeddin tarafından çekilmiĢ, öldürülen emirlerin gulamlarının, kölelerinin ve hizmetkarlarının da öldürülmesini tavsiye edilmiĢ, sultan da bu emri vermiĢtir. Akabinde, sultanın kayınpederi olan Emir Komnenos‘un adabınca uyarısı üzerine emir geri alınmıĢtır. Ġbn Bibi‘nin anlatımından anlaĢıldığı kadarıyla, birinci gruptakiler yaĢça ileri, ikinci gruptakiler küçük yaĢta olanlar olmak üzere iki kategori gulam vardır. Birinci gruptakilerin malları hazineye alındıktan sonra serbest bırakılmasına, ikinci gruptakilerin ise saraya taĢtdar olarak alınması ya da gulamhanelere gönderilmesi emrolunmuĢtur. Saray gulamları içinde bir alt sınıf olarak ―gulam-ı hass‖, saray gulamları içinden seçilen ve sadece sultana bağlı bir kıt‘a vardır. Bu sınıf, kendi içinde de çeĢitli alt sınıflara ayrılarak sultanın tüm özel hizmetlerini ve muhafızlığını üstlendikleri anlaĢılmaktadır. Sadece sultanın katıldığı savaĢlarda değil, zaman zaman sultanın katılmadığı askeri seferlere de katıldıkları biliniyor. Sultanın emri üzerine devlet ricali ve emirlerin tutuklanması ya da kim olursa olsun birinin sultanın huzuruna çağrılması iĢlerini doğal olarak yerine getirmektedirler. Ġkta askerleri Anadol Selçuklu Devleti‘nde askeri ikta, 12. yüzyılın sonları itibarıyla yaygın uygulama haline gelmeye baĢlamıĢtır. En belirgin olarak II. Kılıç Arslan‘dan sonra subaĢıların yetkilerinin sınırlandığı, böylece askeri iktaların küçültüldüğü, subaĢlarının ise kendilerine 267 bağlanan maaĢlarla gelir elde ettikleri ileri sürülmektedir. Ġkta sahibi olan birçok bey belirlenmiĢ bir sayıda asker beslemekle yükümlüdür. Diğer yandan devlet ricali de maddi gücüne göre asker yetiĢtirirdi. Alaeddin Keykubat döneminde ikta askerlerinin sayısı 100 bine ulaĢmıĢtır. Anadolu Selçuklunun geliĢme döneminde ordunun en büyük bileĢeni ikta askerleridir. Paralı askerler Paralı askerler daimi ordu içinde değil, askeri seferler öncesinde, bu sefer için tutulan askerlerdir.Anadolu Selçuklu ordusunda paralı askerlerin istihdam edildiğine dair en eski kayıtlar II. Süleyman ġah‘ın 1202 yılındaki Gürcistan seferine iliĢkindir.Çok farklı etnik unsurlar arasından alınan paralı askerlere örnek olarak Gotlar, Germenler, Normanlar, Franklar, Ermeniler, Ruslar, Ġskandinavlar, Sırplar, Kıpçaklar, Uzlar, Peçenekler, diğer Türkopoller sayılmaktadır. Ekonomi ve maliye Köyler tarımsal üretimin merkezleriyken, kalabalık kent nüfusunun çoğunluğunu zanaatçılar ve iĢçiler oluĢturmaktadır. Bu nüfusun kentlerde toplanabilmesini sağlayan ise ticarettir. Uluslararası transit ticaret yollarının uzağındaki bile hatırı sayılır bir ticaret hacmi görülmektedir. Anadolu Selçukluları ticarete ve yol güvenliğine büyük önem verdiler. Kervan yollarının güvenliğinin sağlanmasına bağlı olarak Anadolu'da ticaret çok geliĢti. Karadeniz ve Akdeniz'deki limanlar önemli birer dıĢ ticaret merkezi durumuna geldi. Ticareti güvence altına alan devlet, karada haydutların, denizde korsanların saldırısına uğrayarak malları yağmalanan tüccarların zararlarını karĢılıyordu. Gerek yolculukları sırasında, gerekse kervansaray ve hanlarda konakladıklarında tüccar ve yolcuların güvenliği ve ihtiyaçları sağlanıyordu. Anadolu Selçuklularında özellikle dokumacılık çok geliĢmiĢti. Ayrıca Anadolu'nun çeĢitli bölgelerindeki demir, bakır, gümüĢ gibi madenler iĢletiliyordu. ġehirlerin sağladığı vergi gelirleri içinde en büyük toplam tutan ticari emtiadan alınan vergilerdir. Ayrıca pazarlardan ―bac‖ adı altında bir harç alınırdı. Ticaretten alınan vergileri toplayan ve denetleyen, maaĢlı ya da iltizam usülü çalıĢan ―Ģahne‖ adı verilen görevlilerdir. Gayrımüslim halktan alınan cizyeyi ―muhassılan-ı harac‖ 268 adı verilen görevliler tahsil etmektedir. Cizye, Anadolu Selçuklu hazinesi içinde en büyük gelir kalemidir. Toprak kullanımı Anadolu Selçuklu Devleti‘nde uygulanan Ģekliyle toprak kullanımı rejiminde mevcut tarım yapılan arazi, miri topraklar ve bir kısım koĢullara göre özel topraklar olarak iki farklı statüdedir. Miri topraklar, mülkiyeti sultana ait olmak üzere, has arazi, ikta ve vakıf arazileri olarak kategorilenmektedir. Esasen, mülkiyeti uygulamada sultana ait görünmekle birlikte gerçekte devlete ait arazilerdir, sultan değiĢtiğinde mülkiyet hakları yeni sultana devrolmaktadır. Has arazilerin vergi gelirleri sultana ve hanedan üyelerine ait olan topraklardır. Ġkta arazileri ise mülkiyet hakların yine devlete ait olmak üzere, vergi gelirlerinin tümü ya da bir kısmı devlete verilen belirlenmiĢ bir hizmet karĢılığı olmak üzere Ģahıslara tahsis edilen arazilerdir. Bu Ģahıslar ümera, yani devlet bürokrasisinde bir makam iĢgal eden ve o makama bağlanan hizmetleri yerine getiren devlet ricali ya da ikta askerleridir. Ġkta sistemi Anadolu Selçuklu Devleti‘nde toprak mülkiyeti düzeni ―Miri toprak düzenidir. Mülkiyet esas olarak devlete aittir ve devlet toprağı iĢlemek üzere vergi ödemek karĢılığında köylülere bir bakıma kiraya vermiĢtir. Bu toprakların vergisini toplama hakkı ikta sahiplerine verilmiĢtir. Ġkta sahibinin aldığı bu vergiler onun, belirlenmiĢ bir devlet hizmetini yerine getirmek karĢılığında alacağı maaĢ yerine geçmektedir. Yönetimi ve mali durumu özerktir, devlet tahsildar gönderemez. Anadolu Selçuklu ‘da hemen hemen bütün topraklar miri rejime tabidir. Devlet ricali de ikta sahibi kılınmıĢtır. Ama çoğunluğu askeri ikadır. Ġktalar verasete tabi olmadığı gibi kaydi hayat Ģartı da yoktur, verilen hizmet süresi için verilmiĢtir. Devlet ricali de çok büyük arazilerden ikta olarak yararlanıyor olmasına karĢın aynı statüdedir. Ġkta sisteminin sonucu olarak tarımdan alınan vergiler hazineye değil ikta sahibine ödenirdi. Devlet zekâtın onda birini ürün vergisi olarak toplardı. Vergiye esas olan toprak birimi ―çift-i avamil‖dir, bir çift hayvanla sürülebilecek geniĢlikteki tarımsal arazidir ve yıllık vergisi nakden ödenmek üzere bir dinardır. 269 Mülk arazi Mülk arazisi, çoğu kez devlete önemli hizmeti geçmiĢ kiĢilere mülkiyet hakkıyla birlikte verilen arazidir. Mül arazisi sahibi, mülkiyetin getirdiği tüm haklara, kullanma, miras bırakma, bağıĢlama, kiraya verme vs. sahiptir. Vakıf arazisi ÇeĢitli vakıfların faaliyetlerini sürdürmek için gereken geliri sağlayan gayrimenkul varlıklarıdır. Bu arazilerin vergi ya da kira gelirleri doğrudan doğruya vakıflara kalmaktadır. Uluslararası transit ticaret Anadolu Selçuklu Devleti‘nde uluslararası transit ticaret. Uluslararası transit ticaretin geliĢmesiyle birlikte yeni yeni pazar alanları oluĢtu, var olanlar geniĢledi. Özellikle Kayseri‘de 13. yüzyılda yazları çalıĢan ve yabancı tüccarın büyük rağbet ettiği geniĢ bir pazar ün kazandı. Yabancı tüccarın büyük ölçüde faaliyette bulunduğu bu pazar ―Yabanlu Pazarı‖ olarak bilinmektedir. Sosyal teĢekküller Anadolu Selçukluları döneminde ülkenin hemen her yerinde imarethaneler vardı. Buralarda yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilirdi. BaĢlıca eğitim kurumları medreselerdi. BaĢta Konya, Sivas, Tokat ve Amasya olmak üzere birçok kentte medreseler kurulmuĢtu. DarüĢĢifa denen hastaneler daha çok Divriği, Sivas, Tokat, Amasra, Kayseri, Konya ve Kastamonu gibi kent merkezlerinde yoğunlaĢmıĢlardı. Kent ve kasabaları birbirine bağlayan yollar üzerinde han ve kervansaray denen konaklama yerleri vardı. UlaĢım ve ticaretin geliĢmesine bağlı olarak bu tür konaklama yerlerinin sayısı gittikçe arttı. Bu kurumların giderleri vakıflarca karĢılanırdı. Kültür Anadolu Selçuklu Devleti‘nde kültürel yapı, iki yüzyıl süreye yayılan Oğuz göçleriyle, Orta Asya Türk kültürünün, sıkı, ya da gevĢek bir Ġslam anlayıĢı süzgecinden geçmiĢ yapıları, Ġran kültürü ve yerli Bizans kültürünün bir bileĢkesi olarak ĢekillenmiĢtir. Sonuçta ortaya çıkan, orijinal, benzersiz bir kültürel sentezdir. Doğal olarak Anadolu‘nun bütününde aynı kültürel yapıların görülmesi beklenemez. Orta Asya ve Horasan‘dan gelen göçebe – sürücü Türkmen topluluklarının yoğun olduğu DaniĢmend illeri olan Tokat, Niksar, Sivas ve Kayseri bölgelerinde Orta Asya kültürünün, Artuklu 270 bölgesinde Ġslam önce Iran kültürünün, siyasi merkez olan Konya ve çevresi açılımında ise Orta Asya birikiminden kopuk, Bizans – Ġslam sentezlemesi denilebilecek bir kültürel yapılanıĢ görülmektedir. Öyle ki bu durum oğullara verilen adlarda belirtin olarak izlenmektedir. Hanedan ailesi, eski Türk adlarını kısa sürede terk ederek oğullarına Keykavus, Keykubat, Keyhüsrev gibi tarihi Ġran efsanevi kahraman ya da hükümdar adları vermeyi yeğlemiĢtir. Türkler yönünden ise, henüz Orta Asya yaĢam biçimini, kültürel ögelerini ve inançlarını taĢımaya devam eden, Ġslam kültür ve inançlarını bütünleĢtirememiĢ görünüm vardır. Köy ya da kente yerleĢenler Ġran ve Ġslam kültürlerinin etkisine girerken, halen yarı göçebe geçim ekonomisini sürdüren gruplar ise yerleĢim yerlerinde uzak, bol yağıĢ alan bölgeleri, ya da ―uçları‖ tercih etmiĢlerdir. Dil Anadolu'nun yeni sahipleri Oğuzlar, 11. ve 12. yüzyıllarda Türkçeyi sadece konuĢma dilinde ve sözlü edebiyat geleneklerinde yaĢatmaktaydılar. Bu döneme ait Anadolu'da Türkçe yazılmıĢ hiçbir eserin olmayıĢı, bize Oğuzların yazı dillerinin bulunmadığını, hatta Kutadgu Bilig gibi dev bir eserin dilini, yani Türkistan yazı dilini bilmediklerini düĢündürmektedir. Büyük Selçuklu Devletine hakim olan dil anlayıĢı, Anadolu'da da değiĢmemiĢ ve iki yüz yıl, yazı dili ihtiyacına Arapça ve Farsça cevap vermiĢtir. Bu süre içinde Anadolu Selçuklularının resmi ve edebi dili Farsça, ilim dili Arapçadır.Ġbn Bibi, Anadolu Selçuklu döneminde Anadolu‘da beĢ dil konuĢulduğunu belirtmektedir. Bunlar muhtemelen Rumca, Türkçe, Farsça, Ermenice ve Süryanice‘dir. Toplumsal yapı Anadolu‘ya kabaca 1075 civarından itibaren büyük sayıda Oğuz göçü gerçekleĢmiĢti. Anadolu Selçuklu Devleti bu göç hareketinin sağladığı nüfus Ģartlarında doğmuĢtur. Ancak Anadolu nüfusu halen seyrektir. Hele 11. yüzyıl boyunca Haçlı Seferleri‘nin ve iç çatıĢmaların soncu nüfus daha da seyrelmiĢti. Bununla birlikte I. Mesud‘un hükümdarlık döneminde (116 -115) imar çalıĢmaları baĢlatılırken Anadolu Türkmenler için çok daha güvenli bir hal almıĢtı. Yine de Türkmen nüfus çok büyük ölçüde göçebe – sürücü olduğundan ekonomik iliĢkilerin geliĢmesi ve devlet gelirlerinin artırılabilmesi için daha fazla yerleĢik – tarımcı nüfus gerekmektedir. 271 Oysa zaten önceki yüzyıllarda yaĢanan Bizans – Sasani ve Bizans – Arap savaĢları Anadolu ekonomisini bir hayli daraltmıĢtı. Arap akınlarının ardından gelen Selçuklu akınları da, tarımdan beslenen Bizans kentlerini büsbütün daraltmıĢtır. Sonuçta Anadolu, tarımsal nüfusun ekonomiyi döndüremediği bir duruma gelmiĢ, tarımsal nüfusun büyütülmesi gerekmiĢtir. Bu gereksinimle I. Mesud, II. Kılıç Arslan, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve bazı DaniĢmendli, Artuklu yöneticiler civar bölgelerden nüfus getirerek toprak, tarım hayvanları, tarım aletleri, tohumluk vs. vermiĢler, çalıĢan – üreten nüfusu geniĢletmeye çalıĢmıĢlardır. Anadolu Selçuklu Devleti‘nin kuruluĢ döneminden Moğol istilasına kadar olan varoluĢ süresi boyunca nüfus yapısını söyleyecek yeterlilikte kaynak bulunmamaktadır. Anadolu‘ya ilk Türk akınlarında Rumların doğu bölgelerinden batıya doğru iskân değiĢtirdikleri, bu bölgelere zamanla daha büyük Türk nüfusu geldiği bilinmektedir. Bu Türkmen nüfusun bir bölümü, sultanlar tarafından ele geçirilen kentlerin yerli halkı tahliye edilerek onların yerlerine yerleĢtirilmesiyle yerleĢik yaĢama geçmiĢlerdir. Bu konuda çeĢitli örnekler vardır. Örneğin Muhiddin Mesud ġah, 1197‘de Kastamonu‘ya bağlı Zalifre‘yi (günümüzde Safranbolu) aldıktan sonra yerli Hristiyanların vergi ödeyerek Ģehirde kalma taleplerini kabul etmeyerek onları sürmüĢ, yerlerine Türkmenleri yerleĢtirmiĢtir. Bu tarz uygulamalar, Anadolu Selçuklu Devleti‘nin ilk dönemlerindeki uygulamadır. Daha sonra Türkmenlerin iskânı, parçalara ayrılarak ―uç‖lara yerleĢtirilmesi Ģeklindedir. Böylelikle hem sınır boylarında bir düĢman tecavüzüne karĢı devletin ordusunun müdahalesinden önce karĢı koyacak kuvvetler bulundurulmuĢ oluyordu, hem de ülke içinde çeĢitli sorunlara yol açabilecek Türkmen nüfusu değiĢken ve otoritenin zayıf olduğu bölgelere gönderiliyordu. Bu ve daha sonraki dönemlerde Anadolu‘ya gelen Türklerin tümü göçebe – sürücü değildir, bir kısmı geldikleri yerlerde yerleĢik hayata uyum sağlamıĢ ailelerdir. Yine de Türklerin çoğunluğu hayvancılık, halı ve kilimcilikle geçim sağlayan unsurlardı. Yarı göçebe Türkmenler gruplarının çoğunluğu Batı, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde toplanmıĢtır. Orta Anadolu‘da çoğunluk yerleĢik köy ve Ģehir topluluklarıdır. Yine de yerleĢik toplulukları Anadolu nüfusunun çoğunluğunu oluĢturmaktadır. Bunun sonucu olarak devlet, 272 yerleĢik tarımcıları, zanaatçıları ve tüccarları, üretimin ve dolaĢımın gereği olarak himaye etmektedir. Diğer yandan yarı göçebe Türkmen toplulukları bu himayenin dıĢında yer alır. Bu durum yerleĢik halk ve sonuçta devlet için üstesinden gelinmesi güç sorunlar da yaratmıĢtır. Yarı göçebe Türk topluluklarının yazlak – kıĢlak arasındaki mevsimlik göçlerinde tarlalara, bağ ve bahçelere zarar verdikleri, bu yüzden köylülerle aralarında zaman zaman da olsa sürtüĢmeler yaĢandığı, devletin zarara uğrayan köylerin o yılki vergi borçlarını iptal ettiği, hatta tohumluk ve hayvan vermek zorunda kaldığı ileri sürülmektedir. Sonuçta o devirlerden günümüze ulaĢan belgelerde Türkmenlerle ilgili ağır ithamlar görülür. Benzer sorunlar Büyük Selçuklu Devleti‘yle kendi topraklarındaki Türkmen grupları arasında da yaĢanmıĢ, sultanlar Türkmenleri Anadolu‘ya sevk etmeye çalıĢmıĢlardır. Sarayın yönetim prensiplerine göre Ģekillenen yönetim tarzı, Türkmen grupların henüz yerleĢik yaĢama geçmemiĢ olan büyük kısmıyla uzlaĢamamasının yol açtığı bu durum karĢısında merkezi yönetim, bu Türkmen gruplarının yerleĢik yaĢamın süregeldiği alanların dıĢına, ama Hristiyan sınır boylarına sürmüĢtür. Bu bölgelerde, yine saray tarafından kendi aralarından belirlenerek atanan bir uç beyinin yönetiminde varlıklarını sürdürmüĢlerdir. Bu beyler dıĢında kalan ve saraya hâkim Ġran kültürü ile etkilenmiĢ ve sarayın yönetim tarzıyla uyum sağlayabilmiĢ Türkmen seçkinler ise, buna rağmen geleneksel yaĢam görüĢlerini inatla, bilinçli bir direnme göstererek sürdürmüĢ görünmektedirler. Selçuklular Devleti‘nde edebiyat ve düĢüncede büyük geliĢmeler oldu. Necmeddin Ġshak, Muhiddin Arabi, Sadreddin Konevi, Mevlana Celaleddin Rumi gibi bilgin ve yazarlar yetiĢti. Mimari Selçuklu mimarisi: Anadolu Selçukluları ülkenin pek çok yerinde cami, han, kervansaray, imaret, köprü, çeĢme ve medreseler yaptırdılar. BeyĢehir'deki EĢrefoğlu Camisi (1296), Anadolu Selçuklu mimarisinin özelliklerini taĢıyan en önemli örneklerden biridir. Ağaç direkler üzerine kurulan, içi çini mozaik ve ağaç oyma iĢleriyle süslenen tip camilerin baĢka örnekleri de vardır. Anadolu Selçuklu sultanları adına yapılan kervansaraylar "Sultan Han" ya da "Han" olarak adlandırılırdı. Hanlar çok büyük boyutlu yapılardı, bir bakıma sultanın ihtiĢamını yansıtmaktaydılar. 273 Anadolu Selçuklu mimarisinin günümüze kalan en önemli örnekleri arasında, Konya'da Alâeddin Camii, Karatay Medresesi, Ġnce Minareli Medrese, BeyĢehir'de Kubadabad Sarayı, Niğde'de Alaeddin Camii, Ankara'da Aslanhane Camisi, Kayseri'de Huand Hatun Camii ve Külliyesi, Afyonkarahisar'da Ulucami, Erzurum'da Çifte Minareli Medrese, Sivas'ta Gök Medrese, Buruciye Medresesi ve Çifte Minareli Medrese, KırĢehir'de Melik Gazi Kümbeti, Ahlat'ta Ulu Kümbet ve Çifte Kümbetler ile NevĢehir'de (Tuzköy camii, Kızılkaya camii) ve diğer yapılar (NevĢehir Kalesi vb), Çankırı'da TaĢmescid gösterilebilir. Anadolu Selçuklu büyük mimari yapıtlarının hepsi de emirler, komutanlar gibi devlet ricali ya da sultanlar tarafından yaptırılmıĢtır. Bu inĢa giriĢimlerindeki birincil amaç, politik yaĢamın gereklerine göre ĢekillenmiĢ bir araç ve politik kariyerin bir unsur olmalarıdır. Bu konuda en belirgin örnek, I. Alaeddin Keykubat‘ın ele geçirdiği Alanya‘nın son Bizans beyinin kızı olan ilk eĢi Mahperi Hatun‘un eĢinin ölümünün hemen ardından Müslüman olması ve bir külliye yaptırmıĢ olmasıdır. Mahperi Hatun eĢinin ölümünde Sadeddin Köpek‘le anlaĢarak oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev‘i devlet ricaline sultan seçtirmiĢ olması, kocasının ikinci eĢi Gaziye Hatun‘u ve iki oğlunu ki bunlardan Ġzzeddin Kılıçarslan Alaeddin Keykubad tarafından veliaht gösterilmiĢti, öldürtmesi, iki kızını ülke dıĢına sürdürmesi ile bilinir. Dahası oğlu tahta çıktığında henüz 16 yaĢındadır ve annesinin onun vasiliğini üstlenmesi gerekecektir. Bunların sonucunda Müslüman olmasının zorunlu olduğu ileri sürülür. Daha sonra politik durumunu pekiĢtirmek amaçlı olduğu ileri sürülen bir külliye ve dört kervansaray yaptırmıĢtır. Anadolu‟daki değiĢim Anadolu Selçuklu Devleti‘nin kurulması ve geniĢlemesi, Anadolu‘da kendi düzenini kurması, Anadolu toplumlarını, bir bütün olarak büyük ölçüde değiĢtirmiĢ, dönüĢtürmüĢtür. Yukarıda da belirtildiği gibi, Türkler‘in Anadolu‘ya büyük kitleler halinde, bu kez yurt edinmek için gelmeye baĢladıkları 1075'ten önce, Anadolu‘da hem toplumsal yapı, hem nüfus yoğunluğu, hem de ekonomik iliĢkiler ağır bir gerilemenin sonuç tablosunu göstermekteydi. Anadolu Selçuklu‘nun kuruluĢ dönemi bu durum daha da sarsılmıĢtır. Hele I. Haçlı Seferi‘nin yol açtığı çalkantılarla bütün bu yönlerden durum kötüleĢmiĢtir. Ancak siyasi ve toplumsal çalkantılar, Konya Sultanlığı 274 halindeki Anadolu Selçuklu Devleti‘nin Anadolu‘da görece bir siyasi birlik sağlaması, merkezi bir devlet cihazı oluĢturmasıyla geliĢme yönüne girmiĢtir. Anadolu Selçuklu‘nun sarsıntılı kuruluĢ dönemi ve öncesinde, bazıları bütün bütün terk edilmiĢ ya da nüfusları büyük ölçüde azalmıĢ kentlerin, devletin geliĢme döneminde yeniden canlandığı, yeni yeni kentlerin kurulduğu anlaĢılmaktadır. Arap coğrafyacı Ġbn Said, Anadolu‘da geliĢkin 24 Ģehrin bulunduğunu belirtmektedir. Ticaret yollarıyla birbirine bağlı olan bu kentlerden bazılarında nüfus 100 binin üzerindedir. Ġlhanlı Devleti‘nin yıkılması ve Anadolu üzerindeki Moğol baskısının kalmasıyla ortaya çıkan Anadolu Beylikleri Dönemi‘nde Anadolu Selçuklu‘nun iç politika prensiplerinin esasen sürdürülmesi sayesinde sosyoekonomik ve kültürel geliĢme sürdürülmüĢtür. Arap gezgin Ġbn Batuta, 14. yüzyılın ilk yarısında Anadolu için ―refah ve Ģefkat ülkesi‖ diye yazmaktadır. Doğuda Moğol yayılması ve onların önünden çekilen Kıpçaklar‘ın etkisi yanında Anadolu‘daki belirtilen sosyoekonomik geliĢmeler, kalabalık Oğuz topluluklarının Anadolu‘ya gelip yerleĢmesine yol açmıĢtır. Günümüzde Osmanlı Tahrir Defterleri üzerinde yapılan bir araĢtırma, Anadolu‘da Oğuz boylarının adını taĢıyan 890 köy olduğunu göstermektedir. Dönemi Alaeddin Keykubad'ın hükümdarlığı sırasında Anadolu Selçuklu Devleti en parlak dönemini yaĢamıĢtır. Cami, kervansaray, medrese, köprü ve hastane gibi birçok eser inĢa edilmiĢtir. Ayrıca orduya ve donanmaya da büyük önem verilmiĢtir. Bunun yanında Ģeker, dokuma ve silah imalathaneleri kurulmuĢtur. Alaeddin Keykubad siyasi baĢarılarının yanı sıra ülkesinin iktisadi ve kültür yönünden geliĢmesine önem vermiĢ, yaptığı seferler ile ticaret yolarının güvenliğini sağlamıĢ ve bu amaçla birçok kervansaray inĢa ettirmiĢtir. Ġlim ve kültür ile uğraĢanları himaye eden Keykubad, Moğollardan kaçan birçok âlim, sanatkâr ve Ģaire kucak açmıĢtır. Devlet iĢleri, askeri seferleri ve ilmi sohbetlerin dıĢında eğlenceye de vakit ayırırdı. Mızrak, ok, santraç gibi oyunlardan hoĢlanırdı. Müzik, resim, oymacılık, marangozluk sanatlarında ustaydı. 275 Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Antalya fethedilmiĢti. (1207) Sultan Alaaddin Keykubat da doğal güzelliği, aynı zamanda liman Ģehri olan Alanya‘yı ele geçirdi. (1221) buraya Sultanın ismine saygıdan Alaiye (Alanya) denildi. Akdenizden gelen malların, Anadolu‘daki dağıtım üssü olan bu iki liman kenti (Antalya ve Alanya), Selçukluların denetimine girmiĢti. Ticarete büyük önem verdi. Avrupa Dukalıklarına, özellikle Venediklilere, bir takım ticari imtiyazlar verdi. Venedikliler de, Selçuklu tabiyetindeki ticari bir gemiyi gördüklerinde selamlamayı kabul ettiler. Bu durum, Selçuklu devletinin milletler arası ticari platformda prestijini artırmıĢtı. Alaaddin Keykubat, Moğol tehlikesini diplomasi yoluyla durdurmak için elçi gönderdi. Her yıl belirli hediyeler göndermek suretiyle, Moğol istilasını ülkesinden uzak tuttu. Âlim, ulema, zahit yurdu olan medeniyet eserleriyle süslü Ahlat, Moğolların tahribatıyla harabeye dönmüĢtü. Bu Ģehri, Bitlis ve havalisini imar etti ve ihtiyaçlarını temin etti. Nüfus, arazi ve emlak tahririni yaptırdı. Ġskân ettiği ahaliye hayvan, tohum dağıttı. Halkı bir süre vergiden muaf tuttu. Sultan ayrıca, Selçuklu Ģehirlerinde cami, medrese, hastane, tersane, köprü, kervansaray, han, hanegah, zaviyeler inĢa ettirdi. Akdeniz sahilinde Alaiye, BeyĢehir gölü üzerinde Kubadabat, Kayseri‘de Keykubadiye saraylarını yaptırdı. Avrupalılar ve diğer devletler Anadolu‘yu, Selçuklu devletini zenginlik, refah, hazineler diyarı olarak görüyorlardı. Sultan adına Sikke-i Alai ve Keykubadi denilen altın paralar basılmıĢtı. Bütün bunlar Anadolu Selçuklu Devletinin gücünü gösteriyordu. Ġktisadi ve ticari hayata önem veren Alaaddin Keykubat, kara ve deniz yollarına da önem verdi. Kervan yollarının emniyete alınması, tüccarların mallarının korunması için, ticaret yolu üzerine kervansaraylar yaptırdı. Ticaret yollarını emniyete aldı. Kervan trafiğinin ve ticaret yolunun adı Ġpek Yolu idi. Selçuklular bu yola hâkim olmuĢlar, doğu ile batı arasında bu yol, tüccarları, seyyahları, zanaatkârları, hacıları, askerleri, elçileri taĢımıĢtır. Asya ile Avrupa‘nın seyahat yolu idi. Çin‘den Akdeniz‘e kadar uzanıyordu. Selçuklu Sultanları, milletler arası ticaret yollarının önemini kavradıkları için, fetih ve sefer politikalarını buna göre tanzim ediyorlardı. Selçuklular bu yolda, yüzden fazla kervansaray denilen barınak, konaklama 276 merkezleri kurmuĢlardı. Kervansarayda kadın-erkek, köle, Müslüman, Gayrimüslim, herkese açık bir yer olup, gelen bu insanlara her türlü hizmet veriliyordu. Vakıf hizmeti sunulur, herkes ücretsiz kalır, hastalar tedavi edilirdi. Bu kervansaraylar farklı insanların bir araya geldiği, faydalandığı bir yerdi. Kayseri, bu ticaret yolu üzerinde önemli bir merkezdi. Daha sonra Konya, Selçukluların manevi ve kültürel merkezi haline geldi. Selçukluların orta Asya, Ġran, Bizans ve Ġslam kültürlerinden oluĢan birikimi özüne almıĢ, zengin kültürel bir hayatı vardı. Konya‘da, 13. Yüzyılda bu birikimi ile din ve kültür alanlarında büyük bir geliĢme yaĢadı. Alaaddin Keykubat âlim, ulema, kadı, Ģeyh, ahi ve devlete bağlı bey ve erkana çok değer verirdi. Âlimlere, Ģeyh ve ulemalara daha çok hürmet ederdi. Konya‘ya gelen Abbasi Halifesi Nasır‘ın elçisi ilimde mahir ġeyh ġihabüddin Sühreverdi‘ye özel ilgi gösterdi ve ağırladı. Yine Necmeddin Razi, Muhiddin Harabi, Hüseyin Elbekri, Ahi Evren, Seyit Burhaneddin Muhakkik Tırmızi, Mevlana Celaleddin Rumi ve babası Bahaddin Veled, Sultan Alaaddin Keykubat devrinde yaĢadı. Sultan, onlarla münasebette bulunarak sohbetlerine katıldı. Türkistan‘dan gelen Kani, üç yüz bin beyitlik, otuz cilt Selçuklu ġeyhnamesini yazdı. Astronomi alanında sözü geçen Müneccim Bibiyyi, ġam‘dan Konya‘ya davet etti. Moğol istilasından yurtlarını terk ederek Anadolu‘ya gelen Türkistan‘lı, Ġranlı ilim ehli pek çok âlim, edip, Ģair ve sanatkârı himaye etti, imkân tanıdı. Onlara medrese, hanegah, zaviye, darüĢĢifa yurtları ve mekânları inĢa etti. Konya‘da kendi adına DarüĢĢifai Alaiyi (hastane) yaptırdı. Mevlana Celaleddin Rumi de, Selçuklu kültürünün o dönemde temsilcisiydi. Mevlana 1207 yılında Belh Ģehrinde doğdu. Babası Sultanul Ulema Bahaddin Veled, Mevlana çocukluk yıllarındayken Moğol tehlikesi baĢ gösterince, Belh Ģehrinden ayrıldı. NiĢabur‘dan Bağdat‘a, daha sonra Kufe yolu ile Kabeye gitti. (1212-1213) DönüĢte ġam‘a, sonra Malatya, Erzincan, Sivas, Kayseri, Niğde yolu ile Karaman‘a geldi. Burada yedi yıl kaldı. Mevlana Hazretleri, kendileriyle beraber bu yolculukta gelen, ġerafettin Lala‘nın kızı Gevher Banu Hatunla evlendi. Bu evlilikten Sultan Veled ve Alaaddin adlı çocukları oldu. Selçuklu sultanı Alaaddin Keykubat, Bahaddin Veled ve oğlu Celaleddin Rumi‘nin Karaman‘a geldiğini öğrendi. 277 Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubat'ın Mevlana Hazretlerine Mektubu Sultan Alâeddin Keykubat, Mevlana ailesini Konya‘ya davet etti. “Ey hakikat âlemini aydınlatan güneĢ” diye hitap eden mektubunda, Sultan Ģöyle diyordu:“Ey afitab-ı alemtab-ı hakikat! Elhamdulillah-i taala kereminizden bu kadar kurb-i menzilet husule geldi. Mezid-i atifetlerinden eminiz ki isti‟cal-i kudum-i meymenet luzum-i kudsiyatlarıyla Konya Ģehri dahi ma‟mur ve eĢi‟e-i hurĢid-i cemalleriyle hane-i çeĢm-i dil purnur ve mesrur olsa Allah‟a hamd olsun ki, kereminizle bu kadar yakın bir mevkiye geldiniz.” Bugünkü Türkçesiyle Ģöyle ifade edilmektedir:―İhsan ve merhametinizin feyzinden emin olarak uğurlu ve bereketli ayaklarınızla biran önce şehrimizi şereflendirmeniz ve ihtiyaç duyduğumuz mukaddesatınızla Konya şehri dahi imar edilsin; güneş gibi aydınlık cemalinizle gönül gözümüzün hanesi nurla ve sevinçle dolsa” Ġlim ve kültür Merkezi Konya‘da Mevlana Hazretleri, Sultan Alaaddin Keykubat‘ın manevi ve siyasi danıĢmanı haline geldi. 12 Ocak 1231 yılında Konya‘da vefat etti. Onuruna türbe yapıldı. Türbedeki lahdin üzerindeki Sufi sarığı, Selçuklu kültürünü ifade edip, sınırları aĢarak, yedi yüz yıldır devam etmesiyle, dünyanın dört bir tarafına yayılarak fikri, inanıĢı, hoĢgörüyü temsil etti.(Konya‟da yaĢayan Lutfiye Nur Kunter isimli hanım Konya yazma eserler kütüphanesine on biri el yazması, altmıĢı matbu kitapla birlikte çok sayıda belge ve mektup bağıĢladı. 1890‟lı yıllarda, Konya‟da yaĢayan Müstantık (savcı-sorgu hakimi) Ali Beyin tuttuğu notların arasında bulunduğu eserlerin içinde Selçuklu Sultanı Keykubat‟ın, Mevlana Celaleddin Rumi ve ailesini Karaman‟dan Konya‟ya davet ettiği mektubun el yazması kopyası bulundu. Bu, Selçuklu tarihi açısından önemli bir belge olmuĢ oldu. Bu mektup, 1890 yıllarında, o zamanın önemli olaylarını Ģahsi defterine yazan, zamanın savcı konumundaki bir kiĢinin kayıtlarıydı. Bekir ġahinhttp//akademik.semazen.net- Konya Yazma Eserler Bölge Müdürü) SULTAN ALAEDDĠN KEYKUBAT‟IN RÜYASI Bağdat halifesi, ġeyh ġehabettin Sühreverdi hazretlerini elçilikle Selçuklu Sultanı Alâ‘eddin Keykubad‘a göndermiĢti. Konya‘ya ulaĢtığı sırada Sultan, Gavale kalesine gitmiĢti. Sultan‘ülUlema Bahaeddin Veled hazretlerini de birlikte götürmüĢtü. Sultan, Sühreverdi‘yi de kaleye getirmelerini emretti. Halifenin elçiliğini ifa 278 ettikten sonra Ģeyhe, Bahaeddin Veled hazretleri son derece izaz ve ikramda bulundu. Çünkü Sühreverdi de Bağdat‘ta Bahaeddin Veled hazretlerine hadsiz hesapsız hizmetlerde bulunmuĢtu. Bahaeddin Veled hazretleri: ―Sühreverdiler hem Ebubekir‘e mensuplar, hem de bizim yakın akrabalarımızdandılar‖ buyurdu... O gece Sultan Alâ‘eddin acayip bir rüya gördü. ġaĢkın bir vaziyette uyandı. Rüyasını Bahâeddin Veled hazretlerine ve ġeyh Sühreverdi‘ye anlattı: ―Rüyamda baĢımın altından, göğsümün ham gümüĢten, göbeğimden aĢağısının tamamiyle tunçtan, her iki kalçamın kurĢun, iki ayağımın da kalaydan olduğunu gördüm...‖ Bütün rüya tabircileri, bu rüyanın yüceliğinden hayrette kaldılar. ġeyh ġehabeddin hazretleri, derhal bu rüyanın tabirini Bahâeddin Veled hazretlerine havale etti ve hiçbir Ģey söylemedi. Sultan-ül-Ulema, rüyayı Ģöyle yorumladı: ―Sultanım, sen dünyada oldukça insanlar rahat, temiz yaĢayacaklar ve altın gibi kıymetli olacaklar. Oğlunun zamanı, senin zamanına nispetle gümüĢ derecesine, oğlunun oğlu zamanında ise tunç mertebesine düĢecekler, alçak ve haris insanlar baĢa geçecekler. Saltanat üçüncü batna (nesle) geldiği vakit, her taraf karıĢacak, halk arasında dürüstlük, vefa ve Ģefkat kalmayacak. Dördüncü ve beĢinci batna eriĢtiği vakit, Diyâr-ı rûm (Anadolu) tamamiyle harap olacak. Selçuk ailesi zevale uğrayacak, Moğol istilâsı bütün dünyayı harabeye çevirecek...‖ Bunun üzerine Selçuklu Sultanı ve orada bulunanlar ağlayıp sızlamaya baĢladılar. O gün Selçuklu Sultanı, Bahaeddin Veled ve Ģeyh Sühreverdi hazretlerine kıymetli hediyeler verdi. Diğer âlimler ve fakihlere de bahĢiĢlerde bulundu ve onların da dua etmelerini istedi. Hakikaten bu rüya, tabir ettikleri gibi çıktı. Sultanı Alâ‘eddin Keykubad kısa bir zaman sonra vefat etti ve memleket karıĢıklıklar içinde kaldı. Sonra da Moğollar Anadolu‘yu istila ederek büyük bir kaos baĢladı... BĠBLĠYOGRAFYA Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, XII, 354, 458-459, 465, 478-489, 491, 495; Muhammed b. Ahmed en-Nesevî, Sîretü‟s-Sulṭân Celâliddîn Mengübirtî (nĢr. O. Houdas), Paris 1891, s. 20, 110, 155 vd., 185 vd., 196-198, 205-209; Ġbn Nazîf, Târîḫu‟l-Manṣûrî (nĢr. G. A. Gryaznevitch), Moskva 1970; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Mirʾâtü‟z-zamân, VIII/2, s. 598, 660, 703; Ġbnü‟l-Adîm, Zübdetü‟l-ḥaleb, III, 188, 198, 209, 216, 218, 220, 226, 232; Ġbn Bîbî, elEvâmirü‟l-ʿAlâʾiyye, tür.yer.; Ġzzeddin Ġbn ġeddâd, Description de la Syrie 279 du nord (trc. A. M. Edde-Terrasse), Damas 1984, s. 81, 104, 114, 117, 214- 215; Ebü‟l-Ferec, Târih, II, 521, 530, 536-537; a.mlf., Târîḫu muḫtaṣari‟ddüvel (nĢr. Antûn Sâlihânî el-Yesûî), Beyrut 1890, s. 223, 246, 250, 254; Ġbn Vâsıl, Müferricü‟l-kürûb, III, 217-219, 268; IV-V, bk. Ġndeks; Aksarâyî, Müsâmeretü‟l-aḫbâr, s. 31, 33, 73, 100; Târîh-i Âl-i Selçuk (nĢr. ve trc. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara 1952, s. 46-47, 63; Eflâkî, Menâḳıbü‟lʿârifîn, I-II, bk. Ġndeks; Cl. Cahen, La Syrie du nord, Paris 1940, s. 112, 626-628, 632, 634, 638, 644-646, 651, 681, 693; a.mlf., Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler (trc. Yıldız Moran), Ġstanbul 1979, bk. Ġndeks; a.mlf., “Kaykubād”, EI2 (Ġng.), IV, 817-818; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ġstanbul 1971; a.mlf., Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara 1988, bk. Ġndeks; a.mlf., “Keykubâd I.”, ĠA, VI, 646-661; Mehmet Çayırdağ, “I. Alaaddin Keykubad‟ın Sikkeleri”, Alanya Tarih ve Kültür Seminerleri 1992-1998, [baskı yeri yok] 1996, s. 79-83; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubat Devri Selçuklu Tarihi: 1220- 1237 (doktora tezi, 1997), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ġbrahim Artuk, “Alâeddin Keykubad‟ın Meliklik Devri Sikkeleri”, TTK Belleten, XLIV/174 (1980), s. 265-273. Bekir ġahinhttp//akademik.semazen.net- Konya Yazma Eserler Bölge Müdürü.Prof. Dr. Osman Turan-Selçuklu Tarihi ve Türk Ġslam Medeniyeti- Boğaziçi Yay. Ġst.1966.Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu- Mevlananın Hayatı ve Çevresi, Konyadan Dünyaya Mevlana ve Mevlevilik- Konya- 2002.Yard. Doç. Dr. Emine Uyumaz- Sultan I.Alaaddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi- (1220-1237) TTK.2003.Abdulbaki GölpınarlıMevlana Celaleddin- Ġnkilap Kitabevi- Ġst. 1985.Ahmed b. FeridunMevlana ve Etrafındakiler er-Risale- Çev.Tahsin Yazıcı-Ġst.1977.Sezai Küçük- Mevleviliğin Son Yüzyılı- Ġst. 2003 Hayat Yayınları. 280 MEVLANA CELALEDDĠN-Ġ RUMĠ (k.s) (D.H.604.M.1207.Belh–V.H.672.M.1273.Konya) Devrinin büyük velilerinden, âlim Mevlevi tarikatının kurucusudur. Ġsmi Muhammed lakabı Celaleddin olup Mevlana nisbesiyle meĢhur olmuĢtur. Hüdavendigar, Sultan‘ül-AĢıkin, Sultan‘ül-Mahbubin, Molla‘yı Rum, Molla Hünkâr gibi lakablarıyla anılır. Babası Belh ġehrinin ileri gelenlerinden olup, sağlığında "Bilginlerin Sultânı Sultan‘ül-Ulema adıyla meĢhur âlim, veli " ünvanını almıĢ olan Hüseyin Hatibî oğlu Muhammed Bahâeddin Veled‘tir. Soyu Hz.Ebubekir Sıddık (r.a) Hazretlerine ulaĢır. Annesi Belh Emiri Rükneddin'in kızı Mümine Hatun'dur. Hz.Ali (r.a) soyundandır. Mevlâna 30 Eylül 1207 yılında bugün Afganistan sınırları içerisinde yer alan Horasan Ülkesi'nin Belh Ģehrinde doğmuĢtur. Sultânü'I-Ulemâ Bahaeddin Veled (k.s), bazı siyasi olaylar ve yaklaĢmakta olan Moğol istilası nedeniyle Belh'den ayrılmak zorunda kalmıĢtır. Sultânü'I-Ulemâ 1212 veya 1213 yılllarında aile fertleri ve yakın dostları ile birlikte Belh'den ayrılmıĢ, ilk durağı NiĢâbur olmuĢtur. NiĢâbur Ģehrinde tanınmıĢ mutasavvıf Ferîdüddin Attar (k.s) ile karĢılaĢmıĢ, küçük yaĢına rağmen Mevlâna burada Ferîdüddin Attar'ın ilgisini çekmiĢ ve takdirlerini kazanmıĢtır. Feridüddin Attar (k.s) Hazretleri kendisinin yazdığı Mantık‘u Tayr adlı eserini Mevlanaya hediye eder. 281 Sultânü'I Ulemâ NiĢabur'dan Bağdat'a ve daha sonra Kûfe yolu ile Kâ'be'ye hareket eder. Hac farîzasını yerine getirdikten sonra, dönüĢte ġam'a uğrar. ġam'dan sonra Malatya, Erzincan, Sivas, Kayseri, Niğde yolu ile Lârende'ye (Karaman) gelirler. Karaman'da SubaĢı Emir Mûsâ'nın yaptırdıkları medreseye yerleĢirler. 1222 yılında Karaman'a gelen Sultânü'l-Ulemâ ve ailesi burada 7 yıl kalırlar. Mevlana (k.s) nın annesi Mümine Hatun ve ağabeyi Muhammed Alaaddin Karaman‘da vefat eder. Mevlâna 1225 yılında ġerefeddin Lala'nın kızı Gevher Hatun ile Karaman'da evlenir. Bu evlilikten Sultan Veled ve Alâeddin Çelebi adlı iki oğlu olur. Yıllar sonra Gevher Hatun'u kaybeden Mevlâna bir çocuklu dul olan Kerrâ Hatun ile ikinci evliliğini yapar. Mevlâna'nın bu evlilikten de Muzaffereddin ve Emir Âlim Çelebi adlı iki oğlu ile Melike Hatun adlı bir kızı dünyaya gelir. EĞĠTĠMĠ VE TASAVVUFA ĠNTĠSABI Mevlânâ (k.s)'nın ilk hocası babasıdır. Babasının vefâtından (638/1240) sonra onun halîfelerinde n Burhâneddin Muhakkik Tirmizî (k.s)' den eğitimini tamamlamıĢ, medresede müderris ve vâiz iken 642/1244‘de Konya‘da Pirinçciler Hanı kapısında karĢılaĢtığı ġems-i Tebrizî (k.s) vâsıtasıyla gönlündeki aĢk ateĢini tutuĢturmuĢtur. Babası vâsıtasıyla Kübreviyye tarîkatına mensub olan Mevlânâ, ġems ile aĢk ve cezbe yolu olan tarîk-i Ģuttâra girmiĢtir. ġems'den sonra Mevlânâ Selâhaddin Zerkûbi ile dost ve arkadaĢ olmuĢ, Hüsameddin Çelebi'Onun Mesnevî adlı âbide eserine kaynaklık eden insan olmuĢtur. Bu yıllarda Anadolunun büyük bir kısmı Selçuklu Devleti'nin egemenliği altında idi. Konya'da bu devletin baĢ Ģehri idi. Konya sanat eserleri ile donatılmıĢ, ilim adamları ve sanatkârlarla dolup taĢmıĢtı. Kısaca Selçuklu Devleti en parlak devrini yaĢıyordu ve Devletin hükümdarı Alâeddin Keykubâd idi. Bu sultan Sultânü'I-Ulemâ Bahaeddin Veled'i Karaman'dan Konya'ya davet etti ve Konya'ya yerleĢmesini istedi. Bahaeddin Veled (k.s), Sultanın davetini kabul etti ve Konya'ya 3 Mayıs 1228 yılında ailesi ve dostları ile geldiler. Selçuklu Sultanı kendilerini muhteĢem bir törenle karĢıladı ve Altunapa (Ġplikçi) 282 Medresesi'ni ikametlerine tahsis ettiler. Ġki sene sonra ġeyh Bahaaddin Veled (k.s) Hazretleri 83 yaĢında, H.628.M.1230‘da Konyada vefat etti. Mevlana (k.s) Hazretleri babasının vefatında 24 yaĢında idi. Babasının vekili ve halifesi olan ġeyh Seyyid Burhaneddin (k.s) Hazretlerinin derslerine katılmaya devam etti.9 sene boyunca Ģeyhinin sohbetlerinde yetiĢti. Nefsini terbiye etti, "Mana sultanı" oldu. ġeyhi Kayseriye gidince, Ģeyhi onu ilim tahsilini tamamlaması için ġam‘a gönderdi. Mevlana ġam ve Halep medreselerinde zamanın büyük âlim ve velileriyle tanıĢtı. Bunlardan ġeyh Muhyiddin-i Arabî (k.s) , ġeyh Kemaleddin bin Adım (k.s), ġeyh Sadeddin Hamavi (k.s),ġeyh Osman Rumi (k.s),ġeyh Evhadeddin Kirmani (k.s),ve ġeyh Sadreddin Konevi (k.s) Hazretlerinin sohbetlerinden yararlandı. Eğitimini tamamlayıp ġeyhinin yanına Kayseriye döndü. Daha sonra Ģeyhinin emri üzerine Konya‘da irĢad hizmetlerine baĢladı. ġeyhinin vefat haberi H.644.M.1265. üzerine Kayseriye tekrar döndü. ġeyhinin kabrini ziyaret edip Kur‘an okuyup dua etti. ġeyhinin vasiyetini yerine getirdi. ġeyhinin kitaplarını alarak Konya‘ya döndü. Medresede ve camide irĢad ederek insanların gönül dünyalarını aydınlatmaya, binlerce arayıĢ içinde olan insanlara ıĢık oldu. Mevlana Celaleddin-i Rumi (k.s) Hazretlerinin manevi terakkisinde muhakkakki ġemsi Tebrizi (k.s) Hazretlerininde önemli bir yeri olmuĢtur. ġems-i Tebrizi Makalat adlı eserindede belirttiği gibi Cenab-ı Hakk‘a bir duasında.”Allahım beni velilerinle tanıĢtır.”diye duasından sonra rüyasında,”seni bir veliye yoldaĢ edelim”denildiğini, onun nerede olduğunu sorduğunda, o velinin anadoluda olduğunu, ancak tanıĢma vaktinin gelmediğini, vakti gelince kendisine bildirileceği söylenir. Mevlana için 38 yaĢında Tebrizli ġems (k.s) ile tanıĢması, onun Allah aĢkını daha da coĢturdu. Velilerin Sultanı denilen Tebrizli ġems (k.s), devrinin bütün bilgilerine sahip bir derviĢti. Bir yere bağlanıp kalamadığı için "ġems-i Perende" yani "Uçan ġems" diye de anılırdı. Bu kadar çok gezmesinin nedeni ise kusursuz, tertemiz Muhammedi yolda, yaĢayan bir sahabe gibi lekesiz, tertemiz bir Ģeyh aramasıydı. ÇeĢitli âlimler, Ģeyhler görmüĢ, ama hiçbirinde aradığını bulamamıĢtı. Menfaat ve gösteriĢ peĢinde koĢan Ģeyhlerden daima 283 kendini uzak tutan 60 yaĢındaki ġems, en sonunda aradığı Ģeyhi Konya'da bulmuĢtu. ġEMS ĠLE MEVLANA BULUġMASI Ġlk olarak Tebriz'de buluĢan Mevlana ile ġems'in ikinci buluĢmaları Konya'da oldu. Mevlana artık kemale ermiĢ bir derviĢti. O süreçte Mevlana ile ġems, çok yakın iki dost oldu. Mevlana ġems'in aynasında gördüğü kendi eĢsiz güzelliğine âĢık oldu. "Mevlana'nın ġems'e karĢı olan sevgisi, Allah'a olan aĢkının ölçüsüdür. Çünkü Mevlana, ġems'te Allah cemalinin parlak tecellilerini görüyordu. Mevlana açılmak üzere bir güldü. ġems ona bir resim oldu. Mevlana bir aĢk Ģarabı idi, ġems ona bir kadeh oldu." Mevlananın olgunlaĢması için manevi bir emir üzerine ġam‘dan Konya‘ya gelmiĢ. BuluĢmuĢlar, KarĢılaĢtıklarında uzun bir müddet konuĢmadan birbirlerine bakıp süzmüĢler, Sonra ġems (k.s) söze baĢlayarak Bayazid-i Bestami (k.s) nin, Hz.Peygamber (s.a.v) Efendimizin kavunu nasıl yediğini bilmediği için ona bağlılığı sebebiyle ömrü boyunca hiç kavun yemediği halde,‖Kendimi tesbih ederim, Ģanım yücedir.” ”Cübbemin içinde Allah‟dan baĢka kimse yoktur.”gibi sözler ettiğini, Peygamber (s.a.v) Efendimizin ise, ”Bazan gönlüm bulanır da o sebeble ben Allah‟a hergün 70 defa istiğfar ederim”dediğini ve bunları nasıl yorumlamak gerektiğini sorar. Mevlana (k.s) Hazretleride; Bayazid Bestami (k.s) Hazretleri kamil velilerden olmakla birlikte çıktığı Tevhid makamının yüceliği kendisine gösterilince bu sözleri söyledi.Peygamber (s.a.v) Efendimiz ise hergün 70 makam geçtiğini,ulaĢtığı makamın yüceliği yanında bir önceki makamın küçüklüğünü görünce daha önce o kadarla yetindiğinden dolayı istiğfar etmiĢtir.Bu cevabı çok beyenen ġems (k.s) ayağa kalkarak Mevlanayı kucaklamıĢ iĢte aradığımı buldum demiĢtir.(Risale sipahsalar s.126-127.Diy.Vkf.Ġsl.Ans.c.29 s.443) Mevlana (k.s) Hazretleri ġems (k.s)i evinde misafir etmiĢ, hizmetinde bulunmuĢ, günlerce süren sohbet toplantıları, dıĢarı hiç çıkmamaları dedikodulara sebeb olmuĢ birçok hasta ruhlu insanların ortalığı karıĢtırmasına neden olmuĢtu. Bu konuĢmalardan incinen ġems (k.s), Konya'yı terk etme kararı alır ve Mevlana'nın tüm ısrarlarına rağmen Konya'dan ayrılıp, ġam‘a gider. Mevlana ġeyhinin gidiĢine ve dedikodulara çok üzülmüĢ bu ayrılığa dayanamayıp oğlu Sultan Veledi ġam‘a göndererek hocasını ikna edip geri getirmesini 284 söylemiĢ, bunun üzerine ġems-i Tebrizi (k.s) Hazretleri Konya‘ya geri dönmüĢ. Mevlana (k.s) Hazretlerinin evine misafir olmuĢ, eskisi gibi kaldıkları yerden sohbetlerine devam etmiĢler, günlerce evden dıĢarı çıkmamıĢlardır. Bu durum tekrar bozguncuların fitnesine neden olmuĢ, ġems-i Tebrizi (k.s) Hazretlerine suikast düzenleyip, bir gece yarısı evinin kapısını çalarak dıĢarı çıkmasını sağlamıĢlar, çıktığındada Ģehit ederek cesedini götürüp bir kuyuya atmıĢlardır. ġems (k.s) Hazretlerinin eve geri dönmeyiĢi. Mevlana (k.s) yı ve hane halkını tedirgin etmiĢ, ġems (k.s) i aramaya baĢlamıĢlar, fakat günler süren aramadan bir netce alamamıĢlardı. Bir gece rüyasında Sultan Veled (k.s) ġems (k.s) in cesedinin bir kuyuda olduğunu görür, bu rüyayı babsı Mevlana (k.s) ya anlatır. Bunun üzerine gittikleri kuyuda ġems (k.s) in cesedini bulmuĢlar ve oraya defnetmiĢlerdir. H.645.M.1247. ġeyhinin Ģehadetinden bir müddet sonra talebe ve cemaate ders ve nasihatlere yeniden baĢlar. Bu arada ilahi aĢk ve nuru anlatan 24.000 beyitlik Mesnevi ġerifi ilk 18 beytini bilhassa kendisi yazar diğer beyitleride öğrencisi Hüsameddin Çelebiye yazdırır. Ayrıca 48.000 beyitlik Divan-ı Kebiri yazdırır. Mevlana Celaledin-i Rumi (k.s) Hazretlerinin dini, tasavvufi düĢüncesinin kaynağı Kur‟an ve Sünnettir.”Canım tenimde oldukca, ben Kur‟an-ın kölesiyim. SeçilmiĢ Muhammed Muhtar‟ın yolunun toprağıyım”der. “Ben pergel gibiyim, bir ayağımla şeriat üstünde sağlamca durduğum halde öbür ayağımla yetmişiki milleti dolaşırım‖diyerek bir Müslüman olarak insanlığı kucakladığını belirtmiĢtir. Cehri zikri esas almıĢ, vefatından sonra oğlu Sultan Veled tarafından tarikat bir disipline sokulup, kuralları, nizam ve intizamı sağlanmıĢtır. Osmanlı Devleti zamanında en yaygın tarikatlardan birisidir. Devlet erkânı ve kültür seviyesi yüksek rical tarafından daha çok ilgi görmüĢ birçok insanın gönül dünyasını aydınlatmıĢtır. Cumhuriyet döneminde Tekke ve Zaviyelerin kapatılmasından sonra, bütün tarikatlarda olduğu gibi Mevlevi tarikatıda büyük bir darbe almıĢ, ancak Mevlana (k.a) yı anma gecelerinde zikir ayinleri yapılır olmuĢ, son dönemde dahada istismar edilerek düğünlerde derneklerde açılıĢ merasimlerinde, turistlere gösteri olarak olur olmaz 285 heryerde yapılmaya baĢlanmıĢtır. Bu durum gerçek müntesiblerini üzmekte, Mevlana (k.s) Hazretlerinin felsefesine uymamaktadır. Mevlevîlik, Mevlânâ'dan sonra onun soyundan gelen ve "Çelebi" unvanı verilen Ģeyhlerce devam ettirilmiĢtir. Özellikle "kalem efendisi" denilen devlet memurları, tahsilli ve sanattan anlayan kiĢiler, Mevlevi tarîkatına ilgi duymuĢlardır. Mevlevîlik kuruluĢundan bu yana en yaygın tarîkatlardan biri olma özelliğini korumuĢtur. Konya'dan sonra baĢta Ġstanbul olmak üzere ġam, Hâlep, Kâhire, Bursa, Balkanlar ve Kırım gibi Osmanlı ülkesinin önemli merkezlerinde Mevlevî dergâhları ve mensupları her devirde bulunmuĢtur. Osmanlı sultanları da Mevlevîliğe ilgi duymuĢlar, zaman zaman Çelebilerden kılıç kuĢanmıĢlardır. III. Selim gibi Mevlevî muhibleri de çıkmıĢtır. Mevlevîliğin merkezi Konya'daki Mevlânâ âsitânesidir. Tarîkatın yaygın bulunduğu yerlerde mevlevîhâneler vardı. Mevlevîhâneler, diğer tarîkatların tekke ve zâviyel erinden daha büyük olurdu. Bunun sebebi tarîkattaki semâ âyininin büyük mekânlara ihtiyaç göstermesiydi. Mevlevî dergâhları, Mesnevî okunan, zikir ve semâ yapılan eğitim merkezleri olduğu kadar, mûsîki ve hüsn-i hat gibi güzel sanatların da meĢk edildiği mahâllerdi.

Mevlevîliğin en önemli iki özelliği semâ ve çiledir. Semâ, dönerek yapılan Mevlevî âyinidir. Mevlevî âyin ve semâında ney ve kudüm gibi mûsikî âletlerine de yer verilmiĢtir. Mevlânâ'nın Mesnevî'sinin ilk onsekiz beytinde insan-ı kâmilden kinaye olarak anlattığı "ney" Mevlevîlikte ayrı bir önem kazanmıĢtır. Mevlevîlikte çile 1001 günlük bir süredir. Çile çıkarılan Mevlevî dergâhlarına âsitâne adı verilirdi. Çile sırasında hizmette bulunanlara "çilekeĢ", çilesini tamamlayanlara "çile çıkarmıĢ", çil eyi tamamlamadan yarıda bırakanlara "çile kırgını" denirdi. Çilesini tamamlayan derviĢ "Dede" unvanı almaya hak kazanırdı. Mevlevîlik diğer tarîkatlardan farklı olarak Ģubesi olmayan tarîkattır. Tarîkatte sâdece Veled ve ġems kolu 286 diye ikili bir tasnif ya pılmıĢtır ki bu da tamamen meĢreb farklarını ifâde eder. ġems kolu aĢk ve cezbe doludur. Veled kolu ki Mevlânâ'nın oğluna bağlıdır, daha zâhidâne bir tavra sâhiptir. Mevlânâ ve Mevlevîlik'in kültür târihimizde önemli bir yeri vardır. Özellikle iyi eğitim g örmüĢ yabancıların bu yolla ihtidâ ettikleri sıkça görülmektedir. Mevlânâ, geniĢ ufku ve kucaklayıcı düĢünce tarzı ile her devirde ilgi uyandırdığından, tekkelerin kapatılmasından kısa bir süre sonra Mevlânâ türbesi müze olarak açılmıĢ; semâ gösterilerine müsâmaha ile bakılmıĢtır. Tüm dünyada büyük ilgi gören Mevlevi seması sırasında, derviĢlerin kendi eksenleri çevresinde dönüĢleri tarikatın estetik tarafını ortaya koyuyor. Göktürk kabartmalarında döner Ģekilde nakĢedilen insan figürleri ve Mısır kabartmalarındaki M.Ö. 5 bin yıllarına ait olduğu sanılan neyzen Ģekilleri, sema ve Ney'in tarihçesi hakkında bilgi veriyor. Hatta Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v)'in huzurunda 'sema eder' Ģekilde raks eden Cafer-i Tayyar (r.a)'a sessiz kalması, Tayyar'ın hareketini onaylaması olarak nitelendiriliyor. TÖREN HALĠNE GELDĠ Mevlana'nın ne zaman ve niçin sema ettiğine dair herhangi bir bilgi yok. Mevlana' (k.s) nın dergâhta, evde, çarĢıda, bazen de ders sırasında aĢka gelip herhangi bir kurala tabi olmadan içinden geldiği gibi sema ettiği biliniyor. Mevlana'nın, Tebrizli ġems'in kaybolmasının ardından kendisine halef seçtiği Kuyumcu Selahaddin'in dükkânının önünden geçerken duyduğu çekiç darbelerindeki ritimle aĢka gelip sema ettiği de belirtiliyor. Sema etmek, Mevlana'nın ölümünden sonra tarikat haline gelen Mevleviliğin sembolü olarak kabul ediliyor. Yapılan düzenlemelerle müzikle birleĢen ve belli kurallara bağlanan Sema gösterileri, Mevleviler'de zamanla tören halini aldı. HER ġEYĠN ANLAMI VAR Sema'nın yapıldığı alana 'Semahane' deniyor. Mevlevilik'te semahanenin Ģeklinden, üstüne oturulan postların renklerine, semazenin giydiği her giysiden, yaptığı her harekete kadar hepsinin bir anlamı var. Semahane'nin daireselliği, evreni sembolize ediyor. Mevlevilik'te, Ģeyhin oturduğu kırmızı post Mevlana'nın makamı sayılıyor. GüneĢ akĢam batarken gökyüzü nasıl kırmızı olursa, 287 Mevlana da güneĢ batarken vefat etmiĢtir. Postun kırmızı rengi 'vuslat'- ı yani Allah'a kavuĢmayı anlatır. Mevleviliğe yeni girenlerin oturduğu post siyah olur. Siyah renksizliğin rengidir, tevhidi temsil eder, bütün renkleri içinde barındırır. DerviĢ bilgilenip yol alınca beyaz renkli posta oturmaya hak kazanır. Semazenlerde insanın kötü huylarının, yani nefsinin mezar taĢını sikke, nefsinin kefenini tennure, nefsini de üstüne giymiĢ olduğu hırka simgeliyor. Semazen semaya baĢlarken hırkasını çıkarır ve manevi temizliğe adım atmıĢ olur. Semazenin, kollarını çapraz bağlı olarak duruĢu Allah'ın birliğini ifade eder. Semazen, kollarını iki yana açarak sağdan sola dönerken evreni kalbiyle kucaklar. Gökyüzüne dönük olan sağ eli ile Allah'tan aldığını yeryüzüne dönük olan sol eli ile halka dağıtır. Ayrıca semada, semazenin Allah'ta yok oluĢu da vurgulanır. Sema töreni Mustafa Itri Efendi'nin bestelediği 6 peygamberi öven Na't-ı Ģerif ile baĢlar. HAK'TA YOK OLUġ Allah'ın kâinatı yaratıĢındaki "Ol" emrini sembolize eden Kudüm sesinin ardından ilahi nefes olan ney sesi duyulur. Böylece evreninin oluĢumu ve can buluĢu anlatılır. ġeyhin önderliğindeki semazenler, semahane'nin etrafında bir yol izleyerek yürür. Her bir dairenin ilk yarısı maddi dünyayı, ikinci yarısı manevi dünyayı sembolize eder. Semazen nefis sembolü olan hırkasını çıkarır ve Ģeyhinden izin alarak semaya baĢlar. Dört selam'dan oluĢan semayı Celaleddin Bakır Çelebi, "Semkulun hakikate yönelip akılla - aĢkla yücelip, nefsini terk ederek Hak'ta yok oluĢu ve olgunluğa ermiĢ kâmil bir insan olarak tekrar kulluğa dönüĢüdür" diye özetler. Sema talimine yeni baĢlayan "Can", önce çıplak ayakla "Sema talim çivisi"nin veya "SemmeĢk tahtası"nın yanına gelir ve önce çiviyi öper. Sonra bir miktar tuzu, parmaklarının arasını piĢirsin ve yara olmasını önlesin diye çivinin bulunduğu yere döker. Sonra ayağa kalkar, sol ayağının baĢparmağı ile yanındaki parmağının arasına talim çivisini yerleĢtirir. Dökülen tuz, sol ayağının dönüĢü sırasında rahat kalkmasını da sağlar. Semazenin sol ayağına 'direk', sağ ayağına ise 'çark' denilir. Direk denilen sol ayak yerinden hiç kaldırılmaz ve diz hiç bükülmez. Semazen sol ayağı sabit kalmak üzere vücudunu döndürür. Buna 'Çark' denir. Yeni öğrenenler 180 derecelik dönüĢler yaparken, ilerleyen zamanlarda semazenler 360 derecelik çark yapar. 288 KONYA MERKEZ Bugün dünyada 134 Mevlevihane var. Bunlar arasında Konya Mevlevi Asitanesi, Yenikapı Mevlevihanesi, Üsküdar ve Gelibolu Mevlevihaneleri baĢta geliyor. Konya Mevlevihanesi'nde Mevlana'nın babası Bahaüddin Veled'in kabrinin yapıldığı gül bahçesi zamanla bugünkü haline geldi. Daha sonra Mevlana vefat edince babasının baĢucuna gömüldü. Ardından saray burayı türbe haline getirdi. Mevlana'nın cesedinin mahzende olduğu biliniyor. Onu, üst kattaki sanduka sembolize ediyor. Mevlana türbesine zamanla yakınları ve ailesi de defnedildi ve türbe bugünkü halini aldı. 6 bin 225 metrekarelik Mevlana Asitanesi'ne DerviĢan Kapısı'ndan giriliyor. Asitane'de 18 hücre bulunuyor. Toplantıların yapıldığı mekâna da 'Meydan-ı ġerif' deniyor. Asitanede iki tane de mutfak bulunuyor. Canlar Odası'nın da bulunduğu mutfaklarda tarikata girmek isteyenler kontrol ediliyor. ġeyhlerin kaldığı Çelebi Dairesi 'Niyaz Penceresi' olarak da biliniyor. Bugün Mevlana Müzesi, Ġhtisas Kütüphanesi olarak kullanılıyor. Mevlana yaĢadığı dönemde hiçbir zaman kendini bir Ģeyh ve tarikat Piri olarak görmedi. Mevlana'nın fikir ve düĢünceleri, onun ölümünden sonra belli kurallara ve bir bütün olarak tarikata dönüĢtü. Ölümüne kadar Mevlana'nın yanından hiç ayrılmayan Sultan Veled, babasından boĢalan makamı reddetti. Mevlana da, Mesnevi'nin yazılmasına sebep ve aracı olan Hüsameddin Çelebi'yi makama uygun gördü. Hüsameddin Çelebi, Mevlana'dan boĢalan makama otursa da Sultan Veled'in fikirleri doğrultusunda hareket ediyordu. Mevlana türbesi üzerinde yer alan YeĢil Kubbe'yi o inĢa ettirmiĢ ve bugünkü Ģeklinin ilk temellerini atmıĢtı. Aynı zamanda Mevlana'nın mürit ve dostlarını da etrafında toplayarak irfan meclislerinde Kur'an-ı Kerim ve Mesnevi okutuyordu. Bu usul zamanla Mevlevi'nin ana özelliklerinden biri oldu. OĞLU KURUMSALLAġTIRDI Hüsameddin Çelebi 11 yıl posta oturduktan sonra vefat etti. O ölünce yerine 58 yaĢındaki Sultan Veled geçti. 28 yıl makamda hizmet veren Sultan Veled döneminde mürit ve dostlar arttı, sarayla olan iliĢkiler kuvvetlendi, sema, müzik ve Mesnevihanlık usulleri belli bir düzene sokularak kurumsallaĢmanın temelleri atıldı. Sultan Veled öldüğünde Mevlevilik'in esasları büyük ölçüde belirlenmiĢti. Sultan 289 Veled'den sonra posta oturan Ulu Arif Çelebi Mevleviliği yaymak için Karaman, BeyĢehir, AkĢehir, Afyon, Amasya, Niğde, Sivas, Tokat, Birgi, Denizli ve Tebriz'de Mevlevihaneler kurulmasını sağladı. Ulu Arif Çelebi'den sonra posta oturan kardeĢleri ġemseddin Abid ve Hüsameddin Vacid ise Anadolu'daki siyasi karıĢıklıklar nedeniyle Mevleviliği yayma imkânı bulamadı. YENĠ YAPILANMA Daha sonra posta Çelebi oturdu. Posta oturanlardan Adil Çelebi Sultan Veled'den sonra fazla bir değiĢikliğe uğramayan semayı aslına sadık kalarak yeniden yapılandırmıĢ, tarikatın usullerini de gözden geçirerek yeni bir oluĢum yoluna gitmiĢtir. Tabii ki bu oluĢumdakendi döneminde yaygınlaĢıp kurumsallaĢmaya baĢlayan BektaĢilik, Halvetilik ve Kadirilik gibi tarikatlardan Mevleviliği ayırma fikri önemli bir etken. Cemaleddin Çelebi dönemi ise Mevlevilik kadar Konya ve Anadolu tarihinin de önemli köĢe taĢlarının konulduğu bir çağ oldu. Mevlevilik Konya'nın Osmanlı topraklarına katılmasıyla Afyon, Denizli, Kütahya, Bursa, Muğla, Isparta, Burdur, Aydın, Ġzmir, Ġstanbul ve çevresinde yayıldı. Mevlana'nın torun Mutahhara Hatun'un kızı Devlet Hatun'un oğlu olan Yıldırım Beyazıd Mevleviliğe büyük destek verdi. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultkan Süleyman'da doğuya sefere çıktıklarında mutlaka Mevlevi Asitanesi'ne uğrardı. ESERLERĠ 1-Divan- Kebir, 2-Mesnevi, 3-Fîhi mâ fih, 4-Mecalis-i Seb‘a, 5-Mektubat, 6-Evrad-ı Kebir, 7-Evrad-ı Sagir.Bu eserler Ġslâm dünyâsında en çok okunan eserler arasında yer alır. VEFATI Mevlana (k.s) H.672.M.1273 senesinde 68 yaĢında fani âleme veda etmiĢtir. Ölüm gününü ġeb‘i Arus-Düğün gecesi ilan etmiĢtir. Vasiyeti üzerine cenaze namazını ġeyh Sadreddin Konevi (k.s) Hazretleri kıldırdı. Bugünkü türbeye babasının yanına defnedildi.(Ahmet el Eflaki, Menakibul Arifin) 290 BABA TARAFI SOY ġECERESĠ 1-Hz.EbubekirSıddık(r.a)V.H.13.M.634.(Medine) 2-Oğlu Hz.Abdurrahman (r.a).V.H.53.M.672 3-Oğlu ġeyh Hammad (k.s) 4-Oğlu ġeyh Madhar (k.s) 5-Oğlu ġeyh Musib (k.s) 6-Oğlu ġeyh Sabit (k.s) 7-Oğlu ġeyh Mevdud (k.s) 8-Oğlu ġeyh Mahmud (k.s) 9-Oğlu ġeyh Ahmed el-Hatıbi (k.s) 10-Oğlu ġeyh Hüseyin el-Hatıbi (k.s) 11-Oğlu ġeyh Sultan‘ül-Ülema Bahaaddin Veled (k.s). V.H.628.M.1230.(Konya) 12-Oğlu ġeyh Mevlana Celaleddin-i Rumi (k.s) Mevleviyye Tarikat Piri. V.H.672.M.1273.(Konya) ANNE TARAFI SOY ġECERESĠ 1-Hz.Ali (r.a).V.H.40.M.660.(Necef) 2-Hz.Hüseyin (r.a).V.H.61.M.680.(Kerbela) 3-Oğlu Ġmam Zeynelabidin (r.a). V.H.94.M.712 .(Medine) 4-Oğlu Ġmam Muhammed Bakır (r.a). V.H.113.M.731. (Medine) 5-Oğlu Ġmam Cafer Sadık (r.a).V.H.148.M.765. (Medine) 6-Oğlu Ġmam Musa Kazım (r.a) V.H.183.M.799. (Bağdat) 7-Oğlu Ġmam Ali Rıza (r.a).V.H.203.M.818. (MeĢhed) 8-Oğlu Muhammed Taki (r.a). V.H.220.M.830. (Bağdat) 9-Oğlu ġeyh Seyyid Musa Sani (k.s) V.H.305.M.917 10-Oğlu ġeyh Ġbrahim Sarahsi (k.s) V.H.376.M.986 11-Oğlu ġeyh Seyyid Abdullah Evvel Sarahsi (k.s) V.H.450.M.1058 12-KızıSeyyide Halise Hatun(ġeyh Ahmed el-Hatıbi‘nin annesi. V.H.505.M.1111 13-Oğlu ġeyh Seyyid Abdullah Sani Sarahsi (k.s) V.H.578.M.1182 14-Kızı Seyyide Firdevs Hatun (r.aleyh) 15-Oğlu ġeyh Hüseyin el-Hatıbi (k.s) 16-Oğlu ġeyh Hüseyin el-Hatıbi (k.s) 291 17-Oğlu ġeyh Sultan‘ül-Ülema Bahaaddin Veled (k.s) V.H.628.M.1230.(Konya) 18-Oğlu ġeyh Mevlana Celaleddin_i Rumi (k.s) Mevleviyye Tarikat Piri. V.H.672.M.1273.(Konya) MEVLEVĠYYE TARĠKAT ġECERESĠ 1-Hz.Ali(r.a)V.H.40.M.660.(Necef) 2-Hz.Hüseyin(r.a).V.H.61.M.680.(Kerbela) 3-Ġmam Zeynelabidin (r.a). V.H.94.M.712. (Medine) 4-Ġmam Muhammed Bakır(r.a)V.H.113.M.731. (Medine) 5-Ġmam Cafer-i Sadık (r.a).V.H.148.M.765. (Medine) 6-Ġmam Musa Kazım (r.a) V.H.183.M.799. (Bağdat) 7-ġeyh Maruf-u Kerhi (k.s) V.H.200.M.815. (Bağdat) 8-ġeyh Seriyyi Sakati (k.s).V.H.251.M.865. (Bağdat) 9-ġeyh Cüneydi Bağdadi (k.s) H.297.M.909. (Bağdat) 10-ġeyh Ali Rudbari (k.s) V.H.322.M.933.(Mısır) 11-ġeyh Ebu Ali Kâtibi (k.s) V.H.353.M.964. (Mısır) 12-ġeyh Ebu Osman Mağribi (k.s) V.H.372. M.982 .(Endülüs) 13-ġeyh Ebu‘l-Kasım Gürkani (k.s) V.H.460. M.1067. (Gürkan) 14-ġeyh Ebu Bekir Nassac (k.s) V.H.474.M.1081. (Nassac) 15-ġeyh Ahmed Gazzali (k.s).V.H.520.M.1126 16-ġeyh Ziyaaddin Ebu Necip Abdülkahir Sühreverdi (k.s) V.H.563.M.1167.(Sühreverd) 17-ġeyh Ġsmail Kasri (k.s).V.H.565.M.1169. 18-ġeyh Necmeddi-i Kübra (k.s) Kübreverdiyye Tarikat Piri. V.H.618.M.1221.(Harzem) 19.ġeyh Sultan-ül Ülema Bahaeddin Veled (k.s) .V.H.628.M.1230. (Konya) 20-Oğlu ġeyh Mevlana Celaleddin-i Rumi (k.s) Mevleviyye Tarikat Piri. V.H.672.M.1273.(Konya) Mevlana (k.s) Hazretlerininġeyh Sadrettin Konevi (k.s),ġeyh Muhyiddin-i Arabi (k.s),ġeyh Ebu Medyen ġuayb el-Endülüsi (k.s),Gavs‘ul Azam Abdulkadir Geylani (k.s),Hasan Basri (r.a) kanalıyla Hz.Ali (r.a)ya ulaĢan Ģecereleride vardır.(GeçmiĢten Günümüze Tarikatlar ve Silsileleri c.2.s.334-339.Nefahatül Üns.s.516.Hadikatül Evliya ks.6 s.4- 5.Sefineyi Evliya c.1 s.297-298.Sefineyi Mevleviyye s.66.Diy.Vkf.Ġsl.Ans. c.29.s.441- 444) 292 MUHYĠDDĠN ĠBN ARABÎ(k.s) (D.H.560.M.1165 –V.H.639.M. 1239) Muhyiddin Ġbn-i Arabî (k.s), Muvahhidun döneminde 27 Ramazan 560'da Mursiye (Murcia), Ġspanya'da doğdu. Babası Ali b.Muhammed, annesi Nur hanımdır. Takva ehli, Kur‘an ve Sünnete bağlı ailesi ve dayıları âlim ve veli kiĢilerdir. Künyesi Ebu Abdullah‘dır. Ġbnü‘l Arabî ve ġeyhi Ekber diye meĢhur olmuĢtur. Bilinmeyen bir sebeple 8 yaĢında ailesiyle birlikte ĠĢbiliye'ye (bugünkü Sevilla) geldi (muhtemelen babasının memuriyeti nedeniyle). Ailesi Arap Tayy kabilesine mensuptu. Yakın cedleri hakkında fazla bir Ģey bilinmiyorsa da, anne ve baba tarafından nüfuz ve itibar sahibi kimseler olduğu anlaĢılıyor. Akrabaları arasında tasavvufî bilgilere sahip kimseler vardı. Dayısı Ebû Müslim el-Havlânî (k.s) de, kutubların büyüklerinden sayılır. (Diy. Vkf. Ġsl. Ans. c.20 sh.493) EĞĠTĠMĠ VE TASAVVUFA ĠNTĠSABI Ġlk Kur‘an derslerini ehli tarik olduğunu bildiği komĢularından Ebu Abdullah el Hayyat‘tan almıĢ, Ġlk mürĢidide Ebu Abbas el Uryebi (k.s)Hazretleri olmuĢ, Ebu Medyen (k.s) Hazretlerinin manevi ruhaniyetinden hayatı boyunca istifade etmiĢtir. Ġlk tahsilini bu Ģehirde yapmıĢ, uzun bir süre burada kalmıĢtır. Çocuk yaĢlarında 'Ahmed Ġbnu'l-Esirî' adında genç bir Sufi ile arkadaĢ olmuĢ, bu tahsil sırasında bir aralık Halvet'e çekilmiĢ her sahada ve özellikle tasavvufî marifetler sahasında hiçbir Ģey bilmezken ve bu hususta hiçbir kitap da okumadan, keĢif ve keramet yoluyla birçok Ģeylere muttali olarak halvetten çıkmıĢtır. 293 Muhyidin ibnü‘l-Arabi (k.s) Hazretleri birçok Ģeyhle görüĢmüĢ,onların telkin ve tavsiyelerinden faydalanmıĢ,onlardan ve Hızır (a.s) dan hırka giymiĢ,bunları üstadları ve Ģeyhleri olarak anmıĢtır.Bu husus,doğuĢtan sahip bulunduğu manevi istidadın ve kendi ifadesiyle‖hatmül-velaye‖(veliliğin mührü)dir.20 yaĢında tasavvuf yoluna girmiĢ bütün makamları çok kısa zamanda aĢmıĢtır.(elFütuhat,II.425) Peygamber (s.a.v)Efendimizin ve birçok velinin manevi ruhaniyetinden feyiz almıĢ, ilim ve marifet ağırlıklı bir tasavvuf anlayıĢı savunduğundan, tasavvufa yeni yorumlar getirmiĢtir. Ġbnül-Arabi (k.s) hırka giydirdiği manevi oğlu Sadreddin Konevi (k.s) Ģeyhin vefatından sonra onun irĢad postuna oturmuĢ dini mübini islama hizmete devam etmiĢtir.Onun irĢad tarzı ilim ve irfan yolu olduğundan kitaplarındaki sırlar da takipçileri için çok büyük önem taĢımıĢtır.Müridlerine,kendisinin ve ibnül-Arabi (k.s) nin eserlerindeki derin ve kapalı yerlerin üzerinde fazla durmamalarını,Kur‘an ve Sünnete sarılmalarını,Zikr-i daimiye riayet etmelerini tavsiye etmiĢtir.Müridlerinin kendisiyle ruhani bağlarını devam ettirmelerini söyler.Kendisi Resulullah (s.a.v) Efendimizle ruhani bağlantı ile görüĢtüğünü tarikatı doğrudan doğruya ondan aldığını söyler.(Haririzade,Tıbyan,I,vr.101) Yolu üveysi bir karakter taĢır. Ġbnü‘l-Arabî, Ģeyh-i Ekber ünvanından dolayı Ekberiyye, soy nisbetinden dolayıda Hâtemiyye ve Arabiyye, mahlası Muhyiddine nisbetlede Muhyiyye adlarıyla anılan bir ehlisünnet tarikatıdır. Kadiri tarikatının kollarından birisidir. (Teftazani, sh.308) Abdulkadir Geylani (k.s) Hazretleri, vefatımdan sonra hırkamı Mağribden zuhur edecek olan Muhyiddin‟e giydirin diye vasiyette bulunmuĢ ve bu hırka ġeyh Cemaleddin Yunus b.Yahya el-HaĢimi (k.s) vasıtasıyla Ġbnü‟l-Arabî (k.s) ye giydirilmiĢtir. Endülüs'de bir süre daha kaldıktan sonra, seyahate çıkmıĢ, ġam, Bağdad ve Mekke'ye giderek orada bulunan tanınmıĢ âlim ve Ģeyhlerle görüĢmüĢ, 1182'de Ġbn-i RüĢd ile görüĢmüĢ, bu görüĢmeyi eserinde anlatmıĢtır. Bu Ġbnu RüĢd‘ün bilginin akıl yoluyla elde edileceğini söylemesiyle meĢhur olduğu yıllardır. 17 yaĢındaki genç Muhyiddin gerçek bilginin sadece aklımızdan gelmediğine, böyle bir bilginin daha çok ilham ve keĢf yoluyla elde edilebileceğine inanmıĢtı. 294 Bu senelerde 'ġekkaz' isminde bir Ģeyhle tanıĢmıĢ; bu zat küçük yaĢlardan itibaren ibadete baĢlayan, Allah korkusu taĢıyan, hayatında bir kerecik olsun ‗ben‘ dememiĢ olan ve uzun uzun secde eden bir kimsedir. Muhyiddin o ölene kadar onunla sohbete devam etmiĢ, daha sonraları,1182-1183'de ĠĢbiliyye‘ye bağlı Haniyye‘de 'Lahmî' isimli bir Ģeyhden, bu zatın adını taĢıyan bir mescidde Kur'an dersi almıĢ,1184 - 1185'de Ureynî isimli bir Ģeyhle tanıĢmıĢ, eserlerinde ondan 'ilk hocam' diye bahseder ve çok faydalandığını söyler. Ureynî, Ubudiyet kulluk meselesinde derin bir bilgiye sahiptir, bu yıllarda 'Martili' adlı bir Ģeyhten de istifade eder. Ureynî ona, 'Sadece Allah‘a bak.' derken Martilî 'Sadece nefsine bak, nefsin hususunda dikkatli ol, ona uyma' diye öğüt vermiĢti. Martilî'ye bu zıt önerilerin içyüzünü sordu. Bu zat, kendi nasihatinin doğruluğunda ısrar edecek yerde, 'Oğlum, 'Ureynî'nin gösterdiği yol, doğru yolun ta kendisidir. Ona uyman lazım. Bizim ikimiz de, kendi halimizin gerekli kıldığı yolu sana göstermiĢtir.' dedi. Bu yıllarda ĠĢbiliyye'de Kordovalı Fatma adında yaĢlı bir kadına (tanıĢtıklarında 96 yaĢındadır) 14 sene hizmet etti. Bu kadın, erkek ve kadınlar arasında müttaki ve mütevekkile olarak temayüz etmiĢti. Çok iyi bir kimseyle evliydi. Yüzü o kadar güzeldi ki, Ġbn Arabî (k.s) onun yüzüne bakmaktan utanırdı. 1189'da Ebu Abdullah Muhammed eĢ-ġerefî adında biriyle tanıĢtı. Kendisi doğu ĠĢbiliyye'li olup, Hatve ehlindendi. BeĢ vakit namazını Addis Camii'nde kılardı. Ġbadete aĢırı düĢkünlüğünden namaz kılmaktan ayakları ĢiĢerdi. Arabî, ĠĢbiliyye'deyken (miladi 1190) hastalandı. Okuma kabiliyyetini kaybetti. Ġki yıl bu halde kaldıktan sonra (Hicri) 589'da,Sebte ġehri'ne giderek orada ahlak makamına erdiğini söylediği Ġbnu Cübeyr ile tanıĢtı. Bir süre sonra ĠĢbiliyye‘ye döndü. Aynı yıl Tlemsen'e geldi. Burada Ebu Medyen (ö. 594) hakkında gördüğü bir rüyayı anlatacaktır. 1196'da Fas'a gitti. Orada yaptığı seyahatler sırasında büyük Ģöhret kazandı. 1198'de tekrar Endülüs'e geçti. Gırnata ġehri dolaylarındaki Bağa kasabasında ġekkaz isimli bir Ģeyhi ziyaret etti. Onun tasavvuf yolunda karĢılaĢtığı en yüce kimse olduğunu söyler. 1199 - 1200'de ilk defa Hac için Mekke‘ye gitti. Orada el-Kassar (Yunus ibnu Ebi'l-Hüseyin el-HaĢimi el-Abbasi el-Kassar) isimli bir 295 Ģahısla sohbet etti. Hac'dan sonra Mağrib'de, oradan da Ebu Medyen'in Ģehri olan Becaye'de bulundu. Bir süre sonra tekrar Mekke'ye geldi ve "Ruhu'l-Kuds", "Tacu'r-Rasul" adlı eserlerini yazdı. 1204'de Medine, Musul ve Bağdad'da bulundu. Musul'da, "etTenezzülatu'l-Musuliyye" yi yazdı. Musul'dan ayrıldıktan sonra Konya'ya geldi. Orada tanıĢtığı Sadreddin Konevi (k.s)'nin dul annesi ile evlendi. Konya'da iken "Risaletü'l-Envar"ı yazdı. Selçuk Meliki tarafından hürmet ve ikram gördü. Sonra Mısır'a geçti. Orada Futuhat-ı Mekkiye'deki sözlerinden ötürü Mısır uleması tarafından hakkında verilen idam fetvasıyla yüz yüze gelince gizlice oradan kaçtı. Tekrar Mekke‘ye geldi ve burada bir süre kaldı. Mekke'de el-Futuhatu'lMekkiyye 23 senede tamamladı, Fusus'u rüyada gördüğü Peygamber (s.a.v)in emriyle ve onun istediği Ģekilde yazmıĢ ġam‘da tamamlamıĢ, bu eserin önsözünde belirtir. "Veliler bilgilerini, peygambere vahyi getiren meleğin aldığı kaynaktan almaktadırlar." Bağdad ve Halep'de bir süre dolaĢtıktan sonra 612 (miladi 1215)'de tekrar Konya‘ya geldi. 617'de ġam'a yerleĢti. Zaman zaman civar Ģehirlere seyahatler yaptı.Ġlk evliliğini Endülüsün ileri gelenlerinden Abdun el Bicai‘nin kızı ile ĠĢbiliyede yapmıĢ,ikinci evliliğini Mekkede Haremeyn Emiri Yunus b.Yusuf‘un kızı ile yapmıĢ,bu evliliğinden Muhammed Ġmaduddin adında bir oğlu dünyaya gelmiĢ,Üçüncü evliliğini Malatya‘da Sadeddin Konevi (k.s) Hazretlerinin dul annesiyle yapmıĢ,bu evlilikten Muhammed Sadeddin dünyaya gelmiĢ,dördüncü evliliğinide ġam Maliki kadısı Zevavi‘nin kızıyla yapmıĢ,,eĢleri ve çocukları alim ve veli kiĢilerdir. VEFATI Zamanın idareci, yönetici ve aĢırı dünyaya dalmıĢ ilim adamlarını uyarması birçoğunu rahatsız etmiĢ, onlara ―sizin taptığınız benim ayaklarımın altındadır‖ sözü devrin gerçeği anlayamayan ülemanın fetvası üzerine 78 yaĢında idam edilerek Ģehid edilmiĢtir. Onlara “Sin ġına gelince siz benim doğru söylediğimi o zaman anlayacaksınız “dedi.638‟de 22 R. Evvel'de (1239) Kabri ġam Ģehri dıĢında Kasiyun Dağı eteğindedir. Çocuklarıda vefat edince babasının yanına defnedilmiĢtir. 1516 yılında Sultan Selim, ġam'ı Osmanlı toprağı yaptığında oraya türbe, camii ve imaret inĢa ettirdi. Medfun bulunduğu türbenin kubbesinde -Ġbn Arabî‘nin kendisine ait olduğu iddia edilen;‖Bütün yüzyıllar yetiĢtirdikleri büyük insanlarla tanınır, 296 benden sonraki yüzyıllar benimle anılacak.” mealindeki bir beyit yazılıdır. Ġbnül-Arabî (k.s) nin vahdet-i vücud, meratibül-vücud, hakikat-ı Muhammediyye, velayet, tecelli-i zat, tecelli-i sıfat ve tecelli efal, müĢahede, dairetül vücud, seyr gibi konulardaki görüĢlerini kabul edenler onun yolundan sayılır. ġeyh Muhyiddin Arabî (k.s) Hazretleri. melamiyyeyi son tarikat kabul etmesi ile melamiliği devam ettirmiĢtir. ekberiyye melamiyyedir. Melâmet ve fütüvvet gibi Ekberilik‘te bir neĢve ve zevk hali, bir irfan yoludur. Sadreddin Konevi, Müeyyidüddin Cendi, Afifüddin etTilemsani, Abdürrezzak el-KaĢani, Saidüddin el-Fergani, Fahreddini Iraki, Davud-i Kayseri (r.anhüm) gibi Ģeyhlerle devam eden, Osmanlı dönemindede Molla Fenari, Niyazi-i Mısri, Ömer Gürani, Bedreddin Simavi, Selahaddin UĢĢaki, Ġsmail Hakkı Bursevi, Muhammed Nur elArabî‘(r.anhüm)le devam etmiĢtir.(Diy. Vkf. Ġsl. Ans. c.10 sh.545) ESERLERĠ Molla Cami, bir Bağdad ġeyhi'ne dayanarak O‘nun 500 kadar eseri olduğunu nakleder. Kendisi dostlarının yardımıyla tasnif ettiğini söylediği firhistinde çoğu tasavvufla ilgili olan 250‘yi geçmeyen eserini sayar. En büyük eleĢtiriyi de ‗Fususu‘l-Hikem‘ aldığını söyler. Ona göre onun ıstılahlarını anlamadan, tenkidlerin düĢünülmeden veya bir baĢkasının farkındaki söz ve tenkidleri göz önünde bulundurularak yapılmaktadır bu eleĢtiriler. O çözümü Ģu tavsiyelerde arayacaktır: a) ġeriat'a Aykırı olduğunu zannettiğimiz bir söz nakledilirse, naklin sıhhatli olup olmadığına bakarız. Sıhhatli değilse, bu sözün o kiĢi tarafından söylendiği iddiasını reddederiz. b) Te‘vil‘e imkân buluyorsak te‘vil eder, aksi takdirde ‗Tasavvuf Ehli katında belki Te‘vil'i vardır‘ demeliyiz. c) Bu sözler sekir halinde söylenenler cümlesindedir diyerek, anlayamadığımızı beyanla o söz ile amel etmemeliyiz.‘ Bu fihristler birbirinden ayrı 3 yazma halinde bugüne geldi. Bugüne gelenlerin bazıları: 1-El Fütuhatül Mekkiyye,2-Füsusül-hikem,3-el-Cem ve‘ttafsil fi esraril meanive‘t-tenzil,4-et-tedbiratül-ilahiyye fi islahilmemleketil insaniye,5-Tercümanül-eĢvak,6-Risaletül-envar,7-elisfar‘an netaicil-esfar,7-el-isra ilel-makamil esra,8-Ruhul-Kuds,9-et- 297 Tecelliyatül-ilahiyye,10-Ankaü muğrib fi marifeti hatmil-evliya ve Ģemsil-mağrib,11-Resailü ibnül Arab, (Diy.Vkf.Ġsl.Ans.c.20 sh.515) EKBERĠYYE TARĠKAT ġECERESĠ Birkaç kanaldan Hz.Ali (r.a) ulaĢır. Bu Ģecerelerden birisi Ebu Medyen ġuayb Endülüsi (k.s) (Medyeniyye Tarikat Piri)V.H.590 M.1193),Diğer bir Ģecere ġeyh Cemalettin Yunus bin Yahya bin Ebu‘l Abbas HaĢimi Kassar (k.s)V.H.599 M.1202)yoluyla hem Gavs‘ul Azam Abdulkadir Geylani (k.s)V.H.561 M.1165 Hazretlerine, hemde ġeyh ġihabüddin Ömer Sühreverdi (k.s) (Sühreverdi Tarikat Piri) V.H.632 M.1234) vasıtasıyla ulaĢmaktadır. Bunlardan iki Ģecereyi arzedeceğim. Birincisi: 1-Hz.Ali (r.a)V.H.40-M.660(Necef) 2-ġeyh Hasan Basri (r.a),V.H.110.M.728(Basra) 3-ġeyh Habib-i Acemi (k.s), V.H.120-M.737 (Basra) 4-ġeyh Davud-u Tai (k.s), V.H.165-M.781 (Bağdat) 5-ġeyh Maruf-ı Kerhi (k.s),V.H.200-M.815 (Bağdat) 6-ġeyh Seriyyi Sakati (k.s),V.H.251-M.865 (Bağdat) 7-ġeyh Cüneydi Bağdadi (k.s)V.H.297-M.909 (Bağdat) 8-ġeyh Ebu Ali er-Ruzbari (k.s)V.H.322-M.933 (Mısır) 9-ġeyh Ebu Ali Hüseyin bin Ahmed Katibi (k.s) V.H.353- M.964 (Mısır) 10-ġeyh Ebu Osman Said bin Selamül Mağribi (k.s) V.H.373- M.983 (Endülüs) 11-ġeyh Ebu‘l-Kasım Ali bin Abdulvahid Gürkani (k.s)V.H.460-M.1067 12-ġeyh Ebubekir Nassac Muhammed Tusi (k.s), V.H.474- M.1081 13-ġeyh Ahmed Gazzali (k.s) Ġmam Gazzali (k.s) nin kardeĢi. V.H.520-M.1126 14-ġeyh Ebu‘l-Fazıl Ġbrahim (k.s), V.H.531-M.1136 (Bağdat) 15-ġeyh Ebu‘l-Bereket Ali (k.s),V.H.582-M.1186 (Bağdat) 16-ġeyh Ebu Yağzil Mağribi (k.s)Yağziyye Kolu Piri.(Endülüs) 17-ġeyh Ebu Said Mağribi (k.s) V.H.589-M.1193 (Endülüs) 18-ġeyh Ebu Medyen ġuayb el-Endulisi (k.s) Medyeniyye Tarikat Piri. V.H.590-M.1193(Tilemsan) 298 19-ġeyh Muhyiddin Ġbn‘ül_Arabî (k.s)Ekberiye Tarikat Piri. V.H.638-M.1240 (ġam) Bir BaĢka ġeceresi 1-Gavs‘ul Azam eĢ-ġeyh es-Seyyid Abdulkadir Geylani (k.s) Kadiri Tarikat Piri. V.H.561-M.1165 (Bağdat) 2-ġeyh Cemalettin Ebu Muhammed Yunus bin Yahya Ebu‘l-Abbas (k.s).V.H.599-M.1202 3-ġeyh Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî (k.s) Ekberiyye Tarikat Piri. V.H.638-M.1240(ġam) 1-ġeyh Ahmed bin Ġbrahim Vasıti (k.s) 2-ġeyh Necmeddin Ġsfahani (k.s)V.H.721-M.1321(Ġsfahan) 3-ġeyh Raziyeddin Ġbrahim Mekki (k.s) (Mekke) 4-ġeyh Abdullah Yafi (k.s) Yafiyye Kolu Piri. V.H.769- M.1367.(Mekke) 5-ġeyh Seyyid Nimetullah bin Abdullah (k.s) V.H.827- M.1423 6-ġeyh Seyyid Muhammed bin Abdullah Mekki (k.s).(Mekke) 7-Oğlu ġeyh Seyyid Amir (k.s).V.H.1046-M.1636 8-ġeyh Yek-Dest Hace Ahmed Cüryani (k.s)Ahmediyye Kolu Piri. V.H.1120-M.1708 (Mekke) 9-ġeyh Mehmed Emin Tokadi (k.s). V.H.1158-M.1745 (Ġstanbul) 10-ġeyhMüstakimzade(k.s).V.h.1202-M.1787(Ġstanbul) Bir BaĢka ġeceresi 1-ġeyh Seyyid Abdulkadir Geylani (k.s) Kadiri Tarikat Piri. V.H.561- M.1165 (Bağdat) 2-ġeyh Ali bin Heyti (k.s).V.H.564-M.1168 3-ġeyh Ebu Said Kilevi (k.s).V.H.570-M.1174 4-ġeyh Ebu Medyen ġuayb el-Endulisi (k.s). Medyeniyye Tarikat Piri. V.H.590-M.1193 (Tilemsan) 5-ġeyh Ebu Muhammed Yunus bin Yahya Ebu‘l-Abbas HaĢimi (k.s)V.H.599-M.1202 6-ġeyh ġihabuddin Ömer Sühreverdi (k.s) Sühreverdi Tarikat Piri. V.H.632-M.1234. (Bağdat) 7-ġeyh Muhyiddin Ġbnu‘l-Arabî (k.s).Ekberiyye Tarikat Piri. V.H.638-M.1240.(ġam) 299 SADREDĠN KONEVĠ(k.s) HAZRETLERĠ (D.H.605.M.1207.Malatya –V.H.673.M. 1274.Konya) Asıl adı Eb'ül Me'ali Muhammed bin Ġshak'tır. Dedesinin adını almıĢtır. Lakabı Sadreddîn'dir. Hicri 605, Miladi 1207 yılında Malatya'da doğdu. Babası Ġshak Efendi, kendisi gibi büyük bir âlim ve Anadolu Selçukluları nezdinde itibarlı ve mevki sahibi bir zattır. Sadreddin Konevi(k.s)‘nin Babası Mecdüddin ĠshakMalatya‘lıdır. Mecdüddin ishak Bağdat'ta fütüvvet teĢkilatında hizmet etmiĢ, önemli bir mutasavvıf ve âlim, aynı zamanda Anadolu Selçuklu Devleti‘nde üst düzey bir yöneticiydi. Kaynaklarda Mecdüddin‘in Selçuklu sarayı ile Abbâsîler arasında elçilik görevlerinde bulunduğu kaydedilmektedir. Mecdüddin, Selçuklu sarayında Ģehzadelere hocalık yaptığından bazı rivayetlerde ―sultanın Ģeyhi‖ lakabıyla anılmıĢtır. O, hem AlaĢehir‘de Ģehid edilen büyük sultan Gıyaseddin Keyhüsrev‘in isteği üzerine oğlu, 9.Selçuklu Sultanı I.Ġzzeddin Keykavus‘un hocası olmuĢ, hem de Anadolu Selçuklularının uluğ sultanı Alaeddin Keykubat‘ın, kardeĢi 300 tarafından katledilmesinin önüne geçerek unutulmaz bir hizmet gerçekleĢtirmiĢtir. Nitekim bu sebeple Alaeddin Keykubat her zaman, Sadreddin Konevi‘ye büyük hürmet ve saygı göstermiĢtir. Sadreddin Konevi(k.s)‘in annesinin Selçuklu sarayına mensup olduğu nakledilir. Bu mensubiyetin mahiyeti hakkında farklı rivayetler vardır. Bazı menkıbelerde annesinin hükümdarın kız kardeĢi olduğu vurgulanır. Konevî için söylenen ―sultanoğlu‖ ifadesi böyle menkıbelere dayanır. Konevî(k.s)Hazretleri, ailesinin imkânlarından yararlanarak dönemin önemli hocalarından ders aldı, dinî ve felsefî ilimler alanında iyi bir öğrenim gördü. Babasının ona bıraktığı en önemli miras âlim ve mutasavvıflarla olan dostluğuydu. Bunların arasında baĢta gelen isim Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî idi. Ġbnü‘l-Arabî, Mekke‘de tanıĢtığı Mecdüddin Ġshak‘ın daveti üzerine DımaĢk, Urfa ve Diyarbekir yoluyla Malatya‘ya gelmiĢ, bir süre onunla beraber kalmıĢtı. Bu dönemden itibaren Ġbnü‘l-Arabî ile Mecdüddin arasındaki arkadaĢlık güçlenmiĢ ve sağlam bir dostluğa dönüĢmüĢtü. Mecdüddin, menkıbelerde sultanın çocuklarının eğitimi diye zikredilen bir görevle Konya‘ya gittiğinde Ġbnü‘l-Arabî de onunla birlikte veya bir müddet sonra Konya‘ya gitmiĢti. Mecdüddin‘in iliĢkileri sayesinde Ġbnü‘lArabî‘nin Selçuklu sarayı nezdinde yüksek itibar kazandığı ve önemli dostluklar kurduğu anlaĢılmaktadır. Nitekim onun Selçuklu sultanlarıyla yakın iliĢki içinde olduğu ve kendileriyle yazıĢtığı bilinmektedir. Bu münasebetlerin Konevî‘nin hayatı ve fikrî geliĢimi üzerinde önemli etkileri olmuĢtur. Konevî‘nin daha sonra yerleĢeceği Konya‘da üst düzey yönetici ve bilim adamlarıyla iliĢkileri büyük ihtimalle babası ve Ġbnü‘l-Arabî ile baĢlayan bu iliĢkilerin bir devamıydı. ġeyh Sadreddin-i Konevi babasını 9-10 yaĢlarında kaybetti ve o yıllarda Konya'ya gelen ġeyh'ül-Ekber Muhyiddin-i Arabi(k.s) Hazretleri, onun annesiyle evlendi.(Lâmiî, s. 632). Küçük Sadreddin, bundan sonra tamamen babalığının terbiye ve tedrisi altına girdi ve iyi bir tahsil gördü. Muhyiddin-i Arabi ile birlikte Halep ve ġam'a gitti ve 301 devamlı onun derslerini takip etti.Ġbnü‘l-Arabî‘ Konevî‘yi Kirmânî‘ye emanet etmiĢ, Onun vefatından sonra, büyük âlim ve mutasavvıf Evhadüdin-i Kirmani(k.s) Hazretlerinden feyz almıĢ, yüksek mânevî bilgiler tahsîl etmiĢ. Daha sonra Mısır'a ve hacca gitti ve hac dönüĢü Konya'ya yerleĢti. Orada güzel halleri ve kerâmetleriyle çok meĢhûr oldu.Konevî‘nin, Kirmânî‘den aldığı bir seccadenin ―teberrüken‖ mezarına konulmasını vasiyet etmesi ona olan bağlılığını göstermektedir. Bir menkıbede Konevî‘nin, “Ġki âlimden yararlandım, biri Evhadüddin, diğeri Ġbnü‟l-Arabî‟dir” Mevlânâ'nın zamanında Konya'da yaĢayan en büyük Ģeyhlerden, mürĢidlerden olup, büyük Ģeyh manasına gelen "ġeyhi Kebir" diye anılmakta idi. Bu mübaret zat, Muhyiddin-i Arabi Hazretleri'nin üveyoğlu olmak dolayısıyla, onun en yakını ve ona nisbetle kurulan "Kadiri Tarikatının bir kolu olan,Ekberiyye Tarikatı"nın en tanınmıĢ mümessili idi. Zamânının en büyük âlimlerindendi. Kelâm ilmindeki yeri eĢsizdi. Bu ilimde birçok ince meseleleri açıklığa kavuĢturdu. Muhyiddîn-iArabî'(k.s)nin "Vahdet-i vücûd" hakkında söylediklerini ve yazdıklarını dîne ve akla uygun olarak îzâh etti. Nasîruddîn-i Tûsî ile hikmete âit bâzı meselelerde mektuplaĢmaları oldu ve aralarındaki uzun süren münâzaralardan sonra, Nasîruddîn-i Tûsî aczini îtirâf ederek, onun üstünlüğünü kabûl etti. Konya'da binlerce talebe yanında pek çok da hikmet ve tasavvuf ehli kimseler yetiĢtirdi. Bunların arasında Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî(k.s), Sa'îdeddîn-i Fergânî(k.s) gibi birçok hikmet ve tasavvuf ehlide vardı.. Sadreddîn-i Konevî(k.s)'nin hayâtı, zühd ve takvâ içerisinde geçti. Haramlardan çok sakınır, Ģüpheli korkusuyla mübahların fazlasından kaçardı. Hiç kimsenin kalbini kırmaz, dünyâ malına aslâ meyletmezdi. Sadreddin Konevi (ks) dünyadaki en Ģanslı yetimlerden birisi olsa gerekir. Geldiği makamı, belki de ġeyhu‘l Ekber Muhyiddîn-i Arabi (k.s) gibi üvey bir babaya borçlu. Muhyiddîn-i Arabi(k.s) 302 Hazretleri, Tasavvuf ve Kelam alanında ortaya koyduğu düĢünce ve yaĢamla, tarihteki yerini almıĢ, mana üstatlarından birisidir. Muhyiddîn-i Arabî(k.s) üvey evladının evliyalar arasında aĢk mertebesindeki yerini alabilmesi için ona iyi bir eğitim vermiĢtir. En büyük terbiyesi, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) büyük cihat olarak nitelendirdiği "Nefis terbiyesi" olmuĢ. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri Sadreddîn-i Konevî‟ye nefsini terbiye yollarını öğretti. Sadreddîn Konevî günlerini riyâzet ve mücâhede ile nefsiyle uğraşmakla geçirdi. Nefsin en kötü yoldaĢı olan yeme içme duygusunu, Sadreddin Konevi'den uzaklaĢtırmak için ona az yemeyi, az içmeyi, az uyumayı öğretmiĢtir. Muhyiddîn-i Arabî(k.s), nefis terbiyesinde o kadar ileri gitmiĢ ki, Sadreddin Konevi(k.s)'yi alır yüksek bir yere çıkartır, düĢme korkusu yaĢadığı için uyuyamayan Sadreddin Konevi tefekkür âlemine dalarmıĢ. Muhyiddîn-i Arabî maddi olarak durumu iyi olmasına rağmen Sadreddin Konevi'ye az yedirir, az içirir, az uyuturmuĢ. DıĢardan bakanlar, ne olacak üvey baba demeden kendilerini alamazlarmıĢ. Bazıları Sadreddin Konevi'nin annesine giderek: "Sen zengin, îtibârlı bir kiĢinin hanımı iken, Ģimdi bir Pîr-i Mağribî'ye vardın. Hâlin nasıl, hayâtından memnun musun?" dediler. O da; "Hâlimden memnunum. Geçimim de iyidir. Lâkin gözümün nûru oğlum büyük sıkıntılar içindedir. Gecesi de gündüzü de yoktur. Efendim Muhyiddîn-i Arabî kendisi kuĢ eti yer, ballı Ģerbetler içer, lâkin ciğerpâreme bir arpa ekmeği dahi vermez. Yememek ve içmemekten bir deri bir kemik kaldı. Üstelik onu da göremez olduk. Onu kimseye göstermez. Uykusu gitsin diye zembile koyup bir yere asar." dedi. O akĢam Muhyiddîn-i Arabî(k.s) hazretleri hanımından yine kızarmıĢ bir tavuk istedi. Yemekten sonra Muhyiddîn-i Arabî hazretleri hanımına: "Tavuğun kemiklerini bir yere topla." buyurdu. Kadıncağız kemikleri bir araya topladı. O 303 zaman Muhyiddîn(k.s) Hazretleri; "Bismillah! Kalk git ey tavuk!" buyurdu. Allah'ın izniyle, hayvan, et ve kemiğe büründü ve kanatlanarak uçtu. Bunun üzerine Muhyiddîn Hazretleri; "Hanım! Oğlun böyle olduğunda ancak tavuk etini yiyecek." buyurdu. O zaman kadıncağız, Muhyiddîn hazretlerinin ellerine kapanıp özür diledi ve cân-u gönülden istiğfâr etti. Sonra oğlu Sadreddin-i Konevi(k.s) Hazretleri de mânevî dereceleri geçip büyük velîler arasına girdi. Her Ģeye rağmen Konevî‘nin hayatındaki en önemli isim Ġbnü‘l-Arabî‘dir. Konevî kitaplarında en çok Ġbnü‘l-Arabî‘den söz etmiĢ ve genellikle ―Ģeyh‖ veya ―imam‖ diyerek bağlılığını dile getirmiĢtir. Konevî ölümünün ardından Ġbnü‘l-Arabî ile ―vâkıa‖larda görüĢtüğünden söz eder. Bu güçlü iliĢkilere rağmen aralarında bazı üslûp ve yaklaĢım farkları bulunduğu söylenebilir. Ġbnü‘l-Arabî, Konevî kadar sistemli ve düzenli bir müellif sayılmaz. Onun muhatapları Konevî‘ye göre daha geniĢ bir kitledir ve temsil ettiği ilim adamı tipi de Konevî‘ye göre geleneksel anlamıyla âlim tipidir. Tasavvufun çok özel bir alanında eser veren Konevî‘nin üslûbu olabildiğince felsefîdir. Ġbnü‘l-Arabî ile Konevî arasındaki üslûp ve yaklaĢım farkı tasavvuf geleneğinde her iki düĢünürü tanımlamak için kullanılan, ―Ġbnü‘l-Arabî sûfî hakîm, Konevî ise hakîm sûfîdir‖ sözünde ifadesini bulur. Ahmet Eflaki, Menakıb'ül-Arifin isimli eserinde Mevlana ile aralarındaki münasebet ve dostluğa ait pek çok menkibe nakleder. Ayrıca Mevlana Celaleddin-i Rumi(k.s)Hazretleri, cenaze namazının Sadreddin-i Konevi(k.s) tarafından kılınmasını vasiyet etmiĢtir. Sadreddin-i Konevi, hocası Muhyiddin-i Arabi(k.s)'nin kendisinin yüksek makamlara kavuĢması için çok uğraĢtığını, vefatından sonra da üzerinde tasarruflarının devam ettiğini uzun uzun anlatır. Hocam Muhyiddîn-i Arabî(k.s) hayatta iken, benim yüksek makamlara kavuĢmam için çok uğraĢtı. Lâkin hepsi mümkün olmadı. Vefâtından sonra bir gün, kabrini ziyâret edip dönüyordum. Birden kendimi geniĢ bir ovada buldum. O anda 304 Allah‘u Teâlânın muhabbeti beni kapladı. BirdenMuhyiddîn-i Arabî(k.s)'nin rûhunu çok güzel bir sûrette gördüm. Tıpkı sâf bir nûrdu. Bir anda kendimi kaybettim. Kendime geldiğimde onun yanında olduğumu gördüm. Bana selâm verdi. Hasretle boynuma sarıldı ve "Allah‘u Teâlâya hamd olsun ki, perde aradan kalktı ve sevgililer kavuĢtu, niyet ve gayret boĢa gitmedi. Sağlığımda kavuĢamadığın makamlara, vefâtımdan sonra kavuĢmuĢ oldun." buyurdu. Yine kendisi anlatır: 1255 senesi ġevvâl ayının on yedisine rastlayan Cumartesi gecesi, rüyâmda hocam Muhyiddîn-i Arabî(k.s) hazretlerini gördüm. Aramızdaki uzun konuĢmalardan sonra, ona, Cenâb-ı Hakk'ın Esmâ-i Hüsnâsı ile ilgili kalbime doğan bilgileri arz ettim. O da; "Çok doğru, pek güzel!" deyince, ona; "Efendim! Hakîkatte güzel olan sizsiniz. Çünkü bu ilimleri bana siz öğrettiniz. Siz olmasaydınız, bu ilimleri bana kim öğretirdi?" dedim. Mübârek ellerini öptüm ve "Efendim! Bütün mahlûkâtı, her Ģeyi unutup Allah‘u Teâlâyı dâimî olarak hatırımda tutabilmem için bu fakîre duâ ve himmetlerinizi istirhâm ediyorum." diye yalvardım. O da, benim bu arzuma kavuĢacağımı müjdeledi ve uyandım." Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri, bundan sonra çok büyük mânevî derecelere yükseldiğini, ―Alemi Ģühûd‖ün mânevî âlemlerin kendisine seyrettirildiğini, hiçbir zaman Allah‘u Teâlâyı hatırından çıkarmadığını, bir an bile unutmadığını Nefehât isimli eserinde bildirdi. Hadis ve tasavvufta ünü dünyaya yayılan Sadreddin-i Konevi(k.s), Konya'ya geldiğinde, Hoca Cihan'ın kendisine hediye ettiği konakta oturdu. ÇeĢme Kapısı içindeki bir mescidde imâmlık yapmaya baĢladı. O günlerde kendisini kimse tanımaz ve îtibâr etmezdi. O da tanınmayı istemezdi. Bir gün Selçuklu Sultanı Alâeddîn'e, Ģahdan kıymetli bir cevher hediye geldi. Sultan, kuyumcu baĢısını çağırıp cevheri süslemesini emretti. KuyumcubaĢı, cevheri alıp giderken düĢürdü. Sultan 305 Alâeddîn cevherin düĢtüğünü görünce, veziri Sâhib-i Atâ'yı gönderip onu aldırdı ve bir yerde muhâfaza etmesini söyledi. KuyumcubaĢı dükkânına gelince, yolda cevherin düĢtüğünü anladığında korkudan rengi sarardı ve feryâd edip; "Mahvoldum." dedi. Aklı baĢına geldiğinde, büyük bir üzüntü içinde bu hâlini yakınındaki câmide bulunan Sadreddîn-i Konevî'ye arz etmek istedi. Sadreddîn hazretleri onun hâlini öğrenince; "Ey kuyumcubaĢı! Eğer sır aramızda kalır da kimseye söylemezsen, cevheri bulmamız kolay olur." buyurdu. Kuyumcu buna sevinip söz verdi. O zaman Sadreddîn-i Konevî(k.s)hazretleri bir mikdâr toprak getirtip cevherin büyüklüğünü sordu. KuyumcubaĢı da; "Yumurta kadar." deyince, Sadreddîn hazretleri mübârek ağzının suyundan bir mikdâr katıp çamuru güneĢte kuruttu. Çok geçmeden o toprak parçası misli bulunmayan bir cevher hâline dönüverdi. Sadreddîn hazretleri cevheri kuyumcuya verdi. Kuyumcu çok sevinip hemen onu Sultan Alâeddîn'e götürdü. Sultan cevheri görünce, hayretler içinde kaldı. Vezîri Sâhib-i Atâ'ya emredip önceki cevheri getirtti. Vezir cevheri getirip Sultanın huzûruna koydu. Kuyumcudan bu iĢin sırrını açıklamasını istediler. Kuyumcu çâresiz kalıp baĢından geçenleri tek tek Sultana anlatıp, Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerinin kerâmetini haber verdi. Sultan derhal hazırlanıp, Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerini ziyâret için onun mescidine koĢtu. Sultanın, Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerini ziyâret ettiği mevsim, narların olgunlaĢtığı sonbahar mevsimi idi. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri ona bir tas içinde nar hediye etti ve bunları götürmesini söyledi. Sultan bu narları alıp sarayına döndü. Kaptaki narlara baktığında her birinin mücevher hâline döndüğünü gördü. Bunun bir kerâmet olduğunu anladı ve Sadreddîn-i Konevî'ye(k.s) karĢı sevgisi daha da fazlalaĢtı. Sonradan bu mücevherlerle Konya iç kalesini yaptırdığı rivâyet edilmektedir. 306 Sultan Alâaddîn zamânında, Hâce(Hoca) Cihân adında Konya'da çok zengin biri vardı. Malının hesâbı bilinmezdi. Bu zenginin oğlu Sara hastalığına tutuldu. Derdine çâre bulunamadı. Zenginin ona çâre için baĢvurmadığı tabip kalmadı. Bunun için çok para sarfetti. Lâkin hiçbir çâre bulamadı. Hâce Cihân'ın yolu bir gün Sadreddin-i Konevî Hazretlerinin dergâhına uğradı. Derdini ona açıp: "ġu dünyâda bir oğlum vardı. O da sara hastalığına tutuldu. Ne olur bu çâresize bir derman olun." dedi. Bunun üzerine Sadreddin-i Konevî hazretleri ona oğlunun adını sordu.. Hâce Cihân; "Ġsmi Alican, vâlidesinin ismi de Hân'dır." dedi. Sadreddîn hazretleri hizmetçiden kâğıt kalem istedi ve Eûzü besmele okuyup; "Bismillahillezî lâ yedurru maasmihî Ģey'ün fil erdı velâ fis semâî ve hüvessemîul alîm. Eûzü bi kelimâtillah-it-tâmmâti küllihâ min nefsihî ve ikâbihî ve Ģerri ibâdihî ve min hemezât-iĢ Ģeyâtîn." yazdı ve dua etti. Duasının bereketiyle Ģifa buldu. Hâce Cihân eve gittiğinde oğlunun sara illetinden tamâmen kurtulmuĢ olduğunu gördü. Allah‘u Teâlâya Ģükürler etti ve bunun kerâmet olduğunu anlayıp, Sadreddîn-i Konevî hazretlerine karĢı sevgisi arttı. Hoca Cihan, Konevi Hazretleri‘nin camii ve zaviyesinin bulunduğu sahayı kendisine bağıĢlamıĢtır.Bu ev, ÇeĢme Kapısı denilen Konya sur kapılarının birinin dıĢında ve Ģimdiki türbesinin bulunduğu yerde idi. Acem diyârından bir derviĢ birçok yerler dolaĢıp birçok kimseler görüp Konya'ya gelmiĢ ve Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerinin dergâhına misâfir olmuĢtu. Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin mal ve mülkünü, hizmetçilerinin çokluğunu görünce, içinden; "KeĢke bu kiĢinin bu malları kendisine ayak bağı olmasaydı da hak yolda bulunaydı. KeĢkeAcem diyârına bir gidip de oradaki evliyâ ile münâsebeti olsaydı. Kendisi için bu ne iyi olurdu." diye geçirdi. Bir zaman sonra bu düĢüncesini Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerine açtı ve "Ey Efendi! Siz bir Acem diyârına gitseniz oradaki âlim ve velîlerle görüĢseniz bu dünyâya bağlılığı terk edip Cenâb-ı Hakk'a kavuĢursunuz." dedi. 307 Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri derviĢin bu sözleri üzerine; "Ey derviĢ! Pekâlâ, bu dediklerini kabûl ettim. Gel gidelim." buyurdu ve birlikte Acem diyârına doğru yola çıktılar. On beĢ gün kadar yol gittikten sonra derviĢ, hırkasını Konya'da unuttuğunu hatırlayıp, aklı baĢından gitti ve yüzü üzerine yere düĢtü. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri derviĢin yüzüne su serpip ayılttı. DerviĢ; "Ey arkadaĢım! Ben dergâhınızda abdest almak için hırkamı çıkarmıĢtım. Onu unutmuĢum. ġimdi hatırıma geldi de ondan fenâlaĢtım." dedi. Bunun üzerine Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri ona tebessüm edip; "Ey Acem derviĢi! Dünyâ sevgisi bütün günâhların baĢıdır. Biz bunca mal ve mülkü hizmetçileri geride bıraktık. Lâkin birisi hatırımıza gelmedi. Sen ise iki paralık hırkanı terk ettiğinde aklın baĢından gitti." buyurdu. Sonra o derviĢi yolda bırakıp Konya'ya döndüler. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri bir gün, Allah‘u Teâlâya yalvarıp; "Yâ Rabbî! Sana lâyıkı ile ibâdet, kulluk yapamadım ve seni hakkıyla tanıyamadım. Senin lutf ve ihsânına güveniyorum. Cennet'teki makâmımı görmek arzu ediyorum." dedi. O gece bir rüyâ gördü. Rüyâsında kıyâmet kopmuĢ ve insanlar kabirlerinden kalkıyordu. Bu durumu kendisi Ģöyle anlatır:"Beni de Rabbimin huzûruna götürdüler. Allah‟u Teâlâ meleklere emredip; "Alın Cennet'e götürün." buyurdu. Beni alıp Cennet'e götürdüler. Orada türlü türlü köĢkler ve bahçeler vardı. Onları seyrettim. Bir bahçe vardı ki, onun meyvesi miskti. O esnâda bir elma mikdârı misk almak istedim ve aldım. ĠĢte o esnâda rüyâdan uyandım. Uyandığımda sağ elimde bir avuç misk duruyordu. O miskin kokusu da her tarafı kaplamıĢtı. Bu miskin kokusu hocam ġeyh Muhyiddîn-i Arabî(k.s) hazretlerinin bana hediye ettiği hırka-i Ģerîfe sirâyet etti." buyurdu. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri vefât ettiklerinde kefenine bu miskten konulmuĢtur. Bir zaman Sadreddîn-i Konevî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Kâdı Sirâcüddîn ve baĢka âlim ve sâlih zâtlar Konya'nın 308 Meram Bağlarına gittiler. Mevlânâ hazretleri oradaki bir değirmene girdi ve uzun bir süre kaldı. Kâdı Sirâcüddîn değirmene girdi. Sonra da Sadreddîn-i Konevî hazretleri geldi. Değirmen taĢını dinlediler. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri; "Ben de bu taĢın Allah‟u Teâlâyı zikrettiğini, Sübbûhun Kuddûsün, dediğini iĢittim." buyurdular. ġems-i Tebrizî(k.s) hazretleri Konya'ya gelince, Mevlânâ(k.s) hazretleri devamlı bununla sohbet edip, hiç dıĢarı çıkmaz oldu. Konya'nın ileri gelen diğer âlimleri buna üzülüp, hep birden Ģehri terk ederek Denizli'ye gittiler. Bunu duyan Selçuklu Sultânı çok üzüldü. Çünkü âlimleri seven, onları koruyan biriydi. Bir Cumâ günü Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerinden ricâda bulunup; "Ben âlimler arasındaki Ģeylere karıĢamam. Bu iĢ, pâdiĢâhların karıĢacağı bir iĢ değildir. Ancak Cumâ namazında âlimlerin bulunmaması Ģânımıza noksanlık verir. Lütfen bunları bulup getirin!" dedi. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri hemen katırına binerek yola çıktı. Bir anda kendisini Denizli'de buldu. Orada âlimleri bulup; "Cumâ namazı vakti geçmeden Konya'ya dönmemiz lâzımdır. Sultânın kalbini kırmayınız; pâdiĢâhlar, Allah‟u Teâlânın emrini îfâya memur kiĢilerdir. Onlara karĢı gelmek, onları üzmek hiç uygun değildir. SonraAllah‟u Teâlânın gazâbına uğrarsınız." buyurdu. Daha buna benzer birçok iknâ edici sözler söyledi. Yanında evliyâdan Ahî Evren(k.s) de vardı. Âlimler iknâ olur gibi oldular. Dediler ki: "Biz teklifinizi kabûl edip gelecek bile olsak, Cumâ vakti Konya'da bulunmamız imkânsızdır." Sadreddîn-i Konevî(k.s) de; "Siz kabûl edin, Allah‟u Teâlâ müslümanları sevindirenleri mahcûb etmez." buyurdu. "Âlimler teklifi kabûl edip, hemen yola çıktılar. Birkaç günlük yolu bir anda kat edip, Cumâ vaktinden evvel Konya'ya vardılar. Sultan Alâeddîn buna çok memnun oldu. Sadreddîn-i 309 Konevî(k.s) hazretlerine olan sevgi ve muhabbeti daha da arttı. Ġslâm âlimlerine dâimâ yardımcı oldu. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri anlatır: "Rüyâmda Fahr-i kâinât efendimizi gördüm. Yanlarında Ashâb-ı kirâm olduğu halde medreseyi teĢrif etmiĢlerdi. Sofanın ortasına oturdular. Bu sırada Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de oraya gelip, uygun bir yere oturdu. Peygamber efendimiz Mevlânâ'ya çok iltifât ettiler ve hazret-i Ebû Bekr'e dönerek; "Yâ Ebâ Bekr!Ben, Celâleddîn ile, diğer peygamberlerin arasında öğünürüm. Çünkü onun öğrendiği ilim, iĢlediği amelin feyz ve nûru ile ümmetimin gözleri aydın olur. O benim oğlumdur." buyurdular. Mevlânâ'yı sağ tarafına oturttular. Peygamber efendimiz bu rüyâ ile talebelerinden Mevlânâ'nın derecesinin yüksekliğine iĢâret buyurdular. Bu durumu diğer talebelere anlattım ki, onun hatırını gözetip ilminin yüksekliğini anlasınlar." Bir gün büyük bir ilim meclisi kurulmuĢ ve Konya'nın büyükleri orada toplanmıĢlardı. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri de orada bir seccâde üzerinde oturuyordu. Mevlânâ(k.s) içeri girince seccâdeye oturmasını teklif etti. Bunun üzerine Mevlânâ; "Sizin seccâdenize oturursam, kıyâmette bunun hesâbını nasıl verebilirim?"dedi. Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri de; "Senin oturmada fayda görmediğin seccâde bize de yaramaz." deyip, seccâdeyi oradan kaldırdı. Mevlânâ, Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretlerinden önce vefât etti. Vasiyeti üzerine, cenâze namazını Sadreddîn-i Konevî hazretleri kıldırırken bayıldı. Namazı Kadı Siraceddin tamamladı.Hatta bir rivayete göre Celaleddin Rumi ye Mevlanâ ismini koyan Konevi'dir. Ömrünü Allah‘u Teâlânın kullarına hizmet etmekle, ilim ve edep öğretmekle geçiren Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri duâlarında: "Yâ Rabbî! Kalbimizi senden baĢka Ģeye yönelmekten ve senden baĢkasıyla meĢgûl olmaktan temizle. Bizi bizden al, 310 bizim yerimize bizi kendinle doldur. Bizi baĢkalarına ve Ģeytana oyuncak yapma. Bize nûr bahĢet. Duâlarımızı çabucak, kendi istediğin Ģekilde kabûl buyur. Sen iĢitensin. Sen bize yakınsın. Sen duâlara icâbet edensin." buyururdu. Bir gün Hazreti Mevlânâ, Sadreddin Konevi hazretlerini ziyarete gitmiĢti. ġeyh-i kebir, hadis dersi okutmakla meĢguldü. Mevlânâ'nın geldiğini görünce edeben, onun yanında hocalık yapmaktan utandı. Hadis dersinin okutulmasını Mevlânâ'dan rica etti. Hadis dersini o gün Mevlânâ okuttu ve dinleyenleri hayretler içinde bıraktı. Hadislerin ıĢığında ne hakikatler söylendi, ne manevi zevklere varıldı, Hazreti Muhammed(s.a.v)'in mübarek sözleri, Hak aĢıkı Mevlânâ'nın gönlünde tesirini artırdı. BaĢka manevi bir hal aldı. Sanki o gün yüce peygamberimiz o dergâha geldi de sevdiği Mevlânâ'nın dili ile konuĢmuĢ oldu. Yine bir gün Sadreddin Konevi hazretlerine Mevlânâ'nın sireti, manevi ahlaki hakkında sorulduğunda, Ģeyh heyecana kapılarak:"Eğer Bayezid'le Cüneyd bu devirde olsalardı, Allah erinin gaĢiyesini (sınnalı at örtüsünü) omuzlarında taĢır, bu hizmeti, canlarına minnet sayarlardı. Muhammed dininin fakirlik sofracısı odur. Biz, onun sofracısından manevi gıdalar almaktayız, bütün zevkimiz, Ģevkimiz onun kutlu ayağının bereketindendir." Anadolu‘da geliĢen iki büyük tasavvufî düĢünce ekolünü temsil edecek olan Ekberî-Konevî geleneğiyle Mevlevîlik arasındaki bazı farkları vurgulayan bu menkıbelerde Mevlânâ geleneksel anlamıyla bir mutasavvıf, Konevî tasavvuf kitaplarında tanımlanan ehl-i zâhir olarak tasvir edilmektedir. Aynı zamanda Konevî üst düzey kesimlerle irtibatı olan bir kiĢidir ve bunun bir tür böbürlenme anlamına geldiği ima edilir. Mevlânâ ise sıradan insanlarla seçkin insanları etrafında toplamıĢ bir sûfîdir. Bunun kanıtlarından biri, Mevlânâ‘nın çevresindeki insanların toplumun bütün kesimlerinden gelen kimselerden oluĢmasıdır. Öte yandan Mevlânâ‘nın cenaze namazını Konevî‘nin kıldırmasını vasiyet etmesi iki düĢünürün arkadaĢlığının baĢka bir kanıtı olarak zikredilir. 311 Sadreddîn-i Konevî hazretleri, talebesi Mevlânâ‘nın cenâze namazını kıldırmak için ilerlediği zaman, ona birden bire bir hıçkırık gelip kendinden geçti. Bir müddet sonra kendine gelip namazı kıldırdı. Mevlânâ hazretlerinin vefâtına çok üzülmüĢtü. Talebelerinin ileri gelenlerinden ba‘zıları; ―Efendim! Namaz kıldıracağınız zaman üzerinizde hiç görmediğimiz bir hâl vardı. Acaba hikmeti nedir?‖ dediler. Bunun üzerine; ―Namazı kıldırmak için ilerlediğim vakit, meydanda meleklerin saf saf dizilip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) arkasında cenâze namazı kılmakta olduklarını gördüm. Gökteki meleklerin hepsi mavi elbiseler giyinmiĢ ağlıyorlardı‖ buyurdu. FAKR NEDĠR? Bir defâsında Mevlânâ hazretleri Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin dergâhına gitmiĢti. KarĢılıklı durmuĢlar, hiç konuĢmuyorlardı. Bu sırada Sadreddîn Konevî‘nin hizmetini gören derviĢlerden olan Hacı Mâruf KâĢifî içeri girdi. Bu hizmetçi defâlarca yaya olarak hacca gitmiĢti. Pekçok velînin sohbetinde bulunmuĢtu. Ġçeri girince, Mevlânâ hazretlerine; “Fakr nedir?” diye bir suâl sordu. Fakat hiç cevap vermedi. Bunun üzerine tekrar; “Fakr nedir?” diye sordu. Yine cevap vermedi. Tekrar tekrar sorunca, Mevlânâ hazretleri kalkıp gitti. Bunun üzerine Sadreddîn-i Konevî huzursuz olup; “Ey pîr-i ham! Neden vakitsiz suâl sorarsın? Sordun cevap verdiler. Tekrar neden sordun?” deyince, derviĢ; “Ne cevap verdiler?” dedi. “Fakrın târifini yaptı. O; “Allahü teâlâyı tanıyınca, dil tutulur.” hadîs-i Ģerîfi gereğince cevab verdi. ġimdi lâyık olan Ģudur ki, derviĢ, Ģeyhi huzûrunda tam bir teslimiyetle bulunmalıdır…‖ DüĢünceleri. Sadreddin Konevî, Ġbnü‘l-Arabî ile birlikte tasavvufu yeni bir döneme ve aĢamaya taĢıyan bir sûfîdir. Bu yeni döneme kelâm tarihiyle iliĢkilendirilerek müteahhirîn sûfîler devri veya tasavvufun iç geliĢim süreci dikkate alınarak olgunluk dönemi denilebilir. Ġbnü‘l-Arabî ve Konevî daha çok olgunluk dönemi nitelemesini kabul eder görünmektedir. Ebû Nasr es-Serrâc, Abdülkerîm el-KuĢeyrî, Muhammed b. Ġbrâhim el-Kelâbâzî gibi sûfîlerin eserlerinde görülen tasavvuf ―bâtınî fıkıh‖tı. Bu sûfîler tasavvufu Sünnîliğin itikadî ve amelî ilkeleriyle uyumlu biçimde yorumlamıĢtır. Serrâc hadis, tefsir, kelâm ve fıkıh gibi ilim dallarının karĢısında tasavvufun mânevî ve kalp alanıyla ilgili bir ilim olduğunu 312 söylemiĢ, KuĢeyrî aynı yoldan giderek sûfîlerin kavram üretme haklarından söz etmiĢ ve tasavvufu bir ilim Ģeklinde görmek gerektiğini belirtmiĢ, Kelâbâzî de Ehl-i sünnet inancıyla sûfîlerin inançları arasında uyum bulunduğunu kanıtlamaya çalıĢmıĢtır. Ġbnü‘lArabî ve Konevî döneminde tasavvuf, hadis ve fıkıh gibi dinî ilimlere göre değil baĢta felsefe olmak üzere Ġslâm düĢüncesinin teorik ilimlerine göre ele alınmıĢtır. Konevî tasavvufu ―ilm-i ilâhî‖ (metafizik) olarak tanımlar (Tasavvuf Metafiziği, s. 9). Ona göre felsefî ilimlerde metafizik diğer tikel ilimlerle nasıl bir iliĢki içindeyse sûfîlerin bilgi alanlarına adını veren ilm-i ilâhî de aynı iĢleve sahiptir. Böylece yeni bir tasavvuf anlayıĢı geliĢtiren Konevî Ġlimlerin Sınıflandırılması. Sadreddin Konevî, temel eseri Miftâḥu‘l-ġayb‘da ilimlerin sınıflandırılmasına dair kitaplarda dile getirilen hususları olduğu gibi benimser. Bunların baĢında ilmin ne anlama geldiği, bir ilimde konu, mesele ve ilkelerin niteliği ve ilimler arası iliĢkiler gelir. Buradan hareketle önce metafiziğin bir ilim olması üzerinde durur. Metafizik bir ilim ise onun öncelikle herkes tarafından kabul edilmiĢ, tartıĢmaya açık olmayan bir konusu olmalıdır. Konevî‘ye göre metafiziğin konusuAllah‘u Zülcelalin varlığıdır. Nazarî tasavvufun tarihinde hiçbir mutasavvıf Konevî kadar etkili olmamıĢtır. Bunun tek istisnasının Ġbnü‘l-Arabî olduğu söylenebilir. Ancak Ġbnü‘l-Arabî‘nin anlaĢılmasında Konevî‘nin yorumlarının rolü dikkate alındığında onun etkisinin Konevî vasıtasıyla gerçekleĢtiği ortaya çıkar. Konevî‘nin Ġbnü‘l-Arabî‘nin görüĢlerinin anlaĢılmasındaki etkisi Abdurrahman-ı Câmî tarafından Ģöyle dile getirilir: ―ġeyh Sadreddin, Hz. ġeyh‘in sohbet ve hizmetinde terbiye gördü. ġeyhin vahdet-i vücûda dair görüĢ ve sözlerini iyice anladı, akla ve Ģeriata uygun gelecek tarzda yorumladı. Onun bu konudaki araĢtırma ve yorumlarını görmeksizin vahdet-i vücûd meselesini gereği gibi anlamak mümkün değildir‖ (Lâmiî, s. 633). Hayatına tanık olanlar Ģöyle anlatıyor: Dergâhına zamanın emirleri, beyleri, bilginleri, vezirleri, sultanları devam eder, feyz alırlardı. PadiĢahlar gibi yaĢayan, dergâhı bir sarayı andıran, kapıcıları, perdedarları bulunan Sadreddin Konevi'nin yaĢayıĢıyla, mütevaziane, derviĢane bir hayat süren, tam bir halk adamı ve fakirlerin, yoksulların dostu olan Mevlânâ'nın yaĢayıĢı arasında dağlar kadar fark olduğu halde bu iki mana sultanı, birbirlerini pek sayıyor ve seviyorlardı. Ne 313 Mevlânâ, Sadreddin'in ihtiĢamlı hayatını kıskanıyor, ne de Sadreddin, Mevlânâ'nın derviĢane hayatına yukardan bakıyordu. Aralarında meĢreb ve yukarda arzedildiği gibi bazı konularda fikir ve görüĢ ayrılıkları vardı. Bu ayrılık, onları benlikle, kinle, nefretle birbirinden ayırmıyor, sevgi, müsamaha, hoĢgörürlükle birbirine bağlıyordu. Bu iki sultan, ikisi de ayrı ayrı usul ile, ayrı ayrı yaĢayıĢ tarzı ile, fakat aynı gaye ile Allah yolunda yürüyerek insanları irĢad ediyorlar, yol gösteriyorlardı. Gördüğü bir Rüya: Moğolların 656 (m. 1258) Bağdad‘ı iĢgal ettiği sıralarda, Sadreddîn-i Konevî bir rü‘yâ gördü. Rü‘yâsında, Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Sekerât-ül-mevt hâlinde hasta imiĢ. Orada bulunanlar, Peygamber efendimizi vefât etti, diye mübârek vücûd-i Ģerîflerini yıkayıp kefenlemiĢler. Bu haberi duyan herkes oraya koĢuyordu. Ben de koĢarak vardım ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek baĢları, kefenin dıĢında açıkta idi. Orada bulunanlara; ―Siz ne yapıyorsunuz?‖ dedim. Onlar da; ―Peygamber efendimiz âhırete intikâl etmiĢtir, techiz ve tekvin hizmetleriyle Ģereflenmek istiyoruz‖ dediler. Kalbime öyle bir ilham geldi ki, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) daha vefât etmemiĢtir. Oradakilere; ―Sevgili Peygamberimizin mübârek yüzleri, ölen bir kimsenin yüzüne benzemiyor. O‘nun vefât etmemiĢ olduğunu sanıyorum. Biraz sabredip bekliyelim de mes‘ele anlaĢılsın‖ deyip, mübârek yüzlerine doğru eğildim. Dikkatle incelediğimde çok zayıf kalb atıĢlarını ve yavaĢ yavaĢ nefes aldıklarını anladım. O zaman oradakilere, yüksek sesle Resûlullah efendimizin sağlığını müjdeledim. Ve heyecanla uyandım. Bu rü‘yâdan anladım ki, Ġslâm âleminde büyük bir musibet meydana gelmek üzeredir. Bu rü‘yâyı gördüğüm günün târihini bir yere kaydettim. Sonradan öğrendim ki, Moğollar Bağdad‘ı o târihte istilâ etmiĢler ve pekçok müslümanı kılıçtan geçirerek Ģehîd etmiĢler. Kütüphânelerdeki kıymetli kitapları yakmıĢlar, sulara atmıĢlar. (Moğol hükümdârı Hülâgu ve müĢaviri Ashâb-ı Kirâm düĢmanı olan Nâsırüddîn-i Tûsî, Bağdad‘ı müslümanların elinden almak için saldırdılar. Neft ateĢleri ve mancınık taĢları ile hücum eden ikiyüzbin kiĢilik Tatar ordusu karĢısında, mevcûdu yirmibine yakın halîfe ordusu dayanamadı. Muhasara elli gün sürdü. Halifenin veziri Ġbn-i Alkam da 314 Ashâb-ı Kirâm düĢmanı idi. Halife muhasaranın neticesinde mağlup olacağını anlayınca, veziri Ġbn-i Alkam‘ı sulh için Hülâgu‘nun yanına gönderdi, Hülâgu ile gizlice anlaĢan Ġbn-i Alkam, halîfeye gelip; ―Teslim olursak, bizi serbest bırakacaklar‖ dedi. Bu hileden sonra halîfe esîr alınarak, yanındakilerle beraber idâm edildi. Dörtyüzbinden ziyâde müslüman kılıçtan geçirildi. Milyonlarca Ġslâm kitabı Dicle nehrine atıldı. Nehrin suyu günlerce mürekkep renginde aktı. Böylece büyük bir ilim hazînesi ve târihi kültür yok edildi. Güzel Ģehir harabeye döndü. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hatırası olarak saklanan mübârek emânetler (Hırka-i Se‘âdet ve Asâ-yı Nebî) yakılıp külleri Dicle‘ye atıldı. BeĢyüzyirmidört senelik Abbasi Devleti yok oldu. Hülâgu‘nun asıl hedefi, Suriye‘yi ele geçirmekti. Haleb‘i aldı. ġam‘a giderken Hülâgu‘nun kardeĢi Möngeke‘nin ölüm haberi üzerine Ġran‘a döndü. ġam seferini tamamlamak üzere gönderdiği ordu, 659 (m. 1260) senesinde Mısırlılara yenildi. Hülâgu‘nun bu seferi sonunda bir milyon kadar müslüman Ģehîd edildi. Zaptettiği yerlerdeki müslümanlara çok eziyet etti. Hıristiyanlığı korudu ve pekçok puthâne yaptırdı. Vefatı: Sadreddin-i Konevi, 673 Hicri, 1274 miladi yılı Muharrem ayının 16. Pazar günü vefat etti. Türbesi II. Abdülhamid Han zamanında ve onun direktifleri ile Konya Valisi Ferid PaĢa tarafından, 1899 yılında yeniden imar ve ihya edilmiĢtir. Konevi ile Mevlana‘nın vefatları arasında 8 ay gibi kısa bir süre vardırSadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri vefât ettiğinde cenâze namazı büyük bir kalabalık tarafından kılındı. Vasiyetine uyularak kabri üzeri kapatılmayıp, açık bırakıldı. Kabrini ziyâret edenler, onun feyzlerinden istifâde ederler. Onu vesîle ederek yapılan duâlar, biiznillah kabûl olur. Sıkıntıda kalanlar ondan yardım isteseler, Allah‟u Teâlânın izniyle rûhâniyetleri imdâda yetişir. Ġ'caz'el-Beyan, Miftah'ül-Gayb, Nusus, Mir'at ül- Arifin, Nefahat gibi pek çok değerli eseri vardır. Eserlerinden Fatiha Tefsiri 1310'da Haydarabad'da basılmıĢtır. Son yıllarda, eserleri Türkçe‘ye çevrilip yayınlanmaya baĢlanmıĢtır. Türbesine hizmet edenlerden biri rivâyet etti: ―Zamânın devlet erkânından yüksek rütbeli bir subay türbeyi ziyârete geldi. Câmide namazı kıldıktan sonra, Sadreddîn-i Konevî‘nin nefsini terbiye etmek 315 için yaptırdığı çilehânesini ziyâret etmek istedi. Kapısını açtık. Yalnız bir kiĢinin namaz kılabileceği büyüklükteki, feyz, bereket, huzûr ve saâdet mekânı olan çilehâneye girdi. Uzun bir secdeden sonra cenâb-ı Hakk‘a yalvarmaya baĢladı. Daha sonra kabr-i Ģerîfin yanına Sadreddîn-i Konevî‘nin huzûruna gelip, Allahü teâlâya, onu vesîle ederek uzun bir duâ etti. Biz de âmin dedik. Duâ bitince bize dönerek; ―Bizler, ellerimizdeki silâhlar ve diğer askerî güçlerimizle, memleketimizin görünürdeki bekçileriyiz. Fakat huzûrunda bulunduğumuz Sadreddîn-iKonevî ve onun emsâli olan büyükler, bu memleketin hakîkî kumandanlarıdır. Allahü teâlânın yardımı ve bunların mânevî destekleri olmadıkça, bizim görünürdeki güç ve kuvvetimizin hiçbir tesiri olamaz. Onun için biz, bir memlekete vardığımız zaman, önce o memleketin mânevî kumandanlarını ziyâret ederiz.” dedi. Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin kabrini ziyâret edenler, onun feyzlerinden istifâde ederler. Onu vesile ederek yapılan duâlar, bi iznillah kabûl olur. Sıkıntıda kalanlar ondan yardım isteseler, Allahü teâlânın izniyle rûhâniyetleri imdâda yetiĢir. SON VASĠYETĠ Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri ömrünün sonlarına doğru Ģöyle vasiyette bulundu:"Rabbime hamd eder, Resûlullah efendimize salât ü selâm ederim. Ben yakînen inanıyorum ki, Cennet ve Cehennem haktır. Amellerin tartılacağı mîzân haktır, doğrudur. Ben bu inançla yaĢadım ve bu îmânla vefât ediyorum. Sevdiklerim ve talebelerim vefâtımın ilk gecesinde Allah‟u Teâlânın beni her türlü azâbdan bağıĢlaması ve kabûl etmesi niyetiyle, yetmiĢ bin kelîme-i tevhîd yâni Lâ ilâhe illallah diyerek tevhîd okusunlar. Defnedildiğim gün kadın, erkek, fakir, kimsesiz ve düĢkünlere kör ve kötürüm olanlara bin dirhem sadaka dağıtılmasını vasiyet ediyorum. Bekâr olanlarınız ġam'a hicret etmeye çalıĢsın. Çünkü yakında buralarda bir takım fitneler zuhûr edecek ve çoğunuzun rahatı kaçacak ve size söylediğimi hatırlayacaksınız. Ben iĢimi cenâb-ı Hakk'a havâle ediyor ve 316 O'na bırakıyorum. Dostlarım duâlarında beni hatırlasın ve bana her türlü haklarını helâl etsinler. Benim bıraktığım bilgiler de onlara helâl olsun. Allah‟u Teâlâdan kendim ve sizin için mağfiret diliyorum. Yâ Rabbî bana mağfiret et. ġüphesiz sen merhâmet edicisin." (Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin; "Yakında öyle bir fitne kopacak ki, çok kimseler bu zulümden kurtulamayacaktır. Onun için, evlenmeyen kimseler bundan sonra ġam'a gidebilirler." sözleriyle, Moğolların Selçuklu Devletini yıkacaklarını ve çok zulüm edeceklerini iĢâret etmiĢlerdir.) Felsefe ile ilgili kitaplarım satılıp parası sadaka olarak dağıtılsın. Tıp, Fıkıh, Tefsir gibi diğer ilimlerle ilgili kitaplarımı da ġam'a vakfediyorum. Onların hepsi orada bulunan ve Allah ( c.c.) için ilim tahsil edenlere verilsin. Kendi yazdığım kitaplarım da benden bir hatıra olarak Afifüd-Din'e ulaĢtırılsın. Ve ehli olan kimselere onları okutması söylensin. Kızım Sekine'ye de [Allah (c.c.) onu muvaffak kılsın] namaza ve diğer farzlarla birlikte istiğfar etmeye, Allah (c.c.) 'tan mağfiret dilemeye devam etmesini, Allah (c.c.) a itaatte bulunmasını vasiyet ediyorum. Dostlarıma da ancak yaĢanılmak sureti ile bilinebilen zevkî marifetlere, anlaĢılması güç ve kapalı olan bilgilere dalmamalarını; ister benim, ister Ģeyhimin ( Allah ondan razı olsun) sözleri olsun, onların sadece sarih ve açık olanları ile yetinmelerini, bunların dıĢında kalan, açık ve sarih olmayanların tevilini düĢünmemelerini vasiyet ederim. Kendilerine yol gösterici olarak yazdığım "Er-Risaletül Hadiye vel-MürĢide" adlı risalemde olduğu gibi Cenab-ı Hakk'ın huzurunda baĢka Ģeyleri kalbinden çıkarmakla meĢgul olsun. Ve Allah(c.c) hakkında hüsn-ü zanda bulunsun. Gerek nazarî ve gerek lüzumsuz baĢka ilimlerle meĢgul olmasın. Aksine zikirle ve Kur'an okumakla meĢgul olsun ve görevlendirildiği virdlere devam etsin. Yukarıda iĢaret edildiği 317 üzere, açık ve sarih beyanları mütalaa etsin. Konevi‟nin vasiyetnamesi Ģöyle son bulmaktadır:“Allah‟tan kendim ve sizin için mağfiret diliyorum. Allah‟ım! Seni her türlü noksan sıfatlardan tenzih eder, Sana hamdederim. Senden baĢka ilah yoktur. Sana tevbe eder, senden mağfiret dilerim. Beni bağıĢla ve bana merhamet et. ġüphesiz sen çok bağıĢlayıcı ve merhamet edicisin.” Ömrünü Allah‟u Teâlânın kullarına hizmet etmekle, ilim ve edep öğretmekle geçiren Sadreddîn-i Konevî(k.s) hazretleri duâlarında: "Yâ Rabbî! Kalbimizi senden baĢka Ģeye yönelmekten ve senden baĢkasıyla meĢgûl olmaktan temizle. Bizi bizden al, bizim yerimize bizi kendinle doldur. Bizi baĢkalarına ve Ģeytana oyuncak yapma. Bize nûr bahĢet. Duâlarımızı çabucak, kendi istediğin Ģekilde kabûl buyur. Sen iĢitensin. Sen bize yakınsın. Sen duâlara icâbet edensin." buyururdu. Eserleri. 1. Miftâḥu‟l-ġayb ve‟l-cemʿ ve tafṣîlühû. Konevî‘nin temel kitabı olup Fuṣûṣü‘l-ḥikem ile birlikte yeni dönem tasavvufunun etrafında Ģekillendiği ana metindir. Üzerine birçok Ģerh yazılmıĢ, Muhammed Hâcevî tarafından Molla Fenârî‘nin Ģerhiyle birlikte tahkikli olarak yayımlanmıĢ (Tahran 1374 hĢ.), Ekrem Demirli tarafından Tasavvuf Metafiziği adıyla tercüme edilmiĢtir (Ġstanbul 2002). 2. Ġʿcâzü‟l-beyân fî tefsîri Ümmi‟l-Ḳurʾân. Fâtiha sûresinin geniĢ bir tefsiri olan eser, diğer kitaplarında ortaya koyduğu bütün görüĢleri içermesi bakımından Sadreddin Konevî‘nin eserleri için bir ―mısdak‖ sayılabilir. 3. ġerḥu esmâʾillâhi‟l-ḥüsnâ. Konevî, ―Allah‘ın doksan dokuz ismi vardır, bunları öğrenen cennete girer‖ diye bilinen bir hadisten hareketle böyle bir kitap yazmaya niyetlendiğini söyler. 4. el-Fükûk fî esrâri müstenidâti ḥikemi‟l-Fuṣûṣ. Teknik anlamıyla bir Ģerhten ziyade belirli konulardaki açıklamalardan oluĢan eserin Fuṣûṣü‘lḥikem Ģerhi 5. ġerḥu erbaʿîne ḥadîs̱. Konevî‘nin hadis Ģerhi yöntemini gösteren eser yirmi dokuz hadisin Ģerhini içerir. 6. en-Nefeḥâtü‟l-ilâhiyye. Konevî, tasavvuf edebiyatında ―vâridât‖ diye bilinen tarzın en önemli örneklerinden biri olan bu kitabında belirli konulardaki tecrübelerini, düĢüncelerini akıcı bir üslûpla dile getirir. 318 7-en-Nuṣûṣ fî taḥḳīḳi‟ṭ-ṭavri‟l-maḫṣûṣ. Sadreddin Konevî, yirmi iki kısa bölümden oluĢan bu eserinde diğer kitaplarında ayrıntılı biçimde açıkladığı görüĢleri veciz bir üslûpla anlatmıĢtır. 8. el-Mürâselât beyne Ṣadriddîn Ḳonevî ve Naṣîriddîn eṭ-Ṭûsî. Eserde Konevî özellikle Ġbn Sînâ felsefesi baĢta olmak üzere filozofların çeĢitli meselelerdeki görüĢlerine eleĢtiriler yöneltir ve buradan hareketle felsefenin ve aklın imkânlarını tartıĢır. 9. Tebṣıratü‟l-mübtedî ve teẕkiretü‟l-müntehî. Mârifet ve velâyet konusunda sâliklere rehber olarak kaleme alınan bu risâle Farsça‘dır. Ahmed Remzi Akyürek eseri tercüme etmiĢ, Kaynaklar: 1) Nefehât-ül-Üns; s.632 2) El-A‟lâm; c.6, s.30 3) Miftâh-üs-Se‟âde; c.1, s.451, c.2, s.121, 212, 451, 452 4) Tabakât-üĢ-ġâfiîyye; c.8, s.45 5) Câmiu Kerâmât-il-Evliyâ; c.1, s.133 6) Tabakât-ül-Kübrâ; c.1, s.203 7) Esmâ-ül-Müellifîn; c.2, s.130

Tezkiret-ül-Huffâz; c.4, s.1491 9) Mu‟cem-ül-Müellifîn; c.9, s.43 10) Kâmûs-ül-A‟lâm; c.4, s.2944 11) Regâib-ul-Menâkıb, Süleymâniye Kütüphânesi,Hacı Mahmûd Kısmı, No: 4618 12) Sefînet-ül-Evliyâ; s.68 13) Ġslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.9, s.247 14)Sadreddin Konevî, Tasavvuf Metafiziği: Miftâhu gaybi‘l-cem ve‘l-vücûd (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002, 15)Vahdet-i Vücûd ve Esasları: en-Nusûs fî tahkîki tavri‘l-mahsûs (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002 16)Sadreddin Konevî ve Nasreddin Tûsî Arasında YazıĢmalar: el-Mürâselât (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002, 17)Ġlâhî Nefhalar: en-Nefhatü‘l-ilâhiyye (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002, 18)Fâtiha Suresi Tefsiri: Ġ‗câzü‘l-beyân fî te‘vîli‘l-ümmi‘l-Kur‘ân (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002, s 19)Kırk Hadis ġerhi (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2002, 20)Ġbn Sînâ, Kitâbü‘Ģ-ġifâ: Metafizik (trc. Ekrem Demirli - Ömer Türker), Ġstanbul 2004, 21) Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye (trc. Ekrem Demirli), Ġstanbul 2006, 22)Cendî, ġerḥu Fuṣûṣi‘l-ḥikem (nĢr. Seyyid Celâleddin ÂĢtiyânî), MeĢhed 1361 hĢ. 23)Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri (trc. Tahsin Yazıcı), Ġstanbul 1964, 24)Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 632-634; 319 HACI BEKTAġĠ VELĠ (k.s) (D.H.645.M.1247-V. H.738.M.1337) Hacı BektaĢî Velî' (k.s) nin babası ġeyh Seyyid Ġbrahim, annesi ġeyh Ahmed NiĢâbûri'nin kızı Hâtem Hatun'dur. Hacı BektaĢ-ı Velî (k.s) hicrî 645.M.1247 yılında NiĢâbur'da doğdu. Künyesi Seyyid Muhammed bin Ġbrahim Ata olup, lakabı BektaĢtır. Seyyid olup nesebi soyu Hz.Ali (r.a)'ye dayanmaktadır. Babası onu küçük yaĢta Ahmet Yesevi (k.s) Hazretlerinin halifesi ġeyh Lokman-ı Parende (k.s) Hazretlerinin eğitim ve terbiyesine teslim etmiĢtir. ġeyhinin rahlei tedrisinden geçerek yüksek makamlara eriĢmiĢ ondan tarikat hırkasını giymiĢ icazet almıĢtır. Çocukken birçok kerametleri görülmüĢ, Lokman-ı Perende (k.s) hacca gidip Arafat'ta kıbleye döndüğü sırada, bir anda karĢısında BektaĢ-i Veli'yi görür, NiĢabur‘a dönünce bu kerameti herkese anlatır ve Hacı lakabını verir. Hacı BektaĢ-i Veli (k.s) kendisinden keramet görenlerin ĢaĢırdıklarını görünce;¨Ben Rasulullah'(s.a.v) ın soyundanım. Bana bunları çok görmeyiniz. Bunlar bana Allah‟u Teâlâ‟nın bir ihsanıdır demiĢtir. Hızır (a.s)ile buluĢtuğu rivayet edilir. ġeyhinin tavsiyesiyle uzun sürecek bir yolculuğa çıkmıĢ, önce Necef‘de Hz.Ali (r.a) ın kabrini ziyaret etmiĢ, daha sonra Mekke‘ye gitmiĢ burada 3 yıl kalıp, Medine‘ye gelmiĢ Hac ibadetini ifa etmiĢ, 320 Medine‘de Peygamber Efendimi (s.a.v) in kabri saadetlerinde inzivaya çekilmiĢ, daha sonra Suriye, Haleb‘e geldiklerinde Cami-i Kebirde Hz.Davut (a.s) kabri Ģeriflerinde, daha sonrada Bostan nahiyesinde Ashab-ı Kehf mağarasındada 40 ar gün inzivaya çekilmiĢ Çile inzivası bittikten sonra H.680 M.1281 yılında Anadolu'ya geçerek, KırĢehir yakınında Suluca Karahöyüke yerleĢmiĢtir. Bu dönem siyasi kargaĢalıkların arttığı Anadolu Selçuklu Devletinin son dönemleri idi, halka doğru yolu göstermeye baĢlayıp kıymetli talebeler yetiĢtirdi. Kısa zamanda herkes tarafından tanındı ve büyük iltifat ve rağbet gördü. Bu sırada Anadolu'da dini, iktisadi, askeri ve sosyal bir teĢkilat olan ve kendisine bağlı ahilik teĢkilatı ile büyük hizmetler yaptı. Bundan dolayı Osmanlı sultanları tarafından sayılıp sevildi. Osmanlı Devleti'nin sağlam temeller üzerine oturmasında büyük himmetleri oldu. Hacı BektaĢ-i Veli (k.s), Sultan Orhan ile sohbetler etti. Ayrıca yeniçeri askeri ocağın kurulmasında duada bulundu. Onlara islamiyet'ten ayrılmamaları için nasihat etti. Böylece Hacı BektaĢ-i Veli '(k.s) yi manevi bir pir olarak kabul eden bu ordu, manevi hayatını ve disiplinini O'na bağladı. Asırlarca yeniçeriliğin piri, üstadı ve manevi hamisi olarak bilindi. Bu bağlılık ve muhabbet, yeniçerilerin sulh zamanlarındaki talimleri ve harplerdeki gayret ve kahramanlıklarında çok iyi neticeler verdi. Yeniçeriler, derviĢler gibi cihad azmiyle dolu olarak büyük kahramanlıklar gösterdi. Yeniçerilerin; BaĢ üryan, sine püryan kılıç al kan Bu meyanda nice baĢlar kesilir kahrınız, kılıcınız düĢmana ziyan kulluğumuz padiĢaha ayan. Üçler, yediler, kırklar! Gülbang-i Muhammedi, Nur-i Nebi Kerem-i Ali Pirimiz, Sultanımız Hacı BektaĢ-i Veli! Diyerek savaĢa baĢlamaları bunun manidar bir ifadesidir. Hacı BektaĢ-i Veli (k.s) Hazretleri'nden feyz alanlara BektaĢ-i denildi. Hacı BektaĢ-i Veli; ¨ĠĢin esası, elini, dilini haramdan korumaktır.¨ buyurmuĢtur. BektaĢiler zamanla azaldı. Daha sonra yapılan bir takım değiĢiklikler sebebiyle hakiki BektaĢilik unutuldu. Herkes tarafından sevilen, hürmet ve itibar edilen bu isim, hurufiler tarafından siper olarak kullanıldı. Bunlar BektaĢi adı altında toplanıp 321 haramlara helal, nefsin arzu ettiği kötü isteklere serbesttir demekle, bozuk ruhlu insanlar arasında yayıldı. Halk arasında anlatılan BektaĢi fıkraları bu sahte BektaĢilere aittir, Hacı BektaĢ da Ehl-i Sünnet inancı üzerine tarikatını yaydı. Birçok insanın hidayetine vesile oldu. H.738.M.1337 de Hacı BektaĢ‘da vefat etti. Osmanlıların yaptırdığı cami ve türbeye defnedildi. BektaĢîlik, Anadolu'nun ortasında ıssız bir köyde doğmuĢtur. Âlimlerden uzak kaldığı gibi Ģehirlilerden çok köylüler ve yörükler arasında yayıldı. Hatta çoğu kez göze bile çarpmadı. Ancak tamamıyla kurulduktan ve dal budak saldıktan sonra anlaĢıldı. BektaĢilik Ehl-i Sünnet inancında olmasına rağmen zamanla içerisine sızan ifrat ve tefrite kaçanlar tarafından tahrif edilmiĢ yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra BektaĢilik yasaklanmıĢ, BektaĢi dergâh ve tekkelerine NakĢî tariakat Ģeyhleri görevlendirilmiĢtir. Her tarikat gibi batınîdir. Bâtına ait birtakım tasavvufî esrar ile içli dıĢlıdır. Fakat bâtınilik meselelerinde öbür tarikatlardan ayrılır. Mâlum olan "Bâtınî"lere yaklaĢır. BektâĢîler her Ģeylerini gizli tutarlar. Her türlü teĢkilatları saklıdır. Birtakım iĢaretler ve remizler kullanırlar. Buna binâen tarihte meĢhur olan "Bâtınî"lerle alâkaları vardır. Tarikatların birçoklarında bulunan "seyr-i sülûk" BektaĢilik'te yoktur. Muayyen "evrad ve ezkâr" bile mevcut değildir. Ancak "inâbe" ve "ikrar" ile "âyin-i Cem" vardır. Bilhassa Sırb asıllı Balım Sultan zamanından itibaren Hacı BektaĢi Veli (k.s) nin yolundan sapmalar olmuĢ, tarikatın özünde olmamasına rağmen sanki Hacı BektaĢi Veli emretmiĢ, yapmıĢ gibi ehlisünnet yolundan sapmalar olmuĢtur. BektaĢîlik'te Ehl-i Beyt'e fazla sevgi gösterilir. BektaĢi tarikatı tahrif edildikten sonra, bu muhabbet ifrata kadar varır. Hatta BektaĢiliği mezhep itibarıyla "Ca'feri"; irfan ve felsefe itibarıyla "Hurûfi" diye tanımlayanlar vardır. Gerçekten Anadolu BektaĢîleri (Alevîler) Ca'feri mezhebinde olduklarını açıktan açığa söylerler. Mezhepte Ca'feri, tarikatte BektaĢî ve Alevî bulunduklarını itiraf ederler. BektaĢîler, Ca'ferî fıkhını kabul ettikleri gibi Ġmamiyye mezhebini de kabul etmiĢlerdir. Oniki imamı takdis ederler. Hz. Ebû 322 Bekr, Hz.Osman, Hz.Ömer ile Hz. ÂiĢe'(r.a)yi pek sevmezler. BektâĢîlik'te az çok tasavvuf, büyük miktarda Hurûfilik, Ahilik, Bâbailik, Bâtınilik, Hulûl ve Tenâsuh, Ca'ferilik, ġiî'lik, Ġmami'lik, ġâmani'lik, Lama'lık hatta teslis gibi eski ve yeni birçok unsurlar vardır. Onun için içinden çıkılmaz bir Ģekil almıĢtır. Yeniçeri Ocağı'nın kuruluĢunda Hacı BektaĢ Velî (k.s) dua etmiĢ, bu nedenle Yeniçeriler onu pir olarak tanımıĢlardır. Yeniçeri Ocağı'na "Hacı BektaĢ Ocağı" denmesi bundan dolayıdır. Bu tarikatın Türkler arasında tutunmasının, yaygınlık kazanmasının sebeplerinden birisi, Yeniçerilerle ilgisinin bulunmasıdır. ÇeĢitli grupları ve cereyanları bünyesinde barındırması, toleransı, tarikat mensuplarının halkla içli dıĢlı olması; özellikle BektaĢî edebiyatını oluĢturan eserlerin Türkçe ile ve halkın rahatlıkla anlayacağı bir üslupla yazılması, BektaĢîliğin yaygınlık kazanmasını sağlayan baĢlıca hususlardır. BektaĢîlik Anadolu sınırları içinde kalmamıĢ; Bulgaristan, Romanya, Sırbistan, Mısır, Arnavutluk ve Macaristan'a kadar yayılmıĢtır. Sünnî bir yapıya oturan Osmanlı devletinde, ġiî-Bâtınî unsurların karıĢtığı BektaĢîlik, aynı tempo ile yürüyemedi. Yeniçeri Ocağı'nın etkisi azalınca, hatta Sultan II. Mahmud'un Yeniçeri Ocağı'nı ilgasıyla BektaĢîlik de ilga edildi. Ancak Sultan Abdülaziz zamanında yeniden canlandı, geliĢimini sürdürmeye baĢladı. 30 Kasım 1925'te tekkelerin kapatılmasıyla BektaĢîlik resmen son buldu. BektaĢîlik baĢlıca iki kola ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi Hacı BektaĢ Veli (k.s) 'nin evli olduğunu kabul eden Çelebiler koludur. Bunlar, kendilerini Hacı BektaĢ Veli'nin neslinden sayarlar. Bu nedenle bunlara "bel oğlu" adı verilir. Bu kol Anadolu'da yaygınlık kazanmıĢtır. Ġkinci kol mensuplarına Babağân kolu denilir. Bunlar tarikat yoluyla Hacı BektaĢ Veli'ye bağlı oldukları için "yol oğlu" adıyla anılırlar. Bu kola mensup olanlar Hacı BektaĢ Velî'nin bekâr olduğunu kabul ederler. Bu anlayıĢ Ġstanbul, Rumeli ve Avrupa'nın çeĢitli ülkelerinde yaygınlık kazanmıĢtır. Zaman zaman bu iki grup birbirlerine karĢı düĢmanca tavır takınmıĢlardır. BektaĢîliğe girecek olan kiĢi belirli bir müddet denenir. Sonra "ikrar âyini" denilen bir törenle tarikata girer. 323 BektaĢîlik'te müridler beĢ dereceye ayrılır: 1-Muhiblik, 2- DerviĢlik, 3-Babalık, 4-Mücerredlik, 5-Halifelik. Muhib'in iki BektaĢî'nin kefâletiyle tarîkata intisabı kabul edilir. Buna "el almak" veya "nasib almak" da denilir. DerviĢliği isteyen erkek muhib tekkeye alınır. Hizmetleriyle bunu isbata çalıĢırsa derviĢliğe kabul edilir ve derviĢlik tacı giydirilir. Üçüncü derece babalıktır. Babalık derviĢe halife tarafından verilen bir mertebedir. Yeteneğini ispat eden derviĢe bizzat halife tarafından bu pâye verilir. Halîfenin icâzetiyle bundan sonra muhib ve derviĢ yetiĢtirebilir. Babaların Hz. Peygamber (s.a.v) soyundan geldiklerini kabul edenler yeĢil sarık sararlar. Dördüncü derece mücerredliktir. Bu dereceye yükselmek için evlenmemiĢ olmak gerekmektedir. Mücerredliğe seçilen aday derviĢlerden ve babalar arasından seçilir. Bu derece halifeye en yakın olanıdır. Belirli bir merâsim yapılır. Adayın sağ kulağı delinir; MengûĢ adı verilen bir küpe takılır. Bunlar kendilerini tarikata adadıkları için evlenemezler, çocuk sahibi olamazlar. BektaĢî babası halifelik makamlarından birine müracaat eder. Eğer halifeliğe gerek varsa ve müracaatı da kabul edilirse ona halifelik icazeti verilir. Bunun dıĢında bir baba, üç mücerredin imzasıyla da halifelik makamını elde edebilir. BektaĢîlik dört temel üzerine oturur. Bu dört temele dört kapı denir. Şerîat kapısının mensupları Şerîata ve Ehl-i Beyt'in yoluna uymak zorundadır. Tarikata giren "yol oğlanları" da bu yolun gereklerine uymağa mecburdur. Hakikat kapısının mensubu, evrenin sırrını öğrenecek, marifet kapısının mensubu da nefsini mâsivâdan temizleyecektir. BektaĢîlikte ana ilke Hz. Muhammed (s.a.v)'in soyunu ve oniki imamı sevmek ve Ehl-i Beyt düĢmanlarından uzak olmaktır. BektaĢî tarikatının kendine özgü gelenekleri vardır: Bıyıklarını ve sakallarını uzatırlar. KarĢılaĢtıkları zaman sağ ellerini kalplerinin üstüne koyarlar. Birbirinin ellerini öperler. BaĢlarına oniki dilimli taç giyerler. Göğüslerine "teslim taĢı" adını verdikleri oniki dilimli bir taç takarlar. Hırka giyerler, kemer kuĢanırlar.. Birbirlerine ömür boyu yardımcı olmak amacıyla :"yol kardeĢi" adını verdikleri bir arkadaĢ 324 edinirler. Evli BektaĢîler boĢanmazlar. Nasib kapanmasın diye kaĢığı sofra üzerine yüzüstü bırakmazlar. Kapının eĢiğine basmazlar. Hulûl, tenâsuh ve hattâ teslis anlayıĢı, inanç olarak BektaĢîliğe hâkim olmuĢtur. BektaĢîlik alevîlikle iç içe girmiĢ bu nedenle özellikleri bozulmuĢtur. Bazı âdetler değiĢikliğe uğramıĢtır- Çelebiler ile Babağân arasındaki mücadeleden sonra evlenmemek âdet haline getirilmeye çalıĢılmıĢtır. Daha önceleri Ģerbet içilirken, sonraları bunun yerini Ģarap ve içki içme âdeti almıĢtır. Allah'ın yasakladığı bazı haramlar mübah sayılmaya baĢlanmıĢtır. Namaz kaldırılmıĢ, yerine niyaz ikame edilmiĢtir. BektaĢî tekkeleri genellikle dağ eteklerinde, ıssız, sakin yerlerde kurulmuĢtur. BektaĢî edebiyatı halk Ģiirinden yararlanmıĢ, genellikte halk Ģiirindeki vezin, kafiye vb. özelliklere sadık kalınmıĢtır. BektaĢî tekkelerinde ve dergâhlarında icra edilen musîki genelde halk musîkisine çok yakındır. BektaĢîlik zengin bir tekke musîkisine sahiptir. Hacı BektaĢi Veli (k.s) Hazretleri derki; Allah u Teâlâ nın dostlarını ve kerametlerini tasdik etmek imandır. Zira onlar, kendi nefslerinin arzularını dünyayı sevmeyi bıraktılar. Cenab-ı Hakk‘a yaklaĢtıkça Rablerine olan korku ve saygıları gittikçe çoğaldı. Allah ‗u Teâlâ o velilerin hatalarını yüzlerine vurmadı. Sen ise her gün türlü türlü günahlar iĢliyorsun da hesaba ve sorguya çekileceğini, kıyametin kopmayacağını veya mezardakilerin tekrar dirilmeyeceğini veya saidlerin Ģakilerden ayrılmayacağını mı sanıyorsun? Haramdan kaçınmıyor, bulduğunu yiyip giyiyorsun. Yaradanın nimetlerini yiyorsun ama emirlerine uyup yasaklarından kaçınmıyorsun?Hiç Allah ‗u Teâlâ nın cezalandırmasından korkmuyormusun ki kötü olan iĢleri yapmaya devam ediyorsun? BEKTAġĠ TARĠKAT SĠLSĠLESĠ 1-Hz. Ali (r.a) 2-Hz.Hüseyin (r.a) 3-Ġmam Zeynel Abidin (r.a) 4-Ġmam Muhammed Bakır (r.a) 325 5-Ġmam Cafer-i sadık (r.a) 6-ġeyh Bayazidi Bestami (k.s)(Tayfuriyye Kolu Piri) 7-ġeyh Ebu‘l-Hasen el-Harakani (k.s) 8-ġeyh Ebu Ali farmedi et-Tusi (k.s) 9-ġeyh Hace Yusuf Hemedâni (k.s) 10-ġeyh Hoca Ahmed Yesevî (k.s)(Yeseviyye Tarikat Piri) 11- ġeyh Lokman Parende (k.s) 12-Pir-i Tarikat Es-Seyyid Muhammed BektaĢ-ı Velî (k.s )(BektaĢi Tarikat Piri) HACI BEKTAġĠ VELĠ SOY ġECERESĠ 1-Ġmam Ali (r.a) 2-Ġmam Hüseyin (r.a) 3-Ġmam Zeynelâbidin (r.a) 4-Ġmam Muhammed Bakır (r.a) 5-Ġmam Cafer-i Sadık (r.a) 6-Ġmam Musa el-Kâzım (r.a) 7-ġeyh Seyyid Ġbrahim (k.s) 8-ġeyh Seyyid Hasan (k.s) 9-ġeyh Seyyid Muhammed (k.s) 10-ġeyh Seyyid Mehdi (k.s) 11-ġeyh Seyyid Ġbrahim Sani (k.s) 12-ġeyh Seyyid Hasan (k.s) 13-ġeyh Seyyid Ġbrahim (k.s) 14-ġeyh Seyyid Muhammed (k.s) 15-ġeyh Seyid Ġshak (k.s) 16-ġeyh Seyyid Musa (k.s) 17-ġeyh Seyyid Ġbrahimü's Salis (k.s) 18-ġeyh Seyyid Hacı BektaĢî Velî (k.s) (ġakayıkı Numaniye Terc.Zyli Mecdi Efendi s.383.Müncü Baba Risalesi s.12-13.AĢık PaĢazade Tarihi s.205.Silsile-i Name-i Aliyye Saadeti Sofiyye s.39.Sefineyi Evliya c.1 s.291) 326 YÛNUS EMRE(K.S) (D.H.648.M.1240.V.H. 720.M.1320) Doğumu: Yunus Emre, H.648.M.1240. senesinde EskiĢehir'in Sivrihisar beldesinde dünyaya geldi. H. 720.M.1320, seksen iki yaĢında EskiĢehirde vefat etmiĢ,Tasavvuf ehli ve Ģiir kabiliyeti çok yüksek olan bir velidir. Hayatı ve kimliği hakkında kesin bilgi yoktur. ġiirleri asırlar boyunca zevk ve hayranlıkla okunmuĢ, yalnız bizde değil, birçok ülkelerde de ilgi uyandırmıĢ bulunan müstesna bir Ģahsiyettir, Doğduğu dönem Anadolu'da düzenin bozulduğu, Moğol akınlarının Türk yerleĢkelerini tehdit ettiği, kıtlık-kuraklık gibi pek çok doğal afetin yaĢandığı bir zamandır. Anadolu Selçuklu Devleti'nin dağılmaya ve Anadolu'nun çeĢitli bölgelerinde küçük-büyük Türk Beylikleri'nin kurulmaya baĢladığı 13. yy ortalarından Osmanlı Beyliği'nin filizlenmeye baĢladığı 14. yy'ın ilk çeyreğinde Orta Anadolu havzasında doğup yaĢamıĢ bir Türkmen hocası, Ģair bir erendir. 1241 yılı Anadolu‘ da Selçuklu Devletinin çöküĢüne denk gelen, Moğollar tarafından istilaya uğranmıĢ karıĢıklığın ve zulmün olduğu bir dönemdir. Bu dönemde dünyaya gelen Yunus Emre‘nin eğitimi ile ilgili de net bir bilgi bulunmamaktadır. Çocukluğu hakkında bilgi bulunmayan Yunus Emre, bir iĢaret üzerine genç yaĢta Taptuk Emre 327 Hazretleri'nin yanına gitmiĢ Kırk yıl onun hizmetinde bulunmuĢ, Ondan feyiz almıĢ,onun manevi rahlesinden geçmiĢtir. Hatta bazı kaynaklar Taptuk Emre Hazretleri'nin, kızını Yunus Emre'ye verdiğini, hem talebesi, hem de damadı olduğunu kaydetmektedir. Yûnus'un yaĢadığı yıllar, Anadolu Türklüğünün Moğol akın ve yağmalarıyla, iç kavga ve çekiĢmelerle, siyasî otorite zayıflığıyla, dahası kıtlık ve kuraklıklarla periĢan olduğu yıllardır. 13. yy'ın ikinci yarısı, sadece siyasî çekiĢmelerin değil, çeĢitli gayrı sünni mezhep ve inançların, batınî ve mutezilî görüĢlerin de yoğun bir Ģekilde yayılmaya baĢladığı bir zamandır. ĠĢte böyle bir ortamda, Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî, Hacı BektaĢ-ı Velî, Ahî Evrân-ı Velî, Ahmed Fakih gibi ilim ve irfan kutuplarıyla birlikte Yûnus Emre, Allah sevgisini, aĢk ve güzel ahlakla ilgili düĢüncelerini, her türlü batıl inanca karĢı, gerçek Ġslam tasavvufunu iĢleyerek Türk-Ġslam birliğinin oluĢmasında önemli vazifeler yapmıĢtır. 1241 yılı batıya doğru yayılan Moğol istilası ile birlikte birçok sanatçı, bilim adamı, mutasavvıf ve Türkmen çoğunluk Anadolu‘ ya göç etmiĢtir. Moğol zulmünden kaçarak Anadolu‘ya gelen bu erenler arasında Fahrüddin Iraki, Necmedddin-i Dâye, Evhadüddin-i Kirmani, Sadreddin Konevî, Muhiddin Arabî, Ahi Evren, Hacı BektaĢ, Bahaeddin Veled, Mevlâna… gibi maneviyat büyükleri de bulunuyordu. Anadolu bu isimler sayesinde hem fikri anlamda hem de dil, kültür ve edebiyat sahasında bir canlılığa kavuĢtu. Halk, sufîlerin bu çalıĢmalarıyla kendini derleyip toparlayarak yeni bir yaĢama ruhu ve üslubu kazandı. Birlik ve beraberlik yeniden tesis edildi. Yunus Emre‘nin hayatı tam olarak Selçuklu devlerinin çöküĢü, Moğol hâkimiyetinin olduğu döneme denk geldiği için, içinde bulunduğu ekonomik sıkıntı, isyanlar ve savaĢ onun tüm eserlerine yansımıĢtır. Yunus Emre, iĢte böyle bir Anadolu'nun son birkaç yüzyılı içinde hem baharı hem kıĢı yaĢayan, önemli olaylarla, sınavlarla karĢılaĢan Anadolu'nun Osmanlı öncesi, yeniden toparlanma eyleminin öncülerinden birisi olarak karĢımıza çıkar. Dolayısıyla bu dönem yıkılıĢla diriliĢin bir arada yaĢandığı bir dönemdir. Yunus Emre, böyle bir çağın yıkılıĢını diriliĢe yönlendiren, manaya dayanarak çöküĢü büyük bir uygarlığa dönüĢtürenlerin arasında hizmet eden mutasavvıf 328 bir Ģair, bir gönül eri, bu topraklarda inĢa edilen Türk-Ġslam medeniyetinin kurucularından biridir. Tarihî ġahsiyeti. Yûnus Emre‘nin tarihî Ģahsiyeti hakkında çok farklı görüĢler ileri sürülmüĢtür. Onun Yıldırım Bayezid devrine (1389-1402) eriĢtiğini söyleyen (Beygu, s. 171-175), Kanûnî Sultan Süleyman dönemi (1520-1566) Ģairleri arasında ona da yer veren (Hammer, II, 566), VII. (XIII.) asrın sonu ile VIII. (XIV.) asrın ilk yıllarında yaĢadığını ileri süren (Gibb, I, 165) araştırmacılar varsa da bu görüşler, Adnan Erzi‟nin Beyazıt Devlet Kütüphanesi‟ndeki bir mecmuadan (nr. 7912, vr. 38b) alarak neĢrettiği belge ile ortadan kalkmıĢtır. Belgede Yûnus Emre‘nin 638 (1240-41) yılında doğduğu, seksen iki yıl yaĢadığı ve 720‘de (1320) vefat ettiği kaydedilmektedir. (TTK Belleten, XIV/53 [1950], s. 85-89) Buna göre TaĢköprizâde‘nin Yûnus‘u Yıldırım devri Ģairi ve Ģeyhleri arasında göstermesi (Mecdî, s. 78) ve ÂĢıkpaĢazâde‘nin Orhan devriyle (1324-1362) I. Murad zamanını idrak ettiğini söylemesi (ÂĢıkpaĢaoğlu Tarihi, s. 193-194) doğru değildir. Yûnus Emre‘nin doğum yeri hakkındaki rivayetlere dayanan görüĢler de tutarsızdır. Vilâyetnâme‘de (DĠB Ktp., nr. 714, vr. 128a) onun Sivrihisar‘ın Sarıköy‘ünde doğduğu, mezarının da bu köye yakın bir mevkide bulunduğu kaydedilir. Mecdî, Tapduk Emre‘nin Sakarya nehrine yakın bir yerde yerleĢmiĢ olduğunu, Yûnus‘un ise Bolu çevresinde ikamet ettiğini belirtir (ġekāik Tercümesi, s. 78). Lâmiî, Yûnus‘un Kütahya suyunun üzerinde bu suyun Sakarya‘ya karıĢtığı yere yakın bir mahalde yattığını söyleyerek Vilâyetnâme‘ye katılırken (Nefehât Tercümesi, s. 691) ÂĢık Çelebi onun Bolulu olduğunu yazmaktadır (MeĢâirü‘Ģ-Ģuarâ, II, 689). Yûnus‘un yaĢadığı çevre hakkında BektaĢî geleneğinin doğruluğunu kabul eden Mehmed Fuad Köprülü, onun XIII. yüzyılın son yarısında Sivrihisar‘da yahut Bolu civarında Sakarya suyuna yakın köylerden birinde yetiĢmiĢ bir Türkmen olduğunu belirtir. (Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar, s. 262-265). Kâmil Kepecioğlu‘nun yayımladığı belgelerde, ġeyh Hacı Ġsmâil topluluğuna mensup olan Yûnus‘un Karamanoğlu Ġbrâhim Bey‘den Lârende‘de Yerce denilen araziyi satın aldığı ve Ġsmâil adlı bir oğlunun bulunduğuna dair bilgiler vardır (Nilüfer, sy. 4 [1945], s. 68; Gölpınarlı, s. 63-64). 329 Bu belgelerde yazılanlarla Vilâyetnâme‘de yer alan bilgiler çeliĢmektedir ve burada adı geçen Yûnus‘un Yûnus Emre olup olmadığı bilinmemektedir. Hacı Ġsmâil cemaatine mensup Yûnus Emre‘nin bir iddiaya göre Horasan‘dan geldiği düĢünülecek olursa Ģiirlerinde yer alan Oğuz Türkçesi‘nin izahı zorlaĢacaktır. Dolayısıyla söz konusu belgelerin ciddi bir tenkide ihtiyacı vardır (metinler ve tenkidi için bk. Yûnus Emre Risâlat al-Nushiyya ve Dîvân, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, s. XXVI). Neticede oluĢan kanaate göre Yûnus, Orta Anadolu‘da Sakarya nehri çevresinde bir yerde doğmuĢ ve Nallıhan‘a yakın Emrem Sultan‘daki zâviyede Tapduk Emre Dergâhı‘nda yaĢamıĢtır. Sarıköy‘deki arazisini zâviyeye bağıĢlamıĢ, ölümünden bir süre önce Karaman‘da arazi satın almıĢtır. Yûnus Emre‘den baĢka Bursa‘da yaĢayan diğer bir Yûnus‘un varlığından ilk defa söz eden Faruk K. TimurtaĢ‘a göre bilinen iki Yûnus‘tan ikincisi XV. yüzyıl baĢlarında vefat eden Bursalı ÂĢık Yûnus‘tur.(Yunus Emre Dîvânı, s. 19) Yûnus Emre bir yerde adının ―Yûnus‖ olduğunu söyler: ―Yûnus çağırırlar adım gün geçtikçe artar odum / Ġki cihanda maksûdum bana seni gerek seni.‖ Ġbrâhim Hâs‘ın Tezkire‘sinde ―ġeyh Emrem Yûnus (k.s.) hazretleri‖ Ģeklinde geçmektedir (Tezkiretü‟l-Hâs, vr. 37b) ġiirlerinde isminin önüne “ÂĢık, Bîçâre, Koca, Tapduklu, Miskin, DerviĢ” gibi sıfatlar da getirmektedir. Bursa‘da yaĢayan ÂĢık Yûnus‘un ismi de bazı müellifler tarafından ―ÂĢık Yûnus, Yûnus Emre‖ Ģeklinde anıldığı için bu iki Ģair tarih boyunca birbirine karıĢtırılmıĢtır (Gazzîzâde Abdüllatif Efendi, vr. 35b; Mustafa Lutfî, s. 73; Mehmed ġemseddin, s. 63-84) Hacı BektâĢ-ı Velî‘nin ―nefes‖ini kabul etmeyen Yûnus‘un “Ehl ü iyâl var, nefes karın doyurmaz, bana buğday gerek” sözünden hareketle evlendiği ve çocukları olduğu söylenebilir. BaĢbakanlık ArĢivi‘nde 871 sayılı Konya Defteri‘ndeki 924 (1518) tarihli bir belgede Yûnus‘un Ġsmâil adında bir oğlundan söz edilerek, ―Amma Yerce nâm yeri bu cemaatten Yûnus Emre, Karamanoğlu Ġbrâhim Bey‘den satın almıĢ, elinde mülknâmesi vardır. Yûnus Emre fevtolup evlâdına intikal eylemiĢtir‖ kaydı yer almaktadır. (Öztelli, Belgelerle Yûnus Emre, s. 7; Kepecioğlu, sy. 4 [1945], s. 68) 330 Yûnus‟un bir Ģiirinde, “Bunda dahı verdin bize oğul u kız çift ü helâl / Ondan dahı geçti arzum benim âhım dîdâr için” demesi de çoluk çocuğunun bulunduğunu gösterir. Tarihî kiĢiliği menkıbelerle iç içe giren Yûnus Emre‘nin destanî hayatına dair ilk ve en geniĢ mâlûmat Uzun Firdevsî‘nin (ö. 918/1512) yazdığı Vilâyetnâme-i Hacı BektâĢ-ı Velî‘de yer almaktadır. Buna göre Yûnus Sarıköy‘de yaĢayan, çiftçilikle geçinen fakir bir kiĢidir. Önce buğday almak üzere Karahöyük‘e gider, bir süre Hacı BektâĢ-ı Velî‘nin yanında kalır, geri döneceği sırada buğday yerine Hacı BektaĢ ona ―nefes‖ vermeyi teklif eder, fakat Yûnus ısrar edince kendisine dilediği kadar buğday verilerek gönderilir. Köyüne yaklaĢtığı esnada gafletinin farkına varan Yûnus, buğdayın bir gün tükenip nefesin ise tükenmeyeceğini düĢünerek tekrar tekkeye döner ve nasip ister. Durum Hacı BektâĢ-ı Velî‘ye arzedilince o, ―Bundan sonra olmaz. Biz o kilidin anahtarını Tapduk Emre‟ye verdik, varsın nasibini ondan alsın” der ve onu Tapduk Emre‘ye gönderir. Yûnus da Tapduk Emre‘nin yanına varıp durumu ona anlatır; Tapduk Emre halinin kendisine mâlûm olduğunu, hizmet edip emek vermesi halinde nasibini alacağını söyler. Yûnus kırk yıl boyunca erenler meydanına eğrinin yakıĢmayacağı düĢüncesiyle tekkeye sadece düzgün odun taĢır. Rum erenlerinin Tapduk Emre‘nin tekkesinde büyük bir meclis kurdukları bir gün mecliste Yûnus Emre ile birlikte Yûnus-ı Gûyende denilen baĢka bir Yûnus daha bulunmaktadır. Tapduk Emre cezbeye gelince Gûyende‘ye, “Yûnus, söyle!” der, fakat Gûyende iĢitmez. Tapduk bu sözü üç defa tekrarladığı halde Yûnus-ı Gûyende yine iĢitmez. Bu defa Yûnus Emre‘ye dönüp, “Yûnus, vakit geldi, o hazinenin kilidini açtık, nasibini aldın, hünkârın nefesi yetiĢti, sen söyle!” der. Gönlü açılan, gözlerinden perde kalkan Yûnus ―Ģevk denizine düĢüp‖ inci ve mücevher değerinde sözler söylemeye baĢlar. (Menâkıb-ı Hacı BektâĢ-ı Velî, s. 48-49). Aziz Mahmud Hüdâyî(k.s)Hazretlerinin, Ģeyhi Üftâde(k.s)Hazretlerinin sohbetlerinden derlediği Vâḳıʿât‘ta yer alan Yûnus‘la ilgili rivayetler Vilâyetnâme‘de anlatılanları tamamlar gibidir. Hüdâyî‘ye göre Yûnus‘un mürĢidi Tapduk Emre ―ĢeĢtâ‖ çalardı. Bir gün Tapduk yine ĢeĢtâ çalmaya baĢlayınca sesi Yûnus‘a dokunur, Yûnus cezbelenir ve sanatını bırakıp Tapduk‘a derviĢ olur. Vâḳıʿât‘taki bir rivayette Yûnus Emre‘nin Tapduk Emre‘ye otuz yıl 331 hizmet ettiği, Ģeyhinin kızıyla evlendiği, pîrinin nefesinin bereketiyle Ģair olduğu belirtilir. (Vâḳıʿât-ı Üftâde, s. 91, 256). Yine Vâḳıʿât‘ta yer alan bir baĢka rivayete göre otuz yıl hizmetten sonra Yûnus, “Ben bu yolculuktan bir Ģey anlayamadım, muhtemelen sülûkü tamamlayamayacağım” diyerek tekkeden ayrılmıĢ, fakat yolda rastladığı erenler ve onlarla yaĢadığı olağan üstü hallerle gafletten uyanıp geri dönmüĢ ve Tapduk‘un ayaklarına kapanarak kendini bağıĢlatmıĢtır. (a.g.e., s. 374; Ġsmail Hakkı Bursevî, Rûḥu‟l-beyân, I, 171). XVI. yüzyıl tezkirecilerinden ÂĢık Çelebi, Yûnus‘un “kullâb-ı cezbe ile âlem-i mülkten cenâb-ı melekûta çekilmiĢ, âlemin insân-ı kâmil ve ferîdlerinden” olduğunu kaydetmiĢ, ardından onun ümmîliğine iĢaret ederek hal diliyle Ģiir söylediğini belirtmiĢtir. (MeĢâirü‟Ģ-Ģuarâ, II, 689) XVII. yüzyıl Bayramî Ģeyhi Bolulu Himmet Efendi, sülûkünü tamamlayamayan sâlikin yolculuğunun hızlandırılması için celâl terbiyesinden geçirilebileceğini anlatırken Tapduk Emre ile Yûnus arasında geçen olayı örnek verir. (Tapsız, s. 165) XVIII. yüzyıl Halvetî-ġâbânî derviĢlerinden Ġbrâhim Hâs da Tezkire‘sinin iki ayrı yerinde Yûnus Emre‘den ve Ģeyhi Tapduk‘tan bahseder.Süleyman ġeyhî de Yûnus‘tan, Tapduk Emre‘den, Ģiirlerinden ve tekkeye taĢıdığı odunlardan söz etmiĢ, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî‘nin Yûnus hakkında, “Ġlâhî menzillerin hangisine çıktımsa bu Türkmen kocasının izini önümde buldum, onu geçemedim” dediğini nakletmiĢtir.(Bahrü‟l-velâye, vr. 143b) Yûnus Emre(k.s)Hazretleri ile Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî(k.s)Hazretleri arasında geçtiği aktarıla gelen baĢka bir rivayete göre Yûnus bir gün karĢılaĢtığı Mevlânâ‘ya, “Mes̱nevî‟yi sen mi yazdın?” diye sormuĢ, Mevlânâ “evet” deyince Yûnus, “Uzun yazmıĢsın. Ben olsam, „Et ü kemik büründüm / Yûnus diye göründüm‟ derdim” karĢılığını vermiĢtir. Diğer bir halk rivayetine göre Yûnus 3000 Ģiir söylemiĢ, daha sonra Molla Kasım adlı bir zâhid bunları Ģeriata aykırı bularak 1000 tanesini yakmıĢ, 1000 tanesini suya atmıĢ, kalan 1000 Ģiiri okurken, ―DerviĢ Yûnus bu sözü eğri büğrü söyleme / Seni sîgaya çeken bir Molla Kasım gelir‖ beytine rastlayınca piĢman olup tövbe etmiĢ ve Yûnus‘un velîliğine inanmıĢtır. Bu inanıĢa göre yakılan Ģiirler gökte 332 melekler, suya atılanlar balıklar, kalan Ģiirler de insanlar tarafından okunmaktadır. Tahsili. Eski kaynaklarda Yûnus Emre‘nin ümmîliğinden söz edilmektedir. (Mecdî, s. 78) ÂĢık Çelebi, Yûnus‘un medresede baĢarılı olamayıp ―Tanrı mektebi‖nde ders okuduğunu ifade eder. (MeĢâirü‟ĢĢuarâ, II, 689) BektaĢî geleneğinde de Yûnus ümmî kabul edilmektedir. Ġsmâil Hakkı Bursevî, Yûnus‘un ümmî fakat hikmet sahibi olduğunu belirttiği halde, ―Çıktım erik dalına ...‖ diye baĢlayan Ģathiyesini Ģerhederken onun sülûkünden önce müftülük yaptığını söyler. (Ferahu‟r-rûh, haz. Mustafa Utku, III, 438; ġerh-i Ebyât-ı Yûnus Emre, vr. 40b)Bu bilgi Ġsmâil Hakkı‘dan önceki kaynaklarda yer almadığına göre adı geçen zat Bursalı ÂĢık Yûnus olmalıdır. Gibb (HOP, I, 170-175) ve Rıza Tevfik de (Rıza Tevfik‟in Tekke ve Halk Edebiyatı ile Ġlgili Makaleleri, s. 36) Yûnus Emre‘nin okuma yazma bilmediği kanaatindedir. Hüseyin Vassâf onu ―ümmî-i kâmil‖ diye niteler. (Sefîne-i Evliyâ, I, 146-154)Yûnus‘un harfleri bile telaffuz edememesi iddiası gibi onun medresede tahsil görmüĢ bir kiĢi sayılmasının da bir abartı olduğuna iĢaret eden Köprülü‘ye göre (Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar, s. 273) o devrin ilmî ve felsefî sistemlerine Yûnus‘un divanında yer yer beliğ iĢaretler vardır. Bunları gördükten sonra Yûnus‘un ümmîliği hakkındaki geleneğin hiçbir zaman tarihî bir hakikat sayılamayacağı anlaĢılır . Bazı kaynaklara göre Arapça ve farsça bildiği ancak bu eğitimi nerden aldığı ile ilgili bir kaynak bulunmamaktadır. Bazı rivayetlere göre Yunus Emre‘nin okuma yazma bilmediği, babası ile çiftçilik yaptığı yönündedir. Günümüze aktarılan yazılı bir kaynak olmadığından dolayı eğitimini nerden aldığı hakkında bir bilgiye rastlanmamaktadır. Yunus Emre‘nin Selçuklu Devletinin çöküĢ sürecinde neler yaptığı, ne ile uğraĢtığı tam olarak bilinmese de bazı kaynaklardan edinilen bilgiler onun bazı kiĢilerden eğitim aldığı yönündedir. Gölpınarlı ise Yûnus‘un Sa‗dî-yi ġîrâzî‘den ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî‘den tercüme yapacak kadar Farsça bildiğini kaydeder. Medrese öğrenimi görüp görmediği, icâzet alıp almadığı 333 hususu açık değilse de Yûnus iyi bir tahsil görmüĢtür. (Yûnus Emre ve Tasavvuf, s. 100-101) Yine Gölpınarlı, divanındaki bazı beyitlerden hareketle onun Konya‘da eğitim almıĢ olabileceğini ileri sürer. (Risâlat al-Nushiyya ve Dîvân, s. XIX) F. K. TimurtaĢ‘a göre de Yûnus ümmî değildir ve büyük ihtimalle tahsilini Konya‘da yapmıĢtır. (Yunus Emre Dîvânı, s. 15) Sâdık Vicdânî, Yûnus‘un ümmî olmadığı halde Resûl-i Ekrem(s.a.v)‘in vasfıyla nitelenmek için ümmî bilindiğini söyler. (Tarikatler ve Silsileleri, s. 155) Bizzat Yûnus‘un kendi tahsili hakkında verdiği bilgilerde de farklılık vardır. Bazı beyitlerine bakarak ümmîliğini ileri sürmek mümkündür: “Ne elif okudum ne cim varlıktandır kelecim (sözüm) / Bilmeye yüz bin müneccim tâliim ne yıldızdan gelir // Yerde gökte bu aĢk ile aĢktan gelir bu söz dile / Bîçâre Yûnus ne bile ne kara okudu ne ak.” BaĢka bir Ģiirinde ise gönlünde “ilm-i usûl” (tefsir, hadis, fıkıh, kelâm) sevdası olup zâhirî bilgi peĢinde koĢtuğunu söyler. Onun ilmi ilhâm-ı rabbânî ile elde ettiği ilâhî aĢk ve ahlâktan ibarettir. Bu da ancak bir mürĢid-i kâmilden öğrenilebilir. Yûnus ve onu takip eden pek çok sûfî Ģair yaĢadığı çağın kültürünü Ģifahen almıĢtır. Dolayısıyla Yûnus‘un da öğrenimini yetiĢtiği tekke ve çevre içinde düĢünmek gerekir. ġiirlerinde kendisi hakkında sık sık kullandığı ümmî sıfatı da “gelenekten gelen saf bilgiye sahip olan” anlamındadır. Divanındaki bazı beyitlere ve menkıbelere göre Yûnus Emre pek çok yeri gezmiĢ, ―yukarı iller‖ dediği Azerbaycan‘a kadar gitmiĢtir. Ġlden ile yürüyüp dost sırrını aradığını, Urum‘da, ġam‘da kendisi gibi bir garip bulamadığını, gurbet ilinde âĢık olup Mecnun gibi dolaĢtığını, ġîraz, Bağdat, Tebriz, ġam, Nahcıvan gibi beldeleri gördükten sonra Rum‘da (Anadolu‘nun bazı illerinde) kıĢlayıp baharda memleketine döndüğünü söyler. Yûnus‘un seyahatlerinin sebepleri, bunların ne Ģekilde gerçekleĢtiği tam olarak bilinmese de tarikatlar döneminde seyahat sûfîlerin hayatında nefis terbiyesinin önemli bir unsurudur. Ayrıca Yûnus‘un, Ģeyhi Tapduk Emre‘nin ailesi veya tarikat Ģeceresi bakımından bu yöreyle bağlantısı olabileceğinden ―yukarı iller‖de 334 dolaĢması tesadüfî değildir. Nitekim Tapduk Emre, Rumeli‘ye ve özellikle tarikat silsilesinde adı geçen Sarı Saltuk‘un ikamet ettiği Varna Zâviyesi‘ne de bazı derviĢlerini göndermiĢtir. Yûnus‘un Horasan‘dan Anadolu‘ya gelen ve yine yukarı illere geri dönen bir derviĢ olduğu yönündeki görüĢ ise (Ġlaydın, sy. 384 [1983], s. 522) doğru değildir. MürĢidi ve Tarikatı. Yûnus Emre‘nin mürĢidi Tapduk Emre‘dir, ancak tarikatı kesin olarak belli değildir; bu konuda da değiĢik görüĢler ileri sürülmüĢtür. Bir kısım araĢtırmacılar Yûnus‘un tarikat pîrlerini Horasan‘a bağlarken onun NakĢî, Halvetî, Mevlevî olduğunu veya Kādirîliğe mensup bulunduğunu söylemiĢtir. Yunus Emre, Taptuk Emre(k.s) Hazretleri'nin hizmetinde bulunurken, manevî âleminde bir ilerleme olmadığını sanarak, üzüntüsünden dağlara, kırlara düĢtü. Yolculuğu sırasında bir gün iki kiĢiye rastladı. Onlarla arkadaĢ oldu. Her öğün bunlardan biri dua eder, dualarının bereketiyle bir sofra yemek gelirdi. Dua sırası Yunus Emre'ye geldi. O da dua etti. Duada: "Ya Rabbi! Benim yüzümü kara çıkarma. ArkadaĢlarım kimin hürmetine dua ettiyse, onun hürmetine duamı kabul buyur" dedi. Dua bitince, iki sofra yemek geldi. ArkadaĢları: "Kimin yüzü suyu hürmetine dua ettin?" diye sordular. Yunus Emre: "Önce siz söyleyin" dedi. ArkadaĢları da: "Biz, Taptuk Emre Hazretleri'nin kapısında hizmet eden Yunus'un hürmetine, diye dua ettik" dediler. Bunun üzerine Yunus Emre durumunu anlayıp, tekrar Taptuk Emre Hazretleri'nin yanına döndü. Kapısının önüne yattı. Taptuk Emre Hazretleri'nin gözleri görmüyordu. Kapının önüne varıp, ayağı bir Ģeye takılınca: "Bu bizim Yunus değil mi?" diye sordu ve onu kabul etti. O andan itibaren Yunus Emre, halkın dillerinden düĢüremediği ilahilerini söylemeye baĢladı. Yıllarca dağlardan hocasının tekkesine odun taĢıdı. Getirdiği odunlar ip gibi düzgün idi. Taptuk Emre bir gün: "Ey Yunus! Bu ne iĢtir? Hiç eğri odun getirmiyormuĢsun?" buyurdu. Buna karĢılık Yunus Emre: "Efendim, bu kapıya eğri odun yakıĢmaz" karĢılığını verdi. Yunus Emre, Ģiirlerini aruzla ve daha çok hece vezniyle yazmıĢtır. ġiirleri açık, derin manalı, samimi ve heyecanlıdır. Yunus Emre'yi aynı yolda takip eden birkaç Ģair daha görülmüĢtür. Bunlardan 335 bilinenlerinden Ġkisi, “ÂĢık Yunus” ve “DerviĢ Yunus”tur. Yunus Emre'nin en önemli takipçisi olan ÂĢık Yunus Bursalı olup, 843 (m.1430) yılında vefat etmiĢtir Bunların içinde üzerinde en fazla durulan tarikatlar Mevlevîlik‘le BektaĢîlik‘tir. Yûnus, divanında tarikat silsilesini Tapduk Emre, Barak Baba ve Sarı Saltuk Ģeklinde kaydetmiĢtir. Saltuknâme‟de Tapduk Emre‟nin Sarı Saltuk ve Yûnus Emre ile görüĢtüğü belirtilir. Ancak gerek Barak Baba‘nın gerekse Sarı Saltuk‘un gerçek kimlikleri ve tarikatları da bilinmemekte(Ocak, Sarı Saltık, s. 78) Ebülhayr Rûmî‘nin Saltuknâme‘sinde ise Sarı Saltuk kâfirler ve Râfizîler‘le savaĢan Sünnî ve Hanefî bir velî Ģeklinde tanıtılır. Yûnus Emre‘nin divanında on iki imamın adının hiç geçmemesi de onun Sünnîliğini gösterebilir. Kaynaklarda Sarı Saltuk‘un Hacı BektâĢ-ı Velî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Tapduk Emre ile görüĢtüğü belirtilmektedir. Yûnus Emre Ģiirlerinde Hacı BektâĢ-ı Velî‘den doğrudan söz etmez. Vilâyetnâme‘de Tapduk Emre‘nin Hacı BektâĢ-ı Velî ile münasebetine yer verilirse de bu münasebet Tapduk‘un Hacı BektâĢ-ı Velî‘ye mensubiyetini göstermez. Gölpınarlı‘ya göre Hacı BektaĢ‘tan hiç söz etmeyen Yûnus BektaĢî değildir. Hatta Sarı Saltuk‘un, Barak Baba‘nın ve Tapduk Emre‘nin de Hacı BektâĢ-ı Velî ile alâkası yoktur. (Risâlat al-Nushiyya ve Dîvân, s. XIII) Yûnus ve Tapduk Emre, Kalenderî mizaca sahip olmakla birlikte Bâtınî bir erkâna bağlı değildir. Yûnus‘un seyahati sırasında konakladığı Yukarı Azerbaycan‘daki Zâhidiye çevresi Ahî Mîrem‘i de yetiĢtirmiĢtir. Dolayısıyla Ahî Mîrem‘in Anadolu‘ya gelip Tapduk Emre‘den kalan bir zâviyede irĢadda bulunması mümkündür. Bu durumda Yûnus Emrem ile Ahî Mîrem‘in kabirleri karıĢtırılmıĢ olmalıdır. Yûnus‘un seyahat esnasında Tebriz‘den Nahcıvan‘a, oradan Gâh‘a gittiği yahut Anadolu‘dan Gâh‘a, buradan da Nahcıvan ve Tebriz‘e geçtiği düĢünülebilir (Tatcı, Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Velî AraĢtırma Dergisi, sy. 58 [2011], s. 155-170).Neticede Yûnus Emre‘nin Tapduk Emre ve Barak Baba vasıtasıyla Sarı Saltuk‘a ulaĢan silsilesinin Hacı BektâĢ-ı Velî ile alâkasının belli olmadığı söylenebilir. Yunus Emre Hazretleri, Mevlana Celaleddin-i Rumî Hazretleri'nin sohbetlerinde bulunmuĢtur. Bu sohbetin, onun 336 yetiĢmesinde büyük rolü olmuĢtur. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ile bütün yakınlarının, dört halifenin, Peygamber Efendimiz(s.a.v)‘in soyundan gelenlerin, bütün Ġslam âlimlerinin ezelî aĢığıdır. Hiçbir batıl cereyana kapılmadığı gibi, onlar karĢısında ahlakî nizamı, din sevgisini ve gerçek tasavvufu koruyan kültür ve sanat Ģeddi olmuĢtur. Yunus Emre(k.s) Hazretleri için derviĢlik, herkese faydalı olmak ülküsüdür. ġiirlerinde tembelliği, tufeyli ve faydasız olmayı kınamıĢtır.“ġeriat, tarikat yoldur varana,Hakikat, ma'rifet andan içeri”diyerek gerçek tasavvufu o tarif etmiĢtir. Vefatı. Yûnus Emre, "Risalet-ün Nushiyye" adlı mesnevîsinin sonunda verdiği; Söze târîh yedi yüz yediydi Yûnus cânı bu yolda fidîyidi beytinden anlaĢıldığı kadarıyla H. 707 (M. 1307-8) tarihlerinde hayattadır.Yine, Adnan Erzi tarafından Bayezıd Devlet Kütüphanesi'nde bulunan 7912 numaralı yazmada Ģu ifadelere rastlanmaktadır:Vefât-ı Yûnus Emre,Müddet-i 'Ömr 82,Sene 720.Bu belgeden anlaĢılacağı üzere, Yûnus Emre, H. 648 (M. 1240-1) yılında doğmuĢ, 82 yıllık bir dünya hayatından sonra H. 720 (M. 1320-1) yılında vefat etmiĢtir.Ruhu Ģâd olsun.Makamı Cennet olsun.Amin. Türbesi Anadolu‘nun pek çok yerinde ve Azerbaycan‘da Yûnus‘a ait mezar ve makamlar mevcuttur. Bunlar Yûnus‘un seyahat ettiği yerlerdeki sohbetlere katıldığını, çok sevildiğini ve hâtırasının yaĢatıldığını gösterir. Muhtemelen bazı seyahatlerinde mürĢidi Tapduk Emre ile beraber bulunduğundan destanî hayatları sevenlerinin tahayyülünde yaĢamıĢ ve yaĢatılmıĢtır. (Köprülü, Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar, s. 274) Fuad Köprülü‘nün baĢlattığı Yûnus Emre araĢtırmalarıyla birlikte Anadolu‘nun çeĢitli yerlerindeki ona ait mezarlardan üçünün Yûnus‘un gerçek mezarı olduğu iddiası gündeme gelmiĢ ve bu iddia zaman zaman büyük tartıĢmalara yol açmıĢ, konuyla ilgili çoğu popüler nitelikte birçok yazı yayımlanmıĢtır. Anadolu‘da Yûnus‘un mezarının bulunduğu söylenen yerler Ģunlardır: EskiĢehir Sarıköy (Ģimdi Yûnusemre köyü), Karaman, Aksaray Ortaköy, Bursa, 337 Manisa Kula Emresultan köyü, Erzurum Dutçu (Düzcü) köyü, Isparta Keçiborlu, Afyon Sandıklı, Ankara Nallıhan Emremsultan köyü, Ünye ve Sivas. Bunların yanında Azerbaycan‟ın Gâh bölgesinde de bir makam mevcuttur. Bazı kaynaklarda Yûnus‟un mezarının Sivrihisar yakınlarındaki Sarıköy‟de olduğu belirtilmektir.(meselâ bk. Menâkıb-ı Hacı BektâĢ-ı Velî, s. 49; Lâmiî, s. 691; Mecdî, s. 78; ġeyh Baba Yûsuf Sivrihisârî, s. 529) Sarıköy‟deki mezar Ankara-EskiĢehir demiryolu hattının yapılması esnasında 6 Mayıs 1946 tarihinde açılmıĢ, kabirdeki bakiyeler geçici mezara nakledilmiĢ, 1970‟te yeni yapılan bir anıtmezarla bugünkü yerine getirilmiĢtir. Fuad Köprülü, Abdülbaki Gölpınarlı ve Faruk K. TimurtaĢ da Yûnus‟un mezarının burada yer aldığını kabul ederler. Türbesi ile ilgili önemli bir tespit de Ģöyledir: Sarıköy‟deki kabir Ankara-EskiĢehir demiryolu hattının yapılması için nakline karar verilmiĢ, 6 Mayıs 1946 tarihinde açılmıĢ, nakil iĢlerine baĢlanmıĢ, Fakat bir türlü bu iĢte muvaffak olunamamıĢ. Hatta bir defasında döĢenen rayların sökülüp, sekiz metre geriye atıldığı görüldü. Bunun üzerine Yunus Emre için bir türbe yapılıp, kabrinin oraya nakline karar verildi. Yunus Emre Hazretleri'nin yeni kabri, eskisine göre yüz metre kadar daha ileride bir tepecik üzerinde yapıldı. Yeni kabrine taĢıyacak beĢ kiĢilik heyet, kimseye haber vermeden ve hiçbir merasim yapmadan çalıĢacaktı. Karar verildiği Ģekilde hareket edildi. Yalnız ertesi gün Yunus Emre Hazretleri‘nin çevresine davetsiz, ilansız otuz binden fazla insan kalabalığı toplandı. Yunus Emre Hazretleri'nin kabri itina ile açıldı. Bedeni, 700 yıldan beri hiç bozulmamıĢ bir halde, bir eli yüzünde, bir eli kalbinin üzerinde rahat bir Ģekilde uzanmıĢ yatıyor görüldü. Mübarek bedeni oradan alındı, tabuta konuldu ve kalabalığın elleri üzerinde, yüz metrelik mesafe tam üç saatte kat edildi. Yunus Emre Hazretleri'nin vasiyeti Ģu idi: "Beni hocamın türbesinde, giriĢ yolu üzerine gömsünler." Bundan maksadı, Ģeyhini ziyarete gelenlerin, kendisini çiğneyip geçmeleriydi. Bu, hocasına ne ölçüde bağlı olduğunu göstermektedir. 1970‟te de yeni yapılan bir anıtmezarla bugünkü yerine getirilmiĢtir. Fuad Köprülü, Abdülbaki Gölpınarlı ve Faruk K. TimurtaĢ da Yûnus‟un mezarının burada yer aldığını kabul ederler. 338 ġiiri Yûnus Emre Ģiirlerinde kendisini “Ģairler kocası”, “bir âĢık koca” diye niteler. Ozanlığının yanısıra dili, düĢünceleri, iĢlediği konularla Anadolu'da geliĢen Türk edebiyatının en büyük adlarından sayılan Yûnus Emre, yalnız halk ve tekke Ģiirini değil, divan Ģiirini de etkiledi, yaĢarlığını çağlar boyu sürdürdü. Hece ve aruzla yazdığı Ģiirlerinde sevgiyi temel aldı. Tasavvufla, Ġslam düĢüncesiyle beslenen dizelerinde insanın kendisiyle, nesnelerle, Allah'la iliĢkilerini iĢledi, ölüm, doğum, yaĢama bağlılık, Ġlahi adalet, insan sevgisi gibi konuları ele aldı. Çağına hâkim olan düĢünüĢ biçimini ve kültürü konuĢulan dille, yalın akıcı bir söyleyiĢle dile getirdi; kendinden önce yetiĢmiĢ Ġran ozanlarının, çağdaĢlarının yapıtlarında geçen kavramlara yeni bir öz, yeni bir deyiĢ kattı. Bu yanıyla tasavvuf düĢüncesini zenginleĢtirdi, kendi adına bağlanan tekke Ģiirinin Anadolu'daki ilk temsilcilerindendir. Yûnus‟un ilâhileri daha söylenip yazıldığı tarihten itibaren dilden dile dolaĢmaya, ezberlenip okunmaya baĢlanmıĢ, XIV. yüzyıldan itibaren abdalân-ı Rûm vasıtasıyla Osmanlı fetihlerine paralel Ģekilde bütün Türk-Ġslâm coğrafyasına yayılmıĢtır. Akıncı ocaklarında ve zâviyelerde besteli Yûnus ilâhilerinin okunduğu tahmin edilmektedir. Günümüzde Anadolu‟dan Balkanlar‟a kadar geniĢ bir coğrafyada Müslüman Türk kültürünün izlerinin sürmesinde Yûnus‟un ilâhilerinin büyük etkisi vardır. Bunlar aynı zamanda asırlardan beri Anadolu‟da ve Rumeli‟de faaliyet gösteren tarikatların ortak düĢüncesi ve sesi haline gelmiĢtir. Yûnus‟un 417 Ģiirinden 138‟i aruz, diğerleri hece vezniyle yazılmıĢtır. Aruzla kaleme alınan Ģiirlerdeki kusurlar biraz da o devirde veznin henüz yeterince iĢlenmemiĢ olmasından kaynaklanmaktadır. ġiirlerin çoğunluğu beyit esasına göre, bir kısmı da musammat tarzında tertip edilmiĢtir. Bu sebeple aruzla veya heceyle yazılan bazı gazeller ikiye bölündüğünde her beyit kıta Ģekline de girebilmektedir. Musammatlar genelde ―müstef‗ilün müstef‗ilün müstef‗ilün müstef‗ilün‖ vezniyle kaleme alınmıĢtır. Heceyle söylenen Ģiirler Ģeklen gazele benzediğinden bunlara ―heceli gazel‖ demek mümkündür. Böylece Yûnus Emre ilk defa 339 gazeli hece veznine uyarlayıp yeni bir Ģekil ortaya koymuĢ, daha sonraki mutasavvıf Ģairleri de bu gazelleriyle etkilemiĢtir. Ġlâhi, nefes ve nutuk, seyrüsülûk ile fenâ ve tevhid makamlarına yükselerek bekāda karar kılan mutasavvıf Ģairlerin ―Hak ve hakikatten söyledikleri‖ kelâmlardır. Divanda münâcât, na‗t, istiĢfâ, mi‗râciyye, nasihatnâme, vücudnâme, yaĢnâme, baharnâme ve lugaz‖ denebilecek türden Ģiirlere rastlanmaktaysa da bütün bu konular ilâhi baĢlığı altında değerlendirilebilecek niteliktedir. Ġbrâhim Hâs da Tezkire‘sinde Yûnus‘un Ģiirleri için ilâhi demektedir.(vr. 39a , 169b ). Yunus'un Ģiirlerinde tasavvufun söylenmesi güç fikir ve heyecanları, berrak bir su içindeymiĢ gibi, hemen görülür. Yunus bu Ģiirleri, eskiden öğrendiği bazı unutulmaz Ģiirleri hatırlıyor, onları tekrarlıyormuĢçasına kolay söylemiĢtir. Bunun içindir ki Yunus, yedi yüz yıldan beri gittikçe artan bir ilgiyle, bütün Türk halkı tarafından sevilmiĢ, okunmuĢ, taklit olunmuĢ, Ģiirleri bestelenmiĢtir Yunus Emre Divanı'nın birçok yazma nüshası vardır. Fakat bu divandaki bütün Ģiirlerin Yunus'un olduğu söylenemez. Bu divana, Yunus tarzında söylenen daha sonraki Ģairlerin Ģiirleri de karıĢmıĢtır. Eski harflerle taĢ basması nüshaları bulunan Yunus divanını önce Burhan Toprak, sonra Abdülbâki Gölpınarlı yeni harflerle yayımlamıĢlardır. Bu divanın daha güzel ve ciddi bir basımına yine de ihtiyaç vardır. Yunus Emre hakkında Ģimdiye kadar yapılan incelemelerin en güzeli, Fuat Köprülü'nün Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar isimli eseridir. Öte yandan Yûnus Emre, Eski Anadolu Türkçesi‟nin oluĢumunda çok önemli rol oynayan ilk Türk Ģairidir. Onun kullandığı kelimeler ve ifade kalıpları, bunlara yüklediği anlamlar ve mecazlar Türkçe‟nin edebî bir dil haline gelmesi yolunda büyük bir merhaledir. Esasen Yûnus‟u diğer mutasavvıf Ģairlerden ayıran özelliği de budur. Süleyman ġeyhî, Yûnus‘tan sonra gelen Ģairlerin onun gibi Ģiir söylemeye muvaffak olamadıklarını kaydederken (Bahrü‘l-velâye, vr. 143b ) Ġsmâil Hakkı Bursevî, ―ġeyh Yûnus bu lisanın hatmidir. Zira ondan sonra gelen erbâb-ı mezâkın her biri onun mezâkı üzerine gitmiĢ, nazımda onu taklit etmiĢtir‖ der (ġerh-i Ebyât-ı Yûnus Emre, vr. 41a ). Yûnus‟tan önce sözlü bir edebiyat varsa da Anadolu‟da geliĢen Batı Türkçesi‟yle ilk ve en 340 güzel Ģiirleri Yûnus ortaya koymuĢ, Ģifahî birikimden yararlanarak dili sanatkârane bir üslûpla iĢleyip Türkçe‟de bir tasavvuf dili oluĢturmuĢtur. Yûnus‟un sade dilinde yer alan, devrin Türkçe‟sinde kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerden bazıları Türkçe fonetiğe uydurulmuĢtur. Ayrıca onun divanında günümüzde kullanılmayan (arkaik) birçok kelime mevcuttur. ġiirlerinde dönemin kültürünü yansıtan dinî terim ve kavramların yanında çok sayıda halk söyleyiĢi ve deyim de vardır. Yûnus Emre‘nin fikirleri GülĢehrî, Kaygusuz Abdal, ÂĢık PaĢa ve Ahmed Fakih‘ten farklı değildir. Ancak o Türkçe‘ye getirdiği değiĢik bir sesle ve kelimelere yüklediği anlamlarla onlardan ayrılır. Ġlâhilerinin asırlarca okunup günümüze ulaĢmasının sebebi Ģiirlerine hâkim olan bu üslûptur (TimurtaĢ, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II, 405-412; ayrıca bk. Mansuroğlu, I/1 [1946], s. 9-17; IV/3 [1951], s. 215- 219; Banarlı, III/7 [1974], s. 37-46). Lâmiî Çelebi; ―Yûnus‘un Ģiiri baĢtanbaĢa tevhid sırlarıyla dolu remizlerdir‖ der. (Nefehât Tercemesi, s. 691) ÂĢık Çelebi onu, ―Yûnus irfan mektebinde okuyan bir ârif, sözü hâle dönüĢtüren bir Allah dostu ve sır sahiplerinin sırlarını açıklayan bir dilin sahibidir‖ sözleriyle tanıtır. (MeĢâirü‟Ģ-Ģuarâ, II, 689) Süleyman ġeyhî de Türkçe ibarelerle gazel ve ilâhi tarzında pek çok tasavvufî sırrı açıkladığını söyler. (Bahrü‟l-velâye, vr. 143b ) Yûnus‘un divanında âyet ve hadislerden, klasik dönem mutasavvıflarından ve halk kahramanlarından pek çok alıntı vardır. Onun Ģiirlerinde sosyal olayların ve mahallî hayatın izlerini görmek mümkündür. Yûnus‘un sanatı tefekkürünü, tefekkürü sanatını örtmez. DüĢünceleri Ģiirin sınırlı yapısı içinde kaybolup gitmez. ġiirlerindeki öğreticilik insana bıkkınlık vermez. ÇeĢitli aĢk halleriyle hallenen Yûnus‘un Ģairliğini ispat etmek gibi bir düĢüncesi de yoktur; zira Hak sırrının peĢindeydi, sabırla aradığını bulmuĢ ve ―Hak‘tan gelen Ģerbeti içmiĢtir.‖ DüĢünceleri. Türk tasavvuf edebiyatı sahasında kendine has bir tarzın kurucusu olan Yûnus Emre, Ahmed Yesevî ile baĢlayan tekke Ģiiri geleneğini özgün bir söyleyiĢle Anadolu‘da yeniden ortaya koymuĢ ve Rumeli coğrafyasında geliĢen tasavvuf edebiyatı ondan büyük ölçüde etkilenmiĢtir. Yûnus tasavvufî düĢünceyi derinden kavrayıp yaĢamıĢ, 341 ilâhilerinde samimiyeti, heyecan ve aĢkıyla derinlikli, akıcı bir üslûba ulaĢmıĢ, bütün insanlığı ilâhî aĢka, kardeĢliğe, merhamet ve Ģefkate davet etmiĢ, insan olmanın, kendini bilmenin, Cenâb-ı Hakk‘a ulaĢmanın Ģartlarını ve yollarını anlatmıĢtır. Onu panteist, mistik veya hümanist kabul etmek yahut bu düĢüncelerin temsilcilerine yakın görmek isabetli değildir. Her Ģeyden önce Yûnus‟un tasavvuf anlayıĢı Kur‟an ve Sünnet‟e, kendisinden önce yaĢayan mutasavvıfların düĢüncelerine ve tecrübelerine dayanır. Gerçekte Yûnus‟un sevgi temeli üzerine kurulu düĢünce dünyası insanı sevme noktasında kalmayıp Allah sevgisine uzanır. Ondaki sevgi kademe kademe zerreden küreye bütün varlığı içine alan ilâhî bir sevgiye dönüĢür. ġiirlerinde çevresinden, tabiattan, insanî değerlerden bazı örnekler verse de Yûnus hiçbir zaman maddî unsurları amaç edinmemiĢtir. Her Ģeyin özünde mevcut mutlak varlık olunca varlıklara ve insana verilen değer de Allah için olmaktadır. Onun tarif ettiği insan Hz. Peygamber‘in Ģahsında temsil edilen ―insân-ı kâmil‖dir (er kiĢi). Bu insan yaratılıĢ gayesi olan ilâhî ahlâka ulaĢmıĢ, üstün özelliklerle donanmıĢtır. Yûnus‟a göre ahlâk insana yakıĢmayan davranıĢları terkedip ilâhî yaratılıĢtaki asla (fıtrat-ı asliyye) yönelmektir. Ahlâkî olmayan davranıĢlar Yûnus‘un dilinde hayvanî nefse ait ―yaramaz‖ kelimesiyle ifade edilir. Yaramaz davranıĢların yararlı hale dönüĢtürülmesi insân-ı kâmil olmanın esasıdır. Kâmil insan aĢk ile Allah‘a ulaĢmıĢ, ilâhî ahlâkla ahlâklanmıĢtır. Yûnus‟un tanımını yaptığı ikinci insan tipi iyi ile kötü, güzel ile çirkin gibi ikilikler arasında bocalayan sûfî veya gerçek sevgiyi bilmeyen âĢık tipidir. Böyle kiĢilerin davranıĢları dramatiktir. Yûnus Emre insân-ı kâmilin üstün özelliklerini sayarak insanların bu mertebeye ulaĢmasını ister ve onları aĢka, ilâhî fakra ve tevhide davet eder. Bunun için izlenecek yol bellidir: Tapduk Emre‘nin izinden yürümek ve onun mânevî Ģahsında temsil ettiği Muhammedî ahlâkın rengine boyanıp benlikten geçmek, ―fenâfillâh‖a ulaĢmak. Ancak mâna yolu nefs-i emmâresine yenik düĢen insanlara kapalıdır. Yûnus bu kiĢiler için, ―Bir zerre aĢkı olmayan belli bilin yabandadır‖; ―AĢkı olmayan gönül misâl-i taĢa benzer‖; ―Bu hayale aldanan otlar davara benzer‖ der. 342 Yûnus tevhid ehli bir mutasavvıftır. Ona göre varlık tektir, mutlak varlık Allah‟tır. EĢya Hakk‟ın esmâ, ef„âl ve sıfatlarının tecellisidir. EĢyanın kendine ait müstakil bir varlığı yoktur. Varlıklara bağımsız bir vücut nisbet etmek insanı Ģirke götürür. Bu sebeple, ―Benden benliğim gitti hep mülkümü dost tuttu‖ der. Ledün ilmi insanın benliğinden sıyrılıp kurtulmasıyla baĢlar. Ġnsanı insan yapan öz yaratılıĢındaki aĢk cevheridir. AĢk var olmanın sebebidir; kulun eksiklerini tamamlayan, onu Hakk‟a lâyık kılan bir cevherdir. Yûnus kesrette vahdet idraki içinde yaĢamıĢ bir erendir. DüĢüncelerini yorumlarken onun Kur‟an ve Sünnet‟e bağlılığını göz ardı etmemek gerekir. Eserleri 1-Divanı: Yunus Emre'nin Ģiirleri bu Divanda toplanmıĢtır. ġiirler aruz ölçüsüyle ve hece ölçüsüyle yazılmıĢtır. 2-Risaletü'n – Nushiyye.1307'de yazıldığı sanılmaktadır. Eser, mesnevi tarzında aruz vezninde yazılmıĢtır ve 573 beyitten oluĢmaktadır. Eser; dinî, tasavvufî, ahlakî bir kitaptır. "Öğütler kitabı" anlamına gelmektedir. Yunus Emre Hazretleri'nin Ģiirlerinden birkaç örnek: DERTLĠ DOLAP Benim adım dertli dolap, Ben bir uslanmaz ozanım, Suyum akar yalap yalap, Derdim vardır inilerim. Böyle emreylemiĢ Çalap, Sol dülgerler beni yondu, Derdim vardır inilerim. Her âzam yerine kondu, Ben bir dağın ağacıyım, Bu iniltim Hakk'tan geldi, Ne tatlıyım, ne acıyım, Derdim vardır inilerim. Ben Mevla'ya duacıyım, Yunus bunda gelen gülmez, Derdim vardır inilerim. KiĢi muradına ermez, Beni bir dağda buldular, Bu fânide kimse kalmaz, Kolum kanadım kırdılar, Derdim vardır inilerim. Dolaba lâyık gördüler, Derdim vardır inilerim. Dağdan kestiler hezenim, 343 Bozuldu türlü düzenim, Suyum alçaktan çekerim, Dönüp yükseğe dökerim, Görün ben neler çekerim, Derdim vardır inilerim. DAĞLAR ĠLE TAġLAR ĠLE Dağlar ile taĢlar ile, Gökyüzünde Ġsa ile, Çağırayım Mevlam seni. Tür Dağında Musa ile, Seherlerde kuĢlar ile, Elindeki asa ile, Çağırayım Mevlam seni. Çağırayım Mevlam seni. Sular dibinde mâhiyle, Yunus okur diller ile, Sahralarda âhû ile, Ol kumru bülbüller ile, Abdal olup "Yâ Hû" diye, Hakk'ı seven kullar ile, Çağırayım Mevlam seni. Çağırayım Mevlam seni. GELDĠ GEÇTĠ ÖMRÜM BENĠM Geldi geçti ömrüm benim, Bir hastaya vardın ise ġol yel esip geçmiĢ gibi Bir içimi su verdin ise Hele bana Ģöyle geldi, Yarın anda karĢı gele ġol göz yumup açmıĢ gibi. Hak Ģarabın içmiĢ gibi. ĠĢbu söze Hak tanıktır, Bir miskini gördün ise Bu can gövdeye konuktur Bir eskice verdin ise Bir gün ola çıka gide Yarın anda sana gele, Kafesten kuĢ uçmuĢ gibi. Hak libâsın biçmiĢ gibi. Miskin âdem oğlanını Yunus Emre bu dünyada BenzetmiĢler ekinciye Ġki kiĢi kalır derler Kimi biter kimi yeter Meğer Hızır Ġlyas ola Yere tohum saçmıĢ gibi. Âb-ı hayât içmiĢ gibi. Bu dünyada bir nesneye Yanar içim göynür özüm Yiğid iken ölenlere 344 Gök ekini biçmiĢ gibi AH NĠDEYĠM ÖMRÜM SENĠ Yok yere geçirdim günü Hayrım Ģerim yazılacak Ah nideyim ömrüm seni Ömrüm ipi üzülecek Seninle olmadım gani Suret benden bozulacak Ah nideyim ömrüm seni Ah nideyim ömrüm seni Geldim ve geçtim bilmedim Gidip geri gelmiyesin Ağlayıp güssa yemedim Gelip beni bulmayasın Senden ayrılam demedim Bu benliğe sermayesin Ah nideyim ömrüm seni Ah nideyim ömrüm seni Hani sana güvendiğim Miskin Yunus gideceksin Guveniben yuvandığım Acep sefer edeceksin Kaldı külli kazandığım Hasret ile kalacaksın Ah nideyim ömrüm seni Ah nideyim ömrüm seni ġOL CENNETĠN IRMAKLARI ġol cennetin ırmakları Aydan aydındır yüzleri Akar Allah deyu deyu ġekerden tatlı sözleri ÇıkmıĢ islam bülbülleri Cennette huri kızları Öter Allah deyu deyu Gezer Allah deyu deyu Salınur Tûbâ dalları Yunus Emre var yarına Kur'an okur hem dilleri Koma bugünü yarına Cennet bâğının gülleri Yarin Hakk'ın divanına Kokar Allah deyü deyü Varam Allah deyu deyu 345 gibi Ģiirlerini bu heyecanla söylemiĢtir. Bu arada sevgilisine varamamak endiĢesi, bütün Hak âĢıkları gibi, zaman zaman Yunus'un da gönlünü acıtmıĢtır: Murâdıma, maksûduma ermezsem Hayıf bana, yazık bana, vah bana Kaadir Mevlâm cemâlini görmezsem Hayıf bana, yazık bana, vah bana gibi kullandığı güzel Türkçedeki "yazık" ifade eden bütün kelimelerle feryat ediĢi bundandır. Allah dan uzak kaldıkça, kalabalıklar içinde dahi kimsesiz olan insanın sonsuz garipliğini Ģiir dolu bir Türkçe söyleyiĢ haline getirmek için, Yunus'un Ģöyle bir düĢüncesi yeter: Acep Ģu yerde var m'ola, ġöyle garip bencileyin, Bağrı baĢlı, gözü yaĢlı, ġöyle garip bencileyin. Bir garip ölmüĢ diyeler, Üç günden sonra duyalar, Soğuk su ile yuyalar, ġöyle garip bencileyin. Yunus Emre'nin Bâd-ı sabâya sorsunlar Cânan illeri kandedür Görenler haber versinler Cânan illeri kandedür" diye, diyar diyar aradığı Allah‘ı bir gün kendi içinde bulunca: Canlar canını buldum Bu canım yağma olsun Ballar balını buldum Kovanım yağma olsun diyerek, nasıl coĢkun bir Ģevki dile getirdiğini biliyorsunuz. 346 ĠLĠM KENDĠN BĠLMEKTĠR Ġlim ilim bilmektir Okumaktan murat ne Ġlim kendin bilmektir KiĢi Hak'kı bilmektir Sen kendini bilmezsin Çün okudun bilmezsin Ya nice okumaktır Ha bir kuru emektir Okudum bildim deme Dört kitabın ma'nasi Çok taat kıldım deme Bellidir bir elifte Eğer Hak bilmez isen Sen elifi bilmezsin Abes yere yelmektir Bu nice okumaktır Yiğirmi dokuz hece Yunus Emre der hoca Okursun uçtan uca Gerekse bin var hacca Sen elif dersin hoca Hepisinden iyice Ma'nisi ne demektir Bir gönüle girmektir NĠÇĠN AĞLARSIN BÜLBÜL HEY Sen burda garip mi geldin Karlı dağlardan mı aĢtın Niçin ağlarsın bülbül hey Derin ırmaklar mı geçtin Yorulup iz mi yanıldın Yârinden ayrı mı düĢtün Niçin ağlarsın bülbül hey Niçin ağlarsın bülbül hey Hey, ne yavuz inilersin Kal'alı Ģehir mi yıkıldı Benim derdim yenilersin Ya nam-u arın mi kaldı Dostu görmek mi dilersin Gurbette yârin mi kaldı Niçin ağlarsın bülbül hey Niçin ağlarsın bülbül hey Gulistanlarda yaylarsın Uykudan gözüm uyandı Taze gülleri yeğlersin Uyandı kana boyandı Yavlak zarılık eylersin Yandı sol yüreğim yandı Niçin ağlarsın bülbül hey Niçin ağlarsın bülbül hey 347 N'oldu Ģu Yunus'a n'oldu AĢkın deryasına daldı Yine baharistan oldu Niçin ağlarsın bülbül hey ÇEKE GELDĠ ÇEKE GĠDER AĢkın odu ciğerimi Yaka geldi yaka gider Garip baĢım bu sevdayı Çeke geldi çeke gider Kâr etti firak canıma AĢık oldum cananıma As zencirin dost boynuma Taka geldi taka gider Sadıklar durur sözüne Gayri görünmez gözüne Bu gözlerim dost yüzüne Baka geldi baka gider Bülbül eder ah-ü figan Hasret ile yandı bu can Benim gönülcüğüm ey can Hakk'a geldi Hakk'a gider Arada olmasın asi Onulmaz bağrımın baĢı Gözlerimin kanlı yaĢı Aka geldi aka gider Miskin Yunus'un sözleri Efgan eder bülbülleri Dost bahçesinin gülleri Koka geldi koka gider 348 GEL GĠDELĠM DOSTA GÖNÜL Bir karardan durmayalım Gel gidelim dosta gönül Hasretinden yanmayalım Gel gidelim dosta gönül Kılavuz ol gönül bana Gel gidelim yârdan yana Canım kurbandır canana Gel gidelim dosta gönül Kara haberin almadan Can bedenden ayrılmadan Azrail bizi bulmadan Gel gidelim dosta gönül Gerçek murada varalım Yârin hatırın soralım Yunus Emre'yi alalım Gel gidelim dosta gönül KALANLARA SELAM OLSUN Bu dünyadan gider olduk Kalanlara selam olsun Bizim için hayır dua Kılanlara selam olsun Ecel büke belimizi Söyletmeye dilimizi Hasta iken halimizi Soranlara selam olsun Tenim ortaya açıla Yakasız gömlek biçile Bizi bir aĢan vech-ile Yunanlara selam olsun 349 Azrail alır canımız Kurur damarda kanımız Yuyacağın kefenimiz Saranlara selam olsun Sala verile kastimize Gider olduk dostumuza Namaz için üstümüze Duranlara selam olsun Dünyaya gelenler gider Hergiz gelmez yola gider Bizim halimizden haber Soranlara selam olsun Miskin Yunus söyler sözün YaĢ doldurmuĢ iki gözün Bizi bilmeyen ne bilsin Bilenlere selam olsun AġK ĠĢitin ey yârenler, Kıymetli nesnedir aĢk. Değmelere bitinmez, Hürmetli nesnedir aĢk. Hem cefadır hem safâ Hamza'yı attı Kaf'a. AĢk iledir Mustafa, Devletli nesnedir aĢk. Dağa düĢer kül eyler, Gönüllere yol eyler, Sultanları kul eyler, Hikmetli nesnedir aĢk. Kime kim vurdu ok? 350 Gussa ile kaygu yok. Feryad ile âhı çok, Firkatli nesnedir aĢk. Denizleri kaynatır, Mevce gelir oynatır. Kayaları söyletir, Kuvvetli nesnedir aĢk. Akılları ĢaĢırır, Deryalara düĢürür. Nice ciğer piĢirir, Key odlu nesnedir aĢk. Miskin Yunus n'eylesin? Derdin kime söylesin? Varsın dostu toylasın, Lezzetli nesnedir aĢk. GELĠN EY KARDEġLER Gelin ey kardeĢler gelin Bu menzil uzağa benzer Nazar kıldım Ģu dünyaya KurulmuĢ tuzağa benzer Bir pirin eteğin tuttum "Ara beni" deyip gitti Nice yüzbin günah ettim Her biri de bir dağa benzer Çağla DerviĢ Yunus çağla Sen özünü Hakk'a bağla Ağlar isen haline ağla Elden vefa yoğa benzer 351 ġÖYLE GARĠP BENCĠLEYĠN Acep Ģu yerde varm'ola ġöyle garip bencileyin Bağrı baĢlı gözü yaĢlı ġöyle garip bencileyin Gezdim urum ile Ģamı Yukarı illeri kamu Çok istedim bulamadım ġöyle garip bencileyin Kimseler garip olmasın Hasret oduna yanmasın Hocam kimseler duymasın ġöyle garip bencileyin Söyler dilim ağlar gözüm Gariplere göynür özüm Meğer ki gökte yıldızım ġöyle garip bencileyin Nice bu dert ile yanam Ecel ere bir gün ölem Meğer ki sinimde bulam ġöyle garip bencileyin Bir garip ölmüĢ diyeler Üç günden sonra duyalar Soğuk su ile yuyalar ġöyle garip bencileyin Hey Emre'm Yunus biçare Bulunmaz derdine çare Var imdi gez Ģardan Ģara ġöyle garip bencileyin 352 GÖNÜL ARZULAR SENĠ Arayı arayı bulsam izini Ġzinin tozuna sürsem yüzümü Hakk nasip eylese görsem yüzünü Ya Muhammed gönül arzular seni Yitirdim o dostu bilmem ne yanda Sevgisi gönülde muhabbet canda Yarın mahĢer günü ulu divanda Ya Muhammed gönül arzular seni Yunus senin methin eder dillerde Sevilirsin bütün bu gönüllerde Ağlayı ağlayı gurbet ellerde Ya Muhammed gönül arzular seni GEL GÖR BENĠ AġK NEYLEDĠ Ben yürürüm yana yana AĢk boyadı beni kana Ne deliyem ne divane Gel gör beni aĢk neyledi Gah eserim yeller gibi Gah tozarım yollar gibi Gah akarım seller gibi Gel gör beni aĢk neyledi Akar suların çağlarım Dertli ciğerim dağlarım ġeyhim anuban ağlarım Gel gör beni aĢk neyledi Ya elim al kaldır beni Ya vaslına erdir beni Çok ağlattın güldür beni Gel gör beni aĢk neyledi 353 Ben yürürüm ilden ile ġeyh anarım dilden dile Gurbette halım kim bile Gel gör beni aĢk neyledi Mecnun oluban yürürüm O yâri düĢte görürüm Uyanıp melül olurum Gel gör beni aĢk neyledi Miskin Yunus biçareyim BaĢtan ayağa yâreyim Dost elinde avareyim Gel gör beni aĢk neyledi AġKIN ALDI BENDEN BENĠ AĢkın aldı benden beni bana seni gerek seni Ben yanarım dün ü günü bana seni gerek seni Ne varlığa sevinirim ne yokluğa yerinirim AĢkın ile avunurum bana seni gerek seni AĢkın aĢıklar öldürür aĢk denizine daldırır Tecelli ile doldurur bana seni gerek seni AĢkın Ģarabından içem Mecnun olup yola düĢem Sensin dün ü gün endiĢem bana seni gerek seni Sufilere sohbet gerek Ahilere ahret gerek Mecnunlara Leyla gerek bana seni gerek seni Eğer beni öldüreler kulum göğe savuralar Toprağım anda çağırır bana seni gerek seni Cennet dedikleri ne ki bir kaç köĢkle birkaç huri Ġsteyene ver onları bana seni gerek seni Yunus-durur benim adım gün geçtikce artar ödüm Ġki cihanda maksudum bana seni gerek seni 354 SEN DERVĠġ OLAMAZSIN DerviĢlik der ki bana Sen derviĢ olamazsın Gel ne deyeyim sana Sen derviĢ olamazsın DerviĢ bağrı baĢ gerek Gözü dolu yaĢ gerek Koyundan yavaĢ gerek Sen derviĢ olamazsın Döğene elsiz gerek Söğene dilsiz gerek DerviĢ gönülsüz gerek Sen derviĢ olamazsın Dilin ile Ģakırsın Çok mailer okursun Vara yoğa kakırsın Sen derviĢ olamazsın Kakımak varmıĢsa ger Muhammet de kakırdı Bu kakımak sende var Sen derviĢ olamazsın Doğruya varmayınca MürĢide yetmeyince Hak nasip etmeyince Sen derviĢ olamazsın DerviĢ Yunus gel imdi Ummanlara dal imdi Ummana dalmayınca Sen derviĢ olamazsın ÖLÜM 355 Yalancı dünyaya konup göçenler Ne söylerler ne bir haber verirler Üzerinde türlü otlar bitenler Ne söylerler ne bir haber verirler Kiminin baĢında biter ağaçlar Kiminin baĢında sararır otlar Kimi masum kimi güzel yiğitler Ne söylerler ne bir haber verirler Toprağa gark olmuĢ nazik tenleri Söylemeden kalmıĢ tatlı dilleri Gelin duadan unutman bunları Ne söylerler ne bir haber verirler Yunus derki gör taktirin iĢleri DökülmüĢtür kirpikleri kaĢları BaĢları ucunda hece taĢları Ne söylerler ne bir haber verirler ÂDEM OĞLU Miskin Âdem oğlanı, nefse zebun olmuĢdur Hayvan canavar gibi, otlamağa kalmıĢtır Hergiz ölümün sanmaz, ölesi günin anmaz Bu dünyadan usanmaz, gaflet önin almıĢdur Oğlanlar öğüt almaz, yiğitler tevbe kılmaz Kocalar taat kılmaz, sarp rüzgar olmuĢtur Beğler azdı yolundan, bilmez yoksul halinden Çıktı rahmet gölünden, nefs gölüne dalmıĢdur Yunus sözi alimden, zinhar olma zalimden Korkadurın ölümden, cümle doğan ölmüĢdür. ELHAMDÜLĠLLAH Haktan gelen Ģerbeti içtik elhamdülillah ġol kudret denizini geçtik elhamdülillah 356 ġol karĢıki dağları meĢeleri bağları Sağlık safalık ile aĢtık elhamdülillah Kuru idik yaĢ olduk kanatlandık kuĢ olduk Birbirmize eĢ olduk uçtuk elhamdülillah Vardığımız illere Ģol safa gönüllere Halka tapduk manisin saçtık elhamdülillah Beri gel barıĢalım yad isen biliĢelim Atımız eğerlendi estik elhamdülillah Ġndik Rum'u kıĢladık çok hayır Ģer iĢledik UĢ bahar geldi geri göçtük elhamdülillah Dirildik pınar olduk irkildik ırmak olduk Artık denize dolduk taĢtık elhamdülillah Taptuğun tapusuna kul olduk kapusuna Yunus miskin çiğ idik piĢtik elhamdülillah Literatür. 1. Hayatı ve tasavvufî kiĢiliği: H. Baki Kunter, Yûnus EmreBilgiler-Belgeler (EskiĢehir 1966); Memet Fuat, Yûnus Emre (Ġstanbul 1971, 5. bs., 2007); Sabahattin Eyüboğlu, Yûnus Emre (Ġstanbul 1973); Cahit Öztelli, Belgelerle Yûnus Emre (Ankara 1977); Yûnus Emre (Ġstanbul 1986); Ġsmail Tosun, Yûnus Emre ve Hocası Tapduk Emre‘nin YaĢam Öyküsü (Ġzmir 1981); N. Ziya Bakırcıoğlu, Yunus Emre Divanı (Ġstanbul 1981); Mustafa Uzun, Çağrı: Yunus‘dan Seçme ġiirler (Ġstanbul 1981); Refik Soykut, Emrem Yûnus (Ankara 1982); Abdullah Rıza Ergüven, Yunus Emre (Ġstanbul 1982, 2001); Kul Sadi, Ġrfan ve Yûnus Emre (Ġstanbul 1983); Cevdet Kudret, Yûnus Emre (3. bs., Ġstanbul 1985); Ġlhan BaĢgöz, Yunus Emre (Ġstanbul 1990, 3. bs., 2003); Önder Göçgün, Dünden Bugüne Yûnus Emre (Ankara 1995); Hikmet Ġlaydın, Yûnus ġiirinden Günümüze YaklaĢtırmalar-Korkma Ebedî Varsın (Ankara 1998); Azmi Bilgin, Yûnus Emre (Ġstanbul 2000); Talat Sait Halman, A‘dan Z‘ye Yûnus Emre (Ġstanbul 2003); Cengizhan Orakçı, Yûnus Emre Divanı‘ndan Seçmeler (Konya 2005); Hayati Develi, Yûnus Emre Divanı‘ndan Seçmeler (Ġstanbul 2011). 2. Doktora çalıĢmaları: Behçet Dede, Yunus Emre‘nin Eserlerinin Tahlili (1990, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler 357 Enstitüsü); Mustafa Tatcı, Yûnus Emre Divanı (inceleme-metin, I-II, 1990, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Said Khourchid (Sait HurĢid), La langue de Yunus Emre: Contribution à l‘histoire du turc pré-Ottoman (Ankara 1991); Mustafa TaĢpınar, Yunus Emre ve Meister Eckhart‘ta Ġnsan Sevgisi (1992, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Bildiri kitapları: Uluslararası Yunus Emre Semineri-Bildiriler: 6-7-8 Eylül-Ġstanbul 1971 (Ġstanbul 1971); Uluslararası Yûnus Emre, Nasreddin Hoca, Karamanoğlu Mehmet Bey ve Türk Dili Semineri Bildirileri: 10-12 Haziran 1977, Konya Mevlana Enstitüsü (Ankara 1977, s. 1-149); II. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri (Ankara 1987); Yunus Emre Sempozyumu (Bildiriler), 2-5 Mayıs 1988 (Ankara 1990); IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri: Yûnus Emre Seksiyonu (Ankara 1991); Yunus Emre Sempozyumu: Bildiriler (Ġstanbul 1991) (Ġstanbul 1992); Yûnus Emre Sempozyumu: Bildiriler, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul 2 Mayıs 1991 (Ġstanbul 1992); 454. Manisa Geleneksel Mesir ġenlikleri 1. Ulusal Yunus Emre Sempozyumu (Ankara 1995); Uluslararası Yûnus Emre Sempozyumu Bildirileri (Ankara, 7-10 Ekim 1991) (Ankara 1995); Aksaray Üniversitesi I. Uluslararası Yûnus Emre Sempozyumu Bildiri Kitabı (Aksaray 2009); Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007 (I-II, Erzurum 2009); X. Uluslararası Yunus Emre Sevgi Bilgi ġöleni Bildirileri (06-08 Mayıs 2010) (haz. Erdoğan Boz, EskiĢehir 2011); Doğumunun 770. Yıldönümünde Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu-Bildirileri (ed. Hacı Bayram BaĢer, Ġstanbul 2010); I. Ulusal Yûnus Emre Sempozyumu (22-23 Mayıs 2009) (Karaman 2010). 3. Bibliyografik çalıĢmalar: Türker Acaroğlu, ―Yunus Emre Ġçin Bir Bibliyografya Denemesi‖ (Kitap Belleten, sy. 4 [Ġstanbul 1963], s. 8-10; Emre, I/1[EskiĢehir 1964], s. 21-24; II/15 [1965], s. 23- 25);Fethi Erden, ―Yunus Emre Bibliyografyası‖ (Türk Yurdu, V/319 [Ankara 1966], s. 188-198); Cahit Öztelli, ―Yeni Bir Yunus Emre Bibliyografyası‖ (Türk Folklor AraĢtırmaları, XIII/253 [Ġstanbul 1970], s. 5698-5699); Ferit Rağıp Tuncor, ―Bibliyografya‖ (Türk Edebiyatı, I/5 [Ġstanbul 1972], s. 40-43);Ġsmet Binark – Nejat Sefercioğlu, ―Yunus Emre Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi‘ne 358 Ek‖ (Türk Kültürü, XIV/167 [Ankara 1976], s. 47-74); Ġrfan Ünver Nasrattınoğlu, ―Yunus Emre Bibliyografyalarına Ek‖ (Türk Kültürü, XVI/184 [Ankara 1978], s. 51-59); Mustafa Can, ―Yunus Emre Bibliyografyası‖ (Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, sy. 4 [Konya 1987], s. 301-319); Süleyman Tülücü, ―1991- 1997 Yılları Arasında Yûnus Emre Üzerine YayınlanmıĢ Bazı Kitaplar‖ (EKEV-Akademi Dergisi, I/2 [Ġstanbul 1998], s. 107-115); Ġsmet Binark – Nejat Sefercioğlu, Yunus Emre Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi: Kitap, Makale (Ankara 1970); Mustafa Tatcı, Yûnus Emre Bibliyografyası (Ankara 1988); Yûnus EmreMakalelerden Seçmeler (der. Hüseyin Özbay – Mustafa Tatcı, Ġstanbul 1994). Yûnus Emre‘nin bestelenmiĢ ilâhileri konusundaki en önemli çalıĢma Cemalettin Server Revnakoğlu‘nun ―Yûnus‘un BestelenmiĢ Ġlâhileri Nerede ve Nasıl Okunurdu?‖ baĢlıklı makalesidir (Türk Yurdu, Ġstanbul 1966, V, 319, s. 128-137). En beğenilen Yûnus ilâhilerinin notaları ise Yûnus Ġlâhîleri Güldestesi (der. Cüneyt Kosal, Ankara 1991) ve Besteleriyle Yûnus Emre Ġlâhîleri (der. Ahmet Hatiboğlu, Ankara 1993) adlı eserlerde bir araya getirilmiĢtir. Yûnus Emre çeĢitli tiyatro oyunlarına, televizyon filmlerine ve birkaç romana da konu olmuĢtur. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile EskiĢehir Valiliği 2013 yılını ―Yunus Emre Yılı‖ ilân etmiĢ ve bunun için 2012 yılında ―Yunus Emre Tiyatro Oyunu YarıĢması‖ ve ―Yunus Emre Roman YarıĢması‖ adıyla iki yarıĢma açmıĢtır. Kaynaklar: Yûnus Emre Dîvânı (haz. Faruk Kadri TimurtaĢ), Ġstanbul 1972; Hacı BektâĢ-ı Velî, Vilâyetnâme, DĠB Ktp., nr. 714, vr. 128a ; a.mlf., Velâyetnâme (haz. Hamiye Duran), Ankara 2007, s. 157-165, 185-186, 385, 558; Hünkâr Hacı BektaĢ Velî Velâyetnâmesi (haz. Hamiye Duran – Dursun GümüĢoğlu), Ankara 2010, s. 223-224; Menâkıb-ı Hacı BektâĢ-ı Velî: Vilâyetnâme (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), Ġstanbul 1958, s. 48-49, 87-90; Niğdeli Kadı Ahmed, el-Veledü‟Ģ-Ģefîk, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4518, vr. 21b ; Ġbn Battûta, Voyages, II, 416; ÂĢıkpaĢaoğlu Tarihi (haz. Nihal Atsız), Ankara 1985, s. 193-194; Ebülhayr Rûmî, Saltuknâme (haz. ġükrü Halûk Akalın), Ankara 1987-88, I-II; Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 691; ġeyh Baba Yûsuf Sivrihisârî, Mevhûb-ı Mahbûb (haz. Ahmet Kartal), EskiĢehir 2000, s. 529; TaĢköprizâde, Osmanlı Bilginleri: eĢ-ġakâiku‟n-nu‟mâniyye fî-ulemâi‟ddevleti‟l-Osmâniyye (trc. Muharrem Tan), Ġstanbul 2007, s. 69; ÂĢık Çelebi, MeĢâirü‟Ģ-Ģuarâ (haz. Filiz Kılıç), Ġstanbul 2010, II, 689; Mecdî, ġekāik Tercümesi, s. 78; Aziz Mahmud Hüdâyî, Vâḳıʿât-ı Üftâde, Hacı Selim Ağa Ktp., Aziz Mahmud Hüdâyî, nr. 574, s. 91, 237, 256, 274, 374; Baldırzâde Mehmed Efendi, 359 Vefeyâtnâme, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 4a ; a.mlf., Ravza-i Evliyâ (haz. Mefail Hızlı – Murat Yurtsever), Bursa 2000, s. 73; Ġsmâil Hakkı Bursevî, Rûḥu‟l-beyân, Ġstanbul 1306, I, 171; a.mlf., ġerh-i Ebyât-ı Yûnus Emre, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1521/2, vr. 40b , 41a ; a.mlf., Ferahu‟r-rûh (haz. Mustafa Utku), Ġstanbul 2002, III, 438; Belîğ, Güldeste, s. 71; Ġbrâhim Hâs, Tezkiretü‟l-Hâs, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4543, vr. 37b -39a , 168a -169b ; Süleyman ġeyhî, Bahrü‟l-velâye, Berlin Staatsbibliothek, nr. 1683, vr. 143b ; Gazzîzâde Abdüllatif Efendi, Hulâsatü‟l-vefeyât, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2257, vr. 35b ; Hammer, GOD, II, 566; Mustafa Lutfî, Tuhfetü‟l-asrî fî menâkıbi‟l-Mısrî, Bursa 1309, s. 73; Gibb, HOP, I, 165, 170-175; Osmanlı Müellifleri, I, 193; Bursalı Mehmed Tâhir, Aydın Vilâyetine Mensûp MeĢayih, Ulemâ, ġuara, Müverrihîn ve Etıbbânın Terâcim-i Ahvâli, Ġzmir 1324, s. 31; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar (Ġstanbul 1919) (haz. Orhan F. Köprülü), Ankara 1976, s. 262-265, 273, 274, 296, 334; a.mlf., “Yûnus Emre‟nin Mezarı”, Meydan, sy. 20, Ġstanbul 1965, s. 24; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (trc. Mehmet AkkuĢ – Ali Yılmaz), Ġstanbul 2006, I, 146-154; Mehmed ġemseddin, Gülzâr-ı Mısrî, Mustafa Tatcı özel kütüphanesi, s. 63-84; Sâdık Vicdânî, Tarikatler ve Silsileleri: Tomar-ı Turuk-ı Aliyye (haz. Ġrfan Gündüz), Ġstanbul 1995, s. 155; Filibeli Ahmed Hilmi, Hikmet Yazıları (haz. Ahmet Koçak), Ġstanbul 2005, s. 91- 113; Abdürrahim ġerif Beygu, Erzurum: Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, Ġstanbul 1936, s. 171-175; Abdülbâki Gölpınarlı, Yûnus Emre ve Tasavvuf, Ġstanbul 1961, s. 63-64, 73-84, 100-101; H. J. Kissling, “Yunus Emre Dîvânı‟nın Mukaddime Beyitleri Üzerinde DüĢünceler”, Uluslararası Yunus Emre Semineri, Bildiriler, Ġstanbul 1971, s. 160-164; M. Necmettin Hacıeminoğlu, “Yûnus‟un Türkçesi”, Atsız Armağanı (haz. Erol Güngör v.dğr.), Ġstanbul 1976, s. 283-285; Cahit Öztelli, Belgelerle Yûnus Emre, Ankara 1977, s. 6-7, 21 vd.; a.mlf., “Yûnus Emre‟nin Mezarı ile Ġlgili Yeni Belgeler”, TDl., IV/38 (1954), s. 100-103; a.mlf., “Yûnus Emre‟nin Yeni Divanı Üzerine”, Emre, sy. 15, EskiĢehir 1965, s. 11-13; Faruk Kadri TimurtaĢ, “Yûnus Emre‟nin Dili Üzerine Notlar”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, II, 405-412; Rıza Tevfik‟in Tekke ve Halk Edebiyatı ile Ġlgili Makaleleri (haz. Abdullah Uçman), Ankara 1982, s. 36; Mikâil Bayram, “Yûnus Emre EskiĢehirli Olabilir mi?”, 25. Türk Dili Bayramı ve Yûnus Emre‟yi Anma Törenleri, 6-7 Temmuz, Karaman 1985, s. 48-51; a.mlf., Tarihin IĢığında Nasreddin Hoca ve Ahi Evran, Ġstanbul 2001, s. 50-52; Sezai Karakoç, Yunus Emre, Ġstanbul 1989; Hüseyin Ayan, “Risâletü‟n-Nushiyye Üzerine”, Yûnus Emre Sempozyumu (Bildiriler), 2-5 Mayıs 1988, Ankara 1990, s. 121-126; Meliha Tapsız, Bolulu Himmet: Dîvan, Manzum Tarikatnâme, Âdâb-ı Hurde-i Tarikat (yüksek lisans tezi, 1995), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 165; B. Flemming, “Yunus Emre‟nin Eserlerinin Metinsel Tarihinin Bazı Yönleri”, Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri (Ankara, 7-10 Ekim 1991), Ankara 1995, s. 355-362; Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî (haz. Cemal Kurnaz – Mustafa Tatcı), Ankara 2001, II, 1229-1230; Ġsmail Yakıt, Yûnus Emre‟de Sembolizm: Çıktım Erik Dalına, Ankara 2002; Ahmet YaĢar Ocak, Sarı Saltık: Popüler Ġslâm‟ın Balkanlardaki Destanî Öncüsü, Ankara 2002, s. 78; a.mlf., “Sarı Saltık‟ın Kimliği ve Tarihsel Rolü”, Toplumsal Tarih, sy. 97, Ġstanbul 2002, s. 360 25-30; Mustafa Tatcı, Yûnus Emre‟nin MürĢidi Tapduk Emre, Ankara 2012; a.mlf., “Yukarı Ġllerde Bir Gezgin DervîĢ: Yûnus Emre (Azerbaycan Notları)”, Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Velî AraĢtırma Dergisi, sy. 58, Ankara 2011, s. 155-170; a.mlf. – Abdülkerim Erdoğan, Bizim Yunus, Ankara 2012; Turan Alptekin, Bir Ene‟l-Hak ġiiri Yunus Emre / ÂĢık Yunus ve Yunus‟lar, Ġstanbul 2007; a.mlf., “Yûnus ġiirlerinin Stilistik ve KarĢılaĢtırmalı Bir Çözümleme Denemesi Ġçin GiriĢ”, TUBA, XXIV/1 (2000), s. 9-56; MeĢedihanım Nemet, Azerbaycan‟da Pirler, Bakü 2010, s. 162; Yunus Emre (ed. Ahmet YaĢar Ocak), Ankara 2012; K. Foy, “Die Altesten Osmanischen Transcriptions texte in gothischen Lettern II”, MSOS, V (1902), s. 233-293; Rıza Tevfik, “Yûnus Emre Hakkında Biraz Daha Tafsilat”, Büyük Duygu Mecmûası, sy. 10, Ġstanbul 1329, s. 177-183; Azmi Avcıoğlu, “Karaman‟da KiriĢçi Câmii”, Konya, sy. 34, Konya 1940, s. 1984-1985; M. Çağatay Uluçay, “Yûnus Emre‟nin Kabri Meselesi”, Gediz, VI/68, Manisa 1943, s. 5-7; Kâmil Kepecioğlu, “Yûnus Emre Nerede Yatıyor?”, Nilüfer, sy. 4, Bursa 1945, s. 68; Ġbrahim Hakkı Konyalı, “Yûnus Emre Nerelidir?”, Yedigün, sy. 626, Ġstanbul 1945, s. 5; a.mlf., “Karaman‟daki Yûnus Emre”, TY, V/319 (1966), s. 145-159; Mecdut Mansuroğlu, “Anadolu‟da Türk Dili ve Edebiyatının Ġlk Mahsulleri”, TDED, I/1 (1946), s. 9-17; a.mlf., “Anadolu‟da Türk Yazı Dilinin BaĢlama ve GeliĢmesi”, a.e., IV/3 (1951), s. 215-219; Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı Ġmparatorluğunda Bir Ġskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, VD, sy. 2 (1942), s. 270- 304, 379-384; Adnan Sadık Erzi, “Türkiye Kütüphanelerinden Notlar ve Vesikalar I: Yûnus Emre‟nin Hayatı Hakkında Bir Vesika, I.”, TTK Belleten, XIV/53 (1950), s. 85-89; Ġsmail Tosun – Merdan Dinçkök, “Kula‟daki Yûnus Emre”, TY, V/319 (1966), s. 33-42; ġahabettin Tekindağ, “Büyük Türk Mutasavvıfı Yûnus Emre Hakkında AraĢtırmalar”, a.e., V/319 (1966), s. 169-174; Fethi Erden, “Yûnus Emre Mezarları, Makâmları veya BaĢka Yûnuslar”, a.e., V/319 (1966), s. 183-187; Mehmet Kaplan, “Yunus Emre‟nin Ġnsan ve Ahlâk GörüĢü (Risâlât alNushiyya‟nın Tahlili)”, TDED, XXI (1973), s. 65-82; Nihad Sâmi Banarlı, “Millî Tekevvünümüzde Yûnus Emre‟nin Yeri”, KAM, III/7 (1974), s. 37-46; ġinasi Tekin, “Ġkinci Bâyezît Devrine Ait Bir Mecmûa”, TUBA, III (1979), s. 354; Hikmet Ġlaydın, “Yûnus Emre”, TDl., sy. 384 (1983), s. 514-522; Tahsin Ünal, “Yûnus Emre‟nin Sosyal ve Kültürel Çevresi”, TK, sy. 296 (1987), s. 31-38; Talât Tekin, “Yûnus Emre‟nin Gotik Harfleriyle Ġki Manzûmesi”, Erdem, III/8, Ankara 1987, s. 367-392; Mürsel Öztürk, “Ahmet Yesevî, Hacı BektaĢ-ı Velî ve Yûnus Emre”, a.e., III/9 (1987), s. 759-768; Orhan Kemal Tavukçu, “Yunus ġiirlerini Ayırt Etmeye Yönelik Bazı Tespitler”, TUBA, XXVIII/2 (2004), s. 59-84; Cihan Okuyucu, “Yûnus Emre veÂĢık PaĢa‟nın KarıĢan ġiirleri”, Kültür, sy. 4, Ġstanbul 2006, s. 32-37; Franz Babinger, “Sarı Saltık Dede”, ĠA, X, 220-221. 361 ERTUĞRUL GAZĠ(R.Aleyh) (D.M. 1198 – V. H. 680.M. 1281) Osmanlı Cihan Devleti‟nin kurucusu olan Osman Bey‟in babası. Dindar, Adil, cömert, Gazi, Ġyi bir Yönetici, Kahraman yiğit. ERTUĞRUL GAZĠ(D.M. 1198 -V.H. 680.M.1281)Osmanlı Devleti‘nin kurucusu olan Osman Bey‘in babası olan Ertuğrul Gazi, Türk tarihindeki en önemli kiĢilerden bir tanesidir. Zira Osman Gazi'nin babası olmakla beraber; Anadolu'nun Türk yurdu hâline gelmesinde ve Bizans'ın hâkimiyetine son verilmesinde üstün bir çaba göstermiĢtir. ġurası açıktır ki, Oğuz boyunun Gün, Ay ve Yıldız Hanlarından meydana gelen kollarına Bozoklar denmektedir; Gün Han‘ın Kayı, Bayat, Elkaevli ve Karaevli ismiyle dört boyu bulunmaktadır. Sağlam ve kudret sahibi demek olan Kayı Boyunun sembolü (ongun) Ģahindir ve Osmanlılar da Kayı Boyundandırlar. Osmanlı Devleti‘ni kuran ve ona adını veren Osman Bey‘in ve babası Ertuğrul Gâzî‘nin, ne kadar küçük olursa olsun, Kayılara mensup bir aĢiretin baĢında bulunduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bunun dıĢında, Kayıların Hz. 362 Âdem‘e kadar giden Ģecereleri ile ilgili izahlar, sadece menkıbevî kıymete haizdirler. Ertuğrul Gazi'nin ataları, Anadolu'nun ilk fethi sırasında Sultan Tuğrul Bey ve Alparslan'ın emîrlerinin maiyetinde olarak önce Ahlat bölgesine gelmiĢler ve buradan Anadolu'ya yapılan gazâ ve fütuhat hareketlerine katılmıĢlar, daha sonra Ahlat emîrlerine bağlanıp onların maiyetinde Gürcüler'e ve Trabzon Rum Ġmparatorluğu'na karĢı savaĢmıĢlardı. Kimliği ve hayatı hakkında bilinenler, birçoğu geç dönemlerde kaleme alınmıĢ eserlere dayanır. Kendisiyle çağdaĢ olan Bizans tarihçisi Georgios Pachymeres ile XIV. yüzyıl Bizans tarihçilerinden Ioannes Kantakuzenos ve Nikephoras Gregoras‘ın eserlerinde Ertuğrul Gazi‘nin ismine rastlanmaz. Yine eserlerini XIV. yüzyıl ortalarında yazmıĢ olan Ġbn Fazlullah el-Ömerî ile Ġbn Battûta gibi Ġslâm tarihçileri de Osman Bey‘den bahsettikleri halde Ertuğrul Gazi hakkında hiçbir bilgi vermezler. Ona dair bilgiler, XV. yüzyıl baĢında yazılmaya baĢlanan ilk Osmanlı kroniklerinde yer alır. Bu kaynakların birçoğunda Osmanlı Devleti‘nin kurucusu Osman Bey‘in babasının adının Ertuğrul olduğu ve Oğuzlar‘ın Kayı boyuna mensup bulunduğu belirtilmektedir. Ertuğrul Gazi‘nin nesebi, kuruluĢtan 100-150 yıl sonra yazılmıĢ söz konusu kaynaklarda değiĢik Ģekillerde Oğuz Han‘a ve oradan Nûh peygamberin oğlu Yafes(a.s)e kadar götürülür. Osmanlı Devleti‘nin ilk yılları hakkında hemen hepsi menkıbevî bilgilere boğulmuĢ olan bu kaynaklarda Ertuğrul Gazi‘nin babasının adı iki ayrı Ģekilde belirtilmiĢtir. Ġlk Osmanlı tarihçilerinden Ahmedî, Enverî ve Karamânî Mehmed PaĢa babasının Gündüz Alp olduğunu yazarlarken Oruç b. Âdil, ÂĢıkpaĢazâde ve NeĢrî gibi tarihçiler onun adını Süleyman ġah olarak kaydetmiĢlerdir. ġükrullah(ö. 1488), Ġdris-i Bitlisî(ö. 1520), KemalpaĢazâde(ö. 1536), Lütfi PaĢa(ö. 1541), Hoca Sadeddin(ö. 1599) ve Gelibolulu Mustafa Âlî(ö. 1600) de bu rivayeti kabul ederler. Süleyman ġah Kayı Türküdür ve Ertuğrul Gazinin babasıdır, Türbesi Suriye‘de dir ve türbenin olduğu yer Türkiye Cumhuriyetine aittir.Süleyman ġah bin Kaya Alp (M.1178.Horasanda doğmuĢ,1227 tarihinde Halep‘tevefat etmiĢtir. Kaya Alp‘in oğlu, Ertuğrul Gazi‘nin babası, Osman Gazi‘nin dedesidir. 12. yüzyılın sonlarında doğduğu ve Kayı boyunun reisi olduğu bilinir. 363 Süleyman ġah‘ın Kayı boyundan birkaç bey ile Caber‘e giderken Fırat Nehri‘nde boğulduğu Ölümünden sonra Caber Kalesi‘nin Fırat nehri hizasındaki kuzeyde (Türkiye‘ye kuĢ uçuĢu 30 km kadar güneyde) bir kümbete defnedildi. Mezarın bulunduğu bölge, I. Dünya SavaĢı sonrasında Suriye Osmanlı Devleti'nden ayrılınca Fransız Suriye Mandası sınırları içerisinde kalmıĢtır. Ancak Ankara AnlaĢması ve Lozan AntlaĢması‘na göre Türkiye‘nin toprağı sayılmıĢtır. AĢıkpaĢazâde ve NeĢrî Tarihi'nde Kayıların Moğol istilası sebebiyle asıl memleketleri Mahan'a dönmek istedikleri bir sırada gerçekleĢen olayla ilgili rivayet Ģöyledir: ―Süleyman ġah, aĢiretiyle birlikte vatanı aslîsine yönelip, Halep diyarından gitmek isteyip, Caber Kalesi yanına geldi. Orada Fırat ırmağından geçmek istedi. Atını suya sürdü. Suda çukur/yar olduğu için at sürçüp Süleyman ġah suya düĢünce burada vefat etti. Caber kalesi altında defn ettiler. ġimdilerde buraya Mezarı Türk derler.‖Bugün bazı kaynaklar ve bazı araĢtırıcılar iki Süleyman ġahı karıĢtırmaktadırlar. Birisi Anadolu Selçuklu Devletinin kurucusu Süleyman ġah. Diğeri Osman Gazinin dedesi Ertuğrul Gazinin babası Süleyman ġah. Kaynaklarda ismi geçen Süleyman ġah'ın 1075'te Ġznik'te Türkiye Selçukluları'nı kurduğu bilinen ve Halep yakınlarında TutuĢ(Alparslan'ın oğlu ve Suriye Meliki)'la 1086'da yaptığı Ayn Saylam SavaĢı sonrasında vefat eden KutalmıĢoğlu Süleyman ġah olması kronolojik olarak mümkün değildir. Nitekim 1181'lerde doğduğu kabul edilen Ertuğrul Gazi ile aralarında 100 yıl olup bir baba-oğul iliĢkisinden bahsetmek mümkün değildir. Süleyman ġah'la ilgili bu hikaye tarihî hadiselere de mutabık değildir. Çünkü söz konusu kaynaklarda Süleyman ġah'ın babası KutalmıĢ olarak değil de Kaya Alp olarak verilmektedir. Dolayısıyla burada adı geçen Süleyman ġah'ın, Türkiye Selçuklularının kurucusu olması tarihsel verilere uygun değildir. Bu noktada Süleyman ġah'la ilgili bir baĢka yaklaĢım ise Caber kalesinde yatan kiĢinin KutalmıĢoğlu Süleyman ġah olamayacağı Ģeklindedir. KutalmıĢoğlu Süleyman ġah'ın mezarı Halep kapısında olup, Rakka Ģehrindeki Caber kalesinde olması düĢünülemez. Ayrıca Caber kalesi Süleyman ġah'ın ölümünden sonra Melik ġah tarafından alınmıĢ olup Haleb kapısında yatan Süleyman ġah'ın oraya nakledilmesi için de ne bir delil ve ne de bir sebep vardır. Osmanlı 364 kroniklerinde nehri geçerken boğulduğuna inanılan Ģahıs ise aslında I. Kılıçarslan olup 1107'de Habur nehrini geçerken boğulmuĢtur. Nitekim Haçlılara karĢı baĢarılarından dolayı kendine güveni artan Kılıç Arslan, 1107'de Musul'u ele geçirmiĢ, Musul'a bir dizdar atayıp Habur'a yönelmiĢtir. Ancak burada yerinden ettiği Musul Emiri Cavalı/Çavlı ile Halep Emiri Rıdvan'ın birlikleriyle karĢılaĢmıĢtır. SavaĢın baĢlarında harikulade bir cesaret gösteren Kılıç Arslan, savaĢın aleyhine seyretmesiyle atıyla Habur nehrine atlamıĢ ve yüzmeye baĢlamıĢtır. Bar Hebraeus'a göre, “Kendisi ve atı zırhlı oldukları ve arkasından gelenler de ona ok attıkları için atı boğuldu ve o da atı ile birlikte aynı akıbete uğradı. Birkaç gün sonra cesedi nehrin kıyısına vurdu ve Kılıç Arslan DamĢan(Bugünki Silvan ilçesi) adlı köye gömüldü.” ĠĢte muhtemelen Süleyman ġah'ın Halep önlerinde ölümüyle, oğlu I. Kılıç Arslan'ın Habur nehrinde boğularak ölümü sözlü tarihte birleĢtirilmiĢ ve bu rivayet Osmanlı tarihçilerinin bir kısmı tarafından ‗Süleyman ġah'ın suda boğularak ölümü'ne' dönüĢtürülmüĢ ve Habur nehri de Fırat nehrine dönüĢerek günümüze intikal etmiĢtir. Ġnalcık'a göre, 1380'lerde Osmanlı'yı küçümseme amacıyla Kadı Burhaneddin, kayıg boyu kelimesinden hareketle Osman Gazi'nin bir kayıkçı oğlu olduğunu iddia etmiĢ, Timur da bir mektubunda Yıldırım Bayezid'e ―bir kayıkçı Türkmen soyundan gelmiĢsin‖ diye hakaret etmek istemiĢtir. Dolayısıyla Osmanlı hanedanının soyu Timur'dan sonra oğlu ġahruh zamanında bir diplomatik tartıĢma konusu olmuĢtur. Fetret devri sonrasında ġahruh'a tabilik ve özellikle Selçuklu sultanlarının eski payitahtı Konya'ya yerleĢerek kendilerini Türkiye Selçukluları'nın varisi ve diğer uc beylerinin hâmisi sayan Karamanoğulları'na karĢı Selçuklu sultanlarının varisi olma iddiasıyla Ertuğrul'un babası Süleyman ġah rivayeti dillendirilmiĢtir. Adı geçen Gündüz Alp'in kabri ise Ankara Beypazarı'na bağlı Hırkatepe köyündedir. Süleyman ġah'ın Sungur Tekin, Gündoğdu, Ertuğrul Bey ve Dündar Bey adında dört oğlu vardı. Sungur Tekin ve Gündoğdu, kabileleriyle birlikte eski yurtlarına döndü. Dündar Bey ve Ertuğrul Gazi, 400 çadırlık aile efradıyla beraber yeni bir yurt aramak için Pasinler Ovası ile Sürmeliçukur yöresine gittiler. 365 Ertuğrul Gazi‘nin eĢi ise Gül açtı Kadın‟dır ve Gül açtı Kadın Kayı AĢireti‘nin ileri gelenlerinden Gazi Ana (Taci Kadın)‘ın kızıdır. Ġki ağabeyinin biri Moğollarca, küçük yaĢta kaçırılmıĢ, diğeri Lokman ise Söğüt yakınlarında Ertuğrul Bey‘in yanında, bir muharebede öldü. Ertuğrul Gazi‘nin annesinin adı Hayme‘dir. Boy içerisinde “Hayme Ana” deniliyordu. Ġç Anadolu‘daki Haymana Yöresinin adı O‘ndan gelmektedir. Ertuğrul Gazi‟nin üç oğlu vardı: Savcı Bey, Gündüz Alp ve Osman Bey. Ġkinci oğlu dünyaya geldiğinde Ertuğrul Gazi‘ oğluna Gündüz Alp ismini vermiĢtir. Üçüncü oğluna öncelikle Osman adını vermiĢtir. Daha sonra Ġslam Dünyası‘yla iliĢkileri geliĢtirmek için Osman, Osman Bey olarak anılmaya baĢlamıĢtır. Ertuğrul Gazi'nin aynı zamanda Sungur Tekin, Gündoğdu ve Dündar isimli üç de kardeĢi bulunmaktadır. 13. Yüzyıl'da dünya yeni kudretini arıyordu. Ve Anadolu, emperyallerin kavgaya tutuĢtuğu bir diyardı. 1071' Malazgirt Meydan Muharebesiyle Türklerin girdiği bu topraklara Ģimdi, Haçlılar ve Moğollar da ortak olmak istiyordu. Akdeniz, Karadeniz, Balkanlar, Kafkasya ve Mezopotamya yeni sahibini arıyordu. ĠĢte bu yangın yerinde ortaya çıkan Ertuğrul Gazi, hayallerine giderken aslında dünyaya yeni bir medeniyet armağan etti. Temellerini attığı devlet, dünyanın kaderini değiĢtirdi. Sözün özünü Ahmed Cevdet PaĢa söylemiĢtir:“Devlet-i Aliyye, baĢlangıçta, her ne kadar bir küçük hükümet Ģeklinde idi; lakin Türklüğe mahsus olan üstün sıfatlar ile Ġslâmî Ģecâ‟at ve dindarlığı kendisinde toplamıĢ bir kabile olduğundan, kendisinde Ġslâm milletinin birliğine vesile olmak gibi bir kabiliyet vardı. Bu Devlet-i Aliyye, diğer devletler gibi, imtiyazlı bir toplum içinden ortaya çıkıp da hazır millet ve memleket bulmuĢ bir devlet değildi; belki yeni topraklar feth ederek, kendine yer edinmiĢ ve teĢkil ettiği Osmanlı Milleti dahi, dilleri farklı, tavır ve ahlakları ayrı ayrı çeĢitli milletlerin en güzel edeb ve tavırlarından seçilmiĢ üstün ve güzel bir topluluktur. Bunların dedeleri de, çok eski zamanlardan beri Türkistan‟da dahi han ve sultan olarak el-hakk asîl ve soylu bir Türk hânedânıdır”. Ġkinci konuya yani Ertuğrul Gâzî‘nin babası meselesine gelince, Osman Bey‘in babasının Ertuğrul Gâzî olduğu, ortaya çıkan Osman Bey‘e ait bir sikkeyle ve kaynakların ittifakı ile kesinlik kazanmıĢtır. 366 Ancak Ertuğrul Gâzî‘nin babası konusunda farklı görüĢler bulunmaktadır. MeĢhur olan birinci rivâyet, ilk dönem tarih kaynaklarının çoğunun ve hatta elimizdeki Ģecerelerin ifadesine göre Süleyman ġah‘dır. Ahmed Cevdet PaĢa ve benzeri birçok son dönem tarihçileri de bunu ifade etmiĢlerdir. ERTUĞRUL GAZĠ'DEN ÖNCE KAYILAR Ertuğrul Gazi'nin babası Süleyman ġah önderliğindeki Kayılar, Ata yurtları olan Orta Asya'dan Moğol baskıları neticesinde batıya doğru ilerlemek zorunda kalan kitlelerden biriydi. Bu baskılar neticesinde önce Büyük Selçuklu Devleti topraklarına girmiĢ, göç hareketleriyle Ġran coğrafyasına girmiĢ, Horasan'ın Mahan Ģehrinde yerleĢmiĢlerdi. 12. Yüzyılın ortalarında Selçuklu Devleti zayıflamıĢ, HarzemĢahlar Devleti ise yarı bağımsız statüden kurtularak bağımsızlıklarını ilan etmiĢlerdi. Bu münasebetle Kayılar aslında Selçuklu tebaası değil HarzemĢahlar Devletinin tebaası durumundaydılar. Kayıların Mezopotamya'ya ulaĢtıkları dönemde, dönemin Ģartları hasebiyle herhangi bir Devlete derin bir bağlılık göstermediğini düĢünebiliriz. Zira bu dönemde coğrafyayı tahakküm altına alabilmiĢ yegâne bir güçten söz edemeyiz. Bu minvalde gerek Selçuklu ardılı olan Türkmenler, gerek Moğol baskılarıyla batıya kayan Ortaasya'lı Türk (Gayrimüslim) göçerler, gerek Abbasilerin zayıflaması nedeniyle bölgedeki nüfuzlarını kaybeden Araplar, gerekse bölgelerindeki Arap nüfuzundan kurtulmak isteyen Farslar hasebiyle büyük bir sosyo-politik keĢmekeĢ yaĢanmaktaydı. Süleyman ġah, iĢte bu siyasi atmosfer çerçevesinde HarezmĢahlar Devletine tabii ancak kendi istikbalini tayin etmeye muvaffak olabilmiĢ güçlü bir aile/aĢiret lideriydi. Ertuğrul Gazi'nin doğduğu 1188 yılında HarzemĢahlar Devleti Mezopotamya'nın yükselen devleti durumundaydı. HarzemĢahlar, baĢ edilemez bir kuvvet olarak görünen Moğollara (Karahıtaylılar) karĢı fevkalade mücadele etmiĢ, kazandığı zaferlerle Moğol ilerleyiĢini durdurabilmiĢlerdi. Özellikle 1194 yılında Irak Selçuklularına karĢı kazandığı savaĢla Irak Selçuklu Devletinin topraklarını da hâkimiyeti altına alarak tarihinin zirve noktasına ulaĢmıĢtı. Batı Ġran bölgesi, 12. Yüzyılın sonlarında Türk-Fars-Arap eksenli bir sosyopolitik yapıya sahipti. Selçuklu Devleti yıkılmıĢ, HarzemĢahlar Devleti yükselerek eski Selçuklu topraklarını hakimiyeti 367 altına almıĢtı. Ancak Abbasilerin zayıflamasına rağmen bölgede varlıklarını sürdüren Arap kitleler, bir zamanlar idareleri altındaki bu coğrafyadan vazgeçmek istemiyorlardı. Türkler ise Ġç Asya'dan gelen göçler ve HarzemĢahlar Devletinin varlığı ile en önemli güç unsuru durumundaydılar. Farslar yerli halkın temelini oluĢturuyorlardı ancak bu politik atmosferde rol alabilecek kadar güçlü değillerdi. ĠĢte Ertuğrul Gazi bu atmosferde doğmuĢ, o henüz çocukken Süleyman ġah, kazandığı zaferlerle Kayıların güçlenmesini temin etmiĢti. 12. Yüzyılın sonları Ġran coğrafyası için bir Arap-Fars mücadelesine sahne oluyordu. Aynı zamanda Selçuklu ve HarzemĢahlar devletinin varlığı münasebetiyle bölgeye yerleĢen Türk-Moğol kitleler de önemli bir askeri güç durumundaydılar. Yerli Ġranlılar, Araplara karĢı giriĢtikleri mücadelede Türkler (Müslüman olmayan Türkler) ve Türkmenler ile ittifak kurdular. Bu ittifak neticesinde Batı Ġran coğrafyasındaki sosyopolitik denge, zaten zayıflamıĢ olan Abbasi nüfuzunun bertaraf edilmesine, Ġranlıların nüfuzlarını yeniden kazanabilmelerine olanak sağladı. Esasında Süleyman ġah, bu dönemde bir beyliğin maliki durumunda değildi. Küçük sayılabilecek bir aĢiretin liderliğini üstlenmiĢ, cengâver bir bozkır savaĢçısıydı. Farsların diğer konargöçer Türk kitlelerle yaptığı ittifak neticesinde gerçekleĢen mücadelelerde cengâverliği ve kahramanlıklarıyla ön plana çıktı. Bunun üzerine irili ufaklı diğer konar-göçer kitleler, Süleyman ġah'ın liderliğinde hareket etmeye karar verdiler. ÂĢık PaĢazadenin belirttiği üzere Türkmen, Türk ve Tatarlardan oluĢan 50 Bin çadırlık bir kitle, yani en az 200 Bin nüfus Süleyman ġah'a bağlılığını bildirdiğinde, Osmanlı Devletinin kurucu unsuru olan Kayı Boyu'nun vücut bulmuĢ oldu. Buradan anlayacağımız üzere Kayı Boyu yalnızca Kayılardan oluĢmuyordu. Hatta tebaasının tamamı topyekûn Ġslâm da değildi. Üstelik TürkleĢmiĢ Moğollar olan Tatar kabileler Kayıların sosyopolitik dokusu içerisinde önemli de bir yer etmiĢ durumdaydı. Selçuklu Devletinin yıkılmasına müteakip bölgede güç kazanan HarzemĢahlar Devletinin tebaası olan Kayılar, Ġran bölgesindeki siyasi keĢmekeĢten uzaklaĢmak, Müslümanlarla değil gayrimüslimlerle savaĢarak gaza ve yağma elde etmek gayesiyle Anadolu'ya hareket etme kararı aldılar (1224). Kayıların Anadolu serüveni Ahlat‘ta baĢladı. Ġlk gazalarını ise Ermenistan üzerine yaptılar. Ardından Erzurum, sonrasında ise Erzincan'a yerleĢtiler. 368 Moğollara karĢı bir set teĢkil eden HarzemĢahlar Devletinin, Anadolu'nun hâkimiyetini elinde bulunduran Anadolu Selçuklu Devleti ile arasında siyasi sorunlar ortaya çıkmaya baĢlamıĢtı. Moğollar, Asya'nın kuzey hattı boyunca önlenemez ilerleyiĢlerine rağmen Anadolu'ya girmeye çekiniyorlardı. Zira kendileri gibi bir bozkır savaĢçısı olan HarzemĢahlar, kendilerini daha önce defa kez mağlup etmeyi baĢarmıĢlardı. Üstelik Anadolu, HarzemĢahlar gibi güçlü baĢka bir Türk Devletine daha ev sahipliği yapıyordu; Selçuklular. HarzemĢahlar ve Selçukluların ittifakı, Moğolların Anadolu'ya girmelerine izin vermeyecekti. Ġki Türk Devleti arasındaki bu çekiĢme elbette Moğolların emellerini kolaylaĢtırıyordu. Nihayetinde giderek büyüyen sorunlar neticesinde HarzemĢah hükümdarı Celalettin ile Selçuklu Devleti hükümdarı I.Alaeddin arasında yaĢanan Yassı Çemen SavaĢı sonrasında HarzemĢahlar Devleti mağlup oldu (1230). Dolayısıyla bağlı oldukları devletin yıkılması üzerine Kayılar, Ata yurtları olan Ortaasya'ya dönmek gayesiyle göç etmek zorunda kaldılar (1231). Bu tarihe kadar Ertuğrul Gazi'ye ait herhangi bir vaka kaydedilmemiĢtir. Muhtemel ki Ertuğrul, ağabeyleri Sungur ve Gündoğdu ile birlikte Kayı Boyunun liderliğini üstlenebilecek yaĢ ve tecrübeye sahipti. En küçük kardeĢleri olan Dündar ise, ölüm tarihi dikkate alınacak olursa bu tarihte henüz küçük yaĢtaydı. Kayıların Orta Asya‘ya göç etme teĢebbüsleri Caber kalesi yakınlarında sekteye uğradı. Süleyman ġah, tebaanın karĢılaĢtıkları nehri geçmekten imtina etmesi üzerine öne atılarak bizzat karĢıya geçmeye çalıĢması neticesinde atından düĢerek nehirde hayatını kaybetti. Bunun üzerine baĢsız kalan Kayılar ihtilafa düĢtüler. Bir kısım Orta Asya‘ya göçe devam etme, bir kısım ise Anadolu'da kalma taraftarıydılar. Nihayetinde Ertuğrul Gazi liderliğindeki yalnızca 400 çadırdan mürekkep kitle, geldikleri güzergâhtan geri dönerek Erzurum yakınlarında ki Sürmeliçukur'a döndüler. Küçük kardeĢ Dündar ve ailenin öktemi olan anneleri Hayme Hatun da Ertuğrul Gazi'ye katılmıĢlardır. Göç yoluna devam eden esas kitle daha sonra tekrar kendi içlerinde ihtilafa düĢtü. Bir kısım, Horasan'a dönmeyi reddederek Suriye'ye yerleĢtiler. Sungur ve Gündoğdu'yu takip edenler ise Horasan'a ulaĢtılar. Bu vaka neticesinde Kayılar üç ayrı parçaya bölündüler. Küçük bir kitle Anadolu'ya geri dönüp istikbalde Osmanlı 369 Devletinin tebaasını oluĢtururken diğer kısım Suriye'de yerleĢerek bugünün Suriye Türkmenlerini oluĢturdular. YaĢanan ayrılıklar neticesinde Sungur ve Gündoğdu'ya bağlı kalanlar ise Horasan'a döndüler. ERTUĞRUL GAZĠ'NĠN HÜKÜMDARLIK DÖNEMĠ Ertuğrul Gazi, Sürmeliçukur'a döndüğünde 36 yaĢındaydı. Muhtemel ki evlenmiĢ, ilk oğlu Saru Yatı (Savcı) doğmuĢtu. Kayılar Sürmeliçukur'da bir süre mukim kaldıktan sonra Batıya göç etme gayesiyle belki keĢif, belki topyekûn harekete geçtiler. Bu hareketleri esnasında hasbelkader bir mücadeleye tesadüf ettiler. Bu mücadele Selçuklu Hükümdarı I.Alaeddin'in bizzat katıldığı ve Moğol Tatarlarına karĢı giriĢilen bir savaĢ durumuydu. Kayıtlara bakıldığında, Ertuğrul Gazi'nin rast geldiği bu savaĢta savaĢan tarafların kim olduğunu bilmediği halde mağlup olan tarafın yanında yer aldığı, bu tevafuk münasebetiyle I.Alaeddin'in teveccühünü kazandığı belirtilir. ERTUĞRUL GAZĠ'NĠN ANADOLU'YA GELMESĠ Anadolu Selçuklu Devleti'nin Bizans Ġmparatorluğu sınırında bulunan uç emirliklerindeki Türk sayısı, 1243 yılında gerçekleĢen Kösedağ Muharebesi sonrasında Anadolu'da baĢlayan Moğol baskısı sebebiyle artıĢ göstermiĢ; buna paralel olarak Bizans topraklarına yapılan akınlar artmıĢtı. Bu akınlar sonucunda, Bizans topraklarında ikinci halka uc beylikleri kurulmaya baĢladı. 13. yüzyılın ikinci yarısında bu beyliklerin en güçlüsü konumunda olan ve Kütahya civarında hüküm süren Germiyanoğulları Beyliği, 1300'lere doğru Batı Anadolu'da fetihler yaparak üçüncü halka uc beyliklerinin kurulmasını sağladı. Sultan Öyüğü (günümüzde EskiĢehir) bölgesinde, ucun en ileri hattı olan Söğüt'te yerleĢen Türk boyunun baĢında Ertuğrul Gazi bulunmaktaydı. Ertuğrul Gazi'ye bağlı boyun bu bölgeye ne zaman ve nasıl geldiği kesin olarak bilinmemekle birlikte, konu hakkında farklı görüĢler mevcuttur. Tarihî an‗aneye göre hükümdar çıkaran beĢ Oğuz boyundan biri olan Kayılar‘a mensup Ertuğrul Gazi‘nin ataları, Anadolu‘nun ilk fethi sırasında Sultan Tuğrul Bey ve Alparslan‘ın emîrlerinin maiyetinde olarak önce Ahlat bölgesine gelmiĢler ve buradan Anadolu‘ya yapılan gazâ ve fütuhat hareketlerine katılmıĢlar, daha sonra Ahlat emîrlerine bağlanıp onların maiyetinde Gürcüler‘e ve Trabzon Rum Ġmparatorluğu‘na karĢı savaĢmıĢlardı. 370 XIII. yüzyıl baĢlarında Ahlat‘ın Eyyûbîler‘in eline geçmesi ve ardından Moğollar‘ın Ahlat bölgesini istilâsı üzerine Mardin‘e gelerek kendileri gibi Kayı boyuna mensup bulunan Artukoğulları‘na bağlandılar. Moğollar‘ın Mardin ve çevresini yağmalaması sonucunda bu bölgeden de ayrılarak Anadolu içlerine doğru hareket ettiler.Kayılar da batıya göç ederek önce Erzurum yakınlarındaki Pasinler ovasına, Sürmeliçukur‘a yerleĢtiler. ĠLK KONAK YERĠ KARACADAĞ'DIR Ruhî Tarihi'ne göre Ertuğrul Gazi veya atalarının önderliğindeki 340 kiĢilik Türk boyu, Selçuklular ile birlikte Türkistan'ı terkedip Anadolu'ya gelerek Engüri (günümüzde Ankara) civarındaki Karacadağ eteklerine yerleĢti. 1222-1230 yılları arasında, Ġznik Ġmparatoru III. Ġoannis ile Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad arasında Sultan Öyüğü ve Engürü civarında gerçekleĢen mücadelelerden haberdar olan Ertuğrul Gazi, orduya hizmet amacıyla çarpıĢmalara katıldı, bu kapsamda Karacahisar'a yapılan kuĢatmada yer aldı. Bunu memnuniyetle karĢılayan I. Alâeddin Keykubad, Ertuğrul Gazi'yi akıncı baĢı yaptı. 1230 yılında, HarezmĢahlarla yapılan Yassı Çemen Muharebesi ve Moğollarla yapılan Kösedağ Muharebesi sebebiyle I. Alâeddin Keykubad ile III. Ġoannis arasında barıĢ sağlandı. Kısa süre sonra I. Alâeddin Keykubad, Ertuğrul Gazi veya atalarına Söğüt'ü kıĢlak, Domaniç'i yaylak olarak verdi. Ertuğrul Gazi akınlarına buradan devam ederken, I. Alâeddin Keykubad'ın ayrılmasının ardından Karacahisar elden çıktı. Bunun üzerine Ertuğrul Gazi, yerli tekfurlarla uzlaĢma yoluna gitti. Ruhî Tarihi'nde yer alan bu bilgileri NeĢrî, Ruhî'den aktarmaktadır. ÂĢıkpaĢazâde ise bu anlatılanları kısaltmıĢ ve içeriğini değiĢtirerek, yaĢananları Osman Bey dönemine nakletmiĢtir. BaĢka bir hikâyeye göre ise Sürmeli Çukur (Aras Nehri vadisi) veya Ahlat‘tan Engüri civarındaki Karacadağ eteklerine yerleĢen Ertuğrul Gazi ve aĢireti, burada bir süre kaldı ve Ġznik Ġmparatoru III. Ġoannis'e karĢı I. Alâeddin Keykubad'ın ordusunda yer aldı. Ancak Moğol saldırıları sebebiyle I. Alâeddin Keykubad'ın Konya'ya dönmesinin ardından Ertuğrul Gazi'ye Söğüt'ü kıĢlak, Domaniç'i yaylak olarak tayin etti. Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubat, Ertuğrul Gazi idaresindeki Kayıhanlıları bu savaĢlardaki hizmetlerinin karĢılığında ödüllendirdi ve Ankara'nın batısındaki Karacadağ'ı kıĢlak-yaylak 371 olarak verdi. Bu müjdeli haber Kayıhanlılar Kayseri'de bulunurken, Selçuklu baĢkenti Konya'ya gönderilen Ertuğrul Gazi'nin oğlu Saru Batu Savcı Bey tarafından getirildi. Ertuğrul Gazi'nin Anadolu'daki ilk konak yeri Karacadağ'dır. Böylece Ertuğrul Gazi ilk olarak tarih sahnesinde görünmüĢtür. CĠHAD EMRĠNĠ YERĠNE GETĠRMEK ĠSTEDĠ Kayıhanlıların Ģanını yüceltmek ve Ġslam'ın cihad emrini, cihan mefkûresini yerine getirmek isteyen Ertuğrul Gazi'nin batı uc bölgesinde gaza hareketlerinde bulunmaya baĢlaması; ileride kurulacak olan devletin siyasi hayatında uc geleneğinin yerleĢmesine ve Bizans üzerine daimi gaza hareketlerinin yapılmasına vesile oldu. GAZĠ ÜNVANI VERĠLDĠ Ertuğrul Gazi'nin siyasi ve askeri dehası, cesareti, yiğitliği, zekâsı ve aksiyonunun bir sonucu olarak, XIII.asrın ortalarında Karacahisar ve Söğüt fethedildi. Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubat, bu fetihlerin sonucunda mükâfat olarak Domaniç, Söğüt ve çevresini kendisine yurt/mülk olarak verdi. Yazları Domaniç yaylalarında, kıĢları Söğüt'te geçiren Ertuğrul Gazi, Selçuklu Devleti'nin kuzey-batı uç sınırlarını en iyi Ģekilde koruyup, asayiĢi temin etti. Domaniç-Söğüt ve çevresine hâkim olduktan sonra, Bizans sınır boylarında bulunan diğer uç beyleriyle birlikte cihad ve gaza ile meĢgul olmaya devam etti. Ertuğrul Gazi, komĢu Bizans tekfurlarına (valilerine) karĢı kazandığı parlak baĢarılarından dolayı "gazi" unvanı aldı. Yine tarihî an‗aneye göre Moğol saldırılarının bu bölgelerde de hissedilmesi üzerine ağabeyleri Sungur Tegin ve Gündoğdu‘nun Ahlat‘a geri dönmelerine rağmen Ertuğrul Gazi kardeĢi Dündar Bey ile beraber batıya doğru hareket etti. Sivas yakınlarına gelip konakladığında burada Selçuklu ordusu ile büyük bir Moğol birliğinin savaĢtığını ve Moğollar‘ın Selçuklu ordusunu bozmak üzere olduğunu gördü. Ertuğrul Gazi Selçuklu ordusuna yardım edince savaĢın seyri değiĢti ve savaĢı Selçuklular kazandı. Sadece NeĢrî‘nin Cihannümâ‘sında kaydedilen bu savaĢın Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad ile HârizmĢahlar arasında yapılan Yassıçimen SavaĢı (1230) olduğu da söylenmektedir. SavaĢtan sonra Alâeddin Keykubad Ertuğrul Gazi‘ye yardımlarından dolayı iltifatlarda bulunarak hil‗at 372 giydirdi ve Selçuklu ülkesinde yaĢamak için göç ettiklerini öğrenince Ankara yakınlarındaki Karacadağ ve çevresini ona verdi (1230). SÖĞÜTE YERLEġME I. Alâeddin Keykubad bu zaferden sonra bölgenin önemli merkezlerinden olan Karahisar‘ı (Karacahisar) kuĢattı, ancak bu sırada Moğollar‘ın Anadolu‘ya girdikleri haberini alınca Ģehrin muhasarasını Ertuğrul Gazi‘ye bırakarak geri dönmek zorunda kaldı. Ertuğrul Gazi ve beraberindeki Türkmen beyleri uzun süren bir mücadele sonucunda Karacahisar‘ı ele geçirdiler (629/1231-32). ġehrin tekfurunu yakalayarak elde edilen ganimetin beĢte biriyle birlikte Sultan Alâeddin Keykubad‘a gönderdiler. Ganimetin geri kalanını da gaziler arasında paylaĢtırdılar. Ertuğrul Gazi Karacahisar Kalesi‘ni ele geçirdikten sonra Söğüt üzerine yürüyerek Osmanlı Beyliği‘nin ilk baĢĢehri olan bu yere de hâkim oldu. Onun bu baĢarıları sonucunda Selçuklu sultanı Söğüt ve çevresini kendisine yurt olarak verdi.Selçuklu Hükümdarı I.Alaeddin, Ertuğrul Gazi'yi, tebaası olmamasına rağmen saflarında mücadele etmiĢ olması hasebiyle ödüllendirerek bu cengaverden istifade etmek gayesiyle kendisine hilat giydirip tabiiyetini kabul etti. Mükafat olarak da Ermenibeli Dağlarını yaylak, Söğüt ovasını da kıĢlak olarak bağıĢladı. Ertuğrul Gazi, nihayetinde gayesine ulaĢmıĢ, Selçuklu Devletinin tebaası olmuĢ, Erzurum'un çetin tabiatına nispeten daha mümbit topraklar olan Ġç Anadolu'da bir hudut beyliğine sahip olmuĢtu. Ertuğrul Gazi, Söğüt'de hatırı sayılır bir süre (Belki 10 yıl) kalmıĢ, ancak daha sonra, nüfus ve askeri kuvvet bakımından zayıf olmaları hasebiyle daha sakin bir bölgede iskan etmek istemiĢtir. Ertuğrul Gazi Karacadağ‘da bir müddet kaldı, ardından da oğlu Savcı Bey‘i (Saru Yatı) Sultan Alâeddin Keykubad‘a göndererek ondan yeni yurt istedi. Osmanlı kaynaklarına göre sultandan gerekli izni aldıktan sonra belki de daha verimli topraklar elde etmek üzere batıya doğru hareketle Bizans sınırlarına kadar gelerek Söğüt dolaylarına, AĢağı Sakarya havzasına yerleĢti. Burada Bizans sınırlarındaki kasaba ve köylere karĢı akınlar düzenlemeye baĢladı. Bu sırada I. Alâeddin Keykubad ülkesinin batı sınırlarını itaat altına almak amacıyla Bizans topraklarına bir sefer düzenledi. Konya‘dan 1231 yılında hareket eden ordu Sultanöyüğü‘ne (EskiĢehir) geldiğinde Ertuğrul Bey de maiyetiyle birlikte buraya gelerek sultana katıldı. Selçuklu ordusuyla Nikaia (Ġznik) Rum 373 Ġmparatoru Teodoros Laskaris‘e bağlı birlikler arasında bugünkü Pazaryeri ile Bozüyük arasındaki Ermeni derbendi denilen yerde yapılan savaĢı, Ertuğrul Bey‘in emrindeki akıncı süvarilerinin baĢarılı mücadelesi sonucunda Selçuklu ordusu kazandı. Bu haber Sultanöyüğü‘nde bulunan Alâeddin Keykubad‘a ulaĢtığında sultan çok sevindi ve Ertuğrul Gazi‘yi taltif ederek EskiĢehir ve çevresini kendisine verdi. I.Alaeddin'in Ertuğrul Gazi'ye tahsis ettiği yeni arazi bugün Kütahya'nın kuzeyinde, Porsuk (Porsak) bölgesiydi. Kayılar bir süre burada sükûnet içerisinde ikamet ettiler. Ancak Bilecik bölgesinde bulunan ve aslında I.Alaeddin'e tabiiyeti kabul etmiĢ Rum ahali, Ertuğrul Gazi'nin nüfuzundan rahatsız olup taarruz etmeye teĢebbüs ettiler. Ertuğrul Gazi, bu teĢebbüsler üzerine I.Alaeddin'in izniyle Bilecik'e bir sefer düzenledi. Doğrudan I.Alaeddin'in kumandanı sıfatıyla giriĢtiği bu seferde muvaffak olarak Bilecik'i zaptetti. Ġlk taarruzda mağlup olan Rumlar, bölgede ikamet eden Aktav Tatarlarıyla ittifak ederek Ertuğrul Gazi'yi durdurmaya çalıĢtılar. Ancak Ertuğrul Gazi, Bursa YeniĢehir dolaylarında gerçekleĢen ve üç gün süren çetin bir muharebeyle bu ittifakı da bertaraf etmeyi baĢardı. Rum ve Tatar kuvvetler, ancak kadırgalara binip Gelibolu'ya kaçarak canlarını kurtarabilmiĢlerdi. Ertuğrul Gazi, bu seferlerinde 444 süvariden mürekkep bir orduya sahipti. Buradan anlamaktayız ki; Kayılar halen küçük bir oba durumundaydılar. Sultan I.Alaeddin, Ertuğrul Gazi'nin zaferini kıĢlak olarak Sarayönü ve yaylak olarak Domaniç'i tahsis ederek ödüllendirdi. Kayıları artık daha sakin ve itidalli bir istikbal bekliyordu. Bilecik ahalisi gayrimüslim, baĢlarında ise valileri (Tekfur) idaresinde bulunuyordu. Bilecik tekfuru, Selçuklu Devletinin tahakkümünü tanıyor ve hükümdarlığını kabul ediyordu. Buna mütevellit Bilecik bölgesi Selçuklu Devletinin siyasi otoritesi altındaydı. Malazgirt zaferi sonrasında Türkler ile birlikte Anadolu'ya giren Tatarlar'dan (TürkleĢmiĢ Moğollar) bir kısmı Bilecik'e at koĢumu mesafesinde ikamet ediyor, bozkır alıĢkanlıkları gereği müreffeh bir Ģehir olan Bilecik'e yağma ve talan gayesiyle tecavüz ediyorlardı. Ertuğrul Gazi, Selçuklu toprağı statüsü taĢıyan Bilecik'e karĢı giriĢilen yağma faaliyetlerine karĢı kentin güvenliğini tesis etmekle meĢgul oldu. 374 Kayıların Horasan'da baĢlayıp Ahlat, Erzincan ve Halep'de devam eden serüvenleri, nihayetinde Bilecik'e ulaĢtı. Ertuğrul Gazi, pek çok meĢakkat ve tehlikeyle baĢ etmiĢ, nihayetinde Bilecik'te huzurlu ve müreffeh bir istikbale kavuĢmuĢ oldu. 93 yıl yaĢamıĢ olan Ertuğrul Gazi, Domaniç'in tahsisinden sonra Bilecik'in ve Karacahisar'ın emniyeti, muhafazası ve güvenliğiyle meĢgul olmuĢtur. Ertuğrul Gazi'nin Bilecik ve Karacahisar Tekfur'unun tecavüzlerine karĢı emniyetini aldığı Tatarlar, muhtemel ki Çavdarlar'dır (Toharlar) . Zira Osman Gazi döneminde yine Tatarlar olarak anılan Çavdaroğulları'nın Osman Gazi'nin kurduğu pazarı yağma etmeleri vakası yaĢanmıĢtı. Osman Gazi, Çavdaroğulları'nın tecavüzünü henüz Müslümanlığı kabul etmiĢ olmaları münasebetiyle affetmiĢ, ancak Tatar olmaları hasebiyle kendilerine güvenilmemesi gerektiğinin altını çizmiĢti. Buradan anlıyoruz ki; Çavdarlar, Ertuğrul Gazi döneminde henüz Müslüman olmamıĢlardır. Bu münasebetle Çavdaroğullarını bir Türk Beyliği gibi neĢreden kaynakların meseleye hâkim olmadıklarını ve isminin Türkçe olması münasebetiyle peĢin hükümlü yaklaĢtıkları anlayabiliyoruz. Ertuğrul Gazi Söğüt ve çevresine yerleĢtikten sonra Bizans sınırı boylarında bulunan diğer uç beyleriyle birlikte mücadeleyi sürdürdüğü gibi komĢu Rum beyleriyle (tekfurlar) dostluk kurmaya da çalıĢtı. Özellikle Belocome (Bilecik) ve Melangeia (Lefke, bugünkü adı Osmaneli) tekfurları Ertuğrul Bey ile gayet iyi geçiniyorlardı. Ertuğrul Gazi, kendisi gibi Kayı Türkleri‘nden olup Selçuklular‘ın Kastamonu uç beyi olan Hüsâmeddin Çoban‘ın oğulları ile de dostane münasebetlerde bulunuyordu. Bu Ģekilde kıĢları Söğüt‘te, yazları da Domaniç yaylalarında geçiren Ertuğrul Gazi zaman zaman Bizans sınırlarındaki bölgelere akınlar düzenliyordu. Onun Bizans‘a karĢı yaptığı bu akınlar sırasında çevrede bulunan Akça Koca, Samsa ÇavuĢ, Kara Tegin, Aykut Alp ve Konuralp gibi tecrübeli uç beyleri de etrafında toplanmıĢlardı. Böylece Söğüt‘e yerleĢmiĢ olan Kayı aĢireti her geçen gün biraz daha büyüyerek kuvvetlendi. Osmanlı kaynaklarındaki rivayetlere göre Batı Anadolu‘da Anadolu Selçukluları‘na bağlı bir uç beyi olarak faaliyetlerini sürdüren Ertuğrul Gazi, Cimri olayından sonra Bizans sınırlarına gelen Selçuklu Sultanı III. Gıyâseddin Keyhusrev‘i karĢılamıĢ ve ona bağlılık bildirip hediyeler takdim etmiĢti (1279). Bu tarihten sonra Ertuğrul Gazi‘nin 375 oldukça yaĢlandığı ve Kayı aĢiretinin idaresini oğlu Osman Bey‘e bırakmıĢtır. ERTUĞRUL GAZĠ'NĠN RÜYASI Nakledilen rivayete göre Ertuğrul Gazi, bir ulema zata misafir olur ve zat, Ertuğrul Gazi'nin önünde bulunan dolaptan bir kitabı alıp - belki de okuduktan sonra- yüksek bir yere koyar. Ertuğrul Gazi, bu kitabın ne olduğunu ve ne anlattığını merak eder. Zat, kitabın Allah'ın Peygamber vasıtasıyla tebliğ ettiği Kelâmullah olduğunu söyler. Ertuğrul Gazi, kitabı alır ve bütün gece okur ve nihayetinde uykusu gelir. Uyuduğunda rüyasında, gaybdan gelen bir ses kendisine Ģu Ģekilde nida eder; "Madem ki sen benim Kelâm-ı Kadîm'i o denli hürmetle okudun, evladın ve evladının evladı, neslen nail-i izz'ü Ģan olacaktır". Söz konusu rüyayı nakleden Mehmed NeĢri, çağdaĢı olan tarihçilere nispeten daha gerçekçi ve sağlam deliller ile neĢretmesiyle bilinen bir tarihçidir. Kitabı olan Kitab-ı Cihannüma da çağının neĢriyatına nispetle bilimsel bir üslupla yazılmıĢ olması münasebetiyle dikkat çeker. Ertuğrul Gazi, çocukluk yaĢlarından itibaren Ġslam bir ailede doğmuĢ ve yetiĢmiĢ, ancak Kur-an'ı Kerim'i daha önce hiç okumamıĢtır. Ayrıca Ertuğrul Gazi'nin okuduğu kitabın Arapça değil Türkçe'ye çevrilmiĢ bir tercüme/meal olması daha kuvvetlidir. Bu vaka ayrıca Ģu hususa da tahakkuk ettirilebilir; Ertuğrul Gazi'nin ilk iki oğlu Gündüz ve Saru Yatı'nın isimleri Türkçe, en küçük oğlu Osman'ın ise Arapçadır. Osman Gazi'nin doğumunda Ertuğrul Gazi'nin 70 yaĢında olduğunu düĢünecek olursak (1258), bu olasılık daha kuvvetli gibi görünür ki; Ertuğrul Gazi evvelce Müslümandı ancak Kur-an ile tanıĢması onun inanç dünyasını güçlendirmiĢ ve ĢekillendirmiĢtir. Belki de Ertuğrul, bu vakadan sonra Gazi unvanını kullanmayı tercih etmiĢtir. ERTUĞRUL GAZĠ'NĠN SON YILLARI Ertuğrul Gazi'nin oğullarından Saru Yatı (Savcı) ile Osman'ın arasında hatırı sayılır bir yaĢ farkı vardı. Zira Saru Yatı'nın 1237'de vefat eden I.Alaeddin Keykubat'a elçi olarak gönderildiğini biliyoruz. Buradan hareketle Saru Yatı'nın doğum tarihi en geç 1220 olmalıdır. Özellikle Osman'ın gençlik yıllarında Ertuğrul Gazi'nin ilerleyen yaĢı hasebiyle devletin idaresinde oğullarını daha aktif görevlerle vazifelendirmiĢ olmalıdır. Kaynaklar, Osman Gazi ve diğer varisler 376 hakkında pek fazla kayıt düĢmemiĢlerdir, ancak neĢredilen bilgiler dönemin Ģartlarını değerlendirebilmemiz için yeterlidir. Ertuğrul Gazi, çevresinde bulunan beyliklerden devletlerin durumlarını ve siyasî Ģartlarını gayet iyi değerlendirirdi. KomĢuları ile daima iyi geçinerek aĢîret ve tebaasını güçlü bir durumda huzûr ve rahat içinde yaĢattı. Çok cömert olan Ertuğrul Gazi, fakirlere, düĢkünlere daima yardım ederdi. Yarım asır adaletle idare ettiği bölgede Hıristiyanlara da Ġslamiyet‘i sevdirdi. OSMAN GAZĠN'ĠN AġKI Ertuğrul Gazi'nin son yıllarına dair en önemli kayıt Osman Gazi'nin Mal hatun ile evlenmesi sürecidir. Osman Gazi, ergenlikgençlik yıllarında Ertuğrul Gazi'nin büyük hürmet ve saygı gösterdiği ġeyh Edebali'yi ziyaret ediyor, sohbetlerine iĢtirak ediyordu. Bu ziyaretleri esnasında ġeyh Edebali'nin kızı Mal hatun ile karĢılaĢmıĢ, fevkalade Ģiddetli bir aĢka tutulmuĢtu. Ancak Edebali, Osman'ın iyi niyetinden emin olmamıĢ, hatta onu kızına denk görmediği için bu izdivaçlarına müsaade etmemiĢti. Osman Gazi, belki de gençliğinin verdiği hezeyan ile aĢkının ıstırabını silah arkadaĢları ve çevresiyle paylaĢıyordu. Bunlardan biri de EskiĢehirAvĢar Sancak Beyiydi. Ancak bu bey, Osman'ın hikâyesinden bir Ģekilde etkilenerek Mal hatuna meyletti ve Edebali'den kızını istedi. Edebali, bu beyi de reddetti. ġeyh Edebali, Osman'ın değil EskiĢehir Bey'inin intikam ya da cezalandırmasından korkup buradaki ikametini terk edip Ertuğrul Gazi'nin topraklarına yerleĢtiler. Ancak vaka burada son bulmadı. Osman ile EskiĢehir Beyinin arasında husumet giderek tırmandı. Osman, gençlik yıllarından itibaren uzak mesafelere ava gidiyor, komĢu vilayetlerin tekfurlarıyla iliĢki kuruyor, belki de ihtiyarlayan babasının varisi olarak ön plana çıkmaya gayret ediyordu. Bu ziyaretlerinden birinde ağabeyi Gündüz ile birlikte Ġnönü Tekfurunu ziyarete gitmiĢti. EskiĢehir Beyi, müttefiki Harmankaya Tekfuru Köse Mihal ile birlikte harekete geçip Ġnönü Tekfurunun kalesine gelerek Gündüz ve Osman'ın kendisine verilmesini istedi. Ġnönü Tekfuru, bu mütecaviz tavır karĢısında misafirlerini teslim etmeyi reddetti. Gündüz ve Osman ise Tekfurun himayesinde kalmak yerine kendisini almak üzere kalenin kapısına dayanmıĢ olan kuvvetler üzerine taarruz etti. EskiĢehir Beyi, bu taarruz karĢısında geri çekilmek 377 zorunda kaldı, ancak müttefiki Köse Mihal esir edildi. Bu vaka Köse Mihal ile Osman Gazi'nin ilk karĢılaĢmasıydı. Mevzubahis bir husumet olsa da bu tanıĢma sonrasında Mihal ve Osman Gazi, uzun yıllar sürecek bir dostluğun temellerini atmıĢ oldular. Osman Gazi, ümitsiz aĢkının ıstırabını tahammül ile yaĢıyordu. Bu hislerle tekrar ġeyh Edebali'ye misafir oldu. Gün boyu devam eden misafirliği sonrasında geceyi yine Edebali'nin hanesinde geçirdi. Odada duvarda asılı Kur‘an‘ı görünce sabaha kadar uyuyamadı. Kur‘an‘a karĢı el pençe divan durdu. Sabah namazına kalktıklarında hizmetçiler Osman‘ın uyumadığını görünce ġeyh Edebali‘ye durumu arz ettiler. ġeyh Edebali de durumu sorunca; Allah‘ın Kitabının asılı durduğu bire odada ben ayaklarımı uzatıp yatamam dedi. Bunun üzerine ġeyh Kur‘an‘ı Kerimi aldı öptü odadan çıkardı. Daha sonra istirahate çekildi. Uykuya daldı ve Ģu rüyayı gördü; ġeyh ile aynı odada yatmaktaydılar. Edebali'nin göğsünden bir hilal yükseldi. Hilal büyüyerek yüceldi ve Osman'ın göğsüne geçti. Hilalin etrafında bir ağaç yükseldi. Bu ağaç yücelerek dallarının gölgesi üç kıtanın ufuklarını kuĢattı. Ağacın kökünden Dicle, Fırat, Nil ve Tuna nehirleri akıyordu. Bu muazzam manzara bir halka gibi geniĢlemiĢti ve Osman halkayı parmağına takmak üzereyken ter kan içerisinde uyandı. Osman Gazi'nin bu rüyası, ġeyh Edebali'nin rızası için yeterli olacaktır. VEFATI Ertuğrul Gazi, yöneticiliği döneminde aĢiretinin nüfusunun az olmasından dolayı barıĢ merkezli, tedbirli ve ihtiyatlı bir siyaset izledi. Çevresinde bulunan Türkmen beylikleri ve Bizans (Ġnegöl-Karaca Hisar-Bilecik) tekfurlarıyla daima iyi geçinip onların durumlarını ve siyasi Ģartları gayet iyi değerlendirerek baĢında bulunduğu aĢiretini ve idaresi altında yaĢayanları sulh ve sükûn içinde yaĢattı. Ertuğrul Gazi, emri altındaki topraklarda yaĢayan halk tarafından çok sevilen ve sayılan bir kiĢiydi. Söğüt‘teki Hıristiyan tebaası da Ertuğrul Gazi'yi yürekten seviyor ve sayıyordu. Yurt tuttuğu bölgede huzur ve güveni sağladı. Ertuğrul Gazi, (H.680.-M.1281) senesinde 93 yaĢlarında iken Söğüt'te vefat etti. Ertuğrul Gâzî, ölümünden bir kaç yıl önce küçük oğlu Osman Bey‘i, Karakeçili AĢireti‘nin reisliğine getirmiĢtir. Bu konuda, Selçuk hükümdarı Sultan III. Gıyaseddin Keyhusrev‘in de onayını almıĢtı. Dündar Bey‘in-muhalefetine rağmen-Karakeçili AĢireti‘nin ileri 378 gelenleri, çoğunlukla, Ertuğrul Gâzî‘nin yaptığı bu tasarrufu onaylamıĢtır. 1281 yılında Ertuğrul Gâzî, Hakk‘a yürüyünce Osman Bey, tam yetki ile yönetimi ele almıĢ ve bir yönetim boĢluğu yaĢanmamıĢtır. Ġslâmî kurallar ve de millî gelenekler, göz önünde bulundurularak Ertuğrul Gâzî‘nin cenaze namazı kılınmıĢtır. Vasiyeti üzere naĢı, Söğüt‘ün kuzeybatısında ve SüğüdBilecik yolu üzerinde yer alan hâkim bir tepeye defnolunmuĢtur. Mezarı, asırlar boyunca, baĢta Karakeçili AĢireti olmak üzere bütün Türkmenler ve yürük oymakları tarafından ziyaretgâh olarak kullanılmıĢtır. Günümüze kadar ulaĢan türbe binası, Orhan Gâzî tarafından yaptırılmıĢtır. Orhan Gâzî‘den sonra bu türbe ile yakînen alâkadar olan Osmanlı hükümdarları, sırasıyla: Çelebi Sultan Mehmed, Sultan III. Mustafa Sultan Abdülmecid ve Sultan II. Abdülhamid‘dir. Türbenin dıĢında ve hemen yakınında Ertuğrul Gazi‘nin eĢi Halime Hatun ile oğlu Savcı Bey‘in mezarları bulunur. Osman Gazi‘nin makam mezarı da burada yer alır. Bunların yanı sıra kardeĢi Dündar Bey‘in kan kardeĢi Akçakoca‘nın silah arkadaĢları olan Konur Alp, Karamürsel, Abdurrahman Gazi, Hasan Alp, Saltuk Alp, silah öğreticisi Kaplan ÇavuĢ, Osman Gazi‘nin silah arkadaĢlarından Aktimur Bey, Çoban Mirza Bey, Hamit Bey, Emir Ali, Aykut Alp, Gündüz Bey, Aydoğdu Bey, Pazarlı Bey, Yorgan Ata ve Akbıyık Bey‘in mezarları da burada bulunmaktadır. Türbe altıgen planlıdır. Beden duvarları bir sıra taĢ, iki sıra tuğladan ve taĢlar arası dikey konumda derzli olarak yapılmıĢ olup saçak silmeleri düz mekânı örtmekte olan kubbe, kurĢunla kaplıdır. Ertuğrul Gazi Türbesi, Yunan iĢgalinde tahrip edilmiĢ, mezarı parçalanmıĢ ve kurĢunlanmıĢtır. Türbenin duvar ve pencerelerindeki kurĢun izlerini bugün dahi görebilmeniz mümkündür. Türbesi Bilecik ili Söğüt ilçesinin 1 km. doğusunda SöğütBilecik yolu üzerinde bulunmaktadır. Kayı aĢiretine mensup olanlar ve özellikle Karakeçili aĢireti Ertuğrul Gazi‘nin ölümünden sonra onun türbesini mânevî bir ziyaret yeri haline getirmiĢler ve yıllarca burayı ziyaret ederek Ģölenler tertiplemiĢ, cirit, güreĢ gibi millî oyunlarla atalarını anmıĢlardır. Ertuğrul Gazi‘nin türbesi bugün de aynı Ģekilde ziyaret edilmekte ve Söğüt‘te her yıl Ģenlikler düzenlenmektedir. 379 BĠBLĠYOGRAFYA Ġbn -i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, I. Defter, sh. 201-204; Lütfi PaĢa, Tevârîh-i Âl-i Osman, sh. 17-27; Âlî, Künhü‟l-Ahbâr, Ahmed Uğur neĢri, sh. 29-41, Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti‟nin KuruluĢu, Ankara 1994, sh. 3-5, 68-73; UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, c. I, sh. 93-103; Gibbons, H. A., The Foundation of the Ottoman Empire, chapter I; Tevkı‟î Mehmed PaĢa Tarihi, TOEM, nr. 79, sh. 87 vd.; Kantemir, c. I, sh. 57-58; Köprülü, M. Fuad, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Etnik MenĢei Mes‟elesi”, Belleten, c. VII, sayı 28(1943), sh. 219-313; Köprülü, M. Fuad, “Kayı Kabilesi Hakkında Yeni Notlar”, Belleten, c. VIII, sayı 31(1944), sh. 421-452., Ġnalcık, Halil (Ağustos 2007). "Osmanlı Beyliği'nin Kurucusu Osman Beg". Belleten (Ankara) (261. sayı)., Ġnalcık, Halil, 2007; sf. 479, sf. 486, sf. 487, sf. 488, sf. 489, sf. 490, Ġnalcık, Halil, 2010., AĢık PaĢazade (Osmanoğullarının Tarihi), Hammer (Büyük Osmanlı Tarihi), Mehmed NeĢri (Kitab-ı Cihannüma)Ahmedî, Ġskendernâme (nĢr. Ġsmail Ünver), Ankara 1983, vr. 65b.Karamânî Mehmed PaĢa, Tevârîhu‟s-selâtîni‟lOsmâniyye (trc. Ġbrahim Hakkı Konyalı), Ġstanbul 1949, s. 343.ġükrullah Çelebi, Behçetü‟t-tevârîh (nĢr. Nihal Atsız), Ġstanbul 1949, s. 51.ÂĢıkpaĢazâde, Târih, s. 2-5.Oruç b. Âdil, Tevârîh-i Âl-i Osmân, s. 4, 6.NeĢrî, Cihannümâ (Unat), I, 55-65.Ġbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, I. Defter, s. 52-57.Mehmed b. Halîl el-Konevî, Tevârîh-i Âl-i Osmân (nĢr. R. Anhegger, TD, sy. 3-4 içinde), Ġstanbul 1952, s. 52-53.Enverî, Düstûrnâme, s. 73-82.Hamîd Vehbî, MeĢâhîr-i Ġslâm, Ġstanbul 1301, I, 5-37.M. Fuat Köprülü, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun KuruluĢu (1959), Ankara 1972, s. 123 vd.a.mlf., “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Etnik MenĢei Meselesi”, TTK Belleten, VII (1944), s. 219-303.Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy TeĢkilâtı, Destanları, Ankara 1972, s. 423-425.Ġbrahim Artuk, “Osmanlı Beyliği‟nin Kurucusu Osman Gazi‟ye Ait Sikke”, Türkiye‟nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: 1071-1920, Ankara 1980, s. 28- 29.W. Eberhard, “Kayılar Kabilesi Hakkında Sinolojik Mülâhazalar”, TTK Belleten, VIII/32 (1944), s. 567-584.M. ġakir ÜlkütaĢır, “Ertuğrul Gazi Ġhtifâli”, TY, sy. 252 (1956), s. 536-538.a.mlf., “Söğüt Beyliği Üzerine Bir AraĢtırma”, TK, VIII/95 (1970), s. 769-775.M. Tayyib Gökbilgin, “Ertuğrul Gazî Türbesi: Söğüt”, TED, IV-V (1974), s. 79-90.Sefa Öcal, “Ertuğrul Gazi, Türbesi ve Haziresinde Yatanlar”, TDA, sy. 45 (1986), s. 97- 184.Mükrimin Halil Yınanç, “Ertuğrul Gâzî” , ĠA, IV, 328-337.V. L. Ménage, “Ertog̲h̲rul”, EI2 (Ġng.), II, 710-711. 380 ġEYH EDABALĠ(K.S) (D.M.1206, Ġnaç.V.H. 726. M.1326.Bilecik) ġeyh Edebali 1206 senesinde KırĢehir'in Mucur ilçesi Ġnaç köyünde dünyaya geldi.Selçukluların ġeyh'ül Ġslam'ı ġeyh Sadrettin Konevi ve Mevlâna Celâleddini Rumi'nin çağdaĢıdır. Asıl adı, Künyesi Ġmadüddin Mustafa b.Ġbrahim b.Ġnac el-KırĢehri'dir. Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osman Bey'in kayınbabasıdır. 120 yıl ömür sürmüĢ, zahir ve bâtını ma'mur ünlü bir Ģeyhtir. Ġlk tahsilini Karaman´da yaptı. Hanefi hukukçusu Necmeddin ez-Zahidi´den eğitim aldı. Daha sonra ġam'a giderek Sadreddin Süleyman b.Ebül-iz ve Cemalettin el-Hasiri gibi dönemin tanınmıĢ âlimlerinden din alanında dersler aldı. ġam'dan ülkesine dönünce tasavvufa yöneldi ve EskiĢehir yakınlarında bulunan Ġtburnu köyünde bir zaviye kurarak halkı irĢada baĢladı. Tefsir, hadis ve Ġslam hukuku alanlarında uzmanlaĢan Edebali, Mevlana Celaleddin-i Rumi ve Hacı BektaĢi Veli gibi dönemin ünlü âlimlerinin sohbetlerinde bulundu. Bu sırada Selçuklu Devleti, çöküntüye doğru gidiyordu. Moğollardan kaçan Oğuz Boyları, Anadolu'ya büyük gruplar halinde 381 gelerek çeĢitli bölgelere yerleĢiyorlardı. Bu Boylardan biri de Kayı Boyu idi. Kayı Boyu'nun baĢında, Ertuğrul Bey bulunuyordu. Ertuğrul Bey ve oğlu Osman Bey'in velilere olan saygı, hürmet ve ilgileri, büyük bir devletin müjdesini veriyordu. Moğol istilâsının ardından büyük bir çalkantı ve buhran yaĢayan Müslüman Anadolu‘nun, içinde bulunduğu bu girdaptan kurtulması için büyük gayretler sarf eden Ģahsiyetlerin baĢında Edebali Hazretleri gelmektedir. O, beyliklere bölünüp parçalanarak ciddî yara almıĢ olan Anadolu birliğini yeniden tesis ile Ġslâm sancağını ehl-i küfür karĢısında muzafferen dalgalandırmak için çırpınıyordu. Bu gâyesini gerçekleĢtirebilmek yolunda bütün Anadolu beyliklerini hassas bir değerlendirmeye tâbî tutmuĢtu. Birbirleriyle Selçuklu‘nun yerini almak maksadıyla devamlı ve kıyasıya bir sûrette kavga hâlinde olan beyliklerin durumu, ġeyh Edebali‘ye ümit vermiyordu. Nihâyet henüz dört yüz atlı kadar bir kuvvete mâlik olup uç beyliği yapmakta olan ve hiç kimsenin ilerisi hakkında parlak Ģeyler düĢünmediği Osmanlı Beyliği‘ni tahlil eden Edebali Hazretleri, bu küçük beylikte aradığı ulvî cevheri buldu. Gerek Osmanlı Beyliği‘nin mevcut coğrafî durumu, gerekse fertlerindeki Ġslâm‘a hizmet heyecan ve aĢkı ile dolu bir i‗lâ-yı kelimetullâh anlayıĢı, ġeyh Edebali Hazretleri için mükemmel bir zemin idi. Bunun için bütün yakınlarıyla birlikte Osmanlı mülküne yerleĢti ve cümle gayret ve himmetini bu beyliğin madden ve mânen büyüyüp geliĢmesi için sarf etmeye baĢladı. Öncelikle Bilecik‘te bir zâviye kurarak halkı ve bilhassa baĢta Osman Gâzi olmak üzere beyliğin idârecilerini irĢad seferberliğine giriĢti. Tarihçi ÂĢıkpaĢazâde, zâviyesinin hiç boĢ kalmadığını, ġeyh Edebali‘nin gelip geçen derviĢ ve fukarânın her türlü ihtiyacını giderdiğini, hattâ bu gâye ile dâimâ bir koyun sürüsü bulundurduğunu kaydeder. Osman Gâzi, gençliğinden itibaren ilim ve tasavvuf ehlini çok sever, husûsiyle mübârek günlerde üstâdı Edebali Hazretleri‘nin yanına giderek ondan feyz alırdı. Bilecik'te bir dergâh yaptıran ġeyh Edebali, halkı irĢad ediyor, insanlara sulh ve sukûn dağıtıyordu. Osman Bey'i birçok kez burada misafir etti. Edebali, Anadolu Ahileri'nin reislerindendir. 382 Ertuğrul Bey ve oğlu Osman Bey, ġeyh Edebâli'nin derslerine devam ediyorlardı. Söğüt ve Domaniç yöresi Selçuklu Devleti tarafından aĢiretine yaylak-kıĢlak olarak verilen Osman Bey, sık sık Edebali'nin misafiri oldu. Ertuğrul Gazi, bir gece gittiği Kur'ân-ı Kerim sohbetinde, o güne kadar iĢitmediği Ģeyleri dinledi. Dünyada bulunmasının bir sebebi olduğunu, ilk defa düĢünüyordu. Rabbine sarılmayı, Rabbine sığınmayı, biricik Allah'ına ulaĢmayı diledi. O gece uyumak için girdiği odada, sabaha kadar Kur'ân-ı Kerim'in huzurunda, hürmet ve tazimle ayakta durdu. Fakat sabaha karĢı dayanamayıp uykuya daldı. Bu sırada rüyasında kendisine: "Sen Benim kelâmıma hürmet ve tazimde bulundun. Ben de senin evlâdına, kıyâmet gününe kadar daim olacak bir ulu devlet ihsan eyledim." dendi. Ertuğrul Gazi, bunun üzerine yanına oğlu Osman Bey'i de alarak Konya'ya, Mevlâna'ya giderek ona tâbî oldu. Mevlâna, küçük Osman'ın baĢını okĢayarak: "Biz, kendimize bir oğul bulduk." dedi ve hayır dualar etti. Çocukları: Malhun Hatun, Rabia Bala Hatun, Mahmud PaĢa, Mehmed PaĢa. Torunları: Orhan, Alâeddin PaĢa , Torun çocukları: I. Murad, Süleyman PaĢa, ġehzade Halil. ġEYH EDBALĠ HANGĠ TARĠKATA MENSUPTU? Kâtip Çelebi merhumun "Süllemü'l- Vusul ilâ Tabakâti'l-Fühûl" adlı eserinde ariflerin baĢtacı Bağdatlı Ebü'l-Vefa el-Bağdâdî‘ye (ö. 501/1107) nisbet edilen Vefâiyye tarikatına mensup olan Edebâli aynı zamanda Ahî TeĢkilâtı'nın reisidir. (Terceme-i Menâkıb-ı Tâcü‟l-ârifîn, vr. 2 a-b, 10b; Kâtib Çelebi, vr. 43b) Ahî Ģeyhliğinin Edebâli‘den sonra kime geçtiği ise bilinmemektedir; ancak daha sonra I. Murad‘a intikal etmiĢtir. (Barkan, II, 288; UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, I, 531). Son zamanlarında kızı ve torunu Alâeddin Bey ile Bilecik‘te oturan Edebâli‘ye Kozağaç köyünün öĢür ve hâsılatı verilmiĢ, kızı Râbia Hatun (veya Bâlâ Hatun) kendilerine verilen bu köyü tekkeye vakfetmiĢtir. (BA, MD, nr. 31, s. 217, hk. 481; UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, I, 561) 383 Edebâli‘nin kızı Mal Hatun adına EskiĢehir‘de bir Mal Hatun Ünâs Mektebi‘nin mevcut olduğu da belgelerden öğrenilmektedir. (ġer„iyye Sicilleri, Ankara-AyaĢ, Defter, nr. 34, s. 42, Belge, nr. 237) Edebâli mutasavvıf olması yanında ilk Osmanlı kadısı ve müftüsüdür. Döneminin birçok fakihi ile görüĢmüĢ ve onlardan ders almıĢ, çok sayıda talebe yetiĢtirmiĢtir. Önde gelen öğrencilerinden damadı Dursun Fakih, Ģeyhten sonra Osmanlı Devleti‘nin ikinci müftüsü ve kadısı olmuĢtur. (Leknevî, s. 85).(Osman Nûri TopbaĢ, Âbide ġahsiyetleri ve Müesseseleriyle Osmanlı, Erkam Yayınları. Kâmil ġahin, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi) OSMANLI ĠMPARATORLUĞUNUN MANEVĠ KURUCUSU ġEYH EDEBALI Alçak gönüllü, her daim nefsine hükmeden, adalet konusunda dirhem ĢaĢmayan Edebâli‘nin 13. Yüzyılda dile döktüğü sözler öylesine bilge, öylesine derin ki bugünkü devlet idaresinin dahi onun yaktığı meĢaleyle aydınlanması takdire Ģayandır. Sadece devletler değil sözlerini iĢiten herhangi bir kiĢinin ruhsal yolculuğunda değiĢmemesi mümkün olamaz. Bu önemli gönül adamının ardında bıraktığı en büyük eserin ne olduğunu biliyor musunuz? Osmanlı Ġmparatorluğu! AĢıkpaĢazade zaviyesinin hiç boĢ kalmadığını, Edebali‘nin gelip geçen fukaranın her türlü ihtiyacını gidermeye çalıĢtığını, hatta bu maksatla koyun sürüsü bulundurduğunu kaydederler. Söğüt ve Domaniç yaylaları, Selçuklu Devleti tarafından aĢiretine yaylak ve kıĢlak olarak verilen Osman Gazi sık sık Edebalı'nın zaviyesinde misafir olarak kalırdı. Orta Asya'dan getirdikleri bir takım özelliklerden dolayı âlim ve sûfilere karĢı son derece hürmeti olan Osman Gazi, mübarek günlerde Edebali‘nin zaviyesine giderek dini ve idari konularda, onun görüĢlerini alırdı. Kutlu rüya ve koca çınarın doğuĢu ġeyh Edebali(k.s)Hazretleri, Sultan Osman Gazi hakkındaki rüyayı yorumu ve hayır duası, bütün Osmanlı tarih kitaplarında yazılıdır. Osman Beyin misafir olarak kaldığı bir gecede gördüğü Kutlu rüya ve koca çınarın doğuĢu Ģöyle idi. ġeyh Edebali‘nin koynundan çıkan bir ay geldi kendi koynuna girdi. Göğsünden bir ağaç bitti. Öylesine büyük bir ağaç oldu ki dalları gökleri, kökleri tüm dünyaya sardı. Gölgesi bütün yeryüzünü tuttu. Ġnsanlar o ağacın 384 gölgesinde toplandılar. Ulu dağlara ve dağların eteğinden çıkan coĢkun sulara hep o ağaç gölge etti. Osman Bey rüyasını ġeyh Edebalı'ya anlatır. Edebalı rüyayı Ģöyle yorumlar: ―Oğul Osman, Hak Teâla sana ve soyuna hükümranlık verdi mübarek olsun, kızım Malhun Hatun senin helâlin olsun."der. Edebali‘nin bu yorumu üzerine Osman Gazi Malhun Hatun(Rabia Bala Hatun)ile evlenir.(ÂĢıkpaĢazâde, s. 6; ayrıca bk. Terceme-i Menâkıb-ı Tâcü'l-ârifîn, vr. 3b; Mecdî, s. 20-21; Cenâbî Mustafa Efendi, vr. 556ª). ġeyh Edebalı ahi teĢkilatının reisi idi. Ahi ġehliğinin Edebalı'dan sonra kime intikâl ettiği bilinmemekle beraber talebesi Dursun Fakîh‘e icâzet vermiĢ, bu icâzet ve hilâfet daha sonraları torunu 1. Murad Hân‘a intikal etmiĢtir. Bilecik‘in Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonra zaviyesini buraya taĢıyan Edebalı, aynı Ģekilde dini hizmetlerine devam etmiĢtir. Osman Gazi'nin vefatından sonra ġeyh Ede-Balı, son zamanlarında, kızı ve torunu Alâaddin Bey ile Bilecik'te Edebalı'ya Kozağaç(ġimdiki Karaağaç) köyünün öĢür ve hasılatı verilmiĢ, kızı Rabia Hatun da kendilerine verilen bu köyü tekkeye vakfetmiĢtir. Vefatı: ġeyh Edebali uzun bir hayat sürdükten sonra 726(1326)yılında Bilecik'te 120 yaĢında vefat etti. Zaviyesinin mescid olarak kullanılan odasına defnedildi. Türbesi Osman Gazi tarafından yaptırılmıĢtır. Vefatından bir ay sonra kızı, dört ay sonra da damadı Osman Gazi vefat etmiĢtir. Edebali, mutasavvıf olmasının yanında ilk Osmanlı kadısı ve müftüsüdür. Dönemin birçok fakihi ile görüĢmüĢ ve onlardan ders almıĢ, çok sayıda talebe yetiĢtirmiĢtir. Önde gelen öğrencilerinden aynı zamanda damadı Dursun Fakih, Edebali dan sonra Osmanlı Devleti'nin ikinci müftüsü ve kadısı olmuĢtur. Mevlidi ġerif'in yazarı Süleyman Çelebi, Mahmut PaĢa yönüyle ikinci kuĢaktan ġeyh Edebali‘nin torunudur. Bilecik Edebali zaviyesine kendisiyle birlikte hanımı, kızı, zamanın büyüklerinden Molla Hattab-ı Karahisar, ġeyh Muhlis Baba ve isimleri bilinmeyen bazı yakınları defnedilmiĢtir. 385 Bilecik‘teki en önemli tarih miraslarından bir tanesidir. Orhan Gazi Camii‘nin üst tarafındaki tepelik alandadır. YapılıĢ tarihi belli olmamakla birlikte Orhan Gazi devrinde inĢa edildiği kabul edilmektedir. Türbede ġeyh Edebali ile birlikte, Ģeyhin neslinden altı büyük ve dört küçük sanduka vardır. Sanduka odasının haricinde iki oda daha bulunmaktadır. Türbe ve dergâh, Sultan II. Abdülhamid döneminde ve son olarak da 2012 yılında tadilat görmüĢtür. Türbenin hemen yanında aynı tarihlerde inĢa edildiği tahmin edilen, Osman Gazi‘nin eĢi Bala Hatun ve annesinin sandukalarının bulunduğu bir türbe daha bulunmaktadır. ÂĢık paĢazade tarihindeki Ģu "Orhan Gazi'nini anası Allah'ın rahmetine vardı. Ve hem dedesi Edebali ve hatta kızından bir ay önden Allah'ın rahmetine vardı. Ġkisini dahi Bilecik hisarında kodular" Ģeklindeki ifadesine göre Bilecik'te metfun bulundukları anlaĢılmaktadır. ArĢiv belgelerden hareketle, ġeyh Ede-Balı‘nın oğlu Mahmud ġeyh, Mahmud ġeyh oğlu ġeyh Mehmed ve ġeyh Mehmed‘in oğulları DerviĢ PaĢa ve DerviĢ Mahmud‘un da burada metfun oldukları tahmin edilmektedir. Bu ismi sayılanlar zaviyede silsile halinde Ģeyhlik yapmıĢlardır. ġeyh Edebali Hazretleri Selçuklu döneminin Karaman Eyaletine bağlı Kayseri sancağından dır. Oğlu ġeyh Mahmut olarak tanınan "MAHMUT GAZĠ" dir. Torunu Ġvaz Ahmet PaĢa olup, bu Ahmet PaĢanın oğlu da Mevlit Nazımı Süleyman ÇELEBĠ dir. (Kayseri Kocasinan Tapu Müdürlüğü Cilt 65 S.40 - Vakıflar Genel Müd. Kayseri Kadı Mahmud Vakfiyesi ve "Dün gibi" Edebali'nin Kayseri deki izleri Laçin Yayınları Hayrullah Adnan ġĠġLĠOĞLU) ġeyh Edebali'nin babası olarak kayıtlara geçmiĢ, ancak tarihi Ģahsiyeti bilinemeyen Ġbrahim ise Vezir Sadettin Köpek tarafından Ankara da hukuksuz bir Ģekilde recim ettirilmiĢ bulunan Pervane Taceddin Ġbrahimdir. Kendileri Abdülkadir Geylani Hazretlerinin Abdülaziz kolundan gelen üçüncü kuĢak torunu olmaktadır. Dolayısıyla dördüncü kuĢak torunda ġeyh Edebali Hazretleridir. (Kayseri deki Kadim Hisarcık suyu vakfiyesi) AHÎLĠK 386 ġeyh Edebali, Anadolu Ahilerinin reislerindendir. Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Anadolu‘da kurulan üretici, esnaf ve çiftçi yardımlaĢma teĢkilâtı olan Ahîlik teĢkilâtı özellikle Anadolu‘nun yurt edinilmesinde, halk ve esnaf arasında Ġslâmî prensip ve emirlerin uygulanmasında büyük bir rol oynamıĢtır. Gerek Selçuklu ve gerek Osmanlı Sultanlarından bazıları da bu teĢkilâta vezirleriyle birlikte üye olmuĢlardır. Ahilik teĢkilatı, Osmanlı devletinin kuruluĢ döneminde fetih hareketlerinde büyük rol oynamıĢ ve üyeleri cihad hareketlerine katılmıĢlardı. Moğolların Anadolu‘yu istilâları sırasında Ahîler tam bir cihad anlayıĢıyla bu amansız düĢmana karĢı koymuĢlardır. BAZI TAVSĠYELERĠ “Toprağa bağlanın. Suyu israf etmeyin. Mirasınızın sağlam kalmasına dikkat ediniz. Veriniz, cömert olunuz, elleriniz yumuk kalmasın. Ġlim sahiplerini koruyunuz. Ağaç dikiniz. Ödünç aldığınızı fazlasıyla iade ediniz. Kur‟an-ı Kerimi güçlü olmak için okuyunuz. Bağınızı bahçenizi viran bırakmayınız. Hadis ezberleyiniz. Bildiklerini öğretenler unutmazlar. Asıl ölüm, ilimden payını almayanlaradır. Faydalı ile faydasızı bilenler bilgi sahipleridir...” ġeyh Edebali nasihatleri ile meĢhur bir âlimdir. Osman Bey‘e verdiği öğütler ise meĢhurdur. Fakat ġeyh‘in Osman Bey‘e yaptığı nasihatlerini, sadece ona değil bütün insanlığa yapmıĢtır. Örnek vermek gerekirse; Ey oğul! Bundan sonra öfke bize, uysallık sana. Güceniklik bize, gönül almak sana. Suçlama bize, katlanmak sana. Acizlik bize, yanılgı bize, hoĢ görmek sana. Geçimsizlikler, çatıĢmalar, anlaĢmazlıklar bize, adalet sana. Kötü göz, Ģom ağız haksız yorum bize, bağıĢlamak sana. Ey Oğul! Bundan sonra bölmek bize, bütünlemek sana. ÜĢengeçlikbize,uyarmak,gayretlendirmek,Ģekillendirmek sana. Ey Oğul! 387 Ġnsanlar vardır Ģafak vaktinde doğar, gün batarken ölürler. Unutma ki, dünya sandığın kadar büyük değildir. Dünyayı bize büyük gösteren bizim küçüklüğümüzdür. Bu yolda nazarımızı sonsuzluğa dikip; büyük yürümek ve büyük ölmek gerek. Bu yolda hırs, diken; benlik ve kibir, engeldir oğul. Sakın hâ kendine takılmayasın ve kendinde boğulmayasın. Teklik sadece Allah'a mahsustur, tek baĢına karara durup hoyrat dünyanın dayanılmaz ağırlığını kaldırmayasın. ĠĢlerini ehil kiĢilerle, ehil kiĢilere danıĢarak tutasın. DanıĢırsan yol alırsın, danıĢmazsan yolda takılıp kalırsın oğul. Ey Oğul! Güçlüsün, akıllısın, söz sahibisin; ama bunları nerede, nasıl kullanacağını bilemezsen, sabah rüzgârında savrulup gidersin. Bir dem gelir bir tekmeyle dünyaları yıkacak olursun. Bir dem gelir yerdeki karıncaya mağlup olursun. Güç hayvanda bile mevcut. Akıl sadece anahtar. Anahtara takılmayasın. Aslolan anahtarın açacağı kapılardır. Kapıların ardında hazineler, kapıların ardında sır vardır. Sırlar ki, ebedî muĢtuları koynunda barındırır; sonsuza kavuĢturur. Aklını kullanıp dünyadayken Cennet'in kapılarını aralayasın oğul. Öfken ve benliğin bir olup aklını yener! Dâima sabırlı, sebatlı ve iradene sahip olasın. Azminden dönmeyesin. Çıktığın yolu, taĢıyacağın yükü iyi bil. Her iĢin gereğini vaktinde yap. Ey Oğul! Ġnsanı yaĢat ki, Devlet yaĢasın. Yükün ağır, iĢin çetin, gücün kıla bağlı. Allah (C.C) yardımcın olsun Beyliğini mübârek kılsın. Hak yoluna yararlı etsin. IĢığını parıldatsın. Uzaklara iletsin. Sana yükünü taĢıyacak güç, ayağını sürçtürmeyecek akıl ve kalp versin.‖ Sen ve arkadaĢlarınız kılıçla, bizim gibi derviĢler de düĢünce, fikir ve duâlarla bize vaad edilenin önünü açmalıyız. Tıkanıklığı temizlemeliyiz.‖ Ey Oğul! Güçlü, kuvvetli, akıllı ve kelâmlısın... Ama bunları nerede ve nasıl kullanacağını bilmezsen, sabah rüzgârlarında savrulur gidersin! 388 Öfken ve nefsin bir olup aklını mağlûb eder. Bunun için dâimâ sabırlı, sebatkâr ve irâdene sahip olasın!. Sabır çok önemlidir. Bir bey, sabretmesini bilmelidir. Vaktinden önce çiçek açmaz. Ham armut yenmez; yense bile bağrında kalır. Bilgisiz kılıç da tıpkı ham armut gibidir. Milletin, kendi irfânı içinde yaĢasın. Ona sırt çevirme. Her zaman duy varlığını. Toplumu yöneten de, diri tutan da bu irfandır. Ey Oğul! Ananı ve atanı say! Bil ki bereket, büyüklerle beraberdir. Bu dünyada inancını kaybedersen, yeĢilken çorak olur, çöllere dönersin. Açık sözlü ol! Her sözü üstüne alma! Gördün, söyleme; bildin, deme! Sevildiğin yere sık gidip gelme; muhabbet ve îtibârın zedelenir.. ġu üç kiĢiye; yani câhiller arasındaki âlime, zenginken fakir düĢene ve hatırlı iken îtibârını kaybedene acı! Ey Oğul! Unutma ki, yüksekte yer tutanlar, aĢağıdakiler kadar emniyette değildir. Haklı olduğun mücâdeleden korkma! Bilesin ki, atın iyisine doru, yiğidin iyisine deli (korkusuz, pervâsız, kahraman, gözüpek) derler. En büyük zafer nefsini tanımaktır. DüĢman, insanın kendisidir. Dost ise, nefsi tanıyanın kendisidir. Ey Oğul! Ülke, idâre edenin, oğulları ve kardeĢleriyle bölüĢtüğü ortak malı değildir. Ülke sadece idâre edene âittir. Ölünce, yerine kim geçerse, ülkenin idâresi onun olur. Vaktiyle yanılan atalarımız, sağlıklarında devletlerini oğulları ve kardeĢleri arasında bölüĢtürdüler. Bunun içindir ki, yaĢayamadılar, yaĢatamadılar...‖ (Bu düstur Osmanlı‘yı altı asır yaĢatmıĢtır.) Ġnsan bir kere oturdu mu, yerinden kolay kolay kalkamaz. KiĢi kıpırdamayınca uyuĢur. UyuĢunca lâflamaya baĢlar, lâf dedikoduya dönüĢür. Dedikodu baĢlayınca da gayri iflâh etmez. Dost, düĢman olur; düĢman, canavar kesilir. Ey Oğul! KiĢinin gücü, günün birinde tükenir, ama bilgi yaĢar. Bilginin ıĢığı, kapalı gözlerden bile içeri sızar, aydınlığa kavuĢturur. 389 Hayvan ölür, semeri kalır; insan ölür eseri kalır. Gidenin değil, bırakmayanın ardından ağlamalı... Bırakanın da bıraktığı yerden devam etmeli. SavaĢı sevmem. Kan akıtmaktan hoĢlanmam. Yine de bilirim ki, kılıç kalkıp inmelidir. Fakat bu kalkıp-iniĢ yaĢatmak için olmalıdır. Hele kiĢinin kiĢiye kılıç indirmesi bir cinâyettir. Bey, memleketten öte değildir. Bir savaĢ, yalnızca bey için yapılmaz. Ey Oğul! Durmaya,dinlenmeye hakkımız yok.Çünkü zaman yok,süre az! Yalnızlık, korkanadır. Toprağın ekim zamanını bilen çiftçi, baĢkasına danıĢmaz. Yalnız baĢına kalsa da... Yeter ki, toprağın tavda olduğunu bilebilsin. Sevgi davanın esası olmalıdır. Sevmek ise, sessizliktedir. Bağırarak sevilmez. Görünerek de sevilmez! Ey Oğul! GeçmiĢini bilmeyen, geleceğini de bilemez. Osman! GeçmiĢini iyi bil ki, geleceğe sağlam basasın. Nereden geldiğini unutma ki, nereye gideceğini unutmayasın!..‖ ġeyh Edebali Hazretleri‟nin en büyük eseri: Birçok zevât-ı kirâmın yaptığı gibi kitaplar değil, birbirini takip eden îman ve Ġslâm yolunda seferber mücâhid nesiller olmuĢtur. Bu anlamda 623 senelik Osmanlı cihan devleti de Edebali silsilesinin böyle bir gönül eseridir. Edebali Hazretleri, Osman Gâzi‘ye gerçek zaferin ―nefsini aĢmak ve onun aldatmacalarına kanmamak‖ olduğunu öğretti. Kendisinden sonra gelen mânevî ricâl de, Osman Gâzi silsilesine aynı teveccühte bulundu. Bu Allah dostları, devlet ve milletin iptilâ, musîbet ve gâilelerden bunalan ve yorulan gönüllerine birer merhem ve Ģefkat kucağı olmuĢlardır. Devletlerin kaderlerinde rol sahibi kahramanlar, her zaman bu irĢad ve rûhâniyete muhtaç olagelmiĢlerdir. Hak dostları, bu kahramanların gönül âlemlerini zenginleĢtirerek onları, Ġslâm, Kur‘ân ve Sünnet‘in dillere destan bir hürmet ve muhabbetiyle feyizlendirmiĢlerdir. Zaferlerinin aslî sebeplerinin ve sırrının Ģuûruna erdirmiĢlerdir. Dünyanın en heybetli neslini ortaya çıkarmıĢlar, bu aĢk ve vecd, 1. Murad‘ın Ģehâdeti gibi fedâkârlıklarla kemâle ermiĢtir. 390 Medîne-i Münevvere müdâfaası için Yemen çöllerinde karargâh kuran bu nesil, i‗lâ-yı kelimetullâhı dünyanın dört bir yanına Ģerefle taĢımıĢtır. ĠĢte bu cengâver ruhlar, kanlarının son damlalarına ve nefeslerinin son ânına kadar Hazret-i Peygamber –sallâllâhu aleyhi ve sellem-‘in mânevî, Ģerefli neferleri oldular. Bu nesil, Ġstanbul surlarına ateĢ lavları arasında tırmanırken Ģehîd olabilmenin aĢk ve Ģevki içinde:―Bugün Ģehîdlik sırası bizde!‖ diyerek birbiriyle yarıĢ ediyordu. ĠĢte bu yarıĢın temelini oluĢturan kâmil ruhlar, toprak altında çürümez. 623 senelik Osmanlı cihan devleti de, Edebali silsilesinin böyle bir gönül eseridir. Denilebilir ki, Edebali Hazretleri‘nin en büyük eseri, birçok zevât-ı kirâmın yaptığı gibi kitaplar değil, birbirini takip eden îman ve Ġslâm yolunda seferber mücâhid nesiller olmuĢtur. Böylece Hazret-i Peygamber –sallâllâhu aleyhi ve sellem-‘den iktibas olunup sahâbe neslinde tezâhür eden o ruh, ġeyh Edebali ve emsâli Hak dostlarının aĢk, vecd ve rûhâniyetleri ile Osmanlı tarihinin müteselsil cengâver nesillerine intikâl ettirilmiĢtir. 391 OSMAN GAZĠ(R.Aleyh) (D.H.656M.1258.Söğüt‟.V.H.724M.1Ağustos1326,da Bursa) Osmanlı Cihan Devletinin kurucusu, âlim, veli, adil, cihangir, Kur‟an ve Peygamber aĢığı,gazi sultan. Osman Bey; Doğumu, Lakabı, Çocukluğu: Osman, Osman Gazi, Osman Bey ya da Osman Han, mahlasıyla Fahrüddin veya Osmancık, Osmanlı Beyliği ve Osmanlı Hanedanı'nın kurucusu, adını devletine ve soyuna vermiş bulunan beyliğin ilk padişahı olan Türk hükümdarı. Kendisine Kara Osman, Fahreddin ve Mu‟înüddin de deniliyordu. Dedesi Süleyman ġah, büyükannesi Hayme Hatun, babası Ertuğrul Gazi ve annesi Halime Hanım'dır. Hicri 656 Miladi 1258 de Söğüt‟te dünyaya geldi.1 Ağustos 1326,da Bursa‟nın fethinde vefat etti.Osmanlı Devleti‟nin ve hanedanlığını yönett.(1302-1324). Osman Bey, uzun boylu, yuvarlak yüzlü, esmer tenli, ela gözlü ve kalın kaslıydı. Omuzları arası oldukça geniĢ, vücudunun belden yukarı kısmı, aĢağı kısmına oranla daha uzundu. BaĢına kırmızı çuhadan yapılmıĢ Çağatay tarzında Horasan tacı giyerdi. Ġç ve dıĢ elbiseleri geniĢ yenliydi. Tarihçi Ġbn-i Kemal‘in Tevarih-i Al-i Osman adlı eserinde Osman Gazi‘nin doğumundan ‗‘ aslan yapılı ay yüzlü‘‘ küçük çocuk doğdu diye bildirilir. Yine tarihçi Ġbn-i Kemal, Osman'ın gençliğinde yiğitlerin arasına girdiğini, vurmada, tutmada, durmada ve oturmada herkesi kendine uydurduğunu belirtir. Osman Gazi‘nin kardeĢlerden en 392 küçüğü olmakla beraber ĢimĢir (kılıç) ve tedbirle hepsinden daha baĢarılı olduğunu bildirir. EĢi: Rabia Bala Hatun (e. 1289–1324), Mal Hun Hatun (e. 1280–1323)Çocukları: Orhan, Alâeddin PaĢa, Melik Arslan Bey, Pazarlı Bey, Çoban bey, Hamid Bey, Savcı Bey,Fatma Hatun. KardeĢleri: Gündüz Alp, Saru Batu Savcı Bey Babasından 4800 km2 olarak aldığı toprakları 16.000 km2‟ye çıkardı. Osman Gazi çok küçük yaĢından itibaren mükemmel bir dinî tahsil almaya ve harp san'atını öğrenmeğe baĢlamıĢtır. KÜÇÜK OĞLU OSMAN BEY REĠS OLDU Osman Bey, doğmadan önce yapacağı büyük iĢler babası Ertuğrul Gazi‘ye manen bildirilmiĢti. Nitekim yüksek kabiliyeti ve idaredeki dirayetinden dolayı, babasının vefatından sonra diğer bütün beyler, en küçük evlat olmasına rağmen O‘nu ittifakla “Kayı Bey”i olarak tanıdılar. Böylece ittifâkla beyliğin baĢına geçen Osman Bey, babasından kalan 4800 km² toprağı 16 bin km²‘ye çıkardı. Ġlk sikke, onun döneminde bastırıldı. Osman Bey'in bağrından çıkarak denizleri, diyarları, kıtaları ve ülkeleri muhteĢem dalları arasına alacak olan çınarın kökü toprağa yayılmaya baĢladı. Öyle ki bu çınarın gölgesi altında bütün insanlık, Asr-ı Saâdet'ten sonra, bir daha görüp hayâl edemediği bir Ģekilde tam altı asır yaĢadı. 24 yaĢındayken babasının yerine geçti. Osman Gâzî, önce Kastamonu‘daki Çobanoğlularına, sonra da Kütahya‘daki Germiyanoğlularına bağlı idi. Onlar da Selçuklu Sultanına bağlıydı. Ġlk evliliği, 1280 civarında, Sultan Orhan‘ın annesi ve Selçuklu vezirlerinden Ömer Abdülaziz Beyin kızı olan Mâl Hâtun iledir. 1289 yılına doğru ġeyh Edebali‘nin kızı Rabî‘a Bâlâ Hâtun ile evlenince, nüfuzu ve kudreti arttı. Bu hanımından da ġehzâde Alâ‘addin dünyaya geldi. Osman Bey değerli bir devlet adamıydı. Dürüst, tedbirli, cesur, cömert ve adalet sahibiydi. Fakirlere yedirip, onları giydirmeyi çok severdi. Üzerindeki elbiseye kim biraz dikkatlice baksa, hemen çıkartıp ona hediye ederdi. Her ikindi vakti, evinde kim varsa onlara ziyafet verirdi. Osman Bey, 1281 yılında Sögüt‘te, Kayı Boyu‘nun yönetimine geçtiğinde, Ata binmekte, kılıç kullanmakta ve savaĢmakta çok 393 ustaydı. AĢiretin ileri gelenlerinden, Ömer Bey‘in kızı Mal Hatun ile evlendi ve bu evlilikten ileride Osmanlı Devleti‘nin baĢına geçecek olan oğlu Orhan Bey doğdu. Sögüt‘te temelleri atılan, altı yüzyıllık bir tarih diliminde ve üç kıtada hüküm sürecek olan Osmanlı Devleti‘nin kurucusu Osman Gazi, 1326‘da Bursa‘da Nikris (goutte) hastalığından öldü. Kayı (Kayıg) boyu XI. yüzyılda diğer Oğuz boyları gibi büyük kitleler halinde Anadolu‘ya gelmiĢ ve küçük gruplar halinde ülkenin çeĢitli bölgelerine yerleĢmiĢtir. (Köprülü, VII/27 [1943],s. 38, 66) Bunu Anadolu‘da yer adları haritası kanıtlamaktadır. Osman ailesinin ortaya çıktığı Sultan önü bölgesinde Kayı veya Kayı-ili adıyla köylere rastlanır. Hânedan kuran diğer Türk boyları gibi Osmanlılar Kayı damgasını bir egemenlik sembolü olarak sikkelerinde ve önemli eĢyada kullanmıĢlardır. M. Fuad Köprülü‘ye göre Kayılar, Osmanlı Devleti‘nin ilk etnik çekirdeğini oluĢturmuĢtur. Oğuz Name‘ye göre Oğuz Han yirmi dört boy arasında egemenlik kavgası olmaması için töre koymuĢ, her birinin mansıbını, niĢan ve damgasını tayin etmiĢtir. Oğuz‘un öncelik verdiği oğlu Gün Han‘dır. Ona bağlı boylar baĢta Kayı olmak üzere Bayat, Alkaevli, Karaevli‘dir. Kayı‘nın damgası ―IYI‖dır. Oğuz Han‘ın kendisinden sonra töre gereği Kayı hanlar hanı olmuĢtur. (ÂĢıkpaĢazâde, Târih‟s. 92) Osman‘ın soy kütüğünü Oğuz Han‘a kadar götürür. Bu soy kütüğü Yazıcıoğlu tarafından ReĢîdüddin‘in Câmiʿu‘t-tevârîḫ‘indeki Oğuz faslından alınmıĢtır (Woods, s. 173-182). Oğuz Han rivayeti çeĢitli Türk devletleri tarihlerine az çok farklarla geçmiĢ (bu arada özellikle Akkoyunlular ve Timur tarihlerinde), Osmanlı tarihlerine ilk defa Yazıcızâde Ali‘nin Târîh-i Âl-i Selçuk‘unda ayrıntılarıyla nakledilmiĢtir. Osmanlı sultanları bundan sonra bu teoriyi hararetle benimsemiĢ ve bir Oğuzculuk geleneği yerleĢmiĢtir. Sultan I. Alâeddin Keykubad‘ın ucun idaresini Kayı boyundan Çoban‘a (Kastamonu‘da Emîr Hüsâmeddin Çoban) ve Kayı beylerinden Ertuğrul, Gündüz Alp ve Gökalp‘e havale ettiğini yazar. Osman‘ın han olarak seçiliĢini ise Ģu ifadelerle nakleder: ―Uçtaki Türk beyleri ki Oğuz‘un her boyundan cem‗ olmuĢlardı, Tatar Ģerrinden korkup ol etrafta yaylarlar ve kıĢlarlardı, rûzgârla Tatar‘dan incinenler uca gelip çoğaldılar; pes Osman katına geldiler, meĢveret kıldılar, eyittiler ki: Kayı Han hod mecmû‗ Oğuz boylarının Oğuz‘dan sonra 394 ağası ve hanı idi ve Oğuz töresi mûcebince hanlık ve padiĢahlık Kayı soyu varken özge boya değmez, Ģimdiden sonra hod Selçuk sultanlarından bize çare ve medet yoktur.. . Merhum Sultan Alâeddin‘den dahi size safarnazar olmuĢtur, siz han olun ve biz kullar bu tarafta hizmetinizde gazâya meĢgul olalım dediler; Osman Bey dahi kabul etti. Pes mecmû‗ örü durup Oğuz resmince üç kere yükünüp baĢ kodular, dolu obalardan kâmran getürdüp Osman Bey‘e sundular ...‖ ġükrullah‘ın Behcetü‘t-tevârîḫ‘ine göre Osman‘ın soy kütüğü Oğuz, Gökalp, Kızıl Boğa, Kayaalp, Süleyman ġah, Ertuğrul Ģeklindedir.ÂĢıkpaĢazâde‘de Oğuz, Gökalp, Basuk, Kayaalp, Süleyman ġah, Ertuğrul silsilesi bulunur. NeĢrî‘de soy kütüğü Süleyman ġah ve onun oğulları Sungur Tekin, Ertuğrul, Güdoğdu, Dündar olarak verilir. Ertuğrul‘un üç oğlu Saru Yatı, Osman ve Gündüz‘dür. Düstûrnâme soy kütüğünde asıl ilginç olan Osman‘ın atalarının taĢıdığı alp unvanıdır. Osman Gazi‘nin baĢlangıçtan beri yoldaĢları Turgut, Aykut, Saltuk, Hasan gibi alplerdir; alp unvanı gazi unvanı ile eĢ anlamda kullanılır. Alpler, Selçuk uç toplumunda Türkmen savaĢçılarını sefere götüren deneyimli, iyi silâhlanmıĢ kumandanlar durumundadır. Alp gaziler göçebe Türkmenler‘i gazâ için örgütlemekte ve bu kuvvetlerle fetihler yaparak beylik kurmaktadırlar. BaĢlangıçta Alpler Osman Gazi ile birer yoldaĢ olarak seferler yapmaktaydı. (ÂĢıkpaĢazâde, s.99) Öyle anlaĢılıyor ki Osman Gazi önemli baĢarılar kazanıp sivrilince uçlarda alpler onun kumandası altına girdi. Osman‘ın seferlerinde alpler ―yarar yoldaĢ‖ ve ―nöker‖leri idi. Osman, EskiĢehir‘den Bilecik ve YeniĢehir‘e kadar geniĢ bir ülke sahibi olduğunda (698/1299) Ġnönü‘yü oğlu Orhan Bey‘e, Yarhisar‘ı Hasan Alp‘e, Ġnegöl‘ü Turgut Alp‘e verdi. (NeĢrî, I, 112) Osman ile sefere giden Saltuk, Hasan ve Konur önde gelen alplerdir. Bu alp ve nökerlerin çocuk ve torunları sonraları devlet idaresinde önemli makamlara gelecekler ve bir çeĢit Osmanlı aristokrasisi oluĢturacaklardır. Osman Bey; 1299 yılında Osmanlı'yı uç beyi olmaktan çıkarıp Söğüt ve Domaniç'te Osmanlı Beyliğini kurdu. 1302'de Koyunhisar Muharebesinden sonra kazanarak bağımsızlığını ilan etti. Moğol istilalarından kaçan Müslümanların, beyliğine sığınması ile siyasi ve askeri gücü arttı. ÇöküĢ döneminde 395 bulunan Doğu Roma Ġmparatorluğu'ndaki karıĢıklıkların da etkisiyle kısa sürede Anadolu ve Doğu Roma'nın hâkimi durumuna geldi. 1301 yılında Bursa'ya yakın bir yerde YeniĢehir'i kurdu ve saltanat merkezini buraya nakletti. Bu arada bütün bu fetihlerde kendisine yardım edenleri de unutmadı ve kardeĢi Gündüz Bey'e EskiĢehir'i; oğlu Orhan Bey'e Sultânönü'nü; Hasan Alp'a Yarhisâr'ı; ġeyh Edebali‘ye Bilecik'i ve Turgut Alp'e Ġnegöl'ü verdi ve Edebalı'nın torunu Alâ'addin'i yanında götürdü. 1308 yılında Ġlhanlı Hükümdarı Ahmed Gazan tarafından Selçuklu Devletine son verilince Osmanlı Devleti tamamen müstakil hale geldi. 1313'de Harmankaya Hâkimi Köse Mihal Bey'in Müslüman olmasıyla Mekece, Akhisar ve Gölpazarı Osmanlının eline geçti. 1320 yılından itibaren çevrede fazla görünmeyen Osman Bey, 1324 yılında beyliği oğlu Orhan Bey'e devretti. OSMAN GAZĠ‟NĠN RÜYASI Babası Ertuğrul Gazi, hayatı boyunca hocası ve mürĢidi ġeyh Edebali Hazretlerini kendine rehber edinmiĢ, O‘nun manevi terbiyesi ile kemâl sahibi bir bey olmuĢtu. Bu sebeple oğlunun da O‘nun terbiyesi altında yetiĢmesini çok arzu ediyordu. Osman Gazi de sık sık Edebali Hazretlerini ziyaret ediyor, duâsını alıyordu. Osman Gazi aldığı terbiye icabı, son derece mütevazı, imanlı, secaatli bir idarecidir. Bir yandan elinde kılıç düĢmanları titretirken, diğer yandan Cenab-ı Hakka kullukta kusur etmemeye âzami dikkat sarfetmektedir. ġu hadise O'nun Hak dine bağlılığının müĢahhas bir misalidir. Osman Gazi ilerde kayınpederi olacak ġeyh Ede-Bâli'yi zaman zaman ziyaret edip çeĢitli mevzularda ona danıĢırdı. Yine böyle bir ziyaret gününün gecesi uyumak için kendisine hazırlanan odaya girdiğinde, duvarda asılı duran Kur'an-ı Kerim'i görür. Kelâm-ı Ġlâhî'nin bulunduğu bir yerde uzanıp yatmaktan hayâ eder ve Kur'an-ı Kerim'i eline alarak sabah namazına kadar okur. Sabah namazını eda ettikten sonra baĢını yatağın kenarına koyduğu bir esnada uyku ile uyanıklık arasında Ģöyle bir nida iĢitir. "Ey Osman! Mademki sen benim kitabıma bu kadar hürmet edip, sabaha kadar okudun. Ben de seni ve senin evlâdını mübarek ve said eyledim. Dünyada ve ukbâda sen ve neslin mesud ve bahtiyar olacaksınız. Devlete nail olacaksınız. Kur'an'a ve O'nun 396 hakikatlerine hürmet edip, onunla amel ettiğiniz müddetçe Ģanla, Ģerefle yaĢayacaksınız" Niçin uyumadığını soran ġeyh Ede-Bâli'ye akĢamdan beri olanları ve en son gördüğü rüyayı anlatır. Çevrenin tanınmıĢ, âlimi, mürĢidi anlatılanları dinledikten sonra uzun uzun düĢünür ve hiçbir yorum yapmaz... Osman Gazi'nin ideâli kâinatı kuĢatacak kadar geniĢtir. O Cenab-ı Hakkın yüce ismini bütün kâinata duyurmak, yaymak istemektedir. Bu uğurda canını seve seve vermeğe hazırdır... Ġdeâlinin geniĢliğini, henüz ilk beylik anlarından itibaren Ġstanbul'a göz koymasından anlıyoruz. Kendisine izafe edilen bir Ģiirinde Ģöyle demektedir. Osman Ertağrul oğlusun, Oğuzhan Karahan neslisin, Hakkın bir kenter kulusun Ġstanbul'u aç gülzâr yap! Bu ideali Ġlham-ı Rabbani olarak kendisine rüya âleminde gösterilmiĢtir. Yine ġeyh Ede Bâli'nin misafiri olduğu bir günün akĢamı Ģöyle bir rüya görür: Rüyasında ġeyh Ede-Bali'nin yanında yatmaktadır. Bu esnada ġeyh Edebâli'nin koynundan bir ayın çıkarak yükselmeye baĢladığını görür. Ay bedir haline geldiği zaman gökten inerek kendisinin koynuna girer. Daha sonra göbeğinden bir çınar ağacı çıkarak süratle büyümeye baĢlar. Ağaç büyüdükçe yeĢillenmektedir. Dallarının gölgesi bütün dünyayı örtmektedir. Ağacın yanıbaĢında dört sıra halinde dağlar yükselmektedir. Bu dağlar, Kafkas, Atlas, Toros ve Balkan dağlandır. Ağacın köklerinden Dicle, Fırat, Nil ve Tuna nehirlerinin çıktığını görür. Dağlardan çıkan bu sular, gül ve çeĢitli çiçeklerle bezenmiĢ bahçeler arasında dolaĢarak akmaktadır. Bu geniĢ sulann üzerinde gemiler yüzmektedir. Bu sularla sulanan tarlalar mahsullerle dolup taĢmaktadr. Dağların tepeleri sık ormanlarla örtülüdür. Vadilerde sayısız Ģehirler vardır. Bu Ģehirlerde çok güzel binalar vardır. Bu binaların hepsinin altın kubbelerinde birer ay yükselmektedir. Sayısız minarelerinden bülbül sesli müezzinler Ezan okumaktadır. Ağacın üzerinde bulunan bülbüller ve türlü çeĢitli kuĢlar okunan bu Ezan-I Muhammediye kendi hal dilleriyle iĢtirak etmektedirler. Ağacın yaprakları gittikçe uzamaktadır. Tam bu hengâmede aniden 397 bir rüzgar çıkar ve ağacın yapraklarını Ġstanbul'a doğru çevirir. ġehir, iki denizin ve iki kıtanın birleĢtiği yerde, iki zümrüt ile firuze arasına oturtulmuĢ bir elmas gibi parlamaktadır. Böylece bütün dünyayı kuĢatan geniĢ bir ülkenin çerçevelediği yüzüğün kıymetli taĢını teĢkil etmektedir. Osman gazi tam bu yüzüğü parmağına takarken uyanıvermiĢtir. ġEYH EDEBALĠ HAZRETLERĠNĠN RÜYA TABĠRĠ Abdest aldı. Müsâade alarak Edebali‘nin huzûruna girdi. Rü‟yâsını anlatmağa baĢladı. Anlattıkça Ģeyhin yüzünde tatlı tebessümler beliriyor, gözleri, nûrânî bir ıĢık ile parlıyordu. Zîrâ Edebali, kalp gözüyle bu rü‘yânın sırrını çözmüĢtü. Osman Bey susunca, ġeyh, baĢını kaldırdı; gözlerinin içine bakarak yumuĢak, âhenkli sesi ile konuĢmaya baĢladı:“–Oğlum! Gâibi ancak Allah bilir. Lâkin gördüğün bu rü‟yâda dolu dolu hayır vardır. Cenâb-ı Hakk sana ve soyuna saltanat nasîb edecektir. Dünya, oğullarının himâyesine girecektir. Benim zürriyetimden bir kız ile evleneceksin. Bu izdivaçtan doğanlar, senin kuracağın ve giderek büyüyecek olan büyük bir devletin baĢına geçeceklerdir. Bu devlet de Batı‟ya doğru geniĢleyecektir...” "Osman, padiĢahlık sana ve senin nesline mübarek olsun. Kızım Bâlâ Hâtûn da senin helâlin olsun." Böylece, Osman Gazi, daha önce tâliblisi olduğu Bâlâ hatunla izdivaç etmiĢtir. Bu izdivaçtan Alaaddin Bey dünyaya gelmiĢtir. Oğlu Orhan Gazi'nin annesi ise Türkmen Beylerinden Ömer Bey'in kerimesi Mal Hatun'dur... OSMAN GAZĠ‟NĠN EVLĠLĠĞĠ ġeyh Edebali‘nin tâbir ettiği rü‘yânın üzerinden uzun bir zaman geçmeden Osman Bey, ġeyh‘in kızı Bala Hatun ile evlendi. Bu izdivaç, iktisâdî kuvveti ve fütüvvet erbabını Osman Gazi‘nin etrafına topladı. 623 yıl dünyayı hidayet ve Allah‘ın dînini yüceltmek cehdiyle nûrlandıracak nizâm-ı âlemi sağlayacak devletin, maddî temeli atılmıĢ oldu. Diğer taraftan zamanının bütün manevi ricali de, Osman Gazi ve ailesinin liderliğinde ittifak ettiler. Husûsiyle Edebali Hazretleri, Hacı BektaĢ-ı Veli ve Ahi Evran, bunu çok arzu etmiĢler ve Allah‘a niyazda bulunmuĢlardır. ĠBNÜL ARABĠ OSMANLI‟YI MÜJDELEDĠ MĠ? Bu arzu ve niyazların sebebi, daha evvel verilen birtakım manevi iĢâretlerdi. Nitekim Ahmet Cevdet PaĢa‘nın naklettiği 398 vechile Muhyiddin Ġbnül Arabi Hazretleri, Osmanlı Devleti kurulmadan yetmiĢ sene önce onun müjdesini vermiĢti. O, bunu ilm-i cifir ile Kur‘ân-ı Kerîm‘deki âyetlerden istinbât etmiĢ ve üstelik eserinin ismini henüz Osmanlı beyliği bile ortada yok iken “edDâiratü‟n-Nu‟mâniyye fi‟d-Devleti‟l-Osmâniyye” (Osmanlı Devleti‟nde Soy Dâiresi) koymuĢtur. Ayrıca bu eserde Osmanoğulları‘ndan birinci halifenin Yavuz Sultan Selîm Han olacağı v.s. birtakım hâdiseler de yer almaktadır. OSMANLI‟NIN AÇTIĞI BAYRAK ĠĢte bu ve benzeri ulvî müjdelerle Osmanlı‘nın açtığı bayrak, büyük evliyaların manevi kanatlarının gölgesinde yükseldi. Moğolların binbir zulümle dolu kasıp kavuran istilası neticesinde bunalan Anadolu‘nun mü‘min insanı, Allah dostu olan gönül insanlarının kanatları altına koĢarak huzura erdi; canlandı ve dirildi. Aksi halde bütün bir Anadolu, manevi kimliğini yitirmek tehlikesi ile karĢı karĢıya gelmiĢti. Çünkü puta tapıcı bir kavim olan Moğolların, Ġslam‘ın en kuvvetli ordularını yene yene batıya ilerleyiĢi, Anadolu halkını, elemli, kederli, hattâ ümitsiz kılmıĢtı. Öyle ki, büyük bir bıkkınlıkla yavaĢ yavaĢ özünden kopma emareleri baĢgöstermiĢ ve Moğol âdetleri, gelenekleri ve yaĢayıĢları moda hâline gelmeye baĢlamıĢtı. ĠĢte Osmanlı, bu elîm vaziyete Edebali silsilesi ile gönül gönüle vererek “dur” diyebilmiĢ ve o âna kadar vâkî mağlûbiyetlerin haktan inhirâfın bir neticesi veya imtihan olduğunun tecrübe ve idrâki içinde olmuĢtur. Teb‘asına, Allah‘ın te‘yîdine mazhar olan mü‘minlerin, tekrar mansûr ve muzaffer olacağını ilan ve telkîn etmiĢtir. SELÇUKLU DEVLETĠ‟NE SADIK KALDI Osman Bey, Karacahisar fethiyle bütün bölgeye hâkim olmuĢ, fiilen bu kesimdeki Selçuklu-Ġlhanlı nâibleri yerine geçmiĢ görünmektedir. NeĢrî‘ye göre Osman Gazi Karacahisar‘ı fethedip EskiĢehir‘e mâlik oldu (Cihannümâ, I, 86). Konya‘ya gönderdiği yeğeni Aktimur‘un sancak beyliği sembolleri getirdiği doğru kabul edilirse Osman‘ın 1288‘de bölgeye Selçuklu sultanı adına hâkim olduğu söylenebilir. Sonraki tahrir defterlerinde Sultanönü sancağı Bilecik, EskiĢehir, Ġnönü, Seyitgazi kazaları ile KaracaĢehir ve Günyüzü nahiyelerini içermekteydi. Tahrirlerde EskiĢehir‘de gayri 399 müslim kaydı yoktur. Burası baĢlangıçtan beri bir Türk-müslüman Ģehri olarak kurulmuĢtur. Rivayete göre Osman, Karacahisar‘da kendi adına hutbe okutmuĢ, bağımsız beylik iddiasında bulunmuĢtur. ÂĢıkpaĢazâde‘de (bab 14) Osman‘ın bağımsızlık, yani kendi adına hutbe okutması iddiasında bulunması için Ģu olgular üzerinde durduğu ileri sürülür ki bu iddialar aslında çok sonraları hânedanın Osman ile baĢladığı inancında olanlar tarafından eklenmiĢtir: Karacahisar müslüman halk ile iskân edilip bir beylik merkezi durumuna gelmiĢ; müslüman halk mescid ve pazar yeri kurmuĢ; dolayısıyla imam, kadı ve hatip istemiĢ; Osman bu Ģehri kendi kılıcı ile aldığını, kendisine Allah tarafından gazâ ile hanlık verildiğini, Selçuklu sultanı Osman‘a sancak gönderip gazâda onu temsil etme yetkisi vermiĢ denirse buna karĢı kendisinin kâfirlerle uğraĢarak bölgeyi fethettiğini ve büyük atasının Anadolu‘ya ilk gelen Süleyman ġah olduğunu ve Gökalp neslinden geldiğini söylemiĢtir. ÂĢıkpaĢazâde‘nin rivayetine göre Osman han sıfatıyla kanun koymuĢ, belli baĢlı alp yoldaĢlarına beyliğin belli kısımlarını timar, daha doğrusu il-yurtluk tayin etmiĢtir. Bütün bunlar, Osman‘ın beyliği han sıfatıyla Türk devlet geleneğine göre teĢkilâtlandırdığını anlatmak için kullanılmıĢ argümanlardır. Bu teĢkilât Osman‘ın beylik yapısının esasları olmuĢtur. Genelde Osmanlılar bir yeri fethedince üç Ģeyi hemen yerine getirirlerdi: Bir kadı, bir subaĢı tayin edilir, pazar yeri belirlenirdi. Kaynaklar bu aĢamada Osmanı diğer Türkmen beyleri gibi gazâ ile bağımsızlığa hak kazanmıĢ, kendi adına hutbe okutabilecek bir bey, bir han gibi göstermeye çalıĢmaktadır. NeĢrî, Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad‘ın ölümüyle Selçuklu hânedanının ortadan kalkması üzerine, ―Hutbe Osman Gazi adına okundu‖ diye farklı bir yorum yapar. (Cihannümâ, I, 106-112) O tarihte Osman Bey, NeĢrî‘ye göre hutbe ve sikke sahibi bir Ġslâm hükümdarı olmuĢtur. Aslında Selçuklu Sultanı III. Alâeddin 1302‘de Moğollar tarafından Tebriz‘e götürülmüĢ, son Selçuklu hükümdarı II. Mesud‘un idaresi 1308‘e kadar sürmüĢtür. 1281 yılında babasının yerine aĢiret beyi olan Osman Bey, bir görüĢe göre, Selçuklu Sultânı II. Gıyâseddin Mes‟ûd‟un 1284‘de Söğüd ve çevresinin kendisine tahsis edildiğine dair olan fermanı ve yanında hediye ettiği ak sancak, tuğ ve mehterhâne ile uc beyi oldu. 1288 veya 1291 tarihinde Karacahisâr‘ı fethetmesi ve Dursun Fakih‘e 400 kendi adına hutbe okutması, Osman Bey‘in yarı istiklâlini kazandığını gösterdi. Osman Gâzi‘nin Bizans sınır Ģehirlerini birer birer fethetmesi üzerine telâĢa düĢen Bizanslılar onu ortadan kaldırmak için bir düğün vesilesiyle bir baskın hazırlar. Baskına baskınla cevap veren Osman Bey, 1299 yılında Yarhisâr ve Bilecik‘i fethetti ve beylik merkezini Bilecik‘e nakletti ve fitneye sebep olan Yarhisâr Tekfurunun kızı Nilüfer‘i (Holofura‘yı) oğlu Orhan ile evlendirdi. Bu tarih, daha önce açıklanan sebeplerle Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ yılı kabul edildi. 27 Ocak 1300‘de Selçuklu Sultânı III. Alâ‘addin Keykubad‘ın saltanat alâmeti olan tabl, âlem ve tuğu Osman Beye bir ferman ile göndermesi ile artık Osman Bey müstakil bir uc beyi oldu. 1301 yılında Bursa‘ya yakın bir yerde YeniĢehir‘i kurdu ve saltanat merkezini buraya nakletti. Bu arada bütün bu fetihlerde kendisine yardım edenleri de unutmadı ve kardeĢi Gündüz Bey‘e EskiĢehir‘i; oğlu Orhan Bey‘e Sultânönü‘nü; Hasan Alp‘a Yarhisâr‘ı; ġeyh Edebalı‘ya Bilecik‘i ve Turgut Alp‘e Ġnegöl‘ü verdi ve Edebalı‘nın torunu Alâ‘addin‘i yanında götürdü. 1308 yılında Ġlhanlı Hükümdarı Ahmed Gazan tarafından Selçuklu Devletine son verilince Osmanlı Devleti tamamen müstakil hale geldi. 1313‘de Harmankaya Hâkimi Köse Mihal Bey‘in Müslüman olmasıyla Mekece, Akhisâr ve Gölpazarı Osmanlının eline geçti. 1320 yılından itibaren çevrede fazla görünmeyen Osman Bey, 1324 yılında beyliği oğlu Orhan Bey‘e devretti. 1324 yılı ġubat ayında Bursa‘nın fethini görmeden 67 yaĢında vefat eden Osman Bey, vasiyeti üzerine, geçici olarak gömülü bulunduğu Söğüd‘den alınarak 2.5 yıl sonra 1326 yılında Bursa‘daki GümüĢ Künbed‘e defn oldu. Bugünkü mülkî taksimata göre, Osman Bey zamanında Osmanoğullarının ülkesi, Bilecik, EskiĢehir merkez, Sakarya‘ya bağlı Geyve, Akyazı ve Hendek, Kütahya-Domaniç ve Bursa ilinin Mudanya, YeniĢehir ve Ġnegöl ilçelerini kapsıyordu. Osmanlı‘nın Anadolu beylikleri arasındaki faydasız boĢ çekiĢmelere karıĢmayıp batıya doğru fetih rûhuyle ilerleyip cihâd üzre olması, bu îlân ve telkîndeki samîmiyeti sergilediğinden Osman Gazi‘nin etrafında sarsılmaz bir tevhîd hâlesi oluĢturdu. Ġ‟la-yı kelimetullah amacının kendisi için Ġslam‘ın bir emri olduğu Ģuûrunda olan herkes, O‘nun açtığı mukaddes bayrağın altına koĢtu. O sıralarda Moğol istilası ile dağılmıĢ 401 bulunan Selçuklu‘nun ulemâ ve ümerâsı da Osman Gazi‘nin yanına gelmiĢ ve kendisine bey‘at etmiĢlerdir. Bunda son Selçuklu Sultanı‘nın Osman Gazi‘ye olan teveccühü de, rol oynamıĢtır. O, Osman Gazi‘ye:“–Oğul Osman Gazi! Sende saadet niĢanları çoktur. Sana ve nesline âlemde mukâbil yoktur. Benim duam, Allah‟ın inayeti, Hazret-i Peygamber‟in mucizâtı ve evliyanın himmeti seninledir.” iltifâtını yapmıĢ ve i‘lâ-yı kelimetullâh yolundaki muvaffakıyet ve gayretleri dolayısıyla O‘na tuğ, âlem, kılıç ve bir de ferman göndermiĢti. Bunun içindir ki, Osman Gazi, Selçuklulara, onlar tamamen târih sahnesinden çekilene kadar bağlı kalmıĢ ve hukûken bizzat Selçuklu Sultanı tarafından müstakil hâle getirilmesine rağmen böyle bir hareket içine girmemiĢtir. Bütün bunlar da göstermektedir ki, Osmanlı, Selçuklu Devleti‘nin vâris-i tabîisi olmuĢtur. OSMANLI DEVLETĠ NE ZAMAN KURULDU? Osman Gazi döneminin dikkat çeken en mühim husûsu, O‘nun, devletin temelini manevi ve kalıcı esaslar üzerine kurmuĢ olmasıdır. O‘nun çevresinde Edebali Hazretleri, ġeyh Mahmut, Dursun Fakıh, Kâsım Karahisârî, ġeyh Muhlis Karamânî, ÂĢık PaĢa, Elvan Çelebi gibi ilim, îmân ve irfân sahibi has kimseler mevcuttu. Devlet yapısında maneviyatın o kadar ehemmiyeti vardı ki, Osman Gazi‘nin Beyliği, 1299 yılında Karacahisar Kalesi‘nin fethinden sonra Dursun Fakıh‘ın Cuma namazındaki hutbesiyle tasdik olunmuĢtu. OSMANLI‟NIN PEYGAMBERĠMĠZLE AKRABALIĞI VAR MI? Birçok rivâyete göre Edebali Hazretleri, “Evlâd-ı resul”dendir. Osmanoğulları, anne tarafından böyle bir Ģeref ve Ģâna da nâil olmuĢlardır. Böylece silsile ile anne tarafından Resûlullâh‘a vâsıl olmuĢlardır. ERTUĞRUL GAZĠ‟NĠN VASĠYETĠ Ertuğrul Gazi, Allah dostlarına ihtimâm husûsunda oğlu Osman Gazi‘ye ve O‘nun Ģahsında bütün haleflerinin rûhlarına yön verecek olan Ģu kıymetli vasiyette bulunmuĢtur: “Bak Oğul! Beni incit, ġeyh Edebali‟yi incitme! O, bizim aĢîretimizin maneviyyat güneĢidir. Terâzîsi dirhem ĢaĢmaz! 402 Bana karĢı gel, O‟na karĢı gelme! Bana karĢı gelirsen üzülür, incinirim; O‟na karĢı gelirsen gözlerim sana bakmaz olur, baksa da görmez olur! Sözümüz Edebali için değil, senceğiz içindir! Bu dediklerimi vasıyetim say!..” Edebali Hazretleri, çok hareketli bir genç olan Osman Gazi‘yi terbiye ve tasarrufu altına almıĢ, O‘na Allah‘ı tanıyabilmenin zevkini tattırmıĢ, O‘nu güzel ahlak, diğergamlık, ağırbaĢlılık ve olgunluğa kavuĢturmuĢtur. Böylece O‘nu cihan-Ģümûl bir devletin baĢkanlığına hazırlamıĢtır. OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN MĠMARI Osmanlı Devleti‘nin asıl mimarı ġeyh Edebali Hazretleridir. Diğer beyliklerde bir ġeyh Edebali olmadığı için erimeler olurken Osmanlı Beyliği, kısa zamanda devlete, devletten de cihan hâkimiyetine yükselmiĢtir. Osmanlı, dünyayı altı asır Ġslam‘la tanıĢtırmıĢ, adaletin ve hakkın tevzîinde bulunmuĢ ve hakkın terâzîsi olmuĢtur. ġEYH EDEBALĠ HAZRETLERĠNĠN OSMAN GAZĠ‟YE NASĠHATĠ ġeyh Edebali Hazretlerinin, Osman Gazi‘yi ve O‘nun Ģahsında gelecek olan devlet adamlarını istikâmetlendirecek tavsiyelerinden bir kısmı Ģöyledir: “Ey Oğul!Beysin! Bundan sonra öfke bize; uysallık sana... Güceniklik bize; gönül almak sana... Suçlamak bize; katlanmak sana... Âcizlik bize, yanılgı bize; hoĢ görmek sana... Geçimsizlikler, çatıĢmalar, uyumsuzluklar, anlaĢmazlıklar bize; adâlet sana... Kötü göz, Ģom ağız, haksız yorum bize; bağıĢlama sana...” “Ey Oğul!Bundan sonra bölmek bize; bütünlemek sana.. ÜĢengeçlik bize; uyarmak, gayretlendirmek, Ģekillendirmek sana...” “Ey Oğul!Yükün ağır, iĢin çetin, gücün kıla bağlı.. Allâh Teâlâ yardımcın olsun. Beyliğini mübârek kılsın. Hakk yoluna yararlı etsin. IĢığını parıldatsın. Uzaklara iletsin. Sana yükünü taĢıyacak güç, ayağını sürçtürmeyecek akıl ve kalb versin.” “Sen ve arkadaĢlarınız kılıçla, bizim gibi derviĢler de düĢünce, fikir ve duâlarla bize va‟d edilenin önünü açmalıyız. Tıkanıklığı temizlemeliyiz.” 403 “Oğul!Güçlü, kuvvetli, akıllı ve kelamlısın.. Ama bunları nerede ve nasıl kullanacağını bilmezsen, sabah rüzgârlarında savrulur gidersin.. Öfken ve nefsin bir olup aklını mağlup eder. Bunun için dâimâ sabırlı, sebâtkâr ve irâdene sahip olasın!..” “Sabır çok önemlidir. Bir bey sabretmesini bilmelidir. Vaktinden önce çiçek açmaz. Ham armut yenmez; yense bile bağrında kalır. Bilgisiz kılıç da tıpkı ham armut gibidir.” “Milletin, kendi irfânı içinde yaĢasın. Ona sırt çevirme. Her zaman duy varlığını. Toplumu yöneten de, diri tutan da bu irfândır.” “Oğul!Ġnsanlar vardır, Ģafak vaktinde doğar, akĢam ezânında ölürler.” “Dünya, senin gözlerinin gördüğü gibi büyük değildir. Bütün fethedilmemiĢ gizlilikler, bilinmeyenler, ancak senin fazilet ve adaletinle gün ıĢığına çıkacaktır.” “Ananı ve atanı say! Bil ki bereket, büyüklerle beraberdir.” “Bu dünyada inancını kaybedersen, yeĢilken çorak olur, çöllere dönersin.” “Açık sözlü ol! Her sözü üstüne alma! Gördün, söyleme; bildin, deme! Sevildiğin yere sık gidip gelme; muhabbet ve itibarın zedelenir...” “ġu üç kiĢiye; yâni câhiller arasındaki âlime, zenginken fakîr düĢene ve hatırlı iken itibarını kaybedene acı!..” “Unutma ki, yüksekte yer tutanlar, aĢağıdakiler kadar emniyyette değildir.” “Haklı olduğun mücâdeleden korkma! Bilesin ki, atın iyisine doru, yiğidin iyisine deli (korkusuz, pervasız, kahraman, gözüpek) derler.” “En büyük zafer nefsini tanımaktır. DüĢman, insanın kendisidir. Dost ise, nefsi tanıyanın kendisidir.” “Ülke, idâre edenin, oğulları ve kardeĢleriyle bölüĢtüğü ortak malı değildir. Ülke sâdece idare edene aittir. Ölünce, yerine kim geçerse, ülkenin idaresi onun olur. Vaktiyle yanılan atalarımız, sağlıklarında devletlerini oğulları ve kardeĢleri arasında bölüĢtürdüler. Bunun içindir ki, yaĢayamadılar, yaĢatamadılar..” (Bu nasîhat Osmanlı‟yı 600 sene yaĢatmıĢtır.) 404 “Ġnsan bir kere oturdu mu, yerinden kolay kolay kalkamaz. KiĢi kıpırdamayınca uyuĢur. UyuĢunca laflamaya baĢlar, lâf dedikoduya dönüĢür. Dedikodu baĢlayınca da gayri iflah etmez. Dost, düĢman olur; düĢman, canavar kesilir...” “Akacak kan boĢ yere akmamalı. Ona yol ve yön lâzım.. Zîra kan, toprak sulamak için akmaz.” “KiĢinin gücü, günün birinde tükenir, ama bilgi yaĢar. Bilginin ıĢığı, kapalı gözlerden bile içeri sızar, aydınlığa kavuĢturur.” “Hayvan ölür, semeri kalır; insan ölür eseri kalır. Gidenin değil, bırakmayanın ardından ağlamalı... Bırakanın da bıraktığı yerden devam etmeli.” “SavaĢı sevmem. Kan akıtmaktan hoĢlanmam. Yine de bilirim ki, kılıç kalkıp inmelidir. Fakat bu kalkıp-iniĢ yaĢatmak için olmalıdır. Hele kiĢinin kiĢiye kılıç indirmesi bir cinâyettir. Bey memleketten öte değildir. Bir savaĢ, yalnızca bey için yapılmaz.” “Durmaya, dinlenmeye hakkımız yok. Çünkü, zaman yok, süre az!..” “Yalnızlık, korkanadır. Toprağın ekim zamanını bilen çiftçi, baĢkasına danıĢmaz. Yalnız baĢına kalsa da... Yeter ki, toprağın tavda olduğunu bilebilsin.” “Sevgi dâvânın esâsı olmalıdır. Sevmek ise, sessizlikliktedir. Bağırarak sevilmez. Görünerek de sevilmez!.” “GeçmiĢini bilmeyen, geleceğini de bilemez. Osman! GeçmiĢini iyi bil ki, geleceğe sağlam basasın. Nereden geldiğini unutma ki, nereye gideceğini unutmayasın...” DEVLETĠ TEHDĠT EDEN GÜÇLER ĠĢte bu kıymet hükümleriyle Edebali Hazretleri, Osman Bey‘i hamur gibi yoğuruyordu. Yoğurması da gerekiyordu. Çünkü Osman Bey, zor durumdaydı.. Her yönden gelip kendine iltihak eden beylikleri mi birlik içinde tutsun; dengeyi mi bozmasın; Bizans‘ı mı kollasın, Germiyan‘ı mı?.. Moğol‘u mu gözetsin; tekfurlarla mı savaĢsın? OSMAN BEY‟ĠN MANEVĠ REHBERĠ ĠĢte Edebali Hazretleri, bütün bu ve benzeri ehemmiyetli mevzûlarda Osman Bey‘e bir manevi rehber oluyor ve kendisinin yürüyeceği yolları eriĢilmez takvânın feyizleriyle donatıyordu. 405 Bu yüksek manevi terbiye ile, gerek Osman Gazi, gerekse teb‘ası, Ġslam ahlakını en mükemmel bir surette hayata ve tatbikata intikal ettirerek sâlih bir topluluk hâline geldiler. Az sayıdaki aĢiret gücü ile Bizans Ordusu‘nu ve tekfurları üst üste mağlûb ederek cihanĢümûl bir sultanlık kurdular. Dörtyüz çadırla baĢlayan bu aĢiret, manevi terbiye bereketi ile büyük bir ihsân ve ikrâm-ı ilâhîye mazhar oldu. Uzun müddet, babadan oğula dehalar silsilesi devam etti. Dünya, onlarla saadet ve adaletin ka‘bına varılmaz sayısız tezahürlerine Ģahit oldu. Her gittikleri yerde bir nizam-ı alem ve muvâzene unsuru oldular. Bu büyük oluĢa vücut veren Osman Gazi, hiç Ģüphesiz ki tarihimizin en dikkate Ģayan bir Ģahsiyeti olma Ģerefiyle mücehhez bulunmaktadır. Bunun içindir ki dünyanın en büyük devletinin ismi, O‘nun adına nisbet edilmiĢtir. OSMAN GAZĠ NASIL BĠRĠYDĠ? Ġyi bir dînî ve manevi terbiye alan Osman Gazi Hazretleri, gâyet dindar, salih bir bey idi. Ahirete meyli ziyadeydi. Dînen yasak olan Ģeylerden son derece kaçınırdı. Bütün amacı, “fî sebîlillâh” cihada matuftu. Tatlı sözlü, halim bir zat olup müddet-i ömründe bir kere gazap etmediği rivayet edilir. Bunun yanında teĢebbüs ve iktidar sahibi olarak hüsn-i idâresinde son derece kâbiliyetliydi. Tahakküm tanımaz bir yiğit gaziydi. O‘nun hakkında aĢağıdaki ifadeleriyle Hıristiyan târihçiler dahî, ilmin haysiyetine riayet ederek hakikati feda etmeyip hakkı teslîm etmek mecbûriyetinde kalmıĢlardır. DÜNYANIN EN BÜYÜK DEVLETĠ Tarihçi Hammer der ki:―O‘nun bıraktığı devlette teĢkilat ve esas temeller o kadar kuvvetliydi ki, Osmanlı, kısa bir müddet sonra dünyanın en büyük devleti oldu. Farz-ı muhâl O‘nun devrindeki insanlara: «Bu gazinin torunları, karĢısına çıkan birçok güçlü devletleri mağlup ederek Avrupa‟yı dize getirecek ve Ģu harita bölgelerine hâkim olacak!» deselerdi, bunları iĢiten herkes: «Bu bir hayaldir; boĢ bir masaldır!» derdi. Fakat o namdar Gazi ile etrafı, bilhassa tasavvuf erbabı ve ulema, buna can ü gönülden inanıyor ve bu büyük zuhur için yorulup dinlenmeden gayret sarfediyorlardı.‖ Gerçekten Osman Gazi ve yiğitleri, at sırtından inmediler; gece gündüz akından akına koĢtular. Hızla geliĢtiler, büyüdüler ve çoğaldılar. Bizans için korkulu bir rü‘ya oldular. Ġslam‘ın gür sesini 406 dünyaya yaymak yolunda yediden yetmiĢe savaĢtılar. Küffar, artık kalelerinden dıĢarı çıkamaz oldu. Lamartin Ģöyle der:“Osman Gazi‟nin tabiî istidadı sade, doğru ve adilane idi. Akıl ve zekâsını Allah‟ın birliğine hasrederek yeryüzünde Allah‟ın birliği ve varlığı karĢında bulunan batıl itikatları ve putperestliği men‟e çalıĢırdı. Bununla beraber fatihlerin siyasetini takip ederek zaptettiği ülkelere tasarruf etmeye ve yerleĢmeye baĢladı. Osman Gazi, yavaĢ yavaĢ ilerledi; fakat hiçbir zaman geri dönmedi.” Nitekim Osman Gazi‘nin, daha devletinin kuruluĢunu tamamlamakla meĢgûl olmasına rağmen en büyük hedefi, Ġstanbul yönünde ilerlemek ve Hz. Peygamber‘in müjdesine nail olabilmekti. OSMAN GAZĠ‟NĠN FETĠH POLĠTĠKASI Osman Gazi‟nin fetihleri harita üzerinde incelendiğinde onun hayret verici Ģu amaçları rahatlıkla göze çarpar: 1) Sınırları denize dayandırmak arzusu, 2) Yıkılmaya yüz tutmuĢ Bizans‘ı kıskaca almak, 3) Rum topraklarını yarma Ģeklinde hareketlerle birbirinden ayırmak, ardından irtibatı kesilen parçaları fethetmek. OSMAN GAZĠ‟NĠN VASĠYETĠ Kendisi bu istikâmette gayret ettiği gibi evlâdına da aynı gayreti vasiyet etmiĢ ve vefâtından önce Bursa önlerine kadar gelerek oğluna uzaktan parıldayan bir manastırın kubbesini iĢâret etmiĢ ve:“Beni Ģol gümüĢlü kubbenin altına koyasın!”demiĢti. Ömrü, devamlı gayret ve gazâ içinde geçen Osman Gazi, Bizans‘la sınır olmanın verdiği avantajı iyi kullanmıĢ ve devletine müthiĢ bir dinamizm kazandırarak mütevazı beyliğine cihan devleti olma yolunda hızla mesafe aldırmıĢtır. BaĢlangıçta hiçbir ululuk ve ihtiĢam iddiâsı taĢımayan Osman Gazi‘nin varisleri, gaziler sultanı olmuĢtur. O, hayal zannedilen bir ideali hakîkat yapmıĢtır. Bunu Gibbons Ģöyle takdîr eder:“Osman Gazi, bir Sultan oğlu değildir. Toprakları küçük ve teb‟ası az olmasına rağmen devleti, seneden seneye mütemâdiyen büyümüĢtür. Bu kesintisiz büyüme ise, elbette onu te‟sîs eden dehanın hakiki büyüklüğüne delalet eder. Türk milletinin Atilla ve Cengiz gibi hükümdarları, göz kamaĢtırıcı muzafferiyetlerine rağmen akıncı olarak kalmıĢ ve imparatorlukları da temsil edilmemiĢ amaçsız bir fütuhattan 407 ibaret olmuĢtur. Arkalarında sadece kan, irin ve gözyaĢı bırakmıĢlardır. Çünkü onlar, idealsiz kuru cihangirler olarak sadece boru ve trampet sesleri arasında yakıp yıkıyorlardı. Osman Gazi‟nin yaptıkları ve geride bıraktıkları ise, çok farklı idi. Bunun için ardındakiler de, hak ve hukuku temsil ve tevzî etme hususunda daimâ ön safta bulunmuĢlar ve devletleri, “devlet-i ebed-müddet” olmuĢtur. ġu halde Osman Gazi‟nin mevkîi, öncekilerle kâbil-i kıyas bile değildir.” OSMAN GAZĠ‟NĠN MAL VARLIĞI Fevkalâde müttakî bir hayat süren Osman Gazi‘nin, vefat ettiğinde geriye bıraktığı Ģahsi mal varlığı, bir zırh, bir çift çizme, birkaç tane sancak, bir kılıç, bir mızrak, birkaç at sürüsü, üç sürü koyun ve emsalinden ibaretti." Selçuklu Devleti Moğol istilası karĢısında harap ve bîtap düĢmüĢtü. Alêm-i Ġslâm‘ın yeni bir lidere ve devlete ihtiyacı vardı. Bunu gören Selçuklu Sultanı, Anadolu‘da parlayan bir yıldıza, Osman Gazi‘ye destek verdi. Osmanlı‘nın Anadolu beylikleri arasındaki faydasız ve boĢ çekiĢmelere karıĢmadan batıya doğru fetih rûhuyla ilerleyip cihâd üzere olması, bu îlân ve telkindeki samîmiyeti sergilediğinden, Osman Gâzi‘nin etrafında sarsılmaz bir tevhîd hâlesi oluĢturdu. Ġ‗lâ-yı kelimetullâh gâyesinin kendisi için Ġslâm‘ın bir emri olduğu Ģuûrunda olan herkes, onun açtığı mukaddes bayrağın altına koĢtu. O sıralarda Moğol istîlâsı ile dağılmıĢ bulunan Selçuklu‘nun ulemâ ve ümerâsı da Osman Gâzi‘nin yanına gelmiĢ ve kendisine bey‘at etmiĢlerdir. Bunda son Selçuklu Sultânı'nın Osman Gâzi‘ye olan teveccühü de, rol oynamıĢtır. O, Osman Gâzi‘ye:“–Oğul Osman Gâzi! Sende saâdet nişanları çoktur. Sana ve nesline âlemde mukâbil yoktur. Benim duâm, Allâh‟ın inâyeti, Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-‟in mûcizâtı ve evliyânın himmeti seninledir.” iltifâtını yapmıĢ ve i‗lâ-yı kelimetullâh yolundaki muvaffakıyet ve gayretleri dolayısıyla ona tuğ, âlem, kılıç ve bir de ferman göndermiĢti. Bunun içindir ki, Osman Gâzi, Selçuklular‘a, onlar tamamen tarih sahnesinden çekilene kadar bağlı kalmıĢ ve hukûken bizzat Selçuklu sultânı tarafından müstakil hâle getirilmesine rağmen böyle 408 bir hareket içine girmemiĢtir. Bütün bunlar da göstermektedir ki, Osmanlı, Selçuklu devletinin vâris-i tabiîsi olmuĢtur. ĠLME VE ÂLĠMLERE DEĞER VERĠRDĠ Osman Bey zamanındaki büyük âlimler ve Ģeyhlerden bazılarını: Âlimlerden en önemlileri Mevlânâ ġeyh Edebalı, Dursun Fakîh ve Hattâb bin Ebî Kâsım Karahisârî‘dir. Maneviyât reislerinden ise, ġeyh Muhlis Baba, ġeyh ÂĢık PaĢa, ġeyh Ulvân Çelebi, ġeyh Hasan Çelebi ve Baba Ġlyas mutlaka zikredilmelidir. Rum abdalları, bâciyân ve ahîlerle yan yana bir taife, yani belli bir statü altında bir grup olarak zikredilen gāziyân Osman dönemindeki alpler ve maiyetindeki gazilerden baĢkası değildir ve bu alpler belli nitelikler taĢıyan bir gruptur. Osman Gazi‘nin hayatında baĢarısı seferlerde alpleri ve nökerleri bayrağı altında toplayabilmesidir. Osman Gazi döneminde nökerlik / yoldaĢlık egemen bir kurum olarak görünmektedir. Uç toplumunda Osman Gazi‘nin mânevî destekleyicisi hukukî ve içtimaî hayatı örgütleyici olarak ahîler ve fakihlerdir (fakı). Osman bir bölgeyi ele geçirdikten sonra burayı nasıl örgütleyeceğini ve dinî kuralları fakihlerden sormaktadır. Fakihler Ġslâm hukukunu, Sünnî akaidini ve Ġslâm kurumlarını bilen insanlar olarak gazi önderi yönlendirici bilgiler sağlar, daha aĢağı düzeyde Ģehir ve köylerde imâmet hizmeti görürlerdi. Ġlk Osmanlı beyleri Osman ve Orhan tarafından ahîler ve fakihlere verilmiĢ birçok vakıf köy ve çiftlik tahrir defterleri kayıtlarıyla bugüne ulaĢmıĢtır. Osman döneminde bu fakihlerin en meĢhuru Dursun Fakih‘tir. Eskiden Osman Gazi‘nin uç toplumunda daha çok ahîlerin önde geldiği sanılıyordu. Fakat tahrir defterlerindeki vakıf kayıtları fakihlerin daha ağır basmakta olduğuna iĢaret eder. (BA, MAD, nr. 16016, s. 13-17). OSMAN GAZĠ‟NĠN SON SÖZLERĠ Ġnsanlığın ekseriyetle kuvvete râm olup nefs sultasında yaĢadığı günümüzde, Osman Gâzî ve nesli gibi diğergâm, gönül eri ve kendisini Hakk‟a adayan âbide insanlara ne kadar muhtâcız. Ġslâm târihinin sahâbe devrinden sonra en ihtiĢamlı safahâtını teĢkîl eden Osmanlı Devleti, sultanından çobanına kadar bütün halkının Peygamber muhabbetiyle temeyyüz ettiği bir devlettir. Hz. Peygamber‘e -aleyhi‘s-salâtü ve‘s-selâm- her adı anıldığında salât ü 409 selâm getirmenin yanında, ihtirâm ile elini kalbine koymak, O‘nun mevlid-i Ģerîfi okunurken velâdet ânını ifâde eden mısrâları topyekûn ayakta dinlemek gibi sayısız ihtirâm tezâhürünün en mükemmel örneklerini bu yüce devletin zirvesindeki sultanlar, bir örf hâline getirerek ortaya koymuĢtur. Medîne-i Münevvere postası geldiği zaman abdestini tazelemeden, oradan gelen kâğıtları öpüp gözüne sürmeden ve ayağa kalkmadan okutturan bir tek Osmanlı sultanı yoktur. Ayrıca Mescid-i Nebevî‘nin ta‘mîrinde her taĢı, büyük ve küçük abdestli olarak ve besmele ile yerine koyan Osmanlıların bu ta‘mîr esnâsında çekiçlerine keçe bağlayarak rûhâniyet-i Resûlullâh‘ı tedirgin kılmaktan teeddüb etmeleri, misli görülmemiĢ birer edeb ve ihtirâm nümûnesidir. Yine Osmanlılar devrinde Medîne-i Münevvere‘ye müteveccihen gelen sürre alayı, Ģehre girmeden, yakın bir yerde konaklar, kendilerini Medîne‘nin mânevî havasına hazırlayıp istihâreden sonra mânevî iĢâretle huzûr-i Resûlullâh‘a yaklaĢırlar, ziyâretlerini îfâ ederlerdi. DönüĢlerinde de memleketlerine Ģifâ ve teberrük olarak Medîne‘nin mübârek toprağını götürürlerdi. SARIKLARIN UCUNDAKĠ SORGUCUN SIRRI Osmanlı sultanlarının zamanının portreleri demek olan minyatürlerde sarıkların ucundaki sorgucun bir süpürge maskotu olduğunu acabâ kim bilir? Bununla Harameyni‘Ģ-ġerîfeyn‘in süpürgecisi olduğunu telâkkî ederler ve Harameyn‘in süpürgecilerinin maaĢlarını, kendi servetleri içinden verirlerdi. Yine Hazret-i Peygamber‘den -sallâllâhü aleyhi ve sellem- muazzez bir hâtırâ olarak saç ve sakallarının mübârek tellerinin, câmî minberlerinde kırk bohça içinde saklanıp ―sakal-ı Ģerîf‖ adı ile asırlardan beri ümmete bir bereket ve rahmet olması, ne büyük bir muhabbet ve ihtirâm niĢânesidir. OSMAN GAZĠ‟NĠN SON SÖZLERĠ Bütün bu muhabbet tezâhürleri ve ulvî husûsiyetler gösteriyor ki, Osman Gâzî‘nin:“Gâyemiz, kuru bir cihangirlik değil, i‟lâ-yı kelimetullâh‟dır!” Ģeklindeki son sözleri, bütün sultanlara rehber olmuĢ, bu vasıyetten ayrılmamak için târihî bir îtinâ ve titizlik gösterilmiĢtir. Orhan Gâzî‘nin, oğlu Murâd Han‘a verdiği Ģu tâlimat, bir îmân vecdinin ufkunu göstermeye kâfîdir:―Osmanlı‘ya iki kıt‘a 410 üzerinde hükmetmek yetmez! Zîrâ i‘lâ-yı kelimetullâh (Allâh‟ın dînini yüceltmek) azmi iki kıt‘aya sığmayacak kadar büyük bir dâvâdır! Selçuklular‘ın vârisi biz olduğumuz gibi Roma‘nın (Avrupa‘nın) da vârisi biziz!..‖ OSMAN GAZĠ‟NĠN ORHAN GAZĠ‟YE VASĠYETĠ Osman Gazi‟nin oğlu için hazırladığı bu meĢhur vasiyet, Osmanlı‟nın gelecek padiĢahları için yazılmıĢ bir vizyon ve misyon levhası niteliğindeydi. Osman Gazi, vefatından önce, 1320 yılında oğlu Orhan Gazi'yi yerine vekil tayin ederek, kendisinden sonra kimin padiĢah olmasını istediğini belli etmiĢtir. Oğlu Orhan Gazi'ye vefatından önce yaptığı nasihat ve vasiyet asırlar boyu idarecilerin kulağına küpe olmuĢtur. Orhan Gâzî, 1326‘da Bursa‘yı fethetti. Bu sırada ölüm döĢeğinde bulunan babası Osman Gâzî, buna çok sevindi ve bir fermânla oğlunu yanına çağırttı. Orhan Gâzî de, babasının emrini alır almaz yanına koĢtu. Bir yanda hâfızlar, içli ve dokunaklı seslerle Kur‘ân-ı Kerîm okumakta, bir yanda Ahî ġemseddîn, Ahî Hasan, Turgut Alp, Saltuk Alp ve diğer kumandanlar Osman Gâzî‘nin yanına diz çökmüĢ gözyaĢları dökmekteydiler. Orhan Gâzî‘nin geldiğini farkeden Osman Gâzî, eliyle iĢâret ederek O‘nu yanına oturttu. Sonra etrafındakilere O‘nu yerine tâyin ettiğini bildirdi. Evlâdlarına ve kumandanlarına, Orhan Gâzî‘ye itâat edip, O‘na bey‘at etmelerini emretti. Ardından Orhan Gâzî‘ye, Osmanlı Devleti‘nin temel harcı mâhiyetindeki Ģu vasıyet ile son îkâzlarını yaptı: Oğluna; milletin istikbaline ıĢık tutan ilim adamlarına, millete pak ahlak yolunu gösteren salih kiĢilere ve millet için can vermiĢ olan Ģehitlerin evlatlarına hürmet ve itibar etmesini vasiyet eden Osman Gazi, devamla Ģöyle demiĢtir:"Daima gaza ve cenge devam ediniz. Cihadın kemâline varıp, Sancağ-ı ġerifi daima yüksekte tutunuz. Hanedanımdan ve torunlarımdan her kim ki, doğru yoldan ve adaletten geri kalır, O, rûz-i mahĢerde, Peygamber Efendimizin(s.a.v) Ģefaatinden mahrum kalsın! Oğlum; dünyaya gelen hiç bir padiĢah yoktur ki, ölüme itaat etmesin. ġimdi Hâkim-i Mutlakın hüküm ve iradesiyle ölüm yaklaĢtı. Bu mânevi yolculukta, artık, dünya nimetlerinden ümidi kesmek gerektir. Ey bahtiyar oğlum, bu devleti, bu emaneti sana bırakıyorum. Seni Hüdâya emanet ediyorum. Bütün iĢlerinde 411 kanunları üstün tut. Askerleri ve halkı kendi akraban gibi sev, haklarını tamamen ve noksansız ver!" OSMANLI DEVLETĠ'NĠN ANAYASASI “Oğul! Biricik vasıyetim Ģudur ki, Allâh buyruğundan baĢka bir iĢ iĢleme! Bilmediğini ehlinden sorup öğren! Ġyice öğrenmediğin bir Ģeyi yapmaya kalkıĢma! Askerlerine in‟âm ve ihsânını eksik eyleme! Bil ki insan, ihsânın kuludur. Oğul! Dîn iĢlerini her Ģeyden öne al! Çünkü bir farzın yerine getirilmesini sağlamak, dîn ve devletin güçlenmesine sebep olur! Bunun için ulemâya hürmette ve onların hakkına riâyette kusûr etme ki, Ģerîat iĢleri düzgün yürüsün! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet et; ikbâl ve yumuĢaklık göster! Ancak dînî gayreti olmayanları, sefih hayat yaĢayanları ve tecrübe edilmeyen kimseleri, sakın devlet iĢine yaklaĢtırma! Zîrâ yaradanından korkmayan, yaradılanlara merhamet etmez! Zulüm ve bid‟atlerden son derece uzak dur ki, seni yıkılıĢa sürüklemesin!.. Bil ki bizim mesleğimiz, Allâh yoludur ve maksadımız da O‟nun dînini yaymaktır. Bizim dâvâmız, kuru bir kavga ve cihangirlik dâvâsı değil, “i‟lâ-yı kelimetullâh”dır, yâni Allâh‟ın dînini yüceltmekdir!. Cihâdı terketmeyerek rûhumu Ģâd et!.. Oğul! Benim hânedânımdan her kim doğru yoldan ve adâletten ayrılırsa, mahĢer günü Peygamberimiz‟in (s.a.v.) Ģefâatinden mahrûm kalsın!.. Oğul! Allâh -celle celâlühû- rızâsı için devlet hizmetlerinde ömrünü tüketen sâdık adamlarına dâimâ vefâkâr ol! Onları gözet! Vefatlarından sonra da onların âilelerini koru! Devlete mânen güç veren fazîlet sahibi sâlih âlimlere hürmet, ikrâm ve ihsânda bulun. Diğer bir ülkede olgun bir âlimin, bir ârifin, bir velînin bulunduğunu duyarsan, onu nezâket ve tâzimle memleketine dâvet et! Dîn ve devlet iĢleri, onların bereket ve himmetleri ile istikâmetlensin! Sakın orduna ve zenginliğine mağrûr olma! Benim Ģu hâlimden ibret al ki, Ģu anda güçsüz bir karınca gibiyim. Hiç lâyık olmadan, Allâh -celle celâlühû-‟nun birçok lutuflarına mazhar oldum!.. Sen de benim yolumdan yürü!. Allâh‟ın ve kullarının hakkını gözet! Beytülmaldeki gelirin ile kanâat et! Devletin zarûrî ihtiyaçlarının dıĢında sarfiyatta bulunma! Senden sonra gelecek nesil, seni kendilerine örnek alsın! Zulme meydan verme! Dâimâ 412 adâlet ve insaf üzere ol! Her türlü iĢinde Allâh‟a sığın, O‟ndan yardım iste ve O‟na ilticâ et!.” Yukarıda zikredilen Osman Gâzî‘nin oğluna vasıyeti, 620 senelik cihan-Ģümûl bir devletin âdetâ anayasası olmuĢtur. Orhan Gâzî, babasının bu yüce nasîhatlerini bir hayat düstûru olarak dâimâ can u gönülden tatbik etmiĢtir. Bunun bir bereketi olarak da, kendisine, babasının bıraktığı vatan topraklarını altı kat geniĢletmek, yâni 16.000 km2‘den otuz üç yıllık pâdiĢâhlık müddeti sonunda 95.000 km2‘ye ulaĢtırmak nasîb olmuĢtur. Oğlu Orhan Gazi ve nesli bu vasiyyetini harfiyyen yerine getirmekte kusur etmeyeceklerdir. Bu yüzdendir ki, Osmanlı devletinin hudutları 3,5 asırda "bin" kat büyüyüp geniĢleyecektir... Osman Gazi vefat ettiğinde geriye, dünya malı olarak zarurî eĢyalarından baĢka birĢey bırakmamıĢtı. ĠĢte terekesi: Denizli bezinden içi âlemli yapılmıĢ sarık bezi, bir at zırhı, bir tuzluk, bir kaĢıklık, bir çift çizme, AlaĢehir dokuması sancaklar, bir kılıç, bir tirkeĢ, bir mızrak, birkaç at ve üç sürü koyun... Osman Gazi padiĢah iken devlet hazinesinden maaĢ almamıĢtır. Koyunlarının gelirleri ile geçimini temin etmiĢtir. Zaten elinde olanı fakirlere, muhtaçlara dağıtırdı. Bundan büyük lezzet alırdı. Gelecek nesillere dünyaya bedel bir devlet bırakmıĢtı. O'nun kurduğu devlet, üç kıtaya hükmedecek ve dünyaya, ilim, irfan, adalet, iman nurunu yayacaktı... ALIġILMADIK BĠR TAHT KAVGASI Bu sözlerle de bizzat Osman Gâzî tarafından beyliğin baĢına getirildiği tekrar te‘yîd edilen Orhan Gâzî, babasının vefatından sonra riyâset yükünün ağır mes‘ûliyetinin idrâki ile büyük bir asâlet ve nezâket göstererek onu ağabeyi Alâaddîn‘e teklîf etti: ―Babamın bıraktığı tahta buyur sen otur!..‖ dedi. Târihte eĢine çok ender rastlanan bu tahta dâvet teklîfi üzerine ağabeyi Alâaddîn de, kendisinin almıĢ olduğu mânevî ve yüce terbiye îcâbı gerçeği takdîr ederek: ―Hayır! Cennet-mekân babamız bu vazîfeyi sana tevdî buyurdu. Onun duâ ve himmetleri senin üzerindedir. O, kendi zamanında seni nasıl askerin baĢına serdar yaptıysa, Ģimdi dahî aynı vazîfe senindir; beylik sana yaraĢır…‖ dedi.(Osman Nuri TopbaĢ, Abide ġahsiyetleri ve Müesseseleriye Osmanlı, Erkam Yayınları) VEFATI 413 Osman, oğlu Orhan‘ı kendi sağlığında deneyimli kumandanlar Akça Koca, Konuralp, Köse Mihal ile seferlere gönderip onu beylik için hazırlıyordu. Hasta olan Osman son yıllarında beyliği fiilen oğlu Orhan‘a bırakmıĢtı. Osmanlı rivayeti erken bir tarihten, 1305‘ten sonra Osman‘ın herhangi bir faaliyetinden söz etmez. Bu rivayetlerde Osman Bey‘in ayağında ―nikris zahmeti‖ bulunduğu için iĢleri Orhan‘a bıraktığından kendisinin yaĢlanıp “mütekait” olduğundan söz edilir. (ÂĢıkpaĢazâde, s. 112; NeĢrî, I, 136 Osman Bey‘ın ölüm tarihi Asporça Hatun ile Mekece vakfiyelerine göre belirlenebilir. Birincisinde Osman hayatta, ikincisinde vefat etmiĢ görünmektedir. Dolayısıyla Osman H.724‟te M.1326) vefat etmiĢtir. Osmanlı rivayetine göre vefatında hicrî yıl hesabıyla altmıĢ dokuz yaĢındaydı ve yirmi yedi yıl hükümdarlık yapmıĢtı. Osmanlı rivayetine göre vefatında Orhan Bey Bursa‘yı kuĢatmakla meĢguldü. Bu kahraman padiĢah 1326'da bir rivayete göre Bursa'nın fethi haberini aldıktan sonra, diğer bir rivayete göre de fetihten önce beka âlemine göçmüĢtür. Osman Gazi Söğut'te vefat etmiĢtir. Daha sonra vasiyeti gereği 6 Nisan 1326'daki fethi müteakip Bursa'ya getirilerek vasiyeti gereği hisarda Tophane‘de ―Manastırda kubbenin altında” defnettiler. GümüĢlü kubbe denilen manastır.( H.1271. M.1855) depreminde yıkılınca (H.1280‘de M.1863) Ģimdiki sade türbe Sultan Abdülaziz tarafından yaptırılmıĢtır. Rabbim rahmetiyle muamele eyleyip Cennetteki derecesini Firdevs‟i a‟la eylesin. Peygamber Efendimize(s.a.v)komĢu eylesin. Bizleride kendisine layık hayırlı evlat etsin. Âmin. Ya Muin. OSMANLI KRONOLOJĠ 1258 Osmanlı Devleti‘nin kurucusu Osman Gazi‘nin doğumu. 1281 Osman Gazi‘nin babası Ertuğrul Gazi‘nin ölümü. Osmanlı tarihinde ilk savaĢ, Ermeni-Beli çatıĢması. 1284 Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat‘ın, Osman Gazi‘ye Söğüt Uç Beyliği‘ni verdiğini bildiren fermanı göndermesi. Osman Gazi‘nin oğlu Orhan Bey‘in doğumu. 414 1285 Osman Gazi‘nin ilk zaferi ―Kuluca-Hisar‖ (Ġnegöl‘e yakın)ı fethi. 1286 Ġnegöl ve Karacahisar Tekfurlarının Osman Gazi‘ye karĢı ittifakları. 1288 Karacahisar‘ın fethi. 1289 Alaeddin Keykubat tarafından, EskiĢehir ve Ġnönü taraflarının da Osman Gazi‘ye verilmesi. 1292 Osman Gazi‘nin kuzey Sakarya‘ya akın hareketi. 1298 Bilecik, Yarhisar ve Ġnegöl Kaleleri‘nin fethi, esir alınan Nilüfer Hatun‘un Orhan Gazi‘ye eĢ olarak verilmesi. 1299 Selçuklu saltanatının sona ermesi. Osman Gazi‘nin bağımsız idaresinin, Osmanlı Devleti (Batı Türk Devleti) nin tarihî varlık alanına çıkıĢı. 1300 Yondhisar ve YeniĢehir Kaleleri‘nin fethi. YeniĢehir‘in devlet Merkezi olması. 1301 Osman Gazi‘nın Koyunhisar zaferi. Kirmasti, Mihalıç ve Ulubad‘ın Bizanslılardan alınması. 1302 Köprühisar‘ın fethi. 1303 Ġznik‘in abluka altına alınması. Marmarıcık Kalesi‘nin fethi. 1306 Osman Gazi‘nin Dinboz zaferi, Kestel, Kete ve Ulubat Kaleleri‘nin fethi. Osmanlılarla yabancılar arasında ilk askeri mukavelenin imzası. 415 1307 Ġlk Ġznik kuĢatması ve Yalova akını. 1308 Ġmralı Adası‘nın fethi, Marmara Denizi‘ne çıkıĢ. 1313 Harmankaya Tekfuru Köse Mihal‘in, Osman Gazi maiyetine girmesi. Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke, Hisarcık, Tekfurpınarı, Yenikale, Karagöz ve Yanıkçahisar Kaleleri‘nin fethi. 1314 Bursa kuĢatmasının baĢlaması. 1316 ġehzade Süleyman‘ın doğumu. 1317 Karatekin, Ebesuyu, KaracebeĢ, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci Kaleleri‘nin fethi. 1320 Osman Gazi‘nin, oğlu Orhan Gazi‘yi yerine vekil tayin etmesi. 1321 Mudanya‘nın fethi. Gemlik seferi. Trakya bölgesine ilk Osmanlı akınının baĢlaması. 1323 Akyazı‘nın fethi. 1324 Karamürsel‘in fethi. 1325 Orhaneli‘nin fethi. Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve Devehisarı Kaleleri‘nin fethi. 1326 Osman Gazi‘nin ölümü. Orhan Gazi‘nin tahta çıkıĢı. 416 BĠBLĠYOGRAFYA BA, MAD, nr. 16016, s. 13-17; nr. 18333; BA, TD, nr. 438; BA, KK, nr. 3358; Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri (haz. Ö. Lütfi Barkan – Enver Meriçli), Ankara 1988, s. 283; Ġbn Bîbî, el-Evâmirü‟l-Alâiyye: Selçukname (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 1996, II, 124-129, 243 vd.; G. Pachymeres, Relations historiques (nĢr. A. Failler, trc. V. Laurent), Paris 1999, IV, 25, 358-368; XI, 21, 650; Aksarâyî, Müsâmeretü‟l-ahbâr (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, s. 238-244; ÂĢık PaĢa, Garibnâme (haz. Kemal Yavuz), Ġstanbul 2000, II/2, s. 549-579; Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri (trc. Tahsin Yazıcı), Ġstanbul 1989, II, 234 vd., 342-345; Yazıcızâde Ali, Târîh-i Âl-i Selçuk, TSMK, Revan KöĢkü, nr. 1391, vr. 431a , 444a ; Ġbn Battûta, Seyahatnâme (trc. A. Sait Aykut), Ġstanbul 2004, I, 430- 435; N. Gregoras, Rhomäische Geschichte (trc. J. L. van Dieten), Stuttgart 1973, I. Register: Türken; Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân (haz. Çiftçioğlu N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I içinde), Ġstanbul 1949, s. 6-9; ġükrullah, Behcetü‟t-tevârîh (trc. Çiftçioğlu N. Atsız, a.e. içinde), s. 51-53; ÂĢıkpaĢazâde, Târih (Atsız), s. 91-116; Oruç b. Âdil, Tevârîh Âl-i Osmân, s. 4-14; NeĢrî, Cihannümâ (Unat), I, 60-147; Fatih Devri Kaynaklarından Düsturnâme-i Enverî: Osmanlı Tarihi Kısmı (1299-1466) (haz. Necdet Öztürk), Ġstanbul 2003, s. 10-23; Ġbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, I, 1-204; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (nĢr. F. Giese, haz. Nihat Azamat), Ġstanbul 1992, s. 3-15; Rûhî Târîhi (TTK Belgeler, XIV/18 [1992] içinde, tıpkıbasımı ile birlikte, nĢr. Halil Erdoğan Cengiz - YaĢar Yücel), s. 359-383; Hoca Sâdeddin, Tâcü‟t-tevârîh, Ġstanbul 1279, I, 12-30; ġikârî, Karamanoğulları Tarihi, tür.yer.; Hammer, GOR, I, 71-86; Ch. Texier, Asie Mineure, Paris 1862, s. 130; P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire, London 1938, tür.yer.; a.mlf., “The Taking of Aydos Castle: A Ghazi Legend and its Transformation”, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb (ed. G. Makdisi), Leiden 1965, s. 662-672; a.mlf., “Der Stammbaum der Osmanen”, Isl., XIV (1925), s. 94-100; a.mlf., “Deux chapîtres de l‟histoire des turcs de Roum”, Byzantion, II, Bruxelles 1936, s. 285-319; Ahmet Temir, KırĢehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din‟in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1959, s. 97, 202; Ġbrahim Hakkı Konyalı, Söğüt‟de Ertuğrul Gâzi Türbesi ve Ġhtifali, Ġstanbul 1959; Osmanlı Tarihine Ait Takvimler (nĢr. Atsız), Ġstanbul 1961, s. 25, 67-68, 101; Cl. Cahen, “The Mongols and The Near East”, A History of the Crusades (ed. R. Lee Wolff - H. W. Hazard), Philadelphia 1962, II, 715-734; a.mlf., “La Question d‟histoire de la province de Kastamonu au XIIIe siècle”, 417 Turcobyzantin et Oriens Christians, London 1974, s. 146-158; V. L. Ménage, “The Beginnings of Ottoman Historiography”, Historians of the Middle East (ed. B. Lewis - P. M. Holt), London 1962, s. 168-179; a.mlf., “The Menaqib of Yakhshi Faqih”, BSOAS, XXVI (1963), s. 50-54; I. Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur les actes de règnes des sultans Osman, Orkhan et Murad I, Monachii 1967, tür.yer.; a.mlf., “La conquête de la Bithynie maritime: étape décisive dans la fondation de l‟état ottoman”, Byzans als Raum (ed. K. Belke v.dğr.), Wien 2000, s. 21-36; S. Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor, London 1971; a.mlf., “The Byzantine Legacy and Ottoman Forms”, Dumbarton Oaks Papers, sy. 23- 24, Washington 1969-70, s. 253-308; a.mlf., “Nomadization and Islamization in Asia Minor”, a.e., sy. 29 (1975), s. 41-71; M. Fuad Köprülü, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun KuruluĢu (nĢr. Adnan Erzi), Ankara 1972, tür.yer.; a.mlf., “Osmanlı Ġmparatorluğunun Etnik MenĢei Meseleleri”, TTK Belleten, VII/27 (1943), s. 284-301; J. E. Woods, The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, Minneapolis-Chicago 1976, s. 173-183; Ġbrahim Artuk, “Osmanlı Beyliğinin Kurucusu Osman Gâzî‟ye Ait Sikke”, Türkiye‟nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: 1071-1920, Social and Economic History of Turkey, 1071-1920 (ed. Osman Okyar – Halil Ġnalcık), Ankara 1980, s. 27-33; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy TeĢkilâtı, Destanları, Ġstanbul 1980, tür.yer.; a.mlf., “Osmanlı Devrinde Anadolu‟da Kayılar”, TTK Belleten, XII/47 (1948), s. 575-615; a.mlf., “Osmanlı Devletinin KuruluĢu ile Ġlgili Meseleler Üzerinde AraĢtırmalar”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, V/51, Ġstanbul 1991, s. 3-9; R. P. Lindner, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, Bloomington 1983, s. 1-51; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Ġstanbul 1984, s. 509, 613-614, 648, 653-657; E. Werner, Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Weimar 1985, tür.yer.; K. Hopwood, “Türkmen, Bandits and Nomads: Problems and Perceptions”, Proceedings of CIEPO Sixth Symposium (ed. J. L. Bacqué-Grammont – E. van Donzel), Ġstanbul 1987, s. 23-30; a.mlf., “Nomads or Bandits”, Byzantinische Forschungen, XVI, Amsterdam 1991, s. 179-194; YaĢar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında AraĢtırmalar: Çoban-oğulları Beyliği, Candar-oğulları Beyliği, Ankara 1991, I, 183-203; J. S. Langdon, Byzantium‟s Last Imperial Offensive in Asia Minor, New Rochelle 1992, tür.yer.; Ahmet YaĢar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler, Ankara 1992, tür.yer.; Halime Doğru, XVI. Yüzyılda EskiĢehir ve Sultanönü Sancağı, Ġstanbul 1992, tür.yer.; a.mlf., “Karahisar Kalesi ve Osmanlı Devletinin 418 KuruluĢunda Önemi”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/1, EskiĢehir 2001, s. 105-127; The Ottoman Emirate, 1300-1389 (ed. E. Zachariadou), Rethymnon 1993, tür.yer.; Cemal Kafadar, Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, Berkeley 1995, tür.yer.; C. Imber, “Ideals and Legitimation in Early Ottoman History”, Suleyman the Magnificent and His Age (ed. C. Woodhead – Metin Kunt), London 1995, s. 138-153; a.mlf., “What does Ghazi Actualy Mean?”, The Balance of Truth, Essays in Honour of Professor Geoffrey Lewis (ed. Çiğdem Balım – Harding-Clmber), Ġstanbul 2000, s. 165-178; a.mlf., “The Ottoman Dynastic Myth”, Turcica, XIX, Paris 1987, s. 7-27; a.mlf., “ʿOthmān I”, EI2 (Ġng.), VIII, 180-182; Halil Ġnalcık, “Osman Gazi‟nin Ġznik KuĢatması ve Bafeus Muharebesi”, Osmanlı Beyliği: 1300-1380 (trc. Gül Çağalı Güven v.dğr.), Ġstanbul 1997, s. 78-100; a.mlf., “Karacahisar ve KaracaĢehir Üzerinde Bir Belge (MAD 18333, Sultanönü Evkaf Defteri)”, Osmangazi Sempozyumu, EskiĢehir Anadolu Üniversitesi, 1998; a.mlf., “Ġznik Ġçin Osman Gazi ve Bizans Mücadelesi”, Tarih Boyunca Ġznik (haz. IĢıl Akbaygil v.dğr.), Ġstanbul 2004, s. 59-85; a.mlf., “Ottoman Methods of Conquest”, St.I, II (1954), s. 103-129; a.mlf., “The Question of the Emergence of the Ottoman State”, IJTS, II (1980), s. 71-79; C. Heywood, “The Frontier in Ottoman History, Old Ideas and the New Myths”, Frontiers in Question: Euro-Asian Boderlands, 700-1700 (ed. D. Power - N. Standen), New York 1999, s. 228-250; a.mlf., “Between Historical Myth and „Mythohistory‟: The Limits of Ottoman History”, Byzantine and Modern Greek Studies, XII, Oxford 1988, s. 315-345; D. M. Nicol, Bizans‟ın Son Yüzyılları: 1261-1453 (trc. Bilge Umar), Ġstanbul 1999, s. 135-153; Raif Kaplanoğlu, Osmanlı Devleti‟nin KuruluĢu, Ġstanbul 2000, tür.yer.; a.mlf., Bursa Ansiklopedisi, Bursa 2001, I, tür.yer.; Feridun M. Emecen, Ġlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası, Ġstanbul 2001, s. 1-23; La Bithynie au moyen âge (ed. B. Geyer – J. Lefort), Paris 2003, tür.yer.; H. W. Lowry, The Nature of the Early Ottoman State, Albany 2003, tür.yer.; E. A. Zachariadou, “Ġlk Osmanlılara Dair Tarih ve Efsaneler”, Söğütten Ġstanbul‟a: Osmanlı Devletinin KuruluĢu Üzerine TartıĢmalar (haz. Oktay Özel - Mehmet Öz), Ankara 2005, s. 341-396; a.mlf., “Pachymeres on the „Amourioi‟ of Kastamonu”, Byzantine and Modern Greek Studies, III, Oxford 1977, s. 57-70; a.mlf., “Observations on Some Turcica of Pachymeres”, REB, XXXVI (1978), s. 261-267; The Ottoman Empire: Myths, Realities and Black Holes (ed. E. Kermeli – Oktay Özel), Ġstanbul 2006, tür.yer.; Fr. Giese, “Das Problem der Entstehung des Osmanischen 419 Reiches”, Zeitschrift für Semitistik und Verwandte Gebiete, II, Leipzig 1923, s. 246-271; Hüseyin Hüsameddin, “Orhan Bey‟in Vakfiyesi”, TTEM, XVI/94 (1926), s. 284-301; J. H. Kramers, “Wer war Osman?”, AO, VI (1928), s. 242-254; Fr. Taeschner, “Beiträge zur Geschichte der Achis in Anatolien (14.-15. Jhdt) auf Grund neuer Quellen”, Islamica, IV, Leipzig 1929, s. 1-47; a.mlf., “Beiträge zur frühosmanischen Epigrafik und Archäologie”, Isl., XX (1932), s. 109-186; XXII (1935), s. 69-73; A. Zeki Velidi Togan, “Moğollar Devrinde Anadolu‟nun Ġktisadî Vaziyeti”, THĠTM, I (1931), s. 1-42; Ġhsan Uludağ, “Osman Gaziye Dair Mühim Bir Vesika: Aspurça Hatun‟un Vakfiyesi”, Uludağ, sy. 26, Bursa 1940, s. 61- 68; Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, 724 Rebîülevvel / 1324 Mart”, TTK Belleten, V (1941), s. 277-288; a.mlf., “Gazi Orhan Bey‟in Hükümdar Olduğu Tarih ve Ġlk Sikkesi”, a.e., IX (1945), s. 207-211; Adnan Erzi, “Osmanlı Devletinin Kurucusunun Ġsmi Meselesi”, TM, VIIVIII (1940-42), s. 323-326; ġevkiye Ġnalcık, “Ġbn Hacer‟de Osmanlılara Dair Haberler”, DTCFD, VI (1948), s. 189-195; E. Francès, “La féodalité byzantine et la conquète Turque”, SAO, IV (1962), s. 69-90; H. GlykatziAhrweiler, “l‟Histoire et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations turques, 1081-1317”, Travaux et Mémoires, I, Paris 1965, s. 1-204; D. Jacoby, “Catalans, Turcs et Venitiens en Romanie (1305- 1332)”, Studi Medievali, XV/1, Torino 1974, s. 217-261; C. Foss, “The Defenses of Asia Minor against the Turks”, Greek Orthodox Theological Review, XXVII, Brookline 1982, s. 145-205; a.mlf., “Byzantine Malagina and the Lower Sangarius”, Anatolian Studies, XI, Ankara 1990, s. 161-184; R. C. Jennings, “Some Thoughts on the Gazi-Thesis”, WZKM, sy. 76 (1986), s. 151-161; ġinasi Tekin, “XIV üncü Yüzyıla Ait Bir Ġlm-i Hâl: Risāletü‟l-Ġslām”, a.e., sy. 76 (1986), s. 279-292; a.mlf., “XIV. Yüzyılda YazılmıĢ Gazilik Tarikası, „Gaziliğin Yolları‟ Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Gazâ/Cihâd Kavramları Hakkında”, JTS, XIII (1989), s. 139-204; L. Darling, “Contested Territory: Ottoman Holy War in Comparative Context”, St.I, XCI (2000), s. 133-169; a.mlf., “Persianate Sources on Anatolia and the Early History of the Ottomans”, Studies on Persianate Societies, II, Tihran 2004, s. 126-144; M. Tayyib Gökbilgin, “Osman”, ĠA, IX, 431-443. 420 ġEYH HAMĠDĠ VELĠ SOMUNCU BABA(K.S) (D.M.1331, Kayseri. H.815.M.1412, Darende-Malatya) Anadolu‘nun manevi mimarlarından olan, Hacı Bayram-ı Veli Hazretleri baĢta olmak üzere birçok talebe yetiĢtirerek Osmanlı Devleti‘nin manevi anlamda büyümesinde ve geliĢmesinde büyük katkısı olmuĢ bir Allah dostu Alperendir. ―Somuncu Baba― lakâbıdır. Asıl adı Hamid Hamidüddin‘dir. Kaynaklarda ―Hamid-i Veli‖, ―ġeyh Hamid-i Veli‖, ―Hamidüddin-i Veli‖, ―Hamid Hamidüddin-i Veli‖ Hamîd-i Kayserî, Hamîd-i Aksarayî, Somuncu Koca, Ekmekçi Koca ve ―Somuncu Baba‖ isimleriyle geçmektedir. 1331 yılında Kayseri ‘nin Akçakaya köyünde doğmuĢtur. Anadolu‘ya manevi fetih için gelen Horasan erenlerinden ġemseddin Musa Kayserî ‘nin oğludur. 4. Osmanlı PadiĢahı Yıldırım Bayezid Han zamanında yaĢayan Somuncu Baba Hazretleri, 24. kuĢaktan Peygamber Efendimiz (s.a.v)‘in neslinden gelmektedir yani Seyyid‘dir. Ġlk eğitimini babasından almıĢ daha sonra ilim alanındaki çalıĢmalarını ġam, Tebriz, Hoy ve Erdebil‘de sürdürmüĢtür. Bayezid-i Bistâmi‘nin ruhâniyetinden istifâde etmiĢ ve Alaaddîn-i Erdebilî‘den icâzet alarak tekrar Anadolu‘ya dönmüĢtür. 421 Osmanlı kuruluĢ dönemi Anadolu‘ya Ġslam‘ı mayalayan, ünlü mutasavvıf, veli, âlim. Aynı zamanda Bayramiyye Tarikâtı kurucusu Hacı Bayram Veli(k.s)'nin de hocasıdır. Hamîdüddin Aksarâyî, Erdebil Tekkesi'nde tasavvuf eğitimini tamamladıktan ve bir süre inziva hayatı yaĢadıktan sonra Ģeyhinin emriyle Anadolu'ya dönüp Bursa'ya yerleĢti. Bursa Ulu Camii AçılıĢı ve Somuncu Baba ĠrĢad vazifesi için Anadolu‘ya dönen Somuncu Baba Hazretleri Osmanlı Devleti ‘nin pâyitahtı Bursa‘da yaĢadığı yıllarda manevi kimliğini gizleyerek talebelerinin eğitimi ile meĢgul olmuĢtur. Bursa'da iki göz bir fırın yaptırdı, bir kısmında ekmek yaparken, diğer kısmında inzivaya çekildi. Bursa‘da çilehanesinin yanında yaptırdığı ekmek fırınında, somun piĢirip çarĢı pazar dolaĢarak ―Somunlar Müminler‖ nidâsıyla insanlara somun dağıtmıĢtır. Yaptığı ekmeğin lezzeti ve bereketi dilden dile yayıldı, halk arasında 'Somuncu Baba' olarak tanınmaya baĢladı. Söylentiler Yıldırım Bayezid Hanın damadı Emir Sultan'ın da kulağına gitti ve onu fırınında ziyaret etti. Emir Sultan, Hamîdüddin Aksarâyî'nin kendini gizlemiĢ bir âlim olduğunu görür görmez anlar, sık sık onu ziyaret eder. Yıldırım Beyazıt Han‘ın Niğbolu SavaĢı‘nın kazanılmasına Allah‘a Ģükür niĢânesi olarak yaptırdığı Bursa Ulu Cami, Osmanlı Devleti‘nin ilk selâtin camisidir. Bursa‘da çilehanesinin yanına yaptığı ekmek fırınında somun piĢirerek çarĢı pazar dolaĢıp ―Mü‘minler, Somunlar‖ nidâlarıyla ekmek dağıtan ġeyh Hamidi Veli Hazretleri Ulu Cami‘nin inĢâası sırasında da iĢçilere ve halka somun dağıtmıĢ, manevi yönünü gizlediğinden dolayı halk arasında ―Somuncu Baba‖ lâkabıyla bilinir olmuĢtur. Yani bu dönemde Somuncu Baba kimdir? Diye sorsanız tüm halk her gün ekmek dağıtan yaĢlı nurâni zâtı gösterecektir. Cami inĢaatı tamamlanıp da açılıĢ günü geldiğinde PadiĢah Yıldırım Beyazıt Han ilk hutbeyi okuması için dönemin tasavvuf büyüklerinden Emir Sultan Hazretleri‘ni görevlendirmiĢtir. ġeyh Hamidi Veli Hazretlerinin manevi yönünü Bursa‘da ilk keĢfeden kiĢi olan Emir Sultan Hazretleri; 422 ―PadiĢahım bu beldede benden daha âlim kimseler vardır. Onlar aramızda iken hutbe okumak bize düĢmez‖diyerek bu görev için ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri‘ni iĢaret etmiĢtir. PadiĢahın huzurunda görevi reddetmeyen Hamidi Veli Hazretleri hutbede Fatiha Suresi‘ni 7 farklı Ģekilde yorumlayarak iĢârî tefsirini yapmıĢtır. Bu olağanüstü hutbeyi dinleyen cemâat Somuncu Baba olarak bildikleri ġeyh Hamidi Veli Hazretleri‘nin manevi büyüklüğünün farkına varmıĢtır. Namazdan sonra halk Somuncu Babanın elini öpüp duasını almıĢ, Caminin üç kapısıından çıkanlaruın hepsi elini öptüğünü duasını aldığını söylemiĢlerdir. Osmanlı Devleti‘nin ilk Ģeyh‘ül islâmı Molla Fenâri Hazretleri ise bu tefsir üzerine ―Ayn‘ul Ayan‖ isimli Fatiha Tefsiri kitabını kaleme almıĢtır. “Sırrımız FâĢ Oldu” Bursa‘da manevi büyüklüğü ortaya çıkan ve kendi ifadesiyle sırrı fâĢ olan Hamidi Veli Hazretleri ise talebeleri ile birlikte Bursa‘dan ayrılmıĢtır. Melamilik ‘in en önemli temsilcilerinden olan ġeyh Hamidi Veli Hazretleri halk içinde Hakk ile birlikte olma yolunu seçmiĢ insanların teveccühünden ziyâde talebe yetiĢtirmek ve âlem-i Ġslâm‘a hizmet etmekle meĢgul olmuĢtur. Bu sebeple Somuncu Baba aĢkın sırrı yolculuğunda kendi sırrı nerede ortaya çıktı ise oradan uzaklaĢmıĢtır. ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri Ģöhretten ve cemaatin teveccühünden sakındığı için talebeleriyle birlikte Bursa‘dan ayrılarak Aksaray‘a gelmiĢtir. ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri‘nin Bursa‘dan ayrılmasını Bursalı Ġsmail Hakkı Silsilenâme‘sinde Ģu Ģekilde anlatmıĢtır:―ġeyh Hamid ol gece merkebine suvar olup Aksaray tarafına gitmiĢtir. Ve burada kendisinin Muzaf Mescidi vardır. Ve Aksaray‘dan dahi Darende‘ye hicret buyurup ve anda intikal-i bekâ kılmıĢtır. Ve hâlâ türbesi ziyaretgâhtır.‖ Somuncu Baba Bursa‘dan ayrılmıĢtır ama hem o dönemde kullandığı fırını hem de hayatı günümüze kadar unutulmamıĢtır. Hatta çarĢı esnafının her sabah iĢ baĢı yaparken Hamid-i Veli Hazretlerinin 423 ekmek dağıttığı yerde dua ederek iĢe baĢlaması tesirlerinin ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Somuncu Baba Aksaray‘da yaĢadığı yıllarda talebelerinin meĢhurlarından halifesi Hacı Bayramı Veli Hazretleri‘ni dinî ve dünyevî ilimlerde eğiterek irĢâd vazifesi ile Ankara‘ya görevlendirmiĢtir. Hacı Bayramı Veli Hazretleri‘nin Osmanlı Devleti‘ne etkileri ayrı bir yazı konusu yalnız o kadar tesirli olmuĢtur ki; Somuncu Baba kimdir? Denildiğinde ilk akla gelen Hacı Bayramı Veli‟nin hocası olduğudur. Oğullarından Yusuf Hakiki Baba‘yı da Aksaray‘a görevlendiren Hamidi Veli Hazretleri diğer oğlu Halil Taybi ile birlikte Hac ziyaretinde bulunmuĢtur. Somuncu Baba Hazretleri‟nin Talebeleri ve Osmanlı Devleti‟ne Etkileri ġeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Hazretleri ve en meĢhur talebesi Hacı Bayramı Veli‗nin Osmanlı Devletinde yeni Anadolu ve Rumeli üzerinde çok büyük etkileri vardır. Somuncu Baba Hazretleri‘nin talebesi Hacı Bayram-ı Veli‘nin, Ġstanbul‘un manevi fâtihi AkĢemseddin Hazretleri‘ni yetiĢtirmiĢ olması bunun en büyük örneğidir. Osmanlı kültürünü etkileyen bu önemli simaların hizmetlerini ve kültürümüze katkılarını anlamak için bizzat yetiĢtirdiği ve yetiĢmesine vesile olduğu bazı isimleri zikretmemiz yeterlidir. Böylece kültürümüz için ne kadar önemli olduklarını ve büyük değerler ifade ettiklerini anlamaya çalıĢabiliriz. Bu önemli isimler ve metfun oldukları yerler Ģu Ģekildedir: Halil Taybi- Darende.Baba Yusuf Hakiki- Aksaray. AkĢemseddin–Göynük. Ömer Dede-Göynük. Hızır Dede-Bursa. Akbıyık Sultan-Bursa. Ġnce Bedreddin-Darende. Yazıcıoğlu-Gelibolu. ġeyh Lutfullah-Balıkesir. ġeyhî-Kütahya. ġeyh Üftade-Bursa. Aziz Mahmud Hüdayi-Ġstanbul. Muslihiddin Halife-Ġskilip. Uzun Selahaddin-Bolu Somuncu Baba Hazretleri‗nin günümüze kadar gelen uzantıları ve yansımaları o kadar mükemmeldir ki Anadolu‘nun her köĢesinde bir parçasını bulmak ve yüreklerde hissetmek mümkündür. 424 Âlim ve tasavvuf ehli kimseler üzerinde emeği ve etkisi bulunan Somuncu Baba Hazretleri için kültürümüzün temel taĢlarından biridir diyebiliriz. Öyle ki uzantılarının günümüze kadar devam etmesi neseb-i âliyesinin halen etken olması günümüz insanları için Allah‘ın bir lütfudur. ġeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba, zâhirî ve bâtınî ilimlerdeki derin bilgisine rağmen, çok az eser vermiĢ veya çok az eseri bize ulaĢmıĢ bir âlim kiĢidir. Onun fazla eser vermiĢ olmaması, Onun melâmet meĢrebinden kaynaklanmıĢ olabilir. Nitekim onun yanında yetiĢmiĢ bulunan ve halifesi olan Hacı Bayram-ı Veli de, müderris olmasına rağmen eser yazmamıĢ ve hatta ―Muhammediyye‖ müellifi, halifesi Yazıcıoğlu, eserini kendisine takdim ettiğinde:―Mehmet, bununla uğraĢacağına bir gönül halketseydin; bir gönle girip onun terbiyesiyle meĢgul olsaydın, daha iyi olmaz mıydı?‖diyerek kendi düĢüncesini de dile getirmiĢtir. ESERLERĠ Somuncu Baba ‗nın bize kadar ulaĢan ġerh-i Hadis-i Erba‟în (Kırk Hadis), Zikir Risalesi ve Silâh‟u-l Mürîdîn adında 3 adet eseri mevcuttur. ġeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Hazretlerinin Zikir Risâlesi isimli eserinin son bölümünde “ArkadaĢlarıma ve Yolumuzdan Gidenlere Tavsiyelerim” baĢlığı altında bizlere önemli nasihatler bırakmıĢtır. Bu tavsiyeler Ģu Ģekildedir: “Gizli ve aĢikâr her yerde Allah‟tan korksunlar. Az yesinler, az konuĢsunlar, az uyusunlar. Avâmın arasına az karıĢsınlar. Tüm mâsiyet ve kötülüklerden uzak dursunlar. Dâima Ģehvetlerden kaçınsınlar. Ġnsanların elindekilerden ümitlerini kessinler. Tüm zemmedilmiĢ sıfatları terk etsinler. Övülen sıfatlarla süslensinler. ġiir ve Ģarkı (günaha götürüyorsa) dinlemekten kaçınsınlar. Ayrı bir görüĢle, kendini cemaatten ayrı bırakmasınlar. Aç olarak ölseler bile Ģüpheli hiç bir lokmayı yemesinler.” 425 VEFATI Anadolu‘ya döndükten sonra özellikle Kayseri, Bursa, Aksaray ve Darende olmak üzere birçok merkezde bulunan ve talebe yetiĢtirerek Ġslam‘a hizmet eden ġeyh Hamidi Veli Hazretleri ömrünün son kısmını daha önce de yaĢadığı Darende‘de geçirmiĢtir. Kaynaklarda Hıdırlık mevkii adı verilen günümüzdeki Zaviye Mahallesi‘nde Tohma Irmağı‘nın yanına halvethanesini kuran ġeyh Hamidi Veli Somuncu Baba Hazretleri, H.815.M.1412. yılında Darende‘de ebedi âleme göç etmiĢtir. Cenâze namazını Hacı Bayram-ı Veli Hazretleri kıldırmıĢ ve halvethanesinin bulunduğu mekâna defnedilmiĢtir. Kabri Ģerifleri, misk ü amber kokulu, Darende‗de ġeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Türbesi‘nde, cevizden oyma sanduka içerisindedir. Vefatından sonra Türbesinin bulunduğu mekân zamanla cami ve türbe olarak kullanılmaya baĢlanmıĢ, Darende Somuncu Baba Hazretleri ‗nin gelmesiyle ĢereflenmiĢ bir ilim ve irfan yurdu haline gelmiĢtir. Osmanlı Devleti de bu aileye büyük önem vermiĢ gönderdiği fermanlar ile Somuncu Baba ve evlatlarına sahip çıkmıĢtır. ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri‘nin Darende‘deki soyunu devam ettiren evlâdı Halil Taybi Hazretleri de babasının yanına defnedilmiĢtir. Günümüzde Darende‘de bulunan ve külliye Ģeklinde hizmet veren Somuncu Baba Türbesi ve Külliyesi her yıl binlerce misafir tarafından ziyaret edilmektedir. Somuncu Baba Darende‘deki ebedî istirahatgâhında âĢıklarının gönlünde yaĢamaya devam etmekte, günümüzde de manevi anlamda irĢâd etmektedir. Somuncu Baba Hazretleri‟nin Çocukları ve Nesli ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri‘nin Yusuf Hakiki, Halil Taybî ve M. Said Taybî adında üç oğlu, Mahmude adlı bir kızı olduğu bilinmektedir. Yusuf Hakiki, Aksaray‘da kalarak burada hizmetlerde bulunmuĢ ve Aksaray‘da vefat etmiĢtir. Diğer oğlu Halil Taybi, hacdan döndükten sonra babası ile birlikte Darende‘ye yerleĢmiĢtir. Diğer çocukları hakkında kayıtlarda pek fazla bilgi geçmemektedir. 426 ġeyh Hamid-i Veli Hazretleri‘nin nesli her iki oğlu vasıtasıyla hem Darende‘de hem de Aksaray‘da günümüze kadar devam etmiĢtir. ġeyh Hamid-i Veli neslinden büyük devlet adamları, âlim ve fâzıl zatlar yetiĢmiĢtir. Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi de bunlardan bir tanesidir. Somuncu Baba Türbesi‘nin bulunduğu 600 yıllık cami 14. yüzyıl tarihi eserlerindendir. Minaresi 1685 yılında, ġeyh Hamid-i Veli neslinden Abidin PaĢa tarafından yaptırılmıĢtır. Külliye, 1990-2000 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü‘nün izni ile Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı tarafından restore edilmiĢtir. 2009-2013 yılları arasında yapılan restorasyon çalıĢmaları ile Külliye haline dönüĢtürülen, manevi havası ve dikkat çeken mimari özellikleri ile ziyaretçilerini etkileyen Somuncu Baba Külliyesi dahilinde; Somuncu Baba Türbesi, Hulusi Efendi Haziresi, Yeni Cami Bölümü, Somuncu Baba Tanıtım Merkezi Müzesi, ġeyh Hamid-i Veli Kütüphanesi, Balıklı Kuyular ve Balıklı Havuz, Hamidiye ÇarĢısı, Kudret Havuzu, Çilehane ve Mesire Alanları bulunmaktadır. TARĠKAT ġECERESĠ 1-ġeyh Ġbrahim Zahid Geylani (k.s) (Zahidiye kolu piri) H.700 M.1300 2-ġeyh Safiyyuddin-i Erdebili (k.s).(Safaviyye kolu piri) H.735.M.1334 3-Oğlu ġeyh Musa Sadreddin Erdebili (k.s). H.790.M.138 4-Oğlu ġeyh Ali Erdebili.(k.s) H.802.M.1407. 5-Oğlu ġeyh Ġbrahim Erdebili.(k.s) H.809.M.1406 6-ġeyh Hamidüddin bin Musa Aksarayi.(k.s) (Somuncu Baba) H.815.M.1412 7-ġeyh Hacı Bayramı Veli (k.s) (Bayramiyye Tarikatı Piri). H.833.M.1429-Ankara. BAġKA BĠR ġECERESĠ 1-Hz.Ali (r.a)H.40.M.660 2-Hz.Hüseyin (r.a)H.61.M.680 3-Ġmam Zeynel Abidin (r.a)H.94.M.712 4-Ġmam Muhammed Bakır (r.a).H.113.M.731. 427 5-Ġmam Cafer-i Sadık (r.a)H.148.M.765 6- ġeyhBayazidiBestami(k.s)(TayfuriyyeKoluPiri)H.268.M.881 7-ġeyh Ġbrahim Hindi (k.s) 8-ġeyh Musal Bestami (k.s) 9-ġeyh Ebu‘l-Hasan Cürcani (k.s) 10-ġeyh Ahmed Horasani (k.s) 11-ġeyh Süleyman Ġsfahani (k.s) 12-ġeyh Süleyman Buhari (k.s) 13-ġeyh Ġshak Havarzimi (k.s) 14-ġeyh Sadeddin Bağdadi (k.s) 15-ġeyh Mahmud Kerhi( k.s) 16-ġeyh Osman Rumi (k.s) 17-ġeyh Mahmud Basri (k.s) 18-ġeyh Hasan Ġstirabadi (k.s) 19-ġeyh Süleyman Ġskenderi (k.s) 20-ġeyh Ġbrahim Basri (k.s) 21-ġeyh ġadil Rumi (k.s) 22-ġeyh Hamideddin bin Musa Aksarayi (k.s) (Somuncu Baba)H.815.M.1412 23-ġeyh Hacı Bayramı Veli (k.s) (Bayramiyye Tarikat Piri)H.833.M.1429-Ankara. (ġakayıkı Numaniyye Terc.(Zeyli Mecdi Efendi)s.44.Nefahatül Üns s.68.Osm.Müellifleri c.1 s.56.sefineyi Evliya c.2 s.256.Miratul Makasıd s.36.) ġiirleri ġeyh Hamidi Veli Hazretleri‘nin günümüze kadar ulaĢmıĢ iki adet Ģiiri bulunmaktadır. Biz Ol UĢĢak-ı Serbazuz Biz ol uĢĢak-ı serbâzuz Akıl rüĢd bize yâr olmaz Mey-i aĢk ile sermestiz Bize hergiz humâr olmaz Diriyiz dâim, ölmeyiz 428 Karanlûda(karanlukta) kalmayız Çürüyüp toprak olmayız Bize leyl ü nehâr olmaz Bizim illerde ay ü gün Sebât üzre durur dâim Televvün eriĢip âna Gehi bedr ü hilâl olmaz Bizim gülĢendeki güller Dururlar tâze solmazlar Hazân olup dökülmezler Zemistân ü bahâr olmaz ġarâb-ı aĢkı çün içtik Feragât mülküne göçtük Yanıp aĢkınla tutuĢtuk Bize tahrîk ü târ olmaz Ereliden Ģems nuruna Vücudum zerreden katre Ne katre ayn-i bahar oldu Âna k‘ar ü kenâr olmaz Bırak ey Hamida vârı Görem desen sen ol yârı Göricek ol tecellâyı Ândan özge kemâl olmaz Senden Dolu Ġki Cihan Senden dolu iki cihân Oldum zuhurundan nihân Ger bulayım seni âyan 429 Ya Rab n‘ola halim benim Dilde kanaat olmaya Züht ile tâat olmaya Senden hidâyet olmaya Ya Rab n‘ola halim benim ġol gün ki mizân kurula Hak kapusunda durula Halâyık oda sürüle Ya Rab n‘ola halim benim Ağlarım iĢte zâr ile Kaldum diriğ ağyâr ile BiliĢmedim sen yâr ile Ya Rab n‘ola halim benim Hâmidi‘nin gözü yaĢı Doldurur dağ ile taĢı Bilmem n‘idem garip baĢı Ya Rab n‘ola halim benim 430 DÂVÛD-i KAYSERÎ(K.S) (D.H.656-M.1258.Kayseri -V.H.751-M.1350.Ġznik) Osmanlı Devleti'nin kuruluĢ dönemi büyük âlim ve velilerindendir. Asıl adı, Davud b. Mahmud b. Muhammed'dir. Lakabı, ġerefüddin'dir. Davud-i Kayseri diye meĢhur olmuĢtur. H.656.M.1258 yılında Kayseri'de doğmuĢtur. Karaman'da doğduğunu söyleyenler de vardır. Kaynaklar, hocaları arasında gösterilen Kadı Sirâceddin elUrmevî‘nin Kayseri‘den Konya‘ya baĢkadı olarak tayin edildiği 1273‘te Dâvûd-i Kayserî‘nin on iki on beĢ yaĢları arasındadır. Nitekim kendisi de nisbesini ―er-Rûmî el-Kayserî‖ Ģeklinde verir. Tahsil Hayatı Dâvûd-i Kayserî tahsil hayatına Kayseri‘de baĢladı. Dinî ve naklî ilimleri öğrendikten sonra özellikle dinî ilimlerde bilgisini arttırmak için Daha sonra Mısır'a giderek zahir ilimlerini tamamladı. Oradan Ġran'ın Sava Ģehrine geçerek Sadreddin Konevî Hazretleri'nin talebelerinden Kemalüddin KâĢânî'nin talebeleri arasına karıĢıp, onun sohbetlerinde bulundu. 431 Ġznik Ģehri Bizanslılardan fethedildikten sonra,Orhan Gazi, 1336 yılında inĢaatı biten Ġznik‘teki ilk Osmanlı medresesinin müderrisliğine Dâvûd-i Kayserî‘yi 30 akçe maaĢla tayin etti. Ölümüne kadar on beĢ yıla yakın bir süre bu görevde kalan Dâvûd-i Kayserî bir yandan öğrenci yetiĢtirirken bir yandan da eserlerini kaleme aldı. Onun Ġznik medresesinde okuttuğu dersler hakkında bilgi bulunmamakla birlikte hadis ve fıkıh gibi dinî ilimlerin yanı sıra felsefe ve mantık gibi aklî ilimler okuttuğu söylenebilir. Kaynaklarda ġeyh Edebâli, Yûnus Emre, Geyikli Baba ve Hacı BektâĢ-ı Velî‘nin çağdaĢı olarak gösterilir (ÂĢıkpaĢazâde, s. 42- 43). Kaynakların çoğunda 751‘de (1350) Ġznik‘te vefat ettiği bildirilirse de kendisinden bahseden bazı eserlerde 745 (1344) (Sicill-i Osmânî, II, 323), 1335 (Yurdaydın, s. 100) gibi farklı tarihler de verilmiĢtir. Mezarının Ġznik‘te Çandarlı Halil PaĢa Camii‘nin karĢısında bugün Çınardibi denilen yerde olduğu rivayet edilmektedir. Dâvûd-i Kayserî‘nin vefatından sonra yerine öğrencisi Tâceddin Geredevî tayin edilmiĢtir. Osmanlı Devleti‘nin ilk müderrisi ve ilk düĢünürlerinden biri olan Dâvûd-i Kayserî‘nin eserlerinden dinî ve aklî ilimlerde iyi bir öğrenim gördüğü anlaĢılmaktadır. Dinî ilimlerden bilhassa fıkıh ve hadis sahalarında derin bilgiye sahipti. Ancak daha ziyade tasavvuf, kelâm ve felsefe alanlarındaki dirayetiyle temayüz etti. Bu sırada Ġznik'i fetheden Orhan Gazi, Dâvud-ı Kayseri Hazretleri'ni ilk olarak yaptırdığı Orhaniye Medresesi'ne müderris olarak tayin etti. Vefatına kadar bu medresede ilim ve irfan neĢriyle meĢgul oldu. Dâvud-ı Kayseri Hazretleri'nin yetiĢtirdiği talebeler, Osmanlı Devleti'nin ilk ilmiye sınıfını teĢkil etmiĢtir. Zâhirî ilimlerle tasavvufu kendinde birleĢtiren Dâvûd-i Kayserî özellikle Ġbnü‘l-Fârız, Ġbnü‘l-Arabî ve Abdürrezzâk el-KâĢânî gibi büyük sûfîlerin geliĢtirip sistemleĢtirdikleri vahdet-i vücûd nazariyesini benimsemiĢtir. Ayrıca Aristo gibi Yunan filozoflarıyla Ebü‘l-Berekât el-Bağdâdî gibi Ġslâm filozoflarını tenkit edebilecek seviyede felsefe bilgisine sahipti. Vahdet-i vücûd nazariyesini felsefî mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sûfî müelliftir. Bu görüĢ, onun 432 eserleri sayesinde Anadolu‘nun dıĢında özellikle Ġran‘da yayılma imkânı bulmuĢtur. Dâvûd-i Kayserî, tasavvufî düĢünce açısından Ġbnü‘l-Arabî‘nin yolunu takip etmekle birlikte tarikat mensubu ve irĢad faaliyeti yürüten bir Ģeyh değildir. Bazı kaynaklarda Ġbnü‘l-Arabî‘ye nisbet edilen Kadiri tarikatının bir kolu olan Ekberiyye tarikatı müntesibi olarak gösterilmesi, ġeyh-i Ekber‘in düĢünce sistemini benimsemiĢ olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca Ekberiyye diğer tarikatlar gibi âdâb ve erkânı olan bir tarikat değildir. Bu kaynaklarda Dâvûd-i Kayserî‘nin tarikat silsilesi, hocası Abdürrezzâk el-KâĢânî ve Sadreddin Konevî Hazretleri vasıtasıyla Ġbnü‘l-Arabî‘ye ulaĢtırılmaktadır. DüĢünce ve Önemli GörüĢleri Dâvûd-i Kayserî tabiat felsefesiyle ilgili görüĢleri açısından da önemli bir düĢünürdür. Tabiatta var olan her Ģeyin esasını ve bütün tabiat olaylarını enerji ve enerji değiĢimiyle açıklayan fizik ve felsefe doktrini enerjetizmi, Batı‘da bu görüĢün kurucusu olan Wilhelm Ostwald‘dan (ö. 1932) altı yüzyıl önce Dâvûd-i Kayserî temellendirmiĢtir. Ona göre tabiatın da içinde yer aldığı görünür görünmez maddî ve ruhî bütün varlıkların toplamı olan âlem Allah‘ın isim ve sıfatlarının tecellisidir. “Küllî unsur” adını verdiği tabiattaki her Ģey atom (cüz) ve moleküllerden (mürekkeb) teĢekkül etmiĢtir. Varlıkların nitelik ve niceliğini atom ve moleküller tayin eder. Tabiat kendi özünde enerjiden ibarettir. Enerjinin özelliği ve tezahürü ıĢık ve ateĢ olmasıdır. Dâvûd-i Kayserî bu fikrini, ―Sonra O, özü duhân olan gökyüzüne yöneldi‖ (Fussılet Suresi,11) âyetinde geçen ―duhân‖ kelimesine dayandırır. Ona göre tabiattaki her Ģeyin kendisinden oluĢtuğu duhân enerjinin Ģekil almamıĢ durumudur. Ġlk enerji olan duhân zaman içinde çok çeĢitli formlar almıĢ ve varlıkların Ģeklini belirleyen dört unsura (su, hava, ateĢ ve toprak) dönüĢmüĢtür. Öte yandan Demokritos gibi varlıkların atomlardan ve moleküllerden teĢekkül ettiğini, ancak kendisinden önceki Yunan filozofları ve onların takipçisi olan Müslüman atomist filozoflardan farklı olarak 433 atomların enerji yüklü olduğunu söyler. Dâvûd-i Kayserî bu konudaki görüĢünü, “Tabiat ıĢık veren ve yakıcı özelliğe sahip olan genel toplam enerjidir” cümlesiyle özetler. Aynı fikirler, XIX. yüzyılın sonlarında enerjinin sakınımı, termodinamik ve antropi kanunlarından esinlenerek W. Ostwald tarafından ortaya konulmuĢtur. Dâvûd-i Kayserî‘nin düĢünce sisteminde metafizik ve fizikî açıdan suyun özel bir yeri vardır. Rahmânî nefes (en-nefesü‟rrahmânî), küllî madde (el-heyûle‟l-külliyye), asıl cevher (elcevherü‟l-aslî) olarak nitelediği su, hayat sırrının kendi içinde eridiği temel bir unsurdur; hayatın sırrıdır. “Su, varlıkları teĢkil eden bütün unsurları kendisinde bulundurur” diyen Dâvûd-i Kayserî bu fikirlerini, “Canlı olan her Ģeyi sudan yarattık” (el-Enbiyâ Suresi,30) meâlindeki âyete dayandırır. Su bir yandan ilâhî bilgiyi ve hayatı temsil ederken aynı zamanda bunların yansıması olan tabiat hayatının kendisi, onun sırrının temelidir. Bu mânada su yaratıcı ve üretici bir unsurdur. Allah‘ın hayat sıfatı, celâl sıfatıyla yarattığı maddî suda ve heybet sıfatıyla yarattığı maddî ateĢte iki yönlü olarak yansımıĢ, su ve ateĢ Allah‘ın arzusuna boyun eğerek birleĢmiĢ, bu birleĢmeden enerji bulutu olan duhân meydana gelmiĢtir. Bulutun hafif ve latif kısmından gökler ve gök cisimleri, kaba ve ağır kısmından toprak oluĢmuĢ, böylece hayat denen olay baĢlamıĢtır. Kâinatta var olan her Ģeyin canlı olduğunu kabul eden tümcanlıcılık (panbioizm) nazariyesini Mevlânâ ve Ġbnü‘l-Arabî gibi mutasavvıflarda bulmak mümkündür. Bu mutasavvıf düĢünürler gibi Dâvûd-i Kayserî de benimsediği vahdet-i vücûd görüĢünün mantıkî bir sonucu olarak kâinattaki her Ģeyin canlı olduğunu söyler. Çünkü kâinatta ne varsa hepsi Allah‘ın hay ve hayat sıfatının yansımasıyla var olmuĢtur. Allah‘ın bu sıfatlarının tecellisi olan her varlık O‘nun gibi canlıdır. Dolayısıyla kâinatta canlı (organik) ve cansız (inorganik) ayırımı yoktur. Fakat insanlar bunu çıplak gözle açıkça göremezler. Dâvûd-i Kayserî, yer ve göklerdeki her Ģeyin Allah‟ı tesbih ettiğini (el-Ġsrâ Suresi,44), onların sabah akĢam ister istemez Allah‟a secde 434 ettiklerini (er-Râd Suresi,15) bildiren âyetlerdeki tesbih ve secde keyfiyetinin gerçek anlamda olduğunu söyleyerek âyetlere mecazî mâna veren kelâm ve tefsir âlimlerinden ayrılır. Ona göre varlıklar sadece lisân-ı hâl ile değil tabii hayattan kaynaklanan Ģuur ve ilimle Allah‘ı zikrederler. Dâvûd-i Kayserî, Nihâyetü‘l-beyân fî dirâyeti‘z-zamân adlı eserinde zamanın mahiyetini araĢtırarak bir zaman felsefesi temellendirmeye çalıĢmıĢtır. Zaman konusunda kendisinden önce ortaya konan Aristo ve Ebü‘l-Berekât el-Bağdâdî‘nin görüĢlerini özetledikten sonra bunların tenkidini yapmıĢ ve kendi görüĢünü ortaya koymuĢtur. Ona göre fizikî zaman aynı zamanda matematiksel bir zamandır. Bu da varlıklar arasındaki iliĢkinin süresinin ölçümüdür. O halde fizikî zaman empirik (ampirik) bir zamandır. (Nihâyetü‟l-beyân, vr. 68b vd.) Vahdet-i vücûd nazariyesinin yanı sıra Allah aĢkı ve bu aĢkın insana verdiği sarhoĢluk da tasavvufun en önemli konularından biridir. Zâhir ulemâsı insanın Allah‘a âĢık olamayacağını ileri sürerek sûfîlere itiraz etmiĢse de sûfîler bu konuyu iĢlemeye devam etmiĢlerdir. Ġlahi AĢk ve Tevhid Dâvûd-i Kayserî, Ġbnü‘l-Fârız‘ın ilâhî aĢkı anlattığı elKasîdetü‘l-mîmiyye‘sine yazdığı Ģerhte ve bu Ģerhin giriĢinde bu konudaki görüĢlerini açıklamıĢtır. Ona göre ilâhî aĢk, insanın Allah‘ın cemâl ve celâli karĢısında duyduğu heyecan ve derin sevgidir. Ġnsan elest bezminde, ―Ben sizin rabbiniz değil miyim” sorusuna “evet” demiĢ ve bu arada Allah‘ı müĢahede etmekle sarhoĢ olmuĢtur. Ġnsan dünyaya gelince bu sarhoĢluğunu dili, kalbi ve ruhuyla Allah‘ı zikrederek yeniden hatırlamak suretiyle bu dünyada da ilâhî sarhoĢluğa düĢebilir. Bu sarhoĢluğun Ģarabı Allah‘ı sürekli Ģekilde anmaktır. Davud-i Kayserî, tevhid konusunu avamın ve havassın tevhidi Ģeklinde ikiye ayırarak inceler. Kelime-i tevhidi dil ile söyleyip kalp ile tasdik etmekten ibaret olan avamın tevhidi tevhidlerin en alt mertebesidir. Bu tevhide mantıkî kıyaslama ve istidlâl, peygamberleri taklit veya bu iki yolun birleĢtirilmesiyle ulaĢılır. Ona göre halkın tevhidine birinci yolla elde edilirse istidlâlî tevhid, ikinci yolla elde 435 edilirse naklî tevhid, üçüncü yolla elde edilirse istidlâlî-naklî tevhid adı verilir. Ġnsan ayrıca bunların ötesinde üstün bir aklî çaba ile tevhide ulaĢırsa buna da istidlâlî-aklî tevhid denilir. Havassın tevhidi avamın tevhidinin üstündedir; bu, Ģuurla yaĢanan mutasavvıfların ulaĢtıkları tevhid olup fiillerin, sıfatların ve zâtın tevhidi olmak üzere üçe ayrılır. Üç çeĢit tevhide “beraberce yaĢanan tevhid” (et-tevhîdü‟Ģ-Ģühûdiyye) adını veren Dâvûd-i Kayserî‟ye göre tevhidin dinî, mantıkî ve aklî veya ontolojik üç temeli vardır. Dinî tevhid insanın, peygamberlerin ve dinlerin öğretilerini takip ederek Allah‘ın birliğini kabul etmesidir. Mantıkî ve aklî tevhid, insanın kendi düĢüncelerinin kendisini Allah‘ın varlık ve birliğine götürmesidir. Ontolojik tevhid ise insanın bir Ģuur varlığı olarak Allah‘tan baĢka hiçbir varlığın olmadığına inanması ve bunu bilmesidir. Dâvûd-i Kayserî, daha çok Fuṣûṣü‘l-ḥikem Ģerhiyle kendisinden sonraki müellif sûfîleri etkilemiĢtir. Bu Ģerh daha kendi döneminde Anadolu‘nun dıĢında tanınmıĢ, Altın Orda Devleti‘nin merkezi Saray‘a ulaĢmıĢ ve burada Emîr-i Kebîr Hemedânî (ö. 786/1385) Fuṣûṣü‘l-ḥikem‘e yazdığı Ģerhte Dâvûd-i Kayserî‘nin eserini esas almıĢtır. Anadolu sahasında ise ilk olarak ġeyh Bedreddin onun Ģerhine bir ta‗lîkāt kaleme almıĢ, ancak bu eser günümüze ulaĢmamıĢtır. Molla Fenârî, Kutbüddin Ġznikî, Sofyalı Bâlî Efendi, Abdullah Bosnevî ve Ġsmâil Hakkı Bursevî gibi Osmanlı âlim ve mutasavvıfları da Dâvûd-i Kayserî‘nin Fuṣûṣü‘l-ḥikem Ģerhindeki görüĢlerinden etkilenmiĢlerdir. Onun bu Ģerhinin tesiri XX. yüzyılın baĢlarına kadar devam etmiĢtir. Nitekim Ġzmirli Ġsmail Hakkı, Dârülmuallimîn‘de öğrenci iken Fuṣûṣü‘l-ḥikem dersi almak isteyince hocası Ahmed Âsım Bey kendisine Dâvûd-i Kayserî‘nin Ģerhini okuttuğunu söyler. Etkileri Dâvûd-i Kayserî‘nin Ġranlı düĢünürler üzerindeki tesiri daha büyük olmuĢtur. Ona ilgi duyan bu düĢünürlerin ilki olan büyük ġiî kelâmcısı ve mutasavvıfı Haydar el-Âmülî (ö. 787/1385‘ten sonra) Nassü‘n-nusûs, Naḳdü‘n-nuḳūd fî maʿrifeti‘l-vücûd ve Câmiʿu‘l-esrâr 436 adlı eserlerinde Dâvûd-i Kayserî‘nin eserlerine sık sık atıflarda bulunmuĢtur. Ġranlı filozof Molla Sadrâ ġîrâzî‘nin (ö. 1050/1640) eĢġevâhidü‘r-rubûbiyye ve el-Esfârü‘l-erbaʿa adlı eserlerinde Dâvûd-i Kayserî‘nin tesirlerini açıkça görmek mümkündür. eĢ-ġevâhidü‘rrubûbiyye‘yi yayımlayan Celâleddin AĢtîyânî, bu eserin birinci bölümünün âdeta Matlaʿu husûsi‘l-kilem mukaddimesinin bir Ģerhi olduğunu söyler. Molla Sadrâ‘nın eserini Ģerheden Molla Hâdî-i Sebzevârî ile Molla Demâverdî de Dâvûd-i Kayserî‘den etkilenen Ġranlı müellifler arasında sayılabilir. Dâvûd-i Kayserî Arap düĢünürleri üzerinde de etkili olmuĢtur. XV. yüzyılda yazıldığı sanılan ve müellifi kesin olarak bilinmemekle beraber ġemseddin Ġbn Nasr es-Siczî‘ye atfedilen Mecmaʿu‘l-bahreyn adlı eserde Dâvûd-i Kayserî‘nin Fuṣûṣü‘l-ḥikem Ģerhinden bahsedilmektedir. Mevlevî ve NakĢibendî tarikatına mensup Abdülganî en-Nablusî ile (ö. 1791) Cezayir‘in millî kahramanı Emîr Abdülkādir de (ö. 1883) Dâvûd-i Kayserî‘den etkilenen Arap müellifleri arasında sayılabilir. Matla'u hususi' l kelim filmaani fususi'l hikem adlı eseri hala Ġranda ders kitabı olarak okutulmaktadır. Bu eseri arapça olarak kaleme almıĢtır. Nasihatleri Hayâtını ilim öğrenmek ve öğretmekle geçiren Dâvûd-i Kayserî Talebelerine yaptığı nasihatleri meĢhurdur. Buyurdu ki: “Eğer, insanlar velî zâtların kadrini, kıymetini bilip iyice anlayacak derecede olsalardı, herkes karĢılaĢtığı bütün insanlara karĢı edebli olurdu. Çünkü görünüĢ îtibâriyle velî de bizim gibi bir insandır ve karĢılaĢtığımız bir kimse de, Allahü teâlânın bir velî kulu olabilir. Velî, Ģekil ve Ģemâil bakımından, giyinip kuĢanma bakımından ve diğer birçok beĢerî sıfatlarla, öteki insanlardan farklı olmayan bir kimse gibi görünür. Hâlbuki haddizatında o, diğer insanlardan tamamen farklı, apayrı bir insandır. Her ân gönlü Allah‟u Teâlâ iledir ve O‟nun muhabbeti ile yanmaktadır. ĠĢte velînin asıl hâlini bildiren bu husûsiyetini, ancak onun gibi olanlar anlar. Diğer insanlar ise, onu kendileri gibi bir kimse zannederler...” 437 “Allahü teâlâ bir kulu için hayır murâd edince, onun kalbine hakîkî ilimleri yerleĢtirir.” Ġlim su gibidir Davud el-Kayserî Ledünnî Ġlmi “Hayat Suyu” sembolüyle anlatmıĢtır. Çünkü ilim, su gibidir. Nasıl hayatın ve canlılığın kaynağı su ise, ilim de bütün varlığın kaynağıdır. Allah, varlığı ilmiyle yaratmıĢtır. Hayatın ve varlıkların sırrı ilimde ve suda çözülmüĢtür. Bu sırra vakıf olmak için Hızır gibi bu hayat suyundan içmek gerekir; yani baĢka bir ifadeyle ledünnî ilme sahip olmak gerekir. Ġnsanı gerçek manada, Hızır'ın durumu gibi, hem ruhen, hem de bedenen ölümsüz kılan Ģey, hayat suyu veya ledünnî ilimdir. Davud el-Kayserî'ye göre, sevgi bilginin neticesidir. Dolayısıyla bilgi, sevgiden daha öncelikli ve önemlidir. Allah'ı sevmek demek, O'nu hakkıyla bilmek ve gereği gibi kulluk etmek demektir. Diğer varlıkları sevmek, onların varlıklarını ve haklarını korumak demektir. Sevginin, sözde kuru sevgi olmaması için hakiki sevginin neticelerini göstermek gerekir. O halde hakiki sevgi son tahlilde çıkarsız sevgidir. Bu da Allah için sevgidir. Düzenbazlık olmasa. ―Mahlûklar arasında hîlekârlık, düzenbazlık olmadığı zaman, Allah‘u Teâlâ‘nın tevfîk, yardım ve baĢarı ihsânları yağmur misâli yağmağa baĢlar.‖ ―Hakîkî irfân sâhibi makbûl bir zâta tâbi olarak peĢinden bir adım gitmen, kendi boĢ arzunla, nefsine uyarak ve güyâ hak yol zannederek, kendine göre tuttuğun yolda yüz bin fersah yürümenden daha faydalı ve daha hayırlıdır.‖ ―Bir talebe, kendisine ilim ve edeb öğreten ve hakîkî âlim olan hocasına edep ve muhabbetle nazar edip bakınca, hak yoluna girmiĢ olur.‖ Dâvûd-i Kayserî hazretleri, vefatından bir müddet evvel buyurdu ki: “Bir kimse birini severse, onun bu sevgisi, bu sevgiye kavuĢmasına sebeb olanı da sevmeyi gerektirir.” 438 Davud el-Kayseri'nin Risâle fî ma‟rifeti‟l-mahabbeti‟lhakîkiyye ve El-İlmü'l-Ledünnî isimli risaleleri Prof. Dr. Mehmet Bayraktar tarafındanLedünni İlim ve Hakiki Sevgi adıyla Kurtuba Kitap'tan yayımlandı. Kurtuba Kitap yayınevince yine Mehmet Bayraktar‘ın daha önce yayımlanmıĢ olan Davud Kayseri isimli doktora tezi de yeniden basıldı. Davud Kayseri(k.s)Hazretleri bize varoluĢ veren Ģeyin ―bağıĢlanan bilgi‖ olduğunu, bu bilginin sevgiyi netice verdiğini ve bu sevgiyle hem âlemi, hem insanları sevmeyi bellediğimizi, bunun da bizi Allah‘a ulaĢtıracağını, söyler. Din ve milletin Ģerefi! Davud el-Kayseri, Ġbn Arabi'ye bağlanan tasavvufi düĢüncesiyle Osmanlı'nın en büyük âlimlerinden biridir. Ona "din ve milletin Ģerefi" anlamına gelen "Ģerefü'd-din ve'l-mille" lakabı verilmiĢtir. Ekberi ekolün sürdürücülerinden biri olan Davud Kayseri, Ġbn Arabi Okulu'nun Anadolu'da ulema nazarında da, halk arasında da tanınmasını, Osmanlı ve Ġran baĢta olmak üzere bütün Ġslam dünyasında etkili olmasını sağladı. Ġranlı düĢünür, mürĢid KaĢani‘nin onun üzerindeki etkisi de hayli büyüktür ve onun hocasıdır. Davud Kayseri‘nin astrofizik ilminde hayli önemli görüĢler ileri sürdüğü yakın zaman araĢtırmalarıyla anlaĢılmaya baĢlanmıĢtır [Tabiatın enerjiden meydana geldiği görüĢünü savunan ilk kiĢidir. Kâinata “küll unsur”, suya beyaz atom, varlıklara sabit öz, der. Yeni bir fiziki zaman anlayıĢı savunur]. Vefatı: Dâvud-i Kayseri Hazretleri (H.751 –M.1350) yılında Ġznik'te vefat etti. Ġznik'te medfundur. Kabri Davudi Kayseri Çınarı olarakta bilinen Ġznik Topkapı kapısının yakınındaki 1252 yıllık Topkapı Çınarı yanındadır. [Çınarın mahkemede EĢrefoğlu Rumiye Ģahitlik ettiği söylenir. Malumdur Davudi Kayseri ve EĢrofoğlu Rumi Ġznik‘te komĢudurlar.] Yunan iĢgalinde Yunanlılar kaçarken Ġznikte birçoık cami külliye türbe ev yakarak kaçmıĢtı.Bu zulümden Davudi Kayseri Külliyeside EĢrefoğlu Cami ve külliyeside nasibini almıĢ tahrib 439 edilmiĢti.Bugün hala Kabri bulunan Davudu Kayseri Türbesi ve külliyesi yeniden ihya edilmeyi beklemektedir. Kabrinin hemen yanında evi bulunan, adeta Davud Kayseri‘nin türbedarı haline gelmiĢ Nigar Teyze‘nin anlattıklarına göre naaĢı bu çınarın kolları arasında bulunmuĢtur. Nigar Teyze; ―sanki çınarın kolları bir kundak gibi onu sarmalamıĢtı‖ diyor. Eserleri. Osmanlı eğitim sisteminin banisi sayılır. 1330‘da Orhan Gazi‘nin çağrısı üzerine Ġznik'e gelerek yeni yapılan medreseye BaĢ Müderris (Müderris-i „Amm) oldu. Hayatının sonuna kadar burada Talebe yetiĢtirdi ve Eserler yazdı. Davud-ı Kayseri Hazretleri, Enerjitizm, yani tabiatta var olan her Ģeyin ihsasını ve bütün tabiat olaylarını enerji ve enerji değiĢimiyle açıklayan bir fizik doktrininin kurucusudur. Ġlim ve fazilette yüksek, güzel ahlak sahibi, çok ibadet eden, dünyaya önem vermeyen ve çok merhametli bir zat olan Dâvud-i Kayseri Hazretleri, baĢta tasavvuf olmak üzere, kelam sahasında eserler vermiĢ ve felsefeyi tenkit eden eserler yazmıĢtır. Bu eserlerden bazıları Ģunlardır. 1. Maṭlaʿu ḫuṣûṣi‟l-kilem fî meʿânî Fuṣûṣi‟l-ḥikem. Dâvûd-i Kayserî‘nin en meĢhur eseridir. Mukaddimesinde felsefî tasavvufun bütün meseleleri on iki bölüm halinde incelenmiĢtir. Müellifin ―Mukaddimât‖ adını verdiği bu kısım, genellikle ayrı bir eser gibi değerlendirilip Ģerhin metninden ayrı olarak istinsah edilmiĢtir. Müstensihlerin Risâletü‘l-vücûd, Risâletü vahdeti‘l-vücûd, el-Usûl fi‘t-tasavvuf, Risâle fi‘l-gayb ve‘l-ʿayn gibi adlar verdikleri mukaddime, bazı kaynaklarla kütüphane kataloglarında da ayrı bir eser gibi gösterilmiĢtir. Dâvûd-i Kayserî eserini Ġlhanlı Hükümdarı Ebû Said Bahadır Han‘ın veziri Gıyâseddin Muhammed Ġbn ReĢîdüddin Fazlullah‘a ithaf etmiĢtir. Bu vezir hükümdarla birlikte 736 (1335) yılında Ģehid edildiğine göre kitap bu tarihten önce kaleme alınmıĢ olmalıdır. Birçok yazma nüshası bulunan eser mukaddimesiyle birlikte ilk defa Tahran‘da (1299 hĢ.), ertesi yıl da Bombay‘da Mirza Muhammed ġîrâzî tarafından taĢbaskı olarak yayımlanmıĢtır. Celâleddin AĢtîyânî eserin mukaddimesini ġerh-i Mukaddime-i 440 Kayserî ber Fuṣûṣü‘l-ḥikem adıyla Farsça olarak ĢerhetmiĢtir (MeĢhed 1385; 2. bs. Tahran 1991). 2. ġerḥu Ḳaṣîdeti‟t-Tâʾiyye. Ġbnü‘l-Fârız‘ın Nazmü‘s-sülûk diye de adlandırılan et-Tâʾiyyetü‘l-kübrâ adlı kasidesinin Ģerhidir. ġerhin çeĢitli tasavvuf meselelerinin incelendiği mukaddimesi müstakil bir eser gibi istinsah edilmiĢtir. Risâle (Kitâb) fî ʿilmi‘ttasavvuf, ġeceretü‘l-yakın fî ʿilmi‘t-tasavvuf gibi adlar verilen mukaddimenin bazı bölümleri de ayrı ayrı istinsah edilip Merâtibü‘ttevhîd, Risâletü‘t-tevhîd vb. isimlerle çoğaltılmıĢtır. Bu mukaddimesinin Arapça metni Mehmet Bayraktar tarafından Risâle fî ʿilmi‘t-tasavvuf adıyla yayımlanmıĢtır (ĠFD, XXX [Ankara 1988], s. 171-215).

3. ġerḥu‟l-Ḳaṣîdeti‟l-mîmiyye. Ġbnü‘l-Fârız‘ın Hamriyye olarak da adlandırılan el-Kasîdetü‘l-mîmiyye‘sinin Ģerhidir. Ġlâhî aĢkın ele alındığı bir mukaddimesi bulunan Ģerh, Ġlhanlı vezirlerinden Abdülkâfî b. Abdullah et-Tebrîzî‘ye ithaf edilmiĢtir. Eserin kütüphanelerde çeĢitli nüshaları vardır (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4075, Fâtih, nr. 3964, 3965, Hâlet Efendi, nr. 888/6; ĠÜ Ktp., AY, nr. 1586, 3738). 4. ġerhu Besmele bi‟s-sûreti‟n-nevʿiyyeti‟l-insâniyyeti‟lkâmile. Abdürrezzâk el-KâĢânî‘nin Kitâbü Teʾvîlâti‘l-Kurʾâni‘l-Kerîm adlı eserinin mukaddimesinde besmele hakkında verdiği bilgilerin Ģerhidir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1693/16; Cârullah Efendi, nr. 2061/3; Fâtih, nr. 141/2; Hekimoğlu, nr. 49/2). 5. Nihâyetü‟l-beyân fî dirâyeti‟z-zamân. Dâvûd-i Kayserî bu eserinde Aristo ve Ebü‘l-Berekât el-Bağdâdî‘nin zaman anlayıĢlarını tenkit ederek yeni bir zaman felsefesi geliĢtirmeyi denemiĢtir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1511; Esad Efendi, nr. 1682/8). 6. Taḥḳīḳu mâʾi‟l-ḥayât ve keĢfü esrâri‟z-zulümât. Dâvûd-i Kayserî, Hızır‘ın yaĢayıp yaĢamadığını, velî mi peygamber mi olduğunu tartıĢtığı eserde Hızır‘ın Ģeriat getirmemiĢ bir nebî olduğunu ve artık cismanî bedenle bu dünyada yaĢamadığını ileri sürer. Bazı kaynaklarda ve kütüphane kataloglarında adı Risâle fî beyâni ahvâli‘l- 441 Hızr olarak geçen eserin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi‘nde (nr. 2687/2), diğer bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüphanesi‘ndeki Garrett Collection‘u içinde (nr. 731) bulunmaktadır. Sekiz varaktan ibaret olan risâle Mehmet Bayraktar tarafından Hayat Suyunu Ġncelemek ve Karanlıkların Gizliliklerini Açığa Çıkarmak baĢlığıyla tercüme edilmiĢtir (Kayserili Dâvûd içinde, s. 45-63). 7. KeĢfü‟l-hicâb ʿan kelâmi Rabbi‟l-erbâb. Müellif, Allah‘ın kelâm sıfatını ele aldığı bu eserinde Mu‗tezile, Hanbeliyye ve Kerrâmiyye mezheplerinin konuyla ilgili görüĢlerini özetledikten sonra bunları tenkit etmiĢ, daha sonra kendi vahdet-i vücûd anlayıĢı çerçevesinde konuyla ilgili yeni yorumlar ve görüĢler ortaya koymuĢtur (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1682/8; Lala Ġsmâil, nr. 714/5). 8. Esâsü‟l-vahdâniyye ve menbaʿu‟l-ferdâniyye. Eserde vahdet-i vücûd nazariyesi açısından vahdet-kesret meselesi ele alınmıĢtır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1814/3). Bazı kaynaklarda Dâvûd-i Kayserî‘ye nisbet edilen ġerḥu ʿAnḳāʾi muġrib (Massignon, IV, 42), ġerḥu Menâzili‘s-sâʾirîn (Brockelmann, GAL Suppl., II, 323; Osmanlı Müellifleri, I, 68), ġerhu‘l-esmâʾi‘l-hüsnâ (Defter-i Kütübhâne-i Köprülü Mehmed PaĢa, s. 148), Risâletü‘l-irâde (Defter-i Kütübhâne-i Süleymâniyye, s. 18), Risâletü‘l-mermûze (Massignon, IV, 42), ġerḥu Kitâbi‘l-Ḥucüb (Massignon, IV, 42) adlı eserlerin Dâvûd -i Kayserî‘ye ait olup olmadığı henüz kesinlik kazanmamıĢtır . ġerḥu ʿArûżi‘l -Endelüsî, Ḳurretü‘l-ʿayni‘Ģ-Ģühûd, ġerḥu Ḥadîs̱i‘l -erbaʿîn, ġerḥu‘l-Ferâʾiż adlı eserlerin ise ona ait olmadığı bilinmektedir. Dâvûd-i Kayserî üzerine Mehmet Bayraktar tarafından bir doktora çalıĢması yapılmıĢtır (bk. bibl.). Ledünni Ġlim ve Hakiki Sevgi kitabını oluĢturan risaleler daha önce Mehmet Bayraktar tarafından Resail ismiyle Davud Kayseri‘nin sekiz risalesinden oluĢan bir kitap olarak 1997‘de Kayseri Belediyesi‘nce yayınlanmıĢtır.Kitap iki risaleden oluĢuyor. “Birinci risalede Davud el-Kayserî Ledünnî Ġlmi (el-ilmü'l-ledünnî) konu 442 edinmektedir; ikincisinde ise, Hakiki Sevgi (el-muhabbetü'l-hakîkîyye) kavramını ele almaktadır. Kaynaklar Dâvûd-i Kayserî, Maṭlaʿu ḫuṣûṣi‟l-kilem (nĢr. Mirza Muhammed ġîrâzî), Bombay 1300, s. 306-309.a.mlf., Nihâyetü‟lbeyân fî dirâyeti‟z-zamân, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1682/8, vr. 68b vd.ÂĢıkpaĢazâde, Târih, s. 42-43, 199-200.TaĢköprizâde, eşŞeḳāʾiḳ, s. 7, 8.Süleyman el-Kefevî, Ketâʾibü aʿlâmi‟l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi‟n-Nuʿmân el-muḫtâr, ĠÜ Ktp., AY, nr. 2345, vr. 192a .Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 27.Hoca Sâdeddin, Tâcü‟t-tevârîh, I, 43.Âlî, Künhü‟l-ahbâr, ĠÜ Ktp., TY, nr. 5959, vr. 14b .Defter-i Kütübhâne-i Köprülü Mehmed Paşa, Ġstanbul 1311, s. 148.Defter-i Kütübhâne-i Süleymâniyye, Ġstanbul 1311, s. 18.Sicill-i Osmânî, II, 323.Osmanlı Müellifleri, I, 67-69.W. Ostwald, Der Energetische Imperativ, Leipzig 1912.Brockelmann, GAL, II, 231, 299; Suppl., II, 323.Hediyyetü‟l-ʿârifîn, I, 361.Sarton, Introduction, III/1, s. 626.UzunçarĢılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 227.H. Corbin, ―La Philosophie islamique depuis la mort d‘Averroes jusqu‘à nos jours‖, Histoire de la philosophie Islamique, Paris 1974, III, 1289.a.mlf., Corps spirituel et terre céleste, Paris 1979, s. 139.L. Massignon, La Passion d‟alHosayn Ibn Mansour al-Hallāj, Paris 1975, IV, 42.Mehmet Bayraktar, La Philosophie mystique de la religion chez Dâvûd de Kayserî (doktora tezi, 1978), Paris, Sorbonne.a.mlf., Kayserili Dâvûd (Dâvûdu‟l-Kayseri), Ankara 1988.Hüseyin G. Yurdaydın, İslâm Tarihi Dersleri, Ankara 1982, s. 100.Mustafa Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, Ġstanbul 1984, s. 68.Bursalı Mehmed Tâhir, ―Terâcim-i Ahvâl: Dâvûdi Kayserî‖, SM, VI/134 (1326), s. 55 vd.A. Turan Akbulut, ―Dâvûd-i Kayserî‖, İslâm Medeniyeti Mecmuası, IV/3, Ġstanbul 1980, s. 61- 83.Ġzmirli Ġsmail Hakkı, ―Âsım Bey‖, İTA, I, 583. 443 EMÎR SULTAN BUHARĠ(K.S) (D.H.770-M. 1368. Buhara -V.H.833-M.1429.Bursa) Osmanlı Devletinin kuruluĢ devrinde yaĢıyan, tefsîr, hadîs, kelâm âlimi ve mutasavvıf, Yıldırım Bayezid Han‘ın damadı. Anadoluya Ġslamı mayalayan Hak dostlarından veli Sultan. Buhara‘da doğdu. Adı, Mehmed ġemseddin, babası Seyyid Muhammed b. Ali'dir. Bir zamanların ilim ve irfan beldesi Buhara'da dünyaya gelmiĢtir. "Emir Sultan" olarak meĢhur olmuĢtur. Bursa denilince akla ilk gelen Ģey Emir Sultan Hazretleri'dir. Horasan diyarından gelen Emir Sultan Hazretleri'nin soyu ta Ġmam-ı Ali (k.v.) Hazretleri'ne kadar uzanır. Seyyid olduğu için―Emîr‖, çömlekçilik yaparak geçimini sağladığı için ―Külâl‖ unvanları verilen ve Emîr Külâl diye tanınan babası Seyyid Ali Buhara‘nın tanınmıĢ mutasavvıflarındanalim bir velidir. Seyyid Ali, Bahâeddin NakĢibend‘in aynı unvanı taĢıyan mürĢidi Emîr Külâl ile karıĢtırılmamalıdır. Emîr Sultan‘ın H.770 –M.1368 yılında Buhara‘da doğmuĢtur. Ona, Buhârâ‘da doğduğu için Muhammed Buhârî, Seyyid olduğu için ―Emîr Buhârî‖, Yıldırım Bâyezîd Hân‘ın dâmâdı olduktan sonra da ―Emîr Sultan‖ denilmiĢtir. 444 ĠLĠM TAHSĠLĠ Anadolu'yu aydınlatan, anadoluya Ġslam‘ı mayalayan, alperen bahtiyarlardandır. Çocukluk yılları hakkında bilgi bulunmamakla birlikte iyi bir tahsil gördüğü söylenebilir. Bizzat kendi ifadesine dayanılarak yazıldığı söylenen menâkıbnâmelerin birçoğuna ve onlara dayanan tarih ve biyografi kitaplarına göre soyu yedinci kuĢakta on ikinci imam Muhammed el-Mehdî el-Muntazar‘a ulaĢır. Bazı menâkıbnâmelerde Muhammed el-Mehdî‘den önceki isim Hasan elAskerî yerine Ali Ģeklinde kaydedilmiĢtir. Akrabası olduğunu söyleyen Emîr Hasan Nûrî, Emîr Sultan‘ın yedinci Ġmam Mûsâ el-Kâzım‘ın oğlu Ġbrâhim‘in soyundan geldiğini bildirerek farklı bir silsile kaydeder. Ġmam Mûsâ el-Kâzım‘ın gerçekten Ġbrâhim adlı bir oğlu bulunduğuna göre en mâkul rivayetin bu olduğu düĢünülebilir. Emir Sultan, Türk-Ġslâm dünyasının baĢlangıçta ilim membaı olan Buhara‘da yetiĢmiĢtir. Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere‘de de ayrıca ilim tahsil etmiĢtir. On yedi on sekiz yaĢlarında iken babası vefat eden ġemseddin Muhammed, muhtemelen bir süre çömlekçilik yaptıktan sonra Seyyid Usûl, Seyyid Nâsır, Seyyid Ni‗metullah, Ali Dede, Baba Zâkir gibi mutasavvıflarla hacca gitmek üzere Buhara‘dan ayrıldı.Daha çocuk denilecek yaĢta iken Buhara'da bir rüya gördü. Rüyasında Rasulüllah Efendimiz onu Medine'ye çağırıyordu. Hacılar kervanına katılarak Medine'ye ulaĢtı. Rasulüllah Efendimiz'in Ravzasına kavuĢtu. Ne var ki, hacılar kendilerine birer mesken bulup yerleĢtiği halde ona sahip çıkan olmadı. Sonunda seyyidlere mahsus olan boĢ bir oda bulup oraya doğru yürüdü. Orada bulunan bir kimse yöneldiği yerin seyyidlere mahsus olduğunu bildirerek girmemesini söyledi. Emir Muhammed Efendi, kendisinin seyyid olduğunu söylediyse de, o zat kılık kıyafetinin seyyidlere benzemediğini, bunun için de onlara mahsus odaya kabul edemeyeceğini söyledi. Sonunda, kendisini seyyid olarak kabul ettirmek için Rasulüllah Efendimiz'e sormayı kabul ettiler. Birlikte Ravza-i Mutahhare'ye vardılar ve Emir Muhammed Efendi: "Esselâmü aleyke yâ ceddi!" diye seslendi. Bu sese: "Ve aleykes selâm yâ veledi yâ Seyyid Muhammed Buhari!" diye karĢılık geldi. O andan 445 itibaren değeri anlaĢıldı ve orada bulunanlar eline, eteğine sarılmaya baĢladılar. Bundan sonraki Medine hayatı Rasulüllah Efendimizin Ravzası‘nda coĢkunluklar ve vecdler halinde geçti Hac farizasını ifayı müteakip Medine‘de, birkaç yıl kaldıktan sonra, bir gece rüyasında yine‘ yanında Ġmam-ı Ali (k.v.) Hazretleri bulunduğu halde Efendimiz (s.a.v.)'i gördü. Ġmam-ı Ali(r.a), kendisine dikkatle bakarak: "Oğlum, sana burada mekân tutmak yok. Yüce Allah seni Ceddim Muhammed Mustafa (s.a.v.)'nın yolunda hizmet için görevli kıldı. Rum diyarına gidecek, halkı irĢad edeceksin. Senin önünde ilerleyen nurdan üç kandil belirecek. O kandiller hangi yerde gözden kaybolursa, orayı kendine mekân tutacak ve orada kalacaksın. Kabrin de orada olacaktır." Bu rüya üzerine ĢaĢkına döndü. Gönlü Medine'den, bilhassa Rasulüllah Efendimiz‘in Ravzası‘ndan ayrılmak istemiyordu. Önce Irak -Bağdat‘a uğrayarak tezkire müellifi ÂĢık Çelebi‘nin ceddi Seyyid Muhammed en-Nattâ‘nın misafiri oldu. Çaresiz yeniden Buhara'ya döndü. Hasret ateĢiyle tutuĢtuğu Rum diyarına vakit geçirmeden yürümeye koyuldu. Dağ tepe demeden yol aldı, onunla birlikte Anadolu‘ya geçerek, Karaman, Niğde, Hamîd-ili, Kütahya ve Ġnegöl yoluyla Bursa‘ya ulaĢtı. Gelir gelmez de yanan kandiller gözden kayboldular. Kendisine hazırlanan yere geldiğini hemen anladı ve Bursa'da yerleĢip kalmak üzere kararını verdi. Bursa‘ya Yıldırım Bayezid Han zamanında gelmiĢtir. Zahir ilimleri sahasında kendisini imtihana çekmek isteyen Molla Fenârî, Molla Yegân, Alî-i Rûmî gibi âlimlerin onun mânevî gücü karĢısında bir süre ağız açamadıkları ve onlarla giriĢtiği tartıĢmadan baĢarıyla çıktığı Ģeklindeki rivayetlerden onun bu âlimlerle yakın münasebeti olduğu anlaĢılmaktadır. Emîr Sultan bu yıllarda Molla Fenârî‘den Sadreddin Konevî‘nin Miftâḥu‘l-ġayb‘ını okuyup istinsah etmiĢ ve bu nüshaya Molla Fenârî bir icâzetnâme yazmıĢtır. (TaĢköprizâde, s. 55) Mutasavvıflara ilgisi olan Bursa halkı tarafından kısa sürede sevilmiĢ ve etrafında birçok mürit toplanmıĢtır. Bursa ulema ve meĢayihi ile de münasebette bulunmuĢtur. Emir Sultan; Bursa‘da 446 ġemseddin Fenâri‘den ders aldı ve icazet diploması da hocası tarafından yazılıp verilmiĢtir. AĠLESĠ VE ÇOCUKLARI Daha sonra I. Bayezid‘in kızı Hundî Hatun ile evlenmiĢ bu evlilikten iki kızı ve Emir Ali Çelebi adında bir oğlu olmuĢtur. Çocukları hep kendisinden önce ölmüĢtür. Emir Sultan, ―kerametler Sultanı‖ diye de anılmıĢtır. Kaynaklarda uzun boylu, güzel yüzlü, seyrek sakallı olarak tanıtılan Emîr Sultan‘ın on iki terkli taç üstüne yeĢil imâme sardığı, ömrünü derin bir zühd ve takvâ içinde ibadet ve irĢadla geçirdiği rivayet edilir. Menâkıbnâme müellifi Hüsâmeddin ile tarihçi Âlî, Niğbolu Muharebesi sırasında (798/1396) Bursa‘da bulunduğu kesin olan ġemseddin Muhammed‘in evlenmesinden bahsederken Yıldırım Bayezid‘in bu sırada Eflak seferinde olduğunu söylerler ki bu takdirde 1394‘ten önce Bursa‘ya gelmiĢ olmalıdır. Bursa‘da ilk olarak PınarbaĢı‘na veya Gökdere civarındaki bir mağaraya ya da bir savmaaya yerleĢtiğine dair farklı rivayetler vardır. Ġlk ikamet yerinin türbesinin bulunduğu mahal olduğu da söylenir. Bursa‘da Ģöhreti kısa zamanda yayılan ġemseddin Muhammed giderek Ģehrin en çok saygı gören Ģahsiyetlerinden biri haline gelir; Emîr Sultan veya Emîr Seyyid adlarıyla anılmaya, ulemâ ve meĢâyih arasında da itibar görmeye baĢlar. Emîr Sultan Bursa‘ya geldiği zaman, Yıldırım Bâyezîd Hân Macarlarla savaĢıyordu. DüĢman kuvvetleri, Osmanlı ordusuna büyük zayiat verdiriyorlardı. Bu esnada bir genç, yaralıların yaralarını sarıyor, ba‘zan da ellerini açıp duâ ediyordu. Kolundan yaralanan Yıldırım Bâyezîd, bu genç askerin gayretle ve mehâretle yaraları sardığını görünce, o gence karĢı kalbinde bir yakınlık hâsıl oldu. Yanına kadar giderek; ―Benim de kolumda yara var, yaramı sar‖ deyince, Emîr Sultan cebinden bir mendil çıkarıp; ―Buyurun PâdiĢâhım, sizin yaranızı da bu mendil ile sarayım‖ dedi. Sabah olunca, sarılan bütün yaraların iyi olduğunu, askerlerin ayağa kalktıklarını Yıldırım Bâyezîd Hân‘a haber verdiler. Yıldırım Bâyezîd 447 de merak edip kendi yarasını açarken, kolundaki mendilin, hanımının niĢanlı iken kendisine hediye ettiği mendilin yarısı olduğunu gördü. AkĢam yaraları saran askerin, yanına getirilmesini emretti. Fakat o kimseyi bulamadılar. Yine Niğbolu Kalesi‘nin fethinde günlerce kanlı çarpıĢmalar oldu. Kale bir türlü feth edilemedi. Hücumların en Ģiddetli ânında, bir genç, kale kapısını ardına kadar açtı. Yıldırım Bâyezîd ve askerleri kaleye girdiler. Kaledekiler, bu durum karĢısında teslim olmak mecbûriyetinde kaldılar. Zaferden sonra bu genci aradılar, bir türlü bulamadılar. Yıldırım Bâyezîd Hân, Rumeli fethinden sonra Bursa‘ya gelmeyip Edirne‘de konakladı. Bu sırada Osmanlı padiĢahı olan Yıldırım Bayezıd Han Rumeli fethinde bulunuyordu. Zafer nasip olmuĢ, bir süre orduyu dinlendirmek için Edirne'de kalmıĢtı. Zaten Edirne Osmanlı'nın o dönemde ikinci payitahtı idi. Yıldırım Bayezıd'ın güzeller güzeli kızı Hundî Hatun bir gece rüyasında Rasulüllah (s.a.v)Efendimiz‘i gördü. Efendimiz ona; "Ey güzel kız! Seyyid Muhammed Buharı ile evleniver. O benim oğlumdur." Bu rüyasını kimseye açmayan Hundî Sultan'ın gönlüne aĢk ateĢi dolmuĢ, yanıp yakılıyor. Ancak derdini kimseye açamıyordu. Yine bir gece rüyasında Rasulüllah Efendimiz(s.a.v)‘i gördü. Bu defa da ona Ģöyle buyurdu: "Kızım! Eğer kıyamet gününde benden Ģefaat umuyorsan, Muhammed Buharı ile hayatını birleĢtir." Uyandığında, içinin bir ateĢle kavrulduğunu duydu. Kimseye açamadığı derdini, yüceler Yücesi Allah'a açmaya karar verdi. ġöyle yalvarmaya baĢladı: "Ey Rahman ve Rahim olan Allah‟ım! DüĢenlerin elinden ancak sen tutarsın. Benim de elimden tut. Eğer o Seyyid Muhammed Buharı kulunun bu ateĢimden haberi yoksa onu da haberdar eyle." Sabah olunca hizmetçisini çağırdı ve ona: "Ġki gecedir üstüste aynı rüyayı görüyorum. Var Emir Sultan'a olanları anlat. Bu rüyalardan o da haberdar mıdır, bileyim" dedi. Hundî Sultan'ın cariyesi eteklerini sürüyerek Emir Sultan'ın kapısına vardı. Emir Sultan Hazretleri de gelecek haberci misafirini beklemekte idi. Cariye kendisine bir Ģey söylemeden: "Var hanımına 448 söyle. Bu husus bizim de malumumuzdur." Cariye, kuĢ gibi uçarcasına haberi Hundî Sultan'a iletti. Hundî Sultan sevinçten uçuyordu. Bir ara kendine geldi ve: "Takdir-i Ġlâhî bozulmaz. Bu durumdan herkesi haberdar etmeliyiz." Rüyasını bütün saray halkına anlattı. Sonunda nikâhları kıyıldı. Kötü huylu kimseler derhal Edirne'de bulunan Yıldırım Bayezıd Han'a haber uçurdular. “Sultanımız, kızınız Hundî Hatun, derviĢ parçası bir adamla evleniyor” diyerek sultana olan bitenleri ilaveli bir Ģekilde Sultan'a aktardılar. Yıldırım Bayezıd Han, öfkesinden çılgına döndü. Vezirlerinden Süleyman PaĢa'yı huzuruna çağırdı ve: "PaĢa! Kendi kapı halkından kırk kiĢi al ve birçok sipahi ile Bursa'ya git. Emir Sultan denen derviĢle kızım Hundî Sultan'ın baĢlarını koparıp bana getir. Çabuk ola! Süleyman PaĢa, aldığı emri yerine getirmek üzere maiyeti ve sipahilerle Edirne'den hareket etti. Yıldırım hızıyla Bursa'ya ulaĢtı. Kaplıcalar semtinde bir yerde konup adamlarına emir verdi: "Sizlerden Emir Sultan denilen derviĢ ile Hundî Sultan'ın baĢlarını istiyorum." Cengâverler sarayın çevresini kuĢattılar ve Emir Sultan ile Hundî Hatun'u aramaya baĢladılar. Emir Sultan'ın derviĢlerinden biri onlara Ģöyle seslendi: "Ey yiğitler! Münafık sözüne uyup olay çıkarmayın." Bu sözü Emir Sultan ve Hundî Hatun birlikte duydular. Emir Sultan Hundî Hatun'a bakarak Ģöyle dedi: "Ey Hundî Hatun! Duvarda asılı duran yayı al ve bir ok koy kiriĢini ger. Sonra da evliyanın cümbüĢünü seyret." Askerler kapıya yüklenmiĢ, saraydan içeri dolmuĢlardı. Hemen orada beliren kırk yeĢil ok hücumda olan kırk askerin kalbine saplandı ve hepsi yere cansız düĢtüler. Olup bitenler Süleyman PaĢa'ya bildirildi. Öfkeyle atına binip saraya doğru harekete geçtiyse de atından düĢerek boylu boyunca yere serildi. O sırada Emir Sultan Hazretleri kendi kendine konuĢuyordu: "Lütfen sabredin." Anadolu evliyaları Emir Sultan Hazretlerinin yardımına koĢmuĢlardı. Süleyman PaĢa da attan düĢtüğü yerde ölüp kalmıĢtı. Haber en kısa zamanda Yıldırım Bayezıd Han'a ulaĢtırıldı. Yıldırım Bayezıd Han bu defa Bursa kadısına durumu tahkik için bir mektup gönderdi. Kadı da Emir Buharî Hazretleri'nin büyüklüğünü, 449 Rasulüllah Efendimizin emri üzerine Bursa'ya geldiğini, bu evlenme iĢi de yine onun emri olduğunu bir bir anlattı. Yaptıklarından piĢmanlık duyan Yıldırım'ın öfkesi geçti ve bir yakınını göndererek Emir Sultan Hazretleri'nden özür diledi. Böylece bu izdivaç PadiĢah tarafından da onaylanmıĢ oldu. Rivayete göre, Hundî Sultan bir atlas bohça içerisinde niĢanlısı Emir Sultan Hazretleri'ne Harem Ağası ile bir takım giyecekler gönderdi. O sırada Emir Buharı Hazretleri küçük bir hücrede, derviĢlerine sohbette bulunuyordu. Bohçayı alıp içerisinden atlas bir yemeni aldı. Ġçerisine önündeki mangaldan kıpkırmızı koru koydu ve niĢanlısına hediye olarak gönderdi. Hediye sarayda açıldığında, yemeni içinde nadide mücevherlerin parlamakta olduğu görüldü. Emîr Sultan‘ın Yıldırım Bayezid‘in kızı Hundi Hatun ile evlenmesi kaynaklarda farklı Ģekillerde anlatılmaktadır. Menâkıp kitaplarına göre Hundi Hatun rüyasında gördüğü mânevî iĢaretler üzerine, Rumeli taraflarında seferde bulunan babasının rızâsını almadan Emîr Sultan ile evlenmiĢ, dönüĢte durumu öğrenen padiĢah gazaba gelerek kızıyla damadını öldürmek üzere Süleyman PaĢa maiyetinde kırk kiĢilik bir kuvvet göndermiĢ, ancak Emîr Sultan‘ın kerametiyle bunlar birer ―kadîd‖ kesilmiĢtir. Bursa‘nın Yıldırım semtindeki Kaditler Mezarlığı‘nın adının bu olaydan kaynaklandığı rivayet edilmektedir. Molla Fenârî, Yıldırım Bâyezîd‘e Ģu mektûbu yazdı:―Mektûbuma, dâima kullarına acıyıcı olan Allahü teâlânın adıyla baĢlarım. Ġnsanların en âcizi olan ben, Türk ve Ġslâm memleketlerinin koruyucusu, Osmanoğullarının övündüğü ve Hak uğruna savaĢ edenlerin baĢkanı, Ġslâm dîninin ve müslümanların yardımcısı olan, PâdiĢâhımın ömrünün uzun olmasını ve evlâdının çoğalıp kıyâmete kadar Ģan ve Ģerefle yaĢamasını Rabbimden niyaz ederim. Sultânımızın Ģunu bilmesi gerekir. Bizim Peygamberimiz Hazreti Muhammed Mustafâ‘dan ( aleyhisselâm ) önce, Îsâ aleyhisselâm, kendine inananlardan üç kiĢiyi Hak dîne da‘vet için bir 450 beldeye göndermiĢti. Fakat oranın halkı, onları yalanlayıp öldürdüler. Bu cinâyeti iĢledikten sonra, sevinerek evlerine gittiler. Cenâb-ı Hak onların bu davranıĢlarından râzı olmadı ve Cebrâil aleyhisselâma, o belde üzerinde yürekleri parçalayıcı, korkunç ve keskin bir sesle haykırmasını emretti. Cebrâil aleyhisselâm haykırınca, orada bulunanların hepsi bir anda öldü. Böyle büyük bir felâkete düĢmemek için Allahü teâlâya sığınırız. ġimdi bizim de Sultânımızdan bir ricamız vardır. Dün öldürülmesini emrettiğiniz Emîr Sultan, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) neslinden hürmete değer bir insandır. Bu zât gibi temiz kalbli, Peygamber neslinden bir kiĢi, zamanımıza kadar Anadolu‘ya ayak basmamıĢtır. Buna benzer aslı temiz bir kimseyi elleri hediyeler dolu da‘vetçiler göndererek Buhârâ‘dan Anadolu‘ya getirmeye çalıĢsa idiniz, sizin için ebedî bir Ģeref olurdu. Böyle yapmadığınız hâlde, ma‘nevî irâde üzerine yurdumuza gelen bu zât dolayısıyla Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) yakınlık kazanırsanız, sizin dünyâ ve âhıret saadetiniz artacaktır. ġunu da bildireyim ki, bu dâmâdınız, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ); ―Ümmetimin âlimleri, Ġsrâiloğullarının nebileri gibidir‖ buyurduğu kimselerdendir. Bizim böyle seyyidlerden gördüğümüz feyz eserlerini, Hazreti Muhammed‘den sonra kimse göstermemiĢtir. Eğer bir daha onun baĢını kestirmek için asker gönderirseniz, bütün yurdumuzun felâketi olacağından Ģüphemiz yoktur. Son ferman sultânımızındır.‖(metni için bk. Baldırzâde, Ravza-i Evliyâ, vr. 9b-10a; Mehmed ġemseddin, s. 6) Öte yandan Mecdî ve Belîğ, padiĢahın çok sevip saydığı Emîr Sultan‘la kızını kendi rızâsıyla evlendirdiğini söylerler ki doğrusu da bu olmalıdır. Zamanında Osmanlı sultanları kendisine hürmet eder, sefere çıkacaklarında huzura gelip, mübarek duasını alırlardı. Emir Sultan, 451 aynı zamanda birinci Bâyezid‘in ‗Bilim DanıĢmanı‘ idi. Ordu onun eliyle kılıç kuĢanırlardı. Emir Sultan; hayatı boyunca din ve vatan için yapılan gazaları teĢvik etti. Müritlerine bu iĢlerin kutsiyetini anlatarak onların da bu yola gönül bağlamalarını sağladı. Emir Sultan‘ın vefatından sonra bile manevî yardımlarının serhat boylarındaki gaziler tarafından görüldüğü sürekli bir Ģekilde anlatılırdı. Bu cümleden olarak onun, çok gayret sarf etmesine rağmen Timur-Yıldırım çarpıĢmasının önüne geçemediği ve savaĢın da Emir Sultan‘ın iĢaret ettiği gibi Yıldırım Bayezid‘in aleyhine sonuçlandığı bilinmektedir. Osmanlı Devleti‘nin geniĢleyip büyümesinde maddî ve manevî yardımları olan Emir Sultan, asıl kurduğu tarikat ve yetiĢtirdiği müritleri vasıtasıyla hizmet etmiĢtir. Anadolu‘nun TürkleĢmesiĠslâmlaĢması sürecinde onun da büyük rolü olmuĢtur. Kendisi, daha çok ―toplumun hocası‖ olarak görev yapmıĢ, öğrenci yetiĢtirmiĢ, Ģairlik yönü itibariyle de birkaç Ģiir yazmıĢ ve söylemiĢ, fakat bunun dıĢında da herhangi bir eseri bulunmamakta, ama ona ait bir menakıpname ölümünden bir müddet sonra müritleri tarafından kaleme alınarak birkaç nüsha halinde yazılmıĢtır. Akar gözlerümden yaĢ yerine kan Zerrece görünmez gözüme cihân Deryâlar nûĢ idüb kanmaz iken cân AĢıklar kandıran ummânı buldum Emîr Sultan dir ne hoĢ bâzâr imiĢ AĢıklar seyr idüb gezerler imiĢ Cümlenün maksudı ol dîdâr imiĢ Hakk‘a karĢı duran divanı buldum‖ (Prof.Dr. Abdurrahman GÜZEL, Türk Halk ġiiri Emir Sultan Efsanesi) Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân‘a, Abbasî halîfesi tarafından ―Sultân-ı Ġklîm-i Rûm‖ ünvanı verildiğinde, PâdiĢâha Emîr Sultan kılıç kuĢatmıĢtı. Devrinin en üstün velisi olan Emîr Sultan, ―Kerâmetler Sultânı‖ diye de anılmıĢtır. Zamanındaki Osmanlı sultanları ona hürmet eder, bir sefere çıkacaklarında, huzûruna gelip mübârek duâsını 452 alırlardı. Onun eliyle kılıç kuĢanırlardı. Emîr Sultan, hayâtı boyunca, din ve vatan için yapılan gazâları teĢvik etti. EMĠR SULTAN HAZRETLERĠNĠN KERAMETLERĠ VE MENKIBELERĠ Emîr Sultan hazretlerinin kerâmetleri ve menkıbeleri pek çoktur. Ba‟zıları Ģöyle anlatılır: Yıldırım Beyazıd savaĢa gider. Emir Sultan, Yıldırım Beyazıd‘ın damadı olduğu için Bursa‘dan ayrılmaz. Bu duruma Yıldırım Beyazıt‘ın karısı ve Emir Sultan‘ın kızı çok içerlenir. Emir Sultan‘a ―Sana yakıĢıyor mu? Babam harp meydanında savaĢıyor, sen buradasın.‖ Emir Sultan da ―Hanım bizim harbe gidecek zamanımız henüz gelmedi. Allah kısmet eder, izin verirse, o zamanda gelecek.‖ der. Birkaç gün sonra çadırında otururken çadırın bir ucunu kaldıran Emir Sultan karısına savaĢ meydanını gösterir. Bakarlar ki Yıldırım Beyazıd ayağından yaralanmıĢ. Ordusu da yenilmek üzere, Emir Sultan karısına ―Ģimdi Allah‘ın izniyle babana yardıma gidiyorum‖ diyerek hanımının baĢörtüsünü alır ve ortadan kaybolur. Bu sırada savaĢ meydanın da beyaz bir atlı belirir. Beyaz atlı savaĢçı önüne çıkan düĢmanı periĢan eder. Kaybedilmek üzere olan savaĢ zaferle sonuçlanır. Evden çıkarken karısının baĢından aldığı baĢörtüsünü de Yıldırım Beyazıd‘ın ayağına sarar ve ortadan kaybolur. Zafer dönüĢü Bursa‘ya gelen Yıldırım Beyazıd, ilk iĢ olarak damadı Emir Sultanı huzuruna çağırır. Hiddetle ―Ben senin gibi karısının koynundan çıkmayan zavallı bir damat istemiyorum, Benim damadım halk meydanında düĢmanı periĢan eden beyaz atlı gibi bir yiğit olmalıydı.‖ der. Emir Sultan ―Affedersiniz Sultanım‖ diyerek beyaz atlının kendisi olduğunu açıklamaz. Orada bulunan Hundi Hatun, babasının bacağına sarılı olan örtüyü hemen tanır. ―Hayır, baba‖ der. Bacağınızdaki çevreye bir bakar mısınız, o benim çevrem‖ der. PadiĢah bacağındaki çevrenin kızına ait olduğunu görünce kendisine yardım edenin Emir Sultan olduğunu anlar. Hemen yerinden fırlayarak 453 Emir Sultanın elini öpmeye çalıĢır. Emir Sultan “Siz benim büyüğümsünüz, ben sizin elinizi öpeyim” der. Ve zaferlerin daim olmasını diler. Molla Fenârî gibi bazı büyüklerin de yardımıyla Emîr Sultan, Yıldırım Bayezid‘in Timur tarafından gönderilen elçileri öldürtmesine engel oldu. Ankara SavaĢı‘nın ardından Bursa‘nın Timur ordusu tarafından iĢgali sırasında Molla Fenârî ve Ġbnü‘l-Cezerî ile birlikte Emîr Sultan da Kütahya‘da bulunan Timur‘un huzuruna götürüldü. Bir süre sonra serbest bırakılarak yine Molla Fenârî ile birlikte Bursa‘ya döndü. II. Murad‘ın, amcası Mustafa Çelebi‘ye karĢı sürdürdüğü mücadelede hükümdarın yanında yer aldı. Mustafa Çelebi büyük bir kuvvetle Bursa‘ya yaklaĢırken padiĢahın Emîr Sultan‘a baĢvurup amcasına karĢı yürüttüğü mücadelede onun sözlerinden cesaret aldığı, olaydan sonra kendisine daha çok bağlandığı, huzurunda diz çöküp oturduğu rivayet edilir. Emîr Sultan çok gayret göstermesine rağmen, Timur-Yıldırım çarpıĢmasının önüne geçemedi. Ġki müslüman-Türk ordusunun birbirleri ile savaĢmasını istemiyen Emîr Sultan, sonucun ne olacağını da çok iyi biliyordu. Ankara SavaĢı‘nın baĢlamasına çok az bir zaman varken, eĢi Hundi Hâtun‘un isteği üzerine, Allahü teâlânın izniyle bir ânda cepheye vardı. Orada Sultan Bâyezîd Hân ile görüĢmesine rağmen, kararından dönmeye niyetli olmayan PâdiĢâhı, savaĢtan vazgeçiremedi. Emîr Sultân‘ın ikâz ettiği Ģekilde, savaĢ Yıldırım Bâyezîd‘in aleyhine sonuçlandı. Ankara SavaĢından sonra Tîmûr Hanın ordusu Bursa önlerine gelip konakladı. Ordu uzun süre burada kaldığı için, Bursa'da yiyecek tükendi ve halk sıkıntı içine düĢtü. Bunun üzerine halk Emîr Sultan'a gidip yardım istedi. Emîr Sultan onlardan birisine; "Tîmûr'un ordusuna git, orada kumral sakallı, kırmızı yüzlü, kimsenin yüzüne bakmayan, bizi yürekten sevenlerden bir eskici var. Ona selâm söyle ve bir aydan beri müslümanlar yiyeceksiz kaldı. Göçmezler mi acabâ? de!" buyurdu. 454 Bu emri alan kiĢi, Tîmûr'un ordusundaki eskiciyi buldu ve Emîr Sultan'ın sözlerini nakletti. Eskici Baba; "Evet, buraya geleli epey oldu. Artık göç vakti geldi." diyerek elindeki iğne ipliği bir kutuya yerleĢtirdi. O anda orduda toplanma hazırlıkları baĢladı. Kısa süre sonra Tîmûr'un ordusu Ģehri terk etti. Yıldırım Bâyezîd'in Ankara SavaĢı mağlubiyetinden sonra, Amasya'da bulunan ġehzâde Çelebi Mehmed, bir gün Molla Ali'yi huzûruna dâvet edip dedi ki: "Yâ Molla Ali! Meydana gelen hâdiseden ibret aldın mı? Babam Yıldırım Bâyezîd'in baĢına gelen musîbet ve belâların sebeplerini düĢünebiliyor musun? Görüyorsun ki, herbirimiz bir yere ayrıldık. KardeĢim Mûsâ Çelebi, Îsâ Çelebi'nin üzerine yürüdü ve Bursa'da tahta oturdu. KardeĢim Süleymân Çelebi ise Edirne'de tahta oturdu. DüĢman bizden korkarken, Ģimdi biz âleme maskara olduk. Özellikle Edirne'de oturan kardeĢim Süleymân Çelebi'nin fitne ve fesâdından korkulur. Din ve devlete taĢıdığım iyi niyet ve gayret, bu olaylar karĢısında beni daha da hassas kıldı. Gel seninle tac ve taht düĢüncesini terk ederek hacca gidelim!" Çelebi Mehmed hem söylüyor, hem ağlıyordu. AkĢam ikisi de istihâreye yattı. Çelebi Mehmed rüyâsında dedesi Murâd-ı Hüdâvendigâr'ı gördü. Yanında Emîr Sultan vardı. Ona bir kılıç, bir de eğerlenmiĢ at vererek; "Haydi yiğidim! Din esâslarını ikâme eyle!" dediler. Çelebi, ata binmek istemediği hâlde, çâresizlik içinde binmek zorunda kaldığını ve Gelibolu istikâmetine hareket ettiğini gördü. Molla, aynı gece rüyâsında Bursa'da olduğu ve Çelebi Mehmed'i tahtın üstünde, Mûsâ Çelebi'yi ise tahtın altında gördü. Bunun üzerine Mehmed Çelebi, Bursa'ya hareket etti ve Osmanlı tahtına geçti. Rüyâda gördüğü gibi Osmanlı tahtına sâhib oldu. Bir gün sohbet esnâsında bir zât, Emîr Sultan'a, Peygamber efendimizin mîrâca çıkmasının cismânî mi, yoksa rûhânî mi olduğunu sordu. Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: "Ceddim Resûl-i ekrem, mîrâca bedeniyle çıktı. Mekânsız, zamansız, cihetsiz, sıfatsız olarak Allahü teâlâyı gördü. Gözsüz, kulaksız, vâsıtasız, ortamsız olarak Rabbi ile konuĢtu. Bu hususta kimsenin Ģek ve Ģüphesi olmasın. 455 Bunun doğruluğu, Necm sûresinde bildirilmiĢtir. Resûl-i ekrem için cümle melâike ve bütün mahlûkât salevât getirirler. Böyle yüksek bir zâtĠn mîrâcında, bedenen veya rûhen olmasında ġüpheye gerek yok. Bu beden, göz ve kulaklar, günde bir defâ değil, dört yüz kere mîrâc yapabilir. Buna Ģüphe etmemek gerekir. Allahü teâlâ bir hadîs-i kudsîde; "Ey Habîbim, sen olmasaydın, hiçbir Ģeyi yaratmazdım." buyuruyor. Bu hadîs-i kudsî, bunun doğru olduğunu gösterir." Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: "Allahü teâlânın yolunda olan bir kimsenin kalbinde, Allahü teâlâya kavuĢmaktan baĢka bir arzu bulunmaz." Talebelerinden birisi anlatır: Bir gece rüyâmda Ģöyle gördüm: Bursa'nın uzak kasabalarından birkaç kiĢi: "Bursa'da bir evliyâ var. Allahü teâlânın izniyle ne hâcetin varsa verirmiĢ." diye yola çıktılar. Ben de yatakta yatıyordum. Onların dediklerini duyunca, aralarına katılarak, biz de duâsını alalım diye birlikte Bursa'ya gittik. Dergâha girip Emîr Sultan'ı görünce bayılmıĢım. Aklım baĢıma gelince, ayağa kalkacak tâkati bulamadım. Emekliye emekliye Sultan hazretlerinin yanına vardım. "Sultânım, beni talebeliğe kabûl edin!" dedim. "Kâbûl eyledik!" diyerek mübârek elleri ile sırtımı sığadılar. Heyecanla uyandım. Rüyâmı anneme anlattım ve tâbir etmesini istedim. Annem; "Sen hemen o büyük velînin yanına koĢ, himmetine kavuĢarak duâsını al." dedi. Hemen yola çıktım. Bir grup insanın, rüyâmdaki gibi; "Gidip Emîr Sultan'ı ziyâret edelim. Onun duâsını alalım." diye yürüdüklerini gördüm. Aralarına katılarak, rüyâmdaki gibi, sırayla dergâha girip huzûrlarına çıktık. Emîr Sultan'ın mübârek nazarlarına kavuĢunca, aklım baĢımdan gitti. DüĢüp bayıldım. Aklım baĢıma gelince, ayağa kalkamayıp, emekliyerek ayakuçlarına kadar gittim. "Bizi talebeliğe kabûl buyurun Sultânım." deyince; "Biz seni talebeliğe kabûl edeli kırk yıl oldu." buyurdular. Emîr Sultan'ın büyük sevgi ve saygı gördüğü, adının yediden yetmiĢe herkesin dilinde dolaĢtığını duyan iki kiĢi, ziyâretine gitti. Yolda giderken biri; "Benim gönlümdeki tâze ekmek ile kaymak olsun." diğeri de; "Benimkisi de hayır duâ olsun." dedi. Dergâha 456 vardıklarında Emîr Sultan talebeleri ile bahçede sohbet ediyordu. Emîr Sultan; "ġu gelenlerden filâna ekmek ve kaymak verin, ötekisi için de hayır duâ edelim. Nefsinin hevâ ve hevesinden uzak ve Allah korkusunda müdâvim olsun!" buyurdu. Kalbinden hayır duâ isteyen zât, Emîr Sultan'ın talebesi olarak uzun yıllar hizmetinde bulundu. II. Murad tarafından 1422‘de yapılan Ġstanbul kuĢatmasına Emîr Sultan da katıldı. Bu kuĢatmanın tarihini yazan Bizans tarihçisi Ioannec Kananoc, Emîr Sultan‘ın 500 kadar derviĢiyle birlikte büyük bir debdebeyle padiĢahın ordugâhına geldiğini, hücum vakti olarak tayin ettiği 24 Ağustos Pazartesi günü öğleden bir saat sonra derviĢlerinin baĢında at üstünde kılıç ve kalkanıyla surlara yaklaĢıp kılıcını çekerek üç kere salladıktan sonra hücuma geçtiğini, bu iĢaret üzerine Türk ordusunun taarruza kalktığını anlatır. Bütün kaynaklar Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad‘ın Emîr Sultan‘a saygı gösterdiklerini, sefere giderken onun eliyle kılıç kuĢanıp duasını aldıklarını belirtir. PadiĢahlara kılıç kuĢatma geleneği, Emîr Sultan‘ın Hammer‘e göre Yıldırım Bayezid‘e, Atâ Bey‘e göre ise II. Murad‘a kılıç kuĢatmasıyla baĢlamıĢtır. Osmanlı padiĢahları Emîr Sultan‘ın vefatından sonra da ona hürmet göstermeyi sürdürmüĢler, Bursa‘ya geldiklerinde türbesini mutlaka ziyaret etmiĢlerdir. II. Bayezid ile Yavuz Sultan Selim‘in Emîr Sultan‘ın sandukasının örtüsü altına girip uzun süre dua ettikleri bilinmektedir. Menâkıbnâme müellifi Ni‗metullah‘ın ―eimme-i ma‗sûmîn‖den ―ismet-i kesbiyye‖ sahibi olarak tanıttığı ve muhtemelen Ġmâmiyye mezhebine mensup olan Emîr Sultan‘ın Sünnî Osmanlı muhitinde bu kadar büyük itibar kazanması üzerinde durulması gereken bir husustur. Birgün Emîr Sultan talebelerine ders veriyordu. Dersde; “ġeytan onlara va‟d eder, onları uzun emel ve kuruntulara düĢürür. ġeytanın kendilerine va‟d ettikleri, aldatmadan baĢka birĢey değildir.” meâlindeki Nisa sûresi yüzyirminci âyet-i kerîmesinin tefsîrini Ģöyle yapıyordu: Bizim yolumuzda gaflete yer yoktur. ġeytanın aldatması kuvvetlidir. Avvâmı baĢka yoldan aldatır. Sâlihleri baĢka yoldan aldatır. Âlimleri baĢka yoldan aldatır. Nitekim 457 iĢitmiĢsinizdir ki; Mûsâ aleyhisselâmın ümmetinden olan Bel‘âm bin Bâûrâ, Ġsm-i a‘zamı biliyordu. Onun her duâsı kabûl oluyordu. Sonunda nefsine yenik düĢmüĢ ve helak olmuĢtu.A‘râf sûresinde, soluyan köpeğe benzetildi. O sırada mecliste bulunanlardan bir zât, Emîr Sultan‘a; ―Sultanım, ba‘zı âlimler Ģeytanın aldatmasından kurtulmamıĢlarsa, biz nasıl kurtuluruz?‖ dedi. Bunun üzerine Emîr Sultan Ģu kıssayı anlattı: ―Birgün Hasen-i Basrî, bir yerde ibâdet ediyordu. O sırada Ģeytan elinde bir yularla oradan geçiyordu. Hasen-i Basrî onu yanına çağırdı ve; ―Yâ mel‘ûn, bu yularlar nedir?‖ diye sordu. ġeytan da; ―Yâ Hasen! Bu yularları, halkın güçlü olanlarının baĢına vururum. Bunlar benim mahkûmum olur. Kendi baĢlarına hareket edemezler‖ dedi. Hasen-i Basrî; ―Yâ mel‘ûn! Bu yularlardan bize de var mıdır?‖ diye sorunca, Ģeytan; ―Bu yularlardan sana yok‖ dedi. Emîr Sultan hazretleri, devamlı olarak sazdan örülmüĢ hasır üzerinde otururdu. Mübârek dudakları devamlı hareket ederdi. ġu Ģiiri sık sık söylerdi: Eğer gönlün benimle olursa, Yemen‟de olsan bile yanımdasın. Eğer gönlün benimle değilse, Yanımda olsan bile uzaktasın. Dinle bak Hak ne hoĢ söyledi. Zebur‟unda Davud‟a buyurdu. DüĢman ol önce nefs belâsına, Ondan, bana uymakla kurtulasın. Gel Ģimdi sen de düĢman ol nefsine, Zayi eyle onu her ne dilerse, Eğer bu iĢte atarsan riyayı, Kendine rehber kıl evliyâyı. Eğer anlarsan budur sana ol, Nefsinin Ģerrinden halâs ol, Nefsinin muradından uzak dur. DüĢersen eğer Ģeytana uzak dur. ġeyh-ül-Ġslâm, Emîr Sultan‘dan icâzet (diploma) aldıktan sonra, Câmi-i Kebîr‘de va‘z verirdi. Birgün va‘z vermek için yine kürsüye çıkmıĢtı. Emîr Sultan hazretleri bir talebesini, birĢeyler almak 458 için çarĢıya göndermiĢti. Bu talebe, ġeyh-ül-Ġslâm‘ın va‘z vereceğini duyunca, kendi kendine; ―Gidip va‘zı dinliyeyim, ġeyh-ül-Ġslâm‘ın hayır duâsını alayım‖ diye düĢünerek Câmi-i Kebîr‘e gitti. O ânda câmide zelzele olmaya baĢladı. Cemâatin bir kısmı dıĢarıya kaçtı. Fakat dıĢarıda zelzele olmadığını gördüler. Bu durumdan haberi olan ġeyh-ül-Ġslâm, murâkabeye daldı. Sonra cemâate dönüp; ―Ġçinizde Emîr Sultan‘ın hizmeti ile emr olunan kim ise, çabuk câmiden dıĢarı çıksın. Yoksa bizi helak ettirecek‖ dedi. Talebe hemen dıĢarı çıktı. Câminin sallanması durdu. Bu talebe iĢini görüp dergâha gitti. Emîr Sultan‘ın huzûruna girdi. Talebe selâm verdi. Emîr Sultan baĢını kaldırıp, sâdece talebeye baktı. Selâmına cevap vermedi. Talebe, hocasının heybetinden düĢüp bayıldı. Ayılınca, Emîr Sultan ona; ―Ey oğlum! Dünyevî ve uhrevî ihtiyâçlarınız karĢılanmadı mı ki, baĢkalarından yardım beklersiniz. Bir kimse hocasından çeĢit çeĢit ni‘metlere kavuĢurken, gidib baĢkasından yardım istemesi, ona suâl sorması, ilim öğrenmesi, hem ayıp, hem gevĢekliktir‖ buyurdu. TASAVVUFA BAĞLILIĞI Emîr Sultan‘ın mensup olduğu tarikat Kübreverdi tarikatıdır.Atâî‘nin Zeyl-i ġekāik‘te kaydettiği silsileyi dikkate alarak Emîr Sultan‘ın babası Seyyid Ali‟den, onun da Hâce Ġshak Huttalânî‟den (ö. 826/1423) tarikat aldığını ve tarikatın Ali elHemedânî (ö. 786/1384), Muhammed Mazdekânî, Alâüddevle-i Simnânî (ö. 736/1336), Nûreddin Ġsferâyînî, Ahmed Zâkir-i Curfânî, Ali Lala Ģeklinde yürüyerek Necmeddîn-i Kübrâ‟ya (ö. 618/1221) ulaĢtığını ve dolayısıyla Emîr Sultan‘ın Kübreviyye tarikatına mensup olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan halifelerinden Hasan Efendi Müzîlü‘Ģ-Ģükûk, Lutfullah Efendi de Cenâhu‘s-sâlikîn adlı eserlerinde, bizzat kendisinden iĢitmiĢ olduklarını söyleyerek Ģeyhin tarikat silsilesini babadan oğula intikal ettirip on iki imam kanalıyla Hz. Ali(r.a)‘ye ulaĢtırırlar. Hz.Hüseyin(r.a)soyundandır. Seyyiddir. ġöhreti Bursa‘dan sonra Osmanlı hâkimiyeti altındaki topraklarda giderek yayılmıĢ ve hakkında birçok menkıbe teĢekkül etmiĢtir. Bunların en meĢhuru, Bursa‘da Yıldırım Bayezid tarafından Emîr Sultan‘ın tavsiyesiyle yaptırılan Ulucami ile ilgili olanıdır. Bu menkıbeye göre caminin inĢaatı sırasında Yıldırım Emîr Sultan‘a bina hakkındaki görüĢünü sormuĢ, Emîr Sultan da caminin dört köĢesinde 459 birer meyhâneden baĢka bir eksiği kalmadığını söylemiĢ, bu uyarı üzerine padiĢah içkiye tövbe etmiĢtir. Bazı kaynaklarda bu olayın Yıldırım Bayezid ile Somuncu Baba arasında geçtiği nakledilir. Vefatından sonra Emîr Sultan‘ın yerine halifelerinden Hasan Hoca Ģeyh olmuĢ ve on üçüncü halife Ġbrâhim Efendi‘ye kadar (ö. 1178/1764-65) dergâhta Emîr Sultan‘ın silsilesi devam etmiĢtir. Ġbrâhim Efendi‘den sonra Emîr Sultan Dergâhı‘nın Ģeyhliği Celvetî meĢâyihinden Selâmi Ali Efendi‘ye intikal etmiĢtir. Dergâh 1225 (1810) yılına kadar Celvetî olarak faaliyet göstermiĢ, bu tarihte Hacı Ahmed Efendi‘nin Ģeyh olmasıyla NakĢibendî dergâhına dönüĢmüĢtür. Emîr Sultan‘ın takip ettiği irĢad usulü bilinmemektedir. Kaynaklarda dergâhta ―usûl-i Emîr‖ üzere âyin yapıldığı söylenmekteyse de bu âyinin uygulama tarzı hakkında bilgi verilmemiĢtir. Emîr Sultan‘ın halifeleri daha Ģeyhin sağlığında Bursa, Balıkesir, Edremit ve Mihaliç‘e, Karaman sınırlarına, Aydın ve Saruhan sancaklarına kadar yayılmıĢlardı. Kendisine mensup Ģeyh ve derviĢler Rumeli yakasına geçip mürĢidlerinin âdet ve menkıbelerini Gelibolu‘dan baĢlayarak sınır boylarına kadar götürmüĢlerdir. Osmanlı ordusunun bazı seferlerine bizzat katıldığı gibi müridlerini de gazâya teĢvik eden Emîr Sultan‘ın öldükten sonra da asırlarca Osmanlı ordusundan himmetini esirgemediğine inanılmıĢtır. Hakkında yazılan menâkıbnâmelerin çoğunda, sağlığında gösterdiği kerametler yanında vefatından sonra da özellikle darda kalmıĢ askerlere himmeti hakkında anlatılanlar geniĢ yer tutmaktadır. Bütün bunlar Emîr Sultan‘ın Türk halkı üzerindeki tesirini göstermesi bakımından önemlidir. VEFATI Emîr Sultan (H.833-M.1429) tarihinde Bursada Vebadan vefat etmiĢtir. Bursalı Ahmed PaĢa‘ya ait olduğu söylenen. ―Ġntikāl-i Emîr Sultân‘a / Oldu târîh intikāl-i Emîr‖ beytindeki ―intikāl-i Emîr‖ terkibi 833 (1429) yılını vermektedir. Eski kaynaklar onun Bursa‘da çıkan bir veba salgınında öldüğünü kaydetmekle yetinirler. Peygamber Efendimiz(s.a.v) ahirete intikal ettiği yaĢta iken Hakk‘a yürüyen Emir Sultan Hazretleri‘nin cenaze namazını vasiyeti üzerine Hacı Bayram-ı Veli kıldırmıĢtır. Emir Sultan Hazretleri‘nin naaĢı, Bursa‘da Emir 460 Sultan Külliyesi içinde yer alan türbesine defnedilmiĢtir. Vefatından sonra da halkın ve sultanların kendisine hürmeti devam etmiĢtir. Buna örnek olarak; Yavuz Sultan Selim Han, Mısır‘ı fethe giderken Emir Sultan Hz‘nin türbesini ziyaret etmiĢ ve dualarda bulunmuĢtur. Emir Sultan Hazretleri Bursa‘nın manevi mimarı, gönüllerin fethini gerçekleĢtiren sultanı olmuĢtur. Osmanlı Devleti‘nin geniĢleyip büyümesinde maddî ve manevî yardımları olan Emir Sultan, asıl kurduğu tarikat ve yetiĢtirdiği müritleri vasıtasıyla hizmet etmiĢtir. Anadolu‘nun TürkleĢmesiĠslâmlaĢması sürecinde onun da büyük rolü olmuĢtur. Kendisi, daha çok “toplumun hocası” olarak görev yapmıĢ, öğrenci yetiĢtirmiĢ, Ģairlik yönü itibariyle de birkaç Ģiir yazmıĢ ve söylemiĢ, fakat bunun dıĢında da herhangi bir eseri bulunmamakta, ama ona ait bir menakıpname ölümünden bir müddet sonra müritleri tarafından kaleme alınarak birkaç nüsha halinde yazılmıĢtır. Akar gözlerümden yaĢ yerine kan Zerrece görünmez gözüme cihân Deryâlar nûĢ idüb kanmaz iken cân AĢıklar kandıran ummânı buldum Emîr Sultan dir ne hoĢ bâzâr imiĢ AĢıklar seyr idüb gezerler imiĢ Cümlenün maksudı ol dîdâr imiĢ Hakk‘a karĢı duran divanı buldum‖ (Prof.Dr. Abdurrahman GÜZEL, Türk Halk ġiiri Emir Sultan Efsanesi) Türk edebiyatında Emîr Sultan hakkında yazılmıĢ birçok manzume bulunmaktadır. Bunlardan, Ģiirleri Yûnus Emre‘nin Ģiirleriyle karıĢtırılan Yûnus adlı bir Ģairin manzumeleri Emîr Sultan hakkındaki menâkıbnâmelerde yer almaktadır. Emîr Sultan‘a dair yazılan Ģiirlerin en meĢhuru Bursalı Ahmed PaĢa‘nın, ―Ey âlem-i velâyete sultân olan Emîr / Vey mülk-i Rûm‘a rahmet-i rahmân olan Emîr‖ mükerrer beytini ihtiva eden terciibendidir. Emîr Sultan‘ın sağlığında Bursa‘dan uzak yerlerde oturan derviĢler yılda bir defa kafile halinde yola çıkarak mürĢidlerini görüp 461 duasını almaya gelirlerdi. Bu ziyaretler ölümünden sonra bir gelenek halini alarak asırlarca devam etmiĢtir. Bursalılar‘ca bir bereket vesilesi sayılan bu gelenek XX. yüzyılın baĢlarında terkedilmiĢse de ramazan ve kurban bayramlarının ikinci günlerinde EĢrefî Ģeyh ve derviĢlerinin zikrederek Emîr Sultan türbesine yaptıkları ziyaret ve EĢrefiyye usulüne göre icra ettikleri âyin Ģeklindeki geleneği bir süre daha devam etmiĢtir. Emîr Sultan‘la birlikte Anadolu‘ya gelen sûfîlerin bir kısmı Bursa‘nın çeĢitli yerlerinde zâviyeler açmıĢlardır. Bunlardan Seyyid Nâsır Bursa PınarbaĢı‘nda, Ali Dede Ġncirli Hamamı civarında, Seyyid Usûl KuruçeĢme mahallesinde, Seyyid Nattâ da Ebû Ġshak Kâzerûnî zâviyesinde tarikat faaliyeti göstermiĢlerdir. Yakın zamanlarda yayımlanan bir makalede, Emîr Sultan‘ın AlaĢehir‘de faaliyet gösteren halifesi ġeyh Sinan ile meĢhur Osmanlı Ģairi ġeyhî‘nin aynı kiĢi olduğu öne sürülmüĢtür. (Bilgin, s. 123-139) ESERLERĠ Emîr Sultan hakkında çeĢitli menâkıbnâmeler kaleme alınmıĢtır. Bunların ikisi, kendisinden sonra dergâhına Ģeyh olan Hasan Efendi‟nin Müzîlü‟Ģ-Ģükûk‟ü ile(Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Ulucami, nr. 168) üçüncü Ģeyh Lutfullah Efendi‟nin Cenâhu‟s-sâlikîn adlı eserleridir.Diğer menâkıbnâmelerin önemlileri Ģunlardır:Ġbrâhim b. Zeynüddin, Vesîletü‟l-meṭâlib fî cevâhiri‟l-menâḳıb (Emîr Sultan‟ın on yedi menkıbesini ihtiva eden Arapça eserin [Keşfü‟ẓ-ẓunûn, II, 1841] Türkçe tercümesi Millet Kütüphanesi‟ndedir [Ali Emîrî, nr. 1060]);Yahyâ b. BahĢî, Menâkıb-ı Cevâhir(Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş, nr. 410/1);Ni„metullah, Menâkıb-ı Emîr Sultan(Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4564);Müdâmî, Dîvân-ı Müdâmî der Vasf-ı Emîr Sultan(İÜ Ktp., TY, nr. 5520);Hüsâmeddin, Târîh-i Emîr Sultan(Millet Ktp., Pertev Paşa, nr. 457);Senâî, Menâkıb-ı Emîr Sultan(İstanbul 1290). Emîr Sultan hakkında bazı müstakil kitaplar da yayımlanmıĢtır (Gazalî Saltık, Bursa‘da Emîr Sultan ve Kerametleri, Bursa 1959; ġinasi Çoruh, Emîr Sultan, Ġstanbul, ts.; Hüseyin Algül, Bursa‘da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emîr Sultan, Ġstanbul 1981). 462 Bursa'da bir peygamber torunu... Emir Sultan Hazretleri'nin hayatı ibretlerle dolu EMÎR SULTAN HAZRETLERĠNĠN YAYI VE OKU Emîr Sultan hazretlerinin yayı ve bir de oku vardı. Bunlar, gazâda kullanılmak üzere asılı dururdu. O yaya ok koydukları zaman, kırk ok çıkar, kırk kiĢiye isâbet ederdi. Her nereye atmak isterse, bir talebesinin eline verir, o tarafa atmasını emr ederdi. ġeyh-ül-Ġslâm‘ın da hazır bulunduğu birgün, Emîr Sultan okunun ve yayının getirilmesini istedi. Getirilen ok ve yayın ġeyh-ül-Ġslâm‘a verilmesini emr buyurdu. Yay ile ok, ġeyh-ül-Ġslâm‘a verildi. Emîr Sultan ona; ―Oku doğuya doğru at. Ok nereye düĢerse, mezarımız orası olsun‖ buyurdu. ġeyh-ül-Ġslâm, emirleri üzerine oku attı. Ok, Ģimdiki türbenin olduğu yere düĢtü. Orası, o zaman ağaçlık ve yeĢillik idi. Hâlbuki ok atılan yer ile, düĢtüğü yer arası çok uzak idi. Atmak ile oraya gitmesi mümkün değildi. Zîrâ okun atıldığı yer ile düĢtüğü yer arasındaki mesafe, üç ok atımlık idi. Orada bulunanlar, bu iĢin Emîr Sultan‘ın kerâmeti olduğunu anladılar. Emîr Sultan hazretlerinin türbesi, vefâtından sonra yapıldı. Türbeyi yapan zât, rü‘yâsında Emîr Sultan‘ı gördü. O zâta; Ģurayı Ģöyle yap, burayı Ģöyle yap diye, türbesi bitinceye kadar, her gece rü‘yâda emir verdiler. O zât, türbe yapımını bitirdikten sonra, bir daha Emîr Sultan‘ı rü‘yâsında görmedi. Ġznikli âlim bir zâtın oğlu, birgün uzun bir süre kalmak için Emîr Sultan hazretlerinin türbesine geldi. Altı gün sonra, oradan ayrılmaya karar verdi. Emîr Sultan‘ın talebeleri ona; ―Efendim, siz uzun zaman kalacaktınız. Niye Ģimdi gidiyorsunuz?‖ diye sordular. O da; ―Benim bir ihtiyâcım vardı. Kırk yıl çile çeksem o muradıma kavuĢamazdım. Emîr Sultan hazretlerinin rûh-ı Ģerîflerini vesile edip, uzun süre i‘tikafta kalmak için buraya gelmiĢtim. Fakat Emîr Sultan‘ın himmeti yetiĢip feyzi nehirler gibi aktı. O muradıma altı günde kavuĢtum. Bunun için Ģimdi gidiyorum‖ dedi. ġiir: Gene dinle bu sözü sen, ey server, Gamı sev, zikr üzeredir rehber. Gel ey mü‟min! Terk eyle riyayı, 463 Cân-ı gönülden sev evliyâyı. KiĢi severse bunlardan birisini, Hem de sevmiĢ olur cümlesini. Birisini râzı edersen gönülden, Hepsi râzı olur cân-ı gönülden. EMÎR SULTAN HAZRETLERĠNĠN TALEBELERĠ Emîr Sultan hazretlerinin çok talebesi vardı. Ba‘zı talebeleri gündüzleri oruç tutar, geceleri de sabaha kadar namaz kılarlardı. Haftada bir gün Emîr Sultan hazretlerine gelip, ihtiyâçlarını ondan alırlardı. Aldıkları ile bir hafta boyunca idâre ederlerdi, ihtiyâçları bitince, yine gelir alırlardı. Birgün bu talebelerinden birisi, yine Emîr Sultan‘ın huzûruna geldi. Onun elini öptü. Emîr Sultan talebesine; ―Bulunduğunuz yerdeki müslümanlar iyiler mi? Hâlleri nasıldır?‖ diye sordu. Talebe; ―Sizin himmetinizle, sıhhat ve selâmetteler, duâcınızdırlar‖ deyince, Emîr Sultan elini cebine soktu ve bir akçe çıkardı. O talebesine verdi ve; ―Bizden onlara selâm söyle, biz hayatta olduğumuz müddetçe bu akçe ile yetinsinler. Bize duâ etsinler. BaĢkalarına muhtaç olmasınlar‖ dedi. O talebe, o bir akçeyi alıp, arkadaĢlarının yanına geldi ve onlara; ―Emîr Sultan hazretlerinin size selâmı var‖ dedi. Hepsi selâmı ayakta alarak; ―Sultan hazretleri ne buyurdular?‖ diye sordular. Bunun üzerine o talebe; ―Emîr Sultan hazretleri bir akçe verdi ve; ―Ben ölünceye kadar bununla iktifa etsinler, kimseye muhtaç olmasınlar‖ buyurdu‖ dedi. Bu söz üzerine hepsi dünyâ malından soğudular. Kimseden birĢey almaz oldular. Pencerelerinde bir kutu vardı. Kimin ihtiyâcı olursa, o kutunun içinden bir akçeyi alır, iftar için herkese bir miktar ekmek ve üzüm alıp, onunla oruçlarını açarlardı. Ertesi gün o akçe yine yerinde dururdu. Emîr Sultan vefât edinceye kadar böylece ihtiyâçlarını karĢıladılar. O akçe yerinden hiç eksilmedi. O zamanın ileri gelen âlimlerinden Ali hoca Ģöyle anlatır. ―Birgün bir köylü Emîr Sultan‘ın huzûruna gelip; ―Sultânım, bir sıkıntım var. BaĢım dertte, bana bir duâ yazın ve himmet edin‖ dedi. Beni iĢâret edip; ―Yazıyoruz‖ dedi. Ben de duâyı yazdım. Emîr Sultan ve yanında bulunan talebeleri kime duâ yazsa, Allahü teâlânın izni ile Ģifâ bulurdu. Hattâ öyle olurdu ki, sar‘a hastaları gelse, Ģifâ bulup giderlerdi, ölünceye kadar bir daha hasta olmazlardı.‖ 464 Dûyi Halîfe adıyla meĢhûr bir zât vardı. Ona; ―Ġlmi kimden tahsil ettin?‖ diye sorulduğunda; ―Üstadım Emîr Sultan hazretleridir. Birgün, babam ve birçok kiĢi ile Emîr Sultan hazretlerini ziyârete gitmiĢtik. Mübârek nazarlarına kavuĢup, elini öptük. Babama bakıp; ―Oku‖ buyurdular. Babam Kur‘ân-ı kerîm okumaya baĢladığında, orada bulunanların birçoğu kendinden geçip ağladılar. Ondan sonra babamın bütün çocukları çok güzel Kur‘ân-ı kerîm okurlardı. Hattâ kız kardeĢlerim bile bizim gibi okurdu‖ dedi. ġiir: Gene Resûlullahı dinle ey can! Ne buyurdu bu ümmete o sultan; Kim bir mü‟minin cân-ı gönülden, Giderirse üzüntüsünü onun gönlünden. Hak teâlâ gör ona ne verir; Kıyâmet üzüntüsünü ondan giderir. Gel bu öğüdü kabûl eyle, Menkıbe geldi, yine onu dinle. O zamanda yaĢamıĢ bir zât anlatır: Bir gece rü‘yâmda Ģöyle gördüm: Bursa‘nın uzak kasabalarından birkaç kiĢi: ―Bursa‘da bir evliyâ var. Allahü teâlânın izniyle ne hacetin varsa verirmiĢ‖ diye yola çıktılar. Ben de yatakta yatıyordum. Ben onların dediklerini duyunca, onlara katılarak, biz de duâsını alalım diye beraberce Bursa‘ya gittik. Dergâha girip Emîr Sultan‘ı görünce bayılmıĢım. Aklım baĢıma gelince, ayağa kalkacak takati bulamadım. Emekliye emekliye Sultan hazretlerinin yanına vardım. ―Sultânım, beni talebeliğe kabûl edin‖ dedim. ―Kabûl eyledik‖ diyerek mübârek elleri ile sırtımı sığadılar. Heyecanla uyandım. Rü‘yâmı anneme anlattım ve ta‘bir etmesini istedim. Annem; ―Sen hemen o evliyânın yanına koĢ, himmetine kavuĢarak duâsını al‖ dedi. Ben hemen yola çıktım. Bir grup insanın, rü‘yâmdaki gibi; ―Gidip Emîr Sultan‘ı ziyâret edelim. Onun duâsını alalım‖ diye yürüdüklerini gönlüm. Ben de onlara katıldım. Rü‘yâmdaki gibi, sırayla dergâha girip huzûrlarına çıktık. Emîr Sultan‘in mübârek nazarlarına kavuĢunca, aklım baĢımdan gitti. DüĢüp bayıldım. Aklım baĢıma gelince, ayağa kalkamayıp, emekliyerek ayak uçlarına kadar gittim. ―Bizi talebeliğe kabûl buyurun Sultânım‖ dedim. O da; ―Biz seni talebeliğe kabûl edeli kırk yıl oldu.‖ buyurdu. Ali Efendi isimli bir zât Ģöyle anlatır: ―Emîr Sultan hazretleri, birgün beni Balıkesir‘e göndermek istediler. Kalbimden Ģöyle 465 geçirdim: ―Acaba Balıkesir‘e varıp gelinceye kadar vaktimi nasıl geçireyim?‖ Hemen kalkıp tesbihlerini getirip elime verdiler ve; "Gidip gelinceye kadar bu tesbîhle meĢgul ol" buyurdular. Tesbihi alıp yola düĢtüm. Balıkesir'e Cum'a vakti vardım. Emîr Sultan'ın îkâz için gönderdiği hoca efendinin hutbesine yetiĢtim. Sonra ona bozuk düĢüncelerini ve doğrusunu anlattım. Fakat o beni dinlemedi ve kendi düĢüncesinde ısrar etti. Geri dönerken, akĢam karanlığında bir köye girdim. Köye girdiğim sırada, dere kenarındaki kumluk bir yere bastım ve kayarak düĢtüm. O esnada tesbîh elimden düĢtü. Ne kadar aradım ise bulamadım. Yolculuk bittiğinde, ağlıyarak Emir Sultan hazretlerinin huzuruna girdim. Buyurdular ki: "Yâ Oğlum! Yolculuğun nasıl geçti, hâlin nasıldır?" Ben de; "Sultânım içim yanıyor. Karanlıkta ayağım kaydı, tesbihi suya düĢürdüm" dedim. Bunun üzerine Emîr Sultan; "Yâ Oğlum! Onun için niye üzülürsün? Biz onu suya düĢürmedik" dedi ve cebinden tesbihi çıkararak verdi." Hacı Bayram-ı Velî, Emîr Sultan ile sohbet etmek için talebelerinden bir kısmı ile Bursa‘ya gitti. O sırada Emîr Sultan‘ın Bursa kalesi kenarındaki evleri harabeye döndüğü için, ustalar tarafından ta‘mir ediliyordu. O esnada marangozlar ellerinden büyük bir ağacı düĢürdüler. Emîr Sultan‘ın mübârek bakıĢları düĢen ağaca iliĢince, ağaç boĢlukta kaldı. Hacı Bayram-ı Velî bu olaya Ģâhid oldu ve içinden; ―Herhalde Emîr Sultan, bana kerâmetlerinden birini göstermek istedi‖ diye geçirdi. Emîr Buhârî ona; ―Biz, bununla size kerâmet göstererek evliyâdan biri olduğumuzu isbatlamak istemedik. Kale kenarında çocuklar oynuyorlardı. Ağaç onların baĢına düĢüp ezilmesinler diye bunu yaptık. Gayemiz, çocukları büyük felâketten kurtarmaktı‖ dedi. Çocuklar oradan kaçtıktan sonra ağaç yere düĢtü. Hacı Bayram-ı Velî, daha önce hatırından geçenlerden dolayı Emîr Sultan‘dan özür diledi. Yahyâ Halîfe diye tanınan bir vâ‘iz vardı. Bu zât Ģöyle anlatır: ―Ben, nerede bir velî kulun olduğunu duysam, derhâl oraya gidip ona hizmet ederdim. Nihâyet Emîr Sultan‘ın talebelerinden Sinân Halîfe‘nin yanına gittim. Kendisine; ―Size muradım, elinizde tövbeye eriĢip nefs-i emmâreden kurtulup nefs-i mutmeinneye kavuĢmak ve kalbimi temizlemektir‖ dedim. O da bana; ―Bursa‘da Emîr Sultan‘ın kabrine gideceksin, orada tövbe eli sana nasîb olacak‖ dedi. Derhâl oradan ayrılarak, hiç dinlenmeden Bursa‘ya gittim. Emîr Sultan 466 hazretlerinin kabrine vardım. Emîr Sultan‘ı, kabrinin üzerinde oturur hâlde gördüm. Hürmetle selâm verip, elini öptüm ve tövbe ettim. Sonra gözümden kayboldu. Ben de muradıma eriĢtim, dünyâ ve âhıret saadetine kavuĢtum.‖ Ġznik‘te medfûn bulunan velîlerden EĢrefoğlu Abdullah, sağlığında bir iĢ için Bursa‘ya gitmiĢti. Fakat fırsatı olmadığı için, Emîr Sultan‘ın kabrini ziyâret edememiĢti. Ġznik‘e geri dönerken, yolda Halîl PaĢa, oğlu Ġbrâhim PaĢa‘yı gördü ve ona; ―Siz, her hâlde Bursa‘ya gidiyorsunuz. Emîr Sultan hazretlerinin kabrini ziyâret ettiğinizde, selâmımı iletmenizi sizden rica ediyorum‖ dedi. Ġbrâhim PaĢa, Bursa‘ya girer girmez Emîr Sultan‘ın türbesinin bulunduğu yere gitti, Ġki rek‘ât namaz kılıp, Kur‘ân-ı kerîm okuduktan sonra Emîr Sultan‘ın türbesine girdi ve; ―Sultânım! EĢrefoğlu Abdullah, size selâm söyledi‖ dedi. O ânda türbeden; ―Ve aleykesselâm‖ sesi geldi. Orada bulunanlar bu duruma çok ĢaĢırdılar, Ġbrâhim PaĢa diyor ki: ―Bu heybetli sesten dolayı bir süre kendime gelemedim.‖ Mücâhid Bahâdır Ģöyle anlatır: ―Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında bir sefere katılmıĢtım. Bir kale muhasara edilmiĢti. Ġslâm askerleri düĢman kalesine tırmanıyorlardı. Ben de bir yerden burçlara doğru tırmanmaya baĢladım. Kale burcuna yaklaĢtığım sırada, önüme bir kaya parçası çıktı. Bu kaya parçası yüzünden yerimden oynıyâmıyordum. O sırada aklıma Emîr Sultan geldi ve cân-ı gönülden; ―Ey Emîr Sultan! Bana yardım eyle! Beni bu belâdan kurtar!‖ diye yalvardım. Birdenbire karĢımda bir nûr Ģelâlesi gördüm. Ġçinde de yeĢil elbiseler giyinmiĢ bir zât belirdi. Bana engel olan taĢın üstüne geldi. Üsündeki elbisesini sarkıtıp; ―Ey Gâzi! Elbiseye tutun! Sakın korkma!‖ dedi. Ben de; ―Yâ Allah!‖ deyip, tutundum ve engeli aĢmıĢ olarak kendimi kalenin içinde buldum. Emîr Sultan hazretlerinin elini öpüp, ayağının tozuna yüzümü sürmek istediğimde gözümden kayboldu. Nereye gittiğini de anlıyamadım.‖ Emîr Sultan hazretleri için yazılan bir Ģiir: Gerçi âĢıklara salâ denildi. Derdi olan gelsin dermanı buldum. Ah ile vah ile cevlân ederken, Canımın içinde cânânı buldum. Akar gözlerimden yaĢ yerine kan, Zerrece görünmez gözüme cihan. 467 Deryalar nûĢ edip, kandırmaz iken, ÂĢıklar kandıran ummanı buldum. ÂĢıklar meydana doğru varırlar, Erenler cem olmuĢ, verir alırlar. Cümle velîler, dîvân dururlar, Hakka mahbûb olan sultânı buldum. AçılmıĢ dükkânlar kurulmuĢ pazar, Canlar mezad olmuĢ dellâl de gezer. OturmuĢ ümmetin berâtın yazar, Cevâhir bahĢ olan dükkânı buldum. Emîr Sultan ne hoĢ pazar imiĢ, ÂĢıklar meydan edip gezer imiĢ. Cümlenin maksudu ol dîdar imiĢ, Hakka karĢı duran dîvanı buldum. Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: ―Allahü teâlânın yolunda olan bir kimsenin kalbinde, Allahü teâlâya kavuĢmaktan baĢka bir arzu bulunmaz.‖ Bursalı Ahmed PaĢa‘nın Emîr Sultan için yazdığı methiye Ģöyledir: Ey âlem-i velâyete Sultân olan Emîr, Ve mülk-i Rûmâ rahmet-i Rahmân olan Emîr, Muhibb-i Hak olur sana candan muhib olan, Devlet bize muhabbetin olmuĢ Ģehâ hemin. Kim bakarsa revzana açılur canı gül gibi, Zira mezârın oldu deri Cennet-i Berin. Ne aktı Rûma bir ulu derya senin gibi, Ne âleme getürdi, Buhârâ senin gibi. Can mülkünü muhabbetin ârâyiĢ eyledi, Kimdir cihanda memleket ârâ senin gibi. Göstermeye yer ehline didâr-ı nûrunu, Âyine verdi Allahü teâlâ senin gibi. Çok evliyâ bu tahta kadem bastılar velî, Kim kıldı Ģer‘ haddîni icra senin gibi. Ey nâm-ı a‘zamın deri gencine-i Ģifâ, Dil derdine kim ide müdâvâ senin gibi. Bu methiyenin açıklaması Ģöyledir: ―Ey velîler âleminin sultânı olan ve Anadolu‘ya rahmet olarak gönderilen Emîr. Seni candan seven Allahü teâlânın sevgili kullarından olur. Ey rûhumuzun 468 Ģahı, bize muhabbetin devlettir. Bahçe durumundaki kabrini kim ziyâret ederse, kalbi gül gibi açılır. Zîrâ türben Cennet kapısına benziyor. Sen bir ummânsın, senin gibisini ne Anadolu, ne Buhârâ gördü. Senin gibi Hak sevgisi ile kalb süsleyeni hiç kimse gösteremez. Allahü teâlânın kudsiyâtını görmemiz için senin yüzünün nûru bize aynadır. Velilik makamına oturanların çoğu, senin makamına eriĢemedikleri için, dinin emirlerini en iyi Ģekilde tatbik edemediler. Ey azgın nefslerine uyan günahkârlara Ģifâ hazînesi olan büyük Emîr. Doğru yolu göstermenle âcizlerin ızdırâbını dindirdin.‖ KERÂMET VE MENKÎBELERĠ ĠHTĠYAÇLARI KADAR ALIRLARDI Emîr Sultan hazretlerinin çok talebesi vardı. Bunlardan bâzıları gündüzleri oruç tutar, geceleri de sabaha kadar namaz kılarlardı. Haftada bir gün Emîr Sultan hazretlerine gelip, ihtiyâçlarını alıp giderlerdi. Aldıkları ile bir hafta boyunca idâre ederlerdi. Ġhtiyaçları bitince, yine gelir alırlardı. Bir gün bu talebelerin biri, Emîr Sultan'ın huzûruna gelerek, elini öptü. Emîr Sultan talebesine; "Bulunduğunuz yerdeki müslümanlar iyiler mi? Hâlleri nasıldır?" diye sordu. Talebe; "Sizin himmetinizle, sıhhat ve selâmetteler, hepsi duâcınızdır." deyince, Emîr Sultan elini cebine soktu ve bir akçe çıkardı. O talebesine verdi ve; "Bizden onlara selâm söyle, biz hayatta olduğumuz müddetçe bu akçe ile yetinsinler. Bize duâ etsinler. BaĢkalarına muhtâc olmasınlar." dedi. O talebe, o bir akçeyi alıp, arkadaĢlarının yanına geldi ve onlara; "Emîr Sultan hazretlerinin size selâmı var." dedi. Hepsi selâmı ayakta alarak; "Sultan hazretleri ne buyurdular?" diye sordular. Bunun üzerine o talebe; "Emîr Sultan hazretleri bir akçe verdi ve; "Ben ölünceye kadar bununla iktifâ etsinler, kimseye muhtâc olmasınlar." buyurdu." dedi. Bu söz üzerine hepsi dünyâ malından soğudular. Kimseden bir Ģey almaz oldular. Pencerelerinde bir kutu vardı. Kimin ihtiyâcı olursa, o kutunun içinden bir akçeyi alır, iftar için herkese bir mikdâr ekmek ve üzüm alıp, onunla oruçlarını açarlardı. Ertesi gün o akçe yine yerinde dururdu. Emîr Sultan vefât edinceye kadar ihtiyaçlarını böyle karĢıladılar. O akçe yerinden hiç eksilmedi. 469 O SÂHĠBĠNE TESLĠM OLDU Sultan Ġkinci Murâd Hanın otuz bin akçe değerinde bir atı vardı. At, yanına kimseyi yaklaĢtırmıyordu. Birgün Sultan Murâd, Emîr Sultan'ı ziyâret için gittiğinde; "Biz sizin için bir at almıĢtık. Siz nasıl isterseniz öyle yapalım. Atı getirecek birisini verin de atı size gönderelim." dedi. Bu arada Emîr Sultan'ın yanında bulunan talebelerinden, Hacı Baba denilen bir zât vardı. Sultânın sözü üzerine; "Ah! Hocam bu hizmeti bize verse de, atı alıp gelsem, atın timar ve bakım iĢlerini yapsam." diye kalbinden geçirdi. Emîr Sultan hazretleri ona dönerek; "Ey Hacı Babam! Gidin o ata, "Senin Ģimdiki sâhibin, Allahü teâlânın emrine mutî olup, fermânına mahkûm olmuĢtur. Sen dahî sâhibine tâbi olup, Allahü teâlânın emrine itâat edip, kötü huylardan vazgeçer misin?" deyin. Bakalım ne iĢâret eder?" dedi. O da hemen atın yanına gidip, hocası Emîr Sultan'ın dediklerini söyleyince, at üç defâ baĢını önüne eğip kaldırdı. O, hemen hocasının yanına gidip durumu arz etti. Bunun üzerine Emîr Sultan; "Hacı Baba, o kötü huylarını terk etti. Siz ondan kaçmayın, onu tımar edin." dedi. Bunun üzerine, Hacı Baba, hiç korkmadan atı alıp, eve getirdi. Emîr Sultan hazretleri o ata binip, Cumâ günleri câmiye giderdi. Hacı Baba da, her gün o ata binerek pazar iĢlerini görürdü. O atı bir kenara bağlar, çarĢıya giderdi. At, yanına yaklaĢmak isteyen bâzı kimselere saldırır, onları öldürmek isterdi. Onlar, o attan canlarını zor kurtarırlardı. Daha sonra bu saldırdığı kimselerin bid'at, kötü îtikâd sâhipleri olduğu anlaĢıldı. Atın yanından Ehl-i sünnet itikâdında olan biri geçse, ona baĢını eğip, sâkin sâkin dururdu. Bu hâli o kadar meĢhûr olmuĢtu ki, çarĢı halkı o atı görünce, bid'at sâhiplerine yanına yaklaĢmamaları için tenbihte bulunurlardı. ESARETTEN KURTULUġ Talebelerinden Yahyâ isimli bir zât düĢman ile yapılan savaĢlardan birine katılmak istedi. Bunun için hocası Emîr Sultan'dan izin aldı. Emîr Sultan; "Bu gittiğin gazâdan baĢka gazâya gitmeyesin." diye tenbihde bulundu ve onun için hayır duâ etti. DüĢmana karĢı yapılan savaĢa katıldı. DüĢman yenildi ve çok mikdârda ganîmet elde edildi. Aradan zaman geçti. ArkadaĢları o talebeye; "Bir gazâya daha gidelim, sen hayırlı bir kiĢisin, aramızda bulun." dediler. Onlara; 470 "Hocam ikinci defâ savaĢa katılmama izin vermedi." demesine rağmen, arkadaĢları ısrar etti. Onların ısrârına dayanamayarak yola çıktı. Yolda kalabalık bir düĢman topluluğu ile karĢılaĢınca savaĢa baĢladılar. Bu savaĢta kimisi Ģehîd oldu, kimisi esir düĢtü. O talebe de esirler arasında idi. Onları bir kaleye götürüp, zindana attılar. Yahyâ Efendi, hocasını vesîle ederek Allahü teâlâya yalvarıyordu. Bir gün kale kapıcısının bir yakını, onu yanına getirtti. Yanındaki adamları çıkardı. BaĢbaĢa kaldılar. Ondan hocası Emîr Sultan'ı sordu. Kendisinin îmân ettiğini söyledi. Sonra ona; "Bundan sonra sana düĢman elbisesi versinler, çekinmeden giy. Ben de onlara; "Bu esir, bizim dînimize girdi, buna zahmet vermeyin diyeyim. Sen, hiç olmazsa tenhâ yerlerde Allahü teâlâya ibâdetle meĢgûl olursun." dedi. O da onun dediklerini kabûl etti. Tenhâ yerlerde Allahü teâlâya yalvarıp, hocasını düĢünüyordu. Bir gün oturduğu yerde, kulağına çeĢitli gürültüler geldi. Bir alay askerin yaklaĢtığını sandı. Kalbinden de; "ĠnĢâallah, kurtuluĢ zamânı gelmiĢtir." diye geçiriyordu. O sırada kendisini bir elin tuttuğunu gördü. Fakat elin kime âid olduğunu tahmin edememiĢti. Birden kendisini Bursa'da buldu. DüĢman diyârında iken günlerden Cumâ idi. Bursa'daki müslümanların Cumâ namazı için câmiye gittiklerini gördü. Bulunduğu yer, hocasının dergâhına yakın bir yer idi. KarĢı tarafta birkaç kiĢi; "Bu filân değil midir?" diye söyleĢiyorlardı. Onu ismiyle hatırladılar, fakat üzerindeki düĢman kıyâfeti onları ĢaĢırtmıĢtı. Gidip durumu Emîr Sultan'a anlattıklarında, "O, bizim dostlarımızdan olup, yedi yıldır düĢman elinde esir idi. Kurtulması için Allahü teâlâya yalvarıyordu. Elimizi uzatıp, Allahü teâlânın yardımı ile kurtardık. Gidip onu yanıma getirin." Onlar Yahyâ Efendiyi Emîr Sultan'ın huzûruna götürdüler. Emîr Sultan hazretlerinin eĢiğine yüz sürdü ve teĢekkür etti. Ondan sonra uzun yıllar hocasının hizmetinde bulundu. KAYNAKLAR 1)Kitâbü Cevâhirnâme 2) Menâkıb-ı Emîr Sultan; Üniversite Kütüphânesi No: 6412 3) Hulâsat-ül-Vefeyât; v-8 4) ġakâyık-ı Nu'mâniyye; c.1, s.59 5) Kâmûs-ul-A'lâm; c.2, s.1041 6) Tuhfet-ül-Ahbâb; c.1, s.33 7) Yâdigâr-ı ġems; s.4

Menâkıb-ı Emîr Sultan; Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmûd kısmı No: 4564 9) Zübdet-ül-Menâkıb; Üniversite Kütüphânesi No: 2370 10) Menâkıb-ı Emîr Sultan; Bâyezîd Umûmî 471 Kütüphânesi No: 3832 11) Tam Ġlmihâl Seâdeti Ebediyye; (49. Baskı) s.1074 12) Güldeste-i Riyâz-ı Ġrfân; s.70 13) Sicilli Osmânî; c.3, s.159 14) ġakâyık-ı Nu'mâniyye Tercümesi; s.76 15) Vefeyâtnâme (Baldırzâde); v-3 16) Rehber Ansiklopedisi; c.5, s.109 17) Ġslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.11, s.356 18) Tâc-üt-Tevârih; c.5, s.44.18)Tabersî, Ġʿlâmü‟l-verâ bi-aʿlâmi‟lhüdâ, Beyrut 1985, s. 329.19)ÂĢıkpaĢazâde, Târih, s. 117.20)Lâmiî Çelebi, ġehrengiz-i Bursa, Bursa 1288, s. 11.21)Rüstem PaĢa, Tevârîh-i Âl-i Osmân, ĠÜ Ktp., TY, nr. 2438, vr. 104b.22)Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (nĢr. F. Giese, haz. Nihat Azamat), Ġstanbul 1992, s. 61- 62)23)TaĢköprizâde, eĢ-ġeḳāʾiḳ, s. 54-55).24)Mecdî, ġekāik Tercümesi, s. 76-78, 132).25)Hoca Sâdeddin, Tâcü‟t-tevârîh, I, 145, 188, 345.).27)Âlî, Künhü‟l-ahbâr, Ġstanbul 1277, V, 83, 195-197.).28)Atâî, Zeyl-i ġekāik, s. 61, 62, 161. 29)Baldırzâde, Ravza-i Evliyâ, ĠÜ Ktp., TY, nr. 2556, vr. 2b-10a. 30)a.mlf., Vefeyatnâme, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 3a. 31)KeĢfü‟ẓ-ẓunûn, II, 1841. 32)Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü‟l-fuâd, Ġstanbul 1288, s. 231. 33)Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 16, 47-50. 34)Mehmed ġemseddin, Yâdigâr-ı ġemsî, Bursa 1332, s. 3-27. 35)MüneccimbaĢı, Sahâifü‟l-ahbâr, I, 365; III, 309, 313, 337, 340, 348. 36)Belîğ, Güldeste, s. 69-79. 37)Hammer (Atâ Bey), I, 42, 76, 277-280, 343. 38)Atâ Bey, Târih, I, 35. 39)Harîrîzâde, Tibyân, III, vr. 205b-208b. 40)Osmanlı Müellifleri, I, 57. 41)Köprülü, Ġlk Mutasavvıflar, s. 264-265. 42)A. A. Vasiliev, Histoire de l‟Empire Byzantin, Paris 1932, II, 330. 43)Kâmil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Genel, nr. 4519-4522. 44)Ma„sûm Ali ġah, Ṭarâʾiḳ, III, 71. 45)Ahmed Hamdi Tanpınar, BeĢ ġehir, Ġstanbul 1969, s. 126-128. 46)Cavit Baysun, “Emîr Sultan‟ın Hayatı ve ġahsiyeti”, TD (1949), I, 77-94. 47)Orhan Bilgin, “ġeyhî Hakkında Yeni Bilgiler”, MÜTAD, sy. 7 (1991-92), s. 123-139. 472 HACI BAYRAMI VELĠ (K.S) (D.H.753.M.1352.Solfasol. V. H.833.M.1429 Ankara.) Hacı Bayram Veli, Orhan Bey zamanında H.753.M.1352. Ankara‟da Solfasol (Zülfadl) köyünde doğmuĢtur. Asıl adı Nu'man'bin Ahmed bin Mahmud (k.s) dır. Lakabı Hacı Bayram‘dır. ġeyhi ile Kurban Bayramı'nda tanıĢtığı ve çok mütevazı olduğundan Bayram adını almıĢ ve bu adla ün yapmıĢtır. Babası, Koyunluca Ahmed adında bir köylüdür, Safiyüddin ve Abdal Murat isminde iki küçük kardeĢi vardır. Annesi, Fatma Hatun‘dur. Kızı, HayrunNisa, erkek çocuklarından nesli devam etmektedir, Bayramiyye tarikatının kurucu Piri dir.(M. Ali Aynî, Hacı Bayram Velî, Ġstanbul 1343, s. 50) Hacı Bayram‘ın beĢ erkek (Ahmed Baba, Edhem Baba, Baba Sultan, Ġbrâhim ve Ali) ve üç kız çocuğu vardır. Ahmed Baba‘nın 941‘de (1534) vefat eden oğlu ġeyh Edhem Baba vasıtasıyla devam eden Ģecere, daha sonra çeĢitli tâli kollara ayrılarak günümüze kadar ulaĢtırılmıĢtır. (Bayramoğlu, I, 85, 102-104). EĞĠTĠMĠ VE TASAVVUFA ĠNTĠSABI Küçük yaĢtan itibaren ilim tahsiline baĢladı. Ankara ve Bursa‘da bulunan âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh ve zamanın fen ilimlerini öğrendi. Dini ilimleri tamamlayarak önce müderris oldu. Çocukluk hayatı hakkında fazla malûmat sahibi değiliz. Onun meĢhûr olması o zamanlarda çok büyük bir kıymet taĢıyan müderrisliğiyle baĢladı. Ankara‟da Melike Hatun'un yaptırdığı Kara Medrese ‘de, müderrislik (hocalık) yapmıĢtır. 473 Ankara savaĢında Timur‟un Osmanlı Devletini dağıtmasından sonra baĢlayan taht kavgası (fetret) döneminde Ankara‟ya dönmüĢ, etkili Ģahsiyeti ve sohbetleriyle, gönüllere ilaç olmuĢ, gönülleri aydınlatarak büyük bir moral kaynağı olmuĢtur. Etrafında toplanan derslerine sohbetlerine, zikir meclislerine iĢtirak edenler hergeçen gün artmıĢ, bir taraftan da fitneci ve bozguncular, fırsattan pay çıkarararak aleyhde çalıĢmalar yapmıĢlardı. ġöhreti kısa zamanda her yere ulaĢtı. Daha sonra Medresede müderrisliği bırakarak devrin ünlü Ģeyhi ''Somuncu baba'' lakabıyla anılan Ebü Hamid Hamidüddin Aksarayi (k.s)'ye intisab etti. ġeyhi onu Ankara‘dan getirmesi için öğrencisi ġüca-i Karamani‘yi görevlendirdi. Birlikte Kayseriye döndüler. Döndükleri gün Bir Bayram günü idi. ġeyhi bugün iki bayramı birlikte kutluyoruz. Bundan sonra senin isminde Bayram olacak. O yıl Ģeyhiyle beraber Hac farizasını yerine getirdiler bundan sonra Hacı Bayram Veli olarak anılıp tarikat piri oldu. ġeyhi H.815.M.1412 de vefat etti. O'nun vefatından sonra Ankara'da kendi adıyla anılan dergâhında irĢad hizmetine baĢladı. Çelebi Mehmet‟in tahta geçmesiyle velinin nüfuzu iyice artmıĢ, bu durumdan etkilenen II. Murat, Hacı Bayram‟ın padiĢahlık davası güttüğü kuĢkusu ile tutuklama tehdidiyle Hacı Bayram‟ı Edirne‟ye getirtmiĢ, sonra serbest bırakmıĢtır. Ġlim ve irfanı sayesinde devrin sevilen bir Ģeyhi oldu. Sultan 2.Murad bu değerli âlim veliye sahip çıkmıĢ onun müridlerini askerlik ve vergiden muaf tutmuĢtur. Daha sonra birçokları bu durumu suistimal etmiĢ, Ģikâyetler ve dedikodular Edirne‘ye kadar ulaĢmıĢ Sultan 2.Murad, ġeyhi Edirne‘ye davet etmiĢtir. Bu davet üzerine Edirne'ye gitti. Orada ilim ve devlet adamlarıyla görüĢtü. PadiĢahın misafiri oldu. Edirne Eski camide ve saray ülamasına çok önemli nasihatlerde bulundu. Bir ara Sultan; Hacı Bayramı Veli (k.s)ye Konstantinopolin fethiyle ilgili bir soru sordu, o da: Elbette Resulullah (s.a.v) in müjdesi, mucizesi gerçekleĢek. Ama onu Siz ve Ben görmüyeceğiz. Fakat bizim köse AkĢemseddin ve sizin mahdumunuz Muhammed görecek onlara nasib olacaktır. Dedi. Daha sonra bu 474 keramet gerçekleĢmiĢ Bu fetih Fatih Sultan Muhammed Hana, öğrencisi, halifesi AkĢemseddin (k.s) hazretlerine nasib olmuĢtur. Sultan Ġkinci Murad Han kendisinden nasihat isteyince; Ġmam-ı Azam‘ın, talebesi Ebu Yusuf‘a yaptığı uzun nasihatı yaptı: “Tebean içinde herkesin yerini tanıyıp bil; ileri gelenlere ikramda bulun. Ġlim sahiplerine hürmet et. YaĢlılara saygı, gençlere sevgi göster. Halka yaklaĢ, fasıklardan uzaklaĢ, iyilerle düĢüp kalk. Kimseyi küçümseyip hafife alma. Ġnsanlığında kusur etme. Sırrını kimseye açma. Ġyice yakınlık peyda etmedikçe kimsenin arkadaĢlığına güvenme. Cimri ve alçak kimselerle ahbablık kurma. Kötü olduğunu bildiğin hiçbir Ģeye ülfet etme. Bir Ģeye hemen muhalefet etme. Sana bir Ģey sorulursa ona herkesin bildiği Ģekilde cevap ver. Seni ziyarete gelenlere faydalanmaları için ilimden bir Ģey öğret ve herkes öğrettiğin Ģeyi belleyip tatbik etsin. Onlara umumi Ģeyleri öğret, ince meseleleri açma. Herkese itimad ver, ahbablık kur. Zira dostluk, ilme devamı sağlar. Bazan da onlara yemek ikram et. Ġhtiyaçlarını temin et. Onların değer ve itibarlarını iyi tanı ve kusurlarını görme. Halka yumuĢak muamele et. Müsamaha göster. Hiçbir Ģeye karĢı bıkkınlık gösterme, onlardan biri imiĢsin gibi davran.” Hacı Bayramı Veli (k.s) Hazretleri daha sonra Ankara‘ya dönmüĢ bütün müridlerini bir meydanda toplayarak onları büyük bir imtihandan geçirmiĢ, onlara; Bugün Allah yolunda benim için Canını kim feda edecek dediğinde, binlerce mürid içerisinden iki kiĢi çıkmıĢ biri erkek biri kadın. Hacı Bayramı Veli (k.s) kurdurduğu çadıra onları almıĢ, içerde bulunan koçları kurban etmiĢ, çadırdan dıĢarı kan akmaya baĢlayınca, bizide kesecek bu adam diyerek toplanan kalabalık kaçıĢmıĢtır. Bunun üzerine Sultan 2.Murad‘a yazdığı mektupta; Sultanım benim gerçek 1,5 müridim var. Gerisinden vergini alabilir askere götürebilirsin demiĢtir. Hacı Bayrama tam teslimiyetle boynunu uzatan zatın Ömer Sikkini (k.s) Hazretleri olduğu belirtilir.(Fazlullah Rahimi Efendi s.47-48.T.D.V.Ġsl. Ans. C.34 s.55) Ġlim ve devlet ricalinde pek çok kimse kendisinden feyz aldı. BaĢta Fatih'in Hocası AkĢemseddin olmak üzere Yazıcıoğlu Mehmed, Ahmed Bican, Akbıyık Sultan, Dede Ömer Sikkını gibi pek çok halife 475 yetiĢtirdi. Bayramiyye tarikatı genellikle Halvetiyye ile NakĢibendiyye tarikatlarının prensiplerini birleĢtiren bir tarikat oldu Hacı Bayramı Veli' (k.s)nin ġeyhi Hamidüddin Aksarayi (k.s)'nin hem Safevi ailesi vasıtasıyla Halvetiyye hemde ġam'daki ġeyhi ġadi-i Rumi (k.s) aracılığıyla NakĢî eğitim gördüğü kaydedilir. Bayramiyye daha kurucusunun zamanında temel esasları belirlenmiĢ, Ankara Bursa ve Edirne çevresinde yayılmıĢtır. Hacı Bayram Veli' (k.s) nin çiftçilik yaparak kendi el emeği ile geçinmesi mürid ve müntesiblerini bir meslek ve sanata yönlerdirmesi onun ''Ahilik ve Melâmet''meĢrebine yakınlığı Ģeklinde değerlendirilmektedir. Bayramiyye Halvatiyye gibi cehri usul üzere esma zikrini benimsemiĢ bir tarikattır. Ancak Bayramiyye'nin Melamiyye kolunda ''gönül bekleme'' denilen bir hafi zikir Ģekli vardır. Bayramiyye ''cezbe, muhabbet ve sırr-ı ilahi'' Ģeklinde üç temel esasa sahibtir. Hacı Bayram (k.s)‘ın Ankara‘da faaliyette bulunduğu sıralarda Anadolu‘da siyasi otorite boĢluğu yaĢanıyordu. Fetret devri denen bu zaman diliminde halk büyük sıkıntılar içindeydi. Bu dönemde Ankara‘ya gelen Hacı Bayram, mürĢidi Somuncu Baba (k.s)‘nın yanından ayrılırken sordu: “Sultanım, ne amel üzerine olalım, sanat bilmem, ne iĢleyelim?” -”Ekin ek, burçak ek” cevabını alır. Ankara‘ya gelen Hacı Bayram‘ın baĢlangıçta tekke inĢa etmeyip çiftçilikle meĢgul olduğu söylenebilir. Tasavvuf kurumlarının özelliklerinden biri Ģudur: Toplumun ve devrin ihtiyaçlarına göre hareket etmek. Bu fütuhat olur, çiftçilik olur, zenaatkârlık olur. Bu arada manevi eğitim devam eder. Bütün bu faaliyetler sırasında ―el iĢte gönül Hak‟ta olmak‖ ilkesi vazgeçilmez prensiptir. O sırada ihtiyaç o yönde olduğu için, Hacı Bayram (k.s) çiftçilik yapıp, el emeğiyle geçindi. Müridleriyle birlikte imece usulü ekin iĢledi. Esnaf arasında ―Ahi Baba‖ diye tanındı. ÇarĢı pazarda dolaĢıp sadaka ve zekât toplayarak ihtiyacı olanlara dağıttı. Böylece halkla bütünleĢmiĢ oldu. 476 Onun döneminde Bayramiyye daha çok köylü ve esnaf zümreleri arasında yaygınlık kazandı. Hacı Bayram (k.s) ve Bayrami Ģeyhlerinin, Anadolu halkı arasında birlik ve bütünlüğün sağlanması ve manevi hayatın Ģekillenmesinde büyük katkıları oldu. “AkĢemseddin Ankara'ya geldiği zaman Hacı Bayram (k.s)'ı müritleriyle ovada mahsul toplarken bulur. Yanına yaklaĢır; fakat iltifat görmez. Aldırmayarak iĢe giriĢir; yemek zamanına kadar ġeyhin müritleriyle beraber çalıĢır. Yemek vakti olur, Hacı Bayram (k.s) kendi eliyle aĢ dağıtır. Fakat Ak ġemĢeddin'in çanağına ne burçak çorbası, ne de yoğurt koyar; artan aĢı da köpeklerin önüne döker. Ak ġemĢeddin (k.s) darılıp gideceği yerde Ģeyhin kapısının köpekleriyle ve onların çanağından karnını doyurur. Bu alçak gönüllülük, bu teslim üzerine Hacı Bayram (k.s) onu yanına çağırır, müritliğe kabul eder. Ölünce de kendisine halef olur.” Bayramîlik, kendisinde sesli ve sessiz hafî ve cehrî zikri toplamıĢtır. Sesli zikri Halvetîlikten, sessiz zikri de NakĢîlikten aldığı kabul edilir. Ġhtiyârî ve ıztırarî ölümle zevk edilen vahdet-i vücûd olgusuna inanmak, bu tarikatın fikrî alandaki önemli özelliğidir. Vahdete inanmak diğer tarikatlarda; sonunda varılan bir netice iken; Bayramîler'de, henüz iĢin baĢında iken bulunması gereken bir husustur. Bu inanç, zamanla oluĢ haline gelmelidir. Fenâfillah mertebeleri diye de adlandırılan ve Tevhîd-i Ef'âl (Fiillerin birlenmesi), Tevhîd-i Sıfât (Sıfatların birlenmesi) ve Tevhîdi Zât (Zâtın birlenmesi), yani sırayla; her fiilin fâilinin, her sıfatın mevsûfunun Allah olduğu ve Allah'tan baĢka gerçek varlık bulunmadığı Ģeklinde özetlenen Tevhîd anlayıĢına çok önem verilir. Hacı Bayram bu Tevhîd mertebelerini "bilmek","bulmak" ve "olmak" diye ifade eder (Mehmet Demirci, Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi, Ġstanbul 1987, s. 39). AkĢemseddin döneminde Bayramiler; halka halinde cehri zikir yaparlar, zikir esnasında Yunus Emre'nin Ģiirlerini okurlardı. Bu esnada vecde gelip haykırırlardı. Eski ve yamalı elbise giyerler, asa kullanırlardı. Zaman zaman halvete girip kırk gün çile çıkartırlardı. 477 BaĢlarına uzun ve büyük taç takarlardı. Taçlarının bazıları altı köĢeli, bazıları da on iki köĢeliydi. VEFATI Hacı Bayramı Veli (k.s) Hazretleri zamanın büyük velilerinden Emir Sultan (k.s) Hazretleryle sık sık görüĢüyorlardı. Emir Sultan (k.s) Hazretlerinin vasiyeti üzerine vefat edince H.833 M.1429,Emir Sultan (k.s)ın cenaze namazını kıldırıp Ankara‘ya dönmüĢtür.(GeçmiĢten Günümüze Tarikatlar Ve Silsileleri c.1 sh.314.S.O.Ustaoğlu) Hacı Bayramı Veli (k.s) Hazretleride aynı yılda H.833.M.1429 da Ankara‘da vefat etmiĢ, Vasiyeti üzerine cenazesini AkĢemseddin (k.s) Hazretleri yıkamıĢ ve namazını kıldırmıĢ, Hacı Bayram Camiisindeki türbeye defnedilmiĢtir.(Doç.Dr. Fatma Ahsen Turan, H.Bayramı Veli.Ank.2004.Sh.46.Akçağ Yay.) Orhan Gazi, I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad devirlerini idrak eden ve kurduğu Bayramîlik tarikatıyla Anadolu‘nun mânevî yapısının Ģekillenmesinde büyük katkıları olan Hacı Bayrâm-ı Velî, vefatından birkaç yıl önce yaptırılan ve kendi adıyla anılan caminin yanına defnedildi. ―Ġrtihâlü‘l-insân‖ terkibi ölümüne tarih düĢürülmüĢtür. Kabrinin üzerine daha sonra inĢa edilen türbe Ankara‘nın en önemli ziyaretgâhıdır. Hacı Bayramı Veli (k.s) Hazretleride aynı yılda H.833.M.1429 da Ankara‘da vefat etmiĢ, Vasiyeti üzerine cenazesini AkĢemseddin (k.s) Hazretleri yıkamıĢ ve namazını kıldırmıĢ, Hacı Bayram Camiisindeki türbeye defnedilmiĢtir.(Doç.Dr. Fatma Ahsen Turan, H.Bayramı Veli.Ank.2004.Sh.46.Akçağ Yay.) Caminin bahçesinde sekizgen planlı ve kubbeli baĢka bir türbe de yer alır. Osman Fazıl PaĢa Türbesi olarak tanınan bu eser 18. yüzyıla aittir. Diğer kabirler Cumhuriyet döneminde bilhassa Nevzat Tandoğan zamanında Hacı Bayram Kabristanlığı kaldırılmıĢtır. Caminin yanında, Ankara Augustus Tapınağıvardır. Roma Dönemi öncesinde Kybele ve Men'e adanmıĢ bu tapınma yerinde Ġmparator Augustus için yaptırılmıĢtır. Muhtemelen M.Ö. 25-20 yıllarında yaptırılmıĢtır. 36x54,82 m. ölçülerindeki mermer tapınak 2 m. yükseklikte, çok basamaklı bir podyum üzerindedir. 478 Tapınak Augustus'un yapmıĢ olduğu iĢleri anlatan Yunanca ve Latince kitabeleri ile büyük önem taĢımaktadır. Augustus Tapınağı oldukça iyi korunarak günümüze ulaĢmıĢtır. Bayramîliğin Hacı Bayram (k.s)'ın ölümü üzerine iki kola ayrıldığı kabul edilir. Bir kısım, zikr-i cehrîyi kabul ederek Hacı Bayram (k.s)'ın halifesi Ak ġemseddin (k.s)'e (864/1459) bağlanmıĢ; bir kısmı da diğer halîfesi Bursalı Ömer Dede (k.s)' ye (880/1475) uyup, zikir ve vird gibi Ģeylerden, özel giyimden, hatta tekkelerden bile feragat ederek Melâmî adını almıĢtır. Bayrâmîlik adıyla ün salan tarikat, Ak ġemseddin koluyla yayılmıĢtır. Bilhassa Anadolu'da Ankara, Ġstanbul, Bolu, Bursa, Ġzmir ve Kastamonu'da yayılmıĢ ve özellikle Türk tasavvuf çevrelerinde etkili olmuĢtur. Bayramîliğin yukarıda zikrettiğimiz iki Ģubesinin yanında, ayrıca Tennûriyye, Himmetiyye, Ġseviyye ve Hamzaviyye kolları vardır. Aziz Mahmud Hüdâî'nin kurduğu Celvetîlik de Bayrâmîlik'den doğmuĢ ve onun devamı sayılmıĢtır. Hacı Bayram-ı Velî (k.s)'den sonra tarîkatın en büyük Ģeyhi sayılan AkĢemseddin (k.s) 'in eserleri, tarîkatın temel esaslarının korunmasında büyük bir hizmet ifâ etmiĢtir. Çünkü Hz. Bayram-ı Velî '(k.s) nin birkaç manzumesi dıĢında herhangi bir eseri günümüze ulaĢmamıĢtır. Gerek AkĢemsedin (k.s) ve gerekse Ġbrahim Tennûrî (k.s)' nin Ġbn Arabî (k.s) fikirlerini savunan eserleri, Bayramiyye 'nin çizgisini gösterir. Bayramiyye‘nin bir baĢka özelliği de bir Türk tarafından Anadolu topraklarında kurulan ilk tarîkat olmasıdır. Yayıldığı bölgeler de genelde Anadolu ve Balkanlar'daki Türk bölgeleridir. Bayramiyye tarîkatının tâcı önceleri oniki dilimli ve kırmızı renkli iken, Hacı Bayram-ı Velî (k.s) tarafından altı dilimli beyaz çuhaya dönüĢtürülmüĢtür. Tâcın boyu baĢlangıçda Mevlevî sikkesi gibi uzun olduğu hâlde, daha sonraları kısaltılmıĢtır. Tâcın tepesinde Hamîdüddin-i Aksarâyî (k.s)'nin ġam'daki Bâyezidiyye dergâhına intisabını sembolize eden, gülü andıran bir düğme vardır. Bayramiyye tarîkatının AkĢemseddin (k.s) tarafından kurulan ġemsiyye, Dede Ömer Sikkînî (k.s) tarafından temsil edilen Melâmiyye ve Akbıyık (k.s) vâsıtasıyla Aziz Mahmud Hüdâyî (k.s)'ye nisbet edilen 479 Celvetiyye adlı üç kolu vardır. Asıl Bayramîlik, ġemsiyye ve onun kolu Himmetiyye olarak devam etmiĢtir. Ankara'daki merkez tekkeden baĢka Ġstanbul, Bursa, Edirne ve Balkanlar'da da Bayramî tekkeleri, sayıları az da olsa baĢlangıçtan beri vardır. Melâmiyye bir meĢrebin adı olmasının yanı sıra Dede Ömer Sikkînî (k.s) ile birlikte bir tarîka'ın adı olmuĢtur. Bayramî melâmîleri, Osmanlılar döneminde en çok takibata uğrayan tarîkat mensupları olarak dikkat çekmektedir. ġemsiyye ile Melâmiyye aynı tarîkatın iki ayrı kolu olduğu hâlde, her ikisi de tarîkat silsilesi açısından çeliĢkili bir konumdadır. Hafî zikri iltizam eden Melâmiler, cehrî zikri esas kabul eden Halvetî silsilesini, cehrî zikri tercîh eden ġemsîler de NakĢbendî silsilesini benimsemiĢlerdir. Celvetiyye tarîkatı her ne kadar Bayramiyye'nin bir Ģubesi ise de, zamanla müstakil bir tarîkat hâline gelmiĢtir. Celvetiyye'nin kurucusu Aziz Mahmud Hüdâyî (k.s)(ö.1038/1628)'dir. Osmanlı döneminde yetiĢen en nüfûzlu Ģeyhlerden biri olan Aziz Mahmud Hüdâyî (k.s) iyi bir medrese tahsilinden ve müderrislik payesine eriĢtikten sonra tarîkata girmiĢtir. Otuza yakın eseri ve yüzbinlere varan mürîdi bulunan Hüdâyî'nin tarîkatı, sağlığında ve vefâtından sonra Ġstanbul, Bursa ve Balkanlar'da yayılmıĢtır. "Tevhîd zikri ve mücâhede" esasına dayanan tarîkat, ilim ve devlet ricâlinin de ilgisini çekmiĢtir. Bursalı Ġsmail Hakkı (k.s) (ö.1137/1724) gibi velûd mutasavvıf müellifler, bu tarîkattan yetiĢmiĢtir. Tarîkatın Hakkıyye, Fenâiyye, Selâmiyye ve HâĢimiyye adlı kolları, Ġstanbul'da otuz kadar tekkesi vardı..(Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar; Prof. Dr. H. Kamil YILMAZ; Ensar NeĢriyat) Bayrami derviĢlerinin nefisleriyle sürekli bir mücadele halinde oldukları ve gece- gündüz ibadet ettikleri biliniyor. Bunun sonucu olarak sahip olacakları ilahi nimetlerle asıl bayramı ahirrette yapacaklarına inanıyorlar. Bu nedenden dolayı kendilerine Bayrami denildiği de rivayet ediliyor. ZĠKĠR USULÜ Bayramiliğin zikrinde öncelikle 12 rekât teheccüd namazı kılınıyor. Hacı Bayram Veli (k.s)'nin hazırladığı uzun bir vird ile Bakara, Secde, Yasin, Duhan, Feth, Vakıa, Mülk ve Amme sureleri 480 okunuyor. Ardından Kelime-i Tevhid zikri yapılıyor. Ġbret almak için kâinattaki olağanüstülükleri düĢünme anlamına gelen ve "tefekkür fi acaibi-l kudre" denilen düĢünme tarzı da Bayramiyye'nin esaslarını oluĢturuyor. Zikrin sonunda kısa bir münacat okunuyor. Ġstanbul Üsküdar Himmet Efendi Tekkesi son postniĢin Hacı Bayramı Veliden intikal eden pazartesi-Cuma geceleri okunan evradı Ģöyle nakleder:”Ya Mani, ya Dafi, ya Muin, Ġyyakenağbüdü ve iyyakenestaiyn.(7 kere).Ġnne Rabbi latifun lima yeĢâ. Ġnne Rabbi Lesemîud‟dua. Ġnne Rabbi kâribün mücib. Feseyekfîkehumullah vehüvessemiyul âlim.(7 kere). Günlük Evrad: Allahümme Salli ala seyyidina Muhammed vesahbihivesellim.(7kere). Estağfirullah el aziym. (7 kere).Allahümme ya Vedud. (7 kere). Lailahe illallah. (100 kere).Ġsmi Celal. (100 kere). Ġsmi Hu.(100 kere). Sabah ve ikindi namazlarından sonra. Fatiha Suresi.(7 kere).Ayetelkürsi.(7 kere).Muavizeteyn.(7 kere) .KafirunSuresi. (7kere). Estağfirullah. Subhanallah. Elhamdulillah. Lailahe illallah vallahu ekber vela havle vela kuvvete illa billahil aliyyil aziym.(7 kere).Allahümme salli ala seyyidina Muhammed vesahbihi veselli.(7 kere) okunur.(Tasavvuf Ve Tarikatlar. S.492Dr.S.Eraydın.) 40 GÜN HALVET Bayramiler Halvet'e girdiklerinin ilk gecesi 1000 Salâvat, 1000 Kelime-i Tevhid okuyorlar. Hz. Peygamberin (s.a.v) katına ermek için iki rekât namaz kılan Bayramiler, Halvetin ikinci gecesinde 1000 Ġhlâs, 1000 Kelime-i Tevhid okuyor ve Allah'ı görme dileğiyle iki rekât namaz kılıyorlar. Halvetin üçüncü gecesinde ise 1000 Felak suresi, 1000 Kelime-i Tevhid ve kalpteki perdelerin kalkması için iki rekât namaz kılan Bayramiler, dördüncü gece 1000 Nas suresi ve 1000 Kelime-i Tevhid okuyup yine iki rekât namaz kılarak ibadetlerine devam ediyorlar. Bayramiler'de Halvet 40 gün sürüyor. Bayramiler halka halinde ve devran Ģeklinde sesli zikir yapıyorlar. Bayramilik'te sessiz zikri esas alan NakĢîlik ile sesli zikri benimseyen Halvetilik'in izleri görülüyor. Ancak NakĢîliğin etkisinin daha az olduğu belirtiliyor. 481 Zikir sırasında ise Hacı Bayram Veli (k.s) ile aynı dönemlerde yaĢamıĢ olan Yunus Emre (k.s)'nin Ģiirlerini okuyorlar. Zikir sırasında aĢka gelip sayhaya baĢlıyorlar. Özellikle "La ilahe illallah" ile zikreden Bayramiler, gözlerini kapatıp, nefeslerini tutuyorlar. Ardından baĢlarını sağa ve sola sallayarak zikirlerini tamamlıyorlar. Buna Bayramiler'de 'Gönüle Varmak' deniyor. Hacı Bayram Veli (k.s) 'nin sesli zikir uygulamasını AkĢemseddin (k.s)' in kurduğu Bayrami ġemsiler uygulamaya devam etse de, Bayrami-Melamiler "gönül bekleme" dedikleri bir sessiz zikri benimsiyor. ÇeĢitli kaynaklarda, Bayramiler'in kendileri veya baĢkaları için yardım topluyorlar. Asa kullanıp, aba veya eski yamalı elbiseler giyen Bayramiler, Allah'ın rüyada görülebileceğine ve miracda Hz. Paygamberin (s.a.v) Allah'ı zahir gözüyle gördüğüne inanıyorlar. BAYRAMĠ TEKKELERĠ Hacı Bayram Veli (k.s)' nin ölümünden sonra Ankara'daki Bayrami Asitanesi'nin Ģeyhliğine büyük oğlu Ahmed Baba (k.s) geçti. Ondan sonra ise torunu Edhem Baba (k.s) Ģeyhlik makamına oturdu. Tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar ailenin en büyük çocukları padiĢahın onayıyla Ģeyhlik görevini sürdürdü. Asitane Ģeyhleri, ġemsiHimmeti kolunun tarikat anlayıĢını benimsedi. Dergâhın 27'inci ve son Ģeyhi ġemseddin Efendi (k.s) oldu. 1840 yılında Ġstanbul'da dokuz Bayrami Tekkesi bulunuyordu. Tekkelerin kaldırıldığı 1925 yılında ise Emekyemez, Himmetzade, Fatih ÇarĢamba'da Mehmed Ağa Camii ve ġehzadepaĢa Bozdoğan Kemeri'nde Helvai Yakup tekkeleri kalmıĢtı. Günümüzde birçok tekke gibi Bayrami tekkeleri de yok olmuĢ durumda. Bayrami tekkelerinden hala zamana meydan okuyanlardan ġehzadebaĢın'daki Helvai Yakup tekke ve türbesi bugün harap halde. Tekkenin duvarları da, çatısı da yıkılmıĢ durumda. Bakım ve onarım beklemektedir. BAYRAMĠLĠĞĠN DAYANDIĞI TEMELLER Hacı Bayram Veli (k.s) tarafından Ankara‘da kurulan Bayramiyye tarikatı, aynı zamanda Anadolu‘da doğup büyüyen bir mutasavvıf tarafından kurulmuĢ olan ilk Türk tarikatıdır. Nitekim bu tarikat ġeyhin sağlığında büyük bir yaygınlık kazanmıĢtı. 482 Bu tarikatın kuruluĢunu Ebu Hamüdüddin Aksarayi‘nin vefat tarihinden sonra Hacı Bayram Veli‘nin Ankara‘ya dönüp 1400‘lü yıllarda irĢad faaliyetlerine baĢladığı yıllar olarak belirlemek doğru olacaktır. Bayramiliğin temelleri esasen üç önemli dayanağa dayanmaktadır. Bunlar; cezbe, muhabbet ve Sırr-ı Ġlahi‟dir. Cezbe; Allah‘ın kulunu kendine çekmesi olarak tanımlanırken, muhabbet ise kulun sadece Allah‘ı istemesine ve Allah‘ın da bu kuluna yüce haller vermesi Ģeklinde açıklanmaktadır. Sırr-ı Ġlahi ise; tarikat ve vahdet sırlarının, tasavvufa yabancı olanlara açılmayıp gizlenmesidir. Bayramilikte, derviĢin cezbe ve muhabbetten sonra; Ġlahi sırları elde etmeye çalıĢması hedef olarak görülmüĢtür. (M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, Ġstanbul 1983, s. 181). Bayramîlik, dünya hayatında kimseye yük olmamayı, alınteriyle kazancı esas alır. Bizzât Hacı Bayram (k.s), Ankara'da geçimini ziraatle sağlamıĢtır. Bayramîlik'te aynı zamanda, baĢkasının da geçim zorlukları karĢısında yardımına koĢmak prensibi vardır. Bu husus ile ilgili olarak Hacı Bayram (k.s)ın üç aylarda halktan zekât toplayıp fukarasına dağıttığı bilinmektedir. Bu davranıĢ aynı zamanda nefsi kınamaya da iĢaret sayılabilir. Bayramîlik geleneklerine gelince onları Ģöylece özetleyebiliriz: Tekke veya bir mecliste toplanmak, oniki rekâtlık bir teheccüd namazı kılmak, sonra zikir halkası oluĢturmak, kudûm çalarak çarĢıyı dolaĢmak. Zikirlerinde "Lâ ilâhe illâllah" derlerdi. "Gönüle varmak" diye adlandırılan zikirde, gözler kapanır, nefes tutulur ve baĢlar sağa sola sallanırdı. (Mehmet Demirci, a.g.e, s. 39). TARĠKAT ġECERESĠ 1-ġeyh Ġbrahim Zahid Geylani (k.s) (Zahidiye kolu piri) H.700 M.1300 2-ġeyh Safiyyuddin-i Erdebili (k.s).(Safaviyye kolu piri) H.735.M.1334 3-Oğlu ġeyh Musa Sadreddin Erdebili (k.s). H.790.M.138 4-Oğlu ġeyh Ali Erdebili.(k.s) H.802.M.1407. 5-Oğlu ġeyh Ġbrahim Erdebili.(k.s) H.809.M.1406 6-ġeyh Hamidüddin bin Musa Aksarayi.(k.s) (Somuncu Baba) H.815.M.1412 483 7-ġeyh Hacı Bayramı Veli (k.s) (Bayramiyye Tarikatı Piri). H.833.M.1429-Ankara. BAġKA BĠR ġECERESĠ 1-Hz.Ali (r.a)H.40.M.660 2-Hz.Hüseyin (r.a)H.61.M.680 3-Ġmam Zeynel Abidin (r.a)H.94.M.712 4-Ġmam Muhammed Bakır (r.a).H.113.M.731. 5-Ġmam Cafer-i Sadık (r.a)H.148.M.765 6- ġeyhBayazidiBestami(k.s)(TayfuriyyeKoluPiri)H.268.M.881 7-ġeyh Ġbrahim Hindi (k.s) 8-ġeyh Musal Bestami (k.s) 9-ġeyh Ebu‘l-Hasan Cürcani (k.s) 10-ġeyh Ahmed Horasani (k.s) 11-ġeyh Süleyman Ġsfahani (k.s) 12-ġeyh Süleyman Buhari (k.s) 13-ġeyh Ġshak Havarzimi (k.s) 14-ġeyh Sadeddin Bağdadi (k.s) 15-ġeyh Mahmud Kerhi( k.s) 16-ġeyh Osman Rumi (k.s) 17-ġeyh Mahmud Basri (k.s) 18-ġeyh Hasan Ġstirabadi (k.s) 19-ġeyh Süleyman Ġskenderi (k.s) 20-ġeyh Ġbrahim Basri (k.s) 21-ġeyh ġadil Rumi (k.s) 22-ġeyh Hamideddin bin Musa Aksarayi (k.s) (Somuncu Baba)H.815.M.1412 23-ġeyh Hacı Bayramı Veli (k.s) (Bayramiyye Tarikat Piri)H.833.M.1429-Ankara. (ġakayıkı Numaniyye Terc.(Zeyli Mecdi Efendi)s.44.Nefahatül Üns s.68.Osm.Müellifleri c.1 s.56.sefineyi Evliya c.2 s.256.Miratul Makasıd s.36.) 484 BAYRAMĠLĠĞĠN KOLLARI Hacı Bayram Veli (k.s) vefat ettikten sonra tarikatın baĢına ilmi ve kıdemi sebebiyle AkĢemseddin (k.s) geçmiĢtir. Bundan sonra bütün müridler AkĢemseddin (k.s)‘in etrafında toplanmıĢlardır. A-ġemsiyye-i Bayramiyye Hacı Bayram Veli (k.s) vefat ettikten sonra AkĢemseddin (k.s) onun makamına geçerek ġemsiyye-i Bayramiyye kolunu kurmuĢtur. AkĢemseddin (k.s) H.863.M.1458. Bunlar açık zikri benimseyerek birkaç yan kola ayrılmıĢlardır. Bu kollardan Tennuriyye, AkĢemseddin (k.s)‘in halifesi Kayserili Ġbrahim Tennuri (k.s) tarafından kurulmuĢ, Himmetiyye ise Himmet Efendi (k.s) tarafından kurulmuĢtur. ġemsiyye-i Bayramiyye‘nin diğer bir alt kolu olan Ġseviyye ise Saruhanlı Ġlyas (k.s) tarafından kurulmuĢtur. B- Melamiyye-i Bayramiyye Hacı Bayram Veli (k.s)‘nin halifelerinden Bıçakçı Ömer Dede (Sikkini) (k.s), AkĢemseddin (k.s)‘in zikir ve sohbetlerine katıldıktan sonra ondan bazı görüĢleri nedeniyle ayrılarak Melamiyye-i Bayramiyye kolunu kurmuĢ ve gizli zikir ile melâmet tavrını benimsemiĢtir. C-Celvetiyye Celvetiyye tarikatının kurucusu olan Aziz Mahmud Hüdai (k.s)‘nin silsilesi Hacı Bayram Veli (k.s)‘nin halifelerinden Akbıyık (k.s) Meczub‘a dayanmaktadır. Özellikle Hacı Bayram Veli (k.s)‘nin halifelerinden Hızır Dede (k.s)‘den feyz alan Üftade (k.s)‘nin halifesi olan Aziz Mahmud Hüdai (k.s)‘nin kurduğu bu tarikat silsile olarak Bayramiyye‘nin bir kolu olmakla birlikte genel olarak müstakil bir tarikat olarak geliĢmiĢtir. BAYRAMĠLĠĞĠN YAYILIġI Bayramilik ortaya çıktığı zamandan itibaren geçen zaman diliminde devamlı olarak yayılma fırsatı bulmuĢ bir tarikattır. Bu tarikat sadece Anadolu toprakları ile sınırlı kalmayıp Anadolu‘nun çevresinden baĢlamak suretiyle değiĢik kıta ve sahalarda yayılma imkânı bulmuĢtur. Avrupa‘da özellikle Edirne, Selanik, Peç, PeĢte, Mora, Mostar, Saraybosna, Vidin, Belgrat, Serez, Manastır, Üsküp, ĠĢtip, TikĢev, 485 Köprü ve Ġsnefçe yolları ile yayılan Bayramilik, Asya ve Afrika‘ya Ankara, Konya, Aksaray, Bursa, ġam, Mekke, Medine ve Kahire yollarından ulaĢmıĢtır. Özellikle Mısır‘da Bosnalı Ġbrahim bin Timur Han bin Hamza sayesinde geniĢ yayılma sürecine girmiĢtir. Anadolu‘da dünyaya gelen Hacı Bayram Veli (k.s), fikirleri ve hareketleri ile zamanında yaptığı etkiyi kurduğu tarikat ve yetiĢtirdiği halifeleri ile gelecek nesillere kadar ulaĢtırmıĢtır. Özellikle Ankara SavaĢı‘ndan sonra Anadolu‘nun geçirdiği zor durum esnasında ortaya çıkarak ehl-i sünnet inancının yayılmasını sağlayan Hacı Bayram Veli (k.s), Osmanlı Devleti‘nin dini ve milli birliğinin sağlanmasında da önemli bir rol oynamıĢtır. Özellikle bir mutasavvıf olarak dünyayı terk yerine onu imara yönelmesi onun ileri görüĢlülüğünü simgeler. (Fuat Bayramoğlu, Nihat Azamat, “Bayramiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, c.5, Ġstanbul 1992, s.270. ) Hacı Bayram-ı Velî'(k.s)den Nasihatler Hiddet ve kin, hakîkatleri gören gözleri kör eder. Öfke, iyi düĢünmeyi daraltır, yanıltır. Hiçbir günâhı küçümsemeyin, çok çalıĢın. BoĢ gezenler, zengin bile olsa, arkadaĢları Ģeytan, kalbleri Ģeytanın konağı olur. Ġnsanların fitnesinden kurtulmak istiyorsanız, çarĢı ve pazarlarda sık sık bulunmayınız Dünyâ gamından, nefsin sıkıĢtırmasından hafifleyip kurtulmak istiyorsanız, kabristanları sık sık ziyâret ediniz Ayıp ve kusurlarını gördüğünüz arkadaĢlarınızın, komĢularınızın, sırlarını ifĢâ etmeyiniz. Çünkü gördüğünüz bu sırlar, size emânettir. Emânete hiyânet ise, çirkin bir harekettir. Emaneti koruyunuz. Zira din de size emanettir, beden de. 486 ĠLAHĠLERĠNDE Bilmek istersen seni Kim bildi efâlini Can içinde ara cânı Ol bildi sıfatını Geç canından bul ânı Anda gördü zâtını Sen seni bil sen seni Sen seni bil sen seni Görünen sıfatındır Onu gören zâtındır Gayri ne hâcetindir Sen seni bil sen seni Kim ki hayrete vardı, Bayram özünü bildi, Nûra müstagrak oldu Bileni anda buldu, Tevhîd-i zâtı buldu, Bulan ol kendi oldu, Sen seni bil, sen seni. Sen seni bil,sen seni. 487 1.MURAT HÜDAVENDĠGAR(R.ALEYH) (D.H. 726.M. 29 Haziran 1326.Bursa-V.H. 791.M.15 Haziran 1389.Kosova-Bursa) Devleti Beylikten Ġmparatorluğa çıkaran, Adil, âlim, veli, cömert, Ģehit, ahi Ģeyhi Sultan. (D.H. 726.M. 29 Haziran 1326.Bursa-V.H. 791.M.15 Haziran 1389.Kosova-Bursa) I. Murat, (1326-1389) yılları arasında hüküm süren üçüncü Osmanlı Sultanıdır. 29 Haziran 1326, Bursa‟da doğdu. Babası Orhan Gazi, annesi Bizans tekfurlarından Yar Hisar Tekfuru‟nun kızı olan Nilüfer Hatun‟dur (Holofira). Doğduğu sene, dedesi Osman Gâzî vefat etti ve Bursa fethedildi. H. 791.M.15 Haziran 1389‟da Kosova‟da Ģehid oldu. I. Murad Osmanlı kaynaklarında orta boylu, yuvarlak yüzlü, koç burunlu; hayırsever, âdil, ömrünü gazâya sarfetmiĢ bir hükümdar olarak tasvir edilir. Bizans kaynaklarında ise az konuĢan, fakat konuĢtuğunda güzel sözler söyleyen, ava düĢkün, yorulmak bilmeyen, Hristiyanlara karĢı merhametli, ancak hataya göz yummayan ve 488 sertliğe baĢvurabilen, düĢmanlarına karĢı daima baĢarılı bir sultan Ģeklinde anılır. Erkek çocukları: Yakup Çelebi, Yıldırım Bayezid, Savcı Bey ve Ġbrahim. Kız çocukları: Nefise ve Sultan Hatun. Kalın ve adaleli bir vücuda sahipti. Âlim, veli ve ahi Ģeyhiydi. BaĢına mevlevî sikkesi üzerine destar sarılı bir baĢlık giyerdi. Çok sade giyinir ve kırmızı zeminli beyaz elbiseden hoĢlanırdı. Küçük yaĢtan itibaren devrin âlimleri tarafından büyük bir ihtimamla yetiĢtirildi. Ġlk eğitimini, annesi Nilüfer Hatun‘dan aldı. Daha sonra tahsilini tamamlamak için Bursa‘ya gitti. Buradaki Medreselerde ilim ve sanat adamları ile beraber çalıĢtı. Sultan 1. Murât Han, devrinin zâhirî ve bâtınî ilimlerinde otorite olan büyük Ģahsiyetler tarafından yetiĢtirilmiĢtir. Bir devlet adamında bulunması gereken mümtaz vasıflara mâlik olan Murât Han, aynı zamanda kalbî derinliğe de sahipdi. ĠĢte bu kalbî derinlik sebebiyle velîlik, ahî Ģeyhliği ve Ģehîdlik gibi mânevî pek yüce makamlara vâsıl oldu. Daha sonra Lala ġahin PaĢa´ nın yanında idare ve harp bilgilerini öğrendi. Sultan Birinci Murad, gayet nazik, sevimli ve çok halim selim bir insandı. Âlim ve sanatkârlara hürmet gösterir, fakirlere ve kimsesizlere Ģefkatli davranırdı. Dahî bir asker ve devlet adamıydı. ―DerviĢ Gazilerin, ġeyhlerinin, Kralı Murad Gazi‖ diye anılan Sultan Birinci Murad, bütün hayatı boyunca plânlı ve programlı hareket etti. Babası Orhan Gazi hayatta iken ona Bursa ile Bey sancağını verdi. Ġzmit‘in fethinden sonra ise EskiĢehir sancağına nakledildi. PADĠġAHLIK DÖNEMĠ Murad Han, ağabeyi Süleyman PaĢa´ nın baĢlattığı Rumeli fütuhatını büyük bir siyasi deha ile kısa zamanda geliĢtirdi. Ağabeyi Rumeli fâtihi Süleyman Bey‘in vefatı üzerine veliaht tâyin edildi. Kısa bir müddet sonra babası vefat etti. Bursa‘ya dâvet edilerek Osmanlı tahtına oturtuldu. Hüdâvendigâr ve Gâzî-Hünkâr diye anıldı. (1360). 1361 yılında ġehzade Murat, Rumeli kuvvetlerini emri altında toplayıp Edirne üzerine yürüdü ve Ģehri teslim aldı. Ordusuyla birlikte Kum Kalesi kapısından Ģehre girdi. Daha sonra Edirne‘yi güvence altına almak için Lala ġahin ile birlikte kuzeyde Bulgaristan‘a ait Eski Zağra ve Yukarı Meriç vadisinde Filibe doğrultusunda sefere çıktı. 489 Fakat bu sırada Bursa kadısı Çandarlı Kara Halil‘den 1362 yılında Sultan Orhan‘ın ölümü haberi geldi. ġehzade Murat, Rumeli lalası ġahin‘i uç beyleri üzerinde beylerbeyi tayin edip Çandarlı Halil PaĢa ile buluĢmak üzere Bursa‘ya gitti. ġehzade Murat gelene kadar Çandarlı duruma hâkim olmuĢ böylece Murat Han güvenle tahta çıkabilmiĢti. I.Murat tahta geçtikten sonra 1365 yılına kadar Karaman ve Eretna tehdidi yüzünden Anadolu‘da kaldı. 1362 kıĢını Bursa‘da geçirdikten sonra güçlü bir ordu toplayan I. Murat sefere çıktı ve Eretna Moğol birliklerini EskiĢehir bölgesinde bozguna uğrattı ve Karaman ordusunu da püskürttü. Böylece bu tehdit ortadan kalktı. 1362´ de Edirne‘yi fethederek devlet merkezini buraya taĢıdı. Anadolu´daki TürkmenaĢiretlerini, fethettiği bölgelere yerleĢtirerek bölgede Türk nüfusunun çoğunluğu ele geçirmesini sağladı. Bu göçler sayesindedir ki, Osmanlı Türkleri Viyana önlerine kadar ilerledi ve Rumeli´ de Osmanlı hâkimiyeti beĢ yüz yıl devam etti. I.Murat Han, Bizans ve Haçlılar‘a karĢı Trakya‘daki fetihleri korumak ve Ġstanbul doğrultusunda yeni fetihler yapmak için Rumeli‘ye geçmiĢti. 5 yıl boyunca Rumeli‘de kalan Murat Han, bu zaman zarfında Bizans ve Bulgar topraklarında birçok fetihte bulundu. PENÇĠK SĠSTEMĠ O, Anadolu‘da sükûn ve huzûru kısa bir zamanda sağladıktan sonra istikâmetini Rumeli‘ye çevirdi. O‘nun zamanında fütûhât, Avrupa‘ya yayıldı, Ġslâm hukûkuna göre harpte elde edilen ganimetlerin beĢte biri devletin hakkı olduğundan ―Pençik (beĢte bir) Kânunu‖ çıkarıldı. Fethedilen yerlerde Osmanlı devlet teĢkilâtı mükemmel bir surette tesis edildi. Kimse aç ve açıkta bırakılmayıp, fakir-zengin, Müslim-gayr-i Müslim herkes büyük bir huzur ve saadete kavuĢturuldu. SIRPSINDIĞI ZAFERĠ Bütün bu güzel hamleler devam ederken Osmanlı‘nın batıdaki fütuhatı neticesinde krallıklarının son bulacağından endiĢe eden Avrupalı Hıristiyan devletler, Papa BeĢinci Urban´ ın teĢvikiyle 490 Macar, Sırp, Bosna, Eflak ve Bulgar kuvvetlerinden meydana gelen 60-100 bin kiĢilik bir bir haçlı ordusu “haçlı seferi” düzenlediler. Osmanlı Devleti´ nin Rumeli´ de ilerlemesini durdurmak için meydana getirilen haçlı ordusunun üzerine Sultan I. Murat Han, Hacı Ġlbey kumandasındaki dört bin kiĢilik bir orduyu, keĢif maksadıyla onların üzerine gönderdi. Diğer taraftan haçlılar da, Meriç‘i geçtikleri halde hiçbir mukavemet ile karĢılaĢmadıklarından zafer çığlıkları atarak Ģenlikler yapmaya baĢlamıĢlardı. Yiyip içip sarhoĢ olduktan sonra uyudular. DüĢmanın gafletinden istifade eden Hacı Ġlbey, üç koldan düĢman üzerine bir gece baskını yaptı. Dört bin kiĢilik Osmanlı askerinin hücumu ile neye uğradığını ĢaĢıran ve paniğe kapılan müttefik haçlı askerleri büyük bir bozguna uğradılar. Gece karanlığında pek çoğu birbirini kırarak çekilirken, geriye kalanların ekserîsi de Meriç Nehri‘nde boğuldu. Kurtulabilen çok az bir kısmı kaçabildi. Tan yeri ağardığında artık bütün kâfirler tamamen helâk olup gitmiĢti. Çirmen veya Sırp Sındığı savaĢı (15 Rebîülevvel 773 / 26 Eylül 1364) Böylece târîhteki meĢhur “Sırp sındığı” zaferi meydana gelmiĢ oldu. Haçlılar periĢan oldular. Bu hâdiseden sonra baĢĢehir, Bursa‘dan Edirne‘ye nakloldu. ). Bu büyük zaferi Yanbolu, Samaku, Gümülcine, Ġskeçe, Kavala, Dırama, Serez ve Karaferye gibi önemli kalelerin fethi takip etti. Bu arada harekât halindeki Osmanlı akıncıları Vardar´ ı geçip Sırbistan, Bosna, Arnavutluk ve Dalmaçya´ ya kadar uzanan Adriyatik denizine dayandılar. Murad Han bir taraftan fetih hareketlerine devam ederken, diğer taraftan ortaya çıkan mali, idari ve askeri ihtiyaçları karĢılamak için tedbir aldı. Tımar teĢkilatı geliĢtirildi. Yaya, müsellem ve yeniçerilere ilaveten kapıkulu askerinden maaĢlı süvari ocağı kuruldu. Murad Han 1387´ de Osmanlı topraklarına tecavüzü adet haline getiren Karamanoğlu üzerine sefere çıktı. Konya önünde Karamanoğlu kuvvetlerini bozguna uğratarak Konya ve BeyĢehir´ i alıp Bursa´ ya döndü. Azim, irade, vakar ve ciddiyet sahibi olan Sultan Murad Han, din farkı gözetmeksizin tebaasına karĢı çok Ģefkatli ve merhametli idi. 491 Samimi Ģahsiyeti ile içte ve dıĢta sevgi ve saygı uyandırdı. Hukuki, mali ve askeri sahalarda yaptığı esaslı teĢkilatlar ile kudretli bir devletin temellerini attı. Kararlarını mutlak surette tecrübeli beyleriyle müzakere ettikten sonra verirdi. Kendi mütalaasına aykırı fikirleri de dinler yerinde gördüklerini kabul eder, itirazlara ehemmiyet verirdi. Bu hali baĢarılarında çok etkili olmuĢtur. Fethedilen yerlerde imar faaliyetlerine de önem veren Murad Han, yeni fethettiği Edirne´ yi; cami, medrese, han, hamam saray gibi eserlerle Türk-Ġslam beldesi haline getirdi. Memleketin çeĢitli yerlerini hayır eserleri ile donattı. Edirne, devletin aynı zamanda bir medeniyet merkezi hâline getirildi. Anadolu‘dan yeni fethedilen yerlere göç eden Müslümanlar, oralarda da Ġslâm‘ın yüce hayat tarzını ve yaĢayıĢını sergilediler. Ahlâk ve fazilet numunesi oldular. Devletin âdil idaresi ve kurduğu hayır müesseseleri, her yerde büyük bir hoĢnutluk meydana getirdi. Hudutlar, tâ orta Avrupa‘ya kadar dayandı. Artık sıra Avrupa‘da fitnenin baĢı olan Sırp unsurunu bertaraf etmeye gelmiĢ oldu. 1368 yılında I. Murat, Doğu Bulgaristan‘da önemli askeri harekâta geçti. Aydos, Karin ovası, Sozopol Kalesi gibi yerleri kolaylıkla fethetti. Ertesi yıl Edirne Sarayı‘nda kaldı ve 1369 yılının bahar ayında Bizans‘a karĢı yeniden harekâta geçti. Bu hareketler Bizans Ġmparatorluğunu tedirgin ediyor ve bir haçlı ordusu düzenleme planları kuruyordu. Bizans diplomasisi, Haçlı giriĢimlerini daha ziyade Osmanlılar üzerine çekmek için yoğun çaba gösteriyordu. 1367/70 yıllarında I. Murad‘ın Trakya‘daki fetihleri Ġstanbul‘da korku ve telaĢa sebep olmuĢ, imparator sultana elçi heyeti göndererek barıĢ istemiĢ, I. Murad Gelibolu‘nun geri verilmesinde ısrar etmiĢti. Kydenos‘a göre Türkler, Rodop dâhil Trakya‘nın önemli bir bölümünü ellerinde tutmaktaydı. Ġstanbul halkı ―bir hapiste veya kafesteki hayvanlar gibi‖ Ģehirde kapalı kalmıĢtı. Makedonya Sırp Despotu Jovan UglyeĢa‘dan Ġstanbul‘a gelen Sırp heyeti, ortak düĢman olan Türkler‘e karĢı ittifakı bir izdivaçla güçlendirme teklifini getirmiĢ ve para sunmuĢtur. Kydenos‘a göre, yardım ancak Ġtalyanlar ve Macarlar gibi para ve asker bakımından zengin Batı ülkelerinden 492 gelebilirdi. I. Murad, Gelibolu geri verilmedikçe barıĢ yapmayacağını bildirdi. Ġstanbul‘daki çoğunluk Gelibolu‘nun teslimine razıydı. Kydenos ve Latin yanlıları ise uzlaĢmaya karĢıydılar. Sonunda Sırplar‘ın ittifak teklifi kabul edildi. Türk Korkusu Çirmen‘deki yenilgi haberi üzerine papa, bir Haçlı seferi hazırlamak için Hıristiyan hükümetlerinin bir araya gelip görüĢmelerini istedi. Venedik, Cenova, Kıbrıs, Yunanistan‘daki bütün Latin devletleri ve Aragon kralı toplantıya davet edildi. O zaman Levant‘ta Batılı Latinler, Pera, Ġzmir, Atina, Rodos, Kıbrıs, Antalya, Ege adaları ve Mora‘da hâkimdiler. Türk istilasını durdurmanın yollarının konuĢulduğu toplantıdan bir sonuç alınamadı. Ġmparator, Ġstanbul‘da Osmanlılar ile anlaĢma yanlılarına katılmaktan baĢka çare kalmadığını gördü; diğer Balkan hanedanları gibi I. Murad‘ın haraç güzarı olmayı kabul etti. Yılda 15.000 ―hyperper‖ (1 hyperper yarım Venedik altını) ödeyecek ve sultanın seferlerine askeriyle bir vasal olarak katılacaktı. Ġmparatorun Osmanlı sultanının vasalı olması I. Murad için son derece önemli bir baĢarı idi. Böylece Gelibolu Boğazı‘ndan Rumeli‘ye tehlikesiz geçme imkânı doğuyor, Rumeli‘de Osmanlı hâkimiyeti güvence altına alınıyordu. Papa, 1375 yılında Ġstanbul‘un Türkler tarafından iĢgal edilmesi ihtimalinden ciddi olarak kaygı içindeydi. Papalık için Ģimdi acil konu, Türkleri Batı‘ya yayılmaktan alıkoymaktı. Papa, Haçlı seferi için endüljanslar dağıtıp para topladığı gibi, Türklerle ticaret yapan Hristiyanları aforoz ediyordu. Tebriz‘den Ġstanbul‘a gelen bir piskoposun gözlemine göre, imparatorla anlaĢma arefesinde birçok Türk Ġstanbul‘a gelmiĢ, Ģehir sanki onların iĢgalinde imiĢ gibi bir görüntü ortaya çıkmıĢtı. I. Murad‘ın Batı‘daki geliĢmelerden korkusu yoktu. Reform Dönemi Üçüncü kez Rumeli‘ye geçen sultan Murat, burada bir kıĢ geçirdi. Bu dönemde Rumeli‘de önemli reformlar gerçekleĢtirildi. Yerli Hristiyan askerlere tımar verilerek eski topraklarının bir kısmında Osmanlı ordusunda hizmet Ģartıyla yerlerinde bırakılması 493 sağlandı. Bu reform Osmanlıların BalkanlılaĢması sürecinde önemli bir adım oldu. Bu sırada Osmanlı diplomasisi 1377 yılında Gelibolu‘yu geri aldı. 1379 yılında ise I. Murat siyasetini değiĢtirdi. Anadolu beyleri üzerinde kontrolünü sağlamak için diplomatik bir teĢebbüse geçti ve Bursa‘da büyük bir düğün düzenledi. Anadolu beylerini çağırdı. Düğün esnasında önemli diplomatik antlaĢmalar yapıldı. 1381/83 yıllarında I. Murat Anadolu‘da iĢlerini yoluna koyduktan sonra 1883 yılında dördünce kez Edirne‘ye döndü. Balkanlar‘da yayılma politikasında Osmanlıları durdurabilecek büyük güç Macaristan idi. Ancak yeni Macar Kralı Sigismund‘un Tuna‘nın diğer yakasında nüfuzunu sürdürme siyaseti onu Lazar ve Bosna kralıyla karĢı karĢıya getirmiĢ, bu durum Kosova SavaĢı arefesinde I. Murad‘ın iĢine yaramıĢtır. Gazânâme‘ye göre Sırplar, I. Murad‘ın planını ve askerinin durumunu öğrenmek için bir elçi gönderilmesine karar vermiĢler, Lazar‘ın tavırlarına öfkelenen I. Murad ordusuyla harekete geçip Kiçi Morava‘nın dar dağ geçidinden Kosova ovasına inmek zorunda kalmıĢ ve ovada GümüĢ Hisar önünde ordugâhını kurmuĢtur. Kosova SavaĢı Osmanlı kuvvetlerinin kesin galibiyetiyle sonuçlandı. KOSOVA‟YA DOĞRU Bu sırada Sultan Murad´ ın Anadolu´ da uğraĢmasını fırsat bilen Bosna, Sırp ve Bulgar kralları Osmanlıları Balkanlardan atmak için ittifak kurmuĢlardı. Sultan Murad Han 150.000 kiĢilik bu müttefik kuvvetlerini Kosova´ da karĢıladı. 8 Ağustos 1389 berat gecesi idi. Abdest alıp iki rekât hacet namazı kılan Sultan sonra ellerini açıp Cenab-ı Hakk´a gözyaĢları içinde Ģöyle yalvardı. SULTAN I. MURAT‟IN DUASI Sultan, 8 Ağustos 1389‘da Kosova ovasına girdiğinde ortalığı toza dumana katan bir fırtına ile karĢılaĢmıĢtı. Bu durumda âdetâ göz gözü görmüyordu. ĠĢte o gece Berât Gecesi idi. I. Murat Han, iki rekât namaz kıldıktan sonra, gözyaĢları içinde Ģu duâyı yaptı: “Yâ Rabbî! Bu fırtına, Ģu âciz Murat kulunun günâhları yüzünden çıktıysa, mâsûm askerlerimi cezâlandırma! 494 Allâh‟ım! Onlar ki buraya kadar sadece Sen‟in adını yüceltmek ve Ġslâm‟ı teblîğ etmek için geldiler! Ġlâhî! Bunca kerre beni zaferden mahrûm etmedin. Dâimâ duâmı kabul buyurdun. Yine sana ilticâ ediyorum; duâmı kabûl eyle! Bir yağmur nasîb eyle! Bu toz bulutu kalksın.. Kâfirin askerini âĢikâr görüp, yüz yüze cenk edelim! Yâ Ġlâhî! Mülk de, bu kul da Sen‟indir. Ben âciz bir kulum.. Benim niyetimi ve esrârımı en iyi Sen bilirsin.. Mal ve mülk maksadım değildir. Yalnız Sen‟in rızânı isterim. Yâ Ġlâhî! Bu mü‟min askerleri küffâr elinde mağlûb edip helâk eyleme! Onlara öyle bir zafer lutfet ki, bütün müslümanlar bayram eylesin! Dilersen o bayram gününde Ģu Murat kulun yolunda kurbân olsun! Yâ Ġlâhî! Bunca müslüman askerin helâkine beni sebep kılma! Bunlara yardım eyle ve zafer bahĢeyle! Bunlar için ben cânımı kurbân ederim; yeter ki tek Sen beni Ģehîdler zümresine kabûl eyle! Asâkir-i Ġslâm için teslîm-i rûha râzıyım. Tek ki, bu mü‟minlerin uğruna benim rûhum fedâ olsun.. Beni gâzî kıldın. Sonunda da lutfen ve keremen Ģehîd eyle! Âmîn!” Bu âbidâne münâcaattan sonra Sultan, fevkalâde bir huzûr içinde Kur‘ân-ı Kerîm tilâvetine baĢladı. Çok geçmeden rahmet bulutları peydâh oldu. Kosova Meydanı üzerine sağnak hâlinde yağmur boĢandı. Rüzgâr durdu. Toz bitti.. Rüzgârın kesilmesi ve yağmurun toz bulutlarını sindirmesi üzerine bütün Osmanlı ordusunda büyük sevinç ve memnunluk yaĢandı. I. Murat Han, secde-i Ģükrâna kapandı. O gün sevinç gözyaĢları, yağmur damlalarıyla kardeĢ oldu. SULTAN I. MURAT‟IN KOSOVA‟DA ASKERLERĠNE YAPTIĞI KONUġMA Harp baĢlamadan evvel I. Murat Han, mümtaz askerlerine Ģu târihî hitâbede bulundu: “Yiğitlerim! Bugün gayret günüdür. Ġbrâz-ı hamiyyet vakti, erlik zamanı ve mertlik demidir... Bunca senedir vatan sizinle 495 fahreder. ġimdi dahî sizden cihâna yayılmıĢ bulunan Ģân ve Ģerefle dolu geçmiĢimizi te‟yîd edecek büyük muvaffakıyetler bekler. Bugün mehâbetinizle titreyen Ģu Kosova Meydanı, biizni‟llâh muzaffer bir Ģekilde dalgalanacak olan Ģanlı sancağımızın Macaristan içlerine doğru gitmesini bundan sonra hiçbir düĢman hamlesi durduramayacaktır. Bugün kazanacağımız Ģanlı bir galebe, bütün Rumeli‟nde i‟lâ-yı kelimetullâha sebep olacaktır. Ġnsanın ömrü uzun olsa da ebedî değildir. Âkıbet bitecektir. Dâim bâkî olan yalnız Allâh Azîmü‟Ģ-Ģân‟dır. Ġ‟lâ-yı kelimetullâh ile cennete kavuĢmak isteyenlere, iĢte Ģu meydân-ı Ģân ü celâdet duruyor. Gâzîler! Benimle beraber Allâh sadâları ile hücûm ve savlet eyleyiniz!” PriĢtine‘nin güney batısındaki Kosova sahasında, müttefik haçlı kuvvetleri ile Osmanlı ordusu karĢı karĢıya geldi. Müttefikler, yaklaĢık 150 bin kiĢilik bir güce sahipti. Osmanlı ordusu ise, ancak 60 bin kiĢi idi. ġafak sökerken Osmanlı ordusu, muhârebe nizâmına girdi. Merkeze Sultan I. Murat Han, sağ cenaha ġehzâde Yıldırım Bayezid, sol cenaha da ġehzâde Yakup Çelebi kumanda ediyordu. Baba ve oğulları, tek bir kalp ve tek bir nefes hâline gelmiĢlerdi. I. KOSOVA ZAFERĠ Bu sözlerin ardından baĢlayan Ģanlı mehterin cenk marĢları arasında yükselen «Allâh, Allâh...» sesleri ile düĢman saflarına hücûm baĢladı. 8 Ağustos 1389 sabahı baĢlayan meydan muhârebesi, sekiz saat sürdü. Hemen hemen düĢmanın tamamı imhâ oldu. Muhârebenin sonunda zaferin kesinleĢtiğini gören I. Murat Han, bunun Ģükrânesi olarak muhârebe sahasında geziniyor, bir Ģehîde rastladığında: ―Muhakkak ki biz, Allâh içiniz ve hiç Ģüphesiz ki biz O‘na döndürüleceğiz!..‖ (el-Bakara, 156) diyordu. Yaralı bir cengâverinin yanına geldiği zaman ise, onu okĢuyor ve ızdırabı olup olmadığını, bir arzusunun bulunup bulunmadığını sorarak merhamet ve Ģefkat gösteriyordu. Bu esnada ölüler arasından yaralı bir Sırp askeri kalkarak; ―–Beni bırakınız; Sultanın elini öpüp 496 müslüman olacağım! Ayrıca size bir müjdem var! Kral Leyan da yakalandı. Getiriliyor..‖ dedi. Hünkâr‘ın muhâfızları, bir anlık gafletle, getirilmekte olduğu söylenen kralı görmek üzere etrafa bakınırken, yaralı taklidi yapan Sırplı, Sultanın elini öper gibi yaptı ve koltuğunun altında sakladığı hançerini hızla çıkararak kaĢla göz arasında Hünkâr‘ın göğsüne sapladı. Muhâfızlar, neye uğradıklarını ĢaĢırmıĢlardı. Kâtili yakalayıp bir anda paramparça ettiler. Böylece I. Murat Hân‘ın duâsı da kabul olmuĢ oldu. Zîrâ Sultan I. Murat Han, daha önce Rabbinden Ģehîdlik temennî eden ve târihde meĢhur olan bir duâ yapmıĢtı. Ertesi gün Birinci Kosova savaĢında düĢman büyük bir bozguna uğradı. Ancak sultan zaferin Ģükranesi olarak savaĢ meydanında gezerken MiloĢ Obiliç adında bir Sırp tarafından hançerle vurularak yaralandı. Çok geçmeden de arzuladığı Ģehidlik mertebesine kavuĢtu. VEFATI Sultan Birinci Murad, fethettiği yerlerde yaĢayan Hristiyan halka iyi davrandığı için onların sevgisini kazanmıĢtı. 1382 yılından itibaren ―Murad Hüdavendigar‖ diye anılan Sultan Birinci Murad, birkaç hasekisiyle gelip cesetler arasında dolaĢırken, kendisini cesetker arasına saklamıĢ bir asker Sırp Asilzâdesi Milos Obraviç (Sırp Kralı Lazar‘ın damadı) tarafından hançerle yaralandı ve hayatını kaybetti Ģehit oldu. (1389) Rabbim rahmetiyle muamele eylesin. Cennetteki derecesini Firdevs‘i a‘la eyleyip, Peygamber(s.a.v)Efendimize komĢu eylesin. Bizleride ecdadımıza layık Ģuurlu Müslüman evlat etsin. Âmin. SULTAN I. MURAT‟IN TÜRBESĠ Osmanlı‘nın ilk Ģehit sultanıdır. Kosova Muharebesi, Murad Hüdavendigar'ın son savaĢı olmuĢtur. Sultan I. Murat Han‘ın hançerle parçalanan azîz bedeninin iç organları, Ģehît olduğu yere gömüldü (H. 791.M.15 Haziran 1389.Kosova) ve oraya bir türbe yapıldı. Asıl cesedi ise, Oğlu Yıldırım Bayezid Han tarafından Bursa‘ya getirilerek 497 Çekirge ‘de yaptırmıĢ olduğu câmi ve külliyenin yanındaki türbesine defnedildi. Yaralandığı ve öldüğü yere Hudavendigar MeĢhedi denilen bir türbe yapıldı. Yıldırım Bayezid tarafından miladi 1389 yılında inĢa edilmiĢtir. Orhan Gazi'nin türbesinin planıyla aynıdır. 1854 yılındaki deprem sonucu türbenin tamamının yıkıldığı, sonradan temelleri üzerine bugünkü türbenin yapıldığı bilinmektedir. Türbede, Sultan I. Murad'ın etrafı pirinç parmaklıklı sandukasının yanı sıra oğlu ġehzade Yakup (1364 - 1389), torunu Emir Süleyman (öl. 1410), Emir Süleyman'ın oğlu Orhan (1395 - 1429) ve Sultan II. Bayezid'in oğlu ġehzade Mehmed'in (1476 - 1506) sandukaları bulunmaktadır. Toplam 8 sandukadan diğer üçünün kime ait olduğu bilinmemektedir. SULTAN I. MURAT‟IN SON SÖZLERĠ Hünkâr‘ın Ģehît olmadan önceki son sözleri Ģunlardı: “Ġslâm‟ın muzafferiyeti, benim Ģehîd olmama bağlı ise, Ģehîdlik Ģerbetini nasîb buyurmasını Cenâb-ı Hakk‟dan duâ ve niyâz etmiĢtim. Demek ki duâm kabûl buyuruldu. Allâh‟a hamd ve senâ olsun ki, Ġslâm askerlerinin zaferini gördükten sonra hayâtım son bulmaktadır! Ben artık sizleri, muzaffer askerlerimi ve devletimi Mevlâ‟ma emânet ediyorum..” Bu sözlerinin ardından Sultan I. Murat‘ın temiz nâĢı, Ģehâdetin mübârek kanlarına bürünerek, ilâhî ve ebedî yolculuğa sefer etti! “MEġHED-Ġ HÜDAVENDĠGAR” Sultan I. Murat‘ın iç organlarının gömülü olduğu Kosova‘daki yer de ―MeĢhed-i Hüdâvendigâr” olarak meĢhûr oldu. MeĢhed, ism-i mekân olduğundan Sultan I. Murat‘ın Ģehîd olduğu yere ―MeĢhed-i Hüdâvendigâr‖ ismi verildi. MeĢhed-i Hüdâvendigâr, o kadar mukaddes sayılmıĢtır ki, Osmanlı, Balkanlar‘dan çekilirken bile imzaladığı anlaĢmalara bu yer için husûsî bir madde koydurtmuĢtur. Arnavut asıllı Kosovalı rahmetli Ali Yakub Efendi, Osmanlıları çok sever ve hep rahmet ile anardı. ġöyle derdi: ―Ben Osmanlılar‘ı nasıl sevmeyeyim ki, onlar gelmeseydi, bizler küfrün karanlığı içinde kalacaktık... Bizim memlekette Osmanlı ile dîn 498 muhabbeti öyle mecz olmuĢtur ki, Osmanlı ile Müslümanlık, değiĢik lafızlarla birbirlerinin yerine kullanılmıĢtır. Öyle ki, bazen gayr-i ihtiyârî olarak Ġslâm‘ın Ģartı yerine «Türklüğün Ģartı kaçtır?» diye sorulur olmuĢ, cevaben de Ġslâm‘ın Ģartları sayılmıĢtır. Ben her gün bir hatm-i Ģerîf okusam, her nefeste «Yâ Rabbî! Bu kavme rahmet eyle!» diye duâ etsem, yine de Osmanlıların haklarını ödeyemem!..‖ SULTAN I. MURAT‟IN LAKAPLARI Halkı ve askeri tarafından çok sevilen I. Murat Han, birçok ünvân ve lâkaplarla yâd olunur. Bunların baĢlıcaları: Sultânü‟l-guzât ve‟l-mücâhidîn (gâzîlerin ve mücâhidlerin sultanı), Melikü‟lmeĢâyıh (mürĢidlerin sultanı), Gıyâsü‟d-dünyâ ve‟d-dîn (dîn ve dünyâ iĢlerine imdâd edici, yardım edici), Ebu‟l-feth (fethin babası), Es-sultânü‟l-adl (adâletli sultan), Leysü‟l-Ġslâm (Ġslâm‟ın arslanı), Ve en meĢhûru olarak da Hüdâvendigâr (mücâhid, kahraman, sahip ve hükümdar)‟dır. I. Murat Hüdavendigar, yirmi dokuz sene hükümdarlığı müddetince zaferden zafere koĢtu. Mağlûbiyet yüzü görmedi. Babasından küçük bir beylik olarak aldığı devleti, kısa zamanda yüce bir imparatorluk haline getirdi. Gerçekten babası Orhan Gazi‘nin vefatında 95.000 km2 olan Osmanlı‘nın toprakları, I. Murat Han devrinde 500.000 km2‘ye ulaĢmıĢtır. HIRĠSTĠYAN ÂLEMĠNĠ ACĠZ BIRAKAN CĠHANGĠR Sultan I. Murat Han, 29 senelik saltanatı müddetine 37 muharebe sığdırmıĢ, ömrünü harp meydanlarında geçirmiĢ ve tarihin ender Ģahsiyetlerinden olmuĢtur. Bütün Hıristiyanlık âleminin lideri olan Papa dahi, O‘nun satvetine karĢı âcizdi. ġâir bu ihtiĢâmı Ģöyle anlatır: Çünkü ol Gazi Murat‘a erdi baht, Buldu arayıĢ anınla tâc ü taht..O, ağabeyinin Rumeli‘de baĢlattığı fütuhatı, büyük bir ihlâs ve azim ile kısa zamanda geliĢtirdi ve Orta Avrupa‘ya kadar geniĢletti. Balkanlar kâmilen Türk nüfusuna dâhil olmuĢ, Bizans, Bulgaristan ve Sırbistan, Osmanlıların haraç-güzârı olmuĢtu. I. Murat Han, fethettiği yerlere, devrin manevi büyüklerini yerleĢtirdi. Oralara, zamanının en mükemmel ilim ve irfan müessesesi 499 olan tekke ve zaviyeler inĢa ettirdi. Ayrıca, ciddî bir iskân siyaseti takip etti. Türkmen aĢiretlerini getirip bu bölgelere yerleĢtirdi. Bu göçler sâyesinde torunlarının fütuhatı, Viyana önlerine kadar ilerleyebildi. Rumeli‘de beĢ yüz yıl devam edecek olan Osmanlı Devleti hâkimiyetinin temelleri atılmıĢ oldu. HÜNKÂR‟I ÜZEN HADĠSE Osmanlı sultanları, küffara karĢı gazâ ve cihat üzre iken Anadolu‘daki birtakım beylikler tarafından zaman zaman saldırılara maruz kalıyorlardı. Nitekim Sultan I. Murat Han, Rumeli‘de gazâ ve cihat üzre iken de böyle bir durum vâkî oldu ve Karamanoğlu Alâaddîn Bey, Osmanlı topraklarına taarruz etti. Bunu öğrenen Hünkâr, son derece üzülerek yanındakilere: “ġu zalimin yaptığına bakın! Bizler bir aylık mesafede kâfirler ile cenk üzre olup gece gündüz gazâ eyleyelim, o da gelip Müslümanların mülkünü yağma etsin! Ey gaziler! Ġmdi cihadı bırakıp da ben nasıl Müslüman kardeĢlerime kılıç çekeyim?!.” diyerek tevhîd-i ümmet için Anadolu beyliklerine karĢı sabır ve tahammül-fersâ müsamahasını sergiledi. Çünkü ceddi gibi O da, Anadolu beyliklerine düĢman nazarıyla bakmıyordu. Ayrıca, beylikleri kuvvet ve cebir zoruyla kendilerine râm etmeyi mahzurlu buluyor, böyle kurulacak bir vahdetin çok çabuk zevâl bulacağını biliyordu. Bu sebepledir ki O‘nun ve diğer Osmanlı sultanlarının, Anadolu‘da iĢi hep ağırdan almaları, bir zaaf eseri değil, kendileri gibi Müslüman olan Anadolu‘yu ikna yoluyla birleĢtirip bütünleĢtirmeyi daha münasip bulmalarındandır. ORHAN GAZĠ‟NĠN OĞLU SULTAN I. MURAT‟A VASĠYETĠ Babası Orhan Gâzî, velî ve Ģehît bir Sultan olan Sultan I. Murat Hân‘a yaptığı vasiyetinde: “Nasıl Selçukluların vârisi biz isek, Roma‟nın da vârisi biziz!.” buyurarak oğluna Avrupa‘yı hedef göstermiĢti. Sultan I. Murat Hân da, kendinden sonra gelenlerin önünü açmıĢ ve Avrupa‘yı onların fethine âmâ de bir hâle getirmiĢtir. 500 Avrupa, ova ve yaylaları hâlâ O‘nun cevval atının ayak izleri ile doludur. SULTAN I. MURAT‟IN ġAHSĠYETĠ Bütün bunlar da göstermektedir ki I. Murat Han, büyük bir ahlâkî, irâdî ve idârî güce sahipti. Yaptıkları dâhiyâne idi. ġer‘î kânûnları büyük bir titizlikle tatbîk ederdi. GeliĢtirip güçlendirirdi. Âni karar vermedeki mâhirâne hasleti, kendisine çok zaferler kazandırmıĢtır. Gâyet dîndar, ulemâ ve meĢâyıha karĢı hürmetkârdı. Bizans târihçisi Halkondil, Sultan I. Murat hakkında Ģu îtirafta bulunmuĢtur: ―Sultan Murât, Anadolu ve Rumeli‟de otuz yediden ziyâde harbi idâre ederek zafer üzerine zafer kazanmıştır. Düşmandan kaçtığı ve arkasını döndüğü hiç görülmemiştir, askerini bir müddet istirahat ettirmeyi arzu ettiği zamanlarda bile, kendisine bir meşguliyet bulurdu. Tembellikten nefret ederdi. İstirahat nedir bilmezdi. Askerleri, istirahat ederken O, ava çıkardı. Yaşlılığında da cevvâliyetini hiç kaybetmemiştir. Kemâl-i sükûnetle boyun eğen milletlere ve sarayındaki ecnebî çocuklara Ģefkatle muamele ederdi. Mükâfât vermede de cömert ve sür‘atli idi. Harbe gireceği zaman, askerini cesaretlendirip coĢtururdu. Yapılan yanlıĢ hareketleri müsamahasız cezalandırırdı. Verdiği söze riâyet ederdi. I. Murat Hân‘ın maiyyeti, O‘nun heybeti ve Ģiddeti ile titrerdi. Bununla beraber, onlara bir kumandanın gösteremeyeceği yumuĢaklık, Ģefkat ve muhabbetle muamele ederdi.‖ Gibbons‘un Ģu ifâdeleri de câlib-i dikkattir:“Otuz sene kadar bir müddet I. Murat Han, zamanının hiçbir devlet adamı tarafından fevkine geçilemeyen bir kiyâset ile Osmanlı mukadderâtını sevk ve idâre etmiştir. DüĢmanın bile itirafa mecbur kaldığı Ģu güzel sıfatların sahibi olan Sultan I. Murat, gerek Anadolu‘da ve gerekse Rumeli‘de yaptırdığı eserlerle de, milletin kalbinde taht kurmuĢtur. 1364 Sırp Sındığı zaferinin sonunda Ģükrân ifâdesi olarak, Bursa, Bilecik ve Filibe‘de birer câmî, YeniĢehir ve Bursa Çekirge‘de bir imârethâne, medrese, kaplıca ve bir han yaptırmıĢtır.Düzenlettiği vakfiyesi Kaplıca 501 Ġmareti‘ne ait olup Cemâziyelâhir 787 ortalarında (Temmuz 1385) hazırlanmıĢtır. (ĠÜ Ktp., TY, nr. 6229) I. Murad döneminde Rumeli ikinci vatan haline gelmiĢ, Osmanlılara Anadolu‘da üstünlük sağlamıĢ, böylece Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun ilk taslağı meydana çıkmıĢtır. Gazi Hudâvendigâr unvanı onun gazâ ile imparatorluk kurucusu kimliğini ifade eder. Gazâ ideolojisi, kendisini örnek alan bütün Osmanlı padiĢahları için Avrupa‘da yayılıĢın simgesi olarak sürüp gidecektir. Hıristiyan hanedanlardan kız almak, Anadolu beylerine kız vermek, izdivaç ve feodal bağımlılık, I. Murad‘ın baĢvurduğu baĢlıca diplomatik araçlardandı. Onun döneminde Trakya ve Doğu Balkanlar‘da yerleĢme sonucu Rumeli tımarlı sipahi askeri artmıĢ ve kendisine Anadolu‘daki rakipleri karĢısında üstünlük sağlamıĢtı. Uçlara sürülen Yörük grupları baĢlıca akıncı kuvvetlerini oluĢturuyordu. Çandarlı Hayreddin savaĢ esirlerinden yeniçeri ordusunu kurdu (1363-1365). 1389 Kosova seferinde kapıkullarından söz edilir. Orhan Bey‘in Türkler ‘den oluĢturduğu Yaya kuvvetleri hâlâ ordunun önemli bir kısmını teĢkil etmekteydi. XIV. yüzyılda Dubrovnik‘te top sanayii Sırplar‘a ve Osmanlılar‘a top sağlamaktaydı. Orhan Bey zamanında (1324-1360) kurulmuĢ olan donanma, I. Murad döneminde önemli bir güç haline gelmiĢ, liman kuĢatmalarında (Biga ve Sozopol) rol oynamıĢtır. Gelibolu ve Aydıncık (Edincik) baĢlıca donanma üsleriydi. Sultan‘ın ―emîr-i kebîr-i a‗zam, melikü mülûki‘l-Arab ve‘l-Acem‖ gibi sıfatlarla anıldığı 787 (1385) tarihli vakfiyesine göre, Bursa‘da Çekirge‘de bir cami, medrese, imaret, misafirhaneden meydana gelen bir külliye Bursa hisarında sarayın yanında bir cami (Hisar Camii), Bilecik ve YeniĢehir‘de birer cami yaptırmıĢtır. Ayrıca annesi adına Ġznik‘te 790 Cemâziyelevveli baĢlarında (Mayıs 1388) bir imaret inĢa ettirmiĢtir. Edirne‘de bir saray yaptırdığı (1369), YeniĢehir‘deki sarayda Haziran 1387‘de büyük bir düğün düzenlediği, Edirne‘deki saray bitinceye kadar Dimetoka Sarayı‘nda kaldığı bilinmektedir. YeniĢehir‘de Orhan Bey‘in derviĢ PostinpûĢ için inĢa ettirdiği zâviye I. Murad‘a atfedilir. Onun Bursa Sarayı hisarda ġehâdet Camii 502 karĢısındaydı ve 1278 (1861-62) planına göre on dört kuleli bir duvarla çevriliydi. Edirne‘de fetihten sonra kale içindeki kiliseyi camiye çevirmiĢtir (Halebî [Ayasofya] Camii). Ona izâfe edilen baĢka camiler de vardır (Hudâvendigâr Camii / Ayvacık; Hudâvendigâr Camii / Filibe; Karaferye‘de kiliseden çevrilen I. Murad Camii gibi). Paraları Orhan Bey‘in sikkeleri gibi Selçuklu tarzındadır. el-Melikü‘l-Âdil unvanı bakır sikkelerde görülür. I. Murad‘ın Gelibolu, Malkara ve Bolayır‘da derviĢlere ve ahîlere çeĢitli vakıflar yaptığı da tesbit edilmektedir. (Ayverdi, s. 209) I. Murad devrinin temel kaynakları arasında özellikle Türkçe kronikler dikkati çeker. Bu dönem için Yıldırım Bayezid zamanına kadar gelen ve bugün kayıp olan YahĢi Fakih Menâkıbnâmesi, ÂĢıkpaĢazâde Târihi içinde özetlenmiĢtir.(Ġnalcık, Studies in Ottoman, s. 139-156) I. Murad devrinin çağdaĢ kaynakları olarak Esterâbâdî‘nin Bezm ü Rezm‘i (Ġstanbul 1928), NeĢrî‘nin Cihannümâ‘sı içinde (I, 210-310) yer alan Ahmedî‘nin Gazânâme‘si önemlidir. Ahmedî‘nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân‘ını, ÂĢıkpaĢazâde Târihi‘ni, Rûhî ve Takvimler‘i az değiĢiklikle ve kendine göre bir tarih sıralaması ile kelime kelime aktaran, 1366-1385 dönemindeki Sırbistan seferlerini bir arada vererek kronolojiyi tam karıĢıklığa dönüĢtüren NeĢrî, 1385-1389 devresi için Kosova SavaĢı‘nda ġehzade Bayezid‘in yanında bulunması muhtemel Ģair Ahmedî‘nin Gazânâme‘sini aynen nakletmiĢtir. Bu kısım ―Hikâyet-i Feth-i NiĢ‖ ile baĢlar, ―Cülûs-i Bâyezîd Han‖a kadar gelir. Bu metnin Ahmedî‘nin kaleminden çıktığı, onun Ġskender Name adlı büyük eserindeki aynı beyit ve ifadelerle tespit edilmiĢtir. (Ġnalcık, Kosova, s. 21-26) Osmanlı Ģehnâmelerinin ilki sayılabilecek bu Gazânâme‘yi yazarken Ahmedî, Vezir Çandarlı Ali PaĢa, Gazi Evrenos, Sultan Bayezid ve hatta Sırp tanıklardan yararlanmıĢtır. (Yinanç, XI/62-77 [1339], s. 161-168; XI/63, s. 77-81). BĠBLĠYOGRAFYA Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân (haz. Çiftçioğlu N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I içinde), Ġstanbul 1949, s. 14-20; Esterâbâdî, Bezm ü Rezm (nĢr. Kilisli Muallim Rifat), Ġstanbul 1928, s. 318, 381-383, 387-388; D. Cydonès, 503 Correspondance, Vatican 1975, I-II, tür.yer.; Ġstanbul‟un Fethinden Önce YazılmıĢ Tarihî Takvimler (nĢr. Osman Turan), Ankara 1984, s. 18, 19, 54, 55, 70; Ducas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks (trc. H. J. Magoulias), Detroit 1975, tür.yer.; N. Gregoras, Rhomäische Geschichte (trc. J. L. Dieten), Stuttgart 1973-88, I-III, tür.yer.; a.mlf., “ġehzade Halil‟in SergüzeĢti” (trc. Ġ. Hoçi), TOEM, I/4 (1328), s. 239-252; Karamânî Mehmed PaĢa, Osmanlı Sultanları Tarihi (trc. Ġ. Hakkı Konyalı, Osmanlı Tarihleri I içinde), Ġstanbul 1949, s. 346-347; ÂĢıkpaĢazâde, Târih (Atsız), s. 126-134; Enverî, Düstûrnâme, s. 84-87; Oruç b. Âdil, Târih, Manisa Muradiye Ktp., nr. 1373, vr. 41a ; a.e.: Tevârîh-i Âl-i Osmân, s. 20-26, 92-97; NeĢrî, Cihannümâ (Unat), I, 162-164, 190-196, 210-310; Feridun Bey, MünĢeât, I, 89-116; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân (nĢr. F. Giese), Breslau 1922, tür.yer.; a.e. (haz. Nihat Azamat), Ġstanbul 1992, s. 21-29; Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri (nĢr. Ö. Lütfi Barkan – Enver Meriçli), Ankara 1988, s. 26-44; Hoca Sâdeddin, Tâcü‟t-tevârîh, Ġstanbul 1279, I, 103-125; Phil. Konstantin, Lebensbeschreibung des Despoten Stefan Lazarevic (ed. M. Braun), ‟s-Gravenhage 1956; C. Jireček, Geschichte der Bulgaren, Prag 1876, s. 351-352; a.mlf., Geschichte der Serben, Gotha 1911-18, I-II, tür.yer.; N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, Gotha 1908, I, 196-266; a.mlf., “Latins et grecs d‟Orient et l‟éstablissement des turcs en Europe, 1342-1362”, BZ, XV (1906), s. 179-222; Amasya Târihi, III, 63-65; O. Halecki, Un emperour de Byzance à Rome, Warszawa 1930, s. 82-85, 169-212, 233, 241-309; P. Lemerle, Phillippes et la Macédoine orientale à l‟époque chrétienne et byzantine, Paris 1945, I-II, tür.yer.; Gökbilgin, Edirne ve PaĢa Livâsı, tür.yer.; a.mlf., Rumeli‟de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, Ġstanbul 1957, tür.yer.; F. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie, Paris 1958, I, 541; a.mlf., “Una proposta di lega antiturca tra Venezia, Genova e Bizanzio nel 1363”, Archivio storico italiano, sy. 113 (1955), s. 321-334; S. Novaković, Srbi i Turci, XIV i XV veka, Beograd 1960, s. 197, 437-438; Halil Ġnalcık, “Stefan DuĢan‟dan Osmanlı Ġmparatorluğuna: XV. Asırda Rumeli‟de Hristiyan Sipahiler ve MenĢeleri”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ġstanbul 1953, s. 207-248; a.mlf., “Edirne‟nin Fethi”, Edirne: Edirne‟nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, s. 137- 159; a.mlf., “How to Read ÂĢık Pashazâde‟s History”, Studies in Ottoman History in Honor of Proffessor V. L. Ménage (ed. C. Heywood – C. Imber), Ġstanbul 1994, s. 139-156; a.mlf., “Ahmedi‟s Gazānāme on the Battle of Kosova”, Kosova, Paris 2000, s. 21-26; M. C. ġehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, Ġstanbul 1961, tür.yer.; G. Ostrogorski, Serska oblast posle dušanove smrti, Beograd 1965, tür.yer.; Ayverdi, Osmanlı Mi„mârîsi I, s. 209, 219-361; I. BeldiceanuSteinherr, Recherches sur les actes des règnes des sultans Osman, Orkhan et Murad I, Münich 1967, tür.yer.; a.mlf., “La prise de Serrès et le Firman de 1372 en faveur du monastère de Saint-Jean-Prodrome”, Acta Historica, IV (1965), s. 15-24; a.mlf., “La conquête d‟Andrinople par les turcs: La pénétration turque en Thrace et la valeur des chroniques ottomanes”, Travaux et mémoires, I, Paris 1965, s. 439-461; 504 a.mlf., “Un acte concernant la surveillance des Dardanelles”, BEO, XXIX (1977), s. 17-24; J. W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New Brunswick 1969, tür.yer.; YaĢar Yücel, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara 1970, s. 103-104, 121; Mustafa Çetin Varlık, Germiyanoğulları Tarihi (1300-1429), Ankara 1974, s. 57; R. Mihaljčić, Kraj Srpskog carstva, Beograd 1975, s. 43-45; D. M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium (1261-1453), Cambridge 1975, tür.yer.; Cronaca dei Tocco di Cefalonia (ed. G. Schirò), Roma 1975, tür.yer.; K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Philadelphia 1976, II, tür.yer.; A. Luttrell, Latin Greece, the Hospillers and the Crusades (1291-1440), London 1982; E. A. Zachariadou, Trade and Crusade, Venice 1983, tür.yer.; a.mlf., “Marginelia on the History of Epirus and Albania (1380-1418)”, WZKM, LXXVIII (1988), s. 195-210; Th. A. Emmert, Serbian Golgotha: Kosovo 1389, New York 1990, s. 39, 43-44, 79-142; S. W. Reinert, “A Byzantine Source on the Battles of Bileca (?) and Kosovo Polje”, Studies in Ottoman History in Honor of Proffessor V. L. Ménage, s. 249-272; N. Malcolm, Kosovo: A Short History, New York 1998, s. 58-80; K. Fleet, European and Islamic Trade in the Early Ottoman State: The Merchants of Genoa and Turkey, Cambridge 1999, s. 15-20; a.mlf., “The Treaty of 1387 between Murad I and the Genoese”, BSOAS, LVI/1 (1993); Mükrimin Halil Yinanç, “Ferîdûn Bey MünĢeâtı”, TOEM, XI/62-77 (1339), s. 161-168; XI/63 (1339), s. 77-81; P. Charanis, “An Important Short Chronicle of the Fourteenth Century”, Byzantion, XIII, Bruxelles 1938, s. 335-362; a.mlf., “The Strife Among the Palaeologi and the Ottoman Turks, 1370-1402”, a.e., XVI (1943), s. 286-314; P. Tomać, “Bitka na Marici”, Vojnoistorijski glasnik, VII, Beograd 1956, s. 61-74; R. J. Loenertz, “Jean V Paléologue à Venise (1370-1371)”, REB, XVI (1958), s. 217-232; F. Dölger, “Zum Ausstand Andronikos gegen seinem Vater Johannes V. im Mai 1373”, a.e., XIX (1961), s. 328-332; G. A. Škrivanić, “Bitka na Márici”, Vojnoistorijski glasnik, XIV (1963), s. 71-94; M. Spremić, “Harač Soluna XV veku”, Zbornik Radova Vizantološkog Instituta, X, Beograd 1967, s. 187-195; J. Chrysostomides, “Studies on the Chronicle of Caroldo with Special Reference to the History of Byzantium 1371 to 1377”, Orientalia Christiana Periodica, XXXV, Roma 1969, s. 123-182; P. Schreiner, “Zur Geschichte Philadelpheias im 14. Jahrhundert (1293-1390)”, a.e., XXXV (1969), s. 375-431; V. Gjuzelev, “Chronikon Mesembrie”, Godišnik na Sofia Universite Istor. Fakultat, sy. 66, Sofia 1975, s. 145-199; Ġsmail Eren, “Kosova‟da I. Murad Hüdavendigar Türbesine Ait Tarihî Bir Belge”, GDAAD, IV-V (1976), s. 67- 80; J. Gill, “John V. Palaeologus at the Court of Louis of Hungary (1366)”, Byzantinoslavica, XXXVIII/1, Prague 1977, s. 31-38; N. Kočev, “Quel-ques reflexions au sujet de la diplomatie de Byzance à l‟époque de la pénétration ottomane dans les Balkans”, EB, sy. 2 (1978), s. 101-113; Ġbrahim Artuk, “I. Murad‟ın Sikkelerine Genel bir BakıĢ”, TTK Belleten, XXXVI/184 (1982), s. 782- 794; H. Matanov, “Contribution to the Political History of South-East 505 FATĠH SULTAN MEHMET HAN(R.A) (D.M.30 Mart 1432.Edirne. V.M. 3 Mayıs 1481.Gebze) Çağ açıp, çağ kapatan ve Peygamber (s.a.v)Efendimizin övgüsüne mazhar olan, Âlim, veli, adil, Ģair, mühendis, cömert, Ģehit. Kâfirlere baĢımızda Kardinal külahı görmektense Müslüman Türk sarığı görmeyi tercih ederiz dedirten büyük Türk Sultanı. FATĠH SULTAN MEHMET Çağ açıp, çağ kapatan ve Peygamber(s.a.v) Efendimizin övgüsüne mahzar olan büyük Türk Sultanı; Hicri,27 Receb 835.-Miladi, 30 Mart 1432 devletin baĢkenti olan Edirne‘de Edirne Saray-ı hümayununda Pazar günü Ģafak vaktinde, II. Murad‘ın dördüncü oğlu olarak dünyaya geldi . Annesi Hatice Âlime Hümâ Hanım I ̇sfendiyaroğlu denilen Candaroğulları‘na mensuptur. 3 Mayıs 1481bir sefer anında Yahudi Yakop paĢa tarafından zehirlenerek Ģehit olmuĢtur., Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun yedinci padiĢahıdır. Tarihî kaynaklarda ismi Muhammed Ģeklinde geçer. Ġlk olarak 1444-46 yılları arasında kısa bir dönem, daha sonra 1451‘den 1481 yılında ölümüne kadar 30 yıl boyunca hükümdarlık yapmıĢtır. Çocukluk dönemi bir müddet Edirne'deki sarayda geçtikten sonra Bursa'da 10 yaĢlarına kadar kalır. ġehzadenin bir gelenek olarak devlet yönetimini öğrenmesi ve deneyim kazanması için görevlendirilmesi adına Manisa sancakbeyliğine atanmasıyla Manisa'ya gider. Eğitimi için ise Molla Gürani görevlendirilir. 506 ġEHZADELĠĞĠ EĞĠTĠM VE TAHSĠL HAYATI Küçük yaĢta tahsiline ve yetiĢmesine çok ehemmiyet verilen Ģehzade Mehmet, devrin en mümtaz âlimlerinden ilim öğrendi . Mehmed iki yaĢına kadar Edirne‘de kaldıktan sonra 1434'te sütninesi ve küçük ağabeyi Alâeddin Ali ile birlikte 14 yaĢındaki büyük ağabeyi Ahmed'in Rum sancakbeyi olduğu Amasya‘ya gönderildi. Burada ağabeyi Ahmed‘in erken yaĢta ölmesi üzerine Mehmed altı yaĢında Rum sancakbeyi oldu Diğer ağabeyi Alâeddin Ali ise Manisa‘da Saruhan sancakbeyi oldu. Ġki yıl sonra babaları II. Murad‘ın talimatıyla iki kardeĢ yer değiĢtirdiler ve Mehmed Saruhan sancakbeyi oldu. Mehmet‘in eğitimi için babası çeĢitli hocalar görevlendirdi. Ancak zeki olduğu kadar hırçın bir çocuk olan Mehmed'in eğitilmesi kolay olmadı. Sonunda babası heybetli ve otoriter bir âlim olan Molla Gürani'yi görevlendirdi. Devrin büyük Ģahsiyetleri olan AkĢemseddin , Molla Fenârî, Molla Gürânî gibi zevattan zahiri ve batınî ilimlerle tahsilini tamamladı . Arapça, Farsça, Latince, Yunanca, Sırpça lisanlarını öğrendi . Ayrıca Fen, teknik, tarih, coğrafya bilgileri hususunda zamanının değerli , dirayetli hocalarından ders alarak kendisini yetiştirdi . Anlatılana göre Sultan Murad Han, Molla Gürani‘ye bir değnek vermiĢ ve Mehmed itaatsizlik ederse kullanmasını söylemiĢti. Molla Gürani Mehmet‘e, dersini dikkate almayan bir öğrencinin hocası tarafından dövülmesi ile ilgili edebi bir cümleyi inceletmiĢ, Mehmed durumun ciddiyetini kavrayarak eğitimine önem vermeye baĢlamıĢtır. ġehzade Mehmet‘in medrese kökenli hocalarının yanı sıra bilgi edindiği Batılı Ģahsiyetler de bulunmaktaydı. Saruhan (Manisa) sarayında Ġtalyan hümanisti Anconalı Ciriaco ve saraydaki baĢka Ġtalyanlar onun Avrupa tarihi ile Antik Yunan filozoflarının hayatlarıyla ilgili kitaplar okumasına önayak olmuĢtu. Bu durum ġehzade Mehmed‘e çok-kültürlülük kazandırmıĢtır. Topkapı Sarayı arĢivinde bulunan II. Mehmet‘in Ģehzadelik yıllarına ait olan karalama defterinde Latin harfleri, Arap harfleri, Roma büstlerini andıran insan 507 çizimleri ve Osmanlı figürleri bulunmaktadır. Ayrıca Fatih Sultan Mehmet‘in Arapça ve Farsça‘nın yanı sıra Latince, Yunanca ve Ġtalyanca bilmesi bu dönemdeki münasebetlerine dayandırılmaktadır. Fâtih Sultan Mehmet Han, devrinin en büyük âlimlerinden ders almıĢ bir Sultandı. Ġlmî müzâkerelere katılır ve bazen kendisi re‟yini bildirerek ilimdeki mahâretini izhâr ederdi. AkĢemsettîn Hazretlerinden aldığı yüksek mânevî eğitimin yanında fıkıhta Molla Hüsrev, tefsirde Molla Gürânî, Molla Yegân, Hızır Bey Çelebi, kelâmda Hocazâde, riyaziyede Ali KuĢçu‟dan ders almıĢtır. Daha küçük yaĢlardan itibaren titiz bir eğitimden geçen II. Mehmet, gönül eğitimini AkĢemsettîn -kuddise sirruh- Hazretlerinin mânevî terbiyesinde ikmâl etmiĢtir. Bu terbiyenin baĢlayıĢı Ģöyle olmuĢtur: Hacı Bayrâm-ı Velî, Sultan II. Murât‘ı ziyarete gelmiĢti. Yanında talebesi ve mânevî evlâdı AkĢemsettîn de vardı. Sultan Murât Han, bu mübârek zâtın feyzinden oğlu ġehzâde Mehmet‘in istifâde etmesini istedi. Her cengâver sultan gibi Murât Han da Ġstanbul‘un fethini hayâl ediyordu. Hacı Bayrâm-ı Velî Hazretlerine:“–Acep Ġstanbul‟un fethi kime müyesser olacak?” diye sorunca, O da:“– Feth-i mübîni görmek şu şehzâde ile Akşemsettîn‟e nasîb olacak!” cevabını verdi. Bu açık kerâmet ile duygulanan Murâd Han, oğlunu AkĢemsettîn‘in terbiyesine vermek için Hacı Bayrâm-ı Velî Hazretlerinden izin istedi. Bu vesile ile AkĢemsettîn, ġehzâde Mehmet‟in mânevî terbiyesini üzerine alarak, O‘nu feth-i mübîne mânen hazırladı. Bu hazırlıkta diğer hocaların rolleri de son derece müessir olmuĢtur. Bir gün hocası Molla Gürânî, ġehzâde Mehmet‘in gece yarısı odasının ıĢığını yanık olarak gördü. Merak etti. Yanına girdi:―– ġehzâdem niye uyumadın?‖ dedi.O da:―–Hocam, mütâlaa ediyordum..‖ karĢılığını verdi. Hocası sordu:―–Hangi dersi mütâlaa ediyordun?‖ Fâtih cevap vermeyip sustu. Hocası çalıĢtığı dersi merak edip O‘nun masası üzerindeki yığınla evrâkı karıĢtırdı. Hepsi Ġstanbul‘un 508 müstakbel fetih projeleri idi. O, fethin nasıl gerçekleĢebileceğini plânlıyordu. Hocası:―–Bunlar nedir evlâdım?‖ deyince Fâtih, içinde gizlediği sırrı açıklamak zorunda kaldı. Hocasına:“–Hocam! Sır olarak kalması şartıyla nicedir uykusuz kalıp da yaptığım çalışmaların ne olduğunu söyleyebilirim.” dedi. Hocasının mütebessim bir çehre ile baĢını salladığını görünce devam etti:―–Hocam! Bu iĢ nicedir içimi yakıp kavurmaktadır. DüĢünüyorum ki, tâ sahâbe-i kirâmdan beri defalarca muhâsara edilen ve mübârek ashâbın kanları ile sulanmıĢ bulunan Ģu Kostantiniyye Ģehri niçin fethedilemiyor? O beldeyi fethetmenin yolu nedir? ĠĢte bu yüzden uykularım kaçıyor, sabahlara kadar plânlar yapıyorum...‖ Bu kavruk ifâdeleri dinleyen Hocası, küçük Fâtih‘i son derece takdîr etti. Ayrıca O‘nun bu iĢi baĢarabilmesi için gerekli haslet, meziyet ve seviyeye bir an evvel ulaĢabilmesi yolunda da Ģu yön verici nasîhatte bulundu:“–Evlâdım! Bu büyük zafere nâil olmanı cân ü gönülden arzu ederim. Lâkin ben, senin câhil bir sultan olmanı değil, âlim, ehl-i kalb ve firâset sahibi bir hükümdar olmanı isterim. Zaten Kostantiniyye şehrinin mutlakâ fethedileceğini kaç asır evvelden âhırzaman Peygamberi Muhammed Mustafâ -sallâllâhü aleyhi ve sellem- Efendimiz:«Kostantiniyye elbette fethedilecektir! Onu fetheden kumandan ne güzel kumandan ve onu fetheden asker ne güzel askerdir!..” buyurarak bildirmiĢlerdir. Bu itibarla Hazret-i Peygamber‘in medhederek müjdelediği o büyük Ģanlı fetih, mutlakâ ki âlim, âdil, dirâyetli ve daha birçok üstün meziyetlere sahip bir kumandan tarafından gerçekleĢtirilecektir. Dolayısıyla senin, maddî ve mânevî her türlü eğitimini tekmîl ettikten sonra o büyük fethe seferber olman, rûhumun en büyük emelidir...‖ Küçük ġehzâde, hocasının gönlünden taĢan bu samîmî nasîhatlerindeki nükteleri kavrayarak, yıllar yılı bunlardan mânevî bir kuvvet aldı. Hedeflenen dirâyet ve kemâlâta ulaĢabilmek için gece gündüz gayret etti. Nitekim çok erken yaĢlarda ―feth-i mübîn‖ ile zihnen son derece meĢgûl olup âdetâ bu mes‘elede fânî olan ġehzâde, ilim 509 yolundaki gayretini de eksiltmeyerek kısa zamanda Arapça, Farsça, Latince, Sırpça ve Yunanca‘yı öğrendi. Eğitimini gördüğü zâhirî ve bâtınî ilimlerle hem kendi nefsî hayatını, hem de devlet iĢlerini düzene koydu. Fen ve teknik bilgileriyle de savaĢlarda kullanacağı harp âletlerini tekâmül ettirdi. Projesi kendisine âid olan ilk havan topunu döktürerek Ġstanbul‘un fethinde kullandığı meĢhurdur. Mehmet, 21 yaĢında Ġstanbul‘u fethederek 1000 yıllık Bizans Ġmparatorluğu‘na son verdi ve bu olay birçok tarihçi tarafından Orta Çağ‘ın sonu Yeni Çağ‘ın baĢlangıcı olarak kabul edildi. Fetih‘ten sonra Fethin Babası anlamına gelen “Ebû‟l-Feth” Osmanlı Türkçesi ile daha sonraki dönemlerde ise “Çağ Açan Hükümdar” ve “Kayser-i Rûm” unvanları ile anıldı. Fatih Sultan Mehmet Han, Hatemul Enbiya, Ġslam Peygamberi Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v)‘in müjdesine nâil olmuĢ, çağ açıp çağ kapamıĢ, Kâfirlere bile baĢımızda Kardinal külahı görmektense Müslüman Türk sarığı görmeyi tercih ederiz dedirtmiĢ, âlim veli bir sultandır. Târihle meĢgul olarak; ―Beyliklerin ve devletlerin, meydana geliĢi, inkiĢâfı ve nihayet târih sahnesinden yok olmalarının sebep ve netîceleri..‖ üzerinde îmâl-i fikrederek kendine has bir târih felsefesine sahip oldu. Fâtih, ilmî seviye ve rûhî derinliğinin neticesinde ulu bir Sultan, büyük bir cengâver, aynı zamanda engin gönüllü bir derviĢ ve hassas, rikkat-i kalbiyye sahibi bir Ģâir olarak târihteki müstesnâ yerini almıĢtır. Fatih Sultan Mehmet çocukluğundan itibaren yoğun bir Ġslami ve ilmi eğitim aldı. Kendisinden önceki altı padiĢah gibi o da askeri hususlarda bilgi ve tekniğe sahipti. Fatih Sultan Mehmet, birçok tarihçi tarafından bir Rönesans hükümdarı olarak tanımlanmaktadır. Fatih, Ġtalya ve Ġtalyan kültürünü tanıyan nadir bir doğu hükümdarıydı. Sultan Mehmed‘in yanında bulundurduğu Rum tarihçi Kritvulos, onun kendi anadili olan Osmanlı Türkçesi dıĢında Arapça, Farsça, Ġbranice, Keldanice, Slavca, Ġtalyanca, Yunanca ve Latince bildiğini ifade 510 etmektedir. Fatih‘in özellikle Ġstanbul‘un fethinden sonra zengin bir kütüphanesi vardı ve binlerce ciltlik kitaba sahipti. Antik tarihe meraklı olan padiĢah, Pulutarque‘nin Geographia isimli eserini Yunanca‘dan Türkçeye çevirerek coğrafi bilimlere olan ilgisini göstermiĢtir. Fatih‘in sarayında Yunanca ve Ġtalyanca bilen iki katip bulunuyor ve padiĢaha eskiçağ tarihiyle ilgili bilgiler veriyordu. Mitolojiyle ilgilenen Fatih, Homeros‘un meĢhur Ġlyada Destanı‘nın kopyasını hazırlatmıĢtı. Fatih‘in yanında bulunan Ġtalyan nedimesi ona Antik Yunanistan‘daki düĢünürlerin ve Romalı tarihçilerin eserlerini okutmuĢtu. Fatih papaların, imparatorların, Fransa krallarının, Büyük Ġskender‘in Lombardların vekayinamelerini okumuĢtu. Bizanslı aydın Gregorios Phrantezes, Fatih‘in Büyük Ġskender, Roma imparatoru Augustus, Bizans imparatoru Büyük Konstantin ve Theodosios gibi Ģahsiyetlere karĢı hayranlık beslediğini söyler. Ayrıca Fatih ateĢli silahlara karĢı yoğun ilgi göstermiĢ, tarihteki ilk havan topu olduğu bilinen Ģahinin çizimlerini bizzat kendisi yapmıĢtır. Divan edebiyatında Fatih Sultan Mehmet, Avni mahlasıyla Ģiirler yazmıĢtır. Yine padiĢah, huzurunda felsefi tartıĢmalar yaptırıyordu. Ali KuĢçu, Georgios Trapezuntios ve Hocazade gibi devrin büyük zekâlarını korumuĢ, Hristiyan bilim adamları ve sanatkarları sarayına davet etmiĢ, onlara iltifat ve ikramlarda bulunmuĢtur. Fatih ayrıca Ġtalyan ressam Gentile Bellini‘ye kendi hususi resmi olmak üzere çeĢitli portreler ve heykeller yaptırmıĢtır. Hristiyanlığı yakından tanımak isteyen Fatih, Ġstanbul Ortodoks Kilisesine patrik olarak atadığı Gennadios ile Hristiyanlık akaidi üzerine müzakereye giriĢmiĢ ve bu müzakerenin yazılmasını istemiĢti. (Gennadios Ġtikadnamesi) Hatta bu durum Avrupa‘da Fatih‘in Hristiyanlığa meylettiği Ģeklinde yorumlanmıĢ ve Papa II. Pius padiĢahı Hristiyanlığa davet eden bir mektup kaleme almıĢtı. Tarihçi Ġlber Ortaylı bu konuyla ilgili olarak Fatih‘in Ģüphesiz itikadı olduğunu fakat sofu derecesinde koyu bir Müslüman olmadığını belirtmiĢtir. Fatihinde Papaya yazdığı cevapta: Gel Müslüman ol, sünnetol, Seni ġeyhülislam yapayım demiĢti.” 511 AĠLESĠ EĢleri; Emine Gül-Bahar Hatun – II. Bayezid ile Akkoyunlulara gelin giden Gevherhan Sultan‘ın annesidir. Helena Hatun – Mora Despotu olan Demetrus'un kızıdır. Alexias Hatun – Bizans prenseslerindendir. GülĢah Hatun – Karamanoğulları Beyliği'nden Ġbrahim Bey'in kızı, Karaman Sancakbeyi ġehzade Mustafa‘ nın annesidir. Sitti Mükrime Hatun – Dulkadiroğlu Süleyman Bey'in kızı. Çiçek Hatun – Türkmen Beyi kızı veya cariye Cem Sultan'ın annesidir. Anna Hatun – Trabzon Ġmparatoru'nun kızıdır. Evlilikleri kısa sürmüĢtür. Hatice Hatun – Zağanos PaĢa‘nın kızıdır. Fatih boĢamıĢtır. Erkek çocukları; II. Bayezid, Mustafa, Cem Sultan. Kız çocukları; Gevher Han Hatun, Akkoyunlu Uzun Hasan'ın oğlu Uğurlu Mehmet Bey ile evlendi. Tahta birinci çıkıĢı II. Murad 1443 yazında Karaman beyi Ġbrahim‘i Anadolu'da yenilgiye uğrattıktan sonra Ekim ayında Edirne‘ye döndüğünde János Hunyadi, Macar Kralı Ladislas ve Sırp Despotu Yorgo Brankoviç önderliğinde bir Hristiyan ordusunun Tuna'nın güneyindeki Osmanlı topraklarını istila etmeye baĢladığı haberini aldı. Aynı dönemde Amasya'dan ġehzade Ali'nin öldüğü haberi geldi. Ġki ağabeyinin erken yaĢtaki ölümleri sonucu Mehmet tahtın vârisi oldu. Murad Hristiyan ordusunun 25 Aralık'ta Ġzladi‘de durdurulmasının ardından baĢlayan müzakereler sırasında Mehmed'i Manisa'dan Edirne'ye getirtti. 12 Haziran 1444'te Edirne'de Macarlarla antlaĢma yaptıktan bir ay sonra oğlu Mehmed'i Edirne‘de Sadrazam Çandarlı Halil PaĢa denetiminde ―kaymakam‖ olarak bırakarak Hamidili topraklarını iĢgal eden Karamanlıların üzerine yürümek üzere Anadolu'ya geçti ve Karamanlılarla YeniĢehir‘de bir anlaĢma yaptı. YeniĢehir'den ayrıldıktan sonra Ağustos ayında Mihaliç'te yeniçeri ağası Hızır Ağa ve diğer beylere tahttan oğlundan yana resmen çekildiğini duyurdu ve ordusu Edirne'ye dönerken kendisi Bursa'da kaldı. II. Murad‘ın 1444 yazında doğuda ve batıda barıĢı sağladığını düĢünerek tahttan çekilmesi Edirne'de bir otorite boĢluğu yaratarak 512 devleti buhrana sürükledi. DıĢ siyasette ihtiyatlı davranmayı tercih eden Sadrazam Çandarlı Halil PaĢa ile Mehmed'in etrafında toplanmıĢ olan ġahabeddin, Zağanos, Turahan paĢalar arasında rekabet baĢ gösterdi. Bu rekabet 1444-1453 yılları arasında Osmanlı Devleti'nde yaĢanan baĢlıca politik geliĢmelerin belirleyici etmenlerinden biri olmuĢtur. Ağustos baĢında Kral Ladislas'ın Osmanlılarla yapılan barıĢı geçersiz sayarak yeni bir Haçlı Seferine çıkacağını ilan etmesi baĢkent Edirne‘de paniğe yol açtı ve halk Ģehri terk etmeye baĢladı. Konstantinopolis'te Rumların himayesinde olan ve Osmanlı tahtında hak iddia eden Orhan Çelebi de bu dönemde Çatalca yakınlarında Ġnceğiz'e ve Dobruca'ya geçerek bir isyan giriĢiminde bulundu. Bu giriĢim ġahabeddin PaĢa tarafından önlendi ve Orhan Çelebi Konstantinopolis'e kaçtı. Aynı dönemde baĢkentte kendini Hurufilik taraftarlarının elçisi olarak tanıtan bir Ġranlı halktan epey yandaĢ toplamıĢtı. Mehmed de Ġranlının öğretisine ilgi duymuĢ ve koruması altına almıĢtı. Ancak Müfti Fahreddin ve Sadrazam Halil PaĢa'nın bu duruma tepki göstermesi üzerine Mehmed çok geçmeden desteğini çekmek zorunda kalmıĢ ve sonunda baĢkentte bir Hurufi katliamı yaĢanmıĢtı. Fahreddin-i Acemi tarafından ―kâfir oldukları‖ gerekçesiyle Hurufiler‘in canlarının alınması gerektiği yolunda bir fetva çıkartılması üzerine Hurufiler diri diri yakılarak öldürülür. Bu sırada Ģehirde çıkan yangında bedesten ile birlikte 7.000 ev kül olmuĢtu. Eylül ayı sonlarında Kral Ladislas önderliğindeki Hristiyan ordusu Tuna'yı aĢarak Edirne'ye doğru yürürken bir Venedik filosu da Çanakkale Boğazı'nı kapattı. Sadrazam Halil PaĢa'nın çağrısıyla II. Murad Anadolu Hisarı'nın bulunduğu noktadan Rumeli'ye geçerek Edirne‘ye geldi ve 10 Kasım 1444'te Hristiyan ordusunu Varna'da ağır bir yenilgiye uğrattı. Varna SavaĢı sırasında ve sonrasında Mehmet tahttan çekilmemiĢse de fiilen padiĢah II. Murad'dı. Zağanos ve ġahabettin paĢalar genç padiĢahın otoritesini güçlendirmek için Mehmed'i Varna SavaĢı'na götürmek istemiĢler ama Sadrazam Halil PaĢa buna mani olmuĢ ve onlara karĢı II. Murad'a gerçek padiĢah muamelesi yapmıĢtı. 513 Ancak II. Murad savaĢtan sonra oğlunun konumunu Konstantinopolis'teki Orhan Çelebi'ye karĢı zayıflatmamak için fiilî durumu hakiki bir cülus haline getirmeden Manisa'ya çekildi. Murad 1446'nın Mayıs ayında Sadrazam Halil PaĢa'nın çağrısıyla bir kere daha Edirne'ye tahtına döndü. Bunun sebebi Mehmed'in Konstantinopolis'e saldırma planları yapıyor olmasıydı. Halil PaĢa kendi gücünü zayıflatacağı düĢüncesiyle bu saldırıya karĢı gelirken Mehmed'in yandaĢı olan Zağanos ve ġahabettin bu planı destekliyordu. Sonunda Halil PaĢa bir yeniçeri isyanı düzenleyerek Mehmed ve yandaĢlarını iktidardan uzaklaĢtırdı. Murad'ın yeniden tahta geçmesi üzerine Mehmed, Manisa'ya çekildi, Zağanos PaĢa da Balıkesir'e sürgüne gönderildi. Manisa Dönemi Mehmed'in Manisa'daki ilk yıllarında neler yaptığına dair çok fazla bilgi yoktur. Babasının 1446'da Mora'ya düzenlediği sefere katılmamıĢtı. 1447 sonlarında ya da 1448 baĢlarında Arnavut kökenli bir Hristiyan köle olan Gülbahar Hatun'dan ileride padiĢah olacak Bayezid adında bir oğlu oldu. 1448'de Macarlar ile yapılan II. Kosova SavaĢı'nda babasına Anadolu birliklerinin önderliğinde eĢlik ederek ilk defa bir savaĢta yer aldı. 17 yaĢına geldiğinde Gülbahar Hatun ile birlikteliğini tasvip etmeyen babası tarafından Dulkadir hanedanından Süleyman Bey‘in kızı Sitti Hatun ile evlendirildi. ġehzade Mehmet, Manisa'da bulunduğu sıralarda oldukça baĢına buyruk bir biçimde hareket etmiĢti. Onun rızasıyla Türk korsanları Ege'deki Venediklilere saldırıyordu. Hicri takvimle 852 (1448/1449) yılında Selçuk'ta kendi adına paralar bastırmıĢtı. 1449'un Ağustos veya Eylül ayında annesi vefat etti. 1450 yılında babasının Ġskender Bey üzerine yaptığı Arnavutluk seferine ve baĢarısızlıkla sonuçlanan Akçahisar KuĢatmasına katıldı. Tahta Ġkinci ÇıkıĢı II. Murad Han, 3 ġubat 1451‘de günü vefat ettiğinde, Mehmet babasının ölüm haberini Sadrazam Halil PaĢa'nın özel ulakla Manisa'ya gönderdiği mektupla aldı. Anlatılana göre ―Beni seven ardımdan gelsin!” diyerek atına atlayıp, kuzeye doğru yola çıkmıĢtı. 514 Mehmet 19 ġubat 1451'de Edirne'de ikinci kez tahta çıktı. Çandarlı Halil PaĢa'yı sadrazamlık makamında tuttu, Ġshak PaĢa'yı da Anadolu Beylerbeyi olarak atadı ve babasının cenazesine eĢlik etmek üzere Bursa'ya gönderdi. Fatih Sultan Mehmet, uzun boylu, dolgun yanaklı, kıvrık burunlu, adaleli ve kuvvetli bir yapıya sahipti. Devrinin en büyük âlimlerinden çok iyi eğitim görmüştü; yedi yabancı dil biliyordu. Âlim, şâir ve sanatkârları sık sık toplar ve onlarla sohbet etmekten çok hoşlanırdı. İlginç ve bilinmedik konular hakkında makaleler yazdırır ve bunları incelerdi. Hocalığını da yapmış olan Akşemseddin, Fatih Sultan Mehmed‟in en çok değer verdiği âlimlerden biridir. Fatih Sultan Mehmet, gayet soğukkanlı ve cesurdu. Eşsiz bir komutan ve idareciydi. Yapacağı işlerle ilgili olarak en yakınlarına bile hiçbir şey söylemezdi. Fatih Sultan Mehmed, okumayı çok severdi. Farsça ve Arapça‘ya çevrilmiĢ olan felsefî eserler okurdu. 1466 yılında Batlamyos Haritası‘nı yeniden tercüme ettirip, haritadaki adları Arap harfleriyle yazdırdı. Bilimsel sorunlarda, hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun bilginleri korur onlara eserler yazdırırdı. Bilime büyük önem veren Fatih Sultan Mehmed, yabancı ülkelerdeki büyük bilginleri Ġstanbul‘a getirtti. Nitekim astronomi bilgini Ali KuĢçu, kendi döneminde Ġstanbul‘a geldi. Ünlü ressam Bellini‘yi de Ġstanbul‘a davet ederek kendi resmini yaptırdı. 20 yaĢında Osmanlı padiĢahı olan Sultan Ġkinci Mehmet, 1453 yılında Ġstanbul‘u fethedip 1100 yıllık Doğu Roma Ġmparatorluğu‘nu ortadan kaldırarak ‗Fatih‘ unvanını aldı. Ġstanbul Fâtihi oldu. Hz. Muhammed (s.a.v)‘in Hadis-i ġerifinde müjdelediği Ġstanbul‘un fethini gerçekleĢtiren büyük komutan olmayı da baĢaran Fatih Sultan Mehmet, yüksek yeteneği ve dehasıyla dost ve düĢmanlarına gücünü kabul ettirmiĢ bir Türk hükümdarıydı. Otuz yıllık saltanatı müddeti içerisinde i‟lâ-yı kelimetullâh yolundaki üstün gayretleriyle iki imparatorluk, dört krallık ve on bir prenslik ortadan kaldırmıĢtır. Babasından 880.000 km2 olarak aldığı vatan topraklarını 2.214.000 km2‘ye çıkarmıĢtır. 515 Fatih Sultan Mehmet, 1481 yılına kadar hükümdarlık yaptı ve bizzat yirmi beĢ sefere katıldı. Azim ve irade sahibiydi. Temkinli ve verdiği kararları kesinlikle uygulayan bir kiĢiliği vardı. Devlet yönetiminde oldukça sertti. SavaĢlarda çok cesur olur, bozgunu önlemek için ileri atılarak askerleri savaĢa teĢvik ederdi. Ortaçağ‘ı kapatıp, Yeniçağ‘ı açan cihan hükümdarı Fatih Sultan Mehmet, nikris hastalığından, diğer bir bilgide Yahudi Doktoru Yakop PaĢa tarafından peyderpey içtiği kahvesine zehir katılarak zehirlendiği ve 3 Mayıs 1481 günü, Maltepe‘de Hünkâr çayırında vefat etti ve Fatih Camii‘nin yanındaki Fatih Türbesi‘ne defnedildi. O‘nun Roma‘yı fethedeceği düĢüncesiyle zehirlendiği de kaynaklarda yer almaktadır. FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN ġAHSĠYETĠ Fatih Sultan Mehmet, soğukkanlı ve cesur idi. Bu özelliğinin en güzel misalini Belgrad Muhasarası sırasında, askerin gevĢediğini gördüğü zaman, önlerine geçip düĢman hatlarına girerek gösterdi. Ġstanbul‘un muhasarasında donanmanın baĢarısızlığı yüzünden atını denize sürmesi bu cesaretinin en büyük örneğidir. Askerî, siyasî sahada eĢsiz bir dehâ idi . Askerî alanda baĢarısının ilk özelliği kılıçla kalemin iş birliğidir . Ordunun disiplinine çok dikkat ederdi. En küçük itaatsizliği ve buna sebep olan subayları Ģiddetli bir Ģekilde cezalandırırdı. Ordusunu plansız, düzensiz hareket ettirmez, macera hevesiyle kan dökmezdi. Otuz senelik saltanat devresinde, düzenlediği küçük-büyük seferler, memleketin coğrafi birliğini sağlamaya dayanır. Bu gayeye ulaĢmak için de at geçmez kayalıklardan, geçit vermez nehirlerden geçerek durmadan , dinlenmeden , kış-yaz demeden savaĢtı. Ordu ve donanmasını iyi bir Ģekilde tekâmül ettirmiĢti. Ordunun silahları bir kaç sene içinde yenilenir ve daha mütekâmilleri, eskiler yerine konurdu. Yapacağı seferlerden, en yakınlarını bile haberdar etmez, bunların gizli kalmasına çok dikkat ederdi. ―Sırrıma sakalımın bir tek telinin vâkıf olduğunu bilsem, onu yolar atarım” 516 sözü meĢhurdur. Böyle hareket etmeyi muvaffakiyetlerinin baĢlıca sebeplerinden sayardı. Nitekim böyle hareket etmesi neticesinde, Ġsfendiyar Beyliği‟ni ve Trabzon Rum Ġmparatorluğu ‘nu kolayca ele geçirdi . Ġyi bir komutan ve devlet reisi olan Fatih , aynı zamanda iyi bir ilim adamı ve şairdi . TeĢkilatçı ve imarcı idi. Enderun mektebini kurarak memleket için gerekli devlet adamı yetiĢtirilmesini yine o sağlamıĢtır. “ YA BĠZANS BĠZĠ ALIR YA BĠZ BĠZANS‟I ALIRIZ” Fâtih Sultan Mehmet Han, ashâb-ı kirâm zamanından beri devâm edegelen ve Ġstanbul‘un fethini hedef alan ulvî bir heyecan Ģerâresi hâlindeki hamlelerin sonuncusunun baĢkumandanlığını yapıyordu. YaradılıĢındaki istîdâdlar, almıĢ olduğu maddî ve kalbî eğitimle birleĢerek, O‘nu ―feth-i mübîn‖e çoktan hazırlamıĢ bulunuyordu. ġuuraltında bununla o kadar doluydu ki çocukluğundan beri elinde kâğıt-kalem, dâimâ fetih projeleri ile meĢgul olmuĢtu. Vird hâlinde:“Ya Bizans bizi alır ya biz Bizans‟ı alırız!..” diyordu. Yirmibir yaĢında Sultan olduktan hemen sonra ulemâ ve ümerâyı toplayıp Ġstanbul‘un fethini istiĢâre etti. Ancak toplantıya katılanların ekserîsi:“–Kostantiniyye‟nin fethi, ancak Mehdî‟nin iĢidir!” dediler ve bu iĢe râzı olmadılar. Bunu iĢiten AkĢemsettîn Hazretleri, ortaya çıkan neticeye hemen müdâhale etti ve:“–Hayır! Sultanımız Mehmet Han, Kostantiniyye‟yi fethedecektir!..” diyerek kararın fethe müteallık olmasını sağladı. Yıllardır Ġstanbul fethinin hasretiyle büyüyen Sultan Mehmet Han da, bundan ziyâdesiyle memnûn kaldı. Derhal hazırlıkların yapılmasını emretti. Fahr-i Kâinât -sallâllâhü aleyhi ve sellem-‘in 900 sene evvelki müjdesini gerçekleĢtirerek, O‘nun müjdesindeki iltifatlarına nâil olmak için asker, kumandan, sultan, âlim ve evliyânın gönülleri, heyecan ve istiğrâk çağlayanı hâline gelmiĢ bulunuyordu. Fâtih ve askerlerinin asıl gücü, bundan kaynaklanıyordu. Nitekim Hâlid bin Zeyd -radıyallâhü anh-‘dan itibaren Ġstanbul‘a karĢı vâkî her sefer ve her fetih hamlesi, neticesiz kaldıkça, ümid ve cesaretleri kıracağı yerde, bilâkis dökülen 517 mübârek sahâbe kanlarının inzimâmıyla (ilâvesiyle) mücâhidlerin azmini bileyen bir müessir güç hâline geliyordu. Evvelki baĢarısız hamleler ve bu yolda sarfedilmiĢ neticesiz emekler, sanki yağmur dolu bulutların mecbûrî bir iniĢle boĢalması gibi fethin de, zuhûr safhasına intikâlini zarûret hâline getiriyordu. Ashâb-ı kirâm hazerâtından baĢlayarak vâkî müteaddid fetih hamlesinde dökülmüĢ olan mübârek kanlar, Fâtih ve askerlerine bir vefâ borcu gibi görünüyordu. Fâtih‘in eĢsiz dehâsının eseri olarak; gemiler, karadan yürütülüyor; havan topları, mevzîlerine oturtuluyordu. Gönüller, bir an evvel Bizans‘a girip Ayasofya‘da ezân okuyabilmenin heyecânını duyuyordu. Asker:“Ne olursa olsun inĢâallâh zafer bizimdir!.”“Artık ya Ģehîd olup cennete, veya zaferle Bizans‟a gireceğiz!..” diyordu. Her biri, üzerlerine lav gibi ateĢ akıtan Bizans‘ın surlarına tırmanmak için:―Bugün Ģehîdlik sırası benimdir!” diyerek Ģehâdet vuslatının aĢk ve heyecanını yaĢıyordu. Bu feth-i mübîne, Ortaasya‘dan tayy-i mekân ederek Ubeydullâh Ahrâr Hazretlerinin de iĢtirâk etmiĢ olduğunu, torunu Hâce Muhammed Kâsım Ģöyle nakleder:―Ubeydullâh Ahrâr Hazretleri, perĢembe günü öğleden sonra âniden atının hazırlanmasını emretti. Atına binip sür‘atle Semerkant‘tan dıĢarı çıktı. Talebelerine: «–Siz burada oturunuz!.» buyurdu. Mevlânâ ġeyh adı ile mârûf bir talebesi, kendisini bir müddet takip etti. Ubeydullâh Ahrâr Hazretlerinin, atının üzerinde bir sağa, bir sola meylinden sonra kaybolduğu haberini verdi. Ubeydullâh Ahrâr Hazretleri bir müddet sonra döndü. Talebeleri, heyecanla bu âni yolculuğun hikmetini sordular. O da:«–Türk sultanı Mehmet Han, benden istiâne etti. Yardım diledi. Ben de O‟na yardım etmeye gittim. Allâh‟ın izni ile zafer kazanıldı..» buyurdular.‖ Horasan‘dan gelip Ġstanbul fethine iĢtirâk eden pîr Ubeydullâh Ahrâr‘ın oğlu Hâce Abdülhâdî Ģöyle anlatır:“Ġstanbul‟a gittiğimde Sultan II. Bâyezîd, babam Ubeydullâh Ahrâr‟ın Ģekil ve Ģemâilini Ģu Ģekilde târif etti:«–Babam Fâtih anlattı: Fethin en Ģiddetli zamanında Rabbime ilticâ ederek, zamanın kutbunun imdâda 518 yetiĢmesini istedim.. ġu Ģu vasıfta bir beyaz atın üzerinde karĢıma geldi:“–Korkma! Zafer senindir!..” buyurdu. O pîre:“–Küffar askeri çok fazla!.” dedim da bana cübbesini açarak:“–İçine bak!” dedi.Hayretle cübbesinin yeninin içinden sel gibi akan bir ordu gördüm:“–Bu ordu sana yardıma geldi..” dedi. Devam etti:“–Şimdi şu tepenin üzerinden üç defa kös‟e tokmak vur! Ve bütün askere hücûm emrini ver!” buyurdu. Ben de aynen öyle yaptım. O pîr de, ordusu ile hücûma iştirâk etti. Feth-i mübîn gerçekleşti..” Velhâsıl Fâtih‘in, fetih sırasında cümle evliyanın ruhaniyet ve istianesinden müstefit olduğu târîhî bir vâkıadır. Husûsiyle AkĢemsettîn Hazretlerinin mânevî sahada olduğu kadar zâhirî sahada da çok büyük yardımları olmuĢtur. O‘nun, Sultan Mehmet Han‘a olan duâ ve niyazları yanında zuhûr eden birtakım aksaklıkları giderme bakımından verdiği nasîhatlar da oldukça mühimdir. Gerçekten de AkĢemsettîn Hazretlerinin, boğazdan Bizans‘a erzak ve yardım getiren düĢman donanmasına engel olunamaması karĢısında atını denize süren Fâtih‘i irĢâden yaptığı tavsıyeler, târihî bir kıymet arzeder. O mâneviyat sultanı, talebesi olan genç Sultan‘a der ki:“Sâf ve temiz selâmları ulaştırdıktan sonra Sultanımıza arzolunur ki, donanma mürettebâtının ihmâlinden doğan hâdise, kalblere hayli üzüntü ve hoşnutsuzluk verdi. Eldeki bir fırsatın kaçırılmasına mahzûn olduk. Zannımca bu hatânın sebeplerine gelince; Birincisi; ihlâsla gayrette bir anlık za‟fiyet gösterilmesi ve siz Sultan‟ımızın idârî hususlardaki tâlimatlarının ihmâl veya ihlâl edilmesidir. İkincisi; bu zayıf kulun, ettiği duâ ve birtakım mânevî işâretlere binâen verdiği fetih müjdesine itibar edilmemesidir. Daha birçok mahzur sayılabilir. O halde Sultanım! Taarruzda iken yumuĢaklık göstermeyip disiplini muhâfaza ediniz! Kim itâatsizlik etti ise, kimin ihmâli varsa, araĢtırıp Ģiddetle cezâlandırılmalı, azl ve tâzîr edilmelidir. Böyle yapılmazsa, yarın kaleye hücûm ile surların dibindeki hendeklerin 519 doldurulması gerektiğinde önemsemeyip gevĢeklik gösterirler. Bilirsiniz bazıları cezâdan korkar. Umudumuz, imkân ölçüsünde gerek fiilen, gerek emir vermek ve hükmetmek husûsunda ciddî ve gayretli olup azmi elden bırakmamanızdır. Aynı Ģekilde ihmâlkâr davrananları cezâlandırma iĢini, merhamet ve insâfı az birine bırakınız ki, gerektiği Ģekilde cezâlarını infâz eylesin! Allâh‟u Teâlâ buyuruyor: “Ey peygamber! Kâfirlerle ve münafıklarla savaĢ! KarĢılarında çetin ol! Onların yeri cehennemdir. O ne kötü dönüĢ yeridir.” (Tevbe Suresi, 73) Önden gitmeyenlerin kalbinde za‘fiyet vardır. Onlar, münâfık hükmündedir ve kâfirlerle cehennem azâbında beraber olacaklardır. Maslahat îcâbı himmetinizi yüksek tutun! Sonunda mahzûn, mahcûb ve mağmûm olmayalım... Huzûr-i ilâhîye ferâh, mansûr ve muzaffer olarak gidelim.. Hüküm Allâh‘ındır. Ancak kul, elinden geldiği kadar gayret ve çalıĢmada kusur etmemelidir. Rasûlullâh ve ashâbının sünneti budur. Sultanım! Bu gece kalbi kırık bir Ģekilde Kur‘ân-ı Kerîm tilâvet eyleyip yatmıĢtım. Allâh‘a çok Ģükür ki, nicedir vâkî olmayan müjdeler gerçekleĢti. Hazretinize söylediklerimiz fuzûlî kelâm sayılmasın! Bunlar, siz Hünkâr‘ımıza olan muhabbetimizdendir.‖ ĠSTANBUL‟UN FETHĠ Doğu Roma Ġmparatorluğu'nun (Bizans) baĢkenti Constantinopolis, 29 Mayıs 1453 tarihinde Osmanlı PadiĢahı II. Mehmed önderliğindeki Osmanlı Ordusu tarafından feth edilmiĢtir. Bu fetihle birlikte Osmanlı Devleti Ġmparatorluk olmuĢ, tarihteki en önemli devletlerden biri olan Doğu Roma Ġmparatorluğu sona ermiĢtir. Ġstanbul‘un Fethi ile 21 yaĢında olan yedinci Osmanlı PadiĢahı II. Mehmed, ―Fatih‖ unvanını da alarak Fatih Sultan Mehmed olarak anılır. Erken yaĢına rağmen askeri ve idari alanda büyük hamleler baĢaracak olgunluğa sahip askeri dehasıyla cihana hükmeden PadiĢah II. Mehmed, Ġstanbul'u almak için hazırlıklara baĢlar. Bunun için 520 içeride ve dıĢarıda birtakım önlemler alarak stratejik hareketlerde bulunur. Bu hazırlıklardan sonra kuĢatma baĢlatılır. Osmanlı'nın kuĢatmasıyla PadiĢah'ın özel olarak tasarladığı devasa toplar atılmaya baĢlanır. Top atıĢları surlarda gedik açmaya baĢlamasıyla açılan gedikler gece vakitlerinde tamir etmeye çalıĢır. Sultan II. Mehmed Kaptan-ı Derya Baltaoğlu Süleyman Bey'e harekete geçme emri vererek Haliç'i kaplayan zincirleri gemilerle kesilmesini ve Papa v. Nikola'nın'nın gönderdiği Ceneviz gemilerinin durdurulmasını istedi. Ancak yoğun çabalar sonucu zincirin kesilmesi ve Cenevizlilerin gemilerinin de geçilmesi mümkün olmadı. Haliç'e girmeden Ġstanbul'un alınamayacağını öngeren Sultan II. Mehmed, atılan topların geliĢtirilmesi ve havada eğim alarak kavisli iniĢle hedefine fırlatılması gerektiğini düĢünür ve buna göre planlar ve çizimler yapar. Hemen planladığı topu döktüren PadiĢah, top ateĢlenir ve baĢarılı olur. Tarihte o dönem humbara olarak bilinen top günümüzde havan adıyla Fatih Sultan Mehmet keĢfi olarak dünya silah tarihine geçmiĢtir. Yine de Haliç'e girmesi gerektiğini bilen PadiĢah, donanmayı zincirler yüzünden denizden giremediğine göre donanmayı karadan yürütüp Haliç'e indirmek gerektiğini öngörür. Dolmabahçe'den Beyoğlu‘na doğru geniĢ bir yol açılıp yol boyunca gizlice kızaklar döĢenir. Gemiler bir gecede karadan yürütülerek denize indirilir. Prof Dr. Feridun M. Emecen'in "Fetih ve Kıyamet" kitabına göre, Fatih'in Haliç'e indirdiği gemilerin yapım yerine dair bilgiler ise Ģöyle: Osmanlı tarafından hadiseye Ģahit olan bir baĢka muasır kaynağın anlatıcısı, gemilerin demirlendiği yerden dört Ġtalyan mili mesafede bir ormanda 30 geminin inĢa edilmiĢ olduğu, bunların karadan çekilerek denize indirildiği bilgisini verir. Çekilen gemilerin güzergah konusunu tartıĢan XVIII. yüzyıl tarihçilerinden MüneccimbaĢı, önce bunların Boğazkesen Hisarı'ndan KasımpaĢa'ya uzanan bir dere yatağına döĢenmiĢ kızaklar üzerinden kaydırıldığını belirtir, ardından da gemilerin Okmeydanı'nda yapılmıĢ olabileceği bilgisine temas eder. Olayı karĢı cepheden gören Bizans ve Latin 521 müelliflerinin yazdıklarında müĢterek olan husus ise Sütunlar mevkiinden gemilerin karaya çıkarılıp Haliç'e indirildiğidir." 22 Nisan 1453 sabahı Bizans Haliç'teki gemilerin ĢaĢkınlığını yaĢar. Aynı zamanda askerlerin karĢı tarafa geçmelerini sağlamak için Vezir Zağnos PaĢa da 1000'i aĢkın fıçının biraraya getirelerek köprü kurulma iĢlerini baĢlatır. Doğu Roma Ġmparatoru Sultann II. Mehmed'e kuĢatmanın kaldırılması halinde padiĢahın belirleyeceği miktarda vergi vereceğini ve surlara kadar tüm toprakların Osmanlı'ya geçeceğini bildirir. Ancak PadiĢah, bunu net bir Halil Ġnalcık'ın Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar incelemesinde geçtiği üzere Ģu Ģekilde reddeder. "Efendinize söyleyin, direnmeyi bırakıp Ģehri teslim etsin. Bunu yaparsa Mora'nın hâkimiyetini kendisine ihsan edeceğiz. Razı olmazsa Ģehre zorla gireceğiz! Biz Sultan Murad Han oğlu Mehmed Han olarak peygamber müjdesi peĢindeyiz." KuĢatma tahmin edilenden uzun sürer ve Osmanlı askerleri de yorulur. Bu geliĢmelerin ıĢında II. Mehmed, 29 Mayıs'ta büyük taaruz için emir verir vetaaruzla Ulubatlı Hasan'ın Bizans surlarına çıkarak Osmanlı sancağını dikmesi ile Osmanlı ordusuna moral olarak taaruzu güçlendirir. Constantinepolis, 29 Mayıs 1453 Salı günü II. Mehmed'in önderliğindeki Osmanlı birliklerine teslim olur. Prof Dr. Halil Ġnalcık'ın yorumuna göre Fatih Sultan Mehmed'in Ġstanbul'u almasının en önemli sebebi, ikinci kez tahtta 1451 yılında çıktıktan sonra otoritesinin sağlanması olarak görülmektedir. Çandarlı Halil PaĢa'nın da kudretli bir vezir olması dolayısıyla padiĢahın güçlü olması açısından fetihin ardından idam ettirilmiĢtir. Ġstanbul'un fethi ile Doğu Roma Ġmparatorluğu'nun sona ermesi, Orta Çağ'ın bitiĢi Yeni Çağ'ın baĢlangıcı olarak kabul edilir. 1453 Fethi ile Anadolu ve Balkanlar arasındaki Osmanlı için geçiĢlerde bir engel teĢkil eden Bizans yıkılmıĢ, artık ticaret yollarının Osmanlı'ların eline geçmesi Avrupalıları yeni ticaret yolları bulmaya iterek coğrafi keĢifleri hızlandırmıĢtır. 522 Fâtih Sultan Mehmet Han, Ġstanbul‘un fethini maddî sebepler kadar mânevî ricâlin himmetine de atfetmektedir. Bundan dolayı kendisine gül atan Rum kızlarına hocası AkĢemsettîn Hazretlerini gösteriyor ve bu iltifatların, asıl onun, yâni galebede kendisine omuz veren mâneviyâtın hakkı olduğunu ifâde etmek istiyordu. O‘nun, AkĢemsettîn Hazretlerine gösterdiği tâzim, pek yüksektir. Öyle ki, Ġstanbul‘u fethettiği gün etrafındakilere:―–Bende gördüğünüz bu sevinç ve huzûr, yalnız bu kalenin fethine değil; AkĢemsettîn gibi azîz ve mübârek bir Allâh dostunun benim zamanımda ve benimle beraber olmasındandır...‖ demesi, Ģâyân-ı dikkattir. Mehmed kuĢatma hazırlıklarına 1451 sonlarında baĢladı. Boğaz'ın Anadolu yakasında büyük dedesi Bayezid'in yaptırmıĢ olduğu Anadolu Hisarı‘nın karĢısına o dönemde Boğazkesen adı verilen Rumeli Hisarı'nın inĢa emrini verdi. Ġmparator Konstantin Mehmed'e hisarın yapımı için kendisinden izin alması gerektiğini bildirmek için elçiler gönderdi ancak Mehmed elçileri kabul etmedi. Ġmparator en son 1452'nin Haziran ayında barıĢ görüĢmeleri için bir kere daha elçilerini gönderdi ancak Mehmed elçileri yine reddetti. Bunun anlamı savaĢtı. Hisar 1452'nin Ağustos ayında tamamlandı. Böylece boğazın kontrolü Osmanlıların eline geçmiĢ oldu. Boğazdan geçecek gemiler bundan böyle geçiĢ parası ödemek zorundaydı. Aksi takdirde gemiler top atıĢıyla batırılacaktı. 1452 sonlarında ödeme yapmayı reddeden bir Venedik gemisi batırılmıĢ, kaptanı ve tayfası tutuklanmıĢtı. Söz konusu toplar Erdelli Urban adında bir top dökümcüsü tarafından yapılmıĢtı. Mehmed kendisinden Konstantinopolis'in surlarını yıkabilecek güçte bir top yapıp yapamayacağını sormuĢ Urban da ―Ne Konstantinopolis, ne de Babil'in surlarının karĢı koyabileceği bir top yapabileceğini‖ söylemiĢti. Öte yandan bu geliĢmeler karĢısında Ġmparator Konstantinos Papa ve Ġtalyan Ģehirlerinden umutsuzca yardım talebinde bulundu ama bunlar sonuçsuz kaldı. Yalnızca Cenova 1452'nin Kasım ayında yardım göndermeye karar verdi ve Giovanni Giustiniani komutasında 523 700 asker taĢıyan Ceneviz kadırgaları 26 Ocak 1453'te Konstantinopolis'e vardı. Ġmparator Konstantinos, Giovanni Giustiniani'yi kara kuvvetlerinin baĢkumadan yaptı. Kostantinopolis'teki asker sayısı 8.000 civarındaydı, limanda 26 savaĢ gemisi bulunuyordu. Daha evvel 700 Ġtalyanı taĢıyan yedi Girit ve Venedik gemisi ġubat ayında Ģehirden kaçmıĢtı. Osmanlı ordusundaki asker sayısı ise en az 50.000 idi. Ayrıca Mehmed yalnızca karadan kuĢatmanın yeterli olmayacağını düĢünerek bir donanma hazırlatmıĢtı. Bu donanma bahar aylarında boğazın Marmara giriĢine vardı. Osmanlı ordusu 23 Mart'ta Edirne'den hareket etti ve 2 Nisan'da Konstantinopolis'e vardı. Aynı gün Haliç'in giriĢi zincirle kapatıldı. Karargâhını Romanus kapısının karĢısına Maltepe'ye kuran Mehmed son kez teslim çağrısında bulundu ama imparator reddetti. 6 Nisan sabahı ilk saldırı baĢladı. KuĢatma, aralıklı çatıĢmalarla 53 gün sürdü. Ġmparator Konstantinos, Giustinani ile birlikte Romanus kapısını savunuyordu. ġehzade Orhan da Marmara kıyısındaki kıtalardan birini yönetiyordu. 20 Nisan günü Papa'nın gönderdiği üç Ceneviz gemisi ve Sicilya'dan gelen bir Rum yük gemisi Ģehrin açıklarında belirdi. Marmara denizinde yapılan savaĢın sonunda akĢam saatlerinde dört gemi Haliç'e girmeyi baĢardı. Donanmasını bir Ģekilde Haliç'e indirmesi gerektiğini anlayan Mehmed gemilerini karadan geçirmeye karar verdi. Bugünkü Dolmabahçe'den KasımpaĢa'ya uzanan güzergaha kalaslar döĢendi ve 70 kadar gemi silindirler üstünde 22 Nisan sabahında Haliç'e indirildi. Böylece Haliç'in kontrolü Osmanlıların eline geçti. Öte yandan kuĢatmanın yedinci haftasında Osmanlılar hâlâ kesin bir sonuç alamamıĢtı. Bu noktada Halil PaĢa son bir kez Mehmed'i teslim çağrısı yapmaya ikna etti ancak imparator teklifi yine reddetti. Bunun üzerine Mehmed 24 Mayıs'ta ayın 29'unda karadan ve denizden büyük bir saldırı yapacağını duyurdu. Son saldırı hazırlıklarını Zağanos PaĢa düzenledi. Osmanlı ordusu 29 Mayıs'ın ilk saatlerinde taarruza baĢladı. Osmanlılar son taarruzu üç dalga halinde gerçekleĢtirdiler. Ġlk iki saat boyunca baĢıbozuklar surlara saldırdılar, ardından Anadolu birlikleri onların 524 yerini aldı. Son olarak öldürücü darbeyi vurmak üzere yeniçeriler devreye girdi. Bu sırada yaralanan Giustiniani‘nin savaĢ alanından ayrılması Ģehri savunanların arasında büyük moral bozukluğuna neden oldu. Nihayet sabah saatlerinde Osmanlı askerleri ―Kerkoporta‖ adlı kapıdan içeri girmeyi baĢardılar ve kapının üzerindeki burca Osmanlı sancağını diktiler. Mehmed fethin ilk günü öğleden sonra Ģehre girdi. Ayasofya'ya giderek namaz kıldı ve min-baʿd (bundan sonra) tahtım Ġstanbul‘dur diye buyurdu. ġehir zorla alınmıĢtı, bu yüzden dinî hukuka göre yağmalanabilirdi. Yağma üç gün sürdü. Ġmparator Konstantinos‘un akıbeti meçhuldür. Kimi kaynaklar cesedinin bulunamadığını söylerken, Babinger gibi bazı tarihçiler imparatorun cesedinin mor ayakkabılarından teĢhis edildiğini yazar. Alphonse Lamartine eserinde imparatorun cesedinin bulunduğunu ve Fatih‘in Konstantin için Hristiyan usulü cenaze töreni düzenlediğini belirtir. ġehzade Orhan ise keĢiĢ kılığında Ģehri terk etmeye çalıĢırken yakalanıp idam edildi. Fatih Ģehrin ticaret merkezi olan Galata'dan kaçmıĢ olan Rumların ve Cenevizlilerin dönmesini sağladı. Rum Patrikhanesi'nin yeniden açılmasına izin verdi; ayrıca bir Yahudi hahambaĢlığı ile bir Ermeni Patrikhanesi kurdurdu. II. Mehmed Ġstanbul'u, farklı dinlerden insanların bir arada yaĢadığı, ticaret ve kültür merkezi olan bir baĢkent yapmayı amaçladı. PEYGAMBER EFENDĠMĠZ‟ĠN MÜJDESĠNE NAĠL OLDU Feth-i mübîn uzadıkça uzuyordu. BaĢlangıçta fethe karĢı çıkanlar arasında huzursuzluk baĢladı. Öyle ki, Sultan Fâtih‘in yanına varıp:“–Sultanım! Bir derviĢin sözüyle bu kadar asker helâk oldu. Hâlâ Frengistân‟dan kâfire yardım gelir. Artık fetih ümîdi kalmadı...” dediler. Hem fethin gecikmesinden hem de onu istemeyenlerin yaptıkları tazyiklerden son derece canı sıkılan Fâtih, vezîri Ahmed PaĢa‘yı hocası AkĢemsettîn‘e yolladı:“–PaĢa! Var ġeyh Hazretlerine sor ki, kaleyi fethetmek ve zafere ulaĢmak müyesser midir?” 525 Bu suâle AkĢemsettîn Hazretleri, cevaben:“–Ümmet-i Muhammed‟den bu kadar Müslümanlar ve gâzîler bir kâfir kalesine hücûm eylediler. ĠnĢâallâh fetih müyesser olur!” haberini gönderdi. Ancak Fâtih Sultan Mehmet Han, bu haberden arzu ettiği cevabı alamamıĢ olduğundan ve biraz da içinde bulunduğu hâlet-i rûhiyenin verdiği fetih ve zafer iĢtiyâkının sabır ve itidâlindeki tahammülü zorlaması ile Ahmed PaĢa‘ya:“–PaĢa! Bu haber kâfî değil! Müjdelediği zaferin vaktini dahî bildirsin!” dedi. Genç Sultan‘ın içinde bulunduğu durumu gâyet iyi bilen AkĢemsettîn Hazretleri, derin ufuklara daldı ve fethin akâmete uğramaması için Sultan‘ın irâde ve azmini mânen takviye zarûreti hissederek uzun müddet Rabbine ilticâ etti. Nihâyet vârid olan zuhûrât neticesinde, kendisinden istenilen mâlûmâtı verdi:“–Rabîulevvel ayının yirminci günü seher vaktinde sıdk u himmetle filân cânibden hücûm edilsin! Fetih o gün nasîb ola!.. Kostantiniyye Ģehri ezân sadâlarıyla dola!” dedi. Bu müjdeyi alan Sultan Mehmet Han, 29 Mayıs 1453 sabahı karadan ve denizden görülmemiĢ bir azimle büyük bir hücûm baĢlattı. Top gürültüleri arasında göklere yükselen kös, davul ve mehterin kudretli sesleri, tekbîr sadâlarıyla birleĢerek Fâtih ve askerlerini Peygamber müjdesi rehberliğinde Ġstanbul‘a bir sel gibi akıtıyordu. Böyle bir heyecan ve Ģevkle yapılan hücûmla, nihayet surların üzerinde Ulubatlı Hasan‘ın diktiği bayrak, dört bir yana dalgalanmaya baĢladı. Artık Kostantiniyye fethedilmiĢti. Defalarca kuĢatılan bu Ģehrin fethi genç hükümdar Gâzî Sultan Mehmet Han‘a nasîb olmuĢtu. Yeni baĢkentin kurulması Fethin hemen ardından Mehmed Ģehrin onarımına baĢladı. Amacı Doğu Roma'yı yıkmak değil onu Osmanlı yapısı içinde diriltmekti. Kuracağı imparatorluk bir Ġslâm devleti olmakla birlikte Doğu Roma gibi kozmopolit bir yapıya sahip olacaktı. Fatih, Rum Ortodoks Patrikhanesi, Ermeni Patrikhanesi ve Yahudi hahambaĢı bulunmasına izin verdi. 6 Ocak 1454'te Yorgo Skolaris‘i yeni Ortodoks patriği olarak atadı. Ayasofya camiye çevrildiğinden Patrikliğe resmî makam yeri olarak Havariyun Kilisesi verildi. ġehirdeki Yahudilerin hahambaĢı olarak MoĢe Kapsali atadı. 526 1461 yılında ise Bursa Psikoposu Hovakim Ġstanbul Ermeni Patriği olarak atandı. Mehmet Theodosius Forumu'nun olduğu yerde ilk sarayının inĢasını baĢlattı. Daha sonraki yıllarda ise Sarayburnu'nda Topkapı Sarayı'nı inĢa ettirdi. Çandarlı Halil PaĢa'nın idamı Fatih, ilk tahta geçtiğinde ve Ġstanbul'un fethi sırasında sergilediği tutumlar nedeniyle, Çandarlı Halil PaĢa'yı 10 Temmuz 1453 tarihinde Edirne‘de idam ettirdi. Bazı kaynaklara göre Çandarlı Fatih‘i sabırsız ve deneyimsiz buluyordu. Bu olay ile Fatih otoritesini pekiĢtirmiĢ oldu ve herkes genç hakana boyun eğdi. Çandarlı Halil PaĢa fetihten sonra idamına giden süreçte Yedikule'de Altın Kapı ‗da kırk gün hapis edildi. 10 Temmuz'da gözlerine mil çekildi ve daha sonra idam edildi. Boyun eğeceği yerde Hakan'a dik baktığı iddia edilir. Daha sonra oğlu Ġbrahim PaĢa tarafından Ġznik'e götürülüp türbesine gömüldü. Çandarlı Halil PaĢa, idam edilen ilk Osmanlı sadrazamıdır. AKġEMSETTĠN HAZRETLERĠNĠN KERAMETĠ Fâtih Sultan Mehmet Han, Ġstanbul‘un fethinden sonra, daha evvel feth-i mübîn için gelip orada Ģehîd düĢmüĢ bulunan ashâb-ı güzînin kabirlerini tesbît ettirmeye baĢladı. Bunlardan Hazret-i Peygamber‘in mihmandarlığını yapan Ebû Eyyûb el-Ensârî‘nin kabrini hassaten tesbît ettirmek istiyordu. Ancak düĢman tecâvüzlerine karĢı muhâfaza maksadı ile gizlenmiĢ olan bu mübârek kabr-i Ģerîf, bulunamadı. Bunun üzerine Fâtih, AkĢemsettîn Hazretlerine mürâcaat ederek:“–Efendi Hazretleri! Ebû Eyyûb el-Ensârî‟nin kabrini nasıl bulabiliriz?” diye sordu. Hazret-i Pîr, birkaç dakîka murâkabeye vardıktan sonra o mübârek ve Ģanlı sahâbînin kabrinin yerini gösterdi. Oraya iĢâret olması için bir sopa dikildi. Fakat Fâtih Mehmet Han, hocasına itimadsızlığından değil, ancak gönlünün tamamen mutmain olması için geceleyin sopanın yerini değiĢtirdi. Ertesi gün belirlenen yeri kazmak üzere gelindiğinde AkĢemsettîn Hazretleri, tekrâr murâkabeye vardı ve 527 talebesi Fâtih‘in hayret nazarları arasında:“–Sultanım! ĠĢâretimizin yeri değiĢmiĢ!..” deyip sopayı eski yerine getirdi. Artık Sultan‘ın gönlünde hiçbir Ģüphe kırıntısı dahî kalmadı ve gösterilen yer kazılmaya baĢlandı. Birazdan Ebû Eyyûb‘a âid bir mezar taĢı çıktı; AkĢemsettîn Hazretlerinin kerameti tahakkuk etti. Sultan Fâtih‘in emri üzerine kabir, tamamen ortaya çıkarılarak üzerine bir türbe yanına da bir câmî ve medrese inĢâ edildi. CĠHANGĠR HÜNKÂR Cihangir Hünkâr, fetihten sonra âlimler, ârifler, ve paĢalarla berâber -hattâ sonradan kendisini muhâkeme edecek olan- kadı Hızır Bey‘le de yanyana, muhteĢem bir merâsim ile Edirnekapı‘dan Ģehre girdi.Beyaz atının üzerinde askerlerine son tâlimâtını Ģöyle verdi:“– Gâzîlerim! Cenâb-ı Hakk‟a hamd ü senâlar olsun ki Ġstanbul‟un fâtihleri oldunuz! Mukâvemet etmeyip aman dileyenlere aslâ dokunmayın! Kadınlara, çocuklara, yaĢlılara ve hastalara da en küçük bir zarar vermeyin! Sadece size helâl olan ganîmetlerden alınız!..” O‘nun insan hakları beyânnâmesinden çok evvel îlân ettiği bu hükümler, millî târihimizin en Ģerefli vesîkalarından biridir. Bu âdilâne tavır karĢısında hayran kalarak gözleri dolan Ġstanbul patriği, Fâtih‘in ayaklarına kapandı. Fâtih, onu ayağa kaldırarak:“–Bizim dînimizde insanlar karĢısında Allâh‟a secde eder gibi eğilmek harâmdır. Kalkınız! Size ve sizinle birlikte bütün hıristiyanlara her türlü hak ve hürriyetleri iâde ediyorum. ġu andan itibaren artık hayatınız ve hürriyetiniz husûsunda gazab-ı Ģahânemden korkmayınız!.. Patrikhane, Rum ortodoks cemâatinin lideri olarak târih içinde kazanmıĢ bulunduğu bütün imtiyazları muhâfaza edecektir...” dedi. Fâtih Sultan Mehmet Han, daha sonra bir fermân-ı hümâyûn ile bu sözlerini te‘yîd ve tekrar etmiĢtir ki, bunun mânâsı, ortadan kalkmak durumuna gelmiĢ bulunan patrikhaneyi yeniden ve daha kuvvetli bir sûrette ayakta tutmaktı. Bu ise, Fâtih‘in ileri görüĢlülüğünün parlak misâllerinden biridir. Zîrâ Ġstanbul‘daki patrikhane, dünyâ ortodoksluğunun merkezi idi. Devlet-i Aliyye‘nin düĢmanlarından olan Ruslar ve Sırplar bu merkeze bağlıydılar. Katolik 528 papalıkla ortodoks âlemi arasında baĢlangıçtan beri bir husûmet mevcûddu. Eğer ortodoks mezhebinin merkezi ortadan kaldırılmıĢ olsaydı, zamanla hıristiyanlık âlemi, papanın liderliği altında birleĢebilirdi. Bu ikililiğin devamı için papalığın muâdil ve mukâbili olarak devamı gerekirdi. Bu ise, hıristiyan birliğini parçalamak demekti. Bunun içindir ki Fâtih, fermanında patriğin ekümenik, yâni âlem-Ģümûl vasfını da kabûl etmiĢtir. Bu davranıĢla takip edilen siyasetin bir diğer yönü de müslümanların, hıristiyanlara karĢı adâletli ve müsâmahakâr tutumunun hıristiyanlık âlemi üzerinde husûle getireceği müsbet te‘sîrdi. Gerçekten Osmanlı‘nın, Büyük Fransız Ġnkılâbı‘yla baĢlayan milliyetçilik cereyanlarına kadar Rumeli‘de nüfusça azınlık olunduğu halde sağlayabildiği sulh ve sükûnun temelinde yatan asıl müessir, budur. Ayrıca bu adâlet, birçok hıristiyanın hidâyetine de vesîle olmuĢtur. DERVĠġ YOLU Fâtih, ġehzâdebaĢı, Bâyezît yolunu tâkip ederek ilerliyordu. Yol kenarlarında askerler selâma durmuĢtu. Rum kızları ise, genç Sultanı çiçek yağmuruna tutuyorlardı. Bu sırada bir dervîĢ, yolun ortasına çıktı. Fâtih‘e hitâben:“–Ġstanbul‟u fethettim, diye bu kadar kendine pâye alma! Sen Ġstanbul‟u bizim gibi dervîĢlerin duâsı ile aldın..” dedi. Fâtih de cevaben:“–Doğru söylersin dervîĢ baba.. Lâkin bir harp, duâ askeri ile kılıç askeri müĢterek hareket ederse, zafere ulaĢır. Duâyı bırakanları, âhiret cehennemi bekler. Kılıcı bırakanlara da, çok yazık olur!. Duâ temel sâiktir. Lâkin ona esbaba tevessül de eklenmelidir ki, netice alınabilsin! ĠĢte bugün de böyle olmuĢtur. Hep birlikte hem duâ eyledik, hem de kılıç salladık; zafer müyesser oldu. Zaferin sırrı, Hazret-i Peygamber -sallâllâhü aleyhi ve sellem-‟in izini tâkip etmektir..” dedi. Büyük Hünkâr, bu sûretle kendisinden sonra gelecek nesle de, zaferin mecbûrî Ģartının; kılıcın, Kur‘ân rûhu istikâmetinde kullanılması ile mümkün olacağını ne güzel ifâde etmiĢtir. 529 Bundan dolayıdır ki, bütün Osmanlı târihi boyunca kılıçla fethedilen Ģehirlerde en az bir câmide ―an-fetih‖ sûretiyle hatîb efendi cum‘a hutbesine kılıçla çıkar ve ona dayanarak hutbesini okurdu. Bunun mânâsı, hatîbin konuĢma hakkı ve hürriyetinin, kuvvet ve kudreti elinde bulundurmakla mümkün olduğuna iĢâretti. Bugün bile Bâyezîd Câmî-i ġerîfi‘nde hatîbler hutbeye kılıçla çıkarlar. Diğer taraftan Ģâyet fethedilen belde kılıç girmeden sulhen ele geçmiĢse, orada da hatîb efendi, cum‘a hutbesine ―an-vatan‖ sûretiyle elinde bir Kur‘ân-ı Kerîm ile çıkardı. FATĠH‟ĠN ALLAH DOSTLARINA OLAN MUHABBETĠ Fâtih, mânevî terbiyesinde yetiĢtiği hocası AkĢemsettîn‘i çok sever, O‘na pek fazla hürmet ederdi. Sık sık ziyâretine gider; yanından, gönlü huzûr ve sükûn içinde dönerdi. AkĢemsettîn de, ara-sıra kendisini ziyârete gelince Fâtih, ayağa kalkar, O‘nu haĢyetle ayakta karĢılardı. Mahmûd PaĢa, birgün merâk ve hayretle:“–Azîz sultanım, siz hiçbir âlime göstermediğiniz hürmet ve tâzimi Akşemsettîn‟e gösteriyorsunuz!. O‟nun yanında size bambaşka bir hâl oluyor. O‟nun diğer âlimlerden ne farklı tarafı var?..” diye sordu. Fâtih de cevaben:“–Hiçbir zaman, mekân ve şahısta görmediğim heybet ve câzibeyi, bu kişide görüyorum. Bu heybet ve muhabbet, gönlümü alt-üst ediyor. Beni apayrı âlemlere sevkediyor. Muhabbet ve heybet, birbirine zıd iki hâl olduğu halde, rûhumda nasıl birleşiyor?! Ben de buna hayret ediyorum.. Bu hâl nedir? Bu hâl, neyin nesidir?. Anlıyorum ki bu, O‟nun cismânî varlığından değil, Hakk‟ın mazharı olmasındandır. O‟nun huzûrunda elim titriyor, dilim dolaşıyor, âciz bir çocuk gibi kalıyorum. O‟nun gönül penceresinden, ayrı âlemler, ayrı nakışlar seyrediyorum. İşte bu hâlim, O‟nun rûh dünyâsının bana olan in‟ikâsıdır. Aynı zamanda O‟nun kendi rûhî derinliğini resmeder.” dedi. Bu sebepledir ki fetihten sonra AkĢemsettîn Hazretleri de, Sultan‘ın, kendi sohbetinden alacağı feyz ile devlet iĢlerini aksatmaması için Ġstanbul‘dan ayrılmıĢ, memleketi olan Göynük‘e yerleĢmiĢtir. Ancak Sultan Fâtih‘le aralarındaki gönül bağı ve mânevî irĢadı mektuplarla devam etmiĢtir. Baba-oğul muhabbetinden daha 530 öteye bir yakınlıkla Sultan‘la hocasının arasındaki bu yüksek muhabbeti sergileyen aĢağıdaki mektup, AkĢemsettîn Hazretlerinin gönlünden taĢan ne güzel bir öğüdüdür: “Dünyâ rahatlığı, âhıret rahatlığına nisbetle yok gibidir. Cismânî lezzet, rûhânî lezzete nisbetle bir hiçtir. Hiçe iltifât etmeyiniz! Belâların en Ģiddetlisi peygamberlere, sonra velîlere, sonra halîfeleredir. Peygamberler ve velîler yolunun yolcusu olduğunuzu, en büyük nîmet bilip hiçbir belâdan elem duymayınız, aksine lezzet alınız! Kur‟ân-ı Kerîm‟de «bir zorluk» iki kolaylık arasında zikredilir. ĠnĢâallâh yakın zamanda zorluklar bitecek, her tarafta düĢmanlar zelîl ve hakîr olacaktır. Yanımda Allâh‟a ahdettiğiniz Ģeyleri sakın ola ki bozmayınız! Böyle yaptığınız takdîrde her zaman mansûr ve muzaffer olursunuz! Memleketin ahvâli, sizin ahvâlinize tâbîdir. Zîrâ sultanlar, memlekete nisbetle bedendeki rûh gibidirler. Bedeni idâre eden rûhtur. Kendinizi sâir halk gibi zannetmeyin ve memleketin ıslâhından baĢka Ģeyle meĢgûl olmayın!. Vesselâm...‖ FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN NAMAZ FERMANI ĠĢte böyle büyük irĢâdlarla hayatına yön veren Fâtih Sultan Mehmet Han, ibâdet hayatına dikkat eder; idâresi altında bulunanların ibâdât u tâatlerinde gevĢeklik göstermemelerini isterdi. O‘nun bu hassasiyetini, namazın kılınmasıyla alâkalı olarak vilâyetlere gönderdiği Ģu ferman ne güzel ifâde eder:“Allâh Teâlâ, emir ve nehiylerinin yerine getirilmesini bize nasîb ve müyesser buyursun! Cenâb-ı Hakk‟ın «Namazı ikâme ediniz!» emr-i ilâhîsi ve Hazret-i Peygamber‘in:«Namaz dînin direğidir; onu dosdoğru kılan dînini ikâme etmiĢ, terkeden dînini yıkmıĢ olur...»mübârek emr-i Ģerîfi üzere hayırları emir ve Ģerlerden meneylemek üzerime vâcibdir. Bunun için bir kiĢi vazîfelendirdim. O, bu husûsda gerekli tâkibâtı yapacaktır. Böylece her kim namazı terk ederse, gerektiği Ģekilde irĢâd edilecektir. Bu hizmete devlet erkânı da yardımcı ola!.. Dolayısıyla Ġslâmiyyet‘in yüce ahkâm, emir ve yasaklarını yerine getirmede gevĢeklik ve tenbelliğe aslâ meydan verilmeye!. Mescidler ve medreseler, cemâatsiz kalarak vîrâne ve harâbeye dönmeye!. O mübârek mekânlar 531 doldurulup mâmûr edile!. Tâ ki dîn-i Ġslâm kuvvetli ve pâyidâr ola ki, maddî ve mânevî zaferler vücûd bula!..‖ Bu davranıĢ, âyet-i kerîmede senâ buyurulan bir ahlâk-ı Ġslâmiyye‘dir. Allâh Teâlâ buyurur:―Onlar (o mü‟minler) ki, eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, iyiliği emreder ve kötülükten nehyederler. ĠĢlerinin sonu Allâh‟a varır.” (Hacc Suresi, 41) FATĠH SULTAN MEHMET‟Ġ KAPISINDAN DÖNDÜREN VELĠ Fâtih, velîlerin ziyâretlerinden büyük bir huzûr bulurdu. Onların feyz ve berekâtından gönlü vecd ile dolup taĢardı. Bir gün, zamanın evliyâsından ġeyh Ebu‘l-Vefâ Hazretlerini ziyâret etmeyi çok arzuladı. Erkânı ile birlikte tekkenin kapısına kadar gitti. Ne görsün ki, herkese açık olan kapı, maalesef kendisine kapatılmıĢtı. Hünkâr, üzüldü; rengi soldu. Ġçeride Ebu‟l-Vefâ Hazretleri de aynı durumda idi. Mürîdân da, edeben bir Ģey soramıyorlardı. Fakat içlerinden “Bu işin sırrı nedir?” diyerek hayretle hâdisenin seyrini merâk ediyorlardı. Nasıl olur ki, bir sarhoĢa dahi açık olan kapı, müjdeli bir hadîs-i Ģerîfin tecellîsine mazhar olan zâta kapatılmıĢtı?!.Fâtih, mahzûn bir Ģekilde geri döndü... Bir çağ kapayıp, bir çağ açan, Bizans surlarını yerle bir eden ulu hakan, bir gönül erinin tekkesinin esrarlı kapısını açamadan geri dönmüĢtü. Aradan bir zaman geçtikten sonra Hünkâr, yine hassas kalbinin derinliklerinden gelen bir heyecan ile Ebu‘l-Vefâ Hazretlerini ziyârete hazırlanıp, erkânı ile tekrar oraya gittiler. Yine aynı manzara; kapı kapalı!. Hünkâr‘ın dehĢeti arttı. Yâverine:“–Kemâl-i edeb ile huzûra gir! Anla bu iş neyin nesi?. Bu muammâ nedir? Bu ne acep bir hâldir?” dedi. Yâver huzûra girdi. Ebu‘l-Vefâ Hazretleri yâvere dedi ki:“– Hünkârımız Fâtih‟in hassas ve coşkun bir gönlü vardır. Buraya girer de bizim âlemimizdeki zevki tadarsa, bir daha ayrılmak istemez ve devletin idâresine dönmez!. Lâkin bu mülk ve ümmet O‟na emânettir. 532 Kendisi kadar liyâkatli bir kimse gelip O‟nun yerini dolduramaz ise, mülk ve ümmet zarar görür. O da, ben de günahkâr oluruz!. Sonra; rûhu buranın mânevî havası ile dolacak, neyi varsa buraya getirip infâk edecek.. Dula, yetîme, garîbe, bîçâreye ve bîkese gidecek olan imkânlar, buraya akacak!. Aynı zamanda mürîdânın gönlüne dünyâ muhabbeti girecek, düzenimiz bozulacak!.. Hünkârımız Efendimiz‟e bizler buradan duâ ve teveccüh hâlindeyiz.. Gönlü, gönlümüzün içindedir...” buyurdu. Yâver huzûrdan ayrılıp, tekkenin kapısında merakla neticeyi bekleyen Hünkâr‘a bu sözleri nakledince, Hünkâr sordu:“–Hazret bu hislerini ifade ederken nasıldı?.” Yâver:“–Hünkârım! Ebu‟l-Vefâ Hazretleri, bir taraftan bu sözleri söylerken, diğer taraftan da gönlü hicrân ile yanmış olmalıydı ki, gözlerinden damlalar dökülüyordu...” dedi. Fâtih, baĢını önüne eğdi. Ufuklara sığmayan bakıĢları, derin, mehtaplı bir gece gibi baĢka bir âleme döndü. Gözleri nemlenerek, baharda dallarda biriken Ģebnemler gibi yaĢlar dökülmeye baĢladı. Ebu‘l-Vefâ Hazretleriyle görüĢmek, kendisine hiç nasîb olmadı... Vaktâ ki Fâtih‘in vefâtı haberi gelince, Ebu‘l-Vefâ Hazretleri saraya gitti. Hünkâr‘ın cenâze namazını kıldırdı. FATĠH KANUNNAMELERĠ Fâtih Sultan Mehmet Han, devletin daha evvel içine düĢtüğü birtakım tehlike ve hatâları değerlendirip «Fâtih Kânunnâmeleri» denilen kânunnâmeleri hazırladı. Lâkin sanılmamalıdır ki bunlar, onun veya o devirdeki ricâlin Ģahsî düĢüncelerini aksettirir. Asla!.. Fatih Sultan Mehmed dönemindeki geliĢmelerden biri de hukuk alanında olmuĢtur. Fatih Kanunnamesi, Osmanlı'da yazılı olarak geçen ilk anayasal düzenleme olarak Ġstanbul'un Fethi'nin ardından devlet teĢkilâtına imparatorluğun büyüklüğüne ve gücüne yakıĢır bir karakter vermek amacıyla Fatih Sultan Mehmed tarafından düzenlenmiĢtir. Bu kanunname ile devlet teĢkilatında çeĢitli kurum ve rütbelerin görevlerini belirleme ve tayin etmek için düzenlemeler getirilmiĢtir. Ġçinde geçen kardeĢ katli maddesi, tartıĢmalara yol açmıĢtır. 533 Sultan II. Mehmed, yeni düzenlemelerin yanında tımarlara ait dirlik gelirlerinin kaydı gibi pek çok hususu da yeniden tanzim etmiĢtir. Kanunname 3 ana bölümden oluĢarak ilk kısımda kadı mevkiilerini ve PadiĢah huzuruna kim ya da kimlerin arzda bulunabileceği ele alınırken, ikinci kısım Osmanlı saltanatının devlet kademelerinde ve saray merasimlerine, son kısım ise iĢlenen suçlar ve karĢılıkları ile devlet görevlilerinin gelirlerine dair bölümler içermektedir. Kanunname ayrıca medrese yönetimleri ve müfredat iĢleyiĢini de yeniden tanzim eden esaslara da yer verir. Fatih kanunnamesinde Nizâm-ı Âlem için kardeĢ katline iliĢkin madde ise Ģöyledir"Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaĢların nizâm-ı âlem içün katl itmek münâsibdir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmiĢlerdir. Anınla âmil olalar" Prof. Dr Ekrem Buğra Ekinci'nin Osmanlı Hukuku'nda KardeĢ Katli Meselesi incelemesinde bu konu ile ilgili yorumlarından biri ise Ģöyledir: "Fetret Devri'nin unutulmayan acı hatıraları Fatih Sultan Mehmed'in Teşkilat Kanunnamesindeki meşhur maddeyi doğurmuştur." OSMANLI‟DA KARDEġ VE EVLAT KATLĠ MES‟ELESĠ Devlet idâresine dâir pek çok kâide ihtivâ eden bu kânunnâmelerde günümüze kadar üzerinde pek çok tartıĢma cereyan etmiĢ bulunan mes‘eleler, ―kardeĢ ve evlâd katli‖ ile vezirlerin siyâseten cellâda havâle edilmeleri keyfiyetleridir. Dikkat olunursa, hânedân mensuplarıyla vezir rütbesini hâiz kimselere mahsûs olan bu kâidenin iki husûsî sebebi vardır: 1) Bunlar, îcâbında devleti bölebilecek bir otoriteye sahip olduklarından haklarındaki kararın sür‘atle verilmesi gerekmektedir. Sıradan mahkemelerin usûl hükümleri, buna imkân vermediğinden, bir ihânet hâlinde usûlî kâideler yerine getirilinceye kadar iĢ iĢten geçmiĢ olur ve telâfîsi mümkün olmayan zararlar ortaya çıkar. Bundan dolayıdır ki, Sultana:―–Cellad!..‖ diye bağırma hakkı verilmiĢtir. 2) Bunlar, devlette otorite bakımından en üst mevkîde bulundukları için kendilerini korkmadan muhâkeme edebilecek olan 534 daha üstün bir otorite sadece Sultantır. Halkdan birini Sultanın cellada havâle edebilmesi ise, onun sadece sefer hâlindeki bir orduya mensub bulunmasına bağlıdır. Gerçekten sefer hâlindeki bir orduda bazen bir nefer bile bir bozguna sebep olabilir. Bu temel sebeplerle ortaya çıkan Ģu tatbîkât bile nefsânî hislere meydan vermemek için dâimâ Ģeyhülislâm fetvâsına dayandırılmıĢtır. Bu sebepler, devletin bölünmekten korunması ve bekâsının te‘mîni gibi haklı bir endîĢenin eseridir. Gerçekten büyüyen bir devletin parçalanıp dağılmaktan muhâfazası, oldukça güçtür. O günkü muhâbere imkânları da dikkate alınırsa, bu güçlüğü takdîr etmek, daha da kolaylaĢır. Bu ölçüler ıĢığında devletin tek elden idâre edilerek ümmetin parçalanıp güçsüz beyliklere bölünmemesi ve bu sûretle ehl-i küfür karĢısında devamlı olarak kudretli kalınabilmesi için Fâtih‘in hukûkîleĢtirdiği «kardeĢ ve evlâd katli» mes‘elesi, Osmanlı Devleti‘nin ömrünü uzatan en büyük sâiklerden olduğu söylenebilir. Bu husûsdaki madde Ģöyledir:―Evlâdımdan her kime ki saltanat müyesser olursa, (mecbûriyet hâlinde) nizâm-ı âlem için karındaĢını öldürebilir. Ekserî ulemâ dahî tecvîz etmiĢtir. Gerektiğinde anınla âmil olalar...‖ Demek oluyor ki Fâtih, bunu emretmiyor. Ġhtilâl ve anarĢi gibi Ģartların son derece mecbûr bıraktığı durumlarda baĢvurulabilecek bir müsâade olarak hukûkîleĢtirmiĢ oluyor. Buradaki nükteyi doğru anlamayarak Osmanlı‘nın velâyet derecesine yükselmiĢ bulunan sultanlarını bile -hâĢâ- cânîlikle suçlamak, yerinde bir hüküm değildir. Dünyâ târihinde bir misli bulunmayan teb‘asının menfaati için kendi evlâd ve kardeĢini fedâ etme husûsiyeti karĢısında hislerden ziyâde idrâk, irâde ve târihî gerçeklere göre tahlîlde bulunmak îcâb eder. Diğer bir gerçek de şudur ki, 623 sene gibi uzun bir imparatorluk devresinde “evlâd ve kardeş katli” sebebiyle ölenlerin sayısı, takrîben altmış küsûr kadardır. Aksi halde bu rakam, yüzbinleri bulur, hattâ daha ziyâde olabilirdi. 535 Nitekim bu husûsda ibretli bir tablo olarak, sadece Yavuz Sultan Selîm Han ile ona isyân etmiĢ bulunan ġehzâde Ahmed‘in saltanat dâvâsında Konya ovasında yapılan mücâdelede iki taraftan yaklaĢık on bin Müslüman kanının aktığını hatırlatmak kâfîdir. Bu da gösteriyor ki, kardeĢ ve evlâd katli mes‘elesi, alternatifsiz iki büyük mecbûrî tehlikeden en hafîfini tercîh etmek zarûretine binâen nâçâr bir Ģekilde tatbîk edilmiĢ bir hâdisedir. Birçok kritik durumlarda ortaya çıkan bu çâresizliği açıkça görmek mümkündür. Yavuz Sultan Selîm Han, kendisiyle mücâdele edip bertaraf edilen kardeĢi ġehzâde Korkut‘un tabutu altına ağlaya ağlaya girmiĢ ve:“–Ey kardeşim! Ne sen bana bunu yapsaydın, ne de ben böyle yapmak zorunda kalsaydım!..” demiştir. Kânûnî de, oğlu ġehzâde Mustafa‘yı katlettirdikten sonra onun cenaze namazını kıldırmak istemiĢ, ancak garkolduğu gözyaĢı selleriyle namazını bozmak zorunda kalmıĢtır. Zîrâ Kânûnî, bir meyvedeki karıncanın kırılmasının câiz olup olmadığı husûsunda bile ġeyhülislâm Ebussuûd Efendi‘den fetvâ soracak kadar içli, muhlis ve müttakî bir mü‘mindi... Bu ve benzeri acıklı ve tezatlı hâdiseler, cihan-Ģümûl bir imparatorluğun bağrına saplanan elem dolu hâtırâlardır. Bunlar, cihâna yön veren büyük cihângîrlerin rûhunda kanayan sıcak bir yaraya batan bir diken gibi olmuĢtur. Bunun için hamiyetli sultanlar, zarûreten bertaraf ettikleri Ģehzâdelerin âile ve yakınlarını mağdur etmemiĢlerdir. Bolca lutuf ve ihsânlarda bulunmanın yanında Ģehzâde âilelerine lüzûmlu tahsîsâtı bağlamıĢlar ve yakın hizmetindekileri de devletin çeĢitli makam ve mevkîlerinde vazîfelendirmiĢlerdir. Hulâsa ―kardeĢ ve evlâd katli‖ mes‘elesinde söylenecek son söz Ģudur: Altı asırlık cihân-Ģümûl bir imparatorluk olan Osmanlı‘nın hatâ ve sevaplarıyla mütâlaa edilmesi ile neticelere gitmek, en doğru bir harekettir. AVRUPA HARĠTASINI YANINDAN AYIRMAZDI Fâtih Sultan Mehmet Han, düĢmanlar tarafından bile takdîr edilen bir Sultandı. Yegâne gâyesi Ġslâm bayrağını bütün cihâna hâkim kılmaktı. Avrupa haritasını yanından ayırmazdı. 536 FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN ADALETĠ Fâtih Sultan Mehmet Han devrinde memleketin her tarafında, her karıĢ toprağında adâlet, hak ve hukûk hâkim durumda idi. Kânûn önünde bütün insanlar eĢitti. Sanki:“Adâlet, mülkün temelidir..” ifâdesi, O‟nun için vârid olmuĢtu. Zengin ile fakir, sultan ile köylü aynı hakka sahipti. Gayr-i müslimlerin haklarına ise, onları vedîatullâh, yâni devlete Allâh tarafından emânet edilmiĢ, korunmaya muhtaç kimseler olarak kabul olunduklarından daha çok riâyet edilirdi. Bu yüzden gayr-i müslimleri hiç kimse incitmezdi. Osmanlı‘nın bu adâletini gören Hıristiyanlar, onlara âdetâ âĢık oldular. Bilhassa Rumeli‘deki fütûhâtın sür‘atle geniĢlemesinde bu dillere destân Osmanlı adâleti pek müessir olmuĢtur. O derecede ki, Ġstanbul muhâsara altında iken Papalıktan yardım istenmesi teklîfine karĢı, o devrin asillerinden Notaras‘ın Ģöyle demiĢ olduğu târihte pek meĢhurdur:“–Ġstanbul‟da kardinal Ģapkası görmektense, Türkler‟in sarığını görmeyi tercîh ederim!..” ĠĢte bu yüce adâlet anlayıĢı ve tatbîkâtı sebebiyle birçok râhibe, Müslüman olup Osmanlı kadınları gibi tesettüre büründü. Zulüm içinde yaĢayan Hıristiyan halk, henüz fethedilmemiĢ yerlerde bir an önce huzûr ve adâlete kavuĢmanın hasretiyle Osmanlılar lehine casusluk bile yaptılar. Osmanlılar da, bir vefâ borcu olarak, kendilerine yardım edenleri unutmayıp en güzel Ģekilde mükâfâtlandırdılar. Onların gönüllerini hoĢ tuttular. Fâtih, adâlete ve adâleti tevzî eden kadılara çok ehemmiyet verir, onların hakkı ve hukûku tenfîz etmesi için kendilerine dâimâ yardımcı olurdu. FATĠH SULTAN MEHMET VE KADI VÂKIASI Fatih Sultan Mehmet Han ile Rum Mimar arasında geçen, adalet anlamından bizler için büyük bir payda taĢıyan vâkıa sizler için derledik... Fatih Sultan Mehmet Han; Ġstanbul‘un fethinden sonra, vazifesini emrinin hilâfına yapan bir Hristiyan mimarın kolunu kestirmiĢti. Ġstanbul kadısı Hızır Bey, Fatih‘in en yakın arkadaĢı ve dostu idi. Kendisini Ġstanbul kadılığına da Fatih tayin etmiĢti. Eli 537 kesilen hıristiyan mimar, Kadı Hızır Bey‘e gidip Fatih‘i dâvâ etti. Fatih‘e devlet silsile-i merâtibinde hitap tarzı; «es-Sultan Ġbnü‟sSultan el-Gāzî Ebu‟l-Feth Muhammed Hân-ı Sânî» iken Hızır Bey, PadiĢah‘a, tebaadan herhangi bir insana karĢı kullanılan hitapla; «Murad oğlu Mehmet, Ģu saatte mahkemeye gelin!» Ģeklinde celp gönderdi. Fatih, murâfaa (duruĢma) günü mütevâzı bir ferd-i millet gibi âlâyiĢsiz bir sûrette mahkemeye gitti. Maznun mahalline oturdu. Hızır Bey, yerini aldı. Ve muhakeme baĢladı. Mahkemelerde hâkim adâlet tevzî ettiği için oturur; diğerleri ayağa kalkarak, ayakta ifade verirdi. Hızır Bey, Fatih‘i oturur vaziyette görünce, O‘na;“–ġer„-i Ģerif murâfaası üzresin, ayağa kalk!” diye ihtar etti. Bu ikaz üzerine Fatih, ifade için ayağa kalktı. Kadı Hızır Bey; muhakeme neticesinde Fatih‘i suçlu, Hristiyan mimarı mazlum buldu. Kısas ayetini okudu. Ve Fatih‘in kolunun aynı Ģekilde kesilmesine karar verdi. Hıristiyan mimar, bu muhteĢem adâlet sahnesi karĢısında duygulanarak gözyaĢları içinde; “Hakkımdan vazgeçiyor, diyet kabul ediyorum!..” dedi. Ayrıca Fatih de, Ģahsî malından kendisine bir ev bağıĢladı. Hıristiyan mimar; “Dünyada böyle bir adâletin eĢi yoktur. Ben bu andan itibaren Müslümanım!” diyerek kelime-i Ģah âdet getirdi. Fatih, Hızır Bey‘e;“–Benden değil de Allah‟tan korktuğun için seni tebrik ederim!..” dedi.Kalp terakkîsi ve duyguların değiĢmesi neticesinde, adâletin hükmü karĢısında iki kıtaya hükmeden bir sultanın hâli;«Dînin hükmü karĢısında boynumuz kıldan ince!» ve;«ġerîatin kestiği parmak acımaz!» tabirleri istikametindeydi.Çünkü onlar muazzam bir mektep ve dergâh olan Osmanlı ailesinde en güzel Ģekilde terbiye görmüĢlerdi. FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN VAKFĠYESĠ Hassas, ince ruhlu, müĢfik bir Sultan olan Fâtih, zâhirî âlemdeki yükseliĢini, mâneviyât âleminde, yâni tasavvuf vâdîsinde de gerçekleĢtirmiĢ, zülcenâhayn (iki kanatlı, iki vecheli) dev bir Ģahsiyetti. Kısacası O, zâhirde de bâtında da emsâlsiz bir sultandı. Milletin hakkında o kadar ince ve merhametli düĢünürdü ki, 538 toplumunun sanki maddî ve mânevî babası idi. Bir merhamet âbidesi olan Fâtih, ümmete sayısız vakıflar te‘sîsi ile devrini, sosyal adâlet anlayıĢının zirvesine yükseltmiĢtir. Bu vakıfların vakfiyeleri, O‘nun ulvî yüreğinin inceliklerini sergiler: Bir vakfiyesinde Ģöyle demektedir:―ĠnĢâ ettirdiğim imârethânemde Ġstanbul fukarâsı yemek yiyeler! Ġstanbul fethinin Ģehîd âilelerine ve yetîmlerine ise, kapalı kaplarda, hava karardıktan sonra, komĢularının dikkatini celb etmeden, onların izzet ve haysiyetleri korunarak yemek ikrâm edile!..”Görüldüğü gibi Fâtih, toplumun korunmaya muhtaç fertleri için en hassas edeb ve Ģefkât ölçülerini aksettiren bu ulvî kâideleri asırlarca evvel bu Ģekilde ortaya koyuyordu.ġehîd âilelerine olan ihtimâmı, kâ‘bına varılmaz bir vefâ örneğidir. Bilhassa, zamanımız insanına bir nezâket, bir vicdân, bir merhamet ve bir edeb dersidir. ĠġTE FATĠH SULTAN MEHMET HAN'IN AYASOFYA VAKFĠYESĠ İstanbul Fatihi Sultan Mehmed Han, Ayasofya Camii'nin ve vakfının korunmasına ilişkin yayınladığı vakfiyesinde şu ifadelerde bulunuyordu: "Allah'ın yarattıklarından Allah'a ve O'nun rüyetine iman eden, ahirete ve onun heybetine inanan hiçbir kimse için, sultan olsun melik olsun, vezir olsun bey olsun, Ģevket ve kudret sahibi biri olsun hâkim veya mütegallib (zâlim ve diktatör) olsun, özellikle zâlim ve diktatör idareciler tarafından tayin olunan, fâsid bir tahakküm ve bâtıl bir nezâret ile vakıflara nâzır ve mütevelli olanlar olsun ve kısaca insanlardan hiçbir kimse için, bu vakıfları eksiltmek, bozmak, değiĢtirmek, tağyir ve tebdil eylemek, vakfı ihmal edip kendi haline bırakmak ve fonksiyonlarını ortadan kaldırmak asla helal değildir! Kim ki, bozuk teviller, hurafe ve dedikodudan öteye geçmeyen bâtıl gerekçelerle, bu vakfın Ģartlarından birini değiĢtirirse veya kanun ve kurallarından birini tağyir ederse; vakfın tebdili ve iptali için gayret gösterirse; vakfın ortadan kalkmasına veya maksadından ve gayesinden baĢka bir gayeye çevrilmesine kast ederse, vakfın temel hayır müesseselerinden birinin yerine baĢka bir 539 kurum ikame eylemek (temel müesseselerden birinden taviz vermek) ve vakfın bölümlerinden birine itiraz etmek dilerse veya bu manada yapılacak değiĢiklik veya itirazlara yardımcı olur yahut yol gösterirse; veya Ģer'i Ģerife aykırı olarak vakıfta tasarruf etmeye azm eylerse, mesela Ģeriata ve vakfiyeye aykırı ferman, berat, tomar veya talik yazarsa veyahut tevliyet hakkı resmi yahut takrir hakkı resmi ve benzeri bir Ģey talep ederse, kısaca batıl tasarruflardan birini iĢler yahut bu tür tasarrufları tamamen geçersiz olan yazılı kayıtlara ve defterlere kaydeder ve bu tür haksız iĢlemlerini yalanlar yumağı olan hesaplarına ilhak ederse, açıkça büyük bir haramı iĢlemiĢ olur, günahı gerektiren bir fiili irtikâb eylemiĢ olur. Allah'ın, meleklerin ve bütün insanların la'neti üzerlerine olsun. "Ebeddiyyen Cehennemde kalsınlar, onların azapları asla hafifletilmesin ve onlara ebeddiyyen merhamet olunmasın. Kim bunları duyup gördükten sonra değiĢtirirse, vebali ve günahı bunu değiĢtirenlerin üzerine olsun. Hiç Ģüphe yok ki, Allah her Ģeyi iĢitir ve her Ģeyi bilir." Haksız bir Ģekilde bu vakıflara tağyir, ibdal, tahrif ve ibtal Ģeklinde müdahele ve tecavüz eyleyen insan, ölümle karĢılaĢtığı anı, sekerat-ı mevti, kabri müĢahede ettiğini ve onun karanlığını, tabutu ve onun içindeki yalnızlık ve vahĢeti, Münker meleğini ve heybetini, Nekir meleğini ve onun dehĢetli darbelerini, Münker ile Nekir‘in sorgulmalarındaki dehĢeti, bütün insanların Âlemlerin Rabbinin huzuruna çıktıkları günde Allah‘ın huzuruna çıkacağını, o gün hiçbir nefsin bir diğer nefis için hiçbir Ģeye malik olamayacağını ve o gün her Ģeyin dizgininin Allah‘a ait bulunacağını hatırlasın. Kim Allah‘ın Kitabına ve Resulullah‘ın Sünnetine muhalefet ederse, Allah ve Resulü'nün haram kıldığını helalleĢtirmeye çalıĢırsa, Müslüman kardeĢinin vakıflarını boz-maya, hayırlarını tahrib etmeye ve hasenatını iptal eylemeye gayret gösterirse ve mü‘minin hayır müesseselerini fonksiyonsuz hale getirmeye taarruz ederse, artık Allah‟ın gazabı ile dönmüĢ olur; Son durağı ve oturağı Cehennemdir; cehennem ne kötü bir varılacak yerdir; Allah onun hesaba çekicisi, azabın en azgın 540 olanlarıyla azaplandırıcısı ve ikabın kanunlarıyla cezasını vericisidir.“O gün zalimlere ileri sürecekleri mazeretleri fayda vermeyecektir; onlar için sadece la‟net vardır; onların varacakları cehennem ne kötü bir menzildir.” “O gün her nefis kazandığı günahlar sebebiyle rezil ü rüsvay olacaktır; o gün zulüm yoktur; Ģüphesiz Allah hesabı çok hızlı yapandır.” Bugünlerde Ayasofya gündemdedir. 500 yıl cami olarak Müslümanların mabedi ve fethin sembolü olan ve bu yüzden MESCĠD-Ġ FETHĠYE diye tarihe geçen Ayasofya asıl haline iade edilmelidir. “milletimiz ve Müslümanlar bu bedduadan kurtarılmalıdır' dedi. Fatih'in meĢhur vakfiyesindeki 'çok ağır' ifadeleri hatırlatan Akgündüz, "Buna kimse karĢı çıkmamalı. Ayasofya'yı müzeye çeviren kararın altında imzası bulunanların sevenleri de buna destek vermeli. Bu hatadan geri dönülmesi ile belki asıl sorumluların azapları da bir ölçüde hafifleyebilir" "O büyük bir keramet göstererek beddua ettiği Ģahısları sanki görür gibi tavsif etti. Vakfiyedeki beddua cümleleri bunu tasdik ediyor" dedi. FATĠH SULTAN MEHMET TEKKEYE NEDEN ALINMADI? ―Fatih Sultan Mehmed devrinin ileri gelen âlim ve âriflerinden biri, hiç Ģüphesiz AkĢemsettin hazretleri idi. Bir gün Fâtih yanında oturan AkĢemsettin‘e:―Hocam‖, dedi ―Beni derviĢliğe alır mısın?‖ AkĢemsettin de:―Alamam‖ deyince, Fatih buna kızmıĢ ve Ģöyle demiĢti:―Çok acayip Ģey! Ne olduğu ve istidatları belli olmayan birtakım adamları derviĢliğe alıyorsunuz da beni kabul etmiyorsunuz.‖ AkĢemsettin hafifçe gülümsedi ve Ģöyle cevap verdi:―Hünkârım! DerviĢlikte bir hâl vardır. Ondan tat alındığı takdirde dünya iĢlerinden ve saltanattan el çekmek lâzım gelir. Hâlbuki sizin böyle yapmanız memleketin zararına olur. O zaman siz de ben de günaha girmiĢ oluruz. PadiĢahlara lazım olan Ģey, iyi huyluluk ve adaletsever olmaktır.‖ (Avni Arslan-Ziya Demirel, Osmanlı Tarihinde Ġlginç Hikâye ve Anekdotlar, s. 36.) 541 Firâset ve basiret, kimde bulunursa hiç Ģüphesiz onun için büyük bir nimettir. ĠĢte Allah adamları, takvâya riâyet ederek bir kulluk hayatı sürdürdüklerinden, Yüce Rabbimiz kendilerinin firâset ve basiretlerini açıyor. Onlar da bu sayede gerçekten isabetli kararlar alabiliyor ve doğru yönlendirmelerde bulunabiliyorlar. DerviĢlik, bir yönüyle kiĢinin kendi iç dünyasını derinleĢtirmesi ve mânevî hâl ve lezzetlerle farklı bir hayat yaĢamasıdır. Ehlinin beyanına göre bu zevk-i mânevî, hiçbir dünyevî lezzetle kıyaslanamayacak derecede engin bir zevktir. Fâtih gibi dirâyetli bir lideri tekkeye kapatmak, sadece ona değil, belki ümmete karĢı da bir zulüm olabilirdi. Hâlbuki adalet, herĢeyi ve herkesi layık olduğu yere koyabilmektir. Önemli olan, Rabbin rızasını celbedecek bir konumda bulunabilmektir. Nitekim Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem)‘nün haber verdiğine göre adaletli devlet reisi de kıyamet gününde ArĢ‘ın gölgesinde gölgelenecek yedi gruptan birisidir.( Buhârî, “Ezân”, 36.)(Âdem Ergül, 365 Lider DavranıĢ, Erkam Yayınları) FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN BAġARILARI ġehzade Mehmed, Osmanlı'da Ģehzadelere meslek edindirme geleneğinden dolayı meslek olarak top döküm iĢini seçmiĢtir. Bu seçim, Ġstanbul'un fethine yaklaĢtıran adımlardan ve mucitliğinin temellerinden biridir. 13 yaĢındayken babası Sultan II. Murad tarafından tahta geçirilir. Erken yaĢtaki bir padiĢahın Osmanlı saltanatı üzerinde yetkilendirilmesini fırsat gören Macarlardan oluĢan Haçlı Birliği, Osmanlı topraklarına girerek Varna'ya saldırıya geçer. Bu durum karĢısında genç padiĢah, vezirlerin de iknasıyla birlikte tahtı tekrar babası II. Murad'a bırakır ve Manisa'ya vali olarak döner. II. Murad ise tahta döndükten sonra 9 Kasım 1444'te Varna zaferini kazanır. ġehzade Mehmet, babası II. Murad'ın vefatından sora tahta tekrar çıkar. Tahta çıktığı dönemlerde iç meselerle uğraĢmak adına Karamanoğlu Ġbrahim Bey Venediklilerle anlaĢarak isyan etmiĢ, Karaman Devleti'ni kurmayı hedeflemiĢtir. II. Mehmet, Karaman topraklarına girerek Ġbrahim Bey'in af dilemesiyle affını kabul eder. 542 20‘den fazla devleti ve bu arada üç Ġmparatorluğu, tarih ve siyasî coğrafya sahasından silen Fatih Sultan Mehmet Han, fetihlerinin yanı sıra , iktisada ve bayındırlığa da son derece ehemmiyet vermiĢtir. Ġleride görüleceği üzere 30 yıllık iki saltanatı boyunca yalnız 380 cami inşa edildiğini söylemek, imar faaliyeti hakkında bir fikir vermeye kâfidir. Kendisinden bir asır sonra 20 milyon km2‘ye eriĢecek olan Osmanlı I ̇mparatorluğu ‘nun, gerçek kaynağı ve istinatgâhı Fatih‘in eseri olmuĢtur. Türk tarihi, sayılamayacak kadar çok kahraman ve cihangirlerle doludur. Fatih Sultan Mehmet Han da bunların baĢında gelenlerdendir . Çünkü o kılıçla keĢfi yan yana yürütmüĢ̧ , çağ̆ açıp çağ̆ kapatmıĢtır. Ġstanbul‘u bütün ganimetleri içinde , firuze bir yüzük taĢı gibi parmağında taĢımıĢ̧ , bu güzel Ģehri, torunlarının torunlarına bırakmıĢtır. BATILI TARĠHÇĠLERĠN FATĠH HAYRANLIĞI Ġtalyan tarihçi Langusto , Ġstanbul‘un Fethi‘nden sonra Ģöyle yazmıştır: Sultan Mehmet, ince yüzlü , ortadan fazla uzun boylu , silahlar kuşanmış , asil tavırlı, çok az gülen, devamlı öğrenmek ihtirası ile yanan , cömert ve iyi kalpli , gayelerine ulaşmakta inatçı bir hükümdardı. En çok harp sanatına meraklı idi . Her şeyi öğrenmek isteyen zekî bir araştırmacı idi . Sefahete düşkünlüğü yoktu . Harem dairesinde de çok az vakit geçirirdi. Nefsine hâkim ve uyanık idi . Her Ģarta tahammül gösterebilirdi ve bir cihan devleti peĢinde idi . Alman müsteşrik Franz Babinger : ―Mehmed II der eroberer und seine Zeit Weltens türmer einer Zeiten Wende‖ adlı eserinde şöyle yazmakta: ―Türk dünyası için Fatih günümüze kadar , bütün imparatorların en büyüğü olup, beĢer tarihinde baĢka herhangi bir Ģahıs kendisi ile mukayese edilemez . O Türk milletine , bütün tarihinin en harikulade ve en yaklaşılması gayri kabil şahsiyet olarak takdim edilmiĢtir. Kudretli şahsiyeti , büyük Avrupa sahalarının dış görünüşünü derinden değiştirmiştir .(Sadık Dana, Ġslam Kahramanları 2, Erkam Yayınları) Fatih Sultan Mehmed, askeri alanda bu baĢarılarının yanısıra idari alanda da baĢarılar göstermiĢtir. Devlet idaresini çağının 543 koĢullarına göre düzenleyerek bilim, teknik, mimari, güzel sanatlar ve mühendislik alanlarında Osmanlı-Türk kültürünün ilk geliĢmelerini yaratacak çalıĢmalara zemin hazırlamıĢtır. Fatih'in devlet örgüt anlayıĢındaki ileri görüĢlerini gösteren önemli giriĢimlerinden biri de kanunnamesidir. Oldukça sade bir dille ele alınan bu kanunnamede sadrazam ve Ģeyhülislamdan baĢlayarak devlet memurlarının görevleri belirlenmiĢtir. Bu kanunnamede taht ve devletin geleceği için kardeĢ katlinini meĢrulaĢtırılmıĢ olması tarihçiler tarafından en çok eleĢtirilen hususlardan biridir. Büyük kumandan ve dehasıyla adını tarihe altın harflerle yazdıran PadiĢah Fatih Sultan Mehmet 1481 yılında Gebze yöresinde Hünkarçayırı'nda vefat eder. NaaĢı, Ġstanbul'da bulunan Fatih Camii avlusundaki türbede gömülüdür. Hz. Muhammed'in "Konstantiniyye (Ġstanbul) muhakkak fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne güzel kumandandır ve onu fetheden ordu ne güzel ordudur!" Ģeklindeki sözü Sultan II. Mehmed'in Ġstanbul'u fethetme arzusunun çıkıĢ noktalarındandır. Peygamberin müjdesini gerçekleĢtirmek isteyen II. Mehmed, bu yolda zaferine ulaĢır ve zorlu bir kuĢatma sonrasında Ġstanbul'u fetheder. Bu zaferden sonra da Karaman, Ġsfendiyaroğulları ve Trabzon Rum beyliğiyle yapılan savaĢlar sonunda Ġmparatorluğun sınırları Fırat boylarına kadar geniĢler. Batıda ise Sırbistan, Eflak, Boğdan, Mora, Bosna-Hersek ve Arnavut Beyleri Osmanlı'nın egemenliğini tanır. Fatih Sultan Mehmet, askeri alanda bu baĢarılarının yanısıra idari alanda da baĢarılar göstermiĢtir. Devlet idaresini çağının koĢullarına göre düzenleyerek bilim, teknik, mimari, güzel sanatlar ve mühendislik alanlarında Osmanlı-Türk kültürünün ilk geliĢmelerini yaratacak çalıĢmalara zemin hazırlamıĢtır. Fatih'in devlet örgüt anlayıĢındaki ileri görüĢlerini gösteren önemli giriĢimlerinden biri de kanunnamesidir. Oldukça sade bir dille ele alınan bu kanunnamede sadrazam ve Ģeyhülislamdan baĢlayarak devlet memurlarının görevleri belirlenmiĢtir. Bu kanunnamede taht ve devletin geleceği için kardeĢ katlini meĢrulaĢtırılmıĢ olması tarihçiler tarafından en çok eleĢtirilen hususlardan biridir. Büyük kumandan ve 544 dehasıyla adını tarihe altın harflerle yazdıran PadiĢah Fatih Sultan Mehmet 1481 yılında Gebze yöresinde Hünkarçayırı'nda vefat eder. NaaĢı, Ġstanbul'da bulunan Fatih Camii avlusundaki türbede gömülüdür. Seferleri Fatih Sultan Mehmed, sadece Ġstanbul Fethi ile anılmayacak kadar seferlerinde ve savaĢlarında da baĢarılı bir döneme imza atmıĢtır. Ġlber Ortaylı'nın yorumuna göre bu büyük sultanın ideali Roma Ġmparatorluğu'nu yeniden canlandırmaktır. Fatih Sultan Mehmed, sadece siyasi otoritesiyle değil aynı zamanda kaĢifliği ve askeri önderliğiyle de cihana hükmeden bir imparatordur. Ġstanbul'un Fethi'nin ardından Osmanlılara bağlılığını sunan Sırplar, Macarlar ile iĢ birliği yaparak yeniden karĢı atağa geçer. Bunun üzerine 1454-1457 arasında Sırbistan'a seferler düzenlenerek Belgrad dıĢındaki Sırp toprakları Osmanlı topraklarına katılır. Fatih Sultan Mehmed döneminde Osmanlı Ġmparatorluğu'nun karada en güçlü düĢmanı Macarlar, denizde ise Venedik'tir. Ancak her ikisi de Osmanlı ile birebir mücadeleden kaçınır. 1458 yılında ise Korent'i ele geçiren Fatih, Mora'nın bir kısmını merkeze bağlayarak, burada bir sancak oluĢturur. Yıldırım Bayezid döneminde vergiye bağlanan Eflâk Prensliği'nin baĢına Fatih Sultan Mehmed tarafından 1456'da Kazıklı Voyvoda olarak bilinen, günümüzde Kont Dracula olarak efsanelere adını yazdırmıĢ, III. Vlad getirilir. Ancak Vlad'ın Fatih Sultan Mehmed'in elçilerini kazığa oturtarak öldürtmesi üzerine 1462 yılında Fatih, Eflak'a sefere çıkar. Vlad'ın sığındığı Macarlar tarafından esir edilmesi sonucunda Fatih Sultan Mehmet voyvodalığa Radul'u atayarak Eflâk'ı bir Osmanlı eyaleti hâline getirir. Fatih Sultan Mehmed, 1476'da Boğdan'a girerek yeniden Osmanlı hâkimiyeti altına girer. 1461'de Pontus Devleti'nin baĢkenti Trabzon'u ele geçirerek devletin varlığını sonlandırır. Osmanlı Devleti'nin yükseliĢi ve gücüne karĢı Karamanoğulları, Doğu Anadolu'daki Akkoyunlular'la ittifak kurar. Yıllarca süren sefer ve savaĢlar sonunda 1473'te Otlukbeli 545 SavaĢı'nda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan, yenilgiye uğrar ve 1474'te Karamanoğulları Beyliği'nin varlığına son verilir. Fatih Sultan Mehmed, Cenevizlilerin önemli üslerinden Amasra'yı, Candaroğulları'nın elindeki Sinop ve 1477'de ise Kırım Hanlığı alınır. 1479'da Arnavutluk da bir Osmanlı vilayeti durumuna gelirken aynı yıl Venedik'le anlaĢılarak Arnavutluk'taki kalelerin Osmanlı'ya verilmesi ve Mora'daki bir kısım iskeleden yararlanma hakkının elde edilmesiyle 16 yıllık savaĢa sona verilir. Venedik, Arnavutluk'taki kaleleri Osmanlılara bırakarak karĢılığında Mora'daki bazı iskelelerden yararlanma hakkı elde eder. 1480'de ise Fatih Sultan Mehmed, Ġtalya'nın güneyindeki Otranto limanını ele geçirir. Sonraki dönemde Bosna seferleri ardından 1483 yılında Hersek, tamamen Osmanlı toprağı olur ve Bosna'daki Bogomil mezhebi, kendilerine sağlanan din ve vicdan hürriyetinden etkilenerek ―BoĢnak‖ hitabıyla Müslüman olur. Doğu Roma Ġmparatorluğu'nun (Bizans) baĢkenti Constantinopolis, 29 Mayıs 1453 tarihinde Osmanlı PadiĢahı II. Mehmed önderliğindeki Osmanlı Ordusu tarafından feth edilmiĢtir. Bu fetihle birlikte Osmanlı Devleti Ġmparatorluk olmuĢ, tarihteki en önemli devletlerden biri olan Doğu Roma Ġmparatorluğu sona ermiĢtir. Ġstanbul'un Fethi ile 21 yaĢında olan yedinci Osmanlı PadiĢahı II. Mehmed, ―Fatih‖ unvanını da alarak Fatih Sultan Mehmed olarak anılır. Fatih Sultan Mehmed, ayrıca Ġstanbul'da Rum Ortodoks Patrikhanesi, Ermeni Patrikhanesi ve Yahudi hahambaĢı bulunmasına izin verir. ġehirdeki hahambaĢı, psikoposluk ve patriklik makamlarını atar. II. Mehmed Theodosius Forumu'nun olduğu yerde ilk sarayının inĢasını baĢlatır. Daha sonraki yıllarda ise Sarayburnu'nda kendisinden sonraki ünlü padiĢahlara ev sahipliği yapacak Ģekilde Topkapı Sarayı'nı inĢa ettirir. Ġmparatorlukta en baĢta gelen vazîfelerden biri olarak Ġstanbul'un yeniden inĢâsını ve tezyînini göz önüne alındığını ve bütün hükümdarlığı süresince Fâtih'in yegâne zihnî meĢgûliyeti, Ġstan-bul'u, imparatorluğunun hakîkî bir devlet merkezi yapmak olduğunu belirten 546 Halil Ġnalcık'ın "Fâtih Sultan Mehmed Tarafından Ġstanbul'un Yeniden ĠnĢâsı" adlı makalesinde fetih sonrasında geliĢmelerden bazılarına Ģöyle yer verilmiĢtir:"Fetihten önce Ġstanbul ancak ölü bir Ģehirdi. Fâtih Mehmed onu, tekrar siyâsî ve iktisâdî bir imparatorluk merkezi yapmak için büyük bir enerjiyle çalıĢtı; bunun netîcesinde, Ģehrin yeniden inĢâsında olduğu kadar hızla iskân edilmesinde de hayli mesâfe kat'etti... ÇağdaĢ târihçiler (meselâ Clavijo), Ġstanbul'un Osmanlı Türkleri tarafından fethinden Önceki Ayasofya'nın harâbe hâline iĢâret ederler. Fâtih'in en baĢta gelen iĢi, ünlü mâbedi restore ettirmek olmuĢtu. Fâtih, Ayasofya'nın bakımı ve burada çalıĢanların aylıkları için geniĢ vakıflar tesis et-miĢtir... Fâtih‘in izinden giden diğer vezirler ve ileri gelen Ģahıslar, Ģehrin her bölgesinde vakıflar yoluyla çeĢitli müesseseler meydâna getirmiĢlerdir; netîce olarak bu müesseseler, Ģehrin hızla büyümesine ve yeniden nüfuslanmasına yardımcı olan yeni mahalleleri geliĢtirmiĢlerdir. Mahmud PaĢa Vakfında olduğu gibi, bu müesseseler umûmî olarak bir câmi, bir medrese ve bir imâreti ihtivâ ediyor, bunlara kervansaraylar ve dükkânlar ilâve olunuyordu. Mahmud PaĢa ÇarĢısı, 260 dükkânı müĢtemil olarak bütün Ģehrin en canlı ticâret merkezlerinden birine dönüĢmüĢtü. Mahmud PaĢa Külliyesi 1462'de tamamlandı. Böylece Ġstanbul, Fâtih'in hayâtında saraylar, hanlar, kervansaraylar, çarĢılar, pazarlar, hamamlar ve medreselerle kaplanarak mâmur görünüĢlü faal bir Türk Ģehri hâline geldi Fatih tarafından yaptırılan Rumeli Hisarı Mehmed her ne kadar Çandarlı Halil PaĢa'yı görevinde bıraktıysa da artık gerçek iktidar kendisiyle birlikte lalaları ġahabeddin PaĢa ve Zağanos paĢaların baĢını çektiği savaĢçı kesimin eline geçmiĢti. Mehmed'in amacı Tuna'nın güneyindeki Balkan toprakları ile Fırat‘ın batısındaki Anadolu topraklarını alarak büyük dedesi Yıldırım Bayezid'in oluĢturmaya çalıĢtığı merkeziyetçi imparatorluğu kurmaktı. Ancak Bayezid‘in aksine bunu yapmak için önce Konstantinopolis'i alması gerektiğini düĢünüyordu. Öte yandan gerek batıda ve gerekse de Doğu Roma‘da yeni padiĢah genç yaĢı ve tecrübesizliği dolayısıyla ilk baĢta önemli bir tehdit olarak algılanmamıĢtı. Bu görüĢ Mehmed'in 547 1451'de Venedik, Ceneviz Cumhuriyeti, Macaristan ve Sırp Despotluğu ile babasının yapmıĢ olduğu anlaĢmaları yenilemesiyle pekiĢmiĢti. Mehmed Doğu Roma'ya da babası dönemindeki dostane iliĢkileri devam ettireceğini ve Süleyman Çelebi'nin Konstantinopolis‘teki oğlu Orhan için yıllık 300 bin akçe ayırdığını bildirmiĢti. Mehmed'in yetersiz bir hükümdar olduğunu düĢünen yalnızca Hristiyanlar değildi. Tahta geçmesinin ardından Karamanlılar yerel beylikleri yeniden diriltmek üzere ayaklandılar ve SeydiĢehir ile AkĢehir'i ele geçirdiler. Bunun üzerine 1451'in yazında Mehmed Anadolu‘ya geçti ve kısa sürede bu isyanı bastırdı. Bu sırada Mehmed'in Anadolu'da bulunmasını fırsat bilen Doğu Roma Ġmparatoru Konstantin ulakları vasıtasıyla Süleyman Çelebi'nin torunu ġehzade Orhan'ın ödeneğinin yapılmadığını, ödeneğin ikiye katlanmaması halinde Orhan'ın Osmanlı tahtında hak iddia etmesine izin vereceği tehdidinde bulundu. Mehmed sorunu çözeceğini söyleyerek elçileri gönderdi ancak Edirne‘ye döndükten sonra Orhan için ayrılmıĢ olan gelirlere el koydu ve Konstantinopolis'in ablukaya alınmasını emretti. Yeni fetihler Belgrad SavaĢı (Macaristan‟da: Nándorfehérvár) 1456. Hünername 1584 Ġstanbul'un fethinden sonra Osmanlılara bağlılığını bildiren ve ele geçirdiği bazı kaleleri geri veren Sırplar, Macarlar ile iĢ birliği yaparak yeniden düĢmanlıklarını göstermeye baĢlamıĢlardı. Bunun üzerine 1454 -1457 arasında üç kez peĢpeĢe Sırbistan'a sefer düzenlendi. Belgrad dıĢındaki bütün Sırp toprakları ele geçirildi. Sırp Kralı Bronkoviç'in ölümüyle baĢlayan taht mücadelelerinden faydalanan Osmanlılar, Sırpları vergiye bağladılar. Taht kavgalarının yeniden alevlenmesi üzerine, Mora seferinde bulunan Fatih, Sırp meselesine son verilmesini emretti. Mahmud PaĢa, 1459'da baĢkentleri Semendire'yi ele geçirilerek Semendire Sancakbeyliği'ni oluĢturdu. Böylece Sırbistan'da 350 yıl sürecek Osmanlı hâkimiyeti baĢlamıĢ oldu. 548 Ġstanbul'un fethinden sonra Bizans Ġmparatoru XII. Konstantin'in oğulları, rakipleri Kantakuzen ailesine karĢı Mora'da, Osmanlıların yardımını istemiĢlerdi. Turahanoğlu Ömer Bey, akıncıları ile duruma müdahale etti ve muhalifler bertaraf edildi. Fakat bu sefer iki kardeĢ arasında mücadele baĢlamıĢtı. Bölge ülkelerinin Mora‘yı istilâ niyetlerini bilen Fatih 1458'de harekete geçti. Korent'i ele geçiren Fatih, Mora'nın bir kısmını merkeze bağlayarak, burada bir sancak oluĢturdu. Atina ve diğer bölgeler ise Osmanlı yönetimini kabul etti. KardeĢi Dimitrios'a karĢı Arnavutların desteğini alan Tomas‘ın Osmanlılarla yapılan anlaĢmayı bozması üzerine 2.kez Mora'ya sefer düzenlendi. Tomas, Papa'nın yanına kaçmak zorunda kaldı. Bölgeye çok sayıda Türk yerleĢtirildi. Venedikliler bölge halkını Osmanlılara karĢı ayaklandırmaya çalıĢıyorlardı. Ancak bunda baĢarı kazanamayan Venedik, Osmanlı kuvvetleri tarafından bozguna uğratıldı (1465). Fatih Sultan Mehmet 1477'de Kırım Hanlığı'nı Osmanlı Devleti'nin egemenliği altına aldı. Candaroğulları'nın elindeki Sinop'u aldı. Cenevizlilerin önemli üslerinden Amasra'yı aldı. 1479'da bir antlaĢma yaparak Venedik‘le 16 yıllık savaĢa sona verdi. Venedik Arnavutluk'taki kaleleri Osmanlılara bıraktı, karĢılığında Mora'daki bazı iskelelerden yararlanma hakkı elde etti. Fatih Venedik'le anlaĢmaya varınca, Ġtalya'nın öteki önemli kent devletlerine savaĢ açtı. 1480'de Ġtalya'nın güneyindeki Otranto limanını ele geçirdi. Otranto, Roma'ya giden yolda bir köprübaĢı olduğu için bu olay Avrupa'da büyük yankı uyandırdı. Bosna-Hersek seferleri ve Bosnalıların Müslüman oluĢu Osmanlılara vergi yoluyla bağlı olan Bosna Kralının, anlaĢmalara riayet etmemesi üzerine Üsküp'ten harekete geçen Fatih, Sadrazam Mahmud PaĢa ve Turahanoğlu Ömer Bey'e Bosna'nın tamamen fethedilmesi emrini vermiĢti. 1463 yılındaki seferle Bosna Kralı Osmanlı hâkimiyetini yeniden tanıdı. Ancak Ģeyhülislamın da fetvasıyla sonra öldürüldü ve bu topraklarda Bosna Sancakbeyliği 549 oluĢturuldu. Fakat ordunun Ġstanbul‘a dönmesi üzerine aynı yıl, Macar kralı Bosna'ya girdi. Ġkinci kez düzenlenen seferle Osmanlılar, Yayçe dıĢındaki bütün kale ve Ģehirleri yeniden ele geçirdiler. Bosna seferleri esnasında Hersek Kralı Stefan da ülkesinin bir kısım toprağının Osmanlılara doğrudan bağlanması Ģartıyla tahtında bırakılmıĢtı. Ancak 1483 yılında Hersek tamamen Osmanlı toprağı hâline gelecektir. Fatih, Bosna‘yı Osmanlı topraklarına kattığı zaman ―Bogomil‖ mezhebindeki Bosnalılara çok iyi davranmıĢtı. Hem Katolik hem de Ortodoksların kendi kiliselerine almak için baskı yaptıkları Bogomiller bu sebeple Osmanlı yönetimine sıcak bakmıĢlar ve kendilerine sağlanan din ve vicdan hürriyetinden etkilenerek zamanla Müslüman olmuĢlardı. Bu Müslüman Bosnalılara ―BoĢnak‖ denilmektedir. Fatih devrinde Osmanlıların karada en güçlü komĢusu ve rakibi Macarlar, denizde ise Venedik idi. Macarlar bu dönemde tek baĢlarına Osmanlılarla baĢ edemeyeceklerini bildiğinden, doğrudan bir savaĢı göze alamamıĢ, Fatih de tabiî sınır olan Tuna'yı geçmeyi düĢünmemiĢtir. Ancak akıncılar vasıtasıyla, Macaristan'a güvenliğin sağlanmasına yönelik yüzlerce baĢarılı akın düzenlenmiĢtir. Keza Venedik Cumhuriyeti de Osmanlılarla doğrudan karĢılaĢmaktansa Balkanlardaki diğer devletleri kıĢkırtmayı yeğ tutmuĢtur. Güçlü donanmasıyla Mora ve Ege'deki adalara sahip olmak isteyen Venedik, Osmanlılar karĢısında istediği sonucu alamamıĢ, aksine pek çok ada ve kıyı kaleleri Osmanlıların eline geçmiĢtir. Fatih'in Bosna Fransiskanları'nın özgürlüğü ile ilgili fermanı: “Ben, Sultan II. Mehmet Han, bundan böyle bütün Dünya‟ya ilân ediyorum ki, Bosna Fransiskanları bu ferman ile benim korumam altındadır. Ve emrediyorum ki: Kimse bu insanlara veya kiliselerine zarar vermeyecek! Devletimde barıĢ içinde yaĢayacaklar. Göçmen haline gelmiĢ bu insanlar, güvende ve özgür olacaklar. Devletim sınırları içerisinde olan manastırlarına geri dönebilirler. Devletimden hiçbir önemli kimse, vezirler, kâtipler veya hizmetkârlar onların izzetlerini kıracak ya da onlara zarar verecek bir Ģey yapmayacaklar! Kimse 550 onlara hakaret etmeyecek, tehlikeye atmayacak ya da kendilerine veya mallarına veya kiliselerine saldırmayacak! Ayrıca, bu insanların kendi memleketlerinden getirdikleri Ģeyler ve kimseler de aynı haklara sahiptir…Bu fermanı buyurarak, gökleri ve yeri yaratan Allah'ın ve onun Resûlünün ve ondan önceki 124,000 peygamberlerin adına kılıcım üzerine yemin ederim ki; hiçbir vatandaĢım bu fermanın aksine hareket etmeyecek!” Eflak ve Boğdan Seferleri Yıldırım Bayezid zamanında vergiye bağlanan Eflâk Prensliğinin baĢına Fatih tarafından III. Vlad (Kazıklı Voyvoda) getirilmiĢti.(1456) Osmanlılara bağlı görünen Vlad aslında gizliden gizliye düĢmanlık ediyordu. Vlad'ın Fatih'in elçilerini kazığa oturtarak öldürmesi üzerine 1462 yılında Fatih, Eflak'a bir sefer düzenledi. Boğdan'dan da yardım alan Osmanlı kuvvetleri Voyvoda‘yı uzun süre takip etti. Neticede, sığındığı Macarların, Osmanlılarla yaptığı anlaĢma üzerine Vlad'ı esir etmeleri ile mesele çözüldü. Fatih voyvodalığa Radul‘u getirdi ve Eflâk bir Osmanlı eyaleti hâline geldi. 1455'ten itibaren Osmanlı Hâkimiyetini tanıyan Boğdan Prensliğinin Kefe‘nin fethinden sonra izlediği düĢmanca siyaset üzerine Osmanlı kuvvetleri 1475 yılında Racova SavaĢında yenilmesine rağmen 1476‘da Boğdan‘a girdi. Fatih‘in bizzat baĢında olduğu Osmanlı kuvvetleri Boğdan ordusunu büyük bir bozguna uğrattı. Böylece Boğdan da yeniden Osmanlı hâkimiyetini tanımıĢ oldu. Kesik baĢı II. Mehmed‘e teslim edilen Kazıklı Voyvoda‘nın mezarının yeri bilinmemektedir. Arnavutluk seferleri Fatih Sultan Mehmet ile aynı sarayda yetiĢen ve sonra papalık ve Napoli Krallığının desteği ile harekete geçen Arnavutluk hâkimi Ġskender Bey, vurkaç taktiği ile Osmanlı kuvvetlerine baskınlar düzenlemekteydi. Bunun üzerine Fatih, bizzat sefere çıkmaya karar verdi. 1465 yılında gerçekleĢen I. seferde, Ġlbasan Kalesi'ni yaptırıp, içine asker yerleĢtiren Fatih, Balaban PaĢa‘yı bölge için görevlendirerek, geri döndü. Ancak, Papa ve diğer devletlerden aldığı kuvvetlerle Türklere saldıran Ġskender Bey, Balaban PaĢa'yı Ģehit etti 551 ve Ġlbasan kalesi'ni kuĢattı. Bunun üzerine Fatih II. Arnavutluk Seferine çıktı (1467). Ele geçirilen topraklarda yeni garnizonlar oluĢturuldu. Bu sırada Ġskender Bey ölmüĢ ve yerine oğlu Gjon Kastrioti II geçmiĢti. Fatih baĢlattığı 3. Arnavutluk seferinde Arnavutların elinde kalmıĢ olan Kroya ve ĠĢkodra kuĢatıldı. 1479'da Arnavutluk da bir Osmanlı vilayeti durumuna geldi. Trabzon Ġmparatorluğu'nun yıkılıĢı 1461'de Trabzon Ġmparatorluğu‘nun baĢkenti Trabzon'u ele geçirdi ve bu devletin varlığına son verdi. 1462'de yeniden Rumeli seferine çıktı. Eflâk'ı Osmanlı Devleti‘ne bağladı ve 1463‘te Bosna‘yı tamamen ele geçirdi. Aynı yıl Ege Denizi'ndeki Midilli Adası‘nı alınca Venediklilerle arası açıldı. Bu olay, 1479'a kadar sürecek olan savaĢın da baĢlangıcı oldu. Fatih‘in Ege‘de fethettiği adalar; TaĢoz, Eğriboz, Limni, Semadirek, Ġmroz, Midilli ve Tenedos'dur. 1465'te Hersek'in büyük bölümünü, 1466‘da da Arnavutluk'taki bazı kaleleri fethetti. Fatih'e karĢı Karamanoğulları ve Akkoyunlular ittifakı Osmanlı Devleti‘nin geliĢen bu gücü karĢısında Karamanoğulları, Doğu Anadolu‘daki Akkoyunlarla ittifak kurdu. Fatih, 1466'da yeni bir Anadolu seferine çıktı. Karamanoğullarının baĢkenti Konya'yı ele geçirdi. Ama Ġstanbul‘a dönünce Karamanoğulları, Osmanlılara geçen yerleri geri aldılar. Sonradan sadrazam olacak olan Gedik Ahmed PaĢa 1471'de Karamanoğullarını bir kez daha yenilgiye uğrattı. Akkoyunlular, Karamanoğullarını desteklemeye devam ettiler. 11 Ağustos 1473'te Otlukbeli SavaĢı'nda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ı ağır bir yenilgiye uğrattı. Ertesi yıl da Karamanoğulları Beyliği‘ni tamamen ortadan kaldırdı. Yenilikleri ve kanunnameleri Fatih, askeri baĢarılarla Osmanlı Devleti'ni büyük bir imparatorluğa dönüĢtürdü. Bilime, tarihe ve felsefeye özel ilgi gösterdi. Türkçeden baĢka Arapça, Farsça, Latince ve Yunanca kitaplardan oluĢan özel bir kütüphanesi vardı. Avni takma adıyla Ģiirler yazdı. ġiirleri Fatih Divanı (1944), Fatih'in ġiirleri (1946), Fatih ve ġiirleri (1959) gibi adlar altında basıldı. Bilim adamlarını ve 552 edebiyatçıları destekleyen Fatih, nesir ustası Sinan PaĢa ile Ģair Ahmed PaĢa'yı vezirliğe kadar yükseltti. Ünlü matematikçi ve astronomi bilgini Ali KuĢçu'nun Ġstanbul'da kalmasını sağladı. Fatih, Ġtalyan ressam Gentile Bellini'yi 1479'da Ġstanbul'a getirterek resimlerini yaptırdı. Fatih, Osmanlı Devleti'ne düzenli ve sürekli bir yapı kazandırmak için önemli düzenlemeler yaptı. Yönetim, maliye ve hukuk alanında koyduğu kuralları içeren Fatih Kanunnamesi, sonraki dönemde de yürürlükte kaldı. Bu kanunname, tahta çıkan padiĢaha devletin geleceği (nizâm-ı âlem) için kardeĢlerini öldürme hakkı veriyordu. Fatih'in Osmanlı devlet düzenine iliĢkin temel ilkelerin pek çoğu, Tanzimat dönemine kadar geçerliliğini korudu. Fatih'in saltanatı döneminde Osmanlı ülkesinde 500‘den fazla mimari yapı yapıldı. Onun adına yapılan en önemli yapı, Ġstanbul‘da bir cami ile medrese, kitaplık, imarethane (aĢevi), darüĢĢifa (hastane), hamam, kervansaray gibi birimleri kapsayan Fatih Külliyesi'dir. Eğitim ve kültür Fatih Sultan Mehmet‘in tarihteki en önemli yanlarından birisi de eğitime verdiği önem olmuĢtur. Üniversite anlamında Osmanlı tarihinde ve dünya tarihinde bilinen en eski eğitim kurumlarından olan Sahn-ı Seman'ı kurmuĢtur. Sahn-i Seman Ġstanbul'un ilk Türk yükseköğretim kurumudur. Sahn-ı Seman medreseleri Fatih Külliyesi içindeki en yüksek düzeyli medreseler idiler. Sahn-ı Semân'ın eğitim müfredatının hazırlayıcılarından biri çağın önemli bilim adamı Ali KuĢçu'dur. Medreselerde Ali KuĢçu tarafından düzenlenen bir okutma planının olduğu, hatta bunun “Kânûnnâme” Ģeklinde yapıldığı bilinmekle birlikte, bugüne kadar incelemesi yapılan Osmanlı arĢiv belgeleri arasında ele geçirilememiĢtir. Bu kanunnamenin aslının 1918 yılında külliyede çıkan yangınla yok olması da olasıdır. Sahn-ı Semân, Kanuni tarafından açılan Süleymaniye Medreseleri zamanına kadar nakli ve akli bilimlerde öğrenci yetiĢtirmekteydi. Kanuni devrinde bu medreseler Ģer'î ilimler ihtisası yapılan medreseler olmuĢlar, Süleymaniye Medreseleri de aklî ilimlerin ihtisas yeri olmuĢtur. 553 Ali KuĢçu, Fatih tarafından astronomi eğitimi için Semerkant‘a gönderilmiĢ ve daha sonra 1570'te Takiyuddin tarafından Tophane'de kurulacak gözlemevinin ilk çalıĢmalarını yapmıĢtır. FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN VASĠYETNÂMESĠ Hayır ve hasenatta birbiriyle yarıĢan Osmanlı devlet adamları infâk kültürünün en güzel numûnelerini sergiledi. Osmanlı Devleti‟nin “hayır”da ve sadaka hassâsiyetinde zirve Ģahsiyeti Fatih Sultan Mehmet, infâk kültürünün en zarif örneklerini verdi. Ġstanbul‘un Fatihi, Sultan Mehmet Han‘ın vasiyeti, Osmanlı Devleti‘ndeki infâk kültürünü apaçık bir Ģekilde ortaya koyuyor. ĠĢte Fatih‘in ders niteliğindeki öğütleri:“Ben ki, İstanbul Fâtihi abd-i âciz (âciz kul) Fatih Sultan Mehmed, bizâtihi alın terimle kazanmış olduğum akçelerimle satın aldığım İstanbul‟un Taşlık mevkiinde kâin (bulunan) ve mâlumu‟l-hudut olan 136 bap (parça) dükkanımı aşağıdaki şartlar muvacehesinde (doğrultusunda) vakfı sahih eylerim: Bu gayri menkulâtımdan (taşınmaz mal) elde olunacak nemalarla (gelirlerle) İstanbul‟un her sokağına ikişer kişi tâyin eyledim. Bunlar ki, ellerindeki bir kap içinde kireç tozu ve kömür külü olduğu halde, günün belirli saatlerinde bu sokakları gezeler. Sokaklara tükürenlerin, tükürükleri üzerine bu tozu dökeler ki, yevmiye 20‟şer akçe alsınlar, ayrıca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 yara sarıcı tâyin ve nasp eyledim (görevlendirdim). Bunlar ki, ayın belli günlerinde İstanbul‟a çıkalar, bilâistisnâ (istisnasız) her kapıyı vuralar ve o evde hasta olup olmadığını soralar, var ise şifâsı ya da mümkünse şifâyap olalar (şifa vereler). Değilse, kendilerinde hiçbir karşılık beklemeksizin Dârülaceze‟ye (huzurevine) kaldırılarak, orada salâh (ferah) bulduralar... Maazallah herhangi bir gıda maddesi buhranı da vaki olabilir. Böyle bir hal karşınsıda bırakmış olduğum 100 silah, ehli erbaba verile. Bunlar ki hayvanat-ı vahşiyenin yumurtada veya yavruda olmadığı sıralarda balkanlara çıkıp avlanalarki, zinhar hastalarımızı gıdasız bırakmayalar. 554 Ayrıca külliyemde inşâ eylediğim imârethânede (aşevi) şehit ve şühedânın harimleri (aileleri) ve Medine-i İstanbul fukarası yemek yiyeler. Ancak, yemek yemeye veya almaya bizâtihi kendileri gelmeyip, yemekleri güneşin loş bir karanlığında ve kimse görmeden kapalı kaplar içerisinde evlerine götürüle.” FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN EġSĠZLĠĞĠ Fatih Sultan Mehmet, Osmanlı hükümdarları içinde hem en büyük asker hem en büyük devlet ve siyaset adamı hem de en büyük bilgi sahibi olanıdır. Askerlikte Yavuz, Kanunî ve Yıldırım, devlet ve siyaset sahasında Kanunî ve Yavuz, dindarlıkta Ġkinci Bayezid, Yavuz ve Kanunî ona yaklaĢmıĢlardır. Fatih‘i esasen kendi eĢsizliği ile başbaşa bırakmak , kimseyle mukayese etmemek doğru olur . Bazı tarihçiler onu , dünya tarihinin en büyük şahsiyeti olarak ileri sürmüĢlerdir . Yaptığı akıl almaz iĢlerle Batı Türklerinin asırlar sürecek olan refah ve saadetini hazırlamıĢ̧ , gelecek nesiller tarafından, hiç kimseye nasip olmayan bir tazim ve tekrim halesi içinde anılmıĢtır. FATĠH SULTAN MEHMET‟ĠN YAPTIRDIĞI ESERLER Fâtih Sultan Mehmet Han‘ın ömrü muazzam ideallerin gerçekleĢtirilmesi yolunda büyük gayretlerle geçmiĢtir. O, bizzat katıldığı 25 harbin yanında her türlü îmâr faâliyetlerinden ve ilmî gayretlerden de geri kalmamıĢ, bu sahalarda da dâimâ en zirveyi yakalamıĢtır. Husûsiyle Ġstanbul‘un îmârına ehemmiyet veren Fâtih, saray, câmîler, medreseler, imâretler, su kemerleri, çarĢılar, vakıflar ile hamamlardan baĢka, Ģehrin çeĢitli yerlerinde dörtbin dükkân yaptırarak vakfetmiĢtir. Büyük câmîlerin yanındaki medreseler hâricinde 24 medrese, 12 han, 40 çeĢme ve Halkalı su te‘sîsleri ile iki gemi tersanesi ve kıĢla, Fâtih devri eserlerindendir. Fâtih, bunlara ilâveten Bursa‘da 37, Edirne‘de 28, diğer Ģehirlerde de 60 câmî inĢâ ettirmiĢtir. FATĠH SULTAN MEHMED‟ĠN ġAĠRLĠĞĠ ġiirlerini «Avnî» mahlasıyla yazan Hünkâr‟ın rûhî derinliğini aksettiren Ģu iki beytinde, O‟nun i‟lâ-yı kelîmetullâh dâvâsında sadece ve sadece Allâh‟ın nebîleri ile velîlerine istinâd ettiği görülmektedir: 555 İmtisâl-i «câhidû fillâh» olupdur niyyetüm Dîn-i İslâm‟ın mücerred gayretüdür gayretüm “Niyyetim; «Allâh yolunda cihâd ediniz!» emrine riâyet etmektir. Gayretim de, Ġslâm dîninin hâlis ve ulvî gayretidir.” Enbiyâ vü evliyâya istinâdım var benim,Lutf-i Hakk‟dandır hemân ümmîd-i feth u nusretüm “Benim, peygamberlere ve Allâh dostlarına bağlılığım vardır. Fetih ve zafer ümîdim de, dâimâ Allâh‟ın lutfundandır.” ĠĢte O‘nun enbiyâya ve ehlullâha karĢı bu yüce bağlılık ve ihtirâmıdır ki, onların himmet ve feyzlerinden dâimâ müstefîd olmasına vesîle olmuĢtur. Nitekim baĢta AkĢemsettîn Hazretleri olmak üzere bütün evliyâullâh, bilhassa Ġstanbul‘un fethinde O‘na her türlü maddî ve mânevî yardımı sağlamıĢlardır. Öyle ki AkĢemsettîn Hazretleri, Fâtih‘e fetihden evvel istikbâle âid mâlûmâtlar bile vermiĢtir. Daha sonra AkĢemsettîn -kuddise sirruh- Hazretlerine, fethi müteâkıben: “–Niçin fethi önceden haber vererek, istikbâl hakkında sözler söyledin?” diye sorulunca, O da:“–KardeĢim Hızır - aleyhisselâm-‟dan, fethin ne zaman zuhûr edeceğini öğrenmiĢtik!.” buyurdu. Büyük bir padiĢah olmanın yanında Ģairlik vasfı da bulunan Fatih Sultan Mehmet Han'ın Peygamber Efendimiz'e (S.A.V.) yazdığı o müthiĢ Ģiir... ĠSTEMEM Sen kokmayan gülü neyleyim, Neyleyim sensiz baharı? Sen doğmayan günü neyleyim, Neyleyim sensiz ben dünyayı? 556 Senin tenine değmeden gelen yağmuru istemem, meltemi istemem. Seni parlayacaksa parlasın yıldızlar, Sana yanmayan yıldızı semalarda istemem. Bülbüller söyleyecekse seni söylesin, Senden okumayan bülbül olsa dinlemem. Özlemim sen olacaksan yansın yüreğim, Sılası sen olmayan gurbeti istemem, vatanı istemem. Bir ateĢ yakacaksa beni kalbimden, Senin aĢkının ateĢi yaksın, Senden gayrı baĢka bir aĢkla kül olursa kalbim, Bu kalbi istemem, ateĢi istemem, koru istemem. Seni göremediğim vahalar bedevilerin olsun, Ben senin çölünü isterim, suyu istemem. Sana çıkacaksa durmaz yürürüm, Sonu sen çıkmayan yönü istemem, yolu istemem. Ben gönüllü bir köleyim, kulağımda küpem. Kalbini fethedecekse geçerim bin sina‟yı birden. Yoksa neyime? Bu fethi istemem, Mısır‟ı istemem, cihanı istemem. Ben Sultan Fatihim, önündeyim Ġstanbul‟un. Yakarım bu Ģehri yüzünde bir tebessüm için. Yoksa gül yüzünü güldürmeyen sultanlığı istemem, Ġstanbul‟u istemem. Ben bir garip yunusum, yazdığım sensin, yandığım sen. Senden gayrı bir aĢka ben kalemi istemem, kağıdı istemem. 557 Ben senin ümmetinim, sensin benim efendim. Senden gayrı, senden baĢka efendi istemem, sevgili istemem, istemem… Fatih Sultan Mehmed Han (k.s.) VEFATI Fatih 1481'de, Anadolu'ya doğru yeni bir sefere çıktı. Ama daha yolun baĢında hastalandı ve 3 Mayıs 1481'de Gebze yakınlarındaki Hünkar Çayırı‘ndaki ordugâhında vefat etti.Gut hastalığından öldüğü sanılmakla birlikte, zehirlendiği de güvenilir kaynaklarca rivayet edilir. Fatih öldükten sonra vefatı saklandı. PadiĢahın hamam ihtiyacı var denilerek gizlice cenazesi saraya getirildi. O sırada ġehzade Bayezid‘e ve ġehzade Cem‘e ulak gönderildi. O sırada asker Fatih‘in öldüğünü öğrenip Ġstanbul‘a gelip büyük bir anarĢi baĢladı. Karamanlı Mehmet PaĢa Cem taraftarı olduğu için idam edildi. Her taraf yağmalanmaya baĢladı. Gayrimüslim tüccarların evlerine ve dükkânlarına saldırıldı. O arada herkes kendi taraftarını tahta çıkarmak için uğraĢırken Fatih‘in cenazesi sarayda karanlık bir odada unutuldu. Baltacılar kethüdası Kasım isimli bir kiĢinin II. Bayezid‘e yazdığı mektupta sarayda cenazenin yanına gittiğinde 3 gün 3 gece üzerine mum yanmadığını, sonra tahnit ustasıyla beraber iç organları çıkarılmıĢ ceset tahnit edilmiĢ. Cesedi tahnit edebilmek için elbiselerinin çıkarılması gerekiyordu. Lakin mevsimin sıcak olması dolayısıyla ceset bozulduğu için elbise cesede yapıĢmıĢtı. Bu yüzden sol kolunun üzerinden elbise kesildi ve tahnit edildi. Kesik elbise bugün hale Topkapı Sarayı‘ndadır. II. Bayezid payitahta gelene kadar o Ģekilde bekletilmiĢ. Ölümünden sonra oğlu Bayezid tahta çıktı. Fatih Camii'ndeki türbesinde yatmaktadır. Seferi nereye düzenlediği tam olarak bilinmemektedir. Zira Fatih bu bilgiyi seferin güvenliği açısından çok gizli tutuyor ve kimseye söylemiyordu. Ancak tarihçiler seferin Mısır'a ya da Roma'ya (Papalık) olacağı yönünde tahminler yürütmektedir. Ama baĢka kitaplar ve tarihçiler ise farklı yerlere fetih düzenleyeceği görüĢündeydi. Birlikleri Üsküdar'da topladığı ve hazırlıkları baĢlattığı 558 için seferin Ġtalya'ya olma olasılığı günümüz tarihçileri tarafından makul bulunmamaktadır. ġEHÂDET MERTEBESĠNE NASĠP OLDU Onun en son seferi, kendisinin her zaman söylediği:―–Nereye gittiğimi sakalımın bir kılı bile bilecek olsa, onu koparıp atardım!..‖ ifâdesi üzere herkesten gizli idi. Üç yüz bin kiĢilik muhteĢem bir ordu ile yola çıkmıĢtı. Ancak henüz yolun baĢındayken zehirlendi ve Gebze‟de Ģehîden vefat etti. Daha evvel de on dört defa Venedikliler tarafından zehirlenmek istenmiĢ, fakat hepsi de bertaraf edilmiĢti. En sonuncu zehirlenme ise, takdîr-i ilâhî olarak fark edilemedi ve koca Sultan, Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-‘in müjdesine ilâveten bir de Ģehâdet mertebesine nâil olarak Ģehîden Rabbine kavuĢtu. (1. Fâtihi zehirleyen Maesta Jakopo adlı Yahûdî bir doktordur. Bu Doktor, Yakup PaĢa unvanıyla saray doktorları arasındaydı.) Cenâze namazı ġeyh Ebu‘l-Vefâ Hazretleri tarafından kıldırıldı. ĠnĢâ ettirdiği Fâtih Câmiî‘nin kıble tarafındaki türbesine defnolundu."(Osman Nuri TopbaĢ, Ġbret IĢıkları, Erkam Yayınları) Fâtih‘in vefâtı, bütün Ġslâm âleminde derin bir teessüre sebep olurken hristiyan âlemini son derece sevindirdi. Papa, bütün kilise çanlarını, bir ay müddetle çaldırttı. Zira Ġstanbul‟u fethedip Hristiyanlığın bir kanadını kendisine bağlayan Fâtih‟in ikinci plânı Roma‟yı fethedip papayı da kendi emri altına almaktı ki, bu yolda ciddî adımlar atmıĢtı. Otranto‘yu fethetmiĢ, Ġtalya‘yı düzenli bir Ģekilde kıskaca almıĢ ve tek hamle ile ele geçebilecek Ģartları oluĢturmuĢtu. Diğer taraftan Fâtih‘in kudret ve kuvvetini bilen diğer Avrupalı hristiyan devletler, Osmanlı‘yla harbe girmeyi gözlerine kestiremeyerek Ġtalya‘yı -yardım taleplerine rağmen- yalnız bırakmak mecbûriyetinde kalmıĢlardı. Böylece hemen hemen bütün fetih Ģartları hazırlanmıĢtı. Bu bakımdan Fâtih‘in son seferi Rodos üzerine idi Ģeklinde tahminler yapılmıĢtır ki, Ġtalya‘nın telâĢı ve Sultân‘ın her ne pahasına olursa olsun sefer üzereyken zehirlenmesi, bu fikri 559 kuvvetlendirmektedir. Çünkü Venedik‘in elinde bulunan Rodos‘un fethi, Ġtalya‘nın fethini bir kat daha kolaylaĢtıracaktı. MÜJDE-Ġ PEYGAMBERĠ'YE NAĠL OLDU Fakat bu hamleyi tamamlamak, Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-‘in Ġstanbul fethiyle alâkalı müjdesine nâiliyyete ilâveten Roma‘nın fethiyle alâkalı müjde-i Peygamberî‘ye de nâil olabilmek iĢtiyak ve arzusu ile dolu olan Fâtih Sultan Mehmet Hân‘a, ömrü kifâyet etmediği için nasîb olmadı. Ancak nasıl ki hadîs-i Ģerîf muktezâsı olarak Ġstanbul‟un fethi gerçekleĢtiyse, Roma‟nın fethi de bir mûcize-i Peygamberî olarak mü‟minlere müyesser olup muhakkak gerçekleĢecektir. Bu fetih de, diğerleri gibi sadece takdîr edilmiĢ olan vaktini beklemektedir... ğer Fâtih Sultan Mehmet Han, çıkmıĢ olduğu son seferini tamamlayabilseydi, Avrupa haritası o günden baĢtanbaĢa değiĢecekti. Belki de Ġslâm, Avrupa‘nın son noktasına kadar yayılacaktı... Yâ Rabbî! Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem- ‟in müjdesine nâil olmuĢ büyük cihangir Fâtih Sultan Mehmet Hân‟ın rûhundaki ulvî hasletlerden, husûsiyle dîn gayretinden ve fetih hamlesinden Ģu son asırlarda sahipsiz kalan nesline de bir nasîb ihsân ve ikrâm eyleyip onlar eliyle Ġslâm‟ı ve Müslümanları yeniden azîz eyle! Âmîn! 560 YAVUZ SULTAN SELĠM HAN(R.Aleyh) (D.H. 875.-M.. 10 Ekim 1470 Amasya‟ V.H. 8 ġevval 926.M.21 Eylül 1520') Peygamber AĢığı, Ġlk Osmanlı Türk Halifesi, Âlim, veli, adil, hafız, cihangir, Ġslam Birliğini Sağlayan Türk Sultanı. Yavuz Sultan Selim, 9. Osmanlı padiĢahı ve 88. Ġslam halifesidir. Aynı zamanda ilk Türk Ġslam halifesi ve Hâdim'ulHarameyn'uĢ-ġerifeyn unvanına sahiptir. Hicri 875.-Miladi. 10 Ekim 1470 Amasya‘da doğdu. Annesi Dulkadıroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey‘in kızı AyĢe Hatun, Gülbahar Hatun diye tanınır. Babası Amasya sancak Beyi olan SultanII. Bayezid, EĢi AyĢe Hafsa Sultan'dır. Vefatı: 22 Eylül 1520, Çorlu. Çocukları: I. Süleyman, Üveys PaĢa, Hatice Sultan, Fatma Sultan, EĞĠTĠMĠ VE ġEHZADELĠĞĠ Osmanlı belgelerinde adı Selim ġah diye geçer. Ancak daha kendi döneminde sert mizacı, cesareti ve ataklığı sebebiyle ―Yavuz‖ lakabıyla tanınmıĢtır. Karakterinin sertliğinden dolayı ―Yavuz― ve Ģehzâdeliğinden beri ―Selim ġah― denen Sultân Selim, 7 Safer 561 918/Nisan 1512'de Osmanlı padiĢahı olmuĢ ve 8 sene, 9 ay bu tahtta oturduktan sonra 8 ġevval 926/ 21 Eylül 1520'de vefat etmiĢtir. Kaynaklarda daha küçük yaĢta iyi bir tahsil gördüğü ve babasının kendisine özel hoca tayin ettiği belirtilir. Muhtemelen on yaĢlarında iken dedesi Fâtih Sultan Mehmed tarafından kardeĢleri (Ahmed, Korkut, Mahmud, ÂlemĢah) ve amcası Cem‘in oğlu Oğuz Han ile birlikte Ġstanbul‘a çağrıldı. Dönemin tarihçilerinden KemalpaĢazâde‘ye göre Fâtih torunlarına büyük ilgi gösterdi ve onları sünnet ettirdi. Bayezid‘in büyük oğlu Abdullah‘ı daha önce ölen büyük oğlu ġehzade Mustafa‘nın kızıyla evlendirdi ve bu vesileyle bir ay süren Ģenlikler düzenlendi (885/1480). Bu muhtemelen Selim‘in dedesini ilk ve son görüĢü oldu, ancak bu olay onun hâfızasında önemli bir yer kazandı. Daha sonraki bir rivayete göre kendisine Fâtih Sultan Mehmed‘in bir resmi gösterildiğinde çocukluğunda onun dizlerinde büyüdüğünü, yüzünün Ģeklinin hayalinden silinmediğini belirtmiĢ, nakkaĢın resmi dedesine tam olarak benzetemediğini söylemiĢtir. Sünnet merasiminin ardından babasının yanına dönen Selim bir süre daha Amasya‘da kaldı. II. Bayezid‘in 1481‘de tahta çıkmak üzere Ġstanbul‘a geliĢi sırasında onunla birlikte bulunup bulunmadığı hakkında bilgi yoktur. Ancak babasının Cem Sultan ile olan mücadelesi dolayısıyla bir süre Amasya‘da beklediği, ardından annesiyle beraber Ġstanbul‘a getirtildiği düĢünülebilir. Bilinen ilk görev yeri ise Trabzon sancağıdır. Buraya tayin tarihi bazı arĢiv belgelerine göre 892 (1487) olmalıdır. Annesi yanında olduğu halde geldiği Trabzon‘da 916 (1510) yılına kadar yaklaĢık yirmi dört yıl sancak beyliği yapmıĢtır (ġahkulu Ġsyanı sırasında babasına yolladığı bir mektupta yirmi beĢ yıldır Trabzon‘da bulunduğunu belirtmiĢtir.(Uluçay, VI/9 [1954], s. 74). Zulkadiroğlu Alâüddevle'nin kızı AyĢe Hâtun'un oğlu olan Yavuz, Ģehzâdeliğinden beri, istikbalinin parlak olduğunu gösteren bir hayat çizgisi takip etmiĢti. Yavuz Sultan Selim, uzun boylu, geniĢ omuzlu, kalın kemikli, omuzlarının arası geniĢ, yuvarlak baĢlı, kırmızı yüzlü, uzun bıyıklı ve 562 yiğit bir padiĢahtı. Sert tabiatlı ve cesurdu. Kuvvetli bir ilim tahsili yapmıĢtı. Babası Sultan Ġkinci Bayezid, padiĢah olduktan sonra, askeri sevk ve devlet idareciliğini öğrenmesi için, ġehzade Selim'i Trabzon Sancağı'na tayin etti. ġehzade Selim, Trabzon'da devlet iĢlerinin yanında, ilimle uğraĢır ve büyük alim Mevlana Abdülhalim Efendi'nin derslerini takip ederdi. Trabzon'u çok güzel idare eden ġehzade Selim'in bu arada komĢu devletler de iliĢkisi oldu. Valiliği sırasında Trabzon halkını rahat bırakmayan Gürcüler üzerine üç sefer yaptı. En önemlisi olan Kütayis seferinde Kars, Erzurum, Artvin illeri ile birçok yeri fethederek Osmanlı topraklarına kattı (1508). Buralarda yaĢayan Gürcülerin hepsi Müslüman oldular. Çok güzel ata biniyor, devrin en meĢhur silahĢörlerini alt edecek kadar iyi kılıç kullanıyordu. GüreĢmekte, ok ve yay yapmada üstüne yoktu. Harpten hoĢlanmakla beraber çok ince bir ruha da sahipti. Çok mütevazı bir kiĢiliğe sahip olan Yavuz Sultan Selim, her öğün yemekte tek çeĢit yemek yerdi ve ağaçtan tabaklar kullanırdı. GösteriĢten hoĢlanmaz, devlet malını israf etmezdi. Babasından devraldığı tatminkâr hazineyi ağzına kadar doldurdu. Hazinenin kapısını mühürledikten sonra, söyle vasiyet etti: "Benim altınla doldurduğum hazineyi, torunlarımdan her kim doldurabilirse kendi mührü ile mühürlesin, aksi halde Hazine-i Hümayun benim mührümle mühürlensin." Bu vasiyet tutuldu. O tarihten sonra gelen padiĢahların hiçbiri hazineyi dolduramadığından, hazinenin kapısı daima Yavuz'un mührüyle mühürlendi. Yavuz Sultan Selim, ataları hep sakal uzattıkları halde sakalını keserdi. Bunun sebebini soranlara "Sakalımı ele vermemek için kesiyorum" dediği rivayet edilir. Bir kulağına da küpe takardı. 22 Eylül 1520'de "Aslan Pençesi" denilen bir çıban yüzünden henüz 50 yaĢında iken vefat etti. Hayatının son dakikalarında Yasin-i ġerif okuyordu. Kanuni Sultan Süleyman, Fatih Camii'nde babasının cenaze namazını kıldıktan sonra, onu Sultan Selim Camii avlusundaki türbeye defnettirdi. Tarihçiler, Yavuz Sultan Selim'i sekiz yıla seksen yıllık iĢ sığdırmıĢ büyük bir padiĢah olarak değerlendirdiler. 563 Anadolu'nun Safevî devletinin iĢgâli tehlikesine karĢı, babasının ihmali ve aynı zamanda dedesi olan Alâüddevle'nin aczi karĢısında Ģahlanan ve o dönemde Trabzon Sancakbeyi olan Yavuz, ġia‘ya karĢı Anadolu'yu müdâfaa hareketine giriĢti. Gürcülerle yaptığı muhârebeler sonucunda halkın nazarında manevi destek kazanan Yavuz, merkezin ikazlarına rağmen ġîa ile olan mücadelesine devam etti ve bu mevzuda ilmâhkâr davranan babası II. Bayezid'i tahttan indirerek yerine kendisi oturdu. Ancak mücâdele sona ermemiĢti. Ġran meselesini halletmek için Amasya Sancakbeyi ve ağabeyi ġehzâde Ahmed ile Manisa Sancakbeyi olan ġehzâde Korkut ile anlaĢması icab ediyordu. Yavuz Sultan Selim devrin önemli ilim adamlarından din, fen, Arap ve Fars dil dersleri aldı. Devlet idaresine büyük önem veren Sultan askeri konularda eğitim alması için Trabzon Valiliği'ne getirildi. ġehzade Selim‘in Trabzon‘daki idarecilik yılları ona ileride kısa sürecek saltanatı için çok iyi bir tecrübe kazandırdı. Burada iken sınır boylarındaki geliĢmeleri, özellikle Gürcü prensliklerinin ve Osmanlı Devleti için büyük bir siyasî-dinî mesele oluĢturacak olan ġah Ġsmâil‘in faaliyetlerini dikkatle takip etti. Bu konuda devlet merkezini bilgilendiren raporlar yazdı. 914‘te (1508) Gürcü kralına karĢı yaptığı bir seferde büyük baĢarı kazandı ve babası tarafından takdir edildi. Fakat II. Bayezid, ġah Ġsmâil‘in sınır boylarındaki hareketleri karĢısında oğluna düĢmanları çoğaltmaması için uyarıda bulunmayı da ihmal etmedi. ġehzade Selim aslında bütün dikkatini ġah Ġsmâil üzerinde yoğunlaĢtırmıĢtı. Daha 906 (1501) yılında sınır hattındaki kalelerin tamir edilip sahillerin emniyeti için gemi sağlanmasının gerekliliğini vurgularken ġah Ġsmâil‘in hareketleri ve ġirvan‘daki durum hakkında devlet merkezine raporlar gönderdi (II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, hk. nr. 111). Babasından Safevîler‘e karĢı sert önlemlere baĢvurması için aldığı emirler üzerine de sancağının güney sınırlarında bir dizi askerî harekâta giriĢmekten geri durmadı. Ġspir ve Bayburt‘u zaptedip Erzurum‘a kadar olan yerlerin emniyetini sağlamaya çalıĢtı. 564 Bölgedeki Akkoyunlu/Bayındır beylerinden FerruhĢad ile Mansur beyleri kendi yanına çekti. 1507‘de ġah Ġsmâil‘in Dulkadıroğulları‘na karĢı yaptığı seferin ardından adamlarından birini Trabzon sınırlarına yollaması üzerine sancağının askerlerini toplayarak Erzincan‘a yürüdü. ġehre girip muhafızları bertaraf ettikten sonra geri çekildi. Buna karĢılık ġah Ġsmâil 10.000 kiĢilik yeni bir kuvveti Erzincan‘a yollayınca Selim bunları Erzincan civarında karĢılayıp tamamen dağıttı. ġah Ġsmâil‘in baskıları sonucu Akkoyunlu topraklarından kaçmak zorunda kalan Sünnî halkı Trabzon bölgesine yerleĢtirdi. Bunların yanında birtakım önemli idarî faaliyetlerde bulundu. 892-894 (1487-1489) ve 902-906 (1497-1500) tarihli timar tevcîhatlarıyla ilgili kayıtları içine alan defterler bu konuda bir fikir verir (BA, MAD, nr. 334, 17893). Ayrıca bu defterlerden yanında bulunan idareciler hakkında da bilgi edinilir. Buna göre hocası Muslihuddin Efendi‘dir. Lalalığını sırasıyla Ġlyas Bey, Sinan Bey, Nasuh Bey, Mehmed Bey, ÇaĢnigir Sinan Bey, Mehmed Bey ve Hamza Bey yapmıĢtır. Onun 1507‘de borç para bulmak için Bursa‘ya adamlar yolladığı dikkati çekmektedir. Annesi AyĢe Hatun‘un 911‘de (1505-1506) vefatına kadar onun yanında bulunduğu ve yine Trabzon‘da iken oğlu Süleyman‘ın dünyaya geldiği bilinmektedir. Yine burada doğan ġehzade Sâlih (ö. 1499) ve KamerĢah Sultan (ö. 1503) adlı çocukları Trabzon‘da küçük yaĢta vefat etmiĢtir. ġehzade Selim ayrıca Trabzon ve civarında önemli imar hareketlerinde bulunmuĢ; Giresun‘da bugün ortadan kalkan bir cami yaptırarak vakıflar tahsis ettirmiĢtir. Trabzon‘da iken babasının hükümdar olarak gücünün giderek zayıfladığını, özellikle Amasya‘da bulunan ağabeyi Ahmed‘in taht için en baĢta gelen aday sıfatıyla öne çıktığını farkeden ġehzade Selim bu oldubittiyi kabullenmedi. Böylece bir taraftan kardeĢleri, diğer taraftan babasıyla taht için zorlu bir mücadeleyi göze almaktan çekinmedi. Trabzon‘da kazandığı baĢarılar her tarafta duyulmuĢ, Ģahsında gazâ bayrağının yeniden açılacağı, devleti zor durumda bırakan Safevî tehdidinin ancak onun sayesinde bertaraf edilebileceği propagandası yapılmaya baĢlanmıĢtı. Bilhassa âdeta iktidarın belirleyicisi durumundaki yeniçeriler arasında adı öne çıkmıĢtı. 565 ġehzade Selim iktidar mücadelesini Trabzon‘dan sürdürmek istemiyordu. Bu sebeple çeĢitli bahaneler ileri sürerek sancağının değiĢtirilmesini talep ettiyse de yaptığı teklifler ġehzade Ahmed‘in de baskısıyla babası tarafından kabul görmedi. Bu defa oğlu Süleyman için sancak istedi. Merkezden Sultanönü veya Giresun-Kürtün-ġiran yöresinin tahsis edilebileceği cevabını alınca taht için düĢünülmediği kanaati iyice pekiĢti ve babasına sert ifadelerle dolu bir mektup yolladı. Bu mektup, onun alenî olarak taht mücadelesinin taraflarından biri olduğunu ve dikkate alınması gerektiğini gösteriyordu. KardeĢi Ahmed ile anlaĢmazlıkları had safhaya ulaĢmıĢ, hatta rivayete göre birbirlerine karĢı savaĢ için hazırlık bile yapmıĢlardı. II. Bayezid, ġehzade Ahmed‘in de etkisiyle birkaç defa fikir değiĢtirdikten sonra torunu Süleyman‘a Selim‘in isteği doğrultusunda Kefe sancağını vermeyi kabul etti (18 Rebîülevvel 915 / 6 Temmuz 1509). Tahttan ümidini kesmeyen Selim artık iktidarı zorla ele geçirmekten baĢka bir çare görmüyordu. Bu sırada II. Bayezid‘in hastalığının arttığı Ģâyiaları ve ġehzade Ahmed‘in tahta geçmek için hareket ettiği haberleri diğer kardeĢi Korkut gibi Selim‘e de ulaĢmıĢtı. Hemen oğlunu görmek isteğiyle babasından izin almadan Kefe‘ye gitti (916/1510). Korkut Manisa‘ya, Ahmed ise Ankara‘ya gelmiĢti. Selim Kefe‘de iken babasını bizzat görmek bahanesiyle Ġstanbul‘a gitmek için izin talebinde bulundu. Sadrazama yazdığı mektupta babasının ġehzade Ahmed‘i tahta geçirmeyi düĢünüp diğer oğullarını ortadan kaldırma niyetini taĢıdığını ve eğer böyle bir amacı varsa hemen gelip ona teslim olacağını bildiriyordu. Ayrıca devlet adamlarını da ağır biçimde suçluyordu. (TSMA, nr. E. 6185). Gerçekten divanda vezirlerin çoğu onun aleyhinde bulunarak padiĢahı Ahmed lehine teĢvik etmekteydi. Kefe‘ye izinsiz gitmesi devlet merkezinde büyük yankı uyandırmıĢtı. Selim, sancağına dönmesi için nasihat etmek üzere babası tarafından gönderilen ulemadan Sarıgörez Nureddin Efendi‘yi dinlemedi ve ona amacının babasını bizzat görmek olduğunu, bu sebeple Ġstanbul‘a gitmek istediğini söyledi. Bu arada kendisine Rumeli yakasında bir sancak verilmesi talebinde de bulunmuĢtu. Onun buradan ayrılmayacağını 566 anlayan II. Bayezid vezirlerle görüĢerek MenteĢe sancağını verdiyse de Selim bunu kabul etmeyip Silistre sancağını istedi. Ardından babasının elini öpmek amacıyla hareket ettiğini bildirip Kefe‘den Akkirman‘a geldi, fakat Ģehre alınmadı; burada durmayarak Kili civarına ulaĢtı (Rebîülevvel 917 / Haziran 1511). Adamları burada toplandıktan sonra yanındaki 3000 kiĢiyle Edirne‘ye doğru yola çıktı. Çukur çayır denilen yerde babasıyla karĢı karĢıya geldi. Burada babası tarafından yatıĢtırıldı ve kendisine Semendire sancağı verildi, Macarlarla savaĢması için izin çıktı. Ayrıca II. Bayezid, hayatta bulunduğu müddetçe Ģehzadelerden herhangi birini saltanat makamına geçirmeyeceğine dair söz verdi. Selim, Edirne‘den ayrılıp Semendire‘ye hareket ettiğinde Anadolu‘da ġahkulu isyanı iyice yayılmıĢ, ġehzade Ahmed de baskılarını arttırmıĢtı. Eski Zağra‘ya gelince ağabeyinin saltanat makamına çağrıldığını haber aldı ve hemen geri dönüp Edirne‘ye girdi, ardından babasına yetiĢerek Çorlu‘ya geldi. UğraĢdere mevkiinde II. Bayezid‘in kuvvetleri âni bir saldırıyla Selim‘i geri çekilmeye zorladı. Güçlükle kurtulabilen Selim, Ahyolu‘na ulaĢtığında etrafında 3000 kiĢi bulunuyordu. Çaresizlik içinde Kefe‘ye dönmek zorunda kaldı (8 Cemâziyelevvel 917 / 3 Ağustos 1511). Bununla birlikte Ġstanbul‘da yeniçeriler ġehzade Ahmed‘i istemediklerini ve Selim‘i desteklediklerini açıkça ilân ettiler. Üsküdar‘a kadar gelmiĢ olan Ahmet Ģehre giremedi, Kefe‘deki Selim‘e destek mektupları yollandı. Hersek zade Ahmet PaĢa‘nın kendisine taraftar olduğu, vezirlerden Mustafa PaĢa ile Sinan PaĢa‘nın onu desteklediği yolunda haberler kendisine iletildi. Sonunda II. Bayezid, Muharrem 918 (Mart 1512) tarihli emirle onu asâkir-i mansûre serdarlığına getirdiğini bildirip Ġstanbul‘a çağırdı. (TSMA, nr. E. 6185). Bu arada ġehzade Korkut Ġstanbul‘a gelmiĢ ve yeniçerilere sığınmıĢtı; yeniçeriler ona ümit vermedilerse de koruma altında tuttular. Selim süratle Ġstanbul‘a geldi, taraftarlarınca sevinçle karĢılandı. Ġstanbul‘a girmeden önce kardeĢi Korkut ile buluĢup bir süre konuĢtuktan sonra Yeni Bahçe‘de kendisi için hazırlanan çadıra indi. Babası onu memleketi karıĢıklıktan kurtarmak için serdar tayin 567 ettiğini ileri sürüyordu. Selim ise bunun kendisine hükümdarlık yolunu açtığından artık iyice emindi. II. Bayezid, ağır baskı karĢısında tahtından oğlu lehine feragat etmeye mecbur oldu, bir bakıma tahttan indirildi. Böylece I. Selim dokuzuncu Osmanlı hükümdarı olarak tahta çıktı .(7 Safer 918 / 24 Nisan 1512). Yavuz Sultan Selim'e kızını vermiĢ olan Kırım Hanı Mengli Giray, ona askeri destek sağlayarak tahta geçmesine yardım etmiĢtir. Yavuz Sultan Selim resmen saltanatını ilân ettikten sonra ilk iĢ olarak iktidarını sağlamlaĢtırmaya çalıĢtı. Tahta ortak olabilecek kardeĢleri Ahmed ve Korkut‘un bertaraf edilmesi konusuna öncelik verdi. Babası II. Bayezid‟i tahttan kendi lehine feragat etmeye mecbur bıraktı. 24 Nisan 1512‟de tahta çıktıktan sonra babasını Dimetoka‟ya emekliliğe yolladı ne var ki,25 Rebîülevvel 918‟de 10 Haziran 1512 günü II. Bayezid Abalar köyünde vefat etti. Tahtı devraldığında 2.375.000 km2 olan Osmanlı topraklarını sekiz yıl gibi kısa bir sürede 2,5 kat büyütmüĢ ve ölümünde imparatorluk topraklarının 1.702.000 km2'si Avrupa'da, 1.905.000 km2'si Asya'da, 2.905.000 km2'si Afrika'da olmak üzere toplam 6.557.000 km2'ye çıkarmıĢtır. EN KORKUNÇ KAVGA Bu sırada Korkut Manisa‘da iken ġehzade Ahmed Konya‘da yerleĢerek hükümdar gibi davranmaya baĢlamıĢtı. Etrafa emirler gönderip asker toplamaya çalıĢıyor ve Selim‘e karĢı ciddi bir hazırlık içinde bulunuyordu. Oğlu Alâeddin‘i Bursa‘ya yollayarak buraya hâkim olmaya çalıĢmıĢ, Bursa halkı 19 Haziran‘da yeni padiĢahtan yardım talep etmiĢti. Yavuz Sultan Selim, oğlu Süleyman‘ı Kefe‘den getirtip ona Ġstanbul‘un muhafazasını verdikten sonra 18 Temmuz‘da Anadolu‘ya geçti, bir kısım yeniçerileri de Bursa‘ya yolladı. Afyon‘da bulunan ġehzade Ahmed Ankara‘ya çekildi. Ancak orada da duramayıp Amasya‘ya ve ardından Darende‘ye gitti. Yavuz Sultan Selim kıĢı geçirmek için 23 Kasım‘da Bursa‘ya geldi. Burada iken ağabeyi ile yazıĢtığı suçlamasıyla Vezîriâzam Koca Mustafa PaĢa‘yı idam ettirdiği gibi Ģehirde bulunan ġehzade Mahmud‘un oğulları Mûsâ, Orhan, Emîr ile ÂlemĢah‘ın oğlu Osman ve ġehinĢah‘ın oğlu 568 Mehmed beyleri de saltanatının bekası gerekçesiyle ortadan kaldırdı. Ardından Manisa‘da bulunan ġehzade Korkut‘u yakalatıp öldürttü. Artık karĢısında sadece ağabeyi Ahmed ve oğulları kalmıĢtı. Ahmed bu esnada Amasya‘yı yeniden kendi kontrolü altına almıĢtı. Kendisine gelen mektuplara aldanarak topladığı askerlerle 1512 Ocağı sonunda harekete geçti ve Bursa üzerine yürüdü. YeniĢehir ovasında yapılan savaĢta Yavuz Sultan Selim kardeĢini bozguna uğrattı (8 Safer 919 / 15 Nisan 1513). ġehzade Ahmed savaĢ meydanından kaçmaya çalıĢırken yakalanıp öldürüldü. Yavuz'a karĢı ġah Ġsmail'den yardım isteyen ve kuvvetli bir ordu ile isyana kalkıĢan ġehzâde Ahmed, 1513'de Bursa YeniĢehir'de maslub edildi ve bağy= devlete isyan suçunun had cezası olarak idam olundu. Bu hadiseden 38 gün önce de, önceleri Yavuz'la anlaĢtığı ve kendisine Teke=Antalya, Hamîd = Isparta ve Midilli sancakları verildiği halde sonradan isyân eden diğer ağabeyi Korkut da aynı âkıbete uğramıĢtı. Mevcut manileri bertaraf eden Yavuz, ittihâd-ı Ġslâm‘ın mühim mani'i olan Safevî Devleti'ni ve onun sinsî reisi ġah Ġsmail'i halletmek üzere maddî ve manevî hazırlıklara baĢladı. Böylece Yavuz Sultan Selim tam anlamıyla tahtını sağlamlaĢtırmıĢ oldu. PadiĢahlığı döneminde Anadolu'da birlik sağlanmıĢ; halifelik Abbasilerden Osmanlı Hanedanı'na geçmiĢti. Ayrıca devrin en önemli iki ticaret yolu olan Ġpek ve Baharat Yolu'nu ele geçiren Osmanlı, bu sayede doğu ticaret yollarını tamamen kontrolü altına aldı. 1512'de tahta çıkan Sultan Selim, Eylül 1520'de Ģarbon hastalığına bağlı olarak Aslan Pençesi (ġirpençe) denilen bir çıban yüzünden henüz 49 yaĢındayken hayatını kaybetti.8 yılın müthiĢ padiĢahı yavuz sultan selim. Farsça ve Arapçaya hâkim bir kalem, iyi bir mareĢal. Kolaylıkla geçtiği Sina Çölü‘nü 1914‘te Cemal PaĢa‘nın kuvvetleri Mısır seferi sırasında aynı rahatlıkla geçemediler. Ağır toplarıyla iklimden yararlanarak, mevsimleri çok iyi tanıyarak Kahire‘yi arkadan çevirebilmiĢtir. Tasarruflu bir politika güdüyordu. Hazinesi açık vermeyen maliyenin kaynağı olarak onun mührüyle mühürlendi. Sonuna kadar da öyle kaldı. 569 YAVUZLUĞUNUN ĠZAHI Osmanlı devlet adamı iyi bir bürokrattır ve iyi de komutandır. Devlete ve padiĢaha sadık olmak zorundadır ama gözünün yemediği kendi mevkiini tehlikeye atacak atılımlardan çok çekinir ve bunun için padiĢaha dahi direnir. Yavuz‘un projelerinin inanılmazlığından dolayı çok devletlûnun kellesi gitmiĢtir. Piri Mehmed PaĢa‘dan baĢlayarak, Ġdris-i Bitlisi‘nin tarif ettiği üzere devletlûlarla çatıĢması, bir çırpıda Ġskender PaĢa, Tâcîzâde Câfer Çelebi ile SekbanbaĢı Balyemez‘in boyunlarını vurdurması bu Ģiddetin, yavuzluğun izahıdır. Bu kadar kısa zamanda yaygın bir coğrafyayı, bütün Ġpek Yolu‘nun geçtiği Doğu Akdeniz ve Ortadoğu‘yu imparatorluğa katması kolay olmamıĢtır. AÇIK VERMEYEN MÜHÜR Yavuz Sultan Selim Han, Farsçaya ve Arapçaya hâkim bir kalemdi. Büyüyen Osmanlı Ģehzadeleri gibi klasik eğitimi iyi görmüĢtü. Ġyi bir mareĢal olduğuna hiç Ģüphe yoktur. Onun kolaylıkla geçtiği Sina Çölü‘nü 1914‘te Cemal PaĢa‘nın kuvvetleri Mısır seferi sırasında aynı rahatlıkla geçemediler. Yavuz ağır toplarıyla iklimden yararlanarak mevsimleri çok iyi tanıyarak Kahire‘yi arkadan çevirebilmiĢtir. Tasarruflu bir politika güdüyordu. Askerle çatıĢacak tedbirlere rağmen onları ikna etmeyi bilmiĢtir ve devlet hazinesi açık vermeyen maliyenin kaynağı olarak onun mührüyle mühürlendi. Sonuna kadar da öyle kaldı YAVUZ SULTAN SELĠM'ĠN ĠRAN SEFERĠ ÇALDIRAN SAVAġI Yavuz Sultan Selim, babası Sultan Ġkinci Bayezid ve kardeĢleri ile taht mücadeleleri vererek tahta çıktığında, Osmanlı Devleti sıkıntılı bir dönem yaĢıyordu. Bu bunalımlı dönemin en büyük sebebi Doğu'daki ġii-Safevi Devletiydi. Bu devletin ortadan kalkmasıyla huzur sağlanacak ve Türkistan yolu Osmanlılara açılacaktı. Yavuz Sultan Selim'in en büyük amacı doğudaki bütün Türk Ġslam devletlerini tek bir devlet çatısı altında birleĢtirmekti. Bundan sonraki hedefi ise Osmanlı Devleti için ciddi bir dinî ve siyasî tehdit unsuru olan ġah Ġsmail olacaktır. 570 Safevîler‘in Anadolu‘da giderek artan propaganda faaliyetleri yanında taraftarlarınca birbiri ardı sıra çıkarılan büyük isyanlar Yavuz Sultan Selim için halledilmesi gereken en önemli mesele durumundaydı. Osmanlı aydın kesiminde, dinî çevrelerde Safevîler‘in düĢüncelerine karĢı oluĢan büyük tepkiler meselenin artık çok ciddi boyutlara ulaĢtığını gösteriyordu. Nitekim Yavuz Sultan Selim‘e bu yolda birçok rapor geliyordu. Bunlardan birinde Safevîler‘in Anadolu‘daki faaliyetleri ve Osmanlı karĢı düĢüncesi hakkında dikkat çekici bilgiler yer alır. (TSMA, nr. E. 3192; krĢ. Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 20-28). Safevîler üzerine harekete geçmeyi kararlaĢtıran Yavuz Sultan Selim, yaptığı divan toplantılarında hem savaĢ kararını hem de uygulanacak stratejiyi tartıĢmaya açtı. Vezirlerin bir kısmı Anadolu‘daki karıĢıklıkların henüz yatıĢmaması sebebiyle böyle bir seferi erken buluyordu. Rumeli ve Anadolu‘daki timarlı sipahilerin isteksizlikleriyle ilgili haberler de ulaĢıyordu. Ancak bunlar onu fikrinden vazgeçirecek boyutta değildi. Yavuz Sultan Selim, topladığı olağanüstü divanda, ġah Ġsmail'in tehlikeli faaliyetlerini uzun uzun izah etti. Divan, çetin müzakerelerden sonra, Ġbn-i Kemal PaĢa'nın fetvası ile Ġran'a sefer kararı aldı. Yavuz, 20 Nisan 1514'de Üsküdar tarafına geçerek orduyi hümayun ile Ġran seferine çıktı. Öncelikle Safevî taraftarlarının cezalandırılması için emir veren Yavuz Sultan Selim daha sonra doğrudan ġah Ġsmâil üzerine yürüme kararı aldı. Yapılan teftiĢler sırasında Anadolu‘da Safevî yandaĢı oldukları gerekçesiyle 40.000 kiĢiyi katlettirdiği iddiaları doğru değildir. Son çalıĢmalar takibata uğrayanların, ağır biçimde cezalandırılanların daha ziyade Safevî propagandası yapan kiĢiler (halife) ve onları destekleyen tekke mensupları olduğunu, bunların bir bölümünün idam edilmeyip sürgün edildiğini (meselâ Mora‘ya ve Rumeli yakasına) ortaya koymaktadır. Ayrıca Safevîler‘e meyleden pek çok kimsenin köylerini boĢaltıp ġah Ġsmail‘e katıldığı tahrir kayıtlarından anlaĢılmaktadır. Hatta daha sonra bunların geri dönmesi durumunda vergi muafiyetiyle iskânlarının sağlanacağına dair resmî emirler verildiği bilinmektedir.(BA, TD, nr. 52, s. 617-760). 571 KEFENĠNĠ BOYNUNDA TAġIYAN SULTAN Yavuz, Ģehzadeliğinden beri kefenini boynunda taĢıyan bir cengâverdi. O anda binlerce ok ile Ģehit olabilirdi. O'nun tevekkül, teslimiyet ve her çarenin Allah (c.c) olduğunu idrak etmesi, bir anda hadisenin seyrini değiĢtirdi. Yavuz'un yüreğinden boĢalan bu nutuk, askerin gönlünü bir çağlayan gibi coĢturdu. Çaldıran Ovası'na doğru yeniden taze bir azim ve müthiĢ bir hamle gücü ile varıldı. ġah Ġsmail perîĢan bir Ģekilde mağlup oldu. Karısını ve tahtını harp meydanında bırakarak kaçtı.Selim Han Tebriz'e girdi. Dört halifeyi zikrederek kendi adına hutbe okuttu. Tebriz'deki ilim ve san ‗at erbabına çok alaka gösterdi. Onları Ġstanbul'a davet etti yıl Selim Han, bölgedeki fetihleri tamamlamak için kıĢı, Azerbaycan'daki Karabağ'da geçirdi. Ġstanbul‘dan Tebrîz'e kadar 2500 kilometrelik bir mesafeyi, birçok ikmal zorlukları ile ve yaya olarak aĢıp parlak bir zafer kazanmak, tarihte eĢine çok az rastlanan hadiselerdendir. Safevîler‘le savaĢmanın mutlak bir dinî görev olduğu, Ġslâm‘ı sapmıĢ/Râfizî bir mezhepten kurtarmanın gazâdan daha önce geldiği yolunda alınan fetvalarla sefer kesinleĢti. Ayrıca Yavuz Sultan Selim, Safevîler‘e karĢı ticarî bir ambargo baĢlattı ve Ġran ipeğinin Batı‘ya giriĢini yasakladı. Sınırlar tamamen kapatıldı, tüccarın geliĢ gidiĢi engellendi, yasağa uymayanlar cezalandırıldı ve mallarına el konuldu. Oğlunu Manisa‘dan çağıran ve yerine vekil bırakan Yavuz Sultan Selim, Edirne‘den 1514 yılı baharında ordusuyla birlikte Ġran seferi için yola çıktı.(23 Muharrem 920 / 20 Mart 1514). Ġstanbul‘dan Ġzmit‘e ulaĢtığında ġah Ġsmâil‘e bir mektup göndererek ona karĢı savaĢ açtığını ilân etti. Burada çok açık biçimde ġah Ġsmâil‘i dinden çıkmıĢ, ortadan kaldırılması gereken biri olarak suçluyor, son bir defa daha ―sünnet-i seniyye‖yi kabul ve tövbe etmesi halinde savaĢa gerek olmayacağını bildiriyordu (Feridun Bey, I, 379- 381). Ġzmit‘ten hareket edip Konya‘ya, oradan Kayseri üzerinden Sivas‘a ulaĢtı ve burada asker sayımı yaptırdı (9 Cemâziyelevvel / 2 Temmuz), ancak iâĢe temini konusu giderek önemli bir mesele teĢkil etmeye baĢladı. 13 Temmuz‘da Safevî sınırlarına dayandı; bu sırada 572 Safevîler‘in yol güzergâhını tamamıyla tahrip ettikleri, buralarda yiyecek bulunmadığı haberleri geliyordu. 18 Temmuz‘da ġah Ġsmâil‘in cevabî mektubu ulaĢtı. Burada ġah Ġsmâil yumuĢak bir üslûpla aldığı tehdit ve hakaretlerle dolu mektubu kendisine yakıĢtıramadığını, ancak savaĢa da hazır olduğunu bildiriyordu (a.g.e., I, 384-385). Bazı kaynaklarda ġah Ġsmâil‘in mektupla birlikte bir yaĢmak ve kadın kıyafeti yolladığı, ayrıca bir hokka dolusu afyon gönderdiği, böylece imalı bir hakarette bulunduğu rivayet edilir. Yavuz Sultan Selim için asıl zorluk, Safevî sınırlarını geçtikten sonra iyice tahrip edilmiĢ arazide ilerleyiĢ sırasında baĢ gösterdi. Uzun süre yol alınmasına rağmen Safevî ordusundan bir iz yoktu, yiyecek sıkıntısı çok artmıĢtı ve bu sebeple asker, özellikle de yeniçeriler artık iyice sızlanmaya baĢlamıĢtı. Yavuz Sultan Selim birbiri ardınca yaptığı divanlarda durumu değerlendiriyor, vezirlerin geri dönme yolundaki telkinlerine karĢı direniyordu. Bu durum, çocukluğundan beri tanıdığı Karaman Beylerbeyi Hemdem PaĢa‘yı idam ettirmesine yol açtı, böylece muhaliflere gözdağı vermiĢ oldu (24 Temmuz). 14 Ağustos‘ta yeniçeriler, bazı beylerin teĢvikiyle düĢmanın görünmediğini ve bu harap memlekette neden hâlâ yürüdüklerini anlayamadıklarını belirterek isyan ettiler. Yavuz Sultan Selim etkili sözlerle onları zorlukla yatıĢtırdı. Bunda, o sırada gelen bir casusun ġah Ġsmâil‘in Hoy‘a doğru ilerlemekte olduğu haberini getirmesi etkili olmuĢtu (a.g.e., I, 401). Sonunda Çaldıran ovasında iki taraf karĢı karĢıya geldiğinde Yavuz Sultan Selim ordusunun top arabaları, yeniçeri ve azeblerce sıkı Ģekilde korunan merkezinde Vezîriâzam Hersekzâde Ahmed PaĢa ile birlikte yerini aldı. 2 Receb 920 (23 Ağustos 1514) ÇarĢamba günü yapılan savaĢta Osmanlı sağ ve sol kollarındaki süvariler kanatlarda bozulma emâreleri gösterirken bizzat Yavuz Sultan Selim tarafından devreye sokulan toplar ve yeniçeri tüfekçi birlikleri ġah Ġsmâil‘in klasik Türkmen taktikleriyle savaĢan atlı süvarilerini dağıttı ve ġah Ġsmâil geri çekilmek mecburiyetinde kaldı Osmanlı kuvvetleri, Erzincan'dan Tebriz'e doğru yürüyüĢüne devam etti. ġah Ġsmail, yiğitlik muktezası olarak er meydanına davet 573 edildi. O ise, daima kaçtı. Safevî topraklarına girildi. ġah Ġsmail, devamlı geriye doğru kaçıyordu. Asker, bu uzun yolculuktan usandı. Ġkmal azaldı. Orduda birçok kimse: “Şah İsmail kaçtı. Bu bile zaferdir. Artık geriye dönelim. "deyip, isyan çıkarmaya baĢladı. Hatta bunlar, Yavuz'un çadırına ok atacak kadar ileri gittiler. YAVUZ SULTAN SELĠM'ĠN ĠSYANCI ASKERLERE KARġI YAPTIĞI KONUġMA Bunun üzerine Yavuz'un, çadırından çıkarak isyancı askerlere karĢı îrad ettiği nutuk, harp tarihinin Ģaheserlerindendir. Yavuz bu nutukta; « ...henüz hedefe varılmadığını, seferden asla dönülmeyeceğini, cihad için yapılan bu seferden, ancak kadınlarını düşünenlerin dönebileceğini, yiğit olanın ardınca gelmesini isteyip, tek başına dahi olsa savaşacağını » gür sesi ile ifade ederek;"Ġsteyenler, karılarının yanına dönüp entarilerini giyebilirler! Ben düĢmana karĢı tek baĢıma da gidebilirim!." dedi ve atını mahmuzladı. Çaldıran'da 23 Ağustos 1514'te yapılan savaĢta Osmanlı kuvvetleri büyük bir zafer kazanırken, Safeviler bozguna uğradılar. ġah, kaçarak hayatını zor kurtardı. Çaldıran Zaferi'nden sonra, Erzincan, Bayburt kesin olarak Osmanlı hâkimiyetine geçti. Kemah kalesi alındı. 12 Haziran 1515'de kazanılan Turnadağ zaferi ile Dulkadiroğlu beyliğine son verildi. Diyarbakır, Mardin ve Bitlis Osmanlı hâkimiyetine girdi. Böylece Anadolu'da Türk birliği sağlanmıĢ oldu. Bu sayede Doğu Anadolu'da Osmanlılar için bir tehlike kalmamıĢ oldu. Yavuz Sultan Selim böylece en baĢta gelen rakibine açık bir üstünlük sağladığı gibi harekâtını sürdürerek Tebriz‘e girdi (16 Receb / 6 Eylül). Cuma günü adına hutbe okuttu. Bazı imar hareketlerinde bulundu ve sayıları 1000‘e ulaĢan Ģehirdeki birçok sanatçı ve ilim adamı Ġstanbul'a gönderildi. Bu zafer sonucunda ġah Ġsmail eski prestijini kaybetti. Tebriz‘de dokuz gün kaldıysa da yiyecek sıkıntısı yüzünden kıĢı burada geçirmek istemedi; askerin de isteksizliği sebebiyle Amasya‘ya döndü. DönüĢ sırasında Bayburt ve Kiğı kalelerinin teslim alındığı haberleri gelmiĢti. Yavuz Sultan Selim, 574 yolda bazı askerin etrafı yağmalaması üzerine Vezîriâzam Hersekzâde Ahmed PaĢa ile Vezir Dukakinzâde Ahmed PaĢa‘yı azletti; ancak kısa süre sonra Dukakinzâde‘ye makamını iade etti. KıĢı Amasya‘da geçiren Yavuz Sultan Selim, Safevîler‘e karĢı ertesi yıl yeniden sefere çıkmak niyetindeydi. Ancak Amasya‘da iken yeniçeriler Ġstanbul‘a dönmek için baskı yapmaya baĢladılar. 22 ġubat 1515‘te yeniçeriler, teamüle aykırı Ģekilde üçüncü vezirliğe getirilen Pîrî Mehmed PaĢa‘nın ve padiĢahın hocası Halîmî Çelebi‘nin evlerini yağmalayıp divanda ileri geri konuĢmuĢlar, çok sinirlenen padiĢah olaylardan mesul tuttuğu vezîriâzamı Dukakinzâde‘yi hançerle yaralamıĢ, ardından cellâtlara teslim etmiĢti. Bu hadisenin yankıları uzun süre devam edecektir. Yavuz Sultan Selim, Amasya‘daki bu olayın gerçek tahrikçilerini bulmak için çok uğraĢmıĢ, Ġstanbul‘a döndükten sonra dahi iĢin peĢini bırakmamıĢtı. Muhtemelen bunu bir güç ve iktidar meselesi olarak görüyordu. Ayrıca Dulkadıroğlu Alâüddevle Bey‘in vezîriâzamla haberleĢtiği yolunda aldığı duyumlar da onu huzursuz etmiĢti. KıĢ aylarını Amasya‘da geçirdikten sonra 5 Rebîülevvel 921‘de (19 Nisan 1515) Safevîler‘in elindeki Kemah‘a yürüdü. Burasını 19 Mayıs‘ta ele geçirip Sivas‘a hareket etti. Ġkinci hedefi daha önce ġah Ġsmâil ile iĢ birliği içinde olduğuna inandığı, Memlükler‘le de aralarında önemli bir çekiĢme konusu olan Alâüddevle Bey idi. Anne tarafından dedesi olan Alâüddevle üzerine Rumeli Beylerbeyi Hadım Sinan PaĢa‘yı yolladı. Alâüddevle, Sinan PaĢa‘nın kuvvetleri karĢısında bozguna uğradı ve savaĢta hayatını kaybetti (29 Rebîülâhir / 12 Haziran). O sırada bulunduğu Göksun‘da haberi alan padiĢah Dulkadıroğulları Beyliği‘ni ġehsuvaroğlu Ali Bey‘e verdi. Ardından Ġstanbul‘a döndü (11 Temmuz).

Bu arada Diyarbekir taraflarında Safevîler‘le mücadele sürüyordu. PadiĢah, tarihçi Ġdrîs-i Bitlisî‘yi bölgeye göndererek civardaki Sünnî/ġâfiî aĢiretlerini Safevîler‘e karĢı örgütlemeye çalıĢtı, mahallî Kürt beylerini kendi tarafına çekti. Bıyıklı Mehmed Bey de bölgedeki faaliyetleriyle öne çıktı, Âmid / Kara Hamid‘i (bugünkü Diyarbakır Kalesi) ele geçirdi (10 ġâban 921 / 19 Eylül 1515). Fakat 575 Safevîler‘in bölgedeki emîri Karahan kuvvetlerini toplayarak Osmanlılar‘a karĢı yıpratıcı bir mücadeleye giriĢti. Yavuz Sultan Selim, Ġstanbul‘da ve daha sonra gittiği Edirne‘de doğudan gelen haberleri dikkatle izlerken bir taraftan da yeni bir doğu seferi için ciddi hazırlıklar yapıyor, ayrıca Ġstanbul‘daki tersaneyi geniĢleterek deniz harekâtı için uygun hale getirmeye çalıĢıyor, donanmayı yeni baĢtan düzenletiyordu. Ġbn-i Kemal gibi allâmelerden bu fitnenin def‘i için fetvâ alan Yavuz, 920/1514'de Çaldıran zaferini kazandı ve Ģarkın kapılarını Osmanlı Devleti‘ne açtı. Kemah, Bayburt, Erzincan ve Kiğı Osmanlı Devleti'ne 921/1515'de ilhâk edildi. Bunu, aynı yıl Çaldıran zaferinden dönerken üzerine gidilen Zulkadiroğullarının Osmanlı Devleti'ne ilhâkı ta'kip etti. Bütün bu gayretlere rağmen, doğu ve güneydoğu bölgeleri ġi‘a tehlikesinden kurtulamamıĢtı. ĠĢte bu iĢi, büyük âlim Ġdris-i Bitlisî ve Bıyıklı Mehmed PaĢa üstlendi. Bunların samimi gayretleri sonucu, 1516 ve ta'kip eden yıllarda, baĢta 26 aĢiret olmak üzere, mühim Kürt ve Türkmen beylikleri, istimâlet ile yani kendi arzu ve istekleri ile Osmanlı Devleti‘ne iltihâk eylediler. Böylece Doğu Anadolu top yekûn Osmanlı Devleti‘nin sınırları içinde kaldı. Herhangi bir harb olmadan Doğu Anadolu‘nun Osmanlı Devleti‘ne iltihâkı ve ġah Ġsmail'in mağlûbiyeti Memlüklüleri ve Sultânları Kansu Gavri'yi rahatsız etmiĢti. Bu durumu hisseden ve Memlüklülere Ġslâm birliğini bozdurmak istemeyen Yavuz, Memlüklülerin üzerine yürüdü ve 922/1516 yılında Mercidabık'da Kansu Gavri karĢısında büyük bir zafer kazandı. Bu zafer, Malatya, Divriği, Dârende, Besni, Gerger, Kâhta, Birecik ve Anteb'in de yeniden ve sağlam bir Ģekilde fethine yol açtı. Aynı yıl (922), Haleb ileri gelenleri, erkân-ı devleti ve ulemâsı ile Yavuz'a itaat ve teslimiyet mektubu gönderdiler. Böylece Haleb, Antakya, Hama ve Humus kaleleri de Osmanlı Devleti'ne ilhâk olundu ve eyâlet haline getirildikten sonra Haleb Beylerbeyliğine Karaca Ahmed PaĢa getirildi. Daha sonra ise, Dâr-üs-Selâm ġam'a girildi ve birçok Arab ġeyhi kendi arzuları ile Osmanlı Devleti‘ne iltihâk eyledi. 576 AKIL ALMAZ SEFERLER 8 yıllık saltanatı içinde Ġran Safevilerini tamamıyla Anadolu‘dan püskürttü. Bu aynı zamanda Anadolu‘dan birçok Alevi Türkmen‘in de Ġran‘a göçüne neden olmuĢtur. ġahsevenler Ġran içinde çok önemli bir gruptur. ġah Ġsmail Safevi‘nin yenilgisiyle bir Ģey açıkça ispat edildi: Türk imparatorluğu ateĢli silahlar devrine ve Rönesans dünyasına askeri teknikler ve harp nizamı bakımından uyum sağlamıĢtır. ġah Ġsmail‘in savaĢçı Türkmenleri ve Ġranlıların fazla bir Ģansı yoktu. Aynı durum 1517 Ridaniye Zaferi‘yle biten Mısır Seferi için de geçerlidir. Bunlar o devir için akıl almaz seferlerdi. Sadece karĢısındaki Safeviler ve Mısır Memluklarıyla değil devletlularla da çatıĢmak zorunda kaldı. Onun Mısır seferi için hareket etmesine kadar Ġstanbul ve Edirne‘deki faaliyetleri hakkında en ayrıntılı kaynak Haydar Çelebi tarafından kaleme alınan Rûznâme‘dir. Buradan âdeta gündelik olarak Yavuz Sultan Selim‘in yaptığı iĢleri, gezileri, av partilerini, siyasî toplantıları, elçi geliĢ gidiĢlerini, tayinleri vb. hususları takip etmek mümkündür. Buna göre Yavuz Sultan Selim 11 Temmuz 1515‘ten 10 Eylül 1515‘e kadar Ġstanbul‘da, 17 Eylül 1515‘ten ġark seferi niyetiyle hareket ettiği 10 Nisan 1516‘ya kadar Edirne‘de kaldı. Ġstanbul‘a geldikten sonra on bir gün sarayda dinlenen, daha sonra kayığa ve ata binerek dolaĢan Yavuz Sultan Selim geliĢinin on üçüncü günü Eyüp Sultan Türbesi‘ni, oradan Fâtih Sultan Mehmed Türbesi‘ni ve son olarak babasının türbesini ziyaret etti, oğlu Süleyman‘ı Ġstanbul‘a getirtti. Ardından Amasya‘da meydana gelen yeniçeri ayaklanması konusunu ele aldı. Topladığı divanlarda paĢaları ve yeniçeri ileri gelenlerini baskı altında tutarak olayın tahrikçilerinin bulunmasını istedi, bu isimler kendisine verilmezse saltanatı bırakacağını dahi söyledi. Bu durum, Yavuz Sultan Selim‘in içinde bulunduğu ruh halini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Yaptığı Ģiddetli baskılardan bir sonuç alamayınca divanı toplamadı, hatta protesto eder Ģekilde divan toplantılarına bir süre katılmadı. 577 Daha sonra Pîrî Mehmed PaĢa ile Ġskender PaĢa‘yı divanda ellerini bağlatarak yanına getirtti; Kazasker Tâcîzâde Câfer Çelebi ile SekbanbaĢı Balyemez Osman Ağa‘yı da yine ayrı ayrı huzuruna celbetti. Bizzat yaptığı anlaĢılan sorgulamaların ardından Pîrî Mehmed PaĢa‘yı serbest bıraktırdıysa da Ġskender PaĢa ile Tâcîzâde Câfer Çelebi ve SekbanbaĢı Balyemez‘in boyunlarını vurdurdu (8 Receb / 18 Ağustos). Bundan sonra Yeniçeri Ocağı‘nı yeniden zapturabt altına aldı. Edirne‘ye gitmeden önceki bir divan toplantısında ertesi yıl çıkılacak ġark seferini gündeme getirdi, bu taraftan gelen haberler değerlendirildi. Altı ay kadar kaldığı Edirne‘de doğuya yapacağı yeni seferin hazırlıklarıyla uğraĢtı. Burada gelen çeĢitli elçileri kabul etti, Macar elçisiyle yapılacak barıĢ görüĢmelerine özel bir önem verdi, ġah Ġsmâil‘in gelen elçisini kabul ederek onu gözetim altına aldırdı. Bu arada Alâüddevle Bey‘in kesik baĢını kendisine yolladığı Memlük sultanının mektubunu okuttu ve onun niyetlerini tahkik ettirdi. Sık sık topladığı divanların tek konusu Safevîler‘e karĢı çıkılacak seferde Memlük Sultanlığı‘nın nasıl hareket edeceği olmuĢtur. Çoğu defa divanda gerekli tedbirleri almadıkları gerekçesiyle paĢalara kızdı, Safevî elçisi dolayısıyla çıkan tartıĢmalarda divanı terketti, bazan da toplantılara hiç katılmadı. Sonunda 14 Safer 922 (19 Mart 1516) tarihinde yapılan divanda ġark seferi resmen duyurularak gerekli hazırlıkların yapılması kararı alındı. Yavuz Sultan Selim‘in çıkacağı bu yeni seferde asıl hedefinin Memlük Sultanlığı olduğu yolundaki yerleĢmiĢ bilgiler muhtemelen tam olarak doğru değildir. Diyarbekir bölgesindeki geliĢmeler, ġah Ġsmâil‘in sınırlara iniĢi ve bu arada Memlükler‘in Halep valisinden gelen mektuplar baĢlangıçta bu seferin Safevîler‘i hedeflediğini gösterir. Ancak Selim‘in harekete geçmesi üzerine sınırlarında ortaya çıkan çatıĢmalardan endiĢe duyan Memlük Sultanı Kansu Gavri‘nin ordusunu toplayarak Suriye‘ye doğru hareket etmesi ve Osmanlı birliklerine sınırlarından geçiĢ izni vermemesi bu durumu değiĢtirecektir. 578 Nitekim Yavuz Sultan Selim, Doğu seferi için Edirne‘den Ġstanbul‘a geldiğinde topladığı divanda Memlükler‘i değil Diyarbekir bölgesinde Karahan‘ın faaliyetlerini gündeme almıĢ bulunuyordu. Hatta Diyarbekir yöresinden gelen kötü haberler ve gönderilen bir Osmanlı birliğinin Karahan tarafından bozguna uğratıldığı yolunda ulaĢan bilgiler üzerine gerekli tedbirleri almadığı gerekçesiyle Vezîriâzam Hersekzâde Ahmed PaĢa‘yı divanda yumruklamıĢ, sonra da onu görevden almıĢ (18 Nisan), yerine Hadım Sinan PaĢa‘yı getirmiĢti. Sinan PaĢa‘yı önden Diyarbekir‘e gönderirken kendisi de Memlük sultanından aldığı mektuptaki endiĢeleri gidermek için iki elçiyi (Molla Zeyrekzâde Rükneddin ile Karaca PaĢa) yollayarak amacının sadece dinden çıkmıĢ olanları cezalandırmak olduğunu bildirip dostluktan söz ediyor ve tüccarlara koyduğu yasağın sebeplerini açıklıyor, bunun Memlük tâcirlerini hedef almadığından söz ediyordu. Ardından Sinan PaĢa‘nın hareketinden beĢ hafta sonra Memlük sultanının Kahire‘den ayrıldığı haberini alarak 5 Haziran 1516‘da Ġstanbul‘dan hareket etti. 26 Haziran‘da AkĢehir‘e vardığında Diyarbekir bölgesindeki faaliyetleriyle seferin ana sebebini oluĢturan ve Mardin civarında Koçhisar mevkiinde Osmanlı birlikleri karĢısında yenilip öldürülen Karahan‘ın kesik baĢı ordugâha ulaĢtı. 1 Temmuz‘da Konya ovasında iken Memlük sultanına Karahan‘ın baĢı ile zaferi bildiren bir mektup yolladı. 23 Temmuz‘da Sinan PaĢa ile buluĢtu. Bu arada gelen bir casustan Memlük sultanının Halep‘e geldiği, Osmanlı askerlerini topraklarından geçirmemek niyetinde olduğu haberleri öğrenilmiĢti. MERCĠDABIK ZAFERĠ Fatih Sultan Mehmed devrinden kalan anlaĢmazlık ve Ġran Seferi, Mısırlıların ve Safevilerin ittifak yapmalarına neden oldu. Yavuz Sultan Selim, bu ittifakın yapılacağını öğrenince Mısır seferine karar verdi. Yavuz Sultan Selim, 5 Haziran 1516'da Mısır seferine çıktı. 27 Temmuz günü Osmanlı Ordusu Mısır sınırına dayanmıĢtı. Mısır Sultanlığına bağlı Antep (18 Ağustos 1516) ve Besni (19 Ağustos 1516) kaleleri birer gün arayla teslim oldular. Ancak asıl 579 savaĢ 24 Ağustos 1516'da Mercidabık'da oldu. Mısır Ordusu Osmanlıların ezici top ateĢi karĢısında fazla dayanamadı. Mısır hükümdarı Gansu Gavri ölü olarak bulundu. Kazanılan Mercidabık zaferi sonunda Suriye'nin kapıları Osmanlılara açılmıĢ oldu. SavaĢ sırasında Yavuz Sultan Selim askeri bizzat etkili sözlerle cesaretlendirmiĢ, dönemin kaynaklarına göre Ģehitlik müyesser olursa âhirette saadetin, eğer galip gelirlerse dünyada devletin kendilerine ait olacağını söylemiĢtir. (Haydar Çelebi, s. 479) SavaĢ kazanıldıktan sonra Yavuz Sultan Selim rakibi Kansu Gavri‘nin durumunu araĢtırttı; onun cesedini buldurup bir arabaya koydurarak Halep‘te defnettirdiği gibi ruhu için dualar okuttu, çeĢitli ihsanlarda bulundu. Ancak gözdağı vermek amacıyla alınan esirlerden çoğunun kendi huzurunda boyunlarını vurdurmaktan da geri kalmadı. (Feridun Bey, “Mısır Seferi Menzilnâmesi”, s. 451) Oradan Halep‘e geldi (28 Ağustos) ve burada on yedi gün kaldı. Bu arada Memlük sultanının yanında olan Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah ile üç mezhep kadısı Osmanlılar‘ın eline esir düĢmüĢtü. Yavuz Sultan Selim halifeye büyük saygı gösterdi, onunla Halep‘te Gökmeydan‘da görüĢtü. Kendi adına hutbe okutan, bölgenin idarî planlamasını yapan Yavuz Sultan Selim, topladığı meĢveret meclisinde bundan sonra nasıl hareket edilmesi gerektiği konusunu tartıĢmaya açtı. DağılmıĢ Memlük emîrlerinin ġam‘da toplandıkları ve Kansu Gavri‘nin oğlu Muhammed‘i sultan olarak kabul ettikleri bilgisi gelince bazı tereddütlere rağmen ġam‘a yürüme kararı aldı. Aslında Mercidâbık‘tan sonra Memlükler‘in toparlanacağını düĢünmüyordu, fakat Halep‘te de bazı stratejik meseleler yüzünden kalamazdı, önce ġam‘a gidip orada beklemek, durumu gözden geçirmek istiyordu. Böylece donanmayla buluĢup takviye almak kolay olacaktı. Bu arada timarlı süvarilerin çoğunu ġah Ġsmâil‘den gelebilecek bir tehlike karĢısında Diyarbekir bölgesinde muhafazada bırakmıĢtı. Osmanlı ordusunun bütün mevcudu 20.000 dolayında kalmıĢtı. Bizzat Halep‘ten hareket ettiğinde yanında 12.000 kiĢilik bir kapıkulu gücü vardı. 27 Eylül‘de ġam‘a ulaĢtı, fakat Ģehre girmedi ve dıĢarıda 580 Mastaba mevkiinde otağını kurdu. AsayiĢ sağlandıktan sonra geliĢinin on ikinci günü Ģehre büyük bir merasimle girdi. Burada iken yaptığı divan toplantılarında bundan sonraki harekât planlamalarını belirlemeye çalıĢtı. Bir taraftan doğu sınırlarındaki durumu vezirleriyle tartıĢıyor, diğer taraftan Mısır‘da Memlükler‘in vaziyeti hakkında bilgi toplatıyordu. Özellikle ilk meselede Ġdrîs-i Bitlisî ve Vezîriâzam Sinan PaĢa ile çeĢitli görüĢmeler yaptığı kaynaklarda belirtilir. Memlükler‘in Tomanbay‘ı sultan seçtiklerini ve yeniden toparlandıklarını haber alınca önce diplomatik teĢebbüslere giriĢmeyi uygun buldu. Nitekim bazı vezirlerle devlet adamları, ġam‘dan Kahire‘ye yürünmesine ve yeni bir sefere kalkıĢılmasına Ģiddetle muhalefet ediyordu. Bilhassa yol Ģartları bu hususta en önemli engel olarak ileri sürülüyordu. Bu sıkıntılı tartıĢmalarda padiĢah çoğu zaman vezirlere kızıyor, hatta onları divandan kovuyordu. Aslında kendisi de Kahire‘ye yürüme konusunda tam bir karara varamamıĢtı, ancak giderek bu fikre temayül etti. Kazaskerlerin ve bazı paĢaların karĢı çıkması üzerine Tomanbay‘a bir elçi gönderip ondan gelecek cevaba göre hareket etme kararı alır gibi göründü. Divan toplantısında huzurunda sert bir tartıĢma yapan Anadolu beylerbeyi Zeynel PaĢa ile Anadolu defterdarı Zehrimar Kasım Efendi‘yi azletti. Tomanbay‘a yolladığı mektupta ona nasihatte bulunuyor, eğer adamlarıyla birlikte itaat ederse iyi muamele yapılacağını ve Mısır‘ın idaresini bırakacağını yazıyordu. Memlük tarihçisi Ġbn Ġyâs da benzer Ģeyleri belirterek padiĢah adına hutbe okutmak, para bastırmak ve haraç ödemek Ģartıyla Tomanbay‘a Mısır‘dan ġam‘a kadar olan yerlerin idaresinin bırakıldığını ifade eden mektuptan söz eder (Bedâʾiʿu‘z-zühûr, V, 127-128). ĠstiĢare toplantısında bulunan Ġdrîs-i Bitlisî ise mukaddes yerlerin korunmasını üstlenen padiĢahın Ġslâmî iĢleri düzenlemek için Halep ve ġam‘a gelmesinden dolayı Ģer‗an Tomanbay‘ın hemen ona itaat etmesinin istendiğini belirtir (SelimĢahnâme, s. 328). Bu arada Memlükler‘in eski Halep valisi Hayır Bey ve ġehsuvaroğlu Ali Bey‘in getirdikleri haberlerle Yavuz Sultan Selim‘i 581 etkiledikleri, Ġdrîs-i Bitlisî‘nin de Mısır seferi için çeĢitli tarihî olayları anlatarak onu teĢvik ettiği bilinmektedir. Yavuz Sultan Selim, yanında az sayıda asker olmasına rağmen gelen haberlerin de etkisiyle ġam‘da askerî hazırlıkları baĢlattı. Sinan PaĢa‘yı önden 4000 kiĢilik kuvvetle Gazze‘ye gönderdi. Zira bu sırada Canbirdi Gazâlî liderliğindeki 5000 kiĢilik bir Memlük birliğinin Kahire‘den Gazze‘ye gitmek üzere yola çıktığı haberi gelmiĢti. ġam‘a ulaĢan bir casusun getirdiği haberler üzerine Sinan PaĢa‘nın ġam‘dan ayrılmasından iki gün sonra düzenlenen divanda Mısır‘a yürüneceği resmen ilân edildi. Bu sırada gerekli top tüfek ve harp malzemeleriyle çeĢitli yiyecek maddeleri taĢıyan donanmanın Ġstanbul‘dan harekete hazır olduğu, Macarlar‘la olan barıĢın yenilendiği, ġah Ġsmâil‘in de Tebriz‘de bulunduğu haberlerini alan Yavuz Sultan Selim iklim Ģartlarının uygun oluĢunu değerlendirerek 15 Aralık‘ta ġam‘dan hareket etti. 26 Aralık‘ta Celcûliye Konağı‘na geldiğinde Sinan PaĢa‘nın Hanyunus mevkiinde Gazâlî‘nin kuvvetlerini dağıttığı haberi ulaĢtı. Bunun üzerine yakında bulunan Kudüs‘ü ziyaret etmek istedi. Bazı paĢalar tehlikeli olacağı gerekçesiyle buna karĢı çıktılarsa da Ġdrîs-i Bitlisî‘nin teĢvikiyle yanında yakın adamları ve 1500 kiĢilik bir silâhlı birlik olduğu halde Kudüs‘e gitti. 30 Aralık‘ta Ģehre girerek tarihî âbideleri (Rummân-ı Dâvûd Nebî, Nahl-i Hamza, Hacer-i Sahre / Kubbetü‘s-sahre) ziyaret etti; Mescid-i Aksâ‘da akĢam, Kubbetü‘ssahre‘de yatsı namazını kıldı; her tarafı dolaĢtı ve gece ordugâha döndü. Onun burada iken her üç dinin ileri gelenlerince karĢılandığı, onlara çeĢitli ihsanlarda bulunduğu anlaĢılmaktadır. Bu sırada yağan yağmurlar çöl yolunun sıkıntılarını önemli ölçüde giderdi. PadiĢah 8 Zilhicce 922‘de (2 Ocak 1517) Gazze‘ye girdi ve Sinan PaĢa ile buluĢtu. Burada üç gün kaldı, kurban bayramını geçirdi, Hz. Ġbrâhim‘in mezarını ve diğer mukaddes yerleri ziyaret için Halîlürrahman‘a gitti. Gazze‘ye döndükten sonra son hazırlıkları tamamlattı, bu sırada yeniden bir müzakere yaptırdı. Bunun sebebi muhtemelen, Kahire‘ye uzanan çöl yolunun çok zorlu olduğunu ve askerin azlığını ileri süren muhalif devlet adamlarıydı. Bunların 582 çıkardığı haberler asker arasında tereddüde yol açıyordu. Bu yüzden Yavuz Sultan Selim onları ikna etmeye çalıĢtı, fakat topladığı divandan kızgınlıkla çıktı. Muhalefetin baĢını çektiği anlaĢılan Vezir Hüseyin (Hüsam) PaĢa‘yı çadırını baĢına yıktırarak idam ettirdi. H.922.M.1516'da Kansu'nun yerine geçen Tomanbay'a bir nâme gönderen ve Mısır'a yürüyeceğini belirten Yavuz Sultân Selim, Safed, Nablus, Kudüs, Aclûn, Gazze ve kısaca Suriye ve Filistin'i de yol üzerinde feth eyledi. 923'de Kahire ve Mısır'ı, Ridâniye harbini zaferle kazanarak Osmanlı topraklarına ilhâk eden Yavuz, böylece Ģarkta tam bir ittihâd-ı Ġslâm kahramanı oldu. Böylece Anadolu, Karaman, Rûm ve Rumeli eyâletlerine ilâveten Osmanlı Devleti‘ne Diyarbekir, Haleb, Mısır, ġam ve Zülkadriye Eyâletini de ilâve etmiĢ oldu. Yola çıkmadan önce çöl geçilirken nerelerde konaklanacağı önceden planlanmıĢ, kılavuzlar gönderilerek bu konakların durumu tesbit edilmiĢti. 9 Ocak‘ta Gazze‘den ayrılan Yavuz Sultan Selim 11 Ocak‘ta ArîĢ mevkiine ulaĢtı, burada su sıkıntısı çekildi, ancak 16 Ocak‘ta Sâlihiye‘ye gelindiğinde susuzluk korkusu kalmadı. Bu arada Selim‘in Kahire‘deki emîrler arasında karıĢıklık çıkarmak için birtakım uydurma haberler yaydırdığı, emîrlerin ağzından çeĢitli mektuplar yazdırarak bir nevi psikolojik savaĢ taktiklerine baĢvurduğu bilinmektedir. Kahire‘ye doğru ilerlerken Tomanbay‘ın Kahire surları önündeki Mukattam dağından itibaren Nil‘e kadar bir hendek kazdırıp müdafaa hattı oluĢturduğunu, buraya toplar yerleĢtirdiğini öğrenen Yavuz Sultan Selim, adamları vasıtasıyla Kahire‘den sürekli haber alan Hayır Bey ve ġehsuvaroğlu ile konuĢarak onların bu husustaki görüĢ ve tavsiyelerini değerlendiriyordu. Yapılan görüĢmeler sonunda bu savunma hattına doğrudan saldırılmayıp Mukattam dağının yanından dolaĢılması ve Memlük toplarının iĢlevsiz hale getirilmesi planlandı. MEMLÜKLER VE RĠDANĠYE ZAFERĠ 28 Ağustos 1516'da Halep'e giren Yavuz Sultan Selim hiçbir direnmeyle karĢılaĢmadan Ģehri teslim aldı. Hama (19 Eylül 1516), Humus (21 Eylül 1516) ve ġam (27 Eylül 1516) aynı Ģekilde teslim 583 olurken, Lübnan emirleri de Osmanlı hâkimiyetini kabul ettiler. Yoluna devam eden Yavuz 30 Aralık 1516'da Kudüs'e, 2 Ocak 1517'de Gazze'ye girdi. Mercidabık SavaĢı'ndan sonra Mısır'ın baĢına Tumanbay geçti. Tumanbay Osmanlı hâkimiyetini kabul etmediği gibi, barıĢ teklifi için gelen Osmanlı elçisini öldürmüĢ ve Venediklilerden top ve silah alarak Ridaniye'de kuvvetli bir savunma hattı kurmuĢtu. Yavuz Sultan Selim, ordusuyla birlikte, ilkçağdan beri hiçbir komutanın cebren geçemediği Sina çölünü 13 günde geçerek, Ridaniye'de Mısır Ordusu ile karĢılaĢtı. Mısır Ordusu'na, ElMukaddam Dağının etrafını dolaĢarak güneyden saldıran Yavuz Sultan Selim, bu manevra sayesinde Mısır Ordusunun yönleri sabit olan toplarını etkisiz hale getirdi. Bu plan ustalıkla tatbik edildi ve bizzat padiĢahın baĢında bulunduğu birlikler bu askerî harekâtı gerçekleĢtirdi. Zorlu bir savaĢ sonucu Memlük birlikleri dağıldı, bu arada padiĢahın kendisi de tehlike atlattı (22 Ocak). Ridâniye mevkiinde yapılan bu ilginç savaĢ Kahire‘nin kapılarını Yavuz Sultan Selim‘e açmıĢ oldu. 22 Ocak 1517'.Bu zaferle birlikte Memluk Devleti tarihe karıĢtı. SavaĢ sırasında Sinan PaĢa‘nın ölümüne çok üzülen padiĢah ertesi gün matem elbisesi giyerek cenaze merasimine katıldı ve kızgınlıkla, alınan esirlerin derhal boyunlarının vurdurulmasını emretti. 24 Ocak‘ta Osmanlı birlikleri Kahire‘ye girerken kendisi emniyet gerekçesiyle dıĢarıda ordugâhında bekledi. 26 Ocak‘ta otağını Bulak mevkiinde Vastaniye‘ye naklettirdi. Bu sırada bazı çağdaĢ kaynaklardaki rivayete göre Kahire‘nin görülecek yerlerini dolaĢmıĢ, Kal‗atülcebel‘e de çıkmıĢtı. Ancak Kahire‘de Osmanlı birlikleri büyük direniĢle karĢılaĢtı. 27-28 Ocak gecesi Ģehre giren Tomanbay, Osmanlı birliklerini zor durumda bıraktı, Kahire halkı da kendisine katılınca Ģehirde büyük bir çatıĢma meydana geldi. Yavuz Sultan Selim durumu kontrol altına almak için çok çaba sarfetti, Yûnus PaĢa‘yı görevlendirdiyse de ilk gün Ģehrin kontrolü sağlanamadı. Bunun üzerine direniĢin ikinci günü bizzat harekâtı yönetmek için ikindi vakti Ģehre girdi, kalenin önlerine kadar geldi. Üçüncü gün de bunu sürdürdü, sonunda direniĢi kırdı, fakat Tomanbay yakalanamadı. Ardından onun takibi ve ele 584 geçirilmesi için emirler verdi, savaĢ sırasında tahribata uğrayan Ģehrin temizletilmesini istedi. 15 ġubat‘ta çok parlak bir törenle Kahire‘ye girdi ve Kasr-ı Yûsuf‘ta Mısır tahtına oturdu. Adına hutbe okutup çeĢitli eğlenceler düzenletti, halkın gönlünü almaya çalıĢtı ve hâkimiyetini kesin Ģekilde etrafa duyurdu. Ancak Tomanbay‘ın durumu onu endiĢelendiriyordu. Tomanbay‘dan itaat edeceğine dair gelen haberler üzerine elçiler yollayarak kendisine bağlılık bildirmesi durumunda Mısır‘ın idaresini ona bırakacağını bildirmiĢti. Fakat Tomanbay bu vaadlere inanmadı ve Osmanlı elçilerini katletti. 15 Mart‘ta Yavuz Sultan Selim bizzat Tomanbay‘a karĢı yürüdü. Nil‘den geçip Cîze tarafına ilerledi. Yanında Kansu Gavri‘nin oğlu Muhammed olduğu halde geceleyin Tomanbay‘ın peĢine düĢtü. Ertesi gün öğleye kadar onu takip etti, sonunda Tomanbay ele geçirildi (30 Mart). Yavuz Sultan Selim onu otağına getirtti ve iyi karĢıladı. Bazı kaynaklarda görüĢme sırasında Tomanbay‘ın, Hayır Bey ile Ridâniye SavaĢı‘ndan sonra Osmanlılar‘a itaat eden Canbirdi Gazâlî‘yi hainlikle suçladığı belirtilir. Bu görüĢmeyle ilgili diyalogların doğruluğu Ģüpheli olmakla birlikte Yavuz Sultan Selim‘in Tomanbay‘ı hemen katlettirmemiĢ olması onun kahramanca direniĢinden etkilendiğini düĢündürmektedir. Ayrıca Kahire halkından gelecek tepkiyi de hesaba katmıĢ olmalıdır. Fakat bir süre sonra Tomanbay‘ın hayatta kalmasının Kahire‘deki mutlak hâkimiyetini sarsacağını anladığından etrafındakilerin ve bilhassa Hayır Bey‘in telkinleriyle onu Bâbüzüveyle‘de halkın gözü önünde idam ettirdi (13 Nisan). Böylece Kahire‘de tam anlamıyla sükûnet sağlanmıĢ oldu. Mısır valiliğini önce Yûnus PaĢa‘ya havale ettiyse de 29 Ağustos‘ta bu göreve Hayır Bey‘i getirdi. Kahire‘de 10 Eylül‘e kadar kalan Yavuz Sultan Selim bu süre zarfında etrafı gezme fırsatı buldu, Cîze‘deki ehramları dolaĢtı ve bunları kimin yaptırdığı hakkında bilgi almaya çalıĢtı (Lutfî PaĢa, s. 238). Daha çok Nil‘in ortasındaki Ravza adasında ikamet etti, burada bir köĢk yaptırdı, pencerelerindeki Arapça Ģiirleri bizzat kaleme aldı. 585 Burada iken kendisine karĢı bir suikast giriĢiminde bulunuldu. Yine bir gün sandaldan sahile çıkarken Nil nehrine düĢtü ve güçlükle kurtarıldı. Bu arada geliĢi geciken ve zorlukla Ġskenderiye‘ye ulaĢabilen donanmayı görmek için Ġskenderiye‘ye kadar gitti (28 Mayıs), Ģehri dolaĢıp avlandıktan sonra ReĢîd‘i de görüp 12 Haziran‘da Ravza adasına döndü. GEÇĠLEMEZ SANILAN ÇÖLÜ AġAN SULTAN 2500 kilometrelik bir mesafeyi; dağ, bayır, çöl ve ormanlar aĢarak kat etmiĢ ve zamanının en kuvvetli devletlerinden biri olan Safeviler'in muazzam ordusunu perîĢan etmiĢtir. Mısır seferinde ise, o güne kadar geçilemez sanılan korkunç "Sîna Çölü"nü aĢmasının maddî imkânlarla bir îzahı yoktur. Hilafet Müessesesi, O'nunla yeniden izzet kazanmıĢ ve müessir bir hale gelmiĢ, mukaddes emanetler layık oldukları kudsiyete O'nunla ulaĢmıĢtır. Cihangir dedesi Sultân Fâtih, bu cengaver torununun madde ve manadaki üstünlüğünü çok evvelden keĢfetmiĢ ve O'na "Yavuz" adını vermiĢtir.Tarih, emsalsiz bir cengaver hakan portresini altın sahifelerine O'nunla resmetmiştir. O, -bütün hayatı boyunca- çaresizlik ve aczi kabullenmeyi? her çarenin Allah'a (c.c) dayanmak suretiyle bulunabileceğine inanarak çaresizlikleri çarelendirmiştir. HALĠFE YAVUZ SULTAN SELĠM Burada iken Mekke Ģerifinin oğlu Ebû Nümeyy‘i kabul etti ve Haremeyn‘in himayesini resmen üstlendi (6 Temmuz). Mekke, Memlük Sultanlığı zamanındaki statüsünü sürdürecekti. Mısır‘da idarî birtakım tasarruflarda bulunan, içlerinde Abbâsî Halifesi MütevekkilAlellah ve yakınlarıyla Kansu Gavri‘nin oğlu Muhammed‘in bulunduğu bazı önde gelen kimseleri, ulemâyı, sanatkârları, bir kısım tâcirleri, mukaddes emanetleri ve ele geçirilen malzemeleri donanmayla Ġstanbul‘a sevkeden Yavuz Sultan Selim geldiği yolu takip ederek geri döndü. Yolda Vezîriâzam Yûnus PaĢa‘yı Mısır‘ın idaresiyle ilgili bir tartıĢma sonucu idam ettirdi. Gazze‘den ġam‘a geldiğinde (7 Ekim) bir 586 süre burada kaldı. ġam‘da iken üçüncü vezir Pîrî Mehmed PaĢa‘yı Ġstanbul‘dan çağırtıp vezîriâzamlığa getirdi. Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî‘nin mezarını buldurarak buraya bir türbe, yanına da bir cami ve tekke yaptırdı. Beyrut ve Sayda taraflarındaki Ġbn HaneĢ isyanıyla ilgilendi ve ġam bölgesinin beylerbeyliğini Canbirdi Gazâlî‘ye verdi. 11 Safer 924‘te (22 ġubat 1518) Halep‘e geldiğinde bazı rivayetlere göre ġah Ġsmâil meselesini halletmek için hazırlıklar yapmaya baĢlamıĢ ve iki ay kadar burada kalmıĢsa da yeniçerilerin baskısı yüzünden Ġstanbul‘a dönme kararı almıĢtır. Haydar Çelebi‘ye göre padiĢah ġah Ġsmâil üzerine yürümek istemiĢ, ancak birden bundan vazgeçip 6 Mayıs‘ta Halep‘ten Ġstanbul‘a doğru yola çıkarken Pîrî Mehmed PaĢa‘yı bir miktar askerle Ġran sınır boylarına yollamıĢtı. Ayrıca Halep‘te iken ibriĢim yasağı ilân etmiĢ, buradaki Ġran tüccarını Ġstanbul‘a sürdürmüĢtü. 25 Temmuz‘da Ġstanbul‘a dönerek yatsı vakti herhangi bir tören yapılmaksızın Topkapı Sarayı‘na giren Yavuz Sultan Selim iki sene bir ay kadar süren bu uzun seferden yorgun düĢmüĢtü. Buna rağmen Ġstanbul‘da fazla kalmadı, geliĢinin dokuzuncu günü Edirne‘ye gitti. Bunun sebebi kendisini yeni bir ġark seferinden alıkoyan Batı‘daki Haçlı ittifakıyla ilgili siyasî geliĢmeler olmalıdır. Edirne‘de kaldığı sürede çeĢitli ülkelerden gelen elçileri kabul etti. Uzun müddet av partileri düzenletti. Yanına getirttiği oğlu Süleyman ile görüĢtükten sonra onu Manisa‘ya yolladı. 24 Ocak 1517'de Kahire alındı. 4 ġubat 1517'de Yavuz büyük bir törenle Kahire'ye girdi ve Mısır Memlüklerine bağlı Abbasi halifeliğine son verdi. Yakalanan Tumanbay idam edildi. Mısır Seferi sonunda Suriye, Filistin ve Mısır Osmanlı hâkimiyetine girdi. Ayrıca Hicaz ve yöresi de Osmanlı topraklarına katıldı. Doğu ticaret yolları tamamen Osmanlıların eline geçti. Elde edilen ganimetler ve alınan vergilerle Osmanlı Hazinesi doldu. 6 Temmuz 1517'de Emanet-i Mukaddese (Mukaddes Emanetler) denilen ve aralarında Hz.Muhammed'in (S.A.V) hırkası, diĢi, sancağı ve kılıcı da bulunan eĢyaları, Hicaz'dan , Mekke ġerifi Ebul-Berekât'ın oğlu ġerif Ebu Nümey kendisine göndermesiyle de hâdim'ül-Haremeyn vasfını elde 587 etmiĢti . 29 Ağustos 1516'da Hilafet Abbasi soyundan Osmanlı Soyuna geçti. Yavuz Sultan Selim, Ayasofya Camii'nde yapılan bir törenle, son Abbasi halifesi Üçüncü Mütevekkil'den (kendi deyimiyle Hadim-i Haremeyn-i ġerifeyn) Haremeyn-i ġerifeyn, yani Mekke ve Medine'nin hizmetkârı unvanını devraldı ve böylece bütün Müslümanların dini ve siyasi lideri oldu. Rivayete göre, Üçüncü Mütevekkil kürsüye çıkıp, Halifeliği Osmanlı PadiĢahı Sultan Selim Han'a devrettiğini açıkladı. Sırtındaki cübbeyi Yavuz'a elleriyle giydirdi. Halifelik niĢanlarından sayılan kılıcı elleriyle Yavuz'un beline bağladı. Yavuz Sultan Selim, o andan itibaren Müslümanların dini ve dünyevi lideri oldu. Artık yalnız padiĢah olarak değil, "halife" olarak da anılacaktı ve ondan sonra gelen tüm padiĢahlar aynı zamanda halife de olacaklardı. Kutsal toprakları aldığı zaman oradaki idarecilerin kullandığı Hakimü'l-Haremeyn (Kutsal beldelerin hâkimi) sıfatını uygun görmeyip kendini Hadimü'l-Haremeyn (Kutsal beldelerin hizmetkârı) ilan etmiĢ, Kendi deyimiyle Hadim-i Haremeyn-i Şerifeyn (Haremeyn-i ġerifeyn), yani Mekke ve Medine'nin hizmetkârı unvanını devralmıĢtır. Yavuz Sultan Selim, tahtı devraldığında 2.375.000 km.kare olan Osmanlı topraklarını sekiz yıl gibi kısa bir sürede 6.557.000 km.kareye çıkarmayı baĢardı. Devletin geliĢmesi için de birçok faaliyeti oldu. Çok düzenli çalıĢan bir casus teĢkilatı vardı. Bu sayede ülke içinden ve dıĢından istediği bilgileri alan Yavuz Sultan Selim'in adam seçiminde büyük bir isabet yeteneği vardı. Netice olarak eyâlet sayısı dört olan Osmanlı Devleti'ni, 8 sene gibi kısa bir zamanda iki katına çıkardı. Son zamanlarına doğru te'sis edilen Cezâyir Eyâleti de hesâba katılırsa, Osmanlı Devleti'ne, bu dönemde beĢ eyâlet daha ilave edilmiĢ oldu. Safevilerden de Erbil, Kerkük ve Musul alınmıĢ ve Bağdat Eyâleti'nin temelleri atılmıĢtır. Merkez teĢkilâtındaki en önemli değiĢiklik, Yavuz Sultân Selim'in ġarkî Anadolu ile MaraĢ, Malatya ve havalisini fethetmesi üzerine, 922/1516'da Arap ve Acem Kazaskerliği ünvanıyla Divan'a dâhil olmayan bir kazaskerliğin ihdâs edilip Diyarbakır'ın bu 588 kazaskerliğe merkez olması ve bu hizmete de meĢhur tarihçi Ġdris-i Bitlisî'nin getirilmesidir. Suriye ve Mısır da Osmanlı Devleti‘ne tamamen ilhâk edilince, bu üçüncü kazasker de divan-ı hümâyûn hey'etine dâhil edilmiĢ ve bu hizmete Fenarî-zâde Mehmed ġah Efendi getirilmiĢtir. Daha sonra Pîrî PaĢa zamanında bu makam kaldırılmıĢ ve muâmelâtı Anadolu Kazaskerliği'ne devredilmiĢtir. Yavuz dönemindeki devlet adamları arasında Sadrazam Koca Mustafa PaĢa, Hersek-zâde Ahmed PaĢa, Pîrî Mehmed PaĢa ve niĢancı Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi; ilim adamları arasında ġeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi, ġeyhülislâm Kemal PaĢa-zâde, Mü‘eyyed-zâde Abdurrahman Efendi ve Kara Muhyiddin Efendi zikredilebilir. Ġkameti için Edirne‘de Mamuk Sarayı ve Bahçesi‘ni tanzim ettirdi; Tekirdağ yaylalarına çıktı; Malkara, Ġpsala, Dimetoka, YeniceKaracasu gibi bölgelerde dolaĢtı. Batılı devletlerle olan iliĢkileri gözden geçirdi, özellikle Avrupa‘da papanın önderliğinde geliĢen yeni bir Haçlı seferiyle ilgili hazırlıkları dikkatle izledi. Daha Mısır seferi sırasında papa Lateran‘daki konsilde (16 Mart 1517) Türkler‘e karĢı savaĢ ilân etmiĢ, bazı büyük Batılı devletler bu kararı destekleyip birtakım planlamalar yapmıĢtı. Bilhassa Macarlar böyle bir harekâtın öncüsü olacaktı. Mısır seferi sırasında Macarlar‘ın Osmanlı sınırlarına yönelik niyetleri konusunda sınır boylarındaki beylerden çeĢitli haberler alınmıĢtı. Ancak Haçlı seferi kararının fiiliyata geçirilmesi çeĢitli problemler yüzünden mümkün olmadı. 11 Ocak 1519‘da Ġmparator Maximilian‘ın ölümü ve baĢlayan imparatorluk mücadelesi Avrupa‘daki Ģartları tamamen değiĢtirmiĢti. Fakat Yavuz Sultan Selim yeni bir sefer için hazırlık yapmaktan da geri durmadı. Bu maksatla 1519 Nisanında Ġstanbul‘a döndü. Burada donanmanın hazırlıklarını tamamlaması için uğraĢtı. Hedefinin Rodos veya Ġran olması ihtimali yüksektir. Zira bu sırada Anadolu‘da çıkan Safevî yanlısı isyan (ġeyh Celâl isyanı, 1519 ilkbaharı) ve yeğeni ġehzade Murad‘ın faaliyetleri sebebiyle doğu sınırlarında karıĢıklık hüküm sürüyordu. Haydar Çelebi onun Rodos Seferi‘ne çıkmak için hazırlık yaptığını, gemiler tedarik edip toplar döktürdüğünü, kürekçi toplattığını açık Ģekilde belirtir (Rûznâme, s. 499). 589 Bunun ardından toplanan meĢveret meclisinde ulemâ Rodos üzerine sefere çıkma isteğini uygun bulmadı, Anadolu‘daki karıĢıklıkların da rolüyle ġah Ġsmâil‘e karĢı yürümenin daha öncelikli olduğu yolunda fetva çıktı. Yavuz Sultan Selim‘in bu duruma öfkelendiğini ve seferden vazgeçtiğini belirten Haydar Çelebi, Edirne‘ye gitmek için 2 ġâban 926‘da (18 Temmuz 1520) Ġstanbul‘dan ayrıldığını yazar. Onun Edirne‘ye hareketi Batı‘ya karĢı çıkacağı bir seferin habercisi olarak kaynaklarda yer almıĢsa da sağlığının iyi olmaması ve Ġstanbul‘da çıkan veba salgını dolayısıyla buraya hareket etmiĢ olması kuvvetle muhtemeldir. ĠMAR ÇALIġMALARI (MĠMARĠ) Yavuz Sultan Selim, dedesi Fatih Sultan Mehmet zamanında yapılan Haliç Tersanesini kapasite olarak arttırdı. Medreselerin yanında, sosyal ve ticari alanda hizmet verecek birçok bina inĢa ettirdi. Hayatı yoğun savaĢlarla geçen Yavuz Sultan Selim, Diyarbakır Fatih PaĢa, Elbistan Ulu Camii, ġam Salihiye'de Muhyiddini Arabi'ye Camii, Ġmaret ve Türbesi gibi hayır eserleri de yaptırmaya fırsat bulmuĢtur. Ayrıca temelini attırdığı Ġstanbul Sultan Selim Camii'ni bitirmeye ömrü yetmemiĢ, bu eser oğlu Kanuni Sultan Süleyman tarafından tamamlanmıĢtır. Yavuz, malum ve meĢhur celadetine rağmen, aynı zamanda çok hassas ve ince ruhlu bir insandı. Devletin bekası için bertaraf etmeye mecbur kaldığı kardeĢi Korkut'un tabutunun altına girmiĢ ve:"Ey kardeĢim!Ne sen böyle yapsa idin, ne de ben böyle yapmak mecburiyetinde kalsaydım!.." diyerek ağlamıĢtır. ġehzade Korkut'un Piyale adındaki sadık adamına:"Seni, büyük bir fazilet olan sadakatin sebebiyle, affediyorum! Bu sadakatinin mükâfatı olarak da seni istediğin makama tayin edeyim. Ġstersen vezirim ol!" teklifinde bulundu. O da teĢekkür etti ve sadakatini katmerleyerek;"Sultânım, bundan sonra benim vazîfem ġehzade Korkut'un türbedarı olmaktır!" dedi.Bu tablo, halktan Sultâna kadar bütün bir milletin ahlakî seviyesini göstermeye kafidir! 590 Yavuz, babasını, yılda iki milyon akçe tahsisatla Gümülcine'ye büyük bir hürmet göstererek yolcu etti. O'nu faytona bindirdi. Kendisi de yanında yürüyerek II Bayezîd Han'ı uğurladı. Vefat edince de, naĢını Ġstanbul'a getirtip, Bayezîd Camisi'nin önüne bir türbe yaptırarak oraya defnettirdi. MUHYĠDDĠN ĠBNÜ'L ARABĠ HAZRETLERĠNĠN KERAMETĠ Yavuz, Güneydoğu Anadolu'yu zarîf bir siyasetle harpsiz olarak ülkesine ilhak etti. ġam'a girince, Muhyiddîn Ġbnü'l Arabî Hazretleri'nin bir kerameti zuhur etti. O sağlığında;"Sîn, Ģın'a girince benim kabrim bulunacaktır." buyurmuĢtu.Nitekim, Selîm Hanın ġam'a giriĢi ile, Muhyiddîn Ġbnü'l Arabî Hazretleri'nin kabr-i Ģerîfi keĢfedildi. Bir gün Yavuz sırdaĢı Hasan Can'ı, huzuruna çağırttı. Sohbet esnasında ona:"-Anlat bakayım Hasan, bu gece nasıl bir rüya gördün?" diye sordu. Hasan Can, anlatmağa değer bir ru'ya görmediğim söyleyince Yavuz ona:"-İnsan bütün bir gece uyur da hiç ru'ya görmez mi? Herhalde bir ru'ya görmüşsündür." diye ısrar etti. Bir Ģey hatırlayamayan Hasan Can mahcup oldu. Daha sonra bir vesile ile ru'yayı Kapı ağası Hasan Ağa'nın gördüğünü öğrendi ve kendisine anlattırdı. Ağa Ģöyle dedi:'Bu gece Harem dairesi nur yüzlü kimselerle doldu Sultânın kapısı önünde de ellerinde birer sancak bulunan dört kişi duruyordu. En öndeki zatın elinde Sultânımızın sancağı vardı. O zat bana dedi ki:"-Biz neye geldik, bilir misin?" Ben de:"-Buyurun!" dedim. Bunun üzerine:"-ġu gördüğün mübarek kiĢiler, Rasûlullah -Sallallahu Aleyhi ve Sellem- Efendimiz'in ashabıdır. Hepimizi Rasul-i Ekrem Efendimiz gönderip Sultân Selim Han'a selam söyledi ve buyurdu ki: « Harameyn'in (Mekke-i Mükerreme ve Medîne-i Münevvere'nin) hizmeti kendisine verildi, kalkıp gelsin!..» Bu gördüğün dört kimsenin birisi Ebû Bekr-i Sîddîk, diğeri Ömer-u'l-Faruk, bir diğeri de Osman-ı Zinnüreyn'dir. Ben 591 de, Alî bin Ebî Talibim. Bunu hemen varıp Selîm Han'a müjdele!.."dedi ve aniden hep birlikte gaib oldular." HASAN AĞANIN RÜYASI Hasan Can, Hasan Ağanın rüyasını Sultâna aynen nakletti. PadiĢahın mübarek yüzü kızardı ve gözlerinden sevinç yaĢları boĢanarak;"Ey Hasan Can! Sana demez miyiz ki, biz, bir tarafa me'mûr olunmadıkça hareket etmeyiz. Ecdadımızdan her biri evliyalıktan nasîbini almıĢlardır. Her birinin nice kerametleri vardır..." dedi.Meğer ki Sultân da o gece aynı rüyayı görmüĢ. YAVUZ SULTAN SELĠM'ĠN MISIR SEFERĠ 1516'da Mısır seferine çıktı. Yavuz, Memlükler'den daha önce Ġran'a yardım etmeyeceklerine dair ahid almıĢtı. Onlar, bu ahdi nakzettiklerinden üzerlerine yürüdü. Memlük ordusu ile Mercidabık Ovası'nda karĢılaĢtı. Onları, kesin bir Ģekilde mağlup etti. Ancak, bu zaferin ikmali için Mısır'a ulaĢması stratejik bir zaruretti. Bunun içinse korkunç Sîna Çölü'nü geçmek gerekiyordu. O, bu güç iĢi, hiçbir zayiat vermeden, herhangi bir ikmal güçlüğü çekmeden on üç günde baĢardı. Büyük bir askerî deha sayılan Napolyon bile, Yavuz'dan üç yüz yıl sonra bu iĢi baĢaramamıĢ ve Fransız askerleri susuzluktan çıldırarak birbirlerini vurmuĢlardır. Birinci Cihan Harbi'nde, yeni tekniğin verdiği imkanlarla bile bu çölün, ancak on bir günde geçilebilmiĢ olması düĢünülürse, Yavuz'un yaptığı iĢin azameti daha iyi anlaĢılır. PaĢalar ve askerde bu çölün nasıl geçilebileceğine dair büyük tereddütler vardı. Bu amansız çöl, sanki gündüz Cehennem, gece ise, bir buz diyarı idi. Artı 50 ile, eksi 20 arasında değiĢen bir iklîme sahipti. O sanki kumdan bir denizdi. YAVUZ SULTAN SELĠM'ĠN SĠNA ÇÖLÜ'NÜ GEÇMESĠNĠN SIRRI Lakin Yavuz'un azmi ve kat'î kararı ile çöle girildi. Bir müddet sonra Yavuz, atından indi, yürümeye baĢladı. Askerî erkan, hayret ve dehĢet içinde idi: «Atların bile kanının kaynadığı, zor yürüdüğü bu çölde Sultân, niye atından indi, yürümeye başladı?» diye fısıltılar baĢladı. Bu dehĢet içinde askerî erkan da, atlarından inip, onlar da 592 yürümeye baĢladılar. PaĢalar, Yavuz'un can-ciğer arkadaĢı Hasan Can'a:"Ne olur Hünkara sor. Bu acep ne iĢtir?" dediler. Hasan Can, Yavuz'a merakla, bu halin neyin nesi olduğunu sorunca, Yavuz:"Hasan görmüyor musun; önümüzde Allah Resulü Fahr-i Kainat (s.a.v.) Efendimiz yürüyor?!." dedi.On üç günde bu korkunç çöl, bir bulutun altında, Allah Resûlü (s.a.v. )'ın ruhaniyetleri ile geçildi. Mısır fethedildi.Yavuz, 22 Ocak 1517'de Memlükleri, Ridaniye'de tekrar mağlup etti ve bu suretle Mısır kat'î olarak fethedilmiĢ oldu. KOCA SULTAN'IN FAZĠLETĠ Koca Sultân, Memlük Sultânının cenazesini bizzat omuzlarında taĢımak faziletini gösterdi.Mısır'a girmekle iĢ bitmedi. Memlük askerleri, dehĢet saçan sokak muharebeleri ile mukavemet ediyorlardı. Memlük fedaileri, kendilerine Yavuz'u hedef seçmiĢ bulunuyorlardı. «Yavuz'u öldürür isek, harbi kazanırız » inancı içinde idiler. Bunu duyan Sinan PaĢa, durumu Yavuz'a arz etti. Yavuz'un elbiselerini giydi. Fedaileri kendi üzerine çekti. Yavuz, arkadan yetiĢip, fedaileri bertaraf edinceye kadar Sinan PaĢa Ģehît oldu. MISIR'IN FETHĠNE DENK ġEHĠT Yavuz, Mısır'a girerken, çok mahzun idi:"Mısır'ı aldık, lakin Sinan PaĢa'yı kaybettik!.." diyordu. Bu sözleri ile, alim bir mücahidin kaybını, bir Mısır fethine denk görüyordu. Yahya Kemal, bu hicranı Ģu Ģekilde ifade eder:"On Mısr'a bir Sinan bedel olmazdı ey kaza.Kudretlu padiĢahı bu hal etti telh-kam" (Ey kaza!Sinan Paşa gibi alim bir devlet adamına on tane Mısır ülkesi bile bedel olamazdı,İşte bu durum -Sinan Paşa'nın feda edilmesi-, kudretli padişahı çok üzmüştür)Tarihin her devrinde, dev Ģahsiyetler, böyle seçkin kadrolarla devleĢmiĢlerdir. Yavuz Sultân Selîm Han, 15 ġubat 1517'de parlak bir merasimle Memlükler'in sarayına girdi. Devrin vak'anüvisi, halkın, Yavuz'u Kahire'de karĢılayıĢını Ģu Ģekilde anlatır."Halk, Yavuz'un ihtişamını seyretmek için sokakları ve pencereleri doldurmuş idi. Yavuz'u çok değişik zannediyorlar, giyiminin ve kavuğunun etrafındakilerden farklı olacağını düşünüyorlardı. Yavuz ise, önde 593 değil, cengâverlerinin ortasında idi. Elbiseleri ve kavuğu, yanındakilerden farklı değildi. Ve önüne bakarak mütevazı bir şekilde yürüyordu. " YAVUZ SULTAN SELĠM'ĠN SARIĞININ SIRRI 20 ġubat Cum'a günü, Melik Müeyyed Camisi'nde okunan hutbede hatibin kendisinden,"Hakimü'l-Harameyni'Ģ-ġerîfeyn.." diye bahsetmesi üzerine yaĢlı gözlerle itiraz etti. Hatîbin ifadesini:"Hadimu'l-Harameyni'Ģ-ġerîfeyn.." olarak düzeltmesini istedi. Bunun üzerine halıyı kaldırıp toprağa secde ile Rabbine Ģükretti. Hadimu'l-Harameyni'Ģ-ġerîfeyn'liğini ifade etmek için de, sarığının üzerine süpürge biçiminde bir sorguç taktı." YAVUZ SULTAN SELĠM SÖZLERĠ -Cesaret insanı zafere, kararsızlık tehlikeye, korkaklık ise ölüme götürür. -Haine cesaret veren merhamet, zulme yakındır. -Benim için, o mübarek makamların hizmetçisi olmaktan daha büyük Ģeref olamaz. Bana Hadimül-haremeyn (Mekke ve Medine'nin Hizmetçisi) deyin. -Devletleri yıkan tüm hataların altında nice gururun gafleti yatar. -Biz bunca meĢakkate alkıĢ uğruna katlanmadık, halis niyetimiz rızayı ilahidir. -...Ben Allah'ın emirlerini yerine getirmek, zulüm görenlere yardım etmek için zırh giydim, kılıç kuĢandım! -Vükela ve ümeranın süslü elbiseler giymesi padiĢahlarına tâzimden ileri gelir. Biz Allah'tan baĢka kime tâzime mecburuz ki bu külfeti ihtiyâr edelim? Bizim padiĢahımız Allah, vücudu saran elbiseye değil, içindeki imâna bakar. -PâdiĢâh-ı âlem olmak bir kuru kavga imiĢ, Bir velîye bende olmak cümleden a‟lâ imiĢ… -Hava kararsın, herkes evlerine dönsün, sokaklar boĢalsın, ben ondan sonra Ġstanbul‟a gireyim. Fânîlerin alkıĢları, zafer takları ve iltifâtları bizi nefsimize mağrûr edip yere sermesin! 594 -ġâyet askerlerimin torbalarında, geçmiĢ olduğumuz yerlerden alınmıĢ bir Ģey bulunsaydı, Mısır Seferi'nden vazgeçecektim!.. (Mısır Seferi'nde rûhunu saran bir endiĢe üzerine askerlerinin torbalarını, geçilen yerlerden koparılmıĢ meyve var mı, yok mu diye hassâsiyetle aratmasından sonra) -Ġsteyenler, karılarının yanına dönüp entarilerini giyebilirler! Ben düĢmana karĢı tek baĢıma da gidebilirim! (Çaldıran Seferi‟nde, çadırına ok atacak kadar ileri giden askerlerin isyan etmesi üzerine, söylediği nutuktan bir bölüm.) VEFATI Babası II. Bayezid Abalar köyünde vefat etmiĢti. Ġlginç tesadüf yıllar sonra Yavuz Sultan Selim Rumeli‘ye yönelen bir seferde,sırtında çıkan bir büyük ur, Sebebi Ģirpençe dediğimiz amansız hastalık. Sabırsızlığı ve radikal tabiatı yüzünden bu Ģifa bulmaz yarayı usturayla aldırmıĢtı. Hastalığın devamı ve yan tesirleri geçmedi, onu ölüme götürdü. Hekimlerin müdahalesine rağmen hastalığı giderek ağırlaĢtı ve iki ay kadar burada ümitsiz bir tedavi gördükten sonra (Hicri,8-9 ġevval 926. Miladi,21-22 Eylül 1520) gecesi sabaha karĢı yakın adamı olan Hasan Can yanında iken vefat etti. Manevi Ģehit oldu. Hasan Can‘ın, oğlu ġeyhülislâm Hoca Sâdeddin Efendi‘ye naklettiğine göre ölüm halindeyken onun tilâvet ettiği Yâsîn sûresini tekrarlarken ―selâm‖ âyetine geldiklerinde ruhunu teslim etmiĢtir. Ölümü oğlu Süleyman‘ın Manisa‘dan Ġstanbul‘a geliĢine kadar gizli tutuldu. 1 Ekim‘de Ġstanbul‘a getirilen naaĢı oğlu ve devlet adamları tarafından Ģehir giriĢinde karĢılandı ve Fâtih Camii‘ne indirildi. Burada kılınan namazdan sonra bugünkü türbesinin bulunduğu Mirza Sarayı denilen yerde (Sultanselim) defnedildi. Üzerine geçici olarak bir çadır kuruldu, daha sonra oğlu Süleyman tarafından buraya bir türbe ve cami yaptırıldı. Rabbim cennet mekân sultanımızın derecesini Cenneti Firdevs eylesin. Bizleri de nesillerimizi de kendisine layık evlatlar etsin. Âmin. Onun sekiz yıldan biraz fazla süren saltanatı dönemi Osmanlı tarihi için bir dönüm noktası teĢkil eder. Özellikle Doğu meselelerini 595 ele alıĢı ve bunlara kesin çözüm bulma çabalarıyla dikkati çekmiĢtir. Safevî tehdidini önlemesi ve onlara karĢı ileride Osmanlı dinî düĢüncesinin sınırlarını tayin edecek ölçüde katı Sünnî anlayıĢı öne çıkarması aynı zamanda siyasal ve sosyal hayatta da mühim bir dönüĢümün habercisi olmuĢtur. Memluk Sultanlığına son veriĢi ise Ġslâm dünyasının tek bir bayrak altında toplanması projesinin ilk adımını teĢkil etmiĢtir. Böylece Osmanlılar önemli bir dinî misyonun temsilcisi sıfatıyla Ģöhret kazanmıĢtır. Bununla birlikte bizzat kendisinin hilâfeti devralarak bu görevi ahfadına miras bıraktığı yolundaki bilgilerin doğruluğu Ģüphelidir. Ġstanbul‘da iken Ayasofya‘da düzenlenen bir törenle hilâfeti halifeden devraldığı rivayetinin tarihî bir değeri yoktur. Yavuz Sultan Selim‘in Ġslâm dünyası üzerinde bütünleĢtirici bir lider sıfatını haiz olması dönemin bazı kaynaklarınca ―hilâfet tahtının sultanı‖ Ģeklinde anılmasına yol açmıĢtır. Resmî belgelerde ise Mekke ve Medine‘nin koruyucusu (hâdimü‘l-Haremeyn) unvanıyla zikredilmiĢtir. Osmanlı kaynaklarında orta boylu, çatık kaĢlı ve sert bakıĢlı, sakalsız, ancak gür ve uzun bıyıklı, yuvarlak yüzlü ve koç burunlu olarak tavsif edilir. Her türlü silâhı çok iyi kullandığı, iyi bir avcı olduğu, debdebeden hoĢlanmadığı, sade giyinmeyi tercih ettiği, ―mücevveze‖ denilen baĢlık yerine kendi adıyla anılan ―selîmî‖ kavuk giydiği zikredilir. Devlet iĢlerini sıkı Ģekilde takip ettiği, tasarladığı iĢlerin bir an önce yerine getirilmesini istediği, son derece disiplinli ve kararlı, kan dökmekten çekinmeyen sert bir mizaca sahip, ancak sözüne sadık, nazik tabiatlı ve zarif sözlü olduğu belirtilir. Hizmetinde bulunan Celâlzâde Mustafa Çelebi onun ölüm döĢeğinde iken Pîrî Mehmed PaĢa‘ya çok zulüm yaptığını, fakat devletin ve halkın iyiliği için böyle davrandığını söylediğini yazar (Selimnâme, s. 220). Batı kaynaklarında daha çok merhametsizliği, kan dökücülüğü ile tavsif edilmiĢse de bazı elçilik raporlarında özellikle adaleti ön plana çıkarılmıĢtır. Âlimlerle sohbet etmeyi ve siyasî meselelerde bunların ve diğer devlet adamlarının görüĢlerini almayı prensip edindiği anlaĢılan 596 Yavuz Sultan Selim‘in çok okuduğu ve tarihe büyük merakı olduğu (Mısır‘da iken Ġbn Tağrîberdî‘nin en-Nücûmü‘z-zâhire adlı tarihini KemalpaĢazâde‘ye çevirtmesi, özellikle sık sık Vassâf‘ın Târîḫ‘ini okuması), Farsça‘yı çok iyi bildiği, Arapça‘ya ve Tatar lehçesine de âĢina olduğu ifade edilir. Farsça Ģiirlerini ihtiva eden divanı basılmıĢtır (Ġstanbul 1306; Berlin 1904). Türkçe Ģiirlerine de bazı tezkirelerde rastlanır. (TSMA, nr. E. 736‟da bazı Türkçe Ģiirleri kayıtlıdır). Yine tasavvufa ilgi duyduğu, Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî‘nin görüĢlerini benimsediği, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî‘ye de büyük saygısı olduğu belirtilir. Sohbet meclislerinde takdir ettiği âlimler arasında Zenbilli Ali Efendi, KemalpaĢazâde, Ġdrîs-i Bitlisî, hocası Halîmî Çelebi‘nin baĢta geldiği, Tâcîzâde Câfer Çelebi, Âhî Benli Hasan ve Revânî gibi Ģairlere değer verdiği bilinmektedir. Halk arasında ismi, gözü pekliği ve sertliğine telmihen ―Yavuz‖ Ģeklinde anılan bir padiĢah olarak adı türlü menkıbelere ve hikâyelere konu olmuĢtur. Hakkındaki menkıbelerin bazıları bir kısım yazarlarca tarihî bir gerçek Ģeklinde algılanıp nakledilmiĢtir. Bunların çoğu, onun diğer padiĢahlarla mukayese edilemeyecek ölçüde farklı tavırlarından kaynaklanmıĢ olmalıdır. Yakınında bulunan Hasan Can‘ın naklettiği rivayetler ve menkıbeler oğlu Hoca Sâdeddin Efendi‘nin Tâcü‘t-tevârîh‘inin son kısmını oluĢturur. KemalpaĢazâde, Ġdrîs-i Bitlisî, Celâlzâde Mustafa Çelebi, Âlî Mustafa Efendi gibi tarihçiler de onun hakkında bu tür menkıbevî olaylara temas ederler. Ayrıca Ģöhreti doğrudan onun adına kaleme alınan yeni bir tarihî ekolü baĢlatmıĢtır. Vefatı sırasında hayatta kalan tek oğlu Süleyman‘dır. Âlî Mustafa Efendi Ģehzadelik yıllarında câriyeden doğan bir oğlunu gizlediği, bunun Üveys PaĢa olduğu, oğlu Süleyman‘ın da bundan haberdar bulunduğu rivayetini aktarır. Adı bilinen tek hanımı Hafsa Sultan‘dır. Ayrıca AyĢe Hatun isimli birinden daha söz edilir. Kızları Beyhan Sultan (Ferhad PaĢa‘nın zevcesi), Fatma Sultan (Kara Ahmed PaĢa ve sonra Hadım Ġbrâhim PaĢa‘nın zevcesi), Hafsa Sultan (Ġskender PaĢa‘nın zevcesi), Hatice Sultan (Makbul Ġbrâhim PaĢa‘nın zevcesi), ġah Sultan (Lutfi PaĢa‘nın zevcesi), Hanım Hatun‘dur 597 (Çoban Mustafa PaĢa‘nın zevcesi). Bazı kaynaklarda Trabzon, Edirne, ġam ve Kahire‘deki imar hareketleri dıĢında Ġstanbul‘da kendi adını taĢıyan caminin temellerini attırdığı, ancak tamamlatamadığı, Tersane‘yi geniĢlettiği, Sirkeci ile Sarayburnu arasında sahilde bir köĢk yaptırdığı (Yalı KöĢkü veya MermerköĢk) zikredilir. BĠBLĠYOGRAFYA II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri (haz. Ġlhan ġahin – Feridun Emecen), Ġstanbul 1994, hk. nr. 111, 281; Ġstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri: Defter-i Müsevvedât-ı Ġn„am ve Tasaddukat (nĢr. Ömer Lutfi Barkan, TTK Belgeler, IX/13 [1979] içinde), s. 307, 313, 316; Ġdrîs-i Bitlisî, SelimĢahnâme (trc. Hicabi Kırlangıç), Ankara 2001; Ġbn Ġyâs, Bedâʾiʿu‟z-zühûr, V, tür.yer.; ġükrî-i Bitlisî, Selimnâme (nĢr. Mustafa ArgunĢah), Kayseri 1997; Ġbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, VII. Defter, s. 521, 523; VIII-IX. Defter (nĢr. Ahmet Uğur, The Reign of Sultan Selīm I in the Light of the Selīm-Nāme Literature içinde), Berlin 1985, s. 65-145; Hadîdî, Tevârîh-i Âl-i Osmân (nĢr. Necdet Öztürk), Ġstanbul 1991, s. 358, 363-421; Haydar Çelebi, Rûznâme (Feridun Bey, MünĢeât, I içinde), s. 458-500; KeĢfî Mehmed Çelebi, Selimnâme (haz. Abdurrahman Sağırlı, yüksek lisans tezi, 1993), ĠÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; ġemseddin Ġbn Tolun, Ġʿlâmü‟l-verâ (nĢr. M. Ahmed Dehmân), DımaĢk 1984, s. 227-240 vd.; Ġbn Zünbül, Vâḳıʿatü‟s-Sulṭân el-Ġavrî maʿa Selîm el-ʿOs̱mânî (nĢr. Abdülmün„im Âmir), [baskı yeri yok] 1997 (Edebü‟lharb); Celâlzâde Mustafa Çelebi, Selimnâme (nĢr. Ahmet Uğur – Mustafa Çuhadar), Ankara 1990; Adāʾī-yi ġīrāzī ve Selimnāmesi (nĢr. Abdüsselam Bilgen), Ankara 2007; Lutfî PaĢa, Târih (nĢr. Kayhan Atik), Ankara 2001, s. 197-243; Feridun Bey, MünĢeât, I, 368-500 (“Çaldıran Seferi Menzilnâmesi”, s. 396-409; “Mısır Seferi Menzilnâmesi”, s. 450-458); Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (nĢr. F. Giese, haz. Nihat Azamat), Ġstanbul 1992, s. 133-140; Cenâbî Mustafa Efendi, el-ʿAylemü‟z-zâḫir, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3100, II, vr. 353a-b ; Hoca Sâdeddin, Tâcü‟t-tevârîh, Ġstanbul 1280, II, 221-401, 602-616; Âlî Mustafa Efendi, Kitâbü‟t-Târîh-i Künhü‟l-Ahbâr (haz. Ahmet Uğur v.dğr.), Kayseri 1997, I/2, s. 1049-1266; Hammer (Atâ Bey), IV, 95-256; Marino Sanudo, I Diarii, Venice 1880-87, XV-XXX, tür.yer.; UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, II, 233-306; Selâhattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969; a.mlf., “SilahĢörün Fetihnâme-i Diyâr-ı Arab Adlı Eseri”, TV, I/2 [17] (1958), s. 295-311; I/3 [18], s. 430- 454; M. Mazzaoui, “Global Policies of Sultan Selim”, Essays on Islamic 598 Civilization, Leiden 1976, s. 224-243; M. Çağatay Uluçay, PadiĢahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 29-34; a.mlf., “Yavuz Sultan Selim Nasıl PadiĢah Oldu”, TD, VI/9 (1954), s. 53-90; VII/10 (1954), s. 117-142; VIII/11-12 (1956), s. 185-200; Ahmet Uğur, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1992; Halil Edhem, Trabzon‟da Osmanlı Kitâbeleri (haz. Ġsmail Hacıfettahoğlu), Ankara 2001, s. 75-83; Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve Ġktisadi Hayat, Ankara 2002, s. 52-59; V. V. Barthold, Halife ve Sultan (trc. Ġlyas Kamalov), Ġstanbul 2006, s. 91-111; ġehabeddin Tekindağ, “Yeni Kaynak ve Vesikaların IĢığı Altında Yavuz Sultan Selim‟in Ġran Seferi”, TD, XVII/22 (1968), s. 49-76; J. L. BacqueGrammont, “1513 Yılında Rum Eyaletinde ġüpheli Timar Sahiplerine Ait Bir Liste” (trc. Lütfi Güçer – Halil Sahillioğlu), ĠFM, XLI/1-4 (1982-83), s. 145-162; J. Aubin, “La politique orientale de Selim Ier”, Res orientales, VI, Paris 1994, s. 197-216; ġinasi Altundağ, “Selim I”, ĠA, X, 423-434; Halil Ġnalcık, “Selīm I”, EI2 (Ġng.), IX, 127-131. 599 KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN HAN(R.Aleyh) (D.H. 6 Safer 900 -M.27 Nisan 1495 Trabzon. -V.H.974.- M.1566.Zigetvar.) Karaların Hakanı Denizlerin Sultanı,2.Türk Halifesi. ġair, âlim, adil, hayır sahibi, Ģehit, MuhteĢem Osmanlı Sultanı. DOĞUMU VE ġEHZADELĠĞĠ Akdeniz'i bir Türk gölü haline getiren, Osmanlı Devleti'ne altın çağını yaĢatan, Osmanlı Ġmparatorluğu'nun onuncu padiĢahı ve Muhibbî mahlasıyla yazdığı 2779 gazel ile gazel rekorunu elinde tutan Kanuni Sultan Süleyman, 27 Nisan 1495 Pazartesi günü, Trabzon‘da doğdu. Babası Yavuz Sultan Selim, annesi Kırım Hanı Mengli Giray‘ın kızı Hafsa Sultandır. Kanûnî Sultan Süleyman, yuvarlak yüzlü, elâ gözlü, geniĢ alınlı, uzun boylu ve seyrek sakallı, zayıf, esmerdi. Ataları gibi burnu kartal gagasını andırıyordu. Sakalını kısa keser, uzun ve gür bıyıkları bunların üzerine inerdi, rengi solgundu. Sırasıyla Bolu, ġebinkarahisar, Kefe‘de Sancakbeyliği yaptı. 4 defa evlenmiĢ, hanımları; Mahidevran Sultan, Fülane Hatun, Hürrem Sultan, Gülfem Hatun‘dur. 16 tane çocuğu olmuĢ, bir kısmı küçük yaĢta vefat etmiĢ, bunlardan Hürrem‘den olma ġehzade Selim Kanuni Sultan Süleyman‘dan sonra tahta geçen isimdir. EĢler arasında Kanuni üzerinde etkili olan ve siyasi olarak önemli rol oynayanlar Hürrem Sultan ve Mahidevran Sultan‘dır.46 yıllık padiĢahlığı sırasında 13 defa sefere çıkmıĢ, 300 kale fethetmiĢtir. 600 Çocukları: ġehzade Mustafa, II.Selim, ġehzade Bayezit, Abdullah, Murad, Mehmed, Mahmud, Cihangir. Kız çocukları: Mihrimah Sultan, Raziye Sultan. Türklerin kendisine Kanuni ve Gazi, Avrupalıların ise "MuhteĢem" dedikleri Süleyman Han, (1520 - 1566)tam 46 yıl Ģan ve Ģerefle 13 kez sefere çıkan ömrü at sırtında geçen, babasından devraldığı 6.557.000 km2 Osmanlı toprağını, yaptığı fetihlerle 14.893.000 km2 ye ulaĢtırdı. Bulunduğu yüzyıl, dünya tarihine Türk asrı olarak geçti. Âlimlere, Ģairlere karĢı hürmetkârdı. Ömrü boyunca ilim ve sanatın hamisi oldu. Osmanlı tarihinin en önemli isimleri onun döneminde yaĢadı ve eserler bıraktı: Bu asırda her sahada Sadrazamı Ġbrahim PaĢa, Lütfi PaĢa, Sokullu Mehmed PaĢa; ġeyhülislamı Kemal paĢazade, Ebüssü´ud Efendi, Ģairi Baki, Fuzuli; Büyük deha Mimar Sinan; minyatür sanatçısı Nigârî, Kaptan-ı deryası Barbaros Hayreddin PaĢa tarihçilerimiz Kemal PaĢazade ve TaĢköprülüzade gibi dahi devlet ve ilim adamları yetiĢti. Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun Beylikten baĢlayarak Cumhuriyet kurulana kadar gelmiĢ geçmiĢ 36 padiĢahın içerisinde; naif kiĢiliği, adaletli tavrı, cesaretli komutanlığı, üstün zekâsı, sanat adamlığı ile ismi öne çıkmıĢ padiĢahlarımızdan bir tanesidir. En uzun süreli padiĢahlık yapmıĢ ve ordusu Zigetvar seferinde iken hayata gözlerini yummuĢtur. Ordu hezeyana uğramasın diye aylarca öldüğü ordudan ve halktan saklanmıĢ, zafer kazanılınca halka söylenmiĢtir. Halkı ve fethettiği ülkelerin vatandaĢları tarafından çok sevilen üstün bir Ģahsiyettir. Sultan Süleyman Han´ın asıl adından daha fazla bilinip, Ģöhreti olan Kanuni ünvanı, önceki Osmanlı kanunnamelerini ve devri icabı lüzumlu hükümleri Kanunname-i Al-i Osman adı altında, Ġslam hukuku esasları dâhilinde toplattırıp tanzim ettirmesinden ileri geliyor. Kanûnî Sultan Süleyman devri, Türk hâkimiyetinin doruk noktasına ulaĢtığı bir devir olmuĢtur. “Süleyman” ismi kendisine Kur‘ân-ı Kerîm‘den tefe‘ül olunarak verildi. Adını Neml Sûresi‘nin 601 30. âyet-i kerîmesindeki Hz. Süleyman‘ın (a.s.) isminden aldı. Sanki bu isim, daha o anda, ġehzâde Süleymân‘a lûtfedilecek olan dünya ve ukbâ saltanatlarını birleĢtiren bir ihtiĢâmın müjdesini de beraberinde taĢıyordu. Çocukluk yılları babasının sancak beyi olarak görev yaptığı Trabzon‘da geçti. Babası Yavuz Sultan Selim, onu küçük yaĢlardan itibaren çok titiz bir Ģekilde yetiĢtirmeye baĢladı. Ġlk eğitimini annesinden ve ninesi Gülbahar Hatun‘dan (Yavuz Sultan Selim‘in annesi) aldı. Trabzon sarayında kendisine tahsis edilen hocalardan özel eğitim aldı. Adı bilinen ilk hocası Hayreddin Efendi‘dir. Evliya Çelebi‘ye göre Trabzon‘da iken sütkardeĢi Kadı Ömer Efendi‘nin oğlu Yahyâ ile (BeĢiktaĢlı Yahyâ Efendi) birlikte bir Rum‘dan kuyumculuk öğrendi. Benzeri görülmemiĢ bir terbiye ve tahsil gördü. Yedi yaĢına gelince tahsil için Ġstanbul‘a, dedesi Sultan Ġkinci Bayezid‘in yanına gönderildi; ġehzade Süleyman, burada Kara Kızoğlu Hayreddin Hızır Efendi‘den tarih, fen, edebiyat ve din dersleri alırken, savaĢ teknikleri konusunda da öğrenim görüyordu. Osmanlı geleneği uyarınca Ģehzadeler on yaĢından sonra yöneticilik yapmak üzere sancakbeyi olarak atanırdı. Ancak ġehzade Süleyman‘ın atanması amcalarının tutumu sebebiyle biraz gecikti. Önce ġarki Karahisar‘a (günümüzde ġebinkarahisar), sonra Bolu‘ya sancakbeyi olarak atansa da en sonunda Kırım‘da bulunan Kefe‘ye gönderildi. ġehzade Süleyman annesi, hocası ve lalası yanında olduğu halde gemiyle Trabzon‘dan Kefe‘ye gitti. Burada kaldığı süre zarfında babasının taht için mücadelelerine Ģahit oldu; onun tahtı elde edebilmek için giriĢtiği askerî hazırlıklara destek verdi. Babasının 1512‘de tahta çıkıĢı kendisine gelecekteki iktidarın yolunu da açmıĢ bulunuyordu. ġehzadelerin görev yaptığı Ģehirlerin Ġstanbul‘a yakınlığı padiĢah değiĢikliği sırasında tahta geçebilmek için önemli bir faktör olduğu için, Ģehzadeler arasında bu tür rekabetler oldukça yaygındı. II. Bayezid‘in en büyük oğlu olan ġehzade Ahmet, ġehzade Selim‘in oğlunun önemli bir yerde sancakbeyliği yapmasını engellemiĢtir. ġehzade Selim, babası 2. Bayezid ve kardeĢleri ġehzade Ahmet ve ġehzade Korkud‘la yaptığı mücadeleler sonrasında 602 Babasının 1512‘de tahta çıkıĢı kendisine gelecekteki iktidarın yolunu da açmıĢ bulunuyordu. On beĢ yaĢına kadar babası Yavuz Sultan Selim‘in yanında kaldı ve bu müddet içinde iyi bir öğrenim ve eğitim gördü. ġehzade Süleyman babasının padiĢah olması sonrasında Kefe‘den Ġstanbul‘a geldi. Burada bir süre kaldıktan sonra Manisa‘ya sancakbeyi olarak atandı. PadiĢah olana kadar yedi yıl burada kaldı. Babası Yavuz Sultan Selim´in 1514 Ġran ve 1516 Mısır seferleri sırasında Rumeli´nin muhafazasıyla görevlendirildi ve Edirne´de oturdu. 1. Selim‘in tek oğlu olması dolayısıyla tahta geçmesi sorunsuz oldu. 1. Selim‘in vefatı sonrasında Ġstanbul‘a gelerek 30 Eylül 1520 tarihinde 26 yaĢında tahta oturdu. Yavuz Sultan Selim‘in, 1512 de tahta geçmesi üzerine Ġstanbul‘a çağırılan ġehzade Süleyman, babasının kardeĢleriyle mücadeleleri sırasında Ġstanbul‘da kalarak babasına vekâlet etti. Bu sırada Saruhan sancakbeyliğinde de bulundu. Babası Yavuz Sultan Selim‘in ölümü üzerine, 30 Eylül 1520‘de, yirmi beĢ yaĢındayken Osmanlı tahtına geçti. Kendisinden baĢka erkek kardeĢi olmadığı için tahta geçiĢi kolay ve çatıĢmasız oldu. Çok ciddi ve kendinden emin bir padiĢah olan Kanûnî Sultan Süleyman, azim ve irade sahibiydi. Yapacağı iĢlerde hiç acele etmez, gayet geniĢ düĢünür ve verdiği emirden asla geri dönmezdi. ĠĢ baĢına getireceği adamlara, kabiliyet derecelerine göre görev verirdi. Kendisine ―Kanûnî‖ denmesi, yeni kanunlar icad etmesinden değil, mevcut kanunları yazdırtıp çok sıkı bir Ģekilde tatbik etmesinden dolayıdır. Kanûnî Sultan Süleyman, adaleti seven bir padiĢahtı. Mısır‘dan gelen vergiyi haddinden fazla bulup, yaptırdığı araĢtırma sonunda halkın zulme uğradığını düĢünmesi ve Mısır Valisini değiĢtirmesi bunun açık kanıtıdır. Kanûnî Sultan Süleyman, tahta çıktığı sırada Osmanlı Devleti dünyanın en zengin ve en güçlü devleti konumundaydı. Babasının ölümü ve kendisinin padiĢah olması, ―Arslan öldü, yerine kuzu geçti‖ diye düĢünen Avrupalıları sevindiriyordu. Ancak Avrupalılar, çok geçmeden hayal kırıklığına uğradılar. 603 ġEHZADELĠK EĞĠTĠMĠ Yavuz Sultan Selîm‘in 1512‘de tahta geçmesi üzerine, ġehzâde Süleyman Ġstanbul‘a çağrılmıĢ, Yavuz‘un, kardeĢleri ile mücâdelesi sırasında Ġstanbul‘da ona vekâlet etmiĢti. Babası kardeĢlerini yenip tahtta rakipsiz bir hâle gelince genç ġehzâde, merkezi Manisa olan Saruhan sancak beyliğine gönderilmiĢti. Bu sûretle devlet idâresindeki tecrübesi ikmâl ettirilmiĢ oldu. Diğer yandan annesi, zamanın velîsi olan Sünbül Efendi‘den oğlunun mânevî eğitimi ile meĢgul olmak üzere bir talebesini istemiĢti. O da Merkez Efendi‘yi Manisa‘ya tâyin etmiĢ, bu sûretle Kanunî, mâneviyat âleminde rûhunu besleyecek ilk kaynağa ulaĢmıĢtı. Kanunî Sultan Süleyman, 30 Eylül 1520‘de genç yaĢta tahta geçti. Babasına büyük bir cenaze töreni düzenledi. Babasının cenazesini Topkapı‘da karĢıladı. Fâtih Câmisi‘ne kadar cenâzenin arkasında yürüdü. Yavuz Selim Han‘ın temiz naaĢı, cenaze namazını edadan sonra Fâtih civarında Sultan Selim semtindeki kabrine defnedildi. Kanunî, mimarbaĢı Ali Ağa‘ya, burada babasının adına bir câmi ve türbe yapılması için talimat verdi. Yeni padiĢah Silahtarlara 1000 akçe bahĢiĢ verdi gündeliklere 5 akçe zam yaptı. Bütün kimsesizlere 4 akçe dağıttı. Yeniçerilere 3000 akçe bahĢiĢ verildi. Birçok para daha verildi. Her padiĢah tahta çıktığında cülus bahĢiĢi verirdi. Bu uygulama 18. yüzyıla kadar sürdü. Süleyman, ceza vermekten de geri durmadı. Kaptan-ı Derya Cafer Bey ve birkaç silahtar halka zulmettiği gerekçesiyle idam edildi. Bu yaptıkları onun "Kanuni" unvanını almasında önemli rol oynadı. Kanuni, baĢarılı bir asker, kudretli olarak kabul edilen bir devlet adamı, eĢine nadir rastlanan bir devlet teĢkilatçısıydı. Kanuni unvanını kanunları yenileyip ek kanunlar yapıp, bunlara önem verdiği için verildi. MUHTEġEM SÜLEYMAN Kanunî, babasından dünyanın en zengin ve en güçlü ordusuna sahip bir devleti mîras olarak devralmıĢtı. Kısa zamanda, giriĢtiği fütûhâtın büyüklüğü kadar idâresindeki dirâyet ve fazîlet ile de öyle 604 temâyüz etti ki, hasmı olan Avrupalılar bile kendisini “MuhteĢem Süleyman” lâkabı ile anmaya mecbur kaldılar. ĠLK ĠCRAATLAR Kanûnî Sultan Süleyman, padiĢahlığının ilk yıllarında bazı iç isyanlarla uğraĢtı. Bu isyanlardan ilki; Mısır'ın fethinden sonra Yavuz Sultan Selim'in ġam Valisi olarak atadığı Canbirdi Gazeli'nin çıkardığı isyan oldu. Amacı Memlük devletini yeniden kurmak olan Canbirdi Gazeli, 1521 yılının Ocak ayında Dulkadiroğulları'ndan ġehsuvaroğlu Ali Bey komutasındaki Osmanlı kuvvetleri tarafından bozguna uğratılarak yakalandı ve idam edildi. Kanûnî Sultan Süleyman, sonraki yıllarda yine Mısır'da sadrazamlık hakkının kendisinde olması gerektiğini savunan Ahmet PaĢa, Anadolu'da Safevilerin desteğiyle ortaya çıkan Kalender Çelebi ve vergi sistemini bahane ederek ayaklanan Baba Zünnun isyanlarıyla uğraĢtı. Çıkan tüm bu isyanlar Osmanlı kuvvetleri tarafından baĢarıyla bastırıldı. Tahta geçiĢinin ikinci ayı daha dolmadan babası zamanında ġam beylerbeyiliğine getirilen eski Memlük emîri Canbirdi Gazâlî‘nin isyanıyla karĢılaĢtı. Safevîler‘in devreye girme ihtimali onda büyük endiĢeye yol açtıysa da isyan kısa sürede bastırıldı. KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN'IN ĠLK SEFERĠ Ġlk sefer-i hümâyunu olan Belgrad harekâtı sadece askerî bakımdan değil devletin vizyonu açısından da sembolik bir önem taĢır. Burası, vaktiyle büyük atası Fâtih Sultan Mehmet‘in baĢarısızlığa uğradığı ana hedefi konumundaydı. Kanunî Sultan Süleyman, Belgrad‘ı alarak batıya karĢı yeni bir açılım sağlamak amacındaydı. 1 Ağustos 1521‘de kuĢatılan Ģehir 29 Ağustos‘ta teslim oldu. Kanunî Sultan Süleyman bu ilk siyasî faaliyetlerinde Fâtih Sultan Mehmet‘in izlerini takip etti ve buna göre bir strateji oluĢturdu. Belgrad‘ın ele geçirilmesinin ardından ilk hedefinin yine vaktiyle büyük dedesinin baĢarısızlığa uğradığı Rodos olması bu bakımdan dikkat çekicidir. Bundan bir sene sonra, Sultan Süleyman‘ın seferi Akdeniz‘deki Rodos‘a, Hospitalier ġövalyeleri‘nin üzerine oldu. Bu 605 kuĢatma için 1522 senesinin Haziran ayında suya inen Devlet-i Aliyye Donanması, 28 Temmuz‘da Rodos‘a vardı. YaklaĢık 100.000 asker ve 400 gemiden oluĢan bu muazzam ordu, 6 ayı geçen kuĢatmadan sonra ġövalyelerin teslim olmasıyla Rodos‘u resmen almıĢ bulunuyordu. Bunun üçüncü ayağı ise Ġtalya‘ya yönelik niyetlerinin baĢlangıcı olarak tasarlanan Korfu seferidir. Kanuni Sultan Süleyman 1521'de Belgrad'ı fethederek Orta Avrupa´nın, 1522'de Ģövalyelerin üssü olan Rodos´u kuĢatarak da Akdeniz hâkimiyetinin kapılarınıOsmanlı Devletine açtı. 1526´da yüz bin kiĢilik ordusu ve 300 kadar top ile Mohaç ovasında Macar Ordusuyla karĢılaĢtı. Tarihin bu en büyük meydan savaĢında düĢman ordusunu yok eden Kanuni, 20 Eylül´de Macaristan´ın baĢĢehri Budin´e girdi.1529 da Viyana muhasara edildi ise de, kuĢatma vasıtalarının getirilmemesi ve kıĢ mevsiminin yaklaĢması üzerine neticesiz kaldı. 1532´de Alman seferine çıkan Kanuni, Viyana´yı arkada bırakarak Gratz, Marburg, Gunss ve daha birçok Alman Ģehirlerini zapt etti. BELGRAD'IN FETHĠ Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktığında Avrupa'nın en güçlü devleti Roma-Germen Ġmparatorluğu (Almanya) idi. Almanya Ġmparatoru ġarlken Macaristan'a hakim olmak için Macar kralı ile yakın akrabalık iliĢkileri kurmuĢtu. Macar Kralı Ġkinci Lui, ġarlken'e güvenerek vergilerini ödemiyor kendisine gönderilen Osmanlı elçilerini öldürtüyordu. Fatih Sultan Mehmet, Avrupa'da düzenlediği seferlerde Sırbistan'ı almıĢtı. Ancak stratejik bir öneme sahip Macaristan alınamamıĢtı. Kanûnî Sultan Süleyman Macaristan'ı almak üzere harekete geçti. Belgrad, karadan ve Tuna ırmağındaki Osmanlı donanması tarafından kuĢatıldı. ġehir, gayet iyi savunulmasına rağmen teslim olmak zorunda kaldı (29 Ağustos 1521). Belgrad Muhafızlığına Balı PaĢa getirildi. Bu sefer sonunda Ġstanbul'a gönderilen bazı Belgradlılar kurulan Belgrad köyüne yerleĢtirildi. Belgrad'ın fethi, Kanuni Sultan Süleyman'ın ilk fethidir. Belgrad, bundan sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin Avrupa'ya açılan en büyük kapısı oldu. Bu sebeple Belgrad'a "Darü'l-cihad" denildi. 606 ġARLKEN ve AVRUPA Alman Ġmparatoru ġarlken'in amacı tüm Avrupa'da hâkimiyet sağlamaktı. ġarlken, fikirlerine karĢı çıkan Fransa Kralı Fransuva'yı esir aldı. Fransa Kralının annesi DüĢes Dangolen, Kanûnî'ye bir mektup yazarak yardım istedi. Bunun üzerine Kaptan-ı Derya Barboros Hayreddin PaĢa Fransa'nın Akdeniz kıyısındaki Ģehri Nis'e giderek ġarlken'in donanmasını yendi. Hem Fransa'yı hem de Fransuva'yı kurtardı. TARĠHĠN EN KISA SÜREN MEYDAN SAVAġI Derhâl Avrupa hedefine yönelen genç hükümdar, 1522‘de Rodos‘u aldı. 29 Ağustos 1526‘da Mohaç ovasında yapılan tarihin en kısa sürede biten meydan muharebesi " Mohaç SavaĢı" ile Macaristan‘ı haritadan sildi. BudapeĢte‘yi fethetti. 1529‘da Viyana kuĢatıldı. 1532‘de Avusturya seferine çıkıldı. 1533‘de Almanya ile anlaĢma imzâlandı. 1537‘de Estergon, Ġstoni ve Belgrad‘ı fethetti. MOHAÇ SAVAġI ġarlken'in büyük bir tehlike olmaya baĢladığını gören Kanûnî Sultan Süleyman, Fransuva'nın da ısrarı üzerine ġarlken'e karĢı savaĢ açmaya karar verdi. Osmanlı ordusu Tuna nehrini geçerek Macaristan'a girdi. 1521 senesinde Belgrad‘ın Osmanlı eline geçmesiyle Macaristan‘ın gücü kırıldıysa da, Katolik dünyasının tehlikesi tamamen geçmiĢ değildi. Katolik dünyasının öncüsü olan Macaristan üzerine sefer düzenlemeye karar veren Sultan Süleyman, 10 Mart 1526 tarihinde savaĢ hazırlıklarının ilk emrini verdi.23 Nisan 1526 tarihinde, 60.000 kiĢilik ordu ve 300 top ile sefere çıkıldı. Macar ordusu, Osmanlı‘yı karĢılamak üzere Mohaç ovasına bir ordugâh kurdu. Macar Kralı II. Lajos ordunun baĢında bulunuyordu. Çevreye gönderdiği akıncılarla Macar ordusunun yardım almasını engelleyen Sultan Süleyman, 28 Ağustos 1526 tarihinde Mohaç ovasına geldi. Hiç vakit kaybetmeden savaĢ meclisini toplayan Sultan, tecrübeli askerlerden savaĢ hakkında fikir aldı. En son Yahya paĢazade Malkoçoğlu Bali Bey‘in kitle halinde saldırının tehlikeli olup, Macar ordusunun yan ve gerilerine yapılacak saldırıların daha etkili olacağı fikri kabul edildi. 607 Kendi savaĢ planı gereğince iki safa ayrılan Macar ordusu, 29 Ağustos‘ta saldırıya geçti. Macar kuvvetlerinin saldırısını karĢılayan Rumeli Ordusu, bir süre çarpıĢtıktan sonra geri çekilince, onları kovalamaya baĢlayan Macar askerleri Osmanlı topçularının menziline girmiĢ oldu. Topçu ateĢinin devam ettiği sırada Osmanlı ordugâhına girmeyi baĢaran ikinci Macar safları yaklaĢık yarım saat Osmanlı Ordusunun merkezi ve yeniçeriler tarafından yoğun ateĢe tutuldu. Bu ateĢ altında oldukça zayiat veren Macar ordusu, Osmanlı kaynaklarına göre ―telef olmuĢtur.‖ 29 Ağustos 1526'da Macar ordusuyla Mohaç'ta yapılan savaĢta Macar ordusu iki saatte dağıldı. Mohaç SavaĢı parlak ve Ģanlı bir zaferle neticelendi. Budin (BudapeĢte) alındı. Macaristan, Osmanlı Devletine bağlı bir krallık haline geldi ve baĢına Macar soylularından Jan Zapolya getirildi. Mohaç SavaĢı‘nın sonucu mutlak Devlet-i Aliye zaferidir. Bu savaĢ sonrası Osmanlı Hristiyanlığın en güçlü savunma hattını kırmıĢ oldu. Kralın öldürülmesi üzerine boĢalan Macar tahtına asiller meclisi tarafından Janos Szapolyai seçildi. Bazı kesimlerin bu durumu kabullenmedikleri için Avusturya ArĢidükü I. Ferdinand‘ı kral seçmeleri, bunun üzerine Szapolyai‘nin Osmanlı‘dan yardım istemesi Osmanlı-Avusturya savaĢlarına ve akabinde I. Viyana KuĢatmasına yol açacaktı. VĠYANA KUġATMASI Macaristan'ın Türkler tarafından fethi Avusturya ile Türkleri karĢı karĢıya getirdi. Mohaç SavaĢı'ndan sonra Macaristan bir tampon bölge haline gelmiĢti. Avusturya ArĢidükü Ferdinand, Macaristan'ın Osmanlı hâkimiyetine girmesini istemiyordu. Ferdinand, ġarlken'in de desteğiyle Jan Zapolya'yı tanımadı ve Budin'e girdi. KarĢı sefere çıkan Kanûnî Sultan Süleyman Budin'i geri aldı. SavaĢmayı göze alamayan Ferdinand ve ġarlken Avusturya'nın baĢkenti Viyana'ya kaçtılar ve Viyana kuĢatıldı (26 Eylül 1529). KıĢ mevsimi yaklaĢtığı için 16 Ekim günü kuĢatma kaldırıldı. Osmanlı Devleti, Viyana kuĢatmasından bir 608 sonuç elde edememesine rağmen, Macaristan'daki durumunu güçlendirmiĢ ve Avrupa'nın karĢı saldırı yapmasını engellemiĢtir. Macaristan üzerindeki emellerinden vazgeçmeyen Ferdinand, Kanûnî'ye bir elçi göndererek Macaristan'ın kendisine verilmesini istedi. Buna karĢılık vergi vermeyi kabul ediyordu. Bu talebi karĢısında olumsuz cevap alan Ferdinand Budin'i kuĢattı. I. Ferdinand, Szapolyai‘yi yenmesinin ardından Osmanlı‘dan yardım istenmesi ve Sultan Süleyman‘ın Avusturya‘nın güçlenmesini istememesi üzerine 10 Mayıs 1529 tarihinde sefere çıkıldı. 18 Ağustos günü Mohaç ovasına ulaĢıldı ve Szapolyai‘de 6000 kiĢiyle birlikte Osmanlı Ordusuna katıldı ve Sultan Süleyman‘ın elini öptü. 8 Eylül günü Budin kalesinin kapılarından biri ele geçirildi ve kaleyi savunan askerler hayatlarının bağıĢlanması Ģartıyla teslim oldular. Osmanlı‘nın kısa zamanda bu kadar büyük baĢarılar elde etmesinin ardından direnmenin saçma olacağını anlayan Boğdan Voyvodası IV. Petru‘da ordugâha gelerek biat etti. 22 Eylül‘de Avusturya sınırını geçen Sultan Süleyman, 27 Eylül‘de baĢkenti kuĢatmaya baĢladı. Kanuni Sultan Süleyman‘ın 120.000 kiĢilik orduyla hareket edeceğini duyan bütün Avrupa‘da bir korku baĢlamıĢ, o dönemde had safhada olan mezheb kavgalarını bile bir kenara bırakıp Viyana‘ya yardıma gelmiĢlerdi. Ferdinand korkusundan Ģehri terk etmiĢ ve yerine daha tecrübeli bir asker olan Nicolos‘u bırakmıĢtı. Nicolos'a göre müdafaa savaĢının gereği olarak, Türk ordusu gelmeden Viyana yakınlarındaki mahalleleri tamamen yakıp yıkmıĢ, birinci istihkâm hattından yirmi adım içeride ikinci bir istihkâm inĢa etmiĢ, Tuna sahillerine kazıklar diktirerek müdafaa için gerekli tedbirleri almıĢtı. Osmanlı humbaracılarının yakıcı tesirlerinden korunmak için evlerin ahĢap çatılarını yıktırmıĢ, top güllelerinin tesirini azaltmak için de, sokakların kaldırımlarını söktürmüĢtü. Ayrıca iki ay yetecek kadar erzak temin edip, Ģehirdeki sivil halkı dıĢarı çıkarmıĢtı. KuĢatma baĢladıktan sonra on yedi gün boyunda kaleyi vurduran Sultan Süleyman, Ģehrin surlarına iyice zarar vermiĢti. Bu 609 sırada bir gülle isabetiyle Nicolos da ölmüĢtü. KuĢatma, kıĢ ayının etkisiyle uzadıkça uzuyordu, ayrıca mevsim koĢullarına bir de mühimmatın geç gelmesi eklenince kuĢatma iyice zor bir hal alıyordu. Bütün bu zorluklara ek, Viyana‘ya yardım için Alman ordusunun hazırlandığı istihbaratı gelince, Sultan Süleyman saldırının durdurulması emrini verdi. 16 Ekim günü harekete geçen ordu, 16 Aralık‘ta Ġstanbul‘a ulaĢmıĢtı. MACARĠSTAN SEFERLERĠ Kanûnî Sultan Süleyman, bunun üzerine Almanya seferine çıktı. Budin'i geri alıp Estergon'a kadar ilerleyen Osmanlı kuvvetleri, Avusturya ve Almanya içlerine akınlar düzenledi. Yedi ay süren Almanya seferi sırasında Avusturya'da birçok kasaba, Ģehir ve kale fethedildi. Avusturya, yapılan bu savaĢlar sonunda harap ve bitkin bir hale geldi. Bunun üzerine Ferdinand barıĢ istedi. Ġmzalanan Ġstanbul AntlaĢması ile Ferdinand ve ġarlken'in hem Macaristan hem de tüm Avrupa'yı ele geçirme çabaları sonuçsuz kaldı (22 Temmuz 1533). Ferdinand'ın Macaristan üzerinde ki emellerinden vazgeçmeye niyeti yoktu. Jan Zapolya ölmüĢ, yerine oğlu Sigismund geçmiĢti. Bundan istifade eden Ferdinand Budin'i kuĢattı. Bunun üzerine 1540 yılında Kanûnî tekrardan Macaristan seferine çıktı ve çok güçlü bir orduyla birlikte Budin'e girdi. Sigismund'u Erdel Beyliği'ne atadı ve Macaristan'ı Osmanlı Devleti'ne bağlı Budin eyaleti haline getirdi. Süleyman PaĢa bu bölgenin beylerbeyliğine atandı. Avusturya'nın elinde sadece kuzey Macaristan kaldı. Kanûnî döneminin önemli siyasi olaylarından olan Osmanlı-Macaristan, Almanya, Avusturya iliĢkileri Kanûnî'nin ölümüne kadar devam etti. ĠSTANBUL ANTLAġMASI Osmanlı ile iyi geçinmekten baĢka çaresi olmadığını kabul eden Ferdinand‘ın gönderdiği elçiler ile Osmanlı arasında imzalanan bu antlaĢmaya göre; Macaristan‘ın Osmanlı toprağı olduğu kabul edildi. Janos Szapolyai‘nin hükümdarlığı kabul edildi. Osmanlı‘ya senelik 30.000 altın vergi verilmesi kabul edildi. Ferdinand‟ın Kanuni Sultan Süleyman‟a değil, Sadrazama denk olduğu kabul edildi.Fransa elçisi Jean de La Forêt'in 610 giriĢimleri sonucu, 18 ġubat 1536 tarihinde Sultan Süleyman, Fransa ile kapitülasyon anlaĢması imzaladı. AnlaĢmayla birlikte Fransızlara ticari ve hukuki alanlarda birtakım ayrıcalıklar tanındı. HAYRETTĠN PAġA'NIN OSMANLI HĠZMETĠNE GĠRMESĠ Kanuni Sultan Süleyman 1533 yılında Barbaros Hayreddin PaĢa'yı Kaptan-ı Deryalığa getirerek Cezayir Osmanlı topraklarına kattı. Barbaros Ege denizinde Venediklilerin elinde bulunan adaları aldı. 1534´de Safeviler üzerine sefere çıkan sultan, Bağdat ve Basra´yı zaptetti. Bağdad´da evliya kabirlerini ve Kerbela´ da Hazreti Ali ve hazreti Hüseyin´in makamlarını ziyaret eden Kanuni, Abdülkadir-i Geylan´i hazretlerinin kabrine türbe ve yanına imaret yaptırdı. Fetih hareketlerine devam eden Kanuni, 1535´de Tebriz´i zaptetti. 1537´de Ġtalya seferine çıkarak, Otranto´ya kadar ilerledi. Bu yıllarda hazırlanan Avusturya ve Macaristan seferleri büyük bir Haçlı donanması hazırlanmasına neden oldu. Andrea Doria komutasındaki Haçlı donanmasında Venedik ve Cenevizliler'den baĢka Malta, Portekiz ve Ġspanya'ya ait gemiler de bulunuyordu. 1538 senesinde Barbaros Hayreddin PaĢa komutasındaki Osmanlı Donanması, Osmanlı‘nın Akdeniz‘de güçlenmesini istemeyen Haçlılarla 28 Eylül 1538 tarihinde Preveze açıklarında karĢı karıya geldi.Haçlı donanması 602, Osmanlı donanması ise sadece 122 parçaydı. Preveze körfezinde 27 Eylül 1538'de yapılan savaĢta, Barbaros Hayreddin komutasındaki Osmanlı donanması büyük bir zafer elde etti. Tarihe Preveze Deniz Zaferi olarak geçen bu savaĢ sonunda Akdeniz bir Türk Gölü haline geldi. 1543 senesinde Osmanlı için de bir tehdit olan ġarlken‘e karĢı Fransız donanmasına yardım amacıyla Barbaros Hayrettin PaĢa komutasındaki Osmanlı donanması Nis Kalesi‘ni alarak Fransa‘ya bıraktı. 611 1551 senesinde Saint Jean ġövalyeleri‘nin elindeki Trablusgarp, Turgut Reis komutasındaki Osmanlı Donanması tarafından ele geçirildi. Osmanlı donanmasının Akdeniz‘deki üstünlüğüne son vermek amacıyla oluĢturulan Haçlı donanması Cerbe Adası önünde Osmanlı donanmasına yenildi. Ardından ada Osmanlı Devleti‘ne bağlandı. Böylece Akdeniz Osmanlı Devleti için göl haline geldi. Bu fetihleri; 1543´de Estergon,Nis ve ĠstolniBelgrad, 1551´de Trablusgarb ve 1553´te Nahcıvan seferi takip etti. O sırada devletin ihtiĢâmı öyle göz kamaĢtırıcı idi ki, Barbaros Hayreddîn PaĢa, ―Ġslâm birliği‖ düĢüncesi ile mâliki olduğu kuzey Afrika‘yı Osmanlı devletine hediye etti. Kanunî de, buna mukâbil ona devletin Kaptan-ı Deryâlığı‘nı (Osmanlı deniz kuvvetleri kumandanlığını) verdi. Akdeniz kısa zamanda bir Osmanlı gölü hâline geldi. Hind Okyanusu‘na bile donanma gönderilerek, oradaki Müslümanlara yardımda bulunuldu. Sudan ve HabeĢistan‘a seferler yapıldı. Hudutlar, güneyde orta Afrika‘ya kadar uzandı. Kuzeyde Kırım Hanları, Moskova‘ya kadar ilerlediler. 1548‘de Tebriz dördüncü defa geri alındı. Böylece doğudaki hudut, Hazar Denizi‘ne dayanmıĢ oldu. SÜLEYMAN SÖZÜ Bu Ģekilde mânevî olarak da ilâhî te‘yîde mazhar olan Kanunî Sultan Süleyman Han, uzun ömrünü, insanlığı huzur ve saâdete eriĢtirmek için harcadı. Birçok zâlim kralın zulmü altında inleyen insanları kurtararak, onlara Ġslâm‘ın eĢsiz merhamet, Ģefkat ve adâletini tattırdı. Her yerde husûsiyle Ġslâm memleketlerinde onun adı hayır ve hürmetle yâd edilir oldu. Emsalsiz adâlet ve doğruluğu sebebiyle halk arasında riâyet edilmesi gereken ―söz ve vaad‖lere “ahd-i Süleymânî” (Süleyman sözü) ifâdesi, bir darb-ı mesel hâline geldi. Onun devrinde muhteĢem Osmanlı ordusunun önüne hiçbir düĢman kuvveti çıkmaya cesaret edememekteydi. Hattâ umûmiyetle bütün Avrupa‘yı kendi etrafında toplamayı baĢarmıĢ 612 bulunan ġarlken bile, Kanunî‘nin karĢısına çıkmaktan son derece çekinmekteydi. Üzerine yapılan sefer-i hümâyûnlarda köĢe bucak kaçmaktan baĢka bir Ģey yapamıyordu. Çünkü âdeta bir mûsikî âhenginde harp eden Osmanlı ordusuna karĢı koymak, bütün Avrupa‘nın Ren kıyılarına kadar kaybı demekti. Dolayısıyla ġarlken, her Ģeye rağmen kesin bir mağlûbiyeti kabûllenmek istemediği için aczini gizlemiyor, sürekli olarak Osmanlı ordusundan kaçıyordu. Kanunî, babasından devraldığı 6.557.000 km2 ‘lik vatan toprağını, 14.893.000 km2 ‘ye ulaĢtırdı. Hudutlar, kıt‘a ve okyanuslarla çizilir oldu. Nice nâmdar krallar dahî, Osmanlı karĢısında acziyetten baĢka bir Ģey yapamıyorlardı. "BEN KARA VE DENĠZLERĠN HAKANIYIM" Ġspanya kralı, Kanunî‘nin kaptan-ı deryâsı Hayreddîn PaĢa‘nın fetih hamlelerinden nefes alamayıp Müslüman beldelerinde istediği zulmü icrâ edemeyince, buna karĢılık kuru bir cesaretle Anadolu topraklarına doğru intikam seferine karar vermiĢti. O sıralarda Kanunî Sultan Süleyman Hân‘ın Avrupa içlerinde bulunması da kendisini bu hususta bir hayli heveslendirmiĢti. Ancak durumu öğrenen Alman imparatoru Ferdinand, hem Ġspanya kralının gerçekleri görerek hareket etmesi, hem de Kanunî‘ye karĢı kendisine bir müttefik bulabilmek gâyesiyle ona, Osmanlı hakkında büyük itiraflarla dolu Ģu mektubu yazmak zorunda kaldı: “–KardeĢim Ġspanya Kralı! Duydum ki, Osmanlılar Avrupa seferinde iken sen de bu fırsattan istifâde ile Anadolu‟ya sefere çıkacakmıĢsın! Doğrusu bu hareketi yerinde ve isâbetli bulmadım. Zira ben, hayatım boyunca bizlerden birinin Anadolu‟ya sefer yaparak orada bir kaleyi veya herhangi bir yeri fethederek ellerinde tutabildiklerini görmedim. Bir müddet elde tutulabilenler de, dâimâ Türkler tarafından tekrar geriye alınmıĢlardır. Anadolu bir tarafa, bizim memleketimizde fethettikleri yerleri bile geri alamıyoruz. Bir düĢün; nice yıldır hangi kaleyi aldık da elimizde tutabildik? Hangi Ģehri veya kasabayı ele geçirdik de tekrar geri vermedik? Bilesin ki, senin memleketinden 613 çok uzak yerlerde böyle mâcerâlara atılman doğrusu boĢ iĢlerdir. Yine bilesin ki, Sultan ve askerleri yerlerinde yok diye Anadolu‟ya sefere çıkman, kükremiĢ bir arslanın açık ağzına elini koyman demektir ki, böyle bir durumda bir daha elini onun ağzından aslâ koparamazsın! Gel, sen bu iĢten vazgeç! Gel, bana yardım et! Eğer bana yardım etmezsen benim ömrüm tamamlanmıĢ ve iĢim bitmiĢ olur. Bu da, sıranın size gelmesi demektir.” Görüldüğü gibi Kanunî devri, samîmiyetle inanan ve rızâ-yı ilâhîyi yürekten dileyen insanlara Allâh‘ın yardımının Ģanlar ve zaferler yağmuru hâlinde tezâhür ettiği gerçeğinin bir örneğidir. Öyle ki, krallar, Kanunî‘nin vâlileri hükmündeydi. SULTANLAR SULTANI Bunlardan biri olan Fransa kralı Françesko, Alman imparatoru ġarlken ile yaptığı bir harpte esir düĢmüĢtü. Bunun üzerine annesi, Kanunî‘ye bir elçi gönderdi. Elçi, Françesko‘nun annesinin mektubunu takdîm etti. Annesi, oğlunu kurtarması için yalvarıyordu. Kanunî‘ye ―Sultanlar Sultanı‖ diye hitâb ediyordu. Kanunî ise, Fransuva‘ya yazdığı cevâbî mektubunda:«Ben ki...» diye baĢlayarak uzun uzun hâkimi bulunduğu ülkeleri:«...Âzerbaycan‟ın, Anadolu‟nun, Rumeli‟nin, Balkanlar‟ın, Karaman‟ın, Irak‟ın, Arabistan‟ın, Mısır‟ın, karaların ve denizlerin sultânı Yavuz Sultan Selîm Han oğlu Sultan Süleyman Hân‟ım.» diyerek sayıyor ve:«Sen ki Fransa eyâletinin vâlisi Françesko‟sun.” beyânından sonra, kralların baĢlarına böyle bir hâdisenin gelebileceğinin tabiî olduğunu söyleyerek onu tesellî ediyordu. Kanunî‘nin cevâbî mektupta: ―Ben karaların ve denizlerin hâkânıyım!‖ demesi, îman gücünün ve kudretinin cihâna karĢı haykırılıĢı demekti. FRANSA'DA DANS 100 YIL YASAKLANDI Kanunî devrinde bu güçlü sadâ hiç kesilmedi. Nitekim o devirde bir ara Fransa‘da dans denilen rezâlet yeni yeni ortaya çıkmaya baĢladığında bunu duyan Kanunî, derhâl Fransa kralına Ģu tâlimâtı göndermiĢtir:“...İşittim ki, memleketinizde kadın ve erkeklerin dans adı altında birbirlerine sarılmak sûretiyle halk önünde ahlâk ve 614 hayâya mugâyir davrandıkları süflî bir eğlence îcâd edilmiş! Bu rezâletin, hem-hudud olmamız dolayısıyla memleketime sirâyeti ihtimâli vardır. Bu itibarla nâme-i hümâyûnum elinize ulaşır ulaşmaz derhâl bu rezâlete son verile! Aksi hâlde bizzat gelip o rezâleti kaldırmaya elbette muktedirim.”Tarihçi Hammer, bu mektup üzerine Fransa‘da dansın tam yüz yıl yasaklandığını kaydetmektedir. PREVEZE ZAFERĠ Bu devir, bütün bir cemiyet fertlerinin, asâlet, ciddiyet ve îman vecdi ile coĢkun çağlayanlar hâlinde olduğu bir devirdi. Bu devirde îmânın heybet ve heyecânı ile bu Ģâha kalkıĢ, yalnız Kanunî‘de değil, devletin bütün müesseselerinde ve hattâ en küçük rütbedeki ferdinde bile görülmekte idi: Preveze zaferinin müjdesini dörtnala at üzerinde getiren levent, Topkapı Sarayı‘na girince, atının dizginini çekmesi ile, at bir müddet iki ayak üzerinde dönmüĢtü. Bu manzarayı seyreden Kanunî‘nin, levende:―–Ne azgın bir küheylânla gelmiĢsin!..‖ demesi üzerine levendin:“–Hünkâr‟ım, Akdeniz azgın bir küheylândı. Biz onu bile uslandırdık!..” cevabını vermesi, îman gücüyle ĢahlanıĢtan doğan îtimâd-ı nefsin bir tezâhürü idi.Sultandan bir ere kadar hep aynı duyuĢ ve aynı kalp atıĢı vardı. Kanuni Döneminin Önemli Siyasi Olayları ve Fetihler Kanuni Sultan Süleyman‘ın kırk altı yıl süren uzun hükümdarlık dönemi hem diğer devletlerle iliĢkiler, seferler ve fetihler yönüyle, hem de iç karıĢıklıklar ve hanedan içi mücadeleler açısından oldukça hareketli geçmiĢtir. DıĢ siyasette aktif ve fetihçi bir politika uygulamıĢtır. PadiĢahlığı boyunca on üç büyük sefere çıkmıĢ ve neredeyse on yılı seferlerde geçirmiĢtir. En çok sefere çıkan ve en uzun süre seferde kalan Osmanlı padiĢahıdır. Bu dönemin askerî açıdan bir baĢka özelliği, Osmanlı Devleti‘nin karĢısında meydan savaĢı yapabileceği bir devlet kalmamasıdır. Yuvuz Sultan Selim zamanında Osmanlı ordusu zaten çok yüksek bir güce ulaĢmıĢtı. Çaldıran, Merc-i Dabık ve Ridaniye‘de ezici zaferler kazanmıĢtı. Kanuni döneminin baĢlarında Mohaç‘da (1526) Macar ordusunun iki saat gibi bir sürede imha edilmesinden 615 sonra, artık hiçbir devlet Osmanlı ordusu ile meydan muharebesi yapmaya yanaĢamadı. Bu sebeple, bu dönemde çok sayıda sefer yapılsa da Mohaç‘ın dıĢında büyük meydan muharebesi olmamıĢtır. Avrupa‟daki GeliĢmeler Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktıktan sonra ilk olarak dikkatini Avrupa‘ya çevirdi. Ġlk seferini 1521 yılında Belgrad‘a yaptı ve Ģehir fethedildi. Fatih Sultan Mehmet‘in kuĢatıp alamamıĢ olması dolaysıyla bu Ģehrin sembolik bir önemi vardı. Ertesi yıl Rodos üzerine sefer yapılıp, ada fethedildi (1522). Bu fetihle Doğu Akdeniz hâkimiyeti açısından önemli bir adım atılmıĢ oldu. Batı siyasetinde Avrupa devletleri arasındaki mücadeleden yararlandı. Kutsal Roma-Cermen Ġmparatoru olan, Habsburg hanedanından V. Karl (ġarlken) ile Fransa Kralı 1. Fransuva arasındaki mücadelede Fransa‘nın tarafını tuttu. Mücadeleyi kaybedip esir düĢen 1. Fransuva‘nın annesinin yardım talebi üzerine, 1526 yılında Macaristan seferine çıktı. Mohaç‘ta Macar ordusuna karĢı büyük bir zafer kazandı. Mohaç SavaĢı tarihin en kısa süren meydan muharebelerinden birisidir. SavaĢ sonrasında Budin fethedildi. Bu seferle Macaristan büyük ölçüde Osmanlı hâkimiyetine geçmiĢtir. V. Karl‘ın kardeĢi olan Avusturya ArĢidükü Ferdinand‘ın Kanuni tarafından göreve getirilen Macar Kralı Janos Zapolya‘yı yenip, Budin‘den atması üzerine, 1529‘da tekrar Macaristan üzerine sefere çıkıldı. Budin tekrar alınıp, Viyana kuĢatıldı. Ancak büyük bir kuĢatma için ön hazırlık yapılmamıĢ olması ve kıĢn yaklaĢması sebebiyle on yedi gün sonunda kuĢatmayı kaldırıldı. 1532‘de Sultan Süleyman doğrudan Kutsal Roma-Cermen Ġmparatoru V. Karl‘ı (ġarlken) hedef alan bir sefer düzenledi. Osmanlı ordusu Ġmparatorluk topraklarında ilerlemesine rağmen, V. Karl savaĢa yanaĢmadı. SavaĢ olmadan Osmanlı ordusu geri döndü. Alman Seferi olarak bilinen bu sefer sonrasında Macaristan üzerindeki Osmanlı hâkimiyeti güçlendi. Kısa süreli barıĢ dönemleri yaĢansa da Kanuni‘yle ġarlken arasındaki Güney-Doğu Avrupa ve Akdeniz‘e hâkim olma mücadelesi hükümdarlık döneminin sonuna kadar sürdü. Bu süreçte padiĢah yeni 616 seferler düzenledi (1537 Korfu Seferi, 1538 Boğdan Seferi, 1541 Ġstabur Seferi, 1543 Estergon Seferi, 1566 Zigetvar Seferi). Bu seferler sonunda bu bölgelerdeki Osmanlı hâkimiyeti geniĢlemiĢ ve kuvvetlenmiĢtir. Denizlerdeki GeliĢmeler Kanuni Akdeniz hâkimiyetine özel bir önem vermiĢtir. Osmanlı Devletinin gerçek bir deniz gücü haline gelmesi bu dönemdedir. Hükümdarlığının ilk yıllarında Rodos‘a sefer düzenleyerek burayı fethetti (1522). Cezayir Beyi Hızır Reis‘in Osmanlı Devleti‘nin hizmetine girmesiyle (1533) Akdeniz‘deki Osmanlı varlığı güçlendi. Kanuni, Hızır Reis‘e Hayrettin adını vererek Kaptan-ı Derya olarak görevlendirdi. Avrupalıların Barbaros lakabıyla andıkları Hayrettin PaĢa, Papa‘nın gayretleriyle oluĢturulan birleĢik Haçlı donanmasını 1538‘de Preveze‘de büyük bir bozguna uğrattı. Preveze Deniz SavaĢı sadece Türk tarihi değil, dünya tarihinin de en büyük deniz savaĢlarından birisidir. Preveze sonrasında Akdeniz büyük ölçüde Osmanlı hâkimiyetine girdi. Malta‘da bulunan Saint Jean ġövalyelerinin Akdeniz‘deki ticareti ve ulaĢımı tehdit etmesi ve adanın stratejik konumu sebebiyle 1565 yılında buraya sefer düzenlendi. Ünlü denizci Turgut Reis‘in de katıldığı kuĢatma baĢarılı olamadı. Turgut Reis çatıĢmalar sırasında hayatını kaybetti. Sultan Akdeniz dıĢında, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu bölgeleriyle de ilgilenmiĢtir. Portekizlilerin Hint okyanusundaki askeri varlıklarının artmasıyla, gerek Mısır ve Hicaz bölgelerinin güvenliğinin sağlanması, gerekse Hindistan‘da bulunan Gucerat Sultanlığı‘nın yardım istemesi sebebiyle, Kanuni döneminde bu bölgeye dört deniz seferi yapılmıĢtır. Bu seferler sonrasında Hint Okyanusu‘nda Portekizlilere karĢı askeri baĢarı sağlanamasa da Yemen bölgesi Osmanlı hâkimiyetine girmiĢtir. MÜSLÜMAN TÜRK'ÜN ADALETĠ Hak ve adâlet, hudutları Hazar‘dan Orta Avrupa‘ya, Hind Okyanusu‘ndan Ukrayna‘ya kadar uzanan bir Ġslâm devlet-i 617 aliyyesinin hukûku olarak zamanın îcaplarına göre öylesine dakik bir sûrette gerçekleĢtiriliyordu ki, engizisyon mahkemelerinin korkunç zulümlerinden kaçanlar, Osmanlı ülkesine sığınıyorlardı. «Dünya dönüyor!» dediği için Galileo, ölümden kurtuluĢ çaresi olarak, ilmî kanaatini lâfzan terk ederken, Osmanlı‘da gayr-i müslimlerin bile ―vedîatullâh‖, yani Allâh‘ın devlete emâneti olarak kabûl olunduğu yüce bir görüĢ hâkim bulunuyordu. Hatta Lehistan‘da: “Osmanlı atları Vistül Nehri‟nden su içmedikçe, bu ülkenin hürriyet ve istiklâle kavuĢamayacağı” sözü, bir darb-ı mesel hâline gelmiĢti. Gerçekten Lehistan, yani Polonya, tarihte üç defa istiklâline kavuĢmuĢtur ki, bu da Türk atlarının Vistül Nehri‘nden su içtiği zamanlarda olmuĢtur. Cuma selamlığına çıkmak üzere atına bindiğinde yeniçeriler havaya yaylım ateĢi açarak kendisini selamlar, halk da bu sesten padiĢahın camiye gitmek üzere hareket ettiğini anlardı. Cuma selamlıkları oluĢturduğu kortejle görkemli olurdu. Usta bir kuyumcuydu. Muhibbî mahlasıyla Ģiirler yazan ve mürettep divanı bulunan Sultan Süleyman‘ın annesi Hafsa, hasekisi Hürrem‘le mektuplaĢması, isyan eden oğlu Bayezid‘in af dileyici manzum mektuplarına verdiği manzum yanıtlar etkileyicidir. Dindarlığından ve ulemanın tavsiyeleri gereği kahve ve içki yasağı koymuĢ, yalnızca elçiler için belli günlerde iskeleye Ģarap getirilmesine izin vermiĢti. PadiĢah katında çalgı çalınıp oyun oynanmasını yasaklaması, sarayda altın ve gümüĢ kaplar yerine porselen tabakların kullanılması ise son yıllarındadır. Oysa saltanatının ilk döneminde sarayda mükemmel bir sazende heyeti vardı. Harem meĢkhanesinde cariyelere türlü hünerler öğretiliyor, Enderun‘un yetenekli içoğlanları da oyunlar sergiliyorlardı. Eski Saray‘ın geçirdiği yangın üzerine Hürrem Sultan‘ın buradaki Harem dairesinin Yeni Saray‘a (Topkapı Sarayı) taĢınmasını istemesi nedeniyle yaklaĢık 1540‘lı yıllarda yeni bir yapılanma ile Topkapı Sarayı Harem Dairesi‘ni oluĢturduğu sanılıyor. Sultan Süleyman Döneminde Sarayburnu, Tersane, Ġskender Çelebi, Dolmabahçe, Tokat, Sultaniye, Çubuklu, Kandilli, Ġstavroz 618 (Beylerbeyi), Üsküdar (Kavak), HaydarpaĢa hasbahçelerinde saraylar, köĢkler ve kasırlar yapılmıĢtı. Boğaz gezilerine düĢkün olan Süleyman, oğlu Cihangir‘i yanına alıp yeĢil renkli baĢtardasıyla (bir tür gemi) boğaz köylerine uğrar; sürek avı için Istrancalar‘a, günü birlik avlanmalarda Kağırhane‘ye ve Belgrad Ormanı‘na giderdi. 1558‘de Divan-ı Hümayun‘dan hüküm çıkarttırarak surların çevresine ev yapılmasını yasaklamıĢ, pencerelere kepenk zorunluluğu koymuĢ, 1559‘da ise Galata‘daki bütün yapılarda taĢ kullanılmasını, sokağa cepheli evlere çardak, ĢahniĢin gibi eklentiler yapılmamasını emretmiĢti. Veba salgını Sultan Süleyman döneminde de Ġstanbul‘u ve taĢraları sık sık vurmuĢtu. Elçi olarak Osmanlı topraklarına gelen ve bir adamı vebadan ölen Busbecq‘ın anılarına göre kentten uzaklaĢmak için saraya baĢvurduğunda Allah‟ın takdirine boyun eğmesi bildirilmiĢ, daha sonra da Büyükada‘ya gitmesine izin verilmiĢti. PadiĢahın ise Türk ve Yahudi hekimlerinden bir ekibi vardı. Adını taĢıyan Süleymaniye Külliyesi baĢta olmak üzere kendisinin, eĢi Hürrem Sultan‘ın, damadı Rüstem PaĢa‘nın, kızı Mihrimah Sultan‘ın, vezirlerinin Mimar Sinan‘a yaptırdıkları eserler Ġstanbul‘a ve baĢka Osmanlı kentlerine yepyeni siluetler kazandırmıĢ. Bent, su kemeri, su yolu, köprü, çeĢme, saray, hasbahçe, cami, mektep, medrese, kervansaray, hamam, sebil, türbe, tabhane, darüĢĢifa yapımları 46 yıllık saltanatı boyunca sürmüĢtür. Tophane-i Amire, döneminde 20-22 tonluk topların döküldüğü büyük bir sanayi kuruluĢu olurken Liman-ı Kebir (Haliç – Galata) Akdeniz‘in en iĢlek limanı durumuna gelmiĢ. Rodos seferinden baĢarıyla, Ocak 1523‘te Ġstanbul‘a dönen padiĢah, Selim döneminden beri Vezir-i Azam olan Pirî Mehmed PaĢa‘yı Haziran ayında emekliye ayırarak Pargalı bir Rum olan ―nedim ü yârı, mahrem-i esrârı” HasodabaĢı Frenk Ġbrahim Ağa‘yı vezirlik rütbesiyle Vezir-i Azam atadı. Süleyman‘a, Manisa valiliğinden beri, arkadaĢ ve sırdaĢlık eden 28 yaĢındaki Ġbrahim PaĢa‘nın bu beklenmedik yükseliĢi, dedikodu ve eleĢtiri konusu oldu. Ġbrahim PaĢa, padiĢahın kendisine bağıĢladığı Atmeydanı Sarayı‘na yerleĢti. 22 619 Mayıs 1524‘te baĢlayan ve 5 Haziran‘a değin süren bu düğünle Ġbrahim PaĢa, Süleyman‘ın kız kardeĢi Hatice Sultan ile evlendi. Kanuni dönemi görkemli düğünlerinden ilkiydi. Düğün boyunca Atmeydanı‘nda türlü gösteriler, geceleri mum donanmaları, havai fiĢek gösterileri, gündüzleri ise savaĢ oyunları, mudhike temsilleri, köçek raksları ve müsabakalar düzenlendi. Düğün sürerken 28 Mayıs günü ġehzade II. Selim‘in doğması, ikinci bir coĢku nedeni oldu. 27 Haziran 1530‘da baĢlayan çok görkemli ve renkli ikinci düğün de, padiĢahın üç Ģehzadesi Mustafa, Mehmet ve Selim‘in sünnet törenidir. At meydanı bu düğün için hazırlanmıĢ, mehterhane yakınına padiĢaha mahsus bir otağ ve taht, vezirler, konuklar için de otağlar ve sayebanlar kurulmuĢtu. Meydana dikilen zafer andaçları arasında, Mohaç Seferi sırasında Budin‘den getirilen heykeller de vardı. Küçük oğulları Bayezid ile Cihangir‘in sünneti ve kızı Mihrimah‘ın Rüstem PaĢa‘yla evlenmesi sebebiyle üçüncü büyük düğünü de 11 Kasım 1539‘da yapılmıĢtır. Ġran‟la ĠliĢkiler Ġran‘ın Doğu sınırlarını ihlal etmesi nedeniyle Edirne‘den Ġstanbul‘a dönen Sultan Süleyman, 28 Ağustos 1553‘te Nahcivan seferine çıktı. ġehzade Mustafa'nın idamı Bu sırada Rüstem PaĢa ise padiĢaha, büyük Ģehzadesi Mustafa‘nın tahtı ele geçirmek için fırsat kolladığına iliĢkin raporlar göndermiĢti. Bu rapordan habersiz olan Mustafa, 6 Ekim 1553 günü, sancağı askerleriyle Konya Ereğlisi‘nde orduya katıldı; babasının elini öpmek üzere çadırına girdiğinde dilsiz cellatlar tarafından boğuldu. Kanuni'nin hayatının önemli dönüm noktalarından birisi de büyük oğlu Mustafa'nın idamı oldu. Oğlunu idam ettiren Kanuni Sultan Süleyman Han'ın buna zaman geçtikçe çok üzüldüğü ve piĢmanlık duyduğu, gerek Osmanlı gerekse batı kaynaklarında açık Ģekilde belirtilir. Yeniçeriler, olayı bir cinayet sayarak Vezir-i Azam Rüstem PaĢa‘nın cezalandırılması için eyleme geçtiler. Aynı gün Rüstem PaĢa azledilerek Ġstanbul‘a gönderildi. Olaydan en çok etkilenen ise Süleyman‘ın yanından ayırmadığı sevgili küçük oğlu Cihangir oldu. 620 Bu hassas, hastalıklı Ģehzade de 27 Kasım 1553‘te Halep kıĢlağında öldü. Cenazesi Ġstanbul‘a gönderilerek ġehzade Mehmed Türbesi‘ne gömüldü. Ayrıca bu hadise dolayısıyla TaĢlıcalı Yahya gibi bazı Ģairler tarafından ağır sözlerle eleĢtirildiği halde sesini çıkarmadı. Çocukluk arkadaĢı BeĢiktaĢlı Yahya Efendi'nin bu mesele yüzünden onunla konuĢmadığına dair menakıpnamelere konu olan bilgiler de söz konusu. Anadolu‘da Safevi etkisiyle çıkan isyanlar Ġran‘la ilgili adımlar atılmasını gerektiriyordu. Alman Seferi sonrasında Avrupa‘daki durumun belirli bir istikrara kavuĢması sonrasında, 1534‘de Ġran üzerine bir sefer yapıldı. Irakeyn Seferi olarak bilinen bu seferden önemli bir sonuç alınamadı. Safevi Sultanı ġah Tahmasb meydan savaĢına yanaĢmayarak geri çekildi. Sefer sırasında Van, Tebriz, Bağdat gibi bölgelerde hâkimiyet sağlansa da Kanuni‘nin Ġstanbul‘a dönmesiyle Safeviler tekrar mücadeleye baĢladı. Bölgede siyasi istikrar ve hâkimiyet tam olarak sağlanamadı. ġah Tahmasb‘ın Tebriz ve Van‘ı ele geçirmesi üzerine, 1548 yılında Ġran‘a yeni bir sefer yapıldı. Önceki seferde olduğu gibi, ġah Tahmasb Osmanlı ordusu karĢısında geri çekildi ve büyük bir savaĢ gerçekleĢmedi. Tebriz, Van ve bölgedeki birçok Ģehir ele geçirildi. Sefer sonrasında Safevi tehdidi ortadan kaldırılamasa da Doğu Anadolu‘daki Osmanlı hâkimiyeti güçlendi.1555 yılında Safevilerle Amasya AntlaĢması imzalandı. Bu antlaĢmayla Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Gürcistan‘ın batı bölgeleri ve Irak‘ın büyük bir kısmı Osmanlı Devleti‘nde kaldı. 1 Haziran 1555'te ġah Tahmasb'ın elçileriyle Amasya AntlaĢması imzalandı. Kanuni, barıĢ Ģartlarını da içine alan Tahmasb‘a yolladığı mektupta dini meselelere vurgu yapıp, aĢırı uç ġiiler'in Hazreti AiĢe'ye ve 3 halifeye karĢı olan küfürlerinin yasaklanmasını istedi. Osmanlı cihan devleti oldu Onun yoğun askeri ve siyasi faaliyetleriyle Osmanlı, Avrupa'nın cihanĢümul anlayıĢına sahip Cihan Devleti haline geldi. 621 Osmanlı Ġmparatorluğu'nun ideolojik alt yapısının temellerinin atıldığı bu dönem, Avrupa'nın siyasi coğrafyasını derinden etkiledi. Osmanlılar böylece Avrupa devletler dengesinde belirleyici bir rol üstlendiği gibi modern Avrupa'nın oluĢumuna da etki etti. Osmanlı Ġmparatorluğunu yüz ölçümü olarak en çok büyüten padiĢah olan Kanuni Sultan Süleyman, 6 milyon 557 bin kilometrekarelik toprağı 14 milyon 983 bin kilometrekareye çıkardı. Osmanlı'nın sınırlarının ulaĢtığı toprakların dıĢında Kuzey Afrika içlerinden HabeĢistan'a, Yemen'e, Hindistan'a, kuzeyde Rus steplerine kadar çok geniĢ bir sahaya hakim oldu. Kanuni Sultan Süleyman, ömrünün son dönemine kadar devam eden av merakı ve uzun seferleri dolayısıyla imparatorluğun çeĢitli bölgelerini tanıdı, doğuda ve batıda pek çok yeri gördü, Ģehir ve kasabaları dolaĢtı. Bu bakımdan Kanuni, imparatorluğunu coğrafi temelde de bizzat gezerek tanımıĢ son Osmanlı padiĢahı kabul ediliyor. Hükümdarlığı döneminde imparatorluğun birçok bölgesine önemli cami ve imarethaneler yaptırdı. Özellikle Mimar Sinan'a Ġstanbul'da abidevi yapılar inĢa ettirdi. KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN'IN SON SEFERĠ Ġlk olarak 1521'de Belgrad daha sonra 1522'de Rodos, 1526'da Mohaç, 1534'de Bağdat ve Tebriz, 1538'de Boğdan'ın tamamı ve Preveze, 1541'de Macaristan'ın tamamı, 1543'de Estergon, 1551'de Trablusgarp, 1553'de Safevi topraklarının bir kısmı, 1566'da Zigetvar I. Süleyman tarafından fethedildi. I. Selim'den 6.557.000 km2 olarak devraldığı Osmanlı Ġmparatorluğu'nu, kırk altı yılda 14.893.000 km2'ye ulaĢtırdı (Avrupa'da 1.998.000 km2, Asya'da 4.169.000 km2, Afrika'da da 8.726.000 km2 olmak üzere).Saltanatının 2745 gününü (7,5 sene) at sırtında seferlerde geçirdi. 13 büyük seferinde at üzerinde yaklaĢık 43 000 kilometre kadar mesafe kat etti. 21 eyalet ve 250 sancaktan oluĢan Osmanlı Devleti çok geniĢ sınırlara ulaĢtı.Sultan Süleyman saltanatında 9 sadrazam, 7 de Ģeyhülislam ve 10 Kaptan-ı Derya görmüĢtür. 622 Sultan Süleyman‘ın uzun süren hükümdarlığı eĢleri ve çocukları arasındaki taht ve nüfuz mücadelesiyle geçmiĢ ve bu durum trajik sonuçlar doğurmuĢtur. Ġlk dönemlerde Mahidevran Sultan Kanuni üzerinde etkili olmuĢtur. Mahidevran Sultan kendi oğlu ve Kanuni‘nin en büyük oğlu ġehzade Mustafa‘nın padiĢahlığı için mücadele ediyordu. Ancak rakibi Hürrem Sultan zamanla daha fazla güç kazandı. Kızı Mihrimah Sultan ve damadı Rüstem PaĢa ile birlikte, Hürrem Sultan giderek saraydaki tüm gücü eline geçirdi. Kendisine karĢı isyan edeceği söylentilerinin ve Hürrem Sultan‘ın etkisiyle Kanuni, ġehzade Mustafa‘yı 1553 yılında öldürttü. Hürrem Sultan‘ın 15 Nisan 1558‘de ölümünden sonra hayattaki iki oğlunun, Bayezid ile Selim‘in taht kavgasına tanık olan padiĢah, Konya SavaĢı‘nda Selim‘e yenilerek Amasya‘ya çekilen Bayezid‘e cephe aldı. Aslında karĢılıklı yazıĢmalarında affeder gibi olduysa da, sonradan karar değiĢtirdi. Bayezid‘in iki bin kiĢilik bir kuvvetle Ġran‘a sığındığı haberi gelince, Ġran ġahı Tahmasb ile mektuplaĢarak asi oğlu Bayezid ile oğullarını 25 Eylül 1561‘de Kazvin‘de boğdurttu. ġehzadelerin cenazeleri Sivas‘a getirilip gömüldü. Kanunî, son seferinde ilerleyen yaĢı sebebiyle aylar süren bir yolculuğu, at sırtında dik durabilsin ve askerlere dinç görünebilsin diye sırtına kuĢak gibi urgan sarılarak çıktı. Zigetvar seferi için hazırlıklar yapıldı ama Kanuni yol koĢullarına, aylarca sürecek seferin zahmetine dayanamayacak kadar yaĢlı ve ataları gibi nikristen (gut-damla) muzdaripti. Buna karĢın 1 Mayıs 1566‘da görkemli bir alayla Ġstanbul‘dan ayrıldı. 5 Ağustos‘ta Zigetvara ulaĢıldı. Ama padiĢahın durumu çok kötüydü. 7 Eylül 1566 Cumartesi günü gut, dizanteri, felç yahut anjinden ya da bunların hepsinden sabaha karĢı bu dünyadan göçtü. Sadrazam Sokollu Mehmet PaĢa padiĢahın ölümünü vezirlerden dahi sakladı. Organları çadırında yatağının bulunduğu yere gömülerek cesedi tahnit edildi. Tahnit iĢlemi ilaçlar, misk ve amberlerle yapılıp ceset sımsıkı muĢambalara sarılarak bir tabuta yerleĢtirildi. YaklaĢık 46 yıl süren saltanatı sırasında 623 Osmanlı Ġmparatorluğu en geniĢ sınırlarına ulaĢması ve 13 kez sefere çıkması onu Osmanlı padiĢahları arasında rakipsiz yapar. KAPĠTÜLASYONLAR Ġlk defa 1352 yılında Cenevizlilere verilen Kapitülasyonlar, darülharb kabul edilen yabancı ülke tüccarına Osmanlı topraklarında ticaret yapma hakkı veriyordu. Ancak Osmanlı Devleti ticaret imtiyazlarını siyasi ve diplomatik menfaatleri çerçevesinde kullanarak ittifak yapacağı devletlere vermiĢti. 1535 yılında Fransa ile dostluk havası içerisinde iken Fransızların hazırladığı Kapitülasyon taslağı Osmanlı padiĢahınca tasdik edilmemiĢti. Bu taslağa göre eĢit Ģartlar ve mütekabiliyet esası getiriliyordu. Hâlbuki Osmanlı Devleti padiĢahın tek taraflı yemini "Ahdi" ile verildiğinden Ahitname diye adlandırılmıĢtı ve her padiĢah değiĢtiğinde yenilenmesi gerekiyordu. Ġlk Fransız Kapitülasyonu, Kıbrıs seferi öncesinde 1569 yılında verildi. Katolik dünyasına ve Papa ambargosuna karĢı ittifak sağlamak için Protestan olan Ġngiltere'ye 1580'de, Hollanda'ya 1612'de Kapitülasyonlar verildi. Kapitülasyonlarda ticaret yapma hakkının yanı sıra, tüccarın hakları, gümrük vergileri, mahkeme usulleri, yol izinleri, emniyetlerine dair hususlar detaylı olarak belirtildi. Osmanlı devleti zayıfladıkça Kapitülasyon verilen devletlerde giderek çoğaldı ve bunu bir baskı aracı haline getirdiler. Birinci Dünya SavaĢı'nın ilanı ile birlikte 1914 yılında tüm protestolara rağmen Kapitülasyonlar tek taraflı olarak kaldırılmıĢtır. DEVRĠNDE YAPILAN ÖNEMLĠ ESERLER VE DEVLET ERKÂNI Sultan Süleyman‘ın uzun süren padiĢahlık dönemi mimari eserler açısından çok parlak bir dönem olmuĢtur. Çok sayıda mimari eser üretilmesinin yanı sıra, mimari teknik ve anlayıĢ bakımından da Osmanlı sanatı zirveye ulaĢmıĢtır. Klasik Osmanlı mimarisinin sembol ismi Mimar Sinan bu dönemde yetiĢmiĢtir. Mimari eserlerin önemli bir bölümü Ġstanbul‘da yapılmıĢtır. Ġlk iĢ olarak babası Yavuz Sultan Selim tarafından temelleri atılan Ġstanbul Sultan Selim Camii'ni tamamladı. Bunun dıĢında vezirleri 624 birçok yerde adlarına camii, külliye, medrese, hamam ve vakıf yaptırdılar (örn. Rüstem PaĢa Camii, Çoban Mustafa PaĢa Külliyesi, Bozüyük Kasım PaĢa Camii vb.) Bu dönemin sembol yapısı Süleymaniye Camii ve külliyesidir. Mimar Sinan eseri olan bu yapı 1551-1557 yılları arasında inĢa edilmiĢtir. Kanuni zamanında yapılan Ġstanbul‘daki diğer önemli yapılar arasında ġehzadebaĢı Camii, Mihrimah Sultan Camileri (iki tane, Üsküdar ve Edirnekapı‘da), Haseki Camii, Sultan Selim Camii, Rüstem PaĢa Camii sayılabilir. Camilerin yanı sıra çok sayıda medrese, imaret, hamam, köprü, darüĢĢifa gibi yapılar yapılmıĢtır. Kanuni Ġstanbul‘un su sorunun çözülmesine büyük önem vermiĢtir. Büyük ölçekli harcalar yaparak, suyolları ve çeĢmeler inĢa ettirmiĢtir. Seferler sırasında gittiği Ģehirlerin imarına önem vermiĢtir. Gittiği bölgelerde özellikle önemli Ġslam büyüklerinin mirasının canlandırılmasına özen gösterdiğini görmekteyiz. Konya‘da Irak‘ta Ġmam-ı Azam Ebu Hanife ve Abdülkadir Geylani, Konya‘da Mevlâna Celaleddin Rumi, Seyitgazi‘de Battal Gazi türbelerini tamir ettirmiĢ, camii, medrese, imaret gibi yapılan inĢa ettirmiĢtir. ġam‘da bir külliye yaptırmıĢtır. Kanuni Sultan Süleyman kutsal mekânlara özel bir önem vermiĢtir. Kâbe‘yi ciddi bir tamirattan geçirtmiĢ, etrafına Türk Revakları olarak bilinen yapıyı ekletmiĢtir. Ayrıca Mekke‘de dört mezhep için dört farklı medrese inĢa ettirmiĢtir. Kudüs‘te bulunan yapıları tamir ettirmiĢtir. Bu dönemin en büyük mimarı Mimar Sinan olarak kabul edilir. Sinan, Sultan Süleyman devri ve sonrasında 92 camii, 52 mescit, 57 medrese, 7 darül-kurra, 22 türbe, 17 imaret, 3 darüĢĢifa (hastane), 5 suyolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 de hamam olmak üzere 375 eser vermiĢtir. Ayrıca Süleyman, suyollarına önem vermiĢ ve birçok eski barajdan Ġstanbul'a su getirtmiĢtir. Sultanın en önemli yaptırdığı hayrı ise Süleymaniye Camii olarak kabul edilir. Hatta bu camii ile ilgili olarak birçok rivayet mevcuttur. Bunun dıĢında Bizans döneminde kalan çeĢitli su 625 kemerlerini çeĢitli yollarla Ġstanbul'a getirtti. Süleyman, mimariye çok önem veriyordu. Kanuni devrinde, Sadrazamlar arasında Piri Mehmet, Lütfi ve Sokollu görülür. ġeyhülislamlar arasında, Zembilli, Kemal paĢazade, TaĢköprülü zade, Çivizade ve özellikle Ebusuud, diğer devlet adamları arasında Barbaros, NiĢancı zade Mustafa, Seydi Bey ve Cafer Ağa, bilim adamları arsında Hace Mahmut, ġeyh Bali, DerviĢ Mehmet, Mola Abdül latif, PadiĢah‘ın sütkardeĢi Yahya Efendi, Kadızade Acem Efendi, Sümbül Sinan ve Merkez Efendi sayılabilir. Ayrıca Mimar Sinan, Karahisari, Matrakçı Nasuh, Behram Ağa sanatta, Gelibolulu Mustafa Ali, Selaniki ve Hoca Saadeddin tarihte, Piri Reis ve Seydi Ali Reis coğrafyada önemli kiĢiliklerdir. Mimar Sinan, Süleymaniye'yi yaptıktan sonra Kanuni'ye "PadiĢahım! Sana öyle bir cami inĢa ettirdim ki kıyamete kadar ayakta duracak metanete sahiptir!" diyerek, eserini takdim etmiĢti. EĞĠTĠM ĠCRAATLARI Sultan Süleyman döneminde çok sayıda medrese açıldı. Külliyelerde çok sayıda kütüphane kuruldu. Kütüphanelerin saraylardan ziyade külliyelerde kurulması, eğitimin halk arasında yaygınlaĢtırılmaya çalıĢılması olarak yorumlanmaktadır. Osmanlı Devleti‘nin ikinci büyük kurumu olan Süleymaniye Medreseleri bu dönemde açıldı. Tıp, matematik gibi pozitif bilim dalları nedeniyle, Süleymaniye medreselerinde yeniden sınıflandırılmaya gidildi. Eğitim bu dönemde iki aĢamaya ayrıldı. Birincisi, Sahn-ı Seman medreseleri ki; burada hukuk, ilahiyat ve edebiyat dallarında eğitim verilirdi. Ġkincisi Süleymaniye Medreseleriydi. Burada da matematik, tıp gibi alanlarda eğitim verilmekteydi. EDEBĠYATÇI OLARAK KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN Kanuni Sultan Süleyman, büyük bir fetihçi olmakla beraber ruhundaki sanatkâr taraf onun aynı zamanda ince duygu ve düĢünceler Ģairi olmasını sağladı. Yazdığı aĢk, kahramanlık ve düĢünce Ģiirleriyle büyük bir divan meydana getirdi. 626 "Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi / Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi" beytinde olduğu gibi dillerden düĢmeyen ve atasözü niteliği kazanan beyitler de söylemiĢtir.Devrinde yaptığı reformlar, bürokrasinin Ģekillenmesi ve kanunlar Osmanlı'yı güçlü bir Ģekilde dönüĢtürdü. Kanuni Sultan Süleyman adına yazılmıĢ Süleymannameler'de ve Ģehnamelerde onun askeri liderliği ön plana çıkarılmıĢtır. PadiĢah Gazi Sultan, Adil Hükümdar, Ġslam'ın Halifesi, Ġslam‘ın Kılıcı vs.gibi.Birçok Osmanlı padiĢahı gibi Kanuni Sultan Süleyman edebiyatla, özellikle de Ģiirle ilgilenmiĢtir. Divan sahibi olan ve en fazla Ģiir yazan padiĢahlardan birisidir. Toplam 3000‘e yakın Ģiiri vardır. ġiirlerinde Muhibbi mahlasını kullanmıĢtır. Türkçe‘nin yanı sıra Farsça Ģiirler de yazmıĢtır. Edebi eserlerinin en meĢhuru hasta olduğu bir sırada yazdığı Ģu Ģiirdir: Halk içinde mu‟teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi Ko bu ayĢ u iĢreti çün kim fenâdur âkibet Yâr-ı baki ister isen olmaya tâat gibi Olsa kumlar sağıĢınca ömrüne hadd ü aded Gelmeye bu ĢîĢe-i çarh içre bir sâat gibi Saltanat didükleri ancak cihân gavgâsıdur Olmaya baht u saâdet âlem-i dünyada vahdet gibi Ger huzûr itmek dilesen ey Muhibbî fâriğ ol Varmıdur vahdet makâmı gûĢe-i uzlet gibi Divan edebiyatının gazel rekoru Kanuni Sultan Süleyman‘dadır. ―Muhibbî‖ mahlasıyla Ģiirlerini yazan Kanuni, nadiren de olsa Muhib, Meftunî, Âcizî gibi mahlaslar da kullanmıĢtır. Muhibbî divanında tam 2779 gazel yazarak Zâtî‘nin bile gazel sayısını geçmiĢtir. EĢi Hürrem Sultan‘a yazdığı Ģiirlerinden birinde; Ey misk-i amberim! Bağrım, habibim, mah-ı tabanım. Sırdaşım, mahremim, canım, 627 Güzeller üstü sultanım. Hayatım, mahsulüm, ömrüm, Kevser şarabım, cennetim. Baharım, sevincim, gülüm, günüm. Ey benim handanım. Çınarım, seyr-i seyranım, Gülistan ile bostanım, İnci mercanım, sohbetim, Sözüm, sabahım, akşamım. Eğlencem, neşem, meclisim, Çerahım, mumum, güneşim, Turuncum, narım, narencim Benim şem-i şemistanım. Akıllım, uslum, efendim, Gizlim, açığım, öğüdüm, Hünkarım, hüsrevim, mirim, Cihan iklimine canım. Nöbet şekerim, hazinem, alem içinde huzurum, azizim, yusufum, varım gönül mısırında hanım. İstanbul‟um, Karaman‟ım, Ey Devlet-i Osmaniyem. Bedahşanım ve kıpçağım, Bağdat‟ım, hem Horasanım. Saçı sırmam, kaşı yayım, Gür fitne baygın bakışlım 628 Ölürsem kanım boynuna Medet hey na-selman. Kapında meddahım Çünkü seni metheylerim daim. Gönlüm gamlı, gözüm nemli, Muhibbî‟yim… Aşktır şanım. KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN'IN DUASI Ulu Hakan, ardındaki ihtiĢamlı sultanlığa son mührünü vurduğu Zigetvar‘da ellerini açıp Rabbine Ģöyle niyâz etmiĢtir:“Yâ Rabbî! Nice müddettir yeryüzünü benim zaferimle doldurdun. Vâsıl olunmadık recâm, hâsıl olunmadık duâm kalmadı. Artık Habîb-i Edîb‟in hürmetine saâdet-i şehâdet ve ardından da cemâlini müşâhede nîmetlerini bu kemter kuluna nasîb eyle!..” KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN'IN VEFATI Bu niyazdan bir müddet sonra MuhteĢem Süleyman, sefer esnasında 72 yaĢında dördüncü Osmanlı sultânı olarak rahmet-i Rahmân‘a yürüdü. Sigetvar kuĢatmasını idare ederken, 7 Eylül 1566 rahmet-i Rahmân‘a yürüdü. PadiĢahın vefat haberi askerlerden gizlendi. Ġç organları Zigetvarda tahtının bulunduğu yerin altına gömüldü. Zigetvar Kalesi fethedilip geri dönülürken cenazesi arabada taĢındı ve PadiĢah yaĢıyormuĢ gibi davranıldı. Bu arada babasını ölümünden haberdar edilen II. Selim Belgrad‘a gelerek ordunun baĢına geçti. Bundan sonra vefat haberi duyuruldu. Ulu Hâkan‘ın cenâzesi, dört yüz muhâfızın nezâretinde Ġstanbul‘a getirildi. Süleymâniye Câmii‘nin musallâ taĢına kondu. Cenâze namazı beĢ yüz müezzinin, tekbirleri birbirlerine aktarmaları ile ġeyhülislâm Ebüssuûd Efendi‘ kıldırdı. Cemaatin arka ucu Fâtih Câmii‘ne dayanıyordu. Cenaze namazının ardından Süleymaniye Camii‘nin avlusunda bulunan türbeye defnedildi. Kanunî‘nin naaĢı, kabre indirilirken bir sandık getirilip “Vasiyeti gereğidir!” denilerek, o da kabre konulmak istendi. ġeyhülislâm Ebussuûd Efendi, bu duruma müdahale etti. Cenaze ile beraber kıymetli bir Ģeyin gömülmesinin câiz olmadığını bildirdi. 629 Ebussuûd Efendi‘ye bunun, Hakan‘ın bir gün evvelki vasiyeti olduğu bildirilince, merakla sandığı açtı. Kendisinin Hünkâr‘a verdiği fetvâlarla karĢılaĢtı. Hayretler içinde donakaldı:“–Sen kendini kurtardın ulu Hâkan! Biz yarın Âhirette ne yapacağız?” diyerek hüzünlendi ve ağlamaya baĢladı. Zira Kanunî, hayatı boyunca yapacağı her iĢin fetvasını almıĢ, ondan sonra icra etmiĢti." BĠBLĠYOGRAFYA Matrakçı Nasuh, Süleymannâme, Ġstanbul Arkeoloji Ktp., nr. 379; Matrâkçı Nasûh‟un Süleymannamesi: 1520-1537 (haz. Davut Erkan, yüksek lisans tezi, 2005), MÜ Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü; Ġbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, X; B. Curipeschitz, Yolculuk Günlüğü: 1530 (trc. Özdemir Nutku), Ankara 1977, s. 44-48; Hicrî Onuncu - Miladî On Altıncı Asırda Yurdumuzu DolaĢan Arap Seyyahlarından Gazî ve Mekkî Seyahatnamesi (trc. Ekrem Kamil, Tarih Semineri Dergisi, I/2 [Ġstanbul 1932] içinde), s. 55, 71, 72, 76, 78; Eyyûbî, Menâkıb-ı Sultan Süleyman: Risâle-i PâdiĢâhnâme (haz. Mehmet AkkuĢ), Ankara 1991; Mohaç Esiri: Bartholomaeus Georgievic (1505-1566) ve Türklerle Ġlgili Yazıları (haz. N. Melek Aksulu), Ankara 1998, s. 56, ayrıca bk. tür.yer.; Ârifî Fethullah Çelebi, Süleymannâme, TSMK, Hazine, nr. 1517; Celâlzâde, Tabakātü‟lmemâlik; Bostan Çelebi, Süleymannâme, TSMK, Revan KöĢkü, nr. 1286; Ramazanzâde Mehmed Çelebi, Târîh-i NiĢancı, Ġstanbul 1279, s. 205- 286; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (nĢr. F. Giese, haz. Nihat Azamat), Ġstanbul 1992, s. 140-153; Lutfi PaĢa, Târih, Ġstanbul 1341, s. 293-455; a.mlf., Âsafnâme (nĢr. Mübahat S. Kütükoğlu, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu‟na Armağan içinde), Ġstanbul 1991, s. 58-99; Feridun Bey, Nüzhetü‟l-esrâri‟l-ahbâr der Sefer-i Sigetvar, TSMK, Hazine, nr. 1339, vr. 9 b -53b ; Belgrad Seferi Rûznâmesi (Feridun Bey, MünĢeât, I içinde), s. 500- 507; Rodos Seferi Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 529-540; Mohaç Seferi Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 554-566, 570; Alman Seferi Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 577-584; Irakeyn Seferi Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 584-598; Pulya Seferi Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 599-600; Kara Boğdan Rûznâmesi (a.e. içinde), s. 602-603; Tahmasb, Tezkire (trc. Hicabi Kırlangıç), Ġstanbul 2001, tür.yer.; Mecdî, ġekāik Tercümesi, I, 439; O. G. de Busbeck, Türk Mektupları (trc. H. Cahit Yalçın), Ġstanbul 1939, tür.yer.; Selânikî, Târih (ĠpĢirli), I, 1-54; Lokman b. Hüseyin, Hünernâme, TSMK, Hazine, nr. 1524, II, vr. 1a -154b ; a.mlf., Zübdetü‟t-tevârîh, TĠEM Ktp., nr. 1973, vr. 64b - 73b ; a.mlf., Kıyâfetü‟l-insâniyye fî Ģemâili‟l-Osmâniyye, Ġstanbul 1987 630 (tıpkıbasım), vr. 48b , 50a-b ; Kitâbü Mesâlihi‟l-müslimîn ve menâfii‟lmü‟minîn (haz. YaĢar Yücel, Osmanlı Devlet TeĢkilâtına Dair Kaynaklar içinde), Ankara 1988, s. 93-141; Peçuylu Ġbrâhim, Târih, I, 2-437; E. Albèri, Relazioni degli ambasciatori veneziani al Senato, seri 3, Frienze 1840-55, III/1, s. 70-75; III/3, s. 160-165; Relazioni di ambasciatori veneti al Senato, vol. XIV, Constantinopoli relazioni inedite, 1512-1789 (ed. M. P. Pedani), Podava 1996, s. 32-131; Türkiye‟nin Dört Yılı 1552-1556 (trc. A. Kurutluoğlu), Ġstanbul, ts., tür.yer.; Zinkeisen, Geschichte, II, 611-936; III, 1-130; Hammer (Atâ Bey), V, ayrıca bk. tür.yer.; VI, 1-181; J. Chesneau, Le voyage de Monsieur d‟Aramon (nĢr. Ch. Schefer), Paris 1887, tür.yer.; DaniĢmend, Kronoloji, II, 59-360; M. Çağatay Uluçay, Osmanlı Sultanlarına AĢk Mektupları, Ġstanbul 1950, s. 5-47; a.mlf., “Kanuni Sultan Süleyman ve Ailesi ile Ġlgili Bazı Notlar ve Vesikalar”, Kanunî Armağanı, Ankara 1970, s. 227-258; a.mlf., PadiĢahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 34-39; H. Lamb, Suleiman the Magnificent: Sultan of the East, New York 1951; N. Ahmet Asrar, Kanunî Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı Devletinin Dinî Siyaseti ve Ġslâm Âlemi, Ġstanbul 1960; ġerafettin Turan, Kanunî‟nin Oğlu ġehzâde Bayezid Vak‟ası, Ankara 1961; Hüseyin Gazi Yurdaydın, Kanuni‟nin Cülusu ve Ġlk Seferleri, Ankara 1961; Renzo Sèrtoli Salis, MuhteĢem Süleyman (trc. ġerafettin Turan), Ankara 1963; Semavi Eyice, “Avrupa‟lı Bir Ressamın Gözü ile Kanunî Sultan Süleyman”, Kanunî Armağanı, s. 129-170; M. Ertuğrul Düzdağ, ġeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları IĢığında 16. Asır Türk Hayatı, Ġstanbul 1972; A. C. Schaendlinger, Die Schreiben Süleymāns des Prächtigen an Karl V., Ferdinand I. und Maximilian II, Wien 1983, I-II; A. Clot, Soliman le magnifique, Paris 1983; Esin Atıl, The Age of Sultan Süleyman the Magnificent, New York 1987; The Ottoman Empire in the Reign of Süleyman the Magnificent (ed. Tülay Duran), Ġstanbul 1988, I-II; Feridun M. Emecen, “Kanuni Sultan Süleyman Devri”, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi, Ġstanbul 1989, X, 313-382; a.mlf., “Sultan Süleyman Çağı ve Cihan Devleti”, Türkler (nĢr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, IX, 501-520; a.mlf., “Kanunî‟nin Kanunnâmeleri ve Bir Mitin DoğuĢu: Cihan Devletinde Hukukî Yapı”, Tarih ve Medeniyet, XIV (1995), s. 42-45; a.mlf., “Ġbrâhim PaĢa, Makbul”, DĠA, XXI, 333-335; Soliman le magnifique et son temps (ed. G. Veinstein), Paris 1992; Süleymân the Second and his Time (ed. Halil Ġnalcık – Cemal Kafadar), Ġstanbul 1993; Hungarian-Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Süleyman the Magnificent (ed. G. David – P. Fodor), Budapest 631 1994; L. P. Peirce, Harem-i Hümayun: Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Hükümranlık ve Kadınlar (trc. AyĢe Berktay), Ġstanbul 1996, s. 87-91, 96- 120; Zeynep Tarım-Ertuğ, Onaltıncı Yüzyıl Osmanlı Devleti‟nde Cülûs ve Cenaze Törenleri, Ankara 1999, s. 47-56, 100-130; Kanuni ve Çağı: Yeniçağda Osmanlı Dünyası (ed. Metin Kunt – C. Woodhead, trc. Sermet Yalçın), Ġstanbul 2002; N. Jorga, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi (trc. Nilüfer Epçeli), Ġstanbul 2005, II, 289-376; III, 19-122; G. Procházka-Eisl – C. Römer, Osmanische Beamtenschreiben und Privatbriefe der Zeit Süleymans des Prachtigen aus dem Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien, Wien 2007; MuhteĢem Süleyman (ed. Özlem Kumrular), Ġstanbul 2007; Aydoğan Demir, “Kanunî Sultan Süleyman‟ın Terki Salât Edenlerle Ġlgili Fermanı”, TĠD, II (1984), s. 46-53; H. Lowry, “From Trabzon to Istanbul: The Relationship between Suleyman the Lawgiver and his Foster Brother (Süt KarındaĢı) Yahya Efendi”, Osm.Ar., sy. 10 (1990), s. 39-48; Ġsmail E. Erünsal, “XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve Ġlhad Tarihine Katkı”, a.e., sy. 24 (2004), s. 127-157; Tayyip Gökbilgin, “Süleyman I.”, ĠA, XI, 99-155; G. Veinstein, “Suleyman”, EI2 (Ġng.), IX, 832-842.Muhibbî Dîvânı: Ġzahlı Metin (haz. CoĢkun Ak), Ankara 1987; Muhibbî Divanı: Tıpkıbasım (haz. Günay Kut), Ankara 2001, s. 6-22; ÂĢık Çelebi, MeĢâirü‟Ģ-Ģuarâ, ĠÜ Ktp., TY, nr. 2406, vr. 23b ; Ahdî, GülĢen-i ġuarâ, Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 774, vr. 7b ; Âmil Çelebioğlu, “Turkish Literature of the Period of Sultan Süleyman the Magnificent”, The Ottoman Empire in the Reign of Süleyman the Magnificent, Ġstanbul 1988, II, 61-163; a.mlf., “ġair Kânûnî Sultan Süleyman”, TKA, XXVIII (1990), s. 39-52; M. Rogers, “The Arts Under Süleymân the Magnificent”, Süleymân the Second and His Time (ed. Halil Ġnalcık – Cemal Kafadar), Ġstanbul 1993, s. 257-294; Ġsmail Ünver, “Olmaya Devlet Cihanda”, TDl., sy. 385 (1985), s. 54-59; Semra Tunç, “Muhibbî Divanı‟nda ġair ve ġiir ile Ġlgili Değerlendirmeler”, Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, sy. 7, Konya 2000, s. 265-284; ġadi Aydın, “Farsça Divan Sahibi Osmanlı Sultanları”, Nüsha, II/6, Ġstanbul 2002, s. 46-56; Fatma Meliha ġen, “Kanuni Sultan Süleyman (Muhibbî) ve Baki”, Osm.Ar., sy. 28 (2006), s. 183-193; M. Tayyib Gökbilgin, “Süleyman I.”, ĠA, XI, 99.". 632 MĠMAR SĠNAN (R.Aleyh) (D.M. 29 Mayıs 1489 Kayseri-V.H.996.M. 17 Temmuz 1588. Ġstanbul) Ġstanbul'a ve tüm Osmanlı coğrafyasına ölümsüz eserlerle Türk-Ġslam mührünü vuran, Alim, Veli, Dahi, Dünya tarihine Altın Harflerle yazılmıĢ, Mimar BaĢı. Mimar Sinan, Koca Sinan diye de anılan, Kanuni Sultan Süleyman dâhil üç büyük Osmanlı padiĢahı döneminde yaĢamıĢ, dünyanın en büyük mimar ve yapı sanatçılarından, yaptığı eserleriyle dünya tarihine adını altın harflerleyazdırmıĢtır. Osmanlı mimarisine¸ Ġstanbul'a ve hatta tüm Osmanlı coğrafyasına¸ serptiği çil çil kubbeler¸ minareler¸ kemerler¸ köprüler ve çeĢmeler gibi ölümsüz eserlerle Türk-Ġslam mührünü vuran Mimar Sinan¸ Osmanlı Rönesans'ının¸ “Altın Çağ”ın baĢ mimarlarındandır. Osmanlı'nın en güçlü dönemlerinde mimarbaĢı olarak görev yapan Mimar Sinan, yaĢamı boyunca camiler, külliyeler, köprüler, hamamlar, çeĢmeler inĢa etti. Ġnancını taĢa, mermere, kubbeye, minareye, yaptığı eserlere nakĢetti. Mimar Sinan Fatih Sultan Mehmet Han‘ın oğlu Ġkinci Beyazıd zamanında 29 Mayıs 1489 tarihinde Kayseri‟nin Ağırnas köyünde doğdu. Babasının adı Abdülmennan dedesinin adı da Dülger Yusuf‟tur. Bu çocuk, Osmanlı Devleti‘ne iki savaĢ 633 kazandıracak, yaptığı eserler dünya kültür mirası listesine yazılacak, bilim adamlarınca Merkür gezegenindeki bir kratere ismi verilecektir. Bu çocuk, Mimar Sinan‗dır. EĞĠTĠMĠ VE DEHASI Ancak ifade etmelidir ki Müslüman Anadolu‘nun bağrında yetiĢen samimî ve ihlaslı bir mü‘min olan Sinan‘ın bu devĢirme liginden yola çıkarak onun Ģu veya bu milletten olduğu husûsundaki iddiâlarla uğraĢmak yersizdir. Doğru olan, bugünkü mimariyi Sinan‘ın ufuklarıyla değerlendirebilmek, yani Türk mimarisini yeniden Sinan‘ın o mükemmel sanat ve üslûbu istikâmetinde geliĢtirebilmektir. SĠNAN'I MĠMAR SĠNAN YAPAN NE ĠDĠ? Yedi yıllık bir tahsilden sonra yeniçerilerin arasına katılan Sinan, iĢtirak ettiği muharebeler dolayısıyla gidip gördüğü yerlerdeki sanat abidelerini inceleme ve kendisindeki o üstün kabiliyet potasında eritip yeni terkipler vücuda getirme imkânına kavuĢtu. Sinan‘ın sanat hayatı için bütün bu seferler, dehâsını besleyen bir büyük tecrübe ve müĢahede zemini oldu. Onun yaklaĢık elli yılı, bu Ģekilde bir bilgi ve tecrübe biriktirme, eĢsiz bir estetik kabiliyeti kazanma ve bunları o müthiĢ muhayyilesinde yoğurmakla geçti. Osmanlı Devleti‘nin reaya çocukları olan bu devĢirmeler, tamamen ailelerinin rızası ile alınır ve kabiliyetlerine göre yetiĢtirilirlerdi. Ayrıca o zamanlar yalnız Hristiyanlardan değil Müslüman çocuklarından da devĢirme alınmaya baĢlanmıĢtı. Osmanlı Ġmparatorluğunun yükseliĢ döneminin baĢ mimarı olan Osmanlı klasik mimarisinin Ģekillenmesinde büyük rol oynayan Mimar Sinan, Kanuni döneminde 28 yıl, II. Selim döneminde 8 yıl ve III. Murad döneminde de 14 yıl olmak üzere toplamda 50 yıl hizmet verdi. Osmanlı mimarisini farklı bir kavrayıĢla ele alarak dünya mimarlığının zirvesindeki geliĢme noktasına taĢıyan tek isimdir. ġehircilik, iĢletme yönetimi ve en genel anlamda yapı alanının örgütlenmesinde adını en çok duyuran kiĢi olması, beslenip dayandığı toplumsal alt yapı ve kurumlar kadar kiĢisel dehasıyla da bağlantılıdır. 634 Mimar Sinan‘ın hayatıyla ilgili en geniĢ bilgiler, çağdaĢı ve yakın dostu olan Ģair Sâî Mustafa Çelebi‘nin kaleme aldığı Tezkiretü‘l-bünyân‘da bulunur. 994-995‘te (1586-1587) kaleme alındığı düĢünülen bu tezkire, Mimar Sinan‘ın anlattıklarından derlenmiĢ hayat hikâyesi ve eserlerinin dökümünden oluĢmaktadır. 22 yaĢında, Yavuz Sultan Selim‘in hükümdarlığı sırasında baĢlatılan ve Rumeli‗de olduğu gibi Anadolu‗dan da asker devĢirmeyi öngören yeni bir uygulama nedeniyle Ġstanbul‗a geliĢinin ardından, orduya asker yetiĢtiren Acemi Oğlanlar Ocağı‗na giren ve dülgerliği öğrenen Sinan, burada, yapı iĢlerinde de görev alırken, çağın önde gelen mimarlarının yanında çalıĢma fırsatını da elde etti. Yıllar sonra bu dönemi için, "Tıpkı bir pergelin sabit ayağı gibi kararlıydım. Pergelin gezen ayağı gibi baĢka diyarları gezmeye özenirdim" diyen Mimar Sinan, Yavuz Sultan Selim döneminde orduyla Doğu seferlerine, Kanuni Sultan Süleyman döneminde de Batı seferlerine katılarak, mimari alanda büyük bilgi ve tecrübe edindi. 1514‗te Çaldıran SavaĢı ve 1516 – 1520 arasında yapılan Mısır seferlerinden sonra, Ġstanbul‘a dönüĢünün ardından Yeniçeri Ocağı‗na alınan Sinan, Kanuni döneminde, 1521‗de katıldığı Belgrad, 1522‗deki Rodos seferlerinden sonra subaylığa yükseldi. 1526 yılında, yayabaĢı olarak çıktığı Mohaç seferinden sonra, cephane sorumlusu görevi verilen Mimar Sinan, 1529‗da Viyana, 1529-1532 arasında Almanya, 1532-1535 arasında da Irak‘a düzenlenen, Bağdat ve Tebriz seferlerine katıldı. Son Bağdat seferinde, Van Gölü‗nün üstünden geçecek üç geminin yapımını baĢarıyla tamamlaması, Sinan‘a haseki ünvanını kazandırdı. Bu rütbeyle, Korfu, Pulya ve Moldavya seferlerine katıldı. 1538 yılındaki Karaboğdan Seferinde ordunun Prut Nehri'ni geçmesi için köprü gerekmiĢ bataklık alanda günlerce uğraĢılmasına rağmen köprü kurulamamıĢ görev Kanuni'nin veziri Damat Çelebi Lütfi PaĢa'nın emriyle Mimar Sinan'a verilmiĢtir. 1539‘da, Mimar Acem Ali‗nin ölümü üzerine onun yerine Saray BaĢmimarı olmuĢtur. Daha sonra ordunun yapı ihtiyacını karĢılamaya yönelik çeĢitli görevler üstlenen Sinan, sefere gittiği 635 yerlerde gözlemlediği farklı mimari yapılarla kendisini geliĢtirdi. Osmanlı‘nın en güçlü döneminde yaĢayan Sinan, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murat olmak üzere, üç padiĢaha mimarbaĢı olarak hizmet etmiĢtir Kendisi de birçok seferde padiĢahın yakınında bulunup hizmet ettiğini, çeĢitli rütbeler aldığını, fakat asıl amacının mimarlık olduğunu belirtir. Bundan sonraki yıllara ait belgelerde imza ve mührüne rastlanmaktadır. Ġmzası “el-fakīr Sinan sermi„mârân-ı hâssa” ifadesini taĢırken elips biçimli mührünün ortasında, “el-fakīrü‟l-hakīr Sinan”, çevresinde ise “bende-i miskîn kemîne derd-mend-i sermi„mârân-ı hâssa-müstmend” ifadesi kazınmıĢtır. Kısacası ölümüne kadar “reîs-i mi„mârân” olarak kalmıĢtır. MĠMARLIK ANLAYIġI Mimar Sinan, Osmanlı mimarlığında klasik dönem denen dönemin baĢlıca yaratıcısı, bir baĢka deyiĢle, okul kurmuĢ bir sanatçıdır. Yapıtlarında, güzellik ve iĢlev kavramlarını birleĢtirerek, mühendislik tekniğinin yaratıcılığı, sanatçı beğenisiyle birleĢtirip özgün yapılar ortaya koymuĢtur. Ancak bu yapıtlarda iĢlevi, estetiğin ardına gizleyen bir sanatçı anlayıĢı egemendir. Böylece, plastik değerleri ön plana çıkarmıĢ özellikle, yaptığı binalarda geniĢlik duygusu yaratmak amacıyla kare, altıgen ve sekizgen planlar kullanmıĢtır. Bu binalardaki birbirleriyle uyumlu olarak kullanılan mimarlık öğeleri, bir görkem duygusu yaratacak biçimde düzenlenmiĢtir. Kubbeyi taĢıyan payelerin ince görünmesini sağlamak üzere hücre ve panolar kullanmıĢ, sütun baĢlıklarını mukarnaslarla süslenmiĢtir. Ancak süslemede de iĢlevin gözardı olmasını engelleyecek bir anlayıĢı uygulamıĢtır. Eldeki kaynaklara göre, Mimar Sinan pek azı onarım olmak üzere çok sayıda cami, mescit, medrese, darülkurra, türbe, imaret, darüĢĢifa, sukemeri, köprü, kervansaray, saray, mahzen, hamam yapmıĢ, verimli bir mimardır. Kendisinden önceki Ayas, Hayrettin gibi mimarlardan yararlanan Mimar Sinan‘ın klasik dönem olarak adlandırılan mimarlık anlayıĢı Ayas, ġecca, Acem Ali, Küçük Sinan, Davut Ağa, Ahmet Ağa, Kemalettin, Yusuf Mehmet 636 Ağa, Süleyman Ağa Muslihittin, Hüseyin ÇavuĢ, Hacı Hasan, Ġbrahim gibi mimarlar tarafından sürdürülmüĢtür. Mimar Sinan‟ın Ġlk BaĢarısı Ordu sadece savaĢan askerlerden oluĢmaz. SavaĢanların haricinde, onlara yemek, su, top, tüfek, cephane taĢıyan, gemiler yapan, köprüler kuran lojistik desteğe ihtiyaçları vardır. Ayrıca toprağın altından tünel kazan lağımcılar, kalelerin kuĢatılmasında kullanılan tekerlekli kuleler, kapıları kırmak için koçbaĢı… Bunların üretilmesi için de yetiĢmiĢ insan kaynağına ihtiyaç vardır. Sinan, Osmanlı ordusuna bu Ģekilde hizmet veren bir askerdir. O Ġstanbul‘da ilk olarak tersanede çalıĢır, gemi yapmayı öğrenir. Sinan‘ın ilk büyük baĢarısı, ilk defa kendini göstermesi de Van Gölü‘nde iki hafta içinde 3 kadırga yapmasıdır. 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman Bağdat‘a sefer düzenler. Ordunun Bağdat‘a gittiğini fırsat bilen Ġran ġahı Tasmahb, Van‘a saldırır. Bunun üzerine Kanuni Sultan Süleyman, veziriazam Lütfi PaĢa‘ya ordunun bir bölümünü alıp, Van‘a gitmesini söyler. Lütfi PaĢa Van‘a geldiğinde Tasmahb‘ın ordusunu bulup dağıtmak için gemilere ihtiyaç duyar. Görev Sinan‘a verilir. Sinan etraftaki ormanlık alanı araĢtırıp gemi yapımında kullanılacak ağaçları bulduktan sonra, küçük bir tersane kurar ve iki hafta sonra 3 kadırga hazır hale getirilir. Kadırgalarla sefere giden Osmanlı ordusu, Ġran ordusunu bulur ve dağıtır. Bu Sinan‘ın ilk baĢarısıdır. Sinan‟ın BaĢ Mimar Olması – Belgrad Seferi Kanuni Sultan Süleyman, Avrupa‘ya sefere çıkmıĢ, Belgrad‘ı fethetmeye gitmiĢtir. Ordusuyla beraber Prut Nehri‘ne ulaĢmıĢ, ancak buradan karĢıya geçememiĢtir. Günlerdir yağan yağmur, nehri azgınlaĢtırmıĢ, yerleri bataklık haline getirmiĢtir. Ordudaki mimarların yaptığı köprüler ardı ardına yıkılınca, Lütfi PaĢa‘nın aklına Sinan gelir. Van Gölü‘nde yaptığı kadırgalarla Lütfi PaĢa‘nın gözüne giren Sinan, bu sefer Kanuni Sultan Süleyman‘ın emriyle köprü yapmakla görevlendirilir. Nehrin yatağını geniĢleterek 10 gün içerisinde yaptığı köprüyle, Osmanlı ordusunu ve Kanuni Sultan Süleyman‘ı Prut 637 Nehri‘nden karĢıya güvenle geçiren Sinan bundan sonra baĢ mimar olacaktır, artık Mimar Sinan‘dır. Elli yıla yakın süreyi kapsayan, Osmanlı Devleti‘nde yaptığı mimarlık görevi boyunca, yapılarında gerçekleĢtirdiği deneyler ve getirdiği yeniliklerle, zirveye taĢıdığı Osmanlı – Türk mimarlığının bireĢim sürecini tamamlayarak, arayıĢ aĢamasından, klasik döneme geçiren ve hem Doğu, hem Batı ile iliĢki içinde oldu. Anadolu ve Akdeniz kültürlerine sahip çıkan bir Osmanlı – Türk Ġslam mimarlık bileĢimi ortaya çıkaran Mimar Sinan, birçoğu Ġstanbul‘da olan, 84 cami, 52 mescit, 57 medrese, 7 okul ve darülkurra, 22 türbe, 17 imaret ve 3 darüĢĢifa, 7 su yolu kemeri, 8 köprü, 20 kervansaray, 35 köĢk ve saray, 6 ambar ve mahzen, 48 hamam ve kaydı olmayanlarla beraber, üç yüz elliyi aĢkın yapının baĢ mimarlığını üstlendi. MimarbaĢılık görevini kırk sekiz yaĢında üstlenen Sinan mesleğinde kaydettiği aĢamaları üç ayrı yapıyla somutlaĢtırarak tanımlar: “Çıraklık eserim” dediği ġehzade Camii ile (955/1548) ilk büyük sultan camisini tamamlamıĢtır. Kanûnî Sultan Süleyman ölen Ģehzadesi adına bir külliye yaptırmak istemiĢ, bu inĢaat o sırada elli dört yaĢında bulunan Sinan‘a verilmiĢtir. Bu yapının tamamlanmasından birkaç yıl sonra sultanın adıyla yeni bir cami ve külliyenin inĢasına baĢlamıĢ ve yedi yıl içinde Ġstanbul‘un ve bütün imparatorluğun en görkemli yapılarından biri tamamlanmıĢtır (1557). Süleymaniye‘yi “kalfalık eserim” diye nitelendiren ustanın II. Selim adına, bu defa Edirne‘de inĢa ettiği cami Sinan‘ın en büyük eseri olarak gösterilir. Bu yapı tamamlandığında seksen üç yaĢındaydı ve yaĢlılığından dolayı artık “Koca” lakabıyla anılıyordu. 992 (1584) yılında hacca giden Sinan kendi yerine Mehmed SubaĢı adıyla tanınan mimarı vekil olarak bırakır. Yeniçeri ordusunda bir asker olarak değil, istihkâm iĢlerinin idare ve tasarımından sorumlu olarak görev yapan Mimar Sinan‘ın ilk yapıtı, 1536 – 1537 arasında yaptığı, Halep‘teki Hüsreviye Camisi‘dir. Ġstanbul‘daki ilk yapıtı 1539‘da inĢa edilen Haseki Külliyesi olan Sinan‘ın, mimarbaĢı olduktan sonraki ilk büyük ve önemli yapıtı ise, 1543 – 1548 seneleri arasında yapılan, kendisinin çıraklık dönemi 638 yapıtı olarak tanımladığı dönemde yaptığı, dört ayağın taĢıdığı ve dört yarım kubbenin desteklediği bir kubbe ile örtülü olan, içerde daha aydınlık bir mekân yaratmanın amaçlandığı ve dıĢ görünümün kitlesel etkisi azaltılan, Ġstanbul‘daki ġehzade Mehmet Camisi‘dir. Daha Sonra yaptığı, Üsküdar‗daki Mihrimah Sultan Camisi‗nde, yarım kubbelerin sayısı üçe indirilerek daha rahat bir iç mekan elde etmeyi deneyen Sinan‘ın, kalfalık dönemi yapıtı olarak adlandırdığı, Osmanlı – Türk mimarlığının en önemli yapılarından biri olan Süleymaniye Camisi ve Külliyesi‘nin yapımında, Ġstanbul‘daki Bayezid Camisi‗nde kullanılan taĢıyıcı sistem tekrarlanarak, dört ayak üstüne oturan kubbe, mihrap yönündeki yarım kubbelerle desteklenmiĢtir. Süleymaniye, Ayasofya ile ortaya çıkan strüktür sorununun, Sinan tarafından ikinci kez ele alınıĢıdır. Darülkurrası, darüĢĢifası, hamamı, imareti, altı medresesi, dükkânları ve Kanunî Süleyman ile Hürrem Sultan‗ın türbeleriyle büyük bir alana yayılmıĢ kentsel bir düzenleme ve Türkler‘in dinsel yapılara toplumsal hizmet yapısı içeriği katmalarının en önemli örneği kabul edilen Süleymaniye‘de, kubbe ve yarım kubbeler, yüklerini, uyumlu geçiĢlerle bir sonrakine iletirler. Dönemin önde gelen tüm sanatçılarının katkıda bulunduğu ve Ġstanbul‘un Haliç‗e bakan tepelerinden birinde yer alan bu yapı, her ayrıntısıyla bir bütün olarak ele alındı ve yedi yıl gibi kısa bir sürede bitirilerek, Sinan‘ın mimarlığının yanı sıra, organizasyon ve örgütlemedeki becerisini de açığa çıkardı. Sinan, ustalık dönemi yapıtı olarak nitelendirdiği, Klasik dönem Osmanlı-Türk mimarlık bireĢiminin dilini ortaya koyan, kurallarını belirleyen çok önemli bir baĢyapıt olan Selimiye Camisi‘nde, Ġstanbul‘daki Rüstem PaĢa Camisi‗nde çözmeye kubbeyi sekizgen bir plan üstüne oturtma sorunu tekrar ele alarak uyguladı. 31 metreyi geçen çapıyla, en büyük kubbesini inĢa eden Sinan‘ın, külliye‘nin öteki yapılarını camiye göre arka planda tuttuğu Selimiye, strüktür mekân oluĢumu, oranları ve süslemeleriyle Osmanlı‘nın en önemli mimari yapılarının baĢında gelir. 639 Edirne‘de yer alan Selimiye Camii, Osmanlı mimarisinin en önemli eserlerinden biridir. Bir tepe üzerinde inĢa edilen Selimiye Camii‘nde, daha önce hiçbir yapıda denenmeyen teknikler kullanıldı. 8 sütun üzerine oturtulmuĢ olan kubbesi, caminin hem dıĢ hatlarını oluĢturmakta hem de iç ortama ferahlık ve geniĢlik vermektedir. Sayısı dört olan minarelerin yüksekliği 84 metredir (bazı kaynaklara göre 85 metre). Muazzam bir iĢçilikle yapılmıĢ olan camide; hat sanatı, çini sanatı ve mermer iĢlemeciliği gibi çeĢitli sanat dallarını görmek mümkündür. Selimiye Camii‘yle ilgili bilinmesi gereken diğer bir detay ise, ters lale motifidir. Müezzin mahfilinin ayaklarının birinin altında yer alan ters lale motifinin ise bir anlamı ve hikâyesi var. Rivayete göre; caminin yapılacağı yerde bir lale bahçesi bulunmaktaydı. Ancak bahçe sahibi bir türlü arsasını satmak istemiyordu. En son Mimar Sinan, caminin bir yerine lale motifi iĢleyeceğine dair bahçe sahibini ikna etti. Lalenin ters Ģekilde yapılması ise, bahçe sahibinin ters biri olduğunu ifade etmektedir. Selimiye Camii 2011 yılında, UNESCO Dünya Mirası Listesine eklendi. Mimar Sinan‟ın Eserleri – Ustalık, Kalfalık, Çıraklık Eseri Mimar Sinan, üç eserini çıraklık, kalfalık ve ustalık eserim diye tanımlar. ġehzade Mehmet Camii çıraklık, Süleymaniye Camii kalfalık, Selimiye Camii‘de ustalık eseridir. Mimar Sinan‟ın Çıraklık Eseri – ġehzade Mehmet Camii Kanuni Sultan Süleyman Han Mimar Sinan‟a:”Oğlumun adına öyle sağlam bir eser yap ki, o yaĢadıkça Ģehzadem de yaĢasın, o anıldıkça Mehmed‘im de anılsın.‖böyle emir verdiği rivayet edilir.ġehzade Camii yada ġehzadebaĢı Camii olarak adlandırılan cami, Mimar Sinan‘ın çıraklık eserim dediği camidir. Kanuni Sultan Süleyman, 22 yaĢında bir hastalıktan dolayı ölen oğlu adına bu camiyi Mimar Sinan‘a yaptırır. Bugün Ġstanbul‘un Fatih ilçesinin, ġehzadebaĢı semtinde bulunur. 1543 yılında yapımına baĢlanan cami, 1548 tarihinde açılmıĢ, yapımı 5 sene sürmüĢtür. Mimar Sinan‘ın, çıraklık eserim, dediği ġehzade Camisi bir padiĢah camisi kadar ihtiĢamlıdır. Bu yüzden hakkında Ģöyle bir 640 rivayet çıkmıĢtır. Kanuni bu camiyi kendi adına yaptırtmaya baĢlar. Ancak o sıra oğlu ölünce, inĢaatı bitmek üzere olan cami ġehzade Mehmet‘in adına açılır. Mimar Sinan‟ın Kalfalık Eseri – Süleymaniye Camii Mimar Sinan‘ın kalfalık eserim dediği Süleymaniye Camii, Kanuni Sultan Süleyman‘ın adını taĢımaktadır. Caminin yapımına ġehzade Camii bitirildikten sonra baĢlanmıĢtır. Süleymaniye Camisinin en önemli özelliği is odasıdır. Ġs odası Süleymaniye‘ye özgüdür. Ġs odası, cami içinde yanan kandillerin isini toplayıp mürekkebe dönüĢtüren bir mekanizma olmuĢtur. Böylece hem mürekkep elde edilmiĢ, hem de kubbelerin kararması engellenmiĢtir. Süleymaniye, gerçi kalfalık eseridir ama ayrıntılarıyla bir Ģaheserdir. Süleymaniye, Mimar Sinan‘ın en yüksek kubbeli eseridir. Avizenin çevresine koyulan deve kuĢu yumurtaları örümcekleri uzak tutar. TaĢların üzerindeki eğimle akan su herhangi bir pompaya ihtiyaç duymadan Ģadırvanlardan akmaya devam eder. SarhoĢ Ġbrahim namlı sanatkârın süslediği camlar camiye her mevsim ayrı bir renk verir. Mimar Sinan‘ın Süleymaniye‘de def çalıp, nargile tüttürdüğü söylentisi bir gün Kanuni‘nin kulağına gider. Süleymaniye Camisi‘nin inĢaatının bir türlü bitmemesinin sebebini buna yorar. Koca Sinan‘ı çağırtıp, bu mübarek mekânda def çalmanın, nargile içmenin ne demek olduğunu sorar. Sinan, nargile dumanı ve def sesi ile ortamın sesini ölçtüğünü söyleyince affedilir. Süleymaniye‘nin temeline ilk kazmayı 1549 yılında, zamanının âlimi Ebussuud Efendi atar. Caminin açılıĢı ise 8 sene sonra 1557‘de gerçekleĢir.Caminin dört minareli olması, Kanuni Sultan Süleyman‘ın Ġstanbul‘un fethinden sonraki dördüncü padiĢah olduğunu, dört minarede toplam 10 Ģerefe olması, Osmanlı‘nın 10. padiĢahı olduğunu temsil eder. Mimar Sinan‟ın Ustalık Eseri – Selimiye Camii Mimar Sinan‘ın ustalık eseridir Selimiye Camii. Bir baĢyapıttır. Edirne‘nin sembolüdür. Kanuni‘den sonra gelecek olan oğlu Sultan Selim‘in adını taĢır. ĠnĢaatına 1568 yılında baĢlanmıĢ, altı sene sonra 1574 yılında açılmıĢtır. 641 Sultan 2. Selim‘in bu camiyi Ġstanbul‘a değilde Edirne‘ye yaptırmasının bir kaç sebebi olduğu varsayılır. Öncelikle Ġstanbul‘da büyük bir camiye daha ihtiyaç yoktur. Ayrıca babasının yaptırdığı Süleymaniye Camisine rakip olacak bir cami yaptırmak istemez. Sultan Selim‘de kendi adını taĢıyacak bu camiyi önceki baĢkent Edirne‘ye yaptırır. Cami Mimar Sinan‘ın diğer yapıtlarının aksine, Ayasofya gibi tek bir büyük kubbeye sahiptir. Bu bir kubbenin, bir olan Allah‘ı temsil ettiği düĢünülür. Camide 99 pencere vardır, bunun Allah‘ın 99 ismini temsil ettiği düĢünülür. Vaaz kürsüleri de 4 tanedir, bunun da 4 hak mezhebi temsil ettiği düĢünülür. Caminin bütün külliyesinde 32 kapının bulunması, 32 farzı temsil ettiğini düĢündürür. Selimiye Camisinin en dikkat çekici özelliklerinden biri de minarelerdir. Dört minaresinden ikisine, üçer merdivenle çıkılır. Sarmal bir Ģekilde ilerleyen bu merdivenlerden aynı anda çıkmaya baĢlayan 3 kiĢi, birbirini görmeden en yukarıya kadar çıkar. Buna karĢın, bu minareler çok incedir. Geometriyi taĢla birleĢtiren Mimar Sinan‘ın eĢsiz bir harikasıdır bu minareler. Selimiye Camisi Balkan SavaĢları sırasında Bulgar iĢgaline uğrar. Bulgarlar camiyi top ateĢine tutmuĢ yıkamamıĢtır. Top mermisinin biri hala kubbededir. Ters Lale‟nin Sırrı Selimiye Camii Ters Lale Figürü: Lale ebced hesabıyla 66‘ya denk gelir. Allah kelimesi de ebced‘de 66‘ya denk geldiğinden cami süslemelerinde lale motifine çok sık rastlanır. Rivayete göre Selimiye Camisinin yapılacağı arsada bir lale bahçesi varmıĢ. Sahibi yaĢlı ve inatçı bir kadınmıĢ. Uzun uğraĢlar ve çok paralar karĢılığında arsayı devlete vermeyi kabul edince, son bir Ģart olarak camide lale figürünün olmasını istemiĢ. Bu Ģartı da kabul eden Mimar Sinan caminin içerisine, sütunlardan birine küçük bir lale motifi çizdirmiĢ. Lakin bu motif, kadının aksiliği vurgulamak için tersten çizdirmiĢ. Aynı zamanda Ters Lale figürünün, zaman geçtikçe aĢağı doğru kaydığı varsayılır. Sütunun üstü çentiklerle doludur ve bu çentiklerin lalenin eski yerini gösterdiği varsayılır. 642 TaĢlara ruh veren¸ onları derin manalarla bezeyen ve meydana getirdiği bilhassa cami¸ mescit ve diğer dinî yapılarla ilahî hakikatlerin tercümanlığını yapan ―mimarlar sultanı‖ Sinan'ın¸ söz konusu eserlerde bugün bile hâlâ birçok sırların ve hikmetlerin gizlendiğini görmekteyiz. O¸ sivil¸ askerî ve dinî eserleri içerisinde bilhassa ―ibadethaneleri‖ merkeze yerleĢtirip¸ kendisine ille-i gaye yapmıĢ ve bütün dehasını¸ sanat ve mimarlık maharetlerini bunlar üzerinde incelikle teĢhir etmiĢtir. Misal vermek gerekirse¸ Sultan II. Selim zamanında Edirne'de inĢa ettiği Selimiye Camii'ne adeta bir dantel gibi iĢlediği manevî özelliklere bakmak herhalde yeterli olur: Caminin tek bir kubbesinin oluĢu Allah'ın birliğini¸ pencerelerinin beĢ kademeli oluĢu Ġslâm'ın beĢ Ģartını¸ bütün pencerelerinin 99 tane oluĢu Allah'ın 99 ismini¸ vaaz kürsülerinin 4 tane oluĢu 4 hak mezhebi¸ bütün külliyede 32 kapının oluĢu Ġslâm'ın 32 farzını¸ arka minarelerde 6 yolun olması imanın 6 Ģartını¸ caminin minarelerindeki 12 Ģerefenin camiyi yaptıran padiĢahın 12. Osmanlı padiĢahı olduğunu sembolize etmektedir. 40 ÇeĢme Sularının Getirilmesi ve Mimar Sinan‟ın Suyunun Kesilmesi Tarihi Su Kemerlerinden Biri – Bozdoğan Su Kemeri: Mimar Sinan‘ın baĢından geçen ilginç bir olaydır 40 ÇeĢme Suları… Kanuni zamanında Ġstanbul‘un su ihtiyacını karĢılamak için Mimar Sinan‘a görev verilir. Koca Sinan, 1564 yılında dokuz senelik bir çalıĢmanın sonunda Ģehrin dıĢındaki su kaynaklarını Kâğıthane civarında toplayıp, oradan da geçitler yaparak Ġstanbul‘a ulaĢtırır. Böylece Kâğıthane‘den gelen sular, Ġstanbul halkına 40 kadar çeĢmeden umumi olarak dağıtılır. Ġstanbul‘da sürekli su problemi yaĢanmaktadır. Bu problem Kanuni Sultan Süleyman döneminde de yaĢanmaktaydı. Ġstanbul‘un o günkü nüfusu çoğalınca Kanuni Sultan Süleyman Mimar Sinan‘ı yanına çağırır ve der ki;―MimarbaĢı, milletimiz su sıkıntısı çekmekte. Bir at yükü suya çok miktar akçe ödüyorlar. Acaba halkımızın bu su ihtiyacını karĢılamak için bir Ģeyler düĢünmez misiniz?” Mimar Sinan da Ģu cevabı verir:‖Hünkarım, siz bana müsaade edin, ben 643 Ġstanbul‟un çevresini bir dolaĢayım, dıĢarıda mevcut suları Ġstanbul‟a getirmenin mümkün olup olmadığını bir inceleyeyim ve ondan sonra size bir cevap vereyim.” Bu cevabın üzerine padiĢah izin verir ve Mimar Sinan yanına yardımcılarını da alarak Çekmece‘den baĢlar kıyıları dolaĢmaya. BeĢiktaĢ‘a kadar dereleri, akan suları tespit eder. Bu suların önüne set çekilip baraj yapıldığı zaman nereye kadar yükselir, nereden nereye kemer yapılıp suların Ġstanbul‘a getirilmesi sağlanır. Bunun hesabını günlerce yaptıktan sonra PadiĢahın huzuruna çıkar. PadiĢah sorar:―MimarbaĢı, Ġstanbul‟a su getirmek mümkün müdür?” Mimar Sinan‘ın cevabı:”-Mümkündür Sultanım, fakat çok ağır bir Ģartı var. Çok maliyetli olur bu iĢ. Sultanım, altın dolu keseleri uç uca dizerek Ġstanbul‟a su gelebilir.”bu sözlerin üzerine Kanuni Sultan Süleyman Ģu cevabı verir;―MimarbaĢı mimarbaĢı, sen Ġstanbul‟a su getirmenin mümkün olup olmadığını söyle. Eğer mümkünse ben keseleri değil uç uca, yan yana dizmeye razıyım” der. PadiĢahın bu sözlerini duyan Mimar Sinan kolları sıvar, iĢe koyulur. Ġstanbul‘un dıĢındaki suları Kâğıthane yakınlarında belli yerlerde toplar. Oradan da dere içlerine büyük geçitler yaparak Ġstanbul‘a su getirir ve Ģehrin belli meydanlarında umumi çeĢmeler yaparak suyu akıtır. Bu çeĢmelerin tamamı da kırkı bulur. Ve Kırk ÇeĢme suları akmaya baĢlar. O güne gelinceye kadar, musluk gibi bir adet olmadığı için sular boĢa akıp gitmektedir. O gün çok pahalıya mal olan suyu artık bostanlara, yollara akıtmak istemiyorlar ve ilk defa Ġstanbul‘da lüle dedikleri musluğu çeĢmelere takıyorlar. Mimar Sinan‟a Özel ÇeĢme Su böylesine pahalıya geldiği ve kıymet kazanmaya baĢladığı için Kanuni bir ferman çıkarır, der ki: “Ġstanbul meydanlarındaki umumi çeĢmeler halkın malıdır. Hiç kimse bu çeĢmelerden gizlice yeraltından evine su alamayacaktır.”Bu umumi kaidenin bir istisnasını da koyar Kanuni. O da özel olarak Sinan‘a iletilir. Denir ki: “Sen Ġstanbul‟a böylesine güzel bir çalıĢma sonunda kırk çeĢme sularını getirdin. Sen evine özel olarak bir lüle su alabilirsin.” 644 Ve Süleymaniye civarındaki meydan çeĢmesinden Sinan‘ın evine özel olarak yol yapılır ve su akıtılır. Böylece Mimar Sinan evinde özel suyu olan tek kiĢi olur. Mimar Sinan, ġehzadebaĢı Cami, Süleymaniye Cami ve Edirne‘deki Selimiye Camiini yaptıktan -sonra yaĢlanır. Devir hep öyle geçmemiĢtir. Ġtibarının yüksekte olduğu devirde, kendisinin kıymetini takdir edenler bir bir bu dünyadan göçmüĢlerdir. Kanuni vefat etmiĢtir, yerine baĢka padiĢahlar geçmiĢtir. Ve Sinan 99 yaĢına gelmiĢtir. Çevresindeki dostları göçtüğü için de kendisi Ġstanbul‘da adeta yapayalnız kalmıĢtır. Ve yeni bir nesil yetiĢmiĢtir. Mahkemeye Çağrılan Mimar Sinan Bir gün Sinan‘ın kapısına birisi gelip dayanır. Kapıyı çalar. Sinan bastonuna dayanarak kapıyı açar, ―Buyurun‖ der. Gelen kiĢi, ―Ben Topkapı Sarayı postacısıyım. Sizi divana çağırıyorlar. Herhalde bir soruĢturmaya tabi tutulacaksınız‖ der. Sinan Ağa, bu ihtiyar halinde, dostlarının tümünün göçüp gittiği, kendisini eserleri inĢaat halindeyken görenlerin kalmadığı bu ihtiyar dünyada, ―Acaba Topkapı Sarayına niye çağrılıyorum?‖ diye bastonuna dayana dayana gider. Saraya girer, orada bir soruĢturma heyeti kurulmuĢtur: Kadılar, ulemalar, müftüler, o günün vükelası. Sinan‘a Ģöyle derler: ―Sinan Ağa, hakkında Ģikâyet var. Eve su almak yasak olduğu, hiç kimse evine özel olarak su almasın‟ diye padiĢah fermanı olduğu halde, sizin evinizde özel su varmıĢ.”―Evet,” der, “Cihan PadiĢahı Kanuni Sultan Süleyman bana özel olarak müsaade etmiĢti. Ġstanbul‟a yaptığım, su hizmetinden dolayı sadece benim Ģahsıma su müsaade etmiĢti” der. “O zaman Ģu müsaadenizi, fermam görelim de ses çıkarmayalım. Kimseye verilmemesine rağmen, sizinki devam etsin.” Mimar Sinan; “Ben o zaman Cihan PadiĢahından ferman istemekten hicap etmiĢtim. Fermanım falan yok, ama su benim evimde akıyor.” Divan müĢkül durumda kalır, konuĢmalar olur: “Sinan büyük hizmetler etmiĢtir, evinde suyu aksın.” Oradan baĢkaları cevap verir: “Bu Âl-i Osman‟a hizmet eden sadece Sinan mı? Sinan gibi daha 645 nice hizmet edenler vardır. Ya onların da evine özel su verilsin, ya da Sinan‟a da bu ayrıcalık tanınmasın.” Divanda uzun münakaĢalar olur, son olarak verilen karar Ģudur: “Sinan gibi diğer hizmet edenlerin de evine su bağlanamayacağına göre, Sinan‟a verilen su kesilmeli, fakat Ģimdiye kadar kullandığı su fermansız kullandığı için bir ceza verilmemelidir.” 100 YaĢında Susuzluktan Ölen Mimar Sinan Ve bu karardan sonra Kırk ÇeĢme sularını Ġstanbul‘a getiren Mimar Sinan evine gelir. Üzgün, bezgin, fakat fazla üzgün değil. Çünkü Mimar Sinan hizmetini Allah için yapmıĢtır. Kendisine bir ayrıcalık tanınsın, özel bir mükâfat verilsin diye değil. Ve Mimar Sinan 100 yaĢına girerken hastalanır yatağa düĢer. Vefat sırasında bir bezi suya batırıp da dudağına çalmak isterlerken bakarlar ki, evindeki musluktan su akmıyor. Ġstanbul‘a su getiren Sinan, susuz evde vefat eder. Vefat sırasında bu olayı baĢında konuĢanlara verdiği cevap enteresandır:“Biz hizmetimizi dünyada bir bardak suya satacak kadar menfaat düĢkünü değiliz. Biz hizmetimizi Allah için yaptık ve mükâfatını da ahirette bekliyoruz. Dünyada evimize su verilmediği için çok üzgün değiliz.” Bu olayın bizlere verdiği mesajlar vardır. Dünyaya, Ģana, Ģöhrete, dosta, ahbaba fazla güvenmemeli. Dünya öyle güvenilecek, insanlar öyle bel bağlanacak kadar vefalı değillerdir. ġartlar değiĢir, bugün sırtımız çok sağlam yerde olur, çok itibarlı insanlarla yakınlığımız olur. Ama yarın bir de bakarız ki, onların hepsi göçüp gitmiĢ, biz de dayanacak kimse bulamamıĢız. Derler ya: ―Duvara dayanma yıkılır, insana güvenme ölür.” Öyleyse fani Ģeylere dayanmamalı, fani Ģeyleri gaye edinmemelidir. Allah‘a dayanmalı, Allah‘a güvenmeli ve yaptığımız hizmetleri de Allah rızası için yapmalıyız. Ġnsan bu tecelli karĢısında hayıflanmaktan kurtulamıyor:―Hey gidi dünya hey. Ġstanbul‟a Kırk çeĢme sularını getirip, Ġstanbul‟u suya kavuĢturan Mimar Sinan susuz evde vefat ediyor. 646 Kırk çeĢme suyu, aslında Mimar Sinan‘ın yaptığı en büyük eserlerden biridir. Ancak birbirinden çok uzak mesafelerdeki ünitelerden oluĢtuğu için, çıplak gözle yapının bir bütün olarak görünmemesi yüzünden fazla bilinmemektedir. Kırk çeĢme suları, zamanının en büyük, en modern sutaĢıma tesisidir. Koca Sinan Hakkındaki Hikâyeler – Mimar Sinan‟ın Sırları Peygamber‟in Kanuni‟nin Rüyasına Girmesi: Rivayete göre bir gece Kanuni Sultan Süleyman rüyasında Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed(s.a.v)‘i görür. Peygamber Efendimiz(s.a.v), Kanuni‘ye bir cami yapmasını söyler. Mihrabı burada, minberi burada olsun, diyerek de tarif eder. Ertesi gün MimarbaĢı Sinan‘ı çağıran Kanuni, caminin yapılacağı yeri gösterir. Ancak Kanuni, mihrabın ve minberin yerini unutmuĢtur. PadiĢahı dinleyen MimarbaĢı Sinan, mihrabı buraya, minberi de buraya yapalım, diyerek rüyada peygamberin iĢaret ettiği yeri gösterir. Kanuni bu duruma ĢaĢırıp, rüyasından haberi olup olmadığı sorar. Koca Sinan; padişahım, rüyada iki adım arkanızdaydım, diyerek cevap verir. Süleymaniye Camisi bu Ģekilde yapılır. Japon Bilim Adamları ve Mimar Sinan‟ın Zekâsı Süleymaniye Camisi‘nin 1950‘li yıllarda Haliç‘e doğru kaydığı tespit edilir. Bunun üzerine Japonya‘dan inĢaat ustaları ve mimarlardan oluĢan bir ekip gelir. Japonlar çözüm olarak 18 noktaya destek yapılmasına karar verir. Ancak her kazdıkları yerde zaten Mimar Sinan‘ın destek koyduğunu görürler. Tabi bu hikâyede garip olan bir nokta vardır. Madem destekleri vardı, Süleymaniye Camisi neden Haliç‘e doğru kaymıĢtır. Japonlar, Mimar Sinan‟ın zekâsı karşısında hayrete düşüyor, diye baĢlık atanların bunu bir düĢünmesi gerekir. Bu Minare Yamuk – Mimar Sinan Küçük Bir Çocuğu Dinliyor Koca Sinan, Süleymaniye Camisinin inĢaatının sonuna gelmiĢtir. Küçük bir çocuk; bu minare yamuk diye bağırınca, Sinan çocuğu yanına çağırır. Koca Sinan, hiç istifini bozmadan gayet ciddi 647 bir tavırla çocuğa; iyi ki gösterdin, der. Sonra minareye halatları attırır ve çekin diye bağırır. Ne zaman ki küçük çocuk; minare düzeldi, der; o zaman iĢçiler halat çekmeyi bırakır. Koca Sinan bir çocuğun gönlünü böyle hoĢ eder. Yoksa ne minare yamuktur, ne de halatla çekmekle yamuk minare düzelir. Süleymaniye Camisinin Temelleri Ġki Sene BoĢ Bekliyor Süleymaniye Camisinin temelleri atıldıktan sonra, Mimar Sinan iki sene boyunca inĢaata uğramaz. BaĢ mimarının iĢleri savsakladığını düĢünen Kanuni Sultan Süleyman, Koca Sinan‘ı buldurup hesap soracaktır. Ama Sinan‘ın cevabı hazırdır. ĠnĢaatın temeli iki sene boyunca iki kıĢ, iki de yaz görerek, kendine gelmesi beklenmiĢtir. Böylece daha sağlam olacaktır. Aynı durum Süleymaniye‘den bin sene önce inĢa edilen Ayasofya içinde söylenir. Ayasofya‘nın da mimarının, temeli attıktan yıllar sonra inĢaata baĢladığı çeĢitli yerlerde rivayet olunur. 1557‘de tamamladığı ve kendisine ―Koca‖ ünvanını getiren, Süleymaniye Camisi, Mimar Sinan‘ın baĢyapıtıdır. Sultan III. Murad döneminde Mekke‘nin onarımı için Hicaz‘a gönderilen Sinan, 1573‘te tamamladığı, KasımpaĢa‘daki Kaptanıderya Piyale PaĢa Camisi‘nde eski ulucamilerin planına dönüĢ yaparak, kuruluĢ döneminin özellikleriyle, uzun mimarlık hayatı süresince edindiği deneyimlerin sentezini uyguladı. Birçok eski yapının onarımı ve restorasyonunda da görev alan Mimar Sinan, bütün yaĢamı boyunca, Ġstanbul, Edirne, Ankara, Kayseri, Erzurum, Manisa, Bolu, Çorum, Lüleburgaz, Kütahya, Gebze, Babaeski, Çorlu, Bolvadin, vb. Anadolu kentleriyle, Halep, ġam, Sofya, Hersek, Budin, Rusçuk gibi, imparatorluğun her yanına dağılmıĢ topraklarda suyolları, çeĢmeler, camiler, külliyeler, medreseler yaptı. Bu yapıların bazılarının inĢasında bizzat kendisi bulunmasa da, öğrencilerini ya da kendine bağlı mimarlar grubunu görevlendirirdi. Her zaman iĢleve, taĢıyıcı sisteme, yapının bulunduğu yere göre en uygun olacak biçimi araĢtıran Sinan‘ın türbeleri, bu denemeci tutumunu öteki iĢlevlerde de sürdürdüğü düĢünce tarzını yansıtır. 648 Sinan‘ın yapılarının, yola çıkıĢ noktası geleneksel biçim ve plan Ģemaları olmasına karĢın, bunlara katı bir biçimde bağlı kalmayan, koĢulların gerektirdiği yerlerde yeni biçimlere yönelen ve böylece eski ile yeni arasında bir bağ oluĢturabilen Sinan‘ın yapıları, mimarlık bakımından olduğu kadar mühendislik bakımından da öneme sahiptir. Bu tarzıyla, ―ser mimârân-ı cihan ve mühendisân-ı devran, dünyadaki mimarların ve zaman içindeki mühendislerin baĢı‖ Ģeklinde anılan Sinan‘ın yapılarının çoğunun, 400 sene sonra bile ayakta duruyor, hatta kullanılıyor olması, onların taĢıyıcı sistemlerine olduğu kadar temellerine de özen gösterilmiĢ olmasındandır. YETĠġTĠRDĠĞĠ MĠMARLAR Mimar Sinan‘ın klasik dönem olarak adlandırılan mimarlık anlayıĢı Ayas, ġecca, Acem Ali, Küçük Sinan, Davut Ağa, Ahmet Ağa, Kemalettin, Yusuf Mehmet Ağa, Süleyman Ağa, Muslihittin, Hüseyin ÇavuĢ, Hacı Hasan, Ġbrahim gibi mimarlar tarafından sürdürülmüĢtür. Ġstanbul‘un su sorununu çözmekle görevlendirilen Sinan‘ın mühendis yanı suyolları ve köprüleri yaparken ortaya çıktı. Bentleri, tünelleri, suyolları ve suyolu kemerleriyle, biriktirme ve dağıtma yapılarıyla, uzunluğu 50 kilometreyi aĢan ve Kırk ÇeĢme adıyla anılan su yapılar inĢa eden Sinan, bu yapıların bazılarında zamanın mühendislik bilgilerini de aĢan çeĢitli tasarımlara imza attı. Yapım yöntemlerinin, yapı malzemeleri ve yerel – iklimsel koĢullarla uyum içinde olduğu Mimar Sinan döneminde, ortaya çıkan biçimler, toplumun büyük bir çoğunluğunca benimsenen simgelere dönüĢtü ve mimarlığı uyumlu ve kendi içinde tutarlı bir birleĢime götürme yolundaki çalıĢmaları, yapıya katkıda bulunan öteki sanatları da etkileyerek, imparatorluğun her yerinde ki yapı eylemleri için yol gösterici oldu. Selçuklu ve erken Osmanlı dönemlerine kıyasla daha rasyonel ve ölçülü olan, gerçekçiliğe, sade ve net anlatıma dayanan Osmanlı klâsik mimarisi, kendine güvenen, yetenekli ve deneyimli bir mimar olan Sinan‘la zirveye çıktı ve 50 yılda oluĢan bu tarz, Osmanlı‘nın siyasal ve ekonomik gücünün dorukta olduğu dönemi ile aynı zaman 649 diliminde, Mimar Sinan‘ın dehasıyla özgün ve üniversal bir ifadeye kavuĢarak, hayat buldu. Hünkâr, paĢalar ve özellikle saraya damat olan zengin vezirler tarafından, siyasal gücün aracı olarak kullanılan anıtsal mimari desteklenmesiyle, Mimar Sinan‘a bağlı olan Hassa Mimarları Ocağı, devletten her türlü yardımı görerek, rahat bir ortamda çalıĢma olanağı buldu ve anıtsal yapılar çok kısa süreler içinde inĢa edilebildi. O dönemin Avrupası‘nda, Roma‘da inĢası 160 yıl süren San Pietro Katedrali ve Londra‘da, Sir Christopher Wren tarafından, 40 yılda tamamlanabilen St. Pauls Katedrali göz önünde bulundurulduğunda, Sinan‘ın, Ġstanbul‘daki Süleymaniye Külliyesi‘ni 7, Edirne‘deki Selimiye Camisi‘ni de 6 yılda tamamlamıĢ olması, 16. Yüzyıl Osmanlı mimarlık ve yapı kurumlarının hızlı ve verimini kanıtlar. Mimar Sinan‘ın elinden çıkan eserler dünyanın önemli mimarları tarafından incelenmiĢ ve hayranlık uyandırmıĢtır. ġehzadebaĢı Camii ve Kısa Bir anı ―Bir Mimar Sinan eseri olan ġehzadebaĢı Cami‘nin 1990′li yıllarda devameden restorasyonunu yapan firma yetkililerinden bir inĢaat mühendisi, caminin restorasyonu sırasında yaĢadıkları bir olayı tv‘de ĢöyleanlatmıĢtı. Cami bahçesini çevreleyen havale duvarında bulunan kapılarınüzerindeki kemerleri oluĢturan taslarda yer yer çürümeler vardı. Restorasyon programında bu kemerlerin yenilenmesi de yer alıyordu. BizinĢaat fakültesinde teorik olarak kemerlerin nasıl inĢaat edildiğiniöğrenmiĢtik fakat tas kemer inĢası ile ilgili pratiğimiz yoktu. Kemerlerinasıl restore edeceğimiz konusunda ustalarla toplantı yaptık. Sonuç olarakkemeri alttan yalayan bir tahta kalıp çakacaktık. Daha sonra kemeri yavaĢyavaĢ sokup yapım teknikleri ile ilgili notlar alacaktık ve yenidenyaparken bu notlardan faydalanacaktık. Kalıbı soktuk. Sökmeye kemerinkilit taĢından baĢladık. TaĢı yerinden çıkardığımızda hayretle iki taĢınbirleĢme noktasında olan silindirik bir boĢluğa yerleĢtirilmiĢ bir camĢiĢeye rastladık. ġiĢenin içinde dürülmüĢ beyaz bir kâğıt vardı. ġiĢeyiaçıp kâğıda baktık. Osmanlıca bir Ģeyler yazıyordu. Hemen bir uzman bulupokuttuk. Bu bir mektup idi ve Mimar Sinan tarafından yazılmıĢtı. ġunlarısoyluyordu. ‖ Bu kemeri 650 oluĢturan taĢların ömrü yaklaĢık 400 senedir. Bumüddet zarfında bu taslar çürümüĢ olacağından siz bu kemeri yenilemekisteyeceksiniz. Büyük bir ihtimalle yapı teknikleri de değiĢeceğinden bukemeri nasıl yeniden inĢa edeceğinizi bilemeyeceksiniz. ĠĢte bu mektububen size, bu kemeri nasıl inĢa edeceğinizi anlatmak için yazıyorum. ‖ KocaSinan mektubunda böyle baĢladıktan sonra o kemeri inĢa ettikleri taĢlarıAnadolu‘nun neresinden getirttiklerini söyleyerek izahlarına devam ediyor veayrıntılı bir bicimde kemerin inĢasını anlatıyordu. Bu mektup birinsanın, yaptığı isin kalıcı olması için gösterebileceği çabanın insan ustubir örneğidir. Bu mektubun ihtiĢamı, modern çağın insanlarının bilezorlanacağı taĢın ömrünü bilmesi, yapı tekniğinin değiĢeceğini bilmesi, 400sene dayanacak kâğıt ve mürekkep kullanması gibi yüksek bilgi seviyesindengelmektedir. ġüphesiz bu yüksek bilgiler de o koca mimarin eriĢilmezözelliklerindendir. Ancak eriĢilmesi gerçekten zor olan bu bilgilerden çokdaha muhteĢem olan 400 sene sonraya çözüm üreten sorumluluk duygusudur.

Mimar Sinan‟ın eserlerinin en önemli özelliği; depreme karĢı dayanıklı olmasıdır. Yaptığı inĢaatların temelinde kullandığı harç sayesinde, deprem dalgaları hissedilmiyordu. Yine sağlamlık açısından dikkat ettiği bir diğer detay, zemin seçimidir. Örneğin Süleymaniye Camii‘ni yapmak için temelini 6 yıl beklettiği bilinmektedir. Bu sayede temelin iyice oturması ve sağlam olması amaçlanmıĢtır. Yaptığı mimari eserlerin çoğunda, nemin dıĢarı atılmasını sağlayan, sıcak ve soğuk hava dengesini koruyan hava kanalları yapmıĢtır. Günümüzün inĢaat teknolojisine ve imkânlarına baktığımızda, Mimar Sinan‘ın o dönemde yaptığı eserlere hayran kalmamak mümkün değil. Yaptığı mimari eserlerde üstün zekâsını ve ince zevkini ortaya koymayı baĢardı. Evet, günümüz koĢullarında olsa belki çoğu sıradan olurdu ama o zamanın Ģartlarını düĢününce insan ĢaĢırmadan edemiyor. En ince detayına kadar yapılan hesaplamalar, depreme dayanıklı olacak Ģekilde inĢa edilen yapılar, Osmanlının çini, hat gibi sanatını yaĢatan camiler ve daha nicesi… Böyle büyük bir baĢarının bizim topraklarımızda yetiĢmesi ve dünyada bizi temsil 651 etmesinden elbette ki gurur duyuyoruz. Ve daha çok Mimar Sinanlar yetiĢmesini ümit ediyoruz. VAKFĠYESĠ Adına düzenlenen vakfiyeye göre eĢi Mahmut kızı Mihri Hatun. Hanımı Mihrî kendisi hayattayken ölmüĢ. Yine aynı belgeye göre Mimar Sinan'ın 3 çocuğu bulunuyor. Biri Sinan hayatta iken Ģehit olan oğlu Mehmet Bey, diğerleri ise Neslihan ve Ümmühan isimlerini taĢıyan kızları. Vakfiyede iki torununun adına rastlanır. Vakfiyesinde on sekiz ev, otuz sekiz dükkân, araziler, ev yerleri, bahçe, kayıkhane, suyolu, değirmen gibi mal varlığı zikredilir. Nakit miktarı ise 300.000 akçedir. VEFATI Hac dönüĢünde ve 100 yaĢı civarında olduğu halde görevini büyük bir coĢkuyla sürdürerek 996‘da (1588) vefat eder. Yakın arkadaĢı Sâî Mustafa Çelebi, bu dünyadaki yol arkadaĢlığının son bulduğunu görerek onun mezar kitâbesini Ģu satırlarla bitirir: “Geçti bu demde cihandan pîr-i mi„mârân Sinân.” Bugün Süleymaniye Külliyesi‘nin bir köĢesindeki küçük toprak parçasında yatmakta olan Sinan‘ın hayat süreci ve ortaya koyduğu mimari, etnik kökeni üzerine açılan tartıĢmaları anlamsız kılmaktadır.17 Temmuz 1588‗de Ġstanbul‘da öldüğünde ardından yüzlerce mimari eser bırakan Mimar Sinan‘ın beyaz taĢlı, sade bir yapı olan türbesi, Süleymaniye Külliyesi‘ndeki, Haliç duvarının önündedir. Türbenin önünde mermerden yapılmıĢ bir sebil yer almaktadır. Sebilin arka tarafında ise Mimar Sinan‘ın mezarı bulunmaktadır. 300 civarında eserde, adı baĢ mimar olarak geçen Koca Sinan‘ın, ismi baki kalacaktır. Bugün Ġstanbul‘da Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi bulunmaktadır. Anadolu‘da sayısız okulda, sayısız sokakta Mimar Sinan ismi geçmektedir. Onun hakkında yeni kitaplar çıkmakta, yeni makaleler yazılmaktadır. Bazen de Mimar Sinan‟ın gizlediği sır bulundu, şifresi çözüldü, vs. vs. gibi iddialar ortaya atılmaktadır ki, bu da halkın Mimar Sinan‘a olan ilgisinin hala canlı olduğunu göstermektedir. 652 Bu büyük insan, ölümünün ardından beĢ asır geçmesine rağmen hala ününü korumaktadır. Yaptığı eserleri ve adı, her Ģeyi yutan zamana meydan okumaya devam etmektedir. Diğer mimarlar bir esere bir ömür adarken, o bir ömrüne sayısız eser sığdırdı. Osmanlı ve Türk mimarisinin dünyada tanınmasında en önemli etken oldu. Mimarların Ģahı olarak bilinen Mimar Sinan birçok kiĢiyi etkiledi ve onun izinden yürüyen öğrenciler yetiĢtirdi ESERLERĠ Mimar Sinan 81 camii, 51 mescit, 55 medrese, 26 darül-kurra, 17 türbe, 17 imarethane, 3 darüĢĢifa (hastane), 5 su yolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 hamam olmak üzere 375 eser inĢa etmiĢtir. Edirne'de yaptığı Selimiye Camisi Dünya Kültür Mirası listesindedir. Camiler 1. Süleymaniye Camii Ġstanbul 2. ġehzade Mehmet Camii Ġstanbul-Fatih 3. Mihrimah Sultan Câmii – Üsküdar‘da, iskelede 4. Selimiye Camii– Edirne Merkez‘de 5. Sokullu Mehmed PaĢa Camii-Ġstanbul-(Azapkapı) 6. Atik Valide Camii-Ġstanbul Üsküdar 7. Mustafa PaĢa Camii-Ġstanbul-Eyüp 8. Güzelce KasımpaĢa Camii-Ġstanbul9. Bali PaĢa Camii-Ġstanbul- KasımpaĢa 10. Kılıç Ali PaĢa Camii-Ġstanbul-(Tophane‘de), 11. Rüstem PaĢa Camii Tekirdağ 12. Sinan PaĢa Camii-Ġstanbul-BeĢiktaĢ Medreseler 1. Rüstem PaĢa Medresesi-Ġstanbul-Fatih 2. Semiz Ali PaĢa Medresesi-Ġstanbul-Fatih Külliyeler 1. Süleymaniye Külliyesi-Ġstanbul-Fatih Darülkurralar 1. Atik Valide Sultan Darülkurrası-Ġstanbul-Üsküdar 653 2. Sokollu Mehmet PaĢa Darülkurrası-Ġstanbul-Eyüp 3. Sultan Süleyman – Süleymaniye Darülkurrası-Ġstanbul-Fatih DârüĢĢifâlar 1. Sultan Süleyman-Süleymaniye DarüĢĢifası-Ġstanbul-Fatih Türbeler 1. ġehzade Mehmet Türbesi-Ġstanbul-Fatih 2. Kanuni Sultan Süleyman Türbesi-Ġstanbul-Fatih 3. Arap AhmedPaĢa Türbesi (Fındıklı‘da), Hamamlar 1. Atik Valide Sultan Hamamı-Ġstanbul-Üsküdar 2. Kılıç Ali PaĢa Hamamı-Ġstanbul-Beyoğlu, Tophane 3. Hürrem Sultan Hamamı-Ġstanbul Sultanahmet 4. Hürrem Sultan Hamamı-Mihrimah Sultan Hamamı Edirnekapı 5. Haseki Sultan Hamamı (Bahçekapı‘da), Ġmâretler 1. SultanSüleymân Ġmâreti (Süleymaniye‘de), 2. Haseki Sultan Ġmâreti (Mekke‘de), 3. Haseki Sultan Ġmâreti (Medîne‘de), Su Yolları Kemerleri 1. Bend Kemeri (Kağıthâne‘de), 2. Uzun Kemer (Kemerburgaz‘da), 3. Mağlova Kemeri(Kemerburgaz‘da), 4. Gözlüce Kemer (Cebeciköy‘de), 5. Müderris köyü yakınındaki kemer (Kemerburgaz‘da). 6. Kırık Kemer Köprüler 1. Büyük çekmece Köprüsü, 2. Silivri Köprüsü, 3. Mustafa PaĢa Köprüsü (Meriç üzerinde), Kervansaraylar 1. Kervansaray (Sultan Süleymân Ġmâreti yakınında), 2. Kervansaray (Büyükçekmece‘de), 3. RüstemPaĢa Kervansarayı (Rodosçuk‘ta), 654 4. KebecilerKervansarayı (Bitpazarı‘nda), Saraylar 1. Saray-ı atîk tâmiri (Beyazıt‘ta), 2. Saray-ı cedîd-i hümâyûn tâmiri (Topkapı‘da), 3. Üsküdar Sarayının tâmiri (Üsküdar‘da), 4. Galatasarayın eski yerine yeniden inĢâsı (Galatasaray‘da), Mahzenler 1. Buğday mahzeni (Galata KöĢesinde), 2. Zift Mahzeni (Tersâne-i Âmirede), 3. Anbar (sarayda), Mimar Sinan‟ın Kayıp Kafatası Cumhuriyet tarihinde birçok tarihi Ģahsiyetin kabirleri açılarak kafatasları ve kemikleri üzerinde araĢtırma yapılmıĢ, bunlardan biriside cennet mekân Mimar Sinandır.1 Ağustos 1935‘te Mimar Sinan‘ın mezarı açılarak kafatası çıkarılır. KeĢke Einsthein‘ın hikâyesi gibi bir dehanın zekâsının sırlarını öğrenmek için kafatası çıkarılsaydı. Ancak Mimar Sinan‘ın kafatasının çıkarılmasındaki amaç, onun ırkını tespit etmektir. Oysa Türkçülüğün babası sayılabilecek adamlardan Ziya Gökalp‘e göre ırkçı bir anlayıĢla millet tanımı yapılamaz. Irki bir millet anlayıĢının olmamasının sebebi, Gökalp‘in insanın meziyetini Ģecere ağacında, soy kütüğünde değil; yetiĢtiği cemiyetin bünyesinde aramasıdır. Çünkü insanda asıl olan ruhtur. Ruh ise cemiyet içinde terbiye olunur. Irka bakmak ise, belki bedensel özelliklerden bahsetmekten ileri gidemez. Ziya Gökalp‘in milliyetçilik anlayıĢının ne olduğunu daha kapsamlı Ģekilde görmek için, Ziya Gökalp-Türkçülüğün Esasları adlı makaleyi de okuyabilirsiniz. Birkaç gün sonra gazetelerde yukarıdaki haberler çıkar. Mimar Sinan‘ın kafatası incelenmiĢ, Türk olduğuna kanaat getirilmiĢtir. Haberlerin devamında kafatasının kurulacak olan Antropoloji Müzesinde sergileneceği söylenir. Ama kurulacağı söylenen Antropoloji Müzesi, hiçbir zaman kurulmamıĢ, Mimar Sinan‘ın kafatası ‘da hiçbir zaman bulunamamıĢtır. Kaybolduğu düĢünülmektedir. Bu iĢi yapanlar, emir verenler yakalarını büyük bir vebalden kurtaramazlar. 655 Merkür‟de Bir Kratere Mimar Sinan Ġsmi Verilmesi Merkür‟de Sinan Krateri;1976 yılında Uluslararası Astronomi Birliği tarafından Merkür‘ün kraterlerine isim verilmeye baĢlanmıĢtır. O yıl 142 kratere isim verilmiĢ; günümüzde ise bu sayı 389‘a ulaĢmıĢtır. Dünyayı etkileyen kiĢilerden seçilen bu isimlerin arasında 3 tane de Türk vardır. Bunlardan biri de Sinan‘dır. Merkür kraterlerine ismi verilen 3 Türk: Sabri Berkel, Mevlana Celalettin Rumi ve Mimar Sinan‗dır. Mimar Sinan kraterinin çapı 147 km kadardır. Aynı zamanda Venüs‘te adını Halide Edip‘ten alan Adıvar Krateri ve adını Mihri Hatun‘dan alan Hatun Krateri bulunur. HAKINDA SÖYLENENLER Yurt içinde ve yurt dıĢında birçok ilim adamı, devlet adamı, sanatkâr, mimar, mühendis yazarçizer, çok Ģeyler söylemiĢ, adına okullar açılmıĢ, kürsüler kurulmuĢ, mahallelere, sokaklara adı verilmiĢ, konferanslara konu edilmiĢ Müslüman veli bir insan. Cumhuriyet devrinin önemli yazarlarından olan RuĢen EĢref (Ünaydın) bir eserinde¸ Mimar Sinan'ın elindeki sihirli çubuğu ve taĢlardan yaptığı mimarî besteyi Ģöyle tahlil etmiĢtir:―TaĢlar senin elinde kelimeler gibiydi. Onlardan umulmadık manalar çıkardın. Mermerleri¸ gâh olur¸ inci diĢler gibi gülümsetirdin; gâh olur¸ fildiĢleri gibi oyma haline kordun. Kaya parçaları¸ sihrinin temasıyla zühd ve haĢmeti ifade eder¸ taklar olurdu. Sütunların üstüne kıvrak kemerler kordun ki¸ havaî birer iklîl (müzeyyen taç) gibi hafif görünüyorlar! IĢık ve ses emrine râm olmuĢtu: Hesaplı aydınlıklardan duvarlara ruhanî dalgalar serperdin. En kalın inĢa tabakalarına serin bir hayal uçukluğu iâre ederdin. Kubbeleri birer ud¸ birer tanbur kadar hisli ve ihtizazlı hale getirdin… Camilerin¸ birer münâcât gibi hurûĢ içinde!.. Medreselerinde¸ hankâhların birer tevhid cazibesini haiz… Sarayların birer kasideyi andırıyor… Türbelerinde birer mersiye melâli var…”(RuĢen EĢref Ünaydın¸ Ayrılıklar¸ Ġstanbul¸ 1339/1923¸ s.81-82¸ 90- 94). Hünerli Elleri ve Ebedî Eserleri Kanunî¸ bilhassa Ġstanbul'un imarına büyük ehemmiyet vermiĢ; Mimar Sinan'ın hünerli elleriyle Ģehrin çehresini ve dokusunu 656 değiĢtirip güzelleĢtiren ve Ġslami renge ve kıvama erdiren¸ medeniyetimizin büyük eserleri diktirmeye muvaffak olmuĢtur. Kanuni‘nin¸ Mimar Sinan aracılığıyla Ġstanbul'a armağan ettiği Ģaheserlerden sadece birkaçını hatırlatmak için zikredelim:Kendi adına inĢa ettirdiği¸ aynı zamanda Mimar Sinan'ın Ġstanbul'daki en muhteĢem eseri olan Süleymaniye Camii ve Külliyesi (Darü'l-Hadis ile dört medrese¸ DarüĢĢifa¸ Muallimhane); babası namına ġam'da Sultan Selim Camii ve müĢtemilatı¸ aynı yerde kendi namına da Sultan Süleyman Külliyesi; ġehzade Mehmed namına¸ ilk büyük eseri olan ġehzade Camii; Cihangir namına Cihangir Camii ve tesisler; kızı Mihrimah Sultan adına Edirnekapı ve Üsküdar camileri; zevcesi Hürrem Sultan namına da Haseki Sultan Camii¸ medrese¸ darüĢĢifa¸ hamam. Yanı sıra II. Selim adına Edirne'de ―ustalık eseri‖ olarak Selimiye Camii'ni; devlet ileri gelenleri adına da hem Ġstanbul'da (Rüstem PaĢa¸ Sinan PaĢa¸ Sokullu Mehmed PaĢa¸ Zal Mahmud PaĢa¸ Bali PaĢa¸ Pertev PaĢa¸ Kılıç Ali PaĢa¸ Hadım Ġbrahim PaĢa gibi) hem de Anadolu'da (Cenabî Ahmed PaĢa¸ Ankara; Hacı Ahmed PaĢa¸ Kayseri; Hüsrev PaĢa¸ Van; Rüstem PaĢa¸ Bolvadin; Hüsrev PaĢa¸ Halep; Bosnalı Sofu Mehmed PaĢa¸ Sofya gibi) pek çok devasa eser¸ cami¸ medrese¸ han¸ hamam ve türbe (ġehzade Mehmed¸ Sokullu Mehmed¸ Pertev¸ Zal Mahmut¸ Ferhat ve Barbaros Hayreddin PaĢalar gibi) tesis etmiĢtir. (Solakzade¸ age¸ s.317-318; Gökbilgin¸ Kanunî¸ s.157¸ 197-198; Osman Nuri Ergin¸ Mecelle-i Umûr-ı Belediyye¸ Ġstanbul¸ 1922/1933/1995¸ c.1¸ s.1230; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.80¸ 81¸ 82-84. Mimar Sinan'ın eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. MimarbaĢı Koca Sinan ve Eserleri¸ Hazırlayan: Sadi Bayram¸ c.1-2¸ Ġstanbul¸ 1988¸ Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları; Tanju Cantay¸ Süleymaniye Camii¸ Ġstanbul¸ 1989¸ Eren Yayıncılık¸ 90 s). Mimar Sinan'ın Ġstanbul'a ve tüm Osmanlı ülkesine hediye ettiği¸ birçoğu bugün hâlâ insanlığa hizmet vermeye devam eden çeĢmeler¸ sebiller¸ su kemerleri (Haliç'e akan Ali Bey Deresi üzerindeki Moğlova Kemeri gibi) ve köprülerden (Ġstanbul yakınındaki Büyükçekmece Köprüsü gibi) müteĢekkil ―su mimarisi‖dir. 657 Kanunî zamanında Ġstanbul'un nüfusu çoğaldıkça su ihtiyacı da artmıĢ ve Ģehre yeni kaynaklardan su getirme ihtiyacı hâsıl olmuĢtu. Kanunî'nin ―Devletimin devamı için dua edeler‖ niyeti doğrultusunda verdiği talimat üzerine harekete geçen Mimar Sinan¸ Ayvatköy civarındaki Bakraç ve Orta dereler ile bazı memba sularını toplayıp Kurt Kemeri üzerinden geçirerek Eyüp'teki Ġslambey mahallesinde bulunan yeni kubbeye kadar¸ Cebeciköy ve Balıkdere önlerinde inĢa ettirdiği süzgeçten geçirerek Ġstanbul'a bol miktarda su akıtmaya ve yüzden fazla çeĢme yapmaya muvaffak olmuĢtur.(Ġbrahim AteĢ¸ Kanunî Sultan Süleyman'ın Su Vakfiyesi¸ Ankara¸ 1987¸ Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları¸ s.4-5 vd.; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.81-82.) Kendini Tekrarlamayan Terkipçi Orijinallik Osmanlı'nın her alanda olduğu gibi¸ mimarî alanda da ―feyezân‖ halinde olduğu Kanunî döneminde¸ Mimar Sinan'ın¸ Ġstanbul'a ve Osmanlı Medeniyeti'ne kazandırdığı katî hüviyetini¸ Yahya Kemal¸ ―Aziz Ġstanbul‖ isimli eserinde ana hatlarıyla Ģöyle billurlaĢtırmıĢtır:―Ġstanbul'un manzarasına Sultan Süleyman¸ II. Selim ve III. Murad devirlerinde baĢka bir revnak vermiĢtir. Ġstanbul¸ onun tarafından selâtin camileri¸ vezir camileri¸ mescitler¸ medreseler¸ türbeler¸ imârethaneler¸ dârüĢĢifâlar¸ kervansaraylar¸ hanlar¸ hamamlar¸ sebiller¸ mekteplerle donatılmıĢtır. Sinan'ın yaptığı camilerin hemen her biri bir baĢka plânda ve çeĢittir. O bunların her birine baĢka bir hava vermiĢtir. Bu¸ onun tenevvüe çok meraklı oluĢunu ve zevk ve dehasının zenginliğini gösterir. Bu özelliklerden baĢta geleni¸ Sinan'ın cami mimarisinde tek ve büyük kubbeyi hâkim kılmasıdır. Müminleri¸ tek kubbe altına almak emeli¸ ancak selâtin camilerinde tecellî edebildi.”( Yahya Kemal¸ Aziz Ġstanbul¸ s.52-53¸ 57- 58¸ 79.) Yahya Kemal'in de ifade ettiği gibi Mimar Sinan gelinceye kadar Osmanlı mimarisinin iki temel meselesi vardı: Tek (büyük) Kubbe ve yan cephe. Sinan iki meseleyi de büyük bir ustalıkla çözmüĢtür. Kubbeyi¸ içeriden mabedin üstüne¸ mesnetleriyle alakası görünmeyecek bir Ģekilde asmıĢ; dıĢarıdan ise yarım kubbeler ve küçük gerdanlık kubbelerle adeta tabii ve yekpare bir bütün halinde getirmiĢtir. Yan cephe meselesini de daha ġehzade Camiinde 658 halletmiĢtir. Onun kemer¸ sütun¸ galeri ve pencerelerle yaptığı terkipler¸ hayret ve hayranlık uyandıracak mükemmelliktedir. Bu yüzden Sinan¸ kendinden sonraki mimarlara¸ ―taklit edilmekten‖ baĢka bir Ģey bırakmamıĢtır. Ahmet Hamdi Tanpınar¸ eserlerindeki bu ―kendisini tekrar etmeyen‖ terkipçi orijinalitelik¸ büyüleyicilik ve göz kamaĢtırıcı sanat Ģöleni hakkındaki tespitleri oldukça çarpıcıdır:―Sinan denilince gözümün önünde¸ son derece nispetli yontulmuĢ bir mücevher dizisine benzeyen irili ufaklı binalar¸ ta Macaristan içerisinden baĢlayarak Akdeniz'e ve Basra Körfezi'ne kadar iner… HerkeĢ ġehzade'nin kubbelerine hayran iken¸ o kendisini Süleymaniye'nin aydınlık boĢluğuna bırakır ve kartal kanatlarının tek bir süzülüĢü ile Ġstanbul'un bir tarafını¸ Boğaz'ın yarısına kadar doldurur. Oradan velveleli bir uçuĢla eski pâyitahta Edirne'ye geçer¸ Selimiye'nin mücevher çağlayanlarını kurar… Ġstanbul'u baĢtanbaĢa fethetmiĢtir. Kim bilir¸ bıraksalardı belki de bütün Ġstanbul'u yedi tepesinde yedi kubbeyle tek bir bina halinde iĢler¸ bu kubbeleri¸ vadilerin üstünden aĢan ve sırrı yalnız kendisinde olan kemer gelerilerle birbirine bağlar; aralarından büyük ağaçların yeĢilliğini bir mükâfat gibi fıĢkırtır; tatlı meyillere medreselerini¸ Ģifahânelerini oturtur; taĢtan ebediyet rüyasını kademe kademe üç kıyıya indirirdi. Asırlık Ģekilleri birbirine karıĢtırır; nispetleri değiĢtirir; tenazurları kırar¸ sanki dehasıyla kendisinden öncekilerin tecrübelerini¸ buluĢlarını bir sonsuzluğa taĢımak istiyormuĢ gibi her Ģeyi geniĢletir¸ büyütür¸ sayıları çoğaltır¸ her motiften ayrı ayrı Ģekiller ve terkipler çıkartır. Bunu yapmadıysa bile¸ hemen benzerini yaptı. Bu rüyayı bir yıldız dizisi gibi kırdı ve benimsediği Ģehirden baĢlayarak geniĢ imparatorluğun dört bucağına dağıttı.‖ Sanat tarihçisi Semavi Eyice'nin tahlilleri de¸ Koca Sinan'ın eserlerindeki üslup¸ görkem ve estetik gibi oldukça orijinaldir:―Sinan değiĢik plân tiplerini denemiĢ ve kendisine has üslup özelliklerini ortaya koymuĢtur. Büyük ustanın¸ bu yapılarında monotonluktan kaçındığı ve birbirinden farklı estetik anlayıĢlar ortaya koyduğu dikkati çeker… (Süleymaniye Camiinde) Muazzam dengeli¸ ihtiĢamlı 659 ve mükemmel orantılı¸ göz okĢayan ölçüler¸ aynı güzellik ve ritim ile dıĢ bütünlüğe yansıtılmıĢtır. Abidevî¸ Ģahane yapı¸ bu ölçülerde bir ilk olarak Ģehir silüetine estetik oranları ile görkem kazandırmıĢtır… (Selimiye Camii) Türk-Osmanlı mimarisinin zirvesindeki bu eser¸ dünya sanat tarihinde de eĢi olmayan bir Ģaheserdir… Selimiye Camii¸ Osmanlı dönemi Türk sanatının eriĢtiği son nokta olup¸ dinî mimari tarihinde de toplu ibadet mekânının en ideal çözümünün ortaya konulduğu bir baĢyapıttır.” ( Ahmet Hamdi Tanpınar¸ BeĢ ġehir¸ 26. Baskı¸ Ġstanbul¸ 2009¸ Dergâh Yayınları¸ s.22-23¸ 137-138¸ 141; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.83¸ 84. Bu konuyla ilgili ayrıca bkz. Semra Ögel¸ “Sinan'ın Eserlerinde Süsleme ve Mimarinin Bütünlüğü”¸ 6. Vakıf Haftası¸ Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu¸ Ġstanbul¸ 1989¸ s.347-360.) Hakk'ın ġule Açan Tebessümü ―Sinan¸ Osmanlı sanatına Hakk'ın Ģule açan bir tebessümüdür‖ diyen Samiha Ayverdi de Sinan'ın eserleriyle orijinal bir sanat ekolü ve tarzı meydana getirdiği¸ ancak kendisini tekdüzelik ve durağanlığa hapsetmekten kurtarmayı ve ―Ġslamî vahdet potası içerisinde kesrete‖ eriĢmeyi¸ yüksek iman neĢvesi içerisinde baĢardığı noktasında Ahmet Hamdi Tanpınar ve Yahya Kemal ile aynı görüĢtedir:―O büyük dâhi¸ muayyen bir sanat formunun anaforuna tutulup¸ eserlerini yeknesak bir hacim ve nispetlerin girdabına kaptırmamıĢ¸ her yeni eserinde bir baĢka plânı¸ bir baĢka mimarî hususiyeti ve üslup ayrıntısını denemiĢtir. Tecrübe ettiği her ölçüyü¸ bir sonraki eserinde¸ gerektiğinde kolayca terk edebilip¸ makam değiĢtiren bir muskî gibi yeni bir heyecan¸ yeni bir hamle ve yepyeni bir temin peĢine düĢmüĢtür… Eğer Sinan¸ Ġslam'ın vahdet potasında eriyip yeni baĢtan dökülen bir iman ve heyecan adamı olmamıĢ¸ cemiyeti ve kâinatı¸ kendi içinin aynasında seyredecek bir arınma geçirmemiĢ bulunsaydı¸ nihayet Ģevketli ve azametli bir ordunun peĢisıra hamaset¸ zafer ve kahramanlık tarihini bizzat yaĢamak bahtiyarlığına eremeseydi; kütlenin Ģuuraltında bilkuvve mevcut olan hazırlanıĢı¸ kendi istidadı aynasında mihraklaĢtırarak onu¸ bu yüksek voltajlı sanat seviyesine tercüme ve aksettiremezdi.” ( Ayverdi¸ Türk Tarihinde Osmanlı Asırları¸ s.380-386. Ayrıca bkz. Ayverdi¸ Ġbrahim Efendi Konağı¸ s.122-123¸ 124; 660 Boğaz Ġçinde Tarih¸ 4. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1982¸ Ġstanbul Fetih Cemiyeti¸ s.274.) Edebiyatçılarımızdan Nihat Sami Banarlı ise¸ Mimar Sinan'ın ömrü boyunca imza attığı 300'den fazla eser içerisinde¸ özellikle Ģu üç Ģahesere dikkat çekmiĢ ve sanatının nasıl zirve yaptığını Ģöyle analiz etmiĢtir:―Bu meĢhur eserleri ġehzade Camii¸ Süleymaniye Ģahikası ve Selimiye bediasıdır. Bu üç Ģaheser¸ Sinan'ın sanatının zirve noktalarını teĢkil eder. Ama bu¸ onun diğer eserleri sanattan mahrum¸ alelâde birer yapıdan ibarettir manasına alınamaz. Onun her eserinde¸ büyük mimarinin üslubu¸ sanatı ve insanı o olgun¸ o sade hendeseye hayran bırakan azim dehası mevcuttur.”( Nihat Sami Banarlı¸ ġiir ve Edebiyat Sohbetleri I¸ 2. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1982¸ Kubbealtı NeĢriyat¸ s.110. Yazar ve edebiyatçılarımızın Mimar Sinan ve eserleri hakkındaki tespit ve tahlilleri hakkında daha etraflı malumat için bkz. M. Fatih Andı¸ Edebiyatımızda Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 1989¸ Kültür Bakanlığı Yayınları¸ s.7-24 vd.) BĠBLĠYOGRAFYA Adsız Risâle, TSMA, nr. D. 1461/3; Risâletü‟l-mi„mâriyye, TSMA, nr. D. 1461/4, vr. 1b -5 a ; Tuhfetü‟l-mi„mârîn, TSMA, nr. D. 1461/4, vr. 6b -27b ; Sâî, Yapılar Kitabı: Tezkiretü‟l-bünyan ve Tezkiretü‟l-ebniye (nĢr. Hayati Develi – Samih Rifat), Ġstanbul 2002; Dâyezâde Mustafa Efendi, Risâle-i Selîmiyye, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2283; Nuri Arlasez, nr. 82; Risâle, TSMA, nr. 1461/3; Risâle-i Mi„mârî, TSMK, Yeni Yazmalar, nr. 339; Sinan‟s Autobiographies: Five Sixteenth-Century Texts (ed. H. Crane – Esra Akın), Leiden 2006; Zarif Orgun, Sinan‟a Ait Yeni Bir Vesika, Ġstanbul 1941; a.mlf., “Sinan‟a Ait Bir Vesika”, Arkitekt, sy. I/2, Ġstanbul 1940, s. 25-29; Ġbrahim Hakkı Konyalı, Mimar Koca Sinan, Ġstanbul 1948; a.mlf., Mimar Koca Sinan‟ın Eserleri, Ġstanbul 1950; Rıfkı Melûl Meriç, Mimar Sinan Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan‟ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler, Ankara 1965; a.mlf., “Mimar Sinan‟ın Hayatı”, Ülkü, XI/63, Ankara 1938, s. 195-206; Afife Batur – Selçuk Batur, “Sinan Bibliyografyası”, Koca Sinan (der. Cengiz BektaĢ), Ankara 1968, s. 79-92; Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Ġstanbul 1986, s. 406-413; Ramazan ġeĢen, “Mimar Sinan Hakkındaki Kaynaklar”, II. Uluslararası Türk-Ġslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 28 Nisan - 2 Mayıs 1986, Bildiriler, Ġstanbul 1986, II, 1-12; a.mlf., “Sinan Ġle Ġlgili Bazı ArĢiv Kayıtları”, STAD, III/7 (1990), s. 17-22; Mimar Sinan Bibliyografyası, Ankara 1987; Abdullah Topaloğlu v.dğr., Mimar Sinan ve Yapılarıyla Ġlgili Eserler Bibliyografyası (ed. Ekmeleddin Ġhsanoğlu), Ankara 1988; Ayla Ödekan, “Kaynakça”, MimarbaĢı Koca Sinan: YaĢadığı Çağ ve Eserleri (haz. 661 Sadi Bayram), Ġstanbul 1988, I, 631 vd.; Ġbrahim AteĢ, “Vakfiyesinin Ġhtiva Ettiği Bilgiler IĢığında Mimar Sinan”, a.e., I, 3-26; a.mlf., Mimar Sinan Vakfı, Ġstanbul 1990; Selçuk Mülayim, Sinan ve Çağı, Ġstanbul 1989, s. 99-121; J. M. Rogers, Sinan, London 2006; Oktay Aslan.Yavuz Bahadıroğlu – Mimar Sinan Mimarideki Osmanlı Mührü .Ahmed Refik Altınay¸ Osmanlı Âlimleri ve Sanatkârları¸ Ġstanbul¸ 1997¸ TimaĢ Yayınları¸ s.23; Altınay¸ Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 1931¸ Kanaat Kütüphanesi¸ 72 s.; Semavi Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ Türkler¸ c.12¸ s.79-80¸ 82; Aptullah Kuran¸ Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 1986¸ Hürriyet Vakfı Yayınları¸ s.286 vd. Mimar Sinan¸ mimarlık anlayıĢı ve Osmanlı mimarisindeki yeri hakkında bkz. Metin Sözen¸ Türk Mimarisinin GeliĢimi ve Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 1975¸ ĠĢ Bankası Yayınları¸ 397 s.; Turgut Cansever¸ Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 2005¸ AlBaraka Türk Yayınları¸ 415 s.Ortaylı¸ Osmanlı'yı Yeniden KeĢfetmek¸ s.20¸ 24-25; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.80.Samiha Ayverdi¸ Türk Tarihinde Osmanlı Asırları I¸ 2. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1977¸ Damla Yayınevi¸ s.380-383; Ġbrahim Efendi Konağı¸ 3. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1982¸ Ġstanbul Fetih Cemiyeti¸ s.123; Doğan Kuban¸ Sinan'ın Sanatı ve Selimiye¸ Ġstanbul¸ 1998¸ s.110 vd.RuĢen EĢref Ünaydın¸ Ayrılıklar¸ Ġstanbul¸ 1339/1923¸ s.81-82¸ 90-94.Solakzade¸ age¸ s.317-318; Gökbilgin¸ Kanunî¸ s.157¸ 197-198; Osman Nuri Ergin¸ Mecelle-i Umûr-ı Belediyye¸ Ġstanbul¸ 1922/1933/1995¸ c.1¸ s.1230; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.80¸ 81¸ 82-84. Mimar Sinan'ın eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. MimarbaĢı Koca Sinan ve Eserleri¸ Hazırlayan: Sadi Bayram¸ c.1-2¸ Ġstanbul¸ 1988¸ Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları; Tanju Cantay¸ Süleymaniye Camii¸ Ġstanbul¸ 1989¸ Eren Yayıncılık¸ 90 s.Ġbrahim AteĢ¸ Kanunî Sultan Süleyman'ın Su Vakfiyesi¸ Ankara¸ 1987¸ Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları¸ s.4-5 vd.; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.81-82.Yahya Kemal¸ Aziz Ġstanbul¸ s.52-53¸ 57-58¸ 79.Ahmet Hamdi Tanpınar¸ BeĢ ġehir¸ 26. Baskı¸ Ġstanbul¸ 2009¸ Dergâh Yayınları¸ s.22-23¸ 137-138¸ 141; Eyice¸ “Mimar Sinan”¸ s.83¸ 84. Bu konuyla ilgili ayrıca bkz. Semra Ögel¸ “Sinan'ın Eserlerinde Süsleme ve Mimarinin Bütünlüğü”¸ 6. Vakıf Haftası¸ Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu¸ Ġstanbul¸ 1989¸ s.347-360.Ayverdi¸ Türk Tarihinde Osmanlı Asırları¸ s.380-386. Ayrıca bkz. Ayverdi¸ Ġbrahim Efendi Konağı¸ s.122-123¸ 124; Boğaz Ġçinde Tarih¸ 4. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1982¸ Ġstanbul Fetih Cemiyeti¸ s.274.Nihat Sami Banarlı¸ ġiir ve Edebiyat Sohbetleri I¸ 2. Baskı¸ Ġstanbul¸ 1982¸ Kubbealtı NeĢriyat¸ s.110. Yazar ve edebiyatçılarımızın Mimar Sinan ve eserleri hakkındaki tespit ve tahlilleri hakkında daha etraflı malumat için bkz. M. Fatih Andı¸ Edebiyatımızda Mimar Sinan¸ Ġstanbul¸ 1989¸ Kültür Bakanlığı Yayınları¸ s.7-24 vd. 662 BARBAROS HAYREDDĠN PAġA (R.Aleyh) (D.M. 1478.Midilli-V.H. 6 Cemâziyelevvel 953-M.5 Temmuz 1546.Ġstanbul) Büyük Türk Denizcisi, Kaptan-ı Derya, Akdeniz‟i Türk Gölü Haline getiren, Âlim, Kahraman, Dinin yardımcısı. Barbaros Hayrettin PaĢa'nın Türk, Ġslam ve Dünya tarihinde önemli bir yeri vardır. Osmanlı'nın en ünlü denizcilerindendir. Barbaros Hayrettin PaĢa, sayısız zafer elde etmiĢtir. Etkin olduğu dönemlerde Akdeniz Türk Gölü haline gelmiĢ, Osmanlı Devleti'nin egemenliğini pekiĢtirmiĢtir. DOĞUMU VE EĞĠTĠMĠ Hızır Reis, 1478 yılında Midilli'de doğdu. Babası Aslen Vardar yenicesinden olan Yakup Ağa, bir Osmanlı sipahisiydi ve 1461 yılında Midilli'nin fethi sırasında Fatih Sultan Mehmet ile birlikteydi. Annesi; ada halkından Midillili Mukaddes Hatun'dur. KardeĢleri, Oruç Reis, Ġlyas Reis, Ġshak Reis dir. Asıl adı Hızır olduğu halde Barbaros ve Hayreddin, Kaptanı-ı Derya lakaplarıyla tanınır. Batılılar havuç rengine çalan kırmızı sakalından dolayı, ağabeyi Oruç'a verdikleri "Barbarossa" adını daha sonra Hızır Reis içinde kullandıklarından Barbaros diye tanınmıĢ, Türkçeye Barbaros olarak geçmiĢtir. 663 Hayreddin (dinin hayırlısı anlamına gelen) lakabını ise kendisine hizmetlerinden dolayı Yavuz Sultan Selim Han, vermiĢtir. Barbaros Hayreddin Paşa, iyi bir eğitim almış, âlim ve cesur bir komutandı. İri yapılı ve kumral tenliydi. Saçı, sakalı, kaşları ve kirpikleri çok gürdü. Ömrü denizlerde geçtiğinden Rumca, Arapça, İspanyolca, İtalyanca ve Fransızca gibi Akdeniz dillerini çok iyi bilirdi. Çinili Hamam kendisine aittir. Oğulları Mehmet Paşa, Hasan Paşa ve Vali Paşa'dır. Barbaros Hayreddin PaĢa, Gençliğinde yaptırdığı bir gemi ile Midilli, Selanik ve Eğriboz arasında ticaret yapmıĢ, 1504 yılından sonra Batı Akdeniz‘e yönelmiĢtir. Zaman içinde gemilerinin sayısını arttırmıĢ, kardeĢleri Ġlyas ve Oruç ile birlikte Ġtalya, Ġspanya gibi ülkelerin korsanlarıyla savaĢarak oraları fethetmiĢtir. Büyük baĢarılar gösteren PaĢa‘ya Osmanlı Devletinin desteği de gelince daha da güçlenmiĢtir. Barbaros Hayreddin PaĢa, kardeĢleri Ġlyas Reis ve Oruç Reis ile beraber birçok deniz savaĢında bulunmuĢ. Diğer kardeĢi Ġshak‘ı ise Midilli'de bırakmıĢlardı. Barbaros KardeĢler Öncelikle Akdeniz'de Deniz ticareti üzerine çalıĢtılar. Denizcilik içerisindeki becerileri ve dürüstlükleriyle ünleri Mısır'a kadar yayılan KardeĢler bir ara Midilli'den TrablusĢam‘a kadar mal götürürken rotasız SenJaint Ģövalyelerinin SavaĢ gemilerinin yollarını kestiler. Bu çarpıĢma içerisinde Küçük kardeĢ Ġlyas'ın ölümünden sonra Oruç Reis tutsak edildi ve Forsa olarak çalıĢtırılmaya baĢlandı. Rodos Ģövalyeleri Antalya valisi olan ġehzade Korkut'a fidyesi ödenmiĢ 100 Türkü teslim etmesi sırasında kaçtı. Sultan Korkut'un korumasına giren ve Korsanlığa baĢlayan Korkut'un Yavuz Sultan Selim tarafından öldürülmesi ve Yavuz'un Anadolu kıyıları boyunca korsanlığı yasaklaması üzerine Barbaros KardeĢler Akdeniz'de bulunan Cerbe Adasını kendilerine üs olarak kullanmaya baĢladılar. 1514 yılında Tunus Sultanı olan Muhammed'in kendilerine vermiĢ olduğu Halkulvad Kalesi'ni üst olarak kullanmaya baĢladılar. 664 YAVUZ SULTAN SELĠM DÖNEMĠ Hızır ve Oruç 1516'da ele geçirdikleri yüklü bir gemiyi armağan olarak Piri Reis himayesinde Osmanlı PadiĢahı Yavuz Sultan Selim'e gönderdiler. Bunun üzerine Yavuz Sultan Selim de onlara verdiği desteğin bir ifadesi olarak armağanlar yolladı. 1516-1517'de Ġspanyollara karĢı savaĢtılar ve Tenes, Tlemsen ve Oran kentlerini ele geçirdiler. Katolik Ferdinand‘ın ölümünden (1516) faydalanarak Ġspanyol iĢgalinden kurtulmak isteyen Cezayir Ģehrinin yardımına da koĢtular. 1516'da Cezayir'i fethetti. Cezayir ve onun batısındaki ġerĢel‘in fethedilmesinden sonra Oruç Reis ġerĢel ve Cezayir sultanı ilân edildi. Bunu 1517‘de Tenes ve Tlemsen (Tilimsân) Ģehirlerinin zaptı takip etti. Ancak yerlilerle anlaĢan Ġspanyolların 1518‘de Tlemsen‘i geri aldıkları savaĢta Oruç Reis Ģehit oldu. 31 Ocak 1518 de Ġshak Reis‘in Ģehadetinin ardı sıra Ġspanyollarla yapılan savaĢta da Oruç Reis Ģehit olunca. Barbaros Hayreddin PaĢa, Cezayir Beyliği'ne atandı. Ġlk baĢlarda Osmanlı Ġmparatorluğuna bağlı özerk statü taĢırken, Cezayir'in 1533 yılında beylerbeylik olmasıyla bu eyaletin valisi oldu. Cezayir‘in fethinden sonra Hızır reis, Barbaros Hayrettin PaĢa diye anılmaya baĢlanmıĢtır. Cezayir Devleti'nin baĢına Hızır Reis paĢa geçti ve padiĢaha elçiler yollamak suretiyle Cezayir'in Osmanlı buyruğunu alınmasını talep etti. Hızır Reis Cezayir Beylerbeyi payesiyle PaĢa olma dönemine 15 Mayıs 1519 yılında yaĢadı. Yalnız kalan Hızır Osmanlı desteğini güçlendirmek için adamlarından Hacı Hüseyin‘i, Cezayir halkının Ekim 1519 tarihli arîza*sı ve kırk esirle birlikte Osmanlı padiĢahına gönderdi. (Türkçe tercümesi Topkapı Sarayı ArĢivi‟nde bulunan bu arîza Abdülcelil Temîmî tarafından yayımlanmıĢtır: “Lettre de la population algéroise au Sultan Sélim 1 er en 1519”, Revue d‟histoire maghrebine, 1976, V, 95-101). Afrika‘da olup bitenleri öğrenen Yavuz Sultan Selim, “Hızır Reis nasrüddîndir, hayrüddîndir” diye memnuniyetini ifade ederek onun Cezayir hâkimi olarak tanındığını belirten bir hatt-ı Ģerif gönderdi. Ayrıca kendisine Anadolu‘da gönüllü asker toplama imtiyazı tanınarak yeniçerilerle topçulardan oluĢan 2000 kiĢilik bir yardımcı 665 birlik gönderilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece hutbenin padiĢah adına okunduğu Cezayir Osmanlı topraklarına katılmıĢ olduğu gibi Hızır da artık Hayreddin PaĢa diye anılmaya baĢlandı. Cezayir‘e hâkim olduktan sonra burayı idarî bakımdan ikiye ayıran Hızır Reis, doğu kısımlarını yerli emîrlerden Ahmed b. Kadî‘nin, batı kısımlarını ise Muhammed b. Ali‘nin idaresine bıraktı. Ancak Hızır Reis‘in faaliyetleri ve Türkler‘in Kuzey Afrika‘da yerleĢmeleri Ġspanyollar‘ı tekrar harekete geçirdi. Sicilya kral nâibi Hugo del Moncada kumandasındaki seksen gemiden oluĢan bir filonun 1519 Ağustosunda Harras bölgesine yaptığı çıkartma Hızır Reis tarafından püskürtüldü. Hâtıralarında belirttiğine göre bu savaĢ sırasında Avrupalılar Hızır‘a ağabeyi gibi ―Barbarossa‖ lakabını verdiler. Barbaros Hayreddin 1520-1529 yılları arasında Ġspanyollar‘ın elinde bulunan küçük bir adanın dıĢında bütün yörenin hâkimi oldu. Cicelli‘den sonra Kol (Collo) Limanı ile Bone ve Konstantin‘i de ele geçirdi. Fakat Tunus Sultanı Muhammed‘in saldırısı ve Ahmed b. Kadî‘nin isyanı üzerine 1524‘te Cezayir‘i terk etmek zorunda kaldı. Ancak üç yıl sonra Ģehre yeniden hâkim olabildi. BaĢta Sinan ve Aydın reisler olmak üzere Akdeniz‘deki Türk denizcileriyle civardaki adalar halkı onun hizmetine girdiler. Cezayir‘de bir silâh atölyesi kuruldu. Barbaros mevcudu otuz beĢ gemiye yükselen filosu ile Ġtalya‘dan sonra Ġspanya sahillerini de tehdide baĢladı. ÇeĢitli baskı ve zulümlere uğrayan Gırnata Müslümanları Barbaros‘un Ģahsında büyük bir destek buldular. Yurtlarından ayrılmak zorunda kalan bu Müslümanlar (Moriscos) Türk gemileriyle Afrika sahillerine taĢındı. Cezayir‘e getirilen Endülüs Müslümanlarının sayısı 70.000‘i buldu. Ayrıca ele geçirilen ganimetlerle Cezayir Ģehri zenginleĢti ve Türkler‘ in Hindistan‘ı (veya Meksikası) diye Ģöhret kazandı. Bu arada Barbaros Ġspanyolların elindeki Adakale‘yi de (Penon) alarak (1530) buraya bir dalgakıran yaptırdı. Öte yandan 1531‘de ġerĢel‘e saldıran Andrea Doria kumandasındaki Ġspanyol filosu bir sonuç elde edemedi. Fakat Doria ertesi yıl Osmanlılara ait Koron ve Patras‘ı ele geçirdi. Bunun üzerine Kanûnî Sultan Süleyman 666 donanma kumandanlığına getirmek için Barbaros‘u Ġstanbul‘a çağırdı. Yerine evlâtlığı Kara Hasan‘ı bırakan Barbaros yirmi tekne ile Cezayir‘den yola çıkarak Ġstanbul‘a vardıktan bir gün sonra, 11 Cemâziyelâhir 940 (28 Aralık 1533) günü padiĢah tarafından kabul edildi. Ardından Kanûnî‘nin isteğiyle, Irakeyn Seferi‘nde bulunan Vezîriâzam Ġbrâhim PaĢa‘nın (Makbul) yanına Halep‘e giden Barbaros, Cezâyir-i Bahr-i Sefîd beylerbeyiliği pâyesiyle KemankeĢ Ahmed PaĢa‘nın yerine kaptanıderya lığa tayin edildi (6 Nisan 1534). Böylece o zamana kadar Gelibolu sancak beyliği pâyesiyle verilen kaptanı deryalık beylerbeylik derecesine yükseltilmiĢ oldu. Yavuz Sultan Selim döneminden sonra Kanuni Sultan Süleyman döneminde de büyük baĢarılara imza atmıĢtır. Bu dönemde Irakeyn Seferi‘ne katılmıĢ, Halep‘e gitmiĢtir. ÇalıĢmalarından ötürü Beylerbeyliği derecesine yüklesen paĢa, 1534 yılında 80 gemi ile Ġstanbul‘dan ayrılmıĢ ve Ġtalya‘nın güneyine, Tunus‘a seferlerde bulunmuĢtur. 1538 yılında Ege denizine açılarak Eğriboz‘un güneyindeki toplam 28 adayı ve iki kaleyi Osmanlının idaresine katmıĢtır. Böylece Sakız, Kıbrıs ve Girit‘in dıĢında Venedik‘in Doğu Akdeniz ve Ege‘deki hâkimiyetine son verilerek deniz yollarının emniyetini sağlamıĢtır. 1520-1566 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı egemenliği doruk noktasına Akdeniz'de tamamıyla ulaĢmıĢtır. Öncelikle Horon Kalesi'ni Andrea Dorya kuvvetlerinden aldıktan sonra Tunus'ta egemenliğini kuran ve Berberi hanedanından olan Ben‘i Hafs devletini 1534 yılında son vermek suretiyle Osmanlılara bağladı. Alman Kralı V. Karl Tunus‘u geri aldı ancak Barbaros Balear Adaları‘na sefer düzenlemek suretiyle bunları yakıp geçti. 11 Mayıs 1533 yılında Ġtalya'ya sefer yapan Barbaros Apuglia kıyılarını topa tutarak buradan Korfu‘ya yöneldi ve Kiklat adalarına ele geçirmek suretiyle 1538 yılında Andrea Doria‘nın gemilerini kovalamak suretiyle Kerpe ve KaĢot adalarını da almıĢ oldu. Barbaros'un sonuncu seferinde; Papa ve V.Karl birleĢik Avrupa armadası oluĢturdu. Barbaros Eğriboz‘da iken o zamana kadar hiç görülmemiĢ büyüklükte 667 olan bir birleĢik Hıristiyan donanması Yunan denizinde toplanmaya baĢladı. Donanmanın Komutanlığına Andrea Dorya getirildi. Barbaros bulunduğu Ġstanköy Körfezi'nden Preveze'ye gelerek güneyinde yer alan Arta körfezine girdi. Körfeze girdikten sonra 27 Eylül 1538 de Osmanlı donanması körfez'den çıkarak Hilal biçiminde dizilmek suretiyle düĢmanla savaĢmaya baĢladı. Andrea Doria Aya Mavri Adası açıklarına çekildi. Ġki donanma 28 Eylül 1538 yılında karĢılıklı olarak bir araya geldiler. Barboros üstün sayıda olan düĢman kuvvetlerini dağıtmayı baĢarmasının yanı sıra Haçlı donanmasını büyük bir hezimete uğrattı. Venedik Osmanlı Devleti ile barıĢ imzalaması sonrası Osmanlı Devleti en büyük düĢmanı olan Kutsal Roma-Germen Ġmparatoru V.Karl‘ı bu kez de Cezayir önlerinde tekrar yenilgiye uğrattı. Osmanlı Devleti Fransa Kralı.Françioz‘un çağrısı üzerine Alman Ġmparatorluğu V.Karl‘a karĢı olarak onu desteklemeyi kararlaĢtırdı. Nice-Nis seferine çıkan Barbaros 1543 yılında Nice Kalesi'ni ele geçirerek 1 yıl 3 ay süren bu seferin ardından Ġstanbul'a dönen Barbaros; çok büyük Ģenliklerle karĢılandı. Birçok zafer kazanan Barbaros, Avrupa'da nam saldı. Avrupalılar çocuklarını Barbaros geliyor diye korkutur hale geldiler. Preveze Deniz SavaĢı Osmanlıların Akdeniz‘deki denetiminin artması üzerine, Papalık, Venedik, Ceneviz, Malta, Ġspanya ve Portekiz gemilerinden oluĢan bir "Haçlı donanması" kuruldu ve baĢına Andrea Doria getirildi. Osmanlı donanması ile Haçlı donanması 1538'de Arta Körfezi önlerinde karĢılaĢtı. Haçlıların 600'den fazla gemisi vardı. Bunun 308'i harp teknesi olup, 120'si en büyük oturak gemileriydi. Haçlılar donanmaya on binlerce forsadan baĢka 60 bin asker bindirmiĢlerdi. Hayrettin PaĢa komutasında ise 122 kadırga ve forsalar dıĢında 20 bin askeri vardı. Toplamı 80 bin kiĢiyi bulan bir deniz savaĢı daha önce hiç görülmemiĢti. SavaĢ sonucunda haçlı donanması 128 gemisini kaybetmiĢ, 29'u da Osmanlı denizcileri tarafında ele geçirilmiĢti. Hayrettin PaĢa hiçbir gemisini kaybetmezken 400 kadar leventi Ģehit olmuĢtu. Hayreddin PaĢa, tarihe Preveze Deniz SavaĢı 668 olarak geçen savaĢın mutlak galibiyetini Osmanlı devletine kazandıran Kaptanı Derya olarak adını tarihe yazdıracaktı. Bu zafer Osmanlı Devleti‘nin Akdeniz'deki egemenliğini pekiĢtirdi. Preveze Zaferi‘yle Doğu Akdeniz‘den sonra Orta Akdeniz bölgesinde de Türk üstünlüğü sağlanmıĢ oldu. Bu arada Doria tarafından daha önce ele geçirilen Adriyatik kıyısındaki Nova da (Castelnuova) kolaylıkla geri alındı (10 Ağustos 1539). Venedik Osmanlılar‘la bir barıĢ yaparak (1540) ittifaktan ayrılırken V. Karl‘ın Cezayir‘e karĢı giriĢtiği 1541 seferi ise fırtına yüzünden hezimete dönüĢtü. I. François Preveze‘den sonra yeniden Osmanlılar‘a yaklaĢmaya baĢladı. BaĢından beri Fransızlar‘la iĢ birliğinden yana olan ve 1532‘de I. François ile iliĢki kurmuĢ bulunan Barbaros‘un da uygun görmesiyle Akdeniz‘de V. Karl‘a bağlı yerlere karĢı ortak bir harekete karar verildi. Fransa elçisi Paulin‘i de yanına alarak 28 Mayıs 1543‘te Ġstanbul‘dan hareket eden Barbaros 110 gemilik filosuyla Messina, Reggio ve Ostia gibi Ġtalyan sahillerini vurduktan sonra 20 Temmuz‘da Marsilya‘ya vardı ve burada törenlerle karĢılandı. Fransız donanmasının hazırlıklarının tamamlanmasından sonra Savoi Dukalığı‘ndaki Nice‘in alınmasına karar verildi. Kutsal Roma-Cermen Ġmparatoru ġarlken, Preveze'nin intikamını almak için 1541 senesinde Cezayir'e saldırdıysa da baĢarılı olamadı. Bu arada Fransa Kralı I. François, ġarlken'e karĢı Osmanlılardan yardım isteyince, Kanuni Barbaros‘u Fransa‘nın Akdeniz kıyılarına gönderdi. Barbaros, Toulon'da Fransız donanmasıyla birleĢerek 1543 senesinde Nice'i aldı. Ġstanbul‘a DönüĢ sırasında da Cenova‘da esir bulunan Turgut Reis‘i kurtardı. VEFATI XVI. yüzyılda Akdeniz'i Türk egemenliğine hediye etmiĢ olan Barbaros Hayrettin PaĢa Nice seferi son büyük seferidir. Bundan sonra daha çok tersane iĢleriyle meĢgul olmuĢtur. Ġstanbul'da BeĢiktaĢ Sarayı‘nda, 6 Cemâziyelevvel 953‘te (5 Temmuz 1546) kısa bir hastalıktan sonra73 yaĢında vefat eden Barbaros Hayreddin PaĢa, 669 sağlığında BeĢiktaĢ'ta yaptırdığı medresenin yanındaki türbesine defnedildi. Onun ölümü için ; ―Mâte reîsü‘l-bahr = البحز رئيس مات = 953‖ (Denizin reisi öldü) sözü tarih düĢürülmüĢtür. Barbaros Hayreddin PaĢa zamanında Osmanlı denizciliği gücünün zirvesine ulaĢmıĢ, onun mektebinde yetiĢen değerli denizciler ve teĢkilatlı tersane sayesinde bu güç varlığını bir süre daha devam ettirmiĢtir. Barbaros Hayrettin PaĢa çok sayıda denizci yetiĢtirmiĢtir. Bu ünlülerin arasında yer alan; Piri Reis, Salih Reis, Turgut Reis Seydi Ali Reis, Kılıç Ali Reis ve Murat Reis gibi denizciler bulunmaktadır. ÇağdaĢ kaynaklara göre Barbaros iri yapılı, kumral tenli idi. Saçı, sakalı, kaĢları ve kirpikleri çok gürdü. Ömrü denizlerde geçtiğinden Rumca, Arapça, Ġspanyolca, Ġtalyanca ve Fransızca gibi Akdeniz dillerini iyi bilirdi. Ayrıca mûsikiyi de seviyordu. Cezayir‘de yaptırdığı caminin kitâbesinde (Nisan 1520) unvanı ―es-Sultânü‘lmücâhid mevlânâ Hayreddin ibn el-emîr eĢ-Ģehîr el-mücâhid Ebî Yûsuf Ya‗kūb et-Türkî‖ Ģeklinde gösterilmiĢtir. Daha sonraki devirlerde, Ege‘ye açılacak donanmanın BeĢiktaĢ‘taki Hayreddin Ġskelesi‘nde demirlemesi gelenek olmuĢtur. Barbaros‘un evlâtlığı Hasan da Cezayir beylerbeyiliği yapmıĢtır. Barbaros Hayreddin PaĢa sağlığında Seyyid Murâdî‘ye hâtıralarını yazdırmıĢtır. Gazavât-ı Hayreddin PaĢa adını taĢıyan hâtırat, biri mensur diğeri manzum olmak üzere iki Ģekilde kaleme alınmıĢtır. Mensur olan Fransızca‘ya (A. Rang – F. Denis, Histoire d‘Aroudj et de Khair-ed-din, fondateurs de la Régence d‘Alger. ―Chronique arabe du XVIe siècle‖, Paris 1837), Ġtalyanca‘ya (E. Peleaz, la vita e la storia di Ariddeno Barbarossa, Palermo 1887) ve kısmen Arapça‘ya (Nûreddin Abdülkadir, ez-Zühretü‘n-nâʾire, Cezayir 1934) çevrildiği gibi sadeleĢtirilerek de yayımlanmıĢtır (Barbaros Hayreddin PaĢa‘nın Hâtıraları, nĢr. Ertuğrul Düzdağ, I-II, Ġstanbul, ts.). Manzum hâtırat ise Necip Âsım tarafından tanıtılmıĢtır (―Gazavât-ı Hayreddin PaĢa‖, TOEM, I, 4 [1326], s. 233-238; hâtıratın ve nüshalarının tam bir değerlendirmesi için bk. Aldo Gallotta, Le 670 gazavat di Hayreddin Barbarossa Studi Maghrebini, Napoli 1970, III, 79-160). Barbaros Hayrettin PaĢa Türbesi Osmanlı Ġmparatorluğu denizciliği deyince ilk akla gelen kudretli PaĢa Hızır Hayreddin (1478-1546), batılıların kendisine verdiği isimle Kızıl Sakal-Barbaros‘un türbesi BeĢiktaĢ‘tadır. Kaynaklara göre Mimar Sinan‘ın ilk mezar yapısı olarak, 16. yüzyılın klasik Osmanlı devri mimarisine uygun biçimde 1541-1542 yıllarında, yani ölümünden yaklaĢık olarak beĢ yıl kadar önce inĢa edilmiĢtir. Türbe, çağdaĢı yapılarla karĢılaĢtırıldığında döneminin karakteristik özelliklerini tamamen yansıtmakta olup üzerindeki (948 H./ 1541 M.) tarihle uyum göstermektedir. Yıllar içinde dıĢ görünümü sabit kalmakla birlikte içteki bazı süsleme ve kapı kitabesindeki yazılar değiĢikliğe uğramıĢtır. Kapı üzerindeki 30x134 cm‘lik kitabede Sülüs hattıyla ikiĢer satırlık “Hâzâ türbe-i fâtih Cezayir ve Tunus, merhum Gâzi Kapudan Hayrüddin PaĢa Rahmet‟u-llahi aleyh- sene 948” (1541-1542 M.) yazılıdır. Kitabe üstündeki kemerin arasında ise yeĢil zemin üzerine Celi Sülüs yazıyla ―Allâhümmeftah lî ebvâbe rahmetike 1324‖ (1809- 1810 M.) (Ya Rab, bana rahmetinin kapılarını aç) ibaresi vardır. Kubbe merkezindeki ―1278‖ (1862-1863 M.) tarihli madalyon içinde Besmele‘yle birlikte A‘raf Suresi‘nin 89. Ayeti‘nden bir bölüm “Rabbenâftah beynenâ ve beyne kavminâ bil-hakkı ve ente hayr-ul fâtihîn”(Ey Rabbimiz!Bizimle kavmimiz arasında gerçekle hükmet. Çünkü sen hükmedenlerin en hayırlısısın “hattı altın yaldızla yazılmıĢtır. SANDUKA ve MEZARLAR Altıgen tuğla yer döĢemesi üzerindeki sandukalar, zeminden ahĢap karkasla yükseltilmiĢ etrafı ahĢap Ģebeke ile çevrili platform üzerindedir. Dört ahĢap sanduka sağdan itibaren sırasıyla Kaptan-ı Derya Cafer PaĢa (öl. 1608), Kaptan-ı Derya Barbaros Hayreddin PaĢa, üç kez Cezayir Beylerbeyliği yapan oğlu Hasan PaĢa (d.1500- öl.1572) (Turgut PaĢa‘nın damadı) ve karısı Bala Hatun‘u temsil etmektedir. Haziresinde de bir torunu ve kızı yatmaktadır. 671 Türbe ve hazire 1 Temmuz Kabotaj Bayramı ve 27 Eylül Preveze Deniz Zaferi‘nin yıldönümleri yanında, 2 Aralık 2011 tarihinden itibaren her Cuma günü öğleden sonra halkın ziyaretine açıktır. PaĢa‘nın ölümünden sonraki en büyük arzusunun ―yattığım yerden vatan-ı hususiyemin yani denizin Ģıyırdısını iĢitmek isterim‖ sözünden denize yakın yerde defnedilmek olduğu anlaĢılmaktadır. Vakfiyesini yazdırmadan evvel türbesini yaptırmıĢ olması muhtemeldir.―… ve yine Kasaba-i BeĢiktaĢ‘ta Deve Meydanı tabir olunan meydana kendü cesedim defnolunması içün müceddeden bina eylediğim türbe-i Ģerifime bu dâr-ı fenadan seray-ı bekaya rihlet eylediğimde cesedimi defnidüb bir salih kimesne türbedar nasb ve tayin olunub kabrimin üzerinde beher leyl ikiĢer kandil füruzân oluna ve türbenin cevanib-i erbaasına utekalarım ve evlad-u evladlarım defnoluna…" diyerek kendinden sonra‖. Yapılacakları da ayrıntılıca planlamıĢtır. Bostanların da bulunduğu bu alanda 12 odalı medrese, Darü‘lkurra, konak, kervansaray ve hamam inĢa ettirmiĢtir. Medresenin giderleri yanında, görevli türbedar ve kandil giderlerini de vakfına ekletmiĢtir. Buna göre yaptırdığı mezarına salih bir kimsenin türbedar olarak görevlendirilmesini, kabrinin üzerinde her gece ikiĢer kandil yakılmasını etrafına azatlı köleleri ile evlat ve torunlarının gömülmesini, ölümünde aĢhanede medrese talebesi için pilav ve zerde dağıtılmasını istemiĢ, türbe ve medrese giderleri için Zeyrek‘te çifte çinili hamamlarını, değirmen ve fırını ile 25.000 GuruĢ‘unu vakfettiğini yazdırmıĢtır. Türk Donanması kudretli dönemlerinde her bahar sefer için payitahttan ayrılırken türbe önünde toplarını ateĢleyerek PaĢa‘yı selamlardı.Bu seferler için 16. yüzyıl kanunlarına göre, Donanma hazır olduktan sonra Vezirler, ġeyhü‘l-islam, Kazaskerler, NiĢancı, Yeniçeri Ağası ve Defterdarlar sabah namazından sonra kendi kayıklarıyla tersaneye gelip, Kaptan PaĢa odasına misafir olurlardı. Bu Ģekilde bir heyet oluĢturulmuĢken Vezir-i Azâm, Tersane Emini ile Tersane Kethüdasına herhangi bir eksiğin olup olmadığını sorar, aldığı müspet 672 cevabın ardından bu iki kiĢiye ve onların kâtip vesairlerine hilat giydirilirdi. Bu arada padiĢahın müsaadesi gelince heyet, Kaptan PaĢa baĢtardesine biner ve Sadr-ı Âzâm ile Kaptan PaĢa Yalı KöĢkü‘ne gelmiĢ olan padiĢah tarafından kabul edilirdi. Burada devlet erkânına hil‘atlar giydirilir ve tekrar BeĢiktaĢ‘a gitmek üzere Kaptan PaĢa baĢtardesi ile hareket edilirdi. Bu suretle Donanma-i Hümayun BeĢiktaĢ önüne, denizcilerin pîri Barbaros Hayreddin PaĢa‘nın türbesi tarafına demir bırakırdı. Kaptan PaĢa baĢtardesiyle BeĢiktaĢ‘a gelen bu heyete Dolmabahçe‘de bir ziyafet çekilirdi. Donanma BeĢiktaĢ‘a demirledikten bir veya birkaç gün sonra ve bazen aynı günde Akdeniz ve Karadeniz‘den hangi tarafa gidecekse oraya hareket ederdi. Donanmanın BeĢiktaĢ önünde kalması kanunen en fazla üç gündü. Osmanlı Devleti'ne Katkıları Barbaros Hayrettin PaĢa Osmanlı denizciliğinin gücünü zirveye taĢımıĢtır. YaptırmıĢ olduğu mektepte yetiĢen denizciler ve teĢkilatlı tersane sayesinde bu güç varlığını uzun süre daha devam ettirmiĢtir. Osmanlı topraklarına deniz yolu ile yaptığı seferlerin baĢarıları eklenmiĢ, her kıtada Osmanlı adını duyurmayı baĢarmıĢtır. Denizciliği kadar ilim ve âlim kiĢiliğiyle de kendinden söz ettiren paĢa, farklı dillere de ana dili gibi hâkim olup, yurtiçinde ve yurtdıĢında camiler, medreseler, hamamlar yaptırmıĢtır. Bugün Ġstanbul Deniz Müzesi Koleksiyonunda PaĢaya ait izler görebileceğimiz gibi BeĢiktaĢ‘ta iskele yakınında sancağı ile birlikte betimlenmiĢ anıtı mevcuttur. Etkileri Osmanlı Devleti'nin kaptan paĢaları, hil'atlerini Barbaros'un BeĢiktaĢ'taki türbesinde giyerlerdi, bu törende dua edilir ve fakir fukaraya yemek verilirdi.Sefere çıkan veya tatbikata giden Türk gemileri, günümüzde dahi bu türbenin önünden geçerken Barbaros'u top atıĢıyla selamlarlar. Barbaros Hayreddin PaĢa'nın anısına 1941-1943'te Ġstanbul'un BeĢiktaĢ semtinde dikilen Barbaros Anıtı, ünlü heykelciler Ali Hadi Bara ile Zühtü Müridoğlu tarafından yapılmıĢtır. Heykelin arkasında Yahya Kemal Beyatlı'nın Ģu dizeleri yazılıdır: 673 Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor? Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor! Adalar`dan mı? Tunus`dan mı, Cezayir`den mı? Hür ufuklarda donanmıĢ iki yüz pare gemi Yeni doğmuĢ aya baktıkları yerden geliyor; O mübarek gemiler hangi seherden geliyor? BARBAROS HAYRETTĠN PAġA‟NIN MUHAREBELERĠNĠN KRONOLOJĠSĠ Oruç Reis‘in Ege Denizi‘nde Rodos ġövalyelerine tutsak düĢmesi, kardeĢi Ġlyas Reis‘in ölmesi. 1510 Oruç Reis serbest kaldıktan sonra, yaĢadığı olayın etkisiyle tüccar yerine korsan olmaya karar verdi. Oruç Reis, Akdeniz kıyılarına akınlar düzenledi ve ganimetler elde etti. Hızır Reis ticareti bırakarak Cerbe Adası‘na gelip ağası (ağabeyi) Oruç Reis ile beraber korsanlığa baĢladı. 1512 Ġki kardeĢ Tunus Sultanı Muhammed ile anlaĢarak Tunus‘taki Halkü‘l-Vaâd (La Gaulette) limanını kullanmaya baĢladı. 1516-1517‘de Ġspanyollara karĢı savaĢtı ve Tenes, Tlemsen ve Oran kentlerini ele geçirerek Cezayir‘i denetimlerine aldılar. 1517 Oruç Reis Cezayir hükümdarı ilan edildi. 1518 Ġspanyollar Cezayir'i geri almak için Araplarla birleĢerek saldırıya geçtiler. Bu savaĢta kardeĢleri Ġshak Reis ve Oruç Reis Ģehit oldular. 1518 Yavuz Sultan Selim, Hızır Reis‘i Cezayir Beylerbeyliği‘ne atayarak koruması altına aldı. 1519 Hızır Reis, Ġspanya donanmasını yenilgiye uğrattı. Cezayir‘i bırakarak ġerĢel Adaları‘na çekildi 1520-1525 arasında Avrupa‘nın Akdeniz kıyılarını vurarak büyük ganimetler elde etti. 1530‘da Cezayir‘i yeniden ele geçirdi. 1531 Jijel‘e baskın düzenleyen Cenevizli Amiral Andrea Doria‘yı yenilgiye uğrattı. 674 1534‘te Akdeniz‘e açıldı ve Ġtalya kıyılarına seferler düzenledi. 1534‘te Tunus‘u ele geçirdi. Ancak Haçlı donanması karĢısında Tunus‘u bırakmak zorunda kaldı. 1536‘da daha güçlü bir donanmayla Ġtalya kıyılarını vurdu. 1536 Ege Denizi‘ndeki Venedik adalarını Osmanlı topraklarına kattı. 1538‘de Preveze Deniz SavaĢı‘nda Haçlı Donanmasını yendi. Toulon‘da Fransız donanmasıyla birleĢerek 1543‘te Kutsal Roma ordusunu yenerek Nice yi aldı. BĠBLĠYOGRAFYA Seyyid Murâdî, Gazavât-ı Hayreddin PaĢa, ĠÜ Ktp., TY, nr. 2639. Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, Ġstanbul 1935, s. 634, 639.Père Dan, Histoire de Barbarie et de ses corsaires, Paris 1649.Kâtib Çelebi, Tuhfetü‟l-kibâr, s. 23- 59.RâmizpaĢazâde Mehmed Ġzzet, Harîta-i Kapûdânân-ı Deryâ, Ġstanbul 1285, s. 26-28.Hammer (Atâ Bey), V, 164-177, 182-186, 191-196, 201-204, 206, 209-214, 236-238, 260.Ch. Farine, Histoire de deux Barberoussa, Paris 1886.Jurien de la Gravière, Doria et Barberousse, Paris 1886.H. de Grammont, Histoire d‟Alger sous la domination Turque (1516-1580), Paris 1887.Mehmed ġükrü, Esfâr-ı Bahriyye-i Osmâniyye, Ġstanbul 1306, I, 357- 430.R. Basset, Documents musulmans sur le siège d‟Alger en 1541, Paris 1890.Ali Rıza Seyfi, Barbaros Hayreddin, Ġstanbul 1330.Kalelizâde M. ġükrü, Barbaros KardeĢler, Ġstanbul 1932.Fevzi Kurtoğlu, Barbaros Hayreddin PaĢa, Ġstanbul 1935.Ġskender Fahreddin Sertelli, Barbarosun Ölümü, Ġstanbul 1937.P. Achard, La vie extraordinaire des frères Barbarousse Corsaires et rois d‟Alger, Paris 1939.S. Carletti, Andrea Doria, Roma 1968.F. Lopez de Goàmara, “Chronique des Barberousses”, Memorial historico español, VI, Madrid 1854, s. 327-439.C. Capasso, “Barbarossa e Carlo V”, Archivio Storica Italiano, LXIX (1932), s. 169-209.Ġsmail Soysal, “Türk-Fransız Diplomasi Münasebetlerinin Ġlk Devresi”, TD, III/5-6 (1953), s. 72-85.M. Tayyib Gökbilgin, “Venedik Devlet ArĢivindeki Vesikalar Külliyatında Kanunî Sultan Süleyman Devri Belgeleri”, TTK Belgeler, 1/2 (1965), nr. 27-28, 34, 40-41, 61, 82.a.mlf., “Venedik Devlet ArĢivindeki Türkçe Belgeler Kolleksiyonu ve Bizimle Ġlgili Diğer Belgeler”, a.e., V-VIII/9-12 (1971), nr. 131, 188.J. Deny – J. Laroche, “L‟expédition en Provence de l‟armée de mer du sultan Suleyman sous le commendement de l‟amiral Hayreddin Pacha, dit Barberousse 675 (1543-1544)”, Turcica, I, Paris 1969, s. 161-211.S. Soucek, “The Rise of the Barbarossas in North Africa”, Ar.Ott., III (1971), s. 238-250.C. H. Imber, “The Costs of Naval Warfare the Account of Hayreddin Barbarossa‟s Hercez Novi Campaign in 1539”, Ar.Ott., IV (1972), s. 203-216.Afif Büyüktuğrul, “Preveze Deniz Muharebesine ĠliĢkin Gerçekler”, TTK Belleten, XXXVII/145 (1973), s. 51-85.Robert Mantran, “Khayr eddine Barberousse et l‟Implantation Ottomane en Afrique du nord”, Les Africains, III (1977), s. 73-101.Fahir Ġz, “Barbaros Hayreddin PaĢa Gazavatnamesi Üzerinde Yeni Bir AraĢtırma”, TDAY Belleten 1972 (1989), s. 81-92.Enver Ziya Karal, “Barbaros Hayreddin PaĢa”, ĠA, II, 311- 315.ġerafettin Turan, “Barbaros Hayreddin”, Küçük Türk-Ġslâm Ansiklopedisi, 4. fas., Ġstanbul 1981, s. 315-319.A. Gallotta, “K̲h̲ayr al-Dīn (K̲h̲ı̊dı̊r) Pas̲h̲a”, EI2 (Fr.), IV, 1187-1190.* Atsız, Nihal, Türk Ansiklopedisindeki Yazılar, Kültür ve Turizm Bak., Yayın Nu. 940, Edebi Eserler: 500, Ġstanbul 2014.* Öztuna, Yılmaz, Kanuni Sultan Süleyman, Kültür ve Turizm Bak. Yayın Nu. 1040, Kültür Serisi 572, Ġstanbul 2012.* UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye TeĢkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1982.* Konyalı, Ġ. Hakkı, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, Cilt I, Ġstanbul 1976.*-, Gazavat-ı Hayreddin PaĢa, Haz. Pala, Ġ.-Öksüz, S.- AktaĢ, M., DzKK Basımevi, Ankara 1995.* Ortaylı, Ġlber, Ġstanbul‟dan Sayfalar, Hil Yayınları, Ġstanbul 1987.* ÇetintaĢ, Burak, Türk Denizcilerinin Mezar TaĢları, DzKK Kültür Yayınları, Ġstanbul 2009.* Özçelik, Selahattin, Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti, TTK Basımevi, Ankara 2000.* Bayrak, Orhan, Ġstanbul‟da Gömülü MeĢhur Adamlar (1453-1978), Türkiye Anıtlar Derneği Ġst. ġb. Yayınları, No 5, Ġstanbul 1979.* Esad Efendi, Osmanlılarda Töre ve Törenler, Tercüman 1001 Temel Eser, Ġstanbul 1979.* Laqueur, Hans-Peter, Hüve‟l- Baki Ġstanbulda Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar TaĢları, Tarih Vakfı Yurt Yayıları, Ġstanbul 1997.* Süreyya, Mehmet, Sicil-i Osmani 2, Osmanlı Ünlüleri, Haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 30, Ġstanbul 1996.* Sâî Mustafa Çelebi, Yapılar Kitabı; Tezkiretü‟l-Bünyan ve Tezkiret‟ül- Ebniye, Haz. H. Develi-S. Rıfat, K Kitaplığı 30, Ġstanbul 2003.*Koçak, YaĢar ve diğerleri, Sultan II. Abdülhamid Devri Harita ve Planlarında Ġstanbul, Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi Kültür A.ġ. Yayınları, Ġstanbul 2013.* ġükrü, Ali, “Gazi Barbaros Hayreddin‟in Türbesi ve Evkafı”, Donanma Mecmuası, Numara 4, (Haziran 1326), s.289-295.* Yakıtal, Emin, “Büyük Amiral Hayrettin Barbaros‟un Vakfiyenamesi”, Deniz Mecmuası, 375/57 (1945), s. 43-50.* 676 Badem, Candan, “Amiral Adolphus Slade‟in Osmanlı Donanmasındaki Hizmetleri ve Osmanlı Ġmparatorluğu Üzerine Gözlemleri”, Türkiyat Mecmuası, 21 (Bahar 2011), s.97-113.*“Barbaros Hayreddin PaĢa Türbesi”, Dünden Bugüne Ġstanbul Ansiklopedisi, C. 2, Ġstanbul 1994.* Ünsal, Behçet, “Ġstanbul Türbeleri Üzerinde Stil AraĢtırması”, Vakıflar Dergisi, 16 (1982), s.77-119* Köprülü, Bülent, “Evvelki Hukukumuzda Vakıf Nev‟iyetleri ve Ġcareteynli Vakıflar”, Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 18/1-2 (1952), s. 216-253.* Ertuğrul, Özkan, “Barbaros Hayreddin PaĢa Türbesi”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, 5 (1988), s.68.* Genim, Sinan, “Mimar Sinan‟ın Yapıları”, Mimar Sinan‟ın Ġstanbul‟u, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu (2016), s. 68-71.* Önkal, Hakkı, “Sinan‟ın Türbe Mimarisi”, DEÜ Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, V (1989), s. 61-105.* Erçağ, Beyhan, “Mimar Sinan Türbelerinin Estetiği Üzerine”, Ġlgi, 58 (1989), s.7-14.* Çoruhlu, Tülin, “Askeri Müzedeki Yeniçeri Mezar TaĢları”, Ġlgi, 73 (1993), s. 30-35.*Öcal, Ersin, “Ġstanbul Müzelerindeki Börklü Mezar TaĢları”, Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, 11 (1981), s. 51-75.* Karabulut, Sevim, Ġstanbul Deniz Müzesi‟nde Bulunan Tarihi Tekstil Ürünlerindeki Boyarmaddelerin Yüksek Basınçlı Sıvı Kromatografisi (HPLC) Yöntemi ile AraĢtırılması, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul 2014.* Kazım Kanat, “Barbaros‟un Mezarının Hikayesi”, Sabah, 27 Kasım 2005.* Refii Cevat Ulunay, “Barbaros‟un Heykeli Nerede Dikilmeli”, Yeni Sabah, 15 Ağustos 1941.* Hakkı Süha Gezgin, “Barbaros‟un Türbesi”, Vakit, 19 Ağustos 1941.* Haluk ġehsuvaroğlu, “Asırlar Boyunca Ġstanbul, Eserleri, Olayları, Kültürü” (10. Fasikül 1953), Cumhuriyet, Mart 2005. 677 SULTAN II. ABDÜLHAMĠD HAN(R.Aleyh) (D.M. 21 Eylül 1842, Topkapı Sarayı, Ġstanbul.-V.M.10 ġubat 1918, Beylerbeyi Sarayı, Ġstanbul) 33 Yıl Cihan Devletini ayakta tutan, Gazi, Adil, Âlim, Veli, Cömert, Musiki Ģinas, Sanatkâr, Peygamber aĢığı, Ġslam Halifesi Sultan Ġkinci Abdülhamid, yıkılmak üzere olan Osmanlı Ġmparatorluğu'nu 33 yıl ayakta tutmayı baĢarmıĢ büyük bir dahi veli padiĢah tır. Sultan Ġkinci Abdülhamid Cennet mekân, 21 Eylül 1842 tarihinde Ġstanbul‟da doğdu. Babası Sultan Abdülmecid Han, annesi Tir-i Müjgân Kadın Efendi‟dir. Annesi Çerkez‟dir. II. Abdülhamit, (1842-1918) yılları arasında hüküm süren Osmanlı Sultanlarının otuz dördüncüsü, Ġslâm Halifelerinin doksan dokuzuncusudur. O, sadece kendi ülkesinde değil, bütün Ġslâm âleminde tabiî ve sembol bir lider vasfına ulaĢmıĢ müstesna bir Ģahsiyettir. EġĠ: Saliha Naciye Hanım (e. 1904), Behice Hanım (e. 1900), KADIN EFENDĠLERĠ: 1- Nâzik-edâ BaĢ Kadın Efendi.; 2- Bedr-i Felek BaĢ Kadın Efendi; Sâfi-nâz Nur-efzûn 2. Kadın Efendi; 4- Bîdâr 2. Kadın Efendi; 5- Dilpesend 3. Kadın Efendi; 6- Mezîde 678 Mestân 3. Kadın Efendi; 7- Emsâl-i Nûr 3. Kadın Efendi; 8-AyĢe Dest-i Zer MüĢfika (Kayıhân) 4. Kadın Efendi. ĠKBALLERĠ: 9- Sâzkâr Hanımefendi; BaĢ ikbal; 10- Peyveste Hanımefendi; Ġkinci Ġkbaldir; 11-Fatma Pesende Hanımefendi; Üçüncü Ġkbal; 12- Behîce (Maan) Hanımefefendi; Dördüncü Ġkbâl; 13- Sâliha Nâciye Hanımefendi; 4. Ġkbal. GÖZDELER: 14- Dürdâne Hanım; BaĢ Gözde; 15- Câlibos Hanım; 2. Gözde; 16- Nazlıyâr Hanım; 3. Gözde ÇOCUKLARI: 1- Mehmed Selim Efendi; 2- Mehmed Abdülkadir Efendi; 3- Ahmed Nuri Efendi; Ulviyye Sultân; 5- Nâile Sultân; 6- Zekiyye Sultân; 7- Fatma NâimeSultân; 8- Seniyye Sultân; 9- Senîha Sultân; 10-ġâdiye Sultân. 11- Hamîde AyĢe Sultân (Babam Sultânhamid adlı kitabın yazarı). 12- Refî‗a Sultân; 13- Hatice Sultân. 14- Aliyye Sultân; 15- Cemîle Sultân; 16- Sâmiye Sultân. 17- Mehmed Burhânüddin Efendi. 18- Abdürrahim Hayri Efendi. 19- Ahmed Nureddin Efendi. 20- Mehmed Bedreddin Efendi. 21- Mehmed Âbid Efendi. "Sultan Abdülhamid dönemini ilk ağızdan öğrendiğimiz kaynakların en önemlilerinden biri Tahsin PaĢa‘nın yazdıklarıdır. Tahsin PaĢa uzun yıllar boyunca Sultan‘ın en yakınındaki isimdi, haliyle Abdülhamid Han‘ın ve Devlet-i Aliyye‘nin birçok sırrına vakıftı. Kitapta Sultan‘ı eleĢtirdiği yazılar da olmakla beraber, Abdülhamid Han‘ın Ģahsiyetini ve siyasetini teferruatıyla ve hakkıyla anlatmıĢtır. Sultan‘ın hayatını ve Devlet-i Aliyye‘nin son dönemini yazan tarihçilerimizin en fazla istifade ettiği kitap da Tahsin PaĢa‘nın hatıralarıdır.‖ EĞĠTĠMĠ VE ġEHZADELĠĞĠ On bir yaĢında annesini kaybettiği için, babasının emriyle, hiç çocuğu olmayan Piristû Kadın Efendi kendisine analık etti. Özel hocalar tayin edilerek eğitildi. Gerdan kıran Ömer Efendi‘den Türkçe, Ali Mahvî Efendi‘den Farsça, Ferid ve ġerif efendilerden Arapça ve diğer ilimleri, Vak‗anüvis Lutfi Efendi‘den Osmanlı tarihi, Edhem ve Kemal paĢalarla Gardet adındaki bir Fransız‘dan Fransızca, Guatelli ve Lombardi adındaki iki Ġtalyan‘dan mûsiki tahsil etti. Anne sevgisinden mahrum oluĢu, babasının 679 kendisine karĢı soğuk davranması onu çocuk yaĢından itibaren yalnızlığa mahkûm etmiĢtir. Taht için uzak bir namzet oluĢu dolayısıyla saray muhiti de kendisine pek ilgi göstermemiĢtir. Saray halkı ve devlet büyükleri zeki, fakat düĢünce ve kanaatlerini asla dıĢa vurmayan ġehzade Abdülhamid‘i pek sevmezdi. Bu yüzden herkesin uzak kaldığı bu akıllı Ģehzade, ancak Pertevniyal Kadın‘ın yardımı ile Sultan Abdülaziz‘e yaklaĢabildi. Zekâsı ve politik kabiliyeti dolayısıyla amcası Abdülaziz, onun serbest bir ortamda yetiĢmesine imkân verdi. Mısır ve Avrupa seyahatlerine onu da götürdü. ġehzadeliği oldukça serbest geçen Abdülhamid, Maslak çiftliğinde toprak iĢleriyle meĢgul oldu. Burada koyun besledi, üstübeç madenleri iĢletti, borsa faaliyetlerine katılarak para kazandı. Tahta çıktığı zaman servetinin 100.000 altını aĢtığı söylenir. SULTAN II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN ġAHSĠYETĠ Kızıl Sultan, dediler, Gaddar Türk dediler ona, Zalim, Despot. Firavun, Hain Halife, “Kur‟an düĢmanı” Ġstibdatçı, yaftalarının birini çıkarıp öbürünü taktılar boynuna. Üstelik hepsi bu kadar değil. Küfür ve hakaretleri ise hiç saymıyorum. Lakin bu millete yine de onu unutturamadılar. Rabbim makamını Cenneti Firdevs eylesin. Âmin. Abdülhamid, Osmanlı ailesinin bütün özelliklerini taĢımaktaydı. Ġri burunlu, parlak ve iri gözlü idi. Soğukkanlı fakat vehimli bir mizaca sahipti. Yürürken ve otururken biraz öne doğru meylederdi. Titrek fakat kalın bir sesi vardı; çok dinler, az konuĢurdu. Kendisiyle konuĢanlara saygı telkin eder, herkese karĢı nazik davranırdı. HoĢlanmadığı kimselere bile güler yüz gösterir ve sevmediğini belli etmezdi. KarĢısındakinin duygu ve düĢüncelerini sezmekte mâhirdi. Herkesin gönlünü almasını iyi bilirdi. Fevkalâde bir zekâya ve hâfızaya sahipti. Bir kere gördüğü veya sesini iĢittiği kimseyi asla unutmazdı. Ġradesi kuvvetli, fikir ve kararlarında istiklâl sahibi, tehlike karĢısında metanetli idi. Anne ve babasının veremden ölmüĢ olmaları, onu genç yaĢından itibaren temkinli yaĢamaya sevk etmiĢti. Ġçki içmez, her türlü sefahatten uzak durur, sade bir hayat 680 yaĢardı. Ölünceye kadar her sabah ılık su ile duĢ yapmayı alıĢkanlık haline getirmiĢti. Jimnastiğe meraklı olup kılıç ve tabanca kullanmakta mahir idi. Batı müziğinden, opera ve tiyatrodan hoĢlanırdı. ÇalıĢmayı sever ve düzenli bir program uygulardı. Devlet iĢlerini her Ģeyin üstünde tutar ve önemli haberler alındığında uykusundan dahi uyandırılmasını isterdi. Devlet iĢlerinde değiĢik karakterdeki kimselerden faydalanmayı iyi bilir ve onlara mizaçlarına uygun hizmetler verirdi. Önemli devlet meselelerinde karar vermeden önce değiĢik fikirdeki devlet adamlarının görüĢlerini alır, hatta bazan zıt görüĢlü kimseleri huzurunda münakaĢa ettirir, daha sonra kesin kararını verirdi. Sorumluluk taĢıyan kararlarda konuyu meclise havale eder ve kararın oradan çıkmasını sağlardı. 10 yaĢında annesini kaybeden Abdülhamid, manevi annesi BaĢikbal Perestû Hanımefendi‘nin terbiyesi altında büyümüĢtür. 28 yıl II. Abdülhamid‘in vâlide sultânlığını ifa etmiĢtir. Milletin Sultân Hamid dediği II. Sultân Abdülhamid, Ģehzâdeliğinin ilk günlerinde musiki dersleri almıĢ; 1850‘den itibaren devrinin âlimlerinden hat, Arapça, Farsça, Osmanlı Edebiyâtı ve diğer Ġslâmi Ġlimleri ders almıĢtır. Özellikle hadisden Buhari okuyan Abdülhamid, devrin Maârif Bakanından politika ve iktisad, Vak‘anüvis Lütfi Efendi‘den Osmanlı Tarihi derslerini dinlemiĢtir. O, genç yaĢta dînî ve fennî ilimleri mükemmel bir Ģekilde ikmâl etmiĢti. ġâzeliyye tarîkati Ģeyhi Mehmed Zâfir Efendi ve Kâdiriyye tarîkati Ģeyhi Ebu‘l-Hüdâ Efendi‘den feyz alarak zâhirdeki dirâyetini, mânevî bir kemâl ile de tâçlandırmıĢtır.Bu bir kaç satırlık bilgiden anlaĢılacağı üzere, Sultan Abdülhamid Han, bütün hayatını tam bir Ġslâm âlimi ve siyâset ve devlet adamı olmaya vermiĢtir. . Daha genç yaĢta zekâsı ve siyâsî kâbiliyetleriyle temâyüz etmiĢ bulunduğundan amcası Sultan Abdülazîz Han, Mısır ve Avrupa seyâhatlerinde O‘nu da yanında götürmüĢtü. Bu seyahatlerde Abdülhamid, Fransız Ġmparatoriçesi, Avusturya Kralı, Prusya Veliahdı, Galler Prensi, Fransa Prensi, ġeyh ġâmil ve Emir Abdülkadir gibi, batılı ve doğulu devlet adamlarıyla tanıĢmıĢ ve onlardan istifade etmesini bilmiĢtir. 681 Babasının tabiriyle kuĢkulu ve sükûtî oğul olan Abdülhamid, kurulduğu yıl Yeni Osmanlılar Cemiyetine girmiĢ ve ancak gayelerinin bozuk olduğunu anlayınca ayrılmıĢtır. Çok nâzik idi. Herkesin gönlünü almasını bilirdi. Fevkalâde bir zekâ ve hâfızaya sahipti. Bir defa gördüğü veya sesini iĢittiği kiĢiyi aslâ unutmadığına dâir kaynaklarda sayısız misâller vardır. Alman birliğini kurmuĢ olan Prens Bismark, rivâyete nazaran:“Dünyâda yüz gram akıl varsa, bunun doksan gramı Abdülhamît Han‟da, beĢ gramı bende, kalan beĢ gramı da diğer dünyâ siyâsîlerindedir...” demiĢtir. Hayat tarzı itibariyle Sultân Abdülaziz‘e benzeyen, Ģarklı, tam bir Müslüman, tam bir Osmanlı ve tam bir Müslüman Türk olan Abdülhamid Han, takvâ ve dindarlığı sebebiyle halk arasında veliyyullah olarak bilinmiĢtir. Dedesi II. Mahmûd‘a ve ReĢid PaĢa‘ya hayran olduğu ifade edilen II. Abdülhamid, babası I. Abdülmecid ile ağabeyi Murad‘ın alafranga hayatının devlete ve millete zarar verdiğine inanıyordu. 31 Ağustos 1876‘da, akıl hastası olan V. Murad‘ın yerine, Midhat PaĢa ve Mütercim RüĢdü PaĢa‘yı ikna ederek Osmanlı tahtına oturan II. Abdülhamid, dıĢ ve iç düĢmanların bütün gayretlerine rağmen, 27 Nisan 1909 yılına kadar Osmanlı tahtında oturmayı ba‘ĢârmıĢtır. O‘nun en büyük talihsizliği, devleti çok kötü Ģartlar altında eline almıĢ olmasıdır. Buna rağmen hiç yılmadan, bıkmadan büyük bir îmân, müthiĢ bir zekâ, sabır ve büyük bir mahâretle devleti, otuzüç sene ciddî bir kayba uğratmadan idâre etmiĢtir. Sultan Ġkinci Abdülhamid, yıkılmak üzere olan Osmanlı Devleti‘ni uyguladığı politikalarla 33 yıl ayakta tutmayı baĢarmıĢ bir padiĢahtır. Hayırsever ve cömert bir insan olan Sultan Ġkinci Abdülhamid, sıradan bir vatandaĢ gibi yaĢardı. Yunan seferi sırasında, kendisine hazinede yeterli para bulunmadığı söylenince, atalarından kalma Ģahsî servetinden masrafları karĢılamıĢ, bunu devletten geri almamıĢtı. BoĢ vakitlerini marangozhanede geçirir, harika eĢyalar yapar, bunları sattırır ve parasını fakire fukaraya dağıttırırdı. Son derece Ģefkatli bir insan olan Sultan Ġkinci Abdülhamid‘in kendisini 682 öldürmek isteyenleri bağıĢlaması, dünya siyaset tarihinde ender rastlanan bir olaydır. Sultan Ġkinci Abdülhamid, kültüre önem vermiĢ ve eğitim konusunda hizmet verecek birçok mekân yaptırmıĢtır. Güzel Sanatlar Akademisi, Ticaret ve Ziraat Okulları kuran Sultan Ġkinci Abdülhamid, ilk ve orta dereceli okullar, dilsiz ve kör okulları, meslek okulları da yaptırmıĢtır. Vilâyetlere liseler, kazalara ortaokullar kurmuĢ, ilkokulları köylere kadar ulaĢtırmıĢtır. Ġstanbul‘da ġiĢli Etfal Hastahanesi‘ni ve Darülaceze‘yi kendi Ģahsi parasıyla yaptırdı. Hamidiye adı verilen içme suyunu borularla Ġstanbul‘a getirtti. Karayollarını Anadolu içlerine kadar uzatan Sultan Ġkinci Abdülhamid, Bağdat‘a ve Medine‘ye kadar da demiryolları döĢetmiĢtir. Büyük Ģehirlere atlı tramvay hatları yaptırmıĢtır. 1876 yılında Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri, Hüseyin Avni PaĢa, Mithat PaĢa, Mütercim RüĢtü, Mahmud Celaleddin ve Nuri PaĢa'nın yanlarına ġeyhülislam Hasan Hayrullah Efendiyi de alarak Balkanlar'da ard arda çıkan isyanlar ve giderek çoğalan ülke bunalımlarını bahane ederek, Sultan Abdülaziz'i Ģehit ederek tahttan indirip yerine Sultan BeĢinci Murad'ı padiĢah yapmıĢlardı. Kısa bir süre sonra Sultan Murad'ın hasta olduğunun anlaĢılmasından sonra yerine Sultan Ġkinci Abdülhamit getirildi. II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 PerĢembe günü tahta çıktı. Bu sırada devlet en buhranlı günlerini yaĢıyordu. Abdülaziz devrinde baĢlamıĢ olan Bosna-Hersek ve Bulgar ayaklanmalarına V. Murad devrinde Sırbistan ve Karadağ muharebeleri de eklenmiĢti. Bu isyanları kıĢkırtan ve destekleyen Rusya ―ġark meselesi‖ni halletmek üzere fırsat kollamakta idi. Malî imkânsızlıklar yüzünden isyanlar bastırılamıyordu. Abdülaziz‘in son yıllarında Mahmud Nedim PaĢa‘nın dıĢ borçların ödenmesiyle ilgili kararı, Avrupa‘da büyük tepkilere yol açmıĢ ve bu yüzden yeni bir yardım alınması imkânsızlaĢmıĢtı. Avrupa kamuoyu Osmanlı Devleti aleyhine dönmüĢ durumda idi. Bu Ģartlar içinde Abdülhamid büyük bir iyi niyet gösterisi ile iĢe baĢladı. Osmanlı tarihinde o zamana kadar görülmemiĢ birtakım hareketlerle kısa sürede ordunun ve halkın gönlünü kazandı. Meselâ Seraskerlik Kapısı‘nda subaylarla yemek yiyen padiĢah, 683 burada ―serasker paĢa, paĢalar, beyler, efendiler‖ hitabıyla baĢlayan bir konuĢma yaptı. Bütün hükümet üyeleriyle mâbeyin personelini Yıldız Sarayı‘nda yemeğe davet etti. Burada yaptığı konuĢmada da millî birliğe duyulan ihtiyacı dile getirdi. Tersane‘ye giderek bahriyelilerle birlikte sofraya oturup asker yemeği yedi. Bâb-ı MeĢîhat‘a giderek ulemâ ile birlikte iftar yemeğine katıldı. HaydarpaĢa Hastahanesi‘nde Balkan cephelerinden gelen yaralıları teker teker ziyaret ederek onlara hediyeler dağıttı. Sadrazam ve diğer nâzırlarla birlikte camileri dolaĢarak halk içinde namaz kıldı. II. Abdülhamid‟in saltanat yıllarını ikiye ayırmak ve meseleleri ona göre değerlendirmek Ģarttır: BĠRĠNCĠ SALTANAT DEVRĠ (31.8.1876-13.2.1878) MĠDHAT PAġA VE EKĠBĠNĠN ĠDAREYĠ ELĠNDE TUTTUĞU ÇÖKÜġ YILLARI: II. Abdülhamid, Midhat PaĢa ve ekibini taltif ederek tahta çıkmıĢ ve maalesef Meclis-i Mebusan‘ın kapatıldığı ġubat 1878‘e kadar da, idarede hep onların sözleri geçerli olmuĢtur. Neticede bu bir buçuk yıl kadar zaman, Osmanlı Devleti‘nin çöküĢ ve hatta yıkılıĢ yılları olmuĢtur. Rus askerlerinin YeĢilköy‘e kadar geldiği bu acılı günlerin faturasını II. Abdülhamid‘e yüklemek çok büyük hata olacaktır. Bu devrenin en önemli olaylarını Ģöylece özetlemek mümkündür: Midhat PaĢa ve RüĢdi PaĢa‘ların meĢrutiyetle alakalı Ģartlarını kabul ederek II. Sultân Abdülhamid Hân ünvanını alan Sultân Abdülhamid, Aralık 1876‘da Midhat PaĢa‘nın entrikalarından bıkarak istifa eden RüĢdi PaĢa‘nın yerine Midhat PaĢa‘yı sadrazamlığa getirdi. Osmanlı Devleti tam bir isyan ülkesi haline gelmiĢ ve bu durum açık denizlere girmek isteyen Rusya‘nın iĢtahını açmıĢ olmasından dolayı, Düvel-i Muazzama, Ġstanbul‘da Tersane Konferansını tertip etmiĢlerdir. Ġngiliz baĢ mürahhası ve Türk dostu olan Lord Salisbury ısrarla Rus-Osmanlı savaĢına taraftar olmadıklarını söylemesine ve Rus Çarı II. Aleksandr da, barıĢçı bir tavır izlemesine rağmen, Midhat PaĢa, padiĢahla münakaĢayı bile nazara alarak Rusya‘ya harp ilan 684 edilmesini savunmuĢtur. Midhat PaĢa ile aynı fikirde olanlar, sadece Rusya‘daki Panslavistlerdi. Avrupa ile olan iliĢkiler sonucu Osmanlı Devleti'nde de aydın sınıf Ġttihat ve Terakki Cemiyeti MeĢruti yönetimin gelmesiyle ülkede bir rahatlama olacağına inanıyordu. Sultan Ġkinci Abdülhamid tahta çıkmadan önce MeĢrutiyeti ilan edeceğini vadetmiĢti. PadiĢah olur olmaz bu sözünü tuttu ve 23 Aralık 1876'da Osmanlıların ilk anayasası olan Kanun-i Esasi'yi ilan etti. Yeni padiĢahın buna benzer jestleri halk ve ordu mensupları arasında memnunluk uyandırdı. Herkeste ve özellikle orduda bir moral düzelmesi görüldü. Sırplar‘la yapılan savaĢlarda Türk ordusu önemli baĢarılar elde etti. Fakat Rusya‘nın derhal savaĢa son verilmesi konusundaki ültimatomu üzerine Sırbistan ile üç aylık ateĢkes imzalandı. Ġngiltere ―ġark meselesi‖nin Ġstanbul‘da toplanacak bir konferansta ele alınmasını istedi.Sadârete Midhat PaĢa getirildi. Dört gün sonra da Ġngiltere‘nin teklifini kabul eden devletler Ġstanbul‘da toplandı. Aynı gün yüz bir pâre top atıĢıyla Osmanlı Devleti‘nin ilk anayasası olan Kānûn-ı Esâsî ilân edildi (23 Aralık 1876). 19 Mart 1877‘de meclis bizzat padiĢah tarafından açıldı. 141 üyeden oluĢan bu ilk Türk parlamentosunun üyelerinin 115‘i mebus, yirmi altısı da âyan üyesinden teĢekkül ediyordu. Mebusların altmıĢ dokuzu müslüman, kırk altısı gayri müslim idi. Abdülhamid, milletlerarası politikada devletin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü savunmayı hayatî bir görev sayıyordu. Öncelikle hedefleri belli, nesilden nesile devam edecek bir dıĢ politika oluĢturmak için hükümetinden raporlar istedi. Fakat yaĢadığı olaylar, II. Abdülhamid‘in zaten karakterinde var olan Ģüpheciliğini daha da arttırdı. Bilhassa büyük devletlerin çeĢitli Ģekillerde Osmanlı devlet adamlarını elde ederek politikalarını bu yolla yürütmeleri, padiĢahı tedbirli olmaya sevketti. Bâbıâli‘ye güvenmediği için, Gazi Osman PaĢa, Cevdet PaĢa gibi muhafazakâr ve dürüst bazı devlet adamlarının da destek ve teĢvikiyle, devlet idaresini yavaĢ yavaĢ tekeline alarak Yıldız Sarayı‘nda topladı. Önceki iki padiĢahın hal‗edilmiĢ olması onda, kendisinin de tahttan indirileceği Ģüphesini sabit bir fikir haline 685 getirmiĢti. Mason localarının V. Murad‘ı tekrar tahta çıkarma faaliyetleri, özellikle aynı amaçla Ali Suâvi‘nin 20 Mayıs 1878‘de giriĢtiği I. Çırağan, Cleanti Scalieri - Aziz Bey Komitesi‘nin Temmuz 1878‘deki II. Çırağan vak‗aları bu Ģüphelerini daha da arttırdı. Bu yüzden devlette olup biten her Ģeyden haberdar olabilmek için kuvvetli bir hafiye teĢkilâtı kurdu. Abdülhamid‘e göre, jurnalcilik ayıp ve kötü bir Ģey olmakla birlikte, bundan vazgeçmek de mümkün değildi. Zira dünyanın hiçbir yerinde entrika bizdeki kadar büyük boyutlara ulaĢmamıĢtı. Ona göre pek çok avare memur ve subay hiç kimseyi beğenmemekte ve devleti yalnız kendilerinin kurtaracağına inanmaktaydı. Bunu ispat için ajanlık yapmak, entrika çevirmek, bu da olmazsa padiĢaha hakaret ve iftira etmekten çekinmemekteydiler. Böyle bir dönemde, Osmanlı Devleti Midhat PaĢa ve ekibinin ısrarıyla, 23 Aralık 1876 tarihinde I. MeĢrutiyet‘i (Taclı MeĢrutiyet veya 93 MeĢrûtiyeti de denmektedir) ilan etti ve temel itibariyle 1960 yılına kadar yürürlükte kalacak olan ilk yazılı Anayasasını yani Kanun-ı Esâsî‘yi ilan etti. Bundan cesaret alan, Midhat PaĢa ve ekibi, ordunun harp istediğini, Rusya‘nın yenileceğini ve Ġngiltere‘nin Osmanlı Devleti‘nin yanında harbe katılacağını iddia ederek, harp ilanına karĢı olanları vatan hâini ilan ettiler. II. Abdülhamid bunlardan hiç birini kabul etmiyordu ve ancak çaresizdi. Harp tekliflerini incelemek üzere Ocak 1877‘de toplanan Meclis-i Meb‘usân‘ın 240 üyesinden 60‘ı gayr-i müslim idi. Karar, harp ilanının lehine çıktı ve Osmanlı Devleti‘ni yıkılıĢa götüren bu karar, Rusya ile Osmanlı Devleti‘nin baĢbaĢa kalmasına sebep oldu. Memleketin felakete gittiğini gören II. Abdülhamid, Midhat PaĢa‘yı ġubat 1877‘de azletti ve sürgün etti. Bu arada Düvel-i Muazzama, evvela büyükelçilerini Ġstanbul‘dan çektiler ve sonra da Mart 1877‘de Londra Protokolünü imzaladılar. Tersane Konferansından daha hafif teklifler ihtiva eden bu konferansı, Rus Çarı kabul etti ve sadece harp isteyen aĢırı milliyetçileri teskin için Karadağ‘a NikĢi Kazasının bırakılmasını istedi. Bunu Kanun-ı Esâsi‘ye aykırı bularak reddeden Bâb-ı Âli, Nisan 1877‘de büyük Rus-Osmanlı SavaĢının yani halkın ifadesiyle 93 Harbi‘nin baĢlamasına yol açtı. Fiilen Haziran 1877‘de 686 baĢlayan bu harb Ocak 1878‘de Osmanlı Devleti‘nin her Ģeyini kaybetmesiyle sonuçlandı. 93 felâketi, ġubat 1878‘de Meclis-i Meb‘ûsân‘ın kapatılmasını ve II. Abdülhamid‘in ikinci saltanat devresinin baĢlamasını netice verdi. Tarihçilere göre bu bir buçuk yıllık devreden II. Abdülhamid sorumlu değildi. II. ABDÜLHAMĠD‟ĠN ĠKĠNCĠ SALTANAT DEVRESĠ=ġAHSĠ ĠDARE DEVRĠ (13.2.1878-27.4.1909): 30 yıl kadar süren bu devreye, II. Abdülhamid‘in Ģahsî idare devri veya muhâliflerinin ve maalesef Cumhuriyet dönemi tarihçilerinden birçoğunun ifadesiyle istibdâd devri (devr-i istibdâd) denmektedir. Bilançoları çok ağır olan 93 felâketinin devleti yok edeceğini gören basiretli devlet adamı II. Abdülhamid, Meclis-i Meb‘ûsân‘ın bağımsız Ermenistan, Pontus ve Kürdistan gibi devletlerin kurulmasını tartıĢtığını görünce, 13.2.1878‘de Meclis‘i fesh etti. Alman Devlet Adamı Bismark, ―bir devlet millet-i vâhideden mürekkeb olmadıkça, meclisin faydadan ziyade zarar vereceğini‖ ifade ederek tasvip etti. Rus Çarı zaten memnundu. Durumdan rahatsız olan Ġngiltere, V. Murad‘ı padiĢah ve Midhat PaĢa‘yı sadrazam yapmak için Genç Osmanlılardan Ali Suavi‘yi tahrik ederek, tarihe Çırağan Baskını veya Ali Suavi Vak‘ası olarak geçen elim olayı patlattı. Arkasında, Ġngiliz Büyükelçisi Lord Elliot ve yerine gelen Lord Layard ile Ali Suavi‘nin Ġngliz ajanı olan hanımı Mary vardı. 23 ihtilâlcinin ölümü ile sonuçlanan bu sonuçsuz darbe, II. Abdülhamid‘i hafiyye denilen gizli teĢkilâtını kurarak daha sıkı idareyi ele almasına mecbur etti. II. Abdülhamid bu yüzden ülke yönetiminde sert bir politika takip etti. Ġlan edilen I. MeĢrutiyet çok uzun sürmedi. Mithat PaĢa padiĢahların yetkilerini kısıtlamak istiyordu. Bu durumdan rahatsız olan Sultan Ġkinci Abdülhamid, Sultan Abdülaziz‘in ölümünden sorumlu tuttuğu Midhat PaĢa ve arkadaĢları Yıldız Sarayı‘nda kurulan özel mahkemede yargılanarak ölüm cezasına çarptırıldılar. Ancak padiĢah ölüm cezalarını müebbet hapse çevirdi. Mithat PaĢa'yı sadrazamlıktan azletti ve sürgüne gönderdi Ġç politikadaki sertliği dıĢ olayların seyrine göre azalıp çoğaldı. DıĢ politikada karĢılaĢtığı güçlükler, bilhassa yabancı devletlerin içeride birtakım olaylar çıkartmaları, padiĢahı sıkı 687 bir rejim uygulamaya sevketti. . Osmanlı-Rus savaĢı ve Meclisteki Mebusların aralarındaki çekiĢmeleri yüzünden meclis çalıĢamaz hale gelen Sultan Abdülhamid 1878 yılında tatil ettiğini açıkladı. Bu sıralarda olası bir Osmanlı- Rus SavaĢı'nın önüne geçilmek için Avrupalı devletler Ġstanbul Konferansını düzenlediler. Ancak Osmanlı alınan kararları kabul etmedi. Çünkü müzakerelerde Bosna'ya, Hersek'e ve Bulgaristan'a muhtariyet verilmesini, Sırbistan ve Karadağ'dan Osmanlı kuvvetlerinin çekilmesini istediler. Avrupalılar Londra'da yeni bir konferans topladılarsa da savaĢa engel olunamadı. SavaĢ, Rusların Balkanlarda Tunayı geçerek Osmanlı topraklarına saldırmasıyla baĢladı. Doğu'da ise Arpaçay'ı geçen Ruslar, Kars ve Ardahan'ı ele geçirdiler. Rus ordusunu Gazi Ahmet Muhtar PaĢa Erzurum'da durdurdu. Batı'da, Gazi Osman PaĢa Plevne'de Rus saldırılarına uzunca bir süre baĢarıyla karĢı koydu ise de gerekli yardımı alamadı. Ruslar Plevne ve Sapka'yı geçtiler. Böylece Edirne yolu Ruslara açılmıĢ oldu. Rus Ordusu'nun YeĢilköy'e kadar gelmesi üzerine Osmanlı Devleti barıĢ istedi. Bunun üzerine 1878'de Ayastefanos AntlaĢması imzalandı. 1869 yılında SüveyĢ Kanalının açılması Mısır'ın Jeopolitik konumunu artırmıĢtı. Bu durum Mısır üzerindeki Ġngiliz ve Fransız rekabetini hızlandırdı. Mısır Hıdivi Ġsmail PaĢa Mısır'ı iyi idare edemiyor ekonomik problemler halkın Avrupalı tüccarların iĢyerlerine saldırmalarına yol açıyordu. Bu geliĢmeleri bahane eden Ġngiltere 1882 yılında Mısır'ı iĢgal etti Yunanistan'ın bağımsızlık kazanmasından sonra Giritli Rumlar Yunanistan'a bağlanmak istedi. Osmanlı Devleti bunu kabul etmedi. Çıkan isyan bastırıldı. Yunanistan'ın Girit'e asker çıkarması üzerine Osmanlı Devleti Yunanistan'a savaĢ açtı. Teselya bölgesinde 1897 yılında yapılan savaĢta, Gazi Ethem PaĢa komutasındaki Osmanlı Kuvvetleri Yunanlıları bozguna uğrattı. Avrupalı devletlerin araya girmesiyle bir antlaĢma imzalandı. Bu antlaĢma ile Girit'e muhtariyet verildi. 1908 yılında Yunanistan adayı yeniden iĢgal 688 etti. Balkan SavaĢlarından sonra Girit tamamıyla Osmanlı'nın elinden çıktı. Bosna-Hersek'in idaresi Berlin AntlaĢmasıyla geçici olarak Avusturya'ya verilmiĢti. Sultan Ġkinci Abdülhamid'in Ġkinci MeĢrutiyeti ilan etmesinden sonra yaĢanan karıĢıklıklar sonunda Avusturya bu bölgeyi resmen topraklarına kattı. Osmanlı Devleti Yeni Pazar sancağı bizde kalmak Ģartı ile bunu kabul etmek zorunda kaldı (1908). Berlin AntlaĢmasıyla üç bölgeye ayrılan Bulgaristan Prenslik haline gelmiĢ Doğu Rumeli ve Makedonya ıslahat yapılmak Ģartıyla Osmanlı Devleti'nde kalmıĢtı. 1885'te Doğu Rumeli'de isyanlar çıktı. Bulgaristan Doğu Rumeliyi Kendisine bağladığını ilan etti. II. MeĢrutiyet'in ilanından sonra Bulgaristan bağımsızlığına kavuĢtu ve Doğu Rumeli'yi de içine alan bir Bulgaristan Krallığı kuruldu Ġkinci Abdülhamid Yunan seferi sırasında, kendisine hazinede yeterli para bulunmadığı söylenince, atalarından kalma Ģahsi servetinden masrafları karĢılamıĢ, devletten beĢ kuruĢ almamıĢtı. Ġç buhranlarla periĢan olan ve her iki cephede de mağlup duruma düĢen Osmanlı Devleti, YeĢilköy‘e kadar gelen Ruslarla, Ġntihar AndlaĢması denilebilecek olan 3.3.1878 tarihli Ayastafanos Muâhedesini imzaladı. Ancak düvel-i muazzama denilen Ġngiltere, Fransa ve Avusturya yani Almanya‘nın bundan rahatsız olmaları üzerine, 4,5 ay sonra bu andlaĢma yok sayıldı ve 13.7.1878‘de Berlin Muâhedenâmesini imzalayarak varlığını 30-40 yıl daha uzatmıĢ oldu. Berlin Muâhedenâmesi de, Osmanlı Devleti‘ni, Romanya, Sırbistan ve Karadağ‘a tam istiklâliyet vererek Avrupa‘dan tasfiye ediyordu. Bosna-Hersek Eyâleti Avusturya‘ya verilirken, otonom bir Bulgaristan Prensliği kuruluyordu. Karadağ‘a bir kaza bırakmamak uğruna, devlet, Avrupa‘dan siliniyordu. Berlin Muâhedenâmesinden cesaret alan Ermeniler, 1895-1896 yıllarında Doğu Anadolu‘da katliamlara ve bağımsız bir Ermenistan kurma teĢebbüslerine giriĢtiler. II. Abdülhamid, teĢkil ettiği Hamidiye Alayları ile bu tehlikeyi bertaraf etti ve dahi denecek kadar mükemmel 689 olan dıĢ politikasıyla, büyük devletlerin iĢe karıĢmasına mani oldu. Ermeni isyanlarına karĢı sert tedbirler alan II. Abdülhamid, Ermeniler tarafından Kızıl Sultân diye anılmaya baĢlandı. Ġttihâdcılar ve Cumhuriyet dönemindeki sözüm ona bazı aydınlar da, aynen Ermeniler gibi, bu ünvanı kullanmaya devam etti. Ermenilerle ilgili batılı devletlerin baskılarını, imtiyaz ve maddi menfaat gibi her çeĢit imkânı kullanarak durdurdu ve Ġngiltere bu diplomatik giriĢimler üzerine Çanakkale Boğazına kadar getirdiği Akdeniz filosunu geri çekti. Ermenilerden bir netice alamayan Ġngiltere, dıĢ borç batağına sapladığı Hidiv Ġsmail PaĢa‘dan SüveyĢ Kanalı tahvillerini de satın aldı. Bunun üzerine Mısır‘a baskı yapmaya baĢladı. 1879‘da Hidiv‘in azledildiği Mısır, yine sükûn bulmadı. Ġngilizlerin Mısır‘a hücum etmesi üzerine, II. Abdülhamid‘in Mısır‘a baĢbakan tayin ettiği Arabî PaĢa‘ya bağlı ordu Eylül 1882‘de Ġngilizlere yenildi. Artık Mısır, fiilen Ġngiliz iĢgali altındaydı. Bu arada büyük devletlerin tahriki ile iyice Ģımaran Yunanistan, Epir (Yanya) ve Girit Eyâletlerine göz dikerek Osmanlı Devleti‘ne harp ilan etti. Ancak Osmanlı orduları Yunanlıları bir kaç defa mağlup ettikten sonra Atina‘ya kadar yaklaĢtılar. Yunanistan‘ın sulh talebi üzerine, araya yine büyük devletler girdi ve son söz yine onların oldu. Aralık 1897‘de imzalanan Ġstanbul AndlaĢmasına göre, Tesalya geri veriliyor ve Girit‘e muhtâriyet tanınıyordu. Ġçte ve dıĢtaki bütün menfiliklere, Ermenilerin püskürtülmesi ve Yahudilere Filistin‘de arazi verilmeyerek geri çevrilmeleri sebebiyle bütün Batılı devletlerin ve lobilerin aleyhteki faaliyetlerine rağmen, II. Abdülhamid, hiç bir zaman vazgeçmediği ittihâd-ı Ġslâm (Ġslâm Birliği) siyâseti sebebiyle halkı tarafından sevildi ve tutuldu. Neticede Devleti de ayakta durdurdu. 1902-1903 yıllarında Vilâyât-ı Selâse denilen Kosova (Üsküb merkezli), Selanik ve Manastır çevrelerinde, Makedonya Ġhtilâli baĢladı ve yine büyük devletler araya girerek Osmanlı Devleti‘ne baskı yapmaya baĢladı. Ermeni komitacıları ve milletlerarası siyonizmin temsilcileri, davalarına engel gördükleri II. Abdülhamid‘i yok etmek üzere, terörist Belçikalı Jorris 690 ile anlaĢtılar. 21 Temmuz 1905‘de Cuma Selamlığında patlayan bomba, PadiĢahı yok etmek için patlatılmıĢtı; ama Allah korudu. Ġngilizler de boĢ durmuyordu; 1905‘de Yemen‘de isyan çıkardıkları gibi, II. Abdülhamid‘in Akabe Kasabasına asker göndermesine müsaade etmek istemeyen Ġngiltere ile de savaĢ için burun buruna gelindi. Ġngilizlerin altın verdiği Arap kabileleri Osmanlı ordusuna saldırdı ise de bunlar bertaraf edildi. Ġngilizler Hicaz demiryolu ile Bağdad demiryolunun acısını böylece çıkarmak istiyorlardı. Neticede Tâbe ve Akabe arasındaki sınır, Mısırlı ve Osmanlı subayları tarafından yeniden çizildi. DıĢ ve iç baskılara rağmen 30 yıl Osmanlı Devleti‘ni büyük sıkıntılarla ayakta tutan II. Abdülhamid, bu idareyi devam ettirmek için bazı zecrî tedbirlere baĢvurmak mecburiyetinde kalmıĢtı. Ancak bundan da önemlisi, Ermeni ve Yahudi meselesi yüzünden bütün basın ve Avrupa kamuoyu tamamen aleyhine geçmiĢti. Bu aĢırı propagandalara rağmen, Müslüman halk, veli bildiği PadiĢaha itaat etmeyi ibadet telakki ediyordu. Ancak menfi güçlerin tahriki ile genç aydınlar ve askerler arasında, 93 felaketi ile memleketi sürüklediği uçurum unutularak, körü körüne bir Midhat PaĢa hayranlığı yeniden baĢlamıĢtı. Yeni Osmanlılar veya Genç Türklerin fikirleri yeniden dirildi. 1890 yılında bir kısım Harbiye ve Askerî Tıbbıye talebelerinin teĢebbüsü ile gizlice kurulan Ġttihâd ve Terakki Cemiyeti, II. Abdülhamid‘in azlini gaye edinen bir hareket idi ve asker siyâsete yine karıĢtırılmıĢtı. Ermenilerin ortaya attığı Kızıl Sultân iftirası, bunlar tarafından da kullanılmaya baĢlandı. Daha sonra anlatacağımız gibi, Ġttihâdcı Prens Sabahaddin Bey, Abdülhamid‘in Ermeni kâtili olduğunu söyleyecek kadar azıttı. III. Ordudaki Tal‘at Bey, Enver Bey, Niyazi Bey ve benzeri genç subayları da arasına katan Ġttihâd ve Terakki Cemiyeti, kazandığı gücü teröre transfer edecek kadar dengeyi kaybetti. Hareketlerine karĢı koyanlara mürteci damgasını vuran Ġttihâd ve Terakkiciler, II. Abdülhamid‘e temel hükümleri zaten yürürlükte olan Kanun-ı Esâsi‘yi tamamen yürürlüğe sokmak ve 691 Meclis‘i açmak üzere baskı yaptılar. 23 Temmuz 1908‘de II. MeĢrûtiyet ilan edildi. Bu iç kargaĢadan istifade eden Bulgaristan ve Bosna-Hersek Osmanlı Devleti‘nden ayrıldı ve Ġttihâdçıların ittihâd-ı anâsır fikrinin ilk acı meyvesi bu oldu. Ġttihâdcıların basiretsizlikleri yüzünden, 240 üyeli meclisin sadece 140‘ı Türk olmak üzere Meclis-i Meb‘ûsân 17 Aralık 1908‘de açıldı. Azınlıklar, demokrasi geldi diye devlete bağlanmadılar ve bilakis devlete isyan etmeye baĢladılar. Müslümanların kanına giren Sırplar, Bulgarlar, Ermeniler ve benzeri azınlıklar için af ilan edildi. Ġstanbul‘da Ermeni ihtilâli yapıldı; ama suçlu Müslümanlar oldu. Bunu fırsat bilen Ġngilizler ve diğer Osmanlı düĢmanları, Üçüncü Ordudan Ġstanbul‘a sevk edilen avcı taburları tarafından 31 Mart Vak‘ası denilen ihtilali çıkardılar. Asker ve bunlara katılan hamallar gibi sıradan insanlar, Ģerî‘at elden gidiyor diyerek devlete karĢı ayaklandılar. Ġttihâdçıların hem Abdülhamid‘den kurtulmak ve hem de muhâliflerini ve samimi dindarları ezmek için tertip ettiği bu olay, Ġstanbul‘a gelen Hareket Ordusu tarafından kanlı bir Ģekilde bastırıldı. Neticede Meclis‟i toplayan Ġttihâdcı Tal‟at Bey, 27 Nisan 1909 tarihinde, silah tehdidi altında Meclis‟den hal‟ kararını çıkardı ve içinde hiç Müslüman Türk bulunmayan dört kiĢilik heyetle (Yahudi Emanuel Karaso, Ermeni Komitecisi Aram Efendi, Arnavud Es‟ad Toptani PaĢa ve Gürci Ârif Hikmet PaĢa) hal‟ kararını II. Abdülhamid‟e tebliğ ettirdi. Böylece Osmanlı Devleti‟nin yıkılıĢ trendi, maalesef hız kazanmıĢtı. EKONOMĠ VE DIġ POLĠTĠKASI Abdülhamid, ekonomik alanda kendisinden önceki padiĢahlardan devraldığı dıĢ borçları temizlemeye öncelik verdi. Tahta çıktığında, 1854-1874 arasında alınmıĢ dıĢ borçların vadesi dolan yıllık anapara ve faiz ödemeleri devletin normal gelirlerinin yarısını geçiyordu. DıĢ baskı aracı olarak kullanılan ağır borç yükünden bir an önce kurtulmak istedi. Avrupalı alacaklıların temsilcileriyle 20 Aralık 1881‘de bir anlaĢma imzalandı. Muharrem Kararnamesi adı verilen bu anlaĢma ile alacaklı ülkelere belli devlet gelirlerini toplamak üzere 692 Düyûn-ı Umûmiyye‘yi kurma imtiyazı tanındı. Böylece Osmanlı Devleti‘nin Batılı devletlerarasındaki itibarı oldukça düzeldi. Fakat anlaĢmadaki bazı hükümler yüzünden borç senetlerindeki değer artıĢı Düyûn-ı Umûmiyye‘nin iĢine yaradı. Bu arada, eskisi kadar olmamakla birlikte yeni borçlanmalara gidildi. Devlet gelirlerinin yüzde otuzu borçların ve faizlerinin ödenmesine ayrıldığı halde, eski borçlar temizlenemedi. Ancak alınan borçlardan çok daha fazlası ödendi ve borçlar büyük ölçüde hafifletildi. Abdülhamid‘in en baĢarılı yönü dıĢ politikasıdır. Dünyadaki politik geliĢmeleri yakından takip etmek üzere sarayda bir çeĢit bilgi merkezi kurdu. Türkiye ile ilgili bütün dünyada çıkan yazılar ve dıĢ temsilciliklerden padiĢaha gelen raporlar burada toplanır ve değerlendirilirdi. PadiĢah, gerektiğinde yerli ve yabancı ilim adamlarından dıĢ politika konusunda bilgi alırdı. Abdülhamid‘in dıĢ politikası prensip itibariyle basit, uygulanıĢ bakımından oldukça zordu. DıĢ politikada temel amaç, imparatorluğun barıĢ içinde yaĢamasını temin etmekti. Abdülhamid, dıĢ tehlikeler karĢısında devletin tabii dayanağı olarak gördüğü müslüman tebaaya öncelik verme siyasetini benimsedi. Ġngiltere‘nin Mısır ve Arabistan‘da ilmî araĢtırmalar adı altında baĢlattığı Osmanlı aleyhtarı faaliyetlerini yakından takip etti. Ġngilizler‘in Araplar arasında istismar ettiği konulardan biri hilâfet meselesi idi. Müslümanların devlet baĢkanı olacak kiĢinin KureyĢ soyundan gelmesinin Ģart olup olmadığı tartıĢmaları, Ġngiliz propagandaları yüzünden tekrar gündeme geldi. Osmanlı padiĢahının KureyĢ soyundan gelmemesi sebebiyle meĢrû halife olamayacağı ileri sürülmeye baĢlandı. Abdülhamid‘in Ģeyhi Ebü‘l-Hüdâ, Araplar‘ı Türkler‘e karĢı isyan ettiren konunun imâmet meselesi olduğunu söyledi Abdülhamid Ġngiliz ajanlarının Arap milliyetçiliğini yaymak, halifeliğin Araplar‘ın hakkı olduğu iddiasıyla Mısır hidivini halife yapmak konusundaki gayretlerine panislâmizm* politikası ile karĢı koymaya çalıĢtı. Müslümanlar arasında birliği sağlamak amacıyla dinî propagandaya giriĢti. Bu konuda tarikat Ģeyhlerinden ve nüfuzlu kabile 693 reislerinden de faydalandı. En önemli ve tecrübeli yöneticileri, Anadolu ve Suriye baĢta olmak üzere, Müslümanların çoğunlukta olduğu vilâyetlere gönderdi. Diğer taraftan, imâmet konusunu tekrar ele alan Ġslâm mütefekkirleri, dinî ve tarihî açıdan imametin belli bir ırka ait olmadığını ispat ettiler. Bunlardan biri olan PeĢâverli Hâfız Abdülcemil, Hint diliyle yazdığı ve eẓ-Ẓaferü‟l-Ḥamîdiyye fî is̱bâti‟l - ḫalîfe adıyla Arapça‘ya tercüme edilen risâlesinde, Abdülhamid‘in halifeliğinin meĢrû olmadığı konusunda yazılan risâlelerin çeĢitli bölgelerde dolaĢtığını, bu tür faaliyetlerin merkezinde ―kâfir ve Ģerîr ileri gelenleri‖nin bulunduğunu belgelerle ortaya koydu. Bu çalıĢmaların kısa sürede etkisi görülünce, Batılı diplomatlar bunu ―Ġslâmiyet yeniden hortluyor‖ Ģeklinde ülkelerine rapor etmeye baĢladılar. Bunun üzerine Batılı büyük devletler, gayri müslimlere eĢit muamele yapılmadığı iddiasıyla Osmanlı Devleti üzerindeki baskılarını arttırdılar. Abdülhamid, büyük güçler arasındaki rekabet üzerine kurulan dıĢ politika ile ülke bağımsızlığının uzun süre korunamayacağını biliyordu. Esas maksadı zaman kazanmak ve bu zaman zarfında devleti iktisaden kalkındıracak gerekli reformları yapmaktı. Fakat Tanzimat döneminin borç faturası padiĢahın elini kolunu bağlamakta idi. Düyûn-ı Umûmiyye idaresi devletin bütün malî ve iktisadî hayatına hâkimdi. Yeni düzenlemelerle yeni kaynaklar bulunmasına çalıĢıldı. Eğitime verdiği önem PadiĢahın istediği bütün reformlar yapılamamakla birlikte oldukça önemli adımlar atıldı. Eğitim, bayındırlık ve tarım alanında olumlu geliĢmeler görüldü. Bilhassa eğitim alanındaki geliĢmeler büyüktür. Kendi gelirleriyle ayakta duramayan medreselerin yeni usullerle eğitim veren okullara dönüĢtürülmesine hız verildi. Kaliteli uzman-memur yetiĢtirmek üzere yüksek okullar açıldı. Mekteb-i Mülkiyye, Mekteb-i Hukuk, Sanâyi-i Nefîse Mektebi, Hendese-i Mülkiyye, Dârülmuallimîn-i Âliye, Maliye Mektebi, Ticaret Mektebi, Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlîsi, deniz ticareti, orman ve maâdin, lisan, 694 dilsiz ve âmâ mektepleriyle Dârülmuallimât ve kız sanayi mektepleri, fen ve edebiyat fakültelerinden oluĢan Dârülfünun hep Abdülhamid döneminde açılmıĢtır. Bu yüksek okullara öğrenci yetiĢtirmek üzere ilk ve orta öğretime de önem verilmiĢtir. Bilhassa Batı tarzındaki ilk ve orta tahsilin kurulması bu dönemdedir. Abdülhamid bütün vilâyetlerle sancakların çoğunda rüĢdiyeler kurdurdu. Yalnız Ġstanbul‘da açtırdığı idâdîlerin sayısı altıdır. Ġbtidâî denilen ilk mektepleri köylere kadar götürdü. RüĢdiyelerden itibaren yabancı dil öğretimi mecburi tutuldu. Birçok vilâyette dârülmuallimînler ve hukuk mektepleri açtırdı. Memlekette kültür seviyesini yükselten Abdülhamid, Müze-i Hümâyun (Eski Eserler Müzesi), Askerî Müze, Bayezid Kütüphâne-i Umûmîsi, Yıldız ArĢivi ve Kütüphanesi gibi kültür müesseselerini de kurmuĢtur. Ġmparatorluk içindeki vakıf kütüphanelerinin kitap mevcudunu tesbit eden ilk kataloglar da bu dönemde yapıldı. Koyu bir sansür uygulandığı halde, yayın çalıĢmalarını bizzat desteklediği için kitap, dergi ve gazete sayısında büyük artıĢlar oldu. Abdülhamid ayrıca, baĢta Ġstanbul olmak üzere imparatorluğun çeĢitli Ģehirlerinin önemli fotoğraflarını ihtiva eden çok değerli bir albümler koleksiyonu hazırlattı. Sağlık alanında da önemli adımlar atıldı. Tıbbiye‘de öğretim dili Fransızca‘dan Türkçe‘ye çevrildi. HaydarpaĢa Tıbbiyesi ve kendi parasıyla yaptırdığı ġiĢli Etfal Hastahanesi ile bir kısım masraflarını kesesinden karĢıladığı Dârülaceze onun sağlık ve sosyal yardım alanlarında attığı önemli adımlardır. Bütün memlekette ticaret, ziraat ve sanayi odaları da yine Abdülhamid zamanında açıldı. Ġlk defa ―tahrîr-i nüfûs‖ teĢkilâtı kurularak, memlekette insan gücü ve mal varlığının istatistikî bir Ģekilde her yıl düzenli olarak tesbitine çalıĢıldı. Ayrıca imar ve bayındırlık faaliyetlerine de hız verildi. Anadolu ve Rumeli demiryollarının büyük bir kısmı tamamlandığı gibi, yol bulunmayan Anadolu‘da bir Ģose Ģebekesi meydana getirildi. ÇeĢitli Ģehirlerde atlı ve elektrikli tramvaylar, düzenli rıhtımlar yapıldı. Hicaz ve Basra‘ya kadar telgraf hatları çekildi. Abdülaziz döneminde ―memleket ve menâfi sandıkları‖ adıyla bazı kredi müesseseleri kurulmuĢtu. Bunlar 695 1883‘te Menâfi Sandıkları, 15 Ağustos 1888‘de de Ziraat Bankası adını aldı. Feshâne ve Hereke fabrikaları geniĢletildi; Yıldız Çini Fabrikası açıldı. Askerî ıslahat için Almanya‘dan uzmanlar getirtilirken Almanya‘ya eğitim için Türk subayları gönderildi. Askerî rüĢdiyeler ve idâdîler arttırıldı. Türk ordusu yeni silâhlarla teçhiz edildi. Hukuk alanında da önemli adımlar atıldı. Ceza usulü ve ticaret usulü kanunları çıkarıldı. Ġlk defa mahkemelerde müddeiumumilik müessesesi kuruldu. Batı örneklerine göre polis teĢkilâtı yeniden düzenlendi. Memurlar için Tekaüt Sandığı kuruldu. II. Abdülhamid‘in önemli özelliklerinden biri de Türklük Ģuuruna sahip olması idi ve Ġslâm cemaatleri içinde en güvendiği unsur da Türkler‘di. Bu yüzden dıĢ Türkler‘le yakından ilgilendi. Daha saltanatının ilk yıllarında Buharalı büyük Türk âlimi ġeyh Süleyman Efendi‘yi Türkler ve Türkmenler‘le temas etmek üzere resmî vazife ile Orta Asya‘ya gönderdi. PeĢte‘de toplanan Turan Kongresi‘nde de padiĢahı yine Süleyman Efendi temsil etti. Azerbaycan‘da Türkçe öğretimini yasaklayan Ġran Ģahı nezdinde teĢebbüse geçerek Türkçe‘nin yeniden öğretim dili olmasını sağladı. Öte yandan Söğüt‘ü imar etti; buradaki Osmanlı Devleti‘nin kurucuları Türk büyüklerinin türbe ve mezarlarını tamir ettirdi. Bölgede yaĢayan ve kendisinin ―öz hemĢerilerim‖dediği Karakeçili aĢiretinden iki yüz kiĢilik bir Söğütlü Maiyet Bölüğü kurdu. Devrin aydınları imparatorluğun kurtuluĢu için tek çıkar yolun meĢrutiyet olduğuna inanıyorlardı. Ġttihat ve Terakkî Komitesi‘nin baĢı çektiği bu harekette Türk aydınları Ermeni, Rum, Bulgar ve Arap gibi çeĢitli unsurlara mensup komitacılarla ―ittihâd-ı anâsır‖ fikri etrafında anlaĢtılar. Ġttihat ve Terakkiye bağlı subaylar Makedonya‘da bir araya gelerek padiĢahı Kānûn-ı Esâsî‘yi ilân etmeye zorladılar. II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908‘de anayasayı tekrar yürürlüğe koyduğunu ilân etti. II. MeĢrutiyet adı verilen bu olay, beklenenin aksine imparatorluğun dağılmasını daha da hızlandırdı. 696 Meclis-i Meb‗ûsan muhtelif Osmanlı milliyetlerinin Türklüğe karĢı mücadele sahnesi haline geldi. Bu durum Ġttihatçılar‘ın ―ittihâd-ı anâsır‖ hayallerini suya düĢürdü. Bosna Herseki Avusturya Macaristan Ġmparatorluğu iĢgal etti.Bulgaistan bağımsızlığını ilan etti.Girit Yunanistana iltihak etti.Ermeniler katliamlara baĢladılar,Arap kabileleri ve Arnavutlar kıĢkırtılarak Osmanlıya baĢ kaldırdılar. Memlekette Ġttihatçılar‘ın baĢlattığı suikastlar halkın huzursuzluğunu iyice arttırdı. Alaylı* zâbitlerin ordudan çıkarılmasına karar verilmesi, orduda da huzursuzluk meydana getirdi. Ġttihatçılar‘ın kendi adamlarını devlet dairelerine yerleĢtirmeleri, medrese talebelerinin de askere alınması konusunda meclise kanun tasarısı verilmesi gibi Ġttihatçı hükümetlerin sorumsuz icraatı, iç huzursuzluğu arttırdı ve muhalefetçi cepheyi kuvvetlendirdi. Halk arasında Ġttihatçılar‘ın mason olduğu söylentisi, medrese talebelerinin askerliğinin dinî eğitime karĢı bir darbe sayılması ve ordudan çıkarılan alaylı subayların mekteplileri ―kâfir‖ gösteren propagandaları ile çalkalanan ülkede muhalefet, Ġttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti etrafında toplandı. Kıbrıslı Hâfız DerviĢ Vahdetî‘nin kurduğu cemiyet, Volkan adlı gazetesi ile devamlı Ģekilde halkın taassubunu tahrik eden Ģiddetli bir neĢriyata baĢladı. Bir ara meclisin tatilini isteyecek kadar ileri gitti. Mizancı Murad da Mîzan gazetesi ile Ġttihatçılar‘a karĢı Ģiddetli hücumlara baĢlamıĢtı. ĠĢte bu iki muhalif gazetenin neĢriyatı sonunda Ġstanbul‘da büyük bir ayaklanma patlak verdi. Eski takvime göre 31 Mart‘ta meydana gelen ve Otuzbir Mart Vak„ası* olarak tarihe geçen bu olay, 13 Nisan 1909‘da TaĢkıĢla‘daki Avcı taburları efradının, subaylarını hapsettikten sonra Sultanahmet Meydanı‘nda toplanmalarıyla baĢladı. Bir gün sonra Ermeniler Adana‘da büyük bir ayaklanma çıkartarak pek çok Türk‘ü katletti. Ġstanbul‘daki olaylar on bir gün kanlı bir Ģekilde devam etti. Nihayet Selânik‘ten gelen Hareket Ordusu‘nun 23-24 Nisan 1909 gecesi Ġstanbul‘a girmesinden sonra bastırıldı. Hareket Ordusu Ayastefanos‘ta (YeĢilköy) bulunduğu sırada âyandan bazıları ile mebusların çoğu birdenbire oraya gidip 22 Nisan 1909 PerĢembe günü 697 âyan reisi eski sadrazam Said PaĢa‘nın baĢkanlığında Meclis-i Umûmîi Millî adıyla gizli bir toplantı yapıldı. Hareket Ordusu lehinde bir beyannâme neĢredildi. Abdülhamid‘in hal‗ine ilk önce bu toplantıda karar verilmiĢse de karar gizli tutuldu. Bu sırada padiĢah Sadrazam Tevfik PaĢa‘ya saltanatı kardeĢine bırakabileceğini, ancak bir komisyon kurularak 31 Mart Vak‗ası‘nda dahlinin olup olmadığının ortaya çıkarılmasını istedi. Tevfik PaĢa bunu Said PaĢa‘ya bildirdiğinde Said PaĢa, ―Eğer temize çıkarsa bizim halimiz ne olur‖ diyerek karĢı çıktı. II. Abdülhamid, kendisine sadık olan Birinci Ordu ile, Hareket Ordusu‘na karĢı konulması hususunda yapılan teklifleri kabul etmeyerek, müslümanların halifesi olduğunu ve müslümanı müslümana kırdıramayacağını söyledi. Bu kadarla da kalmayıp Topçu feriği HurĢid PaĢa ile Dersvekili Hâlis Efendi‘yi Hareket Ordusu‘na göndererek meĢrutiyetin korunduğunu bildirdi. Birinci Ordu kumandanına da Hareket Ordusu‘na karĢı koymamaları konusunda askere yemin ettirmesi tâlimatını verdi. ĠĢte bunun üzerine Ġstanbul‘a giren Hareket Ordusu kısa sürede Ģehre hâkim oldu. Ordunun kumandanı olan Mahmud ġevket PaĢa örfî idare ilân ederek, dîvânıharp ve darağaçları kurdurdu ve suçlular yanında birçok suçsuzu da idam ettirdi. YeĢilköy‘de toplanan ve II. Abdülhamid‘in hal‗ine karar veren Meclis-i Millî âzaları, asayiĢ sağlandıktan sonra 26 Nisan 1909 günü Ġstanbul‘a dönerek, ertesi gün Ayasofya civarındaki binasında tekrar Meclis-i Umûmî-i Millî adı altında toplandı. Meclis 240 mebus, otuz dört âyan olmak üzere toplam 274 kiĢiden oluĢmakta idi. Hal‗ fetvasının ilk müsveddesini sarıklı mebuslardan Elmalılı Hamdi Efendi [Yazır] yazdı. Fetvada Abdülhamid‘e, icraatı ile bağdaĢmayan asılsız ve mesnetsiz iddialarda bulunuluyordu. Nitekim fetvayı imzalamak üzere meclise davet edilen Fetva Emini Hacı Nûri Efendi bu fetvayı okuduktan sonra imzalamaktan çekindi. Sebebi kendisine sorulduğunda da fetvada padiĢaha isnat edilen üç önemli suçu Abdülhamid‘in iĢlediği kanaatinde olmadığını söyledi. Bunlar, Otuzbir Mart Vak‗ası‘na sebep olmak, dinî kitapları tahrif ettirmek ve yakmak, devlet hazinesini israf etmekti. Son derece 698 dürüst ve metin bir kimse olan Nûri Efendi, Abdülhamid‘e saltanattan feragat etmesi teklifinde bulunulmasının daha doğru olacağını ileri sürdü. Bunun üzerine fetvanın son kısmı değiĢtirilerek hal‗ veya feragat Ģıklarından birinin tercihi meclise bırakıldı. Hacı Nûri Efendi buna rağmen padiĢaha isnat edilen suçlamalardan dolayı fetvayı imzalamamakta diretti. Hatta istifa ettiğini dahi söyledi. Nihayet, sarıklı mebuslardan Mustafa Âsım Efendi, Hacı Nûri Efendi‘yi ikna etti. ġeyhülislâm Ziyâeddin Efendi tarafından imzalanarak hukukîleĢen fetva mecliste okununca, mebusların bir kısmı derhal hal‗ine karar verilmesi yönünde bağırmaya baĢladılar. Meclis baĢkanı Said PaĢa, mâbeyin kâtipliğinden baĢlayarak çeĢitli hizmetlerinde ve yedi defa sadrazamlığında bulunduğu Abdülhamid‘in otuz üç yıllık icraatından onun kadar sorumlu olduğunu unutarak, pek çok iyiliğini gördüğü padiĢaha karĢı cephe almıĢ bulunuyordu. Mecliste padiĢaha tahttan çekilme teklifinde bulunulması kararını oylamadan, ayağa kalkarak II. Abdülhamid‘in hilâfet ve saltanattan hal‗i kararını oya sundu. Mebuslar ellerini kaldırarak hal‗ kararına katıldıklarını belirttiler. Oylamaya itiraz eden bazı mebuslar da baskı yapılarak susturuldu. Sonunda ittifakla Abdülhamid‘in hal‗ine karar verilmiĢ oldu. Meclisin hal‗ kararını padiĢaha tebliğ etmek üzere seçilen heyet, âyandan Ermeni Aram, Bahriye feriği Laz Ârif Hikmet, Selânik mebusu Yahudi Karasu ve Draç mebusu Arnavut Esad Toptani‘den oluĢmaktaydı. Sultan Abdülhamid Meclis-i Millî‘ye Çırağan Sarayı‘nda oturmak istediğini bildirdiği halde, Hareket Ordusu‘nun artık diktatörce davranan kumandanı Mahmud ġevket PaĢa, el çabukluğuyla tahtından indirttiği gece onu Selânik‘e gönderdi. EĢyasını dahi alamadan birkaç bavulla gece yarısı Yıldız Sarayı‘ndan çıkarılan Abdülhamid, aile ve maiyet efradından oluĢan otuz sekiz kiĢi ile Sirkeci‘den özel bir trenle Selânik‘e götürüldü. BinbaĢı Fethi Bey [Okyar], kırk Selânik jandarması ile muhafızlığına tayin edildi. Selânik‘te Alâtini KöĢkü‘ne yerleĢtirilen Abdülhamid, orada vaktini marangozluk ve demircilikle geçirdi. Abdülhamid saltanatta 699 iken, Bulgar kilisesinin Rum Patrikhanesi‘nden ayrılmasından beri Balkan devletleri arasında devam eden kilise mallarının aidiyeti konusundaki anlaĢmazlıktan faydalanmıĢ ve bunların Osmanlılara karĢı ittifak oluĢturmalarına engel olmuĢtu. Fakat Ġttihatçıların, 3 Temmuz 1911 tarihli bir kanunla, kilise ve mekteplerin hangi unsura ait olduğunu nüfus nispetine göre tayin etmeleriyle aralarındaki ihtilâf kalktı ve Balkan milletleri, Osmanlı Devleti‘ne karĢı birleĢerek Balkan savaĢlarını baĢlattılar. Kendisine gazete verilmediği için bu geliĢmelerden haberdar olamayan Abdülhamid‘in, düĢmanın Selânik‘e yaklaĢması üzerine Ġstanbul‘a nakledilmesine karar verildi. Durumu kendisini almaya gelen heyetten öğrenen Abdülhamid, Balkan ittifakına ve bu ittifaktan hükümetin haberdar olmamasına hayret etti. Dört Balkan devletinin ittifakını duyar duymaz kiliseler meselesinin halledilip edilmediğini sordu. Halledildiğini öğrenince de ittifakı tabii buldu. Selânik‘ten ayrılmak istemeyen Abdülhamid‘e tehlikeden bahsedilince, ―Ben de bir silâh alır, askerle birlikte memleketimi müdafaa ederim; ölürsem Ģehid olurum‖ cevabını verdi ve devleti bu duruma düĢürenlere beddua etti. Ġstanbul‘a gündüz çıkmak Ģartıyla Selânik‘ten ayrılmayı kabul eden Abdülhamid, Ġstanbul‘dan gönderilen Alman sefaretine ait Loreley savaĢ gemisiyle 1 Kasım 1912‘de getirilerek Beylerbeyi Sarayı‘na yerleĢtirildi. Hayatının son yıllarını burada geçirdi. I. Dünya SavaĢı‘nın en buhranlı günlerinde hükümette en nüfuzlu kimseler olan Talat ve Enver paĢalar, Ġshak PaĢa‘yı Beylerbeyi Sarayı‘na göndererek Abdülhamid‘in tecrübelerinden faydalanmak istediler. Eski padiĢah artık verebileceği hiçbir fikir ve tavsiye edebileceği hiçbir tedbir kalmadığını, devletin daha savaĢa girdiği gün yıkıldığını belirterek dünya denizlerine hâkim devletlere karĢı, kara devleti Almanya ve Avusturya yanında savaĢa giriĢilmiĢ olmasının çok büyük bir sorumsuzluk olduğunu söyledi. Abdülhamid‘in kıymeti bu dönemde daha iyi anlaĢıldı. Saltanatı döneminde aleyhinde bulunan pek çok aydın onun lehinde yazılar yazmaya baĢladı.10 ġubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini yuman Abdülhamid‟in cenazesi Topkapı 700 Sarayı‟na nakledilerek teçhiz ve tekfini orada yapıldı. Sultan ReĢad‟ın iradesiyle, ölümünün ertesi günü padiĢahlara mahsus muazzam bir törenle Divanyolu‟ndaki II. Mahmud Türbesi‟ne defnedildi. Sultan Abdülhamid halifelik makamına yakıĢır iffet, haysiyet, vakar ve namus timsali bir kimse idi. Dindardı, hayır yapmasını severdi. Kan dökülmesinden asla hoĢlanmazdı. Otuz üç yıllık saltanatı süresince imzaladığı ölüm fermanlarının sayısı birkaç taneyi geçmez. Kimsenin rızkına mâni olmak istemez, yurt dıĢına kaçan veya sürgüne gönderilen siyasî muhaliflerine dahi maaĢ bağlatırdı. PLEVNE‟YE DOĞRU Mithat PaĢa ve avanesi halk tarafından fevkalâde sevilen Sultan Abdülazîz‘e karĢı irtikâb ettikleri cinâyet sebebiyle îtibarları zedelenmiĢ bulunduğundan kazanılacak bir zaferle durumlarını düzeltmek istiyorlardı. Bunun için Sultan Abdülazîz‘den kalan kuvvetli ordu ve donanmaya güvenerek bir harp çıkarmak istediler. Bu harp, Ģâyet Rusya‘ya karĢı olursa, Ġngiltere‘nin de Devlet-i Aliyye‘ye yardımda bulunacağını tabiî addediyorlardı. Bu keyfiyet için kâfî bahâne de vardı. O sırada bize bağlı bir prenslik durumundaki Sırbistan‘ın Ruslar‘la olan hududlarında bir ihtilâf çıkmıĢtı. Bunu kullanarak Rusya‘ya harp açmak istediler. GörüĢmelerde uzlaĢmaya yaklaĢmadılar. Rusya ise, o sırada dünyânın en kuvvetli ordu ve donanmasına sahip Osmanlı‘yla harbi göze alamıyordu. Böyle bir harpte Ġngiltere‘nin de 1853 Kırım SavaĢı‘ndaki gibi Türkiye‘nin yanında yer almasından korkuyordu. Bunun için ihtilâfı bertaraf maksadıyla tâviz üstüne tâviz verdi. Rus çarı da, Türk aleyhinde olan kendi umûmî efkârının baskısı altındaydı. Bu sebeple mes‘eleyi bir tâviz alarak halletmiĢ gözükmek için talebini, bizim toprağımız olan küçücük NikĢik kasabasının, gene bize bağlı bir prenslik olan Sırbistan‘a verilmesine kadar küçülttü. Mithat PaĢa ve avanesi, buna dahi râzı olmadılar. Sultan Abdülhamît, tahta yeni geçmiĢ bulunuyordu. Henüz devlet dizginleri tam mânâsıyla elinde değildi. Hükûmete ihtilâlci bir 701 kadro hâkimdi. Sultan, onlara -zannettikleri gibi- Ġngiltere‘nin böyle bir bâdirede bizim yanımızda yer almayacağını isbat için Ġngiliz büyükelçisi Layart‘ı da huzûruna çağırarak hükûmet erkânı ile bir müzâkerede bulundu. Layart, hükûmeti nâmına bu toplantıda Ġngiltere‘nin Rusya‘ya karĢı olan siyâseti dolayısıyla Ģâyet bir TürkRus SavaĢı çıkarsa, bizim muvaffakıyetimizden memnûn olacaklarını söylemekle birlikte, hiçbir sûrette bizim yanımızda yer almayacaklarını kat‘î bir lisanla ifâde etti. Buna rağmen Mithat PaĢa ve avanesi, kolay bir zafer elde edebileceklerini umarak Sultan Abdülhamît Han‘ı dinlemeyip Rusya‘ya harp îlân ettiler. 93 HARBĠ (1877-78 TÜRK-RUS SAVAġI) Hicri takvime göre 1293 yılına denk geldiği için “93 Harbi” denilen bu savaĢta da böyle oldu. Ruslar, beleĢten bir zafer kazanarak tâ Tuna ötelerinden Ġstanbul‘un YeĢilköy‘üne kadar geldiler. YeĢilköy‘ün o zamanki adı Ayastefanos olduğu için Rus kumandanı Grandük Nikola‘nın kılıcına dayanarak dikta ettirdiği sulh Ģartları “Ayastefanos Muâhedesi” adıyla târihe geçmiĢtir. 1877-78 TÜRK-RUS HARBĠ Bu felâketin bir sebebi de Mithat PaĢa ve avanesinin, Osmanlı kumandanlığına Mehmet Ali PaĢa adında bir hâini tâyin etmiĢ bulunmalarıydı. Nazım Hikmet ve Mehmet Ali Aybar‘ın dedeleri olan Mehmet Ali PaĢa, aslen bir Polonya Yahûdîsi idi. Tanzimat‘ın îlânına sebep olan mâhut Mustafa ReĢit PaĢa, Ġngiltere büyükelçiliği esnasında elçilik ayak hizmetlerinde kullandığı bir Polonya Yahûdîsini Türkiye‘ye avdetinde beraberinde getirmiĢti. ĠĢte 1877-78 Türk-Rus harbi (93 Harbi) felâketinin asıl âmili olan Mehmet Ali PaĢa, bu Yahûdînin oğludur. 93 HARBĠ FELAKETĠ Sultan Abdülhamît, bu dehĢetli hezîmet karĢısında önce buna sebep olan ihtilâlci kadroyu bertaraf ederek devlet dizginlerini eline almıĢ, sonra da Rusya aleyhtârı olan Ġngiltere‘yi -hiç olmazsa diplomatik sahada- Rusya‘ya karĢı kullanabilme çârelerini aramıĢtır. Bunun için Kıbrıs Adası‘nı “hukûk-i Ģâhânesi bâkî kalmak Ģartıyla” bir üs sûretinde kendilerine vererek Ayastefanos 702 Muâhedesi‘nin iptaliyle, onun yerine Berlin Muâhedesi‘nin gerçekleĢmesini sağlamıĢtır. Bu muâhedeyle mâruz kalınan kayıpların büyük bir kısmı telâfî edilmiĢtir. Böylece ihtilâlci kadronun sebep olduğu “93 Harbi” felâketi, O‘nun dâhiyâne siyâseti sayesinde - mümkün mertebe- hafifletilmiĢ oldu. Bu hâdiseden gerekli dersi almıĢ olan Sultan Abdülhamît, batıda Çatalca ile Ġstanbul ve Çanakkale boğazlarını, doğuda ise Azîziye kalelerini tahkîm ederek sulhçu bir siyâsete yönelmiĢ, memleketin dâhilde kalkınmasını sağlayacak hamlelere giriĢmiĢtir. Balkan ve I. Dünya SavaĢlarında ehemmiyeti ortaya çıkan bu tahkîmat, O‘nun ileri görüĢlülüğünün bir nümûnesidir. II. ABDÜLHAMĠT‟ĠN SĠYASETĠ Sultan Abdülazîz merhûm gibi büyük masrafları ve dıĢ borçlanmayı mûcib olan harpçı bir siyâset takibi yerine, geliĢen sanayî hareketleri dolayısıyla batıda temâyüz etmiĢ bulunan iki devleti karĢı karĢıya getirmek ve onların menfaat çatıĢmalarını tahrîk ederek ülkeyi -âdetâ- bir sırat köprüsü üzerinde yürütmek, O‘nun siyâsetinin temel esası olmuĢtur. Bu sulhçu siyâsetin neticesinde yeni askerî yatırımların masrafından kaçınarak dıĢ borçların 300 milyon altından, 30 milyona indirilmesi sağlanmıĢtır. Abdülhamît‘in, Almanları Ġngiliz siyâsî emellerine karĢı mâhirâne bir sûrette kullanmasının çok çeĢitli ve parlak tezâhürleri vardır. Medîne demiryolu imtiyâzının Almanlar‘a verilmesi ve stratejik bir mevkî olan Akabe‘nin onların yardımıyla Ġngilizler‘den kurtarılması, bunun târihte en tipik bir misâlidir. MECLĠS-Ġ MEBUSAN‟IN FESHĠ Abdülhamît Han, 93 Harbi felâketinden aldığı dersle çok dengesiz bir yapı arzeden ve devleti parçalamaya sürükleyebilecek cereyanların müĢâhede edildiği Meclis-i Mebûsân‘ı böyle bir felâkete mânî olabilmek için 1878‘de süresiz olarak kapatmıĢtır. II. ABDÜLHAMĠT‟E DARBE KALKIġMASI Mithat PaĢa ve avanesinin sebep olduğu 93 Harbi felâketinin neticesinde Rumeli‘de kaybedilen topraklardaki müslüman halkın çoğu, muhâcir olarak Ġstanbul‘a gelmiĢ bulunuyordu. Ali Suâvî, 703 bunların mağdûriyetlerini istismâr ederek etrafına bir kısım iĢsizgüçsüz takımı toplayıp Çırağan Sarayı‘na yürüdü. Sultan Abdülhamît‘i devirerek, bu sarayda mahbus bulunan V. Murât‘ı tekrar tahta geçirmeye teĢebbüs etti. MASON SULTAN Sultan V. Murât, mason Mithat PaĢa ve avanesi tarafından tâ Ģehzadeliğinden beri hususî bir sûrette yetiĢtirilmiĢti. O da, akıl hocası Mithat PaĢa gibi otuzüç dereceden bir masondu. Fakat hiç Ģüphesiz bu teĢkîlata onun gerçek hüviyetini bilmeden girmiĢti. Bununla beraber Ģerrin mümessilleri, kendisi pâdiĢâh olursa, kötü emellerine daha kolay ulaĢacaklarını düĢünüyorlardı. Ali Suâvî ise, Sultan Abdülhamît Han tarafından Galatasaray Lisesi müdürlüğünden bozuk siyâsî düĢünceleri sebebiyle azledilmiĢ bulunmanın gücenikliği ile haraket ediyordu. Gerçekten de Ali Suâvî, yavaĢ yavaĢ Yahûdî siyâsî emellerinin hâkim olmasıyla Osmanlı aleyhtarlığına meyleden Ġngiliz siyâsetinin kör bir âleti durumundaydı. BeĢiktaĢ muhâfızı Yedi-sekiz Hasan PaĢa‘nın kafasına indirdiği bir sopa ile Ali Suâvî‘nin can vermesi, bu ihtilâl teĢebbüsünün bertaraf edilmesini sağlamıĢtır. ĠSTĠBDAD DEVRĠ Sultan Abdülhamît, bu ve benzerî vak‘alar dolayısıyla mâruz bulunduğu büyük tehlikeyi kavramakta gecikmedi. Devrinin sözde münevverlerinin hamâkat ve ihânetlerine ilâveten Rum, Ermeni ve Yahûdîler‘in kaynattıkları fitne kazanı, gerçekten üzerinde ciddiyetle durulması gereken büyük bir tehlike idi. Bunun içindir ki Abdülhamît Han, kendisine muhâlif olanların «istibdâd» diye adlandırageldikleri sıkı bir dâhilî siyâset takibine mecbûr kaldı. SULTAN ABDÜLHAMĠT‟ĠN ĠSTĠHBARAT TEġKĠLATI Abdülhamîd Han, bu karıĢık iç bünyeye rağmen halkın huzûru ve ülkenin selâmetini sağlayabilmek için bugünkü modern devletlere bile örnek olabilecek derecede mükemmel bir «istihbarat teĢkilatı» kurmuĢtur. Bu teĢkilâtta, kendisine karĢı bombalı bir suikasti gerçekleĢtirmiĢ bulunan ermeni asıllı Jorris‘i dahî -zekâsının büyük bir mahsûlü olarak- bir istihbârât elemanı gibi kullanması, Ģâyân-ı 704 dikkattir. Hattâ Ġngilizler‘in Madrid büyükelçileri vefât ettiğinde, onun açılan çelik kasalarında Sultan Abdülhamît‘le muhâbere hâlinde bulunduğuna dâir çeĢitli vesîkaların ortaya çıkması, Ġngilizler‘i bu istihbârâtın kuvvet ve Ģümûlü hakkında dehĢete sevketmiĢtir. Kendisi tahttan indirildikten sonra azılı muhâlifleri tarafından Çırağan Sarayı‘nın yakılmıĢ bulunması da, O‘nun bu müthiĢ istihbârât teĢkilâtı ile alâkalıdır. Zîrâ bu sarayın bodrum katları, lebâleb Sultan Abdülhamît‘e verilmiĢ jurnallerle doluydu ve hiç Ģüphesiz ki saray, onları yok etmek için yakılmıĢtı. Çünkü bu jurnaller, Ġttihat ve Terakkî‘nin ileri gelenlerini birbirine düĢürecek mâhiyetteydi. Sathî bir nazarla bakıldığında bile bunların, birbirleri aleyhine Sultan Abdülhamît Han‘a jurnallik ettikleri kolayca anlaĢılmaktadır. Bu jurnal keyfiyeti dolayısıyla da Sultan Abdülhamît, kendisine muhâlif olanlar tarafından haksız ve çirkin bir sûrette itham edilegelmiĢtir. Gûyâ O‘nun, ulu orta verilmiĢ saçma-sapan jurnallere dayanarak birçok insanı sürgüne gönderdiği pek çok yazılıp söylenmiĢtir. ERMENĠ MESELESĠ Sultan Abdülhamît Han‘ın dünyâ çapında ithâmına vesîle olan sebeplerden biri de, devrinde baĢgösteren Ermeni mes‘elesidir. Ermeniler, ülkemizde yaĢayan gayr-i müslim halklar arasında bizim örf ve âdetlerimizi benimsemek yönünden müstesnâ bir durumda idiler. Asırlarca “teb‟a-i sâdıka” olarak vasıflandırılmıĢlardı. Fakat günün birinde kendilerini kullanarak siyâsî emellerine ulaĢmak isteyen Ruslar‘ın propagandalarına aldanarak sadâkatten ayrıldılar. Ġlk önce Rus tahrîkiyle baĢlayan Ermeni kıpırdanıĢları, sonradan bütün Hıristiyan batı devletlerinin alâkasını çekti ve onlar da bu ihtilâfa dâhil oldular. Nasıl Balkanlar‘da Hıristiyan unsurları bize karĢı tahrîk edip ayaklandırmıĢlarsa, aynı Ģekilde ülkemizin doğusundaki Hıristiyan olan Ermeniler‘e de önce istiklâl hevesiyle bir Ermenistan devleti kurdurup, sonra da onu kendi ülkesine katarak, bu devletin iskelesi mevkîindeki Ġskenderun‘dan Akdeniz‘e inme siyâsetini takibe 705 baĢladılar. ĠĢte Ermeni kıyâmının ortaya çıkmasının asıl sebebi bu Rus düĢüncesidir. Dâhî Sultan Abdülhamît Han, Ruslar‘ın, bu maksadla Ermeniler‘i silâhlandırma faâliyetini ve bunun varacağı noktayı görmekte gecikmedi. Derhal Ermeniler‘i toplu oldukları bölgelerden sağa sola cebrî bir sûrette göç ettirmek gibi bir tedbire baĢvurdu. Fakat bu kadar mâsumâne bir hareket, Yahûdî desteği ile de beslenerek onun aleyhinde beynelmilel bir propaganda tezgâhlanması Ģeklinde neticelendi. Nitekim kendisine Viyana‘da îmâl edilerek gönderilmiĢ bir kupa arabasına, îmâlât esnasında uzun bir zamana ayarlanmıĢ saatli bir bomba yerleĢtirildi. Bu bomba, kendisinin Ģeyhulislâm ile Cum‘a namazı çıkıĢında mûtâd hârici üç-beĢ dakika ayaküstü konuĢması sebebiyle o daha arabaya binmeden Yıldız Câmî-i ġerîfi önünde infilâk etti. Asker, sivil birçok insan öldü ve yaralandı. Herkesin telâĢa kapıldığı o hengâmede Sultan Abdülhamît Han, sükûnetini muhâfaza ederek:“–Korkmayın, korkmayın!..” diye bağırdı ve arabanın seyis mahalline oturarak ecnebî sefirlerin alkıĢları arasında atları kırbaçlayıp sarayına döndü. YAHUDĠ DEVLETĠ TALEBĠ Sultan Abdülhamît devrinin gâilelerinden biri de o sıralarda filizlenmeye baĢlayan Yahûdî mes‘elesidir. Teodor Hertzel, Ġsviçre‘nin Bazel Ģehrinde ilk siyonist kongresini toplamıĢtı. Daha önce yazdığı “Yahûdî Devleti” isimli kitâbıyla dünyâ Yahûdîlerinin Filistin‘de yeniden toplanmaları gerektiği yolunda teĢebbüse geçti. Bu gâye için o gün dünyânın en büyük zengini olan Yahûdî Roçilt âilesinin desteğini sağladı. Onun nâmına iki kere Türkiye‘ye geldi ve Yahûdîlerin Filistin‘e yerleĢip orada ikâmet eylemeleri mukâbilinde Osmanlı Devleti‘nin dıĢ borçlarını ödemek teklifini Roçilt nâmına Sultan Abdülhamît‘e arzetti. Ancak Sultan‘ın çelik gibi sert irâdesine çarparak redde mahkûm olması sebebiyle, Yahûdîler tarafından bütün dünyâda o büyük hükümdar için geniĢ çaplı bir karalama kampanyası baĢlatıldı.Bu kampanya sebebiyledir ki, Ulu Hakan Sultan Abdülhamît Han için haksız ve mesnedsiz bir sûrette kızıl sultan lakabı, meĢhur ve 706 harcıâlem bir hâle getirilmiĢtir. Çok yazık ki, Yahûdîlerin îcâd edip ermenilere armağan ettikleri bu iftirâ, böyle ecnebî kimselerden ziyâde vatanın o gün bugündür birçok talihsiz Türk asıllı nesilleri arasında da revaç bulmuĢtur. Halbuki Abdülhamît Han, otuzüç senelik saltanatı boyunca hiç kimsenin burnunu kanatmamıĢ, ancak ana ve babasını öldürmüĢ olan bir cânî dıĢında normal mahkemelerce verilen îdâm cezâlarını bile tenfiz ettirmemiĢ, kendisine suikast yapan bir haremağasını ve hattâ ermeni Jorris‘i dahî afvetmiĢ fazîletli bir Ģahsiyetti. YAHUDĠ GĠRĠġĠMĠ Yahûdîler, Filistin‘e göç edip yerleĢmek gibi ilk nazarda mâsumâne görünen arzularının Sultan Abdülhamît tarafından mutlak bir sûrette redde mahkûm olduğunu gördükten sonra artık o mübârek Ģahsiyeti bertaraf etmedikçe emellerine ulaĢamayacaklarını düĢündüler. Bundan dolayıdır ki, önce Ġstanbul‘da ve sonra da Yahûdî muhiti Selânik‘te boy gösteren Ġttihat ve Terakkî cemiyetini kurdurarak vatanın bir kısım bedbaht evlâdlarını kesif bir propaganda sisinde boğdular. O derecede ki, bu haksız ve mesnedsiz iftiraların te‘sîri, birçok iyi niyetli kimselere kadar uzandı. Maalesef birçok iyi niyetli kimseler dahî, o günün getirdiği gaflete dûçâr oldular. EMLAK-Ġ ġAHANE Tehlikeyi gören Sultan Abdülhamît, Yahûdîlerin Filistin‘de toprak satın almalarını yasakladığı gibi, onların bu emellerine muvâzaa yoluyla ulaĢmalarını engellemek için de, her arâzîsini satmak isteyenin yerini Ģahsî parasıyla satın alarak “emlâk-i Ģâhâne” hâline getirdi. Filistin Çiflikât-ı ġâhânesi böylece vücûda gelmiĢtir. Sultan Abdülhamît bunlara ilâveten oradaki Müslüman nüfûsu da artırma yoluna gitmiĢtir. II. MEġRUTĠYET‟ĠN ĠLANI O sırada Rus tahrikiyle teĢekkül etmiĢ çeteler, Balkanlar‘ı cadı kazanı hâline getirmiĢti. Bunlarla mücâdele eden birliklerin birtakım subayları, Ġttihat-Terakkî ve onun arkasındaki Yahûdîlerce iğfâl edilmiĢlerdi. Bunlar isyân ederek Abdülhamît Han‘ı II. MeĢrûtiyet‘in ilânına zorladılar. Abdülhamît Han, yeni bir kânûn-i esâsî hazırlatıp 707 tatbik etmeyi düĢünüyordu. Fakat gayet buhranlı ve ihtilâl hazırlıklarının yapıldığı karıĢık bir ahvâl içinde buna fırsat bulamamıĢtı. Mecbûren eski kânûn-i esâsîyi yürürlüğe koydu. Meclis-i Meb‘ûsân 17 Aralık 1908‘de toplandı. En azılı Osmanlı düĢmanları dahî meb‘ûs seçilerek meclise girmiĢti. Hattâ ne hazîndir ki, mecliste azınlıkların te‘sîri, müslüman meb‘ûslardan daha çoktu. 31 MART VAKASI Ġttihat ve Terakkî iktidarı, kısa zamanda halkın umûmî sûrette nefretini kazandı. KarĢılaĢtığı tenkîdleri Ģiddetle bastırıyor ve muhâliflerini gazeteci veya fikir adamı demeden suikastlerle yok ediyordu. Bu durum, ortaya çıkan nefreti had safhaya çıkarınca, kendi iktidarlarını korumak için sâdık adamları sandıkları avcı taburlarını Rumeli‘den getirip TaĢkıĢla‘ya yerleĢtirdiler. Fakat bunların baĢlarında bulunan subaylar, kısa zamanda Beyoğlu âlemleriyle siyâset girdabına sürüklendiler ve askerleriyle alâkalarını kestiler. Serbest kalan avcı taburlarındaki askerler, halkla temas kurma imkânı buldular. Böylece Ġttihat ve Terakkî‘nin irtikâb ettiği mel‘ûnâne zulüm ve hıyânetlerini öğrendiler. Bunun üzerine, korumaya me‘mur oldukları bu kadroya karĢı ayaklandılar. Ġstanbul‘da birkaç gün terör hâkim oldu. Bazı Ġttihat ve Terakkî milletvekilleri sokak ortasında katledildi. ĠĢte 31 Mart Vak‘ası denilen hâdise budur. Bu ayaklanma sebebiyle iktidarlarını tehlikede görerek korkuya kapılan Ġttihat ve Terakkî, Rumeli‘den ―Hareket Ordusu‖ denilen çoğu Rum, Ermeni ve Yahûdî çapulcusu onbeĢbin kiĢilik bir kuvveti Ġstanbul üzerine sevk ettiler. SULTAN ABDÜLHAMĠT‟ĠN TAHTAN ĠNDĠRĠLMESĠ Sultan Abdülhamît, bu çapulcu gürûhuna karĢı -maalesef- aĢırı merhameti sebebiyle hareketsiz kaldı. Halbuki sarayının etrafında iyi tâlim ve terbiye görmüĢ otuzbin asker vardı. Lâkin koca Sultan, tâc ve tahtı için Ģu hengâmede bile kan dökmeye râzı olmadı. Neticede Hareket Ordusu‘na arkalanan Ġttihat ve Terakkî hükûmetince hal‘ olunarak tahttan indirildi. Hal‘ edilmesinin hemen ardından Sultan, kasden bir Yahûdî muhîti olan Selanik‘e gönderilip orada zengin bir Yahûdî âile 708 olan Alâtini Biraderler‘in köĢküne hapsedildi. Burada sıradan bir adama bile revâ görülmeyecek zulüm ve baskılar altında tutuldu. Çoluk-çocuk bütün âile efrâdı günlerce aç bırakıldı. “ġahsî mülkler”i millîleĢtirildiği gibi, menkul serveti de tamamen elinden alındı. Hareket Ordusu Ġstanbul‘a geldiğinde PâdiĢâh‘ın tahttan indirilmesiyle birlikte Yıldız Sarayı‘nı tamamen yağmalayarak zenginleĢmiĢ bulunan subaylar, bir de bu sürgün hâdisesinden sonraki yağma ile “orduya hediye” adı altında âdetâ büyük bir servete kondular. FELAKETLER BĠRBĠRĠNĠ KOVALADI Memleketi böylesine bir yağmayla talan eden Ġttihat ve Terakkî erkânı, Sultan Abdülhamît Han‘ın bertarafıyla rahatça kuruldukları mevkîlerde ülkeyi câhilâne bir sûrette idâre etmeye baĢlamıĢlardı. YumuĢak huylu bir pâdiĢâh olan Sultan ReĢâd, kendilerinin elinde âciz bir kukladan farksızdı. TRABLUSGARP SAVAġI Felâketler birbirini kovalamaya baĢladı. 1911‘de Ġtalyanlar eski bir Osmanlı toprağı olan Trablusgarb‘a (Libya‘ya) saldırdılar. Ġttihatçıların hâin Sadrazamı Ġbrahim Hakkı PaĢa burasını âdetâ iĢgale âmâde bir hâle getirmiĢti. Oradaki askeri Yemen‘e sevketmiĢ, askerî vâli ve kumandanı da bir bahâneyle Ġstanbul‘a celbetmiĢti. Hâlbuki kendisi, Roma büyükelçiliğinden sadrazamlığa intikal etmiĢ bulunuyordu. Ġtalyanlar‘ın niyetlerini, herkesden iyi bilmesi gerekirdi. Ancak bütün bunlar bir tarafa, Trablusgarb çıkarması hakkındaki Ġtalyan ültimatomu kendisine ulaĢtığında dahî Osmanlı ordusunda müĢâvir olarak çalıĢmakta bulunan Ġtalyan asıllı Robilan ile ―biriç‖ oynamaktaydı. Arzedilen ültimatomu:―–ġuraya koyun; oyunum bitsin!‖ diyerek saatler sonra açmak gibi bir gaflet ve ihânet göstermiĢti. BALKAN SAVAġI Ġttihat ve Terakkî hükûmetinin gaflet ve cehâletleri, bununla da bitmedi. Trablusgarb‘daki mahallî mukâvemet devâm ederken Balkan Harbi çıktı. Ordunun hiçbir ciddî hazırlığı ve istihbaratı yoktu. DüĢmanın sür‘atle ilerlemesi karĢısında Selânik‘i tehlikede gören Ġttihat ve Terakkî hükûmeti, Sultan Abdülhamît‘i oradan Ġstanbul‘a 709 nakletmek teĢebbüsünde bulundu. Sultan Abdülhamît, ne sebeple Ġstanbul‘a nakledilmek istendiğini sorunca, kendisine karĢı karĢıya bulundukları askerî tehlike nakledilerek, düĢmanın Selânik‘e yaklaĢmakta olduğu bildirildi. PâdiĢâh‘ın dıĢ dünyâ ile yıllardan beri bütün alâkası kesilmiĢ bulunduğundan olup bitenlerden haberi yoktu. Durumu öğrenince dehĢete kapıldı ve:―–Gâlibâ siz kiliseler mes‘elesini hallettiniz!..‖ diye hicranla haykırdı. Ardından bunu kendisine haber veren Rasim Bey‘e büyük bir öfke ile:―–Râsim Bey! Râsim Bey!.. Selânik demek, Ġstanbul‘un anahtarı demektir! Ordumuz nerede, askerimiz nerede?.. Ecdâd kanlarıyla sulanan bu toprakları nasıl terkederiz? Biz buraları bırakıp gidersek, târih ve ecdâd bizim yüzümüze tükürmez mi?.. Birâderim Hazretleri, buranın tahliyesine râzı mı oldular? Nasıl olur? Hayır, ben râzı değilim!.. YetmiĢ yaĢımda olduğuma bakmayın! Bana bir tüfek verin, asker evlâdlarımla beraber Selânik‘i son nefesime kadar müdâfaa edeceğim...‖ dedi. Fakat kendisine Sultan ReĢâd‘ın selâmı ve ricâsı iletilince, bir Osmanlı hânedânı mensûbu olmanın mes‘ûliyeti ile PâdiĢâh‘ın irâdesine boyun eğmek zorunda kalarak Ġstanbul‘a nakledilmeyi kabul ederken, büyük bir teessür içindeydi. KĠLĠSELER MESELESĠ Doğruydu. Balkan kavimlerinin aralarında bir ittifak kurulmasının asıl sebebi, kiliseler mes‘elesinin halledilmiĢ olmasıydı. Ġttihat ve Terakkî idâresinin cehâlet ve hıyânetinin lâyıkıyla anlaĢılıp takdîr edilebilmesi için kiliseler mes‘elesinin kısaca îzâhı zarûrîdir:93 Harbi felâketinden sonra Bulgaristan bize pamuk ipliği ile bağlı, dâhilî idâresinde serbest bir prenslik haline getirilmiĢti. Onun da Yunanistan gibi ilk fırsatta istiklâlini ilân edeceği belliydi. Bu ihtimali bertaraf etmek için Sultan Abdülhamît, o dâhiyâne siyâsetiyle Ģu tedbire baĢvurmuĢtu: Bulgarlar da Yunanlar gibi ortodoks mezhebine mensubdular. Ancak asırlardan beri din adamı yetiĢtirmedikleri gibi kendilerine mahsus kiliseleri de yoktu. Sultan Abdülhamît, onları dînî bakımdan Yunanlılar‘dan ayırmayı düĢündü. Bunun için Ġstanbul‘da Balat‘taki Rum ortodoks patrikliğinin karĢısına bunların Rum 710 patrikliğine muâdil ve onunla aynı hukûka sahip “erksahlık” adıyla Bulgar kilise riyâsetini te‘sis etti. Patrikhâne demek olan bu müessesenin binasını, Berlin‘de ve gizlice çelik parçalar halinde îmâl ettirip yine gizlice Ġstanbul‘a getirtti. Ve ustaları sabaha kadar çalıĢtırıp bir gecede monte ettirdi. Sabahleyin rum papazları gözlerini açtıklarında, karĢılarında kendilerine rakip bir patrik binâsını, levhası asılmıĢ olduğu halde görünce, dehĢete kapıldı. (Hâlâ yerinde duran Bulgar erksahlığı, Türkiye‘de ilk prefabrik binâdır.)Bu surette Bulgar kilisesi, Sultan Abdülhamît‘in bu siyâsî manevrası ile teessüs etmiĢ oldu. Bunun bir ihtiyaç olduğu ortaya çıkınca, Bulgar ve Rumlar‘ın müĢtereken oturdukları yerlerde kavga baĢladı. Rum papazların idâresinde ayin yapan bu gibi kiliseleri Bulgar erksahlığına bağlamak için mücâdele ederek Bulgarlar‘ı ve buna karĢı çıkan Rumlar‘ı da yıllarca oyalayan Sultan Abdülhamît Han, her iki tarafa da bir mâvi boncuk vermek kabîlinden mes‘eleyi devamlı bir surette te‘hir ederek kedi-köpek gibi bu iki kavmin birbirlerine karĢı gerginliğini sağlamıĢtı. KĠLĠSELER KANUNU Gâfil Ġttihatçılar, iĢ baĢına gelince, “kiliseler kanunu” denilen bir kanun çıkardılar. Rum ve Bulgarlar‘ın müĢtereken yaĢadıkları yerlerdeki kiliseleri onlar arasında taksimi için nüfûs ekseriyetini esas aldılar. Sayım yaptılar. Hangi taraf çoğunlukta ise kiliseyi hükûmet kuvvetlerini kullanarak o tarafa teslim edip kilisesiz kalan tarafa da iki sene içinde devlet parasıyla yeni bir kilise yaptırarak aralarındaki ihtilâfı bertaraf ettiler. Bu surette kiliseler kavgası sona erince, Bulgarlar ve Yunanlar, birkaç yıl içinde dost oldukları gibi, ezelî düĢmanımız Sırplar‘ı da yanlarına alarak Balkan Harbi‘ni baĢlattılar. ĠĢte Sultan Abdülhamît Han‘ın:“–Gâlibâ siz kiliseler mes‟elesini hallettiniz!..” diyerek iĢâret ettiği mes‘elenin aslı budur. Ġttihat ve Terakkî hükûmetlerinin cehâlet ve hıyânetleri saymakla bitmez:Sultan Abdülhamît Han‘ın artık Yahûdî güdümüne girmiĢ bulunan Ġngiliz siyâsetine karĢı Almanları tahrîk etmesinin mâhiyyetini anlayamayan Ġttihatçılar, Balkan Harbi‘ni müteakıben 711 ortaya çıkan I. Cihan Harbi‘ne de Almanlar‘ın yanında girmek ahmaklığını gösterdiler. Hem de bir Yahûdî oldu bittisi ile... Henüz Balkan Harbi fâciasının yaraları sarılmamıĢken sırf Almanlar‘ın yükünü hafifletmek maksadıyla Osmanlı Devleti‘nin hazırlıksız bir surette harbe dâhil olması, yıkılıĢın en korkunç âmili olmuĢtur.Harbin sonu belli olmaya baĢladığı hengâmede, Sultan Abdülhamît‘i devirmekle hatâ ettiklerini nihâyet anlayabilen Ġttihat ve Terakkî reisleri Enver ve Talat PaĢalar, artık Beylerbeyi Sarayı‘nda ikâmet etmekte bulunan tahttan indirilmiĢ PâdiĢâh‘ı ziyâret edip fikrini sordular. O koca Sultan, bir atlas getirterek onlara, Ġngiliz sömürgelerini göstertti. Nüfûslarını yekûn ettirdi. Sonra Almanlar‘ın sömürgelerini sordu. Tabii Almanların sömürgesi olmadığı ortaya çıktı. Sultan keder dolu bir hüzünle:―–ġu hesâbı da mı yapamadınız? Hiç Ġngiltere‘ye karĢı Almanların yanında harbe girilir miydi? Ben Almanları, Ġngiliz emellerini dengelemek için kullandım. Bundan öteye bir Ģey düĢünmedim. ġimdi fikrimi soruyorsunuz!.. Bu evvelce gerekliydi; artık çok geç!..‖ dedi. Ġkisi de nemli gözlerle sarayı terk ederlerken:―–Bizler böyle bir sultanın kıymetini takdir edemedik! Ne büyük bir hataya düĢtük!‖ diyorlardı. “KONSTANTĠN‟DEN AġAĞI KALAMAM” Çanakkale SavaĢı esnasında düĢman donanmasının Marmara denizini geçebileceği endiĢesi ile tedbir olarak pâdiĢâh ve hükûmetin EskiĢehir‘e nakli kararlaĢtırılmıĢtı. Abdülhamît Han, durumdan haberdar olunca bunu büyük bir cesâret ve Ģecâatle redderek:“–Ben Fâtih Sultan Mehmet Han‟ın torunuyum!.. Hiçbir zaman Bizans imparatoru Kostantin‟den aĢağı kalamam! Dedem Fâtih Ġstanbul‟u alırken, Kostantin askerinin baĢında savaĢa savaĢa ölmüĢtür. Birâderim nereye giderlerse gitsinler.. Fakat bilinmelidir ki, o ve hükûmet, Ġstanbul‟dan ayrılırlarsa bir daha dönemezler. Bana gelince; ben, Beylerbeyi Sarayı‟ndan ayağımı dıĢarıya atmam!” dedi. 712 Nitekim O‘nun bu kararlılığı karĢısında pâdiĢâh ve hükûmet Ġstanbul‘da kaldı. Böylece devletin daha o gün yıkılması önlenmiĢ oldu. DÖNEMĠNDE YAPILAN ÖNEMLĠ ĠġLER Kanun-ı Esasî'yi ilan etmiĢtir. 23 Aralık 1876 Osmanlı Devleti'nin ilk ve son anayasasıdır. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi açılmıĢtır. 19 Mart 1877 I. MeĢrutiyet dönemine bu esasla girilmiĢtir. Yıldız Ġstihbarat TeĢkilatını kurmuĢtur.1880 Osmanlı tarihinde ilk olarak yapılan çok geniĢ kapsamlı polis ve istihbarat teĢkilatıdır. Muharrem Kararnamesi alınmıĢtır. Duyun-i Umumiye teĢkilatıyla vergilendirme sistemi değiĢmiĢtir.1881 Bu kararnameyle Osmanlı Devleti'nin 278 milyon olan borcu 161 milyona indirerek ekonomik buhranın azaltılmasına büyük ölçüde yardımcı olmuĢtur. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti kurulmuĢtur.24 Temmuz 1908 II. MeĢrutiyet dönemine bu cemiyetin kurulmasıyla girilmiĢtir. Modern matbaa makineleri yurt dıĢından temin edilmiĢtir. Osmanlı Devleti'ne getirtmiĢ ve kaliteli divan edebiyatı eserlerini bastırmıĢtır. Bunların da Almanya, Ġngiltere ve Amerika gibi ülkelere gönderilmesini sağlamıĢtır. Yıldız Sarayı'na çok kapsamlı bir kütüphane yaptırmıĢtır. Yabancı dillerde yazılmıĢ eserler, gazeteler, romanlar, hikâyeler, seyahatnameler gibi eserler kütüphanede yer almıĢtır. Abdülhamid ve Abdülmecid zırhlı denizaltıları ilk kez bu dönemde Osmanlı Devleti tarafından denenmiĢtir. Bunun yanında ilk kapsamlı savaĢ silahları yine bu dönemde temin edilmiĢtir. Ġlk deniz müzesi de bu dönemde açılmıĢtır. Bağdat tren hattı inĢasının yapılmasını desteklemiĢtir. Bu inĢanın yapımını Alman Bankası Deutsche Bank'ın yönettiği konsorsiyumuna verilmiĢtir. 713 Ġlk kız okulları bu dönemde açılmıĢtır. Abdüllatif Suphi PaĢa'nın ilk defa bir kız sanat okulu açma isteğini çekinerek dile getirmiĢ ve Abdülhamid'den tam destek görmüĢtür. Hicaz demiryolları bu dönemde açılmıĢtır. HaydarpaĢa-Ankara demiryolu yapılmıĢtır. Karayolları inĢasına büyük önem vermiĢtir.30 Mayıs 1906 Halkın da bu inĢalarda katkı sağlaması amaçlamıĢtır. 12.000 km'lik Samsun-Bağdat Ģosesi bu dönemde bitirilmiĢtir. Posta Telgraf TeĢkilatı'nı kurmuĢtur.1877 Ġlk defa bir havale kalemi devreye sokulmuĢ ve demiryolu ağlarıyla hızlı ulaĢılabilmesi amaçlanmıĢtır. Telefon çok küçük çapta da olsa kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Telgraf hatlarının bu dönemde hızlandırmıĢ ve bu hatların hepsinde meteorolojik gözlemler yapılmıĢtır.1881 Genel anlamda modern hava durumu raporlanması baĢlanmıĢtır. 1898 Abdülhamid zamanında yapılan belli baĢlı diğer çalıĢmalar; Okmendanı Darülaceze kurulmuĢtur. ġiĢli Etfal Hastanesi kurulmuĢtur. Mülkiye (Siyasal Bilgiler), Fakülte düzeyine getirilerek açılmıĢtır. Memurlara sicil tutulmaya baĢlanmıĢtır. Eski Eserler müzesi açılmıĢtır. Hukuk Fakültesi açılmıĢtır. Muhasebat Divanı (SayıĢtay) kurulmuĢtur. Güzel Sanatlar Fakültesi açılmıĢtır. Ticaret Fakültesi açılmıĢtır. Yüksek Mühendislik Fakültesi açılmıĢtır. Dârülmuallimât (Kız Öğretmen Okulu) açılmıĢtır. Terkos suyu hizmete girmiĢtir. Bütün yurtta idadiler (Lise) açılmaya baĢlanmıĢtır. 714 Ziraat Bankası kurulmuĢtur. Bursa'da ipekhane açılmıĢtır. Halkalı Ziraat ve Veterinerlik fakülteleri açılmıĢtır. Bursa demiryolu hizmete girmiĢtir. AĢiret okulu açılmıĢtır. Bütün yurtta rüĢdiyeler (Ortaokul) açılmaya baĢlanmıĢtır. Kudüs demiryolu hizmete girmiĢtir. Ankara demiryolu hizmete girmiĢtir. Kağıt fabrikası kurulmuĢtur. Kadıköy gazhanesi kurulmuĢtur. Beyrut'ta liman ve rıhtım inĢa edilmiĢtir. Osmanlı Sigorta ġirketi kurulmuĢtur. Kadıköy su tesisatı hizmete girmiĢtir. Selanik - Manastır demiryolu hizmete girmiĢtir. ġam demiryolu hizmete girmiĢtir. EskiĢehir - Kütahya demiryolu hizmete girmiĢtir. Galata Rıhtımı inĢa edilmiĢtir. Beyrut demiryolu hizmete girmiĢtir. Darülaceze (Kimsesizler yurdu) hizmete girmiĢtir. Mum Fabrikası kurulmuĢtur. Afyon - Konya demiryolu hizmete girmiĢtir. Sakız Adası'nda Liman ve Rıhtım inĢa edilmiĢtir. Ġstanbul - Selanik demiryolu hizmete girmiĢtir. Tuna Nehri'nde Demirkapı Kanalı açılmıĢtır. ġam-Halep demiryolu hizmete girilmiĢtir. Hicaz Telgraf hattı kurulmuĢtur. Hama demiryolu hizmete girmiĢtir. Basra - Hindistan telgraf hattı Beyoğlu'na bağlanmıĢtır. Hamidiye suyu hizmete girmiĢtir. Selanik'te liman ve rıhtım inĢa edilmiĢtir. HaydarpaĢa liman ve rıhtımı inĢa edilmiĢtir. Maden Fakültesi açılmıĢtır. ġam Tıp Fakültesi açılmıĢtır. HaydarpaĢa Askeri Tıp Fakültesi açılmıĢtır. 715 Trablus - Bingazi Telgraf hattı kurulmuĢtur. Konya Ereğlisi'nde demiryolu hizmete girmiĢtir. Trablus telsiz Ġstasyonu kurulmuĢtur. Bütün yurtta telsiz istasyonları kurulmuĢtur. Medine telgraf hattı kurulmuĢtur. ġam'da elektrikli tramvay hizmete girmiĢtir. Hicaz demiryolu baĢlamıĢ 27 Ağustos'ta Ġstanbul'dan kalkan tren, 3 gün sonra Medine'ye ulaĢmıĢtır. 2.ABDULHAMĠD HAN HAKKINDA 7 ĠTĠRAF Osmanlı Devleti‘nin kritik bir devrinde hükümdarlık yapmıĢ Ġkinci Abdülhamid Han için ağır ithamlarda bulunanların sayısı gittikçe azalmakla birlikte, yapılan iftiralar ve hakaretlerin kötü tesiri hâlen devam etmektedir. Osmanlı Devleti‘nin yıkılıĢını 33 sene geciktiren, eğitim, kültür, sanat, mimarî, askerî, bilim sahalarında yaptığı yeniliklerle, devlet ve millete Ģeref ve itibar kazandıran Cennet mekan Abdülhamid Han hakkında birçok meĢhur Ģahsiyet itiraf mahiyetinde ifadelerde bulunmuĢtur. Bunlardan 7 tanesi bile, uğradığı haksızlıkları gözler önüne sermek için yeterli olacaktır. 1. Alman BaĢbakanı Otto Von Bismark ―Sultan Abdülhamid, Avrupa‘da bir hasta olarak ele alınmaktadır. Fakat bana göre o, Haliç kıyılarında bulunanların hepsinden daha yüksek bir diplomattır. Ona karĢı âdilâne hüküm verilmediği kanaatindeyim.‖ 2. ġeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi ―Sultan Abdülhamid Han‘ın hal‘ edilmesi kararını destekledim. Ancak, altı ay sonra anladım ki Abdülhamid‘in siyasetteki ağırlığı bütün meclise denk ve hatta meclisten fazla idi.‖ 3. Ġngiliz Casus Arminius Vambery ―Sultan Abdülhamid‘in akıllılığı, çalıĢkanlığı ve vatanseverliği her Ģüphenin üstündedir.‖ 4. Filozof Rıza Tevfik BölükbaĢı Filozof Rıza Tevfik‘‘in―Sultan Abdülhamid Han‘ın Ruhaniyetinden Ġstimdad‖ isimli Ģiirinden bir dörtlük: Nerdesin ġevketlim Sultan Hamîd Hân 716 Feryâdım varır mı bârigâhına Ölüm uykusundan bir lahzâ uyan ġu nankör milletin bak günahına 5. Yunan Kraliyet Ailesinden Prens Michel De Grèce ―Genç yaĢta tahta çıktığı zaman öylesine mücadele eder, öylesine saldırılara göğüs gerer ve öylesine vuruĢur ki sonunda Avrupa devletleri tahtta Sultan Abdülhamid bulunduğu müddetçe Osmanlı Devleti‘ni yok edemeyeceklerini anlarlar. Onun için Sultan Abdülhamid‘i devirmek için ellerinden geleni yaptılar ve tahttan indirdiler. Sultan Abdülhamid düĢürülür düĢürülmez Ġngiltere, petrol kuyularının üzerine atıldı. Ġngiltere, çoktandır bu petrol kuyularına gözünü dikmiĢti. Petrol, yüzyılımızın baĢında emperyalizmin ana maddelerinden birini oluĢturuyordu.‖ 6. Henry Woods PaĢa ―Bana göre Sultan Abdülhamid, gelmiĢ geçmiĢ Osmanlı padiĢahları arasında en müstesna mevkii iĢgal edenlerden biridir. Osmanlı Devleti‘nin kuruluĢundan beri gelen en baĢarılı hükümdarlardandır. Çok sakin ve gösteriĢten uzak bir halde yaĢardı. Bir meseleye çözüm ararken, mütehassıslarını dinler, ancak onların fikirlerine esir olmazdı. ġehzade iken de akıllı, nazikti ve Ġstanbul‘a gelen seçkin Avrupalılar kendisini ziyaret etmek isterlerdi.‖ 7. Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Edward Grey ―KomĢularının zaafları üzerine Ģüphe edilebilecek gizli emellerin sahibi olduğu ne kadar iddia edilirse edilsin daha sonra anlaĢıldı ki Abdülhamid, bizzat Avrupalıların huzur ve çıkarlarını, hatta kendilerinin bile baĢaramayacakları en akıllı ve dengeli Ģekilde koruyabilmiĢ bir hükümdardı.‖ SULTAN ABDULHAMĠD HANIN SON SÖZLERĠ Sultân Abdülhamid Hân, Osmanlı PadiĢahları arasında en uzun süre tahtta kalanlardan biridir; Osmanlı Devleti‘ni yakından ilgilendiren çok önemli olayların saltanatında meydana geldiği nadir padiĢahlardandır ve en önemlisi de hakkında en çok eser bulunan bir devlet adamıdır. Bir iki sayfada onun Ģahsiyetini ve devrindeki olayları özetlemek mümkün değildir. 717 Osmanlı Ġmparatorluğu'ndan onlarca padiĢah gelip geçti ama Sultan II.Abdülhamid en çok konuĢulan hükümdarlardan biri oldu. ĠĢte Osmanlı'nın ilk ve tek anayasasını düzenleyen II.Abdülhamid'in son sözleri... 21 Eylül 1842´de baĢlayan hayatı, 10 ġubat 1918´de sona erdi... Cihan Harbi´nde (1914–1918) cephelerden gelen acı haberler karĢısında çok üzülen yaĢlı hünkâr, her yanı tarih kokan ama merkezî ısıtma sistemine ve diğer saraylardaki gibi ihtiĢamlı Ģöminelere sahip olmayan Beylerbeyi Sarayı´nda, mangal ateĢiyle ısıtılan bir odada ölümü karĢılamak zorunda bırakılmıĢtı. 5 ġubat 1918´de Ģiddetli soğuk algınlığı sebebiyle rahatsızlanan 2. Abdülhamid, saray doktoru Hüseyin Âtıf Bey´in verdiği ilâçları kullanınca akĢama doğru iyileĢir gibi oldu; hattâ giyindi ve biraz dolaĢtı... Devlet erkânı ve Ġstanbul halkının iĢtirakiyle toprağa verilen padiĢahın son günleri ve cenaze merasimi, üzerinde durulması gereken hâdiselerdir. Tam 33 yıl (1876–1909) Devlet-i Âliye´yi idare ettikten sonra 31 Mart Vak´ası ile tahttan indirilen ve İttihatçılar tarafından Selanik´e sürülen 2. Abdülhamid, Balkan Harbi´nin patlak vermesi üzerine İstanbul´a geri getirildi. Hâkân-ı Sâbık, beş yıl boyunca Beylerbeyi Sarayı´nda sıkı gözetim altında yaşadı... AkĢam yemeğinde âdeti olduğu üzere ailesiyle birlikte sofraya oturdu. ĠĢtahsızlıktan söz ederek bir köfte, bir iki kaĢık kabak, bir adet de pirinç unu tatlısı yiyen 2. Abdülhamid, yemekten sonra göğsünde bir sancı hissetmeye baĢlayınca MüĢfika Hanım derhal doktor getirtmek istedi; ama Âtıf Bey o sabah müsaade alarak evine gitmiĢti... KardeĢi Vahdettin Efendi´nin hususî doktoru Aleksiyadis Efendi Beylerbeyi´nde oturuyordu. Hemen Muhafız Kumandanı Rasim Bey ona haber gönderdi. Abdülhamid´i muayene eden doktorun teĢhisi 'zatürree' baĢlangıcıydı. Hâkân-ı Sâbık´ın üĢüme nöbetlerinin ardı arkası kesilmiyordu... Bu arada Sultan ReĢad ve Enver PaĢa´ya vaziyet bildirildi. Sonunda Âtıf Bey saraya geldi. O da muayene neticesinde aynı 718 kanaate varınca Abdülhamid, bir de meĢhur doktorlardan NeĢet Ömer Bey´e kontrol ettirildi. Durumu iyi değildi, sabaha kadar sarayda kimsenin gözüne uyku girmedi... Doktorların tavsiye ettiği ilâçları kullanmasına rağmen, Abdülhamid´in hastalığı ağırlaĢıyor ve bir iyileĢme belirtisi görülmüyordu... Sabahları banyo yapmaması tavsiye edilen Abdülhamid, ihtimal vefat edeceğini hissetmiĢ olmalı ki, 'Banyo benim medar-ı hayatımdır, beni kimse bundan men edemez, beni banyodan mahrum ederseniz hakkımı helâl etmem.' diyerek bu tavsiyeyi dinlemedi. Vefat ettiği günün sabahında da banyosunu yaptı... Hayatının son yirmi yılında dâima yanında bulunan MüĢfika Hanım, banyodan sonra çamaĢırlarını giydirdi yaĢlı çınarın... Fakat bir Ģey dikkatini çekti. Abdülhamid´in sırtı fevkalâde terliyordu. MüĢfika Hanım endiĢe içerisinde, 'Aman efendiciğim çok terliyorsunuz.' deyince Abdülhamid´in dudaklarından, 'Kadın, bu ecel teridir' sözleri döküldü... Bu ifadeler karĢısında MüĢfika Hanım irkildi... Daha sonra Abdülhamid oturduğu yerde sabah namazını edâ etti ve sütünü istedi... Âdeti üzere yarım bardak maden suyuna karıĢtırılmıĢ sütünü içtikten sonra, 'Hamdolsun Yarabbi! Daha iyiyim.' deyip MüĢfika Hanım´ın yardımıyla yatak odasına girdi ve yavaĢça yatağına uzandı... O dakikalarda Sultan ReĢad´ın, Selâm-ı ġâhâne ile Dolmabahçe´den gönderdiği doktorlar geldi... Muayene esnasında ġehzade Âbid Efendi´nin mahzun bir hâlde karĢısında durduğunu gören Abdülhamid, 'Ağlama oğlum. Ġyiyim, üzülme.' diyerek onu teskin etti... Biraz rahat nefes alabilmek için doktorlardan kan almalarını istedi... Heyet odadan çıktıktan sonra içeride kalan Rasim Bey, Abdülhamid´in yanına gelerek elini öptü ve 'Hâkânım hakkını helâl et!' dedi... Doktorların, rahat etmesi için morfin yapma tekliflerini ise reddetti... 719 Abdülhamid, Selanik sürgününden bu yana yanında bulunan muhafız kumandanının yüzüne hayretle baktı, bir cevap vermedi... Sonradan içeriye giren Saliha Hanım´a gülümseyerek, 'Rasim Bey bizden ümidi kesmiĢ olacak ki, elimi öptü, benden helâllik istedi.' dedi... Gözleri dolmuĢ bir hâlde ah çekerek, 'Bütün hizmetime bir kara çarĢaf çektiler. Benim kimseden talep edecek hakkım yok.' diye ilâve etti... MüĢfika Hanım bu sırada, 'Efendiciğim! Bundan büyük hastalıklar geçirdiniz. ĠnĢallah yine iyi olursunuz. Hakkınızı da elbet Allah alır' cevabını verdi... Doktorlardan durumun ciddiyetini haber alan Sultan ReĢad, ağabeyinin en büyük oğlu ġehzade Selim Efendi´ye haber yollayarak, kardeĢleriyle birlikte hemen Beylerbeyi´ne gitmesini istedi... Öğleye doğru Selim Efendi ve Ahmed Efendi saraya geldi... Haberi getiren Dilberyâl Kalfa´ya, Ģehzadelerin biraz beklemesini söyleyen Abdülhamid, sulu bir kahve istedi... MüĢfika Hanım´ın koluna dayanarak oturan Abdülhamid, ġöhreddin Ağa´nın getirdiği kahveyi eline aldı ve bu sırada gözlerini odada bulunanların üzerinde gezdirerek âdeta onlarla vedalaĢtı... Vefakâr eĢi MüĢfika Hanım´ın avucunu öperek, 'Allah senden razı olsun.' dedi. Sonra Saliha Hanım´ın elini tutarak, 'Hakkını helâl et' deyip onunla da vedalaĢtı... Kahveden bir yudum içti; ama ikinci yudumu içemeden kahve MüĢfika Hanım´ın avucuna döküldü ve yüksek sesle 'Allah!' diyen Abdülhamid´in baĢı MüĢfika Hanım´ın koluna düĢtü... Odadan yükselen 'Efendimiz bayıldı, doktor yetiĢsin!' sesleri üzerine Âtıf Bey koĢarak geldi... Bu sırada ġehzade Âbid Efendi de doktorla birlikte içeriye girdi... VEFATI Son derece yoğun, yorgun ve çileli bir ömürden sonra Abdülhamît Han, yetmiĢ yedi yaĢında 10 ġubat 1918‟de rahmet-i Rahmân‟a kavuĢtu. Mekânı cennet olsun!(O.N.TopbaĢ, Ġbret IĢıkları, Erkam Yay.) 720 Sultan Abdülhamid´in râhmet-i Rahmân´a kavuĢtuğunu anlayan Âtıf Bey, bu acı hakikati odadakilere söylemedi. Kolları arasında Abdülhamid´i tutan MüĢfika Hanım bir türlü kendisini bırakmak istemiyordu... Onlar dıĢarı çıktıktan sonra, hâlâ odada bulunan Dilberyâl Kalfa´ya, 'Ne duruyorsunuz? Bir tülbent getiriniz de çenesini bağlayalım' deyince, kapıda bir Ģey anlamadan duran sadık bendegân KahvecibaĢı ġöhreddin Ağa´nın feryadıyla Abdülhamid´in ölüm haberi sarayda yankılanmaya baĢladı... Zâbitlerden Zekeriya Efendi de cenazenin baĢında Kur´ân okumaya baĢladı... ġehzade Âbid Efendi, 'Ġnanmam. Babam Ģimdi yatağında oturuyordu.' diyerek ağlıyordu. Diğer Ģehzadelerin de gözlerinden yaĢlar akıyordu. Ölüm haberi alan muhafız zabitler, içeri girerek son ta´zim vazifelerini yaptılar ve kadınları dıĢarı çıkararak ikiĢer ikiĢer nöbet tutmaya baĢladılar... Efsane Sultan´ın ölümü duyulunca Beylerbeyi Sarayı taziyeye gelenlerle dolmaya baĢladı. Hânedândan çokları geceyi sarayda geçirdi ve sabaha kadar Abdülhamid´in ruhu için dualar edildi, Kur´ân-ı Kerîm okundu... Zatürreeye yakalandıktan sonra vefat eden Osmanlı padiĢahlarından üçünün, yani Sultan 2. Mahmud, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülhamid´in 'baba, oğul ve torun' olmaları mânidâr bir tevafuktu... Sultan ReĢad, ağabeyinin Sultan 2. Mahmud Türbesi´ne defnedilmesi ve bilfiil makam-ı saltanatta bulunan padiĢahların cenazelerinde yapılan merasimin aynen yapılmasını irâde etti. PadiĢahın bu emri, icabedenlere tebliğ edildi... Aile içinden bazı kimseler, Abdülhamid´in, Fatih Sultan Mehmed´in türbesine defni için ısrar ettilerse de Enver PaĢa, 'Fatih´in türbesine hiç kimsenin defni câiz olamayacağından bahisle' muvafakat göstermedi... 76 yaĢında hayata gözlerini kapayan Sultan Abdülhamid´in cenazesi, 11 ġubat 1918 Pazartesi günü Beylerbeyi Sarayı´ndan 721 Topkapı Sarayı´na getirilmeden evvel, ailesi ve yakınları tekrar odasına girip son hürmeti ve vedâı yaptılar... Cenaze zâbitler tarafından taĢınırken, askerler de sarayın bahçesinde selâma durdular. Cenazenin çıkarılmasının ardından muhafız komutanı tarafından oda mühürlendi... Bir Osmanlı padişahı vefât edince, âdet olduğu üzere cenazesi, dört asır devletin idare edildiği Topkapı Sarayı´na getiriliyordu... Sarayın en mahrem bölgesi kabul edilen üçüncü avludaki Mukaddes Emanetler Dairesi´nde, altın bir sandıkta atlas örtüler içinde Efendimiz´in (sallallahü aleyhi ve sellem) mübarek hırkası muhafaza ediliyordu... Allah Resûlü (sallallahü aleyhi ve sellem) ve Asr-ı Saadet´ten mübarek hatıralar taşıyan bu daire, hayatın ötelere endekslendiği mübarek bir mekândı... Hemen arkasında yer alan çeşme ise, tarihimizin ayrı bir ibret vesikasıydı. Vefât eden padişahlar, 'hayat-ölüm çeşmesi' denen bu çeşmenin başında gaslediliyorlardı... Sultan Abdülhamid´in cenazesi muhafızlar, Enderûn-ı Hümâyûn ağaları ve saray erkânı nezaretinde Hırka-i Saadet´in yeşil ve yaldızlı kapısı önüne getirildi... Kapı kapandıktan sonra daire erkânından başkası içeriye giremedi ve Enderûn ağaları nezaretinde cenaze burada yıkandı... Sultanın vücudunda uzun bir hastalığın zaafı, teninin renginde ölüm sarılığı yoktu. Saçı ve sakalı ağarmıĢ; gözleri kapanmıĢ, çukura batmıĢtı... Yıkandıktan sonra sarı ipek iĢlemeli havlularla kurulanan naaĢ, kefenlenip hürmetle tabuta konuldu... Ġçeride bunlar olurken Hırka-i Saâdet´in önündeki kalabalık, her geçen dakika artıyordu. Veliahd Vahdettin Efendi, Ģehzâdeler ve ulemâ, Enderun avlusunda yerlerini almıĢlardı... Abdülhamid, hayatının son dakikalarına kadar Ģuurunu kaybetmemiĢti. O ânlardaki vasiyeti de harfiyen yerine getirildi. Göğsüne ahidnâme duası, yüzüne Hırka-î Saâdet destimali, tabutun üzerine de siyah Kâbe örtüsü örtüldü... 722 Yabancı elçiler, bu muazzam daireyi merak içinde seyrediyorlardı. KıĢ mevsimi olmasına rağmen hava güneĢliydi. ġubat güneĢi altında niĢan ve sırma üniforma parıltısından baĢka bir Ģey görünmüyordu... Sonra birdenbire Hırka-i Saâdet´in kapısı açıldı ve Enderûn avlusunda bütün nazarlar oraya çevrildi. Herkes heyecan içinde cenazeyi görmek istiyordu... Nihayet, elmaslı kemerler, sırmalı Kâbe örtüleri, kırmızı atlaslarla tezyin edilen tabut, parmaklar üzerinde dıĢarı çıkarıldı ve dairenin hemen önünde bulunan 'kaide' üzerine konuldu... Yıldız Camiî´nin vaizi etrafına bakıp, 'Merhumu nasıl bilirdiniz?' diye sorunca, avludaki servilerin arasına dağılmıĢ kalabalıktan hazin bir ses tonuyla 'Ġyi biliriz...' cevabı yükseldi. Fatiha okunmasıyla bu merasim de son buldu ve tabut bir defa daha omuzlara alındı... ġâzelî Dergâhı Ģeyhlerinin okudukları Kelime-i Tevhidler, tekbirler ve na´tlar arasında Bâb-üs Saâde önüne getirildi. Cenaze namazı burada ġeyhülislâm Musa Kâzım Efendi´nin imameti ile kalabalık bir cemaatle edâ edildi... Bilâhare, padiĢahlara mahsus büyük bir askerî merasimle Topkapı Sarayı´nın ana giriĢ kapısı Bâb-ı Hümâyûn´dan çıkarılan cenaze, Divanyolu´ndaki türbeye doğru götürülmeye baĢlandı... Ayasofya önünden türbeye kadar cadde üzerinde iki sıra asker dizilmiĢti. Fevkalâde ihtiĢamlı bir surette yapılan merasimde Ģehzâdeler, damatlar, yabancı elçiler, askerî ataĢeler, dinî, idarî ve askerî erkân, üniformalarıyla tabutun arkasında ilerliyorlardı... Abdülhamid´in oğulları, muazzam kalabalıkta metanetlerini korumaya çalıĢıyordu... Halktan da on binlerce insan cenazeye iĢtirak etti. Koca Sultan, son istirahatgâhına doğru uğurlanırken derin bir teessür içinde bulunan Ġstanbullular sokaklara döküldü... Sonunda Sultan Abdülhamid´in cenazesi dualar, tekbirler eşliğinde dedesi Sultan 2. Mahmud için inşâ edilen ve amcası Sultan Abdülaziz´in de medfun bulunduğu türbeye 'Allah! Allah!' nidalarıyla getirildi ve hürmetle kabre indirilip defnedildi... 723 Böylece Osmanlı tarihinin en muhteĢem padiĢahlarından birisi daha fâni âlemden bâkî âleme göç etmiĢti...O gün Osmanlı payitahtı, tarihinin en heyecanlı ve en hareketli günlerinden birini yaĢadı...Pencerelerden sarkan kadınlar, 'Bizi doyuran padiĢahım, bizi bırakıp nereye gidiyorsun?' diye ağlıyorlardı... Tahtan indiriliĢinin üzerinden geçen zamana rağmen halk, Abdülhamid´i unutmamıĢ, hak ettiği vefayı esirgememiĢ; Divanyolu Caddesi´ne çıkan sokaklar dua eden ve hüsn-ü Ģehâdette bulunan insanlarla dolmuĢtu... BĠBLĠYOGRAFYA Nutk-ı PâdiĢâhî (II. Abdülhamid‟in ilk Meclis-i Meb„ûsan‟ı açıĢ nutku), Ġstanbul, ts.Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket GörüĢlerim (nĢr. A. Alaattin Çetin – Ramazan Yıldız), Ġstanbul 1976.Abdülhamid‟in Hatıra Defteri, Ġstanbul 1960.Belgeler: Abdülhamid Han‟ın Muhtıraları (nĢr. M. Hocaoğlu), Ġstanbul 1976.Ġ. H. UzunçarĢılı, “II. Abdülhamid‟in Ġngiliz Siyasetine Dair Muhtıraları”, Tarih Dergisi, sy. 10, Ġstanbul 1954, s. 43-60.Abdülkadir Özcan – Ġlhan ġahin, “II. Abdülhamid‟in Hususî Mektup ve Telgrafları”, a.e., sy. 34, Ġstanbul 1984, s. 417-474.Vedat Örfi, Hâtırât-ı Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni, Ġstanbul 1340.Tahsin PaĢa, Abdülhamid‟in Yıldız Hatıraları, Ġstanbul 1931.Teftâzânî, ġerḥu‟l-ʿAḳāʾid, Ġstanbul 1317, s. 80.Ramazan b. Muhammed elHanefî, ġerḥu Ramażân Efendî ʿalâ ġerḥi‟l-ʿAḳāʾid, Ġstanbul 1320, s. 295.Cevdet PaĢa, Tezâkir (nĢr. M. Cavid Baysun), Ankara 1960, II; 1967, IV.a.mlf., Ma„rûzât (nĢr. Yusuf Halaçoğlu), Ġstanbul 1980, s. 29, 234, 237 vd.Muhammed Sultan el-Ma„sûmî el-Hucendî, Muḫtaṣaru Tercemeti ḥâli Muḥammed Sulṭân (mecmua içinde), Kahire 1355, s. 54.Hâfız Abdülcemil elPeĢâverî, eẓ-Ẓaferü‟l-Ḥamîdiyye fî is̱bâti‟l -ḫalîfe, MÜ Ġlâhiyat Fak. Ktp., Cemal Öğüt böl., vr. 2b -3 b .Mehmed Celâl, ġevketlü PadiĢahımız Gazi Büyük Abdülhamîd Hân-ı Sâni Hazretleri, Ġstanbul, ts.Ahmed Midhat, Zübdetü‟l-hakāyık, Ġstanbul 1294.a.mlf., Üss-i Ġnkılâb, Ġstanbul 1294, Ks. I, s. 277-293; Ġstanbul 1295, Ks. II, s. 1-254.Mahmud Celâleddin PaĢa, Mir‟ât-ı Hakîkat (haz. Ġsmet Miroğlu), Ġstanbul 1983, s. 159-700.Mehmed Râsim, Ahd-i Celîl-i Hazret-i Abdülhamîd Hân-ı Sânî‟de Terakkiyât ve Muvaffakıyyât-ı Bahriyye-i Osmâniyye, Ġstanbul 1313.Victor Berard, La Politique du Sultan, Paris 1897.Ali Haydar Midhat, Midhat PaĢa, Ġstanbul 1325, s. 183-228.Paul Fezch, Constantinople aux derniers jours d‟Abdulhamid, Paris 1907.Ahmed Sâib, Abdülhamîd‟in Evâil-i Saltanatı, Kahire 1326.a.mlf., Târîh-i MeĢrûtiyet, ġark Mesele-i Hâzırası, Ġstanbul 1328.EĢref, Sultan Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanatı, Ruscuk 1326.Osman Nuri, Abdülhamîd-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, Ġstanbul 1327.E. Driault, ġark Meselesi (trc. Nâfiz), Ġstanbul 1328, s. 272-362.Said PaĢa, Hâtırat, Ġstanbul 1328, I-II.Süleyman PaĢazâde Sâmi, Süleyman PaĢa Muhâkemesi, Ġstanbul 1328.Süleyman PaĢa, Umdetü‟l- 724 hakāyık, Ġstanbul 1328.Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat (trc. Ali ReĢâd), Ġstanbul 1328, s. 248-421.Mehmed Memduh [PaĢa], Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i Ġstikbâl, Ġzmir 1328.Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târihçe-i TeĢkîlât ve Ġcrâatı, Ġstanbul 1328.Kâmil PaĢa, Hâtırat, Kostantıniyye 1329.Serge Goryanov, Devlet-i Osmâniyye ve Rusya Siyaseti (trc. Ali ReĢâd – Macar Ġskender), Ġstanbul 1331.Bunyer Veylet, ġarkta Ġngiliz-Alman Rekabeti (trc. Bedi Fikri), Ġstanbul 1332.Sir Edvin Pears, Forty years in Constantinople, London 1916.Abdurrahman ġeref – Ahmed Refik, Sultan Abdülhamîd-i Sânî‟ye Dâir, Ġstanbul 1337.Ali Said, Saray Hatıraları: Abdülhamid Han‟ın Hayatı, Ġstanbul 1338.Mahmud Muhtar PaĢa, Mâziye Bir Nazar: Berlin Muâhedesi‟nden Harb-i Umûmîye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya, Ġstanbul 1341.W. Langer, The Diplomacy of Imperialism, New York 1935.Hakkı Tarık Us, Meclis-i Mebûsan Ġlk Devre Müzakere Zabıtları, Ġstanbul 1940.Y. Hikmet Bayur, Türk Ġnkılâbı Tarihi, I, II.C. D. Blaisdell, Osmanlı Ġmparatorluğunda Avrupa Mâlî Kontrolü (trc. H. A. Kuyucak), Ġstanbul 1940.Ġbnülemin, Son Sadrıazamlar, III, 1264-1306.a.mlf., “Abdülhamîd-i Sânî‟nin notları”, TTEM, sy. 13 (90), (1926), s. 60-68; sy. 14 (91), s. 89-95; sy. 15 (92), s. 152-159.Ziya ġakir, II. Sultan Hamid, ġahsiyeti ve Husûsiyetleri, Ġstanbul 1943.a.mlf., Sultan Hamid‟in Son Günleri, Ġstanbul 1943.Faiz Demiroğlu, Abdülhamid‟e Verilen Jurnaller, Ġstanbul 1955.Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nĢr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1957, II, 1-433; 1966, III, 54-56, 86-103.AyĢe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, Ġstanbul 1960.Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, Ġlân-ı Hürriyet ve Sultan II. Abdülhamid Han, Ġstanbul 1960.a.mlf., II. Abdülhamid ve Osmanlı Ġmparatorluğunda Komitacılar, Ġstanbul 1964.Ġ. H. DaniĢmend, Kronoloji, Ġstanbul 1961, IV, 285- 379.Asaf Turgay, Ġbret: Abdülhamid‟e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler, Ġstanbul 1961-62.Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (trc. N. Kuruoğlu), Ġstanbul 1964.Mehmed Raif Ogan, Sultan Abdülhamid II ve Bugünkü Muarızları, Ġstanbul 1965.M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, New York 1966.YaĢar Kutluay, Siyonizm ve Türkiye, Ġstanbul 1967.Y. Tekin Kurat, Henry Layard‟ın Ġstanbul Elçiliği (1877-1880), Ankara 1968.Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, Ankara 1973, s. 259-280.Orhan KurmuĢ, Emperyalizm‟in Türkiye‟ye GiriĢi, Ġstanbul 1974.Tahsin Uzer, Makedonya‟da EĢkiyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, Ankara 1979, s. 10-14, 89-96, 112-116, 243-253 vd.Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ġstanbul 1980.Ġlber Ortaylı, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Ġmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara 1981.Rifat Önsoy, Türk-Alman Ġktisadî Münasebetleri (1871-1914), Ġstanbul 1982.Mim Kemal Öke, Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1914), Ġstanbul 1982.a.mlf., Ġngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery‟nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, Ġstanbul 1983.a.mlf., “ġark Meselesi ve II. Abdülhamid‟in Garp Politikaları”, Osmanlı AraĢtırmaları, sy. 3, Ġstanbul 1982, s. 247- 276.Karal, Osmanlı Tarihi, VIII.Muvaffak Beni‟l-Mürce, Ṣaḥvetü‟r-recüli‟l-marîż ev es-Sulṭân ʿAbdülḥamîd es̱-S̱ânî ve‟l -ḫilâfetü‟l-Ġslâmiyye, Küveyt 1984.Cevdet 725 Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya ÇıkıĢı, Ġstanbul 1984.Ġ. H. UzunçarĢılı, “V. Murad‟ı Tekrar PadiĢah Yapmak Ġsteyen K. Skaliyeri - Aziz Bey Komitesi”, TTK Belleten, VIII/30 (1944), s. 245-340.a.mlf., “V. Murad ile Oğlu Selâhaddin Efendi‟yi Kaçırmak Ġçin Kadın Kıyafetinde Çırağan‟a Girmek Ġsteyen ġahıslar”, a.e., VIII/32 (1944), s. 589-597.a.mlf., “Ali Suâvi ve Çırağan Vak‟ası”, a.e., VIII/32 (1944), s. 71-118.a.mlf., “Sultan Abdülhamid‟in Hal‟i ve Ölümüne Dair Bazı Vesikalar”, a.e., X/40 (1946), s. 705-748.a.mlf., “Abdülhamid Ferit PaĢa‟nın Ruznâmesinden”, a.e., XXVII/106 (1963), s. 257-286.Ġhsan Süreyya Sırma, “Pekin Hamidiye Üniversitesi”, Ġslâmî Ġlimler Fakültesi, Prof. Dr. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara 1978, s. 159-170.a.mlf., “Sultan II. Abdülhamid‟in Çin‟e Gönderdiği Enver PaĢa Heyeti Hakkında Bazı Bilgiler”, Ġslâmî Ġlimler Fakültesi Dergisi, sy. 4, Ankara 1980, s. 159-183.a.mlf., “II. Abdülhamid‟in Hilâfeti Hakkında YazılmıĢ Bir Risâle ve Bununla Ġlgili Kırk Hadis”, Tarih Dergisi, sy. 33, Ġstanbul 1982, s. 375-400.A. H. Ongunsu, “Abdülhamid II.”, ĠA, I, 76-80.Jean Deny, “ʿAbd al-Ḥamīd II”, EI2 (Ġng.), I, 63-65. 726 ĠMÂM-ı RABBÂNÎ(R.A) (D.H.14 ġevval.971.M.26 Mayıs1563 Hindistan –Serhend. V.H. 1034.M.1624.Serhend) Hindistan'da yetiĢen en büyük veli ve âlim. Ariflerin ıĢığı, velilerin önderi, Ġslam‟ın bekçisi, Müslümanların baĢ tacı, müceddid, müçtehit ve Ġslam âlimlerinin gözbebeğidir. Silsile-i aliyyenin yirmi üçüncüsüdür.NakĢibendiyye tarikatının Müceddidiyye kolunun kurucusu. Doğumu ve Ġlim Tahsili Ġsmi, Ahmed bin Abdülehad bin Zeynel'abidin'dir. Lakabı Bedreddin, künyesi Ebü'l-Berekat'dır. Ebü‟l-Berekât Ahmed b. Abdilehad b. Zeynilâbidîn el-Fârûkī es-Sirhindî;(H. 14 ġevval. 971.Miladi, 26 Mayıs1563 yılında Hindistan'ın Doğu Pencap Serhend (Sihrind) Ģehrinde doğdu. Ġmam-ı Rabbani ismiyle tanınmıĢtır. Ġmam-ı Rabbani, Rabbani âlim demek olup, kendisine ilim ve hikmet verilmiĢ, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakımından eksiksiz ve kâmil, olgun âlim demektir. Hicri ikinci bin yılın müceddidi (yenileyicisi) olmasından dolayı Müceddid-i elf-i sani, ahkâm-ı Ġslamiye ile tasavvufu birleĢtirmesi sebebiyle, Sıla ismi verilmiĢtir. Hazret-i Ömer(r.a)'in soyundan olduğu için, Faruki nesebiyle anılmıĢ, Serhend Ģehrinden olduğu için de oraya nisbetle, Serhendi denilmiĢtir. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) ġeyh Mahdûm‘un yedi oğlundan dördüncüsüdür. ġeyh Mahdûm‘un diğer oğulları da nisbet sahibi, salih kimselerdi.(Muhammed Fadlullah elFârûkî, Umdetü‟l-Makâmât, çev. Süleyman Kuku, Damra Yayınları, s. 116) 727 Bütün bu vasıflarıyla birlikte ismi, imam-ı Rabbani Müceddidi elf-i sani ġeyh Ahmed-i Faruki Serhendi'dir. Babası ġeyh Mahdûm Abdulehad (Kuddise Sirruhû) yüksek makamlar ve aklî-naklî ilimler sahibi, devamlı seyahat eden, iyiliği anlatıp kötülükte men eden bir zattı. ġeyh Mahdûm (Kuddise Sirruhû), Hindistan‟ın Skendere kasabasında bir müddet kalmaya ve ilim neĢrine niyetlendi. Bir gün kendisine o memleketin asil ailelerinden sâliha bir hanım için nikâh talebi iletildi. Ġlk önce bu talebe bir özürle birlikte olumsuz cevap verse de daha sonra kabul etti ve bu hanımı kendisine nikâhladı. Bu ziyadesiyle saliha ve iffetli hanımdan da Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) gibi büyük bir zat dünyaya geldi.(el-Kâzânî, Muhammed Murâd b. Abdulah, Nefâisü‟sSânihâtZeylü Kitâbi ReĢehât „Ayne‟l-Hayât, Dâru‟l-Kütübi‟l-‟Ġlmiyye, Beyrut 2008, s. 463) Babası ve dedelerinin hepsi, zamanlarının büyük âlimleri, salih ve faziletli kimseleri idiler. Babası Abdülehad Efendi din ve fen ilimlerinde yetiĢmiĢ, tasavvufta da en son mertebeye ulaĢmıĢtı. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) daha çocukken kendisinde olağanüstü haller müĢahede ediliyordu. Menkuldür ki, çocukluk zamanında kendisine büyük bir hastalık isabet etti. Öyle ki, hanelerinde büyük bir üzüntü meydana gelmiĢ, neredeyse hayatından ümidi kesmiĢlerdi. Bu rahatsızlığından dolayı babası ġeyh Mahdûm (Kuddise Sirruhû)‘un senelerce sohbetinden istifade ettiği ġâh Kemâl (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin yanına götürülüp dua istendiğinde Ģöyle buyurdu: ―Hiç üzülmeyiniz! Bu çocuk uzun yaĢayıp, ilmiyle amil olan büyük bir âlim, eĢsiz bir ârif olacak.”( Necip Fazıl, BaĢbuğ Velîlerden, Büyük Doğu Yay., 11. Baskı, Ġstanbul 2009, s. 299) Bununla birlikte ġâh Kemâl (Kuddise Sirruhû) birçok kere Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hakkında ġeyh Mahdûm (Kuddise Sirruhû)‘a büyük müjdeler vermiĢtir.( KiĢmî, Muhammed HâĢim, Zübdetü‟l-Makâmât, trc. Süleyman Kuku, Berekât Yay., Ġstanbul 2015, s. 105; el-Hasenî, Abdulhayy b. Fahruddîn, Nüzhetü‟l-Havâtır ve Behcetü‟lMesâmi‟ ve‟n-Nevâzır, Dâru Ġbn Hazm, 1. Baskı, Beyrut 1999, IV/401) Ġlk tahsiline, babasından ders alarak baĢladı. Babasından okuyup Arapçayı öğrendi. Küçük yaĢta Kur'an-ı kerimi ezberledi. Ġlminin çoğunu babasından, bir kısmını da zamanının meĢhur âlimlerinden öğrendi. Babasından ders aldığı sırada, çeĢitli ilimlere ait küçük kitapları ezberledi. Babasından aldığı dersleri tamamlayınca, 728 Siyalkut Ģehrine gidip orada, Mevlana Kemaleddin KeĢmiri'den ilim öğrendi. Mevlana Kemaleddin meĢhur âlim Abdülhakim-i Siyalkuti'nin de hocası olup, zamanının en yüksek âlimi idi. Bazı hadis kitaplarını da ġeyh Yakub-ı KeĢmiri'den okudu. Kadı Behlul-i BedahĢani'den; hadis, tefsir ve bazı usul ilimlerinde icazet, diploma aldı. On yedi yaĢında iken tahsilini tamamlayıp, bütün ilimlerden icazet aldı. Tahsili sırasında, Kadiri ve ÇeĢti büyüklerinin kalblerindeki feyz ve lezzeti babasından aldı. Babası hayatta iken, talebelere ilim öğretmeye baĢladı. Ġmam-ı Rabbani Hazretleri, memleketinde ilim ve edep öğretmeye isteklileri yetiĢtirmeğe ve yükseltmeğe baĢladı. ġöhreti her yere yayılıp, her taraftan aĢıkları, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine Beydavi Tefsiri, Sahih-i Buhari, MiĢkat-i Mesabih, Avarif-ül-Me'arif, Üsul-i Pezdevi, Hidaye ve ġerh-i Mevakıf gibi bazı din kitaplarını ders olarak mükemmel bir Ģekilde okuturdu. Ömrünün son zamanlarında dahi talebelerine ilim tahsilini sıkı sıkı emreder, buna çok önem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nur ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselamın dinini canlandırıyor ve kuvvetlendiriyordu. Zamanının padiĢahlarını, vali, kumandan, alim ve hakimlerini, çok tesirli mektupları ile, dine, sünnetiseniyyeye teĢvik ediyor, çok alim ve veli yetiĢtiriyordu. Allahuteâlâ ona öyle manevi ilimler ihsan etmiĢti ki hocası Baki-billah da bu yeni ilimlere kavuĢmak için huzuruna gelir, hürmetle otururdu. Hatta bir gün geldiği zaman, Ġmam-ı Rabbani'yi kalbi ile meĢgul görüp, odaya girmedi, hizmetçiye de haber verip; "Rahatsız etme!" dedi ve sessizce kapıda bekledi. Bir müddet sonra Ġmam-ı Rabbani hazretleri kalkıp; "Kapıda kim var?" deyince üstadı; "Fakir Muhammed Baki." dedi. Bu ismi duyunca kapıya koĢup, edep ve tevazu ile karĢıladı. Tedrisât Hayatı Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû), aklî-naklî, usûlî-furû‘î ilimleri tamamladıktan sonra ilim kürsüsüne oturarak talebelere ders verdi. Bu arada Arapça ve Farsça olmak üzere Risâle-i Tehlîliyye ve Redd-i ġî‘a (veya Revâfız) gibi bazı risaleler kaleme aldı. Babası, henüz on yedi yaĢına geldiğinde, ilimleri cem etmiĢ ve ulema arasında belirli bir mekân elde etmiĢ olan Mevlânâ Ahmed el-Fârûkî (Kuddise Sirruhû) hazretlerine Kâdiriyye, Sühreverdiyye ve ÇeĢtiyye tarikatlarından icâzet verdi. Bundan sonra ilim-irfanın yayılması ve 729 saliklerin terbiyesiyle meĢgul oldu. Fakat Tarikat-ı NakĢibendiyye-i Aliyye nisbetini elde etmek için ruhunda büyük bir arzu vardı. Çünkü NakĢibendiyye nisbetinin faziletinin farkındaydı. NakĢibendiyye büyüklerinin vasıflarını özellikle babasından dinler, devamlı onların risalelerini okurdu.(el-Kevserî, Muhammed Zâhid b. el-Hasen, Ġrğâmü‟lMerîd,el-Mektebetü‟l-Ezheriyye, 1. Baskı, s. 54. KiĢmî, a.g.e., s. 108.Muhammed Ahmed Dernika, et-Tarîkatü‟n-NakĢibendiyye ve A‟lâmuhâ, s. 64; Ferîdüddîn Attâr, Tezkiratü‟l-Evliyâ, haz. M.Z.K, Seha NeĢriyat, Ankara, 1983, s. 296.el-Hânî, a.g.e., s. 247) Bu sırada; Risalet-üt-Tehliliyye, Redd-i Revafid, Ġsbat-ünNübüvve adlı eserlerini yazdı. Edebiyata çok meraklı olup, fesahatı ve belagatı, sürat-i intikali, zekâsının Ģiddeti herkesi hayrette bırakıyordu. Ġmam-ı Rabbani Hazretleri, benzeri az yetiĢen, müstesna bir Ġslam âlimi ve büyük bir mürĢid-i kâmildir. Peygamber Efendimiz (asv)'in vefatından bin sene sonra da Ġslam düĢmanları dine, imana insafsızca saldırmıĢlardı. Allah‘u Teâlâ kullarına acıyarak, Ġmam-ı Rabbani gibi bir müceddid yarattı. Ona derin ilimler ihsan eyledi. Onun vasıtasıyla din düĢmanlarının korkunç saldırısını durdurdu. Hakkı batıldan ayırıp, çok kalplerden batılı kaldırdı. Bu yüce Ġmam'ın mektup ve kitapları, insanları gafletten uyandırdı. Dünyaya ıĢık saldı. Yani Allah‘u Teâla onu, Peygamber efendimizden bin sene sonra, din-i Ġslamı yenilemek ve kuvvetlendirmek için göndermiĢti. Bu kadar ilmi ve herkesin üstünde olgunluğu, tevazusu ile birlikte kalbi, Ahrariyye, NakĢibendiye büyüklerinin aĢkı ile yanıyor, bu yolda yazılmıĢ kitapları okuyordu. Babasının vefatından bir sene sonra, hacca gitmek üzere Serhend'den yola çıktı. Bu yolculuğunda Delhi'ye varınca, orada tanıdıklarından ve Muhammed Bakibillah hazretlerinin talebelerinden olan Mevlana Hasan KeĢmir‘i ile görüĢtü. Mevlana Hasan KeĢmir‘i, onu hocasının huzuruna götürüp, tanıĢtırmak istedi ve; "Bugün Ahrariyye yolunda bu ülkede baĢka böyle büyük bir zat yoktur. Taliplerin onun bir nazarıyla bakıĢıyla kavuĢtukları manevi derecelere günlerce çekilen çileler ve çeĢitli riyazetlerle nefsin istediklerini yapmamakla kavuĢmak mümkün değildir" dedi. 730 SOY KÜTÜĞÜ Nesli Hz. Ömer (r.a)'e dayanır. Kaynaklardan, onun soy kütüğünü Ģu Ģekilde tesbit etmiĢ bulunuyoruz: 1. Hz. Ömer (r.a) 2. Abdullah Ġbn Ömer (r.a) 3. Nasır 4. Ġbrahim 5. Ġshak 6. Ebu'l-Feth 7. Abdullah el-Vftiz el-Ekber 8. Abdullah el-Vaiz el-Asgar 9. Mes'ud 10. Süleyman 11. Mahmud 12. Nasiruddin 13. Yusuf b. ġihabeddin (Farah ġah el-Kabili diye meĢhur) 14. Ahad 15. ġu'ayb 16. Abdullah 17. Ġshak ' 18. Abdullah 19. Yusuf 20. Süleyman 21. Nasiruddin 22. Nur 23. Ġmam Refi'uddin 24. Habibullah 25. Muhammed 26. Abdülhay 27. Zeynelabidin 28. Abdülehad 29. Ġmam-ı Rabbani Ahmed Faruki Serhindi. Hz. Ömer(r.a) ile baĢlayan yaklaĢık bin yıllık soyağacı, görüldüğü gibi yirmi dokuzuncu dalolarak Ġmam-ı Rabbani ile sonuçlanmıĢtır. Babası ġeyh Abdülehad (927/1521-1007/1598) entellektüel bir kiĢi, aynı zamanda bir ÇiĢti sufisi idi .(Ġbrahim Edhem, Devrimci Sufi Hareketleri ve imam-ı Rabbdni, Ġstanbul 1989, s.57. -Kurralı, Kasım, NakĢbendiligin KurulllfU ve Yayıl'lı, s.98. -Hani, Muhammed b. Abdullah, Addb, çev.: Ali Hüsrevoğlu, Ġstanbul 1980, s.78.- Yazıcı, Tahsin, "NakĢbend", lA.c.IX., Istanbul 1970,.s.54. -El Kürdi, Muhammed Emin, Tenviru'l-Kulab, Kahire 1322, sS.354 vd. -Kurralı, a.g.e., 5.93. -Ansari, Muhammed Abdul Haq, Sufism and Shari' ah, A Study of Shaykh Ahinad Sirhindi's Effort to Reform Sufism, London 1986, s.1) TASAVVUFA ĠNTĠSABI Küçük yaĢta ÇiĢtiyye ve Kādiriyye tarikatlarına intisap etti. Sonraki yıllarda eleĢtirdiği vahdet-i vücûdu babasından büyük bir Ģevkle öğrendi. Bu sırada Kübrevî Ģeyhi olan hocası Ya‗kub KeĢmîrî‘ye intisap etti. Ġmam-ı Rabbani hazretleri, daha önce mübarek babasından da Ahrariyye yolunun ve bu yolda bulunanların üstünlüklerini ve kıymetini duymuĢtu. Bu yolun büyüklerinin kitaplarını okuyup onların güzel hallerini bildiği için; "Bu Hicaz yolunda, böyle büyük bir âlimden, bu büyükler yolunun zikir ve usullerini almaktan daha iyi ne olur?" diyerek Muhammed Bakibillah hazretlerinin huzuruna gitti. Huzuruna girince kalbinde bir nur parladı. Mıknatıs iğneyi çeker gibi çekildi. Kalbi Ģimdiye kadar hiç duymadığı, bilmediği Ģeylerle doldu. Hacdan sonra uğrayıp istifade etmeyi niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini bırakmadı. Ertesi gün huzuruna gelip, Ahrariyye feyzine kavuĢmak Ģevkini arzusunu bildirdi ve hizmetinde kaldı. 731 Edeple ve can kulağı ile sözlerine ve hallerine bağlandı. Üstadının da lütuf ve himmeti ile iki ay içinde kimsede görülmeyen hallere kavuĢtu. Babasının öldüğü yıl (1007/1598) hacca gitmek üzere Sirhind‘den ayrıldı. Delhi‘de, NakĢibendiyye tarikatını Hindistan‘da yayan Hâce Bâki-Billâh (Kuddise Sirruhû) ile karĢılaĢtı. Teklifini kabul ederek bir süre onun yanında kaldı; bu arada kendisine intisap etti. Bâki-Billâh‘ın (Kuddise Sirruhû) bazı müridleriyle birlikte Sirhind‘e döndüğünde dâimî bir istiğrak haline girdi ve inzivâya çekildi. Bu hal zâil olunca Bâki-Billâh (Kuddise Sirruhû) ile mektuplaĢmaya baĢladı (bu mektuplar onun Mektûbât adıyla derlenen eserinin temelini oluĢturur; Mektûbât‘ta Bâki-Billâh‘a (Kuddise Sirruhû) yazılmıĢ yirmi altı mektup bulunmaktadır). Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretleri Ģeyhiyle tanıĢmasına ve inabe almasına vesile olan ġeyh Hasan el-KeĢmîrî‘ye bir mektubunda Ģu Ģekilde teĢekkürde bulunmuĢtur:“Bu fakir, rehberlik iyiliğinizin teşekkürü konusundaki kusurunu itiraf, iyiliğinizin karşılığını vermekteki acziyetini ikrar etmektedir. Nasıl etmeyebilir ki! Zira bütün bu işler o nimete mebni, bütün bu haller o ihsanınıza bağlıdır. Güzel vasıtalığınız sayesinde bana, az kimseye nasip olan şeyler verildi, bereketli aracılığınız sebebiyle çok az kimsenin tattığı zevkleri yaşadım. Bana, çoğu kimseye müyesser olmayan özel bahşişler ve bunların ilimleri verildi. Haller, makamlar, zevkler, vecdler, ilimler, marifetler, tecellîler, zuhurâtlar… Bunların hepsi benim için yükselme basamakları kılındı. Hak Sübhânehû‟nün yardımıyla bu basamaklarla kurb (yakınlık) derecelerine ve vusûl (ulaşma) menzillerine ulaştım. Kurb ve vusûl kelimelerini seçmem ibare darlığındandır. Yoksa bu makamda, ne kurb, ne vusûl, ne ibâre, ne işâret, ne şuhûd, ne müşâhede, ne hulûl, ne ittihâd, ne keyfiyet, ne neredelik, ne zaman, ne mekân, ne ihâta, ne sereyân, ne ilim, ne marifet, ne cehâlet, ne hayret… Hiçbiri yoktur. Şiir: Kuşumdan ne alâmet ibrâz edeyim sana? Kendisi Anka kuşu gibi mevhûmdur. Anka‟nın insanlar arasında bir ismi vardır, Benim kuşumun isminde bile istikrar yoktur. Allah Teâlâ ihsan ve in‟amda bulunduğu halde, meydana gelmesi sebepler âleminde size teşekkürü gerektiren nimetiniz 732 aracılığıyla gerçekleşen bu nimetleri bahşettiğinden dolayı, bir nebze de olsa sizin bu büyük iyiliğinize bir teşekkür olması ümidiyle mektubun satırlarında teşekkürümü ilettim ve bunu yazmak suretiyle kayıt altına aldım”.( Ġmâm-ı Rabbânî, Mektûbât, 279. Mektup) Mevlânâ Ahmed el-Fârûkî Ġmam-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû), Mevlânâ Muhammed Bâkî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin yanına çıktığında mübarek elini öptü. Hazret-i Hâce (Kuddise Sirruhû) tebessüm ederek nereye gideceğini sordu. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hacca gitmek istediğini söyleyince, sohbetine ve tekkesine çağırmak adetleri olmasa da ondaki manevî istidâdı görünce bu mukaddes yolculuğunu bir süre ertelemesi ricasında bulundu. Bunun üzerine Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) bir hafta orada kalma kararı alsa da, bu süre iki buçuk aya uzadı. Ġki gün geçmemiĢti ki Hâce (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin sohbetleriyle birlikte Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin gönlünde inâbe alma iĢtiyâkı doğdu. Daha sonra Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) kalp zikri alarak manevî hazlara eriĢti. Birkaç gün içinde yüksek makamlar katetti. Hâce (Kuddise Sirruhû) hazretleri bir müridine gönderdiği mektupta Ģöyle yazmıĢtır: “Serhend‟den Şeyh Ahmed isminde birisi geldi. Âlim ve ilmiyle amil bir kimsedir. Birkaç gün birlikte oturduk, onda çok farklı haller müşahede ettim. Dünyayı nurla dolduracak bir ışık kaynağı olacağını anlıyorum. Bunun için Allah‟a hamd ederim. Onun yüksek hallerini yakînen gördüm.” Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) orada kaldığı iki buçuk ay gibi kısa bir süre içerisinde Mektûbât‘ın 290. mektubunda anlattığı makamlara ulaĢtı.(KiĢmî, a.g.e., s. 119 .en-NakĢibendî, Necmüddîn b. Muhammed, Hulâsatu‟l-Mevâhib, haz. Ġbrahim Tozlu, Semerkand Yay., 15. Baskı, Ġstanbul 2015, s. 252; el-Hânî, a.g.e., s. 248) ġeyhi (Kuddise Sirruhû), Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin Mevlâ Teâlâ‘ya manevî yakınlığını müjdeledi ve ona bazı husûsî vakıaları anlattı. Bunlardan birisi Ģudur: Mevlânâ Muhammed Bâkî (Kuddise Sirruhû) hazretleri, Ģeyhi Mevlânâ Hacekî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinden hilafet alarak Hindistan‘a dönerken Serhend‘e geldiğinde bir rüya gördü. Bu rüyasında kendisine bir kutbun civarında olduğu söylendi. ĠĢte bu Ģahıs Ġmâm-ı 733 Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretleridir.(Muhammed Mazhar el-Fârûkî, Menâkıb ve Makâmât-ı Ahmediyye-i Sa‟îdiyye (Muhammed Ma‟sum Fârûkî içinde), trc. Ahmed Fârûk Meyan, Salah Bilici Kitabevi, Ġstanbul, s. 12; en-Nebhânî, Yusuf b. Ġsmail, Câmi‟u Kerâmâti‟l-Evliyâ, Merkez-i Ehl-i Sünnet Berakâti Rızâ, Furbender 2001, s. 555) Ġmam-ı Rabbani hazretleri, Muhammed Bakibillah hazretlerini tanıdıktan sonra, edeple ve can kulağı ile bu hocasının sözlerine ve hallerine bağlandı. Birkaç ay sonra, hocası ona icazet verdi. Böylece tasavvuf ilminde ve hallerinde de yüksek dereceye kavuĢtuktan sonra, memleketi olan Serhend'e dönmesi emrolundu. Hocası, talebesinden çoğunun yetiĢtirilmesini de ona bırakıp, onları da arkasından Serhend'e gönderdi. Hocası onun için Ģöyle buyurdu: "Kalblere deva, ruhlara Ģifa olan bu tohumu, Semerkand ve Buhara'dan getirip Hindistan'ın bereketli toprağına ektim. Taliblerin yetiĢip kemale gelmesi için uğraĢtım. O, her dereceyi aĢıp, üstünlüklerin sonuna varınca, kendimi aradan çekip, talebeyi ona bıraktım." NakĢi,Müceddidi ekolün esasları, sohbet, zikr-i hafi, murakabe, teveccüh, rabıta, tefekkür-i mevt gibi unsurlardan oluĢur. . Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) daha sonra Ģeyhinin hilâfet ve icâzet vermesiyle birlikte yüksek makamlar elde etmiĢ bir halde Serhend‘e döndü. Burada hakkı talep eden kimselerle birlikte oldu, onları feyiz menbaından doyurdu. Bu esnada himmetinin yüksekliği onu yücelerin yücesine giden manevî yolda uzlete sevk etti. Allah (Celle Celâluhû) ona uzlette aradığı makamları tam manasıyla bir uzlet hali yaĢamadan ihsân etti ve Hazret-i Ġmâm (Kuddise Sirruhû) tekrar talebelerinin arasına dönerek ilim ve irĢada devam etti. Bundan sonra Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Ģeyhine kavuĢmak üzere tekrar Delhi‘ye gidecekti… Ġmâmı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) ilk eseri Ġŝbâtü‘nnübüvve‘yi bu sırada kaleme aldı. Onun Agra‘dan Sirhind‘e dönmek üzere ne zaman ayrıldığı bilinmemektedir. Yolculuğu sırasında bir süre kaldığı ġânesar‘da muhtemelen kendisini almak için gelen babasıyla buluĢtu ve orada eĢraftan ġeyh Sultan‘ın kızıyla evlendi. Sirhind‘e döndükten sonra babasının gözetiminde seyrü sülûkünü devam ettirdi. Babasından Kelâbâzî‘nin et-Ta‘arruf, Sühreverdî‘nin 734 Avârifü‘l-ma‘ârif ve Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî‘nin Fuśûśü‘l-ĥikem adlı eserlerini okudu. Delhi ve Lahor Günleri Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Ģeyhinin emriyle Serhend‘e döndükten sonra, ona tekrar kavuĢmak için Delhi‘ye gitti. Bir müddet burada hizmetinde kalıp sohbetlerinde bulundu. Serhend‘de elde ettiği makamları burada kat kat yükseltti. Ġmam-ı Rabbani hazretleri Ģöyle buyurmuĢtur:"Biz dört kiĢi, hocamız Muhammed Bakibillah hazretlerine hizmette diğerlerinden ilerdeydik. Hepimizin ayrı bir bağlılığı, ayrı bir düĢüncesi vardı. Bu fakir yakînen biliyorum ki, böyle bir sohbet ve cemiyyet, terbiye ve irĢad kaynağı, Peygamber (s.a.v)Efendimizin zamanından sonra dünyada çok az görülmüĢtür. Gerçi insanların en hayırlısı olan Resulullah efendimiz zamanında bulunamadık, sohbetine kavuĢamadık ama Muhammed Bakibillah hazretlerinin saadetli sohbetinden de mahrum kalmadık. Bunun için bu büyük nimetin Ģükrünü yerine getirmek lazımdır. Onun huzurunda herkes kendi bağlılığına, muhabbetine göre bir Ģeylere kavuĢtu." Ġmam-ı Rabbani hazretleri, hocası Muhammed Bakibillah hazretlerinin ikinci defa huzuruna gidip bir müddet kaldıktan sonra, tekrar memleketine döndü. Bir müddet daha taliblere, isteklilere feyz vermekle meĢgul oldu. Bu sırada pek yüksek derecelere kavuĢtu. Bu hallerini hocasına mektuplar yazarak bildirdi. Bundan sonra üçüncü defa hocasını ziyarete gitti. Bu ziyaretinden sonra Delhi'den Serhend'e dönüp birkaç gün kaldı ve Lahor'a gitti. Lahor Ģehrinde herkes, imam-ı Rabbani hazretlerinin teĢrifini büyük bir ganimet bildi. Talebelerinin en meĢhurlarından olan; Mevlana Muhammed Tahir, Hace Muhammed, Mevlana Esgar Ahmed ve Mevlana Ravh Hüseyin gibi zatlar bu sırada talebesi olup, sohbetinde piĢip yüksek derecelere kavuĢtular. Ġmam-ı Rabbani hazretleri Lahor'da bulunduğu sırada, oranın meĢhur âlimleri kendisine çok hürmet ve edep gösterdiler. Nice bilinmeyen ve çözülmesi zor meseleleri ondan sorup doyurucu cevaplar aldılar. Serhend‘e geri döndükten sonra üçüncü kez Delhi‘ye giden Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin bu gidiĢi, Ģeyhinin huzuruna son varıĢı oldu. Zira Mevlânâ Muhammed Bâkî (Kuddise Sirruhû) hazretleri Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Lâhor‘dayken 735 ahirete irtihal eyleyecekti. Ġmâmî Rabbânî (Kuddise Sirruhû), 1012‘deki (1603) üçüncü ve son ziyaretine kadar onunla mektuplaĢmayı sürdürdü. Bu ziyaret sırasında Hâce BâkiBillâh (Kuddise Sirruhû) oğullarının mânevî eğitimi için onu görevlendirdi ve aynı yıl içinde vefat etti. Sirhindî (Kuddise Sirruhû) kısa bir süre sonra Tâceddin Osmânî, ġeyh Ġlâhdâd gibi halifeleri geride bırakarak Ģeyhin en önemli halifesi konumuna geldi. Ġmâm Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Delhi‘de birkaç gün kaldıktan sonra emir ve iĢaretle Lahor‘a gitti. ġehirde küçük-büyük herkes onun geliĢini ganimet bilerek sohbetlerine katıldı. Bundan sonra Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin en büyük halifelerinden olacak olan ve dönemin en büyük âlimlerinden addedilen, ġeyh Muhammed Tahir elLâhorî (Kuddise Sirruhû) gibi zatlar onun yoluna girdiler. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin Lahor'daki sohbetleri devam ederken, hocası Muhammed Bakibillah hazretlerinin vefat haberi geldi. Kalblerdeki huzur ve ferahlığın yerini, elem ve keder aldı. Bu haber üzerine, hemen Delhi'ye gidip mübarek kabrini ziyaret etti. Oğullarına ve talebelerinin büyüklerine taziyede bulundu. Muhammed Bakibillah hazretlerinin talebeleri, üzüntülerini ve kalblerindeki elemi, onun terbiyelerinin ve sohbetlerinin bereketleriyle gidermek için, huzurlarına gelip, Muhammed Bakibillah hazretlerine gösterdikleri gibi, imam-ı Rabbani hazretlerine de; muhabbet, hürmet ve teslimiyet gösterdiler. Küçük büyük hepsi onu kabul edip bağlandılar. Ġmam-ı Rabbani hazretleri, Serhend'e döndükten sonra, Kadiri tarikatının büyüklerinden olan ġah Kemal Kadiri'nin ruhaniyetinden de icazet almakla Ģereflendi. Bu icazeti Ģöyle olmuĢtur: Bir sabah Ġmam-ı Rabbani hazretleri talebeleri ile murakabe halinde iken, ġah Kemal'in torunu ve onun bütün kemalatının vekili olan ġah Ġskender, Kehtel'den gelip, ġah Kemal'in bereketli hırkasını Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin mübarek omzuna koydu. Ġmam-ı Rabbani gözlerini açınca, ġah Ġskender'i gördü. Tam bir tevazu ile boyunlarına sarıldı. ġah Ģöyle dedi: "Birkaç zamandır, hal ve rüyamda dedem ġah Kemal'i görüyorum. Bana, hırkasını size vermemi emrediyordu. Fakat onların bu bereketli hırkasını evden çıkarıp, bir baĢkasına vermek bana çok ağır geliyordu. Ama tekrar tekrar emredince, emirlerine uymak lazım oldu." Ġmam-ı Rabbani, o hırkayı giyip hususi odasına gitti. Bir 736 müddet sonra odasından çıkınca, en yakın sırdaĢlarına, mahremlerine Ģöyle söyledi: "Hazret-i ġah Kemal'in hırkasını giydikten sonra, ĢaĢılacak çok garip hal zahir oldu. ġöyle ki, hırkayı giydiğim zaman, insanların ve cinlerin seyyidi Abdülkadir-i Geylani'yi, hazret-i ġah Kemal'e kadar devam eden bütün halifeleriyle yanımda gördüm. Hazret-i Gavs-i Rabbani Abdülkadir-i Geylani kalbimi kendi tasarruflarına aldı ve hususi nisbetlerinin ve yollarının nurları ve esrarı beni kapladı. Bense, o hallerin ve nurların denizine gömülüp o denizin dalgıcı oldum. Bir müddet bu halde kaldım. O hallerin beni kapladığı zamanda kalbime; "Beni Ahrariyye büyükleri terbiye ettiler ve iĢimin esası bu büyüklerin yolunda olmaktır, Ģimdi baĢka oluyor" diye geldi. Böyle düĢünürken, Ahrariyye yolunun büyüklerinin, hace-i cihan Hace Abdülhalık-ı Goncdüvani'den hocam Hace Bakibillah'a kadar bütün halifelerinin geldiğini gördüm. Benim iĢim ve icraatım hakkında konuĢmaya baĢladılar. Ahrariyye büyükleri; "Bunu biz terbiye ettik. Bizim terbiyemizle zevke, hale ve kemale eriĢti" dediler. Kadiri büyükleri (Rahimehümüllah) da; "Daha çocukluğunda bizim ona teveccühümüz vardır. Bizim nimet soframızdan tad almıĢtır. ġimdi de bizim hırkamızı giymektedir" dediler. Onlar böyle konuĢurken Kübreviyye, ÇeĢtiyye yollarından da birer cemaat geldi. Böylece anlaĢmaya vardılar, bundan sonra bu iki Ģerefli nisbetten de kalbimde, büyük pay, tam bir Ģevk buldum." Ġmam-ı Rabbani hazretleri tasavvufta, bu yolların hepsinde talebe yetiĢtirip feyz verdi. Abdulehad, vefatı yaklaĢtığında, dedelerinden kalan Sühreverdiyye hilafet hırkasını ve ġeyh Kemal Kithel'den almıĢ olduğu Kadiriyye hırkasını, ġeyh Abdülkadir Geylani'den aldığı hırkayı oğlu Ġmam-ı Rabbani'ye verdi. Ġmam-ı Rabbani'nin, bu Ģekilde Sühreverdiyye, Kadiriyye ve ÇiĢtiyye tarikatlarında olgunluk ifade eden hilafet gibi bir payeye ulaĢması, NakĢbendilik tasavvuf okulu ile karĢılaĢmasından önce olmuĢtur. ( Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin en büyük halifelerindendir. Aklî ve naklî ilimleri elde ettikten sonra kendisinden inabe almıĢtır. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin kıymetli oğullarının tedris görevinin bir kısmını ġeyh Tahir (Kuddise Sirruhû) yerine getirmiĢtir. Mektûbat‟ta Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin kendisine gönderdiği üç adet mektup vardır. el-KiĢmî, Muhammed HâĢim, Zübdetü‟l-Makâmât, trc. Süleyman Kuku, Berekât Yay, Ġstanbul 2015, s. 132) 737 ĠrĢâd Vazîfesi Ġmam-ı Rabbani hazretleri, memleketine gelince ilim ve edep öğretmeye isteklileri yetiĢtirmeye ve yükseltmeye baĢladı. ġöhreti her yere yayılıp, her taraftan aĢıkları, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine Beydavi Tefsiri, Sahih-i Buhari, MiĢkat-i Mesabih, Avarif-ül-Me'arif, Üsul-i Pezdevi, Hidaye ve ġerh-i Mevakıf gibi bazı din kitaplarını ders olarak mükemmel bir Ģekilde okuturdu. Ömrünün son zamanlarında dahi talebelerine ilim tahsilini sıkı sıkı emreder, buna çok önem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nur ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselamın dinini canlandırıyor ve kuvvetlendiriyordu. Zamanının padiĢahlarını, vali, kumandan, âlim ve hâkimlerini, çok tesirli mektupları ile, dine, sünnet-i seniyyeye teĢvik ediyor, çok âlim ve veli yetiĢtiriyordu. Mevlânâ Hâce Muhammed Bâkî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin vefatından sonra müritlerin irĢat görevi tamamen Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerine kalmıĢ oldu. Bu kutlu görev kendisine verilmeden önce Ģeyhinin de bizzat iĢtirak ettiği mana yüklü sohbetleriyle insanları feyiz deryalarına daldırırdı. Ânın feyzi kemâli vasf olunmaz, Tarîkinde ânın bî feyz bulunmaz. Ânâ hem sâiri kıyâs olunmaz, Ki yetmiş bin velî serdârı, pür nâz. Gönül ver Ahmed‟e Hakk‟a gidelim, Cemâl-i bâ kemâle seyr idelim.( Ferîdüddîn Attâr, Tezkiratü‟lEvliyâ, haz. M.Z.K, Seha NeĢriyat, Ankara, 1983.Mustafa Ġsmet Garibullah (Kuddise Sirruhû), Risâle-i Kudsiyye, trc. Mahmud Ustaosmanoğlu (Kuddise Sirruhû), Siraç Yay, Ġstanbul 1995) Yüksek ilimler hazinesi olan Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) irĢat görevini yerine getirirken talebelerine, elHidâye,Tefsîru‘l-Beydâvî,ġerhu‘l-Mevâkıf, gibi kitaplar da okuturdu.(Burhanuddîn el-Merğînânî‟nin Bidâyetü‟l-Mübtedî isimli kendi eserine yazmıĢ olduğu Ģerhtir. Hacı Halîfe, KeĢfü‟z-Zunûn, II/2022.Abdullah b. Ömer el-Beydâvî‟nin yazmıĢ olduğu, asıl adı Envâru‟tTenzîl ve Esrâru‟t-Te‟vîl olan eserdir.) NakĢibendiyye yolunu daha çok yaymak üzere farklı bölgelere birçok halife gönderdi. Tarikat-ı NakĢibendiyye özellikle Hindistan‘da kısa zamanda yayılarak devlet büyüklerinin de intisap ettiği bir yol 738 oldu. Bundan dolayı Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerini çekemeyen hasetçiler, iftira atarak onu Sultan Cihangir‗eĢikâyet ettiler.(Cihangir, Celâleddîn Ekber ġâh‟ın oğlu olup babasının ölümünden sonra 1605 yılında Agra‟da Babürlü tahtına oturmuĢtur. Hâtıratını içine alan Tüzük-i Cihângîrî adlı bir eser kaleme almıĢtır. Tüzük-i Cihângîrî M. Hâdî‟nin yazdığı zeyille birlikte basılmıĢtır (Aligarh 1863-1864; Leknev 1914). Enver Konukçu, “Cihangir” md., DĠA, VII/539) DEVLET ERKANINININ DAVRANIġI O zamanın sultanı Selim Cihangir Hanın devlet adamları, hatta büyük veziri, baĢ müftüsü ve etrafındakiler Ehlisünnet düĢmanı idiler. Hâlbuki imam-ı Rabbani hazretlerinin birçok mektupları ve bilhassa ayrıca yazdığı Redd-i Revafıd Risalesi, Eshab-ı kiram düĢmanlarını red etmekte, böylelerinin cahil, ahmak ve alçak olduklarını anlatmaktaydı. Ġmam-ı Rabbani bu risalesini Buhara'da bulunan en büyük Özbek hanı Abdullah Hana yollamıĢtı. "Bunu Ġran'da, ġah Abbas-ı Safevi'ye gösterin! Kabul ederse ne iyi, etmezse onunla harb caiz olur" demiĢti. Kabul etmedi. Harb oldu. Abdullah Han, Herat'ı ve Horasan'daki Ģehirleri aldı. Buralarını daha evvel Safeviler almıĢtı. ĠĢte bundan sonra, Hindistan'daki bozuk fırkalar, Eshab-ı kiram düĢmanları elele verdiler. Sultana gidip imam-ı Rabbani hazretleri hakkında çeĢitli iftiralarda bulunarak Ģikayet ettiler. Sultan, oğlu ġah Cihanı gönderip, imam-ı Rabbani hazretlerini, evlatlarını ve yetiĢtirdiği talebelerini çağırıp, hepsini öldürmeye karar verdi. Bunun üzerine ġah Cihan, bir müftü ile yanına gitti. Sultana secde caiz olduğunu gösteren bir fetvayı da götürdü. Ġmam-ı Rabbani'nin üstünlüğünü biliyordu. "Babama secde edersen seni kurtarabilirim" deyince, imam-ı Rabbani hazretleri bu fetvanın zaruret zamanında izin olduğunu, azimet ve din bütünlüğünün secde etmemek olduğunu, ecel gelince, ölümden hiçbir Ģeyin kurtaramayacağını söyledi ve secde etmeyi kabul etmedi. Çocuklarını ve talebelerini bırakıp sultana yalnız gitti. Kendisine yapılan iftiralara karĢı sultana güzel ve doyurucu cevaplar verdi. Sultan yüksek hakikatleri anlayabilecek biri olmadığı halde, neĢelendi ve serbest bırakıp özür diledi. Hatta, sultana kendisine yapılan iftiraların asılsız olduğunu açık delillerle anlatırken, orada bulunan ateĢe tapıcı Hinduların büyük bir kumandanı, imam-ı Rabbani hazretlerinin dinde olan kuvvetini, sözlerini, lezzet ve kıymetini görerek müslüman oldu. 739 Sultanın ikna olduğunu gören iftiracı sapıklar; "Bunun adamları çoktur. Sözleri bütün memlekette yürürlüktedir. Bunu serbest bırakırsak bir karıĢıklık çıkabilir" diyerek, uzun konuĢmalardan sonra sultanı aldattılar. Sultan, imam-ı Rabbani hazretlerinin, memleketin en sağlam ve korkunç kalesi olan Guwalyar Kalesi'ne hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hadiseye çok üzülen talebeleri sultana isyan etmek istediler. Bunu yapabilecek güçte idiler. Fakat imam-ı Rabbani hazretleri onları rüyalarında ve uyanık iken bundan men etti. Sultana hayır dua etmelerini emredip; "Sultanı incitmek bütün insanlara zarar verir" buyurdu. Kendisi de sultana hep hayır dua ediyordu. Sultanın veziri, koyu bir muhalif olduğundan, zindanda, imam-ı Rabbani hazretlerinin baĢına kardeĢini tayin etmiĢ ve çok Ģiddetli davranmasını emretmiĢti. Bu görevli ise ondan çeĢitli kerametler, üzülmek yerine heybet, sabır ve hatta neĢe görerek tevbe etti. Bozuk itikadını terk edip Ehl-i sünneti seçti ve halis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kâfir, onun bereketi ve sohbetleri ile Müslüman olmakla Ģereflendi. Birçok günahkâr tevbe etti. Hatta bazıları yüksek âlim oldu. HAPSEDĠLMESĠ Mahpusluk Günleri O zamanın sultanı Selim Cihangir Hanın devlet adamları, hatta büyük veziri, baĢ müftüsü ve etrafındakiler Ehlisünnet düĢmanı idiler. Hâlbuki imam-ı Rabbani hazretlerinin birçok mektupları ve bilhassa ayrıca yazdığı Redd-i Revafıd Risalesi, Eshab-ı kiram düĢmanlarını red etmekte, böylelerinin cahil, ahmak ve alçak olduklarını anlatmaktaydı. Ġmam-ı Rabbani bu risalesini Buhara'da bulunan en büyük Özbek hanı Abdullah Hana yollamıĢtı. "Bunu Ġran'da, ġah Abbas-ı Safevi'ye gösterin! Kabul ederse ne iyi, etmezse onunla harb caiz olur" demiĢti. Kabul etmedi. Harb oldu. Abdullah Han, Herat'ı ve Horasan'daki Ģehirleri aldı. Buralarını daha evvel Safeviler almıĢtı. ĠĢte bundan sonra, Hindistan'daki bozuk fırkalar, Eshab-ı kiram düĢmanları elele verdiler. Sultana gidip imam-ı Rabbani hazretleri hakkında çeĢitli iftiralarda bulunarak Ģikâyet ettiler. Sultan, oğlu ġah Cihanı gönderip, imam-ı Rabbani hazretlerini, evlatlarını ve yetiĢtirdiği talebelerini çağırıp, hepsini öldürmeye karar verdi. Bunun üzerine ġah Cihan, bir müftü ile yanına gitti. Sultana secde caiz olduğunu gösteren bir fetvayı da götürdü. Ġmam-ı Rabbani'nin üstünlüğünü biliyordu. "Babama secde edersen seni kurtarabilirim" deyince, imam-ı Rabbani hazretleri bu fetvanın zaruret zamanında izin olduğunu, azimet ve din 740 bütünlüğünün secde etmemek olduğunu, ecel gelince, ölümden hiçbir Ģeyin kurtaramayacağını söyledi ve secde etmeyi kabul etmedi. Çocuklarını ve talebelerini bırakıp sultana yalnız gitti. Kendisine yapılan iftiralara karĢı sultana güzel ve doyurucu cevaplar verdi. Sultan yüksek hakikatleri anlayabilecek birisi olmadığı halde, neĢelendi ve serbest bırakıp özür diledi. Hatta sultana kendisine yapılan iftiraların asılsız olduğunu açık delillerle anlatırken, orada bulunan ateĢe tapıcı Hinduların büyük bir kumandanı, imam-ı Rabbani hazretlerinin dinde olan kuvvetini, sözlerini, lezzet ve kıymetini görerek müslüman oldu. Sultanın ikna olduğunu gören iftiracı sapıklar; "Bunun adamları çoktur. Sözleri bütün memlekette yürürlüktedir. Bunu serbest bırakırsak bir karıĢıklık çıkabilir" diyerek, uzun konuĢmalardan sonra sultanı aldattılar. Sultan, imam-ı Rabbani hazretlerinin, memleketin en sağlam ve korkunç kalesi olan Guwalyar Kalesi'ne hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hadiseye çok üzülen talebeleri sultana isyan etmek istediler. Bunu yapabilecek güçte idiler. Fakat imam-ı Rabbani hazretleri onları rüyalarında ve uyanık iken bundan men etti. Sultana hayır dua etmelerini emredip; "Sultanı incitmek bütün insanlara zarar verir" buyurdu. Kendisi de sultana hep hayır dua ediyordu. Sultanın veziri, koyu bir muhalif olduğundan, zindanda, imam-ı Rabbani hazretlerinin baĢına kardeĢini tayin etmiĢ ve çok Ģiddetli davranmasını emretmiĢti. Bu görevli ise ondan çeĢitli kerametler, üzülmek yerine heybet, sabır ve hatta neĢe görerek tevbe etti. Bozuk itikadını terk edip Ehl-i sünneti seçti ve halis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kâfir, onun bereketi ve sohbetleri ile müslüman olmakla Ģereflendi. Birçok günahkâr tevbe etti. Hatta bazıları yüksek âlim oldu.( Cihângîr, Tüzük-i Cihângîrî, Aligarh 1864, s. 272) Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hapse girdikten sonra da mektuplarıyla insanları irĢada devam etti. Hapiste çektiği sıkıntılardan dolayı hiç Ģikâyetçi olmadı. Bilakis burada Mektûbât‘ta açıkladığı farklı makamlara ulaĢtı.( Ġmâm-ı Rabbânî, Mektûbât, III/10 (5. ve 6. mektuplar) Sultan Cihangir‘in oğlu ġâh Cihan, Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerine çok bağlı birisiydi. Onu ikna etmek ve hapisten çıkmasını sağlamak için Abdurrahman Müftü‘yü, içinde sultana saygı için eğilmenin cevazıyla alakalı fetvalar bulunan bazı fıkıh kitapları ile 741 birlikte yanına gönderdi. Ancak Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) azimet yolunu seçerek isteğini yerine getirmedi.( el-Hasenî, Abdulhayy b. Fahruddîn, Nüzhetü‟l-Havâtır ve Behcetü‟l-Mesâmi‟ ve‟nNevâzır, DâruĠbnHazm, 1. Baskı, Beyrut 1999, V/480) Neticede üç yıla yakın Gevâliyâr (Gwalior) kalesinde hapiste kaldıktan sonra Sultan Cihangir piĢman oldu ve Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerini hapisten çıkarttı ikram ve ihsanda bulundu. Bir müddet, asker arasında kalmasını istedi. Sonra serbest bırakıp, hürmetle vatanına gönderdi. Bu sohbetleriyle birçok kimse Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerine hayran kalıp, ona intisap etti. Hapisteki bu sıkıntılardan ve uğradığı dertlerden sonra, evvelce bulundukları hallerin ve makamların binlerce üstünde derecelere yükselmiĢ olarak memleketine döndü. Ġmam-ı Rabbani hazretleri önceleri; "YetiĢtiğim derecelerin üstünde, daha çok makamlar vardır. Onlara yükselmek celal sıfatı ile, sert terbiye edilmekle olabilir. ġimdiye kadar cemal sıfatı ile okĢanarak terbiye edildim" buyurmuĢtu. Talebesinden bir kısmına; "Elli ile altmıĢ arasında üzerime dertler, belalar yağacak" buyurmuĢtu. Buyurduğu gibi oldu. O makamlara da yükselmek nasip oldu. Müslümanların zayıf düĢtüğü, küfrün, sapıklığın, zulmetin, felsefecilerin ve sapık kimselerin her tarafı kapladığı bir zamanda, binlerce kâfir, çok sayıda fâsık ve facir onun güzel hallerini görüp, sohbetini iĢitip tevbe ederek salih müslüman oldu. Uzaktan yakından pek çok kimse, rüyada ve uyanık iken onu görerek yanına koĢmuĢ, huzuruna geldiklerinde gördüklerini aynen bulmuĢlardır. Âlim, salih, genç, ihtiyar binlerce kimse onu görüp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri zikreder olmuĢtur. Huzurundaki pek çok talebeyi hallere, yüksek derecelere kavuĢturmuĢtur. Her an kerametleri görülür feyz ve bereket yayardı. Kerametlerinin altı binden fazla olduğu bildirilmiĢtir. .( Hindistan‟da eski bir Racalık ve idare merkezi olan Gevâliyâr bugün Medya PradeĢ eyaletinde kendi adını taĢıyan ilin merkezi olup tarihî Hindistan‟ın en önemli yollarından birinin üzerinde ve yaklaĢık 90 m. yüksekliğindeki sarp bir kayalığın tepesinde bulunan bir kalenin etrafında teĢekkül etmiĢtir. Kale, Hindistan‟ın en eski ve en zor ele geçirilen kalelerinden biri olmasıyla ünlüdür. K.A.Nızamı, “Gevâliyâr”, DĠA, XIV/38. ġarkpûrî, Sâhibzâde Cemîl Ahmed, Meslek-i Müceddîd, Hakikat Kitabevi, Ġstanbul 2010, s. 12; Necip Fazıl, BaĢbuğ Velîlerden, Büyük Doğu 742 Yay., 11. Baskı, Ġstanbul 2009, s. 311. en-Nedvî, Ebu‟l-Hasen, el-Ġmâmü‟sSerhendî, Dâru‟l-Kalem, 2. Baskı, 1994, s. 149) MÜCEDDĠD-Ġ ELFĠ SANĠ DENĠLMESĠ Mevlânâ Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) sünnetleri ihyâ edip bid‘atleri yok eden bir Müceddîd‘di. Hindistan‘da peyda olmuĢ olan birçok fasit inancı kaldırarak, müstakim yolun temellerini yeniden ortaya koydu. Hinduizm‘den ithal edilmiĢ olan birçok uygulamayla amansızca mücadele etti. Nitekim onun bid‘atlerle olan mücadelesi, yazmıĢ olduğu eserlerinde de görülmektedir. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Mektûbât‘ında Ģöyle buyurmuĢtur: “Kıymetli evladıma ve onun dostlarına yapacağım en önemli vasiyet, sünnet-i seniyye‟ye ittiba etmeleri ve razı olunmamıĢ olan bid‟atten kaçınmalarıdır. Öyle ki bu zamanda Ġslam‟a gurbet arız olmuĢ, Müslümanlar garip kalmıĢlardır. Aynı Ģekilde onların gariplikleri zamanın geçmesiyle birlikte artacak, hatta yeryüzünde Allah diyecek bir kiĢi bile kalmayacak, sonunda da kıyamet insanların en Ģerlileri üzerine kopacaktır. O halde kurtuluĢa eren kimse, terk edilmiĢ olan bir sünneti dirilten, yapılan bid‟atlerden bir bid‟ati yok eden kimsedir.( Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) bu cümleleri Mahdumzade Hâce Muhammed Abdullah‟a yazmıĢtır..Ġmâm-ı Rabbânî, Mektûbât, II/34 (23. Mektup) BeĢerin Efendisi olan Hazreti Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) Ģöyle buyurmuĢtur: ا َةسيَة َةزي ا ْةختِةالَةفً َةم ْةه يَة ِةع ْةش ِةمىْة ُةكْةم بَة ْةعِةذي فَة ِةوهًُة ا فَةإ ْةن َةعْةب ًذا َةحبَة ِةشيّةً ِة ا َةع ِةة َةوإ َةوالطه ِة َةىي هَّللاِة َةوال هس ْةمع تَةقْة ِة و ِةصي ُةكْةم ب ُة أ ِةجِةذ َةىا الىه ِة َةو َةع ُّضىا َةعلَةْةيهَةا ب ِةهَةا َةم هس ُةكىا ب َةم ْةهِةذيِّي َةه ال هزا ِةشِةذي َةه تَة ْة ُةخلَةفَةا ِةء ال ْة ِةة ال ُةسىهتِةً َةو ُةسىه ِة َةعلَةْةي ُةكْةم ب َةكثِةي ًزا فَة ْةذ َةع ٍةة َة الَةلَةةٌة ِة َةو ُةك ه ب ْةذ َةعةٌة ِة ٍةة ب هن ُةك ه ُةم ْةح َةذ َة ِة ِةر فَةإ ُةمى ِةيها ُةكْةم َةو ُةم ْةح َةذ َةا ِةت ااُة َةوإ ―Size, Allah‟tan korkmayı ve baĢınızdaki idareci, HabeĢli bir köle de olsa dinleyip itaat etmenizi vasiyet ediyorum. Benden sonra hayatta kalanlar, birçok ihtilâf görecekler. ĠĢte o zaman benim sünnetime ve hidayet edilmiĢ olan Hulefâ-i RâĢidîn‟in sünnetine, azı diĢlerinizle ısırırcasına sımsıkı sarılın. Dinde sonradan çıkma iĢlerden sakının. Çünkü bu Ģekilde sonradan ortaya atılmıĢ olan her Ģey bid‟attir. Her bid‟at ise sapıklıktır.‖ YetmiĢ bin velînin serdarı olan Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretleri ikinci bin yılın Müceddîdi addedilmiĢtir. Müceddîd, ―tecdîd‖ mastarından müĢtak olup, ―yenileyen‖ anlamına gelir. (ez- 743 Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud, el-A‟lâm, Dâru‟l-‟Ġlm li‟l-Melâyîn, I/142.Ġbrâhîm Mustafa, Ahmed Ziyat, Hâmid Abdülkâdir, Muhammed enNeccâr, el-Mu‟cemü‟l-Vesît, “c-d-d” md., Dâru‟d-Da‟ve, Kahire, I/109.) Ebû Hureyre‘den (Radıyallahu Anh) rivayet edildiğine göre, Peygamber Efendimiz (Sallallâhü Aleyhi ve Sellem) Ģöyle buyurmuĢtur: َةم ْةه يُة َةجِّذُةد لَةهَةا ِةديىَةً ِةة َةسىَة ٍةة ِةس ُةك ِّ ِةمائَة ْة همِةة َةعلَةً َةرأ هن هَّللاَة يَةْةب َةع ُةث لِةهَة ِةذِةي اْةاُة ِة إ “ġüphesiz ki, Allah (Celle Celâlühû) bu ümmete her yüz sene baĢında ümmet için din(iĢlerin)i yenileyecek zatlar gönderir”.( Ebû Dâvûd, Melâhim 1; Hâkim, Müstedrek, IV/567 (No: 8592); Taberânî, el-Mu‟cemü‟l-Evsat, VI/323; Ricâlinin tamamı sika olup, isnadı sahihtir. bkz. el-„Azîmâbâdî, Ebu‟t-Tayyib, Avnü‟l-Ma‟bûd, Dâru‟lKütübi‟l-„Ġlmiyye, Beyrut 1415, II/260; Ġbn Hacer, Fethu‟l-Bârî, Dâru‟lMa‟rife, Beyrut 1379, XIII/295; Molla el-Kârî, Ali b. Muhammed, Mirkâtü‟l-Mefâtih ġerhu MiĢkâtü‟l-Mesâbîh, Dâru‟l-Fikr,Beyrut2002,I/32)

Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Mektûbât‘ta Ģöyle buyurmuĢtur: “Her yüz (sene) baĢında bir Müceddîd gelip geçmiĢtir. Lakin yüz (senenin) Müceddîdi bin (senenin) Müceddîdi gibi değildir. Aralarındaki fark yüz ile bin arasındaki fark gibidir; hatta daha da fazladır. Müceddîd olan zat, o müddet içerisinde ümmete gelen varidâtın kendisi vasıtasıyla geldiği kimsedir. Ġsterse o vaktin kutupları, evtâdı, ebdâli ve nücebâsı bulunmuĢ olsun.”( Ġmâmı Rabbânî, Mektûbât, Siraç Kitabevi, Ġstanbul, II/13 (4. Mektup) Mustafa Ġsmet Garibullah Büyük ġeyh Efendi (Kuddise Sirruhû) Risâle-i Kudsiyye‘de Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin Tecdîd makamı hakkında Ģöyle buyurmuĢtur: Husûsa elf-i sânîde Müceddîd, Ahmedü‟l-Fârûki‟s-Serhendî ceyyid. Turuk usûlini tasfîye ve tecdîd, O etti feyzi zâhir hem de şâhid. Bu feyzi bul azîz Hakk‟a gidelim, Cemâl-i bâ kemâle seyr idelim.(Mustafa Ġsmet Garibullah, Risâle-i Kudsiyye, s. 71; trc. Mahmud Ustaosmanoğlu, II/353) Zamanının âlimleri, imam-ı Rabbani hazretlerine Sıla ismi ile hitap ettiler. Sıla, birleĢtirici demektir. Çünkü o, tasavvufun 744 Ġslamiyet‘ten ayrı bir Ģey olmadığını Ġslamiyet‘e uygun bir Ģey olduğunu ispat ederek, ahkâm-ı Ġslamiye ile tasavvufu vasl etmiĢ, birleĢtirmiĢtir. Bir hadis-i Ģerifte; "Ümmetimden Sıla isminde biri gelir. Onun Ģefaati ile çok kimseler Cennete girer" buyurularak onun geleceği haber verilmiĢtir. Bu hadis-i Ģerif, imam-ı Süyuti'nin Cem'ülCevami kitabında vardır. Ġmam-ı Rabbani hazretleri bir mektubunda; "Beni iki derya arasında "Sıla" yapan Allah‟u Teâlâ‟ya hamd olsun" diye dua etmiĢtir. Eshabı, talebeleri ve sevenleri arasında "Sıla" ismiyle meĢhur olmuĢtur. Hadis-i Ģerifte müjdelenen "Sıla" ismini ondan evvel hiç kimse almamıĢtır. Ġmam-ı Rabbani hazretleri, Müceddid-i elf-i sanidir. Yani hicri ikinci binin müceddididir. Eski ümmetler zamanında, her bin senede yeni din getiren bir resul gönderilirdi, yeni din öncekini değiĢtirip, bazı hükümleri kaldırırdı. Her yüz senede de bir Nebi gelir, din sahibi peygamberin dinini değiĢtirmez, kuvvetlendirirdi. Hadis-i Ģerifte, bu ümmete ise, her yüz yılbaĢında Ġslam dinini kuvvetlendiren bir âlim geleceği haber verilmektedir. Peygamber efendimizden sonra peygamber gelmeyeceğine göre, kendisinden bin sene sonra, Ġslam dinini her bakımdan ihya edecek, dine sokulan bid‟atleri temizleyip, asr-ı seadetteki temiz haline getirecek, zahiri ve batıni ilimlerde tam vâris, âlim ve arif bir zatın olması lazımdı. Hadis-i Ģerifler bunu bildirmektedir. Bu mühim hizmeti imam-ı Rabbani hazretleri yapmıĢtır. Bütün Ġslam âlimleri, bu zatın imam-ı Rabbani hazretleri olduğunda ittifak etmiĢlerdir. Peygamberimizden tam bin sene sonra ilim ve irĢad kürsüsüne mutlak olarak oturup, cihanı Resulullahın nurları ile aydınlattı. Bid‘atleri temizleyip Ġslam dinini ihya etti. Onun zamanında Hindistan'da ve hatta bütün Ġslam âleminde baĢ gösteren sapık fikirler, bozuk inanıĢlar yayılmaya baĢlayıp, büyük fitneler çıkmıĢtı. Ayrıca tasavvufta vahdet-i vücudu anlatan sözler, müslümanlar arasında çeĢit çeĢit Ģekillere sokuldu. Bu yüksek ve kıymetli bilgi anlaĢılamadı. Birçok cahil, büyüklerin sözlerinin manalarını anlamayarak zamanla dinden çıktı. Ġslamiyet‘e karĢı olanlar da bunu fırsat bilip, müslümanları doğru yoldan ayırmak için çalıĢtılar. Böylece tasavvuf bilgileri ile Ġslamiyet‘in hükümleri arasında ayrılık ve çatıĢma varmıĢ gibi, ikisi birbirinden ayrıymıĢ gibi gösterilerek, müslümanlar çeĢitli isimler altında birbirlerinden ayrılmaya ve 745 birbirlerine düĢman edilmeye çalıĢıldı. Ġmam-ı Rabbani hazretleri baĢta vahdet-i vücud bilgileri olmak üzere, yanlıĢ anlaĢılan daha birçok meseleyi gayet açık bir Ģekilde izah ederek, insanların zihinlerini ve kalblerini, yanlıĢ ve bozuk inanıĢlardan, bid‘atlerden temizledi. Hakkı bâtıldan ayırıp, Peygamberimizin hak ve doğru yol olduğunu haber verdiği Ehlisünnet itikadını her yere yaydı. Genç-ihtiyar herkes ve birçok âlim onun etrafında toplandı. Kendisine ilk defa (Müceddid-i elf-i sani) ismini veren, zamanının en büyük âlimlerinden Abdülhakim-i Siyalkuti'dir. O zamanın diğer büyük âlimleri de onu methedip övmüĢlerdir. Hace Muhammed Bakibillahın talebesinin en büyüklerinden ve en yüksek âlimlerden olan Seyyid Mir Muhammed Numan diyor ki: "Ġmam-ı Rabbani'ye tâbi olmayı hocam bana söyleyince, buna lüzum olmadığını anlatmak için; "Kalbimin aynası ancak sizin parlak kalbinizin nuruna karĢı duruyor" dedim. Hocam sert bir sesle; "Sen, Ahmedi ne sanıyorsun? Onun, güneĢ olan nuru, bizler gibi binlerce yıldızı örtmektedir" buyurdu. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin talebelerinin meĢhurlarından olan Muhammed HaĢim-i KeĢmir Ģöyle anlatmıĢtır: "Bir gün Hazret-i İmamın huzurunda oturuyordum. Onlar marifetleri yazıyordu. Aniden bevl sıkıştırması sebebiyle kalkıp helaya gitti. Fakat hemen süratle dışarı çıktı. Böyle süratle helaya girip, hemen aceleyle dışarı çıkmalarına hayret ettim. "Bunun sebebi nedir?" dedim. Heladan çıkar çıkmaz suibriğini istedi ve sol elinin baĢparmağının tırnağını yıkadı ve ovaladı. Sonra tekrar helaya girdi. Bir müddet sonra çıkınca buyurdu ki: "Bevl sıkıştırdı, acele ile helaya girdim ve oturdum. Gözüm tırnağımın üzerine gitti. Üzerinde siyah bir nokta vardı. Kalem yazıyor mu diye kontrol etmek için bunu yapmıştım. Hâlbuki o nokta Kur'an-ı kerimin harflerini yazarken kullanılırdı. Orada oturmayı doğru görmedim ve edep dışı buldum. Bevl sıkıştırmasından dolayı sıkıntı çektimse de, bu sıkıntı bir edebi terk etmenin vereceği sıkıntının yanında çok az geldi. Dışarı çıktım. O siyah noktayı yıkadım ve tekrar içeri girdim." Bir gün, hâfızlardan biri, kendi minderlerinden aĢağı bir minder koyup üzerine oturarak, Kur'an-ı kerim okumaya baĢladı. Ġmam-ı Rabbani hazretleri bu durumun farkına varıp, hemen üzerinde 746 oturduğu yüksek minderi bir kenara çekip yere oturdu. Hiçbir zaman Kur'an-ı kerim okumakta olan hâfızdan yüksekte oturmazdı." Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin fıkıh meselelerinde ilmi çoktu ve her meseleye anında cevap verebilecek bir derecedeydi. Usul-i fıkıhta da tam bir maharet sahibiydi. Fakat ihtiyatının çokluğundan, çoğu zaman kıymetli fıkıh kitaplarına baĢvururdu. Seferde ve hazarda bazı kıymetli fıkıh kitaplarını yanında bulundururdu. Onların bütün gayreti, müftabih yani fıkıh âlimlerinin üzerinde ittifak ettikleri fetvalara, daima uymaktı. Bazı fıkıh âlimlerinin caiz dediği, bazılarının mekruh dediği bir iĢte, o kerahet tarafını tercih eder ve o iĢi yapmazdı. "Bir meselenin yapılmasında ve yapılmamasında, helal ve haram olmasında ihtilaf olursa, yapılmaması ve haram tarafını tercih etmeyi mümkün olduğu kadar elden kaçırmamalıdır" buyururdu. Sünnet‟e Bağlılığı Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) gece-gündüz ibadet ederdi. Tam bir itmi‘nân, huzûr ve cem‘iyyetle teheccüd namazı kılardı. Teheccüd namazından sonra tam bir huĢû‘ ve istiğrâk ile murâkabeye otururdu. Sabah namazının sünnetini evde kıldıktan sonra zikre oturur, mescide gidene kadar bu hal üzere devam ederdi. Sabah namazını müridanıyla birlikte kıldıktan sonra iĢrak vaktine kadar zikirle meĢgul olur, iĢrak namazını kıldıktan sonra evine giderdi. Oruç tutmaya ve nafile ibadetlere çok önem verirdi.( EbûDâvûd, Sünnet 5; Tirmizî, Ġlim 16; Nesâî, „Îdeyn 22; ĠbnMâce, Mukaddime 7; Dârimî, Mukaddime 16,23; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV/126; Bkz. el-„Azîmâbâdî, Ebu‟t-Tayyib ġemsü‟l-Hakk, „Avnü‟l-Ma‟bûd, Dâru‟l-Kütübi‟l-„Ġlmiyye, Beyrut 1415, XII/235; ĠbnReceb el-Hanbelî, Zeynüddîn b. Ahmed, Câmi‟u‟l-„Ulûm ve‟l-Hikem, Dâru‟s-Selâm, 2004, II/781; Ġmâm-ı Rabbânî, a.g.e., I/159 (186. Mektup) .Muhammed Fazlullah el-Fârûkî, Umdetü‟l-Makâmât, çev. Süleyman Kuku, Damra Yayınları, s. 164) Mânevî Derecesi Mevlânâ Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) yüce makamlara ve pek kıymetli mertebelere sahipti. Kendisinden ziyadesiyle harikulâde haller, apaçık kerametler zuhur ederdi. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin büyük oğlu olan Hâce Muhammed Saîd‘den (Kuddise Sirruhû) Ģöyle nakledilmiĢtir: Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû), hayrolsun, Ģer olsun, meydana gelmeden önce Allah‘u Teâlâ‘nın izniyle, neyi haber verirse o aynen 747 gerçekleĢiyordu. (Hâce Muhammed Sa‟îd (Kuddise Sirruhû) Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin ikinci oğludur. 1005 senesinde dünyaya gelmiĢtir. Ġlminin bir kısmını babasında, bir kısmını da ġeyh Tâhir el-Lâhorî‟nin (Kuddise Sirruhû) yanında tamamlamıĢ olup, yüksek makamlar sahibi bir zattı. el-KiĢmî, Zübdetü‟l-Makâmât, s. 273. el-Hânî, Abdülmecîd b. Muhammed, el-Hadâiku‟l-Verdiyye, thk. Muhammed Hâlid el-Harse, Dâru‟l-Beyrûtî, 1. Baskı, DimaĢk 1997, s. 251 Rivayet edildiğine göre bir gün müritlerinden on kiĢi ayrı ayrı Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerini iftara çağırdı. Hepsinin de isteğini müspet cevapladı. Aynı anda ayrı ayrı mekânlarda, on kiĢinin birden iftar sofrasında bulundu.) Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin kerametlerinden birisi de, hapisteyken Cuma namazına çıkmasıdır. Çok sıkı bir koruma ve kalenin aĢılması imkânsız duvarlarına rağmen Cuma namazına çıkar, sonra da geri gelirdi. Ama kimsenin nasıl çıktığına dair hiçbir bilgisi yoktu.( en-Nebhânî, Yusuf b. Ġsmail, Câmi‟u Kerâmâti‟l-Evliyâ, Merkez-i Ehl-i Sünnet Berakâti Rızâ, Furbender 2001, I/556; Muhammed Mazhar el-Fârûkî, Menâkıb ve Makâmât-ı Ahmediyye-i Sa‟îdiyye (Muhammed Ma‟sum Fârûkî içinde), trc. Ahmed Fârûk Meyan, Salah Bilici Kitabevi, Ġstanbul, s. 21 .el-Kâzânî, Muhammed Murâd b. Abdulah, Nefâisü‟sSânihâtZeylüKitâbiReĢehât „Ayne‟l-Hayât, Dâru‟l-Kütübi‟l-‟Ġlmiyye, Beyrut 2008, s. 470) Mevlânâ Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) oğullarına gönderdiği bir mektupta özet olarak Ģöyle buyurmuĢtur: ―Bugün meydana gelen bir muameleyi yazıyorum, iyice kulak vererek dinlemeniz gerekir… Sabah (zikir) halkasından sonra uyudum. Rüyamda Peygamber Efendimiz (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem)‘i gördüm. MeĢâyihın halifelerine icazet verdiği gibi bana icazet yazarak verdi. Samimi arkadaĢlardan birisi de bu muameleye aracı oluyordu. O esnada, icazet imzasında bir aksaklık olduğu zuhur etti. Bunun üzerine bu hizmete aracı olan arkadaĢımız icazeti, Hazreti Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem)‘e götürdü. Sonra Peygamber Efendimiz (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) icazetin arkasına baĢka bir icazet yazdı veya orada bulunan, kim olduğunu çıkaramadığım birine yazdırdı. Hazreti Peygamber (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem) icazeti yazdıktan sonra mührü ile de süsledi. Ġcazetin içeriği ise bana dünya icazetine karĢılık ahiret icazetinin ve Ģefaat makamından bir payın verildiğiydi.‖ 748 Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretleri Müslümanlara iki harikulâde miras bırakmıĢtır. Birisi eserleri diğeri ise oğullarıdır. Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) hazretlerinin baĢta Silsile-i Aliyye‘nin yirmi beĢinci halkası olan, Mevlânâ Muhammed Masum (Kuddise Sirruhû) olmak üzere oğullarının hepsi, kâmil ve fazıl zatlardı. Oğulları dıĢında birçok fazilet sahibi zatlar yetiĢtiren Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Horasan, Bengal, Medine-i Münevvere, Sehârenfûr, Lâhor, Kâbil, Belh ve Tâlekân gibi önemli merkezlere halifeler göndererek bu bölgelerde Ġslam‘ın yayılmasına vesile olmuĢtur.(Ġmâm-ı Rabbânî, a.g.e., III/149 (106. Mektup).] Hocazâde Ahmed Hilmi, Hadîkatü‟l-Evliyâ, Ġstanbul 1318, s. 102.en-NakĢibendî, Necmüddîn b. Muhammed, Hulâsatu‟l-Mevâhib, haz. Ġbrahim Tozlu, Semerkand Yay., 15. Baskı, Ġstanbul 2015, s. 264) Ġmam-ı Rabbani hazretleri, benzeri az yetiĢen, müstesna bir Ġslam âlimi ve büyük bir mürĢid-i kâmildir. Peygamber efendimizin vefatından bin sene sonra da Ġslam düĢmanları dine, imana insafsızca saldırmıĢlardı. Allahü teâlâ kullarına acıyarak, imam-ı Rabbani gibi bir müceddid yarattı. Ona derin ilimler ihsan eyledi. Onun vasıtasıyla din düĢmanlarının korkunç saldırısını durdurdu. Hakkı bâtıldan ayırıp, çok kalblerden bâtılı kaldırdı. Bu yüce Ġmamın mektup ve kitapları, insanları gafletten uyandırdı. Dünyaya ıĢık saldı. Yani Allahü teâlâ onu, Peygamber efendimizden bin sene sonra, din-i Ġslamı yenilemek ve kuvvetlendirmek için göndermiĢti. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin dine yıllarca yaptığı bu büyük hizmetleri, sağlam, ikna edici delillerle sapık fikirlerinin çürütüldüklerini, Ehl-i sünnet itikadının ve doğru din bilgilerinin yayıldığını, bid‘atlerin kalktığını gören bazı sapık kimseler, ona cephe aldılar haset ve iftira etmeye baĢladılar. Bunun için bazı kimselerin cefa oklarına, eziyet ve iftiralarına hedef oldu. Nice âlimlerin, fadılların, kâmillerin kendi yollarından ayrılıp, rehberlerini bırakıp, etrafına ve hizmetine koĢuĢmaları ise, hasetlerini daha da artırdı. Ġmamı tehlikeye düĢürmek için, hilelere baĢladılar. Mesela, Cüneyd-i Bağdadi, Bayezid-i Bistami gibi büyük meĢayihi aĢağı görüyor diyerek, cahil tabakayı aldattılar. Yüksek meĢayihin bildirdiği vahdet-i vücudu inkâr ediyor, diyerek, görüĢü kısa kimseleri Ġmam'dan soğutmaya baĢladılar. Onu sevenlere de; 749 "MeĢayih-i izamı inkâr ediyor, Allah‘u Teâlâ‘nın marifetine vasıtasız olarak kavuĢtum diyor" dediler. ÇeĢit çeĢit iftiralarda bulundular. Ġmam-ı Rabbani Hazretlerinin fıkıh meselelerinde ilmi çoktu ve her meseleye anında cevap verebilecek bir derecedeydi. Usul-i fıkıhta da tam bir maharet sahibiydi. Fakat ihtiyatının çokluğundan, çoğu zaman kıymetli fıkıh kitaplarına baĢvururdu. Seferde ve hazarda bazı kıymetli fıkıh kitaplarını yanında bulundururdu. Onların bütün gayreti, müftabih yani fıkıh âlimlerinin üzerinde ittifak ettikleri fetvalara, daima uymaktı. Bazı fıkıh âlimlerinin caiz dediği, bazılarının mekruh dediği bir iĢte, o kerahet tarafını tercih eder ve o iĢi yapmazdı. "Bir meselenin yapılmasında ve yapılmamasında, helal ve haram olmasında ihtilaf olursa, yapılmaması ve haram tarafını tercih etmeği mümkün olduğu kadar elden kaçırmamalıdır." buyururdu. Muhammed HaĢim-i KeĢmir Ģöyle anlatmıĢtır: "Seyyidlerden bir genç, medresede talebe idi. Onunla arkadaĢlık ederdik. Bir gün ağlayarak yanıma geldi ve baĢından geçen bir hadiseyi anlattı. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin büyük bir kerametini görmüĢtü. Dedi ki: "Hazret-i Ali'ye karĢı savaĢanları, hele Hazret-i Muaviye'yi sevmezdim. Bir gece senin üstadın Ġmam-ı Rabbani'nin Mektubat'ını okuyordum. Okuduğum yerde; "Ġmam-ı Enes bin Malik buyurdu ki: "Hazret-i Muaviye'yi, sevmemek onu kötülemek, Hazret-i Ebu Bekri ve Hazret-i Ömeri sevmemek bunları kötülemek gibidir. Ona sövene, bunlara sövene verilen cezayı vermek lazımdır" yazılı idi. Bunu okuyunca, canım sıkıldı ve yerinde olmayan bir yazıyı buraya yazmıĢ dedim. Mektubat'ı yere attım. Yatağıma uzandım. Uyudum. Rüyamda, senin o büyük üstadın öfkeli ve kızgın bir halde yanıma geldi. Ġki mübarek elleri ile kulaklarımı çekti ve; "Ey cahil çocuk! Sen bizim yazdığımızı beğenmiyorsun ve kitabımızı fırlatıp, yere atıyorsun. Benim yazımı okuyunca ĢaĢaladın ve inanmadın. Ama gel, seni bir zata götüreyim de gör! Resulullah efendimizin eshabını sevmediğin için, aldandığını ondan iĢit" buyurdu. Beni çekerek, bir bahçeye götürdü ve kapısında bırakıp kendisi yalnızca ilerledi. Uzakta görünen büyük bir odaya doğru yürüdü. Orada nur yüzlü, büyük bir zat oturuyordu. Çekinerek ve saygı ile o zata selam verdi. Önünde diz çöküp oturdu. Ona bir Ģeyler söylüyor, beni gösteriyordu. Uzaktan bana bakıĢlarından benden bahsettiği anlaĢılıyordu. 750 Biraz sonra senin o yüksek üstadın imam-ı Rabbani, kalktı. Beni çağırdı. "Bu oturan zat, Hazret-i Ali'dir. Ġyi dinle! Bak ne buyuruyor" dedi. Yanlarına gidip, selam verdim. "Sakın, sakın! Resulullah efendimizin ashabına karĢı, kalbinde bir dargınlık bulundurma! O büyüklerden hiçbirini, asla kötüleme. Aramızda muharebe Ģeklinde görünen iĢlerimizin, hangi iyi niyetlerle yapıldığını, biz ve o kardeĢlerimiz biliriz!" dedi. Senin yüksek hocanın adını söyleyerek; "Bu zatın yazılarına da sakın karĢı gelme!" buyurdu. Bu nasihati dinledikten sonra, kalbimi yokladım. Bu husustaki tereddüdün ve soğukluğun, kalbimden çıkmadığını gördüm. Bu hâlimi hemen anladı. Öfkelendi. Senin yüksek hocana bakarak; "Bunun gönlü daha temizlenmedi. Ġyi bir tokat vur!" dedi. ġeyh hazretleri, kuvvetli bir tokat vurdu. Tokadı yiyince, kendi kendime; "Bunu sevdiğim için onlara düĢmanlık etmiĢtim. Halbuki kendisi onlara düĢmanlığımdan bu kadar çok incinmektedir. Bu halden vazgeçmeliyim!" dedim. Kalbimi yokladım. DüĢmanlık, kırgınlık kalmamıĢ, tertemiz buldum. O anda uyandım. ġimdi de kalbim o kinden temizlenmiĢtir. O rüyanın, o sözlerin tadı, beni baĢka hale soktu. Kalbimde Allah‘tan baĢka hiçbir Ģeyin sevgisi kalmadı. Senin yüksek hocan imam-ı Rabbani'ye ve onun yazdıklarındaki marifete inancım iyice arttı." Ġmam-ı Rabbani hazretleri 1615 senesinde, elli üç yaĢlarında iken, talebelerinden çok sevdiklerine; "Benim ömrüm ve hayatım hakkındaki kaza-yı mübremin altmıĢ üç sene olduğunu ilham ile bana bildirdiler" buyurdu. Ve buna çok sevindi. Çünkü Peygamber efendimize tâbi olmasının çokluğu, yaĢ bakımından da uymakla belli oluyordu. Aynı zamanda bu hususta Hazret-i Ebu Bekir'e, Hazret-i Ömer'e ve Hazret-i Ali'ye de uymuĢ oluyordu. 1623 senesinde Ecmir'de iken; "Vefat etmemin yakın olduğuna dair iĢaretler, alametler görülmeye baĢladı" buyurdu. Serhend'de bulunan kıymetli oğullarına mektup yazıp; "Ömrümüzün sona ermesi yakındır" buyurdu. Babalarının hasreti ve ayrılığı ile yanan, evliyanın gözlerinin nuru kıymetli oğulları, bu mektubu alınca, babalarının bulunduğu yere hareket ettiler. Huzuruna kavuĢunca, bir gün, bu yüksek oğullarını hususi odaya çağırdı. Buyurdu ki: "Kıymetli oğullarım, bu dünyaya hiçbir Ģekilde nazarım ve bağlılığım kalmadı. Öbür dünyaya gitmek icap ediyor, gitme ve yolculuk alametleri görünmeye baĢladı." 751 Ġmam-ı Rabbani hazretleri Ecmir seferinden Serhend'e dönünce, artık evinde inzivaya çekildi. Bir müddet, beĢ vakit namaz ve Cuma namazı hariç, evden dıĢarı çıkmadı. Nur ve esrar menbaı olan hususi odasına; Muhammed HaĢim-i KeĢmi'den, yüksek oğullarından, talebelerinden ve hizmetçilerinden iki üç kiĢi hariç, baĢkalarının girmesi çok nadir oluyordu. Halveti seçtiği günlerden bir gün, soğuk bir nefes çekip; "ġeyh-ül-islam'ın (Ebu Ali Dekkak'ın) meĢrebi çok yükselince, meclisinde insan kalmadı" sözünü söyledi. Burada olduğu gibi, ömrünün sonuna doğru, imam-ı Rabbani hazretlerinin meĢrebi de o kadar yüksek oldu ki, talebelerinin en yüksekleri bile onun yanında mektebe yeni baĢlayan küçük çocuklar gibi kalıyorlardı. VEFATI Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin talebelerinden biri Ģöyle anlatmıĢtır:"Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin ömrünün son günlerinde, hasta olduğu sırada huzuruna çıkıp, birkaç günlüğüne memleketime gidip gelmek için izin istedim. "Birkaç gün dur!" buyurdu. Sonra tekrar arzedip; "Hemen gidip, döneceğim" dedim. "Birkaç gün sabret!" buyurdu. Fakat; "Gidip en kısa zamanda huzurunuza döneceğim" deyince, izin verdi ve: "Sen nerede, biz nerede, ilkbahar nerede?" mısraını okudu. Bu sözünden birkaç gün sonra vefat etti. Bu arada çok sadaka verdi ve büyük hayırlar yaptı. Esrar mahremlerinden, yakınlarından biri, bu sadaka ve hayratlarının çokluğunu görünce; "Bütün bu hayratlar, belaların giderilmesi için midir?" diye sordu. Buyurdu ki: "Hayır, belki de kavuĢmak Ģevki ile bunları yapıyorum. Ve Ģu beyti okuyup gözlerinden sevinç gözyaĢları döküldü: "Vuslat günüdür sırdaĢım âleme kucak açayım, Bu devletin, bu nimetin sevinçlerini saçayım." Muharrem ayının on ikinci günü buyurdu ki: "Bana bu dünyadan öbür dünyaya gitmeme kırk veya elli gün kaldığını bildirdiler. Mezarımı da gösterdiler." Bu sözleri dinleyenler üzüldüler ve ĢaĢa kaldılar. Ciğerlerindeki yara yeniden tazelendi. O günlerde, oğlu Muhammed Said bir gün, imam-ı Rabbani hazretlerini ağlarken gördü. Sebebini sordu. Cevabında; "Allahü teâlâya kavuĢmanın sevinci ile ağlıyorum" buyurdu. Yine oğlu; "Allah‘u Teâlâ, bu iĢi, bu dünyada çok sevdiklerinin isteğine bırakır. Mademki, siz bu kadar çok istiyorsunuz, elbette gidersiniz" diye arz etti. Bu sözü söyleyen 752 oğullarında bir değiĢme gördü ve buyurdu ki: "Muhammed Said! Allahü teâlânın gayretine dokunuyorsun." Oğlu; "Kendi hâlime üzülüyorum" dedi ve gayet samimi bir beyanla, dert ve elem dolu kalbini dıĢarı vururcasına; "Ey gönlümün süruru babacığım! Bize yaptığınız bu Ģefkatsizlik ve acımasızlık nedendir?" diye arz etti. Bunun üzerine; "Allah‘u Teâlâ sizden sevgilidir. Ayrıca bizim size Ģefkat ve yardımlarımız, vefat ettikten sonra, bu dünyadakinden daha çok olacaktır. Çünkü bu dünyada, insanlık icabı bazen ister istemez yardım ve teveccüh tam olmuyor. Hâlbuki öldükten sonra, beĢeri sıfatlardan tamamen ayrılma vardır" buyurdu. Bunu söylediği günden itibaren, o günleri saymaya baĢladılar. ġöyle ki, Safer ayının yirmi ikinci gecesi kalbleri hasta eshabına; "Bugün söylediğim günlerin kırkıncı günü geçmiĢ oluyor. Bakalım bu yedi-sekiz günde ne zuhur eder" buyurdu. Yine oğullarına buyurdu ki: "ġu arada hasıl olan birkaç günlük sıhhatte, Allahü teâlâ, Habibine tâbi olan bir insanda bulunabilecek bütün kemalatı bana ihsan eyledi." Oğullarının bu sözlerden kalbleri parçalandı. Çünkü, bu sözlerde Hz. Ebu Bekri Sıddıkın;"Bu gün dininizi tamam eyledim" âyet-i kerimesi gelince kalblerine gelen, yani Peygamber efendimiz vefat edecektir, ilhamından bir iĢaret bulunduğunu anladılar. Safer ayının yirmi üçü PerĢembe günü, derviĢlere, kendi mübarek elleriyle elbiselerini taksim etti. Kendi üzerinde pamuklu, sıcak tutan bir elbise bulunmadığı için, havanın soğukluğu tesir edip, tekrar sıtma hastalığına tutuldu ve tekrar yatağa düĢtü. Peygamber efendimiz hastalıktan kurtulup, az bir zaman sonra tekrar hasta olmuĢlar ve vefat eylemiĢlerdi. Ġmam-ı Rabbani hazretleri, bu hususta da ittiba'ı (uymayı) kaçırmadı. Bu hastalıktan evvel hizmetçilerinden birine; "Mangal için Ģu kadar liralık kömür al!" buyurdu. Biraz sonra tekrar yanına çağırarak; "Söylediğimin yarısı tutarında kömür al, çünkü bir ses kalbime, o kömürleri yakacak kadar zaman kalmadı diyor" buyurdu. Kömürün bir kısmını kendisi için ayırtıp, diğerini çocuklarına gönderdi. Kendisine ayrılmıĢ olan miktar, vefat ettiği gün tamamen bitmiĢti. Bu hastalık zamanında, yüksek ilimleri, çok fazla olarak kendi yüksek oğullarına anlattı. Bir gün ince hakikatleri beyanda o kadar uğraĢıyor ve bunun için o kadar konuĢuyordu ki, kıymetli oğulları Hace Muhammed Said; "Hazretinizin hastalığı bu kadar konuĢmanıza elveriĢli değildir, bu marifetlerin beyanını bir 753 baĢka zamana bıraksanız nasıl olur babacığım?" diye arz etti. Bunun üzerine: "Ey oğlum! Daha zaman ve fırsat var mı? Biliyorum ki, bir baĢka vakit, bu kadarını söylemeye de kuvvet ve kudret bulamıyacağım" buyurdular. Bu günlerde hastalığı Ģiddetli olmasına rağmen cemaatle namaz kılmayı terk etmedi. Ancak son dört-beĢ gün, yalnız baĢına namaz kıldı. Duaları, tesbihleri, salevatları, zikri ve murakabeyi, hiçbir eksiklik olmadan yapıyordu. Dinimizin ve hocalarının yollarının inceliklerinden hiçbirini terk etmiyordu. Bir gece, gecenin üçüncü yarısında kalkıp abdest aldı. Teheccüd namazını ayakta kıldı ve; "Bu bizim son teheccüdümüzdür" buyurdu. Vefatından biraz önce, kendinden geçme hali görüldü. Büyük oğlu, bu kendinden geçme halinin çokluğu, hastalığın Ģiddetinden mi, yoksa istiğrak (nurlara gömülme) sebebi ile midir, diye arz etti. Cevabında; "Ġstiğrak sebebi iledir. Çünkü bazı çok yüksek haller görünüyor. Bunun için onlara teveccüh ediyorum, tâ ki hepsini oldukları gibi görebileyim ve bunlarla her Ģeyim tamam ve kâmil olsun" buyurdu. Bu derin sırlardan kısaca yüksek oğullarının kulaklarına fısıldadı. Bu kendinden geçme halinden kurtulunca, ciğeri yaralı, kalbi yanık talebelerine elveda sözünü hatırlatan, vasiyetlerini söylemeye baĢladı. Bu vasiyetlerin çoğu; mutabeata, Peygamberimize tâbi olmaya teĢvik, sünnete yapıĢma, bid'atten kaçınma, zikir ve murakabeye devam etme hakkında idi. Buyurdu ki: "Sünnete çok sıkı sarılmak lazımdır." Bu sözleriyle de Peygamber efendimize uymak istemiĢlerdi. Çünkü Peygamber efendimiz vefat edecekleri zaman böyle nasihat eylemiĢlerdi. Abbad bin Sariye'den, Tirmizi ve Ebu Davud Ģöyle rivayet eder: "Resulullah efendimiz bize vaaz ediyordu. Bu vaazdan kalbler ürperiyor. Gözler yaĢarıyordu. Dedik ki: "Ya Resulallah! Bu sözleriniz veda vaazına benziyor, bize vasiyet ediniz." Resulullah aleyhisselam buyurdular ki: "Size vasiyetim olsun: Allah'tan korkunuz, bir köle bile emr-i ilahiyi bildirse dinleyiniz ve yapınız. YaĢayanlarınız çok Ģeyler görecek. O zaman benim ve Hulefa-i raĢidinin sünnetine gayet sıkı sarılınız, onu elden kaçırmayınız. Dinde bid'atten çok sakınınız. Çünkü bütün bid'atler dalalettir, sapıklıktır." 754 Ġmam-ı Rabbani hazretleri vasiyetine devamla Ģöyle buyurdu: "Dinimizin sahibi Resulullah efendimiz, nasihatlerin en incelerini bile; "Din nasihattır" hadis-i Ģerifi gereğince ihmal etmediler. Dinimizin kıymetli kitaplarından, tam tâbi olmak yolunu öğreniniz ve bununla amel ediniz. Vefat ettiği Safer ayının yirmi dokuzuncu Salı günü, gece kendine hizmet eden hizmetçilerine; "Çok zahmet çektiniz, bu sizin son zahmetinizdir" buyurdu. Sedirin üzerine yatınca, sünnet üzere sağ elini sağ yanağının altına koyup, zikirle meĢgul oldu. Büyük oğlu Muhammed Said, babasının sık sık nefes aldığını görünce; "Hâl-i Ģerifiniz nasıldır babacığım?" diye arzetti. "Ġyiyim ve kıldığım o iki rekât namaz kâfidir" buyurdu. Bundan sonra bir daha konuĢmadı. Yalnız Allahü teâlânın ismini söyledi ve biraz sonra da vefat etti. Peygamberlerin büyüklerinin çoğunun son sözleri namaz olmuĢtur. Bu hususta da Peygamberlerin Serverine tâbi oldu. Vefatı 1624 senesi, Safer ayının yirmi sekizi, güneĢ hesabı ile yirmi dokuzu, Salı günü kuĢluk vakti vaki oldu. O ay yirmi dokuz gün idi. Peygamber efendimizin vefat ayı olan Rebiül-evvel ayının ilk gecesi, Peygamber efendimizin huzuruna kavuĢtu. Hastalık ve humma çektiği günler, yaĢının sene adedi kadar olup, altmıĢ üç gün idi. Hadis-i Ģerifte; "Bir günlük humma, bir senenin kefaretidir" buyuruldu. Çektikleri hastalık, bu hadis-i Ģerifin manasına uygun oldu. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin nurlu bedeni yıkama tahtasının üzerine konulup, elbiseleri soyulunca, orada bulunanlar hazret-i Ġmamın namazda olduğu gibi ellerini bağladığını gördüler. Sağ elinin baĢparmağı ve küçük parmağını, sol elin bileğinde halka yaptı. Hâlbuki oğulları vefatından sonra, kollarını düzeltip uzatmıĢlardı. Yıkama tahtasına yatırırken, tebessüm etti ve bir müddet bu Ģekilde kaldı. Yıkayıcı, mübarek ellerini açıp düzeltti. Sol tarafa yatırdı, sağ tarafını yıkadı. Sağ tarafa yatırıp sol tarafını yıkayacağı zaman, orada bulunanlar, velilik kuvvetinin bir alameti olarak, zayıf bir hareketle ellerinin hareket ettiğini, bir araya geldiğini ve eskisi gibi tekrar sağ elinin baĢ ve küçük parmaklarının, sol elinin bileğinde halka yaptığını gördüler. Hâlbuki sağ tarafa yatınca, sağ elin sol el üzerine gelmemesi 755 icap ederdi. Bununla beraber öyle bir kuvvetle sol elini tutmuĢtu ki, ayırmak ve çözmek mümkün değildi. Kefene sardıkları zaman, yine ellerinin bağlandığı görüldü. Bu hal iki-üç defa vaki oldu. Nihayet oradakiler, bunda derin bir mana ve gizli bir sır olduğunu anlayıp, bir daha ellerini açmaya uğraĢmadılar ve oğulları Hace Muhammed Said; "Mademki, muhterem babam böyle istiyor, böyle bırakalım" buyurdu. Peygamber efendimiz hadis-i Ģerifte;"YaĢadıkları gibi ölürler" buyurdu. Bu, Allahü teâlânın büyük bir ihsanıdır. Dilediğine ihsan eyler. Onun ihsanı boldur. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin cenaze namazını, oğlu Hace Muhammed Said kıldırdı. Vefatında 63 yaĢında idi. Serhend'de evinin yanında defnedildi. Daha sonra Afganistan padiĢahı ġah-i Zaman, kabri üzerine büyük ve çok sanatlı bir türbe yaptırdı. Büyük oğlu Muhammed Said buyurdu ki:"Yüksek babamı, vefatından sonra rüyada gördüm. Allahü teâlânın kendisine verdiği büyük nimetlerden tam neĢe ve sevinçle anlatıyordu ve bununla iftihar ediyordu. Kendisine; "Canım babacığım, Ģükür makamından hiç kimseye bir nasip verdiler mi?" diye arzettim. "Evet, beni de Ģükredenlerden eylediler" buyurdu. Arzettim ki, Kur'an-ı kerimde mealen; "ġükreden kullar azdır" buyuruluyor. (Sebe' suresi: 13) Bu âyet-i kerimeden anlaĢılan, bu cemaatin, Peygamberler olduğudur. Yahut da Peygamberlerin en büyük eshablarıdır. Hz. Ebu Bekri Sıddık gibi deyince; "Evet, öyledir. Fakat beni hususi bir ihsan ve inayetle, o cemaate dahil eylediler" buyurdu. Ardında bıraktığı sayısız halife, daha kendisi hayatta iken görüĢlerini ve NakĢibendiliğin, adını onun hicrî II. binyılın müceddidi olma iddiasından alan Müceddidiyye kolunu yayma konusunda baĢarılı oldu. Sirhindî (Kuddise Sirruhû)‘nın NakĢibendiyye tarikatına intisap etmesi kendisinin de ifade ettiği gibi bütün ruhî terakkisinin temelini oluĢturmuĢtur. (Mektûbât, I, 567-568). Birçok mektubunda çeĢitli vesilelerle bu tarikatın üstün yanları olarak gördüğü hususları saymıĢtır. Bunların belki de en önemlisi NakĢibendiyye‘nin bidayetinin nihayeti içermesidir (indirâcü‘n-nihâye fi‘l-bidâye). Bu NakĢibendî terimini, sonunda cezbeye götüren bir sülûk yerine cezbenin sülûkten önce gelmesi Ģeklinde anlayan Sirhindî, bunun sûfînin müĢahede ettiği Ģeyleri Allah ile özdeĢleĢtirmesini önlediğine 756 ve onları ölçülü bir Ģekilde değerlendirmesine imkân sağladığına inanmaktadır .(Mektûbât, I, I, 136). Mektubatın Yazılması ĠĢte Ġmam Rabbânî‘nin bu mektupları, kimi zaman bilgilendirmeye, kimi zaman teĢvike kimi zaman da yol göstermek suretiyle toplumu diri ve canlı tutmaya yönelik bir görev ifa ediyordu. Dünya menfaati veya Ģahsi çıkar için değil, bilgilendirmek, uyarmak, toplumun dertlerini dile getirmek için devlet adamlarına yakınlaĢmayı gerekli görmüĢ, bunu diğer bilginlere de tavsiye etmiĢtir. Ona göre, eğer iyi niyetli, dünya menfaatinden uzak bilginler, sultana yaklaĢıp onu iyi ve doğruya yönlendirmez ve hukukun kurallarını uygulaması için telkinde bulunmazsa dünya menfaati gözünü bürümüĢ birtakım çıkarcı, bidatçı ve yaltakçı bilginler, devlet adamlarını yoldan çıkarır, halka zulmettirirler. Bunları engellemenin en geçerli yolu onlara bu fırsatı vermemektir. Tasavvufta Yeni bir Çığır Açması Ġmam Rabbânî, tasavvufta yeni bir çığır açmıĢtır. AĢırılıklara son vermiĢ, yanlıĢ anlaĢılmaya müsait olan ―vahdet-i vücud‖ görüĢünü reddedip ona alternatif olarak ―vahdet-i Ģuhud‖ tezini geliĢtirmiĢtir. Mektuplarından anlaĢıldığı kadarıyla fert planında Ġslam‘ı akaid, ibadet ve tasavvufun toplamı olarak kabul eder ve tasavvufun Ġslam‘dan soyutlanıp ayrı bir din gibi sunulmasına karĢı çıkar ve tasavvufu bir yaĢam biçimi olarak gören bir yaklaĢım sergiler. Bu meyanda tasavvufun bilgi kaynaklarından olan ―keĢf‖in yanılmazlığını pek kabule yanaĢmaz, onu ―ictihad‖a eĢdeğer kabul eder. Müçtehidin içtihadında isabeti kadar hatası da nasıl mümkünse, velinin de keĢfinde isabeti kadar yanılması öylece mümkündür. GörüĢünü benimser. Ġmam Rabbani, Hz. Peygamber‘in fiillerini, ibadet olarak yapılanlar ve örf ve adet kabilinden yapılan alıĢkanlıklar olmak üzere iki kategoriye ayırmakta, ibadetlerdeki sapmalara bidat demekte ve reddetmekte, bunun yanı sıra adet ve gelenek olarak yapılan Ģeyleri bidat olarak nitelememektedir. Çünkü bunların varlığı ya da yokluğu dinden çok toplumun geleneklerine bağlıdır. Bidatları inanç ve ibadetler alanına hasreden Ġmam Rabbânî, bidatların ―hasene‖ veya ―seyyie‖ olarak benimsenmesine de karĢı çıkar. Ona göre bütün bidatlar seyyie (kötü)dir. Çünkü her bidat bir sünneti ortadan kaldırmaktadır. Kıyas yoluyla yapılan içtihatları ise 757 bidat saymaz. Çünkü içtihat, ziyade bir Ģey ortaya koymak değil, nassların manasını kavramaktır.( Kannucî, Ebcedu'l-ulum, Beyrut, ts. III, 225-227. Abdülhak Ensari, ġeriat ve Tasavvuf, (trc. Yusuf Yazar), Ankara, 1991, s. 44-45. Ġmam Rabbânî Ahmed es-Serhendî, el-Mektûbât, Fazilet NeĢrityat, Ġstanbul, ts. I, 64 (48. Mektup). Bkz. Abdulkadir Ensarî, a.g.e., s. 39-46. 10 Mektûbât, I, 346 (47. Mektup). 11 a. eser., I, 346 (292. Mektup). 12 a. eser., I, 481 (231. Mektup) Ġnancın asıl olduğunu, inanç olmaksızın yapılacak amellerin ise faydasız olacağını çeĢitli mektuplarında dile getiren Ġmam Rabbânî, özellikle toplumun sağlıklı bilgilendirilmesi için akaid ve ibadetler gibi temel konulardaki kitapların toplumun anlayacağı dilde yazılmasına büyük önem vermiĢtir. Herkesin Arapça öğrenmesi zor olduğuna göre, kiĢiler hangi dili konuĢuyorsa temel konularda bilgi edinebilmesi için konuĢtuğu dilde yazılan eserlere ihtiyaç duyar. Onların bu ihtiyaçlarını gidermek ise âlimlerin üzerine düĢmektedir. KERAMETLERĠNDEN BĠR DEMET Müslümanların zayıf düĢtüğü, küfrün, zulmetin ve sapık kimselerin her tarafı kapladığı bir zamanda, binlerce kâfir Ġmâm-ı Rabbaninin elinde Müslüman oldu. Çok sayıda fasık ve facir onun güzel hallerini görüp, sohbetini iĢitip tövbe ederek doğru yolu buldu. Uzaktan yakından çok kimseler, rüyada ve uyanık iken onu görerek yanına koĢmuĢ, huzuruna geldiklerinde gördüklerini aynen bulmuĢlardır. Âlim, sâlih, genç, ihtiyar binlerce kimse onu görüp sohbetinde bulununca, feyz alarak kalpleri zikreder olmuĢtur. Huzurundaki çok sayıda talebeyi hallere, yüksek derecelere kavuĢturmuĢtur. Her an kerametleri görülür, feyz ve bereket yayardı. Kerametlerinin altı binden fazla olduğu bildirilmiĢtir. EDEBE RĠÂYET Bir gün, hâfızlardan biri, kendi minderlerinden aĢağı bir minder koyup üzerine oturarak, Kur‘ân-ı kerîm okumağa baĢladı. Ġmâm-ıRabbânî hazretleri bu durumun farkına varıp, hemen üzerinde oturduğu yüksek minderi bir kenara çekip yere oturdu. Hiçbir zaman Kur‘ân-ı kerîm okumakta olan hâfızdan yüksekte oturmazdı.‖ GECE OLANI GÜNDÜZ ANLATMA! Çok uzak memlekette bulunan bir azîz, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin medhini duyup, Serhend Ģehrine geldi ve birinin evinde misâfir kaldı. Ġmâm-ı Rabbânî‘den istifâde etmek için geldiğini, ona 758 talebe olmak Ģerefine kavuĢmak istediğini, bunun için çok neĢeli olduğunu söyleyince, ev sâhibi Ġmâm-ı Rabbânî‘yi kötülemeye baĢladı. Misâfir çok üzüldü.Mahcûb oldu. Ġmâm-ı Rabbânî‘ye sığınıp kalbinden; ―Ben yalnızAllah rızâsı için, size hizmet niyeti ile gelmiĢtim. ġu Ģahıs, beni bu saâdetten mahrum etmek istiyor.‖ dedi. Bu sırada Ġmâm-ı Rabbânî birdenbire yalın kılıç gözüküverdi. Hâllerini inkâr eden, o Ģahsa gereken cezayı verdi ve evden çıktı. O azîz sabahleyin mübârek huzûruna kavuĢunca, geceki hâdiseyi arz etmek istedi. Fakat Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri; ―Gece olanı, gündüz anlatma!‖ buyurup, kerâmetini gizledi. ĠġĠN SIRRI BUDUR Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden seyyid bir zât Ģöyle nakletmiĢtir: ―Bir grup tücarla Acîn‘de idim. Bu tüccarlar arasında Cân Muhammed adında Celender‘den bir zât da vardı. Onunla aramızda bir dostluk kurmuĢtuk. Bir gün biri bana sultânın, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerini hapsettiğini söylediğinden çok üzüntülüydüm. Cân Muhammed beni böyle kederli görünce, üzüntümün sebebini sordu. Ben de, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hapsedildiğini duyduğum için, böyle olduğumu söyledim. Cân Muhammed bana; ―Ben de onun talebesiyim. Bugün iĢin aslını ondan öğreneceğim.‖ dedi. Sonra gidip kaylûle yaptı yâni öğle vaktine yakın biraz uyudu. Sonra bu uykusunda, rüyâsında Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördüğünü ve kendisine; ―ĠĢittiğiniz haber doğrudur. Fakat bâzı makamları geçmek, Allahü teâlânın celâl sıfatı ile terbiye edilmeye bağlıdır. Eğer öyle olmasaydı o makamları geçmek mümkün olmazdı. Dostlarımıza söyle, gönüllerini hoĢ tutsunlar, iĢin sırrı budur.‖ buyurduğunu söyledi. ÇABUK GEL, GEÇ KALDIN! Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin akrabâlarından biri Ģöyle anlatmıĢtır: ―Ben, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden olmayı arzu ediyordum. Fakat çeĢitli mâniler sebebiyle, bir türlü hizmetine girmek nasîb olmamıĢtı. Bir gece karar verip; ―Yarın gidip hâlimi arzedip, beni de talebeleri arasına kabûl etmesini isteyeyim‖ diye düĢündüm. O gece rüyâmda kendimi derin bir deniz kenarında gördüm. Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri ise karĢı sâhildeydi. Huzûruna kavuĢmak istiyordum. Bana; ―Çabuk gel, çabuk gel! Geç kaldın.‖ buyurdu. Bu sözlerini iĢitince kalbim zikretmeye baĢladı. Uykudan 759 uyandım, kalbim artık zikrediyordu. ―Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yolu böyledir. Daha ben sohbette bulunmadan kalbim zikre baĢladı. Ya bir de sohbetinde bulunsam nasıl olur?‖ dedim. Sabahleyin Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gidip, gördüğüm rüyâyı bana olan teveccüh ve tasarruflarını anlatarak hâlimi arzettim. Kalbimin zikretmeye baĢladığını söyledim. Bana; ―Yolumuz tam budur. Buna devâm et‖ buyurdular.‖ YIKILAN PUTHÂNE Seyyid Rahmetullah Ģöyle anlattı: ―Dekken melikinin emri üzerine, iki üç arkadaĢla bir sahrâya gittik. Orada bir puthâne gördüm. Bir gün Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinden; ―Bir müslümanın elinden bunu yıkma iĢi gelirse, bunu muhakkak yıksın veya zarar versin. Bu iĢi yapmaktan kaçınmasın. Çünkü bunu yapan Allah yolunda, din için cihâd eden gâziler sevâbına kavuĢur.‖ diye duymuĢtum. Onların bu sözlerine güvenerek, arkadaĢlarıma; ―Bu sahrâda, bu puthâneyi koruyan kimse görünmüyor, burayı yıkalım.‖ dedim. Duvarlardan biraz yıkınca, civarda tarlalarda çalıĢan Hindulardan biri, puthâneyi yıktığımızı görmüĢ. KoĢup, o puthânede tapınan köylülere haber vermiĢ. O sıra bin kiĢiye yakın bir kalabalığın taĢlarla, sopalarla, mızraklarla tam bir kızgınlıkla üzerimize geldiklerini gördük. Ben ve arkadaĢlarım hayret ve korkudan ne yapacağımızı ĢaĢırıp, olduğumuz yerde kaldık. Kaçmağa bile cesâret edemedik. Kalbimden Kelime-i Ģehâdet getirmeye baĢladım. Bu hâlde iken, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kalbine müteveccih oldum ve; ―Ey din büyüğü! Sizin nasîhatinize güvenip bu iĢi yapmağa koyulduk. Allahü teâlânın izniyle bizi bu alçak kâfirlerin elinden kurtar‖ dedim. Bu yalvarma ve ilticâ esnâsında Ġmâm-ı Rabbânî‘nin sesi kulağıma geldi. ―Hiç korkma! ġimdi senin için Ġslâm askeri gönderiyorum.‖ diyordu. ArkadaĢlarıma; ―Bana bir hâl oldu. Hazret-i Ġmâm‘ın sesini duydum. Ġmâm‘ın söz verdiği askerler ne zaman gelecek, bunlar yaklaĢtı.‖ dedim. Hindular çok yaklaĢmıĢlardı. O anda birden bire otuz kırk kadar süvâri göründü. Son sürat geldiler, bir kısmını kamçılayıp bizi kurtardılar. Sonra hepsini sürüp götürdüler. Bu iĢ, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin tasarrufu ve kerâmeti ile oldu. YANAN MALLAR Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri talebeleriyle berâber bir yolculuğa çıkmıĢtı. Bir kervansarayda konakladıkları sırada, talebelerine âniden 760 Ģöyle buyurdu: ―Bu gün buraya bir belâ geleceğini ve herkese sirâyet edeceğini görüyorum. ArkadaĢlarımız birbirlerine söylesinler herkes; Bismillâhillezî lâ yedurru me‘asmihî Ģey‘ün fil-ardı velâ fissemâi ve hüvessemî‘ul-alîm, ve Eûzü bi-kelimâtillâhittâm-mâti min Ģerri mâ halak duâlarını tekrar tekrar okusunlar. Çünkü bu duâyı kim okursa, Allahü teâlânın inâyeti ile kendisi ve malı korunur.‖ Bunu söyledikten iki saat geçmeden kervansarayın bâzı kısımlarında yangın çıktı. Bir türlü söndüremediler ve malların çoğu yanıp telef oldu. Bu arada Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden Mevlânâ Abdülmümin Lâhorî‘nin de malları yandı. Ona; ―Sana hiç kimse okunması îcâbeden duâları söylemedi mi?‖ buyurdu. ArkadaĢları ona bu duâların okunması gerektiğini söylemeyi unutmuĢlardı. EDEPSĠZ NÖBETÇĠ Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin güvenilir bir talebesi ve oğulları Ģöyle anlatmıĢlardır: Bir tüccar, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin komĢularından birinin malını çaldı. Mal sâhibi ise, Ġmâm-ı Rabbânî hazretlerinin akrabâsından bir genci hırsızlıkla ithâm etti. O genç, hakâret ve dayak korkusundan kaçıp gitti. Serhend‘de bu iĢlerle görevli olan nöbetçi bunu duyunca hazret-i Ġmâm‘ı çağırdı. ĠĢinde gevĢeklik gösterenin yanına gitmek îcâbetmediğini bildikleri hâlde, Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri talebelerinden birisi ile, yaya olarak oraya gitti. O edepsiz nöbetçi onların Ģânına yakıĢmayan sözler söyledi. Hazret-i Ġmâm ise gâyet yumuĢak cevaplar verdi. Bu esnâda Mevlânâ Tâhir BedahĢî geldi. O kızgın nöbetçiye; ―Kimi ayağına çağırdığını biliyor musun? Allahü teâlânın dostlarına kötü davrananlar elbette kısa zamanda cezâsını görür.‖ dedi. Nöbetçi onları bıraktı. Aradan bir gün geçmeden bu edepsiz nöbetçi, semtinde bulunan büyük bir kalabalıkla münâkaĢa etti. ĠĢ kavgaya döküldü. O nöbetçi, oğullarından ve akrabâsından yirmi kadar insanla kalabalığa karĢı koymak istedi ve evin damına çıktı. O evde harb için saklanan patlayıcı maddeler vardı. Oraya âniden bir ateĢ düĢtü ve büyük bir patlama oldu. O nöbetçi, bütün oğlu ve akrabâsı ile havaya uçtu. Cesedleri bile görülmedi. Böylece Allah dostlarına kötü söz söylemenin cezâsını canıyla ödedi. NĠÇĠN YIKILMADI Muhammed HâĢim-i KeĢmî Ģöyle anlatmıĢtır: ―Ecmir‘de iken, Terâvih namazı kıldığımız mescidin bir duvarı sağlam yapılmamıĢtı ve bir tarafa doğru eğilmiĢti. O kadar ki, mescide gelenlerin çoğu ve 761 etrafında bulunanlar oradan geçerken, bugün yarın bu duvar yıkılacak derlerdi. Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri bir gün bu düĢüncelerine temasla buyurdu ki: ―Bu duvar, bu fakîrler burada kaldığı müddetçe, bize riâyet edip her hâlde yıkılmayacak. Nitekim büyükler; ―Bizim Ģakamız ciddîdir.‖ buyurmuĢlardır. Buyurdukları gibi duvar, Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri oradan ayrılıncaya kadar yıkılmadı. Oradan ayrıldığımız gün, ben, herkes gittikten sonra bir bahâne ile bir saat kadar o mescidin yanında kaldım. Duvarın yıkılıp yıkılmayacağına bakıyordum. Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri mescid görünmez oluncaya kadar uzaklaĢınca duvar birdenbire yıkılıverdi.‖ KĠM ÖLECEK, KĠM KALACAK? Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri vefât etmeden altı ay önce, ġâban ayının on beĢinci gecesi olan ―Berât kandili‖ gecesini, kendi husûsî odasında ihyâ eyledi. O gece yarısı, kıymetli hanımının bulunduğu odaya geldi. Hanımı dedi ki: ―Bu gece ecellerin ve amellerin takdir edildiği gecedir. Kimbilir Allahü teâlâ kimin defterine ölecek ve kimin defterine yaĢayacak! diye kaydetti.‖ Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri bu sözü duyunca; ―Niçin tereddüt ve Ģüphe ile söylüyorsun? Ya isminin, dünyâda yaĢayacaklar sahifesinden silindiğini görenin hâli nice olur?‖ buyurdu. Bunu söyleyince, esrâr yatağı olan kalbinden bir âh çekti. Böylece Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri, o sene vefât edeceğine kerâmetiyle iĢâret buyurmuĢlardı. DĠN NASÎHATTIR Buyurdu ki: ―Sünnete çok sıkı sarılmak lâzımdır.‖ Bu sözleriyle de Peygamber efendimize uymak istemiĢlerdi. Çünkü, Peygamber efendimiz vefât edecekleri zaman böyle nasîhat eylemiĢlerdi. Abbâd bin Sâriye‘den, Tirmizî ve Ebû Dâvûd Ģöyle rivâyet eder: ―Resûlullah efendimiz bize vâz ediyordu. Bu vâzdan kalbler ürperiyor. Gözler yaĢarıyordu. Dedik ki: ―Yâ Resûlallah! Bu sözleriniz vedâ vâzına benziyor, bize vasiyet ediniz.‖ Resûlullah aleyhisselâm buyurdular ki: “Size vasiyetim olsun: Allah‟tan korkunuz, bir köle bile emr-i ilâhîyi bildirse dinleyiniz ve yapınız. YaĢayanlarınız çok Ģeyler görecek. O zaman benim ve Hulefâ-i râĢidînin sünnetine gâyet sıkı sarılınız, onu elden kaçırmayınız. Dinde bid‟atten çok sakınınız. Çünkü bütün bid‟atler dalâlettir, sapıklıktır.”Ġmâm-ı Rabbânî hazretleri vasiyetine devamla Ģöyle buyurdu: ―Dînimizin sâhibi Resûlullah efendimiz, nasîhatlerin en 762 incelerini bile; “Din nasîhattır” hadîs-i Ģerîfi gereğince ihmâl etmediler. Dînimizin kıymetli kitaplarından, tam tâbi olmak yolunu öğreniniz ve bununla amel ediniz. Benim techiz ve tekfîn iĢlerimde sünnete uyunuz.‖ Bundan evvel daha önce mübârek hanımına buyurmuĢtu ki: ―Eğer ben senden evvel, bu sıkıntılarla dolu dünyâdan âhirete gidersem, benim kefenimi, senin mehr parandan aldırırsın.‖ Sonuç olarak Ġmam Rabbânî, kendi düĢüncesini Ģöyle özetler: “Bilesin ki, Hacegan yolunun Ģartları Ģunlardır: Ehl-i Sünnet ve‟l-Cemaat itikadını benimsemek, Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v)‟nın sünnetine uymak, Kötü bidatlardan ve nefsani arzulardan uzak durmak, Mümkün olduğunca azimet ile amel etmek.” ĠTĠKADÎ GÖRÜġLERĠ Hint yarımadasının yetiĢtirdiği ender Ģahsiyetlerden biri kabul edilen Ġmam Rabbanî, tasavvuf alanında temayüz etmesine rağmen, irĢadçı kiĢiliği ile Ġslami ilimlerin hemen her dalında kalem oynatmıĢtır. Bunların baĢında da Ġslâm akaidi gelmektedir. Ona göre akaid, dinin aslı, özü, temeli ve dayanağı olması bakımından en baĢta değerlendirilmesi gereken bir konudur. Ġslâm esaslarının öğretilme yöntemi hususunda yazdığı bir mektubunda, inanç konusunun öğretimde baĢa alınmasının gerekliliğini vurguladıktan sonra bu konuda oluĢabilecek bir bozukluğun ahirette kiĢinin ebedî hayatına malolabileceğine dikkat çeker. O zaten mektuplarında dinin üç yönüne özellikle vurgu yapar: inanç, ibadet ve zühd. Aslında bu anlayış, İslâm coğrafyasında özellikle sünni sufi kesimin geleneksel yaklaşımıdır. İman konusunun böylesine önemsenmesi ise tüm kesimlerde aynı derecededir. Bilhassa klasik kelam kitaplarında iman konusu ahiret bölümü içinde yer alır. Zira kişinin gerçekten inanıp inanmadığı orada ortaya çıkacaktır. Daha da önemlisi imanın esas işlevi orada görülecektir. İmam Rabbani bu geleneğe uyarak inanç konusunun dinin özünü oluşturduğunu, bu hususta olabilecek bir bozulmanın dinin tamamını etkileyeceğini, hâlbuki ibadet ve zühd gibi konularda meydana gelebilecek bir aksaklığın veya eksikliğin tevbe ile telafi edilebileceğinin ve edilmese bile affının imkân dâhilinde olduğunun altını çizer. 763 Bu tavrıyla Ġmam Rabbanî, imanı ―tasdik ‖ten ibaret gören kelamcıların tarafında yer alıyor görünmekle birlikte, imanı tarif ederken ―kalbin tasdiki ve dilin ikrarı‖ ifadesini kullanması, daha da önemlisi ―ikrarın, tasdik kadar önemli‖ olduğunu vurgulaması, onu hanefî-matüridî ekol içerisinde değerlendirmeye sevk eden önemli bir ayrıntıdır. Bir diğer mektubunda ise marifet iman farkına değinmekte ve marifetin kesinlikle iman olamayacağını, Hz. Peygamber devrindeki bir kısım Ehl-i Kitap‘ın onun peygamber olduğunu bilmelerine rağmen iman etmemiĢ olmalarını delil getirerek ileri sürer. Ancak irĢadcı kimliğinden kaynaklanan, ibadetlere önem verme tavrı, hemen her yerde belirgin olarak gözükmektedir. Her ne kadar Ġmam Rabbani teorik planda sünni kelam geleneği tarafında yer alıyorsa da pratikte selefi bir duruĢ sergilemekte ve inancı zikrettiği her yerde peĢinen amele de vurgu yapmaktadır. Aslında bu tavır, Kur‘an‘ın bütünü göz önüne alındığında ilahi kelamın ruhuna uygundur. Zira Kur‘an‘da sıkça ―Ey iman edenler...‖ buyruğunun hemen akabinde ―salih amel iĢleyenler‖ ibaresi yer almaktadır. Ayrıca sufilerin teoriden daha çok pratiğe önem vermeleri dolayısıyla onun böylesi bir tavır içerisinde olması yaĢadığı ortamın doğal bir sonucu olabilir. BĠLGĠ KAYNAKLARI Ġmam Rabbanî, bilgi kaynakları olarak Kur‘an ve Sünneti ön plana çıkarmakla birlikte bir sufi olmasına rağmen akla yer vermesi dikkat çekicidir. Ancak her ne kadar aklı bir bilgi kaynağı kabul ederse de ―eksik delil‖ olma yönünü de vurgulamadan geçmez. Zira ona göre delil ancak peygamberin Allah‘tan getirdiğidir. Çünkü insanlar Allah‘a karĢı sorumludurlar. Bu sorumluluklarının oluĢabilmesi için Allah‘ın onlara bir takım yükümlülükler yüklemesi gerekir. Bu yükümlülüklerin bilinme kaynağı da Allah‘ın elçisi olma niteliğini haiz olan peygamberlerdir. (186. Mektup.193. Mektup.290. Mektup). .193. mektup.67. Mektup.17. Mektup.91. Mektup.el-Mu‟cemu‟l-müfehres, “amel” md) Sonuçta, Ġmam Rabbanî‘nin kesin ve eksiksiz iki bilgi kaynağı öngördüğünü kolaylıkla tesbit etmek mümkündür: Birincisi peygamberin Allah‘tan getirdiği kitap, ikincisi ise Allah‘ın denetim ve gözetiminde bulunan peygamberin uygulamaları (sünnet). Nitekim onun Allah‘ın görülmesi (ru‘yetullah) ile ilgili ―Muhaliflerin 764 değerlendirmeleri görüleni görülmeyene kıyaslamaktır.‖ yorumu bu değerlendirmeyi pekiĢtirmektedir. Zira kıyas aklın bir ürünüdür. Hâlbuki nas bulunurken kıyasa gitmek doğru değildir. Eğer ortada Kur‘an veya Sünnet ‘ten bir nas var ise onları terkedip akla veya onun verilerine uymak usule aykırıdır. Peygamberden gelen nassın itikadda delil olarak kullanılabilmesi için iki özelliğin bulunmasının gerekliliğini ileri sürer: Tevatür ve zarurilik. Tevatür mevcut nassın peygamberden geldiğinin kesin göstergesidir. Zira yalanda ittifak etme ihtimalleri bulunmayan topluluklarca bize intikal ettirilmiĢlerdir. Zarurilik terimi ise nassın anlaĢılmasında müphemlik ihtimalinin bulunmaması yani delalet bakımandan kati olması anlamında kullanmaktadır. Nassın mahiyetinde bir müphemlik ya da farklı yoruma açık olma gibi bir durum sözkonusu ise nassın kesinliği (delalet-i katiliği) zedelenir inanç konusunda kesin delil olma niteliği ortadan kalkar. Ġmam Rabbanî, ilahiyat konusunda temelde hanefî-matüridî çizgide yer alır. Mektuplarında Ġmam Ebu Hanife‘nin adını zikrederek atıfta bulunması bunun en açık göstergesidir. Zaten yaĢadığı yer özellikle Hanefi mezhebinin hakim olduğu bir bölgedir. Ġleride akaidin konuları tek tek ele alınırken bu özelliği daha bariz olarak görülecektir. 1. Allah‘ın Sıfatları ve Ġsimleri Ġmam Rabbanî, sünnî kelamcıların geleneğinde olduğu gibi Allah‘ın sıfatlarını selbî ve subutî Ģeklinde temel iki kategoriye ayırır. Selbî sıfatların bazının itibari olduğunu ileri sürmekle birlikte hangilerinin selbî olduğu noktasına pek açıklık getirmez. Ġmam Rabbanî, Allah‘ın varlığı ve birliğinin bedihi yani bir delile ve düĢünmeye gerek duyulmayacak kadar açık olduğu kanaatindedir. Ona göre ancak kalbinde hastalık bulunan insanlar delile ihtiyaç duyar. Bu da zaten normal bir durum değil, hastalıktan kaynaklanan bir malulluk halidir. Bu duruma ĢaĢının ―bir‖i ―iki‖ görmesini örnek olarak getirir. Gördüğünün iki değil bir olduğuna ikna etmek için ona bir takım deliller getirmek gerekir, ancak normal bir insanın buna ihtiyacı yoktur der. Ancak Ģu sorunun cevabını bulmak o kadar da kolay olmasa gerek: ―Madem bu konu bu kadar bedihi neden Ġmam Rabbanî gibi insanlar azınlıktadır?‖ Subutî sıfatlara hakiki sıfatlar denildiğini de ifade eden Ġmam Rabbanî‘nin tekvin sıfatını bu kapsama dâhil etmesi ehl-i sünnet içerisinde matüridî ekolünün yanında yer aldığının açık 765 göstergesidir. Sıfatlar için ―Allah‘ın zatına zaid gerçeklikleri olan kadîm manalardır‖ Ģeklindeki tarifi özenle zikretmesi her ne kadar ilk planda mutezileye gönderme yapıyor imajını uyandırsa da, gerçekte mensubu bulunduğu sufi çevrelere bir serzeniĢtir. ―Fırka-i naciye olan sufiler bile sıfatların zatın aynı olduğunu söylediler.‖ ifadesi bu serzeniĢin yazılı belgesidir. Bir diğer altını çizdiği önemli nokta ise, ―Sıfatlarla tanımlanmıĢ bir tanrı mı yetkindir?‖ yoksa ―SoyutlanmıĢ diğer bir ifade ile selbî olarak tanıtılmıĢ bir tanrı mı yetkindir?‖ Ġmam Rabbanî, bu sorulardan birincisine olumlu, ikincisine ise olumsuz cevap verir. Ona göre Tanrı‘nın yetkinliği sıfatları iledir. Sıfatlardan soyutlanmıĢ bir tanrının yetkin olması düĢünülemeyeceği gibi, böyle bir tanrının varlığı bile Ģüphe götürür. Allah‘ın isimlerine gelince, Allah‘a isim vermede nasların esas alınması gerektiğini savunan Ġmam Rabbanî, bu tavrıyla isimlerin tevkîfî olduğunu iddia edenlerin yanında yer alır. Bu görüĢüne çok cömert anlamına gelen ―cevad‖ ve ―seha‖ isimlerini örnek olarak sunar ve cevad ismi naslarda geçtiği için Allah hakkında kullanılması caizken, diğeri naslarda geçmediği için caiz değildir der. Demek ki insan yapma ve yapmama noktasında özgür olduğu gibi neyi, nasıl yapacağı konusunda da özgürdür. Nitekim Allah‘ın peygamber göndererek, insanları iyiliğe sevk etmesi bunun en güzel delilidir. Ġmam Rabbanî, zamanında felsefeci ve hinduların özellikle Hz. Peygamberin Ģahsında Ġslam‘a ve Ġslamî sembollere yönelik saldırılarına karĢılık ―Ġsbâtü‘n-nübüvve‖ adlı eserini kaleme alarak peygamberlik hakkındaki görüĢlerini dile getirmiĢtir. Ona göre Ġnsan sahip olduğu duyularla her ne kadar görünen âlemi, aklı ile de vacip, caiz, mümkün gibi bir takım ma‘kulatı kavrasa da bunların ötesine geçmesi özellikle gaybî bilgileri edinmesi imkan dahilinde değildir. Ġnsanların ilmî ve amelî olarak olgunlaĢması, gerçek inancı bulması, sahih amele yönelmesi, kalbî hastalıklardan kurtulup güzel ahlaka ermesi yani Allah ve kul katında iyi bir insan olabilmesi için peygamberliğe ihtiyaç vardır, zaten peygamberlerin görevleri de budur. Ġmam Rabbanî, hem sahabe arasındaki üstünlük hem de aralarında çıkan çatıĢma ve çekiĢmelerde ehl-i sünnetin genel kanaatini 766 benimser. Sahabe arasında çıkmıĢ bulunan bu karıĢıklık konusunda Ġslam Tarihi boyunca fikir yürütenleri üç grupta toplamak mümkündür: a. Olayları tamamen dinî alana çekip tarafları dinî olarak yargılayanlar. b. Olayları siyasî platformda cereyan eden çekiĢmelerden ibaret gören ve tarafların tutumlarını bu çerçevede değerlendirenler c. Olayları dinileĢtirmekle birlikte birinci grupta olduğu gibi katı bir değerlendirme içine girmeyip tarafların herbirini siyasî kimliklerinden soyutlayıp bir din önderi gibi kabul etmek suretiyle meydana gelmiĢ olan çatıĢmayı içtihad farklılığından doğan bir çekiĢme olarak görenler. (Ġmam Rabbanî, Ġsbâtü‟n-nübüvve, s. 6. 40.Mektûbât, I, 361-367 (302. Mektup). 4Nisa, 4/95. 42Mektûbât, III, 21 (17. Mektup). 43bk. Cağfer KaradaĢ, a.g.e., s. 31. 44Mektûbât, III, 21 (17. Mektup). Ali el-Karî, KeĢfu‟l-hıdır fî hâli‟l-Hıdır, Ahmed Akın Çığman Özel Ktp. vr. 93.) Birinci gruptakilere Hariciler ve ġia‘yı, ikinci gruptakilere Hz. Ali, Hz. Muaviye ve devirlerindeki sahabenin çoğu, üçüncü gruptakiler ise Ehl-i Sünneti örnek gösterebiliriz. Ġmam Rabbanî de bu üçüncü grup içinde yer almaktadır. Onun değerlendirmesinde iki temel ön kabul vardır: a. Sahabe mal, makam düĢkünü olamaz. Çünkü bunlar nefs-i emmaredendir. Hâlbuki onlar Hz. Peygamberin sohbeti ile temizlenmiĢ kimselerdir. b. GerçekleĢmiĢ olan mücadelede Hz. Ali haklıdır, Hz. Muaviye ise içtihadında hata etmiĢtir. Bunlardan birincisi sufice, ikincisi ise fakihce bir yaklaĢımdır. Hâlbuki buradaki çekiĢme dini bir meseleyi çözmenin haricinde bir mülk davası, siyasi bir kazanım elde etme mücadelesidir. Hz. Ali ve Muaviye, olayı böyle gördüklerinden dolayı birbirlerine yönelik dini bir nitelemede bulunmamıĢlardır. Ayrıca burada Hz. Ali ne kadar haklıysa, Hz. Muaviye de o kadar haklıdır. Ayrıca bu iki lideri tek baĢlarına değerlendirmek de mümkün değildir, zira kendilerine biat etmiĢ olan taraflarının beklentilerine cevap vermek durumundadırlar. Bundan dolayı taraflardan birinin mücadaleden kolaylıkla çekilmesi beklenilmemelidir. Bu mücadeleye Hz. Ali ve Muaviye gibi bakılmıĢ olsa problem büyük ölçüde çözüme kavuĢur. Sahabeden herhangi birisinin siyasi bir çekiĢmeden dolayı suçlanması doğru olmaz. Zaten kimin suçlu olduğunu tespit etmek de 767 pek kolay gözükmemektedir. Ancak Ehl-i Sünneti böyle bir tutuma iten sebeplerin de göz ardı edilmemesi gerekir. Birinci olarak Haricilerin ve ġia‘nın katı bir tutum içinde olayları dini bir alana çekmek suretiyle sahabeden bazını tekfir etmeleri Ehl-i Sünnetin sahabenin tamamını kusursuz görme psokolijisine itmiĢtir. Ġkincisi, Hz. Peygamberin güzide ashabının böylesi bir karıĢıklık içerisinde bulunmasını sonrakiler kabullenememiĢ, hatta söyle bir söz bile söylenmiĢtir: ― Kılıçlarınızın karıĢmadığı olaylara kalemleriniz karıĢmasın‖. Bu iki sebebin yanı sıra özellikle Hristiyanların Hz. Ġsa‘nın havarilerini yüceltmeleri, Müslümanların da sahabeyi bu Ģekilde yüceltmelerine sebep olmuĢ olabilir. Bunlara ek olarak Ġmam Rabbanî için söylenecek bir sebep ise onun sufi kiĢiliğinden kaynaklanan tavır alıĢıdır. ―Onlar nefs-i emmare sahibi değildirler‖ Ģeklinde tasavvufi bir nitelemeyi sahabe için kullanması bunun en güzel delilidir. Ayrıca sufi gelenekte Ģeyhi yüceltme davranıĢının yanı sıra onu kusursuz (kamil), beraberindekileri de kusursuz kılan (mükemmil) olarak görme inancı tarikat silsilelerinin dayandığı sahabeyi de kusursuz görmeye sevk etmiĢ olabilir. (Mektûbât, II, 114 (67. Mektup); III, 22-23 (17. Mektup).”Kamil” ve “mükemmil” terimleri için bk. Mektûbât, I, 346 (292. Mektup) MEKTUBATIN MUHTEVASI Hindu adet ve geleneklerinin yaygınlaĢtığı ve eĢ zamanlı olarak Müslümanlarda dini değerlere ait sapmaların baĢ gösterdiği bir dönemde Ġmam Rabbani, kendisine soru sormak üzere yazılan mektuplara verdiği cevaplarla tüm Müslümanlara bir anlamda rehberlik yapmıĢtır. Bu mektupların bir araya getirilmesiyle oluĢturulan Mektubat, tasavvufi içeriklidir. Mektuplar bürokrat, alim, idareci ve halktan olmak üzere kadın-erkek her kesimden gelen sorulara cevap niteliğinde yazılmıĢtır. Mektuplara baktığımızda adeta puzzlenin parçaları gibi bir tabloyla karĢılaĢırız. Mektubatın Ġslam dünyasına hizmetlerini; 1.Müslümanların zihinlerinde yenilenme ve öze dönme noktasında formatlama, 2.Tasavvuf ehline katkı, 768 3.Bid‟at ve hurafelerin fark edilmesine yardımcı olmak gibi sayabiliriz. Ġmam Rabbani tasavvuf için; ‗delille bilineni keĢf ile idrak etmektir‘ der. Ruh manevi yolculukta dünyevi standartlardan kurtulur ve manen yükselmeye baĢlar, böylece hafifler, ĢeffaflaĢır. ġeffaflaĢma ise bazı hallere daha kolay vakıf olmayı beraberinde getirir. Bu vesileyle Cenab-ı Hakk‘ın isim ve sıfatlarının bulunduğu âleme doğru yolculuğa çıkar. Bu âlemi ziyaret ederek isim ve sıfatlara olan inancı pekiĢir. Bu yolculuk; kiĢinin kendi feyz aldığı ve bir peygamberle irtibatlı olan ilahi isme kadar sürer. Ġmam Rabbani, „Ģeffaf manevi merkez‟ olarak da tanımlayabileceğimiz letaifin yerlerini ilk söyleyen âlimdir. KiĢi zikrullahı bu merkezlere yerleĢtirdikçe miraca hazır hale gelir. Letaifi insan ruhunun derinliklerinin penceresi, zikrullahı da o pencerelerden içeri atılan ateĢ olarak düĢünebiliriz. Bu ateĢ vesilesiyle içeride temizlik olur. Kalpde her an Allah‘ı bulundurmak üzere yapılan çalıĢmanın adı murakabedir. Murakabe de sırasıyla; ehadiyyet, maiyyet, akrabiyyet, muhabbet ve vahdaniyet aĢamaları yaĢanır. Ġnsan murakabeye niyetlenince daima; ―Ġlahi ente maksudi ve rızake matlubi (Allah‘ım maksadım Sensin ve Senin rızanı taleb ediyorum) sözünü söylemeli ve kalbini buna hep hazır tutmalıdır. Ehadiyyet mertebesi olan ilk mertebede ―Ġhlas suresi‖ okunur ki Allah doğru bir Ģekilde tanınsın. Sonra Hadid suresindeki ―Her nerede olursanız olun O sizinle beraberdir‖ ayeti üzerinde tefekkür edilir. Murakabenin diğer aĢamalarında ise sırasıyla, Kaff suresindeki ―Biz insana Ģah damarından daha yakınız‖ ve Maide suresindeki ― Allah onları sever onlar da Allah‘ı sever‖ ayetleri üzerinde tefekkür edilir. Ġmam Rabbani Seyr-i Süluk mertebelerini en detaylı anlatan mutasavvıftır. Vahdet- ġuhud anlayıĢını Vahdet-i Vücuttan daha yukarı görür. Çünkü Vahdet-i ġuhudda âleme gelinir ve kulluk devam eder. Ġmam Rabbani en son noktanın ubudiyet olduğu üzerine vurgu yapar. 769 Dedikodulara sebebiyet vermesin diye Ģeyhe icazet verme (kişilere manevi yol göstericilik yapmak üzere vazifelendirme) yazılı olarak Ġmam Rabbani‘yle birlikte baĢlamıĢtır. Ġmam Rabbani, dönemindeki muhalif tutum ve sapkın anlayıĢların düzelmesi için yaptığı hizmetler vesilesiyle kendini sıla yani bir köprü olarak görmüĢtür. ĠMAM RABBANĠ (kuddise sirruhu)‟dan HĠKMETLĠ SÖZLER Edebi gözetmek, zikirden üstündür. Edebi gözetmeyen Hakk‘a kavuĢamaz. Ehlin gönlü için (ailenin gönlünü almak için) günah iĢlemek ahmaklıktır. Farzı bırakıp, nafile ibadetleri yapmak boĢuna vakit geçirmektir. Gına sahiplerinin yani zenginlerin, alçak gönüllü olması güzeldir. Fakirlerin ise onurlu olması lazımdır. Kalbin tasviyesi (temizlenmesi); Ġslamiyet‘e uymakla, sünnetlere yapıĢmakla, bid‘atlerden kaçmakla ve nefse tatlı gelen Ģeylerden sakınmakla olur. Zikir ve rehberi, doğru yolu gösteren âlimi sevmek bunu kolaylaĢtırır. Kalbin birçok Ģeyleri sevmesinin sebebi, hep o bir Ģey içindir. O da nefsdir. Kâfirlere kıymet vermek, Müslümanlığı aĢağılamak olur. Kelime-i tevhid; putlara ibadeti bırakıp, Hak Teâlâ‟ya ibadet etmek demektir. Küfür, nefs-i emmarenin isteklerinden hâsıl olur. Malı zarardan korumanın ilacı, zekât vermektir. Mubahları geliĢi güzel kullanan, Ģüpheli Ģeyleri yapmağa baĢlar. ġüphelileri yapmak da harama yol açar. Büyükleri sevmek, saadetin sermayesidir. Muhabbete müdahane, gevĢeklik sığmaz. Nefs bir kötülük deposudur. Kendini iyi sanarak Cehl-i mürekkeb olmuĢtur. Nefse, günahlardan kaçmak, ibadet yapmaktan daha güç gelir. Onun için günahtan kaçmak daha sevaptır. Rezzak olan Hak Teâlâ, rızıklara kefil olmuĢ, kullarını bu sıkıntıdan kurtarmıĢtır. 770 Saadet, ömrü uzun ve ibadeti çok olanındır. Seadet-i ebediyyeye kavuĢmak, peygamberlere uymağa bağlıdır. Sohbeti ganimet bilmelidir. Sohbetin üstünlüğü, bütün üstünlüklerin ve kemallerin üstüdür. Sünnet ile bid‘at birbirinin zıddıdır. Birini yapınca öteki yok olur. Zahid, dünyaya gönül bağlamadığı için, insanların en akıllısıdır. Zekât niyeti ile bir kuruĢ vermek, dağlar kadar altını sadaka olarak vermekten kat kat daha sevaptır. Salih ameller Ġslam‟ın beĢ Ģartıdır. Salih amelleri yapmadan kalp selamette olmaz. Cennet ile Cehennem ‗den baĢka ebedi bir yer yoktur. Cennet‘e girmek için iman ve dinin emirlerine uymak lazımdır. Dünyayı maksat edinmemeli. Dünya, nefsin arzularına yardımcıdır. Dünya ve ahiret bir arada olmaz. Dünyaya düĢkün olmak, günahların baĢıdır. Dünyaya düĢkün olanlar ahirette zarar görür. Dünyaya düĢkün olmamanın ilacı, Ġslamiyet‟e uymaktır. Bu zamanda dünyayı terk etmek çok zordur. Dünyayı terk lazımdır. Hakikaten terk edemeyen, hükmen terk etmelidir ki, ahirette kurtulabilsin. Hükmen terk etmek de büyük nimettir. Bu da, yemekte, içmekte, giyinmekte, meskende, dinin hududundan dıĢarıya taĢmamakla olur. Dünyayı terk etmek iki türlüdür; birincisi, mubahların, zaruret miktarından fazlasını terktir. Bu çok iyidir. Ġkincisi, haramları ve Ģüphelileri terk edip yalnız mubahları kullanmaktır. Bu zamanda bu da iyidir. Tesbih okumak (sübhanallah demek), tövbenin anahtarı ve hatta özüdür. Vakit çok kıymetlidir. Kıymetli Ģeyler için kullanmak lazımdır. ĠĢlerin en kıymetlisi sahibine hizmet etmektir. Yani Allahü telaya ibadet ve taat etmektir. Gençlik zamanında dinin emirlerine uymak, dünya ve ahiret nimetlerinin en üstünüdür. 771 Annenin yavrusuna faydası olmadığı (annenin yavrusundan kaçacağı) kıyamet günü için, hazırlık yapmayana yazıklar olsun! Ayet-i kerimede mealen; ―Vallahu basirun= Allah onların ne yaptıklarını görmektedir‖ buyruldu. Allahü Teâlâ her Ģeyi gördüğü halde, (insanlar) çirkin iĢleri yaparlar. AĢağı bir kimsenin bile bu iĢleri gördüğünü bilseler, vaz geçerler yapmazlar. Bunlar ya Hak telanın görmesine inanmıyorlar yahut onun görmesine kıymet vermiyorlar. Ġmanı olana her ikisi de yakıĢmaz. Velilerin hiçbiri, peygamber mertebesine varamaz. Velilerin hiçbiri, Sahabe [eshab-ı kiramın] mertebesine çıkamaz. Ġhlas ile yapılan küçük bir iĢ, senelerce yapılan ibadetler gibi kazanç (sevap) hâsıl eder. Her ibadeti seve seve yapmalı. Kul hakkına dokunmamağa, hakkı olanlara hakkını ödemeğe titizlikle çalıĢmalıdır. Dünyanın vefasızlıkta eĢi yoktur, dünyayı isteyenler de alçaklıkta ve bahillikte (cimrilikte) meĢhurdur. Aziz ömrünü, bu vefasızın ve değersizin peĢinde harcayanlara yazıklar ve korkular olsun. Gençlik çağının kıymetini biliniz! Bu kıymetli günlerinizde, Ġslamiyet bilgilerini öğreniniz ve bu bilgilere uygun yaĢayınız! Kıymetli ömrünüzü faydasız, boĢ Ģeyler arkasında, oyun ve eğlence ile geçirmemek için uyanık olunuz. Ġnsanlar riyazet deyince, açlık çekmeği ve oruç tutmağı anladılar. Hâlbuki dinimizin emrettiği kadar yemek için dikkat etmek, binlerce sene nafile oruç tutmaktan daha faydalıdır. Bir kimsenin önüne lezzetli, tatlı yemekler konsa, iĢtihası olduğu halde ve hepsini yemek istediği halde, dinimizin emrettiği kadar yiyip, fazlasını bırakması, Ģiddetli bir riyazettir ve diğer riyazetlerden çok üstündür. Bir farzı vaktinde yapmak, bin sene nafile ibadet yapmaktan daha çok faydalıdır. Ölmek, felaket değildir. Öldükten sonra, baĢına gelecekleri bilmemek felakettir. Sonsuz kurtuluĢa kavuĢmak için, üç Ģey muhakkak lazımdır: Ġlim, amel, ihlas. 772 Ölülere dua ve istiğfar etmekle ve onlar için sadaka vermekle, imdatlarına yetiĢmek lazımdır. Dünyayı ele geçirmek için ahireti vermek ve insanlara yaranmak için Allahü Teâlâ‟yı bırakmak ahmaklıktır. Nefse kolay ve tatlı gelen Ģeyi saadet zan etmemeli, nefse güç ve acı gelenleri de Ģekavet ve felaket sanmamalıdır. Birkaç günlük zamanı büyük nimet bilerek, Allahü Teâlâ‟nın beğendiği Ģeyleri yapmağa çalıĢmalıdır. Ġbadetlerin hepsini kendinde toplayan ve insanı Allahü Teâlâ‘ya en çok yaklaĢtıran Ģey namazdır. Cahillerin, büyüklere dil uzatmalarına sebep olmayınız! Her iĢinizin Ġslamiyet‟e uygun olması için, Allahü Teâlâ‟ya yalvarınız. Geçici lezzetlere, çabuk biten, tükenen dünyalıklara aldanmamalıdır. Ġhsan sahibinin kapısı çalınınca açılır. Gönül dalgınlığının ilacı; gönlünü Allahü Teâlâ‘ya vermiĢ olanların sohbetidir. Dünya hayatı pek kısadır. Bunu en lüzumlu Ģeyde kullanmak gerekir. Bu en lüzumlu Ģey de, kalbini toparlamıĢ olanların yanında bulunmaktır. Hiçbir Ģey sohbet gibi faydalı olmaz. Peygamberlere uymak, kiĢiyi yüksek derecelere ulaĢtırır; asfiyâ, yani gönlü saf olan büyüklere tâbî olmak, büyük mertebelere vâsıl eder. Hazret-i Ebû Bekir -radıyallâhu anh- dâimâ Peygamber Efendimiz‘e tâbî olarak O‘nu tasdîk etme saâdetine koĢtu ve sıddîkların baĢı oldu. Lânetli Ebû Cehil ise tâbî olma kabiliyetini nefsani arzularının mezbelesinde ziyan ettiği için mel‘unların önderi oldu.‖ “Âlimlerin dünyaya olan düĢkünlüğü, güzel yüzleri üzerinde bir lekedir. Bu gibi âlimlerin ilmi, halka fayda verse de kendilerine fayda sağlamaz. Her ne kadar dinin güçlenmesi bunların omuzlarına bırakılmıĢsa da buna itibar edilmez. Zira dîni takviye, bazen zalim ve günahkâr kimselerin eliyle de olabilir… Hâlbuki âlimler dünyaya düĢkünlük göstermez ve makam, riyaset, mal ve üstünlük sevdasını bertaraf edebilirlerse, 773 iĢte onlar, âhiret âlimleri ve peygamber vârisi olurlar. Ayrıca onlar, mahlûkatın en üstünüdürler.” “Dünya âhiretin tarlasıdır. O tarlayı ekmeyip verimli toprağını boĢ bırakan ve amel tohumlarını zayi eden kiĢiye yazıklar olsun! Bilmek gerekir ki, toprağın boĢ bırakılıp zayi edilmesi ya oraya hiçbir Ģey ekmemekle olur, ya da oraya çürük ve bozuk tohum atmak suretiyle olur. (Yani kiĢi ya ömrünü boĢ geçirmek ya da nefsani arzularla ziyan etmek suretiyle ebedî hüsrâna düĢer.) Herkesçe mâlûmdur ki, zâyî etmenin bu ikinci kısmının zararı, birinci kısma göre daha fazladır.” ―Müstehapların yerine getirilmesi hususunda gevĢeklik gösterilmemelidir. Zira müstehaplar Cenâb-ı Hakk‘ın sevdiği ve razı olduğu Ģeylerdir. KiĢi, yeryüzünün bir köĢesinde Hak Teâlâ‘nın sevdiği ve razı olduğu bir ameli bilir ve onu yapma imkânı olursa bunu ganimet bilmelidir. Bu durum, birkaç kırık saksı parçası ile değerli taĢları satın alan kiĢinin hâline benzer.‖ “Bilesin ki, hususi bir hâdise üzerine nâzil olan bir sûre veya ayet, onu okuyan kiĢiye o mevzuda tam bir fayda sağlar. Meselâ nefs tezkiyesiyle alâkalı bir ayeti okumanın, nefsi kötü huylardan arındırmada büyük bir tesiri vardır. Diğerleri de bu Ģekildedir.” ―Bu fakire göre insanların üstünlüğünün sebebi, dini desteklemeleri ve dinin hükümlerini tebliğ için malı ve canı feda hususunda öncü olmalarıdır. Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellemEfendimiz bu hususta herkesten daha önde olduğu için, her mü ‗mine emsalsiz bir örnek olmuĢtur. Aynen bunun gibi, dini destekleme ve tebliğ hususunda öncü olan diğer kiĢiler de arkadan gelenlere örnek olmuĢlardır.‖ Cenâb-ı Hak kullarına Ģu duâyı tâlim buyurur:“…Rabbimiz! Bize gözümüzü aydınlatacak eĢler ve zürriyetler ihsân eyle ve bizi takvâ sahiplerine önder kıl!” (elFurkân, 74) Yani takvâ sahibi olmak kâfî değildir, takvâda önder olmaya gayret etmek lâzımdır. ―Ġnsanın yaratılıĢ gâyesi, kulluk vazifelerini yerine getirmektir. Kime yolun baĢında veya ortasında aĢk ve muhabbet bahĢedilirse, bundan maksat, Hak Teâlâ‘nın dıĢındakilerden alâkayı kesmesini sağlamaktır. Yoksa aĢk ve muhabbetin kendisi asıl maksat değildir. 774 Bilâkis bunlar, kulluk makâmını elde etmek için birer vâsıtadır. Sâlik, mâsivânın esâret ve kulluğundan tamamen kurtulduğu takdirde ancak Allah Teâlâ‘nın kulu olabilir. Velâyet mertebelerinin en üstünü de ubûdiyet (kulluk) mertebesidir. Velâyet mertebeleri içerisinde bundan daha üstün bir makam yoktur.‖ “Ġnsanın yaratılıĢındaki maksat, kendisine emredilen ibadetleri yerine getirmektir. Ġbadetlerin edâsından maksat da îmânın hakîkati demek olan «yakîn»i elde etmektir.” ―Muhabbette hîleye yer yoktur. Çünkü seven, artık sevgilisine tutkun bir kara sevdâlı olup ona muhâlefet edemez ve sevgilisinin muhâliflerine de aslâ meyledemez. Onlara hiçbir Ģekilde tâviz veremez.‖ “Allah Teâlâ, siyah-beyaz bütün ırklara gönderilen BeĢeriyetin Efendisi -sallâllâhu aleyhi ve sellem- hürmetine bizi ve sizi yaĢanmayan sözden, amelsiz ilimden kurtarsın! Âmîn!..” Ġmâm-ı Rabbânî Hazretlerinin ġirk ve Tehlikesine Dair Beyânları ġer-i ġerîf, mükelleflere hitabında erkek cinsini kadın cinsine gâlip kılarak erkeklere ait lafız kalıplarıyla, hem erkeklere hem de kadınlara emir ve yasaklamalarda bulunur. Bazense doğrudan kadınlar muhatap alınarak onlara ait lafız kalıplarıyla birtakım hükümler beyan edilir. Allah Te‗âlâ‘nın her bir fiilinde birçok hikmet bulunduğu gibi, bu hitap Ģeklinde de birçok hikmet vardır. Erkeklerin, hükümlerin çoğunda hususi olarak muhatap alınmasının sebebi erkeğin insan cinsinin aslı olmasıdır. Ancak Dîn-i Mübîn-i Ġslâm‘ın hükümlerinin kahir ekseriyetinde kadınlar da erkekler gibi eĢit derecede mükelleftirler. Asıl olan, emir ve nehiylerde erkeklerin ve kadınların eĢit olmasıdır. Ġmâm Rabbânî Müceddîdi‘l-Elfi‘s-Sânî (Kuddise Sirruhû) Hazretlerinin mektûbâtında da, üç mektupta kadınlar muhatap alınarak kendilerine mektup gönderilmiĢtir. Bu mektupların içerikleri her ne kadar erkekleri de ilgilendiriyorsa da özellikle kadınlara nasihatte bulunulmasının ayrı bir nüktesi vardır. Bununla beraber anlaĢılan o ki Ġmâm Rabbâni Hazretlerinin mürîdânı arasında kadınların da ciddi bir itibarı vardır. Bu sebeple erkeklere yazdığı mektupların ekserisiyle kadınlar da muhataptır. 775 Bu üç mektubun üçü de üçüncü cilttedir. 17. Mektup akîde, 34. Mektup nasihat, 41. Mektup da kadınlara ait husûsî nasihatler hakkındadır. Üçüncü cildin 41. Mektubuna, akîde ile ilgili meselelere giriĢ yapmadan evvel, kadınların Peygamber Efendimiz (Sallallâhu Aleyhi ve Sellem)e bî‗atı hakkında nazil olan Mümtehine Sûresi‘nin 12. âyet-i kerîmesiyle baĢlar ve geniĢ bir îzâhta bulunur:«Ey Nebiy(y-i zîĢân)! Ġnanan kadınlar sana gelip de, Allâh‟a hiçbir Ģeyi ortak koĢmayacaklarına, hırsızlık yapmayacaklarına, zina etmeyeceklerine, (kızlarını diri diri gömerek) çocuklarını öldürmeyeceklerine, (baĢkasından doğurdukları çocukları kocalarına getirip: “Bu senin çocuğun!” diyerek) elleriyle ayakları arasında kendisini uyduracakları bir iftira (meydana) getirmeyeceklerine ve (Allâh‟a ve peygamberine itaat hususunda) güzel tanınan herhangi bir Ģey hakkında sana isyan etmeyeceklerine dâir seninle bî‟atleĢ(ip sözleĢ)tikleri zaman, sen de onlarla bî‟atleĢ ve kendileri için Allâh‟tan mağfiret talebinde bulun! ġüphesiz ki Allâh (geçmiĢ günahları çokça bağıĢlayan bir) Ğafûr‟dur; (kullarına çok acıdığı için, Ġslâm‟a girdikten sonraki hayatlarında kendilerini muvaffak edecek olan bir) Rahîm‟dir. » Bu âyeti celîle Mekke-i Mükerreme‘nin fethi gününde nâzil oldu. Rasûlullâh (Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem) erkeklerin bî‗atından sonra kadınlardan bî‗at almaya baĢladı. Kadınların bî‗atı sadece sözlü oldu. Rasûl-i Ekrem (Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem)in eli bî‗at eden kadınların eline asla değmedi. Kötü iĢler ve adi ahlâklar erkeklere nisbetle kadınlarda daha çok olunca, kadınların bî‗atlarında erkeklerin bî‗atında bulunmayan ilâve Ģartlar açıkça söylendi. Allah‘u Te‗âlâ‘nın emrine yapıĢmak için kadınlara, o anda bu kötü iĢler yasaklandı. Birinci Ģart, Allah Te‗âlâ‘ya hiçbir Ģeyi ortak koĢmamaktır. Ameli gösteriĢ ve iĢittirme Ģüphesinden velev güzel bir anılma gibi sözle de olsa, Allah (Celle Celâluhû)dan baĢkasından bir karĢılık talep etme zannından beri olmayan kimse de Ģirk dairesinden çıkmıĢ değildir. Ġhlâslı bir muvahhid de değildir. Kendisine, ailesine ve ashâbına, salât ve selâm olsun. Efendimiz (Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem) Ģöyle buyurdu: «Ümmetimdeki Ģirk, karanlık bir gecede siyah bir taĢın üstündeki karıncanın hareketlerinden daha gizlidir.»( 776 Hadîs-i ġerîfi farklı lâfızlarla Hâkim (Rahimehullâh) müstedrekinde, Ahmed ibni Hanbel (Rahimehullâh) müsnedinde zikretti.) RĠYANIN TEHLĠKESĠ Peygamber Efendimiz (Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem) yine Ģöyle buyurdu: «Daha küçük olan Ģirkten sakının.» Bunun üzerine sordular: «Daha küçük olan Ģirk hangisidir Yâ Rasûlellâh?» Efendimiz (Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem): «Riyâdır» buyurdular. ġirk merasimlerine, küfür törenlerine (ve bayramlarına) hürmet etmenin Ģirkle köklü bir bağı vardır. Ġki dini tasdik eden (Ġslâm‘dan baĢka herhangi bir dinin de doğru olduğunu söyleyen) Ģirk ehlindendir. Hem Dîn-i Mübîn-i Ġslâm‘ın hükümlerine, hem de küfrün (Ġslâm dıĢı düzenlerin) hükümlerine (kanunlarına) yapıĢan müĢriktir. Küfürden (kavlî ve fiilî olarak) beri olduğunu beyan etmek Ġslâm‘ın Ģartıdır. ġirk Ģaibesinden kaçmak tevhid‘dir. Ġslâm ehlinin cahillerinin arasında yaygın olduğu gibi putlardan ve tağuttan, hastalıkların ve sıkıntıların uzaklaĢması için yardım istemesi Ģirkin ve sapkınlığın tâ kendisidir. Ellerle yontulmuĢ taĢlardan ihtiyaçların giderilmesini istemek küfürdür, Allah Sübhânehû ve Te‗âlâ‘yı inkârdır. Mevla Te‗âlâ, bazı dalâlet ehlinin (münafıkların) hâlinden Ģikâyet etmek üzere Ģöyle buyuruyor: «Tağuta hakem olarak müracaat etmek istiyorlar. Hâlbuki kesinlikle onu inkâr etmekle emrolunmuĢlardı. ġeytan onları derin bir sapıklıkla saptırmak ister.» (Nisa Sûresi: 60) Kadınların çoğu kendilerindeki tam bir cahillik sebebiyle, Ģer‗an yasak olan tağuttan ve Ģeytandan istimdat (yardım isteme) iĢine mübtela olmuĢlardır. BaĢlarına gelen sıkıntılardan kurtulmayı (bu aslı astarı olmayan) içi boĢ putların isimlerinden istemektedirler. Böylece Ģirk törenlerini (âdetlerini) yapmaya meftundurlar. Özellikle Hintli kadınlar arasında ―setile‖ diye bilinen çiçek hastalığı ortaya çıktığı zaman Ģirk ehline koĢarlar. Bu ayrıntılarından geri durmaz ve Ģirk âdetlerinden olan bu âdete yönelmeyi terk etmezler. Ancak Allah Te‗âlâ‘nın muhafaza ettiği kadınlar müstesna! Hinduların ta‗zîm ettiği günlere ta‗zîm etmek, Yahudilerin belli günlerine ait merasimleri yapmak, Ģirki ve küfrü gerektirir. Ehl-i Ġslâm‘ın cahillerinin, özellikle kadınlarının yaptığı gibi kâfirlerin belli günlerinde (törenlerine katılarak) merasimler yapıyorlar. O günleri 777 bayram olarak kutluyorlar. Ehl-i Ģirk gibi, kız çocuklarının ve kardeĢlerinin evlerine hediyeler gönderiyorlar…‖ Zina Yasağının Bî„atta Yer Almasının Sebebi Ġmâm-ı Rabbânî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri daha sonraki satırlarda kiĢiyi Ģirke düĢürecek diğer birtakım yanlıĢ iĢlerden bahseder. Akabinde kadınların bî‗atındaki diğer Ģartlar olan hırsızlığın yasaklanmasından ve üçüncü Ģart olan zinanın yasaklanmasından bahseder. Bu Ģartın îzâhını ise Ģu Ģekilde yapar:―Bu Ģartın kadınların bî‗atında özellikle ve açıkça zikredilmesi, genellikle zinanın kadınların bu iĢe râzı olmaları neticesinde meydana gelmesinden dolayıdır. Bu hâdisenin meydana gelmesinde onların rızâsına itibar edilir ve yasaklama onlar hakkında daha kuvvetli olur. Erkekler bu çirkin iĢte kadınlara tâbîdir. Bu sebeple, Allah Te‗âlâ Nûr Sûresi‘nde kadınları önce zikrederek zina eden bekâr kadınla, zina eden bekâr erkeğin cezasını: «Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüzer değnek vurun! Allah‟a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah‟ın dini(nin koymuĢ olduğu hükmü uygulama) konusunda onlara merhametiniz tutmasın! Müminlerden bir topluluk da onların cezalandırılmasına Ģahit olsun!» (Nûr Sûresi: 2) âyet-i kerîmesiyle açıklar. Bu kötü iĢ dünya ve ahiretin kaybedilmesini sebeptir. Bütün dinlerde son derece çirkin görülmüĢ ve yasaklanmıĢtır.‖ Onu sevenler Ġmâm-ı Rabbânî vefatından sonra da sevilmiĢ, asırlar boyu methedilmiĢ, eserleri okunup istifade edilmiĢtir. Büyük veli Mevlana Halid-i Bağdadi, ince ruhunun terennümleri ile dolu olan Farisi Divanı‘nın doksan dördüncü sahifesindeki beytlerinde mealen Ģöyle demektedir:―Ya Rabbi! O nihayetsiz yolun yolcusu, ilim sahiplerinin reisi, bu göz ile görülmeyen, akıl ile varılmayan gizli sırların menba‘ı, insanların anlayamadığı, ancak senin bildiğin büyüklüğün sahibi, köpüren ve dalgalanan manalar deryası, maddesizlik ve mekansızlık âleminin reisi, nurları ile Hindistan‘ı aydınlatan, Serhend Ģehrini, Musa aleyhisselama Allahü Teala‘nın kelamı geldiği Ģerefli va‘di yapan, Muhammed aleyhisselamın dininin büyüklüğünün vesikası, keskin görüĢlüler meclisinin ıĢığı, dini bütün olanlar ordusunun kumandanı, düĢünülemeyen yüksekliklere eriĢen, izinde gidenleri de oraya çeken Ahmed-i Faruki‘nin gözlerinin nuru hürmetine beni affet! 778 Senin af ve merhamet denizinin sonsuzluğunu düĢünerek rahat ediyorum. Allahım! Yalnız senin ihsanına güveniyorum. Çünkü, ‗Ben af ediciyim‘ buyuruyorsun!‖ Evliyanın büyüklerinden ve meĢhurlarından olan Mevlana Halid-i Bağdadi‘ye, hocası ġah Abdullah-ı Dehlevi yazdığı bir mektupta, Ġmâm-ı Rabbânî ile ilgili olarak Ģunları söylemektedir. “Ġmâm-ı Rabbânî‟yi sevenler, mümin ve takva sahipleridir. Sevmeyenler ise Ģaki ve münafıktırlar. Bütün âlemi Ġslama, Ġmâm-ı Rabbânî‟nin Ģükrünü eda etmek vaciptir.‖ ESERLERĠ 1) Mektubat: Ġslam âleminde imam-ı Rabbani'nin Mektubat'ı kadar kıymetli bir kitap daha yazılmamıĢtır. Mektubat, üç cild olup, beĢ yüz yirmi altı mektubunun toplanmasından meydana gelmiĢtir. Kelâm ve fıkıh bilgilerini, tasavvufun marifetlerini açıklayan uçsuz bir derya gibi eĢsiz bir eserdir. Mektubat'ın birinci cildi 1616 senesinde talebelerinin meĢhurlarından Yar Muhammed Cedid-i BedahĢi Talkani tarafından toplanmıĢtır. Birinci cildde 313 mektup vardır. Bu cildin son mektubu, Muhammed HaĢim-i KeĢmi'ye yazılmıĢtır. Ġmam-ı Rabbani hazretleri birinci cildin son mektubunu yazınca; "Muhammed HaĢim'e gönderilen bu mektupla resullerin, din sahibi peygamberlerin ve Eshab-ı Bedr'in sayısına uygun olduğundan, üç yüz on üç mektupla birinci cildi burada bitirelim" buyurmuĢtur. Ġkinci cildi ise 1619 senesinde yine talebelerinden, Abdülhay Pütni tarafından toplanmıĢtır. Bu cildde Esma-i hüsna yani Allahü teâlânın hadis-i Ģerifte geçen doksan dokuz ismi sayısınca doksan dokuz (99) mektup vardır. Üçüncü cild de imam-ı Rabbani hazretlerinin vefatından sonra 1630 senesinde talebelerinden Muhammed HaĢim-i KeĢmi tarafından toplanmıĢ olup, bu cildde de Kur'an-ı kerimdeki surelerin sayısınca yüz on dört (114) mektup vardır. Her üç cildde toplam beĢ yüz yirmi altı (526) mektup vardı. Ġmam-ı Rabbani hazretlerinin vefatından sonra on mektubu daha üçüncü cilde ilave edilmiĢtir. Böylece toplam mektup adedi (536) olmuĢtur. Mektubat'daki mektupların birkaçı Arabi, geri kalanların hepsi Farisidir. ÇeĢitli zamanlarda basılmıĢtır. [Mektubatın birinci cildi Müjdeci Mektuplar adı altında Hakikat Kitabevi tarafından 779 yayınlanmıĢtır. Ġkinci ve Üçüncü cildlerdeki mektuplardan da bir kısmı Hakikat Kitabevi yayınlarından olan Tam Ġlmihal Seadet-i Ebediyye kitabında yayınlanmıĢtır. Bu kıymetli eserler, www.hakikatkitabevi.com adresinden okunabilir ve temin edilebilir.] 2)Te‟yîd-i Ehli‟s-sünne Reddi-i Revafıd:Ġran ġiî ulemâsı ile Mâverâünnehir Sünnî ulemâsı arasındaki bir tartıĢmanın ürünü olan eser ġîa‘ya bir reddiyedir. Sirhindî‘nin, ileride kendisini takip edecek olan NakĢibendî geleneği çizgisine miras bırakacağı kuvvetli ġîa düĢmanlığının zeminini hazırlayan eseri Gulâm Mustafa Han Farsça metni ve Urduca çevirisiyle birlikte neĢretmiĢtir. (Karaçi 1384/1964).Farisi olup, Rafızileri reddeden bu kitabın Türkçesi, (Hak Sözün Vesikaları) kitabında, bir bölüm olarak, Hakikat Kitabevi tarafından yayınlanmıĢtır. Arapça'ya da tercüme edilmiĢtir. 3) Ġsbatün-Nübüvve:Allah(Celle Celâluhû) inancına paralel olarak peygamberliğe inancın da zorunlu olduğunu ispat etmeyi amaçlayan eser, Ekber ġah‟ın “dîn-i ilâhî” adıyla savunduğu sinkretizm (bütün dinlere aynı anda inanma) anlayıĢı tarafından desteklenen Ģüpheciliğe karĢı kaleme alınmıĢtır. Arapça yazılan kitap Gulâm Mustafa Han tarafından Urduca tercümesiyle birlikte yayımlanmıĢtır. (Karaçi 1383/1963)."Peygamberlik nedir?" adı ile Türkçeye tercüme edilmiĢtir. Hak sözün Vesikaları kitabı içinde bir bölüm olarak yayınlanmıĢtır. Ayrıca Arapçası, Ġngilizceye ve Fransızcaya da tercüme edilmiĢtir. 4) Mebde' ve Me'ad 5) Adab-ül-Müridin 6) Ta'likat-ül-Avarif 7) Risale-i Tehliliyye

ġerh-i Ruba'ıyyat-ı Abd-il-Baki 9) Mearif-i Ledünniye 10) MükaĢefat-ı Gaybiyye 11) Cezbe ve Süluk 780 KAFKAS KARTALI ġEYH ġÂMĠL(1797-1871) "Kahramanlık", "Cesaret", "Fedakârlık", "Yiğitlik" abidesi, Kafkas Kartalı ġeyh ġamil. Rusların, Kafkasya‘da ortadan kaldırmak istediği Ġslamiyet‘i, tekrar ihya etmek için mücadele veren, Kafkas-Rus mücadelesinin en mümtaz siması ve düzenli Rus ordularını dize getiren büyük mücahid, Kuzey Kafkasya‘nın efsanevi lideri Ġmam ġamil, Dağıstan‘ın Gimri köyünde dünyaya geldi. Babası Avarlar‘dan Muhammed, annesi Avar beylerinden Pîr Budak‘ın kızı Bahu Mesedu‘dur. Doğduğunda kendisine dedesi Ali‘nin adı verildi. Ancak sürekli hasta olduğundan ad değiĢtirmenin iyi geleceğine dair geleneksel inancın etkisiyle ailesi adını ġâmil olarak değiĢtirdi. Kısa bir süre sonra sağlığına kavuĢan ġâmil ilk eğitimini dayısından aldı. Ardından arkadaĢı Molla Muhammed ile birlikte Harakinili Said ve ileride kayınpederi olacak olan NakĢibendî Ģeyhi Cemâleddin Gazi-Kumukī‘den dinî ilimleri tahsil etti. Otuz yaĢına kadar tefsir, hâdis, fıkıh ilimlerini; edebiyat, tarih ve fen bilgilerini öğrenerek, büyük bir âlim ve gönül sahibi bir veli oldu. Sabrı, metaneti, dirayeti, ilmi, hitabeti ve mücadeleci yönü ile Kafkasya halklarının önder Ġdealleri ve hedefleri uğruna gösterdiği mücadele, Hayat boyu devam eden mücadelesi ile Ģekillenen örnek Ģahsiyet. Tıpkı Ġmam Mansur gibi o da içki içilmesini yasaklamıĢ, 781 Ģeriat kurallarına çok önem vermiĢtir. Çünkü Ruslar, dağ halklarını asimile edebilmek için bir taraftan geleneksel norm ve değerlerin yerine alkol, kumar, rüĢvet ve benzeri kötü alıĢkanlıkları yerleĢtirmeye çalıĢıyorlar, diğer taraftan onlara çeĢitli baskılar yaparak giyimlerine karıĢıyorlar, hacca gitmelerini dahi yasaklıyorlardı. Babasına dahi bu konuda Ģart koĢan ġamil, babasının içki içmemesi için ona ihtarda bulunmuĢtur. Babası: ―Ya içecek olursam? Ne yapacaksın, beni vuracak mısın?‖ der. ġamil‘in yanıtı tek cümledir: ―Seni değil, kendimi bıçaklarım.‖ Ve baba, içkiyi bırakmıĢtır. Çünkü oğlunu tanımaktadır… ġeyh ġamil‘i her Türk boyu kendinden görme arzusundadır. Bu onun cesaret, kahramanlık, idareci, Ģahsiyet ve dinî lider olarak nadir bulunan bir insan olmasından kaynaklanmaktadır. Kimi araĢtırmacılar, Çeçen, Avar, Lezgi, Çerkes, Kumuk olduğunu söylemektedirler. Bunların her biri Dağıstan‘da ve Kafkasya‘da kahramanlıkları ile kendilerini ispat etmiĢ kadim Turanî boylardır. ġamil‘e Ģeceresi sorulsa idi Ģüphesiz ―Dağıstanlı‖ Kafkasyalı‖ bir Müslümanım diye cevap verirdi. Hayatı boyunca iman ettiği gibi yaĢamıĢtır. Manevi Ģeceresinin gereği olarak Türkistan illerine kadar uzanan manevî silsilesi vardır. Vefatı ile Resuller Resul‘u Hz. Muhammed‘in (s.a.v) kabr-i Ģerifî karĢısındaki Cennet-ül Baki‘de istirahatgahına çekilmiĢtir. ġamil'in Türkçe bilmesi onun atalarının Türk olduğuna iĢaret etmektedir. Nitekim 1859'da Kaluga'da sürgün hayatı yaĢadığında Ġ. Zahar hatıratında ġeyh ġamil ve maiyetindekilerin Azeri? Türkçesi (Kumuk Türkçesi) konuĢtuklarını ve Rus ordusundan hizmet gören Kazan Tükleri'nden askerler ile bu dil ile anlaĢtıklarını anlatır. At binme ve kılıç kullanmada üstün becerilere sahipti. Güçlü bir vucut yapısı olan ġamil, aynı zamanda güreĢ ve atıcılıkta da kendini geliĢtirmiĢti. Kafkas savaĢında Ruslara karĢı savaĢan Çeçenya ve Dağıstan‘ın 1834 ile 1859 tarihleri arasında 3. imamı olarak ġeyh ġamil adıyla anıldı. 782 Ġmam ġamil, değiĢik zamanlarda bazıları dini bazıları siyasi sebeplerden beĢ kez evlenmiĢtir. Fatimat, Zahidet, Cevheret, ġovanat ve Emine isimli eĢlerinden altı oğlu ve beĢ kızı dünyaya gelmiĢtir. Ahmet Cemaleddin, Muhammed Said, Muhammed Gazi, Muhammed ġefi, Muhammed Kamil ve Cemaleddin oğulları, Necabat, Fatimat, Nafisat, Bahu-Mesedu ve Sayfiyat kızlarıdır. ġeyh ġamil, daha gençlik yıllarında ġeyh Mansur ile baĢlatılan hürriyet mücadelesindeki yerini almıĢ,Mansur‘dan sonra, Gazi Muhammed, Kafkaslıların baĢına geçerek imam olmuĢ,hepsi gönül sahibi bir veli idi. Ruslar, Kafkasya‘ya girdiklerinde Çar ordusunu Avusturya asıllı bir general olan Kulug Fon Klugenav kumanda ediyordu. ġamil‘in ve Gazi Muhammed‘in köyü olan Gımri‘de, taĢ taĢ üzerinde bırakmadılar, binlerce Müslümanı katlettiler. Gımri, Dağıstan‘da kartal yuvası gibi dağların yamacında bir köydü. Gımri baskınında Gazi Muhammed 1832‘deĢehid edildi. ġamil ise ağır yaralandı. Ormanlar içerisindeki köylerde saklandı. Yaralarını, türlü kök otlarıyla kremler yapan ve cerrahlıkla uğraĢan ve aynı zamanda ġamil‘in kayınbabası olan Dağıstanlı bir cerrah iyileĢtirmiĢti. ġamil‘in hastalığında anası Baho baĢucundan ayrılmamıĢtı. SavaĢ dönemlerinde halktan bazıları ―artık teslim olalım anlaĢma yapalım‖ diye hayıflanmaya baĢlamıĢtır, bunun üzerine ġeyh ġamil teslim olmaktan bahsedene kırbaç cezası vermeyi uygun görmüĢtür. Bu durumda çekinen halk çareyi ġeyh ġamil‘in annesine gitmekte bulmuĢlardır. Annesi ġeyh ġamil‘e teslim olma teklifini sununca ġeyh ġamil koymuĢ olduğu kanundan ödün vermemiĢtir. Cezayı yaĢlı bir kadın çekemeyeceğinden, ceza oğluna intikal ettirilmiĢ, Bunu bana uygulasınlar deyip cezayı kendisi çekmiĢ kırbaç cezası ġamile uygulanmıĢtı. Rus generali Klugenav öldürülen Gazi Muhammed‘in cesedini günlerce köy köy gezdirmiĢ teĢhir etmiĢti. Sonunda Avar Hanlığı‘nın merkezi olan Tarku‘da, Burnava tepesine gömdürmüĢtü. Gazi Muhammed‘in ölümünden sonra yerine Hamzat Bey imâmlığa seçildi. Hamzat, Avar Hanlarının sülalesindendi. Üç sene 783 kadar faâliyet gösteren Hamzat Bey, 1835 (H.1251) senesinde Hunzah Câmiinde bir Cumâ günü Osman ve Hacı Murat, Hamzat‘ın Avarlara yaptıklarından dolayı silahlı adamlarıyla suikast düzenlemiĢ, onu Ģehîd etmiĢlerdi. Onun Ģehâdetinden sonra imâmlık, yâni liderlik vazifesi ġeyh ġâmil‘e teklif edilmiĢ, ġeyh ġâmil, tevâzu göstererek daha ehliyetli birinin seçilmesini istemiĢti. Hattâ namzetler de gösterdi. Gohlok‘ta toplanan âlimler ve milletin ileri gelen temsilcileri, her türlü yetkiye hâiz olarak, ġeyh ġâmil‘e imâmlığı kabûl ettirdiler. Tarihin hangi sayfasını aralarsak aralayalım, orada hiç tartıĢmasız karĢılaĢacağımız bir gerçek vardır ki o da hak ile batılın, Ġslam ile Ġslam olmayanın mücadelesidir. Peygamberlerin önderliğinde baĢlayan bu mücadele Efendimiz(s.a.v) ile peygamberlik makamında hitama ermiĢ; ama onun kutlu sancağı altında soluklanmaya devam eden halifeler, sahabeler, âlimler, liderler ve imamlarla devam etmiĢtir ve devam ediyor. Bugün Rusya diye gösterilen bu geniĢ sahaların yüzde doksanı, çok eski tarihlerden beri Türk boyları veya Türk hakanları tarafından benimsenmiĢ, Türk'lere has bir diyardı; mâruf bir vatandı. Tarihin kaydettiği büyük Türk akınları hep buralardan çıkmıĢ veya buralardan geçmiĢtir. Ġslamiyet‘i kabul ettikten sonra Türk'lerin daha çok müstakar bir hayatı tercih etmeğe baĢladıkları, bunun neticesi Ģehirlerin geniĢlediği ve ilmî büyük intibahlara sahne oldukları görülür. Bu sâyede Müslüman Türkler arasında büyük çapta bilginler yetiĢmiĢ ve her tarafta hürmet ve tâzim kazanmıĢlardır. Vakta ki Türkistan ve Altun Ordu gibi imparatorluklar çöktü. Bunların yerine küçük küçük hanlıklar kuruldu, üstelik bu hanlıklar birbirleriyle çatıĢmağa baĢladılar. ĠĢte o zaman, baĢlarına Rusların musallat olmağa cür'et buldukları görüldü. Bu tasallut, Batının aĢırı Hristiyan teĢekkülleri tarafından sun'i bir Ģekilde telkin edilmiĢ ve fi'li yardımlarıyla tanzim ve tahkim olunmuĢtur. Arap coğrafyasında, Anadolu‘da, Afrika‘da, Avrupa‘da, Asya‘da, Amerika‘da ve daha birçok yerlerde yıllardır devam eden bir mücadelenin olduğunu okur-görür-duyarız. Bu mücadelelerden en Ģanlı Ģöhretli olanlardan biri de Kafkasya‘daki mücadeleleridir. Öyle 784 yiğitler çıkmıĢtır ki bu mücadelelerde, bu yiğitler asırlardır dilimize doladığımız destanî birer kahraman olmuĢlardır. Kafkaslar Emirül-müminîn Ömer'ül-Faruk(r.a) zamanında Ġslamla tanıĢmıĢ, Ġslâm mücahidleri Ġran'ı alıp kuzeye teveccüh edince, bunlardan bir kol Kafkaslar „da (Hazer) tesmiye edilen cenkçi bir devletle, Bâb'ül-Ebvâb- Derbend geçidinde, karĢı karĢıya geldiler. Kafkas cephesinde bulunan Ġslâm orduları kumandanı Sürâka b. Amr(r.a).öncülüğünde fütuhat ve sulh sağlanmıĢ, TÜRK BOYLARI Müslüman olmuĢtu. Daha sonraları Emevi ve Abbasiler döneminde buralarda Ġslami faaliyetler yoğunlaĢmıĢ, Bir taraftan Türkistan'da Ġslâmiyet fethen teessüs ederken, diğer taraftan Kafkasya'da sulhen yayılmağa baĢlamıĢ, nihayet Ġdil boyu Türklerini Ģevken bu dine sürüklemiĢtir. Bunun üzerine Türk-Bulgar Han'ı Elmâs Han, Hicrî 300 yıllarında Abbasî Halifesi El-Mukteder Billâh'a elçiler göndermiĢ ve kuzey mıntıkalarında Ġslâmiyeti talim ve tedris için fukaha ve ulema gönderilmesini, câmi ve medrese inĢası için de bunlara mimar ve mühendis katılması ricasında bulunmuĢtur. Halife aralarında, Susel-rasibi, Elbedr Hazmi ve Ahmed b. Fazla'nın bulundukları kalabalık bir hey'eti Bulgarlar diyarına yolladı. Ġlâhi bir ilham semeresi olan bu himmetler sayesinde, bu azametli kitleler arasında Ġslâmiyet intiĢar etti. Bu ihtisasla bu akvam bu uğurda canlarını ve mallarını. Bilgilerini ve kalemlerini bin yıldan fazla bir zaman, Ġslamiyet‟in azameti ve müdafaası uğrunda bezletmekten çekinmediler.” Çarlık Rusya döneminde yönetimi elinde bulunduranlar, egemenlikleri altına aldıkları topraklarda yaĢayanlara akla hayale gelmeyecek Ģekilde zulmettiler. Ġnsanların, dinlerini öğrenme ve yaĢamalarına asla müsaade etmeyip, ibadethanelerini dahi tahrip ettiler. Bu zulümden, Ġslâmî hassasiyeti son derece yüksek olan Kafkasya Müslümanları da büyük ölçüde etkilendi. Kendilerine önderlik ve rehberlik edecek liderlerinin arkasında teĢkilatlanarak destansı bir mücadele verdiler. Çerkesler 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı ve Kırım Türkleri tarafından MüslümanlaĢtırılırken, Dağıstanlılar ve Çeçenler oldukça 785 erken bir dönemde, 8. yüzyıldaki Arap fetihleri sırasında Müslüman olmuĢlardı. Ġmam ġamil 25 yıl süren imamlığı boyunca sayısız çarpıĢmaya girer, bunların birçoğunda yaralanır, bunun yanında hicret, açlık, ayrılık, ölüm gibi imtihanlarla karĢılaĢır. Tüm bu imtihanlar karĢısında da bir kez olsun ümitsizliğe düĢmez ve çevresindeki asker ve komutanlarının da herhangi bir ümitsizliğe düĢmemesi için çabalar. Çarlık, bütün Kafkasya‘yı türlü hile ve entrikalarla ele avuca almak istiyordu. Bu uğurda her dönem üstün silah gücü ile donatılmıĢ ordularını ve en acımasız Generallerini Kafkasya‘ya gönderdi. General Klugenav ile baĢlayan, Vorontsov ile sürdürülen ve 1842‘lerde Lüders, Fraytağ ile1852‘lerde General Grabe ve General Kont Argutfinski, Prens Baryatinski, Genaral Yevdokimof gibi acımazsız Çarlık ordu kumandanları Rus politikalarıyla Kafkasya‘da görev yapmıĢlardı. ġeyh ġamil 25 sene boyunca devam eden Kafkasya-Rusya savaĢlarında Rus ordularını periĢan eden büyük bir halk kahramanıdır. 1785 yılında Ġmam Mansur‘un Ruslara karĢı ilan ettiği cihadından bugüne binlerce Ģehit verilmiĢse de, bunun yanında yüz binlerce Rus‘un da bu amansız direniĢin karĢısında canlarından olduklarını görürüz. Hayatını esaret altında bulunan Kafkasya topraklarını kurtarmaya adamıĢtır. Türk Milleti tarafından Kafkasya Kartalı olarak isimlendirilmektedir. Ġmam Mansur ile baĢlayan ve ġeyh ġamil ile mücadelenin en uzun ve Ģiddetli döneminin yaĢandığı bu devre ―imamlar dönemi‖ olarak adlandırılmaktadır. Ruslar tarafından ―Müridizm‖ olarak adlandırılmıĢ olan bu sufi direniĢ hareketi, Çarlık Rusyası‘nın Kafkasya‘yı istilasına karĢı XVIII. Yüzyılda ortaya çıkan ve XIX. Yüzyılda devam eden bir harekettir. Gazi Muhammed‘in ―cihad‖ bayrağını açmasıyla birlikte ġeyh ġamil‘i de olayların içinde bulmaktayız. Ġmam ġamil‘in ilk olarak Kafkasya‘nın birliği ve Dağıstan‘da Ģeriata tam anlamıyla uygun yeni yasalar koyup uygulamayı hedef olarak belirlediği görülmektedir. Dağıstan, birçok küçük hanlıklara ayrılmıĢ, birbirinden farklı dillerin konuĢulduğu ve birbirine düĢman bir uluslar ülkesiydi. Kan davaları ve çarpıĢmaların eksik olmadığı bu ülkede dağlıların hayatlarını 786 yönlendirmiĢ olan adetler, kolay kolay vazgeçilebilecek gibi değildi. Bunun dıĢında ayrıca rus silahları kuĢanan yerliler ve rus generallerinin yürütmüĢ oldukları, Haç‘ı Hilal‘in yerine oturtmak isteyen bir harekât da vardı. ġamil ve taraftarlarının dinleri ve özgürlükleri uğruna ortaya koymuĢ oldukları kahramanlık ve fedakârlıkların boyutlarının ilkini, Ahulgoh savunması göstermektedir. Ruslar, General Grabe‘nin komutanlığında 1839‘da Ahulgoh‘u kuĢatma altına aldılar. KuĢatma uzadıkça ġamil‘in yiyeceği azalmıĢ, kalede hastalık baĢ göstermiĢti. Yaralıların tedavi edilip ölülerin gömülebilmesi için yeterli vakit bulunamamaktaydı. Durumun zorluğu karĢısında Ġmam ġamil ve General Grabe arasında görüĢmeler baĢladı. Grabe, ġamil‘in büyük oğlu Cemaleddin‘in rehin olarak verilmesi karĢılığında bu görüĢmeye razı olmuĢtur. Fakat teslim olmaya niyeti olmayan ġamil, kendisinin dağlarında kalmasını Ģart koĢmuĢtur. Ruslar da bunu kabul etmeyerek 21 Ağustos 1839‘da genel saldırıya baĢlamıĢ ve 80 günlük kuĢatma sonucunda Ahulgoh‘u ele geçirmiĢlerdir. Grabe‘nin Ahulgoh‘un alınması ile ilgili göndermiĢ olduğu raporda: ―Çok iyi! Ama ne yazık ki ġamil kurtulmuĢ bulunuyor. ġüphesiz gücünün ve etkisinin büyük bir kısmını kaybetmiĢ olmasına rağmen O‘nun yine de bir takım Ģeyler hazırlamasından korkuyorum. Gelecekte neler olacağını göreceğiz.‖ diyordu. Her türlü maddi imkâna sahip olan ve orduları ġamil‘in müridlerinin kat kat fazlası olan Rus General, yazmıĢ olduğu raporda korkusunu dile getiriyordu. Herhalde bu gücü ve etkiyi maddi imkânlardan ziyade manevi güç ve inançla açıklamak mümkündü. ġeyh ġamil, Rusları dize getirmenin ancak düzenli bir orduyla mümkün olacağını, teĢkilâtlanılırsa Çar ordularıyla baĢ edebilecek durumda olduklarını, dıĢardan hiçbir yardımın gelmeyeceğini, bu sebeple iĢ baĢa düĢtüğünü her gittiği yerde îzâh ederek, kısa zamanda kısmen de olsa nizamlı bir ordu ve mülkî teĢkilâtı kurmaya muvaffak oldu. Tecrübeli ve değerli yardımcıları, ordunun ve mülkî idârenin baĢına getirdi. ġeyh ġamil‘in imamet döneminde tok gözlülüğü, hitabet yeteneği, kararlı tutumları ile askeri yeteneği sayesinde büyük 787 baĢarıları kısa zamanda çevre beylikler ve Ģehirlerde ün kazanmasına yol açmıĢtır. Otoritesi Dağıstan dıĢına kadar uzanan ġeyh ġamil‘i birçok topluluk lider olarak kabul etmiĢtir. Döneminde Dağıstan‘da baruthaneler, tophaneler, silahhaneler yaparak dağınık askeri düzeni muntazam birlikler haline getirmiĢ, adli ve idari bir ülke yönetimi sağlamıĢtır. Ġmam ġamil, siyasi düzeni yeniden Ģekillendirerek ülkesini vilayetlere ve naipliklere ayırmıĢtır. Siyasî, idari, dinî ve adlî görevlerde kendisine yardımcı olan bir divan mevcuttu. Ülkeyi nâibliklere ve vilâyetlere ayırarak baĢlarına idari ve askerî yetkilere sahip nâibler tayin etmiĢtir. Her nâibin bir müftüsü vardı. Üç dört nâibliğin bir vilâyet oluĢturduğu bu yapıda vilâyetlerin baĢında yüksek rütbeli nâibler bulunuyordu. Ahverdil Muhammed, Kibid Muhammed, ġuayb Molla, Hacı TciĢov, Danyal Sultan ve Hacı Murad ile Gazi Muhammed bunlar arasında sayılabilir. Bunun yanında nâiblerin faaliyetlerini kontrol etmek için muhtesib adı verilen görevliler vardı. ġeyh ġâmil‘in oluĢturduğu idarî ve askerî yapı, Ruslar‘a karĢı Dağıstan ve Kafkasya'da yirmi beĢ yıl boyunca büyük direniĢ göstermiĢtir. Rus Ġmparatorluğu‘nun güçlü orduları karĢısında unutulmaz destanî bir mücadele veren ġeyh ġâmil'in adı Rus iĢgaline karĢı direnen Kafkas kavimlerinin hâfızasına nakĢedilmiĢtir. ġeyh ġamil‘in imam seçildiği 1834 yılından 1859 yılına kadar Rus imparatorluğu ile olan savaĢta, yılmadan tüm mürit ve askerleri ile birlikte en önlerde savaĢtı. Kendisinden önceki 2 imamın önderliği döneminde de savaĢlara katılan Ġmam ġamil, toplamda 35 yıl kadar Ġslam adına savaĢmıĢtır. Aradan geçen çetin yıllarda Rus ordularına oldukça fazla zayiatlar verdirmiĢ; fakat kısıtlı askeri gücü oldukça kayıplar vermiĢ ve zaman geçtikçe azalmıĢtır. Ahulgo Tepesinde Rus ordularının 10.000 den fazla olan askeri gücüne, 3.000 kadar müridi ve askeriyle 80 gün dayanmıĢ ve savaĢ tarihine bu büyük direniĢ altın harflerle yazılmıĢtır. Bu direniĢte ġeyh ġamil, eĢi Cevheret hatun‘u, oğlu Said‘i ve kız kardeĢi Mesedo‘yu Ģehit vermiĢ, 8 yaĢındaki küçük oğlu Cemaleddin Ruslar tarafından esir alınmıĢtır. DehĢet boyutları, savaĢ sırasında sadece insan kaybı ile sonuçlanmamıĢtır. Rus orduları 788 iĢgalde elde edebildikleri bölgelerde, ağaçları ve ormanları yakmıĢ ve ev, araç ne varsa yerle bir ederek bir daha kullanılmamasını sağlamıĢlardır. Çar Birinci Nikola, ġeyh ġamil‘e, Kafkasya‘daki Müslümanları bir bayrak altında toplama sevdâsından vazgeçerse, kendisine en büyük makamların, rütbelerin verileceğini, baĢına krallık tâcı giydirileceğini, Çarlık hazînelerinin ayakları altına serileceğini bildiren göz kamaĢtırıcı Ģeytânî bir teklif hazırlatıp, en güvendiği generallerinden birini gönderdi. ġeyh ġâmil‘in ise generale târihî cevabı Ģöyle oldu:“Ben, Kafkas Müslümanlarının hürriyete kavuĢmaları için silaha sarılan gâzilerin en aĢağısı ġâmil! Allah‟u Teâlâ‟nın himâyesini, Çar‟ın efendiliğine fedâ etmemeye yemin eden, özü sözü doğru bir Müslümanım. Daha önce Çar Birinci Nikola‟yı tanımadığımı, emirlerinin bu dağlarda geçersiz olduğunu General Klugenav‟a anlayacağı Ģekilde tekrar tekrar söylemiĢtim. Bu sözleri sanki taĢa söylemiĢim gibi, Çar, hâlâ görüĢmek için beni Tiflis‟e dâvet ediyor. Bu dâvete icâbet etmeyeceğimi bu mektubumla son defâ size bildiriyorum. Bu yüzden fânî vücudumun parça parça kıyılacağını ve sırtımı verdiğim Ģu vatan topraklarında taĢ üstünde taĢ bırakılmayacağını bilsem, bu kesin kararımı hiçbir zaman değiĢtirmeyeceğim. Cevabım bundan ibarettir. Nikola‟ya ve onun kölelerine böylece malum ola!” Sonraki günlerde çok kanlı mücadeleler oldu. Rus kuvvetleri hep hezimete uğradı. Yenilgileri birbirini takib etti. Çar Birinci Nikola, bu hezimetlerden sonra, bütün Kafkasya‘yı fethetmek, ġeyh ġâmil‘i ele geçirip bütün Müslümanlara kötü günler yaĢatmak maksadıyla, ordularının en seçkin generallerini bu iĢ için vazifelendirdi. Napolyon‘u mağlub eden bu meĢhur generaller; Fraytag, Svarts, Klugenav, Argutinski idi. Kalelere bıraktıkları ihtiyat kuvvetleriyle birlikte elli bini bulan bu seçme ordu, dört koldan harekete geçti. Netice yine Rus ordularının hezimeti ve bir avuç Müslüman‘ın zaferi idi. Yenilmez sanılan Rus ordularını çok az bir Müslüman Türk‘ün iman gücü ile nasıl periĢan ettiğine Rus Çarı dahi hayretle Ģahit oldu. 789 Rus kaynakları 1843 senesinde yapılan bu harplerin neticesi hakkında Ģöyle demektedir: “ġâmil, Avaristan‟da taĢ üstünde taĢ bırakmadı. Unsokul, Balakan, Moksok, Ahalçi, Tsanah, Hassat, Gergebil, Burunduk, Hunzah, Nizovaye, Ziran, Gimri gibi en önemli üslerimizi, mevzilerimizi kâmilen ele geçirip temelinden tahrib etti. Rusya‟ya çok pahalıya mal olan bu Avaristan muharebelerinde yaptığımız müthiĢ masrafları, verdiğimiz korkunç insan ve malzeme zayiatını hesab edecek olursak, bu savaĢın Kafkasya‟da yaptıklarımızın en kanlı ve zararlısı olduğu meydana çıkar.” Bu savaĢlar neticesinde Kafkasya‘da yaĢayan Müslüman Türklerin maneviyatı yükseldi. Ruslara karĢı müthiĢ bir direniĢ baĢladı. ġeyh ġamil‘e karĢı olan güvenleri çoğaldı. Canla baĢla ona yardıma karar verdiler. Bu savaĢ, Çar Birinci Nikola‘nın gururunu kırdığı gibi, plânlarını da alt üst etti. Napolyon‘a karĢı galip gelen meĢhur Rus generalleri, iki kolorduya yakın büyük bir kuvvet ile Avaristan‘a saldırdıkları hâlde, ġeyh ġamil‘in bir avuç ordusu karĢısında tutunamamıĢlar, felce uğramıĢlardı. Çar Nikola, bu hezimetten sonra da, ġeyh ġâmil‘in karĢısına General Vorontsof‘u çıkardı. Onu Kafkas Orduları BaĢkumandanlığına getirerek; ―Bütün ordularım bu uğurda feda olsun. Hazinelerimin bütün kapıları Kafkasya için ardına kadar açıktır. Ġstediğin her Ģeyi bol bol alabilirsin. Bunun karĢılığında sizden ġeyh ġâmil‘i ölü veya diri olarak ele geçirmenizi ve Dargo denilen yuvasını kasıp kavurarak çiğnemenizi istiyorum‖ dedi. General Vorontsof, Kafkasya‘yı bir uçtan bir uca fethetmek için altmıĢ bin kiĢilik bir kuvvetle harekete geçti. ġeyh ġâmil‘in yok denecek kadar az bir askeri karĢısında periĢân olup ĢaĢkına döndü. ġeyh ġâmil‘in iki ay süren çok mahâretli ve kanlı yıpratma muhârebeleri karĢısında mevcûdunun büyük bir kısmını ve üç generalini kaybetti. Bundan sonraki günlerde ġeyh ġâmil, Kafkasya‘ya musallat olan Rus ordularına sık sık akınlar düzenledi. Onları memleketlerinden çıkarmak için geceli gündüzlü çalıĢtı. Fırsat buldukça, Çar Birinci Nikola‘yı can evinden vuruyor, hiç beklemediği yerlere saldırıyordu. 790 Hiçbir devletten yardım görmeden, tam yirmi beĢ sene Ruslarla mücadele ederek vatanını savundu. 1848-1856 yılları ise biraz sessiz geçmiĢtir. Bu sessizliğin temel sebebini Kırım SavaĢı‘na bağlamak gerekmektedir. Zira Kırım savaĢı bittikten sonra Ruslar, Kafkasya‘da yarım kalan iĢlerini tamamlamaya koyulacaklardır. ġeyh ġamil Rus Çarı Deli Petro‘yu ve eĢi Katerina‘yı delirtmiĢti Kırım SavaĢı esnasında ölen Çar I. Nikola‘nın yerine oğlu II. Alexandr Çar olmuĢ ve Kırım SavaĢında aldığı yaraları sarmak için Kafkasya‘ya kesin bir hamleyle yönelmiĢ ve bu iĢin sonuçlandırılması amacıyla son hamle olarak Prens Baryatinsky‘i atamıĢtır. Petronun ölümünden sonra, Yeni Rus Çarı Ġkinci Aleksandr baĢa geçtikten sonra, ġeyh ġâmil meselesini hâlledip Kafkasya‘yı baĢtanbaĢa fethetmek için, Prens Baryatinski kumandanlığında 90.000 seçme askerden oluĢan bir orduyu ġamil‘in üzerine gönderdi. Bu muazzam kuvvete karĢı, ġeyh ġâmil de beĢ bine yakın süvârisiyle Ruslarla çarpıĢmaya baĢladı. Uzun ve kanlı çarpıĢmalardan sonra, ġeyh ġâmil, Gunip Dağına çekildi. Bu dağda beĢ yüz kadar fedaîsi ile bir buçuk ay süreyle koskoca ordu ile savaĢtı. Ellerinde atacak barutları, yiyecek bir Ģeyleri kalmadı. Etrafındaki yiğit askerlerinin dört yüz kadarı da Ģehîd olmuĢtu. Yiyecek yerine karınlarına taĢ bağlayarak düĢmanla mücadeleye devâm ediyorlardı. 30 Ağustos 1859 tarihine gelindiğinde Prens Baryatinsky Gunip kalesi önüne gelmiĢtir. Ruslar ġamil‘i sağ olarak ele geçirmek istemekteydiler. Çünkü biliyorlardı ki ġamil‘in vücudunu bu topraklardan çıkarmadıkça onun ölüsü de dirisi de baĢlarına bela olacaktı. Osmanlı-Türk İmparatorluğu haricinde, hiçbir ülkeden dostluk ve müttefiklik göremeyen „Evliya Şamil‟, Rus ordularının ilerleyişi, dost ülkelerden gelen yardımların kesilmesi ve sayıca azalma sebeplerinden dolayı hız kazanmıştır. Şeyh Şamil ülkesinin eriyişini görmüş ve 1859 yılında 6 Eylül günü Gunip‟te, savaşın İslamiyet ve ülkesinin bağımsızlığı için tehlikeli olduğuna karar vermiştir. Çarlık yetkililerine görüşlerini bildirerek savaşın durması için çağrıda bulunarak silah bırakma yoluna gitmiştir. Şeyh Şâmil önce vuruşarak 791 ölmeyi düşündüyse de sonunda oğulları Gazi Muhammed ve Muhammed Şâfıî ile birlikte teslim olmak zorunda kaldı Görüşmeleri kabul eden İmam Şamil, Ruslara teslim olması için bazı şartlar ileri sürmüş;Gunip‟te Prens Baryatinsky teslim olur. Bununla birlikte Şeyh Şamil‟in teslim olmasından sonra büyük bir üzüntü ve keder içinde olduğu ayrıca bundan sonra kendini tamamen dine adadığı da unutulmamalıdır. ġamil‘in mektuplarında ġeyh‘in teslim olduktan sonra Rus devlet adamlarından gördüğü saygı ve yakınlığı karĢılıksız bırakmadığı da anlaĢılmaktadır. ġeyh ġamil‘in Ruslardan gördüğü bu saygının onun için büyük bir anlam ifade ettiği Ġmam‘ın mektuplarına çok açık bir Ģekilde yansımıĢtır; Zira, ġeyh ġamil‘in 100 Mektubu isimli eserde yayınlanmıĢ olan 24 Kasım 1859 tarihli Muhammed Emin‘e gönderdiği mektubunda, ġamil, Allah‘ın takdiriyle düĢmanların eline düĢtüğünü ancak Rusların düĢmanlarını ve hasetçilerini güldürmediklerini bilakis son derece saygı ve ikramda bulunduklarını ifade etmekte, Çar‘ın kendisine yıllık 1000 tuman tahsis ettiğini ve refah içerisinde yaĢadığını belirtmektedir. Prens Baryatinsky‘nin karargâhına götürülen ġeyh ġâmil saygıyla karĢılandı; Ruslar uzun zamandan beri direniĢini kırmaya çalıĢtıkları ġâmil‘e iyi davrandılar. ġeyh ġâmil ertesi gün TemirhanĢura‘ya, oradan Saint Petersburg‘a, ardından Kaluga‘ya götürüldü. Çar Aleksandr onunla burada görüĢtü; Ġmam ġamil, aile efradı ve 40 kadar adamı Petersburg‘a Çar‘ın sarayına götürülür. Rus Çarı II.Aleksandr tarafından sarayın kapısında hayrete düĢülecek derecede nazik karĢılanır. Çar, babası 1.Nikola‘ya ve ihtiĢamlı ordularına tam otuz beĢ yıl Kafkasya‘yı zindan eden, kök söktüren bir Müslüman lideri esir olarak değil misafir gibi karĢılar ve adetleri gereği zamanının bu en büyük kahramanını karĢısında görür görmez, yüzünden ve sakalından hayranlıkla öpmekten kendini alıkoyamaz. Ġmam ġamil bir ay kadar sarayda misafir edildikten sonra, saygın tutsak olarak esaret yıllarını geçireceği Kaluga‘ya gönderilir. Ancak ġamil ve ailesine esaret çok ağır gelir. Ġki yıl içinde ġamil‘in 792 simsiyah saçları beyazlar. Büyük kızı Nafisat ile gelini Muhammed Gazi‘nin hanımı Kerimet üzüntüden vereme yakalanarak ölürler. ġamil‘, aile efradı ve 40 akıncısı ile, Petersburg‘a Çar 2. Alexander‘ın sarayına götürülmüĢtür. Bir gün Rus Çarı esaret altındaki ġeyh ġamil'i, yemek taam etmek için karĢısına almıĢtır, ġeyh ġamil'in iĢtahlı bir Ģekilde karnını doyurduğunu görünce, maiyetindekilere: "Korkarım bu adam birazdan bizi de yer" diye istihza edici bir söylemde bulunmuĢtur. ġeyh ġamil bunun üzerine ibreti âlem için, "Korkmayın dinimizde hınzır eti yemek haramdır" cevabını vermiĢtir. ġeyh ġamil Hac‘ca gitmek için birçok kez Çardan izin ister. Esaretin onuncu yılında ġeyh ġamil‘in hac vazifesini yerine getirme isteği kabul görmüĢtür. Çar tedbir olarak oğlu Muhammed ġefi‘yi esir olarak alır ve hac sonrası Rusya‘ya gelerek teslim olması Ģartını koĢar. Rusya‘daki 10 yıllık esaret hayatından sonra Çar tarafından Türkiye‘ye gitmesine izin verilmiĢtir. ġeyh ġâmil Ruslar‘ın izin vermesi üzerine hacca gitmek amacıyla 31 Mayıs 1869‘da Ġstanbul‘a gitti. Aynı gün sadrazamla görüĢtü. Daha sonra ġeyhülislâmı ve Dâhiliye nâzırını ziyaret etti. 15 Ağustos 1869‘da Sultan Abdülaziz tarafından Dolmabahçe Sarayı‘nda kabul edildi. ġeyh ġamil‘in geldiğini duyanlar, saraya akın eder ve bu Ġslam ve halk kahramanını görmek isterler. Senelerdir Ruslara kan kusturan Ġmam ġâmil hazretlerini beklemeye baĢlar. Kafkasya‘da, Ġslamiyet‘i yok etmeğe uğraĢan Ruslara karĢı verdiği amansız mücadeleyi iftihar gözyaĢlarıyla tâkib eden Müslüman Türk milleti, ġeyh ġamil‘e hayrandır. Onun esaretten kurtulup Ġstanbul‘a geldiği gün, yer yerinden oynamıĢ, halk sahile dökülmüĢtür. Abdülaziz Han, onu sarayın kapısında karĢılayıp, büyük bir hürmetle; “Babam kabrinden kalksaydı ancak bu kadar sevinebilirdim” diyerek, çok iltifatlarda bulunur. Sultan: ―ġamil, bunca imkânsızlıklarla, kendi baĢına 25 yıl kâfirlerle nasıl çarpıĢtın? Bütün savaĢlara katılıyor muydun? Yoksa bu zaferler senin kumanda kabiliyetin yüzünden mi oldu?‖ diye sordu. ġeyh ġâmil oturduğu yerden kalkarak Kafkas kıyafetini çıkardı. 793 PâdiĢâh, ġeyh ġâmil‘in göğsünde ve sırtında 40′tan fazla ölümcül yara izi olduğunu görünce gözyaĢlarına boğuldu. PâdiĢâh, ġeyh ġâmil‘in ellerini tutarak O‘na tahtı iĢaret etti: “Bugün burada oturmaya layık biri varsa bu ancak sensin,” diyerek Ģanlı mücâhidin gönlünü almaya çalıĢtı. Yedi ay Koska‘da kendisine ayrılan köĢkte oturdu. Sultan Abdülaziz, ġeyh ġâmil‘e ve aile fertlerine maaĢ bağlattı Dâvâsına öylesine sâdıktı ki, düĢmanlarının baĢında gelen dönemin Rus Çarı 2. Aleksandr dahî onun dâvâsına olan samimiyetine Ģâhidlik etti. Bu samimiyetinden olmalı ki, bütün Mü‘minler onunla birlikte adeta birer Kafkasyalı oldular. ġeyh ġâmil‘in destanı ve onun mücadelesini anlatmak için kaleme alınmıĢ Ģiirler, dilden dile dolaĢtı. Tıpkı; Yüreğim usul usul vuruyor Kafkasyalıyım, Namludan yeni çıkmıĢ sıcacık kurĢun gibi, Dağlılar dağlar gibi, ormanlar ordu gibi, ağaçlar asker gibi, Bir Ģimal rüzgârı değil, bir ġâmil fırtınası, Tutsaklık haritası değil, bir zafer coğrafyası… Mısralarında olduğu gibi. Hac farizasını yerine getirdikten sonra Ġstanbul'a dönmesi beklendiği için Zarif PaĢa Konağı kendisine tahsis edildi. 15 Ocak 1870‘te Sultan Abdülaziz‘e bir veda ziyaretinde bulunup 25 Ocak‘ta Ġstanbul‘dan ayrıldı. Allah ve İslam aşkına ömrünü adayan Şeyh Şamil hac görevini yerine getirmek için Sultan Abdülaziz‟in kendisine ve mahiyetine tahsis ettiği gemi ile İstanbul‟dan ayrılır. Vapurun her uğradığı yerde, halk görülmemiş bir heyecanla Şeyh Şamil‟i karşılıyor, onun duasını almak yarışına giriyorlardı. Peygamberimizin ve Kâbe‟nin hasretiyle yanan Şeyh Şamil‟in heyecanı, oralara yaklaştıkça artıyordu. Cidde limanına vardıklarında Mekke Emiri ve mahşeri bir kalabalık tarafından merasim ile karşılanarak Mekke‟de Şürefa dairesinde misafir edilmiştir. O sırada Mekke emîri olan Şerif Abdullah da, Şeyh Şâmil‟i çok seviyordu. Onu büyük bir itibarla karşıladı. Hicaz‟da, onun büyük bir âlim ve kahraman olduğunu işiten herkes, onu görmeye can atıyor, ilgi ve hürmet gösteriyordu Hac 794 sırasında orada bulunduğunu duyan, dünyanın dört bir yanından gelmiş yaklaşık yüzbin Müslümanın onu görmek için meydana getirdiği izdiham sonucu, hükümet makamları İmam Şamil‟i Kâbe‟nin üstüne çıkarmak suretiyle bu hayran kalabalığın arzusunu tatmin edebildi ġeyh ġamil, büyük bir îtinâ ile bütün Ģartlarına âzamî titizliği göstererek haccını yaptıktan sonra, ömrünü O‘nun sünnet-i seniyyesini yaymak için uğraĢtığı, bu uğurda ölümü göze aldığı, sevgili, Peygamberi, iki cihânın efendisi Muhammed aleyhisselâmın huzûr-ı Ģerîflerine gitmek için, nûrlu Medîne yollarına düĢtü. Hac ibadetinden sonra bir tahtırevanla Medine‟ye götürülmüĢtür. Zira artık baĢka türlü bir yolculuğa dayanacak gücü kalmamıĢtır. Allah‟ın resulünü ziyaret eder. Her an aĢkıyla yandığı efendisine yaklaĢıyor, Ģimdiye kadar içinde kopan fırtınalar her geçen saniye daha da Ģiddetleniyordu. Peygamber Efendimiz‟e olan aĢkının çokluğundan ve O‟na kavuĢmanın heyecanından dolayı gözünden sel gibi gözyaĢı akıtan ġeyh ġamil, Resûlullah‟ın huzûr-ı Ģerîflerine geldi.BaĢta Medine muhafızı Hafız PaĢa, seyyidler, dünyanın dört bucağından gelmiĢ hacılar, onu heyecanla tâkib ediyordu. Kabr-i saâdetlerinin kıble tarafına geçip, mübârek ayakuçlarından Resûlullah‟a, gönlünün en derin köĢelerinden coĢup gelen vecd ile: “Essalâtü ves-selâmü aleyke yâ Resûlallah! Essalâtü vesselâmü aleyke yâ Habîballah! Essalâtü ves-selâmü aleyke yâ Seyyidel evvelîne vel-âhirîn!” diyerek selâm verince, Resûlullah‟ın, selâmına mukâbelesi ile Ģereflendi. Orada bulunanların Ģâhid olduğu bu hâdiseden sonra ġeyh ġâmil, uzun müddet duâ edip gözyaĢı dökerek hasretini giderdi, gönlündeki fırtınaları dindirdi. ġeyh ġâmil, Medine günlerinde son derece takatten düĢer, çektiği büyük ızdırap artık tahammül edilemez bir hal alır ve hastalanarak yatağa düĢer. Artık vefatı iyice yaklaĢmıĢtır. Medine‟de misafiri olduğu dergâhın Ģeyhi Ahmet Rufai‟ye, son bir gayretle Ģunları söyler: “Rusya‟da rehin bulunan 795 oğullarımdan birinin, aile fertlerine sahip çıkmak üzere Medine‟ye gelmesinin sağlanmasını Osmanlı Sultanından rica ediniz!..” Oğlu Gazi Muhammed yapılan giriĢimler sonrasında Hicaz‟a doğru yola çıkar. Bu sırada iyice rahatsızlanan ġeyh ġamil‟in son anlarında baĢında misafiri olduğu dergâhın Ģeyhi Ahmed Rufai ve ġeyh ġamil‟in o sırada henüz yedi yaĢında bulunan küçük oğlu Muhammed Kâmil bulunmaktaydı. ġeyh Ahmed Rufai, Ġmam ġamil‟in son anlarında olduğunun farkındadır ve ona Kelime-i tevhidi telkin eder. Kelime-i tevhid için otuz yıl gaza meydanlarında yaralar alan, kan döken ġeyh ġamil, son bir gayret ile sağ parmağını kaldırarak Kelime-i Ģehadet getirir ve 4 ġubat 1871 tarihinde 74 yaĢında akĢam ezanına yakın ruhunu teslim eder. “BU, ġEHĠD KOKUSUDUR ‖Ertesi gün ailesinden yanında bulunanların son defa babalarını gördüğü sırada ġamil‘in gaza meydanlarında aldığı yaralarla süslü bedenini yıkayıp teçhiz ve tekfin edecek olan ġeyh Ahmet Rufai, ġamil‘in daha küçük bir çocuk olan oğlu Muhammed Kâmil‘i babasının yanına götürerek Ģunları söyler: “Oğlum, babanın mübarek elini kokla!..” Muhammed Kâmil, babasının cansız elini öpüp koklarken sözlerini Ģöyle sürdürür: “Duyduğun bu koku, ancak Ģehitlik mertebesine erenlerde ortaya çıkan mübarek bir kokudur. Baban Ģehitler kafilesinin sancaktarlarındandır.” Medine‘de vefat etti ve Cennetü‘l-bakî Hz. Fatma(r.anha)Validemize yakın tepeye defnedildi. Allah rahmet eylesin ve bizleri de Ģefaatine mazhar etsin. ġeyh ġamil; ömrü hayatı boyunca namerde boyun eğmemiĢtir, muhannete muhtaç olmamıĢtır, hesap adamı değil dava adamı olarak yaĢamıĢtır, velhasılı kelam esaretin düĢmanı ve cesaretin timsali Ġmam ġamil, tarih olmamıĢtır bilakis tarihe adını altın harflerle yazdırmıĢtır. Bazı kiĢilikler, ölümlerinin üzerinden ne kadar yıl geçerse geçsin çok güçlü bir örnek olarak karĢımızda durmaktadırlar. Ele almıĢ olduğu davanın ateĢli bir savunucusu, gönlü yurt sevgisiyle yanıp tutuĢan, döneminin ve günümüz Müslümanlarına çok Ģey anlatan muhteĢem bir kimliktir Ġmam ġamil. Kafkas savaĢındaki rolü ve 796 mücadelesi, Ģahsiyeti, devlet adamlığı, komutanlığı, imamlığı ile devlet adamlarının ve kamuoyunun dikkatini çekmektedir. Ele almıĢ olduğu davasını sadece bir yurt savunmasından ibaret görmenin dıĢında, Dağıstan halkını Ģeriata riayet ettirip, toplumu dönüĢtüren bir yapıya sahip olan uygulamalarını da görmekteyiz. Ayrıca adına sayısız eserler yayımlanan ġeyh ġamil‘i birkaç sayfaya sığdırmak elbette ki mümkün değildir. ġeyh ġamil, karĢımızda hem dev gibi duran ürpertici ve gurur verici bir Ģahsiyet hem de yeniden baĢlayıĢın bir simgesidir. Bir NakĢibendî Ģeyhi olan ġâmil lider (imam) seçildikten sonra güçlü hitabeti, kararlı tutumu, askerî ve siyasî dehasıyla Dağıstan‘da ve bütün Kafkasya‘da temayüz etmiĢtir. Hem idarî hem dinî otoriteydi. Bundan dolayı yazıĢmalarında imam ve emîrü‘lmü‘minîn unvanlarını kullanmıĢ, hükmü altındaki bölgelerde idari sistemi yeniden düzenlemiĢtir. ġeyh ġâmil‘in oğullarından Gazi Muhammed, Osmanlıların hizmetine girmiĢ ve 1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nda Ruslar‘a karĢı savaĢmıĢtır. Muhammed ġâfıî, Rus ordusunda tuğgeneralliğe kadar yükselmiĢ, bir süre Moskova‘da, daha sonra Kazan‘da yaĢamıĢtır. Küçük oğlu Muhammed Kâmil‘den olan torunu Said ġâmil 1920‘li yıllarda Dağıstan‘ın bağımsızlığı için Ruslar‘la savaĢmıĢtır. ġeyh ġamil‟in Unutulmaz Sözleri: Allah tan kullarına Ģer eriĢmez. Kamil kiĢi yürümeye nasıl baĢlarsa öyle bitirir. Kıl kadar bile olsa ıĢık gördüğün yere git. ĠĢin Sonunu DüĢünen Cesur Olamaz. Nefsini baĢ tacı eden, dinini hor görür. Mü‟min sendelerse Allah o na destek olur. DüĢmana karĢı diri kedi, ölmüĢ aslandan iyidir. Kahrolsun sefil esaret! YaĢasın Ģanlı ve güzel ölüm! Müslüman idareciler iĢlerini Ģura ile görürler. Maddi silahlar yalnız baĢına hiçbir iĢe yaramazlar… Yüksekteyken küçülmeli, kuvvetliyken insaf etmelisin. Allah la açık ve gizli muameleniz edep üzerine olsun. Allah‗tan kullarına Ģer eriĢmez. (Kul kendi eli ile Ģerre ulaĢır) Vatanın kurtuluĢu ve istiklal yolunda cehd ve cenk gereklidir. Hürriyetimiz, zulüm ve kahrın döktüğü kanlarla kazanılacaktır. Ġstilaya uğrayan vatan toprakları sulh ile ele geçmez, cenkle alınır! 797 Hakkı kabul ve ilan etmek İslami yaşayışın esasını teşkil eder. Allah kuvvetlilerin başaramadığını bir zayıfa başartmaya kadirdir. Gönüllerden kibri çıkarmak yüce dağları iğne ile kazımaktan daha zordur. Müslümanlık esasına göre kurulan idare teĢkilatı ile diktatörlük bağdaĢamaz. Dünyada menfaat için sevgi gösterisinde bulunan insanlar kadar alçağı yoktur. Allah a giden yollar gökteki yıldız sayısından fazladır. Biz o yollardan birini arıyoruz. Allah büyüktür. Yardımını vatanı ve kendi uğrunda savaĢ edenlerden esirgemez. Her Ģeyin bir hizmet edicisi vardır. Dinin hizmet edicisi de edep ve vatan görevidir. Hayrın kümelendiği evin anahtarı tevazu, Ģerrin kümelendiği evin anahtarı ise gururdur. Biz bir dağdan ‗Allah‘ diye bağırırız, o ses diğer dağdan ‗Özgürlük‘ diye yankılanır. Kamil kimse vatanında her hangi bir Ģey kıpırdar veya doğarsa bundan haberdar olmalıdır. Allah dilediğini imansızlık karanlığında boğar. Fakat sevdiği kulunu hidayete ve aydınlığa kavuşturur. Ölümü sevgili gibi kucaklayan ve şehitliğe susayan insanlara, esaret teklif etmek çok boş ve gülünçtür… Ey Allah‟ın makbul kulları! Ey vatan dağlarının emsalsiz ziyneti Ģerefli muhafızlar! Bu vatan sizindir, sizin olacaktır… Ben Müslümanım, Müslüman olanlar kendilerini esarete almak isteyen zorba rejimlerle çarpıĢmak mecburiyetindedir. ġunu hiçbir zaman unutmayın! Bağımsızlık, kolay kazanılan bir Ģey değil. Bunun için kan dökmek, can vermek lazım. Her zaman söylüyorum: Bir naibe gönül bağlarken onda keramet aramayınız. Sadece Ģeriata saygı beslediğini ve hak yolunda yürüdüğünü görmek yeterlidir. Müslümanlığı ve vatanınızı kurtarmak istiyorsanız bir tek yolu vardır. DüĢmanlarınızın ellerindeki öldürücü silahları aleyhinizde kullanmasına izin vermeyiniz. Müslümanlar zulme dayanan bir devletin esiri olamaz. Zulüm sistemi ile teĢkilatlanan çarlık Rusya sı ya zulümden vazgeçmeli ya baĢ eğmeli ya da ortadan kalkmalıdır. 798 Bizden torunlarımıza kalacak en büyük miras, hürriyet uğrunda savaşmak, hakkı yayma uğrunda can vermek olacaktır. Torunlarımız hürriyet ve istiklal uğruna yapılan savaşların kuyruğu değil, başı olmalıdır. Çarlar ölecektir, Petrolarınız ve Katerinalarınız gibi Nikola da gözleri arkasında gidecektir… Fakat Kafkasya mutlaka kurtulacak hür ve mesut olacaktır. Allah, hak ve vatan uğrunda çarpışanlara yardımcı olsun… Kafkasyalılar! Senelerden beri göğüslemeye çalıĢtığımız en vahim an gelip çatmıĢtır. Yapabileceğimiz tek iĢ düĢmanla fasılasız ve amansız çarpıĢmaktır. Bugüne kadar harp etmek Ģeref ve vatan borcu idi. Fakat bugün hepimizin üstüne farz olmuĢtur. Ölüm bizi Allah‘ımıza kavuĢturan en ulvi hadisedir. Dünyaya geldik O‘nun eserlerini gördük, O‘nun emirlerindeki isabete inandık, O‘nun eserlerine gönlümüzden vurulduk. ġimdide sevine sevine O‘na kavuĢmayı özlemeliyiz. Ölüm kâfirler için bir azap bir ıstıraptır. Müslümanlar için bir sürur ve saadet olmalıdır. Ey Dağıstan ve Çeçenistan milletleri! Dinleyiniz beni… Ben sizleri para ve menfaat için bu savaĢlara sürüklemedim. Bu Allah ın emridir. Toprağımızı hürriyetimize kavuĢturmak ülkümüzdür. Bu emre itaat ediniz. Hiç birimiz kamasını kınına sokmasın. Parolamız ölünceye kadar savaĢ olmalıdır. “Ruslarla savaĢarak ölmek, düĢmanla birlikte yaĢamaktan çok daha hayırlıdır. Dayanın, bir elimde Kur‟an, bir elimde kılıç sizi Ruslara karĢı zafere götürmek için çalıĢacağım. Bundan Böyle değil Ruslara boyun eğmeyi, bunu düĢünmeyi bile kesinlikle yasak ediyorum” Ancak, Allah yolunda kan dökünüz vatanın hürriyetine saadetine refahına ve servetine göz dikenlere, el uzatanlara aman vermeyiniz. Sizi kovdukları ve geri sürdükleri bir tek karıĢ yurt toprağını düĢman elinde bırakmayınız. Onları daima geldikleri yere sürünüz. Adam öldürmek ve Allah ın binasını yıkmak fena bir Ģeydir. Fakat vatan uğrunda ölmek ve öldürmek Allah ın takdis ettiği ulu bir vazifedir. Biz, sadece Dağıstan için değil, bütün Kafkasya için bir bağımsızlık meĢalesi yaktık. Bu dağlar, bu ovalar, bu güzel yurt, 799 bağımsız bir ülke haline gelene dek bu meĢale yanacak. Bağımsızlığımıza kavuĢmadan önce bu meĢaleyi söndürmek isteyenlerin vay haline! Bu mücadele, belki nesiller boyu sürecek. Ama neticede hak yerini bulacak ve aziz vatanımızda, sadece kendi bayrağımız dalgalanacak… Buna bütün kalbimle inanıyorum ġeyh ġamil dehasını tüm dünyaya kabul ettirerek halen günümüzde adından bahsettirmektedir. RABBĠM MAKAMINI CENNETĠ Firdevs eyleyip Peygamber Efendimize(s.a.v)komĢu eylesin. Bizleride kendilerine layık emanetlerine sahip çıkan evlatlarından eylesin. BĠBLĠYOĞRAFYA: Hakkında birçok akademik çalıĢma ve yayın bulunmaktadır. Ülkemizde en çok bilinen kitaplar, Ġmam ġamil (Tarık Yılmaz GÖZTEPE1993), Efsane Soluklar (Ġbrahim REFĠK-2007), ġeyh ġamil (Ziya ġAKĠR2014) John F. Baddaley, Rusya‟nın Kafkasya‟yı Ġstilası ve ġeyh ġamil, Tercüme Sedat Özden, Kayıhan Yayınları, Ġstanbul 1995.Zübeyir Yetik, Ġmam ġamil, Beyan Yayınları, Ġstanbul 2007.ġeyh ġamil‟in 100 Mektubu, Çeviren: Fikret Efe, ġule Yayınları, Ġstanbul 2004 bazı örneklerdendir. Dr. Fikret Efe, ġeyh ġamil‟in 100 Mektubu, 2. Baskı, ġûle Yayınları, Ġstanbul, 2004. s.48.Said ġamil, DıĢ Türkler ve Sosyalizm, Hilâl Yayınları, Ġstanbul, 1971.Muhammed Tahir‟ül-Karakhi, Ġmam ġamil‟in Gazavatı, (Osmanlıcası: Tahir‟ül Mevlevi), Hazırlayan: Tarık Cemal Kutlu, Gözde Yayınevi, Ġstanbul, 1987, s.39.Tolstoy, Hacı Murat, (Çeviren: Cüneyt Emiroğlu),Sebil Yayınevi, Ġstanbul, 1976.Murat YeĢil, Kafkas ġahini Hacı Murat, Babıali Kültür Yayıncılığı, Ġstanbul, 2009.Ġsmail Kayabalı., Cemender Arslanoğlu, Büyük Türk Mücahidi ġeyh ġamil‟in Kafkasya‟da Rus Ordularıyla Mücadelesi ve Dargo Meydan savaĢları, Türk Kültürü Aylık Dergi, Sayı 126, Yıl XI, 1973,s.396(76). (Diyanet Ġslam Ansiklopedisi, c. 39, ġeyh ġamil Md.) 800 ERZURÛM‟LU ĠBRÂHĠM HAKKI (K.S) (Doğumu: H.2 Muharrem 1115,18 Mayıs 1703ERZURUMHasankale-Vefatı: SĠĠRT-Tillo-H.19 Cemâziyelâhir 1194-M.22 Haziran 1780) Ġbrahim Hakkı Hazretleri, III. Ahmed'in tahta çıktığı yıl H.2 Muharrem 1115-M. 18 Mayıs 1703‟te Erzurum'un Hasankale ilçesinde doğmuĢtur. Kadiri ve NakĢi tarikatından icazetli, âlim, veli, Ģair bir MürĢidi Kâmildir. Annesi, Hasankale‟nin ileri gelenlerinden Dede Mahmud‟un kızı ġerîfe Hanîfe Hanım, Babası, DerviĢ Osman adında, gönül sahibi, hoĢ sohbet, okumuĢ ehli tarik bir kiĢidir. ĠLK DERS BABASINDAN Küçük oğlu Ġbrahim Hakkı'ya daha beĢ yaĢındayken okuma yazma öğretmiĢ, ondaki üstün yetenekleri ve öğrenme askını görünce, okutmak üzere önce Erzurum'a, daha sonra da Siirt'in Tillo köyüne götürmüĢtür. Ġbrahim Hakkı ilk eğitimini ve tasavvuf zevkini babasından almıĢ, bu eğitim, aralıklarla otuz yıl kadar sürmüĢ , ―Hakîrullah‖ diye andığı ve ―hilm ü hayâ madeni‖ olarak tanıttığı babası, bazı maddi ve ruhi problemler sebebiyle sıkıntılı bir dönem yaĢamıĢ, Ġbrahim Hakkı‘nın doğumuyla bir ferahlık hissetmekle birlikte sıkıntısı devam etmiĢti. 1707‘de Erzurum‘a 801 yerleĢen Osman Efendi burada yörenin ileri gelen ilim ve tasavvuf erbabıyla tanıĢmıĢ ve 1710‘da hac niyetiyle yola çıkmıĢken Siirt‘e yaklaĢık 7 km. uzaklıkta bulunan Tillo‘ya (bugünkü Aydınlı) uğramıĢ, yörenin tanınmıĢ mürĢitlerinden Kadiri Ģeyhi Ġsmâil Fakîrullah‘a intisap ederek buraya yerleĢmiĢ, böylece yıllardır aradığı huzura burada kavuĢmuĢtur. Babasının isteği üzerine dokuz yaĢında iken amcası Ali tarafından Tillo‘ya götürülen Ġbrâhim Hakkı babasıyla karĢılaĢtığında Ģeyhi Ġsmâil Fakîrullah‘ı da orada gördüğünü, içinde ona karĢı derin bir sevgi ve hayranlık duygusu uyandığını ifade eder. Bundan sonra Ġsmâil Fakîrullah‘ın babası için yaptırdığı, günümüze kadar ayakta kalan hücrede yaĢamaya baĢlamıĢ, Ġsmâil Fakîrullah‘ın ilim ve irfanından istifade etmesi yanında Mârifetnâme‘deki ifadesiyle ―pederi azîzi kendisini hücredaĢ edip hilm ü rıfk ile ilim öğretip lutufla terbiye kılmıĢtır.‖ Tillo köyünde tanınmıĢ âlim ve mutasavvıf ġeyh Ġsmail Fakirullah oturmakta ve ders vermektedir. Ġbrahim Hakkı, dokuz yaĢındayken bu büyük zatın önünde diz çökmüĢ ve ondan baĢta tasavvuf bilgileri olmak üzere çeĢitli bilgiler elde etmiĢtir. On yedi yaĢına geldiğinde babasını kaybeden Ġbrahim Hakkı, bir süre daha Siirt'te kaldıktan sonra aynı yıl Erzurum‘a dönerek büyük amcası Molla Muhammed‘in evine yerleĢmiĢ, burada, özellikle Arapça ve Farsça konusunda kendisinden faydalandığı söylenen Erzurum müftüsü Ģair Hâzık Mehmet Efendi ders okumuĢ, Marifetname‘deki bir beyitten (beyit 514) bu ikinci tahsil döneminin sekiz yılsürdüğü, kısa zamanda bilgisi ve hitabetiyle ün yapmıĢtır. TĠLLO‟YA GÖÇ Ġbrâhim Hakkı, öğrenimini tamamladıktan sonra Ġsmâil Fakîrullah‘ı ziyaret etmek üzere H.1141‘de (M.1728-29) Tillo‘ya gitti, babasının hücresine yerleĢerek tasavvufî hayata yöneldi. ġeyhine hizmet edip onun feyzinden istifade etmeyi sürdürdü. H.1147‘de (M.1734) Ġsmâil Fakîrullah‘ın vefatı üzerine Erzurum‘a döndü. Daha önce babasının imamlık yaptığı Yukarı Habib Efendi Camii‘ne imam oldu. Bu arada ilk evliliğini yaptı. H.1150‘de (M.1738) hacca gitti. 802 DönüĢte Ömer Hayyâm, Ferîdüddin Attâr, Sa‗dî-yi ġîrâzî, Nizâmî-yi Arûzî gibi Ģairlerin Ģiirlerini topladığı, ayrıca kendisinin de iki manzumesinin yer aldığı Lübbü‘l-kütüb adlı geniĢ hacimli bir eser hazırladı. 1735 senesinde Erzurum'a geri döndü. Üç kez hacca gitti. Arabistan ve Mısır'ı dolaĢtı. ĠSTANBULLU YILLAR 1747 yılında Ġstanbul‘a giden Ġbrahim Hakkı Hazretleri, Ģeyhi Fakîrullah‘ın Sultan I. Mahmut nezdindeki saygınlığından faydalanarak padiĢahla görüĢüp ilgi ve takdirini kazandı, saray kütüphanesinde çalıĢmasına izin verildi. Özellikle yeni astronomiye ilgisinin bu kütüphanedeki çalıĢmalarıyla baĢladığı söylenebilir. Ġbrahim Hakkı Ġstanbul‘da iken kendisine müderrislik pâyesi verildi ve ders okutması Ģartıyla Erzurum‘daki Abdurrahman Gazi Dede Tekkesi‘nin zâviyedârlığı tevcih edildi. Erzurum‘a döndükten sonra Habib Efendi Camisi‘ndeki imamlık görevini sürdüren Ġbrâhim Hakkı, bir müddet sonra aynı zamanda iyi bir mûsikiĢinas olan oğlu Ġsmail Fehim‘in tahsilini tamamlaması üzerine bu görevi ona bırakarak ilmî faaliyetlere daha fazla zaman ayırabilmek için günlerinin çoğunu Hasankale‘de geçirmeye baĢladı. MARĠFETNAMEYĠ YAZIYOR 1752 yılına doğru Ģöhreti Doğu ve Orta Anadolu'ya yayılmıĢ, Ġstanbul'a kadar uzanmıĢtır. Sultan Birinci Mahmud özel olarak Ġbrahim Hakkı Hazretlerini Saray'ına davet etmiĢ. Bu sebeple Ġstanbul'a gelen Ġbrahim Hakkı Hazretleri bilginler ve Ģairlerle, medrese ve tasavvuf çevreleri ile tanıĢmıĢ, Ġstanbul'un zengin kitaplıklarında incelemelerde bulunmuĢtur. Ġbrahim Hakkı 1755‘te resmĠ bir hizmet için Ġstanbul‘a çağırılan Erzurum gümrükçüsü Mehmet Sun‗ullah ile birlikte ikinci defa Ġstanbul‘a gitmiĢ, ilkinden daha uzun süren bu ikinci ziyaret sırasında kütüphane çalıĢmalarına ağırlık vermiĢ, Nitekim Marifetnâme‘yi Ġstanbul dönüĢünden kısa bir süre sonra Ağustos 1757‘de tamamlamıĢ, Hasankale‘ye dönünce bir yandan Ma‗rifetnâme‘nin telifiyle meĢgul olurmuĢ bir yandan da öğrenci 803 yetiĢtirmeye devam etmiĢtir.. Abdurrahman Gazi Dede Tekkesinin zâviyedârlığı III. Mustafa tarafından 1760 yılında yenilenmiĢ,. Ġbrahim Hakkı hazretlerine tevdi edilmiĢtir. Tekkenin oldukça kısıtlı olan gelirini oğulları ile amcasının oğlu Yûsuf Nedim arasında paylaĢtırmıĢ, bu arada önemli eserlerinden Ġrfâniyye‘yi (Mecmûatü‘l-irfâniyye) tamamladı. Ġbrâhim Hakkı, ilmî ve tasavvufî birikimini maddî menfaat temini için kullanmamıĢtır. Ġstanbul‘da iken kendisine tevcih edilen Abdurrahman Gazi Dede zâviyedârlığının geliri son derece azdı. Ailesi kendi el emeği ve babadan kalma birkaç parça arazinin geliriyle geçinmeye çalıĢmıĢ, kendisi de oldukça kısıtlı imkânlar içinde yaĢamıĢtır. Oğullarından birine ithaf ettiği sanılan Ġrfâniyye adlı eserinin sonunda yer alan, ―Tekkelerde eğlenmeyip ilim meclisine gelesin; herkese Ģefkat nazarıyla bakıp hiçbir ferdi hakir görmeyesin ve kimseden hiçbir nesne istemeyip kimseye bir hizmet buyurmayasın; tezyîn-i zâhiri koyup gökçek ahlâk ile tezyîn-i bâtına gidesin‖ Ģeklindeki nasihatleri onun ilme, güzel ahlâka ve insana verdiği değer yanında kanaatkâr ve tok gözlü olmayı, minnetsiz yaĢamayı ne kadar önemsediğini de göstermektedir. ġEYHĠNĠN KIZIYLA EVLENĠYOR 1177‘de (1763) üçüncü defa Tillo‘ya giden Ġbrâhim Hakkı, Ġsmâil Fakîrullah‘ın oğulları Hamza Ganiyyullah ve Mustafa Fânî tarafından babalarının halifesi olarak büyük bir ilgiyle karĢılandı; muhtemelen Tillo‘ya yerleĢmesini sağlamak üzere onu kız kardeĢleriyle evlendirdiler. Bu sırada Ġnsâniyye adlı eserinin telifini tamamlayan Ġbrâhim Hakkı, 1177 ġevvalinde (Nisan 1764) Mustafa Fânî ile birlikte ikinci defa hacca gitti ve dönüĢte yine Tillo‘da kaldı, burada öğrenci okutmaya ve eser yazmaya devam etti. Bu arada geniĢ hacimli eserlerinden Mecmûatü‘l-meânî‘yi bitirdi. Bir süre sonra da Erzurum‘a gitti. 1181‘de (1768) Erzurum müftüsü ġeyh Mustafa Efendi ile beraber üçüncü defa çıktığı hac yolculuğu sırasında amcasının oğlu Yûsuf Nesîm‘e ġam‘dan yazdığı mektupta eserlerinin oralarda bile arandığını ve ilgiyle okunduğunu bildiriyor, kendisinden 804 bazı kitaplarını temin edip göndermesini rica ediyordu. Yolculuğun ardından Erzurum‘a döndü. YENĠDEN TĠLLO‟YA GĠDĠYOR YaklaĢık üç yıl sonra oğlu Ġsmâil Fehim ile birlikte tekrar Tillo‘ya giderek buraya yerleĢti. 1189‘da (1775) altı ay kadar süren ağır bir hastalığa yakalandı. Hasankale‘deki öğrencilerinden DerviĢ Halil kendisini ziyarete gelmiĢ, ancak Ġbrâhim Hakkı onun ölçüsüz davranıĢlarından rahatsız olmuĢtu. Bir süre Tillo‘da kalan Halil hocasının yeni yazdığı bazı eserleri de okumuĢtu. Daha sonra Erzurum‘a dönünce hocasının bir sır kitabını okuduğu yolunda sözler sarfederek güya onun itibarını arttırmak istemiĢ, ancak bu açıklama herkeste bir merak uyandırmıĢtı. Muhtemelen bu haberin, kendisi hakkında bâtınî fikirler taĢıdığı yolunda dedikoduların çıkmasına yol açacağından kaygılanan Ġbrâhim Hakkı, Sünnî akîdeye bağlılığını ispat etmek amacıyla âyet ve hadislerden baĢka Ģeylerle meĢgul olmayı bıraktığı mesajını veren Urvetü‘l-Ġslâm ve Hey‘etü‘l-Ġslâm adlı iki eser yazarak değiĢik kiĢilere gönderme gereğini duydu. Erzurum‘daki Yûsuf Nesîm‘e de Urvetü‘l-Ġslâm ile birlikte gizli iĢaretli bir mektup göndererek ―Avnikli kezzâb‖ diye andığı Halil‘in anlattıklarına inanmamalarını ve onun söylediklerinin iftira olduğunu bildirdi. VEFATI: ÖNCE EġĠ ARDINDAN KENDĠSĠ VEFAT EDĠYOR Bu arada Ģeyhinin kızı olan son eĢinin genç yaĢta vefatı, kısa bir süre sonra Ģeyhinin büyük oğlu Hamza Ganiyyullah‘ın ölümü, Ġbrahim Hakkı‘yı derinden etkilemiĢ, Onların vefatından sonra yazdığı bir mektupta teessürünü duygulu ifadelerle dile getirmiĢ, Bu dünyanın yalan olduğunu Baki olanın yalnız Allah(c.c) olduğunu, biran evvel Rabbine kavuĢmak, sevgililer sevgilisi Peygamberine kavuĢmak istediğini dile getirmiĢ, mübarek bir gecede çok arzu ettiğine Kelime-i ġahadet getirerek kavuĢmuĢtu. H.19 Cemâziyelâhir 1194-M.22 Haziran 1780 . Rabbim Ģefaatlerini nasip eylesin. Âmin. ġEYHĠNĠN TÜRBESĠNE DEFNEDĠLĠYOR Ölümünden iki yıl önce yazdığı vasiyetnamesinde Ģeyhinin kubbesi altına defnedilmemesini, oraya Ģeyhin evlatlarının gömülmesi 805 gerektiğini belirtmesine rağmen bunu bir fedakârlık olarak telakki eden Ġsmail Fakîrullah‘ın oğlu Mustafa Fânî‘nin isteği üzerine Ģeyhinin türbesine defnedildi. Bizzat Ġbrâhim Hakkı tarafından yaptırılan, planı da kendisine ait olan bu kubbeli türbe yaklaĢık 40 m2 olup sekizgen bir kaide üzerine oturtulmuĢtur. Erzurumlu Ġbrahim Hakkı Hazretleri hocası Ġsmail Fakirullah‟ın vefatı üzerine "Hocamın baĢucuna doğmayan güneĢi neyleyim" diyerek 254 yıl önce astronomi ve mimari açıdan büyük bir bilim harikasına imza atmıĢ, Türbede 8 köĢeli, 10 metre yüksekliğinde bir kule yapmıĢ, türbenin 3 kilometre doğusuna harçsız taĢlarla inĢa ettiği küçük pencereli duvar ile vadiden yükselen güneĢ ıĢınlarının,Gece ve gündüzün eĢit olduğu ekinoks günlerinde (21 Mart ve 23 Eylül) kalenin arkasındaki vadiden yükselen güneĢ bu duvara çarpmaktadır. IĢık sadece duvarda bulunan pencereden geçmektedir. Ġleride bulunan tepeden kırılan ıĢık, türbenin penceresinden içeri girerek, Ġsmail Fakirullah Hazretleri‘nin mezarının baĢını aydınlatmaktadır."GüneĢin ilk ıĢıkları hala hocasının doğum ve ölüm günlerinde baĢucunu aydınlatmaktadır. Bu sistemi ilk görenler hayretler içinde kalıyor HANGĠ MAHLASI KULLANDI? "Marifetname" baĢta olmak üzere, büyüklü küçüklü 45 eserini bu köyde yazmıĢtır. Eserlerinin bir kısmını manzum olarak kaleme alan Ġbrâhim Hakkı genellikle Hakkı, bazan da Fakîrî mahlasını kullanmıĢ, Türkçe‘den baĢka Arap ve Fars dillerinde de manzumeler yazmıĢ, kaside, gazel, musannef, rubai ve kıtalarında ilmî, dinîtasavvufî fikirlerini ustalıkla dile getirmiĢtir. Ġbrahim Hakkı Hazretleri‘nin Batı dünyasında da tanınan büyük eseri Marifetname'nin ilk bölümleri, dinî bir açıklamadan sonra, evren ve eĢyanın oluĢumundan, dünyanın yuvarlaklığından, güneĢ ve ay tutulmalarından bahseder. Kitabın diğer bölümlerinde ise Aritmetik, geometri, astronomi, coğrafya, tıp, ruhbilim, eğitim, ahlak ve töre konulan, çağına göre çok ileri bir anlayıĢla yer alır. Mesnevi tarzında kaleme aldığı manzumelerde daha ziyade didaktik bir amaç güden 806 Ġbrahim Hakkı‘nın divanındaki Ģiirler tamamen tasavvuf neĢvesiyle yazılmıĢtır. Marifetnâme baĢta olmak üzere hemen bütün mensur eserlerinde yer alan manzumeler konunun okuyucu tarafından daha fazla ilgi görmesine yardımcı bir nitelik taĢır. Bu tür Ģiirleri ya konunun özeti mahiyetinde veya örneklendirmeler Ģeklinde kullanmıĢ, yer yer baĢka Ģairlerin manzumelerini de iktibas etmiĢtir. Ġbrahim Hakkı‘nın Ģiiri eğitici, öğretici ve irĢad edici bir araç olarak kullanma gayreti, ilim adamı ve mürĢid kimliğinin Ģair kimliğinden önde bulunmasına yol açmıĢtır. Ġbrâhim Hakkı‘nın iyi bir tahsil gördüğü eserlerinden anlaĢılmaktadır. ―Bu zamanda en dürüst dost, en uygun meclis arkadaĢı, en seçkin yoldaĢ, yârların en hayırlısı ve sevgililerin en sevgilisi kitaplar olduğu için bunların sohbetlerine meylimi salmıĢımdır‖ (Ġnsâniyye, vr. 341b) Ģeklindeki sözleri, onun düzenli öğrenim yanında kendi kendini yetiĢtirmeye de büyük önem verdiğini göstermektedir. GeniĢ tasavvuf bilgisi, konuları iyi bir düzen içinde ve anlaĢılır bir üslûpla ifade etmesi, özellikle eğitimde Arapça‘nın hâkim olduğu, Türkçe eserlerde ise ağdalı bir dilin kullanıldığı dönemde eserlerinin büyük bölümünü nisbeten sade bir Türkçe ile yazması Ġbrâhim Hakkı‘nın takdire değer yönlerindendir. Ayrıca geleneksel astronomi yanında yeni astronomiyle tıp, anatomi, fizyoloji, aritmetik, geometri, trigonometri, felsefe, psikoloji, ahlâk gibi alanlarda oldukça geniĢ bir birikime sahip olduğu görülmektedir. Yeni astronominin verilerinden söz ederken hiçbir ilmî geliĢmenin Allah‘ın evreni yaratıp yönettiği gerçeğine aykırı olamayacağını belirten Ġbrâhim Hakkı, bütün geliĢmelerin bu inanç çerçevesinde yorumlanması gerektiğini sık sık vurgular. Ona göre din bakımından önemli olan, âlemin Allah tarafından yaratıldığının kabul edilmiĢ olmasıdır; bunun ötesinde yaratılıĢın ve oluĢun keyfiyetine dair ortaya konan teorileri ve ilmî tesbitleri benimsemenin bir sakıncası yoktur. (Mârifetnâme‟de (s. 266) 807 Ebû Hanîfe‘den ―sermezhebimiz‖ diye söz eden Ġbrâhim Hakkı(k.s)hazretleri NakĢî ve Kādirî Tarikatından icazet almıĢtır. Bursalı Mehmed Tâhir‘e göre ise Üveysî‘dir,der. (Osmanlı Müellifleri, I, 35). Ġbrâhim Hakkı‘nın tasavvufi görüĢleri Osmanlı tasavvufunun tipik ve canlı bir örneğidir. Mârifetnâme‘de mârifet, fenâ, bekā, muhabbet ve aĢk, velâyet, keramet, tevekkül, tefvîz ve teslim, sabır, Ģükür, rızâ, seyrüsülûk, sâlik, mürĢid, nefis ve nefis mertebeleri gibi tasavvufun hemen bütün konularına yer vermiĢtir. Dünyanın anlamı, makbul olan ve olmayan dünya,kalbin mânası, mahiyeti, mârifetullahla ilgisi gibi konulara iliĢkin görüĢ ve açıklamaları önemli ölçüde Gazzâlî‘nin Ġḥyâʾü ʿulûmi‘d-dîn‘indeki fikirleriyle paralellik arzeder. Ġbrâhim Hakkı, fizik âlemin kavranmasında akıl ve duyu tecrübelerinin önemini kabul etmekle birlikte dinî ve tasavvufî konularda aĢkı felsefeden üstün tutar; hatta ―Katında fülse değmez felsefînin aklı vicdanı‖ mısraında görüldüğü gibi. (Divan, s. 174) Genel telakkiye uyarak felsefe ve filozof kavramlarından olumsuz bir tavırla söz ettiği de olur. Bu sebeple diğer mutasavvıflar gibi Ġbrâhim Hakkı da ilham yoluyla elde edilmiĢ bilgiyi kitâbî bilgiden üstün tutar.(Mârifetnâme, s. 388). Bu arada, vahdet-i vücûdun bir bilgi konusu sanılmasının ilhâd ve zındıklığa kadar varan tehlikeler içerdiği uyarısında bulunur. Çünkü vahdet-i vücûd bilgi konusu değil Ģühûd konusudur; Ģühûd ise mücahede ile varılabilen bir haldir. Ġbrâhim Hakkı, evliyâ-yı kirâmın yazdığı bütün kitapların Ģeriatla uyuĢtuğunu, özellikle Muhyiddin Ġbnü‘l-Arabî‘nin kitaplarının ―usul ve fürûa mutâbık‖ olduğunu, fakat okuyucunun anlama kabiliyetinin yetersizliği yüzünden bu konuda avam arasında Ģüphe doğduğunu belirtme ihtiyacı duyar. (a.g.e., s. 595). Klasik felsefe ve tasavvuf düĢüncesindeki, insanı küçük âlem kabul eden anlayıĢa Ġbrâhim Hakkı da büyük önem verir. Bütün mutasavvıflar gibi onun için de hayatın en yüksek gayesi mârifet, mârifetin en yüce derecesi mârifetullahtır. Mârifetullahın anahtarı kendini bilmek, kendini bilmenin anahtarı da âlemi bilmektir. Allah 808 bütün âlemi insanın buyruğuna vermiĢ, insanın bedenini de ruhuna itaat ettirmiĢtir ki insan kendi bedenine, organlarının oluĢumuna, güçlerinin tertibine bakarak aĢağı ve yukarı âlemde bunun benzerlerini bulup aynı düzenin orada da sürdüğünü görsün; özellikle kendi ruhunun bedenini yönetmesi gibi Allah‘ın da evren üzerinde tasarrufta bulunup onu yönettiğini anlasın, buradan hareketle Allah‘ın fiillerine ve sıfatlarına vâkıf olarak sevgisini ve kulluğunu O‘na yöneltsin ve böylece irfan ehline katılsın. (a.g.e., s. 216-217, 385-386). Ġbrâhim Hakkı bu gayelere ulaĢmak için sahih bir itikad ve düzenli ibadete ihtiyaç bulunduğunu önemle belirtmiĢtir. Ona göre ebedî kurtuluĢu kazanmanın tek Ģartı Kitap ve Sünnet‘le amel etmektir. Allah dostlarının hallerine ve kemallerine ulaĢmanın yolu onların yolunu izlemekten geçer. Her türlü ferdî ve içtimaî problemi aĢmanın Kur‘an‘a uymakla mümkün olduğuna iĢaret eden ve bununla ilgili âyet ve hadisleri sıralayan Ġbrâhim Hakkı aynı Ģekilde Hz. Peygamber‘e uyup onun yolundan gitmenin gerekliliğine dair âyet ve hadisleri kaydettikten sonra, ―Hudâ rabbim nebim hakkā Muhammed‘dir resûlullah / Hem Ġslâm dînidir dînim kitâbımdır kelâmullah‖ beytiyle baĢlayan 116 beyitlik manzumesinde Ehl-i sünnet akaidini özetlemiĢtir (a.g.e., s. 258-259), 263-266). Mârifetnâme‘de büyük ölçüde Gazzâlî‘nin Ġḥyâʾü ʿulûmi‘ddîn‘inden istifade ile yazıldığı anlaĢılan, ayrıca Gazzâlî‘den sonraki dönemlerde ortaya çıkmıĢ gayri Sünnî tasavvuf akımlarına da yer veren bir bölümde (s. 451-454; krĢ. Ġḥyâʾ, III, 404-407), tasavvuf ehlini on iki fırkaya ayırarak sadece birinin kurtuluĢ fırkası kabul edildiğini, bunların da, ―Kur‘ân-ı Kerîm ve hadîs-i Ģerif dinimize ve dünyamıza kâfidir ve Ģeriat bize vâfidir‖ diyen fırka olduğunu ifade etmektedir (Mârifetnâme, s. 453). Ġbrâhim Hakkı irfanın dört aslı kabul ettiği tevekkül, tefvîz ve teslim, sabır, rızâ konularına büyük önem vermiĢtir. Özellikle ―Tefvîznâme‖ adını verdiği, ―Hak Ģerleri hayr eyler / Zannetme ki gayr eyler / Ârif anı seyr eyler / Mevlâ görelim neyler / Neylerse güzel eyler” mısralarıyla baĢlayan manzumesi çok meĢhurdur. (Marifetname.sh. 385). 809 Ġbrâhim Hakkı, Allah‘ın varlığını ispat için imkân delilini esas almıĢ, bu çerçevede âyetlerden de faydalanarak bazı kozmolojik deliller sıraladıktan sonra âlemin hâdis olduğuna selim aklın kesin bir burhanla Ģehâdette bulunduğunu, irfan ehlinin, o yüce yaratıcının icat ve yaratma sırlarını zâhir ve bâtın âleminde güneĢli günden daha aydın ve açık olarak müĢahede ettiğini söylemiĢtir. (Marifetname sh. 24). Aynı yerde hukemâya nisbetle de olsa, ―Mümkün değildir ki bir mevcut ma‗dum ola; belki mevcut hemîĢe mevcut ve ma‗dum hemîĢe ma‗dumdur‖ diyen Ġbrâhim Hakkı mevcudun ancak bir mertebeden bir mertebeye, bir halden bir hale intikal edip değiĢime uğrayabileceğini ifade etmiĢ, ardından avâmın bu değiĢimi seyrederken ma‗dumun mevcut veya mevcudun ma‗dum olduğunu zannettiği görüĢünü ileri sürmüĢtür. Bu açıklama Lavoisier‘nin, ―Var olan yok olmaz, yok olan da var olmaz‖ Ģeklindeki sakınım yasasından baĢka bir Ģey değildir. Cevher, araz, hal, mahal, madde, sûret, mevzû, cism-i tabîî, nefs-i insâniyye, nefs-i felekiyye gibi felsefî terimleri MeĢĢâî gelenek çerçevesinde açıklayan Ġbrâhim Hakkı‘nın, tedbir ve tasarrufu ile cisimlere etkide bulunmayan akıl (kozmolojik akıl) için ―lisân-ı ehl-i Ģer‗ ile melektir‖ demesi de (Fârâbî‘den beri gelen felsefî anlayıĢın bir devamıdır. Yine Fârâbî‘nin baĢlattığı sudûr teorisini de ehl-i hikmete nisbet ederek anlaĢılır bir üslûpla tanıtmaktadır. ġu farkla ki, ―Vâhidden vâhid sudûr edegelmiĢtir‖ demekle birlikte belki bir ihtiyat tedbiri olarak varlığın doğuĢ (zuhûr) düzeninde küllî aklın (akl-ı evvel) Allah tarafından icat ve mevcut edildiğini söylemiĢ, ancak burada bir yoktan yaratmadan söz etmemiĢtir. Ġbrâhim Hakkı, zuhûrun sonundaki onuncu aklın akl-ı fa‗‗âl yanında akl-ı feyyâz, vâhibü‘s-suver ve tabîat-ı mutlaka diye adlandırıldığını ifade eder. Mârifetnâme‘nin, geleneksel astronomi hakkında bilgi verdiği bölümünde ise, “Allah kendi nurundan bir latif ve azîm cevher var edip ondan bütün kâinatı vücuda getirdiğini tedrîc ve tertip ile izhar etmiĢtir ve ona cevher-i evvel ve nûr-ı Muhammedî ve levh-i mahfûz ve akl-ı kül ve akl-ı izâfî tesmiye olunur” demektedir. 810 Ġnsana ait akıl nefse has bir geliĢme sürecinin son noktasıdır. Nefis mürekkep cisme büyüme, duyu ve hareket yanında düĢünme kabiliyeti de kazandıran düzeye ulaĢırsa bu nefse sahip olan varlık insan adını alır. Ġnsan varlığın özü, her mevcudun özeti, cihan ağacının meyvesi, devranın son noktasıdır (a.g.e., s. 26-27). Buradaki ―devran‖dan maksat, Ġslâm dünyasında Câbir b. Hayyân‘dan beri daha çok tasavvufta ve tasavvuf etkisindeki felsefede ilgi toplayan yükseliĢ ve iniĢ sürecidir. Ġbrâhim Hakkı, ―Hak Teâlâ‘nın tesiriyle‖ dört unsurdan madene, madenden bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan insana uzanan geliĢim (istihâle) sürecini özetlerken insanı bu sürecin gaye noktasına yerleĢtirmektedir. Bu teoride her bir varlık basamağından diğerine geçilirken birer ara varlık da gösterilmekte olup hayvanla insan arasındaki varlığın maymun olduğu belirtilir. ―Zira kılları ve kuyruğu dıĢında cümle âzası ... insana benzer‖. Ġhvân-ı Safâ, Ġbn Miskeveyh gibi ilk Ġslâm düĢünürlerinden baĢlayıp Kınalızâde Ali Efendi, Muhyî-yi GülĢenî gibi Osmanlı âlimlerine kadar gelen bu teorinin, Ġbrâhim Hakkı‘dan yarım asır kadar sonra Lamarck ve Darwin tarafından ortaya atılan evrim teorisiyle aynı olup olmadığı tartıĢılmaktadır. Ġbrâhim Hakkı‘da en güzel ifadesini bulan Ġslâm dünyasındaki evrim anlayıĢı, Darwinizm‘in aksine yalnızca biyolojik bir evrim değil madde ve ruh bütünlüğü içinde bütün ontik gerçekliği kapsayan bir geliĢmedir; ayrıca burada geliĢim Darwinizm‘deki doğal seleksiyon yerine ilâhî iradeye bağlanmıĢtır. Ġbrâhim Hakkı Mârifetnâme‘de tabiat bilimlerine çok geniĢ yer vermiĢtir. Fitneye sebep olmamak düĢüncesiyle yeni astronomiye ve diğer ilimlere dair bilgi verilmeden önce eski astronomiye uygun geleneksel yaratılıĢ senaryosunu tanıtma gereği duyulmuĢtur. Onun yeni astronomideki kaynağı, Ġstanbul ziyaretleri sırasında tanıma ve inceleme fırsatı bulduğu Kâtib Çelebi‘ye ait Cihannümâ adlı eserdir. Fakat mutaassıp ulemâdan tepki görme endiĢesi taĢıdığı için yeni astronomi konularına ve bu arada yerin yuvarlaklığını kanıtlamaya giriĢirken bu görüĢün Ģeriata aykırı olabileceği tereddüdünü ortadan kaldırmak amacıyla Gazzâlî‘nin Osmanlı ulemâsı nezdindeki 811 saygınlığından yararlanma yoluna gitmiĢtir. Ġbrâhim Hakkı, bu hususta oldukça tedbirli davranarak Tehâfütü‘l-felâsife‘nin giriĢ kısmındaki konuyla ilgili bir pasajı aynen Türkçe‘ye çevirdiğini ifade eder. Gazzâlî burada, ay ve güneĢ tutulması olaylarını örnek gösterip bunların astronomi bilimine göre nasıl vuku bulduğunu açıkladıktan sonra bu gibi ilmî konularda filozoflarla tartıĢmaya kalkıĢmanın dinî bir zaruret olmadığını, ilmî sonuçlarla çatıĢır gibi görünen hadisler bulunduğu takdirde kesin sonuçlara karĢı direnmektense bu hadislerin te‘vilinin ―ehven‖ olduğunu ifade eder. Ġbrâhim Hakkı‘nın, belki de buradan aldığı cesaretle arzın yapısını ve tabakalarını ilmî yöntemlere göre anlatırken, Ġbn Abbas‘tan nakledilen öküz ve balık kıssasının sahih olduğu tesbit edildiği takdirde bunun öküz burcu ve balık burcu olarak yorumlanması gerektiğini belirttikten sonra Hz. Peygamber(s.a.v)‘in, “Siz dünya iĢlerini benden daha iyi bilirsiniz” hadisini hatırlatarak umûr-i dîniyyeden olmayan Ģeylerin din âlimlerinden sorulmaması gerektiğini söylemek suretiyle dinî ilimlerle pozitif bilimlerin metotlarının ayrı olduğuna dikkat çekmesi oldukça önemlidir Gazzâlî‘nin, din bakımından önemli olanın âlemin yapısı ve nasıl iĢlediği değil yaratıcının fiiliyle vücuda geldiği görüĢü Ġbrâhim Hakkı için yol gösterici bir önem taĢıyordu. Nitekim kendisi de, “Pes âlem ne hey‟ette olursa olsun ve ne cihetle hareket kılarsa kılsın cümlesi ol bedî„... hazretlerinin kemâl-i kudret ve azametine dâldir ve bizlere lâzım olan ancak bu nazar-ı ibretle kesb-i kemâldir‖ diyerek dinle bilim arasında doğru bir iliĢki kurmanın yolunu göstermiĢtir. Aynı Ģekilde onun o dönemlerde ortaya çıkan, gittikçe daha çok taraftar toplamaya baĢladığını belirttiği yeni astronomi fikrine dayalı bilgiler vermeden önce bu konularda ilmî bir kanaate varmanın dinle bir ilgisi olmadığı uyarısında bulunması anlamlıdır. Çünkü din açısından mühim olan, âlemin Allah tarafından yaratılmıĢ olduğu inancının benimsenmesidir. Esas itibariyle Copernicus astronomisini yansıtan bu bilgilere yeni aklî deliller ekleyen Ġbrâhim Hakkı sistem hakkındaki bilgileri basite indirgeyerek anlatmaya çalıĢmıĢtır Buna karĢılık kelâmcılara 812 dayanarak müneccimlerle tabiatçı filozofların yüce yaratıcının bilgisinden mahrum olduklarını, bütün olup bitenleri yıldızlara ve tabiata bağlayarak sapıklığa düĢtüklerini söyler.(Mârifetnâme, s. 85). Ġbrâhim Hakkı bu arada dehrîleri de eleĢtirmiĢtir. (Divan, s. 11). Onun, dünyayı çevreleyen hava tabakasının çeĢitli katlarında cereyan eden klimatolojik değiĢmelerin güneĢ ısısının yerden yansımasından ileri geldiği ve bu yansımaya en yakın olan bölgelerde havanın daha sıcak olacağı, yükseklere çıkıldıkça sıcaklığın düĢeceği gibi tesbitleriyle bugünkü bilim seviyesine yaklaĢtığı kabul edilmektedir. Yıldırım ve gök gürültüsünün mahiyeti, ıĢık dalgalarıyla ses dalgalarının yayılıĢındaki zaman farkı, gök kuĢağı, ay hâlesi, sis, kırağı, çise ve bulutların oluĢumu, hava hareketleri gibi meteorolojik olayları, Ġbn Sînâ‘nın eĢ-ġifâʾ adlı eserinden de yararlanmakla birlikte (meselâ bk. Mârifetnâme, s. 101) çoğunlukla kendi gözlemlerine dayanarak oldukça isabetli bir Ģekilde kaydetmiĢtir Ġbrâhim Hakkı, dünyanın yuvarlak olduğuna dair (Irmak, XXXVI [1973], s. 156- 157).yeni deliller ortaya koyarken (Mârifetnâme, s. 117) dünyanın güneĢin etrafında ve kendi çevresinde dönüĢünü, gece ve gündüzün meydana geliĢini de ilmî olarak anlatmakta, bu arada Macellan‘ın dünyayı dolaĢması ve Kristof Kolomb‘un Amerika kıtasını keĢfi hakkında mâlûmat vermektedir.Ġbrâhim Hakkı, insanın anatomisi ve fizyolojisiyle ilgili hemen her konuda dönemine göre yeni sayılacak ayrıntılı bilgiler vermektedir. Meselâ on iki kaburganın yönleri ve fonksiyonel özellikleri, bel kemiği ve bunun bölümleri, bilek ve el kemiklerinin görevleri gibi konulara dair açıklamalar bugünkü bilgilerle paralellik arzetmektedir. Bu bilgileri esas itibariyle Ġbn Sînâ‘dan alan Ġbrâhim Hakkı, ayrıntıda kendi gözlemlerine dayalı birçok yenilik ortaya koymuĢtur. (Irmak, XXXVI [1973], s. 164-165). Psikolojide büyük ölçüde Ġbn Sînâcı geleneği tekrar eden Ġbrâhim Hakkı‘nın Mârifetnâme‘de kiĢinin saç, göz, kulak, el, baĢ gibi organlarından ve dıĢ görünüĢünden hareketle onun ahlâk ve karakter yapısı hakkında sonuç çıkarma yollarını gösteren bilgilerden oluĢan kıyafet ilmi (physiognomy) konusuna ayırdığı bölüm Ġslâm ilimler 813 tarihinde bu alanda yapılmıĢ çalıĢmalar içinde özel bir yere sahiptir. (geniĢ bilgi için bk. Revnakoğlu, s. 168-196; Çelebioğlu, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, AraĢtırma Dergisi, XI [1979], s. 305-347). Ġnsanın ahlâk yapısına temel oluĢturan güçleri de geleneksel MeĢĢâî anlayıĢı çerçevesinde gazap gücü, Ģehvet gücü ve nefs-i nâtıka olarak gösterir. (Mârifetnâme, s. 206 vd.) Bunların ifrat ve tefritlerinden erdemsizlikler (ahlâk-ı zemîme), itidal derecelerinden erdemler (ahlâk-ı hamîde) meydana gelir. Ġbrâhim Hakkı, nefs-i nâtıkayı Ġsrâ sûresi,85.ayetinde, emr-i rabbânî olarak gösterilen rûh-ı insânî olarak da adlandırır ve buna gönül dendiğini belirtir. Felsefî gelenekteki meĢhur Eflâtuncu iradî ölüme atıfta bulunarak iradesiyle nefsini öldüren kiĢinin gönül yüzünden benlik perdesi kalkıp kendini ve rabbini bilme mertebesine ulaĢacağını, gönlünün huzur ve sevinç aydınlığı ile dolacağını, nereden geldiğini ve nereye gideceğini bilip ölmeden önce ebedî hayatı kazanmıĢ olacağını ifade eder. Ayrıca felsefî mahiyetteki ahlâk kitaplarının vazgeçilmez konularından olan ölümün anlamı, mahiyeti, ölüm korkusunun sebepleri gibi konuları âyet, hadis ve tasavvufî görüĢlerle daha da zenginleĢtirerek iĢlemeye çalıĢmıĢtır. 1163‘te (1750) yazdığı tecvid risâlesinin giriĢinde yer alan, ―Erzurum Ģehrinde Ģöhret bulup nef‗i âm olsun için Türkçe söylemiĢiz” Ģeklindeki ifadesinde dönemin eğitim ve öğretim anlayıĢına gizli bir tenkit sezilmektedir. 1165 (1752) yılında kaleme aldığı Tertîbü‘l-ulûm baĢlıklı ilk Türkçe manzum eserinde de aynı amaçla yeni bir ders programı önerisinde bulunmuĢtur. Programda geleneksel din ilimlerinin yanında felsefe, matematik, coğrafya, astronomi, anatomi, tıp gibi alanlar da yer alıyordu. Ġbrâhim Hakkı, daha sonra kaleme aldığı Mârifetnâme‘de bu alanların her birine büyük değer verecek ve çok geniĢ yer ayıracaktır. 1168‘de (1755) tertip ettiği divanında da (s. 196-197) yirmi beĢ beyitlik bir ―Tertîbü‘l-ulûm‖ bölümü bulunmaktadır. 1166‘da (1753) hazırladığı rûznâmesi, zamanına göre takvim tekniği hususunda oldukça ilginç yenilikler taĢımaktadır.(geniĢ bilgi için bk. Ġbrahimhakkıoğlu, s. 67-68). 814 Ancak bu yenilikçi tavrına rağmen öğrencinin hocasına kayıtsız teslimiyetini öngören otoriter ve dogmatik eğitim anlayıĢınısavunmuĢtur. Ġbrâhim Hakkı, geleneksel eğitim ilkeleri arasında daha çok hocanın öğrencisine Ģefkatli ve anlayıĢlı davranması, öğrencinin de hocasına karĢı edepli ve saygılı olmasıyla ilgili olanları sıralar. Gazzâlî gibi kendisi de öğrencinin sorgulamaya kalkıĢmadan hocasının bilgisine mutlak olarak güvenmesini öğütler. (Mârifetnâme, s. 540; krĢ. Ġḥyâʾ, I, 50). Ġbrahim Hakkı yetmiĢten fazla eser yazdı. Eserleri arasında en meĢhuru olan Marifetname, yaĢadığı dönemin önemli bilgilerini kapsayan ansiklopedik özellikte bir eserdi. Aynı zamanda On sekizinci yüzyıl, Osmanlı Devleti'nde batılılaĢma çabalarının baĢlangıç devresidir. Osmanlı PadiĢahı Üçüncü Ahmed'in tahta geçmesiyle, Paris'e gönderilen ilk Osmanlı Elçisi Yirmi sekiz Çelebi Mehmed'in gördüklerini saraya duyurması ile ilk pencere açılmıĢ, Ġstanbul'un parlak bir sanat doruğuna yükseldiği "Lâle Devri" baĢlamıĢtır. Ġlk basımevinin açılması, tarih, coğrafya, sözlük gibi eserlerin basılması, bilimde, düĢüncede ve sanatta Batı tesirinde eserler meydana getirilmesi, Osmanlı Türkiyesi‘nde Batı‘ya dönük bir devrin baĢladığını gösterir. Türk eğitim, bilim ve kültür tarihinde Batılı anlamda ilk ansiklopedik önemli bir eser olan ―Marifetname"de bu devirde yazılmıĢtır. Özellikte Doğu ve Orta Anadolu'da çok okunan, çok tanınan "Marifetnâme" Erzurumlu Ġbrahim Hakkı Hazretleri'nin eseridir. Bu zat, o devirde ünlü bilginler arasında yerini almıĢtır. Ġbrahim Hakkı Hazretleri Marifetname'sinde ileri, uyanık bir eğitimcidir. Okuyup yazmanın önemi üzerinde durur ve "kocanın eĢine olan görevlerini sayıp dökerken: "Biri de eĢine okuyup yazmayı öğretmektir" der. Eğitimin yüksek gücüne inanır. Bu inancını Mevlana Hazretleri'nin Ģu sözleri ile dile getirir: "Sen taĢ, kaya, mermer dahi olsan, eğer iyi bir terbiyecinin eline düĢersen cevher olursun." Yine eserinin bir yerinde Ģöyle der: "Eğer insansak benliğimizi iĢletmek, kalbimizi avutmak, kafamızı aydınlatmak için uğraĢmalıyız. ġu bilinmelidir ki, herkes kendisinin kuyumcusudur." 815 Marifetname, aydınlanma Ģuuruyla yazılmıĢ, Anadolu'yu aydınlatma çabası içinde olan bir bilgi dağarcığı, bir ansiklopedidir. Bu yüzden çok okunmuĢ, çok tanınmıĢtır. Eserlerinden yalnız Marifetname ve "Divan-ı Ġlahiyyat" basılmıĢ, diğerleri basılmamıĢtır. Eserlerinden bir kısmı Türkçe, geri kalan kısmı Arapça ve Farsçadır. Eserler arasında katıksız bir Türkçe ile tasavvuf Ģiirlerini bir arada toplayan Divan-ı Ġlahiyyat'ın yeri müstesnadır. Bu divandan Ģu Ģiiri örnek olarak takdim ediyoruz: ESERLERĠ: Ġbrâhim Hakkı‘nın çoğu Türkçe olan eserlerinin sayısı hakkında değiĢik rakamlar verilmiĢtir. Ġbrahim Hakkı yetmiĢten fazla eser yazdı. Eserleri arasında en meĢhuru olan Marifetname, yaĢadığı dönemin önemli bilgilerini kapsayan ansiklopedik özellikte bir eserdi. Meselâ Bağdatlı Ġsmâil PaĢa otuz iki eser adı sıralamıĢ (Hediyyetü‘l-ʿârifîn, I, 39-40), Bursalı Mehmed Tâhir bu sayıyı otuz dokuza çıkarmıĢtır. (Osmanlı Müellifleri, I, 33-36). Kendisi çalıĢmalarından söz ederken çoğunu büyük kitaplarının içine aldığı küçük risâlelerini müstakil eser olarak saymamıĢtır. Ġlâhînâme‘nin sonuna eklediği bir notta onu ―ana eser‖, beĢi de ―evlât eser‖ olmak üzere on beĢ kitabını dili ve telif tarihleriyle birlikte kaydetmiĢtir. Ġnsâniyye adlı eserinde de (vr. 341b) Tillo‘ya yerleĢtikten sonra kaleme aldığı on eserden en beğendiği beĢinin adını sıralamaktadır. 1. Divan. 1168 (1755) yılında oğlu Ġsmâil Fehîm için tertip edilmiĢtir. (yazma nüshaları için bk. Çelebioğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, s. 42). H.1263‘te (1847) basılan eserde kasidelerin ardından dinîtasavvufî mahiyette 366 gazelden oluĢan “Ġlâhînâme‖ baĢlıklı bölüm yer almaktadır. Divandaki birçok manzume, baĢta Mârifetnâme olmak üzere müellifin daha sonra yazılan çeĢitli kitaplarında da geçmektedir. ―Müfredât‖ (yazmalarda ―Ma‗niyyât‖), ―Rubâiyyât‖, ―Vâsılnâme‖, ―Pendnâme‖, ―ġükürnâme‖ gibi bölümlere ayrılan eserin, Numan Külekçi ile Turgut Karabey tarafından klasik tarzda mürettep bir divan 816 haline getirilerek tenkitli neĢri yapılmıĢtır. Divanda Arapça ve Farsça Ģiirler dâhil 500 kadar manzume yer almaktadır. 2. Mârifetnâme. H. 1170‘te (1757) tamamlanan eser Ġbrâhim Hakkı‘nın ismini ölümsüzleĢtiren en önemli çalıĢmasıdır. Dinî ve din dıĢı ilimlere dair ansiklopedik bir eser olan Mârifetnâme müellifin ilmî ve fikrî kiĢiliğini, yetiĢmiĢliğini, din ve ilim anlayıĢını yansıtması yanında dönemin skolastik zihniyetinden kurtulma çabasını yansıtan nâdir örneklerden biri olması bakımından da özel bir değer taĢımaktadır. Pek çok yazması bulunan Mârifetnâme‘nin (Külekçi – Karabey, s. 42-45) birçok baskısı yapılmıĢ (Bulak 1251, 1280; Kazan 1261; Ġstanbul 1284), ayrıca Turgut Ulusoy (Ġstanbul, ts.) ve Faruk Meyan (Ġstanbul 1980) tarafından sadeleĢtirilmiĢtir. 3. Mecmûatü‟l-irfâniyye. Tam adı Mecmûatü‘l-vahdâniyye fî ma‗rifeti‘n-nefsi‘r-rabbâniyye olan eseri müellifin kısaca Ġrfâniyye diye andığı da görülmektedir. Bu sebeple Bağdatlı Ġsmâil PaĢa ve Bursalı Mehmed Tâhir, Mecmûatü‘l-vahdâniyye ile Ġrfâniyye‘yi iki ayrı eser olarak kaydetmiĢlerdir. Ġbrâhim Hakkı‘nın torunlarından Celalettin Toprak da eser sayısını elli dörde çıkardığı listede aynı hatayı tekrarlamıĢtır (Ceviz, sy. 23 [1996], s. 85-97). Müellifin 1174‘te (1761) derlediğini belirttiği eserin bir kısmı Arapça, bir kısmı Farsça ve daha uzun bölümü Türkçe yazılmıĢ olup dört yazma nüshası bilinmektedir (a.g.e., sy. 23 [1996], s. 87-88). Kitapta hadis olduğu rivayet edilen, “Kendini bilen Allah‟ı da bilir” sözünün tasavvufî açıklaması yapılmıĢ, bu arada âyet ve hadislerle Müslüman düĢünür ve âlimlerin konuyla ilgili fikirlerine de yer verilmiĢtir (eserin kaynakları hakkında bk. a.g.e., sy. 23 [1996], s. 89-92). 4. Ġnsâniyye. Tam adı Mecmûatü‘l-insâniyye fî ma‗rifeti‘lvahdâniyye olan bu geniĢ hacimli eseri müellif yüz kırk kitaptan üç lisan üzerine topladığını söyler. (Ġbrahimhakkıoğlu, s. 72; Arapça, Farsça ve Türkçe kaynakları hakkında bk. Çelebioğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, s. 33-35). Bu kaynaklardan seçilen parçaların daha çok tasavvuf ve eğitim ağırlıklı olduğu görülmektedir. Eserin bir nüshası Süleymaniye 817 Kütüphanesi‘nde kayıtlıdır. (Düğümlü Baba, nr. 352; diğer nüshaları için bk. Ġbrahimhakkıoğlu, s. 100). 5. Mecmûatü‟l-meânî (Mecmûatü‟l-Hakkī). Müellif bu eserini H.1178‘de (1765) üç lisan üzerine nazmettiğini belirtmektedir (Ġbrahimhakkıoğlu, s. 72). Kitapta dinî ve tasavvufî Ģiirler yanında astronomiyle ilgili cep tahtasının kullanımı hakkında Türkçe bir bölüm, Kur‘an tecvidine dair yine Türkçe bilgiler, Arapça, Farsça ve Türkçe küçük bir sözlükle ―Kavâid-i Fürsiyye‖ baĢlıklı diğer bir bölüm bulunmaktadır. (Arkeoloji Müzesi Ktp., Said PaĢa, nr. 576). 6. MeĢâriku‟l-yûh. Müellifin 1185 (1771) yılında, kendisine ait olanlarla birlikte bazı eserlerden derlediği tasavvuf baĢta olmak üzere çeĢitli konulara dair Farsça, Türkçe ve az sayıda Arapça manzumeden oluĢan bir antolojidir. (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3381). 7. Sefînetü‟r-rûh min vâridâti‟l-fütûh. H.1187‘de (1773) müellifin diğer bazı eserlerindeki Türkçe, Farsça ve Arapça Ģiirlerin kırk bölüm (vâridât) halinde derlenmesiyle meydana gelmiĢtir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3413, 3812). 8. Kenzü‟l-fütûh. H.1188‘de (1774) düzenlenen eser tasavvufî ve didaktik mahiyetteki 1021 beyitten oluĢmaktadır. (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3316). Bazı Ģiirler Arapça‘dan Farsça‘ya ve Türkçe‘ye çevrilmiĢtir. Müellif, eserin sonunda dua mahiyetindeki iki manzumede eser hakkında bilgi vermektedir. 9. Defînetü‟r-rûh. H.1189‘da (1775) derlenen eserde müellifin Mecmûatü‘l-meânî‘sinden seçilmiĢ Arapça, Farsça ve Türkçe 400 beytin yanında daha önce yazdığı Cilâü‘l-kulûb ve Ġnsân-ı Kâmil baĢlıklı risâleleriyle üç mektubu bir araya getirilmiĢtir. Mesih Ġbrahimhakkıoğlu eserin bir nüshasının kendisinde bulunduğunu belirtmektedir. (Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, s. 140). 10. Rûhu‟Ģ-Ģürûh. H.1189‘da (1775) hazırlanmıĢ olup müellifin divanında yer alan ―Ġlâhînâme‖den seçilmiĢ manzumelerden oluĢmaktadır. (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3381/3). 818 11. Urvetü‟l-Ġslâm. Ġbrâhim Hakkı, Mârifetnâme‘den istifade ile H.1191‘de (1777) hazırladığını bildirdiği, ağırlıklı olarak Türkçe yazılmıĢ eserini oğlu Muhammed ġâkir için kaleme aldığını ifade etmektedir. Kitap Kur‘an‘ın büyüklüğü, tecvid kuralları, sünnete uyma, esmâ-i hüsnâ, Hz. Peygamber‘in isimleri ve hilyesi, itikad, Ġslâm‘ın Ģartları, namazın Ģartları gibi konuların iĢlendiği on beĢ bölümden oluĢmaktadır. (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1462). 12. Hey‟etü‟l-Ġslâm. Urvetü‘l-Ġslâm ile aynı tarihte yazılan eserin önsözünde müellif, filozofların astronomiyle ilgili eserlerini okumanın inancı bozacağını söyleyerek bunları terkettiğini belirtmektedir. (a.g.e., s. 154). Mesih Ġbrahimhakkıoğlu, eserin 180 sayfa hacmindeki bir nüshasının kendisinde bulunduğunu bildirmektedir. (a.g.e., s. 154). 13. Tuhfetü‟l-kirâm. Ġbrâhim Hakkı‘nın Tillo‘ya gittikten sonra kaleme aldığını belirttiği ―evlât eserler‖ serisinin ilkidir. (bk. Ġnsâniyye, vr. 341b). Müellifin Mecmûatü‘l-meânî‘den Arapça ve Farsça olarak aldığını ifade ettiği eser hakkında H.1180‘de (1766) yazıldığı dıĢında bilgi yoktur. 14. Nuhbetü‟l-kelâm. H.1182‘de (1768) Mecmûatü‘l-meânî ve Mârifetnâme‘den yapılan alıntılarla oluĢturulduğu müellifi tarafından bildirilen bu eser de halen elde bulunmamaktadır. 15. Ülfetü‟l-enâm. Yine müellifin H.1189‘da (1775) Mârifetnâme‘den alıntı yaparak düzenlediğini belirttiği eser (Ġbrahimhakkıoğlu, s. 72) günümüze ulaĢmamıĢtır. 16.Müellifin listesinde görülmemekle birlikte Lübbü‟lkütüb, onun Farsça Ģiirlerden seçtiği 144 beyitlik iki manzumesinin de yer aldığı antoloji türü bir kitaptır. Mesih Ġbrahimhakkıoğlu, yedi cilt olduğu söylenen eserin iki cildinin kendisinde bulunduğunu söylemekte (a.g.e., s. 52), Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi için beĢ cildinin satın alındığı kaydedilmektedir (Çelebioğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, s. 40). 17.Ġbrâhim Hakkı‟nın Tertîbü‟l-ulûm baĢlığını taĢıyan Türkçe manzum bir eseri daha vardır.Dört beĢ varaktan ibaret olan 819 risâle (yazma nüshaları için bk. Özyılmaz, s. 10-14), çeĢitli öğretim kademelerinde okunması gereken derslere ve öğretim kurallarına iliĢkin muhtevası dolayısıyla önemli kabul edilmektedir. Ġbrâhim Hakkı‘nın oğullarına, hanımlarına, dost ve yakınlarına yazdığı mektupların büyük bir kısmı halen torunlarının elinde olup bunların çoğunu Mesih Ġbrahimhakkıoğlu Erzurumlu Ġbrahim Hakkı adlı eseri içinde yayımlamıĢtır.(Ġsmet Binark ve Nejat Sefercioğlu tarafından Ġbrâhim Hakkı‟ya nisbet edilen eserlerin listesiyle, hakkında yapılan yayınları ihtiva eden bir eser yayımlanmıĢtır (Erzurumlu Ġbrâhim Hakkı Bibliyografyası, Ankara 1977). TEFVĠZNAME Hak Ģerleri hayreyler Zannetme ki gayreyler Ârif onu seyreyler Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Sen hakk‘a tevekkül kıl Tefviz et ve rahat bul Sabreyle ve razı ol Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Kalbin ona berk eyle Tedbirini terk eyle Takdirini derk eyle Mevlâgörelim neyler Neylerse güzel eyler Hallak-ı rahim o‘dur Rezzak-ı kerim o‘dur Fa‘al-ı hakim o‘dur Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Bil kadıy-ı hacatı Kıl o‘na münacatı Terk eyle muradatı Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler 820 Bir iĢi murad etme Olduysa inad etme Haktandır o reddetme Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Hakk‘ın olacak iĢler BoĢtur gam-u teĢviĢler O hikmetini iĢler Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Hep iĢleri faiktır Birbirine layıktır Neylerse muvafıktır Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Dilden gamı dûr eyle Rabbinle huzur eyle Tefviz-i umur eyle Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Sen adli zulüm sanma Teslim ol oda yanma Sabret sakın usanma Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Deme Ģu niçin Ģöyle Yerincedir ol öyle Bak sonuna sabreyle Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Hiç kimseye hor akma Ġncitme, gönül yıkma Sen nefsine yan çıkma Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler 821 Mü‘min iĢi renk olmaz Âkil huyu cenk olmaz Ârif dili tenk olmaz Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler HoĢ sabr-i cemilimdir Takdir kefilimdir Allah ki vekilimdir Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Her dilde o‘nun adı Her canda o‘nun yadı Her kuladır imdadı Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Naçar kalacak yerde Nagâh açar o perde Derman eder ol derde Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Her kuluna her anda Kâh kahr-u kâh ihsanda Her anda o bir Ģanda Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Kâh mu‘ti-u kâh mani‘ Kâh darr-u kâh nafi‘ Kâh hafız-u kâh rafi‘ Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Kâh abdin eder ârif Kâh eymen-ü kâh haif Her kalbi o‘dur sarif Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler 822 Kâh kalbini boĢ eyler Kâh halkini hoĢ eyler Kâh aĢkina dûĢ eyler Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Kâh sade-ü kâh rengîn Kâh tab‘ın eder sengin Kâh hırem-ü kâh gamgîn Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Az ye, az uyu, az iç Ten mezbelesinden geç Dil gülĢenine gel göç Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Bu nas ile yorulma Nefsinle dahi kalma Kalbinden ırak olma Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler GeçmiĢle geri kalma Müstakbele hem dalma Hâl ile dahi olma Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Her daim o‘nu zikreyle Zeyrekliği koy Ģöyle Hayran-ı hak ol Ģöyle Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Gel hayrete dal bir yol Kendin unut o‘nu bul Koy gafleti hazır ol Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler 823 Her sözde nasihat var Her nesnede zinet var Her iĢte ganimet var Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Hep remz-ü iĢarettir Hep gamz-ü beĢarettir Hep ayn-ı inayettir Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Her söyleyeni dinle Ol söyleteni anla HoĢ eyle kabul canla Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Bil elsine-i halkı Aklam-ı hak ey Hakkı Öğren edeb ve hulku Mevlâ görelim neyler Neylerse güzel eyler Vallahi güzel etmiĢ Billahi güzel etmiĢ Tallahi güzel etmiĢ Allah görelim netmiĢ NetmiĢse güzel etmiĢ. 824 KAYNAKLAR:Ġbrahim Hakkı Erzurûmî, Ġnsâniyye, Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 452, vr. 341b; a.mlf., Divan, Ġstanbul 1263, s. 11, 174; a.mlf., Mârifetnâme, Ġstanbul 1310, tür.yer.; Osmanlı Müellifleri, I, 33-36; Hediyyetü‟l-ʿârifîn, I, 39-40; Cemâleddin Server Revnakoğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı ve Ma„rifetnâmesi, Ġstanbul 1961; Mesih Ġbrahimhakkıoğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, Ġstanbul 1973; Lütfi Göker, Fen Bilimleri Tarihi, Ankara 1984, s. 322-328; Ömer Özyılmaz, Ġbrahim Hakkı Erzurûmî‟nin Tertîb-i Ulûm Ġsimli Eserindeki Eğitimle Ġlgili GörüĢleri (yüksek lisans tezi, 1986), UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 10-14; Âmil Çelebioğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, Ankara 1988, tür.yer.; a.mlf., “Kıyâfet Ġlmi ve AkĢemseddinzâde Hamdullah Hamdî ve Erzurumlu Ġbrâhim Hakkı Kıyâfetnâmeleri”, EFAD (Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı), XI (1979), s. 305-347; Orhan Okay, Sanat ve Edebiyat Yazıları, Ġstanbul 1990, s. 101-109; Hayrani AltıntaĢ, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı, Ankara 1992; Cemil Akpınar v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, Ġstanbul 1997, s. 487-491; Numan Külekçi – Turgut Karabey, Erzurumlu Ġbrahim HakkıDîvân, Erzurum 1997, s. 20-31, 42-45; Uğur Ġbrahimhakkıoğlu, Erzurumlu Ġbrahim Hakkı ve Ġki Torunu Feyyaz Efendi ile Zakir Bey, Ankara 1998, s. 15-40; Mehmed Ali Ayni, “ġeyh Ġbrâhim Hakkı”, DEFM, sy. 2 (1332), s. 117-130; Sami Önal, “190. Ölüm Yıldönümünde Erzurumlu Ġbrahim Hakkı (1703-1780)”, TK, VIII/95 (1970), s. 791-796; Sadi Irmak, “Tıp Tarihi: Ġbrahim Hakkı (1703-1780) ve Pozitif Ġlimler”, ĠÜ Tıp Fakültesi Mecmuası, XXXVI, Ġstanbul 1973, s. 133-168; Ekmeleddin Ġhsanoğlu, “Batı Bilimi ve Osmanlı Dünyası: Bir Ġnceleme Örneği Olarak Modern Astronomi‟nin Osmanlı‟ya GiriĢi”, TTK Belleten, LVI/217 (1992), s. 749-757; Ġskender Pala, “Erzurumlu Ġbrahim Hakkı‟da Nâbî Tesiri”, Erdem, sy. 19 (1991), Ankara 1993, s. 215-227; Emrullah Yüksel, “Erzurumlu Ġbrahim Hakkı (1703-1780)‟da Dini ve Pozitif Ġlimler Birbirini Tamamlar”, EAÜĠFD, sy. 11 (1993), s. 1-7; Abdulkuddûs Bingöl, “Erzurumlu Ġbrahim Hakkı‟nın Ġlim AnlayıĢı”, Felsefe Dünyası, sy. 9, Ankara 1993, s. 14-20; Mustafa Yıldırım, “Erzurumlu Ġbrahim Hakkı‟da „Tekâmül‟ AnlayıĢı”, EFAD, sy. 21 (1995), s. 195-203; Nurettin Ceviz, “Erzurumlu Ġbrahim Hakkı Hazretlerine Ait Bir Yazma: Mecmûʿatu‟l-ʿirfâniyye”, a.e., sy. 23 (1996), s. 85-97; Abdülbaki Gölpınarlı, “Ġbrahim Hakkı, Erzurumlu”, TA, XIX, 507- 508; Ali Ekber Diyânet, “Ġbrâhîm Ḥaḳḳı”, DMBĠ, II, 487-488.

Bugün 413 ziyaretçi (1005 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol